Ahmet Ağaoğlu - Şuşa, Petersburg ve Paris Hatıraları (AZ)

8hmad bay Ağaoğlu

Şuşa, Peterburq va Paris xatiralari (Atatürka iki maktub)

Azerbaycan Resµublıkası Prezidentinin

lşlor lcicr::si

PREZIDt:NT KiT,1.3XANASI ÇAPAR YAYINLARI

ahmad bay

Ağaoğlunun

doğumunun 150-ci ildönümüna ithaf

8hmad bay Ağaoğlu. Şuşa, Peterburq va Paris xatiralari Tartib edan: Dilqam 8HM8D Redaktor va korrektor: Günel MUXTAR.OVA Qapaq dizaynı: Xayal Danyal Bakı, Çapar Naşriyyat evi, ISBN

2019, 124 s.

978-9952-8356-4-9

Bütün hüquqları qorunur.

© Çapar Yayınları, 2019

Kitabda

Azarbaycan

va

Tt.ırkiyanin

böyük

mutafakkiri, ictimai-siyasi xadim 8hmad bay Ağa­

oğlunun xatiralari, yazıları va bazi maktubları,

elaca da Ağaoğlular ailasina aid nadir fotoşakillar, sanadlar darc edilib.

8hmad bay

Ağaoğlu

ahmad bay Ağaoğlu 1869-cu ilda Azarbaycanın Şuşa şaharinda doğulub. Atası Qarabağın Qurd­ lareli tayfasından Mirza Hasan bay, anası Sarıcalı tayfasından Taza xanım olub.

Böyük amisi Hacı Mirza Mahammad qarda­ şı oğlunu müctahid kimi yetişdirmak istayib, bu maqsildlcı ona 6 yaşında ikan fars va arab dili müal­ limlari tutub. Amma anası Taza xanım övladının mamur olmasını istadiyi üçün ailadan gizli şakilda eva rus dili müallimi gatirib. Bu müallim üç il ar­ zinda rus dili ila yanaşı hesab, tarix va coğrafiya darslarini da öyradib. Şuşada gimnaziya açıldıq­ dan sonra ahmad bay imtahan verarak bu maktabi qazanıb. İmtahanı uğurlu keçdiyi üçün gimnaziya­ nın birbaşa 3-cü sinfina daxil olub. Bu zaman o, 45 şagird arasındakı 3 türkdan biri idi. ahmad bay 1886-cı ilda Şuşa gimnaziyasının 6-cı sinfini bitirib. Ali mak taba daxil olmaq üçün 7 sinif şart olduğu üçün bir il da Tifüs gimnaziya­ sında tahsil alıb. 1887-ci ilda gimnaziya tahsilini tamamladıqdan sonra avqust ayında Peterburqa yola düşüb, buradakı Texnologiya İnstitutuna gir­ maya hazırlaşıb. Lakin bütün imtahanlardan uğur­ la keçsa da, onu yahudi hesab edan müallim cabr imtahanından kasib, bununla da ahmad bayin Ru­ siyadakı tahsil hayah baş tutmayıb. Bu hadisadan qazablanan ahmad bay Rusiyanı tark edib va ali tahsil almaq üçün Parisa yola düşüb. ahmad bay 1888-ci il yanvar ayının 8-da Parisa çatıb. ahmad bay Sorbonna Universiteti yanındakı Paris Hüquq Maktabinin talabasi olub, eyni zaman­ da Ali Tacrübi Tadqiqatlar Maktabinda dövrün 4

tanınmış alimlarinin mühaziralarina qatılıb. 18881 894-cü illarda Parisda yaşayan Ağaoğlu Ali Tac­ rübi Tadqiqatlar Maktabi (Ecole des Hautes Etudes P ratiques) ita bir sırada Canlı Şarq Dillari Makta­ binin (Ecole des Languages Orientales Vivantes) maşğalalarina da qatılıb. Buradakı müallimlari arasında Ceyms Darmstater, Pol Şeffer, Barbye de Meynard kimi tanınmış şaxslar olub. 8hmad bay, eyni zamanda, professor Emst Renan (1 823-1 892), "Le Nouvelle Revue" macmuasinin naşiri Cülyetta Adam (1836-1936) ita da dostlaşmışdı.

Parisda münasibat qurduğu şaxslar barada ah­ mad bay xatiralarinda yazır: "Professor Ceyms Dar­ mstaterirı sevgisini qazaııdmı. O, lıaqqımda umıdıılmaz yaxşılıqlar etdi, s;,y/Jr göstmıı�p başladı. MJni eviııJ çaRırdı. ParisdJ ö11J1111i bir JdJbi sa/011 salıibJsi kimi taı1111a11 vJ Paris JdiblJri arasmda seçkin möı•qe qazaıı­ ırıış olaıı xaııım Mari Rolıiıısoııa fJqdim etdi. M,111 dJ miiııtJzJm şJkildJ :rnnmı Robhısoıııııı saloıııma getmJ.ıp /ıaşladım. Bıı sa/011u11 ziyarJfÇilJri arasıııda o zammı Fraıısaıım mJşlııır ıılim ı>J ,1diblJriııd,111 sayılan Erııst Reııan, Hippolit Teıı, Qastoıı Paris, Yıılfos Oppert, ma­ dam VJ miisyö Dielafo kimi şJxs/Jr vardı. Ev salıibJsi 111.mi oıılara tJqdim etdi".

Onun Parisda tanış olduğu şaxslar arasında di­ ni-siyasi xadim va filosof Seyid Camaladdin 8fqa­ ni (1839-1897) da vardı. Bu barada yazır: "İslam ab­ miniıı miit;ıf;ıkkirl;ırind;m Cama/Jddiıı Bfqaııi lıJZrJt/Jri Parisd;ı oldukıı zammı 111J11im sadJ eı•imi başqalarmm saraylarıııdaıı üstiiıı tııtmıış, lıJ{tJfarlJ bir yerdJ qalmış­ dıq".

1 892-ci itda 8hmad bay şarqşünasların Böyük Britaniya paytaxtında keçirilan IX konqresinin iş­ tirakçısı olub, şialik mazhabinin İranın qadim dini 5

talimlarindan biri - mazdakilikla alaqalarina dair maruza ila çıxış edib. Bu tarixi hadisa ila bağlı xa­ tiralarini "Kavkaz"da darc etdirib. ahmad bay 1894-cü ilda tahsilini bitirarak Paris­ dan İstanbula g alib, "İttihad va Taraqqi"nin orqanı . olan "Şu rayi-Ummat"da maqalalar verib. Burada 6 ay yaşadıqdan sonra ela hamin il atasının ölüm xa­ barini alaraq Qafqaza qayıdıb, önca Tiflisda yerla­ şib. Tiflis gimnaziyasında fransız dilindan dars de­ yib, eyni zamanda "Kavkaz" qazeti ila amakdaşlıq edib. 1896-cı ilda Şuşa edadi (real) maktabina fran­ sız dili müallimi tayin edilib. Burada dars deyarkan el arasında "Firang ahmad" adlanıb. Şuşada açdı­ ğı qiraatxana-kitabxana o dövrün yeni tipli madani ocaqlanndandı. Onun hayatının bu dövrü haqqın­ da qohumu Yusif Vazir yazırdı: "alımJd bJy mJclis­ dJ damşaııda lıeç bir molla C3sarJt edib omm fikirlariııJ qarşı çıxa bilıııirdi. Sart ııa asabi bir adam idi, xüsusaıı bJy/Jriıı qııdurğarılığma dözJ bilmndi. Oıılarla bir mJc­ lisdJ qarşı-qarşıya vtdimi, hamişJ da/aşardı, hamişJ dJ lapaııçasıııı lıazır saxlardı ".

ahm<ıd bay 1897-ci ilda Hacı Zeynalabdin Ta­ ğıyevin davati ila Bakıya köçüb, "Kaspi" qazeti­ nin redaktoru, aparıcı müalliflarindan biri olub, alimardan bay Topçubaşovla sıx amakdaşlığa baş­ layıb. Eyni zamanda, müallimlik foaliyyatini bura­ da davam etdirib, Kommersiya mak tabinda fransız dili müallimi işlayib. Çox keçmadan Bakı Şahar İdarasinin üzvü seçilib. "Axund va islam" adlı ilk asarini da bu zaman yazıb.

1901-ci ilda Tiflisda rus dilinda «)i(eHlUHHa no uc11aMy" B HCJtaMe» ("İslama göra va İslamda qadın") kitabı naşr edilib. 1905-ci ilda Bakıda ali bay Hüseynzada ila birlikda Hacı Zeynalabdin 6

Tağıyevin vasaitina "Hayat" qazetini bu raxmağa başlayıb. 1906-cı ilda " İ rşad" qazetini, ertasi il eyni za manda türkca va rusca "Taraqqi" ("Oporpecc") qazetlarini naşr edib.

8hmad bay 1905-ci ilda Peterburqa gedarak Ru­ siya müsalmanlarının maraqlarını müdafia edib.

Hamin ilda onun taşabbüsü ila "Fadai'' camiyya­

ti yaradılıb. 20 fevral-6 mart 1906-cı ilda Tiflisda Qafqaz canişini İ . İ .Vorontsov-Daşkovun sadrliyi al­

tında keçirilan ermani-müsalman barışdırıcı qurul­ tayında Azarbaycan nümayandalari ara sında yer alıb. Mahammad Said Ordubadi "Qanlı sanalar" asarinda 8hmad bayin bu görüşda çıxışının matni­

ni verdikdan sonra qeyd edib: "Söz bura yetişanda

ccınab 8hmad bayin başı gicalib oturur yera, onu

aparırlar sarayın bir otağına, bir az keçd ikdan son­ ra özüna galib maclisa daxil olur" .

Buna.sabah 8hmad bayin günlarla xalqının mü­

dafiasi yolunda çalışması idi.

ahmad bay 1906-cı ilin oktyabrında yaradılan gizli "Qafqaz Ü mummüsalman Müdafia Komita­

si Difai"nin qurucusu olub. "Difai"nin qurulma­

sında maqsad Azarbaycan tü rklarini ermanilarin hücumundan, elaca da çar mamurlarının zülmün­

dan qorumaq olub. "Difai" bu yolda kifayat qadar uğurlu faaliyyat göstarib.

Bu faaliyyatlarina göra çar hakimiyyatinin ciddi taqib etdiyi ahmad bay 1909-cu ilda İkinci Maşru­ tiyyat elan edildikdan sonra Türkiyaya gedib. Bura­

da Parisda oxuyarkan dostlaşdığı 8hmad Rza bay

va doktor Nazim vasitasi ila "İttihad va Taraqqi" camiyyatina girib. Hamin il Maarif Nazirliyinda ibtidai tahsil müfattişi tayin edilib. Süleymaniy7

ya "İttihad va Taraqqi" klubunun raisi olub, 2 -3 il içarisinda İstanbulda fransızca "Jeune Turc" (Ganc Turk) va tiırkca "Tarcümani-haqiqat" qazetlarinin baş redaktoru işlayib. Bu dönamda Ziya Gökalp, Yusif Akçuraoğlu, Mahammadamin Yurdaqulla barabar "Türk Ocağı " nı qurub. 1910- 1914-cü illarda "Xalqa doğru", "Siratül-müstaqim", "Türk Yurdu" kimi matbuat organlarında iştirak edib. 1911-1912ci illarda İstanbul Universitetinda "Türk madaniy­ yati tarixi" kafedrasının mtidiri olub. 1 915-ci ilda Afyonkarahisar millat vakili seçilib. Hamin il "İtti­ had va Taraqqi"nin Ümumi Markazinin üzvü olub.

8hmad bay 1915-ci ilda İstanbulda yaradılan "Rusiya Türk-Tatar Müsalmanlarının Hüquqları­ run Müdafiasi üzra Komita"ya daxil olub.

Azarbaycan Cümhuriyyatinin qurulmasından sonra 8hmad bay Bakını işğaldan azad etmaya galan Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuru paşanın siyasi müşaviri kimi Vatana qayıdıb. Ha­ min ilin 7 dekabnnda yaradılan Az a rbayca n Parla­ mentina Qarabağdan millat vakili seçilib.

8hmad bay 1919-cu ilda Azarbaycanın müstaqil­ liyinin tarudılmasını asas maqsad kimi qarşısına qoyan, 81imardan bay Topçubaşovun sadri oldu­ ğu Sülh Heyatina daxil edilib. Amma ermanilarin fitnasi n at i casinda ingilislar onu İstanbulda "er­ manilara ztilm etmak, ermani qırğ ınına qahlmaq" ittihamı ila suçlayıb Malta adasına sürgün ediblar. ahm<td bay ad ada asir qaldığı miiddatda xaı-iral .. ri ila yan aşı, "Üç madaniyyat" va "Könülsüz olmaz" asarlarini qalama alıb.

192 1-ci ilda Ankara hökumati onu Maltadakı başqa asirlarla birga ingilis asirlarina dayişdirib.

Sürgündan xilas olduqdan sonra ahmad bay ma­ yın 11-da Romadan Narimanova maktub ünvan­ layır. Maktub "Kommunist" qazetinda çap olunur.

Maktubda ahmad bay sürgünaqadarki düşüncala­ rinin aksina olaraq, bolşevizmin üstünlüklarindan bahs edir, bunun xilas yolu olduğunu göstarir va qoca yaşlarında vataninda xidmat etrnak istadiyini bildirir. Maktubun cavabında Narimanov onu yük­ sak vazifaya davat edir. Narimanovdan cavab mak­ tubu alan ahmad bay arhq Türkiyada idi. Sürgün illarinda az malumatı olduğu Sovet rejiminin tam 0 mahiyyatini anladığı üçün Narimanova bu dafa farqli maktub göndarir. Maktubundakı fikirlar bela idi: "Tamsil etdiyiniz fikir sistemina qatılmıram; Türklar üçün qurtuluş imkanının takca Osmanlı türklüyünda olduğu haqqında Siza da malum olan fikir va qanaatimda qalıram; asaratdan qurtararaq mana yenidan can va varlıq vermiş Ankaraya get­ mayim manim üçün bir namus borcudur".

Maktubunun sonunda isa qeyd edir: "Türklük bölünma qabul etmayan tamdır. Maqsad ona xid­ matdir. Bu xidmat harada edilirsa, müqaddasdir, mübarakdir".

Belalikla, Atatürk hökumati ila isti münasibat­ lar quran ahmad bay önca Türk Qurtuluş haraka­ tına qoşularaq İrşad Heyatinin üzvü, 1921-1923-cü illarda isa Matbuat ümum müdiri işlayib. Daha sonra Ankara va Turkiyanin sasini dünyaya yayan yegana yayın vasitasi durumundakı "Hakimiyya­ ti-milliyya" qazetinin ümum müdiri va baş redak­ toru olub. 5 noyabr 1925-ci ilda Mustafa Kama!

Atatürk Ankara Hüquq Maktabini açıb. ahmad bay bu maktabda hi.ıquq fakultasinin qurulmasın­ da faal iştirak edib va hüquqi-asasiyya (konstitu­ siya hüququ) professoru olub. Maktabda bu fann

üzra ilk darsi 1 925-1926-cı illarda o, tadris edib.

1928-ci ilda "Türk Ocağı" 8.Ağaoğlunun "Üç madaniyyat" kitabını naşr etdirib. 7 avqust 1 930cu ilda müxalif "Sarbast Firqa" qurulub. Onun rah­ barlari içarisinda Fathi bay va Nuri (Conker) bay­ la birga ohmad bay da olub. Atatürkün göstarişi asasında qurulan bu partiyadakı faaliyyati ila bağlı ohmad bay "Sarbast firqa xatiralari" adlı asarini yazıb.

1 933-cü ilda ohmad bayin "Dövlat va fard" ki­ tabı çap olunub. ohmad bay 1933-cü ilda gündalik "Axın" qa­ zetini buraxmağa başlayıb. "Axın" qazetinin ilk sayı 1933-cü il mayın 29-u, bazar ertasi günü çıxıb.

Hamin ilin 24 sentyabrına qadar davam edib, ümu­ milikda 119 sayı naşr olunub. Qazet mövcud hö­ kumata qarşı müxalif idi, qazetçilik prinsiplarini rahbar tutmuşdu. Çap etdiyi qazet barada Ağaoğlu yazırdı: "Demokratiyanı, azadlığı, vazife masuliyyati­ ni xatırlatmaq istayan "Axın" yaxşıya yaxşı, pisa pis demakdan çakinmayan arslanca bir vatansevarlikla ira­ lilayir.. . "Axın" ifa onların getdiyi yol ayrıdır. "Axın" onların getmadiyi bir yolu özüna kaba etmişdir. "Axın" öz manfeatini düşünmür. İnsanlığı, qazetçilik, matbuat şarefini maqsadi hesab edir. Digar qazetlar dü11an amniy­ yat müdirindan şikayat edarlar, sabah isa şikayat etdikla­ rini inkar edarlar. Çünki çakinirlar, qorxurlar... "Axın" fikir hürriyyatini, qalam lıürriyyatini, Vatan hürriyya­ tini tmısil edir... Haqqı söylar va lıaqqa hörmat edar".

Dolmabağça sarayında ohm ad bay "Axın" a göra Atatürk.la üzlaşmali olur. Yemak-içmak ma­ rasimindan sonra Atatürk " Axın"ın son saylarının gatirilmasini amr edir. "Axın" da yazılan tanqidi 10

yazılar oxunur. Atatürk bir şaxsin ham dövlatin universitetinda professor, ham da qazetda redaktor olmasının mümkünlüyünü soruşur. Fuad Köprülü­ zada bunun mümkünsüz olduğunu deyir. Atatürk qazetin maliyya manbalarini açıqlamasını talab edir ahmad baydan. ahmad bay asabilaşarak deyir: "Axın11ın nüsxalari bura gatirilarak maqalalarim oxunan zaman qazeti bağlamağa qarar vermişdim.

Ancaq bir halda ki bela şübha var, müfattişlarinizi göndararak pullan haradan va neca tapdığımı yox­ latdırmayınca qazeti bağlamayacağam". .

Onun bu cavabından Atatürk qeyzlanir, ona "unutma ki, san bir sığıntısan" deyir.

Mustafa Kama! bu ifada ila onun Türkiyaya "kanar"dan galmasina işara etmişdi. Adatan 8h­ mad baya "kanar11dan galdiyini xahrlatmalan üçün raqiblari onu "şia", "Ağayev" kimi yazırdılar.

Bu ifada 8hmad baya çox tasir edir, Atatürka deyir: "Paşam, mana çox adamlar bu sözü söyla­ dilar. Hamısına gülarak keçmişdim. Amma indi si­ zin dilinizdan eyni sözlari eşitmak mani ruhumun an darin qatlarına qadar sarsıtdı. Çünki o birilar kiçik adamlardı. Siz isa bu mamlakati qurtarmış in­ sansınız. Bir yandan dünyanın türk irqindan, türk millatindan yaranması fikrini ortaya ahrsınız, o biri tarafdan da sarhadlarimizdan iki saatlıq masafada­ ki xalis türk mamlakatindan va na yazıqlar ki, asir bir mamlakatdan türkün öz hürriyyatini mühafiza etmaya müfavvaq olduğu torpaqlara galan xalis bir türka "qoltuğa sığınmısan" deyirsiniz. Bu na qorxunc tazaddır va na üçün Allah mana sizi bela bir tazadlı uçurum üzarinda görmak falakatini na­ sib etdi?" Bu cavabdan sonra sahvini başa düşan Atatürk onun boynunu qucaqlayır: "San mani yan­ lış anladın", - deya üzrxahlıq edir.

11

Amma buna baxmayaraq, o illarda gerçaklaş­ dirilan uni versitet islahatında ahmad bay ixtisar edilib va taqaüda çıxıb.

Atatürk ahmad baydan bir il önca vafat edir.

Qızı Sürayya Ağaoğlu xatiralarinda Atatürkün ölüm xabarini eşitdikdan sonra eva gedarkan ata­ sının ağladığını görür: "Evda anamın ölümündaki kimi bir matam havası vardı. Atam yazı masasının üzarinda dayanaraq hönkür-hönkür ağlayırdı: "O, böyük bir vulkan idi, bazan alov fışqırırdı - mana da fışqırırdı - amma gözal bir alovdu".

Atatürk ölan kimi onu sevmayanlar fürsat göz­ layarak onun aleyhina yazı yazmağa başlayı rlar.

Bu vaxt ahmad bay bir maqalasinda yazır: "Napo­ leon öldükdan sonra heç bir fransız onun aleyhina yazı yazmağı ağhna gatirmamişdi".

Taqaüda göndarilmak ahmad bay üçün ölüm­ dan betar idi. Bu harada o, Sarbast Firqanin rahba­ ri u l m uş F;;ıthi Okyara yazdığı mrıktubda bildirir: "Manim üçün an ağır, an çakilmaz dard hayatın xaricina atılaraq maattal va seyrçi durmaqdır".

1 939-cu ilin 19 mayında o, seyrçi durumunu da itirarak hayata gözlarini yumur.

Ondan geriya isa m inlarla maqala, "Man kimam", "İran va inqilabı", "Könülsüz olmaz", "İxtilalmı, inqilabmı?", "Sarbast insanlar ölkasin­ da", "Tanrı dağında", "İngiltara va Hindistan", "Dövlat va fard", "Üç madaniyyat" kimi dayarli asarlar qahr. ......

12

8hmad bay Ağaoğlu haqqında an geniş xa­ tiralar onun övladlarına maxsusdur. Oğlu Samad Ağaoğlu "Atamdan xatiralar", "Atamın dostları", "Hayat bir macara" adlı asarlarinda, qızı Sürayya Ağaoğlu isa "Bir ömür bela keçdi" adlı k i tabında onun haqqında maraqlı bilgilar veriblar.

8hmad bay hayatının müxtalif dövrlari haqqın­ da geniş xatiralar yazıb. Malta asriliyinda qaldığı dönami ehtiva edan "Mütaraka va sürgün xa­ tiralari", elaca da Türkiyada Atatürkün amri ila yaradılan müxalifat partiyasının faaliyyatiila bağlı "Sarbast firqa xatiralari" adlı ik i asari mövcuddur.

Hayahnın Şuşa, Peterburq, Paris dönamlari ila bağ­ lı isa müxtalif qazetlarda maqalalari darc olunub. Özünün yazdığı tarcümeyi-halı 81yazmalar İnsti­ tutunun arxivinda qorunur.

Sürayya xanımın xatiralari

8hmad bay Ağaoğlunun qızı Sürayya Ağaoğ­ lu "Bir ömür bela keçdi" adlı xatiralarinda atası haqqında maraqlı bilgilar verib. Sürayya xanım ailasi haqqında bunları yazıb: "Anam Sitara xamm Qarabağın kök/iJ ailalJrindan 8bdiirralıman Vazirovun qızı, atam 81ımad bcıy yencı Qarnbağ bJYlarindJn miilkcıdar Hascın Ağayevin ogtu­ dur. Anamın ailasindcı çox zcıngin va intellektual şcıxs­ lcır olub. Atamın ailasi boyük pambıq tarlalarınm sahibi olub, ai/Jnin başçısı ııa mcışlmr İslam alimi olan an hö­ yük qardaş MahCJmmcıd bJY hazırda lisey kimi istifada olunan ev/Jrinda elmi toplantılar taşkil edib. İki tJrafi11 da ai/Jsi zamanına göra qabaqcıl dünyagörüşlü insan­ lar imiş... Uşaqlığımı, İstanbuldan Bakıya getmJYimizi yuxu kimi xatırlayıram. 8mim Hüseyn bJY anamı, Hu­ may bibimi, atamın bir qardaşı oğlunu V3 an böyiiyü altı 13

yaşında olan mani, qardaşlarımı qatarla yola saldı. Qo­ lııım/ar ağ/ayırdı. Anam va Hıımay bibim da. Yena xayal kimi Batıımdaıı gamiya min m3!Jimizi va mana çox qala­ balik görü11an Qalata limanına galişimizi va o qa/Jbalik içarisinda atamın biza al salladığını görmüş olııram.

1 91 0-cu il idi... Anama aşiq olan atamın ev/anına taklifi onu "Firang Blımad" kimi göran nanam tarafından radd edilmişdi. Çox miilıafivkar bir qadın olan ana nanam atam evin önündan keçarkan anamın balkona çıxmasına da döza bilmirmiş. Bir müddat sonra Peterburqa gedan atam, orada dostu, anamın amisi oğlu Farrııx b3!J i/J danışarbn onun "niya ev/Jnmirsan " sualına: "Manim istadiyimi mana vermirfar, mana galmak istayanfari İsa man bayannıiram ", - deya cavab verir va sirrini Farrııx baya açır. Hamin vaxt artıq nanam da vafat etdiyi üçün Farrux bay: "Man sana Sitarani verdim ", - deyarak Qa­ rabağa anamı n atasına teleqraf göndarir. Atam o dövr­ da adat olmadığı halda, nişanlısını ziyarat etmakfa, ona hadiyya/Jr vermakla babamın va qonaqların taaccübüna sabab olmuşdu. Belaca, evfanibfar".

Sürayya xanımın yazdığına göra, qız uşaqlannı çox sev an 8hmad bay xanımı Sitara hamila qaldığı vaxt böyük hayacanla qız uşağı gözlayib, agar qız olarsa, ona gözal hadiyyalar alacağına söz verib: "Çatin doğuşla dünyaya galdiyim üçün ilk olaraq ana­ mı xilas etmak üçün heç kim manimfa maşğul olmamış, tJhlükJ keçdikdan sonra ai/J böyük sevinca qarq olmuş­ du . Atam anama on iki böyük qızıl düyma, manJ da on iki kiçik qızıl düyma lıildİyyiJ etmişdi. Atamın qız uşağı sevgisi o qadar darin idi ki, ilk nJVJSinin da qız olma­ sını istayirdi. Tezerin qızı Suna dünyaya galJnda atam bu arzusuna da çatdı. Mandan sonra qardaşlarım Tezer, Bbdürrahman va Sam11d Bakıda doğulublar".

Sürayya atasının Fransadakı talabalik hayatı ila bağlı da maraqlı maqamlara toxunub: "8lunad bay Parisda tanınmış yazıçı va tarixçi Renanın talaba14

si olarkan Renan onu çox bayanib va: "San dünya miqyasında alim ola bilacak saviyyada bir insan­ san, mamlakatina getma, Şarq sani yeyar", - deyib.

"Atam isa: "Şarqin da oxumuş insana ehtiyacı var; Sizdan öyrandiklarimi mamlakatimdaki vatandaş­ larıma da öyradacayam", - cavabını verib. Renan atamı dövrün tanınmış yazıçılarından Madame Adama taqdim edib, "Revue des Deux Mondes" jumalında yazılarını çap etdirib, "Şia mazhabinin manşayi" adlı bir tadqiqat hazırlatdıraraq atamı L.Curzonun da qatıldığı Londonda topljınan se­ minara göndarib. İran şahı bu araşdırmaya göra atama, bu gün da ailanin uğur üzüyü saydığtmız firuza bir üzük hadiyya edib. Atam o illarda Zar­ düştü müallimi Darmistradt ila birlikda farscadan tarcüma edib va müallimi bunu kitabında qeyd edib. Bu işlari ila yanaşı atam, 8hmad Rza bay, göz hakimi 8sad paşa, dr.Nazim bay kimi jön türklarla da tanış olub. 8hmad Rza bayla Lüksemburq ba­ ğında saatlarla Türkiya va türk dünyası haqqında müzakira aparıblar. Bütün bu tasirlarla Qarabağa "Firang 8hmad" olaraq dönan atam atrafına özü­ nü, öyrandiklarini tanıtrnağa çalışıb".

S.Ağaoğlunun yazdığına göra, 1908-ci il Hürriy­ yat ixtilalmdan sonra 8hmad bay Fransada tanış ol­ duğu İttihadçılara qatılmaq maqsadila asir bir Türk diyarından Türkiyaya gedib: "Sonra anama Türkiya­ da qalmağa qarar verdiyini, mwılakatind;m, aibsind;m ayrılnıaq istJmnsa, Azarbaycanda qala bilacayini, amma Humay bibim ifa biz/Jrin Jmim/J İstanbula galm;ıyimizi istadiyini yazır. İlfJr sonra atamın s;mJdlJrini qaydaya

salarkJn anamın atamın bıı mJktubuna cavabı n ı tapdım. Çox şirin VJ qati bir ifada ifa "San lıaradasansa, man ora­ dayanı, uşaqları da gatiriram " deya yazmış. A nanı ömrü boyu atamın yanında oldu, onun siyasi h;ıyatına dastak 15

oldıı. Nelırımıın hJbsxanada yazdıgı VJ mJnJ dJ verdiyi "Hindistanı kJşf" kitabını oxuyarbn onun giic/ü xanı­ mını anama oxşatmışdım".

S.Ağaoğlunun yazdığına göra, bir dafa Atatürk onu, bacısı Tezeri va valideynlarini evina yemaya davat edib. Yemak vaxtı qarson boşqabı Atatür­ kün önüna qoymaq istayarkan Atatürk Sürayya­ ya uzadıb, o isa boşqabı alıb önüna qoyub. Daha sonra Atatürk digar boşqabı Tezera uzadarkan etiket qaydalarını bilan bu bacı boşqabı alıb yeni­ dan Atatürka uzadıb. Bu hal 8hmad bayi qazab­ landirib: "Getmazdan önca Latifa xanım "Evda atandan çakacayin var, sana çox hirslandi" deyarak güldü. Anamla atam asabilaşmak üçün eva çatma­ ğı gözlamadilar. Atatürkün bizi eva aparmaq üçün verdiyi avtomobila minar-minmaz atam: "Hüquq fakültasini bitirmisan, amma adam olmamısan.

Dünyanın an böyük adamlarından biri sana servis edir, san da alırsan".

Dağ başında buz axtanşı

Sart xarak tera malik olan 8hmad bay övladları üçün haddindan artıq qayğıkeş idi. Buna göradir ki, onların hamısının yüksak tahsil almasına çalışmış, qarblaşan Türkiyada çağdaş insan olmaları üçün çalışmışdı. Sürayya qardaşı Samadin xastalanmasi ila bağlı maraqlı bir hadisani naql edir. Bela ki, bi r dafa Samad xastalanir va ağzından qan galir. Ha­ kimlar diaqnoz qoya bilmadiklari üçün aila taşvişa düşür. Maslahat bilinir k i, başına buz qoyulsun: "O dövrdJ isJ buz bir lüks idi. Atam dJli kimi atına atladı VJ Jtrafdakı dağlara gedJrJk buz VJ qar yığdı, çuvala dol­ durub gJtirdi. Evin bağçasında bir çuxur qazdı, buzları ora basdırdı. l.Jızım gJldikdJ oradan götürürdük. Atam uşaqlarına be/J düşkün idi".

16

8hmiJd biJyin ijlümü

1939-cu ilin mayın 19-u. ahmad bay xasta yata­ ğında yatır. Dostları, hakimlar başının üstündadir.

Hakim olan qızı Gültakin ona nar suyu gatirir. ah­ mad bay üzünü hakimlara tutur: "İ nsan har zaman şampan içmaz, qızıımn lıazırladığı bu mahlul hamısın­ dan gözaldir".

Daha sonra övladlarınm bibi kimi bildiyi Hu­ mayla yalnız qalmaq istayir: "Man ölüram, s;ma çox zalımat verdim, hirslandiyim zamanlar da oldl4, haqqını /ıa/al et. Bu daxilda 250 lira var, m<1qa/J/Jrimin puludur.

Cmazamda o pulu nrcl"Yin. Sani uşaqlara, uşaqları da sana amanat ediram ".

Daha sonra üşüdüyünü deyir, iyna vurmaq istayirlar, icaza vermir: "Artıq bu makina parçim tutmaz".

Qızı Tezer ağlayır. Üzünü ona çevınr: "Ağ­ lama, qızım, insan şüurlu bir makinadır, o da bir gün duracaq, albatta. Mana söz verin, heç bir güc sizi bir-birinizdan ayırmayacaq. Heç bir zaman doğrunu söylamakdan çakinmayin, doğruya "doğ­ " ru , ayriya "ayri" deyin. Bibiniza, uşaqlarına yaxşı baxın".

Sonra üzünü Sürayyaya çevirir: "Söz ver, ağ­ lamayacaqsan. Manim vücudum sizlarla, ruhum anam, atam, Sitara ila ... Qarşımdadırlar... Onlarla barabaram" deya fısıldayır...

Samad bayin xatiral;:ıri

Türk yada:ıA,d:nan;.M.,oderesıhöluımatin sak vazi a tutan Sam�dft�.oğlM da atası ha

1

?i:.EZIDL"' !T1j(iTADXANASI

geniş xatiralar yazıb, onun Malta maktublanndan bir qismini kitablarında darc edib.

8hmad bay Ağaoğlu ömrünün sonlarına yaxın kiçik hacmli xatira yazıb. Taassüf ki, ham ömrünün ahı! çağında, ham da düşünca böhranı içinda oldu­ ğu bir dönamda qalama aldığı üçün xatiralarini ta­ mamlamayıb. Oğlu Samad Ağaoğlu bunu bela izah edib: "Ölümüııd;m iki ay iTVVal maııa son satirlari oxu­ duqdan sonra "artıq dayandıracağam" dedi. "Xatirala­ rin içinda üzülmak mani sonsuz daracada tasirlandirir.

Mandan sonra siz/ar daftarimdan davam edarsiniz".

Amma buna baxmayaraq, 8hmad bay xatirala­ rinda hayatının bizim üçün maraqlı olan Şuşa, Peterburq, Paris dönamini yazıb. Bu xatiralardan Ağaoğlu ailasinin timsalında dönamin ah-havasını çox rahat hiss etmak olur.

S.Ağaoğlunun 1940-cı ilda hazırladığı "Atam­ dan xatiralar" kitabında yer alan bu xatiralarla yanaşı, dövrün maşhur şaxsiyyatlarinin Ağaoğlu haqqında yazdığı maqalalar da toplanıb. Kitabda Mahammadamin Rasulzada ila Mirzabala Maham­ madzadanin da yazılan yer alıb.

Biz hamin kitabdan 8hmad bayin özü haqqında yazdığı "67 il sonra" başlıqlı xatirasini va M.Rasul­ zadanin maqalasini dilimiza uyğunlaşdırdıq. Ela­ ca da 8hmad bayin an yaxın üç dostu olan Yusuf Akçura, Calal Sahir va Müallim Cövdat haqqında "Cümhuriyyat" qazetinda yazdığı 3 maqalani daxil etdik. Bu maqalalar ham da 8hmad bayin hayatı ila bağlı maraqlı bilgilari özünda ehtiva edir.

Kitabın sonuna isa 8hmad bayin Mustafa Ka­ ma) Atatürka ünvanladığı rasmi makublann 8h18

mad bayin arxivinda qalan suratlarinin matnini darc etdik. Bu mak tublann oxunmasında professor adalat Tahirzada va tarixçi Ruslan Rahimov hiza kömaklik edib.

Kitabda ahmad bayin doğulduğu Şuşa şahari­ nin aski tasvirlari isa kolleksiyaçı İlqar Rahimovun arxivindandir. ahmad baya aid fotoşakillarin aksa­ riyyati isa şaxsi kolleksiyamızdandır.

Dilqam aHMaD

19

Mahammadamin Rasulzada

8hmad Ağaoğlu Ağaoğlu 8hmad ba­ yin şaxsinda türk dünya­ sı maşhur mütafakkir va müharrirlarindan birini itirdi .

Ziya Gökalp, Yusuf Akçura kimi türklük cara­ yanının maşhur simaları ila yanaşı, Ağaoğlu 8h­ mad ismini Türk dünya­ sında bilmayan bir fikir adamı yoxdur. Türkiya­ nin "Jöntürk" inqilabın­ dan bari keçirdiyi 30 illik valvalali hayatında Ağaoğlunun fikir, matbuat va siyasat sahasinda oynadığı canlı rol ölümü münasi­ batila naşr olunan matbuatda qeyd olunub. Özünamaxsus mücadila va münaqişa harara­ tila Türkiyaya idealist Avropa naşriyyatçılığını ga­ tir-diyi üçün dost va maslakdaşları arasında "us­ tad" namını qazanan ahmad bayin fikri-hayatdakı şaxsiyyatini tasbit etmak üçün Malta asarati asna­ sında yazdığı "Üç madaniyyat" risalasina müraciat etmak lazımdır.

Osmanlı imperatorluğunun harbi-ümumi (1 Dünya Müharibasi - D.8.) naticasindaki müdhiş falakati 8hmad bayi uzun zamandan bari daşı­ dığı düşünca va tanqidlarini müayyan bir sis­ tem halında şakillandirmaya sövq etmişdir. Uzaq Şarq-Budda madaniyyati kimi Yaxın Şarq - İslam 20

madaniyyatinin da Qarb madaniyyatina qati surat­ da mağlub olduqlarını özünamaxsus kaskin bir ada i)a yazan 8hmad bay bu risalasinda biza fanatik bir qarbçi kimi taqdim olunmaqdadır.

1 894-cü ilda Fransadakı tahsilini bitirdikdan sonra Qafqaza dönan 8hmad baya yurddaşları boşuna "Firang 8hmad" demamişdilar. Bu ad ona Firangistanda oxuduğundan daha çox, firang fikir va ideallarını yaymaq yolunda göstardiyi saya göra qoyulmuşdu.

Bu arafalarda, rusca va türkca yayımlanan yazı­ larına göra biz ahmad bayi bir tarafdan müsalman qadınların düşdüyü zalil mövqeya, digar tarafdan da İslam dünyasının manavi çöküş va çürümasina sabab olan "axund"lara qarşı savaş açmış görürük. ahmad bayin bu savaşda daşıdığı firangliyi yuxarıda qeyd etdiyimiz "Üç madaniyyat" risala­ sinda daha da inkişaf edib, bütün hayatı boyu daşı­ dığı ideologiyanın sistemli bir ifadasini tapıb. Şüurlu hayatının sonlarında ümumtürkçü va türkiyaçi olan Ağaoğlu bu hayata öz naslinin aksar nümayandalari kimi, daha çox İslami yönü daşıyan mübham bir milliyyatçilik şüuru ila girmişdi.

Azarbaycarun Qarabağında patriarxal bir aila mühiti içarisinda islami tarbiya gör.m 8hmad bay Parisda tahsil aldığı Qarb me todu va manimsadi­ yi liberal fikirlarla mamlakatina döndükdan bir az sonra mühüm bir tarixi harakatdan tasirlanmiş­ di. Yaponiyanın Port-Arturdakı qalabasi Çarlığın qorxunc heybatini qırmışdı. Rusiya kimi Türkiya ila İran da daxili islahat va hürriyyat harakatları ila çalxalanırdı. Bütün Rusiya müsalmanlan kimi 21

Qafqaz müsalmanları üçün da bu hadisa milli va siyasi oyanış dövrünü müjdalayirdi. Çox keçmadi ki, Rusiyada 1905-ci il inqilabı baş verdi. Qafqaz müsalmanları arasında geniş miq­ yasda naşriyyat va taşkilat imkanı hasil oldu.

Bundan avval ara-sıra sıx senzura altında va müxtalif müşkülat içinda meydana galan türkca bazi naşrlar istisna olmaqla sırf rusca yazmaq za­ ruratinda olan ahmad bay birbaşa milli mücadila meydanına ahlır. 1904-cü ildan 19 10-cu ila qadar davam edan "Hayat", "İrşad" va "Taraqqi" kimi gündalik türkca qazetlarda ahmad bayin apardığı qalam mücadilasi Azarbaycan dövlatçiliyinin istiq­ lalı arafasinda milli oyanış harakahmızın an canlı va qızğın bir dövrünü taşkil edir.

Qeyd olunan qazetlarin adlarından da anlaşıla­ cağı kimi, bu dövrdaki naşriyyat siyasi müsbat bir proqram va balli bir milli davanı dastaklamakdan daha çox, müsalman afkari-ümumiyyasini hayat mücadilasina davat va taraqqi yoluna irşad ma­ hiyyatinda siyasi va milli oyanış tabliğatına hasr edilmişdi. Bugünkü azarbaycançılıq mübarizasi­ nin deyi!, hatta ümumi türkçülüyün da mövcud terminologiyasına o zamankı matbuatda az tasa­ düf olunur. Türk tabiri ila müsalman sözü şaxsan ahmad bayin maqalalarinda da bugünkü tasnifini almamışdı.

Buna rağman, Ağaoğlu ahmad bayin o zaman­ kı faaliyyati oyanış tarixinda başlıca bir dövrdür.

Sada Qafqaz müsalmanları va bütün Rusiya türk-tatarlan deyi!, qonşu İran ila Türkiyadaki harakatlarla da yaxından va candan maraqlanan ahmad bay adi qazetçi deyil, eyni zamanda, icti22

mai xadim, maarifçi, siyasatçi va inqitabçıdır!..

Bir tarafdan o öz xalqırun geriliyi ita mücadila edir, firangiyana fikirlari ita fanatik mollaların lanat va tafkirlarina hadaf olur, digar tarafdan da eyni adam "müsalmanları hökumata qarşı müca­ ditaya tahrik" töhmati ila taqiba maruz qalır. Eyni zamanda, Bakı kimi amerikanvarı bir şaharda çar­ pışan müxtalif nüfuz va raqabatlar arasında doğan milli iqtisadın hayati manfaatlarini qoruduğu üçün

müxaliflarin şiddatli hücumlarına maru� qalırdı.

Bunun kimi öz millatinin başçılarını öldüran xarici komitalarla albir olan çar mamurlarına qarşı gizli taşkilat yaratmaq ("Difai" nazarda tutulur - 0.8.) işinda da iştirak edir.

Bütün bu işlar arasında 8hmad bay bir da daima müsalmanların hüququnu rasmi rus mahfillarina

qarşı müdafia edan nümayandalar arasındadır!

Hala Qafqaz müsalmanlığının rusca matbuatda daima müdafia edilmasi onun aynina biçilmişdir!..

Rusiya türk va müsalmanlarında har cür irfan va taraqqi harakatını "İttihadi islam tahlükasi" şaklinda göstararak "liberal" rus afkari-ümumiy­ yasini bu "irtica" carayaruna qarşı ayaqlandırmaq taktikasını güdan bütün düşman tabliğatçıların o

dövrda an çox vurduqlan va har cür ittihama hadaf aldıqlan şrıxsiyyat Ağaoğlu 8hmad idi.

Onunla amakdaşlıq etmiş, marhumun bu döv­ rdaki qahramanca çalışmalarına yaxından aşina olan bir adam kimi söylaya bilaram ki, o zamankı qızğın illarda Ağaoğlu 8hmad qadar heç bir adam milli harakat va milli dava cabhasinin ataş xattinda bulunmayıb.

1910-cu ilda Türkiyaya ilticasından sonra İs­ tanbuldan Bakı qazetlarina maqalalar göndar­ mak suratila Qafqaz mühiti ila manavi alaqasini müntazam suratda davam etdiran 8hmad bay ümumi harb dolayısı ila mamlakatla bu qazetçilik rabitasini da kasmak macburiyyatinda qalmışdır.

Rusiyada yenidan ixtilal baş verir. Qafqaz mil­ latlari istiqlallarıru elan edirlar. Azarbaycan Cüm­ huriyyati taşakkül edir. Bu taşakkülda 8hmad ba­ yin rotu ikinci daracali va epizodikdir. Azarbaycan nümayanda heyatinin üzvü kimi, Bakıdan Parisa gedarkan İstanbulda ingilislar tarafindan tutularaq Maltaya sürgün edilmişdir.

Sonrası malumdur. 8hmad bay takraran Tür­ kiyanin xidmatindadir. Matbuat ümumi müdiri­ dir. "Hakimiyyati-milliyya"nin baş müharriridir.

Böyük Millat Maclisinin üzvüdür. Bu vaziyyat ona malum sabahlara göra Azarbaycan davası ita maş­ ğul olmağa manedir. Onsuz da bu dava bir masala olaraq onu aktiv bir şakilda çox da maşğul etma­ mişdir. Buna göra da istiqlalçılıq dövrümüzdan avval ümumi müsalman va türk harakatı şaklinda olan milli oyaruş hamlamizda vulkan kimi alovlu olan bir mücahidi qınnızı rusluğa qarşı apardığı­ mız mücadilaya nisbatda sönmüş va dayanmış gö­ rürük.

Faqat ustadın hamımızı taassürda buraxan ölü­ mü qarşısında Azarbaycan umu-küsüsünda olmaq niyyatinda deyilik.

Onun fransız maktabinin mahsulu olan toxun­ durmadığı liberalizmila münaqişa etmak müm­ künsa da, milliyyat, hürriyyat va insanlıq şarafina verdiyi dayari müqaddas saymamaq doğru deyil24

dir. Hala içindan galan qüdsi bir hamla ila 70 yaşı­ nın son gününa qadar sönmayan bir ataşla dayan­ madan yanan qalamini dayarsizlaşdirmaya kim casarat edar?!. ahmad bayin şaxsinda biz türk tafakkür va tahririnin çox canlı va hayacanlı bir simasını va Avropa qazetçiliyinin Şarqdaki çox güdü bir nü­

mayandasini, Yaxın Şarqdaki tarixi avropalılaşma harakatının an samimi ideoloqunu itirdik!

Bu aa itki qarşısında yuxarıda qeyd etdiyimiz

böyük xüsusiyyatlari taqdir edanlar tarafindan duyulan aa üzüntünü, biz eyni zamanda ustadın Azarbaycan intibahı üçün etdiyi unudulmaz xid­ matlarinin yaxından şahidi olmuş bir vatandaş ola­

raq tamamila bölüşürük.

"Halk" q�zeti, may 1939

25

67il s nnra Palriaua t bir aila

Blım;;ıd lı;;ıy Agnoglu alıı/ çagıııdn

Bu il 67 yaşım oldu.

Altmış yeddi! Na qadar çoxdur! Bir az çox deyil­ mi? Manca, insan vax tında ölmayi bilmalidir. Bilmaz­ sa, manim kimi takbaşına, sarsam va avara qalar!

Hala hayat yoldaşını da i tirarsa, tamamila sarsaq­ layar, artıq onun ı.içi.ın atrafındakı qapqaranlıq uçurumun kanarında baş gicallanmasindan başqa bir şey qalmaz.

Manim çox sevdiyim ôli bay adlı bir amim var­ dı. Anadan filosof doğulmuşdu. O da qocalmış­ dı va hamişa mana deyardi: "Qardaş oğlu! Çalış, qocalma. İnsan qocaldığında camış kimi gövşayir.

Hamişa geriya baxır".

Man o vaxtlar amimi başa düşmazdim. İ ndi başa düşür, onunla razılaşıram. Geriya baxıram: 67 il! Na uzun, na tükanmaz yol! Faqat alda na qaldı?

Mahsul na?

Püff! !! Ham da çox uzun görünan bu altmış yed­ di il indi manim üçün göz yumub açma qadar bir şeydir! .. Damağımın milyonda birini doldurmayan kölgalar! Baş veran hamişa beladir. Bir hava, bir heçlik, bir yoxluq ki, xalq nağıllarında adı "bir var­ mış, bir yoxmuş" dur!

26

Vaxtila üzarinda asdiyim, çırpındığım şeylar indi mana na qadar güh.ınc galir! Xahrlayıb gü­ lüram!

Atam rahat yaşadı, rahat öldü. Ömründa üzün­ tü nadir, bilmadi. Hündürboy, cüssali biriydi. Özü kimi iki nafari üst-üsta qoyub tak qoluyla başının üstüna qadar qaldırırdı. Qollu çuxasını, ipakdan hazırlanmış geniş şalvarını geyinib ata mindiyi vaxt onunla yanşacaq kimsa yoxdu. Oxumağı-yaz­ mağı bilirdi; farscanı başa düşardi, Füzulidan şeirlar bilardi.

Mömin idi. Ondan "San kimsan" deya soruşul­ duğu zaman "alhamdülillah, Mahammad ümma­ tindanam, Ali-aba aşiqiyam; Manim atam Mirza İbrahim, onun atası da Qurdlar elindan Hasan ağa­ dır" deyardi. Ağlına Türk olduğu galmazdi. Rusla­ rın galib Qurdlar elinin yerinda yellar asdirdiyini da düşünmazdi. Na var? Na olub ki? Hamd olsun, azan oxunur, mascidlar qalır, axundlar vaz verir va bizim evda da geca-gündüz din atrafında söhbatlar olur.

Ruslar fermalarına da toxunmadılar. Ü stalik, fenna sahiblarina asilzada ünvanı verdilar!

Bela olduğu halda, manim atam qarabağlı, Qurdlar elindan Mirza İbrahim Mirza H asan oğlu niya üzülsün, niya düşünsün ki? O yeyardi, içardi, dumaları (bir növ ov qartalı) ov alcayinin üstüna alaraq tulaları (ov itlari) ila quş ovlayardı. Ömründa bir dafa da Qarabağın kananna çıx­ madı. Qışı kakliklari, turadan, qırqovulları bol olan Qarabağın bir ovalığında (Osmanlı sultanları da qışı bu ovalıqda keçirardilar), yayda isa 1200 metr 27

Bun. r. lllym• ."il 7.

•(ar.TL pıt.::ma.Htıbl.

Şıışa ŞJl1,1ri Ça r Rıısiyası döııriiııdJ

hündürlükda bir dağın başında qartal yuvası kimi qonmuş, �ul a rı buz k i mi Şuşada k�çı ri r d i . Vaxıı galdiyinda, kefi istadiyinda Abdallar kandindan aşıqları gatirarak "Kor oğlan" oyunu, "Aşıq Piri" dan, "asli va Karam"dan mahnılar dinlayarak kef çakardi. s�ırı bir a d a m üçün d üşi'ınül.:ıc;oı k. iiziilacdk n;:ı vardı ki? Ah! Kaş mani da o böyütsaydi, özüna oxşatsaydı! Hardaydı! O, uşaqlarını da düşünmaz­ di. Onları xanımına va höyük qardaşı Haa Mirza Mrıh;:ımmadı:J b u ra x m ı ş d ı Xan ı mı. mrınim anam Sarıcalı elindan idi. Köçari idi. Balaca, inca, zarif, hassas bir varlıqdı. İndi da üzünün inca cizgila­ rini xatırlayarkan içimda sızıltı hiss ediram. Hala Sarıcalının adası ila söyladiyi hüznlü, alamli !ayla­ lar qulağımdan keçarak könlümü titradir! Böyük amim Haa Mirza Mahammada galinca, 01 bir nas­ lin başçısı idi. Atamdan daha hündür, daha iri idi va onda indi da hörmat basladiyim bir böyüklük vardı. .

Eyni daira içarisinda yaşayan 50 nafarlik bir

kütlanin başçısı idi. Az danışar, heç gulmazd i. arab va fars dillarini yaxşı bilirdi. Şariati darindan bilir­ di. Çox dindar va fanatik idi. Hacca getdiyi zaman istanbulda bir müddat qalıb, xalifanin haşamatina heyran olub, geriya dönarkan hala da saxladığım bir neça tarix kitabı ila Kamusun va Cövharinin tar­ cümalarini gatirmişdi. Heç unutmuram, 1877-ci il savaşı asnasında ruslar Qafgaz müsalmanlarından şübhalanarak bütün Şuşa müsalman xalqının dine duracağına dair sözü keçanlardan zamanat istamiş­ dilar. Bir çoxları qabul etmadiklari halda, amim za­ manat vermişdi. Yaxınları "na üçün bu aği r yükün alhna girdin" deya soruşduqlan zaman bu cavabı vermişdi: "Bizimkilarda ayağa galxacag qadar gtic olsun, zarari yoxdur, man özümü fada edaram!"

Bu amimin otağı geca-gündüz mollalar va axundlarla, şaharin önda gedanlari ila dolardı, ha­ mişa dini mübahisalar edilardi. O zamanlar Qara­ bağ ho:ıla me bel ncıdi r bi l m ;ı z d i dmim i n uzun sa­ lonuna başdan-başa xalılar sarilar, müsafirlar üçi.m ayrıca döşaklar düzülardi. Baş tarafdaki ocağın ya­ nına böyük axundlar yerlaşardilar. Sonra növba ila digar mollalar va aşraflar dizi üsta oturardılar.

Ocaqlann saçdıqları alovlardan va durmadan verilan qalyan va nargilalarin dumanları arasında yena dayanmadan boş mövzular atrafında mü­ naqişa aparardılar. " İ mam qeybi bilirmi? İ mamın elmi azalidirmi? Peyğambar meracı cismi ita, yoxsa ruhu ila etdi?" kimi masalalar atrafında saatlarla mübahisa edardilar. Mollalar müridlarin gözlarin­ dan düşmamak üçün ayalar, ravayatlar, hadislar zikr edar, min bir mantiq oyunu edar, hirslanar, bağırar, sonda yena har taraf özünü qalib sayaraq dağılışardılar. İkinci gün eyni şey başqasının ota­ ğında edilardi.

w,.... O'iad• ...., " ...... fl.lııc:oTt •&U J'PCll llCll'I axcı trr.

Schoucba., Yuı pnari,.S.1 d• la •111•41 lıoouüa,pn..•• ..�dıl'.....ı.. eı;X» pi4ıd.1 ••�- d• al•-u dı la ••·

Şıışa.

DJııiz s;roiyyJsindJn 5000 fııl yüksJk/ikdJ

Ah, bu münaqişalari neca gargin bir diqqatla dinlayardim! Bir şey başa düşmazdim. Faqat mana o qalın sarıqlı mollalar, axundlar göydan enmiş varlıqlar kimi görünürdülar. Xüsusila, onların da­ nışdıqları dil mani heyran edardi. Türkca idi, faqat ela türkca ki, man bir kalma da anlamazdım. Neça dafa ürayimda darin ahlar çakarak "man da o dili danışa bilsaydim, onlar kimi olsaydım!" demiş­ dim. İndi man alli beş illik masafadan bütün bunla­ rı xatırlayaraq o sada, samimi insanların bu qadar dayarsiz va uydurma masalalara na qadar ahamiy­ yat verarak hayacan duymalarına indi da qibta ediram. Neca xoşbaxtlikdir! Üst-üsta üç-beş boş fikri beyinlarina yerlaşdirarak ham hayacan duyur, ham da rahat yaşayırdılar. Ah, na olardı ki, man da onlar kimi olsaydım!

Onsuz da höyük amimdan olsaydı, man da on­ lardan biri olacaqdım. O mana altı yaşımdan fars va arab dili müallimlari tutdu, har axşam darsla­ rimi özü yoxlayardı. "Manim oğlum ağıllı olacaq" deya mani oxşayardı. Kim bilir, balka da, olacaq30

dım! faqat, taassüf ki, manim bu saadata çatmağıma zaif, inca anam mane oldu. Tayfa başçısı, cüssa­ li amim Mirza Mahammadla, onun yanında otur­ mağa, niqabını açmağa cürat etmayan zarif anam arasında va manim atrafımda gizli bir mücad ila başl amışd ı.

0

Anamın axundlardan, mollalardan xoşu gal­ mazdi. Şübhasiz ki, o da dindar idi, "Fatma köla­ si" idi. Faqat onun dindarlığı köçari biİ- türkün düşüncasina hopmuş bir iman idi. O, Allahı da, peyğambari da, din adamlarını da gazdiyi va gördüyü çaylar va dağlar kimi dumduru, apaçıq, bazaksiz-düzaksiz görmak istayardi. Axundların, mollaların acaib qiyafatlari, sanqları, cübbalari, na­ lınları da xoşuna galmazdi: "Bunlar hiyladir, alda­ dıcı şeylardir, man oğlumu ela görmak istamiram" deyardi. Ü stalik, anamda bir ambisiya vardı. Rus çan Varşava savaşına gedarkan asgar aparmadığı çark�, lazgi, osetin va türk baylarindan harasindan bir könüllü alay istamişdi. Qarabağdan göndarila­ cak alay taşkil edilarkan anamın qohumlanndan biri da seçilmişdi. Bu şaxs bir neça il Lehistanda va Peterburqda qaldıqdan sonra mamlakata dön­ müşdü. Rusca öyranmişdi va çiyinlarinin üzarinda parlaq bir apolet gatirmişdi. O zamandan bari Qa­ rabağa rus böyüklarindan kim galarsa, onun evina gedar, onunla görüşar va xalqı da onun vasitasiyla dinlayardi. Bütün ailasi, qohumlan onunla öyünar­ di, şaraflanardi. Anam mani da onun kimi görmak istayirdi. Arzu edirdi ki, rusca oxuyum, çiyinlarim­ da apolet parıldasın, yerlilardan dardi olanlar ana­ ma sığınaraq mandan madat istasinlar!!!

31

Anam bu arzusunu hayata keçiracak, manim yolumu Karbalayi Mualladan, Nacafül aşrafdan Peterburqa va Parisa doğru çeviracakd i.

Ah, mani gözünün babayi kimi sevan, yumşaq qalbli, inca ürakli anam, na etdin?! Niya bu falakat­ Ii yolu mana rava gördün? Şübha varmı? Nalar çakacayimi bilmiş olsaydın, canından çox sevdi­ yin övladını bu cahannam yoluna dürtmazdin!

Man da digarlari kimi Karbalaya, Nacafa gedarak axund, molla va ya amimin dediyi kimi, müctahid olardım! Nargilani tüstüladarak imamın elmindan, Mehdinin qeybeti-kübrasından bahs eda-eda bu fani dünya hayatını rahat şakilda başa vurardım.

Anam neca etdi, bu gün da bilmiram. Qonşu­ luqda yaşayan qoca Karbalayi Bahar nana vasita­ sila bir ermani müallim tapdı. O mana rusca dars veracakdi...

Şu:'fl ŞJhJrinin /ürk Jhalisi

Şaharimizda türklar va ermanilar qarışıq ya­ şayırdılar. Ermanilar çoxdan rus maktablarina göndarilmiş, oxumuş, yerli rus idaraçiliyini ala keçirmişdilar. Bizdan bambaşqa bir tarzda hayat 32

sürü rdülar. Yad ımdadır, ermani qocaları, kişi va qadınları bizim kimi geyinir, dilimizdi) danışırdı­ lar. bizdan heç bir forqlari yox idi. Faqat yenilar, ganclar bambaşqa idilar. Onlar dilimizda danışmır, başqa paltar geyinir, biza yuxarıdan aşağı baxırdılar.

Karbalayi Bahar nana bu cür oxumuş ermani ganclarindan birini tapd ı . O har gün Bahar nananin evina galacak, manimla orada görüşacak, atamın va amilarimin xabari olmadan rusca dars deyacak­ di. Anamın planı bu idi va bu plan, belaca, tam üç il davam etdi. Anam mana ciddi tapşırmışdı: heç kima söylamayacakdim va man da bu sirri saxla­ maqla özümda böyüklük hissi duyurdum, ürayim­ da uşaqcasına öyünürdüm.

Gizli rusca ila barabar, evimiza galan bir axund­ dan fars va arab darslari da alırdım. Dördüncü il idi. Hala da Füzulinin "Leyli va Macnun"unu anla­ mırdım. "Gülüstan" va "Bustan"a galdikda, müal­ lim har gün bir hissa oxudur, manasını söylayir, sonra da man hecalayaraq oxuyurdum. arabinin tafsirina galdikda, hala heç bir şey anlamamışdım. Halbuki üç ayda rusca yazmağı öyranmişdim. Artıq mana verilan har cü r kitabı oxuya bilirdim. Üstalik, rus kitabları na qadar ca­ zibali idi: şakillar, rasmlar, qariba-qariba hekayalar, nağıllar... O birilari isa qupquru, beynimda bir cür tak-tak edan şeylar! Heç mani özüna çakm irdi. Üç il belaca davam etdi. Müallim mana hesab, tarix, coğrafiya darslari da verdi va ayın sonunda müallimin amak haqqı olaraq anacığım yaxasın­ dakı qızıl rus imperiya pullarından birini qoparır, Karbalayi Bahar vasitasila ona verardi. Na atam, na 33

da başqası bir şey eşitmazdilar. Anamın bu halını na zaman xatırlasam, ürayim çırpınır.

Bu arada ermani xalqının istayina asasan rus hökumati şaharimizda on sinifli bir maktab açdı.

Boyük ilmim Hacı Mirza Mahilmmad xastalilndiyi üçün Tiflisa müalicaya getmişdi. Ailaya başçılıq atama keçmişdi. Gimnaziyanın açılması münasi­ batila Qarabağ valisi Qarabağın keçmiş müstaqil xanlarının varisi olan Xan qızının evinda toplantı keçirarak şahardaki müsalmanların tanınmış üzv­ larini çağırmışdı . Atam da çağırılanlar arasında idi.

Vali uzun bir çıxış etmiş, müsalmanlan uşaqlarını rus maktablarina qoymağa çağırmış, bunun müsal­ manlar üçün faydalı olacağını anlatmışdı. Şahar böyüklarindan bir çoxlan, o cümladan atam da sırf valiya xoş galsin deya övladlarını maktaba qoya­ caqlarını vad etmişdilar.

Atam eva hiddat içinda galdi: "Na etdik? Da­ daşım (höyük qardaşının laqabi idi) na deyacak?"

- deya var-gal etdi.

Anacığım, o malak baxışı va oxşayıa sasi ila öna keçdi: "Na deyacak? Na eda bilarsan? Valiya, bütün şahara qarşı çıxmağınımı istayacak? O da ol­ saydı, albatta ki, sanin kimi edardi", - dedi. Çox tamiz va saf bir adam olan atama anam za­ kası va incaliyi ila hakimdi. Atam yumşaldı, faqat: "Hacı Mirza Mahammadi tanımırsan ?"

"Tanıyıram, amma çara yoxdur".

Bir müddat sonra Hacı da Tiflisdan geri galdi.

Maktabda da giriş imtahanları başladı.

34

Hacı min bir lanat oxuyaraq özü mani makta­ ba apardı. İ mtahan çox müvaffaqiyyatli keçd i. Bir­ dan-bira dördüncü sinfa, yani asi gimnaziyanın ikinci sinfin.:ı qabul edildim. Müallimlar va müdir­ lar mani oxşadılar, mildh etdilar.

Hacı zann edirmiş ki, man yalnız üç aydan bari hazırlaşıram. O da heyrat etdi.

Buna baxmayaraq, eva galdiyimiz zaman ata­ ma: "Günahı sanin boynuna! Man onu müctahid edacakdim. İndi kim bilir, na olacaq? ÜÇ ayda bu qadar bacarıq göstaran bir uşaq öz elmlarimiza da­ vam etsaydi, na olmazdı - va içinda bir ah çakarak, - Allah axınnı xeyirli etsin!" - dedi.

O gün anama sanki dünyalar verilmişdi. Ki­ şilardan ayrılıb yanına galdiyim zaman onu sevine içinda gördüm.

Man da anam qadar masud idim. İ mtahan­ . dakı müvaffaqiyyatim mana qariba bir qürur hissi vermişdi. Ham da yeni maktabin forması vardı . Eynila zabitlarin paltarı kimi yaxası va qolları sırmalı, şapkanın atrafında qızıl tellar va önünda da mamurlara maxsus bir nişan!

Şıışa reni 111.1ktJbi

Bundan avval küça­ da bu formanı geyin­ miş uşaqlara rast gal­ diyim zaman dönüb 35

heyran-heyran baxardım, "Ah, manim da bela bir paltarım olsa!" deya ürayimda yanardım. İ ndi man bu arzuma nail olmuşdum. Tamam baxtiyar idim.

Girdiyim üçüncü sinifda 45 talabadan yalnız ü ç ü t ü r k i d i . H a m ı s ı x r i � ti a n d ı

F <o 4 .:ı t cı n l a r ı n d a

qırxı tanıdığım va alışdığım ermani uşaqları ol­ d u�u ü çü n y�ni m ü h i l d ;:ı öz ü m ü çnx da yad hiss etmadim. Mana yad galan maktabin özü va müal­ limlari idi. Manim bildiyim va gördüyüm maktab­ da talaba bir-birinin yanında dizi üsta oturur, takca müallim alinda çubuq va yanında falaqqa har kasin darsini ayrı-ayrı deyir va ümuma nazarat edardi.

Girdiyim maktab buna heç banzamirdi: orada tala­ ba iki-iki stul üzarina oturur, hamıya bir dars ve­ rilir va müallim qarşısındakı yüksak bir kürsüdan dars deyir, sual verir, nazarat edir. Ham da burada bir müallim bütün darslari demir, har saatda bir dars dayişir va yeni müallimlar galir. Başqa dars­ lar deyilir. Bundan alava, müallim larin öz araların­ d a k ı frırg l ;:ı r d ;:ı d i 44 rı t i m i ç.:ı k d i : d i g ;:ı r l rı r i nrı gad,ır taqatsiz, ayinlari parişan, miskin idilar, bu birilar isa na qadar canlı, tamiz va müntazam idilar. İki

m .:ı k t .:ı b a r a s ı n d i:! k ı b u a y r ı l ı q i l k g ü n d rı n

mani xayala qarq eladi va beynimda 54 il sonra da hali eda bilmadiyim bu sualı doğurdu: Niya? Niya bu farq?

M <> n i r rı l i l rıd i k c a bu sual d a bövü v rı c ;:ı k . m ..ı n a s ı nı, ah a tasini artıracaq, bütün hayatımı ehtiva edacak va manim üçün bir darda çevrilib bütün haya­ hmı zaharlayacakdi! ı·

1

'

Yeni müallimlar arasında an çox sevdiyim ikisi vardı: biri tarix müallimiydi, eyni zamanda mak­ tabin inspektoru idi: Şineyovski. İkincisi isa riya­ ziyyat müallimi Palekarpdı, bizim sinfin "nabi"si, "mastavnisk" idi. O zamanlar inspektor demak 36

ffii)ktab müdirinin müavini demak idi. O, hundi.ır­ boy, iri, saqqallı bir adamd ı. Darsi gözal deyir, yax­ şı izah edirdi.

Bazan bir uşağın sualına göra darsi buraxır, ffii)salan, 1824-cü ilda qiyam etmiş dekabristlardan maşhurlarının sargüzaştlarini danışır, maktablarda rasman tadris edilan Kovalsk tarixina istehza edar­ di.

(f,itt'JllllUI 'l:U�TI· 1;51·&.11ı1C"'Tll.

1 1 1� llUI.

Şuşa şJ/ı;ıri Çar Rıısiyası dövriind;ı

Heç unutmuram, bir gün beşinci sinifda tarix darsi asnasında Rusiyada çox maşhur olan Ro­ manov adındakı qoyun cinsindan bahs edarkan saqqalının yanlarını iki alinin arasına alaraq yük­ Si)k sasla: "Diqqat edin! Qoyun cinsi Romanovdan bahs ediram!".

Uşaqlardan biri "kık" deya güldü. İnspektor darhal : "Şeytan, na gülürsan? Yoxsa, ağlında bir banzatmami yarandı?" - dedi va bütün sinif güldü.

Digari, Palekarp isi) qariba bir insan idi. asabi idi. Yüyürmazdi, fırlayardı. Bir i)li daim saqqalı ila 37

oynayar, tellarini qoparar, xoşhallanar, gözal saç1 a r ı a ç ı q a l n ı ü za r i nrı ı i·ikü l rırrık üzüna çux sevi m ­ li b i r görünüş verardi. B i r daqiqa bir yerda otur­ m a z d ı F a y ;ı l b ü tü n trı laşı. b ü t ü n d a rd i s i n i f. s i n fin t a l abal ari idi O h a r bi rim iza l ak-tak an y a x ı n va m ah r a m dostlarım ızdan daha yaxın v rı mahram d i .

Talaba ila har şeyi danışardı. Talabanin bütün eh­ tiyaclannı, maddi-manavi har dardini öyranmaya ça l ı şa r d ı . t a l ab a d a undan bir şey gizl a tm a z d i . T;:ı l ;:ı­ b rı n i n evina g e d rı r d i . Ya taq ııtağıru, va rsa, ça lışma ulağı n ı ıadqiq e d a r. buna uyğun u l ara q maktaba l al a ba haqqında tadbi r g ö r m ayi liivsiy;ı edardi .

E y n i z a m a n d a d a özü da t a l ab ay a rrıhbar olard ı . m ü ta l i a etmasi ü ç ü n asarlar güstari r, a n l a m a d ı ğ ı ş ey la ri i zah ed a rd i . M as a l a n, m a n i l k dafrı R u siya­ d a "Morodnirestov" xalq carayanının na olduğunu ondan öyrandim. Ü m u m i yy a t l a, bu şa xs i n m a n d "' b u r a x d ı ğ ı t as i r u q a d a r d a r i n d i k i . h a l a d a nn u n y ü k s a k simasını darin b i r hörmat va p a r ;:ı s t i ş h i ss elmadan x a tırla­ ya b i l mar;ım Hamısı çarl ığın a m ansız d ü ş m a n l a r i i d i lar vrı ıınun k i m i l a r o zamankı r u s t a l i m h ey a t i arasında çox idi. Har maktab o vaxtlar bir inqilab l a b l i ğa t ı y u v a s ı i d i . İ n g i l a b d a n b;:ıhs e l m ;:ı k, i n q i l a ­ ba a i d asarlari o x u m a q yasag i d i . A m m a m ü a l l i m­ larin özlari d;ı i n q i l a b t ;:ı b l i ğa t ç ı l a r ı o l d u g l a rı ü ç ü n bu gad ağanın heç b i r t a t bi q i tarafi yox i d i . H a q i qat­ d;:ı Rusiyada carayan ed an fi k i r a x ı n l a rı. i nq i l ab çı İi ki rlar. m ü x t a l i f i nq i l ab n a z a ri yy a l a r i Qa rabağ d a ğ l a rı n a q;ıdar ya l n ı z bu m ü allimlarin v a s i t asi i l ;ı galirdi.

M an yuxan siniflara galx d ı gca. tab i i k i . bu cara­ yan l a r ı öy rananlara ga rı ş ı r d ı m Beşinci va a l t ıncı s i n i flarda artıq mandan g i zlad i l an b i r şey yux i d i .

Dos t l a r va m ü ;ı l l i m l ;ırin bazilari i l a açıq ş a k i l d a gö38

rüşürdük. Qadağan edilmiş Çernişevskinin maş­ hur inqilabçı romanı olan "Na etmali?" asarini ha­ mımız onlar vasitasila alda edardik.

Tarixi materializm nazariyyasina aid tabliğatın broşürlari biza qadar galir, yastıqlarımızın altın­ da g i z l .. d i l i r va siyasi o l a ra q g i z l i yazı l a rı u x u m a q zövqünü dadırdıq.

Qafamda va qalbimda mansub olduğum mü­

hi t rı t a m a m ;:ı n yad sarhad l a r i n a ç ı l d ı ğ ı n ı hiss edir­

dim. Manavi varlığım ikiya bölünrnaya başladı.

M rı k t a b d a i k an b a ş q a h a v a , b a ş q a İ n f; a n l a r. başqa fikirlar va talaşlar arasında yaşayırdım. Eva galdi­ y i m d a t a m a m an ya d b i r m ü h i trı g i r i rd i m . B u ra d a yena amimin qonaqları, imam aleyhüssalam, Meh­ di masalasi atrafındakı münaqişalar, mücadilalar d a va m e d a r d i M ;:ı n d a k ı bu i k i v a r l ı q i l k 1:1; ü n l a rd <ı n b i r-b i r i n a qa r ı ş m ada n ya n - ya n a vrı d i m dik y a ş a ­ maqda idi.

H rılrı drı yaşay ı r ını ? B i ri d i g a r i n i nrı i t rı l ;:ıd i . n ;:ı d a öldürdü. Haqiqatda man n a ayam, na da bu. İ ki­ sinin arasında sallanan bir şeyam va qaribasi bu­ dur ki, bunlar bazan bir-birina qarışaraq mani çox p i s v rı z i yy ;:ı t d rı q ı ı y u r Başqası u l a r <ı q d üş ü n m ;:ı k va ya h ;:ı r a k a t e t m ;:ı k i s t rı d i y i m h a l da . bu bi risi m ;:ı n i m i � t ay i m n l m a d a n i ş a q a r ı ş ı r v ;:ı m ;:ı n i ta m a m ba şqa bir yola salaraq öz-özümla tazada salır. O zamanlar d uyd u ğ u m a cı l a r. ç a k d i y i m i z t i rabl a r b i l saniz. nrı qadar ağırdır.

Ah, sevimli anacığım! Mani bu ikiliya, bu tazad­ lara, bu iztirablara sövq edan sansan! Şübhasiz ki, mani sevarak etdin va qalb tazalamayin na qadar çatin olduğunu haradan bilardin?!

F a qa t m .ı n n z a m a n l a r h rı l a b u azab l a rı h iss e t ­ mam i ş d i m Ev d a , Q u r d l a r � l i n d a gt'ld i k c a m .ı n i 3'1

çatin başa düşürdülar. Hazan an yaxın aqrabam da üzüma heyratla baxaraq: "Ah, bu uşağa na oldu, dili getdikca paltaklaşir, anlaşılmaz olur" deyardi!

4U

T i f l i sda 1887-ci ilda maktabin 6-cı sinfini bitirdim. Son yeddinci sinfi Tifüsda bitirmaya qarar vermişdim.

Bu qararıma sabab Qafqaz şeyxülislamının oğlu Nasir bay idi . Nasir bay Tifüs gimnaziyasını bitirib, Peterburqda hüquq fakultasinda talabaydi. Özü qarabağlı idi va yay tatilini keçirmak üçün Qara­ bağa galmişdi . Aila dostu idi, görüşürdük. TiAisi çox madh etdi, mani aldatdı. 8mim, atam razı ol­ madılar. Qaçmağa qarar verdim va Nasirla qaçdım.

8mim ali bay arxamızca Tifüsa galdi. Mani bi r gürcü ailasina yerlaşdirarak geri döndü.

Rusiyadakı fikri va siyasi carayanlar Tifüsda markazilaşmiş tarzda idi. Burada gizli rus taşakkül­ larinin şöbalari da vardı. Onsuz da gürcü münav­ varlari (ziyalıları - D.8.) daha o zamandan bu carayan va taşakküllarin ön sıralarında galirdilar.

Haqiqatda gürcülar heç bir zaman müqaddaratla­ nnı ruslarınkından ayırmaq istamazlardi. Türk va İ ran qorxusu anlan rusların qucağına atmışdı, on­ lar da ruslarla barabar çalışırdılar.

Ümumiyyatla, gürcü asilzadalari harbi xidmata daxil olaraq rus sarayında yüksak maqamlarda özlari üçün yer tapırdılar. Münavvar gürcü burju­ aziyası va fahlasi isa rus burjuaziyası va fahlasi ila birlikda harakat edardi. Tifüs bu harakatlann çox canlı bir milrkilzİ idi.

Daşnak va Hnçak komitalari hala o zamandan burada alaqalar qurmuşdu, faaliyyata keçmişdilar.

Yalnız müsalmanlar, türklar, lazgilar, osetinlar, çarkazlar, kobanlılar va s. istisnasız "çarlığın sadiq bandalari" idilar! Aralarında heç bir harakat yox i d i . On:; u z da ydişd i rd i klari m iin a v v a r lil r i n say ı onu keçmazdi!

41

Tiflis. Meydarı.

Tıırk m;ıscidi

Buna rağman, Tifüs ümumqafqaz müsalman baylarinin daimi bir göniş yeri idi. Faqat onlar bu­ raya Tiflisin malik olduğu haqiqatan zangin kültür müassisalarindan, teatrından, operasından, kita­ bxanasından va sairasindan istifada etmak üçün deyi!, bu şaharin eyni zamanda olduqca zangin va çeşidli aylanca yerlarindan bahralanmak üçün galardilar. Tabii ki, bu aylanca hayatı çox baha­ lı olurdu. Bir çox böyük müsalman ailalari bu sel kimi sarfiyyata döza bilmir, allarindaki arazilari va çiftliklari satmaq macburiyyatinda qalırdılar. Bu hal yaxın bir galacakda mühüm ictimai masala şak­ lini alacaq, manim hayabma da tasirsiz ötüşmaya­ cakdi.

Halalik tabii olaraq man bu kimi masalalarla maşğul deyildim. Girdiyim Tifüs maktabinin yed­ dinci sinfini müvaffaqiyyatla bitirmaya çalışırdım .

Tifüs Şuşadan bambaşqa yer idi. Burada türk, ü mumiyyatla, müsalman çox az idi. Hala girdiyim maktabda bir nafar da yoxdu.

42

Har bazar günü şeyxülislamı ziyarata gedar­ dim. Şeyxülislamın evi va rasmi idarasi eyni bina­ nın içinda idi Onun düz qarşısında küçanin digar tarafinda müftinin evi va idarasi vardı. Şeyxülis­ lamlıq idarasinin qapısının üstünda rusca va türk­ ca bu sözlar yazılmışdı: "ali tariqatina mansub Qafqaz müsalmanlarının dini idara binası!" .

Müftinin binasının üzarina da bela yazılmışd ı: " Ömar tariqatina mansub Qafqaz müsalmanlarının dini idara binası!" ali tariqati, Ömar tariqati! Na acaib bir şey! Heç eşitmadim! Manim bildiyim şia va sünni var. aca­ ba, ali va Ö mar tariqatlari da başqa şeylardir?

Beynim qurcalandı, amma çox maşğul olmadım.

O zaman şaharin müsalmanlarının maskunlaşdığı

qismina verilan ad mani daha çox maraqlandırdı.

Buraya Şeytanbazar deyirdilar. N iya? Naya göra?

Qaribasi budur ki, burada yaşayanlardan "harada yaşayırsınız" soruşulduğu zaman "Şeytanbazar­ da" deya cavab verardilar.

Haqiqatan da, bura şaharin digar taraflarindan tamaman ayrı bir yer idi. Küçalari dar va pis idi.

Evlari, dükanları kiçik, kasıb va baxımsız idi. İnsan­ ların iıst-başları da digarlarina nisbatan intizamsız idi. Üstalik, şaharin digar tarafinda yaşayanlar bu tarafa galdiklari zaman özlarini yuxarıdan aparır­ dılar. Buradakılara hörmatsiz davranır, burada­ kılar da onlara qarşı axmaq va miskin vaziyyata düşürdülar. İ lk dafa idi ki, man iki insan kütlasi­ nin yan-yana yaşadıqlarını, faqat qarışmayaraq va bir-birlarina qarşı "yuxan va aşağı" vaziyyat aldıq­ larını gördüm. Çox yaxşı xabrlayıram, bu ilk müşa­ hida beynimi qurcalamış, ürayimi bulandırmışdı.

43

F<ıg ;:ı t h a d isa n i t ;:ı h l i l e d ;:ı r ;:ı k i za h e d ac ;:ı k s rı v i y y rı d a

n l m<ıd ı ğ ı m ü ç ü n b u n u n l a

çux

m;:ışğ u l o l ma d ı m .

M <J k t a b d ;oı s i n i f y o l d a ş l a r ı m g ü rc ü . va bir neça da acamdan ibarat idi.

ru s_.

ermani

T i fl i sin ço x l u t e a t r ı . o p e r a s ı . k i t il bx a n a s ı . ay l a n ­ bağları va rd ı . Gim n a ziyanın s o n sinif t a l a b al a ri b � l ;:ı ş ey l ;:ı r i ö t ü rm azd i l a r. B u n l a r a r t ı g a l i m;:ıkt;:ıbin ga pısına g ;:ı l m iş say ı l d ı q l a r ı ü çii n s a rb a s l h ;:ırak;:ıt edirdilar va har yerda hönnat va mahabbatla qar­ şı l a n ı rd ı l a r H a l <ı t e a t r l a r ı n va o p e r a n ı n s o n m a rt a ­ basinin balkonları onların xüsusi malı idi. Sahnaya g u y u l a n y e n i pyes l a r i n v;:ı a k ty o rl a rı n l a l ey i unl a ­ r ı n a l i n d a i d i M ü h a fi z a k a r a k tyo rl a ra v a m ü h rı rri r­ l a r;:ı üz v e r m ;:ı z d i l ;:ır. B u n u n l a y a n a ş ı . T i f l i s d a h a l rı u z a m a n R usiyad akı inqi labi harakatların mü hii m tabaalari vardı. Buna alava olaraq, bir da gürcüla­ ri n v;:ı e r m ;ı n i l a ri n taşrık kü l l ari v a rd ı T;:ıkca müs;:ıl­ manlar va türklar bütün bu harakatlann xaricinda qalmışdılar va çarın sadiq bandalarindan sayılırdı­ lar. ca

M a k ı ab i n 5on s i n i f t a l ab as i bu g i z l i t;:ışakkü l l ;:ır.ı mansubdu. Dostlarım mani da gizli camiyyatlara a p a r m a ğa başl a d ı lar. İ l k �etd iyim c am i yy a t b i r x a l gçı N a ro d n i k ca m i yy a l i n i n şöb..ıs i n d ;ı i d i . Peler­ burqdan galan biri camiyyatin faaliyyati haqqında i z a h a t v e r i rd i . U z u n s a ç l ı . i r i e y n iJ k l i . s i v ri sa q q a l l ı bu şaxsin üsti.ımda buraxdığı tasirin gücünü tasvir e d a b i l m i ra m . V a x ı i l a axu nd ları va molla ları d i n ­ ladiyim islak i l a i n d i b u şaxsi d i nl iJy i r d i m O d a ­ n ı ş d ı q ca n azrı ri md rı y ü ks ;ı l i r . gny l ;:ı rtı u c a l ı r_. srısi da mana xatibin sadası kimi galirdi. Ah, axundlar nadan bahs edirdi, bunlar nadan bahs edirlar! İki alam a r as ı n d a k ı larq bü t ü n varl ığımı sarsı ldı. m a n i m an a n d i g a r i n d .ı n a y ı r rn a q ü çü n an g ü d ü z ;:ı rba 44

oldu. Xatib xalqdan, xalqın iztirablarından, sıxıntı­ dan, istibdaddan, canişinlarin amansızlıqlarından, torpaq sahiblarinin marhamatsizliklarindan bahs edir, qarşılarındakını istibdadla mübariza aparma­ ğa, xalqın kömayina qaçmağa davat edirdi. Eyni zamanda, xatib praktik faaliyyat göstaran dostlar­ dan bazilarinin hökumatin pancasina keçdiklarini, sıxıntı içinda olduqlarını, özlarina yardım edilmasi lazım galdiyini alava etdi. Darhal bir siyahı tutul­ du, har kas verdi . İştirak etdiyim bu ilk gizli camiyyat bütün manavi hayatım üzarinda qati tasir edan had isal ar­ dan biridir.

Maktabda tahsilim va müvaffaqiyyatim yolun­ da idi. Tak bir türk-müsalman olduğum üçün har kasin diqqatini calb edirdim. Taftiş üçün galan bütün yüksak mamurlar mani "yoxlamadan" get­ mazd i l.:ır. Bu ü m u m i � ı i n a vrı d iygrıı b i r t .:ırafd rın ürayimi sıxır, digar tarafdan da izzati -nafsimi ox­ ------- şayırdı, mani çox çalışıu......... 1...,.... s• ...... , ..,,. -m <ı ğ a SÖ\'q � d i r d i H .=ı l .:ı makıab m ti d i ri n i n m rı n i bir zangin ermani aila­ sina tövsiya etmasi gü­ rur vermişdi. Bu zangin ailanin man yaşda bir qızı yeddinci sinif tala­ basi olaraq geometriya va cabrda çox zaif imiş, • ,.

a tası

m a k t cJ b i n

müdi­

rin;:ı m ü raci aı edrırrık 4 1 z

Tiflis. Turk 111J/1J//Jsi

üçün bir yardımçı istadi­ yinda, riyaziyyat müalli­ m i u l a n m ü d i r da m rı n i tövsiya etmişdi. Ermani 45

ata avvalca heyrat etmiş, sonra qabul etmişdi! Bü­ tün maktab va hatta bütün maarif muhiti üçün bu bir had isaya çevrilmişdi: "Maktab müdiri heç kimi tapmadı, bir türkü tövsiya etdi?!" - deya danışır­ dılar.

Kömak edacayim qızın evi Tiflisin an aristokra­ tik qisminda idi. İlk getdiyim gün bütün ailasini bir çox dostları ila barabar bir stol arxasında gördüm.

Ham ısı m ;ı n i m n rı c ü r i n san o l d u ğ u m u gö r m ..ı k ü ç ü n t o p l a n m ı şd ı l a r T;ı b i i k i . çox s ı x ı l d ı m , frıq ;:ı t

özümü itirmadim. Soruşduqları suallara talasma­ dan cavab verdim, zann ediram ki, yaxşı taassürat oyatdırn. Anlaşıldı ki, aila özü da qarabağlı imiş, qızın atası manim höyük amimi tanıyırrnış! Ç ay i çd i k d an son ra q ızla b a r a b rı r y an d a k ı ota­ ğa getdik. Adı Siranuş olan bu qız htindürboy, şiş­ man, erm rıni t i p l arind rın m ü k ;:ı m m rıl b i r n ü m u n rı idi. Üzarinda rus gimnaziyalarının qahvayi rangda önlüyü vardı. Ruscası manimk.indan mükammal idi.

"Qarşılıqlı kömaklaşacayik. Man siza riyaziy­ yatdan, siz da mana rus dilindan yardım edacaksi­ niz!" - dedim.

Bu fikir Siranuşun xoşuna galdi, izzati-nafsini oxşadı, qızararaq dedi: "Bu neca olar axı, siz rus dilini mükammal bilirsiniz!" "ôgar bir-birirniza kompliment edarak vaxt ke­ çirsak, heç bir körnak eda bilmarik. Haqiqat manim d !:! d i y i m k i m i d i r. G ö rü r s ü n ü z k i . m a n d an ışanda b rı z a n k rı l m rı a x t a r ı r a m B i r d a t a l ;:ıffü z m a s a l as i var. Sizin mana körnak edacayiniz yer! Siz d a rna­ n im siz;;ı ha r a d a kömak eda bi l acay i m i m ü ;;ıyy;m edin", - dedim.

4fı

Bir ay içinda ikimiz da öhdaliyimiza götürdü­ yümüz vazifalarimizi müvaffaqiyyatla yerina yetir­ dik. Siranuş qız gimnaziyasını riyaziyyatdan sinfin üçüncüsü olaraq bitirdi.

Man bu ermani qızı ila maşğul olarkan hamişa oradakı hamyerlilarimi, amizada va bacılarımı xa­ hrlayaraq heyrata düşürdüm . Evimizda 1 2-ya qa­ dar böyük va kiçik qızların - bir qisminin bazi Qu­ ran suralarini azbar bilmalarindan başqa - heç bir şey öyranmadiklarini, bilmadiklarini va bir çox na­ sillarin bela galib keçdiyini, bir çoxlarının da bela davam edacayini düşünür, yena heyrat edirdim!

Man hala hökm edacak hal va vaziyyatda deyildim.

H .:l t l a a l d ı ğ ı m l a rb i y ..ı y " uyğun o l a ra q q ı z l a r ı n bu cür açıq şakilda kişilarla görüşmalarini, onlardan dars öyranmalarini qınayacaq bir zehniyyata sahib idim. Ela zann ediram ki, agar iki il avval mana o ermani qızına dars demak taklifi edilsaydi, şiddat1 a r cı d d ed o:ı rd i m Ç ü n k i h a ra m ı n i k i l ;ırrı fl i o l d u ğ u ­ na darindan imanım vardı! Faqat artıq mandaki o zehniyyatin yumşalmağa başladığını, keçmiş İma­ mmın zaiflamakda olduğunu hiss edirdim. Görür­ düm ki, iki mühitdan biri mani daha çox içina alır, ruh va qalbimi özüna doğru çevirir. Faqat bu da­ yişma öz-özüna va çox tadrici bir suratda baş verir, manim şüur va iradamla bir alaqasi yox idi. Yalnız brız ;;ın vcı çox lrırs h a d i s rı l rı r baş verrırsrı, :;; ü u ru m oynayıb iradama itaat ctmak hörmiltini göstarir!

Faqat o zamanlar da hökm vermakdan galan man­ liyim gözlarimi yumur va hadisani ört-basdır edir, içimdaki ikiliyin davamını tamin edirdi! İ l k ba har �;ı l d i i m t a h a n l a r i m t a h a n la rı

çux

va

x ı n l a şd ı B u sinif .

m ü h ü m i d i v a haya t i ..ı h a m iyy rı ı i

vardı. Buradan alacağım diplomla bütün ali mak­ tablarin qapıları üzümüza açılacaqdı. Yüksak ix47

tisas maktablarina girmak üçün diplom kifayat etmirdi. Onlar, sadaca, müsabiqaya qatılmaq sala­ hiyyatini verirdi. Faqat bu salahiyyat da çox qiy­ matli idi. İmtahanlarım müvaffaqiyyatla keçirdi. Har gün general rütbasi daşıyan ümumi müfattişlardan biri imtahanda hazır olurdu. Bir gün kurator, maşhur pedaqoq va eyni zamanda rütbaca Visruadan son­ ra galan Yanovskinin özü galdi. Mantiq imtahanı idi. Növba mana galanda Yanovski imtahan heya­ tina dedi: "Bu tatara növba galdi, istadiyimiz sualı soru­ şaq!"

"Bali, hali", - dedilar.

"Masalan, hiza induktiv va deduktiv suallarını anlatsın!"

Anlatdım. Yanovski sona qadar dinladi, ardınca heyatla xitab etdi: "Man bu tatar ganca üç yüz ruhi mükafat veril­ masini taklif ediram, na deyirsiniz?"

Digarlari yena "hali" dedilar!

O il, haqiqatan, mükammal bir şahadatnama ila bu mükafata nail oldum.

B u h .ıya t ı m a t rıs i r edrın i l k biiyük h a d isrı i d i . Şuşaya geri döndüyüm zaman bütün şaharin bu hadisadan bahs etdiyini eşitdim. Atam, xüsusan da, anam çox mamnun idilar. Mirza da bizi iltifatla qarşıladı. Peterburqa, yüksak tahsil üçün göndaril­ mayima bu hadisa sabah oldu. ..

48

Köçaba dayıl arım l a barabar

Peterburqa yüksak tahsil almağım üçün gön­ darilmayim qararlaşdırılmışdı. Na i.ıçün? Na tahsil alacaqdım? Kimsa farqinda deyildi. Mana galinca, sevine içarisinda idim. Peterburq manim xayalım­ da asrarangiz bir mamlakat idi. Rus yazıçıların­ dan oxuduğum Peterburqu, küçalarini, teatrlarını, operasını, xayalımda basladiyim va Peterburqda yaşadığını bildiyim şairlari, romançıları, alimlari, müharrirlari, bir çox yüksak tahsil müassisalarini öz gözlarimla göra bilacayimi düşünarak özüma yer l a pa b i l m i rd i m Ü s ı rı l i k . n i h i l i s ı m ü h i t la rrı girarak zalımlara qarşı qurulan işlarda iştirak et­ mak zövqünü indidan duyurdum.

Ah, neca bir tale, neca bir saadat! Şuşada va balka da, bütün Qafqaz türklari arasında neça gan­ ca bela bir tale müyassar olub?!

Hala iyun ayının ortaları idi. Peterburqdakı im­ tahanlar isa sentyabrın sonlarında başlayacaqdı. Bu iki ay yarımı neca keçiracakdim? İ çinda böyüdüyüm mühit arhq mani sıxmağa başlamışdı. Onu bayanmir, yaraşdırmırdım. Yek­ nasaq yaşayan, saat doqquzda yatan, ancaq imam­ dan, şariatdan bahs edan bu mühit mani sıxırdı.

M i! n l a b i z i m k i l ;:ı r a ra s ı n d a u çu r u m u n ya ra n a r a q böyüdüyünü indidan hiss edirdim. B u iki ayı bu­ rada keçirmak, har gün axundların münaqişalari­ ni d inlamak mana çatin galirdi. Bir yera qaçmaq lazım idi. Hassas anam manim bu daxili sıxıntımı sezdi va: "Bir gün dayılarının yanına get, ham da Peterburqa sayahatdan avval onları da görmüş olarsan", - dedi .

49

Gözal fikir idi, o andaca razılaşdım. Anamın mansub olduğu Sancalı elinin obaları hala dağla­ ra doğru yürümakda, şaharin düz yanında idilar.

Dayılarım iralilamişdilar, faqat bu qafilada vahşi adamlar da vardı.

Ertasi gün İravana doğru yüksalan dağlar is­ tiqamatinda ela qoşuldum.

Sakkiz yaşımdan bari har il köçla birlikda bu y u l l a r ı gt?d a r b u d a ğ l a ra d ı r m aşa rd ı m Kiiç m ;:ı n i . man köçü tanıyırdım. Bir-birimiza alışmışdıq. Li­ seya girdiyim il geyindiyim forma köçü bir az ür­ kütmüşdü. Faqat az sonra alışqanlıq yarandı, av­ valki kimi yena har kasin "amioğlusu" oldum. .

Yolumuz şaharin divarlanrun arxasından dağla­ ra doğru uzanırdı. El baylarinin xanımlan Qaraba­ ğın limon rangindaki maşhur qısraqlarına minmiş, ipak saça q l ı . q ı z ı l i� l a m a l i s;:ımarl;:ırin i i z a n g i l a rina donları da içari alan va baldırları örtan yarım co­ rablı ayaqlannı qıvraq yerlaşdirarak allarindaki qamçılan ila qalabalik içindan özlarina yol açmaq­ da idilar. Bunlar yaylıqlarının uclarını burunla­ rına qadar salaraq guya tasattüra riayat edirdilar.

Haqiqatda bu köçaba hayahnda na tasattür vardı, na da qadın masalasi. Hala xalqın içindan olan qa­ dınlar bu qadarina heç lüzum da görmazlar. Ya at, ya da öküz üstündan alinda dayanakla heyvanları idara edar.

Köçün ganc q ı z l a rı y ü k l ü öküzlarin üstüna yt?r­ laşdirilmişdilar. Uşaqlann aksariyyati isa xurcu­ nun gözlarina qoyularaq heyvanlann yan tarafla­ rindan sallanırdılar.

Y ü z l a r l a y ü k l ü v a yü ksüz hey van.. yüzlar50

la atlı va piyada insan iki tarafi uçurum olan dar bir yolu taqib edarkan bir-birina qarışır, vuruşur, italayir, yuvarlanır va yıxılırdılar. O zaman alla­ rinda dayanak daşıyan daliqanlılar maharatlarini kömaya galmakla göstarir, atrafdan baxan ganc qızlardan taqdirlarini qazanırdılar.

H ;. l ..ı ki_iç yol d a yağı�a t u ı u l a rd ı sa . o z a m a n manzarani gör! Har şey bir-birina qarışır, itlar hav­ layaraq yüklü davalarin dabanlarını dişlayir, inak­ lar, atlar, eşşaklar, iliklarina qadar islanmış uşaqlar va qadınlar bir-birina qarışır, bağırırlar. O zamaıı köç dayanır, daliqanlılar çadırları qurur, samovar­ ları qaynatmağa başlayırdılar.

Bir azdan yağış kasir, axşam günaşi atrafdakı dağların üzarina qızıldan bir yaşmaq atır, saf va aydın hava çiçak qoxusu ila dolurdu.

Ganc qızlar arasında manim da xatırladığım va taqdirini eşitdiyiin biri vardı: anamın uzaq qohum­ larından olan Çiçak xanım ...

Ta ilk galişimdan diqqatimi çakmiş, mani özüna bağlamışdı. Onun da mandan xoşu galmasi harakatlarindan va baxışlarından anlaşılırdı. Neça dafa görüşsak da, bir-birimiza bu harada birca kal­ ma da söylamak casaratimiz olmamışdı. Belaca, illar galib keçdi. Har il bir-birimizi ilk dafa gördü­ yümüz zaman Çiçak gül kimi qızarır, naşalanirdi.

Man da onunla yalnız qalmaq arzusu ila alışıb ya­ nırdım. Bu qadar. Macara bundan iraliya davam et­ madi. Zahid hayatını bir tarafa buraxmış bu köça­ b rı l rı r kii n ü l m rısrıl a l ;ı ri n d rı Ç O K m ü taas s i b v;ı h.:ıssas idilar. Sevmak bağışlanmaz bir günah idi.

Bir gün onun olduğu bir yerda Tiflisda dars keç51

e r m a n i q ı z ı S i r a n u şd a n brıhs etd i m . Çiçay i n gözlari geniş şakilda açıldı, üzüma diqqatla dikil­ d i, sanki qalbima girarak oranı yoxlamaq istadi .

Nahayat, doza bilmadi, qızararaq soruşdu: "Dars deyarkan yalnız qalırdınız?"

diyim

Man güldüm, "albatta" deyarak cavab verdim. Çiçayin rangi saraldı, sasini çıxarmadı, bir az sonra çıxıb getdi. Artıq o gündan sonra manimla görüşmadi.

Yaylaqda keçirdiyim iki ay içarisinda onunla bi rca dafa do:ı rastlaşmadıq İ çi m d a ki m a raq m a n i yandınb yaxırdı. Faqat kima daruşardım, kimdan soruşardım onu? Bu açıq dağlar allara, ayaqlara sonsuz bi r azadlıq versa d.ı, ü r ay i dar bir zi ndan içarisinda saxlayırdı.

Köçdan ayrıldığım gün anasına vida edarak çıxdığım za m a n Ç i çrıyin çad ı r ı n y a n ı n da dayandığını gördüm.

çad ı rd a n

"Çiçak xarum, gediram, Allaha amanat olun".

"Allah yaxşı yol açsın. Siranuş xanımla görüşa­ caksiniz, deyilmi?"

Cavab gözlamadan rusun".

a l a v a e td ı : ·· A l l a h

Sonra süratla uzaqlaşdı.

52

sani qn­

Pelerb urqa d o ğru

1 887-ci ilin avqust ayı yaxınlaşırdı. Safor üçün hazırlaşmaq lazımdı. Şuşa ila Peterburq arasında 35UU k i lu m e t r l i k m ;:ıs a i rı v a rd ı . Bu uzun y o l u n b i r qismi araba ila, bir qismi damir yolu ila gedilacak­ di. Özümla yemak, yaıaq va s. götürmak lazım ga­ l i rd i . Za v a l l ı a n a m h a r şeyi h a z ı rl a m ışd ı Sr_ı n g ü n ­

lar ara-sıra üzüma diqqat v a hasratla baxır, gözlari ya� a r ır, g ü s t a r ma m a k üçün başı n ı çe v i ri rd i . F ;:ı q rı l man anlayır, üzarina ahlır, kiçik başını qucaqlaya­ raq ona ümid va tasalli verirdim. Bütün ailada on­ dan başqa bu safari istayan yoxdu.

Yolçuluq günü galdi. Manimla barabar şaha­ B u n l a r Ti ıl i s

ri m i z d rı n ged;:ın başqa l a rı d a v a r d ı

m ak ta b l a r i n d a ux uyan e r m a n i l ;:ı r l a b i r- i k i t ü rk t a ci r

idi.

Hamımızı aparacaq araba bizi şaharin qala di­ varlan xaricinda "Topxana" adlanan yerda göz1 "'y ;:ı c a k d i . M rıni yola sa l ma q ü ç ü n qa d ı n va k i ş i bir çox qohum va tanışlar galmişdilar. Arabanın y a n ı n d a h rı r krıs l a v i d a l a ş d ı m S ı ra a n a m a g a l i n crı ı'ı m rı n i b i r k;:ın a ra ç rı k d i ça rş a f ı n ı a çd ı , köy nrıy i n i n y a x a s m d a n i k i m a m a s i n i ç ı x a r d ı . Ba ş ı m ı u n l a r ı n arasına qoydu va göz yaşları içinda dedi: "Oğlum, ,

.

gel

A l l a h k ö m rı y i n o l s u n . A m m a m ;:ı n ;:ı b u a n d ı

iç, söyla ki: "Ana, bir xristian qızı ila evlansam, bu mamalarindan amdiyim süd mana haram olsun!".

Kanardan har kas biza baxırdı. Faqat anam arxasını arabaya çevirdiyi üçün kimsa burada na olduğunu bilmirdi. Man o qadar mütaassir olmuş­ dum ki, ham ağlayır, ham anamı qucaqlayır, ham da arabanı unudaraq mamalari üzarindaki başımı qaldırmadan dururdum.

53

Anam inca sasiyla: "Tarpan, oğlum, bizi gözla­ yirlar", - dedi va ardınca "and iç" söyladi. ''And içiram", - dedim.

"Ela deyil, dediyim kimi and iç" .

Onun sözlarini eynila takrar etdim. O da son dafa alnımdan öpdü. Yaxasını va çarşafını bağladı, arabaya yaxınlaşdıq.

Arabaya mindik. Üzüntü va hayacandan mahv olmuş halda idim. Onların bir an avval getmasini arzu edirdim. Nahayat, onlar getdilar va man da son göz yaşları ila anamdan va qohumlarımdan ayrıldım.

Yüksak bir dağı aşırdıq. Arabanın takarinin har dafa dönmasiyla doğulduğum, böyüdüyüm yer­ lardan, mana can va ruh veran bu insanlardan bir az daha uzaqlaşırdım. Takca fiziki deyil, manavi cahatdan da uzaqlaşırdım.

Fagat k i m a v<ı naya y a x ı n l aş m a g ü çü n? O gü n machul olduğu kimi, bu gün da machuldu.

Mani bu machula doğru sövq edan anam onu tam olaraq tapa bilmayim üçün lazım olan bütün yolları yena özü bağlayırdı.

Hala son etdiyi harakat manimla o machul ara­ sına indidan keçilmasi artıq qeyri-mümkün olan bir sadd çakdi. Man tarixin va tabiatin verdiyi bu b ü lünlüyü i ti racakd i m _ Faqaı y�n i b i r b ü tü n l ü k d a almış olmayacaqdım. Yarımyamalaq b i r şey ola­ caqdım!

Ah bu yarımya m a l a q l ı q na tükanmaz bir d ra m 54

dır! Bir ürak dramı, bir ruh tragediyasıdır! Man indi heç bir zaman özümü tam va bütün hiss eda bilmiram. Bilirsinizmi, özünü yarımyamalaq hiss etmak neca cahannam azabıdır! Manim Avropa musiqisindan da, Şarq musiqisindan da xoşum galir. Eyni zamanda görüram va hiss ediram ki, na birincisini bir avropalı qadar tam va bütün hiss ediram, na da ikincisini bir şarqli kimi. İndi Çiçak xanımın mandan qaçmasının sababi­ ni anlayıram. Ermani qızı ila görüşmüş biri - istar onun öz qabilasindan olsun - artıq çatlamış, daliri­ miş, işa yaramaz bir şeydir. Onda bütünlük axtar­ maq abasdir. Halbuki bütün olan o dağlılar tamlığa xüsusi diqqat verirdilar.

55

N a h a yat, Peterburq!

Sayahatimizin tam yeddinci günü Moskvadan galan qatarın üçüncü daracali vaqonu mani aşya­ larırnla barabar rnöhtaşarn bir vağzalın, ayna qadar parlaq sahilin üzarina buraxdı. atrafıma baxdım.

Ta Ş u ş a d a n b a r i b rı r a b ;:ı r g cı l d i y i m i z ü ç e r m ;oı n i y o l · daşdan başqa har şey mana yad idi. Hara gedacak­ d i k ? N eca harakcıl edacakd i k ? Huleli d ÜŞLi n m rı k bela olmazdı. Bir talaba üçün hotela getmak, ho­ telda qalmaq bayanilrnayan bir israf olardı. agar a r t ı q p u l va r s a . yena d a h u t e l ;:ı sarf e d i l m a m <ı l i , möhtac yoldaşlar düşünülmali idi. Ermanilarin ta­ n ı d ıqları ıal<ıbalar v a r m ı ş . O n l a rd a n b i r i n i n y a n ın a g e d i l a c rı k , ı:ı n u n ta n ı d ı ğ ı b i r a i l a p a n s i u n a lm a yer­ l rı � i l ac a k d i B u q rı ra r ı a l d ı q d a n so n rcı ;:ışya l a r ı m ı z ı g ö t ü r rı r rı k va ğ z a l d a n ç ı x d ı q Gen i ş, a ı ra f ı m ö h ­ l a ş a m b i n a l a r l a rı h a l rı o l u n m u ş m ey d a n v a b u m e y ­ danın dörd tarafinda uzun va geniş küçalar. Tiflis k i m i b ü y ü k va m ü n t <> z a m b i r ş a h cı rd a b i r i l l i k h ay a l va sayahat asnasında gördüyüm böyük şaharlar, x ü su san M ns k v a , m rı n <ı m ü <ıy y ;ı n q ;oı d rı r Av r ı·ı p a

� a h a r l a r i h a q q ı n d a b i r ii k i r oya ısa d a . d ü n y a n ı n

;,-ı n m ı.ı d e rn ş a h a r l a r i n d a n b i r i u l a n Pe l e rb u r q u n

h ey r a n e l d i R u s t a r i x i n i n ca n l a n m a ğa ba ş l a d ı B u d u r, B i1y ü k Pyuı r un Avrıı pa ya a çd ı ğ ı pa n c a ral B u p a n ca r a da n g a l acak v rı R u .s i y a n ı n ta q a l b i n rı qadar giracak yeni hava, o zaman tam şarqli bir bu i l k m a n z a r;ı s i m a n i

son d ii v r ü göz l a r i m i n ö n ü n d rı

h ;:ıy a ı keç i r m a k d a ı.ı l a n b u

m a m l rı k a t i başd a n - b a ş a

dayişdiracak, başdan-başa yeni bir hayat yaşama­ ğa sövq e d a c a kd i . Bu y e n i hayalın verd i y i q ü v v rı l v rı q ü d r;.ı t ;ı görrıd i r k i . R u s i y a t a Ş u şaya, B u x a ra y a .

X i v ay a . Şrırqi Tü rk ü s t a na q a d rı r gen i ş l rınacak. h rı r i l b u u z aq ö l k a l a r d a n g a l a n m ;:ı n i m k i m i y ü z l a r l rı . m i n l a r l a g <mci bu ra y a q rı d rı r c a l b e da r a k r us l a ş m ı ş 56

Avropa havasını onlara da üfüracakdi.

Meydanda müştari gözlayan cüt atlı dabdabali va tak atlı sacla arabalar vardı. Bu sonunculardan bir neçasi bizi göran kimi müştarilarini tanıdılar va yanımıza galdilar. İ kisi ila anlaşdıq, tez yola düş­ dük. Saat hala sabahın 1 1 -i idi. Aradığımız tanış t' v d .ı i d i . Ö z ü n ü n ycışa d ı ğ ı b e ş i n c i m.:tr tab;ıdaki evda boş bir otaq varmış, ondan bir üst m artabada yaşayan ailada da iki boş otaq. Nahayat, üçümüz d i't y t' r l ;ışcı b i l d i k . O t a q l a r ı n kiray;ı haqqı m i'll u m idi. Sabah va axşam verilacak qaynar samovarla barabar ayda iyirmi rubl.

Darhal razılaşdıq va aşyalarımızı daşımağa baş­ ladıq.

Ah, Turgenevin, Dost oyevskinin va digar yazı­ çı l a rı n r u m a n l a r ı n d a t ı x u y u b d a d ın a

d oy m a d ı ğ ı m

va xayalımda uzun illardan bari basladiyim talaba hayatı xülyası bu dafa haqiqi olaraq gerçaklaşirdi.

Man da onu yaşamağa başlayırdım. Bu neca dadlı, neca doyulmaz bir röya!

R o m a n l a r d a o l d u ğ u k i m i . m rı n rı d rı bıış r_ı t cı ğ ı n ı k i ray ;ı l rıyrın q a d ı n v a fa ı e t m iş b i r m cı y o r u n a rva d ı

imiş. Eynila digarlari kimi, bunun da iki qızı vardı.

Büy ü k q ı z ı Sunya ş a h i'l r i n i b t i d a i m rı k t rı b l a ri n d <1 n birinda müallim i d i . İkincisi - Mariya damiryol idarasinda katiba idi. Qadının aldığı aya 12 ruhi taqaüd maaşı ila qızların qazandıqları 35 rubl an­ caq evin kirayasina va gündalik masraflara çatır­ m ı ş . İndi m rı n d rı n a l acaq l a rı 20 r u b l i l a d a x i d m a t ç i pulu va paltar ehtiyacı tamin olunacaqmış. Budur, m ö h trı�am Avrn p a p a n c a ra s i n i n i ç i n d d ya � a y a n i k i m i l y o n x a l qdan 7[] fa i z i n i n b üd ca s i N ;ı xo � b<0x l d i r talabaya rastlayanlar.

Manim yaşayacağım aila çox sevimli, xoş insan57

lara oxşayırdı. Mani razı salmaq üçün allarindan na i!;al i rd i sa. t:d i rd i l a r. La k i n avvaldi:l a ra m ı z d a k i ­ ç i k b i r a n l a ş ı l m a z l ı q uld u . s.m dema. m ,..ı n i ermani zann ed i r l ;:ırmiş. Ya nı ld ı q l a rın ı söylad i m . heyr;:ıl etdilar va xanım soruşdu: - Bas kimsiniz?

- Man türkam.

A na vcı q ı z l a r ı ü çü b i rdcın sanki elektrik v u r m uş k imi sarsıldılar: - Neca? Türkmü?

- Bali, türkam. Bunda heyratlanacak na var ki? di:

Üçü d ;:ı b i rd an q ı z a rd ı v;:ı ya� l ı q a d ı n cavab ver­

Xe yr afan d i . x e y r . M a n çrıx türk g ö r m ü şam O n la r ı ço x se v i r a m Çox d ü r ü s ı v rı duğru insanlar­ d ı rl a r Amma i n d iy ;:ı q ad a r onlard a n t<Jlaba görü l ­ madiyi üçün...

- B.:ıli. b u rada h a ql ı sı n ı z Biz a ncaq i n d i ba�layı­ r ı q E rmanilar va d ig a r xristianlar b i z d a n ç u x d V V a l başladılar. Ona göra da onl a ra alışqa nl ıq var.

-

.

.

.

Sonya araya girdi: - Zava l l ı atam Qafqazd a çrıx yaşay ı b . Oradakı ı ü rklari madh edard i . Onla r ı n ha m ısı n ı n gii z l a ri gara, saçl a n gur va qapqara deyilmi?

Mariya dedi: - Ah, manim gözlarim va saçlanm da ela olaydı

kaş!

H a m ı m ı z birdan gü l üşdük va a ra m ız d a k ı a n ­ laşı l m a z l ı q a ra d a n q a l x m a q l a ya naşı, a i l a b i r tü rk ı al ab;:ı sa x l ad ı qla r ı ü çü n d i g a r l a ri ıarafi n d a n qısqa­ nıldı.

SH

Qaldığım ev şaharin markazina va xüsusila daxil olmaq istadiyim Texnologiya İnstitutuna çox yaxın olan bir küçada idi. Birinci gün aşyamı yer­ laşdirmak va tanzimlamakla keçirdim. Safar yor­ ğunluğuna göra erkan vaxtda yatdım. İkinci gün ilk işim instituta gedib vasiqalarimi va müsabiqa imtahanına girmak arzusunda oldu­ ğumu göstaran bir bayannama taqdim etmak oldu.

Peterbıırq İmperator Uniı•ersiteti

İ nstitut möhtaşam üçmartabali bir binada yer­ laşirdi. Binanın geniş hayatinda minlarla talaba qarışqa kimi gazişir, söhbatlaşir, mübahisa edirdi.

Hardan bütün kütla bir dalğa kimi bir tarafa qıv­ rılır, keçmakda olan yaşlı şaxslara yol verirdi. Har tarafdan "professor" kalmasi fısıldanır, man da keçan şaxsin kim olduğunu anlayırdım. Faqat ma­ n i m h rı l rı yad old uğum k i m saya yanaşm a d ı ğ ı m d a n v a ürkak halımdan balli idi.

Birdan-bira biri mana yaxınlaşdı va: "Siz Qafqazlısınız?" deya soruşdu.

-

59

- Bali, siz da gürcüsünüz, deyilmi?

- Bali, siz kimsiniz?

- Man türkam.

- Na gözal. İ stayirsiniz, sizi Qafqazlı dostlara taqdim edim?

- Minnatdar olaram.

O saat mani bir qrupa doğru apardı. Qrupda 1 0-a yaxın ganc vardı. Çoxu gürcü va ermani idi.

Faqat aralarında çarkaz va lazgi da vardı.

Tanış olduq. Bir-birimizin allarini sıxdıq. Aman bu neca xoş bir şeydir. Qürbatta özünü yalnız san­ dığın bir yerda birdan-bira siza yaxın insanlara rastlamaq! İnsan bir aila fardi görmüş qadar mam­ nun olur. Bunların hamısı manim kimi müsabiqa imtahanına girmak üçtın galmişdilar. Demak ki, tale da bizi birlaşdirirdi. İnstitutda işimizi bitirdikdan sonra birlik­ da şahari dolaşmağa çıxdıq. Budur, sarayların, rus-Bizans arxitekturasının mükammal nümunasi olan Kazan kilsasinin qarşı tarafindaki möhtaşam "Grant" hotelin, böyük imperiya ki tabxanasının, şahar amanatinin yerlaşdiyi maşhur küça. Bir az iralida küçanin sol tarafina qadar uzanan bir ka­ nala rastladıq. Bundan avval Peterburqa galmiş va şahari az-çox tanıyan yoldaşlar manim bu möh­ taşam küça va binalara göstardiyim heyranlığa göra malumat verirdilar: "Bu gördüyün geniş va müntazam küçalar Böyük Pyotrun öz ali ila cızdığı plana asasan ha­ zırlanıb. Vasait çoxaldıqca şahar da gözallaşir60

di. Unudulmamalıdır ki, baladiyya taşkilatına göra Rusiya Avropanın an mü taraqqi hissasidir.

Masalan, Peterburq şahar baladiyyasinin yüzlarla uzvü var. Bunlar şahar ahalisi tarafindan tamamila sarbast şakilda seçilirlar. Onlar da öz aralarından va ya xaricdan bir rais va dord müavindan ibarat bir icra heyati seçirlar. Şahar işlarina aid har dır qa­ rar baladiyya maclisi tarafindan verilir, icra heyati tarafindan tatbiq edilir. Kanardan kimsa qarışa bil­ maz. Hökumatin yalnız verilan qararların qanu­ na müvafiq olub-olmadığını yoxlamaq haqqı var.

Bu suratla tam bir muxtariyyat şaklinda olan rus şaharlari dövlatin tabe olduğu ümumi idara üsu­ lu ila tam bir tazad taşkil edi r. Buna göradir ki, öz müqaddaratlarına hakim olan rus şaharlari bu gün mamurluğuna göra Avropanın bir çox yerlarindan iralidadir".

Bu izahı veran yoldaş birdan-bira kostyumu­ mun atayini çakdi va gözünün ucu ita yanından keçdiyimiz sarayı göstarib qısıq sasla dedi: "Bax, haqqında danışılan qış sarayı!"

Binanın zahiri görünüşü bir saraydan daha çox Rusiyanın har tarafind a bol olan rus qışlasını (har­ bi kazarma - D.8.) andırırdı. Sarayı diqqatla seyr elmaya başladım. Arxadaşım qulağıma fısıldadı: "O qadar d iqqatla baxma. 8trafımızda hiza göz qo­ yanlar var. Laqeyd davran".

Sonra ayilarak davam etdi: "Bu sakini görürsan­ mi? il Aleksandrın parçalanaraq havaya uçuruldu­ ğu yer" .

Arxadaşımın xabardarlığına baxmayaraq ar­ güz l a r i m i s a ray d a n çakrı b i l m i rd i m . D i q q rı l i m i mahz o saki çakirdi. Eyni zamanda bu müdhiş tıq

61

sui-qasdin Şuşada yaratdığı tasirlari yad ıma düşür­ dü. Bizim din bilgisi müallimimiz axund Hüsey­ nqulu mi.ıallimlar otağında hadisa ila bağlı xabari a l m ı � . r i y il r İ p d r ç a l a n m ı ş Ş il k i l d a h i ss � ı d i y i t rıs i r içinda bizim sinfa galmişdi. Oturan kimi qurşağın­ d a n y a l <ı m i n i ç ı x i:l rd ı . b i z d a n k a ğ ı z i o.; tild i v<ı u l d u g ­ ca uzun papağını çıxararaq kağız üzarinda düşün­ maya başladı. Bir müddat sonra yazmağa başladı.

Yazdı va nahayat, hiza xitaban: "Ayağa qalxın va üzünüzü Kabaya doğru çevirin", - deya amr etdi.

Biz tez qalxdıq va canuba doğru çevrildik. " İ ndi dinlayin", - dedi va il Aleksandrın ölümü haqqında yazdığı bir növhani biza oxudu. Taassüf ki, növhani unutdum. Faqat çox yaxşı xatırlayıram ki, naqaratı rusca iki kalmadan ibarat idi. Bu kal­ malarin manası bu idi: " İ t oğlu, alçaqlar!"

A x u n d y a t i l l ara k ü fr edir. çan mrıdh � d i r v ;:ı r" h m il t ııxu y u rd u Ey n i z a m a n d a d a b i z rı ö y ü d k i m i ç a r ı n A l l a h l il r i'l f i n d i'l n seçi l d i y i n i . t rıy i n edildiyini söyladi va alava etdi: "Ona a l qaldıran, Allaha al qaldırmış kimi olur. Bela kafirlarin qatli vacibdir. Çakinin, övladlarım, bu kimi dalalatlara uymayın. Hirslanmiş Allah takca sizi deyi), bütün atalarınızı, analarınızı, aqrabalarınızı, elinizi kö­ kündan kasar, yox edar" . ruhuna

Onu da eşitdim ki, axund növhani Qafqazın valisina, Peterburqda yeni imperatora taqdim edil­ mak üçün göndarmiş va bunun müqabilinda bir miqdar pul ila mükafatlandınlmışdır. İndi sakini seyr edarkan xayalımda bu xatira oyandı va gözlarimin önünda bu üç lövha yan-ya­ na duraraq c a n la n d ı : urtada i l A l eksa n d r ı n havada uça n parça ları . S a ğ d a b i z i m A x u n d H ü sey ny u l u . fı 2

solda sui-qi)sdi hi)yata keçir{)nl{)rdi)n "Zasuliç". Öz-özüm{) soruşdum: ac{)ba, bi)şi)riyyi)tin taleyi bu üç lövh<ıni ya n -yana gii r m a k m i ulaca q ?

d a i ma

Yen{) öz-özüm{) cavab verdim: "B{)li, axund Hü­

sey n q u l u va rkan A leksa n d r l a r u l a caq. A le k san d r

lar olduqca "Zasuliç" tapılacaq".

6]

­

Peterburqda talaba hayatı

Ertasi sabah al-üzümü yuyarkan xidmatçi qa­ dın qaynar samovarı masamın üzarina qoydu. ası çayı man hazırlayacaqd ım. Samovarın bütün rus­ l a r ı n h rıya ı ı n d a ı ı y n a d ı ğ ı mühüm r ı ı l u n x u cu l a rı m sonra göracaklar.

Rusiyadakı talaba hayatı Avropanın heç bir ye­ rina banzamirdi. Avropada çay-qahva makanları, k l u bl <ı r t ;:ı J ;; b ;ı c ;ı m i vval l cıri b i n a l a rı t rıl rı b;:ılrı ri n aylandiklari, vaxt keçirdiklari yerl a rdir Rusiyada, xüsusila Peterburqda bela şeylar yoxdur. Burada talabalar zamanını asasan öz aralarında, qrup yara­ dıb samovar atrafında toplanaraq keçirirlar. Onsuz da t rı l a b rı l a r i n böy ü k b i r q i s m i üçün s a m r l V a r �y n i z a m a n d a b i r mal b;;ıx d i r. Ç ü n k i y�y;ıc;:ıy i d;:ı samo­ vara göra hesablanıb. ..

•'

.

.

.

Onun başlıca qidası bir az yağ, pendir va süd­ dan ibaratdir. Ara-sıra bunlara kolbasa, yumur­ ta. snyuq d a n a ;:ı l i d i l \' ;:ı s . d o:< ;:ı J a v rı n l u n ar. F;:ı4al bu lüksü imkanı olanlar eda bilarlar. aksariyyat bundan mahrumdur. Talabalarin böyük bir qismi orta mamur va zabit va ya tamamı kasıb övladları i d i l ;:ı r O n l a rd a n e l ;:ı J ;:ı r İ n ;:ı ra s t �;:ıld i m k i , a y a 4 q a b ı va şapka alacaq güclari yox idi. Bazan ikisi, üçü bir­ laşarak mansardalarda aylığı iki-üç rubla bir otaq kirayalayar, palto, ayaqqabı kimi aşya va qidaru növba ila istifada edardilar. ..

Taza yuyunub çayımı içmişdim ki, yanıma dünanki arxadaşlardan biri galdi: - Sani qafqazlı talaba birliyi yataqxanasına gö­ Adatimiz bel a d ir. 'r'en i gal a n ­ l ari tez qey d i y y a l a a l ı b y a t a q x a n aya yazdırırıq. Trı tü r m ;:ı k ü çü n g;:ıl d i m

bii ki, sani da yazdıracağıq.

Qalxdım va "hazıram" dedim.

Yataqxana "Vasilavskiostro" adlanan mahalla­ daydi. Köhna bir evin geniş va hündür qapıların­ dan keçarak giriş martabada olduqca böyük bir sa­ lona girilirdi. Saat 1 1-a az qalmışdı. Salonda 35-40 ganc vardı. Faqat yalnız üçü türk va tatardı. Qalanı ermani, gürcü, lazgi va s. idi. Bizi göran kimi hamı­ sı ayağa q a l x d ı . b i z ;:ı d ı ığru g;:ı l d i H a m ı s ı l ;:ı k - l <'! k alimi haqiqi sevine ifada edan bir hararatla sıxdı.

Qürbat na hazin şeydir, neca yaxınlaşdıncı va se­ vindirici amildir! Hamin daqiqada aramızda türk­ lük, ermanilik, gürcülük, çarkazlik-filan yoxdu.

Hamımızı birlaşdiran müştarak qafqazlılıq vardı.

H a lta m ü ş t arak isti ia d a e l d iy i m i z d i l n l a n rusca d a bi rl aşd i r ici a m i l d i O i l latil z a m a n ı n d a Pelerbu nı ­ d a n ay r ı l mayanlar i n d i bizdan m ;:ı m l akal h aq q ı n da suallar verib malumat istayirdilar. Bir az sonra hamımız birlikda yataqxanadan çıxdıq. Yaxındakı südçüya getdik. Südçü da qafqazlı imiş. O da yeni vatandaşlarının allarini mahabbatla sıxdı. Biza süd, qatıq va s. ikram etdi. Ogünkü günorta yemayini belaca yedik. Magar bundan sonra hamişa bela ola­ caqmış! Har günorta yemayini südçüda, axşam va sahar yemaklarini samovarda edacakmişiz! ­

Gürd ü y ü m üç tü rkd ;;ın b i ri galacakd a Azarba y ­ canın Paris nümayandasi olacaq 81imardan Topçu­ başov idi.

Bu şaxs o il hüquq fakültasini bitirmiş, dövlat i m tahanı vermak ;:ırafasindrı i d i Digrır i k isi d;;ı yol m ü ha n d i s l i yi d i p l o m u a l m a q a rrıfasi nda i d i l a r.

Onlard a n öy r;:ındim ki, d iird ü n cü ı ü rk l a l ;;ıba d a var m ı ş 5abiq Qafqaz Şeyx ü l isla m ı n ı n oğl u H ü sey -

65

•

nzada 81i bay. Bu şaxs o zaman tabiyyat fakültasini bitirar<ık İ stanbula getmiş, orada qalacaqmış.

Biz bd;ıc.-ı siihbeı l t:' d rı r krın y a ı a 4 x a n a n ı n bi:lşç ı s ı yanıma galarak qolunu qoluma atdı va mani gaz­ dirarak qulağıma pıçıldadı:

- Hansı "peçinka"ya mansubsunuz?

Man "peçinka"nın na olduğunu bilirdim va ona rn an s u b ı_ı l rn a y ;:ı v v .-ı l drın d .:ı xrıya l ı rn ı •iX�a y ı rd ı .

Faqat bunu etmak üçün na vaxt oldu, na da yaxın­ dan tanıdığım biri.

- Hala heç birina mansub deyilam. Faqat olmaq istayaram.

- Hansını tarcih edirsiniz?

- İnqilabçı xalq firqasini.

- Yaxşı, man sana baladçilik edacak birini gön­ dar<ır<ım.

Sağollaşdıq.

O zamanlar Rusiyada çoxlu gizli siyasi firqalar vardı. Kommunizm isa hala yeni tabliğata başla­ mışdı. F<ıqat hökumat bu taşakküllari şiddatla radd va taqib etdiyi üçün hamısı gizli faaliyyat göstarir­ d i F i rq a l a ri n h a m ı s ı ü ç l ü k asa s ı n d a 4 u ru l m a 4 d a i d i Y;::ı n i h ;::ı r h a n !; ı b i r f i rqrıy;:ı m;:ırı s u b n l a rı b i r i öz t ;:ı r ;:ı fi n d oı n iki a d a m l a p ıb b i r ü çl ü k l rış k i l e da r ,,;:ı b u n l a r fi rqa n a m i n ;:ı n n d a n b aşq a kimsani l a n ı m a z v ;:ı b i l m ;ız l i:lr Fir4a i l d u n l a r arası nda vasiti:l u l u r. firqanin bütün qararlarını, amrlarini o tabliğ edar, rı m ;:ı l v ;:ı h ;ı ra k a t l a r d a yal nı z ıına lab� lı l a rd ı l a r B u suratla eyni mühitda olan bir çox kimsalar digar-

larindan xabardar olmadan eyni firqaya mansub olur, eyni direktivlar üzarina harakat edardilar.

On m i n l rı r l a lrılabrıd an bi rr;:ı n rıirır drı yox i d i ki, bu l a ş a kkül l a r d a n b i ri n ;:ı m a n s u b o l m a s ı n M ü h i td a rı s rı n rüzgar.. m ü h i t i n t;:ın;:ıifüs e t diyi h a va ı:ı q;:ıdar tamiz va pak idi ki, mana edilan taklif har talabaya e d i l rı bi l i r. d a v a l o l u n a b i l i rd i H ;:ı r ka� a m i n i d i ki. xayanat alçaqlığına uğramaz. Nadiran uğranıldığı halda xain xayanatini aksaran hayatı ila ödayardi.

O geca dostlardan birinin evina davatli idim.

Avqust ayı olduğu üçün Peterburqun bayaz gecala­ rini yaşay ı rd ı q Saat 9. 'I O. 1 1 ulsa da. h rı l rı axşam düşmür, qaranlıq olmurdu. Saat 1 2 oldu, günaş h .. la ü f üq d a d i r. Frıqrıt o n u n ü fü q d cı n çrı ki lm a s i i l a geri dönmasi arasında mühüm bir fasila yox idi ki...

Yalnız har şeyin üzarina çakilmiş, kirli, ağ va qara­ nın qarışığından ibarat tox rangli jaket. Bu neca bir naxoş boya! Canubun parlaq günaşi va qapqara ge­ crılari i ç i n d rı l a r b i y rı ed i l m i ş s i n i rlrır iizrı r i n rı . ( A ğaoğ l u n u n P�terb u rq d a k ı x a t i rrılari bu ra d a qı rı l ı r Oğ l u Samad A �aoğlu b u n u n l a b a ğ l ı q �y d verib: "Atamın Peterburqdakı talabalik hayahna aid bu hissa burada birdan-bira kasilir va sonra d İ !!;il r q i s m başlay ı r Ö l ü m ü n d rın son ra bu askik qismi a x t a rd ı q, lakin tapa b i l madik. Bu ndan sonra galan qismin avvalinda bahs etdiyi haqsızlıq biza b i r neça daia anlatd ı ğ ı bu had isrıd i r: Tex nologiya İ n s ti t u tu n u n bü tün i m tahan larını m üv rı ffaqi yy a t l a verir. Yalnız son cabr imtaharunda professorun ver­ d iyi m ;:ıs a l rı ni progra m ı n x a r i c i n d a olan va daha a l i b i r d a racada üy ra n i la n b i r formu la i l a h a l l �dir. P ro­ f�ssur b u form u lanın hansı ş a ki l d ;:ı isbat edildiy i n i soruşur va atam bunun proqram xarici olduğunu söy l ay i n crı professor: " Belrı İ !_; a n i ya bu form u l a i l a siza verdiyim bir masalani hali etdiniz?" - deyarak 67

atamı radd edir. Axırda anlaşılır ki, professor qab yahudi düşmanidir va atamı yahudi zann edarak bu formu la işini radd etmak üçün bahana etmiş!)

fıH

Peterburq

ila Paris arasında

Mana qarşı edilan haqsızlıq mani yandınb yaxırdı. Xayal qırıqlığına bir da izzati-nafs qırıqlığı qarışıb mani yandırırdı. Hiddatim o daraca idi ki, b ü r ü n Rusiyanı bi r q a ş ı q suda boğmağa ha zırd ı m Çardan tutmuş nihilistina, universitetindan pro­ fessoruna, matbuabndan adabiyyahna, dilindan elmina qadar rus adı, rus qoxusu daşıyan har kasa, har şeya qarşı darin bir nifrat, bir qeyz, adavat bas­ layirdim.

Xeyr. xey r. man bu rada qala b i l maram. M ;ın Pe­ terburqda yaşaya bilmaram. Mü tlaq getmaliyam.

Faqat hara, neca?

19 yaşım ancaq olardı. Ah, o yaşın verdiyi yük­ sak casarat, hararat, laqeydlik va girişkanlik! Bir sas içimdan "Paris, Paris" deya hayqırdı. Bali, Pa­ risa gedacayam.. Orada oxuyacağam, oranın uni­ versitetini bitiracayam va bu suratla ham ruslardan yandırıcı bir q isas al aca�am, h ;ı m d a izzaıi -nafsimi yüksak daracada tatmin etmiş olacağam.

G i m na ziya n ı n dördüncü s i n fi nd a n bari Paris xaval d ü n vamı buraxm avan bir xaval idi Ü m u m i tarixdan XVIII asr fransız ensiklopedistlari va böyük inqilab haqqında aldığım qısa, adi malumat m;mim dimağımın içind;ı sanki bir elektrik sla n ­ siyasına çevri l i rdi, daya nmadan oranı mana xatır­ lad ı rd ı İ ndi isa bu xatırlatma qarşısıal ı nmaz b i r caziba h a l ı n ı aldı . Ru siyadan i rrıl ida o l a n b i r mam­ lak;ılda. rus u n i versileti ndan y ü ksak bir universi­ tetda, böyük inqilabın vataninda tahsil alacağım va ruslan mat edacayim kimi, ham da Qafqazdan b u ray a galan i l k ıürk ol a raq trtriflanacayam. Bu tab­ loya hansı xayal dayanar?! "

"

,/

69

"

Tez atama bir teleqraf göndardim. Parisa get­ mak azminda olduğumu bildirdim va pul istadim. Üçüncü gün bela bir cavab aldım: " 150 rubl gönda­ riram, ürayin haraya istayir, get!"

Azarbaycanlı bir atanın dili ila bu, xoşagalmaz­ liyin va hiddatin gücünü ifada edird i. Faqat artıq iş işdan keçmişdi .

Tez pasportumu hazırladım. Pulun 6 0 rublunu borcuma verdim. Manda cami 90 rubl qaldı. Yani o zamankı pulla 1 1 Osmanlı lirasi!

Bu pul ila özümü o machul Qarb dünyasına ahrdım. Dostlarımdan biri "aclıqdan ölacaksan" dedi. "Rusiyada qalmaram" dedim va ertasi gün dördüncü daracali vaqonla yola çıxdım.

Almaniya sarhadinda vagon dayişdirmak lazım idi... Bu dafa almanların üçüncü sinif vaqonuna keçd im. Manimla barabar müallimlik etmiş, indi vatani Parisa qayıdan bir fransız qız da vaqonda yerini tutdu. Qızla tanış olduq. Bu qızı mana tale gönd armişdi. Çünki fransızcam çox kasad idi, al­ mancam isa heç yox idi. Halbuki qız rusca mükam­ mal danışırdı. Mana çox kömayi daydi.

Rus qatarları ila müqayisa edilmayacak qadar tamiz va sevimli olan alman qatarı Berlina doğru Prussiya boyW1ca sedarkan ara-sıra vagona yolçu asgarlar girirdilar. ilk dafa gördüyüm bu adamlar mana çox qariba galdi. Bizimla Rusiya haqqında danışırlar va istehza ila gülürdülar. Nahayat, biri qılıncını yarısına qadar çakarak dedi: "Tezlikla si­ zin o çarınızın cazasının bununla veracayik".

Rusca "Allah sizdan razı olsun" dedim. Faqat 7U

qız bunu tarcüma etmak istamadi va hirsli-hirsli almanın üzüna baxdı. Man o gün fransızla alman arasındakı nifratin na qadar darin olduğunu anla­ dım.

Qatar Berlina geca çatdı. Bu şahar manda Peter­ burqdan yaxşı taassürat yarahnadı. Ancaq stansi­ yadakı tamizlik va intizam mani heyrata saldı. Har daqiqada yeni bir qatar galir, o gedar-gehnaz ye­ r i n i b i r başqası lu tu rd u . İnsa n ı n baş ı n ı d ö n d ü ran bu harakat o qadar nizam va intizam içinda edilir ki. �a n k i qeybd ;::ın , asrara n g i z bi r q ü v v a t ıar;::ı fi n d an idara edilirdi...

Biz stansiyada köşk olan aşağı martabada göz­ lamak macburiyyatinda idik. Faqat, taassüf ki, y u )( a rıya çı x ı b qata rı m ızı a )( tardığı m ı z zaman u n u ötürmüş olduğumuzu anladıq. Na edacakdik?

Kima müraciat edacakdik? Yavaş-yavaş stansiya da boşalırdı. Ela v.axt galdi ki, birca nafar da qalma­ dı. Tam o arafada man bir xata etdim. Fransız qız yanmdakı xurcununun içinda süd küpcüklari daşı­ yırdı. Bu xurcunu alima almışdım. Bilmiram, neca oldu, xurcun stansiyanın döşamasina çırpıldı, küp qırıldı va süd töküldü.

Stansiyanın şişman gözatçisi qalm va uzun bir nara çakdi, üstüma galdi. Faqat, şükürlar olsun ki, bütün bunlann qorxuhnaq üçün edildiyi anlaşıldı.

Su ila bulaşmış yeri yudu, sildi, büllur kimi panl­ datdı va mınldana-mmldana uzaqlaşdı .

Biz avara-avara stansiyada dolaşırdıq. Heç kim biza etina göstarmir va maraqlanmırdı.

Nahayat, yanımıza üç yaxşı geyinmiş, ortayaşh, afandi adamlar yaxınlaşdı. Haradan galib haraya 71

g ı" l d i y i m i l i k i m ı ı l d u ğ u m u z u ;;ııru şd u l a r. Fra n s ı z dilini mükammal bilirdilar. Q ı z tafsilatlı izah etdi.

Darhal bizi bir yera apardılar, biletlarimiza damğa vurdular. Sonra bizi göhirüb stansiyanın düz qar­ şısında olan şıq bir hotela apardılar. Bizim üçün iki otaq tutdular, xidmatçilara sabahkı Paris qata­ rına çatdırmalarını bildirdilar va bühin masrafin p u l u n u da et i ra z ı m ı z a ro:ı�m<1n verib �e t d i l <1r M<1n heyrat içinda idim. Qız izah eldi: "İstar Fransada, istarsa da Almaniyada iki ölkani bir-birina yaxın­ laşdırmaq va aralarını düzaltmak niyyati ila qarşı­ lıqlı yardım camiyyatlari qurulub. Hamin afandilar da o camiyyatin üzvlari i mişlar va har geca stan­ siyaya galarak möhtac olanlar varsa, kömak edar­ larmiş". .

Man tez yatağıma girib yatdım. Ertasi gün sa­ bah erkandan bizi oyandırdılar va stansiyaya apa­ raraq qatarımıza yerlaşdirdilar. Artıq bu axşam Parisdayik.

Almaniyanın meşaliklarina na qadar heyran qalsam da, Belçikanın da fabriklarina, ahali sıxlığı­ na o qadar heyrat etdim. Bir ovuc boş yer da yoxdu.

Nahayat, axşam düşür va biz da Parisa çahrıq.

Mani orada na gözlayir? Bunu bir daqiqa bela düşünmadim. Yalnız bir möminin bir mabada yaxınlaşdığı zaman ürayi neca titrayirsa, manim da qalbim ela titrayirdi. Oxuduğum kitablardan qa z a n d ı ji; ı m l <1 <1Ss ü r a t l a r bu ş cıh ;:ı r i )( cıy a l ı m d a insa n zaka va qalbinin bir möcüzasi halına gatirmişdi.

Orada yaşamaq, orada qalmaq özlüyünda bir saa­ datdi, şarafdi Ona yaxınlaşdıqca özüm öz naza­ rimda ucalırdım. .

72

Geca düşdü, biz tamaman yaxınlaşdıq va o, gö­ rünmaya başladı. Xaricdan galanlar tez pancaraya qaçdılar. Man da başımı şüşaya dayadım va ilk taassüratımı alli il sonra da eyni qüvvatla qoruyu­ ram . O na möhtaşam va sehrkar bir manzara idi.

Gözümün önünda sanki min bir geca lövhalari can­ landı. İşıq, işıq, işıq. Har taraf, har yer işıq.

Manim kimi Şarqdan galmiş biri üçün bu işıq bolluğu sanki ecazkar, fövqaltabii bir şeydi. Yanım­ dakı biri mani dürtarak "mösyö, mösyö, galdi�" dedi. Döndüm baxdım. Yol yoldaşım qız idi.

Qatar dayanırdı. etrafımda bir hay-küy, bir ge­ diş-galiş vardı. Faqat man na olduğunun farqinda deyildim. Qız davam etdi: "Budur, Paris stansiyası.

Bu şaxs - qarşımda ganc bir daliqanlı dururdu manim qardaşımdı. Mani qarşılamağa galib. İndi o siza bir araba tutar, arabaçıya sizi rusca tarcümaçi­ si ııl a n b i r ho tda aparrnasını deyrır. İ n d i l i k . A l l aha amanat olun".

Drıl i q a n l ı m rın i a ra b a ç ı y a q rıdrır ü tü rd ü v..ı o n a bir şey deyarak ayrıldı. Man lunatik kimi qey­ ri-şüuri harakat edirdim.

Pa ri sda i l k v a x l l a r

Parisa çatdığım axşam 1888-ci i l yanvarın 8-i idi.

Yol yoldaşımı qarşılamaga galan bu şaxs manim üçün çağırdığı arabaçıya nasa söyladi va arabaçı da başını sallayarag qamçısını vurdu. Na deyildi­ yini va hara getdiyimizi bilmirdim . Fransızcam çox ibtidai va zaifdi.

Mana heyranlıg veran bir galabalik, işıg va ge­ niş küçalar. Nahayat, böyük bir hotelin qapısı. Ho­ telin lövhasina baxdım: Hotel de Petersbourg.

Anladım ki, arabaçıya rusca tarci.ımanı olan bir hotela apannağını söylamiş va arabaçı da mani bu höyük, şıq yera gatirmiş.

Yanıma biri yaxınlaşdı, rusca "rusca danışa bi­ lirsiniz?" deya soruşdu. Mana qariba bir sevine galdi. Mani anlayan birini tapmaq sanki bir saa­ datdi. Yaşa dolmuş, saçları bayazlaşmış bu şaxsin rus olduğu başa düşülürdü. Arabaçının hesabını ödad i, aşyanı ikinci martabadaki bir otağa qaldırdı.

Ocağın yandırılmasmı va sabah yemayi hazırlan­ masını anır etdi va "yorğunsunuz, istirahat ediniz, yena görüşarik" deyib getdi va qapıdan çıxarkan bu sözlari alava etd i: "Manim adım Arondur. Bu hotelin mamurlarındanam. İstadiyiniz vaxt çağıra bilarsiniz".

Taşakkür etdim.

Qarson gatirdiyi bir qucag odunla ocağı yandır­ dı. Soyuqdu. Bir az sonra ocaq qıpqırmızı yanma­ ğa, atrafa istilik saçmağa başladı va man da sahar yemayina başladım.

74

Paris

Kefim yerinda idi. Bu qadar ildan bari xaya­ lımda yaşatdığım Parisda i dim. Ah, bu na saadat!

Bulvara baxan pancaraya yanaşdım. Dalğa kimi bir tarafdan digar tarafa axan insan selini, ortalığa qariba bir aydınlıq veran işıqları, saysız arabaları, atları sevine va zövqla seyr etdim. Qarabağ yadı­ ma düşdü. Şuşa şaharinin dar, palçıqlı va qaranlıq küçalarini andım. Mana qariba bir qürur galdi: "Ey, mana baxın, man haradayam, siz harada?" deya bağınnaq istadim. Sonra saat 1 0 olmadan yatağa girdim va ertasi gün saat 7-da qalxdım.

-

Tez Aron afondini çağırdım. "Man qafqazlıyam.

Buraya tahsil üçün galdim. Sizdan mana kömak et­ manizi, maktaba aparmanızı va orada qafqazlı tala­ ba ila görüşd ürmani zi rica ediram".

Aron afondi güldü. Hala 19 yaşım vardı. Çox naşı olduğum balli idi. Hala yarı köçaba, patriarxal bir qabilaya mansub olduğum ağıllarına bela gal75

mazdi.

- Qafqazlı talaba tanımasam da, universiteta ge­ darik, soruşar, taparıq. Faqat siz buraya uzun müd­ drıl ü çünmü grıl d i n i z ? P u l u nu z v a r m ı ?

- Bali, maktabi bitirana qadar burada qalaca­ ğam. Pulu da atam göndaracak.

- İndi alinizda na qadar var?

Bu sual mani çaşdırdı. Man özüm da na qadar p u l um old uğu n u b i l m i rd i m . A l a m Peterbu rqa 1 50 ru b l gön d rı r m işd i Dus l l a r bu p u l i l ;=ı Pa r i s rı getsam. acından ölacayimi demişdilar. Faqat man gülmüş­ d üm. H a l b u k i orada borcl a r ı m vrı yol ü ç ü n �O ru b l getdi. İndi cibimda olsa-olsa, 60 ru hi ya olar, ya yox.

- 60 rubl olmalıdır.

Aron afandi acı-acı güldü: - Aman, na danışırsan? 60 ruhi ila na edilar ki?

Hala bu qadar pulla bu hotela neca galdiniz?

M;:ın d o n d u m Pu l u n bu q rı d a r aham iyyaı i n i n o l d u �u n u i l k d .ı f;:ı eşi d i rd i m . A rım ;:ı i;:ın d i m rı n i yuxarıdan-aşağı süzdü, anladı va üzüldü.

- İlk işimiz tez bu hoteli tark etmak olmalıdır.

Bilirsinizmi, bir gecalik bu otaq üçün na qadar veracaksiniz? Tam 15 frank. Sonra odun 5, qahva 5 frank, hambal, qarson va s. masraflar da an azı 5 frank tutacaq. Cami 30 frank, yani rus pulu ila 15 ruhi.

M rı n m a l va maatt;:ıl q a l d ı m A ron rı fand i zangi basdı va qarson galdi. "Mösyö, indica gedir, hesa76

bını gatiriniz", - dedi.

Hesabı gatirdilar. Dediyi kimi çıxdı. Yuyun­

m a d a n. s a b a h y e m cıy i y e m a d a n lez ;:ışya m ı t u p l a ­ dıq,

y a r ı s ı n ı m cı n ya rıs ı n ı A rcın cı icı n d i q o l ı u ğ u n a ..

v u ra ra q i l k t ra m vaya q a d ;:ı r g i i t ü rd ü k S e n M i şe l b u l v a r ı n a gcı l d i k

O r a d a n t i bb fa k ü l t cıs i n ;ı ge l d i k

T i b b f a k ü l t a s i n d a A rnn a fan d i n i n t a n ı d ı ğ ı b i r ç n x y ;ı h u d i g a n c l rı r v a rd ı . O n l a rl a gii r ü ş d ü

On l a rd a n

Pa n t eo n u n a rx a s ı n d a b i r k ü ç a d rı q a fqa z l ı i k i g ü rcü

t a l aban i n q a l d ı ğ ı nı öy r a n d i v a b i z ca l d o raya d o ğ ru ·

�ru�k Q a ra n l ı q .

köhna b i r e v i n

d a r n a r d i v a n l a rı n ı

m a r ı ab rı n i n zangina basd ı q . H ü n ­ dürboy, yaraşıqlı bir daliqanh qapını açdı. q a l x d ıq Ü çü n cü

- M ösyö M ed i v a n i sizsi n i z ? - dey a s u ruş d u

- Bali.

- Siza bir vatandaşınızı gatirdim. Tahvil ve­ riram va darhal gediram.

A ran a id n d i u q a d cı r sü ra t l a h ;ı r rı k a t e l d i k i . ı ı n a

taşakkür da eda bilmadim.

M ed i v a n i m an i m l rı gü rcü crı d a n ı ş m a ğ a ba ş l a d ı .

- Gürcü deyilam, gürcüca d a bilmiram. Man türkam. Qarabağlıyam. şa k i l d a digar gürcüyla da tanış oldum. İkisi da mani bö­ B u n u d eyarkan n t a ğ a da d a x i l

ıı ld u q

Bu

yü k d i qqat va d u�tcası n a q a r ş ı l a d ı l a r Qaraba ğ l ı b i r

tü r k ü n Pa risa q ;:ı d a r trıhsil ü ç ü n g ;:ı l ma s i onla ra çux qariba va eyni zamanda xoş hadisa kimi görunür­ dü Darhal ç a y drım l rı d i l rır, pen d i r-çörrık grı t i rd i l a r.

77

S ilm i m i . ü r ;:ı k d ;:ı n h a l - a h v a l ı·u ım:ığa b a ş l a d ı l ar Vrı­

ziyyat l .:ı r i n d ;:ı n u n l a r ı n d d ÇUJl ya Jl ş ı y a şa m a d ı q l a r ı

M;:ınrı ü m i d v ;:ı l asrıl l i vnd i l rır. E v d rı n b i r aya q rı d rı r p u l a l a b i lsam, c i b i m d <t k i p u l l a b i r l ;;ıh rı r yaşamaq olar dedilar. b rı l l i i d i

Çay içdikdan sonra tez manim üçün otaq axtar­ mağa çıxdılar. Man d a yanlarında idim. Evin onla­ ra yaxın olması şart idi. Yaxın bir küçanin küncün­ da bir madamın yanında, dördüncü m a rtaba da 25 f ra n k a b i r ı ı t a q ta p d ı l a r P i s - y a Jl Ş ı y e r l <ı ş d i m 811i ildan sonra da A ron afand i ila bu iki qar­ daş gürcünü darin hayacan va şükr hissi ila xahr­ layıram. Onlar manim ilk rahbarlarim va xilaskar1 a rı md ı l a r \";:ı a d l a r ı ru h u m un d ıı ş ı d ı ğ ı ;m a z i z v a müqadd as izlard a ndir.

Yerlaşd iyim otağın sahibi ixtiyar madam dil bil­ m ;:ı d iyi m rı h .. m h i rs l o:ı n i r. h ;:ı m drı � ü l ü r O n a g ü ra

q;:ızab l a n i r k i . b i r ı n i n İra ns ı z c a d a n ı ş m a m a s ı n ı xayal da eda bilmir. Gülür, çünki kalmalari onun ist;:ıd i y i k i m i t a l ;:ı ft ü z ed<ı bi l m i r<t m . Üs t a l i k. har d aq i q " gii z ü n ü n y a b a ğ ı n d a ya m . Çô l i:I . d!'mrık o l a r ki, çıxmıram. Bunun iki sababi vardı: fransızca öy­ raniram va bu yolda tatbiq etdiyim metod da çox nadirdi.

Alfred de Mussetin kitabından ilk gün on sa­ ti r oxud u m B i l m a d iyi m k a l m rılari rusca l üğatd ;:ın öyrandim va azbarladim. İkinci gün bu lüğatlari takrarlamaqla yanaşı, yeni 15 satir oxudum. Yena bilmadiyim kal m a l a ri y a zd ı m va öyrand i m Be laca. h rı r gün 5-IO sa t i r d l a v a e t m ;:ı k l ;:ı ü ç a y son ra a rı-ı q normal şakilda oxuyub anlamağa va danışmağa başladım.

İkinci sabah isa pulu ehtiyatlı xarclamayimdi.

Madamın icazasi ila bir qazanla bir spirt lampası va fincan aldım. Çayımı, qahv ami va aksaran yu­ mu rtadan vrı güy rı r t i d rı n i ba r a t ıı l a n y ema k la r i m i otağımda özüm bişirdim. Qah vaxanaya, restorana getm i rd i m. Q a r a b a ğa mrıktub yaza raq taci l i p u l istad i m Gözlarim hrısratla yo l d a i d i C ibim d a n h a r fra n k rıksi l d i k ca ü rrıy i m til rrıyird i B i rd rın pul g e c gal arsa? !

A h . haya tımın bu i m t a h a n ça�l - a r ı ! Sizin .q i 'v � mati nizi. q a d ri n izi i n d i bilir vrı an lay ıram indi anlayıram ki, qara günlar insanın yetişmasi üçün ağ gün l rı rdrın d a ha l ü z u m l u d u r Tab i i k i . bir �artla: sükut etm;:ı m;:ık, ay i l mak vrı s i l i nmrık k i m i z i l l a t l a ra qatlanmamaq şarti ila .

Fevral ayının ortalan idi. Qarabağdan hala d a Get d i kca q o r x u l a r ı m . vahimalarim artırdı. Peterbuxqda atamın mana göndardiyi te­ leqra f ı x a h rl a d ı m : Yüz a l l i m a n a l a l . h a ra i s t ay i r ­ san, get! xabar gal m i r d i .

"Haraya istayirsan, get" sözü heç xoş deyildi. Şübhasiz ki, bir hiddat, mamnuniyyatsizlik ifada edirdi. Onsuz da atamın va bütün ailamin Peter­ bu r qd a m ak taba gi rm rıd i y i m d an va F ransaya ged i ­ şim dan mamnun olmayacaqlanru bilirdim. Lakin ala dey i l m i ? Bu h i d d a t n;:ı qrıdrır d a vam edrıcakdi? Ü slrılik. bu qrıdrır uz a q da v a Fransada. q ü rbrıtdrı olan övladına qarşı. Ham d a atamı istadiyi kimi yula gat i ran . biiy ü k amima tasir ed;:ı b i l im anam kimi vakilim vardı.

B un l a r

b ey n i m i artıq sıx-sıx rıhalrı edan qara d ü ·

şünc;:ılrıri qovmaq

üçün Öz·özümrı verd iyim trısrıl­

lilardi.

7\1

Faqat günlar keçir, xabar galmirdi. Madama evin kiraya pulunu ödamak zamanı galdi. Cibimda arhq franklar deyil, santimlar qaldı. Neca olacaq?

Na edacayam?

Manim gürcü dostlarım da manim la özüm qadar maraqlanırdılar. Onlar da Qarabağın bu sükutuna heyrat edirdilar. Kim bilir, balka da, mandan şü­ bhalanirdilar. Manim qarabağlı olmadığımı, atam, anam, ailam olmadığını, sarsari olduğumu ürak­ larinda düşünürdi.ılar. Sonralar Qafqazda rastlaş­ dığımız zaman ağlıma galan bu şübhalardan bahs edardim va qahqaha ila gülardik. Faqat 1 888-ci ilin fevralın 20-da qahqahayla deyil, adi gülüşdan da uzaqdıq. Bilirdim ki, zavallıların imkanı olsaydı, mandan heç bir yardımlarını asirgamazdilar. Faqat onlar da çox pis vaziyyatda idilar. Ancaq özlarini dolandıra bilirdilar. Buna baxmayaraq, mana har gün onlarla barabar yemak yemayi taklif etdilar.

Man utancımdan qıpqırmızı qızardım va taşakkür edarak bu taklifi radd etdim. Onların üzülmamasi üçün har gün avazina üç-dörd günd<m bir getmaya başladım. İndi onlar mani axtarırdılar.

Madamla açıq şakilda danışdım. Vaziyyati izah etdim. Mana: "Bir ay gözlamaya razı oluram. La­ kin siz da razılaşın ki, daha çox gözlaya bilmaram. Çünki man da kasıb bir qadınam. Otaq kirayasi ila dolanıram", - dedi.

Haqlı idi. Bu davranışı da alicanablıqdı.

Y�ma y i m � grı l incrı. bu n u da fransızlara m rıxsus etimad üsulu ila hall etdim. Yemaklarimi o qadar sadalaşdirdim ki, hamısını bir baqqaldan alırdım: qahva, çay, şakar, har gün bir az yağ, bir az göyarti, bir-iki yumurta, bazan da bir parça at. Bütün istiHll

fada etdiyim arzaq. Man bütün bunları yaşadığım e v i n a l t ı n d a k ı baqqa l d a n a l ı rd ı m . F ra nsız p u l sis ­

temi manim vaziyyatimda olanlar üçün alverişli idi. Bir frank edan yüz santimi xarcla-xarcla bitmir­ d i : 20 s a n t i m l i k qahva v;::ı ya x u d çay 20 ı:-a n t i m li k şakar. 1 5 s an t i m rı i ki y u m u rta. H l s a n t i m l i k göyart i .

Belaca, günorta yemayiniz hazır. Cibinizda hala 25 santim qalır. Man na qahvaxanaya, na gazmaya, na teatra gedirdim va çox masraf da yoxdu, günda frank yarımla dolana bilardim, dolandım da. .

O vaxta q a drır ki cibi md<Jki p u l b i ldi. baqqala

getmaya u tandım. Tam iki gün sabir etdim. La­ kin ü çü ncü gü n l a qa t i m q a l m a dı a şa ğı y a end i m . kassada ayl aşan b aqqa l ı n x a n ı m ına u ta na- u t a n a : " Ma d a m. manrı etimad edarsinizm i . n isy a mal ve rars i n i z m i ? P u l gözlay i ra m . Va xtında ga l m a d i .

Sıxıntıdayam", - dedim.

- Siz bizim müştarimizsiniz. albatta ki, etimad edarik. Na istayirsiniz, alın.

Bu söz l a r i n mana verd iy i m<:lnavi zövqü va on­ lardan aldığım qüvvat va imanı heç bir kalma ila ifada eda bilmiram. Fransız qadın mana bir xilas­ k a r m a l a k k i m i görü ndü Trışa k k ü r etd i m va har

gün aldığım qadar - frank yanmlıq arzaq aldım.

Gedarkan bir daha taşakkür e tdim.

- Narahat olmayın, sıxılmayın. Har zaman xid­ mata hazınq.

Bu "xidmata hazınq" aylarca davam etdi. Bela ki .. p u l ga l di y i z am an h e s a bı ö da y a n da tam 400

frank borcum vardı.

Evdan an caq günortadan sunra çıxırdım. GetHl

diyim yerlar Panteon ila rasadxana arasında idi.

Bazan St.Genevieve kitabxanasına baş çakar, alda eda bilmadiyim kitabları orada oxuyardım. Ancaq aksaran Odeon qalereyası ila Lüksemburq bağın­ da d r.ı l a şa rd ı m . O z a m a n l ;:ırc i h ı d d i y i m A l freı de M u ssel i l cı La m a rl i n i ora l a rd a u x u y a r bazan da az­ barlayardim.

Manim indiya qadar Parisda tanıdığım va maş­ ğu I o l d u ğ u m şey l ;:ı r bu bağd a k ı keçmi� fra n s ı z kraliçalarının heykallari, bağın hovuzları, sarayın s a a l ı . bu saa l ı n d ü z o r l as ı n d a n ba ş l ay a ra q g a r ş ı d a görünan rasad x a n a n ı n q ü bbas i ndo:ın k e ç a n b i ri nc i

meridian va üzarinda oturub bıçaqla adımı yazdı­ ğım skamyalardı. Bunun xaricinda ev sahiblari ila gü rcü l ;:ı rdi'ln başqa n;:ı h i r i nsan, n;:ı d;:ı b i r yer bi­ lirdim. Na qaribadir ki, tam 40 il sonra yoldaşımla barabar L ü kse m b u ry b ağ ı n ı g i:l z ;:ı r k ;:ı n s k a m ya l a r ı n üstünü tadqiq etmaya başladım. İşin farqinda olan yoldaşım: - Na axtarırsan? - deya soruşdu.

- Vaxtila bunların üstüna adımı hakk etmişdim.

Yoldaşım qahqahayla güldü: - Yarım asr vaxt keçib. O zamandan burada yağ m u r hatta sani, mani dayişdirib. neçrı ska mya d cıy iş i b asan r ü z g a r. yağan

H ey h a ı . necrı acı b i r haqiqal! püran zaman, na amansızsan!

H rı r şeyi s i l ib

-

sü

­

Frıq;:ıt ıı vaxt bela ş ey l a r a ğ l ı m a da ga l mazd i Har na qadar hayat mani sıxışdırsa da, özünü acı xabardarlıqla xahrlatsa da, man özüna qapanmış halda yaşamıma davam edirdim. .

!!2

Fevralın sonu galdi. Martın ortasına çatdıq. Ev­

d rın h a l ;:ı drı x a b rı r yııx d u N eçrı m ;:ı k tub ya z d ı m h e ç ,

b i ri n a ca v a b ga l m ;:ıdi N ;::ı ed ;:ıca k d i m ? Ev sa hibinin verdiyi möhlatdan yarım ay da keçdi. Onu gördü­ yüm zamanlar başımı aşağı ayirdim. Nahayat, dil­ landi:

- azizim ahmad bay, manim sabrim deyil, taqa­ tim tükandi. Man bu otağı kirayaya vermak mac­ b u r i yy at i n day a m a m i n o l u n ki. başqa cür harakat etmak imkanım olsaydı, siza qarşı bunu ehnazdim. .

N a d eyrı bi lard i m k i ? Ta m a m i l a h a ql ı hara gedacakdim? Madama dedim ki:

idi. Amma

- Siza namus sözü veriram. Mütlaq haqqınızı B i r y a n l ı ş l ı q m a n i b u faciaya maruz quydu Sizin artıq düza bilmayacayinizi anlay ı ­ ram. Manim tutduğum otağı siz kirayaya verin. iid;:ıy ;:ıcayrım

Amma

mani

d rı

ö z ü n ü z d an

u z a q laşd ı rmay ı n .

Man heç kimi tarumıram. Kimsam yoxdu. Sizdan rica ediram, damın altındakı boşluqda qalrnağıma icaza verin.

Qa d ı n h ey rrı l l rı gü z l rı ri m i n i ç i n a b a x d ı vrı ü z ü n­ tülü bir dilla: - Yaxşı. Madam ki, razı olursunuz, buyurunuz.

L a k i n x cı bard a rl ı q e d i ram ki, çox zahmat va aziyyat çakacaksiniz.

- Har şeya dözacayam, madam.

Bu göz<JI q<Jlbli i x t iya r qadın d a m ı n a l t ı n ı ö z ü lamizladi, çarpayı m ı. aşya m ı oraya d aş ı t dırd ı Düz ü ç ay bu d a r qaranl ıq. toz va haşrıra l la d o l u yerda q a l d ı m Yem ay i m b a q qal d a n borda al­ d ı ğ ı m sü d l ü q<Jhva, çörak vrı pend i rdan iba raldi Gecal<Jr yatmazdım. Düşü nca bir t <J ra fd rı n taxla­ bili digar larrıfdan rahatlıq vermazdi. D a n ye ri ni n .

.

.

113

ağarmasını hasratla gözlayardim. Tez yataqdan qalxardım. Qahvami içar, kitablarımı qoltuğuma vurub küçaya qaçar, Lüksemburq bağına gedar­ dim. Orada qapalı bir künca çakilarak yanımdakı fransız-rus lüğati, alimdaki Musset va Hugot va ya Toefil Gotyer kitabları ila fransızca öyranmaya cahd edardim.

1929-cu ilda Fransanı ziyarat etdim. Bütün bu yerlari zavallı yoldaşıma göstararak keçirdiyim hayacaru izah edarkan gözlarim yaşard ı.

Yoldaşım güldü va dedi: - Çakdiyin azablara 50 il sonramı taassüflanir­ san?

- Xeyr, xeyr. Ona göra deyi!, 8ksina, hayahn ta ilk gündan mana verdiyi işgancalara minnatda­ ram. Çünki bütün ömrüm boyu davam edan min cür im tahanlara keçirdiyim bu işgancalar sayasin­ da döza bildim. Mani xüsusila mütaassir edan aila­ min mani unutmuş olması idi. Neca oldu ki, aylar­ la xatırlamadılar.

- Bizim mamlakatda sana galana qadar tahsil ü çün ancaq Karbalaya va Nacafa övlad göndarir­ dilar. Onlara da ilda bir dafa ziyaratçilar vasitasila pul göndarardilar. Çünki talaba imamın hövzasi­ nin yanmdakı bir madrasaya yerlaşir, yaşamı da i ma m ın ota � ı ndan tamin t:d i l i rd i . Kimsrı o n l a r ı na düşünar, na da axtarardı. Sizinkilar Parisin qi­ yamat bir yer olduğunu haradan bilsinlar? Zann ediblar ki, bura da Nacaf kimi bir yerdir. Yoxsa heç rahat olardılannı?

Balka da, doğru fikir idi. Faqat bu masalani araşdıra bilmadim. Çünki Qafqaza qayıtdığım za­ man ham zavallı anam, ham atam, ham da amim vafat ebnişdi.

84

College de France H iiquq ma ktabina haz ı r l ı q va münasibatlarin

genişlanm a si

Nahayat, mayın ortasına doğru evdan cavab galdi. Hamin günü heç unutmuram.

Sabah saat 9 radalarinda yaşadığım damın taxta qapısı döyüldü. Ev sahibi olduğunu zann edarak, "buyurun, madam" dedim.

Rasmi geyimli biri alinda çanta ila içari girdi.

Polis zann etdim. Magar poçtalyon imiş. Evdan salan pul ila maktubu gatiribmiş. Maktubu aldım.

Ustünda rusca "400 rubl" yazılmışdı. Sevine va mamnuniyyatim hadsiz va sonsuzdu. Tak olsay­ dım, qalxıb "Uzundara" oynayacaqdım.

Poçtalyon daftarini uzatdı, bir yer göstararak imzalamağımı istadi . Bir az gözlamasini bildirdim va madam ı çağı raraq p u l �rıld iyini m ü j d a l rı d i m

Eyni zamanda poçtalyona 1 frank vermasini rica etdim.

M rı m ı yaxşı l ı q �darrık qnruya n l a ra

rı m ı ü day rı rrık

qarşı burcla­

u ıa n m a q ehti m a l ı n d a n qu r l u l d u ğu ­

ma hadsiz mamnun idim.

İndi bu rus pullarını fransız franklan ila da­ yişd irmak lazımdı. Neca edacakdim? Gürcülarin yanına qaçdı m On lar d a m a n i m qrıdrır s�v i n d i lar v ;:ı b i ri mrı n i Od �ıın t � a t r ı n ı n y anı nda k ı t ra m v a y sl an s i yası na apa r d ı va orada m rı n i m l a brırabrır c ü t atla y ü rüyrın tramvay ı n açıq üst h i ss a si nrı m i ndi k.

Tramvay Bulvar Sen Mişeli, bir körpünü keçdi.

Sonra " R i vol i " adlanan küçrın i t ;:ı q i b � d rı rak büy ü k tl 5

bulvara doğru yol aldı. Man bütun bunları ilk dafa idi, görü rdlim . Böyük b ul va rı n üzbaüzünda tram­ vayd a n endik va bir köşkün onüna gald ik. Dostum "buradır" dedi.

Bir rubla qarşı iki yarım frank verilirdi. Bu şakil­ da min frank aldıq. Yena eyni yol ila eva qayıtdıq .

250 frank baqqala, 1 00 frank ev sahibina, 1 00 frank küça başındakı aylardan b ari nisy a qazet aldığım qadına verdim. Manim havas va taşakkür ila pul vermayim bu adamların çox xoşuna galdi , "A votre service" dey arak qarşı lıq ve rdil ar.

Fransada neca yüksak insanlıq var! Heç tanıma­ dıqları adama aylarla nisy<l xidm a t göstarmak, bu şakilda çox insanı müşkül vaziyyatdan qurtarmaq.

Sonradan anladım ki, d i gar talabalar da bu insan­ lıqdan istifada etmakdadirlar. Hatta baqqa l mana dedi ki : - afandim, bu kimi kömakliklar xüsusi bir şey dey i!. İ m kan verir ki, arada etimad yaransın. Bu etimad masalasinda an önda g alan türklardir. Türk talabasina n isya otaq, yemak, hatta paltar da ve­ rirlar. Çünki b il irik ki, onlar na olsa da, borclarını ödayacaklar. Lakin yunanlar bela deyillar. Yunan talabaya asla etimad edilmaz. Çünki pu l ları olduğu halda borclarını ödamazlar.

Sütun borclarımı verdikdan sonra cibimda 500

frank qa l mı ş dı . Bir az paltar va çamaşır da ta da ­

rük etmak lazımdı. Bunlara da 200 sa rf etdim. 300 qa l dı.

İndi ilk işim, albatta ki, manzili d ayişd i r mak id i .

Rue de G lacie r-da madam Germaina adında bir xanımın pansiyonu vardı. Aylığı 75 va 90 frankd ı .

86

Biz 75 l i yi tarcih etdik va üç a y lı q pulu avvalcadan verdik. Uçüncü martabada balkonlu bir otağa yer­ la şd im Artıq maddi yaşam baxımından heç bir şey -

.

düşünmürdüm.

Sarboıınn Uııir•ersitetiııda nıülınzirJ Bu ar afa d a fransız dilini öyranmakda xeyli ira­ lilamişdim. Artıq sıxılmadan danışa bilirdim. Mti­ nasibatlari genişlandirmaya, iraliya doğru getmaya başla d ım. Qaldığım pansionatda çox lu romenlar, bo l qa rla r va iki İranlı hakimla üç misirli da vardı.

Sonuncularla darhal anla şd ı q va görüşmaya baş l ad ı q Onlar mana evda oturmaqdansa, m asal an College d e France ya, yaxud Şarq d i lla ri m a k ta­ bindaki darslari d i nla maya getmayin daha fayda­ lı, daha ay l an ca li olacağını söyladilar. College de France daha yaxındı. Günün birinda oraya getd im .

Bina va bütün mühit manda darin tasir oyatd ı. Orta asrlardan qalma bu köhna binanın görünüşünda qariba bir qüdsiyyat vard ı Parlaq va qurucu oldu­ ğu görünürdü. Tavazöka rl ıq la azamat onda qariba bir ahang yaradırdı. Bağçanın içarisindaki Volterin heykali, illardan bari xayalımda yaşatdığım höyük ­

.

,

-

.

87

şaxsiyyatin zaif, qırışıq va masxaraçi siması mana hala da atrafına baxan, gördüyü zaifliklari, axmaq­

lıqları va yanlışlıqları marhamatsizcasina qamçıla­ yan canlı bir adam taassu ratı yaratdı.

Rue des Ecoles zangin landolarla (fay ton növü

- D.8.) dolmuşdu. Sababini soruşdum. Dedilar ki,

Renanın dars günüdür. Parisin an ali va an şıq bay­ lari va xanımları ustadı d inlamaya galmişdilar.

8srlarin tasiri ila qaralmış divara asılmış ela­

nı oxudum. Anladım ki, burada Ecole des hautes etudes Pratique-nin dil va tarix şöbasinda Jaymis

Darmişdater adında bir professor "Şahnama" i la "Zand Avesta"nı izah edir.

Sıırboıııııı Uııiı•ersiteti. Kitıı/ıxmııı

Darhal girdim. Kürsünün üstünda qozbel, kiçik

bir insan gördi.ım. Önünda böyük hacmli kitablar vardı. Yanındakı stulda ortayaşlı, hündür, olduqca

xoş bir xanım oturmuşdu. Öndaki iki sırada dinla­

yicilar sıx oturmuşdular. Diqqati calb etmadan anca sırada bir yerda aylaşdim.

88

Ustad Firdovsidan bir şeir oxumuş, kalmalari izah edirdi. İçari daxil olduğum zaman "gül" kal­ masinin uzun asrlar davam edan sargüzaştlarini

naql edirdi. O na uzun va tükanmaz bir tarix! Bu

tarixi danışmaq üçün na uzun va tükanmaz bir sa­ bir! O na sonu galmaz vasiqalar, ictihadlar! Ustad

fars dilinin caddi olan Zandda bu kalmanin "verta"

şaklinda olduğunu deyir. Faqat gün keçdikca, döv­ ran dayişdikca "verta" da dayişir. evvalca "gelta"

olur, sonra "gelt" olur, sonra da "gü l " . Faqat bu

"sonralar" yüz illarla ölçülür va har "sonra" h.ar

dayişma sanadlarla isbat edilir.

Heyran qaldım. Sabahdan etibaran müntazam

davam edacayam.

Soruşdum:

- Görasan, bela bir şey türk dili üçün da var­

ını? ...

(8hmad bay Ağaoğlunun öz ali ila yazdığı xa­

tiralari, taassüf ki, burada bitir. Oğlu Samad Ağa­

oğlu bununla bağlı yazır: "Atamın alla yazdığı

xatiralari bura qadardir. Bundan sonra davam et­ madi. Ölümündan iki ay avval mana bu satirlari oxuduqdan sonra "arhq buraxacağam, xatiralarin

içinda boğulmaq mani sonsuz daracada üzür, man­ dan sonra sizlar daftarimdan taqib edarak yazarsı­ nız")

"Cümhuriyyat" yazıları

Yusuf Akçura atrafımda

genişlanir, 29

illik

bir-bir

Gökalp,

boşluq

darinlaşir.

yoldaşlarım

gedirlar.

Ziya

Raşid Qalib,

Yusuf Akçura! Neçasi

qaldı? Onsuz da yola çıxarkan neça idik ki?

Toplasan, 1 0-u keçmaz!

Faqat hayatın bu na

qariba, na anlaşılmaz

cilvasidir ki, hamısın­

dan ixtiyar va hamısın­ d an çox yaşlı olduğum

halda, onlar gedir, man qahram! Bu da talenin mana qarşı gostardiyi mar­ hamatsizliklardan birimi?

Daha bir neça gün avval zavallı Yusuf, Sadri

Maksudi ila barabar mani görmaya galmişdilar.

Altı ayd ır, görüşa bilmirdik. İ lk baxışımda zaval­ lının üzünda ölüm pancasinin nişanasini gördüm

va qeyri-ixtiyari "Yusuf! Bu na haldır? San çox yaş­

landın, çox çökdün! Özüna baxmırsan" deya çığır­ dım. Zavallı ağır-ağır nafas alaraq belini kresloya

söykadi va hazin bir sasla dedi: "Xanım afandinin

(ötan il eyni xastalikdan vafat edan badbaxt xanı­ mımı nazarda tuturdu) son günlarini yaşayıram, eyni hallar, eyni alamatlar!"

Haqiqatan, ağappaq va parişan saqqalı ila örtül­

müş boz rangli üzü can çakişar halda olan birisini

andırırdı.

91

"Bir az istirahat etsan, işlardan çakilsan, çox

yaxşı olar", - dedim.

"Bali, man da düşünüram. Ankaraya gedib ma­

zuniyyat istayacayam !" - dedi.

Qadar fürsat vermadi.

Yusuf 40 ildan bari Türk vataninin irfan va si­

yasat hayatına yaxından qarışmış bir şaxsiyyatdir.

Yazıldığı kimi, o na azarbaycanlı, na da dağıstan­ lı idi. Şimal türklarindan, kazanlı idi. Bütün İdil

çayı boyunca tanınmış qadim Akçura ocağından­

dı. Atasının va amilarinin höyük çuxa fabriklari

vardı. Atasının vafatından sonra amisinin varisi

oldu. Hatta bir zamanlar fabriklarin idaraçiliyi ona verilmişdi. Faqat Yusufun uca qalbi fabriklardaki

fahlalara qarşı rava görülan qeyri-insani raftarla­

ra döza bilmadi, işdan vaz keçdi, qazetçilikla do1 a n m a � ı se ç d i Ta i l k ya� l a rı n d a a l a s ı i l a b ;ı ra b a r İstanbula galarak Aksaray civarında aldıqları bir .

v ;ı

e v ;;ı v e r l ;ışd i l <" r

t

Yu s u f l i'! h 'i i l i n i İ st a n b u l d a tü r k

mak ablarinda aldı. İbtidai maktabi bitirdikdan

sonra onu o zamankı harbi maktaba verdilar va

Yusuf harbi tahsilina ta arkani-harbiyya maktabi­ nin birinci sinfinadak davam etdi. Faqat bu arafa­

d i'I 8bd ü l h cım i d

nn u

bir

çox

dost l a rı i l cı b ;oı r a b ;ı r

v ;oı

xüsusila sonralar bacanağı olan bugünkü Lehistan 1

safirimiz Faridla birlikda Trablus-qarba sürgün etdi. Orada bir müddat qaldıqdan sonra Faridla

l a p a raq 4 a çd ı l a r v ;:ı Pa risa g a l a r i' k A c a d e m i e d es Scien­ Po l i t i q ut!5 a l i m cık t a b i n a g i r d i l rı r v;:ı

b i r l i k d ;:ı y o l u n u

h <.ı r

i k i s i d ;ı Pa r i s i n m rı şh u r

Ct!!; M n r a l e s e l

uğurla başa vurdular.

Yusuf Fransadan Rusiyaya qayıtdı. Bu, yaşadı­ ! Polşa

ğımız asrin başlanğıanda idi. Bizda hala istibdad

bütün şiddati ila davam ed irdi. Faqat Rusiyada istibdadın köklari bir tarafdan inqilabçıların daxil­ daki faaliyyatlari va digar tarafdan da Yaponiyarun

vurduğu şiddatli zarbalarin tasirlari ila zadalanmiş

va sarsılmaqda idi. Bu aciz2 da o zaman Avropadan

qayıdaraq Bakıda Hüseynzada 81i bay ila barabar ilk gündalik ti.irk qazetini qurmağa müvaffaq ol­ muşdu.

Yu s u f. y u x a r ı d a 4�yd e ı d iy i m i z k i m i .

;ı m i s i n i n

fabriklarini tark edarak Kazanda çıxan "Vaxt" qa:

zeti ila Bağçasarayda çıxan va aqrabası marhum

Qaspıralı tarafindan naşr edilan "Tarcüman" qaze­ tina yazılar yazırdı. Bizim ilk tanışlığımız bu surat­ la qazet vasitasila va qiyabi olmuşdu. Faqat 1 908-ci ilda Türkiyada inqilab olur, Rusiyada isa dahşatli

bir irtica peyda olur. İkimiz da Rusiyanı tark etmak

m ;ıcbu riyy a t i n d ;:ı q a l ı r ı q . İ.s ta n b u l a g n l ar.:ık b u ra d a

yerlaşirik v a o gündan bu güna qadar ayrılmaz yol­ daş oluruq.

Yusuf öz yolunu hala o zamanlar naşr etdiyi ki­

çik, faqat çox mühüm bir risala ita tayin edir. Bu

risala "Üç siyasat: türkçülük, islamçılıq va osmanlı­

çılıq" başlığını daşıyırdı. Yusuf idealının türkçü lük

olduğunu va Türk dövlati üçün türkçülük siyasa­ tindan başqa bir yolun xata olduğunu açıq şakilda izah edir.

Bu suratla müştarak ideal başda Ziya Gökalp

olmaqla bir neça dostu birlaşdi rir.

M i l l a ı � a i ri M rı h a m m ;=ıd 8 m i n i n·'· ıaşrıbbüsü v ;=ı Ziya Göka l p ı n da yard ı m ı i l a daha u za m a n l a r Sa2

Ağaoğlu özünü nazarda tutur.

3 Yu rdaqul 93

lonikda olan İttihad va Taraqqinin Ümumi-marka­ zi "Türk Yurdu" macrnuasinin qurulmasına qa­

ra r

v� r i r.

Ü m um i -m;ırk;ız

t ..ı r <'l fi n d "' n gün d ;ı ri J;ın

nümayanda yanıma galdi va macmuanin manim

� v i m d ;ı k i i l k 4 u r u l u ş u n d a iştirak etdi.

Yu s u i

d a b a ş l ıca .-ı l a ra q

Macmuanin idaraçiliyi Yusufa verildi. Eyni za­

manda, Calal Sahir, Fuad Köprülüzada va Ham­ d u 1 1 ah Sübhi d;ı m acm u ;ı cı t ra fı n d a topl a n d ı l a r

N .:ıcib Ası m . F u a d Ba y l a r k i m i a v va l d an �ii r k t a r i x i i l cı m aş ğ u l rı l a n l a r d a t rıb i cı l i i l cı m cı c m u ;oı n i n siiz o;; a h i b l rı ri a ra s ı n d a i d i l cı r. S a l n n i kd ;ı ç ı x a n v cı Ziya

Gökalp tarafindan ilhamlandırılan "Ganc Qalam­ lar" atrafında toplanmış marhum Ömar Seyfaddin,

ci l i C a n ib k i m i �anc m ü h i'! rr i r l ;ı r d i'! ço �_ k�ç m a d cı n

"Türk Yurdu" n a galdilar

Bu suratla "Türk Yurdu" atrafında xeyli sami­

mi va qüvvatli bir ideal ocağı quruldu. Macmuanin idaraçiliyini üzarina götüran Yusufa bu ocaqda va ııc:a ğ ı n a p a rd ı ğı q i y m cı t l i m ü ca d i l a d cı t;:ıb i rı t i l rı çox

şarafli bir yer ayrılmışdı.

Casaratla deya bilaram ki, Yusuf bu vazifasini

kimsanin eda bilmayacayi bir fadakarlıq va bağlı­

lıqla etdi. Onsuz da o bütün hayatını vazifa adamı

olaraq keçirdi. Üzarina götürdüyü har işa bütün

ruhu va canı ita bağlanırdı. Özündan sonra "Yurd" bir çox allara keçdi. Faqat kimsa o va Calal Sahir qadar müvaffaq ola bilmadi!

Yusuf İttihad va Taraqqi Camiyyatina girmadi.

F;ıq;ıl i d e a l o n u i ıt i h a d çı l a r l a ça l ı ş m a ğ a sö v q e td i .

Bela ki, ittihadçı olmadan xalq arasında ittihadçı

kimi tanınmışdı.

Yusuf eyni zaman d a universitetda tarix profes­ sıı r u ı d i . Su n r a bu ü n v cı n ı n ı A n ka rn d .:ı m ü h a ı'i za

etdi va Ankara Hüquq fakültasinda verdiyi "yaxın

dövr" darslarina dair qeydlari mamlakatimizda in­ diyadak banzari yaz ılm a m ı ş mühüm va qiymatli bir asardir!

Faqat bu vazifalarin xaricinda bir çox digar ic­

timai işlarda da Yusuf özünü göstardi. 1 Dün ya

müharibasi asnasında Hilali-8hmar Camiyyati onu Rusiyaya, Rusiyadakı türk asirlarina yardım

üçün göndardi. Bu vazifani da Yusuf min bir taK1 ü ko:ı i ç i n d rı bi�ıy ü k b i r u � u r l a v rı m a h a r rı l l ;::ı h;:ıy a t a keçirdi.

Mütaraka4 asnasında taraddüd etmadan Ana­ d ol u ya g e l d i eldi

v;:ı

M a l ladan

Qu r ı·u l u ş m ü c a d i l asi n d ..ı i ı;; t i ra k 4a y ı d ı ş ı m d a

A n ka r ay a

g e d ;::ı r a k

o n u i l k gii r d ü y ü m z a m a n ta n ı m a d ı m G ii z ;:ı l b i r a t a

sa q q a l l ı , h rı r b i g ey i m d a g e ne r a l sa n d ı ğ ı m b i r i a t ın ı ü s tü m ;::ı s ü rd ü . M a n

m i n m i ş, h ü n d ü rbuyl u . a ğ va

ürkarak bir yana çakildim. Yusuf qahqaha çakarak: " Gi-ird ü n m ü ? ! B i z

;:ı�grı r l a r baş ı pu z u q l a ra be l a

edarik!" - dedi va atdan endi. Magar yenidan asga­ ri xidmata alınmış va kuryerlik edirmiş!

Bir müddat sonra xariciyya vakalatinda işa gö­

türüldü va orada da ona verilan vazifalari höyük bir ustalıq va layaqatla yerina yetirdi.

Qurtuluş savaşının sonunda İstanbul mabusu5 cıl d u

İ ş t i ra k et d iyi m ü x t;::ı l i f k o m i talrırd a d a r i n b i r

masuliyyat duyğusu ila çalışdığı kimi maclis mü4 1 D ü n y a m ü h a r i b ;ı,.ı;; i n d a Tü r k i y a n i n

savaşı arasındakı dönami 5 Millat vakili YS

i şğal

v ;;ı

Qurtu l u ş

zakiralarinda da bilgisiyla seçildi. Maclis faaliyya­ tinda onu xüsusila türk fahla hayatı maraqlandı­ rırdı va onun verdiyi bir deklarasiyaya göradir ki,

bugünkü iş qanunu layihasi hazırlanır.

Va bütün bunları etmakla barabar Yusuf An­

kara fakültasindaki darslarina müntazam davam

edir, bir çox qazetlara va macmualara maqalalar yazır, bir çox camiyyatlarda iştirak edirdi.

Son iki ildan bari özünü xüsusila "Türk Tarixi­

ni Tadqiq Camiyyati"na vermişdi . Bu camiyyatin ikinci raisi ünvanı ila geca-gündüz çalışmaq lazım

galirdi. Marhum camiyyatin uğurlu olmasını özü üçün bir şaraf va heysiyyat masalasi etmişdi. Man

ela zamanlar biliram ki, iki gün geca va gündüz

yahnadan çalışmış va nahayat, bayılmışdır.

Yusuf vazifaya bu qadar bağlı idi!

Onun geniş va darin bilgilari, vazifaya bağlılığı,

ali va tamiz ruhu, hassas va nacib qalbi va xüsusila lakasiz axlaqı onu tanıyan dostlarının, yaxınları­ nın qalbinda yıxılmaz bir abida etmişdir! O, qırx

il dayanmadan Türk ölkalarinin har tarafinda türk

gancliyini taraqqiya, takamüla, hürriyyata va insa­ ni ucalığa çağırmışd ır va şübhasiz ki, onun ölüm

xabari büttin bu ölkalarin hamısında üzüntü ila qarşılanacaqdır!

Arxasında qoyduğu va haqlarında daim nara­

hat olduğu yoldaşı ila iki uşağına Allahdan tasalli va sabir dilayirik.

"Cümlıııriyyat", 3889-cu say 1 3 Mart, 1 935 96

Calal Sahir Yusuf

Akçuradan

sonra Calal Sahir! Va neça ay ara ila? Kim

qaldı? Kim qalacaq ki?

Onca gedanlarami yan­ malı, qalanlaramı? Har halda

olması

yolçunun daha

yolda

yaxşıdır,

çünki, heç olmasa, bu

dali qalbin çırpıntılarına maruz qalmaz! İyirmi ilk

altı

il

avval

görüşdüy ü m ü z d a

bir-birimizi sevdik. V a o gündan bu qara güna qa­

dar aramızda bu qarşılıqlı mahabbati zadalayacak

an kiçik hadisa da olmadı. Ancaq son günlarda bir qabahat işladim ki, indi qalbimi parçalamaqdadır.

Ankaraya gedacayim günün arafasinda ondan ha­

zin bir maktub aldım. Mani yanına çağırırdı! Faqat uzaqda qaldığı va Ankaraya getmayim da hayati

bir masala ila alaqali olduğu üçün bu arzusunu ye­ rina yetira bilmadim. Ah! Qaddar acalin bu qadar

yaxınlaşmış olduğunu neca taxmin eda bilardim?

Türkçülük carayanı başlar-başlamaz Facri-Ati6 ganclarinin çoxu - Calal Sahir başda olmaqla bu

carayana qoşuldular va o gündan etibaran Calal Sa­ hir bu carayanın an mühüm amillarindan biri oldu,

dafalarla "Türk Yurdu" macmuasini o idara etdi va

aramızda an yaxşı va an gözal idara edan da o oldu.

6 Türk adabi axını. Axının tamalinda keçmişi yıxmaq, yerina yenini - ogünkü anlamı ila Qarb adabi anlayışını gatirmak dayanırdı. ­ ,;; . 1

Calal Sahir eşq va qadın şairi kimi şöhrat qaza­

nıb. Faqat onun, eyni zamanda, bir çox digar qiy­ matli fazilatlari da var ki, insanlar daha az malu­ matlıdır.

Calal Sahir şair olmaqla barabar mütafakkirdi.

Sonralar marhum Ziya Gökalp tarafindan "Türk­ çülüyün asasları" adı ila naşr edilmiş kitabın için­ d ;ık i l;ı ri C a l a l Sa h i rin S u l t a n B h m a d d a k i e v i n d a

türkçülar tarafindan müzakira, münaqişa v a tas­

bit edilmişdi. Aylarca davam edan bu münaqişa,

m ü z a k i r ;:ı ;:ısnasındad ı r k i , C ı l a l Sa h i r i n d a r i n v ;:ı

sağlam düşünmak qabiliyyatina vaqif oldum. O,

çox mahsuldar va sağlam düşünca sahibi idi. Or­

taya atdığı fikirlar daim mantiqli va asaslı idi.

Eyni zamanda, bu şair tafakkür sahasinda heyrat­ l a n d i racak q ;:ıd a r l a ra z l ı v;:ı m ö t a d i l i d i

Neç;:ı d a i cı

Xalidrı B d i b l cı Z i y a G ö k a l p v ;ı ya m ;ı n i m a r a m d a

münaqişa qızışarag davaya qadar çatmaq üzra ikan C ;ı l a l

Sah i r

h ;:ı r

iki

t a r ;ı f i m cı m n u n ed acak

bir

i or­

mulla müzakirani tabii yola qoymaq maharatini göstarmişdi .

B u n u n l a b rı r a b a r.. m c-ı rh u m q cı d a r q ;:ı b u l e t d i y i p r i n si p l ara

v ;ı

as a s l a ra b a ğ l ı v a d aya n ı q l ı a z k i m ­

salara tasadüf etdim. "İdareyi-maslahat" üsuluna

qarşı darin bir nifrat baslayardi. Düşüncalarini va

d uyğularını

q o r x u s u z vrı a ç ı q söy l ay rı rd i . Bu s a h a­

da bütün anlamı ila bir fard idi. Manfaat va fayda

talaşı ondan çox uzaqdı. Faqat inca va zarif bir ruh sahibi

ol

d u ğ u ü ç ü n b a ş g a l a r m a q a rş ı d ü rü s t v a

sart mövqe göstannakdan, başqalarırun izzati-naf­

sina toxunmaqdan da diqqatla çakinardi. Ona göra

h;:ır k rı s n )(IJŞ görü n ü r. y e rd .ı sev i l i r v rı sev i n cl rı q a r;; ı l a n ı r d ı . İ t ı i h a d v a

d rı a ç ı q v ;::ı q o r x u s u z s ö z l ;::ı ri har

T rı r ;ı q q i z a m a n ı n d a u n u n q ;ıd ;::ı r raislara q a rşı h a q q v ;ı haq i q a l i a ç ı q ş a k i l d rı o;öy l ay ;ı n a z i d i . F rı q ;:ı t söz98

l iJ r İ n cı verd i y i ş rı k i l t ı n l a ra d a h i rs l iJn m ;,ı k i m ka n ı n ı

vermirdi. Faqat Calal Sahirin, manca, an böyük fa­ zilati vafa va dostluğa sadaqat va bağlılığı idi. Bu x ü s u 5 da on u n banzariniJ l rı�a d ü f etmad i m . Şa i ri n ta ötadan bari söyladiyi v a zamanımızda çox keçar­

li olan:

" X u d a �ös t a r m ..ı s i n

i z m i h l a l b i r y e rd rı

.

Ehibba şiva-i yağmada mabhud eylar adayı"7 şeirinin mafhumu onun pak va tamiz ruhuna

yad qalmışdır. O bu kimi şeylara tanazzül etmazdi

va edanlardan da nifrat edardi. Maltada asir oldu­ ğum zaman Sahir maktub aldığım tak dostumdu,

ailami da İstanbulda xatırlayan nadir insanlardan

biriydi.

Sahirin hayata qarşı mövqeyi d a çox diqqata­

l a yi q d i r On u n u c a r u h u h a y a l ı n ci l v a l cırina qarş ı

daima kinayali, heç b i r vaxt baş aymaz davranışa

sahibdi. Tutul duğu xastaliyin müalicasi geniş im­

k a n l a r ı rı l rıb

e

t d i y i halda,

o.

d cıfrı l rı r l rı cın i b t i d a i

ehtiyaclannı bela tamin eda bilmayacak vaziyyat­ l ar a d ü ş d ü . F a q a t b u n a b a x m a y a r a q . o n d a n heç b i r

zaman şikayat eşitmadim. aksina, onu daim şan, daim

� ü l cı rüz �ör d ü m Sı x ı n l ı v cı e h t i y a c u n u n a l n ı ­ .

nı deyil, dodaqlarına d a qırışdırmırdı.

X ü lasa, Crı l a l Sahi r hız i l a t l rı r i v;:ı x a r a k teri i l cı

nümuna olacaq bir şaxsiyyatdi. Onun şair v a adib

cahatlari haqqında fikir bayan ehnak mana düş­

maz. Ancaq bu qadarini biliram ki, türkçülük axını­ n ın m ü h ü m b i r amili s i fa t i l a i s l a r şe i ri n.. i s l rı rs ;:ı d rı 7 Tann

bir yerda çöküş alamati göstiJrmasin, Dost bilinanlar yağmada düşmani bela heyratda qoyar­ lar.

dilin sadalaşmasi nd;:ı. rılbatta ki. o l d u 4 c a bir rol oynayıb.

qiymatli

C ü m h u riyyat i n elanı i l a ı·ü rklüyün h ;:ı r s a h a­ da yürüya bilmasi onun arz ula d ığı ideal idi va bu idealın veracayi meyvalari da dadmaq onun an ha­ ra r;:ıtl i a rzusu i d i . F ;:ı g <1 I . n a ya z ı g k i . g ;:ı d <ı r möh);:ıt vermadi.

Bütü n h aya t ı nı m i l l i i d e a l a veran bu fazi hıtli i n ­ san özü n d an sı.ı n r a h ;:ıya ı y u l d a�ı v rı b i r n e ç a ö v l a ­ d ı ru m i l lat;:ı a m a n a ! guy d u B u n l a r ü çü n tasa l l i v ;:ı sabir niyaz edirik.

"CümhuriyyJt " qneti, 4 142-ci say 24 Noyabr, 1 935

1 1111

Tiirkcan i n SMf va n a h v i

yox d u r

SiJn g ü n l a r d a g a z e l xabarlari arasında gö­ z ü m b i r n e ç a sal i r l i k h ;:ız i n \'rı krıd � r l i b i r x rıbara i 1 i�d i Bu x ;:ıb a r­ d a müallim Cövdatin vafat etdiyi bildirilir­ di. Öz-özüma: "8gar o Cövdatdirsa, qazet­ l rı r m ü t l .:ı4 b.:ıh;; ed;r­ lar", - dedim. Çünki marhum pedaqogika d ü ny a m ızd a çux yük­ sak bir sima idi, vax_ _ _ _ ....

MüJl/i111 CötıdJtm ölümü

tila

Darü l m ü a l l i m i n

müallimi olmuş, b i r müııasilı.ıti/.l çox talaba yetişdirmiş, son zamanlarını da bir tarafdan Türk Tarixi Tadqiq C am iyy at i n a . d ig;:ır t;:ıra fdan d a Os ma n l ı arx i v inda tadqiqata sarf ehnişdi.

M cı rh u m naxoş o l maq l a bara b ;:ı r boğ u c u sıxın­ hlar içinda qıvranmaq macburiyyatinda olduğu halda bir daqiqa da badbinliya düşmamiş, daim qüvvatli bir imanla çalışmış, düzgün hayati va ta­ miz x a ra kteri i la masl ak daşl a r ı a rasında seçilmişdi Otuz il arzinda topladığı nadir sanadlari va qiy­ matli ki tabxanasını İ stanbul balad i yyasi n a h a d iyy a etm işd i Bela birinin vafatı. albatla ki, c ami yy a t i n naz ari n i çakmal i d i r deya zann ed i rd i m !

Faqat.. taassüf ki, taqriban 10 gün keçd iyi halda adı da anılmadı. Taassüf, çox taassüf! Bu kimi tava­ zökar. çalışqan şaxslarin qiymatini bi l rık, h e ç olma­ sa. öld ükdan sonra adını yad edak. Yoxsa bir gün 101

galar, kimsada çalışmaq havasi da qalmaz!

Burada marhumun hayahndakı İstanbulda bi­

linmayan bir sahifani anlatmaq istayiram. Bu sa­ hifa marhumun Azarbaycan türklarinin oyaruş ta­ rixinda oynadığı rola dairdir.

Bundan düz 30 il avvaldi. Yani Türkiyada hala

abdülhamid rejimi bü tün azamati ila hökm sür­

makda idi. Rusiyada isa Çarlıq üsul-idarasi xaric­ dan yaponların zarbalari, daxildan da inqilabçıla­

rın ixtilalları i!a zadalanib sarsılmaqda idi. Man va

Hüseynzada ali bu vaziyyatdan istifada edarak o

zamanadak türklara türkca qazet, macmua çıxar­ mağı, türkca dars veran maktab qurmağı şiddatla

radd edan rus hökumatindan gündalik qazet naşr

etmak va maktablar tasis etmak icazasi qopardıq.

Qazetlari tasis eldik. Maktaba galdikda isa, avvala müallim lazı m d ı

M cı m l a kd!d cı ı ü rkc:" ICJd r i s t' d d ­

cak müallimlar yoxdu. H a r şeydan avval b i r da­ rülmuallimin açmaq lazım galirdi. Zanginlarimizi

asanlıqla yola gatirdik. Pul hazırdı . Maktabi qur­ m a q ü � ü n d a İs ı a n b u l a b i r i s i n i . bu i şi bac:� rac:aq b i r m ü ;:ı l l i m calb e l m <ı k ü çü n gi:i n d <ı rd i k

Onun bu galişila hayahmın an aziz va ixtiyar­

lıq çağımda mana tasalli va zövq veracak bir xa­

tiramla bağlıdır. Bu xatira hayatda insan üçün an

zövqlü va an qiymatli şeyin idealın hayata keçmiş olduğudur. Bunu göranda insanda şübha yeri qal­ mır. Qalan har şey - zangin sarvat, vazifa, qüdrat,

yoxsulluq, ehtiyac, iztirab, har şey hayatda iz qoy­ mayan bir heçdan ibaratdir. abadi qalan va daim

insana yaşa tma zövq ü n ü V t' r rı n yega na şey i d ea l ı n

hayata keçmasidir. İndi gözlarimi yumur, marhum

Cövdatin Bakıya galişi zamanında - İstanbulda va

ya Bakıda olsun - türk icmaları ila bugünkü icma1 02

tar arasında bir müqayisa aparır, amala galmiş da­ yişikliklarin hövsalaya sığmayacaq qadar geniş va darin olduğunu görüram.

Avropadan başımız ideallarla dolu galmişdik.

Türkün şüurlanması, özünü tapması, dilinin açıl­ ması, türk qadınının manavi varlığı, türk ailasinin daha ali asaslar üzarinda qurulması, türk zehniy­ yatinin dayişmasi, haqq-hüquq haqqında başqa düsturlara doğru yürümasi va ilaxır, ilaxır! Faqat na rejim, na da bu rejimlar altında boğulmuş ca­ maat bu ideallara asanlıqla yanaşmayacaqdı. Misal göstarmak üçün siza marhum Cövdatin faaliyyata b a � la m a s ı tısnas ı n d a baş verrın vrı bu g ün h rı r k a si

heyratlandiracak, lakin o zaman çox tabii olan ha­ disadan bahs edacayam.

Min bir oxşamaqla, min bir yalvarmaqla, min bir öyüd va nasihatla ram etmaya çalışdığımız, oxumaq, yazmaq b i l mayan zangi n l a r i . nahayat, b i r tü rk d a rü l m u a l l i m i n i n q u ru l ması ü ç ü n p u l v e r­ maya razı saldıq.

Cöv d a t bu d a rü l m u a l l i m i n i n p ruq ra m ı n ı h a z ı r­

aya n v;:ı rışrrıid;:ın i b a r al b i r m rıcl i s qu ruldu.

Bakının baş axundu Hacı Mirza 8bu Turab da ora­ da idi. 70 yaşlı bu ixtiyar Bakının an önda galani, an nüfuzlu axundu idi. Özüna inanmış ela müridlari vardı ki, bir işarasi ita taraddüdsüz adam öldürar­ dilar va bu harakatlari ila cannatin tam ortasında an gözal bir köşkla an nafis huri va qılmanlara sa­ ladı

h i b o l a ca q l a rı n a d a r i n d ;:ın i n a n ı rd ı l a r B u n a göra

da axunda qarşı söz söylanmaz, har na desa, "bati, canab ağa, buyruğunuzdur" deyilardi.

Cövdat proqramı oxumağa başladı. Darslar, darslarin saatları bir-bir zikr edildi: hesab, tarix, 103

coğr afi y a k i my a . f i z i k a .

. .

Axund yahrdı, nahayat, Cövdat oxudu: Türk sahv va nahvi!8 Axund gözlarini açdı va üzarindaki abanı geri

ataraq:

- Namana?

- Türk sahv va nahvi!

- Xeyr! Bela bir şey yoxdur. arabcadan başqa

heç b i r d i l i n sarf va n ;:ı h vi yux d u r . Tii r k c ;:ı n am ;:ı n a­

dir ki, sarf va nahvi olsun? Xeyr!

Z a va l l ı Giv d a l g a l a m rı l i n d a d a ya nd ı

va

rı l ra fa

baxdı. Har kas başını aşağı salmış, kimsada nafas al maq q ü d r a l i g a l m a m ı şd ı A x u n d u n m ü ri d l a ri is;ı qa z a b l i g a z e1 b l i a t ra fa b a x ı r d ı l a r -

Bir neça d a q i g ;ı

b u ö l d ü rü c ü sü k u t i ç i n d ;:ı keçd i . N e1 h a y a t, m ;:ı n

döza bilmadim v a büzüla-büzüla, kiçila-kiçila (Ah

bu büzülmalar, bu küçülmalar!): "Canab Axund!

Har dilin özüna göra bir sarf va nahvi vardır", dedim va misal kimi öz adımı götürarak, - ahmad,

ahmaddan, ahmada ... ", - deya tarif etrnaya baş­

ladım.

Axund qazablandi: - Sus! Cahil! vrabcadan b a şq a heç bir dilin sarf

va nahvi olmaz!

Müridlar gözlarini mana doğru dikmişdilar.

Faqat man döza bilmadim:

- Canab Axund, masalan, rus dilinin sarf va n rı h v i v a rd ı r R u s m a k t rı b l ;:ı r i n d ;:ı tad ris e d i l i r.

R Türk d i l i n i n q ra m m a tikası 104

A x u nd l a m a m h i rs l rı n d i

\'a

b i r siiy üş d ;:ı si·iy d ü :

- Demak, san bizi rus etmak istayirsan! Kafir!"

Heyr rı l i ç i n d a 4 a l d ı m M i l l i makıablrırin ı rısisi üçün milli bir darülmuallimin açmaq, İstanbuldan bunun üçün adamlar gatirtmak rus etmak üçün imiş!

Cavab vl:!rmrık i strıd i m . F;:ıq rı l m ü ri d l a rd an b i ri

ayağa qalxaraq belindaki tapançaya al uzatdı va m;:ın;:ı x i t a ban : "Sus! Yoxsa. i n d ica leş i n u r l a d a tja­ lar!" - deya bağırdı. ôtrafdan da mana göz ağa rld ı l a r_ susd u m .

Cövdat proqramdan türkca sarf va nahvi çıxart­ dı va bu şakilda 30 il avval Bakıda türk dilinin sarf va nahvi olmadığına qarar verildi!

Tabii ki, bu ·qarar uzun müddat yürümadi. Mak­ tab açıldı, Cövdat türkca sarf va nahv darslarini da müntazam verdirdi.

Marhumun qurduğu "Füyuzat" adlı darülmu­ allimi ni öz ü n d an sonra H üsey n z a d ;:ı 8 1 i d a v a m t!ld i rd i v;:ı bu ma k t ab A zd rba yca n t ü rk l a r i n i n oya ­ n ı� ı n d a an t a s i r l i a m i l oldu O n u n yet işd i rd i y i t;:ı(a­ brılar sa y asin d ad i r k i . az;:ırbayca nca istan b u l caya yaxınlaşa-yaxınlaşa bu gün iki lahca arasında heç bir farq qalmamış kimidir!

"Cümhuriyyat" qJzeti, 4 1 70-ci say

22 dekabr, 1 935

I U5

Atatürka maktublar

lll lll NJllUI P1tl'".1'C.­ H

0 "rf. L

ı.

...

�u !- l.._,, _,.::.. ı , �

;.

,.1 1.....;

._ :.ı

•,

1

!.)_..,

_,;, L... .

_

.,_ , ... 1.-r.r).A tJ.

...-,.;.• �,.

ı .•,�

. . ,,,.. <P- ":-(t/{"J'°�r�· ,ı:.,,._ . .. � � • .,,,! , ,

-��"" �; � ·#�' "i°-!·f_,;,_,.,, ı.;'J&o - •� ._.,,._.v ı.:. t (

tf;�!�.Ü-� .;, _.. � �r;,

"'

,,

'

107

/ JI ,J

. __,:;;;;;;;,=--ı

Birinci maktub

Mantıka Palase

Samsun, le

. . . . . . . . . . . . . . . . . . ..

192

Hotel Samsoun

Adresse telegraphique Manbka Palase Ankara Büyük Millet Meclisi Reis-i Alisi ve Başkııma11da11 Mııstafa Kemal Paşa hazretlerine Teltifnamenize mazhariyet aciz/erini bahtiyar etti.

Emr-i alinize tabian Erzuruma gitmeği ve vazifede kusur etmemege çalışmagı mukaddes bir vecibe telakki eder ve istilılas-ı vatan ugrundaki bu muazzam miica­ delede cenab-ı Hakk'm tevfik ve inayetlerine mazhar olmanız içün bütün milletle beraber niyaz ederim, Paşa hazretleri.

Acizleri

Agaoglıı Almıet Mantika Palas, Ağaoğlu Alınıet

1 08

;...

.

.:, •..:ı..;.... � ,

�,;,)l e;_ �

1 09

1

İkinci maktub2 Ankara Büyük Millet Meclisi Reisi ve Başkumandan Mustafa Kemal Paşa hazretlerine A rzu-yi alilerine intisaben Erzurumda camed3 m ii teaddid konfranslarla ikmal-i vazife ettim. Hidme­ te amade, emr-i münifanelerineıo mün tezirem, Paşa hazretleri.

Acizleri Ağaoğlu Ahmet Ankara Maarif Vekili Hamdullah Subhi beyefendi hazretle­ rine Erzuru mda dahi müteaddid konferanslar ile ikmal-i vazife etdim. Ne yapacağımın tayinine aid emrinize in tizar ediyorum.

Ağaoğlıı Alımed

9 Qaralama maktubun ikinci qismi Hamdullah Sübhiya

yazılıb 1 0 Yüksak amrlariniza.

1 10

ôlırıı;ıd b3!f Ağaoğlıı g;mc/ik i//1ri11dJ

alım;ıd b3!fb l!!lllİ döı•rd;ı Pı:tı:rburqda oxııyaıı aurbaycaıılılar. 1 887-ci il.

Soldan: ôli bJ)I Hüst'YıııadJ, aUmndaıı b3!1 Topçııbıışoı', N;ısir b3!1 Talıiroı•

1 12

Blmı;ıd b<11J Agaoglıı

BlımJd b;ıy Agaog/11

BlımJd lı<11J Agaoğlu

B/1111� b1!f Agaoglu

1 13

aımı;ıd b;ıy Agaoglıı

8/1111Jd b;ıy Ağaoglıı

ahm;ıd b;,y Ağaoğlu Malta adasıııda siirguııd;ı

1 14

1 15

1 16

ôJııııJd bJ.lf Ağııoğlıı, ôli Fatlıi Okyar <sıığdaıı 2-ci

ôlını;ıd bJY Ağaoğlıı

ıı;ı

v;ı

3-ciiJ

Mustafa Kama/ Atatürk

1 17

Blım.ıd b;ıy Agnog/11111111 d;ıfı ıi

Blım;ıd b;ıy Agnoglı1111111 d;ıfııi

1 18

CJl1111.1d bay Ağrıoglımun m;rzrırı. lstmılıırl. Frrikoy

aıımJd b;ıyiıı xanıını Sitar.ı Ağaoğlu

aıımJd b;ıyiıı qızı Siir.ıyya Ağrıoğ/11

119

CJ/ımJd b.:ıyiıı qızı Tı•zer Ağaoğlu <Tnşkırnıı)

CJlınıJd b.:ıyiıı oğlu S;ınıJd Ağaoğlu

1 20

Çapar dargisinin satış markazlari!

1 . Kitabevim.az / 28 May filialı / 28 May metrosu yaxınlığında 2. Kitabevim.az / Nizami filiah / Nizami metrosu yaxınlığında 3. Kitabevim.az / ahm.Jdli filialı / ahmadli metrosu yaxınlığında 4. Oxford Kitab Evi / 28 Mav metrosu yaxınlığında 5. Akademkitab Kitab Evi / Elmfar Akademiyası metrosunun yeni çıxış ı 6. M.-mb;ı Kitab Evi / N.Narimanov metrosu yaxınlığında 7. Daniz Kitab Evi / Qazax şahar Müt.ıfakkirlar Parkı 8. Oxu Kitab Evi / Şaki şahari. 5.Rahman kuç. 32

Abunalik va dig;ır masalalar uçün alaqa vasitalari: www.capar.az www.capardergisi.az E-mail: info@ıcapar.az capar.dergisi@gmail.com Tel: (+994) 50 542 54 89 (+994) 70 717 11 09 https://www.facebook.com/ca pardergisi/ h ttps://www.instagram.com/chapar_dergisi/

ı2ı

Kitabda müallifin müxta!if İnternet portallannda, qazet va ju mallarda yazdığı yazılar, maşhur şaxslardan aldığı müsahibalar darc edilib.

1 22

ERG ENEKON BAYRAMI Mühacirlerin Novruzu

Kitabda azarbaycanlı mühacirlarin (Mahammadamin Rasulzada, Mahammadsadıq Aran, 8ziz Alpoud) Ergenekon (Novnız) bayramı haqqında yazdıqlan maqalalar toplanıb.

1 23

e h m ;ı d b;ıy l\ ğaoğlu. Şuşa, Peterburq

va

Paris x a ı i ra l a ri

(Ata türka iki makhıb) T;cırlib �dan: Dilgam 8 H MôD Pergament Yayın Evi Yığılmağa verilib: 30.03.2019 Çapa imzalarub: 02.04.2019 Fonnah 60x84 1/16, Fiziki çap varaqi 7,5 Tiraj 500 Bakı Azarbayc:cın