Erdal İlter - Ermeni ve Rus Mezalimi (1914-1916) by Türkçü Betik

AZ E R 8 AYCA N K Ü L T Ü R D E R N E G 1 YAY 1 N LA R

No.: 47

ERMENİ VE RUS MEzALİMİ ( 1914-1916) (TANIK İFADELERİ)

Yayına Hazırlayan :

Dr. ERDAL İLTER

ANKARA 1996

-O Azerbaycan Kültür Derneği, 1996. P.K. 165 Ulus-ANKARA

ISBN : 975 - 75 1 1 - 1 1

Dizilip basıldığı yer : Şafak Matbaacılık Basım-Yayın San.Tic.Ltd. Şti. Necatibey Cad.Hammeli Sok.No:28f28. Sıhhiye-ANKARA. Birinci Baskı Baskı Sayısı

: 1996 :2000

İÇİNDEKİLER

SUNUŞ GİRİŞ

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7 11

ERMENİ-RUS MEzALİMİ HAKKINDA BELGELER

ÖNSÖZ . . ........ . . . ......... .... . . .............. ... . ................. ... 2 1 BİRİNCİ BÖLÜM

BİTLİS VİLAYETİ M EZALİMİ (Tanık İfadeleri) 1. Süleyman oğlu Ali (birinci ifadesi). . . . . ....... . . . . . . . . . . . . . 23 2. Kamil oğlu Abdürrezz.ak ........ . . .......... . . . . . .............. 24 3 . Ebubekir ve Abdülkerim .... . . . ...... . . . . . . ....... . . . ..... . . . .. 24 4. Ahmed Nureddin Efendi (birinci ifadesi).... . . . . . . . . . . . 25 5. Abdurrahman oğlu Mehmed Resul........... ......... . . . . 26 6. Hacı Mehmed oğlu Yasin Efendi . 29 7. Hüseyin oğlu bakkal Muhiddin Efendi . .. 30 8. İsa oğlu Haydar................... . . . ................ . . . ..... . . . . . . 3 1 9. Süleyman oğlu Ali (ikinci ifadesi)........ ............... . . . 32 10.Mevlüd oğlu Mahmud... . . . .................. . ... ........ . . . . . . 33 1 1 .Fevzi Efendi . . . 35 1 2.0sman oğlu Muhtar Mustafa . . ...... . . . ..................... 3 8 1 3 . Şeyh Haydar Efendi ve Müftü Abdülmecid Efendi . . . . . 39 14.Davut Efendi ve Hüseyin Efendi . 39 1 5 .Ahmed Nureddin Efendi (ikinci ifadesi).......... . . . . . . 40 . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . .

. . .

. .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. .

. . . . . . . . . . . . .

. . .

. . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . .

. . . . . . . .

16.Ahmed Nureddin Efendi (üçüncü ifadesi)............. 41 17.Hulusi Bey........................................................... 43 18.Mehmed oğlu Abdurrahman ve Mehmed oğlu Yusuf .......................................................... 47 19.Hamid Bey oğlu Ali ve Fethullah ile Hacı Bey oğlu Selim.................................................... 50 20.Tahsin,Sadullah ve Bekir Efendiler....................... 51 21.Çerkes Ağa......................................................... . 52 22.Şeyho oğlu Devaz,Mustafa oğlu Ömer ,Abdülhamid oğlu Tayyib.......................................... 52 23.Resul oğlu Abdullah............................................ . 53 24.Nuh Bey 53 25.Şebab oğlu Abdullah........................................... . 55 26.İso,Osman,Ferhad ve Halid................................. . 55 27.Yusuf Seydo oğlu Seyyid Han............................. 57 28.Asker Resul........................................................ . 57 29.Komisyon tutanağı(!).......................................... 57 30.Komisyon tutanağı(il) .... . .. ...................... ... 70 31.Komisyon tutanağı(fil) .... .................. ............. 79 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. .

. . . .

İKİNCİ BÖLÜ M VAN VİLAYETİ M EZALİMİ (Tamk İfadeleri) 1. Sadullah oğlu Salim Efendi ................................. 2. Mehmed Tufan Efendi ........................................ 3. Kahraman Bey oğlu Fehim Bey .......................... 4.Abdurrahman oğlu Molla Mehmed....................... 5. Basri Bey............................................................. 6. Komisyon tutanağı(!) ......................................... a. Mehmed Hulusi Efendi.................................... b. Halid Efendi....................................................

87 89 91 93 93 94 96 96

c. Nigar Hanım ................................... ................ 97 7. Van'lı 32 kişi....................................................... 97 8. Ali oğlu Reşid ..................................................... 99 9. Abdi ve Reşid Molla ........................................... 100 10.Halid oğlu Tahir ile Mahmud ............................. 100 11.Yusuf Kenan ve Abdülhakim ............................. 101 12.Abdülmecid,Halid ve Resul ................................ 101 13.Abdullah 102 14.Salih ve Halid oğlu Ali ... . .. . . .... .... 102 15.Abdülhamid ve Hangir ....................................... 103 16.Kotas oğlu Mahmud ve Said oğlu Behlül............ 104 17.Mustafa ve Esad................................................. 104 18. Şeyh Enver ve Molla Reşid ................................ 105 19.YusufZiyaeddin ................................................ 105 20.Molla Abdi,Hacı Bey oğlu Selim Han ve Hamid Bey oğlu Ali .. .. .. .. ... ..... .. ..... ...... .... . 106 21.Firdevs Hanım ........................... .... ................. 107 22.Timur oğlu Yüzbaşı Şükrü Efendi ...................... 108 23.Derviş Ağa ......................................................... 109 24.Levazım Subayı Hasan Fahri Efendi ................... 109 25.Hüseyin oğlu Şükrü ........................................... 110 26.Çiftçi Reşid ........................................................ 113 27.Feyzullah Efendi ................................................ 114 28.Mahmud oğlu Yusuf Efendi ............................... 115 . .. . . . . . .. .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . .. . . . . . . .

.....

. . . ..

. .

...

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ERZURUM VİLAYETİ M EZALİMİ ( Tamk İfadeleri) 1. Komisyon tutanağı(!) ......................................... 117 2. Mehmed Bulmaz oğlu Mehmed, Mehmed oğlu Hüseyin, Ahmed oğlu Hacı İbrahim ve Yusuf oğ-

lu Hasan 3. Süleyman oğlu Rıza 4. Ali 5. Göğeş oğlu Muhiddin

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

128 129 130 13 1

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TRABZON VİLAYETİ MEZALİMİ ( Tamk İfadeleri) 1. Alemdar oğlu Besim 2. Ali Osman kızı Fatma

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

133 134

BİBLİYOGRAFYA 137 İNDEKS····· ······ · ·· · · · · · · · · · · · · · · ·· · ·· ·· · · · · · ···· · · ··· · · ······· · ··· ·· 14 1 EKLER(FOTOGRAFLAR, LİSTELER VE HARİTALAR 18 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

SUNUŞ Ermeni propagandası, gerçekleri "Andonyan Bel geleri" türünden hayal mahsulü belgelerle gizlemeye ça lışmakta, Ermeniler'in katliama maruz kaldı.klan iddiası ile zihinlerde istifham bulutlan oluşturmaktadır. Gerçek te bütün çabalan, Ermeni çetelerince hunharca icra edi len "Türkler'in Katliamı Sorunu"nu unutturm ak içindir. Bugün Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da Ermeni çetele rince katledilen Müslümanlar'a ait toplu mezarlar, dünya kamuoyunun gözleri önüne serilmektedir' . Daha bilin meyen niceleri de bulunmayı, soykırım müzelerinde ser gilenmeyi beklemektedir. Tarafsız ilim adamları da ilmi çalışmalarında, gizlenmek istenen gerçekleri bulup orta ya çıkartarak kamuoyunun dikkatine sunmaktadırlar. Karanlık günler ne kadar unutturulmak istense, yi ne de zihinlerden silinmemektedir. Ermenilik konusunda yapılan tarafsız çalışmalar, 1915 Tehcir olayının Türk Milleti'ne fatura edilmesi gayretlerinin yanlışlığını göster mektedir2 . Asıl suçlu, Ermeni toplumunu kışkırtan ve al datan emperyalist devletlerdir. Günümüzde savaşların 1 Msl.bkz. , Enver K onukçu,Ermenilerin Yeşilyayla'daki Türk Soy kırımı(11-12 Mart 1918), Ankara 1990; "Kars-Subatan Şehitliği Kazı sı," Yakın Tarihimizde Kars ve Doğu Anadolu Sempozyumu (Kars-Subatan 17-21 Haziran 1991), Ankara 1992, s.361-457; "Ze ve Şeb.itliği Kazısı," Yakın Tarihimizde Van Uluslararası Sem fozyumu(Van 2-5 N isan 1990), Ankara 1990, s.309-406. Stanford J. Shaw and Ezel Kural Shaw, History of the otto man Empire and Modern Turkey, Volume il, London 1978, s.3 14-3 17; Alois van Tongerloo, " Armeense Drang Naar Autonomie," lnforient Dossier ( 1 5 October 1981), s.25-27; Justin McCarthy, " Armenian Ter rorism:History as Poison and Antidode," lnternational Terrorism and The Drug Connection, Ankara 1984, s. 85-94; Amıi Süslü, Er meniler ve 1915 Tehcir Olayı, Ankara 1 990; Osmanlı Belgelerin de Ermeniler (1915-1920), Ankara 1994. 7

cephede değil, cephe gerisinde yürütüldüğü bir gerçek tir.Ruslar'm Doğu Anadolu'da açtıkları cephe de böyle bir cephe idi. Türk ordusunun cephe gerisinin daha fazla yıpratılmasını önlemek amacıyla, o bölgedeki bozguncu unsurların harekat alanlarından ve yurt içinin kritik böl gelerinden çıkarılması için hazırlanan Tehcir Kanunu ile Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da yaşayan ve devlete karşı gelen halk bölgeden uzaklaştınlmıştır.Bölgeden u zaklaştırılan zararlı şahıslar arasında Türkler de bulun maktadır. Bu kanunla, Ermeniler'in iddia ettikleri gibi onların katledilmeleri değil, daha emin yerlerde iskan e dilmeleri amaçlanmıştır . Ancak menfaatlar doğrultusun da olay Türk Milleti'ne mal edilmek suretiyle, perdelen mek, gizlenmek istenmiştir. Nitekim, Birinci Dünya Sa vaşı'm müteakip, İtilaf Devletleri İstanbul'u işgal ettikleri dönemde de "Ermeni Katliamı" iddiasını ispat edeme mişler, son bir ümitle sarıldıkları Amerikan arşivleri de bu konuda onlara bir şey verememiş, böylece hukuki a çıdan "Ermeni Katliamı" iddiası daha o tarihlerde ( 1920) çökmüştü3 . Günümüzde de genç Ermeni nesli kin için de, kan davası gütmek üzere yetiştirilmek istenmekte dir. Batı'nm özgür ortamında bu olumsuz çabalar daha kolay sonuç verebilmektedir. Bizlere düşen görev, ger çekleri doğruluk terazisinde tartarak en doğruyu bul maktır. 3

Bilal N. Şimşir, Malta Sürgünleri, İstanbul 1976, s.259-284; Türk.i ye'dek.i Amerika Yüksek Komiseri Amiral Bristol, 1920'de Amerikan Dışişleri Bakanlığı'na Ermeniler ile ilgili olarak gönderdiği raponmda; Ermeni kıyımı hak.kında Avrupa basınında gön11en son hikayelerin, ya nıltma amacına yöneldiğini ve İtilifDevletleri'nin bencil pl8nlannın des teklenmesini sağlamak için yapılan propagandalar olduğmı.u belirtmekte idi. Bkz., Laurence Evans, United States Policy and the Partition of Turkey (1914-1924), Baltimore, The Johns Hopk.ins Press, 1965; Türk. trc. ,Tevfik: Alanay, Türkiye'nin Paylaşılması (1914-1924), İs tanbul 1972, s.262. 8

Meşn1tiyet'in i18nından başlayarak tarihi seyir içinde cereyan eden olaylardan çıkarılacak bir sonuç vardır ki, o da; Ermenistan hayali peşinde koşan ve İtilif Devletleri'niıı çıkarları doğrultusunda yönlendirilen Er meni komitelerinin, gerek Türkiye'niıı ve gerekse barış içinde yaşamak isteyen Ermeni halkının önüne aşılması güç engeller çıkararak, ülkeyi ve arkalarına düşenleri da ima felikete sürüklemiş bulunmalarıdır. Günümüzde de, Büyük Ermenistan Devleti'ni ku rarak,Ermeni diasporasını Anadolu topraklarına getirme yi düşleyen ve bu yolda faaliyet gösteren bazı Ermeni örgütleri ve kuruluşları tarihi gerçekleri saptırarak, SSCB'niıı dağılması ile 23 Eylül 1991 tarihinde bağım sızlığını kazanan Ermenistan ile Türkiye arasında gelişti rilmeye çalışılan dostluk ilişkilerini bozmaya çalışmakta dırlar. Türkiye'niıı varlığının Ermenistan için güven verici bir kaynak olduğunun, başka bir ifade ile Ermenistan için batıya açılan pencerenin yalnız Türkiye olduğunun, artık Ermenistan politikacıları ve devlet adamları tarafın dan görülmüş olması, XXl.yüzyıla hazırlanan Ermenis tan için önemli bir gelişmedir. Diğer taraftan, Kafkasya'da oluşturulacak barış ortamının Türkiye-Ermenistan dostluk ilişkileri yanında diğer bölge devletleri için de bir istikrar ortamı yarataca ğı şüphesizdir. Bu sebeple, Ermenistan ile Azerbaycan arasındaki Dağlık Karabağ sorununun, taraflar arasında adil bir çözüme kavuşturulması önem arzetmektedir. Bu noktada, Ermenistan Cumhuriyeti'ne tarihi bir görev düşmektedir. Ermenistan'ın bu sorunun çözümünü mü teakip, Batı ittifakı içerisinde yer alması ve Türkiye Baş bakanı Sayın Mesut Yılmaz'ın 21 Mart 1996 tarihinde

ifade ettikleri gibi, iki ülke arasındaki sınır kapılannın açılması Türkiye açısından değerlendirilebilecek bir hu sus olarak görülmektedir. Bize göre, tarihten ders alınarak, Ermenistan Cumhuriyeti'nin uluslararası politikalar çerçevesinde, uzatılan dostluk eline paralel politikalar izlemesinde Türk ve Ermeni toplumlannın menfaatlan açısından ya rar sağlayacağıbir gerçektir. Kamuoyunun, Ermeni iddialannın ardındaki ger çekleri öğrenmesi ve Ermeniler tarafından gizlenmeye çalışılan "Müslüman Kurbanlar Meselesi" üzerindeki is tifham perdesinin aralanması amacıyla, "Ermeni ve Rus Mezfilimi( l 9 l 4- l 9 l 6)(T anık İfadeleri) "başlığıyla yayma hazırladığımız bu kitap, Osmanlı Devleti tarafından "Milli Kongre" yayınlan arasında İstanbul'da 19 17 yılın da bastınlan "Documents sur les Atrocides Arm.eno Russes" adlı ve Ermeniler'in Türkler'e yaptıklan katlii mın tanık ifade tutanaklannı ihtiva eden eserin tercüme sidir. Kitapta yer alan tanık ifadeleri, katli.im olaylannı yerinde inceleyen komisyonlar ve yetkili şahıslar tarafın dan yeminli olarak alınmış ve tutanaklarla tespit edilmiş tir.

19 14- 19 16 yıllan arasında Bitlis, Muş, Van, Hak kari, Siirt, Erzurum , Erzincan ve Trabzon illerinde ma sum Türkler' e ve Kürtler' e karşı yapılan Ermeni ve Rus Mezalimi'nin bir kısmını ortaya koyan ve bazı yazarlar tarafından kullanılan bu belgeler kitabının Fransızca bas kısının noksan tercümesi, Emekli Tümgeneral Ahmet Hulki Saral'ın "Ermeni Meselesi" adlı kitabına alınmış tır(s. 4 1 1-446). Ancak yaptığımız incelemede, Fransızca

asıl metinde ve tercümesinde bazı kısımlann birbirini tut madığı, özellikle yer ve şahıs ad.lannda yanlış okunuşla nn ve tape hatalannın bulunduğu görülmüştür. Bu se beple, belgelerin orijinallerine4 inilerek bu hatalar müm kün olduğunca düzeltilmiş ve metne sadık kalınarak ter cüme yoluna gidilmiştir. Aynca, belgelerde geçen yer adlarının değişen bugünkü ad.lan da gösterilmiştir. Genel başlıklar altında ayrılan bölümler ve yürütülen not nu maralan ile düzensiz olarak basılan kitabın anlaşılır hale gelmesi sağlanmış, kitabın düzenlenmesinde faydalanılan eserler ile geniş bir indeks de kitabın sonuna ilive edil-

miştir. Konunun daha açık bir şekilde anlaşılabilmesi ve bütünlüğü sağlamak için, yine Osmanlı Devleti Dahiliye Vekaleti tarafından İstanbul'da 1916 yılında yayınlanmış olan "Ermeni Komiteleri'nin A'mal ve Harekat-ı İhtila liyyesi, İ'lan-ı Meşriitiyyet'den Evvel ve Sonra" adlı ese rin, mükemmel bir değerlendirmesi olan, seferberliğin ilinmdan önceki ve sonraki Van, Bitlis ve Muş olaylarını anlatan bölümü, tarafımızdan kitaba özet halinde "Gİ RİŞ" olarak eklenmiştir.

28 Mart 1996-Ankara

Dr.Erdal İLTER

4 Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslar'da ve Anadolu'da Ermeni Mezalimi, 1906-1918, Cild 1, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayı nı, An.kara 1995.

GİRİŞ* Osmanlı Devleti, 3 Ağustos 19 14 tarihinde sefer berliği ilan ettikte n sonra, birçok yerde, Ermeni komite leri tarafından verilen talimata uygun olarak, şubelerin tertip ve idareleri ile isyanlar çıkmışn. Bu olaylar, mey dana geliş şekilleri itibariyle çok dikkate değer hadiseler dir. Savaşa girişimize kadar geçen zaman içinde Rus, İn giliz, Fransız ve daha sonra İtalya elçilik ve konsolos luklan ile bu devletlerin vilayetlerdeki konsolosları, ko mitelerin yurtdışı ve Osmanlı ülkeleri ile olan haberleş melerine aracılık ettiler. Para ve silah gı.oi ihtiyaçlannı temin yoluna gittiler. Komite reisleri ve üyeleri de, aske ri ve siyasi durumumuz hakkında bunlara mükemmel casusluk yaptılar. Yabancı ülkelerdeki Ermeniler, İtilaf Devletleri' nin paralan ve bu devlet konsoloslannın delilet ve yar dımları ile silihlandınldılar. İntikam Alayları halinde sü rü sürü Kafkas ve İran sınırlarına sevkedildiler. Silah altına alınan Ermeni askerleri ise, silihlan ile düşman ta rafına kaçtılar. Birçok vilayetimizdeki Ermeniler ise İti laf Devletleri'nin zaferini süratlendirmek ve böylece milli emellerini gerçekleştirmek, zaten birkaç günlük ömrü kaldığını tahmin ettikleri Osmanlı Devleti'ni yıkmak için bölge bölge silihlı isyanlara başladılar. Van vilayeti, Ermenilik cereyanını ve ruhunu anla mak için en çok tetkike değer bir bölgedir. Burada, ErErmeni Komiteleri'nin A'mil ve Harekit-ı İhtililiyyesi, İ'lin-ı Meşrıitiyyefden Evvel ve Sonra, İstanbul 1332(1916), s. 160-161, 170-176, 197-205 .

meni komitelerinin güttükleri gaye ve komitelerin duru mu bütün açıklığı ile göze çarpar. Başka vilayetlerdeki gizli kalan hazırlıklar ve komplolar, burada çok açık ola rak görülür. Ermeniler tarafından gerek Van ve gerek Bitlis, kendilerinin nüfusca en kalabalık oldukları, Müs lüman halka oranla çoğunluk teşkil ettikleri bölgeler ola rak gösteriliyordu. Hemen şunu söyleyelim ki, bu iddia, tamamen gerçeğe aykırıdır. Aslında Van merkez ve Hakkari sancaklarından teşekkül eden Van vilayetinin Hakkari bölümü, yüzde seksen Müslümanlar ile meskfin olduğu gibi, Van'm diğer kazalarında Müslümanlar her zaman Ermeniler'e oranla büyük bir çoğunluk teşkil etmişlerdir. Komitelerce, bu bölgede daimi bir huzursuzluğun olduğunu her tarafa yaymak gerekiyordu. Çünkü mak satlarına, ancak bu şekilde kavuşacaklarını, yıllardan beri arkasından koştukları yabancı müdahalesini ve neticesin de muhtariyeti, bu vesile ile elde edebileceklerini ümit ediyorlardı. 1908'de Meşn1tiyet'in ilanına kadar, bu vilayetin o laylar tarihi, arasıra çıkan siyasi isyanlar ve çetelerin zu lüm ve saldırılan ile özetlenebilir. Meşn1tiyet'ten sonra ise, önceden mevcut bütün gizli hazırlıklar açıkça ortaya konmaya, önceleri yazılamayan ve söylenemeyen şeyler, açıktan açığa söylenmeye başlanmıştır. Bu vilayette Ermeniler her zaman, devleti değil komiteyi tanımış, devlet de daima karşısında komiteyi görmüştür. Bu vilayette, seferberliğe kadar meydana ge len olaylar zinciri tetkik edilirse, komitecilerin, bütün kuwetleri ile Ermeniler'i devlete yanaşmaktan menettik-

leri görülür. Yine Müslüman ve Ermeni cemaatlan ara sında devamlı bir düşmanhk meydana getirmeye çalıştık ları, memleketi huzursuz ve asayişsiz göstermek için el lerinden gelen gayreti harcadıkları görülür. Silahlar yığıldıkça, teşkilat geliştikçe, Ermeniler'in de şımarıklığı. o oranda artmaya başladı. Van merkezin de, eskiden beri akşamlan güneş battıktan sonra, Ermeni mahallelerinde sil8.h atmak adeti vardı. Bunu yasaklamak son zamanlara kadar mümkün olamamıştı. Vilayetteki komitecilerin en samimi dostları, akıl hocaları İngiliz, Rus ve Fransız konsolosları idi. En ö nemli meseleler, komiteciler ile Rus konsolosluğunda görüşülüyordu. Van'da seferberliğe kadar çıkan bütün olaylar, ko mitenin tertipleri ile çıkarılmış siyasi cinayetlerden başka bir şey değildir. Seferberlikten sonra ise, bu bölgedeki Ermeniler, komitelerin verdikleri emirlere uyarak, Kaf kasya Ermenileri ile beraber, Ruslar'm hareketlerini ko laylaştırmak için faaliyetlerini birleştirmeye karar ver mişlerdi. Van'ın, Rus nüfuz ve istilası altında bulunan A zerbaycan ile sınır komşusu olması ve Rusya'ya yakınlığı. dolayısı ile stratejik durumu çok önemli idi. Burada, seferberlik çağrısına katılan Ermeni görülmedi. Dikkati çekmemek için, önceleri ordudan sil8.hsız kaçan Ermeni ler'in, daha sonra peyderpey sil8.hlı ve plinlı olarak kaç maya başladıkları görüldü. Kasım 1914'de savaşın ilinından sonra, Ruslar'm Ermeni gönüllü taburları ile smırlanınıza taarruz etmeleri üzerine, gerek vilayet merkezinde ve gerekse çevresinde

bulunan Ermeniler'in tutum ve davranışları, tamamen değişmeye başladı. Devlet memurlan ve jandarmalar ha karet ve saldınlara maruz kaldılar. Tim.ar'da koyun sayı mı meselesinden dolayı çıkan isyan ile artık olaylar önü ne geçilemez bir durum aldı. Burada, çevreden katılanlar ile asilerin sayısı bini aştı. Bunlar mavzer ve Rus tüfekle ri ile silahlanmışlardı. Çatak-Van-Bitlis telgraf telleri kesildi. Çatak'ta hükümet konağına hücum edilerek iki er şehit edildi. Kürt köylerine ve yolculara saldırmaya başladılar. Rastladıkları Müslümanlar'ı, çoluk çocuk a yırt etmeden vahşice öldürdüler. İhtilalciler, Van'da da Hamid Ağa Kışlası'nda bulunan bölüğe ve Ermeni ma hallelerini çevrelemiş olan jandarma ve milis karakolları na ateş açtılar. Genel bir durum alan isyan, Erciş ve A dilcevaz'a da sirayet etti. 19 15 Nisan ayı ortalarında Rus subayları komutasında, en azı 400 kişilik Ermeni çetele ri, Rus ve İran sınırlarından içeriye girmeye uğraştılar. Van ve çevresindeki Ermeni çeteleri ile meydana gelen çatışmalarda siperler içerisinde "Ermenilik serbest", "Er menistan kurtuldu" cümleleri ile donanmış bayraklar, birçok siperde, önlerinde "intikam" yazılı Ermeni kal pakları, Rus ve Fransız şapkaları bulundu. Komitelerin Van'dan sonra en çok önem verdikleri bir bölge de, Bitlis ve Muş çevresi idi. Burası, bilhassa yılın her mevsiminde işlek olan ve ulaşım için de müsait ve elverişli bulunan Van-Diyarbakır-Halep-İskenderun yolu üzerinde idi. Aynca, Muş eskiden beri Ermeni is yanlarında meşhur olmuş bir yer idi. Bu bakımdan ko miteler, bu bölgeye çok önem vermişlerdi. Teşkilat ha zırlıklarını tayin ve idare için en muktedir adamlarını ve delegelerini buralara tayin etmişlerdi. Komite telkinleri olmadığı zaman, bu bölgelerde Müslüman ve Ermeni

halk, çok rahat bir hayat sürüyorlardı. Meşrôtiyet'in ila nından önce, buralarda aylarca süren hazırlıklardan son ra isyanlar çıkartılır ve birçok Müslüman öldürülürdü. Sonra da hemen İngiltere, Fransa ve diğer devletlerin hükümetlerine hitaben "İslim Mezalimi"(!) yapılıyor di ye telgraflar yağdırılırdı. Halbuki asıl mağdur olan Müs lüman halk idi. Bu bölgelere, Kafkasya, İran ve Trabzon yolu ile Rusya'dan, İskenderun yolu ile Mısır ve Ameri ka'dan silah ve bombalar getirilirdi. Buralardaki komite teşkilatı, Meşrfitiyet'in ilinmdan sonra daha da mükem mel hale getirildi. Köylere varıncaya kadar çete ve fedai kuruluşlan ile komite merkezleri açıldı. Ermeniler tama men, komitenin verdiği talimatla harekete başladılar. Komite müfettişleri, köylüler arasındaki ihtiliflan, ko mite talimatına uygun olarak hallediyorlardı. Aynca, si lah temininden kaçınanları ve devlete müracaatta bulu nanları cezalandırıyorlar, hatta bazılarına idam hükmü veriyorlardı. Şurası kesin bir gerçektir ki, Doğu ve Güneydoğu Anadolu'nun hiç bir yerinde Müslüman halk, Ermeniler kadar silaha sahip olamamıştır. Saldın her zaman Ermeniler tarafından oluyordu. Bütün bu o laylar ile komitelerin güttükleri bir amaç vardı. O da, Ermenistan'ın muhtariyeti idi. Seferberliğin ilim üzerine, Taşnak Komitesi, Rus ya'dan gelen talimat üzerine, Van bölgesinin idaresini meşhur komitecilerden Van milletvekili Vremyan'a, Bit lis ve Muş çevresini de yine Van milletvekili Vahan Pa pazyan'a vermişti. Vremyan Van'da, Papazyan da Muş' da bulunarak birtakım hareketleri hazırlayıp idare etme ye başladılar.

Ermeniler seferberliğe, ilk başlarda katılmaya ve Osmanlı Devleti'nin lehinde ufak tefek nümayişler yap maya başladılar. Fakat, silahlandırılan Ermeni askeri bir likleri, silfilılannı aldıktan sonra, kaçıp düşman tarafına iltihak ettiler. Çeteler, yollarda askerlik görevini yapma ya giden Müslümanlar'a saldırmaya başladılar. Nihayet 19 14 yılı sonlarında Bitlis'e bağlı Hizan kazasının Ahlcis köyü tarafında bulunan Sekur köyüne, kaçakların yakalanması ve asker celbi için gönderilen jandarma müfrezesini, köy halkı, Osmanlı Devleti'ne as ker veremeyeceklerini ve devleti tanımayacaklarını söyleyerek silfilıla karşıladılar. Yüzlerce mermi yağdıra rak jandarmaları şehit ettiler. Aynı durum, Korsuh, Ah kis, Beygiri gibi büyük ve kalabalık köylerde de meyda na gelmiştir. Hizan ve Bitlis civarında isyan başlar başla maz Muş ovasında da olaylar baş gösterdi. Buradaki ça tışmaları idare edenlerin Muş Taşnak temsilcisi Ruhen ve komite reislerinden meşhur Esro olduğu ve isyanın Pa pazyan tarafından idare edildiği bir kere daha aydınlığa kavuştu. Ermeniler'in bu isyanlardan amacı, askeri muhabe re, ulaşım ve hareketleri ihlal, askeri kuvvet ve birlikleri meşgul etmek idi. Bu sebeple, Bitlis ve Muş'da ellerin den gelen her şeyi yaptılar.

ERMENİ-RUS MEzALİMİ HAKKINDA BELGELER (DOCUMENTS SUR LES ATROCITES ARMENO-RUSSES)

Yayma Hazırlayan: Dr. ERDAL İLTER

ANKARA 1996

ÖN SÖZ İki yıldan beri(1914-1916), Osmanh Hükümeti' nin Ermeniler'in genel isyanından sonra askeri bölgelerde başvurmak zorunda kaldığı yer değiştirme(Tehcir) tedbi ri, İtilaf Devletleri 1 ile tarafsız ülkelerin kamuoyunda, bir katliam görünümü altında verilmeye çalışılmaktadır. Ka muoyunu yanıltmaya yönelik bu hareketlere ·karşı koy manın, görevimiz olduğu düşüncesindeyiz. Bugün, tarafsız ve yüzyıllık ön yargılar ile zihni bulanmamış her kişi bilmektedir ki, bahse konu savaşm2 cereyan ettiği yerlerdeki Ermeniler(sözde kurbanlar), Müslümanlar'm cellatları olmuşlardır. Rus komutanları nın emri altında hareket eden bu gönüllü Ermeni çetele rince gerçek kınmlar yapılmış, eskiden mamur olan şe hirler ve köyler, bu eşkıya çetelerinin saldırıları sonunda harabeye dönmüş ve Müslüman halkın yokedilmesi plim da acımasızca sürdürülmüştür. Bu cinayetler her gün, sa dece istila edilmiş Türk vilayetlerinde işlenmemiş, yakıp yıkma rüzgarları bu güne kadar Müslümanlar'm meskı1n bulundukları Rus eyaletlerinde de esmiştir. Zalim düş manın baskısı altında ezilen Doğu Anadolu'dan başka, son olaylara kadar Müslümanlar'm nisbeten rahat bir şe kilde yaşadıkları bütün Batum bölgesi, Artvin, Acara, Hezor, Maradit3 ,Maçak.hel4 ve civarları, Rus resmi yet kililerinin kayıtsız bakışları altında, Ermeniler tarafından işlenen tüyler ürpertici ve tasavvur edilemeyen cinayetle re sahne olmuştur. 1 İngiltere, Rusya ve Fransa.

2 Birinci Dünya Savaşı ( 1914- 1 9 1 8) . 3 Artvin-Borçka ilçesine bağlı bugünkü Muratlı bucağı. 4 Artvin-Borçka ilçesine bağlı bugünkü Camili bucağı.

Bu derleme kitap, kesin ve itiraz edilemeyen tanık lıklar ile ortaya çıkarılabilmiş olan bu iğrenç olayların, ancak kısmi bir anlatımını ihtiva etmektedir. Bu birkaç satır, bugüne kadar titizlikle gizlenmiş ve dünya basınında çok nadiren yer almış olan iğrençlik lerin üzerine belki dikkati çekebilecektir.

BİRİNCİ BÖLÜM BİTLİS VİLAYETİ M EZALİMİ 1 . Bitlis'li Süleyman oğlu Ali'nin Birinci Yem inli İfadesi (1 0.6.1 91 6) (Mardin'in Kayalu6 köyüne göçetm iştir.) 1915 Şubat ayı sonlarına doğru, Ruslar'ın Bitlis'i işgal etmek istediklerini önceden öğrenen Van ve Bitlis Ermenileri, Müslüınanlar'a saldırdılar. Kaçış yollarını ka patarak Müslüman halkı merhametsizce katlettiler. Bu a rada, 1O yaşındaki kayın biraderim Ali, annesi Rabişe, Kazanan6 ·lı Şeyh Ahmed, karısı ve bir hizmetçis� kom şularımız Ahmed oğlu Receb, 80 yaşındaki Hasan ile oğ lu İzzet, izinde bulunan iki hasta asker, kendilerini parça parça yapan bu barbarların kurbanı oldular. 17 kişi olan ailemizden yalnız beş kiş� büyük zor lukla katliamdan kurtulabildi. Yeğenimin bir çocuğu ha vaya atılmış, düşerken bu cani Ermeniler tarafından kılıç darbesi ile ikiye kesilmiştir. Genç kızlan iğfal etmişler, sonra da kanlar içinde sokaklarda sürüklemişlerdir. Sonuç olarak, Ermeniler, Müslümanlar'a karşı işitilmemiş cinayetler işlemişlerdir.

Mardin-İdil ilçesine bağlı bugünkü Kayalı köyü.

6 Muş-Korkut bucağına bağlı bugünkü Kazanan köyü. 23

2. Bitlis'li Kam il oğlu Abdürrezzak'ın Yem inli İfadesi (1 0.6.1 91 6) (Mardin'in Kayalu köyüne göçetmiştir) İlimizin işgali sırasında7, kardeşimin ve amcamın aileleri ile birlikte erken saatlarda Arap Köprüsü'ne gidi yorduk. Yolum.uzu kesen Ermeniler, önümüzde bulunan kardeşim Çerkes\ Dayım oğlu Abdülkadir'i ve kız kar deşi Emine'yi öldürdüler. Biz ise kaçtık ve 18 kişiden beş kişi olarak kur tulup Mardin'e gelebildik. Kendi çocuklarım dahil, grup tan geri kalanlar esir olarak götürüldüler veya öldürüldü ler.

3. Hizan İlçesi'ne Bağh Gülpik Köyü8 (Gülpik köyünden Ebubekir ve Abdül kerim'in Yem inli İfadesi ) (4.7.1 9 1 6) Köyümüzün çıkışında bir yerde bulunuyordum. Köy eşrafından bazdan Bitlis'e gitmişlerdi. Dönüşlerinde bize, Bitlis'in işgali konusunda bilgi verdiler. Düşmanın Tatik9 bucağı tarafından ilerlediği öğrenilince, erkekleri mizden bazdan düşmanı durdurmak için oraya gittiler. Diğer bir kısmı da Karçıkan ıo ·a doğru yola koyuldu. Düşmanla yaptığımız çarpışmada, uzun zaman dayan manın imkansız olduğunu anlayıp derhal ailelerimizi kur tarmaya koştuk. Bu kritik anda, köyümüze iki ayn nok7 Bitlis, 3 Mart 1916 tarihinde Ruslar tarafından işgal edilecektir. 8 Bitlis-Hizan ilçesine bağlı bugünkü Süttaşı köyü 9 Hizan ilçesine sonradan bağlanmıştır. Bugünkü Bitlis'e bağlı Bölük

Yıazı bucağı.

0 Van-Gevaş ilçesine bağlı bir bucak iken, daha sonra ilçe olmuştur. Bugünkü adı tespit edilememiştir. 24

tadan baskın yaparak gelen Rus ve çok miktarda Erme ni'den kurulu düşman ordusu halkı öldürmeye ve evleri yakmaya başladı. İçimizden bazıları kendilerini kurtara bildiler. Fakat içinde kadın, erkek, çocuk ve kızların bu lunduğu 150 kişi kılıçtan geçirildi. Bizler kaçarken, Ora nisll köyünden Bided ve Arşak, Hirit12 Ermeni köyün den Sander ve Şube13 köyünden Kisyo Kiyo adlı Erme niler arkamızdan, dinimize küfür ve peygamberimize ha karetler kusuyorlardı. Ruslar ve Ermeniler o derece işkence yapmışlardı ki, dönüşümüzde köylüler göz yaşlarını tutamamışlardı. Biribirlerine bağlanmış çıplak kadın ve erkekler ağaçlara asılmışlardı. Başlan koparılmış, göğüsleri kesilmiş kadın ların kucaklarında iki parçaya bölünmüş çocuklar vardı. Genç ve güzel kızlar götürülmüşler ve daha az güzel o lanlarının edep yerleri yırtılarak öldürülmüşlerdi. Cani ler, kendilerine yarayacak mobilyaları da almışlar, diğer lerini ise yakmışlardı.

4. Pervari1 4 İlçesi Kaymakam Vekili Ah med Nureddin Efendi'nin Birinci Ye minli İfadesi (22.6.1916) (Akçan1s eski Bucak Müdürü) Muş Mutasarnfi Servet Bey, hiç bir ırk ve din farkı gözetmeksizin sancağın bütün halkına karşı dürüst ve koruyucu idi. Halbuki Muş Ermenileri imkan bulduk11 Bitlis-Tatvan-Reşadiye bucağına bağlı bugünkü Anadere köyü. 1 2 Bitlis-HizJın ilçesine bağlı bugünkü Çökekyazı köyü.

13 14

Bugünkü adı tespit edilememiştir. Siirt'e bağlı ilçe. 15 Muş'ım merkez ilçesine bağlı bugünkü Mercimekkale bucağı.

lan zaman vergilerde ve askere alınmada hüküm.ete zor luklar çıkarıyorlardı. Biz, Taşnaklar'm ve Ermeni papaz larının kışkırtıcı hareketlerini açıkça görüyor, çevrilen dolapların zararlarını hissediyorduk. Fesatçı tesirlerin tel kini ile Ermeni köylerinin bir çoğu vahşet hareketlerinde bulunmakta gecikmediler. Ermeniler, su ve ekmek baha nesi ile bölgeden geçen gönüllü askerleri ve milisleri ev lerine davet ediyorlar, orada bu kişileri boğuyorlar, göz lerini oyup başlarını kesiyorlardı. Özellikle, askerlerin tü feklerine sahip olmak için hiç bir şeyden çekinmiyorlar dı. Ermeniler'in mezalimi özellikle, 300 hanelik Evranı6 köyünde yapılmıştı. Bu köyde, 15 Temmuz 1915 tari hinde açtığımız soruşturma sonucunda aşağıdaki bilgiler ortaya çıkmıştır. Taşnak Komitesi üyesi bir Ermeni'ye ait olan evin civarında, ağzı dar olarak ustaca kapatılmış bir kuyu bul duk. Kapağı kaldırdığımız zaman çevreyi iğrenç ve pis bir koku kapladı. Aşağı indirdiğim bir adam kuyunun in san cesetleri ile dolu olduğunu bildirdi. Kimliklerini tes pit etmek üzere onları yukarı çıkarttık. Masum ve zavallı askerlerden meydana gelen kurban sayısı 19 idi. Cesetle rin durumu, Osmanlı Hükümeti'nin 600 yıllık samimi hi mayesine mazhar olmuş bu Ermeniler'in işledikleri kor kunç cinayetin, ancak üç-dört günlük bir geçmişi oldu ğunu gösteriyordu. Ermeniler tarafından alçakça boğu lan bu askerlerin cesetlerini defiıettikten sonra köyü ter kettik.

Muş Göçmenlerinden Abdurrahman oğlu Mehmed Resul'un Yem inli İfade-

1 6 Muş' mı Mercimekkale bucağına bağlı bugünkü Yağcılar köyü. 26

si17 (5- 6.6.1916) (İfade, Hani1a Müdürü tarafmdan ahnmıştır.) Ben, 1915 Ocak ayı ortalarına doğru, BetlevoI9 köyü yakınlarında yapılan savaşta yaralandım. Hasta o lan üç arkadaşımla birlikte, çekilmekte olan orduyu ta kip edemedik ve düşman tarafından esir edildik. Önce, asker Hüseyin'in gözlerini çıkararak;"Kalk bak bakalım!, Osmanlı askeri var mıdır?, geliyorlar mı?" dediler.Sonra, küçük bir dereye götürüp orada şehit ettiler. Bu cinayet ten sonra, ismini hatırlayamadığım diğer arkadaşıma saldırdılar. Korkwıç işkence bittikten sonra onu da öl dürdüler. Üçüncü arkadaşımıza sıra gelmişti. Onun da tena sül uzuvlarını kesip ağzına soktular ve sonra boğarak şe hit ettiler. Cellatlar arasında üç Ermeni'yi tanıdım. Bun lardan birisi Muş'un Çakar Mahallesi'nden Keşiş oğlu Aram, ikincisi Bağdasar Gürüb oğlu Aleksan, üçüncüsü Muş'un Baş Mahallesi'nden Avukat Hrant'm oğlu Hrant, diğer beş kişi ise Rus askeri idi. Bu caniler bana yakla şarak, bütün Müslümanlar'm sonunun bu olduğunu söy lediler ve tüfeklerinin kasaturalarını yaktıkları ateşte kız dırarak vücudumu 24 yerinden dağladılar. Beni kurtar mak isteyen bir Rus askeri yanıma geldiğinde acı çığlık lar atıyordum. Bu asker beni bir kenara çekerek adının Abdülmelik olduğunu, Kazan'lı bir Müslüman aileden geldiğini ve beni kurtarabileceğini söyledi. 17 Krş.,Ermeni Komiteleri'nin A'mil ve Harekit-ı İhtililiyyesi, İ'lin-ı Meşrütiyyet'den Ewel ve Sonra, s. 3 14-3 1 5 . 18 Diyarbakır'a bağlı ilçe. 19 Bugünkü adı tespit edilememiştir. 27

Sekiz cellat, ben ve Rus askerleri yola koyulduk. Kazaklar'dan ve Ermeniler' den müteşekkil 100 kişilik bir grup da bize katıldı.TiF0 köyü istikametinde gidiyorduk. Yolda, 800 civarında bir Müslüman topluluğuna rastla dık. Kazaklar ve Ermeniler hemen hepsini şehit ettiler. Akşama doğru Til (Korkut) köyüne geldik. Ermeniler yanlarında, Karameşe� 1 köyü yağması esnasında kaçır dık.lan hamile iki Müslüman kadını da getirmişlerdi. Ka dınlan Ruslar'm ve Emıeniler'in ortasına getirdiler. İki Ermeni askeri, kadmlaırm taşıdıkları çocukların cinsi üze rine iki mecidiyelik bahse girmişlerdi. Bunun üzerine, kadınların karınlarını bıçakla yanp, birisinden bir erkek çocuk çıkardılar. Diğerinin cenini ise çeşitli tahminlere yol açtı. Beş dakika sonra, dört Rus ve altı Ermeni, altı Müslüman kızını getirıdileI. Ermeniler'in arasında bulu nan ve Muş'wı Ziyaret22 köyünden olan birisini tanıdım. Kızlar sıraya sokulmuşlardı. Bir Rus subayı geldi, arala rından birini seçerek götürdü. Bu sırada, Rus askerleri kızlara namaz kılarak dualarını yapmalarını emrettiler. Zavallılar dini vecibelerini yerine getirirlerken onların namuslarını kirlettiler. Hem bu alçaklığı yapıyorlar, hem de: "Bundan sonra Müslümanlar'a böyle namaz kıldıra cağız." diyorlardı. Til ı(Korkut) köyünde üç gece geçir dim. Her ne kadar yaralanmdan çok acı çekiyorsam da Müslüman Rus askerlerinin yardımı ile kurtulabildim. Şafak vaktine doğru Kaza.nan köyüne hakim tepeye gel dim. Köyün içinden acı çığlıklar geliyordu. Gün ağardı ğında, Ruslar'm ve Enneniler'in köy sakinlerini öldür düklerini ve diri diri yaktıklarını gördüm. Dehşetten taş 20 21

Muş-Korkut bucağına bağlı bugünkü Korkut köyü. Muş'mı Mercimekkale bucağına bağlı köy. 22 Muş'ı.m merkez ilçesine bağlı bugünkü Yaygın bucağı.

kesilerek, gece oluncaya kadar yerimi terk edemedim. Karanlıkta yola koyuldum ve her çeşit zorluk ve tehlike lerle karşılaşarak Hani'ye geldim.

6. Hacı Mehmed oğlu Yasin Efendi'nin Yeminli İfadesi (1.6.1916) (Mardin'de görevli Bitlis Polis Memuru) Bitlis şehri işgal edildiğinde, gece saat lO'a doğru karakolda görevde idim. Dehşet içinde kalmış olan kız kardeşim gelip, şehrin düşman tarafından basıldığını söy ledi. Arkadaşlar ile sokağa çıktığımızda, kaçışan halkı gördük. Binlerce tüfek ve mitralyözün patlaması duyulu yordu. Ailemi düşmanın tecavüzünden kurtarmak için Bitlis'e yarım saat uzaklıktaki Arap Köprüsü denilen ye re gitmeye mecbur kaldım. Arkamızda, Rus birlik ve Er meni çeteleri, kendilerinden kurtulmaya çalışan bütün Müslümanlar'ı kuvvetli bir ateş ile durdurup öldürüyor lardı. Diğer taraftan, Rus Kazakları da bunları atlan ile çiğniyorlardı. Rus Kazaklan'nm naraları ile karışan ümit sizlik çığlıklan ve çocukların feryatları her köşeden yük seliyordu. Bizim gibi, küçük bir grup mucizevi bir şekil de kurtuldu. Kaçışımız esnasında komiser muavini Meh med Vehbi Efendi ayağından vuruldu. Bütün geri kalanlar, Ruslar'm ve Ermeniler'in taş kmlıklannm kurbanı oldular. Bu zavallı kurbanlar arasın da tanıdığım şu kişiler vardı: Van Polis Müdür Başko miser Vekili Vefik Bey, polis memuru Ali Efendi, ko miser muavini Süleyman Efendi, Bitlis'de görevli Van'lı Remzi Efendi ile Said Efendi, Bitlis polis memurları

Hamdi Efendi ile Resul Efendi, Bitlis Adliyesi Zabıt Başkatibi Şaban Vehbi Efendi, 20 talebesi ile meşhur bil gin Molla Said-i Kürdi ve Hacı İshak'm oğlu tüccar Abdürrezzak.

7. 45 Yaşmdaki Hüseyin oğlu Bakkal Mu hiddin Efendi'nin Yem inli İfadesi (6.6.1916) (Bitlis'de Taş Mahallesi'nden olup,şim di Savur İlçesi'nde oturmaktadır.) 1915 Şubat ayının sonu idi. Evimde otururken, şehrin çeşitli yerlerinden sürekli ateş ve gürültü sesleri gelmeye başladı. Bu, Rus ve Ermeni birliklerinin geldi ğine işaret ediyordu. Sokağa çıktığım zaman, çetelerin şehirde umumi bir katliam yaptıklarını gördüm. Ailemi kurtarmak için hemen eve döndüm. Yolda, Viran23 'lı Bitlis Menzil Katibi Fazıl Efendi'nin parça parça edil diğini görünce, ailemle birlikte vilayet konağı tarafından kaçmaya başladım. Burada yollar Ermeniler tarafından kesilmişti. Bütün Müslümanlar'ı yaş farkı gözetmeksizin öldürüyorlardı. O taraftan hiç bir çıkış yolu bulamadı ğımdan, düşmanın eline geçmemek için kendimi Bitlis' den geçen nehre atmak istedim. Kardeşim Musa, bu te şebbüsüme engel oldu ve Allalı'ın inayeti ile büyük zor luklara rağmen umumi katliamdan kurtulduk. Binlerce kurban arasında şu tanınmış kişiler vardı : 1. Eşraftan Hacı Şemseddin oğlu Dursun Efendi, 2. Hersan Malıallesi'nden Hacı Yusuf oğlu Abdül baki Efendi, 3. Hacı Hasan oğlu Hacı Mehmed, 23 30

Bitlis-Adilcevaz ilçesine bağlı bugünkü Çanakyayla köyü

4. Mahmud oğlu Nadir, 5. Cemal oğlu Abdürrezzak, 6. Mahmud oğlu Dursun, 7. Receb oğlu Hamid, 8. Bitil oğlu Cemil, 9. Şeyh Mehmed Küfrevi oğlu Şeyh Abdülhalik Efendi, 10.Bitlis Jandarma Tabur Komutanı İsmail Bey. Muradiye eski kadısı Ahmed Efendi, yatağında katledildi. Ahmed Efendi'nin kız kardeşi Bedriye Zaman H anım, Receb Efendi'nin kızı Perihan Hanım, Onbaşı Halid'in karısı Leyla H anım ve oğlu Salih de korkunç iş kencelerle evlerinde şehit edildiler. Musa Efendi de, kar deşi Muhiddin gibi aynı acı sahneleri yaşadı.

8. 40 Yaşında İsa oğlu Haydar'ın Yem inli İfadesi (6.6.1916) (Bitlis'li olup, şimdi Savur İlçesi'nde oturmaktadır.) 1915 yılının Şubat ayında, ailem ile birlikte Bitlis' in bir köyü olan Yako24 'da bulunuyordum. Birgün, Bit lis'de bulunan kardeşimin yanma gitmek üzere hareket etmiştim. Yolda, Bitlis halkından bir kafile görünce, gi dişlerinin sebebini sordum. Bunlar bana, şehrin ansızın Rus ve Ermeni birlikleri tarafından basıldığını, bu bir liklerin daha çok Ermeniler'den teşkil edilmiş olduğunu, rastladıkları Müslümanlar'ı kadın, erkek ve çocuk ayır maksızın süngü darbeleri ile öldürdüklerini söyledi.

24 Bitlis-Sankonak bucağına bağlı bugünkü Ü naldı köyü 31

Öldürülenler arasında, Bitlis'de bulunan kardeşim İsmail ile diğer kardeşim Mehmed'in oğlu Halid'in bu lunduğunu ve Halid'in hanımı Yakub kızı Minnet'in gö türüldüğünü, kayın.biraderim Hacı Ali oğlu Yusufun katledildiğini ve halası Şakir kızı Mercan'ın götürüldüğü nü, komşum Kazanan Şeyhi hasta Şeyh Ahmed'� bir hizmetçisini ve şeyhi ziyarete geln:riş olan Hersan mahal lesinden Mustafa oğlu Hasan'ı fidye olarak bir hayli pa rasını aldıktan sonra Hacı Yusuf zade Süleyman'ın evinin yanında ve oğlu İzzet'i Hacı Nasrullah'ın kardeşi Ali ile birlikte süngü ile katlettiklerini, Ahlat'h 80 yaşındaki Ni gar Hanım'ı, Tero adındaki bir askerin hasta olan ailesini öldürdüklerini ve 60 yaşlarındaki Şeyh Hafi Efendi'ye soğuk havada yalın ayak halde eşya taşıttırdıklarını, Bit lis'in Hersan mahallesinden Süleyman oğlu Ali söyledi. Bunun üzerine, Bitlis'e gitmeye cesaret edemediğimden Yako(Ünaldı)'ya geri döndüm.

9. Bitlis'in Hersan Mahallesi'nde Oturan Süleyman oğlu Ali'nin İkinci İfadesi (6.6.1916) Kardeşlerim İ smail ve Halid ev kapılarının eşiğin de Ermeniler tarafından öldürülmüşlerdir. Yakub'un kızı olan kardeşim Halid'in karısı zorla götürülmüştür. Hacı Ali'nin oğlu kayın.biraderim Yusuf da öldürülmüştür.O nun halası, Şakir'in kızı Mercan reziline bir şekilde çete tarafından götürülmüştür. Hasta olan komşum Kazanan'lı Şeyh Ahmed ve karısı Şemo ile bir hizmetçisi yatakta öldürülmüşlerdi. Şeyhi ziyarete geln:riş olan Mustafa oğlu Receb'in de mukadderau aynı olmuştur. Kılınç zade İ smail oğlu Ha-

san, kendisinden büyük bir fidye alınmasına rağmen Yu suf zade Süleyman'm evi yakınında öldürülmüştür. Oğlu İzzet'i ve Hacı Nasrullah'm kardeşini kasatura darbeleri ile öldürmüşlerdir. 80 yaşındaki Ahlat'lı Nigar H anını, Tero'nun hasta karısı, Bezirgan Celo zade İsmail oğlu Halil, Ahmed oğlu Mehmed, kardeşi Mikdad, Hacı Yu suf zade Süleyman'm evinde katledilmişlerdir. Bitlis eski müftüsünün oğlu Said Efendi de, 60 yaşlarında olan am cası Şeyh Hafi Efendi gib� kar ve soğuğun şiddetine rağmen, başı açık ve yalmayak olarak çalıştırılmaya ve uzak mesafelere ağır yükler taşımaya mecbur edilmiş lerdi. Bunun üzerine Bitlis'e gitmeye cesaret edemeyerek köyüme, Yako(Ünaldı)'ya döndüm.

1O. Muş'da Jandarma Olan 37 Yaşmdaki Mevlüd oğlu Mahm ud'in Yem inli İfa desi2s (6.6.1916) (Muş'un Kale Mahallesi'nden olup, Hani'ye aığmanlardandır. İfadesi, Hani Müdürü tarafmdan almmıştır.) İki buçuk aydan beri savaş esiri olarak Ruslar'm e linde bulunuyordum. 1 O gün önce firar ederek, taburu mun bürosunun Hani'de olduğunu öğrenerek buraya gel dim. 1 O Şubat 1916 tarihinde Liz26 bölgesinde bulunan müfrezenin kumandanına kurye olarak gitmek için Muş' tan ayrıldım. Molla Davud27 köyü tepelerine vardığım zaman, Rus askerleri ve Ermeni çeteleri tarafından sarıl25 Krş., Ermeni Komiteleri"nin A"mil ve Harekit-ı İ htililiyyesi

3 1 5-3 1 6. 26 Muş-Bulanık ilçesine bağlı bugünkü Erentepe bucağı. 27 Muş-Bulanık-Erentepe bucağına bağlı köy. Bugünkü adı tespit edile memiştir. . , s.

dım. Bunun üzerine, hemen bütün evrakları imha ettim.

Esir düşmüştüm. Ermeniler ve Ruslar, tüfeğimi, saatimi ve paramı aldılar. Düşman askerleri arasında bir düzine kadar Ermeni vardı. Bunlardan, Bulanık'dan Keşiş oğlu Kinyaz'ı, Abri 28 köyünden Gazar'ı, Gebolan 29 köyünden Bedo'yu ve Muş'dan da Melkon oğlu Vano'yu tanıdım. Bunlar beni öldürmek istediler, ancak Ruslar benim bir asker olduğumu görerek, onlara engel oldular. Bunun ü zerine, Ermeniler beni dövdükten sonra Molla Davud köyüne götürüp subaylarına gösterdiler. Bilahare beni, altı Rus askeri tarafından korunan bir eve hapsettiler. Geceleri aralarından yalnız birisi nöbet tutuyordu. Diğer beşi ise köye giderek, oradan Müslüman evli kadınlan ve genç kızlan toplayıp arkadaşlarının yanına getiriyorlar dı. Bu kadın ve kızlan dansetıneye ve şarap içmeye zor luyorlardı. Bunları hayvanca arzularına boyun eğmeye zorladıktan sonra, bana da "Bak, bütün Müslümanlar'ın başına aynı felaketler gelecek." diyerek, İslim dinine kü fürler yağdırıyorlardı. O geceyi bu suretle geçirdik. Sa bah, beni de yanlarına alarak bu köyü terkeden Ermeni ler ve Ruslar, köyde kalan kişileri türlü türlü işkenceler den sonra öldürmüşlerdir. Buradan, Kazanan köyüne geldik. Düşmanlar bu rada bütün kadınlan bir eve, erkekleri ayn bir eve hap settiler. Beni de bir üçüncü eve kapattılar. Pencereden gördüklerim şöyle idi: Ruslar ve Ermeniler, erkekleri tek tek çağırarak paralarını aldıktan sonra gözlerini oymak, vücutlarında yaralar açmak veya kesilmiş kollarını karın larına bağladıktan sonra dansettirmek gibi işkencelerle öldürdüler. Bu iğrenç cinayetlerden sonra, kadınların bu28 Muş-Bulanık-Erentepe bucağına bağlı bugünkü Esenlik köyü 29 Muş-Bulanık-Erentepe bucağına bağlı bugünkü Cankurtaran köyü. 34

lunduğu tarafa geçtiler. Bunlardan yeni evli olanlar ve güzel genç kızlan seçtiler. Genç kızlan diri diri yaktılar, yeni evli kadınlan ise soydular ve tecavüz ettiler. Bu Er meniler ve Ruslar cinayetleri sırasında, kurbanlardan iki sinin hamile olduğunu görerek, bunların etrafında topla nıp, kadınların karınlarındaki çocukların cinsiyeti üzerine dört rublelik müşterek bahse girdiler ve bu zavallıların karmlanm yardılar. Bunların erkek veya kız olup olma dıklarına baktılar. Daha sonra altı kadını ağaca astılar ve satırlar ile parçaladılar. Bana da "Sizin hakettiğiniz bu dur. " dediler. Molla Yahya köyüne gitmek üzere buradan da ay Burada da yine bir eve kapatıldım. Bu köyde de aynı cinayetler işlendi. Gece, hapis bulunduğum odanın duvarından bir taş çekerek hapishaneden kaçabildim ve binbir zorlukla karşılaşarak buraya gelebildim. Yolda rastladığım vatandaşlar, Müslümanlar' a karşı girişilen benzeri korkunç cinayetlere tanık olduklarım söylediler. rıldık.

Kara Hüseyin ve Kuşanlı köylerinin bütün sakin leri de aynı şekilde Ermeniler ve Ruslar tarafından kılıç tan geçirilmişlerdir. 1 1 . Hakif3° Bucak Müdürü Fevzi Efendi' nin Yeminli İfadesi31 (5.7.1 91 6) (Hakif bucağına bağlı Korsuh32 ve Sekur33 köylerinde Yapılan Mezalim ) 3 0 Bitlis-Hizan ilçesine bağlı bugünkü Akşar bucağı. 31 Krş., Ermeni Komiteleri'nin A'mal ve Harekat-ı İ htilaliyyesi •,

32 33

174.

Bitlis-Hizan ilçesine bağlı bugünkü Karbastı köyü. Bugünkü adı tespit edilememiştir.

Yeni kuru1muş olan istihkam taburlanna (amele taburlarına) gönderilecek olan acemi askerleri si1ih altına almak üzere 20 kadar jandarma ile birlikte 1914 yı1ınm Ekim ayında Ahkis34 köyüne gitmiştim . İhtiyarlar mecli � köyde hiçbir kimsenin bulunmadığını ve köylülerin çoğunun zaten ordu saflannda ve Erivan'da olduklarını beyan etti. Bu açıklama yanlış idi. Bu sebeple, 50-60 ki şilik bir liste hazırlayarak, bu acemi askerlerin orduya il tihak etmelerini sağlamak için Korsuh(Karbastı) köyüne dört, Sekur köyüne de iki jandarma göndermeye mec bur kaldım. J andarmalann Sekur köyüne gelişlerinde Er meni olan köy sakinleri, bunları küfürlerle karşılayıp, "Buradan uzaklaşın, müdürünüzün otoritesi bize geç mez, kaymakamınız iki taburla gelsin. " diye bağrrdılar. Bunun üzerine, altı-yedi kişilik bir kuwet daha alınarak tekrar köye gelindi. Ancak, bu jandarmalar yoğun bir tü fek ateşi ile karşılaştılar. İsmail ve Bitlis'li Nezir adlı bu iki jandarma eri orada şehit edildi. Diğerleri de, birkaç saat süren çatışmadan sonra Hakif{Akşar)'e döndüler. Korsuh(Karbastı) köyüne gönderilen dört jandar maya ise, Ermeniler önce iyi bir hüsn-i kabfil gösterip onları bir eve yemeğe davet ettiler. Bunlar, evde bulunan sekiz Ermeni tarafından katledilerek, cesetleri tanınmaz hale getirildi ve silihlan gasbedildi. Bu durumu öğrenin ce, elimde bulunan kuwetle soruşturma yapmak üzere bahis konusu olan köylere hareket ettik. Ermeniler'in is yan ettiğini görünce, düşüncemizden vazgeçerek Müs-

34 Bitlis-Hmm-Akşar bucağma bağlı köy. Bugünkü adı tespit edile m�ir. 36

lüman köyü olan komşu Hişet35 köyüne gittik. Az son ra, Beygiri.36 köyünden Sultan adlı bir kadın gelerek, Ozim37 köyünden Lato ve Sekur köyünden Kalosar adlı Ermeni çete reislerinin mesajlarını getirdiğini söyledi. Sultan bize, "Eğer istihkam askeri olarak alman Ermeni acemi askerlerini geri vermezseniz, Ermeniler hepinizi kılıçtan geçirmeye ve köyleri bombalamaya karar vere ceklerdir. " dedi. Tabiati:yle biz bu teklife boyun eğme dik. Bunun üzerine Ermeniler saldın.ya geçtiler. Çatışma iki gün kadar devam etti. Diğer jandarmaların ve Kürt ler'in yardımımıza koşmaları neticesinde saldırganları püskürtebildik. Bu olaylar sırasında birçok Müslüman kadın ve çocuk sebepsiz yere öldürüldüler. Yukarıda zikrolunan olaylar, Ermeniler'in memle kette karışıklık çıkarttıklarını, askeô ve sivil işlerin seyri ni aksattıklarını ispat etmektedir.

35 Bitlis-Hiz.an-A.kşar bucağına bağlı bugünkü Kolludere köyü. Burada şu hususu da hatırlatmalıyız:Sürt-Pervari ilçesinin merkez bucağına bağlı, bugünkü adlan Belenoluk (Yukarı Hişet) ve Ormandalı(�ğı Hişet) olan iki köy daha bulımmaktadır. 36 Bitlis-Hiz.an-A.kşar bucağına bağlı köy. Bugünkü adı tespit edileme miştir. 37 Sürt-Pervari merkez bucağına bağlı bugünkü Gümüşören köyü.

1 2. Horus38 Köyü Eşrafından Osman oğlu Muhtar Mustafa'nın Yeminli İfadesi (8. 7 . 1 91 6) Bitlis ve Kesan 39 taraflarından gelen piyade ve sü vari k.ıtalarından müteşekkil 400 kişilik bir düşman kuv veti sabah saat dörtte köyümüzü bastı . Bunların önünde , Hirit(Çökekyazı), Sim Haç40 , Vastin41 ve Prons42 köy leri Enneniler'i bulunuyordu. Köyümüzde 200 silfilılı ki şi vardı. Güneş batıncaya kadar köyümüzü savunduk ise de, köyümüzün yollarını bilen Ermeniler köye girmeye başladılar . Ruslar ise onları takip ettiler . Geri çekildiği mizde köy ateşler içinde idi. Bekran mahallesinde kalan kadın ve çocuklar feryad ediyorlardı . Süvariler bizi ko valayıp yaylım ateşine tutuyorlardı. En büyük kayıpları kadınlar ve çocuklar veriyordu. Nihayet kurtulmaya mu vaffak olduk. Köyümüzün t anınmış kişilerinden Şafi'i oğlu Ömer, 15 kişilik kadınlı çocuklu ailesi ile Ruslar'a esir düştü . Bu esirleri bilinmeyen bir istikamete götürdü ler . Birkaç saatlık yürüyüşten sonra yaptığımız yoklama da yüzlerce insanın noksan olduğu görüldü . Öldürülme lerinden korkuyorduk. 1 O gün sonra düşman köyümüzü terketti ve köye geri döndük. Gözlerimizin önünde kor kunç bir sahne vardı . Köyün insan cesetleri ile inşa edil diği söylenebilirdi. Derileri yüzülmüş kadınlar, ağaçlara 38 Bitlis-Hizan ilçesine bağlı bugünkü Horozdere köyü. 39 XVI. yüzyılda Van eyaletine bağlı sancaklar arasında Kesan adlı bir sancak adı geçmektedir. Bugünkü yerini tespit edemedik. Aynca, Ağn Tutak ilçesine bağlı bugünkü adı Ergeçidi olan bir Kesan köyü bulun makta idi. 40 Bitlis-Hizan-Akşar bucağına bağlı köy. Bugünkü adı tespit edileme miştir. 4 1 Bitlis-Hizan-Bölükyazı bucağına bağlı köy. Bugünkü adı tespit edile memiştir. 42 Bitlis-Hizan ilçesine bağlı bugünkü Gökçimen köyü.

asılmıştı. Ermeniler ve Ruslar tarafından gözleri oyulmuş erkekler hedef tahtası olarak ağaçlara bağlanmışlar, ço cuklar ise ikiye kesilmişlerdi. Eşya ve ziynetler de imha edilmişti. 1 3. Hizan Eşrafından Şeyh Haydar Efendi ile Hizan Müftüsü Abdülmecid Efen di'nin Yeminli İfadeleri (5.7.1 91 6) Hizan'da bulunan ve binlerce yolcunun konakladı ğı, küçük bir tepe üzerine inşa edilmiş olan Gayda Tek kesi, müştemelatı ile birlikte 100 odadan ibaretti. Mart a yının başlarında Ruslar ve Ermeniler, Cem Hanı tekkesi ni yaktıktan sonra, altı jandarma tarafından korunan Gayda Tekkesi'ne doğru ilerlediler. Saldıran düşman 800 kişilik birlikti. Aram Paşa43 komutasında bulunan Ruslar ve Ermeniler'den müteşekkil 60 kişilik bir kuvvet tekkeyi bastı. Bu kuvvet karşısında jandarmalar geri çe kilmek zorunda kaldılar. Tekkede mahsur kalan bütün insanlar ise düşman tarafından canlı olarak yakıldılar. Biz tekkeye bir saat uz.aklıkta bulunan bir tepe üzerinde bulunuyorduk. Ateş, insanları ve binaları imha ederken, bu vahşetle yetinmeyen Ermeniler ve Ruslar, civar köy lere saldırıp yakaladıkları bütün insanları katlettiler. 1 4. Hizan'ın Merkezi Karasu Eşrafından Davut Efendi ile Hüseyi n Efendi'nin Yem inli İfadeleri (7.7.1 91 6)

Van ve çevresinde, Türk ve Küıt katliamı yapan Karabağ'lı Ermeni çete reisi. Van'ın Ruslar tarafından işgalinden sonra bu vilayetin valisi yapılacaktır.

Şubat ayı sonuna doğru 400 kişi olan Ermeni ve Rus sürüsü, sabah saat yedide Karasu'ya saldırdı. Biz köye yanın saat mesafede bulunan tepelerde bulunuyor duk. Düşmanın bizi saracağı sırada göçerler tarafından haberdar edildik. Ruslar ve Ermeniler bizi takip ettiler ve Gayda'da bulunan bütün halkı öldürdüler. Sonra Kara su'ya giren düşman, hükümet binasını ve Ömer Haşim'in evini yaktı. Yaşlarından dolayı köyü terkedemeyen Mehmed oğlu Şafi'i'y� adlan Zeliha ve Leyla olan iki yaşlı kadını feci şekilde katlettiler. Bu haydutlar, Hakif (Akşar) köyü göçmenlerinden olan birçok kadın ile ço cuğu da öldürdüler. Bu katliim, Karasu'ya dönerken rastladığımız tanınmaz hale getirilmiş cesetlerle doğru lanmıştır. Ermeniler götüremedikleri eşya ve mobilyaları da tahrip etmişlerdir.

1 5. Akçan(Mercimekkale) Eski Bucak Müdürü Ahmed Nureddin Efendi'nin İkinci Yeminli İfadesi (25.6. 1 91 6) (Muş Mutasarrıfı Servet Bey'in Zehir lenmesi) 1 914-19 1 5 yılının Aralık ve Ocak ayı idi. Er meniler tarafından kutlanan bir bayram dolayısı ile Muş Mutasarrıfı Servet Bey, Ermeni piskoposuna nez.aket zi yareti yaptı. Her türlü cinayeti işlemekten kaçmmayan Ermeniler bu defa da Servet Bey'i kendisine zehirli kah ve takdim ederek öldürmeyi kararlaştırdılar. Servet Bey, şüphe etmeden kendisine verilen kahveyi içti ve bu ölü müne sebep oldu. Diğer olaylarla birlikte bu sonuncu olay, Ermeni ler'in Müslümanlar arasında tahs� aydın ve aktif kişileri

de öldürmek istediklerini ortaya koyuyor. Fırsat bulduk ça, bazılarını öldürüyorlar, bazılarını zehirliyorlar, canlı olarak yakıyorlar veya gözlerini oyuyorlar. Ermeniler'in korkunç kötü hareketleri, Müslümanlar'a karşı işlenen cinayetlerle kalmıyordu. Aynı zamanda onlar, Ruslar'ın lehine casusluk yaparak, idari ve ask.eri konularda bilgi verip, her türlü saldırıda rehberlik ediyorlardı.

1 6. Akçan (Mercimekkale) Eski Bucak Müdürü Ahmed Nureddin Efendi'nin Üçüncü Yem inli İfadesi (27.6.1 91 6) (Arak44 Manastırı Katliamı) 1914 yılı sonlarında, Ermeniler silihlan ile birlikte gruplar halinde Osmanlı ordusundan firar ediyorlardı. Muş vadisinde özellikle Çanklı Manast::ır45 , Kızıl Manas tır46 ve Arak(Kepenek) adı ile adlandınlan yerlerde ci nayetler iş1eniyordu47 . Ermeni piskoposu ve Taşnaklar; katilleri, cinayet işlemeleri ve haydutluk yapmaları için teşvik ediyorlardı. Böylece, isyan hareketi gelişiyordu. O günlerde hüküm.etin, ivedi işleri olması sebebi ile, meş gul oluşundan istifade eden Ermeniler, yukarıda adıge44 Muş merkez bucağa bağlı bugünkü Kepenek köyü Burada bulıman Ermeni manastırında her sene Temmuz ayı başlarında panayır düzenle nirdi. 45 Muş-Yaygın bucağı sınırlan iırinde yer alan Çanklı Manastır'a Türk ler tarafından Çanlı Kilise veya Çengelli Kilise adı verilmiştir. Bu ma nastır, Evliya Çelebi'nin tasvir ettiği Surb-Garabet Manastın'dır. Bu ma nastırda, Temmuz ayı ortalarında panayır dÜ7.ell..lenirdi. 46 Muş-Yaygın bucağı sınırlan iırinde idi. Burada da Ağustos ayı ortala rında panayır düzenlenirdi. 47 Ermeni yeteleri İyin en uygun ve emin sığınak yerleri kiliseler ile ma nastırlar idi. Bu ıreteler, ruhani reisler ve kilise rahipleri tarafından hi maye görmüşlerdir. Kiliseler, aynı zamanda silih ve bomba deposu ola rak kullanılıyordu.

çen yerlere sil8.h ve cephane getiriyorlardı. Bu durum , Mutasarrıf Servet Bey'in gözünden kaçmamıştı. Servet Bey, Ermeni eşrafına ve piskoposa ihtarlarda bulunarak, bu isyan hareketinden vazgeçilmediği takdirde, hüküm.e tin duruma el koyacağını bildirdi. Hüküm.etin çağrısına uymayan Ermeni hareketlerinin devamı, Taşnaklar'm ve Ermeni liderlerinin Kumus48 ve Sironik49 köyleri olay larını hasır altı edip suçlulan cezasız bırakmalan sonucu, hüküm.et kanşıkhkJara bir son verme zaruretini gördü ve 30 kişilik bir jandarma birliği kurdu. Bu birliğin komuta nı, genç ve dürüst bir teğmen olan Galib Efendi zade Ahmed Bey, asayişi düzeltmek, isyancılan yakalamak ve sil8.hlan almakla görevlendirilmişti. Jandarma birliği, Arak(Kepenek)'a doğru hareket etti. 30 saat sonra Ah med Bey ile 10 jandarma askerinin, Arak Manastın ö nünde öldürüldüklerini öğrendim. Bu cinayetin nasıl iş lendiği aşağıdadır: Jandarma birliği akşam Arak(Kepenek) köyüne geldi. Komutan, köylülerden birliğine, manasbnn yolunu göstermeleri için bir-iki rehber istedi. Köyün Ermeniler'i iki rehber vererek, birliğe yol gösterdiler. Bir müddet as kerlerin önünde yürüyen iki Ermeni rehber, "İşte yolu nuz, devam edebilirsiniz. " diyerek köylerine döndüler. Ahmed Bey, rehberlerin refakat etmelerinde israr etmedi ve manastır civarında hiç kimsenin olmadığını görünce, tereddüt etmeden adamlan ile birlikte manastıra doğru yürüdü. 200 metrelik mesafeye geldikleri zaman, ma nastır mazgallannm arkasına sak1anmış olan Ermeniler ateş açtılar. On jandarma eri ile önde yürüyen Ahmed 48 Muş'un merkez bucağına bağlı köy. Bugünkü adı tespit edilememiş tir.

49 Muş'un merkez bucağına bağlı bugünkü Kırköy. 42

Bey isabet alarak şehit düştüler. Bu beklenmeyen ateşten şaşkına dönen diğerleri, manastıra bağlı bir küçük kulü beyi siper edinerek korundular. Ateş eden Ermeniler; "Namussuzlar, alçaklar! Bu topraklar size ait değil! Si ze artık bu topraklarda ekmek yok, siz hala burada dura cak mısınız?! Ruslar geldiler, bu topraklann Ermeniler'e ait olduğunu biliniz! Bu topraklar Ermenistan'a dahildir! Buradan gidiniz, yoksa hepinizi öldüreceğiz. " diye bağı rıyorlardı. Öldürülen jandarmalann cenazeleri arabalar ile Muş'a götürüldü. Bu olaydan cesaretlenen Ermeniler sal dırılarını Muş'a kadar uzattılar ve kanlı karışıklıklar çı karmak için akşamlan şehre saldırmaya başladılar. Van eski milletvekili Papazyan50 ve Ermeni piskoposu bu is yan hareketlerini kolaylaştırmak için sinsice çalışıyorlar dı. Bu katliama, birçok Ermeni okul öğretmeni ve Er meni aydınlan da katılmışlardır. Yukarıda bahsedilen na muslu, yardımsever Ahmed Bey'in Ermeniler'in gizlice hazırladıkları bu pusu neticesinde öldürüldüğü muhak kaktır51 . 1 7. Dahiliye Nezareti Tarafından Hariciye Nezareti'ne Yazılan Tezkire Zeyli (26.9.1 91 6) ve Siirt Sancağı'na Bağlı Pervari İlçesi Posta-Telgraf İdaresi 50 Osmanlı Devleti'nin Van milletvekili olan Vahan Papazyan, 1 876'da Tebriz'de doğmuş, 1973'de Beyrut'da ölmüştür. Vahan Papazyan, 1927' de Beyrut'da kurulacak olan Hoybfuı Cemiyeti'nin başkanlığına getirile cektir. Bkz.,Erdal İlter, Ermeni Propagandasının Kaynakları, An kara 1994, s. l 7. 51 Krş., Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Sayı: 8 l(Aralık 1982), Bel ge No. 1 8 1 5 , 18 16, 1 8 1 7; Ermeni Komitelerinin A'miıl ve Harekat ı İ htiliıliyyesi s. 175. ..•,

Müdürü Hulusi Bey'in 1 Temmuz 1915 Tarihinde Verdiği Yeminli İfa desi (26.6.1916) Seferberliğin ili.nmı müteakip, l 9 l 5 yılının ilk gün lerinde, Ermeni çetelerine kurye olarak hizmet eden Hi şet(Kolludere) köyünden Kiş adlı Ermeni bir kadın beni bulup, Ozim(Gümüşören) köyünden geldiğini, Ermeni ihtilalcilerinden İşhan'ın bana selim gönderdiğini, şahsı ma karşı olan samimi arkadaşlığının değişmeyerek de vam ettiğini, yüksek bir ücret ve birçok lütuf karşılığında Ermeni komitesinin amaçlarına himıet etmekliğimi ve bu sırrın açıklanması halinde, benim ve ailemin öldürüle ceğini söyledi. Komiteye nasıl himıet edebileceğimi sor duğum zaman, altı doğu(Anadolu) eyaletinden müteşek kil bir Ermeni devletinin kuruluşuna karar verildiğini ve aşağıdaki hususlar hakkında bilgi edinip Ermeniler'e ha ber vermem gerektiğini beyan etti. 1 . Bu devletin kuruluşuna engel olmak için Os manlı Hükümeti tarafından alınan önlemler, 2. Devlet erkim arasındaki bu konu ile ilgili yazış malar, 3. Ermeni komiteleri hakkında hükümetin tasarısı nın ve niyetinin ne olduğu, 4. Bahis konusu edilen eyaletlerdeki Osmanlı or dusunun dağılımı, 5. Kontrol altında tutulan bölgeler, 6. Seferberlik ile ilgili her türlü bilgi. Bu tehditkar tekliflerden korkarak hiç kimseye bir şey söylemedim.

Başka bir gün, Aşağı Hişet(Ormandalı) köyü Er meni casuslarından Topal Markere adı ile adlandınlan bir şahıs yanıma gelerek, Ozim(Gümüşören) köyünde bulunan İşhan ve Lato'nun selamlarını iletti ve Lato'nun bir gün gelip benim ile konuşacağını bildirdi. Bu defa, Markere'yi yakalatmayı düşündüm. Fa kat kendisi şüphelenerek kaçtı. Bu defa da sustum. An cak, kısa bir süre sonra Ermeniler'in çevirdiği entrikalar thelikeli olmaya başlayınca, olup biteni hükümete bildir dim. Az sonra, Ermeniler tarafından Ozim(Gümüşören) köyüne gönderilmiş çok miktarda erzak ve mühimmat bulundu. Bu erzakları, Nezarborum diye adlandınlan Piroz52 ' Dentas53 ' Hertovin-i IDya54 ve Hertovin-i Sufla55 adlı Keldam56 köyleri ile Aşağı Hişet (Ormandalı), Malik57 ve Vilas58 adlı Ermeni köyleri ile Pervari ilçe merkezi olan Hashır'dan getiriyorlardı. Mahalli yönetici ler, soruşturmalar sonucunda Ermeniler'in suçlarını tespit edip, Siirt Sancağı mutasamfı. ile valiyi durumdan ha berdar ettiler. Fakat karışıklıklara meydan vermemek için yukarıda bahsedilen hükümet yetkilileri soruşturma lan sonuçlandırmadılar. Bu olaylar sırasında firar eden askerleri yakala mak için Ozim(Gümüşören) köyüne giden bir jandarma birliği Ermeniler tarafından hakarete maruz bırakıldı. Bu Ermeniler de büyük miktarda si1ih ve mühimmatla bir52 Sürt-Pervari ilçesine bağlı bugılnkü Taşclilek köyü. 53 Bugünkü adı tespit edilememiştir. .54

55 56 57 58

Sürt-Pervari ilçesine bağlı bugünkü Ekindüzü köyü. Sürt-Pervari ilçesine bağlı bugünkü Ekindüzü köyü. Doğu Kilisesi'ne mensup Asuriler. Sürt-Pervari ilçesine bağlı köy. Bugünkü adı tespit edilememiştir. Sürt-Pervari ilçesine bağlı bugünkü Çobanören köyü.

likte firarilere uyarak,Müküs59 bucağı ile Şatak60 'a doğ ru kaçtılar. Hizan , Pervari, Şatak(Çatak), Karçıkan6 1 Ermenileri de Ozim(Güınüşören) köyünde toplandılar. Bu olayların tarihi, Van'daki Ermeni ihtilalinin günleri ile uyuşuyordu. Ozim(Güınüşören) Ermenileri, köylerine hiçbir Müslüman'ı, jandarmayı ve polisi sokmuyorlar, barikatlar kuruyorlardı. Bu arada, kendilerine nasihatta bulunmak isteyen hüküm.et yetkililerine ve jandarmalara ateş açıyorlardı. Üç gün süren bir çatışmadan sonra on ları geri çekilmeye mecbur bıraktılar. İfademin başında bahsettiğim Kiş adlı Ermeni ka dın her yerde, Ozim(Güınüşören) Ermenileri'nin bir gün Pervari'nin özerkliğini(muhtariyetini) elde edeceklerini tekrarlıyordu. Pervari Ermenileri, Hashır62 köyünden Ermeni Binbaşısı Mecin'in kumandasında eğitime giden Pervari jandarmalarına ateş açıp, anılan köyü kuşattılar. Ateş teatisi sırasında bir jandarma askeri yaralandı. Bu olay ile ilgili zabıtlar, Pervari makamlarının elindedir. Lato adı ile de adlandırılan Ermeni Mihran, Albay idi. Borem63 köyünden Keldam(Asuri) Nirson ve Hashrr köyünden Mecin Binbaşı, Vilas köyünden Mehr ise Yüzbaşı rütbesini taşıyorlardı. Siirt ve Pervari Hıris tiyanlan da aynı kötü emelleri besliyorlardı. Casuslar, yukarıda bahsedilen bölgelere gidip geliyorlardı. Genel seferberlikte bütün Ermeniler, Müslümanlar'ı öldürmeye başladılar. Van Müftüsü Şeyh Mehmed Saddık Efendi, 59

Van-Gevaş ilçesine bağlı bugünkü Bahçesaray bucağı.

60 Van iline bağlı bugünkü Çatak ilçesi.

61 62 63

Bugünkü adı tespit edilememiştir. Siirt-Peıvari ilçe merkezi. Siirt-Peıvari merkez ilçeye bağlı köy. Bugünkü adı tespit edileme miştir.

Engil64 köyünün köprüsü yakınında abdest aldığı sırada katledildi. Hizmetçileri de aynı akıbetle karşılaştılar. Muş'tan Sason65 'a gitmekte olan beş jandarma askeri öl dürüldü. Pervari'ye bağlı Çel Çemkan66 köyünden Şeyh Abdullah Efendi'nin oğlu Şeyh Mehmed Efendi, Hera kolu dağının sırtlarında, Pervari'ye bağlı Hertovin(Ekin düzü) köyünde oturan Keldam caniler tarafından sebep siz yere öldürüldü. Bu cinayetler ile Ermeniler'in amaç larının, Müslümanlar'ın dini hislerini tahrik etmek sure tiyle ülkede karışıklık çıkartmak olduğu gayet açık idi. Van Ermenileri'nin isyanından ve Osmanlı kuvvet leri ile yaptık.lan savaştan sonra Pervari Hıristiyanlan ve bütün Ermeniler, fırsattan istifade ederek Van vilayeti sı nırlarına kaçtılar, orada düzenli bir alay kurarak Pervari' ye ve Hişet(Kolludere) taraflarına saldırdılar. Bir gün sü ren saldın sonunda, Müslüman bir kadın ile iki erkek ve bir çocuk şehit olmuştur. Ermeniler çekilirken köyde, iki kasa bıçak, el bombalan ve mitralyözler bıraktılar. Gevaş ilçesi köylerine, erzak temin etmek üzere gönderilen jandarmalar ve sivil yetkililer Ermeniler tara fından öldürüldüler. Şatak(Çatak) ilçesi Müslümanlan' nın, kadın ve çocuklar dahil, hemen hemen yarısı Erme niler tarafından kılıçtan geçirildiler. 1 8. Mehmed oğlu Abdurrahman ve Mehmed oğlu Yusufun Yeminli İfadeleri (1 . 7 .1 91 6)

64 65

Van-Gümüşdere bucağına bağlı bugünkü Dönemeç köyü Sürt iline bağlı ilçe. 66 Bugünkü adı tespit edilememiştir.

Biz aslen, Hizan ilçesinin Uçum.67 bucağına bağlı yaz otlaklannm bulunduğu, Nurs68 , Vavink69 , End70 ve Mezraa-i End71 köyleri ahalisindeniz. Şatak(Çatak) ilçe sinin düşman tarafından işgalinden sonra, köyümüz yakı nında bulunan Kevar72 ,Kutis-i Ulya73 , Kutis-i Sufla74 , Çaçvan75 , Seyfkar76 ve Adir-i Ulya77 köylerinin Erme niler'i, Sergis ve Rusya'dan gelmiş olan Lato(diğer adı ile Mihran), Gazar, Dilo komutasında Kutis-i Ulya'ya geldiler. Burada, köy eşrafına yaztlı olarak üç teklifte bulundular. Eşraf arasında, Bedi-üz-zaman Said-i Kürdi adı ile tanınan molla da bulunuyordu. Şu üç tekliften birini seçeceklerdi : 1 . Düşmana teslim olmak, 2. İlçeyi terketmek, 3. Savaşmak. Düşman, gelişinden dokuz saat sonra, 600 kişi ile köyümüze hücum etti. Bunlar, şapka ve üniforma taşı67 68 69 70 71 72

Bitlis-Hiz.an ilçesine bağlı bugünkü Sağınlı bucağı. Bitlis-Hiz.an-Sağınlı bucağına bağlı bugünkü Kepirli köyü Bugünkü adı tespit edilememiştir. Bugünkü adı tespit edilememiştir. Bugünkü adı tespit edilememiştir. Bitlis-Hiz.ııı-ı Sağınlı bucağına bağlı köy. Bugünkü adı tespit edileme miştir. 73 Bitlis-Hiz.an-Sağınlı bucağına bağlı köy. Bugünkü adı tespit edileme miştir. 74 Bitlis-Hiz.an-Sağınlı bucağına bağlı köy. Bugünkü adı tespit edileme miştir. 75 Bitlis-Hizan-Sağınlı bucağına bağlı köy. Bugünkü adı tespit edileme miştir. 76 Bitlis-Hiz.an-Sağınlı bucağına bağlı köy. Bugünkü adı tespit edileme miştir. 77 Bitlis-Hiz.an-Sağınlı bucağına bağlı köy. Bugünkü adı tespit edileme miştir.

yorlardı. Aralarında Rus askerleri bulunup bulunmadığı. m tespit edemedik. Yalnız, düşman ordusunda sefil gö rünüşlü olanların sayısı hayli kabanktı. Bunlar, Ruslar veya Rusya'dan gelen Ermeniler olabilirdi. Düşman, kö yümüzün ahalisini Mezraa-i End'e götürdü. Yanımızda eşraftan Hurşid Bey oğlu Abdurrahman, oğlu Musa ve kansı da bulunuyordu. Bunların üzerlerinde bulunan pa ra ve mücevherlere el konuldu. Kadmlar ve kızlar iğfal edildi. Ertesi gün 33 erkek ve oğlan çocuklan ile sayılan SO'e varan kadınlar, kızlar ve çocuklar iki ayn kafile ha linde Müküs(Bahçesaray)'e götürüldüler. Kadınlar kafi lesi Çaçvan'da bırakıldı. Erkeklerin ise hepsi o gece kı lıçtan geçirildi. Bana bir görev verildiği için katliamdan kurtuldum. Bana görev verdikleri sırada şöyle dediler: "Sana para vaadediyoruz. Git Molla Said'e, orada kalan Ermeniler'i bize teslim etmesini söyle. Boş yere savaş manın hiçbir faydası olmadığı.m onlara anlat. Zaten ülke tamamiyle işgal edildi. Ruslar, Haleb'e kadar indiler. Er menistan kuruldu, gelsinler bize teslim olsunlar. Orada bulunan askerlerin sayısı ve kuvveti hakkında bize mah1mat getir. " Bu sözler bana Dilo tarafından söylenmişti. Ben hemen yola çıktım. Çaçvan'a vardığı.m zaman, bu cak müdürümüz ve Molla Said ile birlikte, jandarma ve Kürtler'den teşekkül etmiş olan kuvvetlerimizin geldikle rini gördüm. Beş saat devam eden şiddetli bir çarpışma dan sonra, kuvvetlerimiz kadınlar kafilesini kurtarmaya muvaffak oldu. Kadınların hali son derece acıklı idi. Genç kızlar, yanak.lan dişlenmiş, yürümeye mecalleri yoktu. Çocukların çoğu çizmelerle çiğnenmek suretiyle can vermişti. 33 erkekten ise sadece iki kişi kalmıştık.. Kurtarılan kadın ve çocukların çoğu, çektikleri işkence lerin tesiri ile öldüler. Hurşid Bey oğlu Abdurrahman Bey'in ailesinden başka bir kadın kalmadı. Şahidi oldu-

ğumuz mezalim hareketlerini sayabilmek bizim için im kansızdır. 1 9. Hanianik7B Köyü Eşrafmdan Ham id Bey oğlu Ali ve Fethullah ile Hacı Bey oğlu Selim , Mahmud ve Yakub' un Yeminli İfadeleri (1 4.4. 1 9 1 6) 1915 yılı Haziran ayı ortalarında, şafak vakti Er meniler ve Ruslar köyümüzü kuşatarak bize, teslim ol mamızı ve hiç kimsenin köyü terketmemesini tebliğ et tiler. Tekliflerini reddetmemiz ve kendimizi savunmak maksadı ile attığımız ilk kurşun üzerine, Ruslar ve Er meniler, köyümüze azgın hayvanlar gibi saldırdılar. Her taraftan yardım çığlıkları geliyordu. Köyümüz bir daki ka içinde mezbahaya döndü. Ermeniler arasında, köyü müze yakın köylerde oturan Nişan, Murad, Oseb, Dik ran, Zaho, Beyko, Sergis, Tangasal, Gazar, Mosis'i tanı dık. Ermeniler, Müslümanlar'ı "Yaşasın Aram Paşa" avazeleri ile öldürüyorlardı. Korkunç bir sahnenin tanık ları olduk. Göğsünde çocuğunu taşıyan bir kadın kurtul mak için koşuyordu. Haydutlardan birisi onu durdurdu. Çocuğu aldı ve kadının vahşetten açılan gözlerinin önün de kasaturasını çocuğun vücuduna soktu ve onu öldür dü. Bu haydut cinayeti işledikten sonra anneyi de katlet ti. Biz kaçarken yukarıda adlan geçen Ermeniler, "Kaç mayın, sizi her yerde, hatta Şam'a kadar takip edeceğiz. " diye bağırıyorlardı. 78 Belgede geçen Hanianik adı, Hanik olmalıdır. Ancak buradaki Hanik köyünün, Bitlis-Ahlat'a bağlı olan Hanik(Çukurtarla) köyü mü, yoksa Muş-Malazgirt-Nurettin bucağına bağlı Hanik(Diriınpmar) köyü mü ol duğu tespit edilememiştir. Yaptığımız incelemede, Hanianik adlı bir kö ye tesadüf edemedik.

20. Hirit (Çökekyazı) Köyü Eşrafından Tahsin, Sadullah ve Bekir Efendiler' in Yeminli İfadeleri (3.7.1 91 6) Bir sabah, Türk saatine göre dörtte köyümüz Hirit (Çökek:yazı),Simek79 bucağı. tarafından gelen 10 Kazak, Rus piyadeleri ve komşu köylerin Ermeniler'inden müte şekkil düşman tarafından saldırıya uğradı. Köyümüze gi ren düşman, bütün evleri yaktı. Ermeniler ve Ruslar ya kaladık.lan bütün erkekleri öldürüp, kadın ve çocukları bir yere kapattılar. Akşama doğru düşman, Simek(Bö lük:yazı) bucağı. istikametinde geri çekildi. Köyde kalan Rus piyadeleri ve Ermeniler, kapatılmış olan kadın ve çocukları yaktılar. Mucize kabilinden, yalnız bir çocuk bu katliamdan kurtuldu, diğerleri tamamen yok edildiler. Bu korkunç katliamdan sonra köylülerin bütün eşyalarını ve ziynetlerini götürdüler.

25 Nisan 1 9 1 5 tarihinde Akçan(Mercimekkale) bucak müdürü Ahmed Nureddin Efendi, Sironik(Kır köy) köyü Ermeni firarilerini aramak amacı ile milisler ve jandarmalardan müteşekkil bir müfreze ile bunlann sığındıkları Muş'a bağlı Kumus80 köyüne gitti.Gece köy lülerden yardım gören firariler, Taşnak Komitesi'nin et kin üyelerinden Ruhen ve Esro komutasında, askerlerin kaldıkları evi sardılar ve ateş açtılar. Jandarmalardan Kaplıca8 1 'lı Mirza ve Melımed Emin öldüler. Diğerleri ise aynı yerde boğuldular.

79 Bitlis'in merkez ilçesine bağlı bugünkü Bölükyazı bucağı. 80 Muş'ım merkez ilçesine bağlı köy. Bugünkü adı tespit edilememiştir. 81 Erzurum-Çat ilçesine bağlı Kaplıca köyü 51

21 . Engesor82 Köyünde Halaç Kabilesi Reislerinden Çerkes Ağa'mn İfadesi Ermeniler'den ve Kazaklar'dan müteşekkil bir çe te, 1 5 Haziran 1 9 1 5 tarihinde Engesor(Dalda )'u işgal etti. Halkın çığlıklarını önemsemeyen Ruslar ve Ermeniler, evleri yağma ettiler. Birkaç köylünün itirazına katliam ile karşılık verdiler. Katliamın ilk kurbanları şunlardır: İbrahim oğlu Cuma, Ali oğlu Yakub, Hacı oğlu Murad, Hami oğlu Asnn, Haydar oğlu HaW ve eşraftan Şeyh oğlu Abdülhamid. Çocuk ve kadınlardan katledilenler ise, 1 2 yaşın daki bir çocuk ile bunun, sekiz yaşındaki kızkardeşi Ha tice, Ali oğlu Mahmud'un kansı, oğlu ve kızı. Bu ilk işgal sırasında, eğer gece karanlığından isti fade eden köylüler dağa çıkmasalardı, kurbanlar daha çok olurdu. Engesor(Dalda )'un Ruslar ve Ermeniler tarafından ikinci işgali Şubat-1 9 1 6'da vuku buldu. Bu işgal sırasın daki katliamdan çok az kişi kurtulabildi. Bütün ailesi düşman tarafından öldürülen öksüz Tabir oğlu Mecid, komisyon tarafından Siirt Öksüzler Yurdu'na yerleştiril di.

22. Şeyho oğlu Devaz'm, Mustafa oğlu Ömer'in ve Kotum83 'lu Abdülham id oğlu Tayyib'in Yem inli İfadeleri

82 Bitlis-Tatvan ilçesine bağlı bugünkü Dalda köyü. 83 Bitlis-Tatvan-Küçüksu bucağına bağlı bugünkü Küçüksu köyü. 52

12 Temmuz 1 9 1 5 tarihinde Kotum(Küçüksu)'da bulunan müfreze komutanı eşrafa, Ruslar ile Ermeniler'in köye yaklaştıklarını haber verdi Bunun üzerine hazır lıklar yapıldı ve Bitlis yönünde yüıüyüşe geçildi. Kafile, Kotum(Küçüksu)'a yanın saatlık mesafede bulunan Er meni köyü Tog84 'a geldiğinde, birkaç yüz Ermeni ve Kazak saldırıya geçti. Göçmenler esir olmaya mecbur bırakıldılar. Buna rağmen, kadın, erkek ve çocuklar ız dırap içinde acınmaksızın katledildiler. Bu zavallılardan yalnız 30 kişi kurtulabildi.

23. Alemanss Köyünden Resul oğlu Abdullah'ın İfadesi Köyü terkeden köylüler, Ruslar'ın geri çekilmeleri üzerine geri döndüklerinde bütün evleri yıkılmış buldu lar. Yaralı olduklarından köyü terkedemeyen Osman oğ lu Şemo, Tahir oğlu Mustafa ve iki kadının yanmış ce setleri enkaz altından çıkarıldı. Diğer 1 O hastanın cesetle ri ise bulunamadı.

24. Hafif Süvari Alayı Kom utam Nuh Bey'in İfadesi 1 9 1 6 Şubat ayında Ruslar'ın saldırılan esnasında Muş vadisinde bulunan Dirhas86 , Kolosik87 , Zigak88 ,

Bitlis-Tatvan'a bağlı köy. Bugünkü adı tespit edilememiştir.

Muş merkez ilıreye bağlı bugünkü Elmabulak köyü.

85 Bitlis-Tatvan ilıresine bağlı bugünkü Örenlik köyü 86 Bugünkü adı tespit edilememiştir.

88 Muş merkez ilıreye bağlı bugünkü Karakütük köyü.

Varşhah89 ' Üçtav90 ' Zirket91 ' Tog' Marnik92 ' Gurd93 ' Hiyoyan94 ' Avzut95 ' Kotni96 ' Pav97 ' Çapkis98 'Ag�dad99 ' Sipannan100 , Suspert101 , Til (Korkut), Yekınal102 , Norgah 103 köyleri tamamen yakıldı. Aynı komutan, Ruslar'm Kara KiJiseI04 'ye gittikle rini belirtiyor. Türk birliklerinin geri çekilişleri esnasında bunlar göçmen kafilesini korumakla görevli idiler. Kara Kilise(Karaköse) yakınında bulunan Hamzikan.105 kö yünde Kazaklar, kafileyi yakaladılar. Kazaklar'm büyük kısmı koruyucu birliğine saldınrken, diğer bir bölüğü panik yaratmak için göçmenlere saldırdı. Bu saldın üzerine, şaşkına dönen göçmenler arabalannı ve hayvan larını bırakarak canlanın kurtarmaya çalıştılar. 3 .000'den 89 Bugünkü adı tespit edilememiştir. 90 Bugünkü adı tespit edilememiştir. 91 Muş-Korkut bucağına bağlı bugünkü otaç köyü 92 Bugünkü adı tespit edilememiştir. 93 Bitlis-Akşar bucağına bağlı köy. Bugünkü adı tespit edilememiştir. 94 Bugünkü adı tespit edilememiştir. 95 Muş-Korkut bucağına bağlı bugünkü Büvetli köyü 96 Bitlis-Çukur bucağına bağlı bugünkü Günkırı köyü. 97 Bitlis-Çukur bucağına bağlı bugünkü Yamaçköy. 98 Bitlis-Çukur bucağına bağlı bugünkü Ü zümveren köyü 99 Muş-Korkut bucağına bağlı bugünkü Yolgözler köyü 1 00 Bugünkü adı tespit edilememiştir. 1 0 1 Bugünkü adı tespit edilememiştir. 102 Muş-Korkut bucağına bağlı bugünkü Pınarüstü köyü 103 Bugünkü adı tespit edilememiştir. 104 Kara Kilise, o tarihlerde Bayezid Sancağı'na bağlı ilçe idi. Bugün,

Ağrı ilinin merkezi olan Karaköse olmuştur. Ermeniler buralarda bu hmduğu yıllarda, burada siyah taşlardan örülü bir kilise yapmışlar ve 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı ve Birinci Dünya Savaşı (1914-19 1 8) yıllarında adını Kara Kilise olarak değiştirmeye çalışmışlardı. Kasını 191 9'da Kazını Karabekir Paşa'nın, XV. Kolordu Komutanı olarak Milli Savunma Bakanlığı ile yaptığı yazışmalar sonucımda Kara Kilise, Kara köse yapılmıştu. 105 Ağrı merkez bucağına bağlı bugünkü Taştekne köyü. 54

fazla kadın ve çocuk kılıç altında can verdi. Kazaklar'ın baskısından kurtulmak için Osmanlı askerleri akşam da yürümeye devam ettiler. Yüzlerce ihtiyar ve çocuk ise süvarileri takip edemedi. Kılınç Gediği'nde, bu göçmen kafileleri Rus Kazakları tarafından saldırıya uğradı. Di ğer taraftan, Ruslar bu gediği işgal etmek için kuwetli bir süvari müfrezesi gönderdiler. Fakat gedik, Türk bir likleri tarafından alınmıştı. Ruslar'ın taarruzu durdurul muştu. Ancak gediğin Ruslar tarafında kalan kısmındaki göçmenlerin akıbetleri meçhuldü. 25. Azakpur 1 06 'a Bağlı Bardik1 07 Köyün den Şebab oğlu Abdullah'ın İfadesi 18 Şubat 1 9 1 6 tarihinde Bardik köyüne gelen göç menlerden Ruslar'ın yaklaştık.lan öğrenildi. Kaçmaya hazırlanılıyordu. Köylüler daha köyü terketmeden Rus lar göründüler. Ruslar, köylülerin çığlıklarına aldırmaya rak evleri ateşe verdiler. Sakat ve hastalar dahil köy sa kinlerini öldürdüler. Abdullah ve iki arkadaşı gece ka ranlığından istifade ederek canlarını kurtarabildiler. Onlar köyün civarında bulunan çalılıklara saklanmışlardı.

26. Til (Korkut) Köyünden İso'nun, Bitlis' li Osman'ın, Kotni 1os 'li Ferhad ve Özkavak1 09 'lı Halid'in İfadeleri Rus taarruzunda, Kazaklar tarafından desteklenen Ermeni çeteleri büyük Rus ordusuna öncülük ediyorlar-

1 06 1 07 1 08 1 09

Muş iline bağlı bugünkü Korkut bucağı. Bugünkü adı tespit edilememiştir. Günkırı. Bitlis-Çukur bucağına bağlı Özkavak köyü.

dı. Bu çeteler, sakin olan köylere saldırıp, karışıklık çı kartmakla görevli idiler. Saldınya uğrayan köylerin sa kinleri, çetelerin takibinden kurtulmak için patikalarda saklanıyorlardı. Fakat Rus askerleri tarafından bulunup götürüldüler. Sağlam erkekler savaş esiri olarak Rusya' nın içlerine doğru yola çıkarıldılar. Rus askerlerinin emri altında götürülenler istenilen yere gitmişlerdir. Ancak, Ermeniler'in ve Kazaklar'ın götürdükleri Müslümanlar ise mutlaka katledilmişJerdir. Geri kalanlar, 1 9 1 6 Nisan ayında, 30 muhafız nezaretinde yürüyüşe geçtiler. Çavuş ve bazı. muhafızlar Kafkasya'lı Ermeni idi. Birinci gün yürüyüşe devam e dildi, ikinci gün patikaya girilince çavuş, adamlanndan birine yavaş bir sesle Ermenice olarak, "Bunları da öldürelim. " dedi. Ermenice bilen Haydar'ın oğlu Derbo, arkadaş larına duyduğu ölüm emrini iletti ve kuzu kuzu öldürül menin yerine, muhafızlara saldırmanın daha doğru oldu ğunu belirtti . Şorkiyanı ıo deresine gelindiği zaman ceset koku lan gelmeye başladı. Parçalanmış vücutlar kayaların ara sında yatıyordu. Herkes ölümünün geldiğini hissetti. Bu na rağmen muhafızlara saldırıldı. Altı esir öldü, fakat muhafızlar da canlarından oldular.

1 1 O Bugünkü adı tespit edilememiştir. 56

27. Seydan Aşireti Reisi Yusuf Seydo oğlu Seyyid Han'm ifadesi 1 9 1 6 yılı Şubat ayında Tifnik Karaköy dağlarına sığınan köylüler, Huyut 1 1 1 'a ulaşma çabasında idiler. Fa kat bir Rus müfrezesinin saldırısına uğradılar. Yüzlerce kadın ve çocuk Rus kılıçlan altında katledildi Kafile, Ermeni çeteleri ile birçok defa çatıştıktan sonra gideceği yere ulaşabildi.

28. Muş Jandarma Bölüğü Yazıcısı Celal Efendi'nin amca oğlu Asker Resul' un İfadesi 1 9 1 6 yılı Şubat ayında yaralanmış ve Ruslar'a esir düşmüştüm. Tedavi edildiği Til(Korkut) köyünde, eski den tanıdığım Muş'lu avukat Ermeni Hrant beni, 1 O Er meni ihtilfilcinin içki içtikleri bir eve götürmüştü. Verilen içkiyi reddetmem üzerine ihtilalcilerin şefi kızdı ve vücu dumu, ateşle kızdırılan bir demir parçası ile dağladı. Be nim çığlıklarıma yetişen doktor, beni ölümden kurtardı. Ölümden kurtulduktan sonra yürüyerek üç gün sonra Huyut(Kavakbaşı)'a geldim. Ermeniler'in küçük gruplar halinde Rusya'ya gittiklerini ve Osmanlı askerlerinin de ellerinde bulunduğunu gördüm.

29. KOMİSYON TUTANAGI

(1)

Hersan mahallesinden Şakir kızı Mercan'ın yeğeni Yusuf öldürülmüş ve evi yakılmıştır.

1 1 1 B itlis-Mutki ilçesine bağlı bugünkü Kavakbaşı bucağı. 51

Avih mahallesinden Polad oğlu Halid'in Minneti adlı kansının ninesi, kocası Halid ve yedi yaşındaki oğlu Çerkes, Ermeniler tarafından öldürülmüş ve kendisinden 20 Türk lirası alınmıştır . Zeydan mahallesinden Süleyman kızı Besi'nin ko cası Abdullah ve erkek kardeşi Maruf, Reşid ve Feriha adlı genç kız Ermeniler tarafından öldürülmüşlerdir. Hamtos mahallesinden Hasan kızı Yadigir'm 18 yaşındaki oğlu Abdülbaki, 10 lirasını alan ve evini yağ ma eden Ermeniler tarafından götürülmüştür. Avih mahallesinden Bekir kızı Cemile'nin Hezar adındaki annesi, Ermeniler tarafından öldürülmüş ve evi yağma edilmiştir. Mahallebaşı'ndan İbrahim'in kızı Hayriye, Ermeni çeteleri tarafından zorla iğfal edilmiş ve daha sonra bu fiil pek çok defa da Ruslar tarafından tekrarlanmıştır. Bir lirası, elbiseleri, süs eşyaları ve diğer mallan alınmıştır. Mescid mahallesinden Şero kızı Kuy'un hasta olan kocası Mehmed Ali, Ermeniler tarafından öldürülmüş tür. Marmutlu mahallesinden Mehmed kızı Şöhret'in dokuz ve dört yaşlarındaki oğullan Müştak ve Hikmet, Ermeniler tarafından kılıçla öldürülmüşler ve aynca Şöhret'in beş lirası alınmış ve evi yağma edilmiştir. Aslen Ahlat ilçesinden olan ve Hamtos mahalle sinde oturan Abdülaziz kızı Hamail'in Ali ve Şakir adın-

daki oğulları, Ermeniler tarafından vurulmuş, 1 O yaşın daki Pakize adlı torunu, kulağı ve kollan kesildikten sonra öldürülmüş, aynca gelini Hamail de katledilmiştir. Tatar Gazi.1 12 köyünden Safiye, Diyarbakır'a git mek üzere Bitlis'ten geçtiği sırada Ermeniler tarafından kaçınlmıştır . Bu hanımın eşi Süleyman, sekiz yaşındaki kızı Ümetullah ve yeni doğmuş olan diğer bir kızı, Ermeniler tarafından parçalanmıştır. Oğlu Abdülkerim'in ise kaçınlmış ve mallan yağma edilmiştir. Hamtos mahallesinde oturan Mamik1 1 3 'li Musa'nın kızı Fidan'm eşi Abdülmecid, Ermeniler tarafından dö vülmüş ve yaralanmış, sonra da götürülmüştür. Azad köyünden Amo'nun kızı Subera, Ermeni çe teleri tarafından kaçınlmış, gelini Medine ve 15 yaşında ki oğlu Abdülbaki götürülmüş, mallan ellerinden alın mıştır. Aslen Kerek oğlu 1 14 köyünden olan ve Kömüs mahallesinde oturan Süleyman kızı Zarife'nin Ali ve Me mi adındaki erkek kardeşleri, çeteciler tarafından öldü rülmüş ve mallan tamamen yağma edilmiştir. Aslen Dedeli1 1 5 'li olan ve Kuru Bulak mahallesin de oturan Hasan kızı Abani'nin kocası Haso, kaymbira deri Süleyman ve eşi Harime, Rus ve Ermeni çeteciler 1 12 yü.

1 13

ı 14

115

Muş-Malazgirt-Karabasan bucağına bağlı bugünkü Tatargazi kö Bugiinkü adı tespit edilememiştir. Bugiinkü adı tespit edilememiştir. Hangi Dedeli köyü olduğu tespit edilememiştir.

tarafından kılıç darbeleri ile öldürülmüşler, 20 liraları ile mallan da alınmıştır. Aslen Ahlat ilçesinden olan ve Kuru Bulak mahal lesinde oturan İbrahim kızı Minneti'nin yaşlı babası İbra him, erkek kardeşi Mecid, Ermeniler tarafından kılıçtan geçirilmiş ve mallan ile 400 kuruşları alınmıştır. Taş mahallesinden Hüseyin kızı Cemile'nin eşi İb rahim ve 12 yaşındaki oğlu Sayyad( Seyyid), çeteciler ta

rafından öldürülmüş, üç liraları da alınmıştır . Nahoşnftd mahallesinden Nuri kızı Ziynet'in erkek kardeşi Halid çeteciler tarafından öldürülmüş ve 200 ku ruşu alınmıştır. Aslen Dedeli'li olan ve Kuru Bulak mahallesinde oturan Hasso kızı Gümaz'm babası Hasso, 15 yaşındaki kardeşi Cemşid, annesi Amo, dört yaşındaki erkek kar deşi öldürülmüş ve bunlann mallan ile 1 2 liraları da alın

mıştır. Kızıl Mescid mahallesinde oturan Şam'lı Hacı Mustafa kızı Esma'nın mahkemede zabıt katibi olan oğlu İzzet Efendi vurulmuş ve bu şahsın 15 lirası, saati ve mobilyaları tamamen yağma edilmiştir. Mabekor mahallesinden Mehmed Efendi'nin kızı Fatma'nın 10 yaşındaki oğlu Necmeddin, Ermeniler tara fından öldürülmüştür. Eşi İsmail ise aldığı yaralar sonu cu altı aydan beri hasta bulunmaktadır. Bu hanımın 3 00 lirası ve başındaki 60 altını, bütün eşyaları, beş saati, üç bileziği ile diğer mallan elinden alınmıştır.

Zeydan mahallesinden Ahmed kızı Kişemiş'in ba bası Ahmed, Ermeniler tarafından öldüıiilmüş ve beş li rası alınmıştır. Tatar Gazi köyünden Memi kızı Saliha'nın, Bit lis'den geçişleri sırasında erkek kardeşleri Hami ve Hamza ile dokuz yaşındaki oğlu Salih ve altı yaşındaki Sabit, dört yaşındaki Suhan, Ermeniler tarafından kılıç tan geçirilmiştir. Tatar Gazi köyünden Abdülgafur kızı Elmas'ın oğ lu Said, Ruslar tarafından götürülmüş, kocası ise Erme niler tarafından öldürülmüştür. Malazgirt'in Şirvan Şeyh l l 6 köyünden Hacı kızı Rabia'nın, babası Hacı, annesi Seray ve gelini Leyla, 10 yaşındaki erkek kardeşi Sabri ve yeni doğmuş olan er kek kardeşi Şebab, halası Horzi ve kız kardeşi Cemile, Ermeniler tarafından öldürülmüşlerdir. Malazgirt'den Şebab kızı Nuran'ın babası Şebab, Ermeniler tarafından öldürülmüştür. Avih mahallesinden Polad kızı Nigar'ın eşi Erme niler tarafından saldırma(bir bıçak çeşidi) darbeleri ile öldürülmüş, aynca 30 lirası alınmış ve evi yağma edil miştir.

Kızıl Mescid mahallesi, Papir sokağında oturan Davud'un kansı Fatma'nın ikisi erkek ve biri kız olan üç çocuğu, tellak Nezir'in hanımı ve baldızları Fatma ile 1 1 6 Muş-Bulanık-Karaağıl bucağına bağlı bugünkü Adıvar köyü 61

Hadiye, Fatma'nm iki kızı ve bir oğlu ile Hadiye'nin bir oğlu ve bir kızı, Kömüs mahallesinden Hasan'ın hannm, kayınvalidesi ve kızı, çeteciler tarafından götürülmüşler dir. Esir edilen Kürüm zade Habib Efendi ve Emrullah adındaki çocuk öldürülmüşler, Hacı Rüstem'in 12 yaşın daki kızının, Alemdar Köprüsü yakınında ırzına geçilmiştir. Kömüs mahallesinden İbrahim Halil'in eşi ve Ah med'in kızı olan Gürcü'nün Ermeniler tarafından ırzına geçilmiştir. Kayınbiraderi İsa Efendi'nin oğlu 17 yaşın daki Abdülbaki, Ermeniler tarafından kaçınlmış ve evi yağma edilmiştir. Ayn-el Barid mahallesinden Sülin'in kızı Ayşe'nin Ermeniler tarafından başı yanlmış ve dişleri kınlmış, ay nca evi yağma edilmiştir. Bayram kızı Yadigar'ın evi, Ermeni çeteciler tara fından yağma edilmiş, eşi Polad Efendi ise götürülmüş tür. Taş mahallesinden Fevzi Bey'in kızı Cemile'nin eşi Mehmed ve kayınbiraderi Mikdad, Ermeniler ve Ruslar tarafından öldürülmüş, cesetleri ve evleri de yakılmıştır. Taş mahallesinden Hanım adında bir hanım, Ermeniler tarafından öldürülmüş ve evi yağma edilmiş tir. Taş mahallesinden Receb oğlu Sofu Veli'nin yeğe ni Kişemiş, kızlan Hadiye ve Cemile, yeğenleri 15 yaşın daki Said, 1 3 yaşındaki Hamid, yedi yaşındaki Cemil ve

beş yaşındaki Garib, Ermeniler ve Ruslar tarafından öl dürülmüşlerdir. Aynca evi yağma edilmiş ve eşi Cemile' nin 60 lirası alınmıştır. Taş mahallesinden binacı Mahmud'un eşi Nasibe' nin başı kesilmiş, beş yaşındaki küçük oğlu Şükrü de Ermeniler tarafından öldürülmüş, 1O yaşındaki kızı. Ce mile ise, gözleri oyulduktan sonra katledilmiştir. Avih mahallesinden Mustafa kızı. Rayişe'nin 15 ve 1 7 yaşlarındaki oğullan Ali ve İzzet, eşi Hasan, Ermeni çeteciler tarafından öldürülmüşlerdir. Resul'un Kaile a dındaki kızı ve Kılıç oğlu Hasso ile oğlu İzzet, Şeyh Ah med Efendi, Kazanan 1 17 şeyhi, eşi Şemo, uşağı Meh med, Kırmızı Ahmed'in oğlu Mehmed ve erkek kardeşi Mikdad, Aşir zade Faris, oğlu Ahmed, damadı oğlu İzzet, Aşir zade Habib'in eşi Zekiye, Polad oğlu İsmail, yeğeni Halid, sıvacı Bulak'm oğlu Fethullah, Bayındır oğlu Hacı Ali, oğlu Yusuf, Ermeniler tarafından parça lanmışlardır. Hacı Yusuf zade Şemseddin'in 1 3 yaşındaki kızı. Melek ve Arafat'ın annesi Zülfinaz, Ermeniler tarafından öldürülmüştür. Meşko zade Mahmud'un kızı. Feride, korktuğu için aklını yitirmiş ve kendini asmıştır. Hersan mahallesinden Kasım oğlu Maksud'un er kek kardeşinin 1 5 yaşındaki bir kızı. ve 20 yaşındaki geli ııi Peri'nin ırzına geçilmiş ve her tarafları vahşice sakat bırakılmış, evleri de yağma edilmiştir.

1 17 Kazanan köyü 63

Hersan mahallesinden Hasan oğlu Mehmed'in e vinde misafir bulunan ve 80 yaşında olan Mehmed adın daki Kürt, öldürülmüş ve ev yağma edilmiştir. Hersan mahallesinden Şemseddin oğlu Reyhan'ın evinde bulunan Hiz.an'lı Fatma ile Van'lı Ziynet adındaki hanımların Ruslar tarafından ırzlarına geçilmiş ve sonra da öldürülmüşlerdir. Hersan mahallesinden Yusuf kızı Batum'un yedi yaşındaki oğlu Tevfik, Ruslar tarafından götürülmüş ve evleri yağma edilmiştir. Komşusu Azize Neno adlı hanı mın da eşi öldürülmüştür. Hersan mahallesinden Mehmed kızı Şöhret'in oğlu Şefik, Ruslar tarafından götürülmüş, evleri yağma edil miş ve 47 liraları alınmıştır. Avih mahallesinden Emrullah kızı Güllü'nün eşi Cihangir, Ruslar tarafından öldürülmüş, 1 5 lirası ve 1 5 mecidiyesi alınmıştır. Avih mahallesinden Abdülgafur Efendi'nin kızı Ümmühan'ın 16 yaşındaki Polad adlı torunu Ermeniler tarafından öldürülmüştür. Kümes mahallesinden Hasan oğlu Molla Veli zade oğlu Bila� Ermeniler tarafından öldürülmüş ve evi yağ ma edilmiştir. Kızıl Mescid mahallesinden Kalkancı oğlu Osman Ağa, Ermeniler tarafından koltuk altlarından süngü ile yaralanmış ve 58 gün süre ile hapsedilmiştir. Bu şahsın,

bir buçuk yaşındaki oğlu Abdülbaki de soğuktan ölmüş tür. Osman Ağa'nın evi yağma edilmiştir. Kızıl Mescid mahallesinden Feyzullah oğlu Hadid, Ruslar tarafından göğsüne isabet eden bir mermi ile ya ralanmış ve işkenceye maruz bırakılmış, evi de yağma edilmiştir. Zeydan mahallesinden Ömer Efendi'nin oğlu Mus tafa Efendi, iki ay süre ile hapsedilmiş ve evi yağma e dilmiştir. Bu şahsın, 1 3 yaşındaki oğlu Şevket ortadan kaybolmuş ve akıbeti hakkında hiç bir bilgi edinileme miş, bu arada 1 O mecidiye, beş lira ve 50 kuruşu alın mıştır. Zeydan mahallesinden Süleyman Efendi'nin oğlu Şeyh Yusuf Efendi'nin 27 mecidiyes� 20 adet mecidiye çeyreği ve bir saatı Ruslar tarafından alınmış, evi yağma edilmiş ve 10 yaşındaki oğlu Mehmed Nuri ortadan kay bolmuştur. Hersan mahallesinden Sorl l 8 'lulu Reşid oğlu Meh med, 60 gün süre ile hapsedilmiş ve işkenceye maruz kalmış, 50 yaşındaki annesi Nigar Hanım boğazlanmıştır. Bu şahsın evinde bulunan Ahmed Ağa'nın yeğenleri Ha san ve Hüseyin ile kızı da aynı akıbete uğramışlardır. Kurbanların cesetleri ise köpeklere atılmıştır. Kızıl Mescid mahallesinden Ahlat'lı Hüseyin oğlu Salih, Ruslar tarafından kılıç ile başından ve kollarından yaralanmıştır. 70 yaşındaki babası da kılıç ile öldürül müş, evi de tamamen yağma edilmiştir. 1 18

B itlis-Ahlat ilçesine bağlı bugünkü Uludere köyü.

Zeydan mahallesinden Ahlat'lı Kasab oğlu Ahmed, 16 yaşındaki kızı Aslı'nın ırzına geçmeyi deneyen Erme niler'e karşı koymasını müteakip, gece Osmanlı birlikle rine sığınmaya çalıştığı sırada Ermeniler tarafından al çakça öldürülmüş ve derisi yüzülmüştür. Hersan mahallesinden Mahmud oğlu Resul'un evi yağma edilmiş ve 1 20 kuruşu alınmıştır. Aynca, bir ay süre ile hapsedilmiş ve sonra da işkenceye maruz bırakıl mıştır. Safrasor Ağası zade Hüseyin oğlu Hasan dövül müş ve evi yağma edilmiştir. Bu şahıs, aldığı yaralardan dolayı üç ay hastahanede yatmış, daha sonra da kötü şartlar içinde yaşatıldığı bir evde hapsedilmiştir. Taş mahallesinden İsmail oğlu Mehmed'in 90 ya şındaki babası öldürülmüş, kılıçla vücudu parça parça edilmiş ve evi yağmalanmıştır. Kendisi de iki ay süre ile hapsedilmiştir . Ayn-el Barid mahallesinden Basso oğlu Bedri'nin 1 7 yaşındaki Fatma adlı kızının ırzına geçilmiş ve evi yağma edilmiş, kendisi üç ay süre ile hapsedilmiş, aynca dövülerek işkenceye maruz bırakılmış ve 400 kuruşu alınmıştır. Mescid mahallesinden Mehmed oğlu Şakir'in evi yağma edilmiştir. Kızıl

n.in

Avih mahallesinden okul hocası Molla İsa Efendi' oğlu Abdülhalim Efendi saldırma ile başından yara-

lanmıştır. Aynca dövülmüş, kaburga kemikleri kmlınış ve gözleri oyulmuş, 1 1 lirası ve iki saatı da alınmıştır. Mahallebaşı mahallesinden Musa Ağa'nın kızı E mine'nin, Bitlis istinaf mahkemesinde hakim yardımcısı olan eşi Şaban Efendi, Ermeniler tarafından vahşice öl dürülmüştür. Bu şahsın, 1 8 adet beşi biryerde altını, 50 lirası, 1 50 parça altın ziynet eşyası, dört kemer, dört çift altın küpe, 28 adet 1 00 paralık banknotu da elinden alm mıştır. Aynca, evi yağma edilmiş ve 1 5 yaşındaki kızı Naciye'nin ırzına geçilmiştir. Babası Musa ile Emine Ha nım'ın yeğeni Gülperi de dövülmüş ve öldürülmüştür. E mine Hanım da işkenceye maruz bırakılmıştır. Taş mahallesinden Sadık kızı Zülfiye'nin kaymvali desi Fidan ve kayınbiraderi Kamil öldürülmüş, evleri de yağma edilmiştir. Taş mahallesinden Abdullah kızı Ayşe'nin eşi Ka mil, üç aylık oğlu Şerif, aynca Rukiye adında bir hanım feci şekilde öldürülmüşler, cesetleri ise köpeklere atıl mıştır. Aynca evleri yağmalanmıştır. Kendisi de bir mer mi ile yaraJanmış, bu arada beş lirası ve 1 2 mecidiyesi alınmıştır. Taş mahallesinden Molla Abdullah'ın kızı Münte ha'nın Faris adındaki oğlu kaçırılmış, akıbeti hakkında hiç bir bilgi alınamamıştır . Aynca, Faris'in 10 yaşındaki oğlu Kadir ile 1 2 yaşındaki diğer oğlu Tevfik öldürül müşlerdir. Şerif adında bir başka çocuk da taş ve tüfek dipçikleri ile öldürülmüştür. Mennan, Kişemiş ve Zey neb adlı çocukların da ırzlarına geçilmiştir. Zeyneb'in Esad adlı yeğeni, kılıç darbeleri ile öldürülmüş ve evleri

tamamen soyulmuştur. Bu ailenin mensuplarına karşı son derece canavarca hareket edilmiştirı 19 . Kızıl Mescid mahallesinden Adilcevaz'lı Ayn'ın Mecidiye adlı kızı, çekiç darbeleri ile başından ve gözle rinden yaralanmıştır.

Zeydan mahallesinden Mustafa'nın kızı Fatma, şerefini korumak istemesi sebebi ile dövülmüş, başından ve vücudunun birçok yerinden yaralanmıştır. Aynca, sol kolu kınlmış, üç lirası ve bir çift bileziği de alınmıştır . Taş mahallesinden okul hocası Hacı Ömer Efendi' ye, Ermeniler ve Ruslar tarafından işkence yapılmış, 70 lirası, bir saatı ve tüm mallan alınmıştır. Zeydan mahallesinden Fazıl Molla Ali Kadı zade' nin kızı Elmas, Ruslar tarafından kaçınlmış ve Kızıl Mescid mahallesine getirilmiştir. Bu hanımın altı yaşın daki oğlu Eyüb ise öldürülmüştür. Kızıl Mescid mahallesinden Erzurum'lu Hünkar Hanım'm eşi Şükrü Efendi kaçınlmış, bütün parası da Ermeniler tarafından alınmıştır . Kızıl Mescid mahallesinden Ahlat'lı İbrahim'in kızı Ayşe'nin kaymbiraderinin oğlu Kadri öldürülmüştür. Kızıl Mescid mahallesinden Yakub'un oğlu Meh med, şehire girişi sırasında Arap Köprüsü yakınında sol 1 1 9 Krş. ,Ermeni Komitelerinin A'mil ve Harekit-ı İhtililiyyesi . , s.

3 1 0.

omuzuna isabet eden bir mermi ile yaralanmıştır. Yarası henüz iyileşmemiştir. Kömüs mahallesinden Mehmed'in kızı Zeynep, düşmanın şehire girişi sırasında yaralanmıştır. Bu hanı mın 16 yaşındaki oğlu Arif öldürülmüş, 12 yaşındaki di ğer oğlu Halid ise vücudunun altı yerinden süngü darbesi ile yaralanmıştır. Kömüs mahallesinden Selim'in oğlu Abdülgani' nin 19 yaşındaki erkek kardeşi Abdülbaki, düşmanın şehire girişi sırasında kaçırılmış, sonra da derisi yüzül müştür. Babası Selim ise şehiri terkettiği sırada Kızıl Ca mi önünde öldürülmüştür. Hersan mahallesinden Hafil'in kızı Hanife ölümle thedit edilmiş, 30 lirası ve mücevheratı alınmıştır. Kızıl Mescid mahallesinden Veli'nin kızı Münev ver'in 1 5 yaşındaki kızı Nasibe, düşmanın şehire girişi sı rasında Ermeniler tarafından kaçırılarak iğfal edilmiştir. Eşi Mehmed Şirin de kaçırılmış ve elbiseleri alınmıştır. Zeydan mahallesinden Veli'nin kızı Sultan'ın erkek kardeşi Ömer, istila sırasında şehiri terkettiği sırada Tah şot yakınında öldürülmüştür. Kızıl Mescid mahallesinden Molla Süleyman'ın kı zı Sultan'ın evine giren Ruslar ve Ermeniler, eşi Hoca Yusufun elinden zorla 1 0 lira, iki saat, bir kemer ve bi lezikleri almışlardır.

Avih mahallesinden Şemo kızı Dilber'in kayınbira derinin altı yaşındaki kızı Beyaz öldürülmüş, 1 0 yaşında ki kızı Sultan ise iğfal edilmiştir . Zeydan mahallesinden Mehmed'in kızı Dilber'in eşi Hakverdi, düşmanın şehire girişi sırasında önce bir mer mi ile yaralanmış, sonra da öldürülmüştür. Yukarıda yer alan açıklamalar; ekte bulunan tuta nağı imzalamış olan aşağıdaki şahıslardan meydana ge len komisyon önünde yemin edilerek yapılmıştır. 12 Ağustos 1 9 1 6 Hakkı Bey

: Bitlis'de Sekreter Vekili. : Polis Müdürü Vekili. M. Arif Bey Ömer Hulusi Efendi : Askeri Okulda Arapça Öğretmeni. Molla İsa zade Abdü1hakim Efendi. Hacı Melik zade Şeyh Yusuf Efendi. Kazizlar Şeyhi Yusuf Efendi.

30. KOMİSYON TUTANAGI (il) Hers.an mahallesinden Kaleli zade Dursun Efendi' nin 80 yaşındaki babası Haydar Efendi parça parça edil miş ve evi yağmalanmıştır. Mahallebaşı'nda oturan Must.afa'nm kızı Saniye' nin 6 yaşındaki kızı Naciye öldürülmüştür. Annesinden 6 lira almmış, erkek kardeşi Bekir ise kaçırılmıştır.

Kızıl Mescid mahallesinde oturan Adilcevaz'lı Re şid'in 16 yaşındaki kızı Hediye ise düşmanın şehire girişi sırasında Ruslar ve Ermeniler tarafından iğfal edilmiştir.

Avih mahallesinden Şaban'ın kızı Yadigar'ın 1 6 ya şındaki erkek kardeşi Polad öldürülmüştür. Avih mahallesinden Sayyad'ın kızı Zernişan'ın 50 yaşındaki kaymbiraderi Hasan oğlu İzzet ve komşusu Ali öldürülmüş, 60 liraları ellerinden alınmıştır. Kömüs mahallesinden Hoca Şaban Efendi'nin kızı Kişemiş'in bakkal olan eşi Muhiddin öldürülmüş ve 30 lirası elinden alınmıştır. Karçıkan'lı Salih'in kızı Güllü'nün eşi Osman öldü rülmüş ve 1 O yaşındaki oğlu Hacı kaçırılmıştır. Kızıl Mescid mahallesinden Receb'in kızı Bedo' nun 1 5 yaşındaki tonmu Ali öldürülmüştür.

Avih mahallesinden F ehim'in kızı Cevahir'in kızlan olan 8 yaşındaki Gülbeyaz ve 4 yaşındaki Behiye öldü rülmüş, anneleri de dipçik darbeleri ile yaralanmıştır. 20 mecidiyeleri ve bir saatlan alınmıştır. Kömüs mahallesinden Abdurrahman'ın kızı Mer can, 40 yaşında Rahmiye adlı bir kadın ve kaymbiraderi Resul öldürülmüştür. Resul'un 60 lirası elinden alınmış tır.

Yako(Ünaldı) köyünden Halid'in kızı Hacer'in 1 5 yaşındaki kızı Fatma vurulmuş ve 5 lirası alınmıştır.

Tatar Gazi mahallesinden Andelib'in kızı Fidan'ın eşi Arif kaçınlmıştır. Patnos mahallesinden Hasso'nun kızı Tilli'nin 12 yaşındaki kızı Sultan öldürülmüştür. Kızıl Mescid mahallesinden Mehmed Efendi'nin kızı Gülsüm'ün berber olan eşi Şükrü öldürülmüş, bak kal olan damadı Mehmed Ali kaçınlmış ve üstünde bu lunan parası alınmıştır. Kızıl Mescid mahallesinden İlyas'ın kızı Leyla'nm oğlu Külhancı Salih öldürülmüştür. Kızıl Mescid mahallesinden Hacı İsmail'in oğlu Karaca zade Abdülaziz'in babası Hacı İsmail ve erkek kardeşi İshak öldürülmüş, 600 liralan da alınmıştır.

Taş mahallesinden Şeyh Abdülgani'nin oğlu Şeyh Yusuf, Ermeniler tarafından dövülmüş, işkence ile tehdit edilmiştir. Bu şahsın 23 lirası, kansına ait elbiseler ve di ğer eşyalar alınmış, evi de yıkılmıştır. Hersan mahallesinden Yusufun oğlu Kaleli oğlu Osman'ın kızı Medine Ermeniler tarafından yakalanmış ve dövülmüştür. Damadı Halid ve oğlu Ali boğazlanmış tır. Evi yağma edilmiş ve 14 lirası alınmıştır. O sırada e vinde bulunan komşusu Molla Mehmed, oğlu Ziver, kı zı, kayınvalidesi Hezar, bacanağı Resul ve misafir bulu nan İbrahim öldürülmüşlerdir. Osman'ın evine sığınmış olan Reşid adlı bir şahıs, kansı, aynca 6 çocuğu ile bir likte öldürülmüşlerdir. Aynı köyden Yusuf adlı bir şahıs,

eşi ve 6 çocuğu, Osman'm evinin yanındaki bir eve sığın mışlar, onlar da öldürülmüşlerdir. Hersan mahallesinden Maksud'un oğlu Musa'nın 14 yaşındaki oğlu Hasan, Ermeniler tarafından vurul muş, 4 mecid.iyesi alınmış ve evi yağma edilmiştir. Komşusu Hasso'nun oğlu Ahmed, bir Ermeni çetesi ta rafından balta ile parça parça edilmiş, Musa'nın kaym biraderi ve İbrahim'in oğlu Salih de, kurşuna dizilmiştir. Taş mahallesinden Haydar oğlu Hasan, saldırma ile başından yaralanmış ve 3 ay süre ile hapsedilmiş, 67 lirası da alınmıştır. Taş mahallesinden Rıdvan'm oğlu Sofu Halid'in kızkardeşleri Hanife, Rahime, erkek kardeşi Resul, ye ğenleri Yusuf, Cemil, Hamid ve Horzi, Ermeni çeteciler tarafından kılıç darbeleri ile öldürülmüşler, 1 20 lira tuta rındaki altın süs eşyaları, aynca herbirinin 32 adet beşi biryerdesi alınmış ve evleri talan edilıniştirı 20 . Taş mahallesinden Sadık oğlu Polad'm 7 yaşındaki oğlu Yusuf, eşi ve Rüstem'in kızı Nazlı, kızlan Nasibe ve Had.iye, gelini Sultan, Ruslar ve Ermeniler tarafından vurulmuş, 70 liraları alınmış ve evleri ateşe verilmiştir. Mahallebaşı'nda oturan V an'lı yaşlı Hasan Ağa dö vülmüş, işkenceye maruz kalmış ve derisi yüzülmüştür. Hersan mahallesinden Molla İbrahim oğlu Hatib zade Molla Hamza'nın yeğenleri Abdülmecid ve Abdü1 20 Krş.,Ermeni Komitelerinin A'mil ve Harekit-ı İhtililiyyesi . , s.

3ı 1. 73

laziz öldürülmüştür. Bunların, 1 5 yaşındaki yeğenleri ve Molla Ali oğlu Mehmed, bunların hanımları ve Cevahir ile Zeyneb'in anababalan, bunların kızlan Huri ve Sabri ye kirletilmişler ve kılıç darbeleri ile katledilmişlerdir. Malazgirt'li Fakı Mehmed adında bir şahıs, iki oğlu ve iki kızı, aynca eşi, Resul Efendi'nin evinde vahşice öldü rülmüşlerdir. Molla Hamza'ya ait 5 5 lira ve kızının süs eşyaları almmıştır 1 2 1 . Hersan mahallesinden Süleyman oğlu Bedir'in er kek kardeşi Molla Resul, Ermeniler tarafından vurul muştur. 7 lirası ile saatı alınmıştır. Kızkardeşleri Yadigi.r ve Feride'nin mücevherleri de gasbedilmiştir. Zeydan mahallesinden Ömer'in kızı Reyhan'm Mu sa adlı eşi kılıç darbeleri ile öldürülmüştür. Taş mahallesinden İsa Ağa'nm kızı Zülfinaz'm oğlu Abdülhamid'in başı ezilmiş ve 20 lirası alınmıştır. Ayn-el Barid mahallesinden Halid'in kızı Zeyneb'in kızı Hanife ve damadı Memi, Ermeniler tarafından sal dırma darbeleri ile öldürülmüştür. Hersan mahallesinden Hacı Ali'nin kızı Cevahir'in Mehmed adındaki oğlu öldürülmüştür. 40 parça altın eş ya, bir gümüş kemer, altın küpeler ve 23 mecidiyesi alın mıştır. Hersan mahallesinden Osman Bey'in kızı Kişemiş' in evi, Rus ve Ermeni çetelerince ateşe verilmiştir. Kızı Ziynet, 6 yaşındaki küçük kızı Aliye, 7 yaşındaki oğlu 121 74

Krş.,a.g.e.,

3 1 1.

Mehmed Salih diri diri yakılmıştır. Aynı kimsenin 1 5 ya şındaki oğlu Osman ve küçük oğlu Necded de kaçınl ınıştır. Taş mahallesinden İsmail oğlu Ayn'ın babası yaşlı İsmail, Ermeniler tarafından öldürülmüştür. Aynca, iki ay süre ile hapsedilmiş olan İsmail'in 1 3 lirası ve bir saatı alınmıştır. Taş mahallesinden Mehmed'in oğlu 1 5 yaşındaki Ali, Ermeniler tarafından saldırma ile 3 yerinden yara lanmıştır. Amcası Kasım da adı geçenin evinde diri diri yakılmıştır. Yeğeni Halid ve Abdülkadir ile amcasının kansı Rukiye öldürülmüşlerdir. Ali'ye ait 20 adet beşi biryerde, iki lira, bir tabanca ve bir saat alınmıştır. Ayn-el Berid mahallesinden Hamid'in 8 yaşındaki oğlu Mehmed, Ermeniler tarafından yakalanmış ve yara lanmıştır. Amcaları Faris ve İsmail kılıçla parça parça edilmiştir. Zeydan mahallesinden Cuma'nın kızı Kadriye, oğullan 4 yaşındaki Hüseyin ve 14 yaşındaki Mehmed kılıçla öldürülmüşlerdir. Kaymbiraderi Emin kurşunlan mış ve evi yağma edilmiştir. Mahallebaşı'ndan Receb'in kızı Didar, Ermeniler tarafından dövülmüş ve işkenceye maruz bırakılmıştır. Evi yağma edilmiştir. Aynca, bu evde emaneten bulunan Sefer Bey'in oğlu Kamil Bey'in mobilyaları da talan edilmiştir.

Taş mahallesinden Hacı İsmail'in kızı Muhabbet'in hasta olan eşi Kasım, evinde diri diri yakılmış ve 20 lirası alınmıştır. Erkek kardeşi Halid, evinin önünde asılmış, Halid'in dul eşi ve Muhabbet'in teyzesi olan Rukiye de kılıçtan geçirilmiştir . Kömüs mahallesinden Selam'm kızı ve Birader za de Mirza'nın eşi olan Gülçin, Abdurrahman'm kızı ve Hacı Mehmed Birader zade'nin eşi İffet ve Van'lı bir başka kadın, İffet'in ve Yakub'un kızı ve Dilan zade Fa ris ile evli olan Mahbube, Ali'nin kızı ve Dilan zade Po lad'm eşi Hano, İsmet'in kızı ve Barutçu zade Osman'm eşi Ana, küçük oğlu Abdullah, Gül oğlu Molla Mah mud'un kızı Koşdu, Köse zade Hasan ve oğlu Süleyman ile Şaban'm oğlu Senco, Ruslar ve Ermeniler tarafından kılıç, saldırma ve süngü darbeleri ile öldürülmüşlerdir. Kömüs mahallesinden Abdullah'm kızı ve Hamza Çelebi zade Haydar'm eşi Peren, Ermeniler tarafından kaçınlmıştır. Yusufun oğlu Hamza Çelebi zade Faris ve eşi olan Ali Efendi'nin kızı Kudret, Abdullah'ııı kızı ve Hamza Çelebi zade Ayo'nun oğlu Halo'nun eşi Sultan, Ömer Ağa'nın kızı ve aynı aileden Ahmed'in eşi Ceva hir, Ruslar tarafından öldürülmüşlerdir. Hamza Çelebi zade Veli Çawş'un evi, Ermeni çeteciler tarafından atı lan bombalarla yıkılmıştır. Fethullah'ın kızı ve Nuri'nin eşi olan Meryem de öldürülmüştür. Zeydan mahallesinden Cafer'in oğlu Reşid, bu şah sın kardeşi Ali, yeğeni Halid öldürülmüşlerdir. Halid'in oğlu Mehmed Salih kaçırılmış ve evi kundaklanınıştır.

Zeydan mahallesinden Osman'ın oğlu Nuri'nin eşi Fatma, altı yaşındaki kızı Hürriyet, üç yaşındaki oğlu Abdülaziz de kaçırılmış ve evleri yağma edilmiştir. Zeydan mahallesinden Ömer bin Mehmed'in eşi ve yedi yaşındaki kızı, Resul bin Veli'nin altı yaşındaki oğlu ve sekiz yaşındaki kızı götürülmüş, mallan ellerinden alınmıştır. Sofu İbrahim ve eşi Asiye, iki sakat ihtiyar öl dürülmüştür. Zeydan mahallesinden Mehmed'in 50 ya şındaki Mehmed oğlu Süleyman ve 100 yaşındaki annesi Ümmühan öldürülmüştür. Süleyman'ın eşi ve Halil'in kı zı Kişemiş yaralanmıştır. Hizan'lı Hamza vurulmuş ve evi talan edilmiştir. Zeydan mahallesinden Hacı Mahmud Efendi zade Hafiz Yakub Efendi öldürülmüştür. Hasan oğlu Emin'in eşi Elmas öldürülmüş ve kızı Nadire vücudunun 4 yerin den yaralanmıştır. Veli oğlu Ömer, Haydar oğlu Halef ve iki oğlu, Nuri oğlu Halid, Hamza oğlu Said, Sadık oğlu Mikdad, Mahmud'un eşi Didare ve kızı Güllü, Hasan kızı Ceva hir, Abdullah kızı Cevahir, Melenze'li zade 70 yaşındaki İrfan, Hacı Cündi, Abdülcelil, Hacı Cündi'nin eşi Zekiye, Ziynet, annesi Güllü, üç yaşındaki oğlu Abdullah ve dört yaşındaki kızı Nuriye, Şükrü'nün karısı Pembe, Ahmed' in karısı Nadire, Habib oğlu Eşref ve terzi Murtaza oğlu Faik öldürülmüşlerdir. Terzi Pfiri zade Abdurrahman parçalanmıştır. Kazancı zade İbrahim'in oğlu Tevfik, Seyfullah Efendi' nin sekiz yaşındaki oğlu Dursun, Hamza oğlu Bekir, Zülkadir zade Sadık'ın oğlu Mikdad, Halid'in oğlu,

Mamagü zade Osman'ın oğlu Halid, Abdullah Tahinci zade ve Zülkadir zade Kasım'm yedi yaşındaki oğlu Mehmed öldürülmüşler ve evleri yağma edilmiştir. Pftri zade Receb'in oğlu 70 yaşındaki Hakverdi öl dürülmüş ve evi yakılmıştır. İrfan Dizdar zade'nin oğlu Şükrü ve Gülşo'nun oğlu Musa öldürülmüşlerdir. Musa' nm eşi Reyhan yaralanmıştır. Nuri Halid zade'nin oğlu Halid götürülmüş ve eşi öldürülmüştür. Gevarı 22 'lı Mah mud'un oğlu Mehmed ve kızı Huri yaralanmıştır.

Zeydan mahallesinden Abdullah oğlu İsa, Çürük zade Halid'in kansı Halime, Şaban'm(Muhtar) oğlu Nuri, torunu Şemseddin Arif öldürülmüşlerdir. Şaban'm ka ymbiraderi Tevfik götürülmüş ve evi talan edilmiştir. Zeydan mahallesinden Habib Efendi'nin oğlu Pir Musa zade Şevket götürülmüştür. Reşid Efendi'nin kızı ve Mustafa'nm eşi Selb� Kaleli zade Mustafa'nm erkek kardeşi Abdullah öldürülmüşlerdir. Aynı mahalleden, 60 yaşındaki Halid oğlu Polad, Hacı Osman Nasır zade'nin kızkardeşi 85 yaşındaki Rin� Müzik zade Şemseddin, Fethullah'ın kansı Nigar, Budak zade Mehmed'in eşi He diye, dört ve iki yaşlarındaki iki kızı ve yedi yaşındaki oğlu, Nasır zade İshak'ın eşi Selb� Nasır zade Şemsed din Efendi'nin 80 yaşındaki annesi Kudret, Sadullah oğlu Kaleli zade Süleyman katledilmişler ve evleri de yağma lanmıştır. Beşir Efendi'nin oğlu Şükrü'nün anne� 1 5 ya şındaki kızı Cemile, Kadı zade Mahmud'in eşi Fatma, Derviş'in annesi Hazo, Mustafa'nm eşi Hamo, Hafız'ın eşi Kudret öldürülmüşler ve evleri de talan edilmiştir. 1 22 78

Hakkari iline bağlı bugünkü Yüksekova ilçesi.

Komisyon, düşman istilası sırasında Bitlis'de kalan ve Rus-Ermeni çetelerinin vahşi davranışlarına hedef olan Müslüman halkın önünde yapılmış olan yukarıdaki açıklamaların doğruluğunu belgeler. 12 Ağustos 1 9 1 6 Bitlis'den Geçici Sekreter : Hakkı Bey. Polis Teşkilitmdan Polis Müdürü Vekili : M. Arif Bey. Okul Hocası : Ömer Hulusi Efendi, Molla İsa zide Abdülhakim Efendi, Hacı Melik zide Şeyh Yusuf Efend� Kazizlar Şeyhi Yusuf Efendi.

31 . KOMİSYON TUTANAGI

(111)

Bitlis'de Yıkılan Cam iler : Meydan Camii Kızıl Mescid Camii Hatuniye Camii Hoca Bey Camii Şerefiye Camii Mermud Camii Şeyh Hasan Camii Sultan Arab Camii Farisiyye Camii Camii Kebir Alemdar Camii Kureyş Camii Gökmeydan Camii Çehir Sanduk Camii

: Yakılmış. : Yıkı1mış. : Ahır haline getirilmiş. : Yakılmış. : Yakılmış. : YıkıJmış. : Yakılmış. : Yıkı1mış. : YıkıJmış. : YakıJmış. : Yıkı1mış. : Yıkılmış. : Yakılmış. : Yakılmış.

Taş Camii Kuru Pınar Camii

: Yıkılmış. : Yakılmış.

Medreseler : Gökmeydan Medresesi Gazi Bekye Medresesi Kerafiye Medresesi Şerefiye Medresesi

: : : :

Yıkılmış. Yıkılmış. Yıkılmış. Yıkılmış.

Tekkeler : Küfrevi Tekkesi Şeyh Emin Efendi Tekkesi Şeyh Abdullah Bedahşini Tekkesi

: Yakılmış. : Yıkılmış. : Yakılmış.

Ziyaretgahlar : Şeyh Abdullah Bedahşam Veli Şemseddin Şeyh Babu Şeyh-ül-Garib

: : : :

Yakılmış. Yıkılmış. Yıkılmış. Yıkılmış.

Okullar : Gökmeydan ilkokulu, Mermutlu civarındaki lise, Kızıl Mescid'deki ilkokul, Çarşı Başı'ndaki ilkokul. Bun ların hepsi yakılmıştır.

Hanlar :

nın

Pazar'daki tüccar hanları, Aşağı Kale'deki Hamza' Hanı yakılmışlardır.

Resmi Binalar : Hüküm.et otelinin, polise ait binaların, jandarma binasının, belediye binalarının iç kısımlan tahrip edilmiş tir.

Karakollar : Mahalle Başı, Çarşı Başı, Kuru Pınar, Saparkur, Kömüs ve Zeydan karakollan yerle bir edilmiştir.

Köprüler : Arap Köprüsü, Alemdar Köprüsü, Sefer Bey Köprüsü, Diyadin Köprüsü, Şor Pınar Köprüsü, Hatuni ye Köprüsü yıkılmıştır.

Hamamlar : Paşa Hamamı, Han Hamamı ve Orta Hamam yı kılmıştır.

Depolar : Gökmeydan civarındaki askeri depo yakılmış, be lediye yakınındaki ise yıkılmıştır .

Bağlar-Bahçeler : Zeydan, Kömüs ve Hersan mahallelerindeki bütün bağlar tahrip edilmiş, meyve ağaçlan ve diğer ağaçlar yı kılmıştır. Pazardaki bütün dükkinların vitrinleri yakıl mış, bazı mağazaların çatılan yıkılmıştır. 1 . Mahallebaşı'nda bulunan Cafer zade'nin evi yı kılmış ve kadın-erkek 20'den fazla kişi bu evde ölmüştür (Bu olaya ait fotoğraflar mevcuttur). 2. Aynı mahalleden Ahmed'in evinde, Taş mahal lesinden 12'şer yaşlarındaki Ali ve Abdullah öldürülmüş, İlyas oğlu Kerim de boğazlanmıştır (Bu olayın fotoğrafı mevcuttur). 3. Mahallebaşı yolunda, kadın-erkek 1 5'den fazla kişi öldürülmüştür(Bu olaya ait fotoğraflar mevcuttur). 4. Antep'li 1 5 yaşındaki Fatma ismindeki kızın ır zına geçilmiştir. Aynca sol elinin iki parmağı da kesil miştir(Bu olayın fotoğrafı mevcuttur).

Yakılan Evler : Sıvacı zade Abdülgani'nin evi: Zeydan mahallesi. Mahkeme Zabıt Katibi Resul Efendi'nin evi: Zey dan mahallesi. Bu şahsın kardeşi Süleyman'ın evi: Zeydan mahallesi. Tahinci zade Hakverdi'nin evi: Zeydan mahallesi. Molla Musa zade Reşid'in evi: Zeydan mahallesi. Hacı Hamza'nın hanı: Zeydan mahallesi'nin Aşağı Kale ciheti. Saatçı zade Mehmet Efendi'nin evi: Hersan mahallesi.

Polis memuru Halef Efendi'nin evi: Hersan mahallesi. Hala Ali zade Osman Efendi'nin evi: Hersan ma hallesi. Tahtavi zade Mahmud Efendi'nin evi: Hersan ma hallesi. Tüccar Resul zade Receb oğlu Derviş Efendi'nin evi: Zeydan mahallesi. Hacı Mehmet Salih Efendi'nin büyük evi: Taş mahallesi. Beşir (Kasap) Efendi'nin evi: Taş mahallesi. Avukat Mustafa Efendi'nin evi: Taş mahallesi. Polat Efendi'nin oğlu Mecid'in evi: Taş mahallesi. Ahmed Efendi'nin oğlu Bekir'in evi: Taş mahallesi. Barutçu zade Yasin'in evinin birinci katı:Taş ma hallesi. Derviş Ağa zade Sadık'm evi: Taş mahallesi. Hacı Bedir Ağa'nm oğlu Hacı Hasan zade Resul Efendi'nin sağlam bir yapıya sahip büyük evi: Taş ma hallesi. Hacı Mehmed'in oğlu Osman Efendi'nin evi: Taş mahallesi. Murad Ağa'nm oğlu Komiser Arif Efendi'nin evi: Taş mahallesi. Faris'in oğlu Yasin Efendi'nin evi : Taş mahallesi. Şeyh Abdülmecid Efendi'nin ve Şeyh Nazifin evi: Zeydan mahallesi. Pabuçcu Bedir'in evi: Taş mahallesi. Han Kulu zade Bapir'in evi: Hersan mahallesi. Müzik zade Cevher'in evi: Hersan mahallesi. HaW Bey'in evi: Hersan mahallesi. Köse zade Bayram'm evi: Taş mahallesi.

Müftü zade Sadullah'ın kahvesi. Cafer'in evi: Zeydan mahallesi. Hacı Rüstem'in evi: Zeydan mahallesi. Cafer zade Eyüb'un evi: Zeydan mahallesi. Tüccar Yakub zade Süleyman'ın evi(Gök Mey dan'da): Taş mahallesi civan. Kalbur civarında, Receb oğlu Kiki zade Ahıned'in evi: Zeydan mahallesi altında. Kalbur civarında, Abdüssamed oğlu İsa'nm evi: Zeydan mahallesi altında. Hacı Hasan oğlu Yunus'un evi: Zeydan mahallesi altında. Bekir oğlu Mecid'in evi: Zeydan mahallesi. Hamid oğlu Kikii zade Abdürrezzak'ın evi: Zey dan mahallesi. Gülsenem oğlu Halil'in evi: Zeydan mahallesi. Fakih Hasan'ın evi: Zeydan mahallesi. Rus birliklerinin Bitlis'i boşaltmalarından sonra, şe hir acınacak bir görünümde idi. Ruslar'ın vahşeti karşı sında hiçbir kişi kendini, buna isyan etmekten alıkoya mazdı. Düşman birliklerinin Bitlis'e girişinde, Müslüman halk yaş ve cins ayrılmaksızın korkunç bir katliama ma ruz kalmıştır. Bu olaylardan sonra geriye sadece 882 kişi kalabilmiştir. Fakat bu sağ kalanlar da 10 ile 1 5 kişi ala bilecek odalara 60-70 kişi sığdırılabilecek şekilde yığılmışlardır. Şehrin diğer sakinleri de hüküm.et binasına ve Kızıl Mescid mahallesine hapsedilmiştir. İnsanlara çeşitli eziyetler yapılmış, tutuklanan sivil görevliler ise günlerce aç bırakılmıştır. Bütün yiyecek maddeleri gasbedilmiş ve ışıksız kalan Müslüman halka sadece kuru ekmek dağrt:ılmıştır. Küçük bir miktarda

olan kısım hariç tutulacak olursa, bütün genç ve hatta yaşlı kadınların ırzına geçilmiş ve genç kızlar iğfal edil miştir. Bunların arasından 1 8'i bir eve kapatılmış ve bun lar ile sefahat filemleri düzenlenmiştir. Yine bunların ara sından altısı, frengiye yakalanmış durum da bulunmuşlar dır. Bu eziyetler Türk birliklerinin şehire girişlerine kadar sürmüştür. Bu bahtsız insanlar, dinlerine küfür et meye ve milliyetlerini linetlemeye de zorlanmışlardır. İffetine leke sürmek isteyenlere karşı kendini savu nan Ahlat'lı Kasab oğlu Ahmed'in 16 yaşındaki kızı As lı'nın kılıç ile bir kolu kesilmiş ve Arap Köprüsü yakının da tüfek dipçikleri ile öldürülmüştür. Pek çok çocuk da, duvara başı vurularak ezilmek veya çizme altında çiğ nenmek suretiyle öldürülmüştür. Evlerin bahçelerinde baş, ko� bacak, kadın saçları, küçük yaşta çocuk kadav raları, kanlı gömlekler, v.s.'den meydana gelen yığınla insan eşyası ve organı bulunmuştur. Pek çok insan aç lıktan ölmüş veya şuurunu kaybetmiştir. Hatuniye, Şere fiye, Kızıl Mescid, Kuru Pınar camileri yakılıp, yıkılmış veya ahır haline getirilmiştir. Hersan mahallesi ile Mahal le Başı'nın yedi çeşmesi ve suyolu tamamen tahrip edilmiştir. Hükümete veya özel şahıslara ait pek çok binada bulunan mobilyalar, mutfak eşyaları, araç ve gereçler, Ruslar ve Ermeniler tarafından yağma edilmiş ve bir kıs mı İran'lı tüccarlara satılmış, bir kısmı da Rusya'ya gön derilmiştir. Civar köylerin Müslüman halkının da akıbeti aynı olmuştur.

27 Ağustos 1 9 1 6 Bitlis'deki Yazışma Bürosunun Şefi : Hakkı Bey. Bitlis'deki Polis Teşkilitı İkinci Komiseri : M. Arif Beyı 23 .

1 23

Krş.,Ermeni Komitelerinin A'mil ve Harekit-ı İhtililiyyesi 3 12-3 14; Kara Schemsi, Turcs et Armeniens Devant L' His toire, Geneve 1919, s. 67-68. . ,s.

••

İKİNCİ BÖLÜM VAN VİLAYETİ M EZALİMİ1 24 1 . Sadullah oğlu Salim Efendi'nin Yem inli İfadesi1 2& (2.6.1 91 6) (Şimdi Mardin'de görevli bulunan Van Polis Mem uru) Ruslar'ın Van'a yaklaşmaları üzerine civar şehir ve köylerde oturan Ermeniler, Osmanlı idaresine karşı a yaklanmaya ve düşmanca gösterilerde bulunmaya başla dılar. Aynı zamanda, vergi ödenmesi hususunda da ida renin emirlerine itaat etmiyorlar, yaklaşan Rus ordusuna katılıyorlardı. Köyleri tarıyorlar, yolculara saldırıyorlar, yollan üzerinde rastladık.lan bütün Müslümanlar'ı öldü rüyorlar, izinli olarak köylerine dönen yaralı askerleri katlediyorlardı. Kısa bir müddet sonra Van Ermenileri Osmanlı Hükümeti'ne karşı açıkca ayaklanmışlardı1 26 . Şehrin so kaklarında silah.lı olarak, asker, jandarma ve polis me murlarına saldırmaya başlamışlardı. Yakaladık.lan bütün Müslümanlar'ı öldürüyorlar, pencerelerde veya Müslü man evlerinin önünde gördükleri kişilere ateş açıyorlar dı.

1 24 Birinci Dünya Savaşı esnasında, Van vilayeti, Van merkez ve Hak kari sancaklarından ibaret bulunuyordu. Van, Cumhuriyet devrinde, Hakkari Sancağı'ndan aynlarak tek başına bir vilayet haline getirilmiştir. 1 25 Krş. ,Ermeni Komitelerinin A'mil ve Harekit-ı İhtililiyyesi . , s. 299. 1 26 Van Ermenileri, 13-14 Nisan 1 9 1 5 tarihinde ayaklanmışlardır. "Teh cir Kanunu", bu tarihten soma 27 Mayıs 19 1 5 tarihinde çıkanlacaktır. ..

Bu vaziyet 27 gün sürdü. Hatta şehrin işgal edil mesinden sonra da 127 , Ermeniler barbarlıklarını, kötü lüklerini ve taşkmlıklannı devam ettirdiler. Kaçanları ko valayıp onları sokak ortasında öldürüyorlardı. Şehirde kalan yüzlerce Müslüman erkek, kadın ve çocuk bu Er meni çeteleri tarafından işkenceye tabi tutulup öldürül müşlerdir. Üç yelkenli gemi ile Bitlis tarafına kaçan Müslümanlar'dan bir kısmı, Adilcevaz128 bucağının Par kat129 çevresinde Ermeniler tarafından şehit edilmişler dir130 . Bu göçmenlere refakat eden polis memuru Celal Efendi, Haşim Efendi ve Mustafa Efendi karışıklıklar es nasında yaralanmışlar ve Bitlis'e gelebilmişlerdir. Timar131 bucağına bağlı Zeve 132 , Molla Kasım 1 33 , Şeyh Kara 1 34 , Şeyh Ayne135 , Ayanıs1 3 6 , Zorova 1 37 ve Pakiz138 köyleri sakinleri de, diğer köylerde olduğu gibi bu Ermeni çeteleri tarafından katledilmişlerdir.

127 Van şehri, 1 9 1 5 yılı Mayıs ortalannda(l 6/ l 7 Mayıs) Rus Kazak A layı ve Ermeni Kıt.alan tarafından işgal edilecektir. 1 28 Adilcevaz, o tarihlerde bucak idi. 1 29 Bitlis-Adilcevaz-Göldüzü Bucağı'na bağlı bugünkü Esenkıyı köyü. 1 30 Krş.,Mehnıed Hocaoğlu, Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Er- meni Mezalimi ve Ermeniler, İ stanbul 1976, s. 632; Ermeni Komitele rinin A'mal ve Harekat-ı İ htilaliyyesi, s. 304; Aynca bkz. ,Hüseyin Çelik, Görenlerin Gözüyle Van'da Ermeni Mezalimi, Ankara, tarihsiz, s. 12. 1 31 Van'm merkez ilçesine bağlı bucak. 132 Zeve bugün, bir köy harabesi ve şehitler yatağıdır. 133 Van-Timar bucağına bağlı bugünkü Mollakasım köyü. 134 Bugünkü Gülsünler köyü. 135 Bugünkü otluca köyü. 136 Bugünkü Ağartı köyü. 137 Van-Timar bucağına bağlı bugünkü Yemlice köyü. 1 3 8 Bugünkü adı tespit edilememiştir. 88

Van'ın Ruslar tarafından işgalinden önce altı jan darma, Şeyh zade Ağa Efendi Rıza Maho, Van eski mu hasebe dairesi başkan yardımcısı Hoca Hasan Efendi ve altı kişilik ailesi, rüştiye( ortaokul) öğretmeni Rasim E fendi ve ailesi, aynca başka insanlar da Van Ermenileri tarafından şehit edildiler. Teğmen Hüseyin Efendi, evin de saldırıya uğramış ve kızı Nadide tecavüze uğrayarak yaralanmıştır. Başka genç kız ve kadınlar da tecavüze uğramışlar ve binlerce ev, içinde yaşayanlar ile birlikte yakılınıştır. 2. Mehmed Tufan Efendi'nin Yeminli İfadesi (4.6.1 91 6) (Binbaşı Esad Efendi'nin oğlu. Mah kemede Hakim vekili) Türkiye'deki Ermeniler, uzun süreden beri bağım sızlık fikrini saplantı haline getirmişler ve ellerinde bulu nan bütün imkinlar ile imparatorluğun bir kısmını kopar maya çalışmışlardır. Ermeniler, amaçlarını ve arzularını gizlemeyerek, umumi seferberliğin ilinından sonra139 , bu amaçlarını eylem şekline dönüştürmek suretiyle ihtilalci fikirlerini ortaya koymaya başlamışlardır. Daha önceden örgütlen miş olan Ermeni komiteleri faaliyete geçmişler ve İran sınırında bulunan Rus birliklerinin kılavuzları ve kurye leri olmuşlardır. Bu Ermeniler, Ruslar'ı çağırmışlar ve onları 22 Kasım 1 9 1 4 tarihinde Hakkari bölgesindeki

1 39 30 Temmuz 1914'den itibaren Türkiye'de kısmi seferberliğe başla nılmış, Ağustos ayı başında da seferberlik umumileştirilmiştir. 89

Şikefti.1 40 bucağının yönetim merkezi olan Dir1 4 1 köyü ne getirmişlerdir. Ruslar Dir köyünü işgal ettikleri sırada, Ermeni çeteleri de yollan üzerinde bulunan Kürt köylerindeki bütün erkekleri öldürmüşler ve binlerce çocuğu kılıçtan geçirmişlerdir. Genç kadınlar ile birlikte 400'den fazla genç Kürt kızma da tecavüz edilmiş, yaşlı kadınlar ise öldürülmüş lerdir. Düşmanın, bölgenin yönetim merkezi olan Başka le1 42 'yi işgal etmesinden önce, Ermeniler 30 Kasım 1 9 1 4 tarihinde ilçeye girerek, vahşi eylemlerine baş1amış1ardır. Ermeniler, kilisede Haço oğlu Oseb'in başkanlığında söz de bir sıkıyönetim ilin etmişler ve daha önce paralarını ortaya çıkarmaları için üzerlerinde her türlü işkenceyi uyguladıkları 200'den fazla Müslüman'ı kilisenin ahır bö lümüne hapsetmişlerdir. Eskiden mahkemede yargıç olan Garabet Efendi' nin kumandası altında bulunan Ermeni komiteleri ise, Müslümanlar ile Museviler'in evlerine girmişler ve bul dukları bütün eşyaları ve mobilyaları yağma etmişlerdir. Şeyh Taha, Şeyh Yusuf, Seyyid İbrahim ve Ali Efendi' nin evleri gib� bütün memurların ve halkın evleri aynı şekilde Ermeni yağmacılar tarafından talan edilmiştir. Halkın eşyaları ile mobilyaları ve 300 lira değerindeki mücevherleri de alınmış ve götürülmüştür. Aynca, se1 40 141 1 42 90

Van-Başkale ilçesine bağlı bugünkü Albayrak bucağı. Bugünkü Van-Başkale ilçesi bucak merkezi(Albayrak). Başkale ilçesi o tarihlerde, Hak.kari Sancağı'na bağlı idi.

ferberlik için bazı mallara el koyan resmi komisyona ait yiyecek deposunu, Nuril oğlu'nun ve diğer Müslüman tüccarların dükkan.J.arında bulunan mallan yağmalamış lardır. Nuril oğlu Süleyman, kiliseye götürülmüş ve orada işkenceye maruz bırakılmış, sonunda da 5 . 000 lira vermesi için vücudu kızgın demirle dağlanmıştır. Çalıntı mallar, Ermeni komiteleri arasında paylaşılmıştır. Düşman, Başkale'de 1 3 gün kalmıştır. Bu zaman içinde Ermeniler, Müslümanlar'a karşı her çeşit küçültü cü davranışta bulunmuşlar, hatta camilerde safahat alem leri düzenlemişlerdir. Yollar, karınları deşilmiş, göğüsleri kesilmiş kadın ların, parçalanmış çocukların, tecavüze uğramış genç kızların, gözleri oyulmuş erkeklerin cesetleri ile dol muştur. Ermeniler tarafından girişilen vahşeti tek tek an latmak mümkün değildir. 3. Muradiye'li Kahraman Bey oğlu Fehim Bey'in Yem inli İfadesi (1 0.6.1 91 6) (Şimdi Külat143 Köyünde oturmaktadır.) 1 9 1 5 yılının Mayıs ayında, çoğu Ermeniler'den o luşan Rus-Ermeni birlikleri, Bayezidl44 'i ve Muradiye'ye bağlı Abağa 1 45 bucağının 300 köyünü işgal ettiler. Yol143 144

B itlis-Hiz.an ilçesine bağlı bugünkü Gökay köyü. Doğu Bayezid. Ağrı vilayetinde ilçe merkezi. 3 Kasmı 1914 tarihin de Rus birlikleri tarafından işgal edilmişti. Doğu B ayezid, o tarihlerde Sancak idi. 1 45 Bugünkü adı tespit edilememiştir.

larda rastladıkları ve hatta kendilerine teslim olan Müslü manlar'ı katlettiler. Teslim olduğumuz halde, dindaşları mızın akıbetine uğrayacağımızı bildiğimiz için Muradiye çevresindeki köylerin sakinleri ile birlikte Erciş'e göç et meye karar verdik. Erciş'e gitmek üzere köyümüzü terkederken Rus ve Ermeni mezaliminden kurtulmuş olan Abağa buca ğından 10.000 Müslüman da Muradiye'ye sığınıyordu. Aynı gün böygeyi terkettik. Daha sonra, kurtularak bize iltihak etmiş olan gözleri yaşlı birkaç kadın ve çocuk, Muradiye'ye sığınmış olan Abağa bucağının geri kalan halkının, Bayezid'de ticaret yapan Rus vatandaşı Aram'ın çetesi tarafından imha edildiğini anlattılar. Yürüyüşümüz esnasında Kömüs 146 köyü muhtarı Salih Bey'den, kendi köyü ile civar köylerin insanlannın V an'lı Aram'ın Ermeni çetesi tarafından katledildiklerini ve Aram'ın, ekmek fırınlarında çocukları canlı olarak yaktırdığını öğrendik. Yolda, Salih Bey ile, 80 evlik Eki ce 147 ve 100 evlik Kömüs(Balaklı) köylerinin Ermeni çeteleri tarafından tamamen yakıldığını gördük. Her ta rafta, feci şekilde öldürülmüş kadın ve erkek cesetleri bulunuyordu. Fırınlarda kömür haline gelmiş çocuk is keletleri görülüyordu. Kömüs(Balaklı) köyü katliamın dan kurtulabilen birkaç kadın ve çocuk bize iltihak edip, köylerinin bütün sakinlerinin Ermeniler tarafından acı madan öldürülüp yakıldığını anlattı.

146 147 92

Van-Muradiye merkez bucağa bağlı bugünkü Balaklı köyü. Van-Tinıar bucağına bağlı bugünkü Sağlamtaş köyü.

4. Muradiye ilçesine bağlı Kızıl Kilise148 den Abdurrahman oğlu Molla Mehmed de yem inli ifadesinde; ·

Fehim Bey'in anlattıklannı doğrulamıştır. Molla Mehmed anlattıklarına, Kömüs(Balaklı) köyü sakinlerin den Salih Bey'in ölümden kurtulabilmek için bir kuyuya saklandığını ilave etmiştir. Kömüs(Balaklı) köyü katlia mını organize eden, Van'lı Aram'm çetesidir. 5. Siird Jandarma Birlik Kom utanı Basri Bey'in Yeminli İfadesi (23.6.1 91 6) Geçen yıl Mayıs ayının ilk günlerinde görevim do layısı ile birliğimin başında olarak Müküs(Bahçesaray) bucağına bağlı Taramak 1 49 köyüne gittim. Bu köyün Er meniler'� Müslümanlar'a karşı anlatılamayacak derecede her türlü mezalimi ve baskıyı yapmışlardı. Kadın ve er kek cesetleri ile örtülü ateş içinde olan köye akşama doğru girdik. Cesetler içinde bumu kulağı kesilmiş, göz leri oyulmuş erkekler, başlan kesilmiş, vücutları par çalanmış çocuklar görülüyordu. Fakat katledilmiş genç bir kadın ile bir kızın cesetleri bizi son derece etkiledi. Kadının karnı, bıçakla yarılmış, çıkarılan çocuk boğul muş ve tekrar yerine konmuştu. Ayaklarından asılmış genç kız ise delik deşik edilmişti. Ermeniler ve Ruslar, bu cinayetleri işledikten sonra dini binaları kirletmişler ve yakmışlardı.

148 149

Van-Muradiye merkez bucağa bağlı bugünkü Yakıncak köyü. Van-Gevaş ilçesine bağlı bugünkü Yaylakonak köyü.

6. KOMİSYON TUTANAGI

(1)

Doğu Anadolu bölgesindeki Ermeni isyanının menşei, Rus elçileri tarafindan İran'dan özel olarak gön derilen dört Ermeni dilencinin birkaç Kürt tarafından öl dürülmesine dayanır. Bu isyan hareketlerine muhalif olan diğerleri gibi, Gevaş okulu öğretmeni olan Rafael de komiteciler tarafindan öldürüldü. Yerinde yapılan soruşturmaların sonucunda, Er meni isyan hareketinin, Ağcakale köyünden bir kadının öldürülmesi ile başladığı meydana çıkmıştı. Alışveriş yaptıktan sonra Van'dan köyüne dönmekte olan bu ka dın, yolda Asbaşin150 Ermenileri tarafından saldınya uğ ramış ve öldürülmüştür. Bunun eşyalannm, HavasurI 5 1 komitesine gönderilmiştir. Köylerine dönmekte olan Karçıkan 152 eşrafından Hacı Musa Bey ile çevresinde yardımsever bir kişi ola rak tanınan Karkar153 'lı Hacı Yusuf Ağa ve yedi arka daşı yolda bir barikatın arkasında pusu kurmuş olan ko mitenin adamları tarafından öldürülmüşlerdir. Hizan'lı Mehmed Çavuş, Aht dağında saldınya uğ ramış ve kafası taşla ezilmiştir.

1 50 151 152 153

Van-Gürpınar ilçesine bağlı bugünkü Çavuştepe köyü. Van'a bağlı bugünkü Gürpınar ilçesi. Van'a bağlı ilçe idi. B ugünkü adı tespit edilememiştir. 13 15(1899) tarihli Van Vilayeti Silnimesi'nde Karkar, Gevaş ilçesi ne bağlı bir bucak olarak kayıtlıdır. 1325(1909) tarihli " Memilik-i Mahn1sa-i Şihine'ye Mahsı1s Mükemmel ve Mufassal Atlas" da ise Kar kar, Van'm ilçeleri arasında görülmektedir. Van-Gevaş ilçesi merkez bu cağına bağlı bugünkü Daldere köyü 94

Satın aldıkları sürüleri götürmek üzere Sarayl 54 'a gelmiş olan Haleb'li koyun tüccarları hizmetinde bulunan üç çoban, Havasur(Gürpınar)'a bağlı Kirs1 55 köyünde katledilmişlerdir. Bundan başka birçok tanınmış Müslüman şehit e dilmiştir: Yedi Esbişadl 56 'lı yolcu Kozluca157 köyünde; Abdullah Efendi, Muradiye'li Kim.il Çavuş Tasma lı 158 'da; Karçıkan eşrafından Cafer Bey, Van'da Dere bey mahallesinde yürüdüğü sırada; Pakiz 159 köyünden İsmail, Kalecik: 1 60 çiftçileri tarafından; Zivistan1 6 1 'lı İ s mail Bey, Van'a döndüğü sırada Keşişoğlul 62 köyünde; Norduzl 63 'lu Mal Müdürü Tevfik Efendi ve beraberin deki jandarma Nuri ile İbrahim, Asbaşin(Çavuştepe) kö yünde; Van Müftüsü Şeyh Mehmed Sıddık Efendi ise Havasur(Gürpınar)'a görevli gittiği sırada öldürülmüşler dir. 1 9 14 yılı Aralık ayında, sekiz kişilik bir jandarma birliği Gevaş'ın Pelli1 64 köyünde öldürülmüşlerdir. Ge vaş naibi İsmail Hakkı Efendi, kendisine yoldaşlık eden 154 155 156

Van iline bağlı bugünkü Özalp ilçesi. Bugünkü adı tespit edilememiştir. Van merkez bucağına bağlı Erçek bucağının bugünkü Yukarı Göla lan köyü. 157 Van merkez bucağına bağlı Erçek bucağının Kozluca köyü. 158 Bugünkü adı tespit edilememiştir. 159 Bugünkü adı tespit edilememiştir. 1 60 Van merkez bucağına bağlı Kalecik köyü. 1 6 1 Van merkez bucağına bağlı Gümüşdere bucağının bugünkü Elmalık .. kö 1 6 an merkez bucağına bağlı bugünkü Bakacık köyü. ! 63 Van-Gürpınar ilçesine bağlı bugünkü Yalınca bucağı. 164 Şimdi Bitlis-Tatvan-Reşadiye bucağının bugünkü Alacabük köyü.

�

jandarma eri Sayyad(Seyyid) ile birlikte Atalan1 65 kö yünde öldürülmüştür.

1916 yılı Mart ayında Diyarbakır'lı asker Bişar, izinli olarak memleketine giderken, geceyi geçirmek için davet edildiği Y etli Kilise denilen Ermeni evinde, yedi kişi ile birlikte haince öldürülmüştür. Belediye reis vekili Mehmed Hulusi Efendi ye tanık ifadesinde; Saray(Öulp) bölgesinin Ruslar tarafından ilk işgalinde, Ermeni çetelerinin 200 nüfuslu Köprü Köy 166 'e saldırdıklarını belirtti. Kadın, erkek ve çocuklar katledilmiş ve bütün evler yıkılmıştı. a.

minli

Erzurum'dan gelen ve Van gölünü aşmak için Ke şiş 1 67 köyünden Ebriren• 68 köyüne geçen askerlerin ce setleri Van gölü kıyılarından çıkanldı. Yollann, Ermeni isyanları sebebiyle kapalı ve telgraf direklerinin kesik o luşundan, Şatak(Çatak) bölgesi Ermeniler tarafından ku şatıldı.

b. Baçerge 169 sınır koruma birliği komutanı Halid Efendi, düşmanı takipleri sırasında Dir(Albayrak) ve ci varında büyük katliamlar yapılmış olduğunu söyledi. Kadınlara tecavüz edilmiş, çocuklar ise boğulmuştu. Gevar(Yüksekova)'da Y aplan(Şeyh Hamid), Ali lan; Van'da Şeyh Gaz.ali, Şeyh Abdurrahman Gazi, Hin165 166 167 168 169 96

Van-Gevaş merkez bucağa bağlı Atalan köyü Bugünkü adı tespit edilememiştir. Bugünkü adı tespit edilememiştir. Bugünkü adı tespit edilememiştir. Bugünkü adı tespit edilememiştir.

di Baba, Molla Kasını; Şatak(Çatak)'da Kurandeşt; Mü küs(Bahçasaray)'de Arvasi; Gevaş'da Mir Hasan Veli, Hacı Zive, Hacı Hanı türbeleri ve medreseleri Ermeniler tarafından yıkılmıştır. Van'ın işgalinde şehirde bulunan süvari çawşu Mirac oğlu Osman'ın kansı Nigar Hanım, yeminli tanık ifadesinde; Ruslar'ın şehre yürüyüşü sebebi ile panik i çinde kalan kadın ve çocukların canlarını kurtarmak a macıyla şehirden uzaklaştıklarını belirtti. Nigar Hanım'ın beraberinde götürdüğü kızlan l O yaşındaki Refika, beş yaşındaki Şefika, oğullan 12 yaşındaki Kemal, altı ya şındaki Celal ve bir buçuk yaşındaki Cemil artık yürüye miyorlardı. Çocukları ile birlikte yorgun bir halde Sur baş170 köyüne varan Nigar Hanım, geceyi köyün yakı nındaki çaWıkta geçirdi. Şafak vakti, silih1ı çetelerin et rafta dolaştıklarını, rastladıkları kişileri öldürdüklerini görüp çok korktu. Sıra kendisine gelmişti. Cellatlar ara sında Van eski muhasebe vemedan Ruben'i tanıdı. Nigar Hanım, onun yardımı ile çocuklarını kurtardı. Van mali yesinde memur olan Hoca Hüseyin Efendi'nin kızı ve di ğer 1 5 kadın fazla iğfalden ölmüşlerdi. c.

7. Halen Ma'murat-ül-Aziz171 'de Bulunan Van'lı 32 Kişinin Yeminli İfadeleri (1 7.6.1 91 6) (Bu kişilerin Adlan Tutanakta Yazılıdır) Van'ın düşmesinden önce Ermeni ihtilalcileri tara fından öldürülen şahıslar şunlardır: Jandarma postası Sayyad(Seyyid) ve iki arkadaşı Atalan köyünde; Hurşit 170 Bugünkü adı tespit edilememiştir. 171 Bugünkü Elazığ ili. 97

Ağa ve Vostan 1 72 'lı Ata Bey'in evindeki oğlu, Erciş müf reze kumandanı Yüzbaşı Süleyman Efendi jandarmaları ile birlikte Nabatl73 köyünde; Adilcevaz'lı Alay Bey'in oğlu Hamza, Hacı Ali oğlu Said ve Abdurrahman ile beş arkadaşı Şeyh Kara(Gülsünler) köyünde, jandarma Ha mid ve arkadaşları Şuşanis174 köyünde; Van eşrafından Camuşcu zade İsmail, Cebeci zade Hacı Yakub ve oğlu Halil, Beşir oğlu Derviş, Hacı Latif zade Hacı Şerif, Hertüşlü zade Mustafa, Topçu oğlu Hacı Rifat, Kaya Çelebi zade Mahmud ve Yusuf; Erciş eşrafından Kahra man zade Bekir, Şakir ve Şükrü; Bargiri1 75 'den Mah mud Sıddık Bey katledi1rniş1erdir. Hıdır1 76 , Zeve, Şeyh Kara( Gülsünler), Amik(A 1 muk) 77 , Ayanıs(Ağartı) ve diğer köylerin bütün sakin leri katledilmiş, kadınlannın ırzına geçilmiş, genç kızlar Rusya içlerine götürülmüştür. V an'lı Kadik oğlu Hüseyin Efendi(Norşin mahal lesinden) ve eşi Zelilıa Hanım da, daha önce Nigar Ha nım'm beyanlarını doğrulayan bir ifade vermişlerdir.

1 72 1 73 1 74 1 75 1 76 1 77

Van-Gevaş ilçesinin eski adı. Van merkez bucağa bağlı Erçek bucağının bugünkü Çomaklı köyü Van merkez bucağına bağlı bugünkü Kevenli köyü Van-Muradiye ilçesinin eski adı. Van-Timar ilçesine bağlı bugünkü Hıdırköy. Van-Timar ilçesine bağlı idi. Şimdiki Timar ile Maroıit Suyu(Kara su) ağzı arasında buhmuyord\L Türk köyü idi. Bugünkü adı tespit edile memiştir.

8. Van'm Topçu Oğlu Mahallesi'nden Esnaf Ali Oğlu Reşid'in İfadesi İlk panik sırasında, halkm büyük bir kısmı, Halil Bey'in tümeninin bulunduğu, Hoşab178 istikametine gitti ler. Fakat arzu edilen yere vanlmadan önce tahminen 80.000 kişiden müteşekkil bir grup, Şahmanisl 79 köyün de Ruslar ve Ermeniler tarafından saldırıya uğradı. Yarı sından çoğu kılıç ve hançer darbeleri ile katledildi. Bun lardan ancak 2.000 kadarı, Hoşab(Güzelsu)'a götürüldü ler. Esir kaldıkları iki ay içinde her türlü işkenceye ve te cavüze maruz kaldılar. Bu sırada Van şehri, Türk ordu su tarafından geri alındı. Bu haber üzerine, Diyarbakır, Bitlis ve Karçıkan'a sığınan V an'm yerlileri, şehre bir sa at uzaklıkta bulunan Edremid 1 80 köyüne ve yine Van'm kuzeyinde bulunan Engi.11 81 ve Atalan köylerine geldiler. Bu insanların sayılan 1 5 . OOO'ne ulaşıyordu. Ruslar'm ve Ermeniler'in beklenmedik saldırılan sonucunda, bu in sanlar ve 2.000 Türk askeri, şarapnel ve mitralyöz ile öl dürüldüler. Aralarından ancak 1 . 000 kadarı, kaçmaya ve kurtulmaya muvaffak olmuşlardır.

178 179

Van-Gürpmar-Güzelsu bucağına bağlı bugünkü Güzelsu köyü Van-Gürpınar-Yalınca bucağına bağlı bugünkü Topçudeğirmeni ..

kö 1 8 Van merkez bucağa bağlı Gümüşdere bucağının bugünkü Sarman suyu köyü 1 81 Van merkez bucağa bağlı Gümüşdere bucağının bugünkü Döne meç köyü

6'1-

9. Gevaş Göçmenlerinden Abdi ve Reşid Molla'mn İfadeleri (1 .7. 1 9 1 6) Van ve Gevaş'm tahliyesinden sonra, Horotis182 köyünden olan Haço, Keşiş Sergi.s, Onnik, Hako ve Par so tarafından yönetilen 500 kişilik Ermeni ve Kazak bir liği, Gevaş'a bağlı Karkar(Daldere) köyünü kuşattı. Ö nemli binalara ateş açtılar, erkekleri ve çocukları katletti ler, kadınlan iğfal ettiler. Yalmz birkaç yüz köylü, bü yük zorlukla kurtulabildi.

1 O. Mezraa-i Şeyhan183 'a Göçeden Halid oğlu Tahir ile Mahmud'un İfadeleri (20.6.1 91 6) Sancak merkezinin tahliye edileceğinin öğrenil mesi üzerine, bütün köy halkı halen Türk yönetiminin devam ettiği yere doğru yürümeye başladı. Kasır 184 kö yüne gelindiği zaman köprünün, içlerinde Haço, Mardi ros, Bakdo, Berzo, Sergi.s, Haro, öğretmen Garabet ve Mıgirdiç'in aralarında bulunduğu Ermeni ihtilfilcileri ta rafından kapatıldığı görüldü. Kalabalığın yalvarmasına rağmen, haydutlar hiç kimseyi köprüden geçirmediler. Kadınlan, edep yerleri ne kadar aradılar. Üstlerinde bulunan her şeyi yağma et tikten sonra kızlara saldırdılar. Osmanlı ve Rus tüfekleri ile mücehhez olan Ermeniler, erkekleri yoğun bir tüfek ateşine tuttular. Bunların çoğu öldü, diğerleri ise büyük bir güçlükle kaçarak Kuru Salan dağlarına sığındılar. 1 82

Bugünkü adı tespit edilememiştir.

1 83 Van-Gevaş-Bahçesaray bucağına bağlı bugünkü Ü nlüce köyü 1 84 Van-Güıpmar-Güzelsu bucağına bağlı bugünkü Sevindik köyü 1 00

Çoğu kadın ve çocuk olmak üzere köylülerden 1 2 1 ki şinin, haydutların kurşunları ile öldürüldüğünü müşaha de ettik. 1 1 . Müküs(Bahçesaray) Göçmenlerinden Yusuf Kenan ve Abdülhakim'in İfade leri (1 9.6.1 9 1 6) Geçen yıl 30 Ağustos'da, Rus ve Gevaş ile Şatak (Çatak) Ermenileri'nden müteşekkil çeteler Müküs(Bah çesaray)'e geldiler. Kaçamayan kadın, ihtiyar ve çocuk lar tamamen katledildiler. Bu Ermeni çetesinde, Parl 85 köyünden Kirkor ve öğretmen Garabet, Vahan, Kine kas 186 köyünden Artin, Müküs'lü Kevork, Minto Sem bat, Hayastan, Demirci Naro, Haçik Muhik, Dikran ve Bedros göründüler. Bu haydutlar, özellikle kadınlara sal dırıp onları iğrenç bir şekilde kirlettiler. 1 2. Müküs(Bahçesaray)'e Bağlı Lahyan 1 s1 Göçmenlerinden Abdülmecid, Halid oğlu ve Osman oğlu Resul'un İfade leri (1 9.6.1 91 6) Bu şahısların ifadeleri, yukarıdaki ifadelerin aynısı İfadelerinde, Ermeni cellatları arasında, Pervari'ye bağlı Ozim(Gümüşören) köyünden Lato, Müküs'lü Ha ço, Oseb, Şirak, komşu köylerden Sergis, Nişan, Garadır.

1 85 Van-Gevaş-Bahçesaray bucağına bağlı köy. Bugünkü adı tespit edi lememiştir. 186 Van-Gevaş-Bahçesaray bucağına bağlı köy. Bugünkü adı tespit edi lememiştir. 187 Bugünkü adı tespit edilememiştir. 101

bet, Vahan, mişlerdir.

Artin

adlı Ermeniler'in bulunduğunu belirt

1 3. Abdullah'ın İfadesi (1 9.6.1 91 6) V� Gevaş ve Havasur(Gürpmar)'m tahliyesin den sonra, Ermeni köylüleri Van'dan gelen Ahtamar kili sesi piskoposu Vartan ile Tulunciyan Simon'un liderli ğinde yüzlerce gruplar halinde Verandanis 1 88 , Hora vil1 89 , Derı9o , Zikohı9 1 , Karkar (Daldere) Kürt köyleri ne saldırdılar. Yağma, tecavüz ve katliam bir birini takip etti. 200 civarında genç kız, Ermeni ve Ruslar'm hayvani hislerini gidermek amacı ile Van'a götürüldüler. Bu sal dırıya pek azı dayanabildi. Soyulmuş ve yakılmış köyle rin ancak 200 sakini Ağırof dağına sığınabildi. Bir müd det sonra bu z.avallılar, Türk yöneticilerini bulacaklarını tahmin ile Müküs(Bahçesaray)'e gittiler. Ancak orada bulunan Ermeniler de bu z.avallılara tekrar saldırdılar. Bu katliamdan da mucize olarak yalnız birkaç kişi kurtula bildi. 1 4. Şatak(Çatak)'a Bağlı Serir1s2 Köyün den Salih ve Halid oğlu Ali'nin İfade leri (1 9.6. 1 91 6)

188 1 89

Van-Gevaş ilçesine bağlı bugünkü Kuruttu köyü Bugünkü adı tespit edilememiştir. 190 Bugünkü adı tespit edilememiştir. 1 91 Bugünkü adı tespit edilememiştir. 1 92 Bugünkü adı tespit edilememiştir.

1 02

Sortekin 1 93 , Arçkanis194 , Mezraa195 ve Pars196 Ermeni köylerinin bütün sakinleri, sabah erken bir saatte Serir köyünü kuşattılar. 60 nüfustan ancak 1 5 erkek ka çabildi Gerisi öldürüldü. Kadınlar kaçırıldı ve evler yağ ma edildi.

1 5. Darnis-i Ulya1 B1 ve Darnis-i Sufla1ss Göçmenlerinden Abdülhamid ve Hangir'in İfadeleri (1 9.6.1 91 6) Aslen Havasur(Gürpmar)'lu olan Komite Başkanı Leo'nun liderliğinde,Erzincan,Kahnemiran199 , Şidan200 , Kagaziz20l ve diğer yerlerden gelmiş olan 5.000 kişilik Ermeni çetesi, Darnis-i ffiya(Yukan Narlıca) ve Darnis-i Sufla köylerine, 500 lira ve 50 kız göndermelerini em retti ve Ruslar'm İstanbul'u zaptettiklerini, artık Padişa hın olmadığını ve kendilerinin Ermeni olmaktan başka çareleri bulunmadığını ilave etti. Umutsuz Müslüman halk, istenilen 500 lirayı toplamaya başladı. Bu haydut lar, Kahnemiran(Uzuntekne )' daki 10 evde oturan Müs lümanlar'ı katlettikten sonra bir gece, yukarıda adı geçen iki köyü kuşattılar. Bunların liderleri, Şidan'lı Mesrob, 193 194 195 l 96

Van-Çatak ilçesine bağlı köy. Bugünkü adı tespit edilememiştir. Bugünkü adı tespit edilememiştir. Bugünkü adı tespit edilememiştir. Pars adlı iki köy vardı. Bımlar, Van-Başkale ile Van-Özalp ilçeleri ne bağlı göıiinüyorlar. Bugünkü adlan,Yurttepe(Başkale) ve Bağrıa çık(Özalp)'tır. Hangisinin kastedildiğini tespit edemedik. 1 97 Van-Çatak ilçesine bağlı bugünkü Yukarı Narlıca köyü 198 Van-Çatak ilçesine bağlı köy. Bugünkü adı tespit edilememiştir. 199 Van-Çatak ilçesine bağlı bugünkü Uzuntekne köyü 200 Van-Çatak ilçesine bağlı köy. Bugünkü adı tespit edilememiştir. 201 Van-Çatak ilçesine bağlı köy. Bugünkü adı tespit edilememiştir. 1 03

Kagaziz'li Sim.on, Surengen202 'li Bartik, Sokan20J 'lı Be do idi. Bunlar, evleri ateşe verdiler ve "Yaşasın Ermenis tan" nidaları ile halka saldırdılar. 320 kişiden ancak 50'si, karanlıktan faydalanarak katliamdan kurtulmayı başardı.

1 6. Şatak(Çatak)'a Bağlı Sokan(Çatakdibi) Köyü Eşrafmdan Kotas oğlu Mahm ud ve Said oğlu Behlül'ün İfadeleri (1 9.6.1 91 6) Sokan(Çatakdıbi) köyü 680 nüfusa sahipti. Bir ge ce, Ruslar ve Ermeniler köyü bastılar. Hiç kimse onlara mani olamazdı. Çünkü Müslüman halkın silahı yoktu. Cellatlar evleri yaktılar. Durum sakinleşince, birçok ka dın ve çocuk, Kazaklar'ın kılıçlan ve Ermeni ihtilfilcile rinin hançerleri altında can verdiler. Şafakta, gece kıyı mından kurtulabilenleri bir evde topladılar. Kızlar ve genç kadınlar bilinmeyen bir yöne doğru yola çıkarıldı. Öğle vakti, köylülerin kapatıldığı yer ateşe verildi. Bu zavallılardan ancak 2 1 'i mucize olarak bu katliamdan kurtulabildi. Katiller arasında, Şatak(Çatak)'lı Sahak, 0seb, Artin, Hovik ve Sim.on ile adlarını hatırlayamadığı mız Ermeni köylülerini gördük. Bunlar özellikle, genç kızlara saldırdılar ve her çeşit mezalimi yaptılar.

1 7. Şatak(Çatak)'a Bağlı Avzini204 Köyü Göçmenlerinden M ustafa ve Esad'ın İfadeleri (20.6.1 91 6)

202 20J

Bugünkü adı tespit edilememiştir. Şimdi, Van-Giiıpınar-Kırkgeçit bucağına bağlı bugünkü Çatakdibi kö .. 20 an-Çatak ilçesine bağlı bugünkü Ağaçlık köyü

�

1 04

Köyümüz 500 nüfuslu idi. Ermeniler ve Ruslar, köye saldırarak yağma ve katliam yaptılar. Katliamdan ancak 30 kişi kurtulabildi. Geri kalan diğerlerinin akı betleri bilinmemektedir.

1 8. Karçıkan'a Bağh Alan206 Köyü Dini Li derlerinden Şeyh Enver ve Molla Re şid'in İfadeleri (7. 7 .1 91 6) 100 kadar süvarinin ve takviyeli bir piyade birliği nin köye yaklaştığı öğrenildi. Halk köyden uz.aklaşmak için yola çıktı. Fakat Pelli206 , Tankas207 , Azerkuh208 ve Prons(Gökçimen) adlı Ermeni köylerinin sakinleri bunla rın yollarını kestiler. Kadınlara saldınldı ve Rus birliği köye girdi. Evler ateşe verildi. Yaşlı, hasta ve çocuk gibi yürüyemeyen insanlar acımasızca öldürüldü. Kaz.aklar, kurtulmayı deneyenlerin üzerlerine yürüdüler. Bunların arasında pek azı kargaşalık sırasında canını kurtarmayı başardı. 1 9. Yusuf Ziyaeddin'in İfadesi (20.6.1 91 6) Her biri 1 00 ile 1 50 nüfus barındıran Arkanis209 ,

205 206 207 208 209

Bugünkü adı tespit edilememiştir. Bitlis-Tatvan-Reşadiye bucağına bağlı bugünkü Alacabük köyü. Bugünkü adı tespit edilememiştir. Bugünkü adı tespit edilememiştir. Van-Çatak ilçesine bağlı bugünkü Işınlı köyü.

1 05

Havins2 1 0 , Varkoz2 1 1 , Norevan2 1 2 , Berho2 1 3 , Tarvis2 14 ve Bahik2 1 5 köylerine, 1 9 1 5 yılı Mart ayı başlarında Ge vaş Ermenileri'nin yardımı ile saldıran Rus Kazakları, erkekleri evlere toplayarak yaktılar. Genç kadın ve kız lan ise kaçırdılar.

20. Kesan(Ergeçiti) Eşrafından Molla Ab di'nin, Arvas21 & Nakşibendi Şeyhi'nin, Hacı Bey oğlu Selim Han'ın ve Hamid Bey oğlu Ali'nin İfadeleri (1 4.4.1 91 6) Ruslar ve Ermeniler, Reşadiye2 1 7 'ye bağlı Aş nak2 1 8 köyünü istila ettiler. Kızlan herkesin içinde iğfal ettiler, çocukları diri diri yakıp, erkeklerin gözlerini oy dular. İhtilalcilerin liderlerinden Norkuh2 1 9 'lu Apre, Ah tamar kilisesi piskoposu Bizinik, Mirbek ve Arpıt220 'lı Oseb, Bedros ve Anzaklı İso'yu tanıdık. Bu katiller, kö yün en güzel kızlarından 1 5'ini bir odaya kapatıp içmeye başladılar ve kızlan çırılçıplak soyduktan sonra onları, "Müslümanlar Kahrolsun" ve "Yaşasın Ermenistan" ba210 211 21 2 2 13 2 ı4 215 216

Van-Tim.ar bucağına bağlı bugünkü Atmaca köyü.

Van-Erciş-Kocapınar bucağına bağlı bugünkü Yetişen köyü. Van-Timar bucağına bağlı bugünkü Esenpınar köyü. Van-Çatak ilçesine bağlı bugünkü Alacayar köyü. Bugünkü adı tespit edilememiştir. Bugünkü adı tespit edilememiştir. Van-Gevaş-Bahçesaray ilçesine bağlı bugünkü Doğanyayla köyü. 21 7 Van vilayetinde Gevaş ilçesine bağlı olan Reşadiye bucağı, şimdi Bitlis'in Tatvan ilçesine bağlıdır. 2 1 8 Bitlis-Tatvan-Reşadiye bucağına bağlı bugünkü Budaklı kö yü. 2 1 9 Van-Gürpınar ilçesine bağlı bugünkü Yolaşan köyü. 220 Van-Gevaş'a bağlı köy. Bugünkü adı tespit edilememiştir.

1 06

ğırtılan ile oynattılar. Bu zavallılan dua etmeleri için zorladılar ve kızlar namazlarını kılarken haydutlar bu durumdan istifade ederek iğfale giriştiler. Kızların duru mu reddetmeleri ve direnmeleri üzerine kavga çıktı. So nunda, Ermeniler ve Ruslar bu zavallıları öldürdüler.

21 . Van'ın Abbas Ağa Mahallesi'nde Otu ran Şerifin Kansı Firdevs Hanım'ın İfadesi (? 6 1 9 1 6)221 .

Düşmanın Van şehrine girişi sırasında, Firdevs Ha

nım ve komşuları emekli subay Mehmed Ali Efendi'nin evinde toplanmışlardı. Tüfek sesleri ve çığlıklar duyul maya başladı. Evleri yağma ettikten sonra yakıyorlardı. Yangın, Ali Efendi'nin evine yaklaşıyordu. 1 5 kadar si lfilılı insan bu binanın kapısını çaldılar. Ali Efendi'yi çağı. np, kendilerine para vermesini emrettiler. Ali Efendi bir anlık tereddütten sonra emre itaat etti. Haydutlar, Ali E fendi'nin parasını aldıktan sonra, onu ve 80 yaşında olan kız kardeşini öldürdüler. Karısı da iğfal edildikten sonra aynı akıbete uğradı. Kocam Şerif Efendi, başından vuru larak yere yığı.ldı. 16 yaşındaki oğlum Ahmed, ıstırab dolu çığlıklarıma rağmen katledildi. Haydutlar hamile bir kadını bıçakladılar ve evde bulunan bütün erkekleri öl dürdükten sonra kadınlan Hatuniye mahallesine götür düler. Orada 1 5 yaşında bir çocuğun tenasül uzvunu ke serek ağzına koydular ve bu işkenceden sonra öldürdü ler. Haydutlar, rastladıkları bütün insanları acımadan öl dürmüşlerdi.

221 Krş., Ermeni Komiteleri'nin A'mil ve Harekit-1 İ htililiy yesi s. 303. .•.

1 07

Önce Hatuniye mahallesine götürülen kadınlan, daha sonra Amerikan Müessesesi222 'ne götürdüler. Yol da, 1 5 yaşında bir oğlu ve bebeği ile giden bir kadına rastladılar. Oğlan boğazlandı, kadın ise iğfal edildikten sonra ufak çocuğu ile birlikte öldürüldü. Birçok göçme nin bulunduğu Amerikan Müessesesi'nden, Ermeniler ve Ruslar en güzel kadınlan seçip, bir daha geri gönderme mek üzere götürdüler. Hiçbir kadın onurunu koruyama dı. Zorla kirletilmiş kadınlar arasında, Molla Kasım kö yünden Feyzi Ağa'nm iki oğlunun kanlarını, kızını ve Ayanıs(Ağartı)'lı İbrahim Ağa'nm kızlarını öldürdüler. Göllü223 köyünden İsmail Ağa'nm 1 5 yaşındaki kızı Ze liha, fazla iğfalden öldü. Birçok Müslüman göçmen, kendilerine tatbik edilen işkencelerin kurbanı oldular.

22. Aslen Van'lı Olan Timur oğlu Yüzbaşı Şükrü Efendi'nin İfadesi (? 6 1 9 1 6) .

Ruslar'ın Van'dan çekilişleri sırasında Gevaş'da bu lunuyordum. Bu çekiliş haberi üzerine aileme yardım etmek üzere Van'a gittim. Ermeniler'in ve Ruslar'ın geri çekilirken öldürüp bıraktıkları, enkazlar içindeki cesetler arasında, ailemin cesetlerini görünce dehşet içinde kal dım. Vücutları bağlanmış, başlan vücutlarından ayrılmış cesetler ve duvara çivilenmiş erkekler görülüyordu. As len Diyarbakır'lı emekli Yüzbaşı Mehmed Efendi, Van 222 :XX. yüzy ıl başlarında Osmanlı Devleti'nde Amerikan müesseseleri nin

toplam sayısı okul, kilise, yetimhane, hastahan�ispanser, ev-mes ken, çocuk yuvası ayn ayn mütalaa edildiğinde 3 10'u bulmaktadır. Van' da merkez sancağında üç Amerikan müessesesi, aynca bir Amerikan hastahanesi ile dispanseri bulunuyordu. Fazla bilgi için bkz. , Adnan Şiş man, Osmanlı Devleti'nde XX. Yüzyıl Başlarında Amerikan Kül türel ve Sosyal Müesseseleri, Balıkesir 1994. 223 Van-Timar bucağına bağlı bugünkü Göllü köyü. 1 08

eşrafından 80 yaşındaki Rüstem Efendi ve 1 5 yaşındaki oğlu Necib, Edremid(Sarmansuyu) köyünden geçen Bit lis yolu üzerinde katledilmişlerdi. 1 5 çocuğun cesetleri yolda bulunuyordu. Hiçbir yara izi taşımıyorlardı. Açlık tan ölmüşlerdi. Anneleri öldürülmüş yada kaçınlmış idi. Yollar kadın ve erkek cesetleri ile dolu idi. Ermeniler, Engil(Dönemeç) ve Edremid köyleri arasında göçmenle re saldırmışlar, yağma edip öldürmüşlerdi. 23. Menderiş224 Köyü İhtiyar Heyetinden Derviş Ağa'mn İfadesi (26.6.1 91 6) Kömüs(Balaklı) köyünde evler yakıldı, halk katle dildi, kadınlar tecavüze uğradı. İhtiyar bir adam olan Yunus ve kansı korkunç işkencelere maruz bırakıldılar. Kaymakam Mehmed Bey'in kansı Fatma Hanım, İsmail Ağa'nm kızı Lali, işkence yapıldıktan sonra öldürüldüler. Süleyman Ağa'nm kansı fazla iğfalden öldü. Kucakların dan çocukları alman kadınlar bilinmeyen istikametlere götürüldüler. 24. 97. Alay 1 . Tabur'dan Levazım Subayı Hasan Fahri Efendi'nin Eşi Latife Ha mm'm İfadesi (28.6.1 91 6) Van'ın, Rus birlikleri ve Ermeni çeteleri tarafın dan ilk işgali sırasında, halkın küçük bir bölümü şehirden uzaklaşabilmişti. Fakat ulaşım vasıtası yokluğundan hal kın büyük bir kısmı şehirde kalmış ve şehri işgal eden kuvvetlerin medeni bir millete mensup olduklarını ve sa vunmasız halkın hayatına ve şerefine saygı duyacaklarını 224

Van-Başkale ilçesinin Albayrak(Şikefti) bucağına bağlı köy . Bugün kü adı tespit edilememiştir.

1 09

sanmışlardı. Durum sandıklan gibi olmadı.Düşmanın ön cü kuvvetlerini oluşturan Ermeniler, evlerin işgal edil mesini, boşaltıJm.asını ve ateşe verilmesini engellemedi ler. Paniğe kapılan halk, şehrin bellibaşlı evlerinde top landı. Erkekler tutuklandı, kadınlar Amerikan müessese lerinin binalarına götürüldüler. Orada, 10.000'den fazla kişi toplandı. Ermeniler ve Kazaklar, her gece birer ka dın seçerek bunları dışarı götürdüler. Gidenlerden pek çoğu kirletildikten sonra öldürüldü. Jandarma çawşu Mahmud'un eşi Reyhan Hanım, Makbule Hanım ve Nasır Efendi'nin(Van'ın Selim Bey mahallesinden) eşi Piruze Hanım da, halkın muruz kaldı ğı bu iğrenç olaylan anlatmışlardır. 25. Van'ın Nevşan Mahallesi'nde Oturan ve Halen Nusaybin225 'de Bulunan 30 Yaşındaki Hüseyin oğlu Şükrü'nün, Ermeni ve Rus Çeteciler Tarafından Yapılan Kötülüklere Ait, İlçe Savcısı ile Sorgu Hakim i'ne Verdiği Yeminli İfadesi (1 .7.1 91 6)

Ermeniler, uzun bir zamandan beri Osmanlı Hükü meti'ne ve Türkler'e karşı büyük bir kin beslemekte idi ler. Osmanlılar'ın yok olmasına çalışmakta ve yıllardan beri bu amaca hizmet etmekte idiler. Bu cümleden ola rak, imparatorluğun çeşitli unsurları arasına nifak to humlan ekmeye gayret etmişlerdir. Rus Hükümeti'nin de teşviki ile Van, Erzurum , Bitlis ve Diyarbakır vilayetle rinde ihtilalci komiteler kurmuşlardı. Van vilayetindeki ihtilalci Ermeni örgütünde, Taşnak, Hmçak ve Arınenak 225 Mardin'e bağlı ilçe.

1 10

adlı üç komite bulunmakta idi. Bunların liderleri de A ram Paşa, İşhan ve Viremyan idi. Bu şahıslar pianlarını tatbik etmek için, önce Rusya'dan getirttikleri tüfekler, fişekler, bombalar, dinamitler ve diğer patlayıcı madde ler ile kendilerini teçhiz etmeye başlamışlardı. Silfilılı Er meni çetelerini de kurmuşlar ve Van'ın Müslüman ma hallelerinde yeraltı tünelleri kazmaya teşebbüs etmişler di. Bu çetecilerden biri, Şirin adı ile tanınan eşkıyanın emri üzerine Timar(Gedikbulak)'a gitmiş, bir diğeri de Büyük Sergis'in yönetimi altında Şatak(Çatak)'da faali yet göstermiş ve bir üçüncüsü ise Küçük Sergis'in yöne timi altında Havasur(Gürpınar)'a doğru gitmiştir. Aynca Erzurum, Bitlis ve Diyarbakır vilayetlerinde faaliyet gös teren ayn bir grup meydana getirilmiştir. Umumi sefer berliği müteakip, Van'daki çetelerin sayısı, her tarafdan gelip bunlara katılan diğer çeteciler ile birlikte çok art mıştır. Şirin'in çetesi, Hişt226 köyünü ele geçirmiş ve bü tün Müslümanlar'ı öldürtmüştür. Olay yerine gelen jan darma Binbaşı Ahmed Bey de, ast rütbeli bir subay ve jandarmalar ile birlikte öldürülmüştür. Bu cinayetlerin den sonra çete, Ermeniler'in bugüne kadar duyulmamış işkenceler ile yaş ve cins ayırmaksızın bütün Müslüman halkını öldürdükleri Göllü köyüne saldırmıştır. Adı ge çen köylerdeki genç kızlar iğrenç şekillerde tecavüze uğ ramışlardır. Hamile kadınların karınları deşilmiş ve ra himleri ebeveynlerinin gözleri önünde parçalanmıştır. Pek çok kadının göğüsleri, burunları ve kulakları kesil miştir. Yeni doğan ve bunlardan biraz büyük çocuklar bu barbarlar tarafından kaynar suda haşlanmış ve sonra

226

Van-GÜlpınar-Yalınca bucağına bağlı köy idi. Bugünkü adı tespit edilememiştir.

111

da anneleri, bunları yemeye zorlanmışlardır. Göllü'ye gelen milis komutanı Edhem Bey de, çetenin hücumuna maruz kalmış ve adamlannın dördü ile birlikte şehit edil miştir. Bahanıs227 , Zorova(Yemlice), Köprü Köy228 ve Zeve köyleri sakinleri acımasız bir şekilde, barbarca ve akıl almaz şekillerde öldürülmüşlerdir. Bunlara ait olan bütün mallar da çetecilerin eline geçmiştir. Küçük Sergis ve Büyük Sergis çeteleri, kendi ha rekat sahalarında bulunan Müslümanlar'a karşı son dere ce acımasızca hareket etmişlerdir. Müslüman halk ise kendini savunacak silahı bulunmadığından, çocuk ve ka dın ayırmaksızın her çeşit zulmü işleyen bu eşkıya çete lerinin eline düşmüştür. Van'da bir jandarma, Küçük Sergis tarafından so kak ortasında öldürülmüştür. Hergün bir veya birkaç Müslüman Ermeniler'in vahşetine kurban gitmiştir. Van'daki Hamid Ağa Kışlası, nöbetçileri öldüre rek binayı dinamitle havaya uçuran Ermeniler tarafın dan, 1 8 Nisan 1 9 1 5 tarihinde ele geçirilmiştir. Ermeniler, 27 gün süre ile Müslümanlar'a karşı son derece acımasızca davranmışlardır. Bu zaman zarfında Müslüman mahallelere karşı yaylım ateşleri açmışlar, bombalar atmışlar ve yeraltı tünelleri yardımı ile Müslü manlar'm evlerini havaya uçurmuşlardır. Zaten savaştan önce de Ermeniler, Ruslar ile anlaşmışlar ve komite üye227 228 1 12

Van-Güıpmar-Güzelsu bucağına bağlı bugünkü Alnıak köyü Bugünkü adı tespit edilememiştir.

leri ile Türk birliklerinin bütün askeri harekatını düşmana bildirerek, onlar lehinde casusluk yapmışlardır. Çete reisi Şirin, daha sonra Rusya'ya gitmiş ve Van'ı işgal eden Rus ordusuna kılavuzluk etmiştir. Ruslar da Müslüman halkı sistemli bir şekilde yok edebilmişlerdir. Bu katli amdan halkın ancak yüzde beşi kurtulabilmiştir.

26. Liva22s Köyünden 55 Yaşlarında ve Çiftçilik Yapan Reşid'in Yem inli İfa desi Bu şahıs, Ermeni komitelerinin ve çetelerinin ku rulması, amaçlan ve Müslüman halka karşı olan vahşi davranışlarına ilişkin olarak, bir önceki şahitle aynı be yanlarda bulunduktan sonra şunları ilave etmiştir : Aram Paşa'nın çetesinde bulunan Ermeniler, yolda korkunç bir şekilde Yüzbaşı Erciş'li Halil Efendi, Teğ men Halid Efendi, Onbaşı Alican ve yanlarındaki Ah med, Mehmed ile vilayet merkezine gelmiş olan bir as keri öldürmüşlerdir.

Yazık230 köyünden Şemo, oğullan Hüseyin, Kul can ve arkadaşları, vilayetten yarım saatlık uz.aklıkta bu lunan değirmene giden yol üzerinde adı geçen çete tara fından öldürülmüşler ve cesetleri ırmağa atılmıştır. Bun lar gibi, Çobanoğlu231 köyünden Molla Ali ve Hayri adındaki arkadaşı da yolda Ermeniler'in saldırısına uğra mış ve öldürülmüştür. Çok sayıda Müslüman köyü, Er meniler tarafından yakılmış ve sakinleri de kılıçtan geçi229 230 23ı

Bugünkü adı tespit edilememiştir. Bugünkü adı tespit edilememiştir. Van merkez bucağa bağlı bugünkü Çobanoğlu köyü

1 13

rilmiştir. Ermeniler, Ruslar'ın gelişinden önce, Hıdır(Hı dırköy), Molla Kasım, Şeyh Ayne(Otluca) ve Şeyh Kara (Gülsünler) köylerinin sakinlerini de öldürmüşlerdir. Pir solan232 köyünün muhtarı Nuro, 1 5 0 kadar erkek, kadın ve çocukla birlikte bir eve toplanmış ve üzerlerine gaz dökülmek suretiyle diri diri yakılmıştır. V an'ın Ruslar ta rafından işgalinden sonra, Ermeniler Müslümanlar'ı yok etmeye başlamışlar ve halkın geriye kalan kısmı da şehir den kaçmıştır . Fakat Ruslar, Ermeniler ile işbirliği yapa rak., kaçanları ve göç edenleri takip etmişler ve yolda rastladıkları bütün Müslümanlar'ı öldürmüşlerdir. Genç kızlar iğfal edilmiş ve Rusya'ya götürülmüşlerdir. Erkek ler ve yaşlı kadınlar ise öldürülmüş yada yakılmışlardır.

27. Van'm Edremid Mahallesinde Oturan 52 Yaşmdaki Hasan Dünbül oğlu'nun oğlu Göçmen Feyzullah Efendi'nin Yem inli İfadesi (21 .6.1 91 6) Bu ifadeler, Van viliyetinin çeşitli kesimlerinde Enneniler'in yaptıkları vahşilikler ve çetelerin kurulması konularında Şükrü'nün ve Reşid'in beyanlannı doğrula maktadır. İfadeyi veren Feyzullah Efendi şunları da ilave etmiştir. Umumi seferberlik sırasında, Ermeniler'in bir kıs Moskof ordusu hizmetinde gönüllü olarak çarpışmak için Rusya'ya kaçmışlardı. Diğerleri ise, yetişkinlerin as kere çağrıldığı Müslüman köylerine saldırmak için silihlı çeteler kurmuşlardı. Bu çeteler, kadınlan ve çocukları öldürüyorlar, genç kızlara tecavüz ediyorlar, evleri ve köyleri yakıyorlar, aklın alamayacağı her çeşit vahşi mı,

232 1 14

Van-Muradiye merkez bucağına bağlı bugünkü Sürüyolu köyü

davranışta bulunuyorlardı. Van'lı Ermeniler, hiçbir şey den endişe duymayan ve işleri ile ilgilenen Müslüman lar'a ansızın saldırmışlardır. Sokakta rastladıklan bütün Müslümanlar'ı acımasızca öldürmüşlerdir. Bu katliimda, Müslüman olan kadın, erkek ve yaşlı diye bir ayırım ya pılmamıştır. Van'm Norşin-i Ulya mahallesinde oturan 27 ya şındaki, mesleği bakkallık olan Hasan oğlu göçmen Sıdkı ile Van'daki milis topçu teğmeni 50 yaşındaki Hüseyin oğlu Hurşid Efendi de önceki ifadeleri tekrarlamışlardır.

28. Van'da Selim Bey Mahallesi'nde Otu ran Vilayet Baştelgrafçısı ve Halen Nusaybin Kazası'nın Geçici Olarak Posta ve Telgraf M üdürlüğünü Ya pan 32 Yaşındaki Mahm ud oğlu Yu suf Efendi'nin Yem inli İfadesi (29.6.1 91 6) Van viliyetinde kurulmuş olan ve bellibaşlı şefleri İşlıan, Aram, Viremyan ve Papazyan olan ihtilalci komi telerin görevi, yollarda rastladıkları bütün Müslüman yolcuların hayatına kastetmek idi. Bu cümleden olarak, bunlardan ilk ikisi, Vostan(Gevaş) ilçesine bağlı Reşadi ye233 bucağı. eşrafından Hacı Musa Bey ve Hacı Yakub Ağa'yı bizzat öldürmüşlerdir. Bu eşkıyalar, kurbanlarının kulaklarını, burunlarını ve iki cesedin de, sonradan ağız larına soktukları tenasül organlarını kesmişlerdir. Bu ko mitelerin mensupları, Vostan(Gevaş) bölgesindeki Ahta mar Manastın'nda, Erçek bucağı. köylerinde ve Muradi233

Şimdi, Bitlis-Tatvan ilçesine bağlı Reşadiye bucağı.

1 15

ye ilçesinin Körzut234 köyünde daima gizli toplantılar yapmakta idiler. Van'da ise, Ermeni mahallesinin bu a maca uygun olan evlerinde ve manastırlarda toplanmak ta idiler. Seferberlik ilin edildiği ve askerler çeşitli cep helere gitmek üzere hareket ettikleri zaman, Ermeniler'in cüreti de sınır tanımamıştır. Van'ı, Ruslar sının geçtiği zaman terkettim. Van'm düşmesinden sonra Bitlis'e gelmeyi başaran komşu ka dınlardan şunları dinledim : Aileleri ile bir eve sığınmış olan mahallemizden 25 kadar erkek, ebeveynlerinin göz leri önünde 13-14 yaşlarındaki çocukları parça parça e den, erkekleri bahçeye sürükleyen, sıraya dizdikten son ra kurşunlayan 1 00 kadar Ermeni'nin saldınsına uğra mışlardır. Kadınlar, Fransız konsolosunun oturduğu Ha lil Ağa Mahallesi'ndeki Ziya Bey'in evine götürülmüş lerdir. Genç kadınlar bir tarafa aynlmış ve bu eşkıyalar tarafından götürülmüşlerdir.

234 1 16

Van-Muradiye ilçesine bağlı bugünkü Ulu,ar köyü.

ÜÇÜNCÜ BÖLÜ M ERZURUM VİLAYETİ MEZALİMİ 1 . KOMİSYON TUTANAGI

(1)

Rus ve Ermeni mezalimini yerinde incelemekle gö revli komisyon, Moskova kuwetleri tarafından iki ay işkence yapılmış olan Tercan235 kasabasını dolaştı. Komisyon, 6 Haziran 1 9 16 tarihinde harabe halin de bulunan Kuruk:ol236 'a geldi Komisyon burada, 1 878'de Kars'dan göçeden 70 yaşındaki Kına Mehmed Efendi'yi sorguya çekti. Komşu Mezgeyik.237 köyünde oturan bu ihtiyar, komisyona, düşmanın özellikle Erme niler'in düşünebilecek her türlü zalimliği yaptıklarını ifa de etti. Kardeşi İsmail'in kafatası kurşun ile parçalanmış tı. Kürt Ahmed, süngü ile öldürülmüştü. 1 5 yaşındaki Esat adlı oğlunun da kılıç ile başı kopanlmıştı. Sabit oğlu Merd ve 65 yaşındaki Dursun oğlu Hasan tüfekle şehit edilmişlerdi. Dursun oğlu Hasan'm kansı İzzet Hatun, sağ kalçasından süngü ile yaralanmıştı. Komisyon tarafından, Terbüsek238 köyü de aynı gün ziyaret edilmişti Köyde, birkaç ihtiyar erkek ve ka dın kalmıştı. Bunlardan Muhtar Hüseyin ve Haydar oğlu Musa, Ermeniler'in ve Kazaklar'm hemen bütün hayvan lara, paralara ve erzaklar ile diğer kıymetli eşyalara el 235 236 237 238

Erzincan'a bağlı ilçe. Erzincan-Tercan ilçesine bağlı bugünkü Kurukol köyü. Erzincan-Tercan ilçesine bağlı bugünkü Çakmaklı köyü. Erzincan-Tercan ilçesine bağlı bugünkü Yalınkat köyü.

1 17

koyduklarını anlatmışlardır. Düşman, bütün sağlam er kekleri Erzurum'a göndermişti. Ermeniler ve Ruslar, ö zellikle kadınlara taşkınlık yapmışlardı. Evlerin kapılan açık tutulacak, kadınlar külotsuz dolaşacaklardı. 20 ka dın, işkencelere dayanamayarak: ölmüşlerdi. Komisyo nun yatalak bir halde bulduğu Mikdad Bey'in kansı Suna, namusunu kurtarmak için bütün serveti olan 3 5 lirayı vermiş, fakat bu bağış dahi kendisini haydutların hayvani hareketlerinden kurtaramamıştır. Zavallının, şikayet etmek için gittiği Rus komutanın cevabı, kendisini yatağa girmeye zorlama olmuştur239 . Düşman işgalinde iki ay kalan Seki240 köyü bir ha rebe manzarası arzediyordu. 40 evden 12'si oturabilecek durumda idi. Köyün kıymetli bütün eşyaları, Ermeni ve Ruslar tarafından götürülmüş ve erkekleri de Erzurum'a sürülmüştü. Dikkat edilecek husus, Rus komutanın aslen Kazan'lı bir Müslüman Arslan Bey olması idi. Onun sa yesinde, burada iğfal edilmiş kadınların sayısı azdı. Ti mur oğlu Murad'm karısı Zeynep, Ahmed oğlu Meh med'in karısı Havva, Yağız oğlu Mehmed'in kızı Güllü, Beşir oğlu Şakir'in kızı Zekiye, Beşir oğlu Refet'in kansı Fehime işkenceye maruz kaldılar. 25 yaşında diğer bir kadın, iğfal edilmesine karşı geldiği için bomba ile öldü rüldü. Bir Ermeni kadın ile evlenmeden çocuk sahibi olan Yavi241 'li Hıfzı'nm gözleri, kansının müsaadesi ile kasaturayla oyuldu ve sonra kendisi parça parça edildi. Karısı ve 1 5 yaşındaki kızı Ermeniler tarafından götürül dü.Ermeniler'i gücendirmek istemeyen Arslan Bey, köy239

Krş.,Ermeni Komiteleri'nin A'mil ve Harekit-ı İ htililiyye

, s.

...

240 241

1 18

289-290.

Bugünkü adı tespit edilememiştir. Erzurum-Çat ilçesine bağlı bugünkü Yavı köyü.

lül.ere evlerine kapan.malan için öğütte bulunmakla yeti niyor, hazan da yardımlarına piyade birliklerini gönderi yordu242 . Göktaş24J köyünde de Ermeniler 27 evi tamamen yıkmışlardı. Komisyon, işgal sırasında burada bulunan Reşid, Mahmud, Hasan, Mevlüd Çawş ve Hüseyin Ça wş adlı şahıslan sorguya çekmiştir. Düşman, dördü kaç mayı başaran 14 genci Pasinler244 'e göndermiştir. Kaçan gençler, tahkim ve yol işlerinde ça1ıştırıldıklannı anlat mışlardır. Bunlardan her beş kişiye üç ekmek dilimi veril miştir. Aralarından ikisi açlıktan ölmüştür. Yine bu köy den, biri 14, diğeri 3 5 yaşında olan iki genç, düşmana a teş ettikleri bahanesi ile süngülenmek suretiyle öldürül müşlerdir. Kadınlara, hatta sekiz yaşındaki kızlara bile tecavüz edilmiştir. Mail adında bir şahsın gelini olan He diye, zorla Ruslar'ın bulunduğu mevzilere götürülmüş tür. Daha sonra da haftalarca düşman askerlerinin hay vanca arzularına boyun eğmek zorunda bırakılmıştır. Hediye, düşmanların geri çekilişi sırasında Edebük245 köyüne sığınmaya muvaffak olmuştur. Köylül.er, Ermeni çeteciler arasından Kötür246 'lü Antranik Paşa Iakaplı Aleksan oğlu Antranik'i, Çıknız247 'lı Nişan'ı, Armenak 242 Krş.,Ermeni Komiteleri'nin A'mil ve Harekit-ı İ htililiyye si ,s. 290-291 ; Belgenin orijinali için bkz., Arşiv Belgelerine Göre Kaftc:aslar'da ve Anadolu'da Ermeni Mezalimi, 1, 1 906-1918, s. 583-584. 243 Erzincan-Tercan'a bağlı bugünkü Göktaş köyü 244 Erzurum'a bağlı ilçe. 245 Tercan'a bağlı köy. 246 Erzincan-Tercan ilçesine bağlı bugünkü Bağpınar köyü. 247 Erzincan-Tercan ilçesine bağlı bugünkü Yaylayolu köyü. ...

1 19

Tako oğlu Olos'u, Mosik: oğlu Sahak'ı ve diğerlerini ta nımışlardır. Düşman, Ahmed oğlu Reşid'in torunu olan dokuz yaşındaki Mehmed'i de beraberinde götürmüştür. Bütün arı kovanları ve özel evler tahrip edilmiş, cami a hır olarak kullanılını2ştır 48 . Komisyon, Alirik249 köyünde Kurukol'un zengin lerinden Mehmed Bey'e rastlamıştır. Mehmed Bey, Er meniler'in ve Ruslar'm bütün hayvanlarını ve mücevher lerini aldıklarını ifade etmiştir. Aynca düşmanlar, bu şahsın evlerini yıkmışlar, Ahmed ve Mecid adlarındaki iki akrabasını da öldürmüşlerdir. Amcasının eşini de iple boğmuşlardır. Antranik: Paşa namıyla tanınan meşhur eş kıyanın yönetimi altındaki Ermeni çeteciler, bu köyde de bi- linen kötülüklerini yapmışlardır. Sekiz, dokuz ve yedi yaşlarındaki Molla Şükrü Efendi'nin kızı Fatma'yı, Bin başı oğlu Şakir'in kızı Nigar'ı, Stlık25o '1ı Ali Mustafa'nm kızı Münevver'i iğfal etmişlerdir. 20 yaşındaki Esma, Yasin'in torunu, Emir Han'm kızı, 25 yaşında olan ve biri sekiz, diğeri beş yaşında iki çocuk annesi Hamur, gü zellikleri sebebi ile Ermeni çetelerinin çirkin emellerine alet edilmek için seçilmişler ve düşmanın geri çekilmesi sırasında da onlarla birlikte götürülmüşlerdir. Ali oğlu Süleyman adındaki bir şahıs kılıç darbeleri ile şehit edil miştir. 60 yaşlarmdaki Küçük Ömer oğlu Ahmed, ayak lar altında çiğnenerek öldürülmüştür. Komisyon, süngü ile sol kolu kesilen bir kadının, tabanca ile ayağından ya-

248 Krş.,Ermeni Komiteleri'nin A'mil ve Harekit-ı İhtililiy

�esi 49 250

1 20

, s. 291-292. Erzincan-Tercan ilçesine bağlı bugünkü Beşgöze köyü Bugünkü adı tespit edilememiştir. ...

ralanan bir ihtiyarın ve tecavüze uğramış olan kızların fotoğraflarını çekmiştir25ı . Parsinik.252 köyü de mez.ilime sahne olmuştur. Komisyon, Musa oğlu Fehim adındaki ihtiyarın üç bıçak darbesi aldığını, mülteci Halil oğlu'nun Ermeniler tara fından katledildiğini müşahade etmiştir. Bütün köylülerin eşyalarına her zamanki gibi Ruslar tarafından el konul muş, cami ve mezarlık yıkılıp tahrip edilmiştir. Komis yon, düşmanın daima Kürt köylerini atlayarak ya1nız Türk köylerine saldırdığını tespit etmiştir. Pelegöz253 köyünde 29.Tümen'den Doktor Binba Rifat Bey komisyona; 14 Mart 1 9 1 6 tarihinde Kur san254 köyü sırtlarında yapılan bir savaşta yaralanan 5.Alay ! .Mitralyöz Taburu'ndan, Gümüşhane'li Kibar oğlu Ferid'in, Bağdad'lı Grandük Kellemit oğlu Gran dük'ün, 12.Alay 2.Topçu Taburu'ndan Görele255 '1i Hü seyin oğlu Ahmed'in, 5.Alay ! .Tabur l .Bölük'den İmam Kullu256 köyünden İsmail oğlu Hasan'ın götürülemedik lerinden İl Aldı257 ve Ciğerkum258 civarlarına bırakıldık larını, bu zavallıların bütün yalvarmalarına rağmen ora dan geçen Rus subay ve askerlerinin kendilerine yardım etmediklerini ve bu yaralı askerlerin kırlarda kan içinde 20 gün kar üzerinde kald.ıklannı, sonradan Rus makam-

şı

25 1 Krş. ,Ermeni Komiteleri'nin A'mil ve Harekit-ı İ htililiyye si , s. 292. Tercan'a bağlı köy idi. Bugünkü adı tespit edilememiştir. Erzincan-Tercan ilçesine bağlı bugünkü Güzbulak köyü Erzincan-Tercan ilçesine bağlı bugünkü Fındıklı köyü. Giresun'a bağlı ilçe. Kayseri-Develi-Bakırdağı bucağına bağlı bugünkü İ mamkullu kö...

252 253 254 255 256

�

258

Erzincan-Tercan ilçesine bağlı bugünkü Elaldı köyü Tercan'a bağlı köy idi. Bugünkü adı tespit edilememiştir.

121

lannın güçlükle bu askerlerin Rus hastahanelerine yatınl mamalan şartı ile köye götürülmelerine izin verdiklerini anlatmıştır. Ruslar'm zulmünden korkan köylüler, bun lara gece, ellerinden gelen ihtiyat tedbirlerini de alarak etmek ve süt götürmüşlerdir. Çok sonra da Rus hastaha nelerine yerleştirilmemek kaydıyla köye taşınma iznini elde etmişlerdir. Bu askerler, Osmanlı birliklerinin köye yeniden girdikleri 3 Haziran 1 9 16 tarihine kadar köyde kalmışlardır. Bu dört yaralmm görünüşü içler acısıdır. Ceset sayılabilecek kadar zayıflamışlar ve hastalıkları, tedavi edilmedikleri için öldürücü bir safhaya girmiştir. Soruşturma komisyonu, Zarif Bey komunu259 ha rebe halinde buldu. İdare amirlerinin binası, yeni inşa edilmiş iki katlı bir bina idi. İki cephesi vardı ve 1 . 000 li raya malolmuştu. Rus ve Ermeni çeteleri bu binayı yı kıp, oturulmaz hale getirmişlerdi. Bütün binalar ve şehirde oturanların mallan yağma edilmişti. Bu zavallılar sefalete düşmüşlerdi. Komisyon, yukarıda bahsedilen bi nanın fotoğrafını çekmiştir. Komisyon, 1 O Haziran 1 9 1 6 tarihinde Tercan ilçe sinin merkezi olan Mama Hatun'a gitmiş ve evlerin beşte dördünün düşman tarafından yıktınlmış olduğunu müşa hade etmiştir. 280 evden yalnız 64 tanesi sağlam kalmış idi. Cami kiliseye çevrilmiş ve bazı önemli kısımlan tah rip edilmişti. Minaresine çan asılmıştı. Müslüman halk, her türlü zalimliğe maruz kalmıştı. Evler yağmalanmış, kadınlar ve genç kızlar zorla iğfal edilmişlerdi. İğfal edi len kadınlar arasında Bayram oğlu Edhem'in, müteveffa

2 59 1 22

Kom, küçük yerleşim yeri. Mezraa karşılığıdır.

jandarma çavuşu Cemal'in, Dede oğlu Hüseyin'in, Bekir Efendi'nin aileleri ve aynca Kiraz Hatun vardı. Namusunu kurtarmak isteyen Fatma Hanım, ama cına ancak intihar ederek ulaşabildi. Fatma Hanım'ın bu meşru müdafaasına hiddetlenen Ruslar ve Ermeniler, o nun ailesinin, kayınbiraderinin ve kendisinin evlerini yı karak intikam almışlardı. 40 kadar genç esir alınarak Er zurum'a gönderildi. Şu ana kadar haklarında hiçbir haber alınamadı. Komisyon, Humlar260 komu sak.inlerinin, Rus ve Ermeni çeteleri tarafından her türlü yağma, zalimlik ve iğfale maruz kaldıklarmı müşahade etti. Vartik26 I

köyü Ermenileri, hemen işin başında Rus ordusuna iltihak etmişlerdi. Köyün işgali sırasında bir kaç yüz Ermeni, Müslümanlar'ın eşyaları ile döşedik leri Müslüman evlerine yerleşmişler, camiyi ve minberi yıkmışlardı. Şorlar komunda oturulacak ancak üç ev vardı. Ömer Ağa ve Merik Ali koınları, komisyon tarafından boş ve enkaz halinde bulundu. Topal Osman262 , Hüseyin Efendi ve Tuzla koınla n hemen tamamen yıkıJmıştı. Bu koınlarda hiçbir insan yoktu.

260 261 262

Erzincan-Tercan ilçesine bağlı bugünkü Beşkaya köyü. Erzincan-Tercan ilçesine bağlı bugünkü Beğendik köyü. Erzincan-Tercan ilçesine bağlı köy.

1 23

12 Haziran 1 9 16 tarihinde komisyon, Vartik(Be ğendik) köyünü, Tuzla(Salim), Zaza Vartik, Aktaş263 , Karacaviran, Zelgo komlan ile Kışlak.264 köyünü ziyaret etmiştir. Bu köylerden birincisi oturulamaz durumdadır. Zaza Vartik sakinleri, Ermeni çetelerinden çok çekmişlerdir. Bunların evleri yakılıp yıkılmış ve eşyalan götürülmüş, tanın aletleri tahrip edilmiştir. Kadınlara ve genç kızlara ebeveynlerinin önünde tecavüz edilmiştir. Servet oğlu Süleyman, Mustafa oğlu Durak, Süleyman oğlu Mahmud, çavuş Mustafa oğlu Dursun, Mustafa oğ lu Mail, Rüşdü Mehmed, Bayburt'lu Mustafa, ailelerinin şerefini korumak istedikleri için öldürülmüşlerdir. İffeti ni korumak isteyen Mustafa'nın eşi Fethiye Hanını süngü ile öldürülmüştür. Her ikisi de 1 2 yaşında olan Mencu oğlu Osman'm kızlan Nuriye ve Peluka, Arifin 1 O yaşın daki kızı Kudret, Mencu oğlu Osman ve Hasan'm eşleri ile bir başka genç kadın, üç ay süreyle Ermeniler ve Ruslar tarafından insanlık dışı muamelelere maruz kal mışlardır. Hatta yaşlı kadınlar bile bu bahtsızlığa uğra mışlardır. Bu ıstıraplardan sonra, hala hayatta kalabilen ler komiserin önünde, gözlerinde yaşlarla bu yüz karası olaylan anlatmışlardır. Yine aynı köyden olan gençler hapsedilmişler ve Erzurum'a gönderilmişlerdir. Daima tahrip plinını uygulayan düşman, Aktaş kö yünü de yakıp, yağmalamıştır. Gençler esir almmış, evler yıkılmış ve Müslüman halkın ne kadar parası ve eşyası varsa yağma edilmiştir. Köyde kalan 60 ve 80 yaşların daki ihtiyarlar, son kuruşlarını da Ermeni haydutlarına vermeleri için dövülüp, işkence edilmiştir. Köyün muh263 Erzincan-Tercan ilçesine bağlı köy.

264

1 24

Bugünkü adı tespit edilememiştir.

tan Edhem Ağa dipçik darbeleri ile öldürülmüştür. Ka rahan oğlu İsmail Ağa, bu barbarların öldürücü bıçağı al tında 50 liralık servetini vermeye mecbur bırakılmış, Zü beyde adlı l 5 yaşında bir kız çocuğu da herkesin önünde iğfal edilmiştir. Düşman, Hogik.265 köyü sak.inlerinin de mallarını, paralarını, hayvanlarını yağma etmiş ve caminin içini ha rabeye çevirmiştir. Komisyon, 2 10 haneli köyde, oturu labilecek ancak 98 ev bulabilmiştir.Cami,Ruslar ve Er meniler tarafından ahıra çevrilmiştir. İşgal sonunda köy lerinde kalan 16 genç esir olarak götürülmüştür. Kabunduruk266 ve Mustafa267 komlan da diğer Müslüman köyleri gibi tahrip edilmiştir. Ermeniler, bü tün eşyaları, mobilyaları ve hayvanları almışlar ve Erzu rum'a 19 köylü göndermişlerdir. Bunların haklarında hiçbir haber alınamamıştır. Eyüb oğlu komu268 , Hançer oğlu Hasan, Hüseyin oğlu Dursun, Hasan oğlu Mehmed, Hasan oğlu İsmail, Hüseyin oğlu Ali, Hasan oğlu Mahmud adlı şahıslan iş kence yaparak öldüren Ruslar ve Ermeniler tarafından yıkıntı haline getirilmiştir. Söğütlü269 komundan Saylam oğlu Yusuf da bun ların akıbetine uğramıştır. 265

Erzincan-Tercan ilçesine bağlı bugünkü Gökçe köy. 266 Erzurum-Aşkale-Çiftlik bucağına bağlı bugünkü Koçbaba köyü 267 Erzincan-Tercan ilçesine bağlı bugünkü Mustafabey köyü. 268 Erzurum-Aşkale-Çiftlik bucağına bağlı bugünkü Eyüpoğlu köyü 269 Erzurum merkez bucağa, Ilıca ve Ovacık bucaklarına bağlı üç adet Söğütlü köyü mevcuttur. Hangisinin kastedildiği tespit edilememiştir.

1 25

Düşman, Serçeme270 komun.da 32, Çiftlik27 1 kö yünde de 20 evi tahrip etmiştir. Aynca köyde ele geçir diği herşeyi götürmüştür. Köyden 26 kişi ise esir alın mıştır. Mustafa oğlu Osman, Durak kızı Seyyare, Mus tafa oğlu dokuz yaşındaki Aşir ve Molla Mustafa'nın altı yaşındaki kızı, Rus ve Ermeni eşkıyalarınca kılıçtan geçi rilmiştir. Mustafa(Mustafabey) komundan Mehmed oğlu Durak, Rıdvan oğlu Hüseyin ve Zeynel oğlu Güli de süngü ile can vermişlerdir. Ovacık köyü de yağma edilip yakılmıştır. Yalnız 20 ev sağlam kalmıştır. Zaza Ali'nin gelini iğfal edilmiş ve kendisini korumak isteyen 70 yaşındaki ihtiyar kayın biraderi öldürülmüştür. Pekeriç272 köyü her türlü mezfilime sahne olmuş tur. 14 Haziran 1 9 16 tarihinde köye gelen komisyon, harabeden başka bir şey bulamamıştır. Cami ve mezar lıklar yıkılmış ve bütün tanın aletleri tahrip edilmiştir. Rus ve Ermeni çeteleri Müslüman evlerindeki eşyaları yağma etmişler ve bütün hayvanları götürmüşlerdir. Kö ye girişlerinde kilise kapısının önünde altı ve yedi yaşla rında olan Karaçay273 'lı Emrullah ve Mahmud'u öldür müşler ve sonra da kesilmiş başlarını halka teşhir etmiş lerdir.Fettah oğlu Ahmed'i,Merik Ahmed Efendi'yi, Ako oğlu Kaya'yı, Cedeli Mehmed'i, Memi oğlu Molla'yı, Çavuş Mehmed ve oğlu Osman'ı, Haydar Ağa'yı, Hafiz 270 27 1 272 273 1 26

Erzurum-Ilıca bucağına bağlı bugünkü Eskipolat köyü. Erzurum merkez bucağa bağlı bugünkü Çiftlikköy. Erzincan-Kemah-Bo:zoğlak bucağına bağlı bugünkü Hakbilir köyü. Erzincan-Tercan ilçesine bağlı bugünkü Karac;ay köyü.

oğlu Halil\ Dellal oğlu Hayri ve yedi yaşındaki oğlu Hakkı'yı, Mustafa oğlu Zihni'yi, Yusuf oğlu dokuz ya şındaki Mevlüd'ü ve kardeşi dört yaşındaki Eyüb'u, Al tmtaş274 'lı Mevlüd'ün annesini, Şeyh Beşir'in 1 5 yaşın daki kızını, Hoti Mustafa'nın hasta olan kızı Fatma'yı, Kars'lı Bahri'nin dört ve sekiz yaşlarındaki kızlan Naime ve Esmer'i öldürerek cinayetlerine devam etmişlerdir. Daha sonra 500 Rus ve Ermeni, Pekeriç(Hakbilir) köyünde, Ahmed Bey'in evinde saklanmış bulunan 150 kadını işkence yaparak iğfal etmişlerdir. Bunların arasın da, Ahmed Bey'in kansı, Mustafa'nın 12 ve 14 yaşla rındaki iki kızı, Karaçay'lı Selim'in kızı, Molla Şükrü'nün yedi yaşındaki kızı da bulunmaktadır. Arif Çavuş'un ka nsı İzzet Hatun ve diğer dört kadın dövülerek öldürül müşlerdir. Köyün muhtarı Molla Şükrü ve arkadaşları, bu zavallı şehitlerin başsız cesetlerini göstermişlerdir. Köy eşrafından 90 yaşındaki Dursun Ağa'nın evini yağma eden Rus ve Ermeni çeteleri, kendisini para ver mesi için ölümle tehdit etmişlerdir. Verecek parası kal mayan zavallı Dursun Ağa, ayaklan bağlanmış vaziyette baş aşağıya kuyudan sarkıtılmıştır. Bu işkencelerle birşey elde edemeyen haydutlar, kendisini feci şekilde dövmüş ler ve yan ölü bir durumda kuyunun yanına bırakmışlar dır. 14 Haziran 1 9 1 6 Ilıca Nahiye Müdürü Erzurum Vilayeti Hukuk Müşaviri

Şükrü 274

Kemal

Erzurum-Aşkale ilçesine bağlı bugünkü Altıntaş köyü.

1 27

2. Hınıs'dan Tadım21& Köyüne Gelen Göç menlerden Bulmaz oğlu Mehmed,Meh med oğlu Hüseyin, Ahmed oğlu Hacı İbrahim ve Yusuf oğlu Hasan'ın Yem in li İfadeleri (5.6.1 91 6) Biz, Hmıs'dan bir saat uzaklıktaki Molla Kulaç276 köyündeniz. T opraklanmızın Ruslar tarafından istilası sı rasında, bizimle aynı köyden olan Vahan ve Aleksandr Asoyan adındaki Ermeniler, belirli bir miktarda süvari ile ansızın köyümüze saldırmışlardır. Bunlar, zaten daha önce de despotça tutumları ve acımasızlıkları ile Taşnak Komitesi'nin liderlerinden olduklarını kanıtlamışlardır. Bunlar önce, 20'den fazla çocuğu boğazlamışlar, bazı hamile kadınların karınlarını bıçakla kesip, içinden çıkan çocukları süngülerinin ucuna takıp babalarına göstermiş lerdir. Yardımcılarını, ölen kadınlara küfür etmeye ça ğırmışlardır. Vahan ve Aleksandr, gece olunca bizi ser best bırakacaklarını vaadettikten sonra, kendilerinin ve yardımcılarının herbiri, seçkin ailelerden güzel birer ka dın seçmişlerdir. Sonra, 1 2 kadın ve 28 çocuğu ise bir eve kapatmışlardır. Gece yarısından sonra bu Ermeniler' in sarhoşluklarının geçmediğini görerek, arkadaşlarım dan birinin yardımı ile kitlenmiş olan kadınlan ve çocuk ları kurtarmaya muvaffak olduk ve köydeki bütün mal larımızı terkederek kaçtık. Şimdi, 250 Müslüman'dan kurulu olan köyümüzden geriye 3 5 kişi kaldık. Hepimiz sefalet içindeyiz.

275 276 128

Elazığ merkez bucağa bağlı bugünkü Tadım köyü Erzurum-Hınıs merkez bucağa bağlı bugünkü Mollakulaç köyü

3. Eleşkirt2n İlçesine Bağh Arap21e Köyün de Ruslar Tarafmdan Yapılan Mezalim Geçici Olarak Orta Tn21s Köyünde Oturan Aslen Eleşkirt'in Arap Köyünden Süleyman oğlu Rıza'nın Yeminli İfadesi (3.6.1 91 6) 30 Aralık 1 9 14 tarihinde, Ruslar ilçemizi işgal etti ler. 1 Ocak 1 9 1 5 tarihinde, Abramayis adlı Ermeni'nin liderliğinde, 200 Kazak ve 70 Ermeni'den müteşekkil bir çete köyümüzü sardı. Biz, bir Ermeni aracılığı. ile köyü müzü, kan dökmekten ise teslim edeceğimizi söyledik. Çete köye girdi. İlk önce silihlanmızı aldılar, sonra 500 sığır ve 2.000 koyunu götürdüler. Aldıkları sığır ve ko yunlara karşılık makbuz istediğimizde Rus birliği komu tanı, canlan.mızın da onlara ait olduğunu söyleyerek biz leri kovdu. İşgalin ikinci gününde Ermeniler evlerimize girerek, karılanmıza ve kızlarımıza saldırdılar. Rus ko mutanı Haydarof a şikayet ettiğimizde, Kaz.aklar'ın ve Ermeniler'in istedikleri gibi hareket edecekleri cevabını aldık. İki saat sonra bizleri tekrar yanma çağırarak, "Ben de sizin gibi Müslümanım. Ermeniler istedikleri gibi ha reket edeceklerdir. Bu köyde daha fazla kalmayın, ka dınlarınızı ve kızlarınızı kurtarın, herşeyinizi kaybede ceksiniz. " dedi. Bu sözlerden sonra bizi korumak amacı ile yanımız.a iki Kazan'lı Rus Müslüman verdi. Köyde kaldığımız iki gün içinde, Ermeniler ve Ruslar 23 kızı igfal edip, kadınlara ölüm işkenceleri yap tılar. Bunların arasında olan üç kız kardeşim şehevi his277 Ağn'ya bağlı ilçe. 278 Ağrı-Eleşkirt ilçesine bağlı bugünkü Öztoprak köyü 279 Bugünkü adı tespit edilememiştir.

1 29

lere alet edildikten sonra tutuklandılar. Köyümüzde 3 5 yaşlarında olan Hazalo adlı hamile bir kadın vardı. Ka dın, bir Kazak ve üç Ermeni tarafından yakalandı. Er meniler'den ikisi Garib(Gapir)280 köyünden, biri Eleş kirt'e bağlı Hanzır28 1 köyünden Mihran adlı Ermeni idi. Zavallı kadın tesadüf olarak o anda doğurmak üzere idi. Mihran tarafından yere yatırılan kadının karnı yarıldı ve cenini ağaç dalına asıldı. Ben ve köyün diğer sakinleri bu dehşet verici sahnenin görgü tanıkları olduk. 4. Tadım Köyünde Oturan Hıms İlçesi Göçmenlerinden Ali'nin Yem inli İfade si (5.6.1 91 6) Savaş alanına altı saatlık uzaklıkta bulunan Hınıs ilçesindenim. Çalışmaların başında, ilçemizde oturan ve Taşnak Komitesi üyesi olan bir grup Ermeni, Türkiye'de her türlü tahribatı yapmak için çete kurmuşlardı. Bunlar arasında yer alan Kara Çoban köyünden Bertabek Ara kel'i, Kopal282 köyünden Keşiş oğlu Sergis'i, Kara Köp rü283 köyünden Kirkor Tokaz ve Manuk'u, Kahkik284 köyünden Sergisyan Misak ile Hazhazyan Vahan'ı, Ağ camelik285 köyünden Hurşid Bekesyan'ı, Duman286 kö yünden Misak'ı, Harami287 köyünden Hekim Agob oğlu 280 281 282 283

Ağrı-Eleşkirt ilçesine bağlı bugünkü Gözaydın köyü Ağrı-Eleşkirt ilçesine bağlı bugünkü Yücekapı köyü Ağrı-Eleşkirt ilçesine bağlı bugünkü Palakçayırı köyü. Erzurum-Hınıs-Karaçoban bucağına bağlı bugünkü Karaköprü kö-

rs:.

Erzuru.m-Hınıs-HaWçavuş bucağına bağlı bugünkü Göller köyü. Erzuru.m-Hınıs-HaWçavuş bucağına bağlı bugünkü Akçamelik kö-

�

Erzurum-Hınıs-Köprü bucağına bağlı köy. Erzurum-Hınıs-Karaköprü bucağına bağlı bugünkü Bellitaş köyü

285

287 130

Murad ve Dikran'ı, Kozlu288 köyünden Saru Kahya'yı, Yeni Köy289 'den Hilhilyan Kesper'i tanıdım. Bir gün ilçede cephe hattı gerisinde iken, yaklaşan düşmanın işgal ettiği yerlerdeki Müslümanlar'a işkence ettiğini haber aldım. Bu sebeple, ailem ve 1 5 0 civarında köyün diğer sakinleri ile birlikte feci soğuk ve yağan ka ra rağmen katliamdan kurtulabilmek için bütün eşya ve servetlerimizi bırakarak yola çıktık. Hmıs'dan dört saat lık. bir mesafeye geldiğimizde Ermeniler tarafından sarıl dık.. Eli silah tutan erkekleri ayırdılar ve kanlarının göz leri önünde öldürdüler. Sonradan gelen 20 kadar Ermeni ve Rus, bir ailenin kadınlarına soğuğa rağmen eylemler de bulunduktan sonra organlarını keserek öldürdüler. Ermeniler ve Ruslar güneş battığında, bağlı olan beni hasbelkader unutup kadınlan alarak gittiler. Birçok zor luktan sonra bağlanım çözüp, Osmanlı askerlerinin bu lunduğu bir köye gidebildim.

5. Elazığ'm Sinel29° Köyünde Oturan, Eleş kirt İlçesinden Göğeş oğlu Muhiddin'in Yem inli İfadesi (1 91 6) Aslen Kara Kilise(Karaköse) ilçesinden olup, tüc carlık yapıyorum. Geçen sene( 1 9 1 5), ilçenin Ruslar tara fından işgal edilmesi esnasında Hanzır(Yücekapı)'lı 0han'ın komutasında bir Ermeni ve Kazak çetesi evime gelerek bekar olan iki kız kardeşimi ve şehit kardeşimin kansını kaçırdılar. Onlan kurtarmak için kaçıranlara baş vurduğum zaman, beni de tutukladılar ve bir süre işken288 Erzurum-İ spir-Pazaryolu bucağına bağlı bugünkü Kozlu köyü

289 290

Erzuru.m-Hınıs-Karaköpıii bucağına bağlı bugünkü Yeniköy. Bugünkü adı tespit edilememiştir.

131

ce yaptılar. Şerefimi kurtarmak için komşum Haçatur'un aracılığı ile nakit 25 5 lira ile dükkammm 300 liralık bü tün eşyalannı ve nihayet 120 liralık mobilyalarını ver dim. Bunlara rağmen z.avallılar hürriyetlerine kawşama dılar. Yalvarmalanm sonunda kurtuldum ve Malaz girt291 'e gidebildim.

İki kız kardeşim, birkaç gün sonra Osmanlı kuv vetlerinin gelişleri ile Ruslar ve Ermeniler tarafından bo şaltılan Eleşkirt'in Ermeni köylerinden birinde bulundu lar. Maruz kaldıklan hareketler sonucunda öldürülmüş lerdi. Kardeşimin kansı ise, Ermeniler ve Ruslar tarafın dan kaçınlmıştı.

29ı

Muş'a bağlı bugünkü Malazgirt ilıresi. Malazgirt, o tarihlerde Bula nık ilıresine bağlı bucak idi.

132

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TRABZON VİLAYETİ MEZALİMİ 1 . Maçka İlçesinin İspila292 Köyünden, 40 Yaşlarındaki Mehmed oğlu Alemdar oğlu Besim'in Yemi nli İfadesi Trabzon'un düşüşünden iki gün sonra, düşman Maçka'yı, bizim köy ile aynı zamanda işgal etti. İşgalin arifesinde, ailemle birlikte önce Mülaka293 köyüne ve sonra da Zanha294 ve Zanoy295 köylerine gittim. Zanoy köyünde bulunduğum sırada, Rus askerleri Soldoy'dan 12 yaşındaki kızın, aynca Hathavur296 vergi memuru Osman Efendi'nin kızının ırzına geçmişlerdir. Rus askerlerinin bu alçaklığı bizi, Hortokup297 'a sığınmak üzere adı geçen köyü terk zorunda bırakmıştır. Köyümüz İspila'ya gelince, Ruslar'm buraya gir dikleri gün, kendileriyle aynı davayı güden Ermeni çete leri, işkence yaparak, Alemdar oğlu Hasan, Deli Balta Hasan, Eyüb zade Mehmed ve Hacı Ahmed oğlu Os man'ı öldürmüşlerdir. Ermeniler, Eyüb oğlu Mustafa'nm 12 yaşındaki kızının ırzına geçmişler ve Hasan Ağa'nm kollarını kestikten sonra diri olarak yakmışlardır. Yine Ermeniler, Müslümanlar'm evlerini talan etmişler ve tür lü eziyetler yaptıkları bu köy sakinlerini hapsetmişlerdir. 292 293 294 295 296 297

Trabzon-Maçka ilçesine bağlı bugünkü Ocaklı köyü. Bugünkü adı tespit edilememiştir. Trabzon-Maçka ilçesine bağlı bugünkü Çeşmeler köyü. Trabzon-Maçka ilçesine bağlı bugünkü Akmescit köyü. Bugünkü adı tespit edilememiştir. Trabzon-Maçka ilçesine bağlı köy.

133

Ruslar da, Müslümanlar'm evlerinin yakılıp yıkılması işi ne iştirak etmişlerdir. Cevizlik ve Haçavera298 köylerinin camileri, ayn ca Trabzon'daki Orta Hisar Camii, kiliseye çevrilmiştir. Trabzon'da bulunduğum bir gün, şehrin polislerin den Hasan Efendi, Haçavera(Y eşilyurt) köyünün polis memuru Aldı Kaçtı zade Hikmet Efendi'yi barbar bir şekilde öldüren Rumlar'm teşviki üzerine asllınıştır. Daha pekçok şahıs, bu Rumlar'm alçakça tertiplerinin kurbanı olmuşlardır.

2. Yomra Bucağı'mn Kalafka299 Köyünden Ali Osman'm kızı ve Salim oğlu Meh med'in eşi Fatma'mn Yeminli İfadesi Nisan ayının birinci günü idi. Herkes Ruslar'm kö yümüze yaklaştığını görerek göçe hazırlanıyordu. Ben de ne yapmayı düşündüğünü sormak için Dirona300 kö yü muhtarı Kolan oğlu Mehmed Ağa'nm evine gittim. O da bana, düşman köyde ateşi kestiği zaman kızkardeşi Hatice ile birlikte hareket edecekleri şeklinde cevap ver di. Mecburen onların evinde kaldım, zaten orada diğer pekçok tanıdıklar da vardı. Bunların arasında, Dirona köyünden Kolan oğlu Hasan, eşi IDviye, gelini Hüsniye, erkek kardeşi Ali ve eşi Zeliha, akrabası Mehmed ve eşi Gülfem ile 1 7 yaşındaki kızı Güllü, kaymvalidesi ve Ko298 Trabzon-Maçka ilçesine bağlı bugünkü Yeşilyurt köyü 299 Trabzon-Yomra ilçesine bağlı olan üç Kalafka köyü buhmmakta dır. Kalafkaarduçlu(Gülyurdu),Kalafkahatipli(Kömürcü) ve Ka lafkaiskenderli(Taşdelen). Hangi Kalafka köyü olduğu tespit edile memiştir. 300 Bugünkü adı tespit edilememiştir.

1 34

lak oğlu Emrullah ve eşi Zakire, Kolak oğlu Mehmed'in kızk.ardeşi Emine ve çocukları, Ayşe ve gelini Emine bu lunuyordu. Ertesi sabah saat 3'de düşman köyü işgal etti. 1 50 askerden oluşan bir Kazak müfrezesi bulunduğumuz eve geldi ve burada bulunan kadın-erkek hepimizi köyden bir çeyrek saat uzaklıktaki bir yere götürdü. Onlara refa kat etmekte olan üç Rum kadını kendilerine tercümanlık yapmakta idiler. Günü burada geçirdik. Akşama doğru, Ruslar kadınlardan erkekleri ayırdılar ve onları bilinme yen bir yere doğru götürdüler. Bizi de yanın saat uzak lıkta bulunan bir başka yere götürdüler. Gece, Dirona köyünden Paslı oğlu Ali'nin 1 8 ya şındaki kızı Emine'nin gözlerimiz önünde ırzına geçtiler. Kızkardeşi Hatice'nin bebeği, Ruslar tarafından havaya atıldı ve kılıçla iki parçaya bölündü. Ruslar, diğer çocuk ları da öldürdüler. Kolak oğlu Hasan'm eşi Emine ve sekiz yaşındaki kızı Şükrüye, daha isimlerini bilmediğim diğer pekçok Müslüman kadın alçakça kirletildi. Bu vah şi manzaralara tahammül edemeyen ve masumların le hinde müdahalede bulunmak isteyen Rum kadınlardan biri, Ruslar tarafından derhal dipçik ve süngü ile öldü rüldü. Ruslar'm acımasız işgal hareketlerinden ve gecenin karanlığından yararlanarak bu bölgeden ovaya kadar kaçmayı başardım. Geceyansı büzüldüğüm köşeden kalktım ve Osmanlı askerlerinin bulunduğu KomeraJoı köyüne geldim. 30 l Trabzon merkez bucağa bağlı bugünkü Yalıncak köyü. 1 35

Orada, Hurşit Paslı oğlu Zehra'nın küçük kızının, Osman İskender oğlu'nun eşi Hacı Hatun'un eltisi Nadiye'nin ve kızları Binnaz ve Meıyem'in kirletildikten sonra öldürüldüklerini öğrendim.

136

BİBLİYOGRAFYA 1.

Ailen, W.E.D.-Paul Muratoff, Caucasian Battlefıelds: A

history of the wars on the Turco-Caucasian bor der 1 828-1 921 ,Carnbridge University Press, 1953 ;Türk çe trc., Kafkas Harekitl : 1 828-1921 Türk-Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi, Ankara l 966. 2. Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslar'da ve Anadolu'da Ermeni Mezilimi(1 906-1 91 8), 1, Ankara 1 995. 3. Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Sayı: 8 l(Aralık 1982). 4. Bitlis Vilayeti saı namesi( l 3 1 8 tarihli).

5. Çelik, Hüseyin, Görenlerin Gözüyle Van'da Ermeni Me

zalimi, Ankara, tarihsiz. Demiroğlu, Faiz, Van'da Ermeni Mezalimi(1 895-1920}, Ankara 1 985.

7. Ermeni Komiteleri'nin A'mil ve Harekit-ı İhtililiyyesi, İ'lin-ı Meşrutiyyet'den Evvel ve Sonra, İstanbul l 332. 8. Evans, Laurence, United States Policy and the Partition of Turkey (1914-1924), Baltimore, The Johns Hopkins Prees, 1 965; Türkçe trc. ,Tevfik Alanay,Türkiye'nin Pay laşılması (1914-1 924), İstanbul 1 972. 9. G3zi Ahmed Muhtar Paşa,Takvimü's-Sinin,Haz. Yücel Dağ lı-Hamit Pehlivanlı, Ankara 1 993. 1 O. Hocaoğlu, Mehmed, Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, İstanbul 1 976.

1 1 . İlter, Erdal,Ermeni Propagandası'nın Kaynakları,An kara 1 994.

12. Kara Schemsi(Reşit Saffet Atabinen), Turcs et Armeniens Devant L'H istoire(Nouveaux temoignages russes et turcs sur les atrocites armeniennes,de 1 9 1 4 - 1 9 1 8),Geneve 1 9 1 9.

1 3 . "Kars-Subatan Şehitliği Kazısı", Yakın Tarihimizde Kars ve Doğu Anadolu Sempozyumu(Kars-Subatan l 7-2 1 Haziran 1 99 1 ), Ankara 1 992, s. 36 1-457 .

1 37

14. Kevorkian, Raymond H.-Paul B.Paboudjian, Les Armeni

ens, Dans L'Empire Ottoman A La Veille Du Geno cide, Paris 1 992. 1 5 . Konukçu,Enver, Ermen llerin Yeşilyayla'daki Türk Soy kırımı( l l-12 Mart 1 9 1 8), Ankara 1 990. 16. Korganoff, General G., La participation des Armeniens a la guerre mondiale sur le front du Caucase, 1914-1 918, Paris 1 9 1 7. 1 7. KöylerimiZ( 1 98 1 ) Haz. , İçişleri Bakanlığı, Ankara 1 982. 1 8. Kuraı, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya: XVlll.Yüzyıl So nundan Kurtuluş Savaşına Kadar Türk-Rus İllşki leri (1 798-1 919), Ankara 1 970. 1 9. MayeMki(General), Van, Bitlis Vilayetleri Askeri İsta tistiği, lstanbul 1 330. 20. McCarthy, Justin, "Armenian Terrorism: History as Poison and Antidode," lnternational Terrorism and The Drug Connection, Ankara ı 984, s. 85-94. 2 1 . Mehmed Nasrullah-Mehmed Rüşdi-Mehmed Eşref, Memi lik-i Mahrusa-i Şahaneye Mahsus Mükemmel ve Mufassal Atlas, İstanbul 1 325. 22. Osmanlı Belgelerinde Ermeniler(1 91 5-1920), Ankara ,

1 994.

23. Sarat, Ahmet Hulki, Ermeni Meselesi,Ankara 1 970. 24. Shaw, Stanford J.-Ezel Kural Shaw, History of the Otto man Empire and Modern Turkey, Vol.11, London 1978.

25. Son Teşkilat-• Mülkiyyede Köylerimizin Adları, Türki ye Cumhuriyeti Dahiliye Vekfileti neşriyatı, İstanbul 1 928.

2 6 Süslü, Azmi, Ermeniler ve 1 9 1 5 Tehcir Olayı, Ankara .

1990.

27. Şimşir, Bilat N., Malta Sürgünleri, İstanbul 1 976. 28. Şişman, Adnan, Osmanlı Devleti'nde XX. Yüzyll Başla 29.

138

rında Amerikan Kültürel ve Sosyal Müesseseleri, Balıkesir 1994. Tableaux indiquant le nombre de divers elements de la population dans l'Empire Ottoman au 1er Mars 1 330 ( 1 4 Mayıs 1 9 1 4), Constantinople 1 9 1 9.

30. Tongerloo, Alois van, "Armeense Drang Naar Autonomie," lnforient-Dossier( 15 October 1 98 ı ), s. 25-27. 3 1 . Türkiye Cumhuriyeti Devlet Silnimesi, 1 926- 1 927. 32. Türkiye Mülki idare Bölümleri: Belediyeler, Köyler, Haz.,İçişleri Bakanlığı, Ankara 1 978. 33. Van Kütüğü, Ankara 1 992.

34. Van Vilayeti Salnamesi( l 3 1 5 tarihli).

3 5 . Yakın Tarihimizde Van Uluslararası Sempozyumu(25 Nisan 1 990), Ankara 1 990. 36. "Zeve Şehitliği Kazısı," Yakın Tarihimizde Van Uluslar arası Sempozyumu(Van 2-5 Nisan 1 990), Ankara 1 990, s. 309-406.

1 39

İN DEKS A. ŞAHIS ADLARI A Abani(Hasan kızı), 59. Abdi(Gevaş'lı), 100. Abdullah(Kömüs'lü), 76. Abdullah(Molla), 67. Abdullah(Ana'run oğlu), 76. Abdullah(Kaleli :zade Mustafa'run kardeşi), 78. Abdullah(Resul oğlu), 53. Abdullah(Süleyman kızı Besi'nin kocası), 58. Abdullah(Şebab oğlu), 55. Abdullah(Tahinci zade), 78. Abdullah Efendi(Şeyh), 47. Abdullah Efendi(Tasmalı'lı), 95. Abdurrahman(Hurşit Bey oğ lu), 49. Abdurrahman(Mehmed oğ lu), 47. Abdurrahman(Terzi Pfui za de), 77. Abdülazi7.(Karaca zade), 72. Abdülaziz(Molla Hamz.a'nın yeğeni), 73. Abdülazi7.(Nuri oğlu), 77. Abdülbaki(Amo oğlu), 59. Abdülbaki(Osınan Ağa oğlu), 65. Abdülbaki(Yadigar oğlu),58. Abdülbaki(İsa Efendi oğlu), 62.

Abdülbaki Efendi(Hacı Yusuf oğlu), 30. Abdülcelil, 77. Abdülgafur(Tatar Gazi'li),6 1 . Abdülgafur Efendi(Avih'li), 64. Abdülgani(Selim oğlu), 69. Abdülgani(Sıvacı zade), 82. Abdülgani(Şeyh), 72. Abdülhakim(Müküs'lü), 1 O 1 . Abdülhakim Efendi(Molla İsa Efendi oğlu), 70, 79. Abdülhalik Efendi(Şeyh),3 1 . Abdülhalim Efendi(Molla İsa zade), 66. Abdülharnid(Darnis'li), 103 . Abdülharnid(Şeyh oğlu), 52. Abdülharnid(Zülfinaz oğlu), 74. Abdülkadir(Bitlis'li Abdür rezzak'ın dayı oğlu), 24. Abdülkerim(Gülpik köyün den), 24. Abdülkerim(Tatar Gazi'li Sa fiye'nin oğlu), 59. Abdülmecid(Lahyan'lı), 1 O 1 . Abdülmecid(Marnik'li Musa kızı Fidan'ın eşi), 59. Abdülmecid(Molla Hamz.a' run yeğeni), 73. Abdülmecid Efendi(Hiı:an

müftüsü), 39. Abdülmecid Efendi(Şeyh; Zeydan'lı), 83. Abdülmelik(er), 27. Abdürrezzak(Bitlis'li Kıimil oğlu), 24. Abdürrezzak(Cemal oğlu),

31. Abdürrezzak(Hacı İshak oğlu), 30. Abdürrezzak(Kaki z3de), 84. Abramayis(Ermeni), 129. Agob{Erıneni Hekim), 1 30. Ahmed(Ahlat'lı Kasab oğlu),

66, 85.

Ahmed(Aşir z3de Faris oğlu), 63. Ahmed(Fettah oğlu), 1 26. Ahmed(Hasso oğlu), 73. Ahmed(Hüseyin oğlu), 1 2 1 . Ahmed(Kfilci z3de), 84. Ahmed(Ka.zanan'lı Şeyh), 23,

32.

Ahmed(Kı muzı), 63. Ahmed(Küçük ömer oğlu),

120.

Ahmed(Kürt), 1 1 7. Ahmed(Mahallebaşı'ndan),

82.

Ahmed Ağa, 65. Ahmed Bey(Binbaşı), l l l . Ahmed Bey(Pekeriç'li), 127. Ahmed Bey(Teğmen;Galip Efendi z3de), 42, 43. Ahmed Efendi(Muradiye eski kadısı), 3 1 . Ahmed Efendi(Şeyh), 63. Ahmed Nureddin Efendi

142

(Kaymakam vekili), 25,

40, 5 1 .

Ako(Pekeriç'li), 126. Alanay,Tevfik, 8. Alay Bey(Adilcevaz'lı), 98. Aleksan(Bağdasar Gürüb oğlu), 27. Aleksandr Asoyan(Ermeni; Molla Kulaç'lı), 1 28. Alemdar(Mehrned oğlu),

1 33 .

Ali(Abdülaziz kızı Hamail'in oğlu), 58. Ali(Bitlis'li Süleyman oğlu),

23 .

Ali(Bitlis'li Süleyman oğlu Ali'nin kayınbiraderi), 23. Ali(Cafer oğlu), 76. Ali(Dirona'lı), 1 34. Ali(Halid oğlu), 72. Ali(Halid oğlu;Serir'li), 1 02. Ali(Hamid Bey oğlu), 50. Ali(Hınıs'lı), 1 30. Ali(Hüseyin oğlu), 125. Ali(Mehmed oğlu), 75. Ali(Molla;Çobanoğlu'lu),

1 13.

Ali(Molla;Hersan'lı), 74. Ali(Mustafa kızı Rayişe'nin oğlu), 63 . Ali(Paslı oğlu), 1 3 5 . Ali(Süleyman oğlu), 32, 59. Ali(Za.za;Ovacık'lı), 126. Ali Efendi, 76. Ali Efendi(Polis memuru),

29.

Ali Efendi(Van'lı), 1 07. Ali Mustafa(Sılık'lı), 120.

Ali Osman(Kalafka'lı), 1 34. Alican(Onbaşı), 1 1 3. Aliye(Kişemiş kızı), 74. Ailen, W.E.D. , 1 37. Amo(Azad' lı), 59. Amo(Hasso kızı Gürnaz'ın annesi), 60. Ana(Barutçu zıide Osman'ın eşi), 76. Andelib(Tatar Gazi'den), 72. Antranik Paşa(Aleksan oğlu; Kötür'lü), 1 19, 1 20. Apre(Erıneni;Norkuh'lu), 1 06. Arafat, 63. Aram(Keşiş oğlu), 27. Aram(Van'lı çete reisi), 92, 93, 1 1 5. Aram Paşa(Ermeni), 39, 50, 1 1 0, 1 1 3. Arif(Andelib kızı Fidan'ın eşi), 72. Arif(Çawş;Pekeriç'li), 1 27. Arif(Zeynep oğlu), 69. Arif Efendi(Komiser), 83. Armenak Tako, 1 1 9. Arslan Bey(Rus komutan), l 18. Artin(Erıneni), 1 02. Artin(Erıneni;Çatak'lı), 1 04. Artin(Ermeni;Kinekas'lı), 101. Arşak(Erıneni), 25. Asım(Hami oğlu), 52. Asiye(Sofu İbrahim'in eşi), 77. Aslı(Ahlat'lı Kasab oğlu Ah med kızı), 66, 85 .

Aşir(Mustafa oğlu), 1 26. Ata Bey(Vostan'lı), 98. Ayn(Adilcevaz'lı), 68. Ayn(İsmail oğlu), 75. Ayo{Ham7a Çelebi zıide), 76. Ayşe(Abdullah kızı), 67. Ayşe(Ahlat'lı İbrahim kızı), 68. Ayşe(Dirona'lı), 1 35. Ayşe(Sülin kızı), 62. Aziz.e Neno(Hersan'lı), 64.

B Bahri(Kars'lı), 1 27. Bakdo(Erıneni), 1 00. Bapir(Han Kulu zıide), 83 . Bartik(Surengen'li), 1 04. Basri Bey(komutan), 93. Batum(Yusuf kızı), 64. Bayındır(Avih'li), 63. Bayram, 62. Bayram(Köse zıide), 83. Bedir(Pabuçcu), 83. Bedir(Süleyman oğlu), 74. Bedo(Erıneni;Gebolan'lı), 34. Bedo(Erıneni;Sokan'lı), 1 04. Bedri(Hasso oğlu), 66. Bedriye Zaman Hanım(Kadı Ahmet Efendi'nin kızkardeşi), 3 1 . Bedros(Erıneni), 106. Behiye(Cevahir kızı), 7 1 . Behlül(Said oğlu), 104. Bekir(Ahrned Efendi oğlu), 83. Bekir(Hamza oğlu), 77. Bekir(Mustafa oğlu), 70. 143

Bekir Efendi(Hirit'li), 5 l . Bekir Efendi(Marna Hatun' lu), 123. Bertabek Arakel(Ermeni), 130. BeIZO(Ermeni), 1 00. Besi(Süleyrnan kızı), 58. Beşir(Şeyh), 1 27. Beşir(Kasap) Efendi(Taş'lı), 83. Beşir Efendi(Zeydan'lı), 78. Bey37.(Şerno kızı Dilber'in akrabası), 70. Beyko(Ermeni), 50. Bided(Ermeni), 25. Bilfil(Hasan Molla Veli zıide oğlu), 64. Bişar(Er), 96. Bizinik(Piskopos), 106. Bristol(Arniral), 8. Bulak(sıvacı), 63. c

Cafer(Zeydan'lı), 76. Cafer Bey(Karçıkan'lı), 95 . Celfil(Nig3r Hanım'ın oğlu), 97. Celfil Efendi(Muş jandarma bölük yazıcısı), 57. Celfil Efendi(Polis memuru), 88. Cernal(Jandarrna çavuşu), 123. Cernil(Bilfil oğlu), 3 1 . Cernil(Nig3r Hanırn'ın oğlu), 97.

144

Cernil(Sofu Halid'in yeğeni), 62, 73. Cernile(Bekir kızı), 58. Cernile(Binacı Mahrnud'un kızı), 63. Cernile(Fevzi Bey kızı), 62. Cernile(Hacı kızı), 6 l . Cernile(Hüseyin kızı), 60. Cernile(Sofu Veli'nin kızı), 62, 63. Cernile(Şükrü kızı), 78. Cernşid(Hasso oğlu), 60. Cevahir(Abdullah kızı), 77. Cevahir(Fehirn kızı), 7 1 . Cevahir(Hacı Ali kızı), 74. Cevahir(Hasan kızı), 77. Cevahir(örner Ağa'nın kızı), 76. Cevher(Müzik zıide), 83. Cihangir(Ernrullah kızı Güllü'nün eşi), 64. Cuma(İbrahirn oğlu), 52. Cuma(Zeydan'lı), 75. Cafer(Zeydan' lı), 84.

ç Çelik, Hüseyin, 13 7. Çerkes(Bitlis'li Kamil oğlu), 24. Çerkes(Halid oğlu), 58. Çerkes Ağa(Halaç kabilesi reisi), 52.

D Dawd Efendi(Hizan'lı), 39.

Dellal(Pekeriç'li), 127. Demiroğlu, Faiz, 137. Derbo(Haydar oğlu), 56. Derviş(Beşir oğlu), 98. Derviş Ağa(Menderiş'li), 109. Derviş Efendi(Tüccar Resul zade Receb oğlu), 83. DeV37.(Şeyho oğlu), 52. Didar(Receb kızı), 75. Didare(Mahmud'un eşi), 77. Dikran(Ermeni), 50. Dikran(Ermeni;Harami'li), 131. Dilber(Mehrned kızı), 70. Dilber(Şemo kızı), 70. Dilo(Ermeni;Rusya'lı), 48, 49. Durak(Mehrned oğlu), 1 26. Durak(Mustafa oğlu), 1 24. Dursun(Hüseyin oğlu), 1 25 . Dursun(Mahrnud oğlu), 3 1 . Dursun(Mustafa oğlu), 124. Dursun(Seyfullah Efendi oğlu), 77. Dursun Ağa(Pekeriç'li), 127. Dursun Efendi(Hacı Şemsed din oğlu), 30. Dursun Efendi(Kaleli zade), 10.

E Ebubekir(Gülpik'li), 24. Edhem(Bayram oğlu), 122. Edhem Ağa(Muhtar), 1 25. Edhem Bey(milis komutanı),

1 12. Elmas(Abdülgafur kızı), 6 1 . Elmas(Fazıl Molla Ali Kadı zade'nin kızı), 68. Elmas(Hasan oğlu Emin'in eşi), 77. Emin(Curna kızı Kadriye'nin kayınbiraderi), 75. Emin(Hasan oğlu), 77. Emine(Bitlis'li Abdürrezzak ın dayı kızı), 24. Emine(Dirona'lı), 1 35. Emine(Musa Ağa'run kızı), 67. Emine(Paslı oğlu Ali'nin kızı), 1 35. Emir Han, 120. Emrullah(Avih'li), 64. Emrullah(Karaçay'lı), 126. Emrullah(Kolak oğlu), 135. Enver(Şeyh;Alan'lı), 1 05. Esad(Avzini'li), 1 04. Esad(Kürt Ahmed oğlu), 1 1 7. Esad(Taş'lı), 67. Esad Efendi(Binbaşı), 89. Esrna(Alirik'li), 120. Esrna(Hacı Mustafa kızı), 60. Esmer(Bahri kızı), 127. Esro(Errneni komite reisi), 1 6, 5 1 . Evans, Laurence, 8, 137. Evliya Çelebi, 41. Eyüb(Cafer zade), 84. Eyüb(Elmas oğlu), 68. Eyüb(Yusuf oğlu), 127. Eşref(Habib oğlu), 77.

145

F Faik(Terzi Murtaza oğlu), 77. Fakih Hasan, 84. Faris(Aşir zade), 63. Faris(Ayn-el Barid'li), 75. Faris(Dilan zade), 76. Faris(Harnz.a Çelebi zade), 76. Fatma(Antep'li), 82. Fatma(Davud'un eşi), 6 1 . Fatma(Hacer kızı), 7 1 . Fatma(Hasso oğlu Bedri'nin kızı), 66. Fatma(Hizan'lı), 64. Fatma(Hoti Mustafa'mn kı zı), 1 27. Fatma(Kadı zade Mahmud'in eşi), 78. Fatma(Mehmed Efendi kızı), 60. Fatma(Molla Şükrü Efendi'nin kızı), 120. Fatma(Mustafa kızı), 68. Fatma(Nuri'nin eşi), 77. Fatma(Salim oğlu Mehmed' in eşi), 1 34. Fatma(Tellfil<. Nezir'in baldı zı), 6 1 . Fatma Hamm(Kaymakam Mehmed Bey' in eşi), 1 09. Fazıl Efendi(Viran'lı katip), 30. Fehim(Avih'li), 7 1 . Fehim(Musa oğlu), 1 2 1 . Fehim Bey(Kahraman Bey

146

oğlu), 9 1 , 93. Fehime(Beşir oğlu Refet'in eşi), 1 1 8. Ferhat(Kotni'li), 55. Ferid(Kibar oğlu), 1 2 1 . Feride(Meşko zade Mahmud kızı), 63. Feride(Süleyman kızı), 74. Feriha(Zeydan'lı), 58. Fethiye Hamm(Zaza Vartik'li), 124. Fethullah(Hamid Bey oğlu), 50. Fethullah(Sıvacı Bulak oğlu), 63. Fevzi Ağa(Molla Kasım'lı), 1 08. Fevzi Bey(Taş'lı), 62. Fevzi Efendi(Hakif bucak müdürü), 35. Feyzullah Efendi(göçmen), 1 1 4. Fidan(Andelib kızı), 72. Fidan(Marnik'li Musa kızı), 59. Fidan(Sadık kızı Zülfiye'nin kayınvalidesi), 67. Firdevs Hanım, 1 07.

G Garabet(Öğretmen), 1 00, 101. Garabet Efendi(Yargıç), 90. Garib(Sofu Veli'nin yeğeni), 62. Gaz.ar(Ermeni;Abri'li), 34.

Gazar(Ermeni;Rusya'lı), 48. Gazi Ahmed Muhtar Paşa, 1 37. Grandük(Bağdad'lı), 1 2 1 . Gül(Kömüs'lü), 76. Gülbeyaz(Cevahir kızı), 7 1 . Gülçin(Birader zade'nin eşi), 76. Gülfem(Dirona'lı), 1 34. Güli(Zeynel oğlu), 126. Güllü(Emrullah kızı), 64. Güllü(Hacı Cündi'nin annesi), 77. Güllü(Karçıkan'lı Salih'in kızı), 7 1 . Güllü(Mahmud kızı), 77. Güllü(Mehrned kızı), 1 34. Güllü(Yağız oğlu Mehrned'in kızı), l l 8. Gülperi, 67. Gülsüm(Mehrned Efendi kızı), 72. Gülşo, 78. Gürcü(Ahrned kızı), 62. Gürnaz(Hasso kızı), 60.

H Habib(Aşir zade), 63. Habib Efendi(Kürüm zade), 62. Habib Efendi(Zeydan'lı), 78. Hacer(Yako'lu Halid'in kızı), 71. Hacı(Güllü oğlu), 7 1 . Hacı(Şirvan Şeyh'li), 6 1 . Hacı Ali(Bayındır oğlu), 63.

Hacı Ali(Hersan'lı), 74. Hacı Bedir Ağa, 83. Hacı Bey, 1 06. Hacı Cündi(Melenz.e'li zade), 77. Hacı Ham7.a(Zeydan'lı), 82. Hacı Hasan, 30. Hacı İbrahim(Ahrned oğlu), 128. Hacı İshak, 30. Hacı İsmail(Kızıl Mescid'li), 72. Hacı İsmail(Taş'lı), 76. Hacı Mahmud Efendi, 77. Hacı Mehrned, 29. Hacı Mehrned(Birader zade), 76. Hacı Mehmed(Hacı Hasan oğlu), 30. Hacı Mehrned Salih Efendi, 83. Hacı Musa Bey(Karçıkan'lı), 94. Hacı Mustafa(Şam'lı), 60. Hacı Nasrullah, 32, 33. Hacı Osman Nasır zade, 78. Hacı ömer Efendi, 68. Hacı Rifat(Topçu oğlu), 98. Hacı Rüstem, 62. Hacı Rüstem(Zeydan'lı), 84. Hacı Şemseddin(Taş'lı), 30. Hacı Şerif(Hacı Latif zade), 98. Hacı Yakub(Cebeci zade), 98. Hacı Yusuf(Hersan' lı), 30. Hacı Yusuf Ağa(Karkar'lı), 94. 147

Haçatur, 1 32. Haço(Ermeni ;Horotis' li ) 1 00. Haço(Ermeni;Müküs' lü), 101. Hadid(Feyzullah oğlu), 65. Hadiye(Sofu Veli'nin kızı), 62. Hadiye(Tellıik Nezir'in baldızı), 62. Hafız(Pekeriç'li), 126. Hafız(Zeydan' lı), 78. Hafız Yakub Efendi, 77. Hafi Efendi(Şeyh;Bitlis müftüsünün kardeşi), 32, 33. Hakkı(Hayri oğlu), 1 27. Hakkı Bey(Bitlis'te sekreter vekili), 70, 79, 86. Hako(Ermeni), 1 00. Hakverdi(Mehmed kızı Dil ber' in eşi), 70. Hakverdi(Puri z3de Receb oğlu), 78. Hakverdi(Tahinci zade), 82. Halef(Haydar oğlu), 77. Halef Efendi(Polis memuru), 83. Halid(Ayn-el Barid'li), 74. Halid(Cafer oğlu Reşid'in yeğeni), 76. Halid(Çürük z3de), 78. Halid(Kaleli oğlu Osman'ın damadı), 72. Halid(Mamagü zıide Osman oğlu), 78. Halid(Mehmed oğlu), 32. Halid(Minneti'nin eşi), 58. Halid(Muhabbet 'in kardeşi), ,

148

76. Halid(Nuri oğlu), 60. Halid(Nuri Halid z3de oğlu), 78. Halid(Onbaşı), 3 1 . Halid(ÖZkavak'lı), 55. Halid(Polad oğlu), 58, Halid(Polad oğlu İsmail'in yeğeni), 63. Halid(Sofu;Rıdvan oğlu), 73. Halicl(Yako'lu), 7 1 . Halicl(Zeynep oğlu), 69. Halid Efendi(Sırur koruma birliği komutanı), 96. Halid Efendi(Teğmen), 1 1 3. Halil(Bezirgin Celo z3de İsmail oğlu), 33. Halil(Gülsenem oğlu), 84. Halil(Hacı Yakub oğlu), 98. Halil(Hafiz oğlu), 127. Halil(Haydar oğlu), 52. Halil Bey(Hersan'lı), 83. Halil Bey(Tümen komutanı), 99. Halil Efendi(Yüzbaşı ;Erciş' li), 1 1 3. Halime(Çürük zıide Halid'in eşi), 78. Halo(Ayo oğlu), 76. Hamail(Abdülaziz kızı), 58, 59. Hamdi Efendi(Bitlis Polis memuru), 30. Hami(Memi oğlu), 6 1 . Hamid(Ayn-el Barid'li), 75. Hamid(Receb oğlu), 3 1 . Hamid(Sofu Halid'in yeğeni), 62, 73.

Hamid Bey(Kesan'h), 1 06. Hamo(Mustafa'nın eşi), 78. Hamz.a(Alay Bey oğlu), 98. Hanmı(Memi oğlu), 6 1 . Hamz.a(Molla;Hatib zade), 73, 74. Hangir(Damis'li), 1 03 . Hanım(Taş'h), 62. Hanife(Halil kızı), 69. Hanife(Sofu Halid'in kardeşi), 73. Hanife(Zeynep kızı), 74. Hano(Dilıin zade Polad'ın eşi), 76. Harime(Dedeli'li), 59. Haro(Enneni), 1 00. Hasan(Alemdar oğlu), 133. Hasan(Bitlis'li), 23. Hasan(Deli Balta oğlu), 133. Hasan(Dursun oğlu), 1 1 7. Hasan(Dünbül oğlu), 1 14. Hasan(Göktaş'h), 1 1 9. Hasan(Hançer oğlu), 1 25. Hasan(Haydar oğlu), 73. Hasan(Hersan'h), 64. Hasan(Hüseyin oğlu), 66. Hasan(İsmail oğlu), 32. Hasan(Kolan oğlu), 134. Hasan(Köse zade), 76. Hasan(Musa oğlu), 73. Hasan(Mustafa kızı Rayişe'nın eşi), 63. Hasan(Mustafa oğlu), 32. Hasan(Yusuf oğlu), 1 28. Hasan Ağa(İspila'lı), 133. Hasan Ağa(Van'h), 73. Hasan Efendi(Hoca), 89. Hasan Efendi(Polis), 1 34.

Hasan Fahri Efendi(Levazım Subayı), 1 09. Haso(Hasan kızı Ebani'nin kocası), 59. Hasso(Ayn-el Barid'li), 66. Hasso(Kıhç oğlu), 63. Hasso(Patnos'lu), 72. Haşim Efendi, 88. Hatice(Engesor'lu), 52. Hatice(Pash oğlu Ali' nin kardeşi), 135. Havva( Seki' li Ahmed oğlu Mehmed'in eşi), 1 1 8. Haydar(Bitlis'li İsa oğlu), 3 1 . Haydar(Hamza Çelebi zıide), 16. Haydar Ağa, 1 26. Haydar Efendi(Kaleli zade), 10. Haydar Efendi(Şeyh), 39. Haydarof(Rus komutanı), 1 29. Hayri(Dellal oğlu), 1 27. Hayriye(İbrahim kızı), 58. Haz.alo, 1 30. Hazhazyan Vahan (Ermeni; Kahkik'li), 1 30. Haznur(Alirik'li), 1 20. Hazo(Derviş'in annesi), 78. Hediye(Adilcevaz'lı Reşid'in kızı), 7 1 . Hediye(Budak zade Meh med'in eşi), 78. Hediye(Mail'in gelini), 1 19. Hezar(Bekir kızı Cemile'nin annesi), 58. Hezar(Molla Mehmed'in ka yınvalidesi), 72. 149

Hıfzı(Yavi' li), 1 1 8. Hikmet(Mehrned kızı Şöh ret'in oğlu), 58. Hikmet Efendi(Polis), 1 34. Hilhilyan Kesper(Ermeni; Yeni Köy'lü), 1 3 1 . Hocaoğlu, Mehrned., 137. Horzi(Hacı kızı Rabia'nın halası), 6 1 . Horzi(Sofu Halid' i n yeğeni), 73. Hovik(Ermeni;Çatak'lı), 1 04. Hrant(Ermeni Muş'lu avu kat), 27, 57. Hulusi Bey(Posta-Telgraf İdaresi Müdürü), 44. Huri(Gevar'lı Mahrnud'un kı zı), 78. Hurşit Ağa, 97. Hurşid Bekesyan(Ermeni), 130. Hurşid Efendi(Hüseyin oğlu), 1 15. Hünkar Hanım, 68. Hürriyet(Nuri kızı), 77. Hüseyin(Ahlat'lı), 65. Hüseyin(Çavuş;Göktaş'lı), 1 1 9. Hüseyin(Dede oğlu), 123. Hüseyin(Er), 27. Hüseyin(Görele'li), 1 2 1 . Hüseyin(Kadriye oğlu), 75. Hüseyin(Mehmed oğlu), 128. Hüseyin(Muhtar), 1 17. Hüseyin(Rıdvan oğlu), 126. Hüseyin(Yazık'lı Şemo oğlu), 1 1 3. Hüseyin Efendi(Hoca;Maliye 150

memuru), 97. Hüseyin Efendi(Kadik oğlu), 98. Hüseyin Efendi(Teğmen), 89. Hüseyin Efendi(Hizan'lı), 39. Hüsniye(Dirona'lı), 1 34.

İbrahim(Ahlat'lı), 68. İbrahim(Hüseyin kızı Cemile'nin eşi), 60. İbrahim(Jandarma), 95. İbrahim(Kazancı zade), 77. İbrahim(Molla), 73. İbrahim(Sofu), 77. İbrahim Ağa(Ayanıs'lı), 108. İbrahim Halil, 62. İffet(Hacı Mehrned Birader zade'nin eşi), 76. İlter, Erdal, 1 0, 1 9, 43, 137. İlyas(Kızıl Mescid'li), 72. İrfan(Dizdar zade), 78. İrfan(Melenze'li zade), 77. İsa(Abclullah oğlu), 78. İsa(Abclüssamed oğlu), 84. İsa Ağa(Taş'lı), 74. İsa Efendi, 62. İsa Efendi(Molla;Avih'li),66. İshak(Nasır zade), 78. İsmail(Ayn-el Barid'li), 75. İsmail(Bezirgan Celo zade), 33. İsmail(Bitlis'li Süleyman oğlu Ali'nin kardeşi), 32. İsmail(Camuşcu zade), 98. İsmail(Er), 36.

İsmail(Hasan oğlu), 125. İsmail(İmam Kullu'lu), 1 2 1 . İsmail(Kılınç zade), 32. İsmail(Kına Mehrned Efendi'nin kardeşi), 1 1 7. İsmail(Mehrned Efendi kızı Fatma'nın eşi), 60. İsmail(Pakiz'li), 95. İsmail(Polad oğlu), 63. İsmail(Taş'lı), 66. İsmail Ağa(Karahan oğlu), 1 25 . İsmail Ağa(Kömüs' lü), 109. İsmail Bey(Bitlis jandarma komutanı), 3 1 . İsmail Bey(Zivistan'lı), 95. İsmet(Kömüs'lü), 76. İso(Til'li), 55. İso(Enneni;Anzak'lı), 106. İzzet(Aşir z3de Faris'in damadı), 63. İzzet(Hasan oğlu), 23, 32. İzzet(Hasso oğlu), 63. İzzet(Mustafa kızı Rayişe'nin oğlu), 63. izzet Efendi(Zabıt katibi), 60. İzzet Hatun(Dursun oğlu Ha san' ın eşi), 1 1 7. İzzet Hatun(Pekeriç'li), 1 27. İşhan(Enneni;Ozim'li), 44, 45 .

K Kadir(Faris oğlu), 67. Kadri(Ahlat'lı İbrahim kızı Ayşe'nin kayınbiraderinin

oğlu), 68. Kadriye(Curna kızı), 75. Kahraman Bey(Muradiye'li), 91. Kaile(Resul kızı), 63. Kalosar(Sekur'lu), 37. Kamil Bey(Sefer Bey oğlu), 75. Kamil(Abdullah'ın kızı Ay şe'nin eşi), 67. Kamil(Çavuş;Muradiye'li), 95. Kamil(Sadık kızı Zülfiye'nin kayınbiraderi), 67. Kara Schemsi, 86, 13 7. Karahan(Aktaş'lı), 125. Kasım(Muhabbet'in eşi), 76. Kasım(Hersan'lı), 63. Kasım(Taş'lı), 75. Kasım(Zülkadir zade), 78. Kaya(Ako oğlu), 126. Kcizım Karabekir, 54. Kemal(Hukuk müşaviri), 1 27. Kemal(Nigar Hanım'ın oğ lu), 97. Kevorkian, Raymond H., 138. Kibar(Gümüşhane'li), 1 2 1 . Kinyciz(Bulanık'lı Keşiş oğlu), 34. Kirkor(Enneni;Par'lı), 1 0 1 . Kirkor Tok;:17rF rnı,.ni \ ı -:ı n Kisyo Kiyo(Enneni), 25. Kiş(Enneni), 44, 46. Kişemiş(Ahrned kızı), 6 1 . Kişemiş(Halil kızı), 77. Kişemiş(Hoca Şaban Efendi'151

nin kızı), 7 1 . Kişemiş(Osman Bey'in kızı), 74. Kişemiş(Sofu Veli'nin yeğe ni), 62. Kişemiş(Taş'lı), 67. Kulcan(Yazık'lı Şemo oğlu), 1 1 3. Konukçu, Enver, 7, 138. Korganoff, General G., 138. Koşdu(Molla Mahmud' un kızı), 76. Kotas(Sokan' lı), 1 04. Kudret(Ali Efendi'nin kızı), 76. Kudret(Hafız'ın eşi), 78. Kudret(Nasır zade Şemsed din Efendi' nin annesi),78. Kurat, Akdes Nimet, 138. Kıiy(Şero kızı), 58.

L Lali(İsmail Ağa'nın kızı), 109. Lato(Ermeni;Ozim'li), 37, 45, 46, 48, 1 0 1 . Latife Hanım(Hasan Fahri Efendi'nin eşi), 1 09. Leo(Ermeni;Havasur'lu), 103 . Leyla(Hacı kızı Rabia'nın gelini), 6 1 . Leyla(Hizan'lı), 40. Leyla(İlyas kızı), 72. Leyla Hanım(Onbaşı Halid' in eşi), 3 1 .

152

M M.Arif Bey(Polis müdürü ve kili), 70, 79, 86. Mahbube(Dilcin zade Faris'in eşi), 76. Mahmud(Ali oğlu), 52. Mahmud(binacı), 63. Mahmud(Gevar'lı), 78. Mahmud(Göktaş'lı), 1 19. Mahmud(Hacı Bey oğlu),50. Mahmud(Hasan oğlu), 125. Mahmud(Hersan'lı), 66. Mahmud(Jandarma çavuşu), 1 1 0. Mahmud(Kadı zade), 78. Mahmud(Karaçay'lı), 126. Mahmud(Kaya Çelebi zade), 98. Mahmud(Kotas oğlu), 104. Mahmud(Meşko zade), 63. Mahmud(Mevlüd oğlu), 33. Mahmud(Moll�Gül oğlu), 76. Mahmud Efendi(Tahtavi 72de), 83 . Mahmud Sıddık Bey(Bargiri'li), 98. Mail(Göktaş'lı), 1 19. Mail(Mustafa oğlu), 124. Maksud(Kasım oğlu), 63. Manuk(Ermeni;Kara Köprü'lü), 1 30. Mardiros(Ermeni), 100. Maruf(Süleyman kızı Besi' nin kardeşi), 58. Mayewski(General), 138.

McCarthy, Justin, 7, 138. Mecid(Bekir oğlu), 84. Mecid(Polat Efendi oğlu), 83. Mecid(İbrahim oğlu), 60. Mecid(fabir oğlu), 52. Mecidiye(Adilcevaz'lı Ayn'ın kızı), 68. Mecin(Ermeni Binbaşı), 46. Medine(Amo'nun gelini), 59. Medine(Osman kızı), 72. Mehmed(Ahmed oğlu), 33. Mehmed(Ahmed oğlu; Seki' li ), l l8. Mehmed(Budak zade), 78. Mehmed(Bulmaz oğlu), 128. Mehmed(Cedeli), 126. Mehmed(Cevahir oğlu), 74. Mehmed(Çavuş;Hizan'lı), 94. Mehmed(Çavuş;Pekeriç'li), 126. Mehmed(Dirona'lı), 134. Mehmed(Eyüb zade), 133. Mehmed(Fakı), 74. Mehrned(Gevar'lı Mahmud'un oğlu), 78. Mehmed(Hamid oğlu), 75. Mehmed(Hasan oğlu; Eyüb oğlu komundan), 125. Mehmed(Hasan oğlu), 64. Mehmed(İsa oğlu), 32. Mehrned(Kadriye oğlu), 75. Mehmed(Kaz.anan şeyhinin uşağı), 63. Mehmed(Kırmızı Ahmed oğ lu), 63. Mehrned(Kolak oğlu), 135. Mehmed(Molla;Abdurrah-

man oğlu), 93. Mehıned(Molla Ali oğlu), 74. Mehrned(Molla), 72. Mehmed(Reşid oğlu), 65. Mehrned(Salim oğlu), 134. Mehrned(faş'lı), 62. Mehrned(Yağız oğlu), l l 8. Mehrned(Yakub oğlu), 68. Mehmed(İsmail oğlu), 66. Mehmed(Zülkadir z3de Kasım'ın oğlu), 78. Mehmed Ağa(Kolan oğlu), 1 34. Mehıned Ali Efendi(Subay), 1 07. Mehmed Ali(Kızıl Mescid' li), 72. Mehmed Ali(Şero kızı Kily' un eşi), 58. Mehrned Bey(Kaymakam), 1 09. Mehmed Bey(Kurukol'lu), 1 20. Mehrned Efendi(Kına ;Kars' lı), l l 7. Mehmed Efendi(Kızıl Mes cid'li), 72. Mehrned Efendi(Mabekor' lu), 60. Mehıned Efendi(Saatçı zade), 82. Mehmed Efendi(Şeyh), 47. Mehmed Efendi(Yüzbaşı), 1 08. Mehrned Ernin(Er), 5 1 . Mehrned Hulusi Efendi(Be lediye reis vekili), 96. -

1 53

Meluned Küfrevi(Şeyh), 3 l . Meluned Nuri(Şeyh Yusuf Efendi'nin oğlu), 65. Meluned Resul(Abdurrah man oğlu), 26. Meluned Sıddık Efendi( Şeyh ;Van Müftüsü), 46, 95. Meluned Salih(Halid oğlu), 76. Meluned Salih(Kişemiş oğ lu), 75. Meluned Tufan Efendi(Ha kim vekili), 89. Meluned Vehbi Efendi(Ko miser muavini), 29. Meluned Şirin(Veli kızı Mü nevver'in eşi), 69. Mehr(Vilas'lı Ermeni Yüzba şı), 46. Melek(Hacı Yusuf z3de Şem seddin kızı), 63. Melkon(Ermeni;Muş'lu),34. Memi(Halid kızı Zeyneb' in damadı), 74. Memi(Pekeriç'li), 1 26. Memi(Süleyman oğlu), 59. Memi(Tatar Gazi'li), 6 1 . Mennan(Taş'lı), 67. Mercan(Abdurrahrnan kızı), 71. Mercan(Şakir kızı), 32, 57. Merd( Sabit oğlu), 1 17. Merik Ahmed Efendi, 1 26. Meryem(Nuri'nin eşi), 76. Mesrob(Ermeni;Şidan'lı), 1 03. Mevlüd(Altıntaş'lı), 127. Mevlüd(Çavuş;Göktaş'lı), 1 54

1 1 9. Mevlüd(Yusuf oğlu), 1 27. Mıgirdiç(Ermeni), l 00. Mihran(Ermeni ;Hanzır'lı), 1 30. Mihran(Ermeni Albay), 46. Mikdad(Ahmed oğlu), 33. Mikdad(Fevzi Bey'in kızı Cemile'nin kayınbiraderi),62. Mikdad(Kınnızı Ahmed'in kardeşi), 63 . Mikdad(Sadık oğlu), 77. Mikdad(Zülkadir z3de Sadık oğlu), 77. Mikdad Bey(Terbüsek'li), l l 8. Minneti(İbrahim kızı), 60. Minneti(Polad oğlu Halid'in eşi), 58. Mirbek(Ermeni), 1 06. Mirza(Kaplıca'lı er), 5 1 . Mirza(Birader zacte), 76. Misak(Ermeni;Duman'lı), 1 30. Molla(Memi oğlu), 126. Molla Abdi(Kesan'lı), 1 06. Mosik(Ermeni), 1 20. Mosis(Ermeni), 50. Muhabbet(Hacı İsmail kızı), 76. Muhiddin Efendi(Hüseyin oğlu), 30. Muhiddin(Göğeş oğlu), 1 3 1 . Muhiddin(Kişemiş'in eşi), 71. Muhiddin(Musa Efendi'nin kardeşi), 3 1 . Murad Ağa, 83.

Murad(Errneni), 50. Murad(Errneni;Agob oğlu), 130. Murad(Hacı oğlu), 52. Murad(Timur oğlu), 1 1 8. Murato:ff, Paul, 137. Musa(Abdurrahman oğlu), 49. Musa(Gülşo oğlu), 78. Musa(Haydar oğlu), 1 1 7. Musa(Hüseyin oğlu), 30. Musa(Maksud oğlu), Musa(Marnik'li), 59. Musa(ömer kızı Reyhan'ın eşi), 74. Musa Ağa, 67. Musa Efendi, 3 1 . Mustafa(Avih'li), 63. Mustafa(Avzini'li), 104. Mustafa(Bayburt'lu), 1 24. Mustafa(Eyüb oğlu), 133. Mustafa(Hertüşlü zade), 98. Mustafa(Hoti), 127. Mustafa(Kaleli zade), 78. Mustafa(Molla), 126. Mustafa(Muhtar;Osman oğlu), 38. Mustafa(Tahir oğlu), 53. Mustafa(Zaza Vartik'li), 1 24. Mustafa Efendi(Avukat), 83 . Mustafa Efendi(ömer Efendi oğlu), 65. Münevver(Ali Mustafa kızı), 120. Münevver(Veli kızı), 69. Münteha(Molla Abdullah kı zı), 67. Müştak(Mehmed kızı Şöh-

ret'in oğlu), 58.

N Naciye(Hakim yardımcısı Şa ban Efendi'nin kızı), 67. Naciye(Mustafa kızı Saniye' nin kızı), 70. Nadide(Teğmen Hüseyin Efendi'nin kızı), 89. Nadir(Mahmud oğlu), 3 1 . Nadire(Ahmed'in eşi), 77. Naime(Bahri kızı), 127. Nasır Efendi(Van'lı), 1 10. Nazif(Şeyh), 83 . Nazlı(Rüstem kızı), 73. Necded(Kişerniş oğlu), 75. Necib(Rüstem Efendi oğlu), 1 09. Necmeddin(Fatma oğlu), 60. Nasibe(Binacı Mahmud'un eşi), 63. Nasibe(Münevver kızı), 69. Nezir(Bitlis'li er), 36. Nezir(Tellfil<.), 6 1 . Nigar(Alirik'li Şakir'in kızı), 120. Nigar(Fethullah'ın eşi), 78. Nigar(Polad kızı), 6 1 . Nigar Harum(Ahlat'lı), 32, 33. Nigar Harum(Mirac oğlu Osman' ın karısı), 97. Nigar Harum(Sor'lulu Reşid' in annesi), 65. Nişan(Errneni;Çıknız'lı), 1 19. Nişan(Errneni), 50.

1 55

Nuh Bey(Hafif Süvari Alayı Komutanı), 53. Nuran(Şebab kızı), 6 1 . Nuri(Jandanna), 95. Nuri(Muhtar Şaban'ın oğlu), 78. Nuri(Osman oğlu), 77. Nuriye(Hacı Cündi kızı), 77. Nuriye(Mencu oğlu Osman'ın kızı), 124. Nuro(Muhtar;Pirsolan'lı), 1 14.

eşi), 7 1 . Osman(Zeydan'lı), 77. Osman Ağa(Kalkancı oğlu), 64, 65. Osman Bey(Hersan'lı), 74. Osman Efendi(Hacı Mehmed oğlu), 83. Osman Efendi(Hala Ali za de), 83. Osman Efendi(Vergi memu ru), 1 33.

Ohan(Ermeni;Hanzır'lı), 1 3 1 . Olos(Ermeni;Armenak Tako oğlu), 120. Oıınik(Ermeni), 1 00. Oseb(Ermeni), 50. Oseb(Ermeni;Arpıt'lı), 1 06. Oseb(Ermeni;Çatak'lı), 1 04. Oseb(Ermeni;Haço oğlu), 90. Oseb(Ermeni;Müküs'lü), 101. Osman(Hacı Ahmed oğlu), 133. Osman(Barutçu z3de), 76. Osman(Bitlis'li), 55. Osman(Kaleli oğlu), 72. Osman(Kişerniş oğlu), 75. Osman(Mamagü zade), 78. Osman(Mehmed oğlu), 126. Osman(Mencu oğlu), 124. Osman(Mirac oğlu), 97. Osman(Mustafa oğlu), 126. Osman(Salih kızı Güllü'nün

Ömer(Mustafa oğlu), 52. Ömer(Veli oğlu), 69, 77. Ömer(Zeydan'lı), 74. Ömer Ağa, 76. Ömer bin Mehmed(Zeydan'lı), 77. Ömer Efend.i(Zeydan'lı), 65. Ömer Haşim(Hi7.all'lı), 40. Ömer Hulusi Efendi(Öğretmen), 70, 79.

156

Paboudjian,Paul B., 138. Pakiz.e(Abdülaziz kızı Hama il'in torunu), 59. Papazyan, Vahan(Milletveki li), 1 5, 1 6, 43. Parso(Ermeni), l 00. Peluka(Mencu oğlu Osman' ın kızı), 124. Pembe(Şükrü'nün karısı), 77.

Peren(Çelebi zade Haydar'ın eşi), 76. Peri(Hersan'lı), 63. Perihan Hanım(Receb Efen di'nin kızı), 3 1 . Piruz.e Hanım(Nasır Efendi' nin eşi), 1 1 0. Polad(Dilan zade), 76. Polad(Halid oğlu), 78. Polad(Sadık oğlu), 73. Polad(Şaban oğlu), 7 1 . Polad Efendi(Bayram kızı Yadigar'ın eşi), 62. Polad(Abdulgafur Efendi'nin kızı Ümmühan'ın torunu), 64.

R Rabia(Hacı kızı), 6 1 . Rabişe(Bitlis'li Süleyman oğ lu Ali'nin kayınvalidesi), 23 . Rafael(Ermeni;Öğretmen), 94. Rahime(Sofu Halid'in karde şi), 73. Rahmiye(Kömüs'lü), 7 1 . Rasim Efendi(Öğretmen), 89. Rayişe(Mustafa kızı), 63. Receb(Ahmed oğlu), 23. Receb(Mahallebaşı'ndan), 75. Receb(Kızıl Mescid'li), 7 1 . Receb(Mustafa oğlu), 32. Receb(Pllri zade), 78.

Receb(Taş' lı), 62. Receb(Tüccar Resul zade), 83. Receb Efendi, 3 1 . Refet(Beşir oğlu), 1 1 8. Refika(Mirac oğlu Osman'ın kızı), 97. Remzi Efendi(Van'lı), 29. Resul(Er;Celal Efendi' nin amca oğlu), 57. Resul(Kömüs'lü Rahmiye'nin kayınbiraderi), 7 1 . Resul(Osman oğlu), 1 0 1 . Resul(Mahrnud oğlu), 66. Resul(Molla;Süleyman oğlu), 74. Resul(Molla Mehmed'in ba canağı), 72. Resul(Sofu Halid'in kardeşi), 73. Resul bin Veli(Zeydan' lı), 77. Resul Efendi(Bitlis polis me muru), 30. Resul Efendi(Hacı Hasan za de), 83 . Resul Efendi(Hersan'lı), 74. Resul Efendi(Zabıt katibi), 82. Reşid(Ahmed oğlu), 120. Reyhan(Şemseddin oğlu), 64. Reşid(Adilcevaz'lı), 7 1 . Reşid(Ali oğlu), 99. Reşid(Cafer oğlu), 76. Reşid(Göktaş'lı), 1 19. Reşid(Liva'lı), 1 1 3. Reşid(Molla;Gevaş'lı), 1 00. Reşid(Molla;Alan'lı) 1 05. ,

157

Reşid(Molla Musa zade),82. Reşid(Sor'lulu), 65. Reşid(Süleyman kızı Besi'nin kardeşi), 58. Reşid Efendi(Zeydan'h), 78. Reyhan(Gülşo oğlu Musa'mn eşi), 78. Reyhan(ömer kızı), 74. Reyhan Hamm(Mahmud'un eşi), 1 1 0. Rıdvan(Taş'h), 73. Rıza(Süleyman oğlu), 129. Rı:za Maho(Ağa;Şeyh zade),

89. Rifat Bey(Binbaşı), 1 2 1 . Rindi(Hacı Osman Nasır za de' nin kardeşi), 78. Ruben(Ermeni;Veznedar),

120. Said(Elmas oğlu), 6 1 . Said(Hacı Ali oğlu), 98. Said(Harn:za oğlu), 77. Said(Sofu Veli'nin yeğeni),

62. Said Efendi(Bitlis müftüsünün oğlu), 33. Said Efendi(Van'lı), 29. Said-i Kürdi(Molla), 30. Said-i Kürdi(Molla;Bedi-üz:zaman), 48, 49. Salih(Ahlat'lı Hüseyin oğlu),

65.

97. Ruben(Taşnak Komitesi üye si), 16, 5 1 . Rukiye(Muhabbet'in teyzesi),

76. Rukiye(Taş'h), 67. Rüstem(Taş'lı), 73 . Rüstem Efendi(Van'lı), 1 09. Rüşdü Mehmed(Za:za Vartik'li), 1 24.

s Sabit(Memi kızı Saliha'mn oğlu), 6 1 . Sabri(Hacı oğlu), 6 1 . Sadık(Derviş Ağa zade),83. Sadık(Taş'lı), 67. Sadık(Zülkadir zade), 77.

158

Sadullah Efendi(Hirit'li), 5 1 . Sadullah(Müftü zade), 84. Safiye(Tatar Gazi'li), 59. Sahak(Ermeni;Çatak'lı), 104. Sahak(Ermeni;Mosik oğlu),

Salih(İbrahim oğlu), 73. Salih(Karçıkan'lı) 7 1 . Salih(Külhancı;İlyas kızı Leyla'mn oğlu), 72. Salih(Memi kızı Saliha'mn oğlu), 6 1 . Salih(Onbaşı Halid'in oğlu), ,

31. Salih(Serir'li), 1 02. Salih Bey(Muhtar), 92, 93 . Saliha(Memi kızı), 6 1 . Salim Efendi(Sadullah oğlu),

87. Sander(Ermeni), 25. Saniye(Mustafa kızı), 70. Sarat, Ahmet Hulki, 9, 138. Saru Kfilıya(Ermeni; Kozlu'lu), 1 3 1 . Sayyad(Avih'li), 7 1 .

Sayyad(Hüseyin kızı Cernile'nin oğlu), 60. Sayyad(jandarma), 96, 97. Sefer Bey, 75. Selam(K.ömüs'lü), 76. Selbi(Nasır zade ishak'ın eşi), 78. Selbi(Reşid Efendi'nin kızı), 78. Selim(Hacı Bey oğlu), 50. Selim(K.araçay'lı), 127. Selim(K.ömüs'den), 69. Selim Han(Hacı Bey oğlu), 106. Senco(Şaban oğlu), 76. Seray(Hacı kızı Rabia'nın an nesi), 6 1 . Sergis(Büyük;Ermeni çete reisi), 1 1 1 , 1 1 2 . Sergis(Enneni), 50. Sergis(K.eşiş oğlu;Enneni), 1 30. Sergis(K.eşiş), 100. Sergis(K.üçük;Enneni çete reisi), 1 1 1, 1 12. Sergis, bkz. ,Laıo(Mihran). Sergisyan Misak(Enneni; Kahkik'li), 1 30. Servet(Zaza Varti.k.'li), 124. Servet Bey(Muş Mutasarnfı), 25, 40, 42. Seyfullah Efendi, 77. Seyyare(Durak kızı), 1 26. Seyyid Han(Yusuf Seydo oğlu), 57. Seyyid İbrahim, 90. Shaw, Ezel Kural, 7, 138. Shaw, Stanford J. , 7, 138.

Sıdkı(Hasan oğlu), 1 15 . Simon(Enneni;Çaıak'lı), 1 04. Simon(Enneni;Kagaziili), 1 04. Simon Tulunciyan(Ermeni), 1 02. Subera(Amo kızı), 59. Sultan(Beygiri'li), 37. Sultan(Halo'nun eşi), 76. Sultan(Merni kızı Saliha'nın kızı), 6 1 . Sultan(Molla Süleyman'ın kızı), 69. Sultan(Tilli kızı), 72. Sultan(Veli kızı), 69. Suna(Mikdad Bey'in eşi), 1 1 8. Sülin(Ayn-el Band'li), 62. Süleyman(Ali oğlu), 120. Süleyman(Hacı Yusuf Zade), 32, 33. Süleyman(Hasan kızı Abani'nin kayınbiraderi), 59. Süleyman(Hersan'lı), 74. Süleyman(K.aleli zade), 78. Süleyman(K.ömüs'lü), 59. Süleyman(K.öse zade Hasan' ın oğlu), 76. Süleyman(Mehmed oğlu), 77. Süleyman(Molla), 69. Süleyman(Nuril oğlu), 9 1 . Süleyman(Servet oğlu), 124. Süleyman(Tatar Gazi'li Safiye'nin eşi), 59. Süleyman(Tüccar Yakub za de), 84.

159

Süleyman(Zabıt k3tibi Resul Efendi'nin kardeşi), 82. Süleyman Efendi (Komiser muavini), 29. Süleyman Efendi(Yüzbaşı),

98. Süleyman Efendi(Zeydan' lı),

65. Süslü, Amıi, 7, 1 38.

ş Şaban(Avih' li), 7 1 . Şaban(Kömüs'lü), 76. Şaban Efendi(Hfilcim yardım cısı), 67. Şaban Efendi(Hoca), 7 1 . Şaban Vehbi Efendi (Bitlis Zabıt Başkatibi), 30. Şafi'i(Mehmed oğlu), 40. Şakir(Abdülaziz kızı Hamail'in oğlu), 58. Şakir(Alirik'li), 120. Şakir(Beşir oğlu), 1 1 8. Şakir(Mehmed oğlu), 66. Şebab(Hacı oğlu), 6 1 . Şebab(Malazgirt' ti), 6 1 . Şefik(Hersan'lı Mehmed kızı Şöhret'in oğlu), 64. Şefika(Nigar Hanım'ın kızı),

97. Şemo(Avih' li), 70. Şemo(Kazanan'lı Şeyh Ahmed'in eşi), 32, 63. Şemo(Osman oğlu), 53. Şemo(Yazık'h), 1 1 3. Şemseddin(Hacı Yusuf za-

1 60

de), 63. Şemseddin(Hersan' lı), 64. Şemseddin Arif(Muhtar Şa ban'ın torunu), 78. Şemseddin Efendi(Nasır z3de), 78. Şemseddin Müzik z3de, 78. Şerif(Kıimil oğlu), 67. Şerif(Taş'lı), 67. Şerif Efendi(Van'lı), 1 07. Şevket(Mustafa Efendi oğlu),

65. Şevket(Pir Musa z3de), 78. Şimşir, Bilfil N., 8, 138. Şirak(Enneni), 101. Şirin(Enneni), 1 1 1 , 1 1 3. Şişman, Adnan, 1 08. Şöhret(Hersan'lı Mehmed kızı), 64. Şöhret(Marmut'lu Mehmed kızı), 58. Şükrü(Beşir oğlu), 78. Şükrü(Binacı Mahrnud'un oğlu), 63. Şükrü(Hüseyin oğlu), 11 O. Şükrü(Ilıca Nahiye Müdürü),

127. Şükrü(irfan Dizdar z3de'nin oğlu), 78. Şükrü(Mehmed Efendi'nin kızı Gülsüm'ün eşi), 72. Şükrü(Molla;Pekeriç'li), 1 27. Şükrü Efendi(Hünk3r Ha nım'ın eşi), 68. Şükrü Efendi(Molla; Alirik' li), 120. Şükrü Efendi(Yüzbaşı), 1 08.

T Taha(Şeyh), 90. Tahir(Halid oğlu), 1 00. Tahsin Efendi(Hirit'li), 5 1 . Tangasal(Enneni), 50. Tayyib(Abdülharnid oğlu),

52. Tero(Er), 32, 33. Tevfik(Batum oğlu), 64. Tevfik(Faris oğlu), 67. Tevfik(Kazancı z.3de İbrahim oğlu), 77. Tevfik Efendi(Mal müdürü),

95. Tilli(Hasso kızı), 72. Tongerloo, Alois varı, 7, 1 38. Topal Markere(Ermeni), 45.

u Ulviye(Dirona'lı), 1 34.

Ü Ümetullah(Tatar Gazi'li Sa fiye'nin kızı), 59. Ümrnühan(Abdülgafur Efen di'nin kızı), 64. Ümrnühan(Mehrned oğlu Sü leyman' ın annesi), 77. v Vahan(Ermeni), 1 0 1 . Vahan(Ermeni;Molla Ku-

laç'lı), 128. Vano(Muş'lu Melkon oğlu),

34. Vartan(Piskopos), 102. Vefik Bey(Van polis müdür vekili), 29. Veli(Sofu;Receb oğlu), 62. Veli Çavuş(Hamz.a Çelebi z.ade), 76. Vremyan(Enneni), 1 1 1 , 1 15. Vremyan(Milletvekili), 15. y Yadigıir(Bayram kızı), 62. Yadigıir(Hasan kızı), 58. Yadigıir(Süleyman kızı), 74. Yadigıir(Şaban kızı), 7 1 . Yakub(Ali oğlu), 52. Yakub(Hacı Bey oğlu), 50. Yasin(Barutçu z.ade), 83. Yasin Efendi, 83. Yasin Efendi(Mehrned oğlu),

29. Yunus(Hacı Hasan oğlu), 84. Yusuf(Hacı Ali oğlu), 32, 63. Yusuf(Hersan'lı), 64. Yusuf(Hoca;Kızıl Mescid'li),

69. Yusuf(Kömüs'lü), 76. Yusuf(Mahrnud oğlu), 1 1 5. Yusuf(Mehrned oğlu), 47. Yusuf(Polad oğlu), 73. Yusuf(Saylam oğlu), 125. Yusuf(Sofu Halid'in yeğeni),

73. Yusuf(Şakir kızı Mercan'ın

161

yeğeni), 57. Yusuf(Şeyh;Şeyh Abdülga ni'nin oğlu), 72. Yusuf(Şeyh), 90. Yusuf Efendi(Kazazlar Şey hi), 70, 79. Yusuf Efendi(Şeyh;Süleyman Efendi'nin oğlu), 65. Yusuf Efendi(Şeyh;Hacı Me lik :z.3de), 70, 79. Yusuf Kenan(Müküs'lü),

101.

72. Ziya Bey(Van'lı), 1 1 6. Ziynet(Kişemiş kızı), 74. Ziynet(Nuri Kızı), 60. Ziynet(Van'lı), 64. Zübeyde(Aktaş'lı), 125. Zülfinaz(Arafat'ın annesi),

63.

Yusuf Seydo(Seydan aşireti reisi), 57. Yusuf Ziyaeddin, 105. z Zaho(Ermeni), 50. Zakire(Dirona'lı), 135. Zarife(Süleyman kızı), 59. Zekiye(Aşir :z.3de Habib'in eşi), 63. Zekiye(Beşir oğlu Şakir'in kızı), 1 1 8. Zekiye(Hacı Cündi'nin eşi),

77. Zeliha(Dirona'lı), 1 34. Zeliha(Hizan'lı), 40. Zeliha(İsmail Ağa kızı), 1 08. Zeliha Hanım(Kadik oğlu Hüseyin Efendi'nin eşi),

98. Zernişan(Sayyad kızı), 7 1 . Zeynep(Halid kızı), 74. Zeynep(Mehmed kızı), 69. Zeynep(Taş'lı), 67.

162

Zeynep(Timur oğlu Murad'ın eşi), 1 1 8. Zihni(Mustafa oğlu), 127. Ziver(Molla Mehmed oğlu),

Zülfinaz(İsa Ağa kızı), 74. Zülfiye(Sadık kızı), 67.

B COGRAFİ ADLAR .

A Abağa(bucak), 9 1 , 92. Abbas Ağa(mahalle), 1 07. Abri(Muş-Bulanık-Erentepe bucağına bağlı bugünkü E senlik köyü), 34. Acara, 2 1 . Adıvar(köy), 6 1 . Adilcevaz, 14, 68, 7 1 , 88, 98. Adir-i Ulya(Bitlis-Hiza.n-Sağınlı bucağına bağlı köy), 48. Ağaçlık(Avzini), 104. Ağartı(Ayanıs), 88, 98, 1 08. Ağcakale, 94. Ağcarnelik(Erzurum-HınısHalilçavuş bucağına bağlı bugünkü Akçarnelik köyü), 1 30. Ağdad(Muş-Korkut bucağına bağlı bugünkü Yolgözler köyü), 54. Ağırof(dağ), 102. Ağrı, 38, 54, 91, 129, 1 30. Ahkis(Bitlis-Hiza.n-Akşar bucağına bağlı köy), 1 6, 36. Ahlat, 32, 50, 58, 60, 65, 66, 68, 85. Aht(dağ), 94. Ahtarnar(ada), 102, 106. Akçan(Muş'a bağlı bugünkü Mercimekkale bucağı), 25, 40, 5 1 .

Akçarnelik(Ağcarnelik), 1 30. Akmescit(Zanoy), 133. Akşar(Hakif), 35, 36, 37, 3 8, 40, 54. Aktaş(kom), 124. Alacabük(Pelli), 95, 1 05. Alacayar(Berho), 106. Alan(köy), 105. Albayrak(Şikefti-Dir), 90, 96, 1 09. Aleman(Bitlis-Tatvan ilçesi ne bağlı bugünkü örenlik köyü), 53. Alemdar Köprüsü, 62, 8 1 . Alirik(Erzincan-Tercan ilçesine bağlı bugünkü Beşgöze köyü), 120. Alnıak(Bahanıs), 1 12. Altıntaş, 127. Amik(köy), 98. Anadere(Oranis), 25 . Anadolu, 44. Antep, 82. Arak(Muş'a bağlı bugünkü Kepenek köyü), 42. Arak Manastırı, 42. Arak(Muş' a bağlı bugünkü Kepenek köyü), 4 1 . Arap Köprüsü(köprü;Bitlis), 24, 29, 68, 8 1 , 85. Arap(Ağn-Eleşkirt ilçesine bağlı bugünkü öztoprak

1 63

köyü), 129. Arçkanis(köy), 1 03. Arkanis(Van-Çatak ilçesine bağlı bugünkü Işınlı köyü), 105.

Arpıt(köy), 1 05, 1 06. Artvin, 2 1 . Arvas(Van-Gevaş-Bahçesaray ilçesine bağlı bugünkü Doğanyayla köyü), 1 06. Asbaşin(Van-Gürpınar ilçe sine bağlı bugünkü Çavuş tepe köyü), 94, 95. Aşağı Kale 81, 82. Aşkale, 125, 127. Aşnak(Bitlis-Tatvan-Reşadiye bucağına bağlı bugünkü Budaklı köyü), 106. Atalan(köy), 96, 97, 99. Aımaca(Havins), 1 06. Avih(mahalle), 58, 61, 63, 64, 66, 70, 7 1 . Avrupa, 8.

Avzini(Van-Çatak: ilçesine bağlı bugünkü Ağaçlık kö yü), 104. Avzut(Büvetli), 54. Ayanıs(Ağartı), 88, 98, 1 08. Ayn-el Band(mahalle), 62, 66, 74, 97, 1 00, 101, 102, 106. Azad(köy), 59.

Azakpur(Muş'a bağlı bugün kü Korkut bucağı), 55.

Az.erbaycan. 13.

Az.erkoh(köy), 1 05.

164

B Baçerge, 96. Bağdad, 1 2 1 . Bağpınar(Kötür), 1 1 9. Bağrıaçık(köy), 103. Bahanıs(Van-GürpınarGüz.elsu bucağına bağlı bugünkü Alruak köyü), 1 12.

Bahçesaray(Müküs), 46, 49, 93, 97, 1 00, 101, 102, 1 06.

Bahik(köy), 1 06. Bakacık(Keşişoğlu), 95. Bakırdağı, 1 2 1 . Balaldı(Kömüs), 92, 93, 1 09. Bardik(köy), 55. Bargiri(Muradiye), 98. Baş(mahalle), 27. Başkale, 90, 9 1 , 103, 1 09. Batum, 2 1 . Bayburt, 124. Bayezid, 54, 9 1 . Beğendik(Vartik), 123, 124. Belenoluk(Yukarı Hişet), 37. Bellitaş(Hararni), 1 30. Berho(köy), 106. Beşgöze(Alirik), 120. Beşkaya(Humlar), 123. Betlevo(köy), 27. Beygiri(Bitlis-Hizan-Akşar bucağına bağlı köy), 16, 37.

Beyrut, 43. Bitlis, 9, 10, 1 1 , 14, 15, 1 6, 23, 24, 25, 29, 30, 3 1 , 32, 33, 35, 36, 37, 38, 48, 50, 5 1 , 52, 53, 54, 55, 57, 5�

6 1 , 65, 67, 79, 84, 86, 88, 91, 95, 99, 105, 1 06, 1 09, 1 10, 1 1 1 , 1 15, 1 1 6. Borçka, 2 1 .

Borem(Siirt-Pervari ilçesine bağlı köy), 46. Boz.oğlak, 126. Bölükyazı, 24, 38, 5 1 . Bölükyazı(Simek), 5 1 . Bölükyazı(Tatik), 24. Budaklı(Aşnak), 1 06. Bulanık, 33, 34, 6 1 . Büvetli(Avzut), 54. c

Camili(Maçakhel), 21 . Cankurtaran(Gebolan), 34. Cevizlik(köy), 1 34. Ciğerkum(köy), 1 2 1 .

ç Çaçvan(Bitlis-Hizan-Sağınlı bucağına bağlı köy), 48, 49.

Çakar(mahalle), 27. Çakmaklı(Meı;geyik), 1 1 7. Çanakyayla(Viran), 30. Çanklı Manastır(Çanlı Kilise-Çengelli Kilise), 41 . Çapkis(Bitlis-Çukur bucağı na bağlı bugünkü Üzümve ren köyü), 54. Çat, 5 1 , 1 1 8. Çatak(Şatak), 14, 46, 47, 48, 96, 97, 1 0 1 , 102, 103, 1 04, 105, 106, 1 1 1 .

Çatakdibi(Sokan), 1 04. Çavuştepe(Asbaşin), 94, 95. Çel Çemkan(köy), 47. Çıknız(Erzincan-Tercan ilçesine bağlı bugünkü Yayla yolu köyü), 1 1 9. Çiftlik(bucak), 125. Çiftlik(Erzurum merkez bu cağına bağlı bugünkü Çift likköy), 1 26. Çoba.noğlu(köy), 1 1 3. Çobanören(Vilas), 45. Çökekyazı(Hirit), 25, 38, 5 1 . Çomaldı(Nabat), 98. Çukur, 54, 55. Çukurtarla(Hanik), 50. D Dalda(Engesor), 52. Daldere(Karkar), 94, 1 02. Darnis-i Sufla(köy), 1 03. Darnis-i Ulya(Van-Çatak ilçesine bağlı bugünkü Yu karı Narlıca köyü), 1 03 . Dedeli(köy), 59, 60. Dentas(köy), 45. Der(köy), 102. Derebey(mahalle), 95. Develi, 1 2 1 . Dilhas(köy), 5 3 . Dir(Van-Başkale ilçesi bucak merkezi Albayrak), 90, 96. Dirimpınar(Hanik), 50. Dirona(köy), 1 34, 135. Diyadin Köprüsü, 8 1 . Diyarbakır, 14, 27, 59, 96, 99, 1 08, 1 1 0, 1 ı 1 . 1 65

Doğanyayla(Arvas), 1 06. Doğu Anadolu, 7, 8, 1 5, 2 1 , 94. Doğu Bayezid, 9 1 . Dönemeç(Engil), 47, 99, 109. Duman(köy), 1 30.

E Ebriren(köy), 96. Edebük(köy), 1 1 9. Edremid(mahalle), 1 14. Edrernit(Van-Gümüşdere bucağına bağlı bugünkü Sar mansuyu köyü), 99, 109. Ekice(Van-Timar bucağına bağlı bugünkü Sağlamtaş köyü), 92. Ekindüzü(Hertovin-i Ulya; Hertovin-i Sufla), 45, 47. Elaldı(İl Aldı), 1 2 1 . Elazığ, 97, 128, 1 3 1 . Eleşkirt, 129, 130, 1 3 1, 1 32. Elmabulak(Kolosik), 53. Elmalık(Zivistan), 95. End(köy), 48. Engesor(Bitlis-Tatvan ilçesine bağlı bugünkü Dalda köyü), 52. Engil(Van-Gümüşdere buca ğına bağlı bugünkü Döne meç köyü), 47, 99, 109. Erçek, 95, 98, 1 15 . Erciş, 14, 92, 98, 106, 1 1 3. Erentepe(Liz), 33, 34. Ergeçidi(Kesan), 38, 1 06. Erivan, 36. 166

Ennenistan, 15, 1 6, 43, 49. Erzincan, 9, 103, 1 1 7, 1 1 9, 120, 121, 123, 1 24, 125. Erzurum, 9, 5 1 , 68, 96, 1 1 O, 1 1 1 , 1 1 7, 1 1 8, 1 1 9, 1 23, 1 24, 125, 126, 127, 128, 1 30, 1 3 1 . Esbişad(Van-Erçek bucağına bağlı bugünkü Yukarı Göl alan köyü), 95. Eserıkıyı(Parkat), 88. Esenlik(Abri), 34. Eskipolat(Serçeme), 126. Eyüb oğlu(kom), 1 25.

F Fındıklı(Kursan), 1 2 1 .

G Garib(Gapir), 1 30. Gebolan(Muş-Bulanık-Eren tepe bucağına bağlı bugün kü Cankurtaran köyü), 34. Gedikbulak(Timar), 1 1 1 . Gevar(Hakkan iline bağlı bugünkü Yüksekova ilçe si), 78, 96. Gevaş, 24, 47, 93, 94, 96, 97, 98, 100, 101, 102, 106, 108, 1 1 5. Giresun, 1 2 1 . Gökay(Külat), 9 1 . Gökçe(Hogik), 125. Gökçimen(Prons), 38, 1 05. Göktaş(köy), 1 1 9. Göldüzü(bucak), 88.

Göller(Kahkik), 1 30. Göllü(köy), 1 08, l l 1, l l2. Görele, 121. Gözaydın(köy), 1 30. Gurd(köy), 54. Gülpik(Bitlis-Hizan'a bağlı bugünkü Süttaşı köyü), 24. Gülsünler(Şeyh Kara), 88, 98, l l4.

Gülyurdu(Kalafkaarduçlu), 1 34.

Halil Ağa(mahalle), 1 1 6. Halil Çavuş(bucak), 1 30. Harntos(mahalle), 58, 59. Harnzikan(Ağn'ya bağlı bugünkü Taştekne köyü), 54.

Hani, 27, 29, 33. Hanianik(köy), 50. Hanik(Bitlis-Ahlat'a bağlı bugünkü Çukurtarla köyü), 50.

Gümüşdere, 47, 95, 99. Gümüşhane, 1 2 1 . Gümüşören(Ozim), 37, 44, 45, 46, 1 0 1 .

Güneydoğu Anadolu, 7, 8, 15.

Günkırı(Kotni), 54, 55. Gürpınar(Havasur), 94, 95, 99, 100, 102, 1 03, 1 04, 1 06, l l l , l l2. Güzbulak(Pelegöz), 1 2 1 . Güzelsu(bucak), 99, 100, l l2. Güzelsu(köy;Hoşab), 99.

Hanik(Muş-Malazgirt-Nuret tin bucağına bağlı bugünkü Dirimpınar köyü), 50. Hanzır(Ağn-Eleşkirt ilçesine bağlı bugünkü Yücekapı köyü), 1 30, 1 3 1 . Hararni(Erzurum-Hınıs-Ka raköprü bucağına bağlı bu günkü Bellitaş köyü), 1 30. Hashır, 45, 46. Hathavur, 133. Hatuniye(mahalle), 85, 107, 1 08.

Hatuniye Köprüsü, 8 1 . Havasur(Van'a bağlı bugün kü Gürpınar ilçesi), 94, 95, 1 02, 1 03, l l l .

Haçavera(Trabzon-Maçka il çesine bağlı bugünkü Ye şilyurt köyü), 134. Hakbilir(Pekeriç), 126, 127. Hakif(Bitlis-Hizan ilçesine bağlı bugünkü Ak:şar buca ğı), 35, 36, 40. Hakkıiri , 9, 12, 78, 87, 89, 90. Haleb, 14, 49, 95.

Havins(Van-Timar bucağına bağlı bugünkü Atmaca kö yü), 106. Herakolu(dağ), 47. Hersan(mahalle), 32, 57, 63, 64, 65, 66, 69, 70, 72, 73, 74, 82, 83, 85.

Hertovin-i Sufla(Siirt-Pervari ilçesine bağlı bugünkü E kindüzü köyü), 45, 47. 1 67

Hertovin-i Ulya(Siirt-Pervari ilçesine bağlı bugünkü E kindüzü köyü), 45, 47. Hezor, 21. Hıdır(Van-Timar ilçesine bağlı bugünkü Hıdırköy),

Huyut(Bitlis-Mutki ilçesine bağlı bugünkü Kavakbaşı bucağı), 57. Hüseyin Efendi(kom), 123.

98, 1 14.

Hıdırköy(Hıdır), 98, 1 14. Hınıs, 128, 1 30, 1 3 1 . Hirit(Bitlis-Hizan ilçesine bağlı bugünkü Çökekyazı köyü), 25, 38, 5 1 . Hişet(Aşağı;Orrnandalı), 3 7, 45 .

Hişet(Bitlis-Hizan-Akşar bu cağına bağlı bugünkü Kol ludere köyü), 37, 44, 47. Hişet(Yukarı;Belenoluk), 37. Hişt(Van-Gürpınar-Yalınca bucağına bağlı köy), 1 1 1 . Hiyoyan(köy), 54. Hizan, 16, 24, 25, 35, 36, 37, 38, 39, 46, 48, 64, 9 1 ,

94.

Hogik(Erzincan-Tercan ilçe sine bağlı bugünkü Gökçe köyü), 125. Horotis(köy), 100. Horozdere(Horus), 38. Hortokup(köy), 1 33 . Horus(Bitlis-Hizan ilçesine bağlı bugünkü Horozdere köyü), 38. Hoşab(Van-Gürpınar-Güzel su bucağına bağlı bugünkü Güzelsu köyü), 99. Hurnlar(Erzincan-Tercan il çesine bağlı bugünkü Beş kaya köyü), 123. 1 68

Ilıca, 125, 126. Işınlı(Arkanis), 105 .

İdil, 23 . İl Aldı(Erzincan-Tercan ilçe sine bağlı bugünkü Elaldı köyü), 1 2 1 . İmam Kullu(köy), 1 2 1 . İskenderun, 14, 1 5 . İspilci(Trabzon-Maçka ilçesine bağlı bugünkü Ocaklı köyü), 133. İspir, 1 3 1 . İstanbul, 8, 10, 103. K Kabunduruk(Erzurum-Aşka le-Çiftlik bucağına bağlı bugünkü Koçbaba köyü), 125.

Kafkas, 1 1 . Kafkasya, 15, 56. Kagaziz(köy), 103, 104. Kahkik(Erzurum-Hınıs-Halilçavuş bucağına bağlı bu günkü Göller köyü), 1 30. Kahnemiran(Van-Çatak ilçe sine bağlı bugünkü Uzun-

tekne köyü), 103. Kalafka(köy), 1 34. Kalafkaarduçlu(Gülyurdu), 134. Kalafkahatipli(Körnürcü), 1 34. Kalatkaiskenderli(Taşdelen), 1 34. Kale(mahalle), 33. Kalecik(köy), 95. Kaplıca(köy), 5 1 . Kara Çoban(Erzururn-Hınıs' a bağlı bugünkü Karaçoban bucağı), 1 30. Karahasan(bucak), 59. Kara Hüseyin(köy), 35. Kara Kilise(Karaköse), 54, 131. Kara Köprü(Erzurum-Hınıs Karaçoban bucağına bağlı bugünkü Karaköprü köyü), 1 30, 1 3 1 . Karaağıl(bucak), 6 1 . Karabağ, 39. Karacaviran(korn), 1 24. Karaçay(köy), 1 26, 127 . Karaköse(Kara Kilise), 54, 131. Karakütük(Zigak), 53. Karameşe(köy), 28. Karasu, 39, 40. Karasu(Marınit Suyu), 98. Karbastı(Korsuh), 35, 36. Karçıkan(ilçe;Van), 24, 46, 7 1, 94, 95, 99, 1 05. Karkar(Van-Gevaş ilçesi merkez bucağına bağlı bu günkü Daldere köyü), 94,

1 00, 1 02. Kars, 1 1 7, 127. Kasır(Van-Gürpınar-Güzelsu bucağına bağlı bugünkü Sevindik köyü), 1 00. Kavakbaşı(Huyut), 57. Kayalu(köy;Mardin), 23, 24. Kayalı(köy;Mardin-İdil), bkz., Kayalu. Kayseri, 1 2 1 . Kazan, 27, 1 1 8, 129. Kazanan(köy;Muş-Korkut), 23, 28, 32, 34, 63 . Kemah, 126. Kepenek(Arak), 4 1 , 42. Kepirli(Nurs), 48. Kerek oğlu(köy), 59. Kesan(Ağn-Tutak ilçesine bağlı bugünkü Ergeçidi k� yü), 3 8, 1 06. Kesan(Sancak adı), 38. Keşiş(köy), 96. Keşişoğlu(Van merkez bucağına bağlı bugünkü Baka cık köyü), 95 . Kevar(Bitlis-Hizan-Sağınlı bucağına bağlı köy), 48. Kevenli(Şuşanis), 98. Kılınç Gediği, 55. Kırkgeçit(bucak), 1 04. Kırköy(Sironik), 42, 5 1 . Kışlak(köy), 1 24. Kızıl Kilise(Van-Muradiye merkez bucağa bağlı bu günkü Yakıncak köyü), 93. Kızıl Manastır, 4 1 . Kızıl Mescid(mahalle), 60, 6 1 , 64, 65, 66, 68, 69, 7 1 , 1 69

72, 80, 84.

Kinekas(köy), 101. Kirs(köy), 95. Kocapınar, 1 06. Koçbaba(Kabunduruk), 125. Kolludere(Hişet), 37, 44, 47. Kolosik(Muş'a bağlı bugünkü Elrnabulak köyü), 53. Komera(Trabzon merkez bu cağa bağlı bugünkü Yalın cak köyü), 135. Kopal(Ağn-Eleşkirt ilçesine bağlı bugünkü Palakçayın köyü), 130. Korkut(köy), 95. Korkut(bucak;Muş-Korkut), 23, 54, 55.

Korsuh(Bitlis-Hizan ilçesine bağlı bugünkü Karbastı kö yü), 16, 35, 36. Kotni(Bitlis-Çukur bucağına bağlı bugünkü Günkın kö yü), 54, 55. Kotum(Bitlis-Tatvan-Küçük su bucağına bağlı bugünkü Küçüksu köyü), 52, 53. Kozlu(köy), 1 3 1 . Kozluca(köy), 95. Kömürcü(Kalafk:ahatipli),

sine bağlı bugünkü Uluşar köyü), 1 16. Kötür(Erzincan-Tercan ilçe sine bağlı bugünkü Bağpı nar köyü), 1 19. Kumus(Muş'a bağlı köy), 42, 51.

Kursan(Erzincan-Tercan il çesine bağlı bugünkü Fın dıklı köyü), 1 2 1 . Kuru Bulak(mahalle), 59, 60. Kuru Salan(dağ), 1 00. Kurukol(köy), 1 1 7, 1 20. Kurultu(Verandanis), 1 02. Kuşanlı(köy), 35. Kutis-i Sufla(Bitlis-Hizan Sağınlı bucağına bağlı köy), 48. Kutis-i Ulya(Bitlis-Hizan Sağınlı bucağına bağlı köy), 48. Küçüksu(bucak), 52. Küçüksu(Kotum), 52, 53. Külat(Bitlis-Hizan ilçesine bağlı bugünkü Gökay köyü), 9 1 . Kümes(mahalle), 64. L

1 34.

Kömüs(mahalle), 59, 62, 69, 7 1 , 76, 82.

Kömüs(Van-Muradiye mer kez bucağa bağlı bugünkü Balaklı köyü), 92, 93, 109. Köprü(bucak), 1 30. Köprü Köy(köy), 96, 1 12. Körzut(Van-Muradiye ilçe1 70

Lahyan(köy) 1 0 1 . Liva(köy), 1 13. Liz(Muş-Bularuk ilçesine bağlı bugünkü Erentepe bucağı), 33. ,

M Mabekor(mahalle), 60. Maçakhel(Camili), 2 1 . Maçka, 133, 1 34. Ma' murat-ül-Azi.7.(Elazığ), 97. Mahallebaşı(mahalle), 5 8, 67, 70, 73, 75, 82, 85. Malazgirt, 50, 59, 61, 74, 1 32. Malik(Siirt-Pervari ilçesine bağlı köy), 45 . Mama Hatun(Tercan), 122. Maradit(Muratlı), 2 1 . Mardin, 23, 24, 87, 1 10. Marmit Suyu(Karasu), 98. Marnik(köy), 54, 59. Menderiş(köy), 1 09. Mercimekkale(Akçan), 25, 26, 28, 40. Merik Ali(kom), 123. Marmutlu(mahalle), 58. Mescid(mahalle), 58. Mezgeyik(Erzincan-Tercan ilçesine bağlı bugünkü Çakmaklı köyü), 1 17. Mezraa(köy), 103. Mezraa-i End(köy), 48, 49. Mezraa-i Şeyhan(Van-GevaşBahçesaray bucağına bağlı bugünkü Ünlüce köyü), 100. Mülaka(köy), 1 33. Molla Davud(Muş-Bulanık Erentepe bucağına bağlı köy), 33, 34. Molla Kasım(Van-Timar

bucağına bağlı bugünkü Mollakasım köyü), 88, 1 08, 1 14. Molla Kulaç(Erzurum-Hı rus' a bağlı bugünkü Molla kulaç köyü), 1 28. Molla Yahya(köy), 35. Moskova, 1 1 7. Muradiye, 3 1 , 9 1 , 92, 93, 95, 98, 1 14, 1 1 5, 1 16. Muratlı(Maradit), 21 . Mustafa(Erzincan-Tercan il çesine bağlı bugünkü Mus tafabey köyü), 125. Mustafabey(köy;Mustafa), 1 25, 1 26. Muş, 9, 1 0, 14, 15, 1 6, 25, 26, 27, 28, 33, 34, 40, 4 1 , 42, 43, 47, 50, 5 1 , 5 3 , 54, 55, 57, 59, 6 1 , 1 32. Mutki, 57. Müküs(Van-Gevaş ilçesine bağlı bugünkü Bahçesaray bucağı), 46, 49, 93, 97, 1 0 1 , 102.

N Nabat(Van-Erçek bucağına bağlı bugünkü Çomaklı kö yü), 98. Nfilıoşnıld(mahalle), 60. Nevşan(mahalle), 1 1 0. Nezarborum, 45. Norduz(Van-Gürpınar ilçesine bağlı bugünkü Yalınca bucağı), 95. Norevan(köy), 106. 171

Norgah(köy), 54. Norkuh(Van-Gürpınar ilçesi ne bağlı bugünkü Yolaşan köyü), 1 06. Norşin(mahalle), 98, 1 1 5 . Nurettin(bucak), 50. Nurs(Bitlis-Hizan-Sağınlı bucağına bağlı bugünkü Kepirli köyü), 48. Nusaybin, 1 10, 1 1 5 . o

Ocaklı(İspila), 133. Oranis(Bitlis-Tatvan-Reşadi ye bucağına bağlı bugünkü Anadere köyü), 25. Onnandalı(Aşağı Hişet), 3 7, 45. Orta Til(köy), 1 29. Otaç(Zirket), 54. Otluca(Şeyh Ayne), 88, 1 14. Ovacık(bucak), 1 25 . Ovacık(köy), 1 26. Ozim(Siirt-Pervari 'ye bağlı bugünkü Gümüşören kö yü), 37, 44, 45, 46, 1 0 1 .

ö ömer Ağa(kom), 1 23. ôrenlik(Aleman), 53. öz.aıp(Saray), 95, 96, 1 03. Özkavak(köy), 55. öztoprak(Arap), 1 29.

1 72

Pakiz(köy), 88, 95. Palakçayın(K.opal), 1 30. Papir(sokak), 6 1 . Par(köy), 1 0 1 . Parkat(Bitlis-Adilcevaz-Göldüzü bucağına bağlı bu günkü Esenkıyı köyü), 88. Pars(köy), 1 03. Parsinik(köy), 1 2 1 . Pasinler, 1 1 9. Patnos(mahalle), 72. Pav(Bitlis-Çukur bucağına bağlı bugünkü Yamaçköy), 54. Paıaryolu(bucak), 1 3 1 . Pekeriç(Erzincan-Kemah Boroğlak bucağına bağlı bugünkü Hakbilir köyü), 1 26, 1 27. Pelegö7.(Erzincan-Tercan il çesine bağlı bugünkü Güz bulak köyü), 1 2 1 . Pelli(Bitlis-Tatvan-Reşadiye bucağına bağlı bugünkü Alacabük köyü), 1 05 . Pervari, 25, 37, 43, 45, 46, 47, 1 0 1 . Pınarüstü(Yekmal), 54. Piro7.(Siirt-Pervari ilçesine bağlı bugünkü Taşdilek kö yü), 45. Pirsolan(Van-Muradiye ilçe sine bağlı bugünkü Sürü yolu köyü), 1 14. Prons(Bitlis-Hiza.n ilçesine bağlı bugünkü Gökçimen

köyü), 38, 1 05 .

R Reşadiye, 25, 95, 1 05, 1 06, 1 15.

s Sağlamtaş(Ekice), 92. Sağınlı(Uçum), 48. Saray(Van iline bağlı bugünkü özalp ilçesi), 95, 96. Sarıkonak(bucak), 3 1 . Sarmansuyu(Edremid), 99, 1 09. Sason, 47. Savur, 30, 3 1 . Sefer Bey Köprüsü, 8 1 . Seki(köy), 1 1 8. Sekur(köy), 1 6, 35, 36, 37. Selim Bey(mahalle), 1 10, 1 15. Serçeme(Erzurum-Ilıca buca ğına bağlı bugünkü Eski polat köyü), 1 26. Serir(köy), 1 02, 1 03. Sevindik(Kasır), 1 00. Seyfkar(köy), 48. Sılık(köy), 1 20. Siirt, 9, 25, 37, 43, 45, 46, 47, 93. Sim Haç(Bitlis-Hizan-Akşar bucağına bağlı köy), 38. Simek(Bitlis'e bağlı bugünkü Bölükyazı bucağı), 5 1 . Sinel(köy), 1 3 1 .

Sipannan(köy), 54. Sironik(Muş'a bağlı bugün kü Kırköy), 42, 5 1 . Sokan(Van-Gürpınar-Kırk geçit bucağına bağlı bu günkü Çatakdibi köyü), 1 04. Sor(Bitlis-Ahlaı ilçesine bağ lı bugünkü Uludere köyü), 65. Soıtekin(köy), 1 03. Söğütlü(kom), 1 25 . Surb Garabet Manastırı, 4 l . Surbaş(köy), 97. Surengen(köy), 1 04. Suspeıt(köy), 54. Sürüyolu(Pirsolan), 1 14. Süttaşı(Gülpik), 24.

ş Şahmanis(Van-Gürpınar-Ya lınca bucağına bağlı bu günkü Topçudeğirmeni kö yü), 99. Şam, 50, 60. Şatak(Van'a bağlı bugünkü Çatak ilçesi), 46, 4 7, 48, 96, 97, 1 0 1 , 1 02, 1 04, 1 1 1 . Şeyh Ayne(Otluca), 88, 1 14. Şeyh Kara(Gülsünler), 88, 98, 1 14. Şidan(köy), 103. Şikefti(Van-Başkale ilçesine bağlı bugünkü Albayrak bucağı), 90. Şirvan Şeyh(Muş-Bulanık Karaağıl bucağına bağlı

1 73

bugünkü Adıvar köyü), 6 1 . Şor Pınar Köprüsü, 8 1 . Şorkiyan, 56. Şorlar(kom), 123. Şube(köy), 25. Şuşanis(Van merkez bucağı na bağlı bugünkü Kevenli köyü), 98. T Tadım(köy), 1 28, 1 30. Tahşot, 69. Tankas(köy), 1 05. Taramak(Van-Gevaş ilçesine bağlı bugünkü Yaylakonak köyü), 93. Tarvis(köy), 106. Tasmalı(köy), 95. Taş(mahalle), 30, 60, 62, 63, 66, 67, 68, 72, 73, 74, 75, 76, 82, 83, 84. Taşdelen(Kalafkaiskenderli), 134. Taşdilek(Piroz), 45 . Taştekne(Ha.mzikin), 54. Tatar Gazi(köy), 59, 6 1 . Tatar Gazi(mahalle), 72. Tatik(Bitlis'e bağlı Bölükyazı bucağı), 24. Tatvan, 25, 52, 53, 95, 1 05 , 1 06, 1 15 . Tebriz, 43. Terbüsek(Erzincan-Tercan ilçesine bağlı bugünkü Ya lınkaş köyü), 1 1 7. Tercan, 1 1 7, 1 1 9, 1 20, 1 2 1 , 122, 123, 1 24, 1 25, 126. 1 74

Tifnik Karaköy(dağ), 57. Til(Muş-Korkut bucağına bağlı bugünkü Korkut kö yü), 28, 54, 55, 51. Timar, 14, 28, 88, 92, 98, 1 06, 1 08, l l l . Tog(Bitlis-Tatvan'a bağlı köy), 53, 54. Topal Osman(kom), 1 23. Topçu oğlu(mahalle), 99. Topçudeğirmeni(Şahmanis), 99. Trabzon, 9, 1 5 , 133, 1 34, 135. Tutak, 38. Tuzla(kom), 1 23, 1 24. u

Uçum(Bitlis-Hizan ilçesine bağlı bugünkü Sağınlı bu cağı), 48. Uluşar(Körzut), l l6. Uludere, 65. Uzuntekne(Kahnemiran), 1 03. Ü Üçtav(köy), 54. Ünaldı(Yako), 3 1 , 32, 33, 7 1 . Ünlüce(Mezraa-i Şeyban), 1 00. Üzümveren(Çapkis), 54. v

Van, 9, 1 0, l l, 1 2, 13, 1 4,

1 5, 29, 38, 39, 43, 46, 47, 64, 73, 76, 87, 88, 89, 90, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 9� 10� 1 0 1 , 1 0� 1 03, 104, 1 05, 1 06, 1 07, 1 08, 1 09, 1 1 0, 1 1 1 , 1 1 2, 1 1 3, 1 14, 1 1 5, 1 1 6. Varkoz(Van-Erciş-Kocapınar bucağına bağlı bugünkü Yetişen köyü), 1 06. Varşhah(köy), 54. Vartik(Erzincan-Tercan ilçe sine bağlı bugünkü Beğen dik köyü), 1 23, 1 24. Vastin(Bitlis-Hi:zan-Bölükya zı bucağına bağlı köy), 38. Vavink(köy), 48. Verandanis(Van-Gevaş ilçe sine bağlı bugünkü Kuruttu köyü), 1 02. Vilas(Siirt-Pervari ilçesine bağlı bugünkü Çobanören köyü), 45, 46. Viran(Bitlis-Adilcevaz ilçe sine bağlı bugünkü Çanak yayla köyü), 30. Vostan(Gevaş), 98, 1 1 5 . y

Yağcılar(köy), 26. Yako(Bitlis-Sarıkonak buca ğına bağlı bugünkü Ünaldı köyü), 3 1 , 32, 33, 7 1 . Yakıncak(Kızıl Kilise), 93. Yalınca(Norduz), 95, 99, 111. Yalıncak(Komera), 135.

Yalınkaş(Terbusek), 1 1 7. Yamaçköy(Pav), 54. Yavi(Erzurum-Çat ilçesine bağlı bugünkü Yavı köyü), 1 1 8. Yavı(Yavi), 1 1 8. Yaygın(bucak), 28, 41. Yaylakonak(Taramak), 93 . Yaylayolu(Çıknız), 1 1 9. Yazık(köy), 1 1 3. Yekmal(Pınarüstü), 54. Yemlice(Zorova), 88, 1 12. Yeni Köy(köy), 1 3 1 . Yeşilyurt(Haçavera), 1 34. Yetişen(Varkoz), 1 06. Yolaşan(Norkuh), 1 06. Yolgözler(Ağdad), 54. Yomra, 1 34. Yukarı Gölalan(Esbişad), 95. Yukarı Narlıca(Darnis-i Ulya), 1 03 . Yurttepe(köy), 1 03. Yücekapı(Hanzır), 1 30, 1 3 1 . Yüksekova, 78, 96. z

Zanha(köy), 133. Zanoy(Trabzon-Maçka ilçe sine bağlı bugünkü Ak mescit köyü), 133. Zarif Bey(kom), 1 22. Zaza Vartik(kom), 124. Zelgo(kom), 1 24. Zeve, 88, 98, 1 1 2. Zeydan(mahalle), 58, 6 1 , 65, 68, 69, 70, 75, 76, 77, 78, 82, 83, 84.

1 75

Zigak(Muş' a bağlı bugünkü Karakütük köyü), 53. Zikoh(köy), 1 02. Zirket(Muş-Korkut bucağına bağlı bugünkü Otaç köyü), 54. Zivistan(Van-Gümüşdere bu cağına bağlı bugünkü El malık köyü), 95. Ziyaret(köy;Muş'a bağlı bu günkü Yaygın bucağı), 28. Zorova(Van-Timar bucağına bağlı bugünkü Yemlice kö yü), 88, 1 12.

1 76

C. DEVLET, Mİ LLET, Dİ N, AİLE, BOY, MU HTELİF TEŞEKKÜL ADLARI VE BARIŞ ANTLAŞMALAR!

A Ahtamar Manastırı, 1 1 5 . Alemdar Camii, 79. Alilan, 96. Amerika, 1 5 . Amerika Dışişleri Bakanlığı,

8. Amerika Yüksek Komiseri, 8. Amerikan, 8, 1 08. Amerikan Müesseseleri, ı 08, 1 10. Andonyan Belgeleri, 7. Armenak Komitesi, 1 1 0. Arvasi, 97. Asuri, 46. Asun1er, 45. B Birinci Dünya Savaşı, 8, 2 1 , 54, 87. Bitlis Ermenileri, 23. Bitlis Vilayeti, 23. c

Cami-i Kebir, 79. Cem Hanı Tekkesi, 39.

ç Çehar Sanduk Camii, 79. o

Doğu Kilisesi, 45.

E Ermeni, birçok yerde. Ermeni Kıtalan, 88. Ermenice, 56. Ermeniler, birçok yerde. Ermenilik, 7, 1 1 . Ermenistan, 104, 1 06.

F Farisiyye Camii, 79. Fransa, 15, 2 1 . Fransız, 1 1 , 1 3 , 14, 1 1 6. Fransızca, 9.

G Gayda Tekkesi, 39. Gazi Bekye Medresesi, 80. Gevaş Ermenileri, 1 06. Gökmeydan Camii, 79. Gökmeydan İlkokulu, 80.

177

Gökmeydan Medresesi, 80. H Hacı Hanı, 97 . Hacı Zive, 97. Halaç Kabilesi, 52. Hamid Ağa Kışlası, 14, l 1 2. Han Hamamı, 8 l . Hatuniye Camii, 79, 85 . Hınçak Komitesi, 1 1 0. Hindi Baba, 96. Hoca Bey Camii, 79. Hoybun Cemiyeti, 43 .

İngiliz, l l , 1 3 . İngiltere, 1 5 , 2 1 . İntikam Alayları, l l . İran, 1 1 , 14, 1 5 , 89, 94. İran'lı, 85. İslam, 34. İtalya, 1 1 . İtilfil" Devletleri, 8, 1 1 , 1 6, K

Kafkasya Ermenileri, 1 3 . Kazak, 5 1 , 5 3 , 100, 1 29, 130, 1 3 1 , 1 35. Kazaklar, 28, 52, 54, 55, 56, 1 04, 105, 1 1 0, 1 1 7, 1 29. Keldani, 45, 46, 47. Kerafiye Medresesi, 80. Kızıl Cami, 69. Kızıl Mescid Camii, 79, 85. Kurandeşt, 97. 1 78

Kureyş Camii, 79. Kuru Pınar Camii, 80, 85. Küfrevi Tekkesi, 80. Kürt, 14, 39, 64, 90, 94, 1 02, 121. Kürtler, 37, 49. M Mermud Camii, 79. Meşrutiyet, 1 2, 1 5 , 1 6. Meydan Camii, 79. Mısır, 1 5 . Milli Kongre, 9. Mir Hasan Veli, 97. Molla Kasım, 97. Moskof, l 14. Museviler, 90. Muş Ermenileri, 25. Müslüman, birçok yerde. Müslüman Kurbanlar Meselesi, 9. Müslümanlar, birçok yerde. o

Orta Hamam, 8 l . Orta Hisar Camii, 1 34. Osmanlı, 1 1 , 27, 4 1 , 44, 47, 55, 57, 66, 87, 1 00, 1 22, 1 3 1 , 1 32, 1 3 5 . Osmanlı Devleti, 9 , 1 1, 1 6, 43, 1 08. Osmanlı Devleti Dahiliye Vekfileti, 10. Osmanlı Hükümeti, 21, 26, 44, 87, 1 1 0. Osmanlı-Rus Savaşı, 54.

Osmanlılar, l 10. Ozim(Gümüşören) Ermeni leri, 46.

Şeyh Gaz.ali, 96. Şeyh Hasan Camii, 79. T

Paşa Hamamı, 8 1 . Pervari Ermenileri, 46. Pervari Hıristiyanlan, 46, 47. R

Rum, 135. Rumlar, 1 34. Rus, birçok yerde. Rus Hükümeti, l 1 0. Rus Kazak Alayı, 88. Rus Kazak.lan, 29, 55, 1 06. Ruslar, birçok yerde. Rusya, 13, 1 5, 2 1 , 49, 56, 85, 1 1 1 , 1 1 3, 1 14.

Taş Camii, 80. Taşnak, 16. Taşnak Komitesi, 1 5, 26, 5 1 , 1 1 0, 1 28, 1 30. Taşnaklar, 26, 4 1 , 42. Tehcir Kanunu, 8, 87. Türk, 8, 2 1 , 39, 5 1 , 55, 85, 9� 99, 1 00, 1 0� 1 1 3, 1 2 1 . Türk Milleti, 7 , 8. Türkiye, 8, 89, 1 30. Türkler, 7, 8, 4 1 , 1 1 0. v

Van Ermenileri, 23, 47, 87, 89, 1 1 5 . y

Yaplan(Şeyh Hamid), 96. Seyelan Aşireti, 51. Siirt Öksüzler Yurdu, 52. Sultan Arab Camii, 79.

ş Şerefiye Camii, 79, 85. Şerefiye Medresesi, 80. Şeyh Abdullah Bedahşaru Tekkesi, 80. Şeyh Abdurrahman Gazi, 96. Şeyh Emin Efendi Tekkesi, 80. 179

EKLER

FOTOGRAFLAR, LİSTELER, HARİTALAR

Lti' �

CJ)

� -

c..

C> �

:.c c: "' "'C

_c:

�

� g

:::::J

(!)

� "' (.)ı

:::c:

c: CI)

E �

Kafkasya Cephesi'nde Osman lı Ordusu'na karşı savaşan ve hunharlı kları ile tan ınan Ermeni çete subayları ndan bir grup.

1 84

ci. 2 C> ı...

:.c

c: C1> "C c: ·c::: C1>

Gi ......

C1> °"

c: ca

1 91 5

1 86

Van isv�n ı'na katı lan Ermeni çetelerinden bir grup.

Rus Ordusu Komutanı tarafı ndan. Ermen i ihtila lcilerinden Van l ı Lato'ya verilen izin belgesi. Belgenin tercümesi şöyled i r: " Ermeni İ kinci Milis i İ kinci Ermeni Milis Çetesi Komutanı tarafından, Müküs Çetesi Reisi Lata Raşoyan is'e, Van'a gidip gelmek üzere dört gün izin verildiğini ve 1 06300 numaralı tüfek ile mavzer tipinde bir rovelver'i taşı d ı ğ ı n ı açıklayan beygedir. 1 8 Haziran 1 9 1 5 (Mühür) İ kinci Ermeni Milis Çetes i"

iki

ihtiyar

kad ı n

Ermeniler tarafından tecavüz edilen

1 1 yaşındaki Müslüman bir kız çocuğu(Erzurum mezaliminden).

Yaralı

Göktaş köyü cam i i ile Ermeni ler' i n tecavüzüne uğrayan üç kız çocuğu(Erzurum me zaliminden).

1 89

l'G •

c: > l'G Q)

� -g N "e c: ;a; l'G N � Q)

, O, ::::J Q) c: :::::J

E E 2 ::::J t:!

l'G o

::::J ...

·c:

:c c: l'G 't:J c: .::::: �

:� > � a. Q) C> ...

� =

c: Q) E

L... c: w -c l'G .:tt:. .:tt:.

B itlis'de

Ermeni ler

tarafından

namusuna tasal lut ed i lmek istenen, bu arada i ki parmağ ı kesi len Müslüman kad ı n ı .

191

14 Mart 1914 tarihi itibariyle Bitlis, Erzunnı ve Van vllayetlerlndekl • Mü&linıan ve Enn enl nüfusu 1 91 4 yılında Bitlis vilayeti, Siirt, Genç ve Muş; Erzurum vilayeti, Erzincan ve Bayezid; Van vilayeti ise Hakkiri sancaklarından müteşekkil idi.

BiTLiS ViLAYETi Mü&linıanlar

Enn enller %

Bitlis vilayeti merkez kazası

38. 701

Ahlit kazası

10. 1 90

9.7re

Hizan kazası

1 1 .624

5.0Z3

1 9. 1 Z3

Mutki kazası

1 2 462

4. 1 1 0

Siirt sancağı merkez kazası

27.649

2�

Eruh kazası

22677

1 .890

6.41 5

1 .326

1 5. 1 81 1 4.541

1 . 1 69 4.332

Genç sancağı merkez kazası

24.467

1 .003

Çapakçur kazası2

1 1 .292

734

Kulp kazası3

1 5.252

3.573

Mu, sancağı merkez kazası

�.254

36.31 6

Bulanık kazası

1 6.372

1 4.662

Pervari kazası Şirvan kazası Garzan kazası

Sason kazası 4

7.454

6.505

Malazgirt kazası

�.929

4.438

Varto kazası

1 4.539

1 .900

Vilayet Toplamı :

309.999

70.8

1 1 9.132

•

27.2

Tableaux lndlquant le nombre de dlvera element& de la populatlon dana l'Emplre Ottom an au 1er Mar8(14 Mart 1914), Constantinople 1 91 9.

1 Siirt-Kurtalan ilçesine bağlı bugünkü Yanarsu bucağı.

Bugünkü Bingöl ilinin merkezi.

3 Bugün Diyarbakır iline bağlı olan Kulp ilçesi.

4 Bugün Siirt iline bağlı olan Sason ilçesi. 1 92

ERZURUM Vh.AYETI MüsliSnanlar

Enn enller

Erzunın vllayetı merkez kazası

83.070

Pasin kazası

56.403

1 0. 046

Bayburt kazası.5

64.289

1 2025

ispir kazası

40.015

2.920

Tercan kazası 6

36. 1 53

7.401

Tortum kazası

28.320

1 .224

Keskim kazası 7

36. 1 22

6. 1 93

Kiljı kazası 8

35.572

1 4.€03

34.542

Narman kazası

28.684

566

Hınıs kazası

33.525

6.229 1 6.291

Erzincan sancağı merkez kazası

53.696

Pülümür kazası9

1 1 . 7.5.5

.5 1 1

Refahiye kazası

23. 3J7

1 . 270

Kuruçay kazası ı o

1 1 .466

2649

Kemah kazası

20. 742

4.741

Bayezld sancağı merkez kazasıı ı

20.952

261 9

Eleşkirt kazası

23.366

5.624

Diyadin kazası

1 9.640

904

Tutak kazası

23.673

1 .070

Kara Kilise ı 2

22 1 42

3. 1 95

Vilayet Toplamı :

673.297

82.&

136.618

16.7

Bugünkü Gümüşhane iline bağlı Bayburt ilçesi . . Bugünkü Erzincan iline bağlı Tercan ilçesi. 7 Bugünkü Artvin-Yusufeli ilçesi. 8 Bugünkü Bingöl iline bağlı Kiğı ilçesi. 9 Bugünkü Tunceli iline bağlı Pülümür ilçesi. ıo Erzincan'a bağlı bugünkü İliç ilçesi. 1 1 Bugünkü Ağrı ili. ı 2 Bugünkü Ağrı ili merkez ilçesi olan Karaköse. 6

1 93

VAN ViLAYETi Mü&linanlar %

Enn enller

Van vlliyetl merkez kazası

45. 1 1 9

33. 789

Erciş kazası

27.3Z3

8.063

8. 1 32

4.292

1 0.820

4.849

Gevaş kazası

1 8. 1 Z3

1 0.520

Hakkirl sancağı merkez kazası

21 . 848

3.461

Çatak kazası Adilcevaz kazası ı l

Çölemerik kazası ı 4 MahmudT kazası ı s Şemdinan kazasıl 6

7.450

296

1 0. 23:>

528

9.873

Gever kazasıl 7

1 2 n1

959

Hoşap kazası ı s

7.691

1 .015

Vilayet Toplmıı :

179.380

89.1

67.792

Bugünkü Bitlis iline bağlı Adilcevaz ilçesi. Hakkari ili merkez ilçesi. ı s Bugünkü Van iline bağlı ôzaıp ilçesi. 16 Bugünkü Hakkari iline bağlı Şemdinli ilçesi. 17 Bugünkü Hakk3ri iline bağlı Yüksekova ilçesi. ı s Bugünkü Van-Gürpınar ilçesine bağlı Gii7.elsu bucağı. 14

1 94

26.1

·��\\;�... ®.'� ..

BiTLiS ViLAYETi

1 95

�� 1 � :""

�

ti > �

> ::E

:::::ı a: :::::ı · N a: 111

> oC ....

2 aı c a:: ı-