Eziz Elekberli - Kadim Türk Oğuz Yurdu Ermenistan by Türkçü Betik

Eziz ElekberÜ'

Kadim Türk-Oğuz Yurdu "Ermenistan"

İSTANBUL, 2009

Eziz Elekberli

Kadim Türk-Oğuz Yurdu "Ermenistan"

Hazırlayan Rasim Ekşi

TURAN KÜLTÜR VAKFI

Bu eserin yayınlanmasında yaptıkları katkılardan dolayı

Abdullah Tütüncü, Alaaddin Kameroğlu, Nedim Şahan, İ lhami Yazıcı, Levent Mete ve

Levent Güçer Beyefendilere teşekkür eder, saygılarımızı sunarız.

Turan Kültür Vakfı

İÇİNDEKİLER

Türkiye Türkçesi'ne Önsöz / 7 "Ermenistan"ı Tammak / 15 Müellifden / 49 Önsöz Evezi / 51 Biz Döneceğiz / 59 BİRİNCİ BÖLÜM "Ermenistan" ve Onun Rayonlar Şeklinde Arazi-İdari Bölünüşü / 69 Abaran (Aparan) Rayonu / 73 Agin (Ani) Rayonu / 78 Allahverdi (Turnanyan) Rayonu / 82 Arnas(i)ya Rayonu / 86 Ahta (Hrazdan) Rayonu / 91 Aşağı Garanlıg (Martuni) Rayon / 96 Barana (Hoyernberyan) Rayonu / 99

Basargeçer (Vardenis) Rayonu / 103 Büyük Karakilise (Gugark) Rayonu / 1 10 Vedi (Ararat ) Rayonu / 115 Vorontsovka (Kalinino) Rayonu / 1 22 Karakilise (Sisiyan) Rayonu / 126 Gafan Rayonu / 132 Kemerli (Antaşag) Rayonu / 139 Kızılkoç Gukasyan) Rayonu / 145 Düzkend (Ahuryan) Rayonu / 148 Eller (Abovyan) Rayoı'ıu / 152 Ertik 'Artik) Rayonu / 1S6 Eşterek (Aştarak) Rayonu / 1 60 Zengibasar (Masis) Rayonu / 164 Yelenovka (Sevan) Rayonu / 171 Kervansaray (İcevan) Rayonu / 174 Keşişkend (Yefeghadzor) Rayonu / 1 80 Kever (Kamo) Rayonu / 185 Gorus (Goris) Rayonu / 188 Meğri Rayonu / 191 Serdarabad (Hoktemberyan) Rayonu / 196 Soylan (Ezizbeyov, Bayk) Rayonu / 200 Talin Rayonu / 205 Üçkilise (Ecmiedzin) Rayonu / 209 Hamamlı (Spitak) Rayonu / 214 Cemberek (Krashoselsk) Rayonu / 219 Celaloğlu (Sterana Van ) Rayonu / 225 Şemşeddin (Berd) Rayonu / 228 İrevan (Yerevan) Rayonu / 231

İKİNCİ BÖLÜM

"Ermenistan" Arazisindeki Bazı Tarihi Türk Bölgeleri / 235 Ağbaba Bölgesi / 235 Dereleyez Bölgesi / 235 Zengezur Bölgesi / 236 Göğçe Bölgesi / 237

Loru Bölgesi / 237 Pembek Bölgesi / 238 Şereyel (Şirekel) Bölgesi / 239

TÜRKİYE TÜRKÇESİ'NE ÖNSÖZ

Bugünkü Azerbaycan topraklarının yüzde 2l'ini işgal altında tutan ve Türkiye'den toprak isteme cüretini gösteren "Ermenistan"ın üzerinde kurulduğu toprakların da aslında "Türk toprağı" olduğunu kaç kişi hatırlıyor?

Çarlık Rus

ya'nın desteğiyle 1 800'lü yıllardan başlayarak Azerbaycan'ın batı bölgesini ele geçiren "Ermenistan"ın tarihi kimliğini or taya koyma noktasında yeterli çalışmamız olduğu söylene mez. Hıristiyan köktendincilerin desteğiyle devamlı "1915 Olayları"nı gündemde tutan, "24 Nisan"ı bir nevi "soykırım günü" olarak anan Ermeniler, önce üzerinde yaşadıkları top rakların; ı<:arabağ'dan önce Revan'ın, Gökçe'nin, Zenge zur'un hesabını vermek zorundadırlar. İşgal ettikleri toprak lardaki binlerce medeniyet eserlerini, yer-yurt adlarını orta dan kaldırarak tam bir "kültür soykırımı" gerçekleştiren Er menilerden "Vandalizm"in hesabını vermeden, hesap sor maya hakları yoktur! Emperyalizmin eseri olan "Ermenis tan" da nüfusun yarıdan fazlası Türk iken, bugün neden bir tek Türk bu "ülke" de yaşamamaktadır?

Osmanlı Devleti'nin 2 4 Nisan 1915 yılında aldığı tehcir (zorunlu göç) kararını bahane ederek rezilce bir "soykırım" yalanının arkasına sığınan Ermeniler bizden değil, bizim Ermeniler'den hesap sorma hakkımız vardır. Günümüzde Türkiye topraklarında yüzlerce, binlerce Ermeni eseri (kilise, okul, hastane, yaşlılar bakım evi vs.) vardır. Daha birkaç yıl önce, bir tek Eer�eninin yaşamadığı Van'ın (ki şovt>nist Er menilere göre burası "Ermenistan"ın başşehridir) Akdamar adasındaki tarihi Ermeni kilisesini milyonlarca dolar harca yarak restore ettirdiğimiz ne çabuk unutuldu? Yine unutma yalım ki, bu kilise 1915 olayları sırasında Ermeni çetelerinin karargahı idi! Van'da binlerce müslüman Türk'ü katleden Ermeni çeteler burada yetiştirilmiş, burada barındırılmış, burada kutsanmışlardı!). "Batı'nın yeniçerileri" rolündeki bazı Türkiyeli okumuş ların (hiç biri kendisini Türk olarak tanıtmaz) Türk milletini suçlu göstermek için başlattıkları kampanyanın asıl hedefi nin Türkiye'nin Ermenistan karşısında savunmasız bırak maktır. Hal!:>uki Türkiye ve Türk Milleti, asla suçlu değildir. Hele, vatan topraklan işgal altında olan Azerbaycan Türkle rinin suçlanması insafsızlıktan da öte bir şeydir. Zira; okur-yazar olan herkes bilir ki, bugünkü "Erme nistan" topraklan, daha dün diyebilceğimiz kadar kısa bir zaman öncesine kadar Türklere aitti. Ermenilerin 1 50 yıldır (Ermeniler, 1 828'den sonra İran ve Türkiye' den Azerbaycan topraklarına göç etmeye başlamışlardır), "Ermenistan" dev leti ise, 90 yıldır silmeye çalıştığı Türk izleri bugün hala ya şıyor. En az 15 asırlık Türk Yurdu olan "Ermenistan"daki yer adlan hala Türkçedir. Bilim, yer adlarının bir milletin tarihi nin ayrılmaz bir parçası olduğunu kabul etmektedir. Millet lerin olumuşu ve tarihi gelişim.ini öğrenmek ve dil özellikle rini tespit etmek için yer adları zengin ve vazgeçilmez kay-

11 naklardır. Yer adları, dededen-toruna, nesilden nesile aktarı larak yaşatılır. Şarkılarda, türkülerde, bütün folklor ve folk loıik malzemelere sinmiş olan adların ortadan kaldırılması imkansızdır. Bilindiği gibi, son yıllarda "toponim" denilen yer adları bilimi hızlı bir gelişme göstermektedir. Yunanca bir kelime olan "toponim" coğrafi ad demektir. Yer adları, o coğrafya da yaşayan veya yaşamakta olan halk veya halkların etnik kökeni hakkında bilgi verir. Bazı alimler yer adlannının "ta rihin aynası" olduğu görüşünü savunur ki, bize göre de çok doğru bir yaklaşımdır. Bazı bilim adamları ise yer adlarının özel adların "özel bir türü" olduğu fikrini savunmaktadırlar. Türkçede ise yer adlan ile ilgili çalışmalar maalesef çok azdır. Az sayıdaki bu çalışmalardan birisi de, elinizdeki Azerbaycanın genç alimlerinden

Doç. Dr. Eziz Elekberli'nin "Kadim Türk-Oğuz Yurdu Ermenistan" adlı eseridir. "Er

menistan'ın işgali altındaki Türk topraklannda doğmuş olan ve bugün Azerbaycan'ın başşehri Bakü'de yaşayan Dr.Elek berli, bu çalışmasıyla bize sadece Ermenisitan' daki Türkçe yer adlan hakkında bilgi vermekle kalmayıp, Ermenistanın oluşum sürecinde burada yaşayan soydaşlarımızın karşı kar şıya kaldıkları zülum hakkında da, özet de olsa, bilgi sun maktadır. "Ermenistan" devletinin aralıksız sürdürdüğü Er menileştirme siyasetinin insanlara olduğu kadar, Türk eserle rine karşı da bir "soykınm"a dönüştüğüne şahit olmaktayız. Kitabı okuyunca, "Ermenistan"daki yer adlarının yaşa yan Türkçeyi olduğu kadar kadim Türkçe'nin izlerine de rast lıyoruz. Kitapta Oğuz Türkçesi ağırlıktadır. Ancak Alban ve Saka Türk boyları gibi çok eski Türk topluluklarının hatırala rı da karşımıza çıkmaktadır. Son bin yılda Karakoyunlu, Ak koyunlu, Safevi ve Osmanlı idareleri arasında gidip gelen, 1800'lü yılların başında Rus hakimiyetine giren Azerbaycan

beylik ve hanlıklan, en büyük darbeyi 20. yüzyılın başında ye miştir. Revan Türk Hanlığı arazisinde kurulan Ermenistan, Sovyetleştikten sonra Azerbaycanın Gökçe, Zengibasar ve Zengezur bölgelerini topraklanna katmışhr. Son işgal alanı ise, Karabağ'dır. (Kababağ, toplam olarak 18 bin kilometreka redir. Dağlık Karabağ ise, 4 bin 500 bin metrekaredir.) Tarihi Türk toprağı Karabağın nasıl adım adım Türk süzleştirilerek Ermenilere peşkeş çekildiğini yakında Turan Kültür Vakfı tarafından yayınlanacak olan "KARABAG-Şan lı Tarihi, Acı Talihi" adlı kitapta izah edeceğizimizi de hatır latırız. Eziz Elekberli'nin çalışmasını Türkiye Türkçesine akta rırken, mümkün olduğu kadar Türkiye Türklerinin rahatça anlayabileceği bir dil kullanmaya gayret ettik. Azerbaycan Türkçesine girmiş olan bazı Ermenice ve Rusça kelimeleri aynen koruyarak Türkçe anlamlarını verdik. İdari bölünüş (inzibati bölgü) sistemine dokunmadık. Rayon, sovhoz, kol hoz şehir tipli kasaba, cumhuriyet statülü şehir gibi idari bö lünüşleri anlaşılır hale getirmeye çalıştık. Azerbaycan ve Türkiye Türkçesinin kök itibariyle bir ol masına (Oğuz diyalektiği) rağmen bazı kelimelerde küçük de ğişiklikler gözlenmektedir. Mesela Azerbaycan Türkçesinde "Kara" yerine "gara", "kemer'' yerine "gemer, "büyük" yeri ne höyük", kız yerine gız, taze yeri teze şeklinde ifade ederler. Biz bunulann hepsini Türkiye'de kullanıldığı gibi verdi. Bazı kelimelerdeki harf değişikliklerinin yanı sıra, bazı kelimelerde de de anlam değişikliği sözkonusudur. Mesela Azerbaycan Türkleri köy yerine "kend", "çocuk" yerine uşak, "kemik" ye rine" sümük kelimesini kullanırlar. Biz hangisinin doğru ol duğuna bakmadan Türkiye' de yerleşmiş olanı esas aldık. Özel şahıs adlanna ise hiç dokunmadık. Soyadlarının Rusça ek olan "ev" ve "ov" ve "ova"ları da değiştirmedik.

. 13

Ermenilerin 1988 yılında başlattıkları "Türk Soykırımı" sıra sında şehit olan soydaşlarımızın adlarını olduğu gibi yayın lıyoruz. Kitabın künyesinden de anlaşılacağı gibi, 1 994 yılında ilk baskısı yapılan çalışmanın geliştirilmeye muhtaç olduğu nu yazarı da kabul etmekte ve genç gazeteci yazar ve akade misyenleri hizmete davet etmektedir. Kitap, Türkiye'de çok az kişi tarafından bilinmektedir Elimizde, bazı yerleri silinmiş bir fotokopi vardır. Bizden ön ce, Iğdır Azerbaycan Türk Kültürünü Tanıtma Derneği tara fından (Ankara, 1 996) yayınlanan "Ermeni Kültür Terörü" adlı eseri hazırlayan Cafer Kıyası ile İbrahim Bozyel'ce de ğerlendirilmiş. Başka kaynaklardan da istifade etmiş olan yazarların verdiği " Batı Azerbaycan (Ermenistan)'da Adları Değiştirilen Yerleşim Birimlerinin Listesi" (a.g.e., s.19) ile eli mizdeki listeyi mukayese ettik. Çok küçük farklılıkları bulu nan her iki listede Sovyet dönemindeki değişiklikleri göster mektedir. Daha büyük soykırımın (hem insan, hem de mede niyet eserlerine karşı) yaşandığı 1 905-1 906 ve 1 91 8-1920 yıl larında yaşandığını biliyoruz. Bu çalışma, Türkiye' de bir ilk" olmaktadır. Devamının gelmesini diliyor ve bekliyoruz. Bu da öncelikle Azerbaycan Türklerinin alim evlatlarına düşmektedir. Zira onların Erme ni ve Rus dili ile yazılmış kaynaklara ulaşma imkanı bizden çok daha fazladır. Biz ise, o çalışmaları Türkiye ve dünya ka muoyunun bilgisine sunmak zorundayız. Bu "ilk adımı" atarken desteğini esirgemeyen Ari f Aca loğlu, Levent Güçer'e teşekkürü milli bir görev sayıyoruz.

Turan Kültür Vakfı Başkanı Rasim Ekşi

11ERMENİSTAN"I TANIMAK

Türkiye ile Türk Dünyasının arasına tampon bir devlet kurma projesi Çarlık Rusyası tarafından üretilmiş, geliştiril miş ve uygulanmaya konulmuştur. Aynı gaye ile İngiltere ve daha sonra ABD (Birinci Dünya Savaşı yıllannda) aynı yolu denemişlerdir. Çarlık Rusya ve onun devamı olan Sovyet Rusya da her zaman Ermenilerin destekçisi olmuştur. Rusya, bölgede sadece yüzde S'lik bir azınlık olarak yaşayan Erme nilere Kafkasya'da kendi güdümünde bir devlet kurma faali yetlerine 1880'lı yıllarda başlamıştır. Rusya'nın önce İran'ın yenip Türkmençay Anlaşmasını (1828), daha sonra da Os manlı Devleti'nin mağlup ederek Edime Anlaşmasını (1829) imzalamaya mecbur etmesi, daha önce geliştirdiği kukla tampon "Ermenistan" devletini kurmak için geniş imkanlar elde ehniştir. Kafkasya'nın dışında Türkiye'nin Doğu Anadolu ve İran'ın İsfehan ve çevrelerinde azınlık olarak yaşayan Erme nilerin bugünkü "Ermenistan" topraklanna yerleşmeleri adı geçen anlaşmalann sonucu olarak başlamıştır. "Ermenistan"

Eziz Elekberli

hayali 1 880'li yıllarda hızlanmış, 1918 yılında neticelenmiş tir. Kitleler halinde Kafkasya'ya göç eden Ermeniler, tarihi Türk yurdu olan Revan (bugünkü Erivan) ve Karabağ çevre sinde yurt tutmakla kalmamış, aynı zamanda o topraklarda yaşayan Türkleri kovma ve katletme eylemlerini aralıksız sürdürmüşlerd ir. Rusya, bir yandan Ermenileri Güney Kaf kasya'ya toplayarak onları "yurt" sahibi yaparken, uydur ma bir tarih tezini de gündeme çıkarmıştır. Rus ve batılı kaynaklara vakıf olan Prof. Dr. Aygün At tar (Haşimzade), 1 880 yılına kadar belli bir coğrafyaya sahip Ermeni toplumundan söz edilemeyeceğini belirterek, bu ko nuda şu görüş ve tespitleri kaydetmektedir: "I. Yüzyıldan 1 830'lu yıllara kadar coğrafi sınırları belir

lenmiş bir Ermeni halkından söz edilemez. Nitekim, bu dö nemin kaynaklarında coğrafi anlamda bir Ermeni ülkesi ta nımlaması geçmemektedir. "Ermeniyye" adı ise sembolik olarak kullanılmakta ve hiçbir zaman Ermenilerin yaşadığı ülke anlamına gelmemekteydi. Bundan dolayı "Ortaçağ Er menistanı" kavramı henüz ispat edilmiş bir iddia değildir. Bu döneme ilişkin Eermenistan merkezli bir Ermeni tarihi oluşturmak projesi Rus ve Ermeni tarihçilerine mal edilmeli dir. Bu durum, Ermeni kimliğine sahip topluluğun özellikle Anadolu' da dağınık yaşadığını, siyasi bir kimlik taşımadığı, Azerbaycan ve İran' da küçük kilise cemaatleri halinde ör gütlenip ticari bir topluluk olduğunu göstermektedir"1 Çarlık Rusyasının bu şeytanca planı, İngiltere tarafın dan da benimsenmiş, yıkılmakta olduğunu gördüğü Osman lı Devleti'nin toprakları üzerinde kendi güdümünde devletProf. Dr. Aygün Attar (Haşimzade), Karabağ Meselesi Kapsamında Erme niler ve Ermenistan Siyaseti, Ankara, 2005, Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, s. 17

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

çikler kurulması için Arap ve Yahudilerle olduğu gibi Ermenilerle de ilişkisini geliştirmiştir. Ortadoğu'da başarılı olan İngiltere, Kafkasya'da Rusya'nın önüne geçememiştir. Asırlarca devam eden mücadeleler sonunda Kafkasya'ya hakim olan Rusya, projelerini hayata geçirmekte zorlan mamıştır. Çarlık Rusyasının bu şeytanca planı, İngiltere tarafın dan da benimsenmiş, yıkılmakta olduğunu gördüğü Os manlı Devleti'nin toprakları üzerinde kendi güdümünde devletçikler kurulması için Arap ve Yahudilerle olduğu gi bi Ermenilerle de ilişkisini geliştirmiştir. Ortadoğu' da başa rılı olan İngiltere, Kafkasya'da Rusya'nın önüne geçeme miştir. Asırlarca devam eden mücadeleler sonunda Kafkas ya'ya hakim olan Rusya, projelerini hayata geçirmekte zor lanmamıştır. Çarlık Rusyası'nın eseri olan "Ermenistan"a Sovyet Rusya da aynı desteği vermiştir. Komünist Devrimin gerçek leşmesi üzerine, Birinci Dünya Savaşındaki ortaklarından ayrılan Sovyet Rusya, geçmişin bütün iddialarından vazge çemesine, rağmen sadece Ermeni koruyuculuğunu bırakma mıştır. Mustafa Kemal Paşa liderliğindeki Ankara Hüküme tinin emperyalizme savaştığını bildiği için Türkiye'ye yar dım etmek zorunda olduğunu kavrayan Lenin ve arkadaşla rıyla en çetin mücadele "Ermeni Meselesi" konusund a ol muştur. Türk ve Sovyet heyetleri arasındaki görüşmeler bir kaç defa bu mesele yüzünden kesilmiştir. Sonunda Sovyet yönetimi Ankara'nın bu konuda taviz vermeyeceğini görüp ısrarlarından vazgeçmiştir. Sovyetler Birliği'nin ikinci adamı durumundaki, Millet ler Halk Komiseri Stalin, açıktan olmasa da Ermenileri sa vunmuş ve bu doğrultuda kamuoyu oluşturmaya çalışmış tır. Başında bulunduğu Komitenin yayın organı olan "Millet-

Eziz Elekberli

lerin Hayatı" dergisinin (ki bizzat Stalin tarafından yönetili yordu) 4 Mart 1 921 tarihli 6/104 sayılı nüshasında A. Akaç ko takma adı ile yazdığı "Ermenistan ve Türkiye" başlıklı yazısında niyetini şu görüşlere yer vererek ortaya koymakta dır:

"Milliyetçi gayeler peşinde koşan Ankara Hükümeti için, topraklarının aynen muhafaza edilebilmesinin ve mümkün olursa büyütülebilmesinin çok büyük bir ehem miyeti vardır. Sosyalist devletler için ise, toprağın ve milli birlik denen şeyin hiçbir kıymeti yoktur. Emperyalist itilaf devletlerine karşı, açık bir mücadeleye girişmiş bulunan ve Şarkın şimdilik yegane yan müstemleke devleti olan Türkiye'ye, bizim bu mücadelede, her türlü yardımda bu lunmamız lazımdır. Bu mücadelede Türkiye'ye yardım edebilmemiz için de yakında onunla müzakerele girişecek olan sosyalist devletlerin, onun milli menfaatlerini tatmin etmiş olmaları şarttır. 1918 senesinde, henüz neşvünema bulmağa başlayan komünizmi kurtarabilmek için Ukraynayı, yani Rusya'nın yansını nasıl feda edip, sonradan geri aldıysak, şimdi de Şarktaki ihtilalin muzaffer olabilmesi için, Türkiye'ye mu vakkaten toprak tavizlerinde bulunmamız şarttır! Erme nistan'ın bu konferansta, icap eden en büyük milli feda karlıkları katlanması hakkİnda, Lenin'in prensipleriyle hareket etmesi lazımdır. Ermenistan'ın, yalnız bir takım emperyalist emellerden değil, her zaman Ermeni toprakla rı diye anılmış bulunan topraklan, ana vatana ilhak etmek gibi, çok mütevazı arzularından dahi şimdilik feragat et mesi icap eder. Bugünkü şartlar içerisinde, mümkün ola mıyacağı için, onun Van ve Bitlis vilayetleri hakkındaki ta leplerinden de vazgeçmesi lazımdır!

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

Kars ve Ardahan'la, yalnız Ennenistan'ın değil, aynı zamanda Rusya'nın da alakadar bulunduğu, çünkü bu yer lerin, Kafkaslara karşı en mükemmel bir hareket üssü ol duğu söylenebilir. Kim Kars'a hakim ise, Vladikafkas'a da o hakimdir! Bu hakikati çok iyi bilmekle beraber, Sovyet Rusya bu meselelere bu gün, devlet menfaatleri zaviyesin den bakmaktadır. O, dünya proleter ihtilalinin muzaffer olacağına inanmakta ve bu zaferin neticesi olarak da, bü tün hareket üslerinin, bütün toprak tavizlerinin kendili ğinden kıymetlerini kaybedeceğini çok iyi bilmektedir. Bunun için de Sovyet Rusya, dünya ihtilali muzaffer olup, her şeyin kendi yerini, terk edilen toprakların da hakiki sahiplerini bulacakları zamana kadar, Kars ve Ardahan vi layetlerinin de muvakkaten Türkiye'nin elinde bırakılma sının, Ennenistan için öyle kabul olunmayacak bir şart ol madığını, iddia etmekte haklıdır. Ermenistan'da Sovyet rejiminin yerleşmesi, Gürcistan ve Türkiye arasında vücuda getirilecek bir Sovyet federas yonunun, ilk esaslı adımıdır. Bu federasyonun etrafına, çok geçmeden, şarkın bütün memleketleri toplanacaklar dır! Ankara hükümetinin şunu iyi anlaması lazımdır ki, Ermenistanın Sovyetleştirilmesinden sonra, Türkiye için yapacak yegane iş, artık bu Sovyet Ermenistanı ile müca dele etmek değil, onunla birleşmek olacaktır!."2 Ermenistan devleti henüz bir asırlık bir ülke bile değil dir. 1 918 yılında sözde "bağımsız devlet" olduğunu ilan et miş, kısa bir müddet sonra Sovyet Rusyanın işgaline uğra mış, ancak 1 991 yılında, Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra yeniden "bağımsızlığını" ilan etmiştir. Bugünkü yapı2

Samet Ağaoğlu, Sovyet Rusya İmparatorluğu, İstanbul. 1967, Syf:15

Eziz Elekberli

sına ne kadar bağımsız denebilir, o da ayrı bir sorudur. Biz burada bu minik ve yeni devletin nasıl kudurmuş bir iştaha sahip olduğu anlatabilmek için geride kalan 80 yıl içerisinde bu ülkeyi görmüş olan üç tanınmış şahsiyetin izlenimlerin den özetler sunacağız. Bunlardan birisi Enver Paşa'nın am cası, Birinci Dünya Savaşı'nda Şark Orduları Komutanı Ha lil (Kut) Paşa' dır. Halil Kut, Kut'ül amare'de, Irak Cephsinde İngiliz ordusunu yenip 30 bin kayıp verdirmekle kalmayıp komutanları General Tawsend'le birlikte 13 general, 350 su bay, 13 bin eri esir alan kahramandır. İkincisi ise Cumhuri yetin fikir önderlerinden Ahmet Ağaoğlu'nun oğlu, Demok rat Parti devrinin Bakanlarından Samet Ağaoğlu' dur. Aslen, bugün "Ermenistan"ın işgali altında bulunan Karabağlı olan Samed Ağaoğlu'nun tespitlerine dikkat etmek gerekir. Üçüncüsü ise 1 944-1 947 yılları arasında Türkiye'nin Mosko va Büyükelçiliğinde Basın Ataşesi olarak görev yapan Mem duh Tezel'dir. Birinci Dünya Savaşı'ı yıllarında Enver Paşa, Osmanlı Orduları Başkomutan Vekili (sembolik olarak Padişah Baş komutandır, ama aslında gerçek Başkomutan Enver Paşa dır), Halil Paşa, Şark Orduları Komutanıdır. Enver Paşa'nın kardeşi Nuri Paşa ise Kafkas İslam Orduları Komutanıdır. Birinci Dünya Savaşı sona doğru yaklaşmaktadır. Halil Paşa, Eylül ayında (mütarekeden bir ay önce) Baş komutandan bir gizli mesaj alır. Müttefik olduğumuz Bul garlar, savaştan çekilmeye hazırlanmaktadır. Almanların tu tumu da bizi rahatsız etmektedir. Bilhassa Nuri Paşa'nın, Ba kü'yü düşman (Rus) istilasından kurtarmaya giderken yanı na Alman kuvvetlerini almaması Kayzer'i rahatsız etmiştir. Enver Paşa mesajında Tebriz'deki ordunun (bu kuvvetimiz Kolordu seviyesindedir ve komutanı Kazım Karabekir Paşa dır) Anadolu'ya doğru çekilmesini uygun görmektedir. Ha-

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

lil Paşa Tebriz'e gider ve dönerken Erivan'a uğrar. Halil Pa 3 şa, Erivan intıbalarını şöyle anlatmaktadır:

Erivan Sabahleyin saat tam dokuzda trenim, Erivan' dan biraz Herdeki Aşmiyetzen' de durdu. Ermeni Hükümeti ileri ge lenleri ile Ermeni kumandanlar istasyonda beni karşıla mak için toplanmış bulunuyorlardı. Tiflis'te olan Alman general Von Kres de benimle beraber Ermeni Hükümetini tebrik etmek için bulunmak istemiş ve isteğini kırmadı ğım için O'nun treni de aynı saatte istasyona girdi. Trenden inmek için hazırlanıyordum ki Van'da tanı dığım ve sempati duyduğum Taşnaksutyan Cemiyeti Reisi ve serdergesi eski arkadaşım Aram* vagona girdi . . . Erme nilerin Aram Paşa diye çağırdıkları eski dostum ağlayarak boynuma sarıldı: "-Hoş geldin Halilciğim, hoş geldin ... " Diye içten gelen duygularla memnuniyetini anlatmaya çalışıyordu. Trenden indik, Von Kres de henüz treninden in miş bulunuyordu. Şöyle bir selamlaştık ve sonra Aram'ın takdimleri ile Ermeni Hükümeti üyelerini tanıdım, onlar be ni nasıl olsa tanıyorlardı. . . 3

İttihat ve Terakkiden Cumhuriyete BİTMEYEN SAVAŞ (Halil Kut Pa şa'nın Hatıralan), s. 230 vd. Hazırlayan: Taylan Sorgun, İstanbul, 1997 Anlaşılan Halil Paşa, Aram denilen teröristin ne mul'un birisi olduğunu bilmiyor. Van ve çevresindeki Türk katliamını bu Aram Paşa yönetmiş�ir. Bilindiği gibi Ermeniler, Birinci Dünya Savaşı yıllannda, Van, Erzurum, Bitlis ve Diyarbakır vilayetlerinde ihtilalci komiteler kurmuşlardı. Van vi layetindeki ihtilalci Ermeni örgütünde Taşnak, Hınçak ve Armenak adlı üç komite bulunmakta idi. Bunlann liderleri Aram Paşa, İşhan ve Viremyan idi. (Bkz.Dr. Erdal İlter, Ermeni ve Rus Mezalimi (1914-1916), Syf:230 \'d. Azerbaycan Kültür Derneği Yayını, Ankara, 1996.

Eziz Elekberli

Ölümün ta ortasına adımımı atmıştım bir defa . . . Koltuk altındaki tabancamı dirseğimle şöyle bir yoklarken belimde kini de emniyeti açık bir şekilde taktığımı düşündüm ve na sıl olsa bir çaresini bulurdum . . . İstasyondan Erivan'a kadar ikibuçuk kilometrelik bir yolumuz vardı. Otomobilime Aram'ı aldım, Von Kres de başka bir otombile, d iğer Ermeni gelenleriyle beraber bindi. Otomobil ilerdikçe yolun iki yanını boydan boya tutmuş olan Ermeni askerleri: 11 -

Yaşa Halil Paşa . . .

Diye gösteride bulunuyorlardı. Aram tedirgin ve sonra kuşkuluydu, bir ara kulağıma eğildi: -İk i gün önce Dahiliye Nazın oldum fakat, fırınlar halka 11

ekmek yetişitiremediği için de bir güzel dayak yedim, bütün vücudum hurda haş. Eğer hükümete sadık kuvvetler yetişme seydi şimdi beraber olamayacaktık. . . Hükümetin açlık yü zünden halkın üzerinde otoritesi kalmadı, sizin emniyetinizi sağlamak için de yollara, partiye en sadık askerleri diktik ve şehir etrafındaki dağlara da Hükümete en sadık çeteleri yer leştirdik. Sözün kısasa Halil Paşa, çok zor durumdayı z . . . 11

Şehirde bizim için ayn bir konak, Von Kres ve maiyeti için de ayrı bir konak hazırlanmıştı. Maiyetimle beraber ko nağa yerleştikten sonra bir ara yalnız kaldım ve maiyetime bir çatışma sırasında yapacakları işi söyledim; bir Ermeni saldırısında bire kadar dövüşecektik. . . Biraz sonra, malum protokol ziyaretleri başladı, usulen Von Kres'le beraber Ermeni Başvekilini, Cumhurbaşkanını makamlarında ziyaretle yeni kurulan müstakil hükümetleri ni tebrik ettik. Von Kres'le daha önce kararlaştırdığımız üz _ re o günün akşamı ben Gümrü'ye, o da Gümrü üzerinden Tiflis'e dönecekti . . . Kendilerinden gitmemize müsaade et-

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

melerini rica ettik. Aralarında Ermenice konuştular ve sonra Aram Paşa: "- General Von Kres programına sadık kalarak av.det edebilir fakat biz şarklıyız. Şark adetlerine sadık kalarak ya kın komşumuz Halil Paşa'yı bir veya birkaç gece misafir et meden bırakmayız . . . " "-Aram Paşa benim de dönmem lazım . . .

"-Halil Paşa bir gece misafir olmadan seni bırakmam . . . " Diğer Ermeniler de ısrarla aynı isteği tekrarlayınca kabulden başka çare kalmıyordu. Von Kres'i hep beraber uğur lamak için istasyona gittik ve Von Kres, treni hareket etme den önce şunları söylemeden kendisini alamadı: "-Paşam, aylardan beri gönüllerini kazanmak için uğraş hğımız Ermenileri bir günde teshir ettiniz, buna hayret ediyo rum . . . Bir müttefik sıfahyla bununla iftihar ediyorum." Sadece gülerek cevap verdim. Gerçekten de Almanlar birinci kademede kendilerine bağladıkları Gürcüler gibi, Ermenileri de kendilerine bağla mak için onlara türlü çeşitli vaadlerde bulunmuşlar, para ve tayyare teklif etmişlerdi. İstedikleri, Türklere karşı eski kin leri devam ettirmekti. O zaman siyasi ve iktisadi çıkarları bu nu gerektiriyordu Almanların. Von Kres'i uğurladık şehre döndük, akşam bastırıyor du. Belediyenin yeşiller içindeki bahçesinde büyük bir sofra kurulmuştu. Yemekten önce rakılar ve şaraplar açıldı, ka dehler kaldırılırken etraftan silah sesleri başladı. . . maiyetim tedirgindi, bir elleri devamlı silahlarının üzerine gidip duru yor sonra çekiliyor gene aynı ve onlar bir tek işaretimi bekli yorlardı ... En ufak kıpırdamada ve arkadan vurulmak tuzağı için de yapacağımız iş malumdu . . .

Eziz Elekberli Silah sesleri susup yeniden başladıkça o taraflara doğru

Ermeni süvari müfrezeleri gönderiliyor ve bu müfrezelere emirleri Harbiye Nazırı olan Nazarbekof veriyordu.. General Nazarbekof, ben Kuva-i Seferiye ile İran'a girdiğimde Hay sırtlarını savunan Rus generali idi. Eskiden düşmandık, şim di bir gecenin içinde dost olup çıkmıştık ...

Gece hayli ilerledi, artık herkes yataklarına çekilecekti, Aram: "-Paşam, yarın Ermenilerin en büyük ruhani reisleri Ka tagigos'u ziyaret etmeniz çok değerli bir hareket olacaktır, bunu kabul eder misiniz?" "-Memnuniyetle ...

Ertesi günü öğlene doğru ruhani reis Aşmetziyen kilise sinde ziyaret edilecekti. Sabaha kadar tilki uykusu içinde kaldık. Sabahın erken saatlerinde dışarıdan bir uğultu gelmeye başladı, odanın ka pısı vuruldu, yaverlerden biri içeri girdi, kaşları çatılmıştı: "-Sabahlar hayırlı olsun Paşam, dışarıya bakar mısınız, emirleriniz .... " Pencereye yanaştım, meydanda binlerce Ermeni vardı: "-Arkadaşlara söyleyin talimatımı beklesinler, her şeye de hazır bulunsunlar, istihbarat alınsın, sonra haber iste rim ....Kimse emri almadan hareket etmesin, tamam." Herşey olabilirdi, ama ben ölümün üstüne gitmeye ka rar vermiştim ve her öyle oluşunda da içimde bir hafiflik du yardım. Giyinip silahlarımı kontrol ettim, kılıflarını emniyet lerini açık bırakarak yerleştirdim ki Aram Paşa'nın geldiğini haber verdiler. Biraz heyecanlı buldum kendisini: "-Paşam Ermeni halkına hitaben birkaç kelime söyleme nizi rica edebilir miyim .. ?" .

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

Çıktım istediği konuşmayı yaptım. Yaverim Selahaddin bu andaki durumumuzu tesbit etmiş, bu notu şöyleydi: "Eylül 1918 sonlarında Ermenilerle müzakere için Eri van'a gittik. Orada müzakereler oluyordu. Oturduğumuz binanın önünde büyük bir meydan vardı, elli altmış bine ya kın Ermeni burada toplanmış, Halil Paşaya tezahürat yapı yordu. Ermeni Hükümetinin Dahiliye Nazırı Aram, Halil Paşaya bir nutuk vermek üzere halkın arasına çıkmasını tek lif etti. Halil Paşa bunu kabul etti, fakat ben sıfırı tükettim, çünkü bu kalabalık bizim memleketten çıkartılmış Ermeni lerden müteşekkildi, hemen hepsinin bir akrabası, babası, kardeşi imha edilmişti ve bunların hepsi bir intikam hissi ile yaşıyor ve bütün bu katliamları yapan adam olarak Halil Paşa'yı tanıyordu. Ve şüphesiz bu kadar kalabalık halkın bilhassa zulüm gördüğüne inanmış halkın, zalim telakki et tiği adama karşı her şeyi yapması ihtimali vardı. Bilhassa Ermeni milleti bu hususta çok hunhar idi. Belki hükümet tedbir almıştı; ama zayıf Ermeni Hükümetinin aldığı tedbi rin bu insanların önünde kıymeti bir şey olamazdı. Biz hal kın arasında kurulmuş kürsüye gitmek için kapıdan çıktığı mızda bir çığlık koptu, bu ne idi. Belli değildi. Önde Aram, arkasında Halil Paşa, onun arkasında ben kürsüye geldik. Artık buradan sağ dönebileceğimizi ümit bile etmiyorduk, yalnız kendimizi pahalıya satmaya, sıfır vaziyete düşmeme ğe uğraşıyorum, bunun çaresini düşünüyordum; her halde pahalı da satacaktık. Çünkü Halil Paşa ile beraberdim ve o silahına sarılınca mutlaka pahalıya mal olurdu. Bütün dik katimle kulak kesilmiştim. Halil Paşa soğukkanlı bir şekilde kürsüye çıkınca bir alkış tufanı koptu. Ve Paşa konuşması na şöyle başladı: "Zalim bir padişahı yıkmak için ve hür ve mes'ut bir va tan kurmak için elbirliği ettiğim Ermeni milleti.

Eziz Elekberli Vatanımın en korkunç ve acı günlerinde vatanımı düş

mana esir olarak tarihten silmeye kalktıkları için son ferdine kadar yok etmeye çalıştığım Ermeni milleti, bugün Türk mil letinin alicenaplığına sığındığı için huzura ve rahata kavuş turmak istediğim Ermeni milleti. Eğer siz Türk vatanına sa dık kalırsanız, size elimden gelen her iyi şeyi yapacağım. Eğer yine bir takım şuursuz "Komitacılar" a takılarak Türke ve Türk vatanına ihanete kalkarsanız bütün memleketinizi saran ordularuna emir vererek dünya üstünde nefes alacak tek Ermeni bırakmayacağım, aklınızı başınıza alın. Köylerinize, evlerinize ailelerinizin saadeti için dönün ve çalışın; zaman bugünkü yaralan siler. Hülasaten aynen naklettiğim bu nutuktan sonra müthiş bir gürültü ve onunla beraber bir alkış tufanı koptu, kaldığı mız binaya döndük. Ertesi sabah erkenden Erivan'dan Güm rü'ye hareket ettik. Halil Paşa'ya trende nasıl korkmadan bu kalabalığın arasına girdiğini ve orada Ermenilere bu kadar sert ve acı hitab edebildiğini sordum. Cevabı şu oldu: "-Aram'ın teklifini kabul etmemek bir korkaklık olurdu, oraya çıktıktan sonra da ürkek bir konuşma Türk'ün kahra man ruhuna hürmetsizlik olurdu, ben bu kürsüden sağ dö nebileceğimi düşünemiyordum fakat şerefli bir ölümü kor kaklığa tercih ettim ...

"-Paşam, bu asil anı sizinle bir defa daha yaşamak iste rim . ..

"-Selahaddin, zelil yaşamaktansa ölmek, işte Türk' ün binlerce senelik tarihinin tek ifadesi..." Başımı önüme eğdim, Halil Paşa'ya derin bir saygı du yuyordum ..." ... Nutuk bitmişti, tehlike devam ediyordu, Ermeni Hü kümeti'nin hazırladığı program gereğince Ermenistan'ın üç

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

dört senelik bir mazisi olan Hazmiyetsin kilisesine doğru ka file halinde ilerlemeye koyulduk. Yolun her iki tarafı gene askerlerle tutulmuş ve onların arkalarında düzlüklere seril ıiüş, derme çatma arabaları içinde ve kilise meydanında mu haceret sebebiyle açlıktan sefil ve perişen binlerce Ermeni bulunuyordu. Bu kötü manzara, her görende olduğu gibi be nim de insanlık duygularım üzerinde acı bir iz bıraktı ve fa kat ne var ki yaşadıkları devleti içinden yıkmaya çalıştıkları için, rahat ve kazançla dolu bir hayat yerine koca Türk Dev letinin topraklarına ve malına göz diktikleri için bu hale düş müş oldukları da bilinen bir gerçekti. O'nu yıkmak isteyen ler kendi vatandaşlarım da olsalardı aynı şekilde hareket et mekten geri kalmazdım, nitekim biz kendi arkadaşlarımızı bile devlet için mukadder akıbetlerine göndermekten çeki nen insanlar değildik, devlet ihmal ve ihaneti kabul ede mez . . . Nihayet kiliseye ulaştık, Katagigos'un oturduğu büyük salona girdik, ruhani lider merasim elbiselerini giymiş bizi ayakta karşılıyordu, uzun ak sakallı, kırmızı yanaklı, yaşına rağmen sıhhatli olduğu gözüken bu muhterem ihtiyarı önce askerce selamladım, sonra ellerini samimiyetle öptüm. O da gözleri yaşarmış bir halde beni yanaklarımdan öptü. Katagigos, Kafkas lehçesi ile Türkçe konuşuyor, anlaşa madığımız zaman Karabet Ayıcıyan tercümanlık yapıyordu. Ayıcıyan, Hukuk tahsilini İstanbul'da yapmış, sonra Van' da Adliye müfettişi olmuş, Van kargaşalıkları sırasında kaça ka ça taa Erivan'da soluğu almış Ermeni komitacılarındandı. Katagigos bir iki konuşmadan sonra bizi yemek masası na davet etti, sofraya et, pilav ve ş�rap koymuşlardı. . . Yeni lip içilmeye başlandığı sırada Katagigos bir sırasını getirdi. "-Bak oğlum Halil Paşa, biz Cenab-ı Hakkın ihsanı ile açlıktan ölmeyecek kadar bir şeyler bulup geçiniyoruz. Fakat

Eziz Elekberli

yollara serilmiş, dökülmüş olan halkın hali pek acı, acaba ta rafı alinizden bize biraz olsun imdat mümkün müdür ... ?" Sağ tarafımda oturan kurmay başkanım Basri'ye dön düm: "-Dokuzuncu Ordu'nun ihtiyat erzak durumu ne dir ...?" Basri Bey küçük not defterini çıkardı, bir sayfasını açh ve kimsenin göremiyeceği şekilde bana uzattı. Defterdeki kayıtlard göre bunların toplamı 9. ve 3. Ordu lan üç sene do yurabilecek kadardı, buna ilave olarak o senenin mahsülü de toplanıyordu. Şu oluyordu ki, yüz veya iki yüz ton buğdayı elden çıkarmamız bizim ordumuzda bir değişiklik meydana getirmezdi. "-Bana bir kağıt veriniz . .. " Masada bulunan bütün Ermeniler gözleri dört açılmış bekliyorlardı ve bu bekleyişte bir dolu ümitle açlık vardı. Yazmaya başladım:

"Dokuzuncu Ordu Kumandanı Şevki Paşa'ya, Derhal 9. Ordu deposundan perdeypey 200 ton hubu bat Haşmiyetzen istasyonuna gönderilecek ve orada Erme ni Hükümetine teslim edilecektir. Vakit geçirilmeden sev kiyata başlanması bilhassa lüzumludur. Halil." "-Bu telgrafı gönderiniz, derhal çeksinler..." Bir el uzandı telgrafı kaptı, okudu, ayağa fırladı, bir Er meni atlısına sevinçle verdi. Ermeni atlısı yanında diğer atlı larla beraber telgrafhaneye doğru dört nala kalkmış gidiyor du ve havaya silahlar sıkılıyordu, sanki büyük bir şenlik var dı. Ruhani lider Katagigos hıçkıra hıçkıra ağlıyordu ...Ziya ret bitmişti . . .

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

Şehirdeki konağımıza doğru ilerlerken halk bi7i çılgınca alkışlıyor ve sevinç gösterileri yapıyordu, açlar bütün kinle rini unutmuşlardı, belki de şunu öğrenmelerini istiyorum ki koca Türk Devleti ihanet edenlere karşı insafsız olabilir ve fakat düşman da olsalar açız diye avuç açanlara karşı da merhametlidir . . . Avcı çukurundan düşman askerine mata rasını atan çok Türk savaşçısını görmüşüzdür biz ... Van'da jandarma kumandanlığı yaptığım sırada tanıdı ğım Adliye Müfettişi Karabet Ayıcıyan bir ara yanıma sokul du. "-Paşam, İstanbul'da bıraktığım ailemden üç dört yıldır haber alamıyorum, acaba bir yardımınız olabilir. mi?... " di ye boynunu büktü...İçimden "ulan ne halt ettin de karıştın bu işlere de şimdi de ailenin telaşı içindesin, rahat batmış mıydı sana İstanbul' da, sonra da devlet seni taa Van'a gön dermiş Adliye Müfettişi olmuşsun...al aileni ohır yerinde, koca devleti yıkmaya sen mi kaldın a kerata" dedim amma hatırını da kırmak istemedim, İstanbul'a şu telgrafı çektim:

"İ stanbul'da, Bakırköy Zeytinlik'te ikamette olan Ayı cıyan ailesiq,e benim namı he�abıma ve fakat benden bah setmeden elli altın ödeyiniz, ayrınca kendisine her ay 100 kağıt lira veriniz. Karabet Ayıcıyan'ın da Erivan'da sağ ve sıhahatte olduğunu bildiriniz. Halil." İstanbul Merkez Kumandanlığı telgrafla hemen cevap vererek emrin yerine getirildiğini, ailenin sağ ve sıhhatte ol duğun bildirdi. Karabet Ayıcıyan bunu öğrendiği vakit gözlerinin içi gülüyordu.

Eziz Elekberli "-Nasıl insansın, sen Halil Paşa . . ." dedi ve sonra çıktı

. fırladı gitti, arkasından baktım başını sağa sola sallaya salla ya gidiyordu . .. Bir ara bir dostunu gördü, ona heyecanla bir şeyler anlatmaya başladı, ne söylediğini anlamıyordum am ma tahmin ediyordum...

ZAVALLI "ERMENİ STAN" Gazeteci

Memduh Tezel, ilk defa, Moskova Büyükelçi

liğine tayin edilen Selim Sarper'le birlikte Moskova'ya gider ken (1944 sonlarında) Ermenistan geçerken bu ülkenin duru munu görmüş,

"Moskova' dan Geliyorum" adlı eserinin "Zavallı Ermenistan" başlıklı bölümünden bir paragraf ala

rak ilk izlenimlerine kulak verelim: "Bugün Sovyet Ermenistan'ında bir buçuk milyondan fazla insan yaşamaktadır. Bunların yarısı Azerbaycan Tür kü'dür. (Sevgili okuyucunun dikkatini çekerim, yarım asır önce yarısı Türk olan ülkede bugün tek bir Türk yoktur.-RE). Sovyet Ermenistanında hakiki bir sefaletin hüküm sürdüğü nü anlayabilmek için, biraz etrafa bakmak kafidir. Halk sefil ve perişan durumdadır. Köylünün ve işçinin Üzerlerinden pislik akmaktadır. Aç oldukları ve mütemadi açlık çektikleri hareketlerinden ve hallerinden belli olmaktadır. Halkın ha yat seviyesi çok düşüktür. Yaşadıkları yerler ve oturdukları 4 odalar, tarif edilemeyecek derecede pistir.

1967 yılında özel izinle Sovyetler Birliği'ne iki aylık bir Samet Ağaoğlu, izlenimlerini önce Son Ha vadis gazetesinde yayınlamış, daha sonra "Sovyet Rusya İ mparatorluğu" adı ile kitaplaştırmıştır. Ağaoğlu'nun Enne

gezi düzenleyen

nistan izlenimlerin bir bölüm okuyalım:

Memduh Tezel, Moskova'dan Geliyorum, s. 20, İstanbul, 1950.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

"Doğu sınırımızın Kızılçakçak hudut karakolunu su baylarımızın ve ilgili memurların çok nazik ve dikkatli yar dımıyla geçtikten sonra, Sovyetler Birliği topraklarına ayak bastık. O andan itibaren de yeni bir havaya girdiğmizi his settik. Yeni, gürülhilü, Türkçe, Ermenice, Rusça karışığı bir dilin biraz daha kaba fonetiği ile kaplı ağır bir hava! Bu ha vanın bir rengi, gürültüsü ve karışık dili Kafkasya' da seya hat boyunca sürdü. Daha ilerlerde, Hazer ötesi Orta Asya di yarlarında da yine bu havayla sarıldık. Seyahati otomobil ile yapıyorduk. Fakat huduttan 20 km uzakta ilk Sovyet şehri Leninakan-Gümrü'ye kadar tren le gitmek zorundayız. Neden? Böyle isteniyormuş, hem de galiba bizimkilerce. Otomobil yolu sınır köprüsüyle beraber kapalı. Zaten sınır haftada ancak bir gün, İstanbul'dan Çar şamba günü kalkan trenin Kars'a vardığı Cumartesi günleri açık. Tren ağzına kadar dolu idi. Erivan'a akrabalarını gör meğe giden Filistinli, Suriyeli, Mısırlı Ermeniler. Türk olarak Kafkasyalı öğretmen Salih Gence'yle kansı, eşim Neriman, ben ve şoförüm Zeki var. Sınır memurları trende herkese ka ğıtlar doldurtuyorlar, imzalatıyorlar, altın, Rus parası, veya başka başka paralar olup olmadığını yazdırıyorlar. Yabancı memleketlerde çok seyahat yaptım. Hiç birinde bu işler Er menistan sınırında olduğu kadar karışık, yorucu değildi. Sa dece bu formaliteler için Leninakan'da tam sekiz saat bekle diğimize söyliyeyim. Eski Gümrü şimdi Leninakan! Milli Mücadelede Türk Devletinin doğu sınırını çizen anlaşmayı Kazım Karabekir Paşa bu şehirde imzaladı. Türk Ordusu da yanında. Soruyo rum kendi kendime, neden Gümrü sınırımızın ötesinde bıra kıldı? Tarih iyi niyetli hataların sonsuz örnekleriyle dolu! Serhat boyunu geçerken gözümüze ilk çarpan birbiri ar kasına üç dört sıra halinde gerilmiş tel örgüler oldu. Her yüz,

Eziz Elekberli

iki yüz metrede bir de gözetleme kuleleri. Sordum, bütün sı nır boyu böyleymiş, 300 kilometreden fazla. Tel örgüsünün arkası ve önü bir kaç yüz metre genişliğinde sürülmüş top raklar. Ekilmek için değil, kaçanların ayak izlerini tespit için. Sınırın bizim tarafımızda ise hiçbir şey yok. Bu hiçbir şey ol mayış sade tel örgüler bakımından değil, biraz da köylerin manzarası yönünden. Perişan, kerpiç, kapkara evlerden köy lerimizin karşısına onlara nisbetle çok değişik, göz alıcı, ora sı neden böyle, burası neden değil sorusunu biraz hüzünle akla getiren kolhozlar yerleştirilmiş. Bu serhat boyu fark, Kars'la küçücük Leninakan, Erivan'la hemen yanıbaşında Iğdır arasında da göze batıyor. Hiçbir iktidarın el sürmediği, en iyi evleri Çarlık Rusyası istilasının acı yıllarında yapılmış ışıksız Kars'ın karşısına dikilmiş pırıl pırıl şehirler, köyler var. Hissediliyor, mahsus böyle yapılmış. Ama neden biz de hiç değilse mahsus böyle yapmıyoruz, sınırlarını kat kat tel örgülerle bir komşu halka "Senden geri değilim!" diye hay kıran manzaralar çıkarmıyoruz! Sovyetler Birliğinin sınırımızda yer tutmuş üyesi Erme nistan, tellerin arkasında üç milyona yakın insanın hislerin den örülmüş bir başka örgü! Yazılarımda objektif kalmağa söz verdim. Hedefim şu veya bu yönde telkin yapmak değil. İyi gördüklerimi de, fe na gördüklerimi de yazacağım. İşte ilk gördüğüm, sınırdan öteye ayak basar basmaz kokladığım Ermenistan'a hakim hava, düşmanlık demiyeyim, ama sevgisizlik! Bunun yanın da da bir takım emellerin hala beslendiğine işaretler. Mendillerin, çay tabaklarının, sokak reklamlarının, bi naların, ne mümkünse hepsinin üstünde tepesi karlı Ağ rı'nın resmi, "Bizim Ararat " sözleri, Ararat hasreti! Erivan'da Yazarlar Birliğinde bazı şair, gazeteci ve ro mancılarla yaptığımız konuşmada ihtiyar, genç hepsi sözü

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

döndürüp dolaştırarak "Siz Ermenileri kestiniz" noktasına getirdiler. Nazik olmağa çalışorlar, "Türk Milleti değil, ba şındakileri kusurlu buluyoruz, o zaman memleketi idare edenleri" diyorlar. Cevap veriyoruz: "Neden bu konuya geliyorsunuz? Ya yine sizin başınız dakilerin kışkırtmasıyla kesilen Türklere ne diyelim? Sonra elbet iyi biliyorsunuz, bu karşılıklı husumetin doğmasında başta Çarlık Rusyası, dış devletlerin oyunları ne kadar çok". Biz bunları söyleyince "Bu da doğru, geçmişi unutalım" di yorlar. Diyorlar ama biraz sonra gençler yine aynı konuya dönmeye çalışıyorlar. Rusya'nın nisbeten en az bulaştığı dil Eremenice. Alfa besi Slavlaşmamış. "Neden sizin harflerinizi de mesela Aze riler gibi Ruslaştırmadılar" diye sorduğumuz zaman, ver dikleri cevap çok gururlu: "Biz Ermeniler tarihin çok eski zamanlarından beri ken di alfabemize sahibiz." Buradan yine aynı koyuna atlıyorlar. İstanbul'da yüz bi ne yakın Ermeninin rahatça yaşadığını, aralarında büyük zenginler, iş adamları olduğunu, okullarında kiliselerinde ibadetlerinde yüzde yüz serbest bulunduklarını anlatıyo rum. Yüzlerindeki ifadelerde hiçbir değişiklik yok. Sovyet Ermenistanı'nın böylesine koyu bir milleyetçilik hissi taşımasına ve bunu da belirtmesine neden göz yumu yorlar? Sorulacak bir sorudur bu. Sovyet Rusya başka azın lıklara tanımadığı bu serbestliği Ermenistan'da hangi mak satla yaşatıyor? Bu da ayrı bir soru. Cevaplarını herkes ken dine göre bulabilir. Ben yalnız bu koyu milliyetçiliğin Erme nistan'da biraz merasimleştiğini gösteren bir olayı kısaca an latayım:

Eziz Elekberli

Her yıl Ermenistan' da ve Ermenilerin toplu yaşadığı başka Sovyet ülkelerinde Ermenilerin Türkler tarafından öl dürüldüğü gün diye tesbit ettikleri bir tarihte merasimler ya pıyorlar. Bu toplantılarla geçmiş hadiseler dile getiriliyor, Türkiye' ye bol bol hücum edilerek milli his ayaklandınlıyor. Bu hareketlerin Moskova' da nüfuzlu Ermeni kişilere bağlan dığı söylenmekte. Mesela Mikoyan! Hatta birkaç yıl önce Erivan' da böyle bir merasim gününde Sovyet Rusya'da ayırıcı bir milliyetçi liğin yasak olduğu, Ermeniler, Türkler diye konuşulmaması gerektiğini söyleyen birisini, dediklerine göre, evine kadar kovalıyarak işkence ile öldürmüşler! Fakat bu görünüşün bir de arkası var: Halkın büyük kısmının oturduğu, evleri birer kulübe den ibaret, dar sokaklarında yan çıplak çocukların kaynaştı ğı mahalleler! Sovyetler dünyasının her yanına hakim bu manzarayı ilk defa Erivan' da gördük. Erivan'a gittiğimiz gün dini bir bayrama ve pazara rast ladı. Şehrin büyük kilisesini gezdik. Agzına kadar genç, ihti yar erkek ve kadınla dolu. Herkes omuzunda İsa'nm resim leri, haçlar önünde diz çöküyor, dua ediyor, ikonları öpüyor. Bizim için şaşırhcı bir manzara idi bu. Dini duyguların öldü rülemediğini başka yerlerde de gördük. Ama hiçbir kilise ve ya camide böyle bir kalabalık bulmadık. Acaba bu tel örgü ler ve geçmişin hatıraları gibi sınır boyuna dikilmiş manevi bir kale mi?" Tecrübeli bir devlet adamı ve yetkin bir yazar olan mer hum Samet Ağaoğlu'nun bir başka tesbiti de dikkate değer dir. Rusya'nın bütün Sovyet cumhuriyetlerinin nüfus yapısı nı nasıl alt-üst ettiğini, her yerde Rus nüfus sayısının günden güne artmasına rağmen bu siyasetin Ermenistan' da uygu lanmadığına şahit olmuş ve şöyle yazmış:

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

"En çok dikkat ettikleri noktalardan biri de bu yerlerde ki şehirler nüfusunun çoğunluğunu elde etmek olmuştur. Bunun içindir ki yukarıda saydığımız altı Türk ve Müslü man cumhuriyetin merkezlerinde o mahallin halkı hep yüz de SO'nin altına, bazılarında ise, mesela Bakü'de yüzde 20'nin altına düşmüş bulunuyor. Yine aynı politika mesela Kazakistan'da nüfusun yüzde 77'sini Rus ve başka milletle re, Kırgızlarda yüzde 60' mı yine Rus ve başka milletlere isa bet ettirmektedir. İki rakam daha verelim. Bu altı memleket halkının toptan nüfusu hemen hemen 30 milyon kadar. Bu nun da sekiz milyondan fazlası sadece Rus. Bir de buna Ya hudi, Ermeni ve başka milletleri katarsak asıl Türk ve Müs lümanlar kendi vatanlarında yüzde elliye kadar iniyor de mektir. Bakınız Müslüman ve Türklerin bulundukları yerlerde 1965 nüfus sayımına göre yalnız Rusların genel nüfus içinde ki nesbitlerine: Başgirler: (Başkurtlar-Başkurdistan-RE):

Yüzde 42.4

Buryatlar

74.6

Kalmuklar

55.9

Tatarlar

47.2

Yakutlar

47.2

Kazaklar

42.7

Kırgızlar

30.2

Dağıstanlılar

20. l

Çuvaşlar

Türkmenler

17.3

Azeriler

13.6

Tacikler

13.3

Özbekler

13.5

Eziz Elekberli Şu nisbetler Ruslar'ın Türklerle İslamlar arasına nasıl

yerleştiklerini göstermeğe yeter. Bunlara karşılık Gürcis tan'da sadece 10.1, Ermenistan'da yüzde 3 Rus vardır."

"MUHAC İR ERMENİ LER BİZİ MUMLA ARIYORLAR" Hem gazeteci ve hem de devlet memuru olan Memduh Tezel, hatıra ve izlenimlerini topladığı ve

"Moskova'dan Geliyorum" adını verdiği kitabından bir bölümle, tarih için

de Ermenistan'ı tanımaya devam edelim: "Sovyet Ermenistanı'nda Ermenistan Komünist Partisi erkanı da dahil, vaziyetlerinden memnun olan yoktur! Çünkü Ruslar Ermenilere itimat etmiyorlar. Onları bir ya bancı ve Ermenistan'a da bir müstemleke (sömürge) gözü ile bakıyorlar. Bizzat Stalin tarafından hazırlanan ve onun ismini taşıyan Sovyetler Birliği Anayasası ile, Sovyetler Bir liğine altıncı cumhuriyet olarak giren Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, bu harpten sona ( İkinci Dünya Sa vaşı'ndan sonra-RE) onüçüncü cumhuriyet mevkiine düş müştür. Sovyet propagandası hariçte durmadan, Sovyet Er menistan'ın propagandasını yapadursun, Ermenistanda yaşıyan Ermeniler, hakiki durumlarının ne olduğunu, Rus ların indinde ne kadar itibarları bulunduğunu çok iyi bil mektedirler! Harp biter bitmez Ermenistan Başvekili Sarkiziyan baş ta olmak üzere, biraz benlikleri bulunan Ermeni komünist partisi erkanından bir çokları mevkilerinden atılmışlar ve yerlerine Ruslara uşak olacak kimseler getirilmiştir. Eski de virleri Eremeni milletinin "altın devri" diye vasıflandırmış olan Ermenistan komünist müverrihlerinden Ter Minasi yan'ın tarih kitabı, Rus yazarları tarafından çok şiddetli bir

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

tenkide maruz bırakılmış ve bu suretle muharrir müşkül du _ ruma düşmüştür. Bugün Ermenistanın tarihi, edebiyatını, sanatını hazırla yan Rus komünist partisidir. Rus komünist partisinden alı nan direktiflere ve bu partinin hadiselerin inkişaflarını göz önünde bulundurarak mütemadiyen değişen taktiklerine göre, Ermeni müverriflere de Ermeni tarihi yazanlar ve ona istenilen vecheyi verirler! Ermeni edipleri ve şairleri Ermeni edebiyatını vücuda getirirler. Ermeni sanat erbabı da eserle rini hazırlarlar. E;meni Üniversitesi, Erivan İlimler Akade misi, Erivan'daki bir çok yüksek enstitüler, ancak Mosko va'nın emirleri ile hareket edebilen, hiçbir veçhile bu emirle rin çerçevesi dışına çıkmayan, hiçbir istiklalleri olmayan mü esseselerdir. Bu müesseselerde, propagandası yapılan muh teviyatı aramak abestir. Komünist propagandası istediği ka dar bunların milli ve muhtar (özerk) birer müessese oldukla rını dünyaya ilan ededursun, biraz araştırılınca, bunun ne kadar muazzam bir yalan olduğu, Ermenistan'da bugün, Sovyet alemi hariç, bütün dünyanın anladığı manada bir ta rih ilminin, bir milli edebiyatın mevcut olmadığı, ilim diye, edebiyat diye, ortaya atılan eserlerin bayağı birer propagan dadan, birer yalandan başka bir şey olmadığı kolayca anlaşı lır. Moskova, Ermeni milletinin Türklere düşman olması nı mı, Ermenilerle Türklerin iyi geçinmemesini mi istiyor? Ermeni tarihi derhal bu direktiflere göre hazırlanır. Tarih boyunca Ermenilerin güya Türklerden gördükleri mezalim sıralanır, ballandıra ballandıra anlatılır, hadiseler, vakıalar tahrif edilir ve Ermeni milleti muhakkak Türk milletine düşman yapılır! Sanki tarih boyunca bu iki millet, birbiri ile hiç iyi geçinmemiş, birbirlerinden hiç yardım görme miş, birbirlerine hiç saygı göstermemiş, birbirinden hiç iyi

Eziz Elekberli

intibalarla ayrılmamıştır. Tarih boyunca iki millet arasın daki bütün münasebetler, yine Rusların hazırladıkları münferid bazı hadiselerin ışığı altında gösterilir ve müta laa edilir. Çünkü Moskova'nın emri böyledir. İlimde, ede biyatta, sanatta bu direktiflere göre eserler hazırlanır, bu eserler bilahare Moskova propagandası tarafından harice, Ermeni milletinin milli hislerinin tercümanı olan milli eserler diye yayınlanır ve bu eserlerle başta hariçte yaşıyan Ermeniler olmak üzere, dünya umumi efkarı aldatılmak is tenir. Moskova'nın Türk ve Ermeni milletleri arasında ebedi bir düşmanlık ve nifak sokmak için güttüğü bu menfur siya'

seti, memleketimizde yaşıyan Ermeniler kadar, Sovyet Ermenistanı'nda yaşıyan Ermenilerin bir çoğu da artık anla mışlardır. Moskova'da bulunduğum üç sene zarfında, sekiz defa Ermenistan toprakları içerisinde seyahat ettim. Trende Ermeni komünist partisi erkanı ve yüksek rütbeli Ermeni su bayları ile istasyonlardaki tevakkuflar esnasında, otellerde, pazar yerlerinde, sokaklarda ve mağazalarda halkla temas etmek ve hatta dost olmak imkanlarını buldum. Her yerde bir Türk olduğumu, Türkiyeden geldiğimi veya Türkiye'ye gittiğimi, Moskova' daki Türkiye Büyükelçiliğinde Basın Ataşesi olarak çalıştığımı söyledim. Bu sözlerimin ve benim Türk oluşumun muhataplarımın Üzerlerinde yapacağı tesir leri ve göstereceği tepkileri anlayabilmek için, her defasında onların yüzlerine büyük bir dikkatle baktım. Hiçbir defasın da yüzlerinde bir düşmanlık ifadesi görmedim! Bilakis Türk olduğumu söyleyince, içten gelen bir tebessüm, candan bir sempati ve alaka ile karşılaştım. Bunların çoğunun babalan veya anneleri, bizzat kendileri veya akrabaları, Birinci Dün ya Harbi esnasında Karstan, Erzurumdan, Yandan, Bitlisten ve memleketimizin diğer yerlerinden Ermenistana hicret et-

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

mişlerdi. Bir kısmı da İkinci Dünya Dünya Harbinden evvel, memleketimizden Ermenistana gitmişlerdi. Birinci Dünya Harbi sırasında memleketimizden Ermenistana kaçanlar, is tisnasız bana: "Babalarımızdan, annelerimizden, hısım akrabalarımız dan duyduk. Onlar Türkiye'de çok iyi yaşıyorlarmış. Türk lerle çok iyi geçiniyorlarmış. Ne akla hizmet ederek, oradaki rahatlarını bozmuşlar ve buralara sürünmeğe gelmişler. Dediler. Kendi arzuları ile memleketimizden Ermenista na hicret edenler de: "Ah, biz Türkiye'de ne güzel ve ne rahat bir hayat sürü yorduk. Türklerle nasıl bir kardeş gibi yaşıyorduk. Yabancı propagandalara ve tahrikilere aldanarak, yerimizden yurdu muzdan olduk. Buralara sürünmeğe geldik! Siz Türkler çok iyi insanlarsınız. Bizler maalesef sizin kıymetinizi bilemedik. Biz sizin kıymetinizi şimdi anladık ama, artık iş işten geçmiş tir. Ah bir kolayını bulsak da, şu memleketten bir kurtul sak . . . Dediler. Trende dost olduğum Ermeni Komünist Partis erkanı ise tabii bu kadar ileriye gidemiyerek: "Biz dedelerimizden, hısım akrabamızdan, siz Türklerin çok iyi insanlar olduğunuzu işitip dururuz! Hatta evlerimiz de ihitiyar annelerimiz, babalarımız aralarında hala daha Türkçe konuşurlar, çünkü Türkçe'den başka lisan bilmezler. Bizlere mütemadiyen Türkçe türküler söylerder. Dediler ve bestesini iyi bildikleri ve güftesini de çok iyi telaffuz ettikleri "Mendilimin yeşili, ben kaybettim eşimi" gibi bir çok türküleri bana, trenin koridorunda söylediler. Memleketimiz hakkında, Türk halkının yaşayış tarzı, hayatı, yiyeceği, giyeceği, Türk edebiyatı, sanatı hakkında benden

Eziz Elekberli

malumat istediler ve verdiğim malumatı çok büyük bir ala ka ile dinlediler...." Ermenistan' m kısacak tarihinin geçirdiği evreleri gözler önüne serebilmek için takriben 20-25 yıllık aralıklarla bu ül keyi görmüş olan üç şahitten satırlar aktardık. Ermenis tan'da doğmuş ve daha sonra ata-baba topraklarını terk et mek zorunda kalmış bir bilim adamı� Prof. Dr. Aygün Attar ise, günümüzle ilgili gerçekleri gözler önüne serdi. Dikkat edilirse Ermenistan, Ermenilerinde Türk düşmanlığı za manla çok artmış.

191 8'de Erivan'da ağırlanan Halil Pa

şa'nın tespitleri ile 1 944-1947 yıllarında tam sekiz defa Erm nistan'dan geçmiş olan Memduh Tezel'in gördükleri, hisset tikleri birbirine çok benziyor. Ama 1 967 yılında Ermenistan topraklarında seyahat etmiş olan Samet Ağaoğlu, başka bir Ermenistan ve bambaşka bir Ermeni milleti ile karşılaşmış! Propagandanın tesiri ile kinleri zirveye ulaşmış olan Erme niler, artık Türkleri bir bardak suda boğmaya hazır hale gel miştir. Türk-Ermeni ilişkilerine, neredeyse, Ermeni gözü ile ile bakan gazeteci Ece Temelkuran'ın gördüğü Ermeniler ve Er menistan ise çok daha başka bir millet ve devlettir. Ermeni kini o boyutlara ulaşmıştır ki, hayatında hiçbir zaman kendi ni "Türk" olarak görmeyenler bile, "Türk" olduğunu itiraf " etmek zorunda kalmışı

Ece Temelkuran, Ağrı'nın Derinliği, s. 31, İstanbul, 2008.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ennenistan"

BUGÜNK Ü "ERMEN İ STAN" Bugün dünyanın "Ermenistan" diye tanıdığı bu küçü cük ülke, Çarlık ve Sovyet Rusya'nın besleyip büyüttüğü, hin-i hacette "Türkiye'ye karşı kullanmak için lazım olur" diye ellerinin altında tuttukları, aslında acınacak bir devlet tir. Bölgeye hakim olan Ruslar tarafından "Ermenistan" devletçiği, komşu üç devletin isteği ile kurulan "Güney Kaf kasya Birliği'nin dağılmasını müteakip, 28 Mayıs 191 8'de ba ğımsızlığını ilan etmiştir. Sınırları, Gümrü, Moskova ve Kars antlaşmalarıyla belirlenmiştir. 1 922 yılında Sovyetler Birli ği'ne bağlı üç devletten oluşan Güney Kafkasya Sovyet Sos yalist Cumhuriyeti, 1936 yılına kadar devam etti. Ermenis tan" devleti de 23 Ağustos 1 990 tarihine kadar bu birliğin içinde kaldı. Bağımsızlığını 21 Eylül 1 991 tarihinde gerçek leştirilen referandumla halkına onaylattı. "Ermenistan" 21 Aralık 199l'de, Rusya'nın liderliğinde oluşturulan Bağımsız Devletler Topluluğuna (BDT) katıldı. 15 Mayıs 1 992 tarihin de ise, Bağımsız Devletler Topluluğu Silahlı Kuvvetler An laşmasını imzaladı. "Ermenistan", Rusya'nın Kafkasya'daki "ileri karakolu" olma arzusunu devlet politikası haline getir miştir. Komünist rejim, ülkenin her yerindeki camileri, kilisele ri, havraları kapattığı halde <?ış politika gereği açık bırakılan bir kaçı hariç), Ermeni kilisesine dokunulmamış. Sovyet itti fakının tek ordusu "Kızılordu" varken "Ermenistan"ın milli ordusu dağıtılmamıştı. Türklerin alfabeleri birkaç defa de ğiştirildiği halde Ermeni alfabesine dokunulmamıştır. Sov yet ittifakına dahil cumhuriyetlerin alfabelerindeki harfler de birbirini tutmamaktaydı. Rus Kiril alfabesi ·Azerbay can'da farklı, Özbekistan, Türkmenistan, Kırgız ve Kazakis tan'da farklılaştırılmıştır. Bunda güdülen hedef açıktı. Türk-

Ezız Elekberli

ler arasında kültür birliğini koparmak, yok etmek, ortadan kaldırmak. Ermeni, Ermeni milliyetçilğinde serbestti. Türk ise bırakın milliyetçilik idealini yaşatması, "Türk'üm" bile diyemezdi. Gürcü asıllı Stalin için iki ülke önemli idi; biri kendi vatanı Gürcistan, diğer ise Ermenistan'dı. 1 920 yıllar da Zengezur ve Karabağ Azerbaycan Cumhuriyeti'nin top rağı iken önce Zengezur koparılıp Ermenistan'a verilmiş, sonra perdeypey Karabağ Ermenileştirilmiştir. Göçlerle Ka rabağ'ın nüfus yapısı Ermeniler lehine değiştirildikten sonra, bölgenin önemli bir kısmı "Dağlık Karabağ Muhtar Vilaye ti" adı altında bir bakıma yan bağımsız devlet haline getiril miştir. Karabağ'ın tarihi başkenti Şuşa, yavaş yavaş gözden çıkarılmış, gelişmesi önlenmiş ve bir süre sonra Hankenti, "Steparakert" adı verilerek başkent yapılmıştır. Halbuki Ka rabağ hiçbir zaman Ermeni toprağı olmamıştır5. Ermeniler,

1 978 yılında, Karabağ'a göç edişlerinin 1 50. yıldönümünü tö renlerle kutlamış, burayı vatanlaştırmalarının (!) sene-i dev riyesini bayram ilan etmişlerdi. Ermeniler, Karabağ'ın dağlık kesiminde diktikleri anıtın üzerinde, İran'ın Maraga şehrin den göçetmiş olmaları sebebiyle "Maraga 150" yazmışlardı. Fakat 1 988 yılında önce "Ermenistan" daki Azerbaycan Türk lerine, sonra da Karabağ'da artık azınlığa düşmüş olan soy daşlarımıza saldırılar başlayınca, tarihi unutturmak için on yıl önce diktikleri anıtları yıkmış, bu toprakların tarihi sahip leri olduklarını ileri sürmeye başlamışlardır. (Ermenilerin Dağlık Karabağ'da diktikleri abidenin açılışı sebebiyle dü zenledikleri törenlerle ilgili haberler, başta Moskova ve Er meni basını olmak üzere, Sovyetler Birliği'nin bütün önde gelen gazetelerinde yer almıştı).

Ece Temelkuran, Ağn'nın Derinliği, İstanbul, 2000, Syf:

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

YA B İZ NE YAPIYORUZ? Ermenilerin Karabağ' da ve "Ermenistan" sınırlan içeri sindeki Türklere karşı uyguladıkları soykırım politikası, za limlikleri başka bir kitabın konusudur. Burada yalnızca 1992 yılının 25 Şubatını 26 şubata bağlayan gece Sovyet Rus Or dusunun desteğiyle Hocalı' da gerçekleştirilen "soykırım",

20. yüzyılın en büyük utanç sayfalarından biri olduğunu ha tırlatalım. Utanç sayfası olmasının birinci sebebi elbetteki böyle bir kırgının yaşanmış olmasıdır. İkincisi ise, dünyanın bu acı durumu görmezlikten gelmesidir. Sözde uygar dünya

2005-2006 yıllarında Musul'un Telafer ilçesinde işgalci Ame rikan ordusu tarafından gerçekleştirilen soykırımı da görme miştir. Ayı uygar (!) dünya 1963-1974 yılları arasında Kıb rıs'ta yaşanan vahşeti de o günlerde duymamış, daha sonra da unutturmuştur. İstiklal Marşımızın şairi Mehmet Akif'in "tek dişi kalmış canavar olarak" vasıflandırdığı medeniyet (!) Filistin'de yaşananları ne dün gördü, ne bugün görüyor, bu gidişle ne de yann görecek ... Ermenista�, Sovyetler Birliği'nin dağılması üzerine,

1991 yılında bağımsızlığını ilan etti, bağımsızlık bildirisini dünya kamuoyuna açıkladı. Bu bildiride Türkiye ağır dille suçlanıyor, Türkiye'ye saldırılıyordu. Türkiye'nin sözde "soykırım"ı tanıması, "Batı Ermenistan" dedikleri Doğu Anadolu topraklarının kendilerine iade edilmesi gerektiği ve bütün bunlardan sonra, tıpkı Almanya'nın "soykırımcı" ül ke olarak Yahudilere ödediği tazminata yakın bir tazminatın kendilerine ödenmesi isteniyordu. Yeni bağımsız ülke, ken dine özgü bir "Anayasa" hazırladı ve Meclisinden geçirdi. Günümüzde Ermenistan, bu anayasa ile yönetiliyor. Anaya sada "Bağımsızlık Bildirisi"ne atıfta bulunularak, bildirinin "Anayasanın parçası" olduğu belirtiliyor. Yani kısacası bu günkü Ermenistan anayasası Türkiye'den, "Üç

T" diye ad-

Eziz Elekberli

landırabileceğimiz taleplerini sıralıyor:

Tanıma, Toprak,

Tazminat! .. Halihazırda Azerbaycan topraklarının yüzde 2l 'ini işgal altında tutan Ermenistan, bu saldırganlığının hesabını ver mek bir yana, daha da genişlemek için Türkiye'yi sıkıştırmak istiyor. Elbette ki, Türkiye bu iddialara gereken cevapları her zaman vermiştir ve vermeye devam edecektir. Devlete geleneği olmayan, daha çok "Taşnak", "Hın çak" ve "ASALA" (ve hatta PKK) terör örgütlerinin mantı ğıyla ülkelerini yönetmeye çalışan Ermenilerin "şirretliği nin" bitmeyeceğini bilen Türkiye, bağımsızlığını tanımış ol masına rağmen, bu ülke ile diplomatik ilişki kurmadığı gibi, sınır kapılarını da açmamıştır. Azerbaycan ile Türkiye ara sında sıkışıp ka1mış olan Ermenistan her gün kan kaybet mektedir. Bağımsızlığını ilan ettiği 1 991 yılında 3.5 milyon nüfusa sahip.olan "Ermenistan"da bugün yaşayan insan.sa yısının 1 .5-2 milyon civarına indiği, özellikle gençlerin ülke lerini terk ettikleri, önemli bir kısmının da değişik yollarla Türkiye'ye sığındığı bilinmektedir. Vizesiz, pasaportsuz, ül 'kemize gelen "Ermenistan" vatandaşlarına karşı hiçbir tavrı mız yoktur. 1 920'lerde, 1988 depreminde olduğu gibi bugün de ihtiyaç sahibi, hatta aç ve açık kalmış olan Ermenistan va tandaşla�ına kucağımıza açmış bulunuyoruz. Bu tavır bize yakışan bir durumdur, fakat ilanihaye devam ettirilemez. Takriben 300 bin "Ermenistan" vatandaşı Türkiye'de çalışır ken, Türk gençlerinin işsiz gezmelerine tahammülümüz sınırsız değildir.

Yukarıda "Ermenistan"ın devlet geleneği bulunmadığı nı ifade etmiştik. Bu konuyu biraz _açmalıyız. "Ermenistan" devleti ile aramızda üç anlaşma imzalanmıştır. Birincisi "Gümrü

Antlaşması" dır. Arada başka devlet yoktur; doğ

rudan doğruya Türkiye ile Ermenistan arasında 2 Aralık

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Emıenistan"

1 920 tarihinde imzalanan anlaşmada Türk tarafını Şark Cep hesi Komutanı s.:; eneral Kazım Karabekir, Erzurum Valisi Hamid Bey ve Erzurum Milletvekili Süleyman Necati Bey; Ermenistan tarafını ise Eski Başbakan Aleksandr Hatisyan, Maliye Bakanı A vram Gülhandanyan ve İçişleri Bakanı İste pan Gorgaryan temsil etmiştir. Tamamı 18 maddeden oluşan Gümrü Anlaşması şöyle özetleyebiliriz: 1 -Türkiye ile Ermenistan arasındaki savaşa son veril miştir. 2-Türkiye ile Ermenistan arasındaki sınır ilişikteki kide gösterildiği şekilde tesbit edilmiştir.

��

3- Moskova'da imzalanan Türk-Sovyet anlaşmasının da Ermenistanı bağladığı malumdur. Daha sonra Türkiye-Azer baycan ve Ermenistan arasında

Kars Antlaşması imzalan

mıştır. Bugünkü Ermenistan yönetimi ise, bütün bu imzala rını inkar ederek, Sevr Anlaşmasının kendilerine bahşettiği haklardan bahsetmektedir. Halbuki Sevr, 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanan Lozan Anlaşması ile tarihin çöplüğüne atılmıştır. Bağımsızlıklarını ilan eden Sovyet cumhuriyetleri, Sovyet ittifakının imzaladığı bütün anlaşmaları kabul ettik leri ilan ederken, yalnız Ermenistan ve sadece Türkiye'ye karşı tavır geliştirmek istemektedir. Ermenistan'ın, haddini aşarak Türkiye'nin "soykırım" yalanını tanımasını, toprak ve tazminat ödemesini istemesi nin elbetteki bazı sebepleri vardır. Ermenistan, tıpkı Yuna nistan gibi, Batı ülkeleri tarafından şımartılmaktadır. Batının bugün bir değil, iki şımarık çocuğu vardır: Yunanistan ve Er menistan ... Hatta buna Güney Kıbrıs'ı ilave edebiliriz. Türkiye'nin Doğu Anadolu bölgesinde bir "Ermeni dev leti" kurulması projesinin sahiplerinden birisinen de Ameri ka olduğunu daha önce ifade etmiştik. Amerikan başkanla-

Eziz Elekberli

rından Wilson'un ortaya koyduğu 14 maddelik prensipler den biri "Ermenilere yurt" vaadıdır. Babasının malını dağıtır gibi hareket eden Wilson'un "Ermeni yurdu" na Doğu Kara deniz de dahildir. Bu yetmiyormuş gibi Çukurova'da da bir "krallık" öngörmektedir. Bugünkü Amerikan yönetimi ise, projeyi daha da geliştirmiştir. Büyük Ortadoğu Projesi'nde "Üç İsrail" vardır. Biri, günümüzde Ortadoğu'yu kana bula yan bildiğimiz İsrail, ikincisi Irak topraklarının kuzeyinde kurulmakta olan "Müslüman İsrail", üçüncüsü ise, "Erme nistan" dır. Böylece ABD ve onun başmüttefiki İngiltere, İs lam Dünyası'nı bu "Üç İsrail"le birbirinden ayırmayı planla maktadırlar. Bugünkü "Ermenistan" yönetimi Rus yanlısıdır. Dün, bu Türk topraklarını kendilerine bağışlayan Ruslara minnet tarlığı devam etmektedir. Bir taraftan da, bilhassa Batı ülke lerindeki "Diyasporalan" ile ABD ve Avrupa Birliği ülkele rine göz kırpmaktadır. AB-ABD ikilisi Ermenistan'ı Mosko va'nın boyunduruğundan kurtarmak, kıpıdayamaz bir şekil de kendi güdümlerine almak istemektedirler.

Karabağnameler, (Karabağ Tarihleri), Azerbaycan-Bakü, 1989, iki cilt

KADİM TÜRK-OGUZ YURDU "ERMENİSTAN"

Kitapta tarihin muhtelif devirlerinde hilekar düşmanla rın siyasi ve harbi tecavüzlerine maruz kalarak zaman za man yitirdiğimiz ezeli topraklarımızın büyük bir parçası KADİM TÜRK-oGUZ YURDU "Ermenistan", onun tarihi, coğrafyası topominikası ve bu arada yığçam (pek çok) malu mat verilmiştir. İster metinlerde, isterse de haritalarda bütün hayat alanlarının asil Türk adlarının barpasına çalışılmış, resmi senetlerler, Ermeni milletçilerinin bu sahadaki gayret li siyaseti ifşa edilmiştir. Kitapta Azerbaycan tarihçiliği, dilciliği, edebiyat ilim ve bu sahalar için hayli meraklı ve değerli ham materyal toplan mıştır.

MÜELLİFİNDEN

Cumhuriyetimizin yeni iktisadi sisteme geçtiği, gazete ve kitap yayınlamanın oldukça zorlaştığı şimdiki devirde, vatan ve millet için gerekli bir kitap yazmak vatan ve millet karşısında ne kadar vacib hizmet olsa da,bu meselede daha büyük hizmet o kitabın gün yüzüne çıkmasına yardım et mek, onu o kitabı vatanın ve milletin servetine çevrilmekte, nesillerin istifadesine vermekde yardımcı olmaktır. Teessüf ki, hiç kimse de herkes bu büyük hakikati Iazımınca akla ge tirmez. Hele ona göre de kitabı yazıp bitirdikten sonra tam bir yıl ayrı ayrı yayınevlerinin, vazifeli ve imkanlı adamların kapısını döve-döve kaldım. Sonuncu yüz tuttuğum ve ilk de fa olarak ve ilk görüşümüzde müsbet cevap aldığım şahıs Azerbaycan' da 1988'inci yıllarda başlayan Halk Hareketinin liderlerinden biri, Müsavvat Partisinin başkanı İsa Kamber oldu. Azerbaycanın çağdaş siyaset aleminde kendine mah sus yeri ve hizmetleri olan İsa Beyin bu heyirhah emelini şahsen ben halkımızın büyük bir hessesinde-"Ermenistan" Türklerine ve bütövlükde Azerbaycan halkına derin hürmet ve muhabbetin ifadesi hesap eder, şahsiyetin vatanı ve mil letin karşısında tarihi hizmeti gibi kıymetlendiriyorum. Bırak, Allah herkese yüreğine ve emeline göre versin!

ÖNSÖZ EVEZİ

Tarihi Türk diyan olan "Ermenistan", boyda (büyüklük te) bir vatan, anayurt yitirmiş Azerbaycan Türklüğü bugün bu dehşetli kayıp ile barışıp, talihi tarihin güleklerine yelken etmemelidir! Bin yıllar boyu tarihin özüne hükmeden Türk . halkının bugün buna hakkı yoktur! Allahın aslı-kökü, yeri yurdu belli olmayan bir avuç Ermenisi gelip, birden bire o boyda yurda sahip olamaz! Bu, mümkün olan şey değil! Bu nu bir defalık bilmek lazımdır. Hem de akıldan çıkarmama lıyız ki, biz o toprakları cismen terk etmişiz, ruhen, manen dahilen hepimiz o topraklardayız, o topraklarlayız. İstesek de, istemesek de, gecelerimizin uykuları, gündüzlerimizin hayalleri günde kaç defa o toprakları öyleden-böyle, böyle den-öyle dolaşıp döner. Çaylarının şakırtısı, bulaklarının şı kırtısı, adamlarının, hayvanlarının sesi kulaklarımızda, çi çeklerinin, güllerinin ıtrı (kokusu) burnumuzda, türlü türlü nimetlerinin tadı damağımızdadır. İtiraf etsek de, etmesek de, bu, böyledir ve o topraklardan ayrı düşenlerin her biri, her birimiz bir evine gidene kadar böyle olacak. Lakin bugün öyle etmeliyiz ki, gelecek nesiller için de bu, böyle olsun. Ne sillerin kadim yurd yerlerimize bağlılığı kırılmasın, kaybol-

Eziz Elekberli

masın . . . Bunun için şimdiden herkes elinden geleni etmeli dir. Öncelikle o mukaddes yerleri "şer", "şarlatan", "iblis" Ermeni yuvası" gibi değil, bir Türk yurdu gibi öğrenmeli ve sadece yaddaşımızda (aklımızda) değil, hem de ruhumuzda ve tarihimizde yaşatmalıyız. En muhtelif yazılı ve şifahi kaynaklar-kitaplar, makleler, belgeler, sorgular, söylemeler vs. esasında bu kitap da her zaman yüksek maksada hizmet eder. ......

Kitap, iki esas bölümden ibarettir. Birincisinde "Erme · nistan" arazisi ayrı ayn rayonlar üzre okuyucuları takdim edilir. "Ermenistan" Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin son 70 yılda defalarca arazi inzibatı değişikliğine maruz kalmasını nazara alarak ve ayrı ayrı arazilerinin takdiminde tekrara, yahud akıldan çıkarmalara yol vermemek maksadı ile kitab _ da "Ermenistan"ın konkret bir rakamdaki- 1970 yılındaki mevcut durumu esas alınmıştır. Bu hem de onunla izah olu nur ki, 70'li yıllarda "Ermenistan"da rnilletçiliğinin yeni dal gası başlayıb ve bu cumhuriyet ile ilgili hem,en tarihten son raki bütün senelerde Ermenilerin hayrına en muhtelif sahte leştirmeler yapması ihtimali güçlüdür. Lakin bu demek değil ki, cumhuriyetin arazi-inzibatı bölgüsü, toponimikası (yer adları) vs. ile alakadar sonraki yıllara ait gelişmeler, malumatlar kitapta ihata olmayıb, ak sine, biz böyle faktlar ve malumatlar daha da dolgunlaştıma ğa çalışılmıştır. Kitapta her bir rayon arazisindeki hayat alanları sovhoz lar üzre gruplandırılarak takdim olundu. Biz bu takdimi ona Rayon: Vilayet ile ilçe arasında bir idari birim.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

göre makbul saymışız ki, 1988' de Azerbaycanlı-Türk ahali "Ermenistan"ı terk ederken, cumhuriyette belirtilen bu arazi inzibati bölgü sistemi, mevcud idi. Ve hiç şüphesiz bu bölgü hele uzun müddet hafızalarda böyle de yaşayacak. Bazı rayonlar hakkında nisbeten mahdut malumatlar vermeyimize sebeb ise bu rayonların Azerbaycanlı-Türk ahalisinin bu rayonları 1988'den çok çok evvelden terk etme si ve bizim diğer rayonlara nisbeten az malumat toplayabil memizdendir. Kitapda toplanmış materyallarda tarihi dakikliği maksi mum derecede gözlemeğe çalışsak da, onlarda bir sıra fakt değiştirilmelerine ve bu ilavelere ihtiyaç olduğu da istisna değil. Kitaptaki haritaların da tarafımızdan çizilmiş olunub hazırlandığı da nazara alınmalıdır. Kitabın gelecek ilmi tebligatlar, hususi iledir ki ve tarihi ilimler için kaynak rolü oynayabileceğini nazara alarak ora daki toponimlere serbest yanaşmakdan imtina etmişiz. Baş ka sözle desek asıl ezeli adını tespit edebildiğimiz yer-yurt adlarını berpa etmiş, onların değiştirilmiş adını Ermenice de yilişini mekanizede yazmış, ezeli adını berpa edebildiğimiz toponimleri ise ele Ermeni varyantlarında da kitaba dahil et mişiz. Bununla da gelecek tetkikatlarda tarihi hakikatın ber pa olunması imkanını koyup sağlamışız. Kitap, Ermenilerin son 70 yılda "Ermenistan" daki Türk menşeli yer-yurt adlarını sahteleştirmekle Ermenileştiı mek gibi gayretli siyasetine hususile aydın gözgü tutap. Kitabın bu hisseleri "Ermenistan" Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyetinin konkret tarihli resmi seneteleri-fermanla rı esasında yazılmıştır. Yeri gelmişken ifad edelim, Ermeni ler, Türk toponimlerini (yer adlarını) muhtelif prensiplerle değiştirmişler. Böyle bir prensiplerden bir necesini okuyucu lara takdim ediyoruz:

Eziz Elekberli

1- Sovyet ideolojisini tebligat bahanesiyle yer adları nın değiştirilmesi: Büyük Karakilise: Kirovakan-(Büyük Karakilise rayo nu).

Gümrü: Aleksandropol-Leninakan-(Düzkend rayonu). Çanakçı: Sovetaşan-(Vedi rayonu). 2- Ermeni milletinden olan ayrı ayn yazar, devrimci vb. tarihi şahsiyetlerin adını ebedileştirmek bahanesiyle toponimlerin değiştirilmesi. Eller: Abovyon (Eller rayonu), Kevar: Yeni Beyazid-Kamo (Kevar rayonu). Büyük Şehriyar: Halbanyan (Serdarabad rayonu) 3- Harfi tercüme (kalka) yolu ile toponimlerin değişti rilmesi. Daşkala: Karaberd-Ermenice "kar"-"daş" "Berd, Kala demektir. (Agin rayonu) Gödekbulak: Karçahpur-Ermenice Karç Gödek, Ahpur Bulag demektir. (Basargeçer rayonu) Gel: Piçk- Ermenice Pick gel demektir. (Aşağı Karanlık rayonu) 4- Bazı adlardaki büyük, küçük, yukarı, aşağı sözleri ni Ermeniceleştirmekle toponimlerin değiştirilmesi.

Büyük Ayrım: Pokr Vadi-Ermenice pokr küçük demek tir. (Vedi rayonu) Yukarı Ağçakala: Verin Ağçakala-Ermenice verin yuka rı demektir. (Talin rayonu) Aşağı Ağçakala: Herkin Ağçakala. Ermenicede "ber kin" aşağı demektir. (Talin rayonu)

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

5- Bazı adlardaki kend sözünü Ermeniceleştirmekle toponimlerin değiştirilmesi: M elinkend Melikyuğ Ermenice "Kyuğ" kend demektir. (Abaron rayonu) -

Lalekend-Lalikyuğ (İcevan rayonu) Tazekend-Tazakyuğ (Zengibasar rayonu) 6- Ermeni telafuzuna uygunlaştınlarak yer adlarının değiştirilmesi: Hakeri-Akeri (Allahverdi rayonu) Uzunlar-Oduzn" Erzekend-Arzakan (Ahta rayonu) Şınıh-Şnoh (Allahverdi rayonu) 7- Bazı yaşayış mıntıkalarında sadece Azerbaycan Türkleri yaşadığı için onların adını Enneniceleştinnenin mümkün olmasa da, tarihi adı yitirmek (kaybetmek) için muhtelif bahanelerle geçmiş-asıl adlar yeni Azerbaycanlı (Türk) adı ile ifade edilir: Sultanabad-Surabad (Amasya rayonu) Karaçanta-Azizoba Hakkıhlı-Samed Vurgun (İcevan rayomu)

8- Tarihi adın yitirilmesi için aynı bir yaşayış mıntıka sının adı bir kaç defa değiştirilir: Hacıkara-Makaraşen-Lerinapart (Büyük Karakilise rayonu)

Karadağlı-Tsahkaşer-Mrgavet (Kemerli rayonu) Paşalı: Ezizbeyov-Zaritap-(Soydan rayonu)

Sultanalikışlak Cana hmed-Güneşli (Basargeçer rayo-

nu)

Eziz Elekberli

Hiç şüphesiz ki; bu listeleri ve prensiplerinin sayısını uzatmak da mümkün olur. Lakin bu artık gelecek tetkikatla rın, tetkika tçıların işidir . . . Kitabın ikinci bölümünde ise, "Ermenistan" arazisinde ki bazı tarihi mahaller hakkında kısa malumat verilmiştir. Malumdur ki, tarihi Azerbaycan- Türk topraklarında kurul muş, sahte devlet olan "Ermenistan", Sovyet Cumhuriyeti nin rayonlaştırılması- rayonlar üzre arazi-inzibati bölgüsü Sovyet idari rejiminin mahsülü gibi o kadar da uzak tarihe malik değildir. Lakin kadim Azerbaycan Türk toprakları ve bu toprakları kapsayan Azerbaycan devletlerinin (hanlıkları nın) tertip hissesi olmakla "Ermenistan" tabii ki konkret ta rihi devirde muayyen kankret dahili arazi inzibati bölgüye de malik olmuştur. Şimdi bütün bu bölgüleri müeyyinleştir mek çok çetindir. Ve biz de bu kitapta karşımıza böyle bir maksat koymamışız. Bunun da bele "Ermenistan " arazisinin mahaller (bölgeler) şeklinde bölgüsünün izleri bu güne ka dar da akıllarda ve ayrı ayrı yazılı menbalarda kalmaktadır. Bazı kaynaklar İrevan Hanlığının 15 mahalden ibaret ol duğunu haber verse de, "Ermenistan" için bu şarttır. Ona gö re ki, evvela tarihi İrevan Hanlığı hiç de şimdiki "Ermenis tan" (mesela Zengezur) bütünlükle ihate kapsamazdı. Ya hud şimdiki "Ermenistan"a aid olmayan bazı toprakla� da vaktinde İrevan Hanlığının tertibinde idi. (Mesela, Şerur ma hali). İkincisi unutmak olmaz ki "mahal" anlayışı sonralar resmi arazi inzibati bölgü anlamından çıkarak bu veya diğer bölgeye de şamil edilir. Ağbaba, Şereyan, Lori, Pambek, Zengezur, Dereleyez, Göğçe, Karakoyunlu, Zengibasar, Garinbasar, Vedibasar, Talin, Serdarabad, Garbibasar, Dereçiçek, Abaran vb. "Erme nistan" arazisinde yerleşen mahallerdir. Hazırda bu mahal lelerin bazıları ancak bir rayon hududunda temsil olundu-

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

ğundan ve bu rayon mahaller hakkında kitabın birinci hisse sinde etraflı danışıldığından kitabın ikinci hissesinde taze den onların her biri üzerinde dayanmağı lazım bilmemişiz. Yalnız o mahaller kitabın ikinci hissesinde ayrıca verilmiştir ki, onlar "Ermenistan"ın şimdiki arazi-inzibati bölgüsünde bir çok rayon arasında bölüştürülmüş.tür. Diğer taraftan mevcut rayonların bugünkü coğrafi sınır larını belirginleştirmek çok çetindir. Buna göre de bazen konkret mahalin haritasını verirken onun arazisinin bir his sesinin dahil olduğu rayonların arazisini de bütünlükle iha te etmişiz. Mesela, Yelenovka rayonu sadece Göğçe'nin de ğil, hem de Dereçiçek mahallinin bir hissesini ihata etmesine bakmayarak, bu rayon bütövlükle Göğçe mahallinin harita · sında verilmiştir. ......

Hiç şüphesiz ki, okuyuculara takdim olunan bu kitap, büyük bir işin başlangıcıdır. Bu istikamette atılan adımlardan biridir ve tabii ki, müeyyen kusurlardan da uzak değildir. Bu nunla beraber, bu vacib adımın atılmasında bu kitabın ortaya getirilmesinde hizmeti olanların hepsine, hususi ile kitapta öz aksini tapan haritaların bazı zaruri matedyallerin elde olun masında yakından yardım gösterdiği için Azerbaycan Kaç gınlar Cemiyetinin Başkanı, cumhuriyet kaçgınlarının aksaka lı Abbas Seferov' a öz minnettarlığımı bildiririm. Kitapla alakadar kayd ve düzelişlerini bildirecek şahıs lara beri baştan teşekkür ederim. Kitabın ilk baskısında 'Azerbaycan baskısında) "Ermenistan"ın rayonlan nın haritası verilmiş. Biz, burada haritalan veremeyişimizin iki sebebi var: Birincisi, Türk okuyucusunu pek ilgilendirmeyeceğini düşünmemiz, ikin cisi ise elimizdeki fotokopinin çok silik olmasıdır. Buna rağmen S11yın Ya zarın haritalar hakkındaki ifadelerini aynen koruduk.

BİZ DÖNECEGİZ!

Vatan Yüce Tanrı, nazarında dayanan madde ve ruhu bir var lıktır. Vatanı seveni alem sever, vatan için yaşayanı tarih yaşatır. Vatandan yüz çevireni insanlar bağışlamaz, insanlar ba ğışlasa, toprak bağışlamaz, toprak bağışlamayanda tarih ba ğışlamaz, yaddaş bağışlamaz. Vatan sevgisi ölende insan ölür, şahsiyet ölür! Vatan nereden başlar? Vatan nerede durmaktır? Bu su aller etrafından çok gömür-koy eder aydınlarımız, yemgulle rimiz, düşünenlerimiz. Lakin bir ortak fikre gelebilmediler. Çünkü vatan hiç nereden başlayıp ve heç nere durmaktır. Aksine her şey vatandan başlanır ve her şey vatan da dur maktır. Bununla beraber, vatan hudud, ölçü bakımından ne kadar geniş anlaşılırsa, meznun, muayyen cihetten bir o kadar konkremdir. Vatan anlayışı arkasında konkrem

Eziz Elekberli

maddi-medeni servet, milli psikolojiya, milli ahlak, bedii ve felsefi düşünce merzi ve bütün bunların taşıyıcısı olan konkrem insanlar durur. Lakin vatan anlayışını muayyen zaman ve mekan kesiminde almak önünü hiç vahit doğrul muyor. Vatanı bilezlikde-öz geçmişi ve bugünü ile vahdemde götürmek, bugünkü milli cumhuriyet serhedleri dahilinde değil, ulularımız, ecdad ve babalarımızın ayağı dokunmuş, mezarlara kazılmış her karış toprakda derk elemek lazımdır. Çok müessef ki, ömürler boyu bunu unutmuşuz. Unutmuşuz ve çok şey unutmuşuz. İlk önce aslımızı, kökümüzden yüzülmüşüz. Türklüğümüzden, müslüman lığımızdan uzak düşmüşüz. Nereden gelip nereye gittiği mizin farkına varamamışız. Nice bin yıl evvel Türkün ya yından kopan yayın uçuşunu özlememişiz. Yüz yılların, bin yılların, o mayında şimşek gibi çıkan Türk kılıçlarının parılmasından geçip bilevlenmemişiz. Bize dost olana dost demişiz, baş açanı kadur kalmışız bu dostmuzsa ama düş man olanı öz adı ile yazdırıp, düşmanlık beslememişiz. Hi leden, hiyanetden kuldan uzak olan milli psikolojimize kö tülük, düşmanlık hemişe yad olur. Ele buna göre de ayağı mızın ışığını ve odunu soframızın çöreğini ve tuzunu esir gemediğimiz kemgözlüler zaman zaman gizli kafir, zorba ile vururlar. Küreğimizden. Böylece inişli yokuşlu, dereli meşeli olub baş eğirtmeyib sulh garından başlayıb yalı-yıl dızlı bir geceye doğru uzanan Türk Yolu.

Türk'ün Yolu Bu yol Atılladan, Cengiz Handan, Büyük Teymurdan, Yıldırım Beyazıddan, Şah İsmailden, Baburden ve daha ni ce nice dünya şöhretli femahdan geçip gelir. Lakin Türkü

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

tekçe at çalp, ok atıp, kılıç çalmak, yeni yeni topraklara va rıp Vatanı unutmak değil, hem de tarihin ayrı ayrı toprak vatanı umurmak düşer. Bu facia Azerbaycan Türklerinin de hemişe karabalara isleyib. Kuzeyle Güneyle, Batı ile Do ğunun arasında nece nece ülkenin dövlem marakının ge çişme nömesinde yerleşen Azerbaycanlı her taraftan adım adım öz içine çekilmeğe mecbur edipler. Babalarımız her karış toprak uğruna son damla kanlarını kadar vuruşalar da, ona san sancılıb kılıca çapılsalar da "toprak dogmir, toprak meramer" deyuben bu yolda şehid olmağı mağlub olmakdan üstün tutsalar da, düşman gusnen öz hiyanete çatıp. Kuzeye ve Güneye, Kerkük' e ve Derben' de, Borça lı'ya ve "Ermenistan"a parçalamışlar Azerbaycanı. Parça ladıkları belli değilmiş gibi, birine o biri hakkında düşün meyi bile yasak ediyorlar. Bu yolla Mangurtlaştırmak isti yorlar milleti. •

75 Yıl Evvel Halkımızın gayretli oğlu Mirze Cilil yüzünü hemvatan lılarına (hemşehrilerine) tutar: Nerededir Azerbaycan? Diye sual etti. Sualine cevab almayanda dedi: Ah Unutmuşuz, ve men Ah yazık vemen! Neredesin ey biçare Vemen?! Kendisi de cevab verdi: Azerbatcanın çok hissesi İrandadır ki, mer kezi ibaret olsun Tebriz şeherinden; kalan hisseleri de Kulan dan tutup kadim Rusya hükümeti ile Osmanlı hükümeti da hilindedir ki, bizim Kafkasın büyük parçası ile Osmanlı Kür distan'ından ve Beyazıt' tan ibaret olsun . . . Ah güzel Azer baycan; Vatanım. Nerede kalmışsın? ... " Sonra kezeden yü zünü hem vemenlilerine tutub yana yana çağırdı: Gelin biz

Mankurtlaşmak:

Eziz Elekberli

de bir defa oturak ve gece papaklanmızı ortalığa koyup bir fikirleşek-nerede bizim vatanımız ?!". Bu sözler büyük yürek ağrısı, öz mendaş yangısı ile de yilmiş sözler idi! Bu sözlerin arkasında ülken kimi üretken bir gayret dayanıptı.

Mirza Celil Gayreti Bu gayret yatmış bir milleti silkeleyip ayıltmak, daş gibi soğuk, donmuş vicdanları ana dilinin, ana leylasının hazinli ği ile yumuşatmak, yumuşamayanları merdirde onlarla on ların milli varlığı arasında örülmüş taş duvarları çırpıp par ça parça elemek isteyiptir. Bu sözler milyonları başları üstüne almış . . . . . . . kurtarmak için Azerbaycan adlı vahid bir bayrağın altında sesleyen mebal idi. Kafesmanin zaya mebili. Bu mebille çırpman Mirza Celil' in öz üreği idi. Lakin bu mebilin sene o vahd, ne de hayli sonralar çoklarının kulağına çatdı. Kulaklarına çatanların ise beynine ve yüreğine yol bulundu. Böylece 70 yıl geldi bu ses. Kendi ve kar olmuş kulaklardan ömür geçti, geçip getti. Başmuza gelenlerden netice çıkaramadığımız içindir ki, facialarımızm biri diğerini takip eder tarih boyu . . . Azerbaycan halkının, Azerbaycan Türklüğünün bötüv lüğüne indirilen düşman kılıçlarının açtığı en derin şıntlar dan biri de Ermenistan Türklüğüdür.

Ermeniye "Ennenistan" Türklüğü Tarihten I. Pyonir olarak tanıdığımız Deli Petro'nun Rus emperyalizminin gelecek nesillerine unvanladığı bed nam(sevimli olmayan) vasiyetnamesinde Türkiye ve İranı mech etmek için "Vahtı fasıl etmeden Gürcistanı ve Kafkas-

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

yayı zapt ve işgal etmek" baredeki mekudlu projelerinde kudanır bu cunduyayem ne yer yüzünde belki de en şove nist imperya olan Rusya devleti tarafından zaman zaman hayata geçirilir. Ayn ayrı ülkeler arasında ve bu ülkelerin öz dahilinde fitne-fesat ziddiyet uzlaşmazlık töretmeyi varislerine döne döne vasiyet gören 1. Petro'nun siyasetlerine dikkatle amel eden sonraki Rusya hükümetleri Türkiye ve İranı dahilden parçalamak için bu ülkelerde yaşayan en nankör, yediği ek meğin kıymetini bilmeyen, haramzede mafya olan Ermeni lerden ustalıkla istifade ederler. Rusya böylece adım adım ilerleyip Türkiye'nin, İran'ın içerilerine-Kırımı, Kafkazı- ele geçirir. Ermeniler ise Türkiye ve İran tarafından öz hiyanet ve satgınlıklarının cezasını Rusya tarafından ise mükafatını aldılar. Neticede vaktiyle kovuldukları devletlerden gelip İran ve Türkiye arazisinde sığınacak bulan yüzbinlerle Er meni şindi de bu devletlerin hudutlarından kovularak Rus yanın güney sınırlarında- hususile yenice işgal olunmuş Azerbaycan topraklarında, esasen Revan hanlığı arazisinde yerleştirildiler. O vakitlerden başlayıp Ermenistan Türklü ğünün faciası.

"Ermenistan" Türklüğünün Faciası Ermeniler, "Ermenistan" a yerleştirildikçe bu toprakla rın kadim Türk-Oğuz ahalisi sıkıştırılıp öz dede-baba yurt larından, Azerbaycan Türklerinin kendi topraklarından ko vulması için emperyalist Rusya tarafından günahsız ahali ye karşı muhtelif yıllarda, muhtelif siyasi, iktisadi, dini-me deni, hatta silahlı saldırıları hayata geçirilir. İsmir 1 9051 907 ismerce de 191 6-1920. yıllarda yüzbinlerce günahsız ahali Ermeni-Rus silahlı kuvvetlerinin silahlı tecavüzüne maruz kalıb, çocuklar, kadınlar, kocalar katle geçilib,

Eziz Elekberli

adamlar, evler, birleşik köyler yakılıp küle döndürülüb bü tün bu cinayetler ise bir maksada hizmet eder. Geniş Azer baycan topraklarının adım adım Türksüzleştirilmesi ve Türksüzleştirilmiş toprakların tedricen Ermenileştirilmesi maksadına! Son maksat ise, "Büyük Ermenistan"ı kurmaktan ibarettir. Rusya imperyasının sonunda çatdırabildiği bu merkli planı, maalesef ki, Sovyet maskesi tahtaş yine Rus Sovyet im peryası. . . . hayli gerçekleştirdi. Öyle ki, 1918 yılının Mayısın da imzalanmış olan Batum sulh anlaşmasına göre toplam dokuzbin kilometre karelik bir araziye malik olan "Ermenis tan". 1 920 yılı Noyabr'ın 29'da Rusya bolşevizmi tarafından Sovyetleştirildikten sonra tarih boyu Azerbaycan. 1 91 8-1 920 yıllarda ise Azerbayan Demokratik Cumhuriyeti'nin terki binde olan Zengezur, Gökçe, Dereleyez, Karakoyunlu ma hallarını ve başka Azerbaycan Türk topraklarını da Mosko va' daki nasyonal sosyalist koruyucularının eli ile "öz" terki bine kattı. Böylelikle kadim Azerbaycan topraklarının bağ rında 29.8 bin km karelik bir şerit açıldı. Sahte "Ermenistan" devleti yaratıldı. Bu, Azerbaycan Türklüğüne, bütün Türk Dünyasına karşı misli görülmemiş tarihi bir hiyanet idi.

1930'lu Yıllar "Ermenistan" yerli Türk ahalinin sıkıştırılıp çıkarılması nın ve oradaki arazilerin Ermenileştirilmesinin yeni merha lesi başlar. Bu, bir sıra devlet siyaseti tedbirlerin tertip hisse si gibi hayata geçirilir. 1 930'un 9 Senptyabrında "Ermenis tan" Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti arazisinin yeni arazi-inzi bati bölgüsü- rayonlaştırılması zamanı Azerbaycanlı-Türk köylerini birbirinden ayrı salmak, onların yüksek ekseriyet teşkil ettikleri bölgeleri bir çok rayona parçalamakla pers-

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

pektifleştirmek, aksine, Ermenilerin az çok yerleştiği bölge lerde yaratılmış rayonların arazisini bölüşmek ve maddi-tek niki bazısını muhkemleştirmek, Ermeni yaşayış mıntıkaları nı yeni arazi inzibati birliğin (rayonun) merkezi olarak tas dik ederek Azerbaycan Türklerinin yaşadıkları daha büyük şehirleri onlardan asıllı vaziyette salmak vs gibi ancak Erme niye has iğrenç bir siyaset yeridilir. 1935 yılının Ocak ayının üçünden itibaren ise Ermeniler, "Ermenistan" arazisinde görülmemiş tarihi bir cinayetle-Türk menşeli yer yurt adlarının kütlevi şekilde değiştirilmesine ve Ermenileştirilmesine başlıyorlar. (Devlet seviyesinde "Erme nistan Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyetinin kararlan ile hayata geçirilen bu faaliyete ta 56 yıl sonra bütünlükle başa çathğı 1991 yılının Ağustosunda "Ermenistan" arazisindeki sonuncu Azerbaycanlı köyü Merki rayonunu Nüvedi köyü terk edildikten sonra "Ermenistan" da artık, ne bir Azerbay canlı, ne de bir Azerbaycanlı hayat alanı kaldı! 1930'lu yılların malum repsiyaları da "Ermenistan" da yerli Azeri Türklerine karşı takip ve tecavüz için Ermeni li derlerinin elinde bir vasıta oldu. On binlerce adam hapsedil di. Yahud başını alıp Türkiye'ye, İran'a kaçtı veya Azerbay cana sığınıp kaldı. Azerbaycanlıların "Ermenistan"dan kovulup çıkarılma sının en yaramaz formalarından birisi de hayata geçirildi.

1948-1953'üncü Yıllarda Stalin'in kararı ile dışardan gelen Ermenileri yerleştir mek adı altında 1 50 bin kişiden çok Azerbaycanlı zorla "Er menistan"dan göçürülüp ve Azerbaycanın en düşük hayat şeraiti olmayan Mulmugon çöllerine taşınıb döküldü. Kısa vakitte binlerce günahsız adam yolda soğuktan-ayazdan ve hastalıktan kışta soğuktan ve açlıktan kırılıp şehit oldu.

Eziz Elekberli

Muhtelif harici devletlerden akışıp gelen, daha doğrusu "Bü yük Errnenistan"ı kurmak için getirilen yüz binlerce Ermeni ise boşalttınlmış hazır Azerbaycanlı evlerine yerleştirildi. Böylelikle, az müddette "Errnenistan"da Azerbaycanlılarla Ermenilerin sayısal oranı ikincilerin lehine değişti. Bu yapı, sonraki yıllarda da bir sıra yeni usullerle devam ettirildi. 1 948-1 953' üncü yılların göçürülmesi zamanı Ermenile rin özellikle dikkat merkezinde sakladıkları mesele iktisadi, sosyal ve manevi cihetden güçlü, strateji cihetinden önemli ve perspektifli Azerbaycanlı yaşayış mıntıkalarının boşalttı rılması idi. Buna göre de göçürülme tahminen aşağıdaki şe kilde hayata geçirildi. Başlangıçta cumhuriyetin başşehri olan Revan şehri ve ona yakın hayat sahaları Azerbaycanlılardan temizlendi. Sonra rayon merkezleri ve onların etrafındaki köy ve kasaba ların ahalisi göçürüldü. Bir çok rayonlarda ilk adımda demir yolu hatları ve şose yollan üzerindeki mıntıkalar boşaltıldı. Bu "göçürülme" zamanı, Ermenilerin hayata geçirdikle ri bir hilekarlık da köylerin ahalisi bütünlükle değil, tahmi nen öyle göçürüldü ki, onlarda Azerbaycanlı ahali hayli az lıkta kaldı. Azlıkta kalan ahali ise yıllar geçtikçe zaman za man göçüp Azerbaycana gitmeğe mecbur oldu.

1988'uncu Yılda "Ermenistan" ın Azerbaycanlısızlaştırılmasının yahud Ermenilerin "Azeri" demişken Türksüzleştirilmesinin so nuncu merhalesine başlandı. Moskovada hazırlanmış yahud razılaştırılmış senaryo üzre aynı yılın Şubahnda ortaya atıl mış "KARABAG OYUNU" mecburen "Ermenistan" da da Ermeni-Azerbaycanlı (Türk) çatışmasını keskinleştirir. Bu çatışma parlayış haddini yakınlaştırdı. O zamanki Azerbay-

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

can liderliğinin samimiyetsizliği ve tam bir gözleme-seyret me nöbeti tutması, ne iki "Ermenistan' daki Azerbaycanlıla rın, hiç öz arazisindeki vatandaşlarının emin-amanlığını (can ve mal güvenliğini) ve cumhuriyetteki arazi birliğini koru mak iktidarında ve cesaretinde olmaması "Ermenistan" Azerbaycanlılarında kendi güvenliklerinde bir inamsızlık meydana getirdi. Gün be gün ve açık-aşikar silahlanan Er menilerin karşısında özünü eli yalın ve yardımsız gören Azerbaycanlı ahali ev-eşiklerini atıp gitmeğe mecbur edildi. Mukavemet gösterenler muhtelif bahanelerle haps edilip, iş kencelere maruz bırakılıp, mağdur edilip, dövülüp-sövülüp öldürüldüler. Nihayet, çatışma 1988 yılının Noyabrında öz apogeyine çatdı. Azerbaycanlılar, Rus savaşçılarının yardımından isti fade eden Ermenilerin hücum ve talanlarının mukavemeti ile "Ermenistan"ı terk etmeğe mecbur oldular. Üç gün için de-Noyabrın 27'sinderİ 29'una kadar- "Ermenistan"ın bir sı ra rayonundan, hususile Büyük Karakilise (Gukark), Hıd manlı, Srimak ve Celaloğlu da umumiyetle 1988 yılının ar zında "Ermenistan" dan 200 bin kişiden çok Azerbaycanlı kovuldu. 1 85 yaşayış mıntıkası (yerleşim birimi) boşaltıldı. 217 nefer Azerbaycan Türkü bu vahşi hareketin kurbanı ol du. En büyük işkence ise, kadim Türk Oğuz yurdu olup, Azerbaycan tarihinin ve maddi- manevi medeniyetinin bir çok şerefli şahitlerini göğsünde yaşatan büyük bir arazinin bütünlükle düşman eline geçmesi, düşman kuvveti altında kalması oldu. Lakin bu hiç de o demek değil ki, biz umumi vatanımı zın bir parçası olan o mukaddes toprakları hepten unuttuk. Hayır, tarihi tecrübe gösterir ki, Türk'ün hemişe bir özüne dönmüş olduğu gibi, Türk yurtlarında hemişe bir özüne Türklüğüne kayıdışı var. Başka sözle, Türk'ün öz kadim yurt

Eziz Elekberli

yerlerine yeniden kayıdışı, Türkün talihidir. Ve bu esas verir ki tarihin 1 988 yılının burulganında öz dede-baba yurtlannı terk etmeğe mecbur edilmiş biz "Ermenistan" Türkleri bu gün tam bir anatla deyoruz:

Biz Döneceğiz! Bugün damarlarında Türk kanı akan her vatan evladı ancak bir mukaddes inatla yaşamalıdır-koynunda ululanmı zın mezarlan uyuyan, Üzerlerinde merhumlarımızın mu kaddes ruhları uçan Türk Oğuz topraklannın bir gün mutla ka döneceğimiz inadı ile! Belede sebeb, birisi gün, on yıl, 20 yıl sonra bu olmayacak. Böyle de on yıllar geçecek, nesiller değişecek, lakin can yaddaşı unutsa da, kan yaddaşı o top rakları, o yurdu, o vatanı hiçbir vakit unutmayacak. Ecdad larımızın, Göğçemizin, Dereleyemizin, Zengezurumuzun, Vedimizin, Zengibasarımızın, Ağbabamızın, Lorumuzun, Dereçiçeğimizin . . . Başı üzerinde uçan ruhları bir gün heve heticelerimizin çekip apararak o kadim yurtlarımıza, yurt yerlerimize, belki at üstünde, ellerinde kılıç gidecekler. Belki en müsait silahlarla gidecekler, belki müdriklikle, akılla feth edecekler o toprakları diyebilmirem. Lakin Türk oğlu mut lak dönecek o topraklara! Biz döneceğiz! Kitabın Sponsoru:İsa Kamberli Redaktör: Rasim Mirze, Bakü, 1 994, Saban Yayın

BİRİNCİ BÖLÜM

"ERMENİSTAN" VE ONUN RA YONLAR ÜZRE ARAZİ-İNZİBATi BÖLGÜSÜ

"Ermenistan", Kafkas arkasının (Zakafkasyanın) Güney hissesinde yerleşir. Kuzeyde Gürcistan, Doğuda ve Güney doğusunda Azerbaycan, Güneyde İran, Batıda ise Türkiye ile sınırlıdır. Yüzölçümü 29.8 bin km karedir. Başşeheri Revan şehri dir. 1979 yılının bilgisine göre, 36 inzibatı rayonu, 24 şehri, 33 şeher tipli kasabası vardır. Bütün "Ermenistan"da 3 milyon insan yaşar. "Ermenistan" daha çok dağlık bir ülkedir. Arazisinin yüzde 90'ı deniz seviyesinden bin metreden fazla yükseklik te yerleşir. En yüksek zirvesi Alagöz (Anagots dağı, 4090 mt) en alçak yeri Tona (Debed) ve Aras çaylan boyunca uzanan arazilerdir. (Deniz seviyesinden 350-400 metre yükseklikte). "Ermenistan" topraklarından akan bütün çaylar ya Aras ya da Kür havzasına dahildir. "Ermenistan" da irili ufaklı 1 00' den fazla göl var ki, onların da en büyüğü Göğçe göldür. "Ermenistan"ın zengin bitki örtüsü ve hayvanat alemi var-

Eziz Elekberli

dır. Cumhuriyet arazisinde en büyük goruglar Dilican ( (İce van-Dilican rayonu arazisinde) ve Hosrov (Vedi rayonu ara zisinde) goruklarıdır. "Errnenistan" arazisinde en kadim insanların müşaha de edilmesi M.Ö. II. Bin yıllara tesadüf eder. "Ermenistan"da çok eskilerden beri muhtelif Türk boylarının yaşaması son vakitler tetkiklerde di'l.ha sık sık kayd olunmaktadır. Bisatun yazıtlarında "Errnenistan" Armine (Fars dillerindeki metin lerde Harmaniye, Elam dillerindeki metinlerde ve Uraşta Babil dillerindeki metinlerde-gibi kayıd alınır) . "Ermenistan" M.Ö. VI. asrın sonuncu gbundan eheten yıllar . . . . . . . . . . üçüncü asrın sonunda Selengiler devletine tabi olur. Daha sonra "Ermenistan" arazisinin büyük bir kısmı Kafkasın en kadim Türk devletlerinden olan Alban devleti nin terkibine dahil olur. VII. asrın solarında Kafkasa büyük yürüyüşler eden Arapların, Kartlini (Güıcistan) ve Kafkas Alban devletini, o cümleden "Ermenistan"ı "Ermenistan" adlı bütün bir emirlikle birleştirir. Xl. asrın ortalarında "Er menistan" a Selçuklu akını başlar ve "Ermenistan" toprakları Selçuklu devletinin hakimiyeti alhna geçer. Daha sonra Er menistan Şeddedilerin hakimiyeti altına girer. 8. asrın evve linde ise araziler Moğollar tarafından zapt olunarak İlhanlı lar devletinin terkibine katılır. XIV. asrın sonlarında "Errne nistan" evvel Toktamış Hanın, sonra ise Büyük Teymur'un hücumlarına maruz kalır. 15. asrın evvellerinden itibaren "Ermenistan", Karakoyunlu, bir süre sonra Akkoyunlu dev letine dahil olur. 16. asırdan başlayarak Safeviler devletinin terkibinde mevcud olur. İran'la Türkiye arasındaki 1639 (Kasr-i Şirin) barış anlaş masına göre, "Ermenistan", Türkiye ile İran arasında paylaş tırılır. 1 724'te ise Türkiye'nin himayesine geçer. Nadir Şah vaktinde bu topraklar yeniden İran'a verilir.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

1 8. asrın ortalarında "Ermenistan"ın büyük bir hissesin de feodal devlet olan Revan Hanlığı kurulur. Hanlık, Ağrı dağı vadisini, Göğçe gölün sahillerini ve Aras çayından Gü ney-Batıya uzanan büyük bir araziyi kapsar. Hanlık 12 ma halden ibaret olup ve bu mahallerin başında naibler bulu nurdu. Revan Hanlığı ayrı ayrı yıllarda Heseneli Han, Hüse yineli Han, Gulameli Han, Mehemmed Han, Eligulu Han vb. hükümdarlar idare eder. Gülistan Anlaşmasına (1813) göre Revan Hanlığı İran'ın terkibinde kalır. Türkmençay Anlaşmasına (1 828) göre ise, Rusya'nın işgali altına girer. Sonralar Rusya bu arazide Revan gubemiyasını kurar. 1918'de "Ermenistan"da toplam 9 bin km2'lik bir arazi de Ermeni Daşnak devleti, 1 920 Noyabnn 29'unda ise, Bol şeviklerin selüh gücü ile "Ermenistan" Sovyet Cumhuriyeti kurulur. "Ermenistan" Sovyetinin kurulması Çarlık Rus emper yalizminin yüz yıllardan beri bu arazide yürüttüğü işgalcilik siyasetinin neticesi idi. "Ermenistan" Sovyetinin 1 2 Mart 1 922'den 5 Dekabr 1 936 yılına kadar. . . . . terkibinde, sonuncu tarihten itibaren ise Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği dahilinde müttefik cumhuriyet gibi mevcud olur. Bugün" Ermenistan" Cumhuriyeti adını taşımaktadır. Tarihi kayıtlar tasdik eder ki, Ermeniler Kafkasyaya ve ön Asyaya çok çok sonralar gelmişler. Aslından onlar hiçbir vakit köylerini Ermeni diye adlandırmamış, milliyetlerine "Hay", vatanlarına "Hayrenik" demişler. Şimdiki "Ermenis tan" arazisinde ise vaktinde "Ermen" adlı Türk boylan yaşı yor ve bu araziler her zaman Türk boylarının adı ile "Erme niye" olarak adlandırılır. Ermeni etnonimisinin sırf Türk sö zü olması da iddiaların doğruluğunu tasdik eder. Sonralar

Eziz Elekberli

bu arazilere göçüp gelen Haylar, tedricen yerli Ermen tayfa larının topraklarında kendilerine yer ederek bu arazilerinin adı ile "Ermeni" yani "Ermenli", "Ermeniyeli" adlanmağa başlar. Hayların bu yerlerdeki etnik-siyasi nüfusu o kadar zayıf olur ki, sonralar bütün dünya onları öz adları ile değil, "Ermenli-Ermeni" gibi tanır. Bununla böyle, son derece hile kar, tilki haysiyetli Haylar zaman zaman öz tekili hiyanetle rini hayata geçirmişler. Öyle ki, vaktinde ancak Azerbaycan Türklerinin yaşa yan "Ermenistan" topraklarında bugün ancak "Haylar" ya şıyorlar.

ABARAN (APARAN) RAYONU

•

Aparan arazisinde rayon. 1 930'un Sentyabrın 9'unda kuruldu. 1935'in Ocağın üçüne kadar Abaran rayonu, bu tarihten itibaren ise Aparan rayonu olarak adlandırılır. Arazisi 816 km'dir.

Rayon merkezi, şeher tipli Baş Abaran kasabasıdır. Rayon merkezine en yakın demir yol dayanacağı 42 km kenarda Hamamlı-Spitak stansiya'sidir. (Hamanlı rayonu arazisinde.) Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 5 km'dir. 1 970 yılının bilgilerine göre, rayonun arazisinde bir şe her tipli kasaba, 1 8 köy Sovyeti vardır. Hayat mınbkalarının umumi sayısı 33'tür. Ahalisi 25 bin kişidir. O cümleden şehir ahalisi 4 bin 700, köy halkı 20 bin 300 kişidir.

Şehir Tipli Kasaba: Baş Abaran: (Aparan-Abaran-Kasah) çayı sahilinde yer leşir. 1 963 yılından itibaren şeher tipli kasabadır. Kasaba

Rayon: Vilayet ile ilçe arasında bir idari birim. Stansiya: Kelime Latincedir. Türkçeye "duracak" veya çok kullanılan "is tasyon" da diyebiliriz. Burada bütün trenlerin durduğu istasyon olarak yer almaktadır. Sözlükte iki karşılığı vardır: 1- Belirli hatlar üzerinde hareket eden demiryolu katarlarının veya diğer nakliyat vasıtalarının dayanacağı, 2-Belirli araziye hizmet eden veya orada tetkikat işi gören özel idare, mü essese. (Bkz. Azerbaycan Dilinin İzahı Lügeti, Azerbaycan-Bakü, 2006, cilt:4, Syf:153)

Eziz Elekberli

sovyetine 2 km kenarda yerleşen Mülk köyü de dahildir. 1 972 yılında 5 bin 300 nüfusu vardı.

Köy Sovyetleri: 1-

Büyük Camışlı (Alagöz)- Rayon merkezinden 1 2 km mesafede yerleşen Büyük Camışlı (Alagoz) kö yünü ve ondan 2 km mesafedeki Camışlı, 3 km me safedeki Kurd pambı (Sıpan), 5 km mesafedeki Ço banmar (Avşen) köylerini birleştirir.

il-

Apnakend (Apnagyug) Rayonun merkezinden 21 km mesafede yerleşen Aprakend köyünü kapsar.

111-

Gaznefer (Aragats): Rayon merkezinden 1 5 km mesafede yerleşen Gaznefer ve ondan 2 km mesa fedeki Tekerli (Tsahkaşen) köylerini birleştirir.

IV-

Babakişi (Buhakan): Rayon merkezinden 30 km mesafede yerleşen Baba kişi köyünü kapsar.

V-

Çengi (Vardablur): Rayon merkezinden 1 6 km me safede yerleşen Çengi köyünü kapsar.

VI-

Güllüce (Vardenis): Rayon merkezinden 5 km me ·safede yerleşen Güllüce köyünü kapsar.

VII- Şirekkala (Vardenut): Rayon merkezinden 20 km mesafede yerleşen Şirekkala ve ondan 2 km mesa fedeki Bazarcık (Arayi) köylerini kapsar. VIII- Çarçaris (Derek): Rayon merkezinden 16 km mesa fede bulunan ve ondan 3 km mesafedeki Kurubo ğaz (Ortaca) köylerini kapsar. IX-

Karabulag (Yerinceten): Rayon merkezinden 23 km mesafede bulunan Karabulag ve ondan 3 km mesafedeki Çaylı (Noraşan) köylerini kapsar.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

X-

Tondahsaz (Rya-Taza). Rayon merkezinden 1 0 km mesafede yerleşen ve ondan 4 km mesafedeki Kör bulag (Şenkani) köylerini kapsar.

XI-

Eligucak (Kucak): Rayon merkezinden 10 km me safede yerleşen Elegucak köyünü kapsar.

XII- Karanlık (Pusakyus): Rayon merkezinden 2 km mesafede yerleşen Karanlık köyünü kapsar. XIII- Melekkend (Melikkuyg): Rayon merkezinden 10 km mesafede yerleşen Melikkend ve ondan 4 km mesafedeki Mirek (Mirak) köylerini birleştirir. XIV- Damçılı (Mrovyan) : Rayon merkezine 19 km me safedeki Damçılı köyünü kapsar. XV- Danagirmez (Ovit-Niroyan): Rayon merkezine 7 km. mesafedeki Danagirmez köyünü kapsar. XVI- İ mirli (Thıçur) :Rayon Merkezine 10 km mesafede ki İmirli köyünü kapsar. XVII-Hacı Helil (Tsahkahovit): Rayon merkezine 20 km mesafedeki Hacı Helil ve ondan 3 km mesafedeki Senger köylerini kapsar. XIII- Bleher (Şenovayan): Rayon merkezine 17 km me safede yerleşen Bleher ve ondan 2 km mesafedeki Karakilise (Hartaran) köylerini birleştirir. "Ermenistan" Sovyet Sosyalist Cuumhuriyetinin Yük sek Sovyeti, Başbakanlık Heyetinin muhtelif kararları ile Başaparan rayonunda adlan değiştirilmiş yerleşim mıntı kaları:

Eziz Elekberli

Geçmiş-Asıl Adı

)'eaj_�c:l!

Değiştirilme Tarih!

Başa baran

Aparan

Başabaran rayonu

Aparan rayonu

Damcılı

Mravan

03.01 .1935 03.01 . 1 935 03.01.1935

Babakişi

Bujakan

· · · · · · · · · · · · ·

Büyük Camışlı

Ala göz

04.01 .1938

Semaderviş

Çkhax

01 .06.1940

Bazarcık

Arayi

15.07.1 946

Hacı Heli!

Tsahkahovit

15.07.1946

Gülablı

Dzoraglux

15.07.1946

Güllüce

Vardenis

Karabulak

Yericetan

15.07.1 946 15.07.1946

Melikkend

Melikguyuğ

Danagirrnez

Ovit

Ovit/-Danagirrnez

Nigavan

Saçlı

Noraşen

Şirekkala

Vardenut

Gaznefer

Aragats

Karanlık

Lusakyuğ

Blher

Şenavan

Cengi

Vardablur

İmirli

Ttcur

Kara kilise

Hartavan

Tekerli

Tsahkaşen

15.07.1946 15.07.1 946 02. 10.1967 15.07.1946 15.07.1 946 10.09.1948 1 0.09.1948 1 9.04.1950 19.04. 1950 19.04.1950 19.04.1 950 19.04.1950 25.01 .1978

Ah ula

Berkarat

Kuru boğaz

Ortacya

Ermeni Pambi

Lernapar

05.01.1978 25.01 .1978

Kervansaray

Amre-Taza

25.01 .1978

Kondahsaz

Rya-Taza

Korbulak

Şenkani

25.01 .1978 25.01 .1978 25.01 .1 978 25.01.1 978

Kurt Pembi

Sipan

Carcaris

Derek

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

Rayonun arazisinin büyük hissesini Abaran düzlüğü teşkil eder. Rayonun arazisinden Karasu (şimdiki Sev-Cur) çayının sol kolu olan Abaran (şimdiki Kasah) çayı akar. Uzunluğu 98 km olan bu çayın havzasının sahası 1 852 kv km' dir. Çayın başlangıcı "Ermenistan" da yüksek dağı olan Alagöz (Aragats) dağının (4090 mt) yamaçlanndır. 1970'lerde rayonun arazisinin bir hissesi Hamamlı rayo nu arazisinin bir hissesi ile birleştirilerek ayrıca bir Aragats rayonu kurulmuştur.

AGİN (ANİ) RAYONU Şereyel (Şirekel) bölgesinde rayon. 1937 yılının Dekabnn 21'inde kuruldu. 1961'in Ok tabr'ın 12'sine kadar Agin rayonu, o tarihten itibaren ise Ani rayonu adını aldı. Arazisi 429 km'dir. Rayon merkezi şeher tipli Molla Göğçe (Maralik) kasa basıdır. Rayon merkezine en yakın demir yolu dayanacağı 12 km kenarda yerleşen Artık stansiyasidir. (Artık rayonu arazisinde). Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 1 00 km'dir. 1970 yılının bilgilerine göre. Rayon arazisinde iki şeher tipli kasaba, 13 köy sovyeti vardır. Yerleşim mınhkalannın umumi sayısı 22' dir. Ahalisi 1 7 bin kişidir. O cümleden şeher ahalisi 4 bin, köy ahalisi 13 bin kişidir. Şeher Tipli Kasabalar: 1- Molla Göyçe (Maralik): Gümrü-Revan şose yolunun kenarındadır. Kasaba sovyetine 1 km kenarda yerleşen Bo ğazkesen (Ozorakert) köyü de dahildir. 2- Anipemza: Rayon merkezinden 57 km, Revan şehrin den 1 13 km mesafededir. En yakın demir yolu dayanacağı 7 km kenardaki Ani stansiyasidir. Köy Sovyetleri: 1- Rayon merkezinden 40 km mesafede bulunan Agin ve ondan 1 km uzaklıktaki Agin stansiya kasabasını kapsar.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

2- Goşaveng (Haykadzor): Rayon merkezine 4lkm me safede yerleşen Goşaveng köyünü ve ondan 2 km mesafede ki Buğdaşen ( (Bagrovan) stansiya kasabasını kapsar. 3- Buğdaşen (Bagrovan): Rayon merkezinden 48 km mesafede bulunan Buğdaşen ve ondan 12 mesafedeki Yeni köy (Harkov) köylerini kapsar. 4- Bebirli ((Bartsraşe): Rayon merkezine 13 km mesafe dedir. 5- Kapılı (Gusanakyug): Rayon merkezine 17 km mesa fededir. 6- Bezirhana (Dzitankov): Rayon merkezine 1 1 km me safededir. 7- Daşkala (Karaberd): Rayon merkezine 10 km mesafe dedir 8- Mustuglu (Pançik) : Rayon merkezinden 10 km mesa fede yerleşen Mustuglu (Pançik) köyünü kapsar. 9- Svanverdi (Pusahpur): Rayon merkezinden 26 km mesafedeki Svanverdi ve ondan 3 km mesafedeki Gezerbard ((İşehakyan) köylerini kapsar. 10- Çırpılı (Çrapi): Rayon merkezinden 36 km mesafede bulunan Çırpılı ve ondan 2 km mesafedeki Geğaç (Verdi Çrapi) köylerini kapsar. 11- Bozdoğan (Sarakan): Rayon merkezinden 7 km me safede yerleşen Söğüdlü köyünü kapsar. (Sarnahpyur). 12- Söğüdlü (Sarnahpyur): Rayon merkezinden 7 km mesafade yerleşen Söğüdlü köyünü kapsar. 13- Tavşankışlak (Şirakavan): Rayon merkesinden 24 km mesafede yerleşen Tavşankışlak (Şirakavan) ve ondan 3 km mesafedeki Kayalı (Nobaber) köylerini birleştirir.

Eziz Elekberli

"Ermenistan" Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin Yüksek Sovyeti Başkanlık Heyetinin muhtelif kararları ile Agin rayo nunda adları değiştirilmiş yaşayış mıntıkaları: Geçmiş-Asıl Adı

Yeni adı

Değiştirilme Tarihi

Boğazkesen

Dzorakan

03.01 1 935

Bozdoğan

Sarakan

03.0 1 . 1 935

Söğüdlü

Samahpyur

03.01.1936

Bezirhana

Dzitankov

Gezerbad

İsahakyan

30.06.1 945

Bebirli

Bertreşev

03.02.1947

Buğdaşen

Bagravan

03.02.1947

Daşgala

Karaberd

03.02.1947

Çırpılı

Çrapi

Çrepi-Çırpılı

Nerkini Çrapi

03.02.1947

Gapılı

Gusanajyuğ

03.02.1947

Geğaç

Verin Çrapi

03.02.1947

Agin Rayonu

12.10.1961

Mustuglu

Pançik

03.02.1 947 03.02. 1947

Svanverdi

Lusahpuyr

Tavşankışlak

Şirakavan

19.04.1950

Buğdaşen sitans.

Ks.Bagravan St. Gas

31 .07.1950

Goşavenk

Haykedzor

19.04.1950

Gayalı

Noraber

03.02.1 950

Tarihi "Ani", adında kadim şehirdir. Bu şehrin harabe leri Arpaçay çayının sağ sahilinde-Türkiye arazisinde-kal maktadır. Akademisyen N.Mar 1 802 yılından başlayarak küçük fasılalarla 14 yıl bu yerde arkeolojik tetkikler yürüttü. Kadim Ani güya Ermeni Güzaylerinin kalasıdır. Aslın da 1 064 yılında şehir Selçuk Türklerinin ihtiyarında idi. 1072 yılında Şeddediler sülalesinin hakimiyeti altına düşer. 1 236 yılında Moğollar tarafından işgal edilir. 1319' daki zelzele za-

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

marn şehir hayli dağılıb, tedricen harabeye çevirir. XVI. asır da burada yeni Türk şehri kurulur, 1 878 yılında Rusya bu şehri işgal eder, 1914-1918 yıllannda Türkler tarafından geri alınır. (Brost-Litovski Anlaşması ile -RE) Rayonun adı da bu tarihi Ani şehrinin adını taşır.

ALLAHVERDİ (TUMANYAN) RAYONU Dağ Borçalısının Loru bölgesinde rayon. 1930 yılının Sentabrın 9'unda kuruldu. 1961 yılının Sen tabrm 19'una kadar Allahverdi rayonu, bu tarihten itibaren ise Tuınanyan rayonu adını aldı. Arazisi 1111 kv. km'dir. Rayon merkezi cumhuriyet statülü Manas (Allahverdi) şehridir. Rayon merkezinden Revan-Tifüs de;niryolu hattı geçer. Rayon merkezinin Revan şehrine olan mesafesi 191 km'dir. 1970 yılındaki bilgilere göre; rayonun arazisinde bir cumhuriyet statülü şehir, 3 şehir tipli kasaba, 13 köy Sovyeti vardır. Yerleşim mıntıkalarının umumi sayısı 39'dur. Ahali si-Allahverdi şehri istisna tutularak- 37 biri 500 kişidir. O cümleden şehir ahalisi 9 bin 400, köy "ahalisi 28 bin 100' dür. Cumhuriyet Statülü Şehir: Manas (Allahverdi):Tona-Debed- çayı- Kür havzası sa hilindedir. 1938 yıhndanberi Cumhuriyet statülü şehirdir. 1975 yılında 21 bin 900 nüfusu vardı. Şehir sovyetine Ağner Akner köyü de dahildir. Ş ehir Tipli Kasabalar 1- Ağtala (Ahtala): Rayon merkezinden 18 km, Revan şehrinden 209 km mesafededir. 1939'dan beri şehir tipli ka sabadır. Kasabadan I�evan-Tiflis demir yolu hattı geçer. Ka saba sovyetine 3 km kenarda yerleşen Ağtala sanatoriya ka-

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

sabası, 10 km kenarda yerleşen Yukan Ağtala (Verdi Ahtala), 2 km kenarda yerleşen Negotç köyleri, 9 km kenarda yerle şen Karkon kasabası da dahildir. Yeri gelmişken Gürcistan Telavi şehrinin 1 1 km' liğinde 1 1 . asnn birinci yansında takıl mış aynı adlı (Ahtala) kadim ınaded ve Alezan çayı sahilin de aynı adlı kurort da vardır. 2- Dzağgartzor (Tumanyan): Rayonun merkezinden 18 km, Revan şehrinden 1 76 km mesafededir. 1971'denberi şe hir tipli kasabadır. En yakın demir yolu dayanacağı 4 km ke narda olan Köber (Kober) stansiyasıdır. Kasaba sovyetine 4 km kenarda olan Kober stansiya da dahildir. 3- Şamlık (Şamluk): Rayon merkezinden 36 km, Revan şehrinden 227 km mesafededir. 1938'den beri şehir benzeri kasabadır. En yakın. demiryolu dayanacağı 1 8 km kenarda olan Ahtala stansiyasıdır.

Köy Sovyetleri: 1- Nekeri ( Akori): Rayon merkezine 6 km mesafede yerleşen Akori ve ondan 15 km mesafedeki Kaçayurt köyle rini kapsar. '2- Atan: Rayon merkezine 62 km mesafede olan Atan ve ondan 4 km mesafedeki Şaınul köylerini kapsar. 3- Ağbat: Rayon merkezine 1 7 km mesafedeki Ağbat kö yünü ve ondan her biri 8 km mesafedeki Ağbat sitansiya kcl sabası ve Hacıdur ( (Tsahkaşat) 4- Aygehat (Danuşavari): Rayon merkezine 6 km mesa fede olan Aygehat ve ondan 3 km mesafedeki Erdvi köyleri ni knpsar. 5- Çilize: Rayon merkezine 18 km mesafededir. 6- Dseh (Tumanyan-Dseh: Rayon merkezinden 31 km mesafede yerleşen Dseh (Tumanyan, Dseh) köyünü ve on-

Eziz Elekberli

dan 5 km mesafedeki Sedibağlı (Çkalov) köylerini birle)l ti rir. 7- Gaçagan (Arecadzağ): Rayon merkezine 22 km mesa fede olan Gaçağan köyünü ve ondan 3 km mesafedeki Tsa ter, 5 km mesafedeki Kırmızı Ağek, 6 km mesafedeki Mgart köylerini kapsar. 8- Lo·rut: Rayon merkezine 52 km mesafede bulunan Lo rut ve ondan 5 km mesafedeki Hagnidzor köylerini kapsar. 9- Mart: Rayon merkezine 38 km mesafede olan Mart ve ondan 4 km mesafedeki Kerinç köylerini kapsar. 10- Büyük Ayrım: (Medz Ayrım) : Rayon merkezinden 24 km mesafede yerleşen Büyük Ayrım (Medz Ayrım) ve on dan 5 km mesafedeki Küçük Ayrım (Pokr Ayrum) köylerini birleştirir. 11- Uzunlar (Odzunu) :Rayonn merkezinden 12 km me safede yerleşen Uzunlar (Odzunu) köyünü ve ondan 2 km mesafedeki Amoç, 5 km· mesafedeki Ekvi (Ağvi) köylerini birleştirir. 12- Çoçkan: Rayon merkezinden 28 km mesafede yerle şen Çoçkan köyünü kapsar. 13- Şınıh (Şnoh): Rayon merkezinden 24 km mesafede yerleşen Şınıh (Şnoh) ve ondan 5 km mesafedeki Tehut köy lerini birleştirir. "Ermenistan" Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti Başkanlık Heyetinin muhtelif kararları ile Allahver di rayonunda adları değiştirilmi.ş yerleşim mıntıkaları:

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

Geçmiş-asıl Adı

Allahverdi

Haçıdur

Tsahkaşat

Sa'dibağlı

Çkalov

Dseh

Tumanyan

Tumanyan-Dseh

Dseh

Dzağgadzur

Tumanyan

Değiştirilme Ta_rJhl

)'�_!!i_adı

Manas

Uzunlar

Odzun

Granid

Zavondu ks. Karkop

Allahverdi Rayonu

Tumanyan Rayonu

Gaçagan

Arevadzoğ

03.01.1935 22.02.1939 27.12.1938 19.09.1939 02.02.1963 30.09.1967 03.07.1968 19.09.1969 25.01.1978

Rayon merkezinden Tona (Debed) çayı akar gider. Ra yonun arazisi Haleb, Somhet ve Pugaras dağ silsileleri ile çevrilmiştir. 1988 yılına kadar Azarbaycanlıların yaşamakta devam ettikleri ve hemen o yıl terk etmeğe mecbur oldukları yerle şim mıntıkaları: Büyük Ayrım, Küçük Ayrım, Yukarı Ağtala, Manas, Me'den kasabası, Şamlıg, Ledin, Aşağı Ağtala, Çilize, Ağtala stansiya kasabası. . . Ermeni çetelerinin "Ermenistan" daki Azerbaycan Türk lerine karşı 1 988-1989 yıllarında hayata geçirdikleri soykırım zamanı Allahverdi rayonunda şehid olanlar: Adı Mehemmed Rahman-Eli oğlu Hakverdiyev Hakverdi-Hatem oğlu Eliyev Abbas-Hasmemmed oğlu Memmedov Tofig Eli oğlu

Doğum Yılı Yaşadığı Yer 1 985 1934 1912 1988

Çilize Ayrım Ayrım Manas

AMAS(İ)YA RAYONU Ağbaba bölgesinde rayon. 1930 yılının Sentabrın dokuzunda kuruldu. Arazisi 608 km' dir. Rayon merkezi rayonun kuzeyinde, şose yolu üstünde yerleşen Amasya köyüdür. (Şimdi şeher tipli kasaba). 1970 yılında 2786 kişilik nüfusu vardı. Rayon merkezine en yakın demir yolu dayanacağı 28 km kenarda yerleşen Gümrü (Leninakan) stansiyasıdır. (Ahuryan rayonu arazisinde). Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 1 48 km'dir. 1970 yılının bilgilerine göre, rayon arazisinde 12 köy sovyeti vardır. Yaşayış mıntıkalannın toplam sayısı 26'dır. Nüfusu 1 8.500'dür. Köy Sovyetleri 1- Karaçanta (Ezizbeyov): Rayon merkezinden 4 km me safede yerleşen Amasya köyünü ve ondan 6 km mesafedeki Bendivan köylerini birleştirir. 2- Amasya: Rayon merkezi olan Amasya köyünü ve on dan ondan 6 km mesafedeki Alakilise (Baytar), 4 km mesafe deki Bendivan köylerini birleştirir.

3- Balıglı: Rayon merkezinden 21 km mesafede yerle şen Balıglı ve ondan 4 km mesafedeki Öksüz köylerini bir leştirir.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

4- Güllübulag: Rayon merkezinden 1 2 km mesafede yerleşen Güllübulag köyünü kapsar.

5- Güllüce: Rayon merkezinden 24 km mesafede yerle şen Güllüce ve ondan 2 km mesafedeki Eller Oyuğu (Eller) köylerini birleştirir. 6- Celeb (Cradzor): Rayon merkezinden 7 km mesafede yerleşen Celeb (Cradzor) ve ondan 4. km mesafedeki İyri Ka rakilse (İlli, Hoğrnik) köylerini birleştirir. 7- Karanamaz (Yeni Yol): Rayon merkezinden 27 km mesafede yerleşen Garanamaz (Yeni Yol) köyünü ve ondan her biri 4 km mesafedeki Göllü ve İlanlı (Çaybasar) köyleri ni birleştirir. 8- Goncalı: Rayon merkezinden 16 km mesafede yerle şen Goncalı ve ondan 2 km mesafedeki İbiş köylerini birleş tjrir. 9- Hozukend (Kuzukend): Rayon merkezinden 26 km mesafede yerleşen Hozukend (Kuzukend) köyünü ve ondan 4 km mesafedeki Civinli, 5 km mesafedeki Karabulag köyle rini birleştirir. 10- Mağaracık: Rayon merkezinden 9 km mesafede yer leşen Mağaracıg ve ondan 4 km mesafedeki Çahmağ köyle rini birleştirir. 11- Ohcoğlu: Rayon merkezinden 1 8 km mesafede yer leşen Ohcoğlu ve ondan 6 km mesafedeki Garamemmed (Meğraşat) köylerini birleştirir. 12- Tepeköy: Rayon merkezinden 1 5 km mesafede.yer leşen Tepeköy köyünü ve ondan 6 km mesafedeki Düz kend, 3 km mesafedeki Sultanabad (Şurabad) köylerini bir leştirir.

Eziz Elekberli

"Ermenistan" Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti Başkanlık heyetinin muhtelif kararları ile Amasya Rayonunda adları değiştirilmiş yerleşim mıntıkaları: Geçmiş -Asıl Adı

Yeni Adı

Kara namaz

Yeni Yol

İyni

Karakilise İlli

Ala kilise

Baytar

Sultanabad

Şurabad

Hozukend

Kuzukend

Eller Oyuğu

Eller

Değiştirildiği Tarih 03.01 .1935

Karaçanta

Ezizbeyov

Caleb

Radzor

26.04.1 946

İlanlı

Çaybasar

26.04.1 946

Karamemmed

Meğraşat

26.04.1 946

İlli-İlli Karakilise

Hoğmik

25.01 .1 978

04.05 . 1 939

Ağbaba mahalinin terkip hissesi gibi şimdiki Amasya rayonu da vaktinde Doğu Anadoluya aid olub, Sovyet haki miyetine kadar bu arazide mevcud olan takriben 40 köyden ancak üçünde-Celeb, Bendivan ve İlli Garakilise köylerinde Ermeniler yaşıyordu. Onlar da bölge Ruslar tarafından işgal edildikten sonra İ ran ve Türkiye'den göçüp gelen Ermeniler dir ve sıkıştırılıp çıkarılmış Azerbaycan Türklerinin mülkle rine yerleştirilmişlerdir. Bölgenin "Ermenistan"a katılmasına razı olmayan muhtelif tecavüz ve tazyiklere maruz kalan bu ellerin Sınıh, Mumuhan, Goncalı, Ördekli, Seldağılan, Mustoğlu, Bağca lık, Söğüdlü köylerinin ahalisi göçüp Türkiye'ye gittiler. Sonralar Goncalı köyüne Azerbaycanlılar yeniden mesken tuttular. Ördekli, Mustoğlu ve Bağçalı köyleri Azerbaycan lılar yaşayan Garaçanta ve Güllübulag köylerinin yaylakla-

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

rına, kalan köyler ise kenar Ermeni köylerinin yaylaklarına çevrildi. Rayonun Kızıldaş, Gıdaşen, Hancallı, Kızılkilise, Bozga la köyleri ise 1 930-40'inci yıllar saldırıları zamanı harabeye çevrildi. 1948-1951'inci yıllarda Daşköprü, Şurabad, Karabu lag köylerinin zorla Azerbaycana göçürülen ahalisinin ancak bir hissesi 1950'li yılların sonlarında geri-öz doğma köyleri ne dönebildiler. Umumiyetle götürdükde Sovyet devrinde şimdiki Amasya rayonu arazisinde Kızıldaş, Gıdaşen, Bozgala, Han çallı, Kızılkilise, Mumuhan, Sınıh, Ördekli, Seldağılan, M,us toğlu, Bağçalı, Söğüdlü gibi tahminen 12 Azerbaycanlı-Türk köyü harabeye döner. Amasya rayonu ve burada yaşayanların soy kökünden haber veren çok sayıda maddi medeniyet abideleri ile de; mesela muhtelif figürlü Oğuz kabir taşları ile zengindir. Bu daşların ekseriyeti l 940'lı yılların sonlarında rayon arazisin de inşa edilen Arpakol su bendinin altında kalmıştır. O vakit bend dikmek bahanesi ile bir çok Azerbaycanlı-Türk köyü de "plan"a dahil edilerek mahv edilmiştir. Rayonun Ohçoğlu köyünün sol tarafında-Arpaçay çayı nın sahilinde Kızkalası denilen kale vardı. Köyde uzak yüz yılların yadigarı olan çok sayıda kabir taşları ve koç heykel leri de günümüze kadar gelib çıkmıştı. Amasya rayonu arazisindeki bazı yer adları: Dağlar: Goy Dağı, Sudur, Budur, Ziyaret Dağı, Goyun Dağı, Kaldağ, Cin Dağı. Dereler: Derviş deresi, Emer deresi, Derin dere, Çetin dere, Eyublu deresi, Memmed Kasım Ağanın deresi, Cin de resi.

Eziz Elekberli

Tepeler: Mezar tepe, Garagüney tepe, Garavultepe. Bulaglar: Tağı bulağı, Derviş Üçbulag, Aydın, Çamurlu, Mesim, Gölbulag, Gırmızı bulag, Mehmedhesen, Tendirbu lag, Talib vurulan, Eşref, Canbulag, Cutbulag, Gangallı, Ha tin bulag, San bulag. Kayalar: Çaldaş Guş kalesi, Taya kaya, Daş gaya, Maral kalesi. Bicenekler: Feyzi, Gara çayır, San çayır, Turan. Çay: Arpaçay. 1988 yılına kadar Azerbaycan Türklerinin yaşamakta devam ettikleri ve o yıl terk etmeğe mecbur oldukları yerle şim mıntıkaları: Ohçoğlu, Güllübulag, Çahmag, Mağaracıg, Garaçanta, Daşköprü, İbiş, Goncalı, İlanlı, Düzkend, Karana maz, Göllü, Tepeköy, Hozukend, Garabulag, Amasya . . . 1 988-1989 yıllarındaki soykırım zamanı Amasya rayo nunda şehit olanlar: Adı

Doğum Yılı Yaşadığı Yer

Abbasova Meryem Mürsel kızı

1910

Abbasova Leyla Memmed kızı

1 980

Abbasova Hatun-Mürsel kızı

1912

Güllübulag

Eliyeva Hediye-İsa kızı

1912

Memedova Lala

1915

Rüstemov Nebi-Hüseyin oğlu

1937

Göllü

Novruzov Elbeyi-Süleyman oğlu

1 956

Çahmag

Novruzov Rıza-Süleyman oğlu

1 942

Hesenov Muhid-Eli oğlu

1959

Hakverdiyev Babek-İbrahim oğlu

1971

Musayev Memmed-Musa oğlu

1 940

Hemişov Ekber-İsmayıl oğlu

1 924

Hozukend

Memmedov Bayremeli-Pireli oğlu

1974

Göllü

1 4-Abdullayeva Tükez-Abbas kızı

1938

Garaçanta Amasya

AHTA (HRAZDAN) RAYONU Dereçiçek bölgesinde rayon. 1930 yılı Sentabrın 9'unda kuruldu. 1959 yılı Eylül ayı nın 30'una kadar Ahta r�yonu, o tarihten itibaren ise Hraz dan rayonu adını aldı. Arazisi 936 km' dir. Rayon merkezi, Cumhuriyet statülü Aşağı Ahta (Hraz dan) şehridir. Rayon merkezinden Revan-Yelenovka demir yolu hattı geçer. Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 50 krn'dir. 1970 yılının bilgilerine göre; rayon arazisinde bir cum huriyet statülü şehir, 2 şehir tipli kasaba, 1 1 köy sovyeti var dır. Yerleşim yerlerinin sayısı 18'dir. Nüfusu (Hrazdan şeh ri hariç) 40 bin 300 kişidir. Nüfusun 20 bin 400'ü şehirde, 19 bin 900'ü köyde yaşar. Cumhuriyet Statülü Şehir: Aşağı Ahta (Hrazda): Zengi çayı sahilindedir. Nüfusu, 1970 yılında 26 bin 900 idi. Rayon Statülü Şehir: 1- Pusavan (Cerentsavan): 1961 yılından itibaren rayon statülü şehirdir. Şehrin içerisinden Revan- Yelenovka demir yolu hattı geçer. Rayon merkezinden 1 7 km, Revan şehrin den 38 km mesafededir. Ermeni şairi Yeğişe Cerents'in adını taşır.

Eziz Elekberli

Şehir Tipli Kasabalar: 1- Dereçiçek (Thaskadzor): Rayon merkezinden 8 km, Revan şehrinden 58 km mesafededir. En yakın demir yolu dayanacağı (istasyonu) 7 km kenarda yerleşen Aşağı Ahta stansıyasıdır. 2- Pusakert: Rayon merkezinden. 23, Revan şehrinden 38 km mesafededir. 1953 yılından itibaren şehir tipli kasabadır. En yakın demir yolu dayanacağı 6 km kenarda yerleşen Pu savan stansıyasıdır. Köy Sovyetleri: 1- Alabars: Rayon merkezinden 1 9 km mesafede yerle şen Alabars ve ondan 4 km mesafedeki Gümüş köylerini bir leştirir. 2- Misband (Ankavan): Rayon merkezinden 35 km me safede yereleşen Mishan köyünü kapsar. 3- Erzekend (Arzakan): Rayon merkezinden 22 km me safede yerleşen Erzekend köyünü kapsar. 4-

Babakişi (Nahavhadzar): Rayon merkezinden 13 km mesafede yerleşen Babakişi ve ondan 3 km mesafedeki Paşa kend (Marmarik) köylerini birleştirir. 5- Bjni: Rayon merkezinden 13 km mesafede yerleşen Bjni köyünü kapsar. 6- Yukarı Ahta (Pernanist): Rayon merkezinden 4 km mesafede yerleşen Yukarı Ahta köyünü kapsar. 7- Gahsu (Gahsi): Rayon merkezinden 4 km mesafede yerleşen Gahsu köyünü kapsar. 8- Tahcanh (Meğradzor): Rayon merkezinden 4 km me safed yerleşen Tahcarih ve ondan 4 km mesafedeki Orculu köylerini birleştirir.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

9- Solak: Rayon merkezinden 7 km mesafede yerleşen Solak köyünü kapsar. 10- Tekelik (Takadr): Rayon merkezinden 26 km mesa fede yerleşen Tekelik ve ondan 3 km mesafedeki Dedegışlag (Ahundov) köylerini birleştirir. 11- Guru Fontan (Fantan) : Rayon merkezinden 12 km mesafedeki Guru Fantan köyünü kapsar. "Ermenistan" Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti Başkanlık Heyetinin muhtelif kararlan ile Ahta rayo nunda adları değiştirilen yerleşim yerleri: GeQ!!iş-Asıl Adı

Yeni Adı

Dereçiçek

Tsahkadzor

Değiştirildiği Tarih

Erzekend

Arzakan

.....

Paşakend

Mamıarik

03.01 . 1 935

Guru Fontan

Fon tan

03.0 1 . 1 935

Dedekışlak

Ahundov

04.05.1939

Taycanh

Megradzor

31 .05.1 946

Babakişi

Hahavnadzor

15.07.1 948

Mishana

Ankavan

01 . 1 2.1949

Aşağı Ahta

Hradzan

30.06.1959

Ahta Rayonu

Hradzon rayonu

30.06.1956

Yukan Ahta

Lernanist

25.0 1 . 1 978

Pusavan

Carentsavan

23.09.1 967

...

Ahta rayonu arazisinden Zengi çayı ve onun Büyükçay (Marmarik) kolu akar gider. Rayon muhtelif taraflardan Pambek, Tsahkunyats dağ silsileleri ve Göğçe yaylası ile çev rilmiştir. Ahta rayonunun ait olduğu Dereçiçek mahalının adı Aşağı Ahta'dan doğuya doğru uzanan meşenin içerisinde Elibey dağının eteğinde yerleşen Dereçiçek köyünün adın-

Eziz Elekberli

dan alınmıştır. Bu yerler her zaman Revan hanlarının dikkat merkezlerinden olınuştur. Revan hanlarından Penah Hanın buradaki yayla evi. asrımızın 60'ıncı yıllarında kadar ayakta idi. Dereçiç$k. bölgesinin kuzeyinden Büyük Karakilise'ye kadar uzana11 Teş dağlan Gürcistan sınırına kadar gider. "Teş" kelimesinin "Dış" kelimesinden başka bir şey olmadı ğı ve "Dış Oğuzlar" ın sınırını nişan verdiği hakkındaki fikir ler de oldukça hakikate uygundur. Meraklıdır ki, Ermenile rin kendileri de bu sözü "Dırs" "yeni" bayır" "cel" eşik" ma nasında kullanırl.ir. Dede Korkud boylarında adı çekilen Al tuntahbn, Dereçiçekle ilgili olduğu fikri de iddialarla üst üs te düşer. Doğrudan da, Dereçiçekle Mishana köyünün ku zey-doğusundaki yaylağın a �ı Altuntaht yaylağıdır. Gorculu: Dereçiçeğin kadim köylerinden biridir. Zengi çayının kolu olan Büyükçay'ıri her iki sahili boyu yerleşen 40-50 evli bu köy bir 'zamanlar.bölgenin en büyük ve abad köylerindendi. Köyün "Gorculu' adı da Dede Korkud dün yasından haber verir. Gaygoçalı: Bu ad da Oğuz ellerinden haber verir. Gay goçalı köyü Dedegışlag, Miskin, Semed Vurgun, Ahundov gibi ad değişmelerine maruz kalmıştır. Dedegışlağın vakti ile Goygoçalı köyüne yakın köy olduğu, sonralar bu köylerin birleştiği tahmin edilir. "Dedekışlak" adının Şah İsmail'in serdergelerinden olan Dede Beyle bağlılığı ihtimali de gerçe ğe yakındır. Köyün yer adlan: Maraldoğan, Gumulyol, Goşabulag, Göğsüzvurulan, Mollalar, Ağırlık koyulan, Gorhubiçen, Ağ bulag, Gızıldaş, Garagaya, Arabaycan, Çökelik. . . Garaçar (Geleçer) kalasının adı ise Oğuz yiğidi Deli Ka raçar'ın adını yaşatan taş kaladır.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

Tekelik: Rayonda Gaygoçalıdan sonra ikinci büyük köydür. Köyün Türk ahalisi 1948-1953 yıllarında göçürül müş, sonralar halk geri dönünce evlerinin Ermeniler tarafın dan zapt edildiğini görüb, kendilerine yerİi evlec .in� etİne ğe mecbur olmuşlar. Köyün adı kadim Türk boylarının adı ile ilgilidir. Köyün kadim kabir taşlan üzerindeki koç kelle leri şekilleri de bunu tasdik eder. O yerdeki mabedgah bura da Türk-Oğuz boylarının yaşadığına açık delilçiir. Üleşik: 1948-1951 yıllarında köyün halkı göçürülmüş, sonralar geri dönenler, kendi doğdukları ocaklarında bırakıl mamışlar. Üleşiklerin bir kısmı Tekelikde mesken salmış, bir kısmı ise yeniden Azerbaycana göç etmişler. Köyün bazı yer adlan: Dikyurd, Ahundlu, Sarıkaya, Çamurlu, Dedeyurdu... Karakala: Bu köyün adı yer yüzünden silinmiştir. Kara kala ile Tekelik arasında sun'i göl dikildiği zaman bu köy, bir çok tarihi abidelerimiz, o cümleden Dereçiçekli Aşık Ali'nin mezarı da yer ile yeksan edilmiştir. 1948 yılına kadar Azerbaycan Türklerinin yaşadığı ve o yıl terk etmeğe mecbur oldukları yerleşim yerleri: Gaygoça lı, Tekelik, Gofçulu, Mishana, Pusavan ... Ermenilerin, "Ermenistan"da yaşayan Azerbaycan Türklerine karşı 1988-1989 yıllarında hayata geçirdikleri soy kırımda Ahta Rayonunda şehit olanlar: Adı

Doğum Yılı

Musayev Esed- İsak oğlu

1 952

Abdullayeva Növreste Kerem kızı

1 953

Abbasov Yagub-Bağır oğlu

1 957

Yaşadığı Yer Gaygoçalı

AŞAGI KARANLIK (MARTUNİ) RAYONU Göğçe bölgesi arazisinde rayon. 1930 yılı Sentabnn 9'unda kuruldu. Arazisi 1 1 85 km'dir. Rayon merkezi şehir tipli Aşağı Karanlık kasabasıdır. Rayon merkezine en yakın demir yolu dayanacağı Basargeçer stansıyasıdır. (Basargeçer rayonu arazisinde) Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 130 km'dir. 1970 yılının bilgilerine göre; RaY,on arazisinde bir şehir tipli kasaba, 13 köy sovyeti vardır. Yerleşim yerlerinin sayısı 19' dur. Nüfusu 62 bin 200 kişidir. Nüfusun 7 bin 600'ü şehir de, 54 bin 600'ü köylerde yaşar. Şehir Tipli Kasaba: Aşağı Karanlık (Martuni): Göğçe gölünün güney sahi linde, Erkici yayının üzerinde yerleşir. 1963 yılından itibaren şehir tipli kasabadır. Köy Sovyetleri: 1- Aşağı Alçalı ((Artsvanist): Rayon merkezinden 21 km mesafede yerleşen Aşağı Alçalı köyünü kapsar. 2- Algınh ((Asthadzor): Rayon merkezinden 9 km me

safede yerleşen Ağdalağalı (Vağaşen) köyünü kapsar. 3- Avdalağalı (Vağaşen): Rayon merkezinden 3 km. me safede yerleşen Avdalağalı köyünü kapsar.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

Aşağı Güzeldere (Vardenik): Rayon merkezinden 13 km mesafede yerleşen Aşağı Güzeldere köyünü kapsar. 5- Adamhan (Vardadzor) Rayon merkezinden 14 km mesafede yerleşen Adamhan köyünü kapsar. 6- Yukarı Adyaman (Verin Ketasen): Rayon merkezinden 6 km mesafede yerleşen Yukarı Adyaman köyünü kapsar. 7- Karanlık (Gehovit): Rayon merkezinden 6 km mesa fede yerleşen Karanlık köyünü kapsar. 8- Veliağalı (Dzoruk): Rayon merkezinden 13 km mesa fede yerleşen Veliağalı köyünü kapsar. 9- Yeranos: Rayon merkezinden 16 km mesafede yerle şen Yeranos köyünü kapsar. 10- Zolahaç (Zolaker): Rayon merkezinden 8 km mesa fede yerleşen Zolahaç köyünü kapsar. 11- Göl (Piçk): Rayon merkezinden 8 km mesafede yer leşen Göl köyünü kapsar. 12- Medine: Rayon merkezinden 13 km mesafede yer leşen Medine köyünü kapsar. 13- Aşağı Adyaman (Nerkini Getaşen): Rayon merkezin den 3 km mesafede yerleşen Aşağı Adyaman köyünü kapsar. 14- Tazekend (Tazakyuğ): Rayon merkezinden 14 km mesafede yerleşen Tazekend köyünü kapsar. 15- Delikdaş (Tsakkar): Rayon merkezinden 9 km mesa fede yerleşen Delikdaş köyünü kapsar. 16- Kolagiren (Tsovinar): Rayon merkezinden 16 km mesafede yerleşen Kolagiren köyünü kapsar. "Ermenistan" Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti Başkanlık Heyetinin muhtelif kararlan ile Aşağı Ka ranlık rayonunda adları değiştirilen yerleşim birimleri:

Eziz Elekberli

Çeçmiş -Asıl Adı

Yeni Adı ----

Avdalağalı

Vavaşen

Veliağalı

Dzorakyuğ

Göl

Liçk

Delikdaş

Tsakkar

Değiştirildiğ� Tarih 03.01 . 1 935

Aşağı Karanlık

Martuni

Algırıh

Asthadzor

03.01 . 1 935

Zolahaç

Zolakar

03.0 1 . 1 935

Kola giren

Tsovinar

03.0 1 . 1 935

Yukarı Adyaman

Verin Kataşen

07.12.1945

Aşağı Adyaman

Vardenik

07.1 2.1945

Kesikbaş

Lemaker

07.1 2.1 945

Adamhan

Vardadzor

03.07.1968

Aşağı Akanlı

Artsvanist

27.09.1968

Karanlık

Gehovit

03.07.1968

1948-1951 yıllarında Aşağı Karanlık rayonunun Türk köylerinin, diyebiliriz ki, ekseriyeti, bütünlükle boşaltılmış tır. Bir taraftan Gökçe gölüyle bütünleşen rayon, diğer ta raftan Basargeçer ve Göğçe yaylaları ile çevrilmiştir. Soylan rayonunun arazisinde Arpa çayının üzerindeki geçit su an barlarından başlayan Arpa-Göğçe kanalı Aşağı Karanlık ra yonunun arazisinden geçerek rayonun Aşağı Akalı köyü ya kınlarında Göğçe gölüne dökülür. Ezizner, Asoymirze yaylaları Selim Aşırım (2410 mt), Sokayvar (3299 mt), Ermağan (2829 mt) Astğonk (3470 mt) dağları da rayonun arazisinde bulunur.

BARANA (NOYEMBERYAN) RAYONU Dağ Borçalısının Loru bölgesi arazisinde rayon. 1937 yılının Dekabrın 31 'inde kuruldu. Rayonun merkezi şehir tipli Barana kasabasıdır. Rayon merkezine en yakın demir yolu dayanacağı 22 km kenarda yerleşen Aynın stansiyasıdır. (Barana rayonu arazisinde). Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 191 km'dir. 1970 yılının bilgilerine göre; Rayonun arazisinde 2 şehir tipli kasaba, 9 köy sovyeti vardır. Yerleşim yerlerinin sayısı 20'dir. Nüfusu 29 bin 900'dür. Şehir nüfusu 1900, köy nüfu su 28 bindir. Şehir Tipli Kasabalar 1- Ayrım (Aynım) Tona: Debed çayı sahilinde yerleşir. 1960 yılından itibaren şehir tipli kasabadır. Kasabanın içeri sinden Revan-Tifüs demir yolu hattı geçer. Rayon merkezin den 22, Revan şehrinden 220 km mesafededir. Kasaba sovye tine 2 km kenarda yerleşen Pekadzor köyü de dahildi. 2- Barana (Noyemberyan): 1971 yılından beri şehir tipli kasabadır. Kasaba sovyetine 4 km kenarda yerleşen Bala kend (Doveh), 9 km kenarda yerleşen Cucevenik (Cucuven), 16 km kenarda yerleşen Gomşavar köyleri de dahildir. Köy Sovyetleri 1- Erciz (Arcis): Rayon merkezinden 2 km mesafed yer leşen Erciz köyünü kapsar.

100

Eziz Elekberli

Aşağı Görpülü (Nahtarak): Rayon merkezine 12 km mesafede yerleşen Aşağı Görpülü ve ondan 2 km mesafede ki Yukarı Görpülü (Verin Görpülü) köylerini birleştirir. 2-

3- Eskipara (Vosgepar): Rayon merkezine 22 km mesa fede yerleşen Eskipara köyünü kapsar. 4- tembeli (Debedaşen, Barsataşen): Rayon merkezine 28 km mesafede yerleşen Lembeli (Debedaşen, Bagrataşen) kasabası ve ondan 4 km mesafedeki Bdğavan, 6 km mesafe deki Debedavan ve 1 km mesafedeki Lelver kasabalarını bir leştirir. 5- Gurumsulu (Dostlu, Baregamavan): Rayon merke zinden 33 km mesafedeki Gurumsulu köyünü kapsar. 6- Galaca (Berdavan): Rayon merkezinden 7 km mesafe deki Galaca köyünü kapsar. 7- Hoşkotan (Voskevan): Rayon merkezinden 16 km mesafede yerleşen Hoşkotan ve ondan 2 km mesafedeki Ba ğanis köylerini birleştirir. 8- Gohb: Rayon merkezinden 4 km mesafede yerleşen Gohb köyünü ve ondan 10 km mesafedeki Gozman kasaba sını birleştirir. 9- Gotgan (Şavarşavan): Rayon merkezinden 24 km me safede yerleşen Gotgan köyünü kapsar. "Ermenistan" Sovyet Sosyalist Cumhuriiyeti Yüksek Sovyeti Başkanlık Heyetinin muhtelif kararları ile Barana ra yonunda adları değiştirilmiş yerleşim yerleri:

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

Geçmii -Asıl Adı

X�11tA�

Aynın Sovhoz ksb.

Bdgavan

Eski para

Voskepar

Balakend

Doveh

Değiştirildiği Tarih

Gurumsulu

Dostlu

Barana

Noyemberyan

04.01 . 1 938

Lembeli

Debedaşen

18.06.1960

Kotgah

Şavarşavan

15.06.1964

Kalaca

Berdavan

25.01.1978

Hoşkatan

Voskevan

25.01.1978

Dostlu-Kurumsulu

Baregamavan

25.01.1978

Debedaşen-Lembeli

Bagraaşen

Aşağı Köprülü

Hantanak

Yukan Göprülü

Verin köprülü

1 101

Rayonun "Barana" adı tarihi kaynaklarda köy ve mahal le adı gibi kayd olunmuştur. W. Radlov'un fikrine göre "Ba rana" kelimesi Türkçedir. Ruslar bu sözü Türklerden almış tır. Manası "koyunlu yer" demektir. Açıkça Akkoyunlu ve Karakoyunlu Türk boylarının adı ile ilgilidir. Rayonun hususi tarihi ehemmiyeti olan köylerinden bi ri de Lembeli'dir. 1 948-1953 yıllarında rayonun bazı köyleri nin ahalisi gibi Lembelililer de göçürülmeye maruz kalmış lar. Onları başka rayonlardan farklı olarak Basargeçer rayo nunun Zod köyüne göçürmüşler. Stalin'in ölümünden sonra geri dönen Lembelileri kendi evlerine bırakmadılar. Çünkü bu evlere tez-telesik (alelacele) artık Ermeniler yerleştirildi ler. Azerbaycan Türkleri yeniden kendilerine ev inşa etmeğe mecbur oldular. 1960 yılında köyü adı değiştirilerek Debeda şen koyuldu. Bu köyde Azerbaycan Türklerinin sıkıştırılma sında bir vakitler "büyük hizmetleri" (!) olan Daşnak kolho zu başkanı "Bagrat Vartanyan", öldükten sonra ise köyün adını değiştirib Bagrataşen koydular.

102

Eziz Elekberli

Barana rayonunun bazı yeradlan: Dağ adları: Göydağ, Dana dağı, Gızılkaya, Kayacan da ğı, Heyvalı dağı, Yeldağı, Geciltepe, Dikdaş, Babakar, Deli dağ, Yolaşan . . . Dere-düz adlan: Çadırğan, Servelli, Uzundere, Sögüd lü, Seldağılan, Göğercil deresi, Şoran, Öküzölen, Kodak Hram, Eğridere, İsaoğlunun deresi, Bala koyarcinin, Araba geçidi. Tarihi yerleşim yerleri: Güneşli, Gıllıçarıklı, Çıraklı, Çargetigen Bulaglar: Avdallı, Hacıların, Kerimlinin, Gocagurbanın, Gara Nabinin bulagları, Kara bulag, Zoğalı bulağı, Kızılcık bulağı, Şerbetli bulağı, Karasu bulağı, Çınarlı bulağı. Çaylar: Tona çayı, İnce su, Ağsu tafacay, Çeğaş çaylan. Kaya: Mağazalı (Onun göyezene akan yokdur) 1988 yılına kadar Azerbaycan Türklerinin yaşadığı ve o yıl terke mecbur oldukları yerleşim yerleri: Lembeli, Yukarı Görpülü, Debedavan, Aynm solhoz kasabası, Aşağı Görpü lü, Ayrım kasabası. Ermenilerin, "Ermenistan" Türklerine karşı 1988-1989 yıllarında hayata geçirdikleri soykırım zamanı Baranada şe hid olan Türkler: Adı

Doğum Yılı Yaşadığı Yer Lembeli

Namazov Memmed-Baba oğlu

1936

Namazov Elmar-Fehreddin oğlu

1986

Lembeli

Şıhıyev Vekil-Siraç oğlu

1901

Yukan Görpülü

1 103

BASAR GEÇER (VARDENİS) RAYONU Gökçe rayonu arazisinde rayon. 1930 yılı Sentabrın 9'unda kuruldu. 1969 yılı Eylül ayı nın l l 'ine kadar Basargeçer rayonu, o tarihten itibaren Var denis adını aldı. Arazisi 1 151 km'dir. Rayon merkezi, şehir tipli Basargeçer kasabasıdır. Rayon merkezine en yakın demir yolu dayanacağı 1 04 km kenarda yerleşen Yelenovka (Sevan) stansiyasidir. (Yele novka rayonu arazisinde). Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 168 km'dir. 1970 yılının bilgilerine göre; Rayonun arazisinde 1 şehir tipli kasaba, 14 köy sovyeti vardır. Yerleşim yerlerinin sayısı 39'dur. Nüfusu 48 bin 700'dür. Nüfusun 8 bin 300'ü şehirde, 40 bin 400'ü kırlık alanda yaşar. Şehir Tipli Kasaba Basargeçer: Gökçe gölünün Doğu tarafında yerleşir. 1969 yılından itibaren şehir tipli kasabadır. Nüfusu, 1975 yı lında, 6 bin kişi idi. Köy Sovyetleri: 1- Kırhbulag (Akunk): Rayon merkezinden 3 km mesa fede yerleşen Kırhbulag köyünü kapsar. 2- Sultaelikışlak (Canehmed): Rayon merkezinden 15 km mesafede yerleşen Sultaneligışlag (Canehmed, Güneşli) köyünü ve 1 km mesafedeki Ağyohuş, 4 km mesafedeki

1 04

Eziz Elekberli

İ nekdağ (Yenikend), 5 km mesafedeki Oğruca (Garalman So vetken) köylerini birleştirir. 3- Daşkend: Rayon merkezinden 8 km mesafede yerle şen Daşkend köyünü ve ondan 5 km mesafedeki Aşağı Coca (Nerkin Şorca), 7 km mesafedeki Yukarı Şorca (Verin Şorca) köylerini birleştirir. 4- Zod: Rayon merkezinden 14 km mesafade yerleşen Zod köyünü ve ondan 2 km mesafedeki Aşağıkilise (Azad), 3 km mesafedeki Zod kasabasanı birleştirir 5- Gödekbulag (Karcahpyur): Rayon merkezinden 13 km mesafede yerleşen Gödebulag köyünü kapsar. 6- Gayabaşı: Rayon merkezinden 1 km mesafede yerle şen Gayabaşı köyü ve ondan 1 km mesafdeki Goşbulag, 4 km mesafedeki Sarıyagub köylerini birleştirir. 7- Büyük Mezre (Medz Mezra): Rayon merkezinden 4 km mesafedeki Büyük Mezre köyünü kapsar 8- Hüseyinguluağalı (Nerimanlı): Rayon merkezine 10 km mesafede yerleşen Nerimanlı ve ondan 4 km mesafedeki Büyük Karakoyunlu (Ezizli) köylerini birleştirir. 9- Pembek (Pambek): Rayon merkezinde 35 km mesafe de yerleşen Pembek köyünü ve ondan 3 km mesafedeki De re, 7 km mesafedeki Babacan köylerini birleştirir. 10-Bala Mezre (Pokr Mezra): Rayon merkezine 1 1 km mesafede yerleşen Bala Mezre köyünü ve ondan 2 km mesa fedeki Norakert, 4 km mesafedeki Kesemen (Banar) köyleri ni birleştirir. 11- Aşağı Zağalı (Tsovak): Rayon merkezinden 9 km mesafede yerleşen Aşağı Zağalı köyünü ve ondan 4 km me safedeki Kergibaş (Şafak), 6 km mesafedeki Kanlı (Kamışlı) köylerini, 5 km mesafedeki Torfavan kasabasını birleştirir.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

ı ıos

12- Çahırlı (Sovetakert): Rayon merkezinden 4 km me safede yerleşen Çahırlı köyünü ve ondan 1 km mesafedeki Tuskulu (Lusakunk), 7 km mesafedeki Subatan köylerini bir leştirir. 14- Şişkala: Rayon merkezine 20 km mesafedeki Şişkala köyünü ve ondan 3 km mesafedeki Koysu, 7 km mesafedeki Setenehaç (Güney) köylerini birleştirir. "Ermenistan," Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti Başkanlık Heyetinin muhtelif kararlan ile Basarge çer rayonunda adlan değiştirilen yaşayış mınhkaları: Geçmi� -Asıl Adı

Yeni Adı

Değiştirildiği Tarih 03.01 .1935

Ağkilise

03.01 . 1935

Zerzibil

Zarkend

Büyükkarakoyunlu

Ezizli

03.01.1935

Gırhbulag

Akunk

03.01 .1935

Satanahaç

Güney

03.01. 1935

Hüseyinguluağalı

Nerimanlı

Sultaneligışlag

Canehmed

03.07.1969

Canehmed-Sul tanelikışla

Güneşli

Oğruca

Karaiman

Kara iman

Oğruca Sovetken

25.01.1978

Gızılvenk

Çiçekli

24.07.1940

Gödekbulag

Karcahpyur

12.08.1946

Aşağı Zağalı

Tsovak

12.08.1946

Kanlı

Kamışlı

1 2.08.1 946

Basargeçer rayonu

Vardenis rayonu

1 1 .06.1969

Kerkibaş

Şefer

25.05. 1 967

Yarpızlı

Uçavan

25.05.1967

Babacan

Kızılkend

25.01.1978

İnekdağ

Yenikend

25.0 1 . 1978

Yukarı Zağalı

Ahbradzor

25.01 .1 978

Kesemen

Bahar

25.01 . 1978

Tuskulu

Lusakunk

25.01 .1978

106

Eziz Elekberli

Çahırlı

Sovetakert

Çiçekli (Kızılvenk)

Makenis

25.01.1978 25.01 .1978

Rayonun arazisinde irili-ufaklı, çok sayıda dağ zirveleri ve akıp Gökçe gölüne dökülen çaylar vardır. Bu çayların en büyüğü Mezra çayıdır. Çahırlı yaylası da rayonun arazisi içindedir. 1 831 yılının bilgilerine göre, bu rayonun arazisindeki o vakit ki 4376 kişilik ahalinin 4367'si Azerbaycan Türkü, sa dece 9 kişisi Ermenidir. Bu vakit Basargeçerde 44 köy var mış. Rusya tarafından işgal olunduktan sonra Çar hüküme tinin yürüttüğü Ermenileştirme siyaseti neticesinde 1 873'te Basargeçer de artık 3145 Ermeni vardı. Bu Ermeniler bölgeye yerleştirilmişti. Basargeçer köyünde 1 296, Gödekbulagda 515, Aşağızağalıda 521, Tuskuluda 224, Gırhbulagda 589 ki şi. 1 931 yılında ise nüfus yapısı şöyle oldu: 1 2 bin 662 Erme ni, 17 bin 306 Türk, 300 Kürt. ° 1918'de Andronik'in Daşnak çeteleri Basargeçere hü cum eder. Bölgedeki 6 Ermeni köyü istisna olmakla, kalan 31 Türk köyünün tamamında Ermeni ordusunun askeri birlik-

Ermeni çete reisi Antranik Ozanyan, 1865 yılında Şebinkarahisar (Gire sun)' da doğmuştur. Sasun katliamını hazırlayanlardandır. Çetesiyle kahl dığı Balkan Savaşında ve daha sonra Kafkasya' da Türk Ordusuna karşı sa vaştı. Birinci Dünya Savaşında Ruslar tarafından özel olarak Tiflis' e getiri lerek Ermeni alaylarının başına geçirildi. Ermeni asıllı bazı Osmanlı me buslarıyla birlikte dört çete kurarak Rusların Kafkasya Genel Valisi Daş kov'un emrine girdiler. Antranik, çetesiyle Van'a gelerek buradaki katli amları organize etti. Van ve Bitlis'teki Ermenileri ayaklandırarak Osmanlı Ordusuna, jandarma kuvvetlerine ve sivil halka karşı saldırıya geçtiler. Van'ı işgal ederek bu Türk şehri "Ermenistan"ın başşehri ilan ettiler. Türk katliamında gösterdiği başarı (!) sebebiyle Çarlık Rus Genelkurmayı tara fından tümgenerallığa yükseltilerek ö düllendirilmiştir. (Bkz. Hüdavendi gar Onur, Ermeni Portreleri-Millet-i Sadıka' dan Hayk'ın Çocuklarına 2, İs tanbul, 2005, Syf:19-20)

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

1 107

leri yerleştirilir. Nevruz bayramı arefesinde Ermeniler Şişka ya köyüne amansız bir saldırıya geçer; adamları bir eve top layarak ateşe verip yakarlar. Bir günde köyde 640 Türk yakı lır ve bombalanır. O günler Bala Mezra, Daşkend ve Hüse yinguluağalı köyleri de hayli günahsız Türk ahali vahşetin kurbanı olur. Halk kahramanları Meşeli İsa'nın ve Kör Hum bet'in destanları düşmanların karşısına yalnız Zad köyünde gelebilirler. Saldırı zamanı Daşnaklar hayli kayıp vererek ge ri çekilmeğe mecbur olurlar. Andranik'in çeteleri yok edilir. Zod saldınlanna liderlik eden Sulikov kardaşlannın her iki si bu dövüşler zamanı öldürülür. Halk arasında büyük hürmeti olan Aşık Necef, tam o günlerde Ermeni Daşnaklan tarafından esir alınır. Beline kaynar semaver bağlanarak işkence ile şehid edilir. 1948-1951 yıllarında rayonun ahalisinin bir kısmı Azer baycana göçürülmüştür. Sadece Zod köyünden 1 00 aile Han lar rayonuna yerleştirilmiştir. Bu vakit Basargeçerin 37 kö yünden 30'u Türk, S'i Ermeni, ikisi ise karışık köy idi. Basargeçer rayonu, Büyük Azerbaycan aşığı Dede Eles ker'in yurdu olarak da mukaddestir. Aşığın mezarı ve kabir üstü büstü onun doğduğu köy olan Ağkilise'dedir. 1988 yılına kadar rayonda Türklerin yaşamakta olduğu ve o yıl terk etmek zorunda kaldıkları yerleşim yerleri: Kara koyunlu, Hüseyinguluağalı, Aşağı Şorca, Yukarı Şorca, Daş kend, San Yagub, Kayabaşı, Koşabulag, Zerzebil, Ağkilise, Zod, Babacan, Pembekdere, Şişkaya, Gaysu, Bala Mezra, Oğ ruca, Kesemen, İnekdağı, Kergibaş, Subatan, Sultanelikışlak, Akyokuş, Setenehaç, Yukarı Zağalı, Çahırlı, Tuskulu, Büyük Mezra, Kızılvenk, Torfavan. 1988-i.989 yıllarında Başargeçer rayonunda şehid olan Türklerin bazıları:

108

Eziz Elekberli

Ad!

Doğum Yılı Yaşadığı Yer Hüseyinguluağalı

Cabbarov Teymur-Yusuf oğlu

1959

İsayeva Sevinç-Şahin kızı

1987

Pembek

Eliyev Zeynalabdi

1930

Daşkend

İhmidov Firudin-Hesen oğlu

1926

Kanlı

İbrahimov Mirzağa-İbad oğlu

1927

Kanlı

Eliyev Firudin-Ali oğlu

1936

Koşabulak

Hüseyinova Leyla-Mustafa kızı

1934

Aşağı Şorca

Eliyev Yusuf-İsbi oğlu

1972

Aşağı Şorca

Abbasov Teymur-Sabir oğlu

1 983

Aşağı Şorca

Memmedov Bendali-Hüseyin oğlu

1923

Aşağı Şorca

Mesimov Bahadur-Hümbet oğlu

1925

Aşağı Şorca

Meminedov Tahar-Kasım oğlu

1922

Aşağı Şorca

Hüseyinova Hedice-İbrahim kızı

1933

Aşağı Şorca

Ellezov Hesen-Nebi oğlu

1920

Hüseyinguluağalı

Ellezov Kara-Nebi oğlu

1923

Hüseyinguluağalı

Eliyev Yunis-Tahir oğlu

1964

Şişkaya

Eliyev Mehrali-İbrahim oğlu

1 935

Şişkaya

Esedova Züleyha

1942

Şişkaya

Eliyev Şahin-Kabil oğlu

1973

Şişkaya

Zeynalov İlyas-Emirhan oğlu

1 942

Şişkaya

Hesenov Sultan

1928

Daşkend

İbrahimov Eziz-Cabbar oğlu

1933

Şişkaya

Nigar Cibi kızı

1 944

Bala Mezra

Nesibov Kurban-Bahtiyar oğlu

1926

Bala Mezra

<:;eferov Tapdık-İsmayıl oğlu

1950

Koşabulak

Sadıkov Kurban-Hesen oğlu

1 945

Bala Merza

Musayev Şamo-Karaca oğlu

1928

Bala Mezra

Eliyev Savalan-Yunis oğlu

1925

Hüseyinguluağalı

Hesenov İskender-Bayrameli oğlu

1910

Hüseyinguluağalı

Allahverdiyev Şemseddin-İman oğlu

1937

Zerzibil

Babayev Neriman-Şaemmed oğlu

1936

Zerzibil

İsmailova Fehrende-Mehrali kızı

1978

Zerzibil

İsakov Kedim-Samed oğlu

1932

Zerzibil

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ennenistan"

1 1 09

Kocayev Teymur-Elesker oğlu

i 930

Zerzibil

Abbasova Ruhsare-Eli kızı

1979

Koşa bulak

Oruçov Evez-Muhammed oğlu

1932

Büyük Mezre

1930

Çakırlı

Ehmedov Tariyel-Ehmed oğlu Ağayev Bayram-Ağababa oğlu

Büyük Mezre

Helilov Memmed-Kulu oğlu

1941

Kayabaşı

Guluyeva Tutu-Allahverdi kızı

1919

59-Sanyurd?

Namazov Koşun-İbrahim oğlu

1922

Kayabaşı

Ceferov Köroğlu-Beşir oğlu

1932

Kayabaşı

Şefiyev Mehdi

1 920

Subatan

Eliyev Sayad-Eli oğlu

1930

Çakırlı

Memmedov İmameli

1 928

Aşağı Şorca

BÜYÜK KARAKİLİSE (GUGARK) RAYONU Pembek rayonu arazisinde rayon. 1930 yılının Sentabrın 9'unda kuruldu. 1935 yılının Ocak ayının 3'üne kadar Büyük Karakilise rayonu, o tarihten itiba ren Kirovakan rayonu, sonra ise Gugark rayonu adım aldı. Arazisi 776 km' dir. Rayonun merkezi Yagublu (Meğrut) köyüdür. Şimdi şe hir tipli kasabadır. Rayon merkezine en yakın demir yolu dayanacağı 4 km kenarda yerleşen Büyükkarakilise (Kirovakan) stansiyasıdır. Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 149 km'dir. 1970 yılının bilgilerine göre; rayonun arazisinde 1 cum huriyet statülü şehir, 1 şehir tipli kasaba, 1 7 köy sovyeti var dır. Yerleşim birimlerinin sayısı 28'dir. Nüfusu (Büyükkara kilise şehri hariç) 26 bin 600' dür. Şehir nüfusu 500, köy nüfu su 26 bin lOO'dür. Cumhuriyet Statülü Şehir: Büyükkarakilise (Kirovakan): Bezum ve Pembek stan siyalarının arasındaki çökeklikdedir. Pembek, Tandzut ve Vanadzoriket çaylarının kavuştuğu noktada yerleşir. 1924 yılından itibaren Cumhuriyet statülü şehirdir. Revan şehrin den 145 km mesafededir. Şehrin içerisinden Revan-Tifüs de mir yolu hattı geçer. (Büyükkarakilise stansiyası). 1980 yılın da nüfusu 149 bin idi.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

1 111

Şehir Tipli Kasaba Kolagiren (Dzoraket): Rayon merkezinden 22 km, Re van şehrinden 167 km mesafededir. 1940 yılından itibaren şehir tipli kasabadır. Kasabanın içinden Revan-Tifüs demir yolu hattı geçer. (Kolagiren, şimdiki Tumanyan stansıyası) Köy Sovyeti 1- Hallavar: Rayon merkezinden 18 km mesafede yerle şen Hallavar köyünü ve ondan her biri 3 km mesafedeki Heydarlı, Yukarı Kilise, Aşağı Kilise, 4 km mesafedeki Mol lakışlak köylerini birleştirir. 2- Kolagiren (Antaramut): Rayon merkezinden 32 km mesafede yerleşen Kolagiren köyünü kapsar. 3- Arçut: Rayon merkezinden 1 0 km mesafede yerleşen Arçut köyünü ve ondan 2 km mesafedeki Arçut kasaba stan siyasını birleştirir. 4- Bzovdal (Bazum): Rayon merkezinden 9 km mesafe de yerleşen Bazum köyünü kapsar. 5- Şaheli (Vanaghı): Rayon merkezinden 25 km mesafe de yerleşen Şaheli köyünü ve ondan 3 km mesafedeki Şahe li stansiyasını birleştirir. 6- Bozigan (Hamzeçimen, Markanovit): Rayon merke zinden 13 km mesafede yerleşen Bozigan köyünü kapsar. 7- Hancıgaz (Güzeldere): Rayon merkezinden 1 1 km mesafede yerleşen Gözeldere köyünü kapsar. 8- Darbas: Rayon merkezinden 6 km mesafede yerleşen Darbas köyünü kapsar. 9- Hacıkend: Rayon merkezinden 28 km mesafedeki Hacıkend köyünü kapsar. 10- Derekend (Dzorakyuğ): Rayon merkezinden 31 km mesafede yerleşen Derekend köyünü kapsar.

1 12

Eziz Elekberli

11- Kamışgut (Yeğeknut): Rayon merkezinden 26 km mesafedeki Kamışgut köyünü kapsar. 12- Sarımsahlı (Karaberd): Rayon merkezinden 13 km mesafede yerleşen Sanmsahlı köyünü ve ondan her biri 3 km mesafedeki Granit zavodu (Granitavan) ve Pembek (Pambak) stansiya kasabalarını, 4 km mesafedeki Pembek (Pambak) köylerini birleştirir. 13- Voskresenovka (Llermantovo): Rayon merkezinden 15 km mesafede yerleşen Voskresenovka köyünü ve ondan 2 km mesafedeki Heyvandarlıg sovhozu kasabasını birleştirir. 14- Hacıkara (Makaraşen): Rayon merkezinden 12 km mesafede yerleşen Hacıkara köyünü kapsar. 15- Yaguplu (Meğrut): Rayon merkezi olan Yaguplu kö yünü kapsar. 16- Nikitino (Fioletovo): Rayon merkezine 22 km mesa fede olan Nikitino köyünü kapsar. 17- Vartana (Şaumyan..): Rayon merkezinden 4 km me safede yerleşen Vartana kasabasını kapsar. "Ermenistan" Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti Başkanlık heyetinin muhtelif kararlarıyla Büyükka rakilise rayonunda adları değiştirilen yerleşim yerleri:

Şaumyan: Komünist Partisi'nin Kafkasya sorumlusu. Ermenilerin 19181 920 yıllarında gerçekleştirdiği Azerbaycanlı-Türk katliamının sorumlula nndandır. Rusya'nın Riga şehrindeki Politeknik Enstitüsünde öğrenci iken komünist harekete kabldığı için okuldan atıldı. Komünizmi esas alan Er meni Sosyal Demokratlar Birliğini kurdu. Proleterya adlı dergisi ile komü nist ideolojinin Ermeniler ve bütün Kafkas halklara arasında yayılmasında hizmet etti. Kürtleri, Türkere karşı kışkırtma politikasının da öncülerin dendir. (Bkz. Hüdavendigar Onur, a.g.e.)

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

Geı;miş -Asıl Adı

Yeni Adı

1 1 13

D�iştirildiğ! Tarih

Büyük Karakilise

Kirovakan

03.01.1935

Büyükkarakilise rayonu

Kirovakan

03.01 .1935

Bozigah

Hemzeçimen

. . . . . . . . . ...

Derekend

Dzorakyuğ

. . . . . . . . . . . ..

Kamışgut

Yeğeknut

03.01.1935 03.01 .1935

Nikitino

Fiolettova

Hacıkend

Debed

03.01.1935

Hancıgaz

Güzeldere

01 .06.1940

Voskresenovka

Lermontovo

05.07.1941

Hacıkara

Makaraşen

01 .03.1946

Sarımsaklı

Karaberd

04.04.1946

Yakublu

Meğrut

01 .04.1946

Şahali

Vahagil

10.04.1947

Kolagiren

Ahtaramut

10.09.1948

Makaraşen-Hacıkara

Lemapat

26.09.1957

Granit Zavodu kasabası

Granitavan

03.07.1968

Bzovdal

Bazum

25.01 .1978

Kolagiren kasabası

Dzoraket

25.01.1978

Mollakışlak

Güllüdere

25.01.1978

Hemzeçimen-Bozihah

Markahovit

25.01.1978

Şahelisultansiya Kasabası

Vahagnadzor

25.01 .1 978

Büyük Karakilise rayonunun arazisi Çar Rusyası dev rinde Gence guberniyasının Kazah kazasına dahil idi. Rayonun arazisini Pambek çayı kesip geçer. Rayon bir taraftan Pambek, diğer taraftan ise Bazum ve Haleb dağ sil sileleri ile çevrilmiştir. 1 988 yılına kadar Türklerin yaşadığı ve o yıl terke mec bur kaldıkları yerleşim yerleri: Hallavar, Yukankilise, Molla kışlak, Hancıgaz, Alçut, Heydarlı, Aşağıkilise, Vartana, Niki tino, Voskresenovka, Yaguplu, Büyükkarakilise.

114

Eziz Elekberli

1988-1989 yıllarındaki "soykırım" zamanı Büyük Kara kilise rayonunda şehit olan Türklerin bazıları: Adı Rüstemov Elşad-İsrafil oğlu Mustafayev Ziyad-Eli oğlu Novnızova Benövşe -Kerem kızı Memmedov Mesellim-Ellez oğlu Nebiyeva Zehra-İsmayıl kızı Kasımov Hüseyin-İsa oğlu Helilova Gülüstan-İsa kızı Kasımov Memrnedeli -Hacı oğlu Mesirnov Ehmet-Hacı oğlu Nebiyev Rehmi- Mahmud oğlu Sadıkov Vakıf-Süleyman oğlu Eliyev Mehrali-İsmayıl oğlu Eliyeva Gülsüm-Memrned kızı Memrnedov Süleyman-Kanber oğlu Bayramov Garib-İsmayıl oğlu İskenderov Mehrali-Posan oğlu İskenderova Hanım-İbrahim kızı İskenderov Alim-Mehrali oğlu Hüseyinova Leyla-Hesen kızı Eliyeva Fatma-Eli kızı Gazaheliyev Ehmed-İsmayıl oğlu Hüseyinov Telman-Çoban oğlu

Doğum Yılı Yaşadığı Yer 1948 1941 1950 1964 1981 1920 1920 1915 1940 1914 1958 1920 1912 1938 1921 1938 1945 1971 1925 1940 1933 1939

Voskresenovka Hanciğaz Yukarıkilise Heydarlı Hallavar Arcut Arcut Arcut Arcut Vartana Vartana Vartana Vartana Vartana Vartana Vartana Vartana Vartana Vartana Vartana Yaratana Büyükkarakilise

VEDİ (ARARAT) RAYONU Vedibasar bölgesinde rayon. 1930 yılı Sentabrın 9'unda kuruldu. 1968 yılı Mayıs ayı na kadar Vedi rayonu, o tarihten itibaren ise Ararat rayonu adını aldı. Arazisi 1399 kın'dir. Rayon merkezi, şehir tipli Büyükvedi (Vedi) kasabasıdır. Rayon merkezine en yakın demir yolu dayanacağı 7 km kenarda yerleşen Şirazlı (Aygevm) stansiyasıdır. Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 49 km'dir. 1970 yılının bilgilerine göre; rayonun arazisinde 1 rayon statülü şehir, 1 şehir tipli kasaba, 13 köy sovyeti vardır. Yer leşim yerlerinin sayısı 30'dur. Nüfusu 58 bin 800'dür. Şehir nüfusu 14 bin 800, köy nüfusu 44 bindir. Rayon Tipli Şehir Develi Seıitent Zavodu (Ararat): Burada ilk imar işleri 1920'li yıllarda meşhur halk kahramanı Abbasgulu Bey Şad liskinin önderliğinde başlamiştır. Rayon merkezinden 14 km, Revan şehrinden 48 km mesafededir. 1962' denberi ra yon statülü şehirdir. Şehrin merkezinden Bakü-Nahcivan Revan demir yolu hattı geçer. (Develi stansiyasında). Şehir Tipli Kasaba Büyük Vedi (Vedi): Başlangıcım Eğrice dağlarından (Aşağı karanlık rayonu arazisinde) alan Vedi çayının (Araz havzası) kenarındadır. 1975 yılında 7 bin nüfusu vardı. 1963

1 16

Eziz Elekberli

yılından itibaren şehir tipli kasabadır. Kasaba sovyetine 1 km kenarda yerleşen Goravan (Yenikend) ve 3 km mesafede olan Daşdı (Daştakar) köyleri de dahildir. Köy Sovyetleri 1- Efşar (Avşar): Rayon merkezine 12 km mesafede yer leşen Avşar ve ondan 4 km mesafedeki Halise (Norakert) köylerini birleştirir. 2- Reyhanlı (Aykevan): Rayon merkezine 9 km mesafe de yerleşen Reyhanlı ve ondan 3 km mesafedeki Taytan (Va naşen) köylerini birleştirir. 3- Develi (Ararat): Rayon merkezine 1 4 km mesafedeki Develi köyünü kapsar. 4- Annas: Rayon merkezine 25 km mesafede yerleşen Armas köyünü ve ondan 3 km mesafedeki Arazdeyez (Ya rash), 5 km mesafedeki Cemberek (Surenevan) köylerini bir leştirir. 5- Karalar (Aralez): Rayon merkezine 7 km mesafede yerleşen Karalar ve ondan 2 km mesafedeki Yenice (Sisevan) köylerini birleştirir. 6- Garahaç (Lusaşoğ): Rayon merkezine 27 km mesafe de yerleşen Karahaç ve ondan 4 km mesafedeki Kedirli (Lan canist), 5 km mesafedeki Bireli (Lahçar), 7 km mesafedeki Keşişveren (Zovaşen-Urtsalanç) köylerini birleştirir. 7- 2 Numaralı Sovhoz (Kirov): Rayon merkez!ne 14 km mesafede yerleşen 2 numaralı Sovhoz (Kirov) kasabası ve ondan 2 km mesafedeki Şerab zavodu ve 3 km mesafedeki Nor Ugi kasabalarını birleştirir. 8-Küçük Vedi (Pokr Vedi): Rayon merkezine 1 5 km me safede yerleşen Küçük Vedi ve ondan 2 km mesafedeki Norgyank kasabalarını birleştirir.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

1 11 7

9- Şıhlar (Pusarat): Rayon merkezine 7 km mesafede yerleşen Şıhlar köyünü kapsar. 10- Çanahçı (Sovetaşen): Rayon merkezine 40 km mesa fede yerleşen Çanahçı ve ondan 5 km mesafedeki Gaşga (Vardaşat) köylerini birleştirir. 11- Aşağı Karabağlar (Çimenkend, Urdzadzor): Rayon merkezine 9 km mesafede yerleşen Aşağı Karabağlar köyü nü ve ondan 8 km mesafedeki Şanablı (Şanab) köylerini bir leştirir. 12- Şidli (Yehegnavan): Rayon merkezine 13 km mesa fede yerleşen Şidli köyünü kapsar. 13- Şirazlı (Vosgetan): Rayon merkezine 9 km mesafede yerleşen Şirazlı köyünü kapsar. "Ermenistan" Sovyet sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti Başkanlık Heyetinin muhtelif kararlan ile Vedi rayo nunda adlan değiştirilen yerleşim yerleri: Geçmiş -Asıl Adı

Yeni Adı

----

Cemberek

Surenavan

Aşağı Karabağlar Develi

Değiştirildiği Tarih

İki Numaralı Sovhoz

Çimenkend Ararat K. Zovaşen Kirov kasabası

Büyük Vedi

Vedi

04.04 . 1 946

Göravan Reyhanlı

04.04 . 1 946

Develi-Sement zavodu

Yenikend Aygevan Ararat şehri

Kaşka Çanakçı Zovaşen-Keşişveren Arazdeyen Küçük Vedi

Vardaşat Sovetaşen Urtsalanç Yerash Pokr Vedi

1 0.09.1948

Keşişveren

03.01 . 1 935 03.0 1 . 1935 22.10.1 939

04.04.1946 10.04 . 1 946

10.09.1 948 21 . 1 0.1967 03.07.1968

118

Eziz Elekberli

Bireli Daşdı Yenikend-Goravan Kedirli Şahablı Şıhlar Karalar Karahaç

Lançar Daştakar Goravan Lançanist Şahab Lusarat Aralez Lusaşoğ

03.07.1968 03.07.1 968 03.07.1968 03.07. 1968 03.07.1968 26.12.1968 25.01 .1978 25.01 .1978

Taytan

Vanaşen

25.01 .1978

Çimenkend Aşağı Karabağlar

Urdzadzor

25.01 .1978

Şirazlı Yengice

Vostetap Sisavan Norakert

1991 yılı 1991 yılı

Halise

1991 yılı

Vedi rayonu "Ermenistan" ve Türkiye arazilerinde dağ arası düzenlik olan Ağrı vadisindedir. (Ermenilerin deyimi ile Ararat düzlüğünde). Bu düzlüğün uzunluğu 90 km, deniz seviyesinden yüksekliği 850-1000 metredir. Araz çayı da bu düzlükte akar. Düzlük güney tarafından Ağrı Dağı vulkan massivi ile çevrilmiştir. Rayonun arazisinden Vedi çayı akıp gider ve Şidli köyünün yakınlarında Türkiye ile sınırdaki Araz çayına dökülür. Orta asırlarda Karakoyunlu ve Akkoyunlu Türk boyla rının medeniyet dairesine dahil olan Vedibasar bölgesi köy lerinde asrımızın ortalarına kadar sağ-selamet gelip çıkan çok sayıda koç ve at heykelleri olmuştur. "Şidli" yer adı ise tarihimizin daha bir katma ışık tutar. Belki de Şeddediler ha kimiyetinin izlerini yaşatır. Tesadüf değil ki, son zamanlara kadar "Şadıllı" tayfası (boyu) rayonun en hürmetli tayfala rından idi. Halk kahramanı Abbasgulu Bey Şadilinksi de bu boya mensuptu.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

1 1 19

Tarihi malumatlara göre, Vedi bölgesinde geçmişte 75 pare köy var idi ki, bu köylerin de çoğu mahalın dağlık böl gelerinde yerleşikti. Etnik bakımdan ise bu yerlerde, demek ki, ancak Azerbaycan Türkleri yaşardı. XX. asrın evvelle rinde bölgede toplam 1 5 kişi (iki aile) Ermeni yaşıyormuş. Arazi Ruslar tarafından işgal olunduktan sonra ise burada Ermenilerden ibaret Reyhanlı köyü ve Ermenilerle Azer baycan Türklerinin karışık yaşadıkları Develi köyü kuru lur. Asrın evvellerinde Andronik'in katliamcı terör çeteleri nin hücumlarına maruz kalan ve o hücumlara sonuna kadar mertlikle göğüs geren bölgelerden biri de Vedibasar bölgesi olmuştur. Kahraman serdengeçti, ömür boyu Ermeni çetele rinin amansız düşmanı olan Abbasgulu Bey Şadinski'nin li derliği altında kurulan Vedi köyünü müdafaa desteleri, 1918-1920 yıllarında Andranik'in ordusu ile defalarca kanlı döğüşlere girdi. Günahsız ahaliyi kitlevi Ermeni kırgınından kurtarmak için lazım geldikçe onları geçici olarak Araz'ın öbür sahiline-Güney Azerbaycana- geçirirdi. Belki de Sovyet hakimiyeti kurulduktan sonra Nahcivan vatanseverlerinin gayret ve yardımı ile "Kırmızı Terör" adlı çete kuran Abbas gulu Bey iki yıl arzında- 1920-1921 yıllannda-Nahcivanda başlamış Revana kadar bütün Ermeni Daşnak terör birleşme lerini darmadağın etmeğe muvaffak oldu. O kanlı yıllarda bölgenin, hususi ile Şanablı ve Karaağaç köylerinin ahalisi, Ermeni cellatları tarafından kütlevi şekil de katledilmişlerdir. Bu yıllarda Şanablı ve Karaağaç köyleri ile birlikte, Heyranis ve Ağacıbeyli köyleri de tamamen da ğıtılmıştır. Tarih boyu Vedibasar mahalı iki hisseden ibaret olur. Dağlık ve Araz hisselerinden. Dağlık hissesi Millidere ve Ç\ ğındere' den ibarettir.

120

Eziz Elekberli

Millidereye ait olan köyler: Hand, Çatma, Alırzeler, Kotuz, Kotanlı, Ağacıbeyli, Algırık, Şuğayib, Gilanlar, Kaya dibi. Çığıldereye aid olan köyler: Heyranis, Kusuz, Nagis, Dehrez, Aşağı Ermik, İ ngala, Menkuk, Zici, Kolanlı, Çimen kend, Karabağlar, Keşişler, Çığıngöl, Camuşkend, Ezizkend, Daşnov, Karakoyunlu, Bahçacık, Hınıt, Karatorpağ, Ağbu lag, Hıdırellez, Kerkeb vb. 1920-1 935 yıllarında bu köylerden bir çoğu Yappa, Şir ran, Algırıg, Hand, Zici, Daş Nov, Mollaehmet vb köyleri ha rabeye çevrilmiştir. 1 948-1951 yıllarında ise rayonun dağlık kısmının diğer köyleri, diyebiliriz ki bütünüyle Azerbaycana göçürülenlerin sayısı tahminen 20 bin kişiden fazladır. O yıl larda Vedi rayonundan Karaağaç deresi üzerinde Şanablı, Kedirli, Çimendere, Karaguzey, Zencirli, Esin, Karaağaç, Bi reli, Keşişveren, Kaşga, Çanakçı, Ceferli, Hortun köylerinin ahalisi de Azerbaycana göçürüldü. Bu listeye rayonunun Aran hissesinden Almemmed köyünü de dahil etmek gere kir. Şadgıran köyü ise sonralar Şirazlı köyü ile birleştirilerek rayonun yer adlarından bu ad da silinmiştir.

Verimli toprağı ve "Ermenistan" için stratejik ehemmi yete malik olduğu için Vedi rayonu defalarca Ermenilerin kötü niyetlerinin hedefi olmuştur. Tez-tez arazi inzibati de ğişikliklere maruz kalmıştır. Öyle ki, hele, 1 936 yılında ra yon ikiye parçalanarak, bu arazide ikinci bir Karabağlar ra yonu kurulmuştur. Bir nece ile arazide rayonun iktisadi açıdan diz çöktürüldü. Ahaliyi köylerinde sıkıştırıb çıkar dıktan sonra 1 948 yılında rayon lağvedilerek yeniden Vedi rayonu ile birleştirilmiştir. 1 964 yılında Vedi rayonu lağv edilerek artık Ermenileşmiş olan Kemerli rayonu ile birleş tirilir. Lakin bu niyet baş tutmuş ve Vedi rayonu ayn bir ra yona çevrilmiştir.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

1 121

1988 yılma kadar Azerbaycan Türklerinin yaşadığı ve o yıl terk ettikleri yerleşim yerlerinin adları: Arazdayan, Hali sa, Şidli, Şirazlı, Karalar, Yenice, Taytan, Küçük Vedi, Şıhlar, Avşar, Aşağı Karabağlar, Develi Şah, Büyük Vedi, Daşlı, De veli köyü, Armaş, Camberek. 1988-1989 yıllarındaki Türk soykırımı zamanında Vedi

rayonunda şehit olan Türklerin bazıları: Adı Nagibey ikbal-Mir Yakup oğlu Ekberin iki aylık oğlu Memmed Meherrem-Sefer oğlu Oruçov Nizami-İnkılab oğlu İsmailova Gülgez-Memmed kızı Eliyev Memmed-Nasrulla oğlu Cevadov İsmayıl Memmedhüseyin oğlu

Doihım Yılı 1908 1988 19086. 19566. 1908 1893

Yaşadığı Yer Şirazlı Şirazlı Vedi Vedi Halisa Şidli

Vedi rayonunun bazı yer adları: Koçlar bulağı, Yeddibu lag, Turşsubulağı, Arhaşan bulağı, Kırhbulag, Tenheli bula ğı, Kırdağı, Ağdağ, Şorbulag, Goturbulag, Daş köprü, Men kuk meşesi, Hosrov meşesi.

VORONTSOVKA (KALİNİNE) RAYONU Dağ Borçalısının Loru arazisinde rayon. 1937 yılı Dekabrın 31'inde kuruldu. Son zamanlar adı değiştirilip Taşır rayonu koyuldu. Arazisi 690 km' dir. Rayon merkezi şehir tipli Vorontsovka (Kalinino) kasa basıdır. Rayon merkezine en yakın demir yolu dayanacağı 47 km kenarda yerleşen Kolagiren (Tumanyan) stansiyasıdır. (Büyükkarakilise arazisinde). Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 1 74 km'dir. 1 970 yılının bilgilerine göre; rayonun arazisinde 1 şehir tipli kasaba, 1 3 köy sovyeti vardır. Yerleşim yerlerinin sayısı 24' dür. Nüfusu 31 bin 900' dür. Nüfusun 7 bin IOO'ü şehirde, 24 bin 88'ü köylerde yaşar.

Şehir Tipli Kasaba Vorontsovka (Kalinino): 1 961 yılından itibaren şehir tip li kasabadır.

Köy Sovyetleri 1- İlmezli (İlmezlu): Rayon merkezine 10 km mesafede yerleşen İlmezli köyü ve ondan 5 km mesafedeki Karakala, 6 km mesafedeki Karaisa köylerini birleştirir.

2- Karakilise (Lernhovit): Rayon merkezinden 10 km kenarda yerleşen Karakilise köyünü kapsar.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

1 1 23

3- Kızılkilise (Kızıldaş): Rayon merkezinden 13 km me safede yerleşen Kızılkilise ve ondan 3 km mesafedeki Sanyal (Sanar) köylerini birleştirir.

4- Cucekend (Kızılşafak): Rayon merkezinden 14 km mesafede yerleşen Cucekend ve ondan 6 km mesafedeki So yugbulag köylerini kapsar.

5- Lorsovhoz (Katnarat): Rayon merkezinden 16 km mesafed� yerleşen Lorsovhoz kasabası ile ondan 3 km mesa fedeki Blagodarnoye köylerini birleştirir.

6- Medovka (Noraşen): Rayon merkezinden 7 km mesa fede bulunan Mihayilovko ve ondan 3 km mesafedeki Krug laya-Şişka köylerini birleştirir.

7- Mihayilovka: Rayon merkezinden 7 km mesafede yerleşen Mihayilovko ve ondan 4 km mesafedeki Kurtkale ( Petrovka) köylerini birleştirir.

8- Sogdanovka (Naroşen): Rayon merkezine 10 km me safede yerleşen Boddanovka köyünü kapsar.

9- Privolneye: Rayon merkezinden 5 km mesafedeki Privolneye köyünü kapsar.

10- Saratovka: Rayon merkezinden 5 km mesafede yer leşen Saratovka köyünü ve ondan 4 km mesafedeki Novo seltsova,

5 km mesafedeki Gızgala (Getavan) köylerini bir

leştirir.

11- Serçebed: Rayon merkezine 1 1 km mesafede yerle şen Serçbed köyünü kapsar.

12- Şehnezer (Medzavan): Rayon merkezine 1 1 km me safede yerleşen Şehnezer köyünü kapsat.

13- Molla Eyyublu (Evli): Rayon merkezine 10 km me safede yerleşen Molla Eyublu ve ondan 3 km mesafedeki De mirciler köylerini birleştirir.

124

Eziz Elekberli "Ermenistan" Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Başkanlık

Heyetinin muhtelif kararları ile Vorontsovka rayonunda ad ları değiştirilmiş yerleşim birimlert.

Değiştirildiği Tarih

Geçmiş -Asıl Adı

Yeni Adı

Vorontsovka Bogdanovka

Kalinine

03.03.1935

Kızılkilise

Noraşen Kızıldaş

03.01 .1935

Molla Eyyublu Çiçekkend

Evli Kızıl Şafak

03.03.1935

Karakilise

Lernhovit

Kızkala

Geetavan

25.01.1978 25.01 . 1978

Modzovhoz Kasabası Şahnezer

Katnapat ka. Medzavan

25.01 .1978 25.01 .1978

Rayonun Soyukbulak köyü yakınlarında Armutlu ve Kaçakkırılan derelerinde asırların yadigarı olan kaya üstü · resimleri vardır. Bu resimler Gobustan kaya üstü resimleri ni hatırlatır. Rayonun Cucekend yakınlarında kadim Oğuz boyları nın adlarını hatırlatan boy-oymak adlan: Sakatlar, Karakur banlılar, Demirciler, Karakelleler, Bocalevi, Saraçlılar, İşva hanlılar, Dervişler, Çırpanevli. Bir ihtimale göre Cücekend, Moğol istilası devrinde Cü cekend şeklinde işlenmiştir. Rayonun arazisindeki bazı yer adlan: Delidağ, Leyli zir vesi, Ağlayan, Karanlık, Kaçakkırılan deresi, Lalabulag, Bin net-Hümmet bulağı, İlyas köprüsü vs.

Gobustan; Azerbaycan'ın başşehri Bakü'nün 70 km. yakınlarındaki bir ma hal. Buradaki tarihi Türk yazıtları, Orhun Abidelerinden çok daha kadim Türk izleri taşımaktadır.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

ı 12s

1988 yılına kadar Türklerin yaşadıkları ve yıl terke mecbur kaldıkları yerleşim birimleri: Kızılkilise, Sanyal, Molla Eyyublu, Cücekend, Soyugbulag, İlmezli, Karakala, Karaisa, Demirciler, Vorontsovka, Medovka, Mihayilovka, Kurdkala, Blagodanoye, Lorsovhoz. Ermeni teröristlerinin "Eremenistan" daki Azerbaycan Türklerine karşı 1988-1989 yıllarında hayata geçirdikleri soy kırım zamanı Vorontsovka rayonunda şehit olanlar:

Adı Yolcuyev Eli-Nuru oğlu Musayev Necef-Maşa oğlu Karaboğaz Muhammed Eliyeva SonaDanigir kızı Sadıkov Mehemmed-İsmayıl oğlu Memmedova YasemenGülmemmed kızı Temirov Allahyar-Mustafa oğlu Eliyev Kara-Hamid oğlu Kurbanov Sadık-Bayram oğlu Nuriyev Allahyar-Mustafa kızı Demirciyeva Nezaket-Hesen kızı Sofuyeva Sekine-Hemze kızı

Doğum Yılı 1925 1933

Yaşadığı Yer Vorontsovka

1925 1953

Molla Eyyublu Vorontsovka Vorontsovka

1914 1962

Molla Eyyublu Vorontsovka

1955 1943 1932

İlmezli Vorontsovka Molla Eyyublu İlmezli Çiçekkend

1945 1 925 1933

Kızılkilise

KARAKİLİSE (SİSİYAN) RAYONU Zengezur bölgesinde rayon. 1 930 yılı Sentabrın 9'unda kuruldu. 1 940 yılı Marhn 2'si ne kadar Karakilise rayonu, o tarihten itibaren ise Sisiyan ra yonu adını aldı. Arazisi 1719 km'dir. Rayon merkezi şehir tipli Karakilise (Sisiyan) kasabasıdır. Rayon merkezine en yakın demiryolu dayanacağı 98 km mesafede bulunan Nahcivan stansiyasıdır. (Azerbaycan'ın Nahcivan Muhtar Vilayeti arazisinde). Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 217 krn'dir. 1 970 yılı bilgilerine göre; Rayonun arazisinde 2 şehir sta

tülü kasaba, 1 7 köy sovyeti vardır. Yaşayış mıntıkalarının sa yısı 36'dır. Nüfusu 31 bin SOO'dür. Nüfusun 8 bin 700'ü şe hirde, 22 bin 800'ü köylerde yaşar.

Şehir Tipli Kasabalar 1- Destegird (Dastakert): Rayon merkezinden 21 km, Revan şehrinden 238 km mesafededir. 1 951 yılından itiba ren şehir tipli kasabadır. En yakın demiryolu dayanacağı 1 10 km kenarda yerleşen Nahcivan stansiyasıdır. (NMV arazisinde)

2- Karakilise (Sisiyan): 9.asır kaynaklarında Es-Sisecan şeklinde adı geçer. Hele XI. asırda Hazarlar tarafından alınır. Sonralar Karakilise adı ile tanınır. 1958'denberi şehir tipli ka-

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

1 127

sabadır. Sisiyan kasaba sovyetine 3 km kenarda yerleşen Uz,

2 km kenarda yerleşen Kızılcık köyleri de dahildir. Köy Sovyetleri 1- Agudu (Ağudi): Rayon merkezine 7 km mesafede yerleşen Ağudi köyünü kapsar.

2- Angeğagot: Rayon merkezinden 3 km mesafede yer 5 km mesafedeki Cömertli

leşen Erefse (Erevis) ve ondan (Çomartlı) köylerini birleştirir.

3- Erefse (Arevis): Rayon merkezinden 3 km mesafede 5 km mesafedeki Cömertli köyleri

yerleşen Erefse ve ondan ni birleştirir.

4- Ehletyan (Ahlatyan): Rayon merkezinden 12 km me safede yerleşen Ehletyan ve ondan 4 km mesafedeki Bununis köylerini birleştirir.

5- Sisiyan (Atsavan): Rayon merkezinden 1 1 km mesa 2 km mesafedeki Te

fede yerleşen Sisiyan köyünü ve ondan

zekend (Tazakyuğ), 4 km mesafedeki Alili (Salvard) köyleri ni birleştirir.

6- Ağkend (Aşotavan): Royan merkezinden 6 km mesa 3 km mesafedeki Dolors

fede yerleşen Ağkend ve ondan köylerini birleştirir.

7- Bazarçay: Rayon merkezinden 36 km mesafedeki Ba zarçay köyünü kapsar.

8- Mezre (Bartsravan): Rayon merkezinden 16 km mesa fede yerleşen Mezre köyünü kapsar.

9- Bmakot: Rayon merkezinden 6 km mesafede yerleşen Brnakot köyünü kapsar.

10- Vağudu (Vagudi): Rayon merkezinden 14 km mesa fede yerleşen Vağudu ve ondan her biri 5 km mesafedeki Urud (Vorotan) ve Noravan köylerini birleştirir.

1 28

Eziz Elekberli

11- Darabas (Darbas): Rayon merkezinden 29 km mesa fede yerleşen Darabas ve ondan 2 km mesafedeki Gededağ (Gedetağ) köylerini birleştirir.

12- Şenadağ (Lernaşen): Rayon merkezinden 35 km me safede yerleşen Şenadağ ve ondan 4 km mesafedeki Lor köy lerini birleştirir.

13- Saybalı (Sarnakuk): Rayon merkezinden 25 km me safede yerleşen Saybalı köyünü ve ondan 4 km mesafedeki Melikler (Spandaryan), 7 km mesafedeki Borisovka köyleri ni birleştirir.

14- Sofulu (Soflu): Rayon merkezinden 29 km mesafe de yerleşen Sofulu köyünü ve ondan 2 km mesafedeki Mur ğuz, 7 km mesafedeki Şıhlar (Kızıl Şafak) köylerini birleştirir.

15- Şakat: Rayon merkezinden 19 km mesafede yerleşen Şakat ve ondan 2 km mesafedeki Balag köylerini birleştirir.

16- Şek: Rayon merkezinden 7 km mesafede yerleşen Şeki köyünü kapsar.

17- Şam (Şamb): Rayon merkezinden 22 km mesafede yerl�şen Şam ve ondan 2 km mesafedeki Ltsen köylerini bir leştirir. "Ermenistan" Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti Başkanlık Heyetinin muhtelif kararları ile rayonda adları değiştirilen yereleşim yerleri.

Geçmiş -Asıl Adı

Yeni Adı

Alili Şıhlar Karakilise Sisiyan Şenadağ Melikler Darabas

Salzard Kızılşafak Sisiyan Atsavan Lernaşen Spandaryan Darbas

Değiştirildiği Tarih 03.10.1935 02.03.1940 02.03.1940 02.03.1940 02.03.1940 04.05.1930 10.09.1946

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

Saybalı Mezre Ağkend Erefse Tazekend Yurd Bazarçay çayı

Samakunk Bartravan Aşotavan Arevis Tasik Vorotan Vorotan çayı

1 129

10.09.1 946 10.09.1946 17.04.1 948 03.07.1 968 03.07.1968 03.07.1968

Karakilise bölgesinin büyük tarihi geçmişi vardır. Burada Alban medeniyetine ait hayli abide vardır. Teessüf ki, bütün abideler Ermeniler tarafından benimsenilerek kendi tarihleri ni daha kadimlere götürüb çıkarmak için düşman elinde "eş yayı/ delile" çevirdiler. Mesela Yurt köyünde bulunmuş koç heykelleri, Ermenilerin "Taş devri medeniyetinin" numunesi gibi takdim olunur. Bazı abideler ise insanların gözü önünde Ermenileştirilir. Ağudu köyündeki XI. asıra ait kabirüstü abi

denin 1960'lı yıllarda sökülerek üzeri yeni yazdırılmış taşlarla ''berpa" edilmesi (onarılması) buna misal olabilir. Lakin bu yolla tarihin sahteleştirilmesinin imkansızlığı nı akıl etmeyen Ermeniler onu da bilirler ki, başkalarının ka birlerde yatan-dede-babalarının kemiklerine sahip çıkmakla onlar öz ana-nenelerinin olmayan şerefini bir daha şüphe al tına alırlar. Yer adlan ise tarihi hakikati her zaman yaşatır. Mesela rayonun en böyük köylerinden olup birbirinden

4-5

km mesafede yerleşen Ağudu ve Vağudu köylerinin adları tahrif edilerek Ermeni belgelerinde "Ağudi" ve "Bağudi" şeklinde yazılması da, aslında küçük düzende salındığı için birinci köy vaktinde Ağdüz (Küçükdüz), büyük düzde sa lındığı için ikinci köy de Bağdüz (Büyükdüz) şeklinde adlan dırılmıştır. Ağdüz köyünün karşısında Anabat adlı yerin (belki "Anabeyt"?) olması ve burada toprağın altında kadim meza ristanın bulunması ihtimali çok dikkate değerdir.

130

Eziz Elekberli Rayonun en kadim yerleşim birimlerinden biri Azer

baycanda M.Ö.

VII-V. asırlarda yerleşen Saka (Şaka) adlı

Türk boy adını taşır. Köyün yakınlarında, Bazarçay çayının sahilinde, Darvazatepe dağında Şeki kalasının harabeleri vardır. Son tetkikler göstermiştir ki, vaktiyle bu arazide mer kezi bu kale olan aynı adlı (Şeki) vilayet-şehir mevcut olmuş tur. Şeki Kalesi, Alban Knyazı Sehl ibn-Sumbatın esas ika metgahı gibi, Babek Hürremidinin lsukütunun de şahididir. Şeki kalasi de Büyük Kızıl Arslan'da dahi şairimiz Nizami Gencevi'nin meşhur görüşme yeridir. Yurt köyü bütün bölgede kendi tarihiliği ve medeniyet abidelerinin çokluğu ile seçilmiş yerleşim yerlerindendir. Köyde Seyid Mir İsmail Ağanın kümbeti mukaddes yer ola rak kabul edilir. Yurt kalesi tarihçiler tarafından Rud-er Rud, Dav-er rud, er-Rud vb. şekillerde yazılır. 1 91 7-1918 yıllarında Ermeni Daşnaklarının Zengezurda, o cümleden Karakilise arazisinde törettikleri akla sığmaz vahşilikler neticesinde, bu rayouun tahminen 15 Türk köyü Dulus, Behridi, Erefce, Kurtlar, Karakilise, Pulkend, Erikli, Destegir, Şıhlar, Zabazur, Şeki, Yukuplu, Kızılak, Bağudu vb köyler bütünüyle, yahut kısmen dağıtılmıştır. 1 930'lu yıllar sindirme politikası zamanı rayonun Bazar çay, Ağkend, Tezekend, Şam vb köylerinin ahalisi "Halk düşmanı" damgası ile kütlevi şekilde mahv edilerek, bu köy lere Ermeniler yerleştirilmiştir. 1 948-1951 yıllarında ise Ağkend, Alili, Mezre, Kalacık, Tazekend, Engelevli, Şeki, Bağudu köylerinin Türk ahalisi gene de ya bütünlükle, ya da kısmen sıkıştırılıp çıkarılmıştır. Coğrafi vaziyete göre, Karakilise rayonu dört taraftan Zengezur ve Bergüşad dağ silsileleri ile ve Sunik yaylası ile çevri lmiştir. Bazarçay çayı (Azerbaycan arazisinde Bergüşad

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ennenistan"

1 131

çayı adını alır) rayon boyu akıp gider. Kızıltepe (31 83 mt), Bezenk (31 69 mt) Tsirandaş (2472 mt), Ağdaban (3093 mt), Salvard 3161), Mescidli (2555 mt), Karakaya (2931 mt) dağla n Şam ve Tolors su ambarlan rayonun arazisindedir.

Karakilise rayonu arazisindeki Karapir, Kara Güney, Kara Cıngıl, Karabulag, Karagöl, Karaçuhur, Kara Molled din, Arpa tepesi, Buğda tepesi vs yer adlan da bölgedeki Türk damgasını gösterir.

1988 yılına kadar Azerbaycan Türklerinin yaşadığı ve o tarihte terk etmek zorunda kaldıkları yerleşim birimleri: Kızılak, Sofulu, Murğuz, Şıhlar, Ağudu, Yurd, Eretce, Cö mertli, Destegir, Bağudu, Şeki . . . 1 988-1989 yıllarında Ermenilerin gerçekleştirdikleri Türk soykırımı sırasında Karakilise rayonunda şehit olanla nn bir kısmı:

A<!!

Doğum Yılı

Yaşadığı Yer

Abdullayev Abdulla-Esed oğlu

1931

Karakilise

Namazova Şahise-Eziz kızı

1931

Şeki

Eliyeva Halise-Emrah kızı

1925

Şeki

Eliyeva Güllü-Elekber kızı

1930

Şeki

Babayeva Firuze-Hesen kızı

1920

Şunuk

GAFAN (KAPAN) RAYONU Zengezur bölgesinde rayon. 1 930 yılı Sentabnn 9'unda kuruldu. Arazisi 1 345 km' <lir. Rayon merkezi Cumhuriyet statülü Gafan (Kapan) şeh ridir. Rayon merkezinden Bakü-Nahcivan-Revan demir yolu hattı geçer. Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 320 km'dir. 1 970 yılı bilgilerine göre; Rayon arazisinde 1 cumhuri yet statülü şehir, 1 rayon, 19 köy sovyeti vardır. Yerleşim bi rimlerinin sayısı 58' dir. Nüfusu (Gafan şehri hariç) 26 bin 700 kişidir. Şehir nüfusu 10 bin 800, köy nüfusu 15 bin 900 kişidir.

Cumhuriyet Statülü Şehir Gafan: Zengezur dağ silsilesinin Güneydoğu yamaçla rında, Ohçu çayı (Araz havzası) sahilinde yerleşir. 1938 yılın dan beri Cumhuriyet statülü şehirdir. 1 970'te nüfusu 30 bin olarak tesbit edilmiştir.

Rayon Statülü Şehir Kaçaran: Ohçu çayı sahilindedir. En yakın demir yolu dayanacağı 32 k m kenarda yerleşen Gafan stansiyasıdır. Ra yon merkezinden 32, Revan şehrinden 352 km mesafededir. Şehrin adı büyük ihtimalle meşhur Türk boylarından olan

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

1 133

Kaçar*larla ilgilidir. Safeviler devrinde Revan hakimlerinin Kaçar-Türk boyunun olması da bu ihtimalin hakikate uy gunluğunu tasdik eder.

Köy Sovyetleri 1- Egerek (Agarak): Rayon merkezinden 13 km mesafe 3 km mesafedeki Sirketaş

de yerleşen Egerek ve ondan (Hdrants) köylerini birleştirir.

2- Artsvanik: Rayon merkezinden 1 6 km mesafede yer leşen Artsvanik ve ondan 3 km mesafedeki Caphı, 6 km me safedeki Magauz (Moges, Kahnut) köylerini birleştirir.

3- Baharlı: Rayon merkezinden 23 km mesafede yerle şen Baharlı ve ondan 7 km mesafedeki Purulu köylerini bir leştirir.

4- Yukarı Giredağ (Verin Giratağ) :Rayon merkezin den

20 km mesafede yerleşen Yukarı Giredağ ve ondan 3

km mesafedeki Aşağı Giredağ (Nerkin Giratağ) köylerini birleştirir.

5- Yukarı Hotanan (Verin Hotanan): Rayon merkezin den 25 km mesafede yerleşen Yukarı Hotanan köyünü kap sar.

6- Gutgum (Gyugum): Rayon merkezinden 6 km mesa 2 km

fede yerleşen Gutgum (Gyugum, Gehaniş) ve ondan mesafedeki Gomaran köylerini birleştirir.

7- Giği (Geği): Rayon merkezinden 29 km mesafede yer leşen Geği köyünü kapsar.

8- Zeyve (David Beg) : Rayon merkezinden 27 km mesa fede yerleşen Zeyve köyünü kapsar.

9- Zeğvard: Rayon merkezinden 27 km mesafede yerle şen Zeğvard ve ondan 3 km mesafedeki Uçanis köylerini bir leştirir.

134

Eziz Elekberli

10- Gurut (Kyrut): Rayon merkezinden 41 km mesafede yerleşen Gurut ve ondan 3 km mesafedeki Krus köylerini birleştirir.

11- Kurtkend (Lemadzor): Rayon merkezinden 28 km mesafede yerleşen Gurtkend köyünü ve ondan 6 km mesafe deki Müsellem, her biri 7 km mesafedeki Pirmezre (Katna rat), Pıhrut, 12 km mesafedeki Kovyut köylerini birleştirir.

12- Noraşenik: Rayon merkezine19 km mesafede yerle şen Noraşenik köyünü ve ondan her biri 3 km mesafedeki Aracadzor, Ohtar, Çobanlı, her biri 4 km mesafedeki Ahta hana (Hradağ, Dzgrastan), Karadağ, Aşağı Hotanan (Nerkin Hotanan), her biri 5 km mesafedeki Hudud, Değmedağlı (Şrvenast), 7 km mesafedeki Davrus, 8 km mesafedeki Der dun (Antaraşat) köylerini birleştirir.

13- Sevkar: Rayon merkezinden1 8 km mesafede yerle şen Sevkan ve ondan 7 km mesafedeki Şabadın köylerini bir leştirir.

14- Siznek (Siznak): Rayon merkezinden 8 km mesafede yerleşen Siznak ve ondan her biri 4 km mesafedeki Beydaş, Aşağı Kodaklı (Nerkin Gyodaklu), 5 km mesafedeki Karaçi men, 7 km mesafedeki Yukarı Kodaklı (Verin Gydoklu), 8 km mesafedeki Cibilli, 9 km mesafedeki Heleç (Halaç) köy lerini birleştirir.

15- Tanatzever: Rayon merkezinden 34 km mesafede yerleşen Tanadzever ve ondan 3 km mesafedeki Ağvan köy lerini birleştirir.

16- Tsav: Rayon merkezinden 42 km mesafede yerleşen Tsav köyünü ve ondan 1 km mesafedeki Şişkert, 7 km mesa fedeki Aşağı Hand (Nerkin Hand) köylerini birleştirir.

17- Mahmudlu (Çaykend): Rayon merkezine 33 km me safede yerleşen Mahmudlu köyünü ve ondan 4 km mesafe-

Kadim Türk Oğuz Yurdu: ''.Ermenistan" deki Gehleşin (Getaşen), her bir

1 1 35

5 km mesafedeki Hacatin,

Kend, Peyhan (Payahan), 8 km mesafedeki Acıbal köylerini birleştirir.

18- Çakaten: Rayon merkezinden 17 km mesafede yerle şen Çakaten köyünü kapsar.

19- Şikahoh: Rayon merkezin 23 km mesafede yerleşen Şikahoh ve ondan 6 km mesafedeki Kilisekend (Sraşen) köy lerini birleştirir "Ermenistan" Sovyet Sosyalit Cumhuriyeti Yüksek Sov yeti Başkanlık heyetinin muhtelif kararlan ile Gafan rayo nunda adlan değiştirilmiş yereleşim yerleri:

Değiştirildiği Tarih

GeQ!!iş -Asıl Adı

Yeni Adı

Daymedağlı Kilseken

Srvenants Sraşen

Kurdkend

Lernadzor

Sirketas Ahtahana Mahmudlu

Hdrants Hladağ Zorastan Çaykend

01 .06.1940

Gutgum

Gehaneş

29.06.1949

Zeyve

David-Beg

29.06.1949

Mdgauz

Kahnut

29.06.1949

Pirmezre

Katnarat

29.06.1949

Derdnu

Antaraşat

29.06.1949

Hladağ (Ahtahana)

01 .06.1940

Azerbaycan' da Kaf adlı yanardağın olması ve bu dağın ateşı içerisinde Simurg kuşunun yaşaması hele esatirlerden malumdur. Kafkazın adının da bu dağın adından alındığı tahmin edilir. "Gafan" kelimesi de "Kafın yerleştiği arazi" manasını verir.

136

Eziz Elekberli Gafan rayonu arazisindeki Kaf (Gan) dağı aslında zirve

si 3904 m yükseklikte olan "Karcıg" dağıdır ki, bu da "Kar cık" yani "küçük kar" demektir. Hakikatten de geşmişte şark ülkelerinden gelen tacir ve seyyahlar Ordubadı geçip Kagan, Karakilise, Zengilan ve başka başka bölgelere gitmek için bu Karcık dağının Gemikaya denilen eteğinden geçmek zorun da idiler. Zerdüşt inancının Kafan arazisinde teşekkül ettiği de tarihçiler tarafından iddia olunur. Bazı tarihi belgelerde Rus ya çöllerinde yaşamış Peçenek Türklerinin içerisinde Kapan boyunun adı geçer. Kafan rayonu arazisindeki diğer bazı yer adları: Goca Garak Dağı, Sarı Hustub dağı, Işıklı Dağı, Oğlannıca Dağı, Garçıgay deresi, Besit çayı. . . vs. Bezzeyn çayı kalasının adını Ermeniler 1 940'lı yıllarda değiştirerek David-Bek koymuşlar. O David Bey ki,1 7221 728 yıllarında bu arazide Türklere karşı vuruşan Ermenile re liderlik etmiştir. Şimdi David Bey adı verilen bu kalenin aslında Babekin Arap ordularını dehşete düşüren Bezzeyn olması ihtimali hakikate çok yakındır. Kalenin İran Azerbay canında Karadağ'ın Keleyber kasabasından takriben 3 km güney-batıda yerleşmesi fikri ise ona göre şüphe doğurur ki, Arap ordusu ile Babek arasında son dövüşlerin bu Bezz ka lesi etrafında gittiğini tasdik eden tarihçiler dikkate almıyor lar ki, mağlub olan Babek çok daha uzağa kaçamazdı ve ta bii ki, o bölgedeki Şeki kalesine sığınmağa mecburdu. Alban knyazı Sehl ibn- Sumbetin ihaneti üzerine ise, biraz düşün meğe değer. O manada ki, mağlub olmuş Babek'in izi ile ge lip Şeki kalesinden onu taleb eden güçlü Afşin ordusu karşı sında Sehl-ibn Sumbat mukavemet gösterebildi mi? Kalenin "Bezzeyn" adını almasına gelince; bu1<.ala Ohçu (Okçu) çayının sağ ve sol sahilinde inşa edilmiş kalelerden

1 137

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

ibaret olduğundan, yıkıcılığına göre Araplar "bezzeyn" yani iki bez diyorlar.

Darvaza: Bazen bu yere kilid de diyorlar- Bezzeyn kale sini korumak için dikilmiştir. Bezzeyn kalesine hücumlar zamanı bu yer Afşinin, Ebu Saidin ve Buğa el-Kahirin orduları tarafından darmadağın edilmiştir.

Cirahor kalesi: Bezzeyn kalesinden 2.5 km aşağıda, Ok çu çayının sahilinde, Hustub ve Gezbel dağlarının arasında ki derin, dar dereye yerleşir. Asıl fonksiyonu Darvaza'yı ko rumaktır. Rayonun arazisi üç taraftan Bergüşad, Zengezur ve Mehdi dağ silsileleri ile çevrilmiştir. Ohçu çayı rayonun ara zisi boyu geçip gider. Bergüşad çayının kolu olan Ağçay ça yı da rayonun arazisinden geçer. Dabaglı aşırımından (2483 m) Xl-X. asırlarda Kazangöldağ dağından (3368 m)

IV-XI.

asırlarda Aramazd dağından (2712 m) . . . .asırlarda da dağ yolları geçerdi. Bu yollar kadim Türk ellerini birbiriyle irti batlandırır. Katadağı (3012 m), Nahabad Dağı (3375 m), Yağ lıdere dağı (3825 m) da Gafan rayonu arazisinde yer alır.

1988 yılına kadar Türklerin yaşadığı ve o yıl terk et mek zorunda kaldıkları yerleşim yerleri: Kığı, Kirs, Gurut, Kerd, Mahmudlu, Payhan, Kehleşin, Aşağı Purolu, Acıbac, Yukarı Purolu, Govşud, Zeğve, Müsellen, Yukarı Giradağ, Aşağı Giredağ, Acağu, Davrus, Karadığa, Halaç, Ohtar, Ci billi, Yukarı Gedekli, Aşağı Gedekli, Beydaş, Yukarı Dovrus, Hund, Novnızdan, Gatar, Atgız, Çaykend, Gafan Sarıdere, Piremin, Sunik sovhozu, Şehercik kasabası, David Bey. Ermenilerin "Ermenistan" Türklerine karşı 1 988-1989 yıllarında hayata geçirdikleri soykırımda Gafan rayonunda şehit olan Türklerin bir kısmı:

138

Eziz Elekberli

�dı Novruzova Gülnar-Allahverdi kızı Memmedov Şirin -İslam oğlu? Eliyev Eleyman -Elinza oğlu Ziyadov Celal-Rahman oğlu İsmailova Mahruze-Hudu kızı Babayeva Firuze-Hesen kızı Mehdiyev Musa-Hudayar oğlu

Doğum Yılı 1984 1940 1985 1958 1947 1920 1924

Yaşadığı Yer Giği Kaçaran Kaçaran Kaçaran Gafan Sunik Karaçimen .

Kaçar: İ ran ve Azerbaycan Türklerinin hayatında büyük rol oynayan Ka çar tayfaları hakkında kaynaklarda verilmiş olan özel bir merak konusu dur. M. Velili bu konuda şöyle demektedir: "Celayir Türklerinden olan Kaçarlar ilk önce Küçük Asya'da ve Suriye'de ikamet ettiler. Sonra Timur onları İran'a göçürttü. Merv, Mazandaran, Karabat;, İrevan, özellikle Gen ce kasabalarında ikamet ettirdi. Nadir Şah'ın zamanında ise Kaçarların bir çoğu, özellikle Gene etrafından Horasan taraflarına gönderildiler. Celayiri Türklerinden olan Kaçarlar, kendi adladını Sırtak Noyan'ın oğlu Ka çar'dan almışlardır. Bu da Hülagülerden Argun Han'ın mürebbisi, Hora san ve Astrabad'ın hakimiydi." (Bkz. Galibe Gültekin-Türkiye Türkçesine Çeviren: Dr. Enver Uzun, Güney Azerbaycan'ın Doğusundaki Yer Adları.)

KEMERLİ (ARTAŞAT) RAYONU Ağrı

vadisinde, Gerbibasar arazisinde rayon.

1930 yılının Sentabrın 9'unda kuruldu. 1 945 yılı Sentab rın 4'üne kadar Kemerli rayonu, bu tarihten itibaren ise Ar taşat rayonu adını aldı. Arazisi 507 km' dir. Rayon merkezi, Cumhuriyet statülü Kemerli şehridir. Rayon merkezinden Bakü-Nahcivan-Revan demir yolu hattı geçer. Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 29 km'dir. 1 970 yılının verilerine göre; Rayonun arazisinde 1 cum huriyet statülü şehir, 13 köy sovyeti vardır. Yerleşim birim lerinin sayısı 40' dır. Nüfusu (Kemerli şehri hariç) 59 bin 900 kişidir.

Cumhuriyet Statülü Şehir Kemerli (Artaşat): Araz çayı sahilindedir. 1 961 yılın danberi Cumhuriyet statülü şehirdir. 1 975 yılındaki nüfu su 15 bin 200 idi. Şehrin yakınlarında tarihi şehir kalıntıla rı vardır. Ermeni bilim adamları o şehrin kadim Artaşat şehri olduğunu ve onun Artaşes (Artakis) hakimiyeti yılla rında-M.Ö. 1 89-1 60- tarafından inşa edildiğini iddia eder ler.

Köy Sovyetleri 1- Darğalı (Anastasavan, Haykezard): Rayon merkezin den 8 km mesafede yerleşen Darğalı köyünü ve ondanl km

140

Eziz Elekberli

mesafedeki Mesimli (Haykerat), 3 km mesafedeki Dördüncü kend (Kahtspaşen) köylerini birleştirir.

2- Ayaslı (Haykestan): Rayon merkezinden 9 km mesa fede yerleşen Ayaslı ve ondan 3 km mesafedeki Dogguz (Ka nacut) köylerini birleştirir.

3- Aşağı Ağbaş (Arçaşat): Rayon merkezinden 15 km mesafede yerleşen Aşağı Ağbaş köyünü ve ondan 1 km me safedeki Yukarı Ağbaş (Abovyan), 3 km mesafedeki Cennet li (Zorvaşen, Lancazat), 6 km mesafedeki Bitilce (Bartsraşen) köylerini birleştirir.

4- Başnalı (Bağramyan): Rayon merkezinden 4 km me safede yerleşen Başnalı ve ondan her biri 1 km mesafedeki Cıkramlı (Azetavan) ve Oğurbeyli (Berganuş) köylerini bir leştirir.

5- Beceyezli (Vostan): Rayon merkezinden 2 km mesa fede yerleşen Beceyezli köyünü kapsar.

6- Artaşat (Verin Artaşat): Rayon merkezinden 7 km mesafede yerleşen Artaşat köyünü ve ondan 1 km mesafede ki Kurtkend (Noraşen), 3 km mesafedeki Ahund Buzovand (Bzovan, Bertik) köylerini birleştirir.

7- Deliller (Deller): Rayon merkezinden 5 km mesafede yerleşen Deliller ve ondan 2 km mesafedeki Gödekli (Mrgo van) köylerini birleştirir.

8- Aşağı Duyun (Ermeni Dvini, Dirin): Rayon merkezin den 1 2 km mesafede yerleşen Aşağı Duyun köyünü ve on dan her biri 1 km mesafedeki Aysoru duyunu (Verin Dvin) ve Toprakkala (Hnaberd) köylerini birleştirir.

9- Tohanşalı (Masis): Rayon merkezinden 8 km mesafe de yerleşen Tohunsalı köyünü ve ondan 1 km mesafedeki Kara Hemzeli (Tamamlı, Burastan), her biri 2 km mesafede-

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

1 141

ki Guylasar (Aşağı Guylasar), Dmitrov ve Sabuncu Araksa van köylerini birleştirir.

10- Zöğrablı (Mrganuş): Rayon merkezinden 12 km me safede yerleşen Zöhrablı ve ondan her bir 1 km mesafedeki Mehrablı (Vardaşen) ve Yabancalı (Dehtsut), 3 km mesafede ki Aşağı Gışlak (Ketaşen, Ketazat) köylerini birleştirir

11- İ manşalı ( Mhuyan): Rayon merkezine 12 km mesa fede yerleşen İmanşalı ve ondan 1 km mesafedeki Garadağlı (Tsahkaşen, Mrgovet), 3 km mesafedeki Muganlı (Muğan, Hovtaşen), 60 km mesafedeki Gölaysor, 62 km mesafedeki Bayburd, 64 km mesafedeki Gilanlar köylerini birleştirir.

12- Arpavar (Lusakat, Nşavan): Rayon merkezinden 1 2 k m mesafede yerleşen Arpavar ve ondan 1 k m mesafedeki Yukarı Guylasar (Bambakavan, Byuravan), 4 km mesafedeki Ditak, 5 km mesafedeki Yeni Craşen (Craşen) köylerini bir leştirir.

13- Yuva (Şaumyan): Rayon merkezinden 3 km mesafe deki Yuva köyünü kapsar. "Ermenistan" Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti Başkanlık Heyetinin muhtelif kararlan ile Kemerli rayonunda adları değiştirilen yerleşim birimleri:

Geçmiş -Asıl Adı

Yeni Adı

Deliller Aysoru Duyunu İmanşalı Ayaslı

Deller Verin Dvin Muçyan Haykestan Bzovan Bertik Ermeni Dvini Dvin Noraşen

Ahund Buzavand Bzovan-Ahund Buzavand Aşağı Duyun Ermeni Dvini Yukarı Kurdkend

Değiştirildiği Tarih 03.01.1935 03.01.1935 03.01 .1935

25.01.1935 19.04.1935

142

Eziz Elekberli

Karahemzeli

Tamamlı

Tamamlı-Karahemzeli Dördüncükend Cennetli

Burastan Kasraşen Zovaşen

02.03.1940

Zovaşen-Cennetli

Lancazat

21.10. 1967

Aşağı Ağbaş Artaşat

Arevşat.

20.08.1945

Verin Artaşat

20.08.1945

Beceyezli

Vostan

20.08.1945

Sitilce Gödekli

Bertpaşen

20.08.1945

Mrgavan

20.08.1945

Dokkuz

Kanacut

20.08.1945

Zohrablı

Mrganuş

Kemerli

Artaşat

20.08.1945 04.09.1945

Kemerli rayonu

Artaşat rayonu Samba Kavan Byuravan

Yukarı Kuylasar Bamba Kavan (Yukarı Kuylasar) Kuylasar Aşağı Kuylasar-Kuylasar Arpavar Lusakert-Arpavar Mehrablı Muğan-Muğanlı Oğurbeyli

Aşağı Kuylasar Dmitrğ Lusakert Nşavan Muğan Hovtaşen Berkanuş

04.09.1945 20.08.1945 25.01 .1978

1.12_1949 20.08. 1945 21.10.1967 20.08.1945 20.08.1945

Tohanşalı

Masis

20.08.1945 20.08.1945

Ka�adağlı

Tsahgaşen

20.08.1945

Mrgavet

21 .10.1967

Aza tavan Getaşen Getazat Abovyan Anastasavan Haykezard Bağramyan

20.08.1 945 21 .06.1948

Tsahgaşen-Karadağlı Çikdemli Ağcakışlak Getaşen-Ağcakışlak Yukarı Ağbaş Darğalı Anas tasavan-Darğalı Başnalı

25.05.1967 01.12.1949 01.12.1949 30.12.1957 01 .12.1949

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

Haykepat

01 . 12.1949

Torpakkala

Hnaberd

01 . 12.1949

Yeni Craşen

Çraşen

19.04.1950

Yuva Yamancalı

Şaumyan

19.04.1950

Dehtusut

25.05.1 967

Sabuncu

Araksavan

25.01 .1978

Mesimli

1 143

Rayonun sınırlarından Araz ve Zengi çaylan akar. Ra yon geçmişte onun arazisini ikiye bölen Garni çayının adı ile Garnibasar mahalı olarak adlandırılmıştır. Rayonun asıl adı ° olan "Kemerli " kelimesinin etimolojik izahı (Gem-er-li) bu kelimenin kadim Türk menşelerinden haber verir. Uzmanla rın fikrince "Gem" kelimesi küçük fonetik değişikliklerle Türk dillerinde şahıs, tayfa ve yer adlarında işlenir. Kerperli rayonu, Revan şehrinin yakınlarında yerleşti ğinden ve Ağn vadisinin (Ermenilere göre Ararat düzlüğü nün) verimli topraklarını kapsadığından 1 948-1951 yılların da bu rayonu, demek olur ki, bütün köyler göçürmeye ma ruz kalmış ve boşaltılmış. Türk köylerine dış ülkelerden ge len Ermeniler yerleştirilmiştir. Bazı dağlık köyler, o cümle den Çilehanlı, Novruzlu, Karakoyunlu ve başkaları ise ta mamen harabeye çevrilmiştir. "Ermenistan"ın şovenist liderlerinin muhtelif kötü ni yetleri ile Gemerli rayonu bir çok defa arazi-inzibatı değişik-

Kemer, Kemerli: Bizce bu yorum çok tartışmalıdır. Kelimenin aslı "Gem er" değil "Kemer" olmalıdır. Farsça olan "Kemer" kelimesinin Türkiye Türkçesi'nde bir kaç anlamı vardır: "Bele dolayarak toka ile tutturulan, ku maş, deri veya metalden yapılan bel bağı, 2-Etek, pantolon vb. giysilerin bele gelen bölümü, 3-Emniyet kemeri, 4-Tümsekli: Kemer burun, 5- Ke miklerden oluşmuş kemer biçiminde tavan, 6- Katmanlı kayaçlarda bir kıvnmın kabarık tepe yeri, tekne karşıtı . . . (Bkz. Türkçe Sözlük, Ankara, 2005, Türk Dil Kurumu Yayını, 10. Baskı, Sayfa:l 132)

144

Eziz Elekberli

liğe maruz kalmıştır. Şöyle ki, 1932 yılı inzibatı bölgüsüne göre, rayon arazisinde 1 02 yerleşim yeri vardı. Onların 75'in de Azerbaycan Türkleri yaşıyorlardı. Türk köylerinin bu bir liğini parçalamak maksadı ile 1 937 yılının Dekabrında Zen gibasar rayonunun kurulması ile alakadar Gemerli rayonu arazisinden 18 köy alınıp bu yeni rayona katılmıştır. Lakin 1 948-1951 göçürülmesi ile bağlı olarak Zengibasar rayonu lağvedilip, evveller Kemerli rayonuna ait olan köyler yeni den bu rayona dahil edilir. 1969 yılında Zengibasar rayonu nun yeniden kurulması ile alakadar Kemerli rayonu yeni den arazi değişikliğine maruz kalır. Bundan evveli, 1 964'de Vedi rayonu lağv edilerek, artık Ermenileştirilmiş Gemerli rayonuna tabi edilir. Lakin acele olarak Vedi rayonu yeniden teşekkül ettirilerek Kemerliden ayrılır.

KIZILKOÇ (GUKASYAN) RAYONU Ağbaba bölgesinde rayon. 1 931 yılı Dekabnn 3l'inde kuruldu. 1 938 yılı Ocak ayı nın 4'ünde Verin Gukasyan rayonu, 1956 yılı Oktabnn 12'sinden itibaren ise Gukasyan rayonu adını aldı. Arazisi 547 km' dir. Rayon merkezi Kızılkoç (Gukasyan) köyüdür. (Şimdiki şehir tipli kasaba) Gümrü-Ahalkelek (Gürcistan) şose yolu· nun kenarında yerleşir. Nüfusu, 1 975 yılında 1 878 kişi idi. Ermenistan' da Sovyet hakimiyeti uğrunda mücadele etmiş G.O. Gukasyanın adını taşır Rayon merkezine en yakın demir yolu dayanacağı 42 km kenarda yerleşen Gümrü stansıyasıdır (Düzkend rayonu arazisinde). Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 165 km'dir. 1 970 yılı bilgilerine göre; rayonun arazisinde 9 köy sov yeti vardır. Yerleşim birimlerinin sayısı 46'dır.

Köy Sovyetleri 1- Titoy Haraba (Bavra): Rayon merkezinden 10 km me safede yerleşen Titoy Haraba köyünü ve ondan 6 km mesa fedeki Dereköy (Derekend-Sarakyug) ve 8 km mesafedeki Körbulag (Tsahkaşen, Sizavet) köylerini birleştirir.

2- Kızılkoç (Vedin Gukasyan, Gukasyan): Rayon mer kezi olan Kızılkoç köyünün ve ondan her biri 4 km mesafe deki Kurdbulag (Krasar), Büyük Şiştepe (Medz Sepesar), 5

146

Eziz Elekberli

km mesafedeki Küçük Şiştepe (Pokr Sepasar) köylerini bir leştirir.

3- Üçüncü Karakilise (Dzorpaçın): Rayon merkezine 30 km mesafede yerleşen Üçüncü Karakilise köyünü ve ondan

4 km mesafedeki Alihan (Gedik), 5 km mesafedeki Samurlu (Sarapat) köylerini birleştirir.

4- Çifteli (Zuygahpyur): Rayon merkezine 5 km mesafe de yerleşen Çifteli köyünü ve ondan 3

km mesafedeki Kızıl

kilise (Karmiravan) köylerini birleştirir.

5- Kazancı: Rayon merkezine 5 km mesafede yerleşen Kazancı ve ondan 3 km mesafedeki Tazekend (Tazakyuğ) köylerini birleştirir.

6- Bozyohuş (Musaelyan): Rayon merkezine 12 km me safede yerleşen Bozyohuş köyünü ve ondan 4 km mesafede ki Güllübulag (Vartahpyur), 5 km mesafedeki Sahat köyleri ni birleştirir.

7- Küçük Sanyal (Poko Sarıar): Rayon merkezine 22 km mesafede yerleşen Küçük Sanyal köyünü ve ondan 2 km me safedeki Kelli (Kakayasar), 4 km mesafedeki Başkend (Başk yuğ) köylerini birleştirir.

8- Gürcü Yolu (Toroskyuğ): Rayon merkezine 17 km mesafede yerleşen Gürcüyolu ve ondan her biri 4 km mesa fedeki Çorlu (Lernantsk), Yemakyuğ, Padıllı (Arpenil) köy lerini birleştirir.

9- Gızıhlar (Tsohamarg): Rayon merkezine 15 km mesa fede yerleşen Gızıhlar ve ondan 6 km mesafedeki Tekneli (Kokohovit) köylerini birleştirir. "Ermenistan" Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti Başkanlık Heyetinin muhtelif kararlan ile adlan de ğiştirilmiş yerleşim birimleri:

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

Değiştirildiği Tarih

Ges;miş -Asıl Adı

Yeni _Adı

Alihan

Getik

03.01 . 1935

Üçüncü Karakilise

Dzoraşen

03.01 .1935

Kızıl kilise

Karrnravan

03.01. 1935

Güllübulag

Vardahpyur

Dereköy

Derekend

Tazekend

Tazakyuğ

1 147

Titoy Haraba

Bavra

Kızılkoç

Verin Gukasyan

04.02.1938

Bozyokuş

Musaelyan

12.1 1.1946

Derekend-Dereköy

Saragyuğ

1 2.11 .1946 12.1 1 .1946

Düzharaba

Artaşen

Çorlu

Mernantsk

12.1 1 .1946

Samurlu

Sara pat

12.1 1 .1946

Körbulak

Tsahkaşen

1 2.1 1 .1946

Kızıhlar

Tsohamarg

12.1 1 .1946

Çifteli

Zuygahpyur

Büyük Şiştepe

Medz Sepasar

12. 1 1 .1946 12. 1 1 .1946

Küçük Şiştepe

Pokr Senasar

Küçük Sanyal

Pokr Sariar

12.1 1 .1946 04.04.1946

Başkend

Başgyuğ

04.04.1946

Verin Gukasyan ·O<ızılkoç)

Gukasyon

12.11.1946

Lemantsk-Çorlu

Lemakyuğ

21.10.1967

Tazagyuğ-Tazekend

Tavşut

21.10.1967

Tsahgaşen-Korbulag

Sizavet

25.01.1978

Kefli

Kakavasar

25.01 .1978

Palidli

Arpeni

25.01 .1978

Tekneli

Kokohovit

25.01.1978

DÜZKEND (AHURYAN) RAYONU Şereyel (Şirakten) arazisinde rayan. 1 937 yılı Dekabrın 31'inde kuruldu. 1945 yılı Mart ayı nın 7'sine kadar Düzkend rayonu, o tarihten itibaren ise Ahuryan rayonu adını aldı. Arazisi 576 km'dir. Rayon merkezi Düzkend köyüdür. (Şimdiki Ahuryan adlı şehir tipli kasaba) Rayon merkezine en yakın demiryolu dayanacağı 4 km kenarda yerleşen Gümrü (Sovyetler Birliği döneminde Leni nakan) stansıyasıdır. Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 126 km'dir. 1970 yılı bilgilerine göre; Rayonun arazisinde 1 cumhu riyet statülü şehir, 17 köy sovyeti vardır. Yerleşim birimlerinin sayısı 36' dır. Nüfusu (Gümrü şehri hariç) 34 bin 100 kişidir.

Cumhuriyet Statülü Şehir Gümrü (Aleksandropol, Leninakan, Gümayrı) : Şehir, evveller Gümayn, sonralar Gümrü, Rus işgalinden sonra1 837-1944 yıllarında Aleksandropol, 1924-1990 yıllarında Le ninakan, şimdi ise Gümayn adıyla adlandırıldı. "Ermenis tan"ın en kadim yerleşim yeridir. 1 837 yılında bu yerleşim yerinde harabeliklerin yerinde Ruslar kale diktiler. 1840 yı lında bu kalenin etrafında şehir kuruldu. Bugün "Ermenis-

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

1 1 49

tan"da Revan'dan sonra ikmci büyük şehirdir. 1 981 yılında 213 bin nüfusu barındırıyordu.

Köy Sovyetleri 1- Küçük Karakilise (Azatan): Rayon merkezinden 1 2 km mesafedeki Küçük Karakilise v e ondan 4 km mesafedeki

Cirlen (Beniamin) köylerini birleştirir.

2- Bacoğlu (Haykavan): Rayon merkezinden 18 km me safede yerleşen Bacoğlu köyünü kapsar.

3- Ocaggulu ( (Arapi): Rayon merkezinden 12 km mesa fede yerleşen Ocaggulu köyünü kapsar .

. 4- Tepedolak (Arevik): Rayon merkezinden 13 km me safede yerleşen Tepedolak köyünü ve ondan 5 km mesafede ki ilhıyabı (Hayrabats) köylerini birleştirir. 5-

Düzkend (Ahuryan): Rayon merkezi olan Düzkend ve

ondan 5 km mesafedeki Direkler (Karnut) köyünü birleştirir.

6- Koparlı (Atsık): Rayon merkezine 1 2 km mesafede yerleşen Toparlı köyünü kapsar.

7- Bayandur (muhtemelen Oğuz boylarından Bayındır (RE) Rayon merkezinden 20 km mesafedeki Bayandur köyü nü ve ondan 1 km mesafedeki Bayandur stansiya kasabasını, 2 km mesafedeki Aralık (Yerazgavors) köyünü birleştirir. 8-

Molla Musa (Musakan, Voskehask): Rayon merkezin

den 15 km mesafede yerleşen Molla Musa köyünü kapsar.

9- Aleksandrovka (Geribcanyan): Rayon merkezinden 13 km mesafede yerleşen Geribcanyan köyünü ve ondan her biri

2 km mesafedeki Türk Karakilisesi (Ahurik), Daharlı (G!'tr) köylerini, Apçaçay (Ahuryan) stansiya kasabasını birleştirir.

10- Carcur: Rayon merkezinden 20 km mesafedt• verle

şen Carcur starısiya kasabasını ve ondan 1 km ,...... t•s;ıkdeki

Ağkilise (Graşen), her biri 2 km mesafedeki Carcur Vt' Hiıyük

150

Eziz Elekberli

Sarıyal (Medz Sarıar), 4 ·km mesafedeki Arıhbeli (Lernut) köylerini birleştirir.

11- Çıraklı (Çıarat): Rayon merkezinden 13 km mesafe de yerleşen Çrraklı köyünü kapsar.

12- Hacı Nezer (Kamo): Rayon merkezinden 14 km me safede yerleşen Hacı Nezer köyünü kapsar.

13- Büyük Geti (Geti): Rayon merkezinden 18 km mesa fede yerleşen Geti ve ondan 4 km mesafedeki Küçük Geti (Lernansk, Pekraşen) köylerini birleştirir.

14- Orta Kilise (Maisyan): Rayon merkezinden 15 km mesafede yerleşen Orta Kilise köyünü ve ondan 3 km mesa fedeki Yasavun (Ovuni) köylerini birleştirir.

15- Yukarı Kanlıca (Marı:;rı.araşen): Rayon merkezinden 14 km mesafede yerleşen Yukarı Kanlıca köyünü ve ondan 3

km mesafedeki Aşağı Kanlıca (Vağramaberd) köylerini bir leştirir.

16- Büyük Kepenekçi (Musaelyan): Rayon merkezinden 9 km mesafede yerleşen Büyük Kepenekçi ve ondan 2 km me safedeki Küçük Kepenekçi (Hovit) köylerini birleştirir.

17- Konakkıran (Şirak) : Rayon merkezinden 16 km me safede yerleşen Konakkuan köyünü kapsar. "Ermenistan" Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti Başkanlık Heyetinin muhtelif kararlan ile Düzkend rayonunda adlan değiştirilen yerleşim birimleri:

Geçmiş -Asıl Adı

Yeni Adı

Gürnrü Aleksandropol (Gürnrü) Hacı Nezer Aleksandrovka Türk Karakilisesi Büyük Kepenekçi Aralık

Aleksandropol Leninakan Kamo Geribcanyan Ahurik Musaelyan Yerazgavors

Değiştirildiği Tarih 27.01 . 1 924 03.01 .1935 03.01 .1935 . 03.01 . 1 9 35 03.01 . 1 935 07. 12.1 945

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

Ağkilise Bacoğlu Derbend Düzkend Düzkend rayonu Daharlı Küçükkarakilise Küçükkepenekçi Tepedolak Toparlı Çirhan Çıraklı Lasavul Büyük Sanyal Molla Musa Musakan-Molla Musa Direkler iihıyabı Yukarı Kanlıca Aşağı Kanlıca Büyük Geti Küçük Geti Ocakkulu Ortakilise Ortakilise stan. Ksb. Arpaçay stansiya ksb. Anhveli Lernentsk-Küçük Geti

Kraşen Haykavan Kannrakar Ahuryan Ahuryan rayonu Getik Azatan Hovit Arevik Atsik Bennamin Çrarat Ovuni Medz Sanar Musakan Voskehask Karnut Hayrabats Mannaraşen Vahramberd Geti Lernatsk Arapi Maisyan Maisyan st. ka. Ahuryan st. kasa Lernut Pokraşen

ı ısı

07. 12.1945 07. 1 2. 1 945 26.04.1 946 07. 1 2 . 1 945 07.12.1 945 07. 1 2. 1 945 07. 1 2. 1 945 07. 1 2.1945 07.12.1 945 07. 12.1945 07. 1 2.1945 07.12.1 945 07. 1 2.1945 02.03.1940

26.04.1 946 26.04.1 946 26.04.1946 26.04.1946 26.04.1946 26.04.1946 26.04.1 946 26.04.1 946 26.04.1 946 31 .07.1950 31 .07.1950 2 1 . 1 0.1957 21 . 1 0. 1 967

Rayonun arazisinin büyük bir kısmının kadim Türk boy larından olan Şiraklann aduu Şirek düzenliği teşkil eder. Şirek sıra dağlan ile rayonun Kızılkoç rayonu suunndan geçer. Arazinin sağ kolu olan Arpaçay (Ahuryan) çayı rayon boyu akıp gider. Uzunluğu 186 km olan bu çay, başlangıcını Amasya rayonu arazisinde 2020 rn yükseklikte yerleşen Ar pa gölünden alır. Havzasının yüzölçürnü 9676 km'dir.

ELLER (ABOVYAN) RAYONU Kırhbulag arazisinde rayon. 1930 yılı Sentabnn 9'unda kuruldu. 1961 yılı Ekim'in 12'sine kadar Katoyk rayonu, bu tarihten itibaren ise Abov yan rayonu adını aldı. Arazisi 844 km' dir. Rayon merkezi Cumhuriyet statülü Eller şehridir. Rayon merkezinden Revan-Yelenovka (Sevan) demiryo lu hattı geçer. Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 1 6 km'dir. 1 970 yılı bilgilerine göre; Rayon arazisinde 1 cumhuriyet statülü şehir, 2 şehir tipli kasaba, 16 köy sovyeti vardır. Yer leşim birimlerinin sayısı 34'dür. Nüfusu (Eller şehri hariç) 45 bin 800 kişidir. Bu nüfusun 9 bin 500'ü şehirde, 36 bin 300'ü kırlık alanda yaşar.

Cumhuriyet Statülü Şehir Eller (Abovyan): Önemli ulaşım kavşağıdır. 1963 yılından itibaren cumhuriyet statülü şehirdir. 1975 yılında 35 bin 100 nüfusu vardı. Adını Ermeni yazar H. Abovyan' dan almışhr.

Şehir Tipli Kasabalar: 1- Erzni (Erzni): Rayon merkezi ve Eller demir yolu sis teminden 6 km, Revan şehrinden 22 km mesafededir. 1953 yılından beri şehir tipli kasabadır. Erzni, kasaba sovyetine 1 0 k m kenarda yerleşen Nurnus köyü d e dahildir.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

1 153

2- Nor Acın: Rayon merkezinden, Eller stansiyandan 9 km, Revan şehrinden 27 km mesafededir. 1958 tarihinden iti

baren şehir tipli kasabadır. Nor Acın kasaba sovyetine 3 km kenarda yerleşen Gotran (Getameç) köyü de dahildir.

Köy Sovyetleri 1- Eremis (Aramus): Rayon merkezine 5 km mesafede yerleşen Eremis ve ondan 2 km mesafedeki Ağaderesi (Kat rahpyur) köylerini birleştirir.

2- Erinç (Arinç): Üzümcülük sovhozu yanında kurulu dur. Rayon merkezine 3 km mesafede yerleşen Üzümcülük sovhozunu ve ondan 4 km mesafedeki Erinç (Arinç), 2 km mesafedeki Pthni kasabalarını birleştirir.

3- Baş Gemi (Gemi): Rayon merkezine 32 km mesafede yerleşen Baş Gemi köyünü kapsar.

4- Kerpiçli (Geğadur): Rayon merkezine 22 km mesafe de yerleşen Kerpiçli köyünü ve ondan 4 km mesafedeki Av dallar (Atsavan), 1 km mesafedeki Vohçaberd köylerini bir leştirir.

5- Çadgıran (Razdan, Gehaşen): Rayon merkezine 1 2 km mesafede yerleşen Çadgıran köyünü kapsar.

6- Goht: Rayon merkezinel2 km mesafede yerleşen Goht ve ondan 3 km mesafedeki Ertiz (Gehart) köylerini bir leştirir. 7- Gemrez (Kamaris): Rayon merkezine 1 1 km mesafede yerleşen Gemrez köyünü kapsar.

8- Çrevej: Rayon merkezine 16 km mesafede yerleşen Çrevej köyünü ve ondan 6 km mesafedeki Tecrebah (Dzo rahpyur) köylerini birleştirir.

9- Nikdayevka (Çraber): Rayon merkezine 13 km mesa fede yerleşen Nikdayevka köyünü kapsar.

154

Eziz Elekberli

10- Zar: Rayon merkezine 14 km mesafede yerleşen Zar ve ondan 7 km mesafedeki Karakala (Kenekeravan) kasaba sını kapsar.

11- Murattepe (Kenekeravan): Rayon merkezinden 1 4 km mesafede yerleşen Murattepe kasabasını kapsar.

12- Göykilise (Kaputan): Rayon merkezinden 13 km mesafede yerleşen Göykilise köyünü kapsar.

13- Yelkovan (Kotayk): Rayon merkezinden 5 km mesa fede yerleşen Yelkovan ve ondan 2 km mesafedeki Başkend (Akunk), 1 km mesafedeki Tezekend (Hor Gyuğ) köylerini birleşetirir.

14- Güllüce (Zovk): Rayon merkezinden 1 1 km mesafe de yerleşen Güllüce kasabası ve ondan 7 km mesafedeki Tu fiyye (Saranist) köyünü birleştirir.

15- Kenkan (Hatis): Rayon merkezinden 20 km mesafe de yerleşen Kenkan ve ondan 3 km mesafedeki Dellekli (Zo vaşen) köylerini birleştirir.

16- Şahab (Mayakovski): Rayon merkezinden 3 km me safede yerleşen Şahab ve ondan 3 km mesafedeki Mugub (Balohovit) köylerini birleştirir. "Ermenistan" Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Başkanlık Heyetinin muhtelif kararlan ile Eller rayonunda adlan de ğiştirilen yaşayış mıntıkaları:

Geçmil! -Asıl Adı

Yeni Adı

Baş Gerin Kerpiçli Çadkıran Razda-Çadkıran Göykilise Yelkovan Şahab Başkend

Gerin Geğadır Razdan Gehaşen Kaputan Kotayk Mayakovski Akunk

Değiştirildiği Tarih 03.01 .1935 03.01.1935 03.01.1935 21 .10.1967 03.01.1935 03.01 .1935 11 .04.1940 04.04.1946

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

Avdallar Artiz Tecrebah Ağaderesi Katran Nikolayevka Deliekli Tutiyye Karakala Eller Kotayk rayonu Murattepe Mugub Güllüce Kemrez Kenkan

Atsavan Gehard Dzorahpyur Katnahpyur Getameç Çraber Zovaşen Saranist Sevaberd Abovyan Abovyan rayonu Kenekeravan Balahovit Zovk Kamaris Hatis

ı 1ss

04.04.1940 04.04.1940 04.04.1 940 04.04.1 940 21 .06. 1 948 21 .06.1948 21 .06.1 948 2 1 . 06.1 948 21 .06. 1948 12.10.1961 1 2.10.1961 15.08.1964 26. 12 . 1 968 25.01 .1978 25.01 . 1 978 25.01 .1 978

Gökçe (Geğan) yaylasının bir bölümü rayonun arazisin de kalır. Ejdaha dağı (3598 m) bu yaylanın rayon arazisinde ki en büyük zirvesidir. Hatiz dağ, Vohçaberd dağ silsilesi ve Kotuyk yaylası da Eller rayonu arazisindedir. 1948-1951 yıllarında bednam (uğursuz) "Göçürme" si yasetine en çok maruz kalan bölgelerden biri de Eller rayonu olmuştur. Bu yıllarda rayonun Eller, Başkend, Avdallar, Göykilise, Çadgıran, Dellekli, Murattepe, Alakilise, Ağade resi, Yelkovan, Zar, Şahab, Tazekend, Tufiyye, Karagala, Kerpiçli, Ertiz ve başka yaşayış mıntıkalarının Türk halkı Azerbaycana göçürülmüştür. O köylerden bazıları tamamen harabeye çevrilmiş, adları yer yüzünden silinmiştir. 1 970 yılında rayonun arazisinin bir böli,imü Eşterek ra yonu arazisinin bir parçası ile birleştirilerek yeni Nairi rayo nu kuruldu. 1988 yılına kadar Türklerin yaşadığı ve o yıl terke mecbur kaldıkları yerleşim yerleri: Göy kilise, Eller. . .

ERTİK (ARTİK) RAYONU Şereyel (Şirakten) bölgesinde rayon. 1930 yılı Sentabrın 9'unda kuruldu. Arazisi 632 km' dir Rayon merkezi, cumhuriyet statülü Ertik şehridir. Rayon merkezinden Revan-Tiflis demir yolu hattının Gümrü-Mahmudcug-Penzaşen kolu geçer. Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 122 km'dir. 1970 yılı bilgilerine göre; rayonun arazisinde 1 cumhuri yet statülü şehir, 1 şehir tipli kasaba, 11 köy sovyeti vardır. Yerleşim birimlerinin sayısı 30'dur. Nüfusu (Ertik şehri ha riç) 31 bindir. Nüfusun 2 bin 600'ü şehirde, 29 bin 900'ü köy lerde yaşar.

Cumhuriyet Statülü Şehir: Ertik (Artik): "Ermenistan"ın en yüksek dağı olan Ela göz dağının kuzey-batı eteğindedir. 1945 yılında Cumhuri yet statülü şehir unvanı kazanmıştır. 1970 yılında nüfusu 13 bin 300 idi.

Şehir Tipli Kasaba: Mahmudcug (Pemzaşen): Rayon merkezinden 7, Revan şehrinden 103 km mesafededir. 1958 yılından itibaren şehir tipli kasabadır. Kasaba sovyetine 2 km kenarda y�•leşen Ar mudlu (Tutaşen) köyü de dahildir.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ennenistan"

1 1 57

Köy Sovyetleri: 1- Sengurlu (Hayrenyants): Rayon merkezinden 9 km mesafede yerleşen Sengurlu ve ondan 3 km mesafedeki Sarı baş (Haykasar) köylerini birleştirir.

2- Küçük Perili (Anuşaven): Rayon merkezinden 8 km mesafede yerleşen Küçük Perili ve ondan 8 km mesafedeki Kasımlı (Getari) köylerini birleştirir.

3- Kıpçak (Ariç): Rayon merkezinden 5 km mesafede yerleşen Kıpçak köyünü ve ondan 1 km mesafedeki Hacaki lise (Peros, Nehapetavan), 2 km mesafedeki Başkend (Sara lanç)· köylerini birleştirir.

4- Güzeldere (Gehadır): Rayon merkezinden 15 km me safede yerleşen Güzeldere köyünü ve ondan her biri 4 km mesafedeki Ahula ve Noraşen köylerini birleştirir.

5- Şirvancık (Lernakar): Rayon merkezinden 10 km me safede yerleşen Şin.rancık köyünü kapsar.

6- Büyük Anhveli (Medz Montas): Rayon merkezinden 1 O km mesafede yerleşen Büyük Anhveli köyünü ve ondan 1 km mesafedeki Arıhculu (Dokr Mantaş) ve 2 km mesafede ki Yegenler (Arevşat) köylerini birleştirir.·

7- Mescidli (Nor Grank): Rayon merkezinden 7 km me safede yerleşen Mescidli ve ondan 1 km mesafedeki Tomar daş ( Varbakar) köylerini birleştirir.

8- Herom: Rayon merkezinden 10 km mesafede yerleşen Herom köyünü ve ondan 1 km mesafedeki Kutnigışlak (Hovtaşen), 2 km mesafedeki İmirhan (Saratak), 3 km mesa fedeki Taliboğlu (Lusakert) köylerini birleştirir.

9- Kaftarlı (Panik): Rayon merkezinden 6 km mesafede yerleşen Kaftarlı ve ondan 2 km mesafedeki Kazancı (Meğra-

158

Eziz Elekberli

şen) köylerini, 4 km mesafedeki Tomardaş (Vardakar) stan siya kasabasını birleştirir.

10- Gulucan (Spandaryan): Rayon merkezinden 8 km mesafede yerleşen Gulucan ve ondan 3 km mesafedeki Gel gat (Gehanist) köylerini birleştirir.

11- Kırkdeğinnen (Hnabera): Rayon merkezinden 1 8 k m mesafede yerleşen Kırkdeğirmen köyünü v e ondan 4 km mesafedeki Güzeldere (Gehazor), 5 km mesafedeki Kervan saray (Kervansaray) köylerini birleştirir. "Ermenistan" Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti Başkanlık Heyetinin muhtelif kararlan ile Ertik rayo nunda adlan değiştirilmiş yerleşim birimleri:

Geçmiş -Asıl Adı

Yeni Adı

Büyük Anhveli Küçük Anhveli Hacakilise Paros-Hacakilise Kaftarlı İmirhan Kasımlı Mahmudcuk Mescidli Armudlu Başkend

Medz Mantaş Pokr Mantaş Paros Nahabedavam Panik Satarak Getapi Pemzaşen Nor Gyank Tuğaşen

Güzeldere Kazancı Kıpçak Kırkdeğirmen Kulucan Sengürlü Tomardaş Golgat

Saraiane Gehadzor Meğraşen Ariç Hnaberd Spandaryan Hayrenyats Vardakar Gehanist

Değiştirildiğ! Tarih 03.01 .1935 03.01 .1935 03.01 .1935 03.01 .1935 01 .06.1940 01.06.1940 02.03.1940 01 .06.1940 31.05.1946 31 .05.1946 31.05.1946 31 .05.1946 31 .05.1946 15.07.1946 31 .05.1946 31 .05.1946 31 .05.1946 15.07.1943

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ennenistan"

Kutnikışlak Yegenler Sarıbaş Taliboğlu Şirvancık Tomardaş Sts. Ksb. Küçük Pemi

Hovtaşen Arevşat Haykasar Lusakert Lemakert Vardakar st. Kasa Anuşavan

1 159

15.07. 1946 15.07.1946 15.07.1946 15.07. 1946 15.07.1948 31 .07.1 950 07.05. 1969

Ertik şehri yakınlarında M.Ö.XIV-IX asırlara ait Kata komba aşikar edilir. Arkeolojik kazılar zamanı buradan muhtelif emek ve savaş aletleri ortaya çıkarıldı. Elagöz dağı nın büyük bir bölümü ve en yüksek zirvesi ise Düzkend (Ahuryan) ve Talin rayonları arazisindedir.

EŞTEREK (AŞTARAK) RAYONU Karbi arazisinde rayon. 1930 yılı Sentabnn 9'unda kuruldu. Arazisi 926 km'dir. Rayon merkezi, Cumhuriyet statülü Eşterek şehridir. Rayon merkezine en yakın demir yolu dayanacağı, 22 km kenarda yerleşen Revan istasyonudur. Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 22 km'dir. 1 970 yılı bilgilerine göre; rayon arazisinde bir Cumhu riyet statülü şehir, 1 6 köy sovyeti vardır. Yerleşim birimle rinin sayısı 32'dir. Nüfusu (Eşterek şehri hariç) 58 bin 800'dür. Nüfusun 1 2 bin 200'ü şehirde, 46 bin 600'ü köyler de yaşar.

Cumhuriyet Statülü Şehir: Eşterek (Aştarak): Revan şehrinden Kuzey-Batıda, Aba ran (Kazah) çayı (Araz havzası) sahilinde yerleşir. Revan Gümrü şose yolunun üzerindedir. 1 963 yılından itibaren Cumhuriyet statülü şehirdir. Nüfusu, 1975 yılında, 14 bin 900 idi. Şehir sovyetine Mugan ve 41 Numaralı Sovhoza,( Nor Yerznka) köyleri de rdahildir.

Köy Sovy�lleri: 1- Karacoran (Arakyuğ): Rayon merkezinden 25 km me safede yerleşen Karacoran köyünü ve ondan 2 km mesafede ki Tulnebi (Saralanç), 5 km mesafedeki Karaşan (Karaşamb), 8 km mesafedeki Thit köylerini birleştirir.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

1 61

2- Avan: Rayon merkezinden 27 km mesafede yerleşen Avan ve ondan 3 km mesafedeki Magda (Lernarot) köyleri ni birleştirir.

3- İ l ançalan: Rayon merkezinden 12 km mesafede yerle şen İlançalan ve ondan l km mesafedeki Sağmosavan köyle rini birleştirir. 4- Talış ( Al uc ) : Rayon merkezinden 29 km mesafede yerleşen Talış ve ondan 5 km mesafedeki Sağmosavan köy lerini birleştirir.

5- Byurakan: Rayon merkezinden 12 km mesafede yer leşen Byurakan ve ondan 2 km mesafedeki İnekli (Antarut) köylerini birleştirir.

6- Kızıldemir (Voskevaz): Rayon merkezinden 8 km mesafede yerleşen Kızıldemir ve ondan 2 km mesafedeki Petrinç (Voskehat), 3 km mesafedeki Ekerek (Arapak) köyle rini birleştirir.

7- Ağsu ( Dzoran): Rayon merkezinden 10 km mesafede yerleşen Ağsu ve ondan 7 km mesafedeki Orgov köylerini birleştirir.

8- Yeğvard: Rayon merkezinden 12 km mesafede yerle şen Yeğvar köyünü kapsar.

9- Karbi: Rayon merkezinden 5 km mesafede yerleşen Karbi köyünü ve ondan l km mesafedeki Ohanavan, 2 km mesafedeki Uşi köylerini birleştirir.

10- Kasah: Rayon merkezinden 13 km mesafede yerle şen 40 Numaralı sovhozun nezdinde kurulmuş Kasah kasa basını kapsar.

11- Goş: Rayon merkezine 25 km mesafede yerleşen Goş köyünü kapsar.

162

Eziz Elekberli

12- Mrgaşen: Rayon merkezine 25 km mesafede yerle şen 36 Numaralı Sovhozun nezdinde kurulmuş Mrgaşen ka sabasını kapsar.

13- Çadgıran (Bazmavan, Nor Gehi): Rayon merkezin den 20 km mesafede yerleşen Çadgıran köyünü kapsar.

14- Oşakan: Rayon merkezinden 6 km mesafede yerle şen Oşakan köyünü kapsar.

15- Perpi: Rayon merkezinden 6 km mesafede yerleşen Perili köyünü ve ondan 1 km mesafedeki Tekiyye (Bazmahp yur), 3 km mesafedeki Nezirvan köylerini birleştirir.

16- Proşyan: Rayon merkezinden 8 km mesafede yerle şen 38 numaralı Sovhozun nezdinde kurulmuş Proşyan ka sabasını kapsar.

17- Sasunik: Rayon merkezinden 3 km mesafede yerle şen 39 numaralı Sovhozun nezdinde kurulmuş Sasunik ka sabasını kapsar.

18- Uçan: Rayon merkezinden 4 km mesafede yerleşen Uçan köyünü kapsar. "Ermenistan" Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti Başkanlık heyetinin muhtelif kararlan ile adlan de ğiştirilen yPrleşim yerleri:

Geçmiş -Asıl Adı

Yeni Adı

Değiştirildiği Tarih

Kızıldemir

Voskevaz

03.01 .1935

İlançalan

Artaşavan

..... ... .

Ağsu

Dzoran

01.12.1949

İnekli

Antarut

Magda Pertnic Cadkıran Cadkıran-Bazmavan

Lemapot Vosgehat Bazmavan Nor Gehi

01.12.1949 01.12.1949

. .

01.12.1949 08.07.1957 10.02.1962

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

36 Nolu Sovhoz 38 Nolu Sovhuz 39 Nolu Sovhoz

Nolu Sovhuz

Mrgaşe Proşyan

15.08.1964

Sasunik

1 5.08.1964

Kasah

1 1 .1 1 .1970

1 163

15.08.1964

41 Nolu Sovhuz

Nor Yerzika

05.11.1966

Tulnebi

Saralanc

04.04.1946

Talış

Aruç

1 1 . 1 1 .1970

1948-1951 yıllarında rayonun bir çok köylerini, o cümle den Talış, Tekiyye, Uçan, Çadgıran, İnekli, Tulnebi vs. köy lerinin ahalisi zorla Azerbaycana göçürülmüştür. Eşterek rayonu arazisinde bir sıra tarihi abideler de var dır. V. Asra ait mabet, XIII. Asnn yadigari olan bir nefli ba zilika ve abideler bu arazidedir. Düzkend (Ahuryan) yolu nun üstünde Abaran çayının üzerinde ilk defa XIII. Asırda dikilen, sonradan XVII. Asırda esaslı şekilde onanlan tarihi köprü vardır.

ZENGİBASAR (MASİS) RAYONU Zengibasar bölgesinde rayon. İlk defa 1 937 yılı Dekabrın 31'inde, ikinci olarak 1969 yı lı Ocak ayının 14'ünde kuruldu. Arazisi 1 70 km'dir. Rayon merkezi, şehir tipli Uluhanlı (Zengibasar, Masis) kasabasıdır. Rayon merkezinden Bakü-Nahcivan-Revan demir yolu hattı geçer. (Uluhanlı stansiyası). Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe, 20 km'dir. 1970 yılına ait bilgilere göre; rayonun arazisinde 2 şehir tipli kasaba, 9 köy sovyeti vardır. Yerleşim birimlerinin sayı sı 28'dir. Nüfusu 45 bin 600'dür. Nüfusun 3 bin 600'ü şehir de, 42 bini köylerde yaşar. Şehir Tipli Kasabalar:

1- Uluhanlı (Zengibasar, Masis): Demir yolu kavşağın dadır. Zengi çayı sahilinde yerleşir. 1971 yılından itibaren şe hir tipli kasabadır.

2- Harberd (Nar Gyank, Nar Harberd): Rayon merke zinden ve en yakın demiryolu stansiyasından, hemcinin Re van şehrinden 10 km kenarda yerleşir. 1936 yılından itibaren şehir tipli kasabadır. Köy Sovyetleri: 1- Tazekend (Ayntap): Rayon merkezinden 6 km mes;ı fede yerleşen Tazekend köyünü kapsar.

Kadif!l Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

1 165

2- Arbat: Rayon merkezinden 16 km mesafede yerleşen �rbat ve ondan 4 km mesafedeki Hacapara (Zahmat) köyle rini birleştirir.

3- Yukarı Necili (Nizami): Rayon merkezinden 5 km mesafede yerleşen Yukarı Necili köyünü ve ondan 1 km me safedeki Donuzyeyen (Zengiler, Zorak), her biri 2 km mesa fedeki Aşağı Necili (Sayat Nova), Büyük Şellu Demirci (Şel lu, Daştavan) köylerini birleştirir.

4- Göygümbet (Kehanist): Rayon merkezinden 16 km mesafede yerleşen Göygümbet köyünü ve ondan her biri 1 km mesafedeki Ağcagışlag (Getapiya) ve Azadaşen, 2 km mesafedeki Cafarabad (Argavand) köylerini birleştirir.

5- Bulaglı (Habilkend, Kalinin kasabası): Rayon merke zinden 8 km mesafede yerleşen Bulaglı kasabasını ve ondan 7 km mesafedeki Sarıcalar köylerini birleştirir.

6- Karagışlak (Dostluk, Hayanist): Rayon merkezinden 9 km mesafede yerleşen Garagışlag köyünü ve ondan her bi ri 2 km mesafedeki Küçük Şellu Demirci (Demirci, Derpnik), Şellu Mehmandar (Mehmandar, Hovtaşat), Rehimabad köy lerini birleştirir.

7- Ağahemzeli (Marmpaşen): Rayon merkezinden 6 km mesafede yerleşen Ağahemzeli köyünü ve ondan her biri 2 km mesafedeki Çabaceli (Çrahovit) ve Harratlı (Arevabyur) köylerini birleştirir.

8- Eyles (İnekli, Masis Masis sovhoz kasabası, Darakert): Rayon merkezinden 10 km mesafede yerleşen Eyles kasaba sını ve ondan 1 km mesafedeki Gelere (Gukasavan), 4 km mesafedeki Yengice (Norabats) köylerini birleştirir.

9- Rençber: Rayon merkezinden 12 km mesafede yerle şen Rençber ve ondan 10 km mesafedeki Ulu Sarvanlar (Sar vanlar; Sis) köylerini birleştirir.

166

Eziz Elekberli "Ermenistan" Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek

Sovyeti Başkanlık Heyetinin muhtelif kararları ile Zengiba sar rayonunda adları değiştirilen yerleşim birimleri:

Geçmiş -Asıl Adı

Yeni Adı

Değiştirildiği Tarih

Bulaklı

Hebilkend

Hebilkend-Bulaklı

Kalinino kasabası

Tolk

Verin Craşen

B. Şellu Demirci

Şellu

K.Şellu Demirci

Demirci

03.01 1935

Şellu Mehmander

Mehmander

03.01 .1 935

Donuzyeyen

Zengiler

03.01 .1935

Haçapara

Zehmet

03.01 . 1935

Elyes

İnekli

İnekli-Elyes Uluhanlı Harberd Ceferabad Gele re Zengibasar-Uluhanlı

Masis sovhoz ks.

04.04.1946

Zengibasar Nor Gyank Argavand Gukasavan Masis

31 .12.1937

Cebeçeli Nor Gyank-Harberd

Crahovit Nor Harberd

27.02.1960

Ağahemzeli T3.zekend

Marmaraşen Ayntap

25.05.1967

Ağcakışlak

Getapiya

25.01 . 1978

Aşağı N ecili

Savat-Nova

25.01 . 1978

Karakışlak Yengice

Dostluk

25.01 . 1978

Norabats

25.01 .1978

Yukarı Necili

Nizami

25.01 .1978

Mehmandar Masis sovhos ksb. Harratlı Şellu Zengiler

Hovtaşat Darakert Arevabuyr Daştavan Zorak

25.01 .1978

04.07.1938 04.04.1946 01.12.1949 31 .07.1950 31 .Q.7.1965 10.09.1970

25.01 .1978 25.01 .1978 25.01 . 1978 1991 yılı

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan" Sarvanlar

Sis

Dostluk

Hayanist

Demirci

Darpink

Zehmet

Haçpar

1 167

1991 yılı 1991 yılı 1991 yılı 1 991

Zengibasar bölgesi geçmişte Revan eyaletine dahil olan en büyük mahallardan biri idi. Mahal (bölge) öz adını bu yerleri basıp geçen Zengi çayından almıştır. Zengi çayı, Re van şehrinin batısından geçip Ağrı vadisinden (Ararat-Ağrı ovasından) akarak Zengibasar rayonu arazisinde Aras nehri ne dökülür. Ağrı vadisi boyu çayın her iki sahilinde Türk köyleri yerleşmiştir. Zengibasar özünün "Uluhanlı Mektebi" ile de Azerbay can tarihinde mühim yer tutar. 1880 yılında Revanda bir sı nıflı mektep açıldığından tam bir yıl sonra, 1881'de, Uluhan lı'da 24 kişiyi kapsayan iki sınıflı mektep açılmıştır. Allah verdi Hacı Hüseyin oğlunun evinde kurulan bu mektebe devlet her yıl 1445 manat para tahsis etmiştir. Bu mekteptir ki, 1 887'de Muallim Mehmed Bey, Lütfeli Bey oğlu Gaziye vin yerine Celil Mehmed. Guliyev (Celil Memmedguluzade) oraya muallim-hoca tayin edilmiştir. Sonralar köyün, rayo nun adı değiştirildikçe bu mektebin adı da değiştirilmiş, Uluhanlı, Zengibasar, sonra ise Meşedi Ezizbeyov adına mektep şeklinde adlandırılmıştır. 1 937 yılına kadar Zengibasar bölgesinin köyleri esasen iki rayon-Ü çkilise ile Kemerli arasında bölünmüştür. 1937 yı lının Dekabrın 31'ında Kemerli rayonunda 1 8, Üçkilise rayo nundan ise 14 köy aynlarak toplam yüzölçümü 1 70 km olan Zengibasar rayonu kurulmuştur. Kadim Uluhanlı köyü de rayon merkezi seçilmiş ve adı değiştirilerek Zengibasar ko yulmuştur.

168

Eziz Elekberli Zengibasar rayonunda o vakit verilmiş köylerin 21'inde

sadece Türkler, 6'sında çoğu Türk olmakla birlikte, Türkler le Ermeniler karışık, 5 köyde ise Ermeniler yaşıyorlardı. Türklerle Ermenilerin karışık yaşadıkları 6 köyde-Arbat, Göygümbet, Ağcagışlag, Ağahemzeli, Herratlı, Cabacalı köylerinde adlarından da görüleceği gibi, evveller yalnız Türkler yaşıyorlardı. Beş Ermeni köyünden ise Tazekend ve Gelere (Gel ara) köylerinde Ermeniler 1 828 yılından, Yengi ce, Azadaşen ve Cafarabad' da ise 1 920 yılından sonra yerleş mişlerdir. Vaktiyle Uluhanlı beş, Zengi, Şellu, Karagışlak, Meh mandar, Hacı Ellez köylerinin her birinde iki mescid vardı. Cafarabad köyünde 1988 yılı hadiselerine kadar korunup saklanan Günbez abide ise

XIII. asrın yadigarı idi. Zengiba

sar köyündeki dört kabristanlıktan birindeki tarihi at, koç heykelleri günümüze kadar gelmiştir. Zengibasar bölgesi arazisinde vaktiye Ozanlar adlı bir köy de vardı. Sovyet hakimiyetinin ilk yıllarında Zengibasar bölgesin de bir çok köyleri, o cümleden Ozanlar, Tircan, Kolanlı, Fey ruzabad, Revan yakınlarındaki Sarvanlar köyleri harabeye çevrilmiştir. 1930'lu yılların siyaseti neticesinde

Zengiba

sar'ın Arazgırağı köylerinden yüzlerle aile zorunlu olarak başlarını alıp Türkiye' ye göçmüştür. 1 948-1951 yıllarında Zengibasar rayonunun Rençber kö yü istisna olmakla, bütün Arazgırağı köyleri-Reyhanlı, Sarı calar, Ulucan, Habilkend, Hesenli, Sarvanlar, Seyidkend ve başka köylerin hepsinin Mehmandar, Çobankaç, Arpat, Göygümbet, Hacı Ellez, Aşağıgışlag, Şellu köylerinin Türk ahalisi tamamiyle göçürüldü. Bu köylerin bazılarında "Er menistan"ın bazı rayonlarından Ermeniler getirilip yerleşti rildi. Stalinin ölümünden sonra geri dönen Türk ailelerin ise Hacı Ellez, Göygümbet, Arbat gibi göçürülmüş köylere dön-

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

1 169

melerine izin verilmeyerek onları komşu Türk köylerine yer leştirdiler. O yıllarda Zengibasar rayonunu bir Türk gibi mahvet mek için "Ermenistan" liderliği rayonun mevcudluğunu da gerekli görmez. Rayon lağv edilerek Tazekend, Üçkilise ve Kemerli rayonları arasında bölüştürülür. Lakin Ermenilerin bu niyeti devam ettirilemez ve 1969 yılı Ocak ayının 14'ün de rayon yeniden kurulur. Lakin bu defa Zengibasar değil, Masis adı ile. Bu vakit artık Uluhanlı (Zengibasar) köyünün adı değiştirilerek Masis konmuşhı ve o Masis de yeni Masis rayonunun merkezi olarak tasdik olundu. 1

Meşhur Ağadede Piri de Zengibasar rayonu arazisindedir. 1 988 yılına kadar Türklerin yaşadığı ve o yıl terk etmek zorunda kaldıkları yerleşim yerleri: Hacapara, Karagışlak, Demirci, Sarvanlar, Rençber, Donnuzyeyen, Hebilkend, Yu karı Necili, Aşağı Necili, Rehimabad, Mehmandar, Şellu, Ar bat, Uluhanlı. . . "Ermenistan" devletinin ve Ermeni teröristlerinin 1988 yılında Azerbaycan Türklerine karşı başlattıkları soykırım hareketleri sırasında Zengibasar rayonunda şehit olan Türk lerin bazıları:

Adı

Doğum Yılı Yaşadığı Yer

Mehdiyev Sabir-Gurban oğlu Tagiyev Müşfik-Taği oğlu

1932 1 955

Eliyev Abbas-Mürsal oğlu

1930 1 934 1968 1965 1 953 1978

Hesenov Gember-Camal oğlu Muhtarov Fehreddin-Esed oğlu Ceferov Eldar-Allahyar oğlu Ceferov Heydereli-Hesen oğlu Ceferova Semure-Heydereli kızı

Yukarı Necili Karakışlak Sarvanlar Uluhanlı Uluhanlı Mehmandar Mehmandar Mehmandar

1 70

Eziz Elekberli

Ceferova Ruhiye-Heydereli kızı

1976

Mehmandar

Abbasov Bahtiyar-Memmed oğlu

1958

Sarvanlar

Elekberov Sabir-Mehdi oğlu

1958

Uluhanlı

Cabbarov Kasım-Meşedihesen oğlu

1930

Uluhanlı

Ceferova Sefa-Novruzeli kızı

1982

Uluhanlı

Nağıyev Bağır

1932

Rençber

Kurbanov Kurbaneli-Abdiilhüseyin oğlu 1946

Uluhanlı

Kurbanov Abbas-Abdülhüseyin oğlu

1934

Uluhanlı

Rüstemov Eli-Rehim oğlu

1935

Rençber

Ceferov Yasin-Mütellim oğlu

1935

Rençber

Ezizov Kurban-Tahir oğlu

1950

Rençber

Eliyeva Alma

1932

Sarıcalar

Orucov Umudun oğlu Necefov Veli

Uluhanlı 1920

Haçapara

YELENOVKA (SEV AN) RAYONU Gökçe ve Dereçiçek arazisinde rayon. 1937 yılı Dekabnn 31'inde kuruldu. Rayon merkezi, Cumhuriyet statülü Yelenovka şehridir. Rayon merkezinden Revan-Yelenovka demir yolu hattı geçer. Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 66 km'dir. 1970 yılı bilgilerine göre; Rayonun arazisinde 1 cumhu riyet statülü şehir, 1 şehir tipli kasaba, 8 köy sovyeti vardır. Yerleşim birimlerinin sayısı 12'dir. Nüfusu (Yelenovka şehri hariç) 16 bin lOO'dür. Şehirde 600, köylerde ise 15 bin 500 kişi yaşamaktadır.

Cumhuriyet Statülü Şehir: Yelenovka (Sevan): Gökçe gölünün kuzey-batı sahilin dedir. 1961 yılından itibaren Cumhuriyet statülü şehirdir.

Şehir Tipli Kasaba: Gagarin: Rayon merkezinden 6 km, Revan şehrinden 60 km mesafededir. 1961 yılından itibaren şehir tipli kasabadır. Kasabanın merkezinden Revan-Yelenovka demir yolu hattı geçer.

Köy Sovyetleri: 1- Çirçir (Varser): Rayon merkezinden 3 km mesafede yerleşen Çirçir köyünü kapsar.

1 72

Eziz Elekberli

2- Şehriz (Geğamavan): Rayon merkezine 6 km mesafe de yerleşen Şehriz köyünü kapsar.

3- Dmaşen: Rayon merkez!nden 13 km mesafede yerle şen OD Maşen köyünü kapsar.

4- Erdekli (Lcaşen): Rayon merkezinden 4 km mesafede yerleşen Erdekli köyünü kapsar.

5- Dzahkunk: Rayon merkezinden 9 km mesafede yer leşen Dzahkunk köyünü kap sar.

6- Çukuklu (Dzovakyuğ): Rayon merkezine 15 km me safede yerleşen Çubuklu ve ondan 6 km mesafedeki Semyo novka köylerini birleştirir.

7- Aleksandrovka (Ckalovka): Rayon merkezine 10 km mesafede yerleşen Aleksandrovka ve ondan 15 km mesafe deki Efendi ( (Noraşen) köylerini birleştirir.

8- Yaycılı (Dzovabe�) : Rayon merkezine 15 de yerleşen Yaycılı köyünü kapsar.

km mesafe

"Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sov yeti Başkanlık Heyetinin muhtelif kararları ile Yelenovka ra yonunda adları değiştirilen yerleşim yerleri:

Geçmiş -Asıl Adı Yelenovka Çubuklu Efendi . Aleksandrovka Ördekli Çirçir Şehriz Yayıcı

Yeni Adı Sevan Dzovakyuğ Noraşan Çkalovka Lcalşen Varser Geğamavan Dzovaber

Değiştirildiği Tarih 03.01.1935 03.01 .1935 04.01 .1938 26.04.1946 26.04.1946 26.04.1 946 26.04.1946 25.01.1978

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ennenistan"

1 1 73

Rayonun arazisini kesip geçen Zengi çayı başlangıcım Tsamakaberd köyü yakınlarındaki Göğ gölünden alır. 1956 yılında rayonun Ördekli köyü yakınlannda M.Ö . ikinci bin yılın ikinci yarısına ait arkeolojik abideler komp leksi ortaya çıkarılmıştır. Kompleks kala, çok sayıda kurgan, toprak kabir ve taş kutu kabirlerinden vs. ibarettir. Kurgan lardan dört ve iki tekerli yük ve savaş aletleri, tunçtan hay van ve kuş figürleri, savaş , maişet ve bezek (süs) eşyaları bu lunmuştur. Bütün bu tapmtılar kadim Oğuz Yurdu olan Göğçe bölgesinin tarihi medeniyet örneklerini teşkil eder. 1 948-1951 yıllarında rayonun Türk ahalisi, bü tünlükle çıkarılarak zorla Azerbaycana göçürülmüştür.

KERVANSARAY (İCEVAN) RAYONU Kazah-Şemseddin Sultanlığı arazisinde rayon. 1930 yılı Sentabrın 9'unda kuruldu. Arazisi 1336 km' dir. Rayon merkezi, cumhuriyet tabeli Kervansaray şehridir. Rayon merkezine en yakın demir yolu dayanacağı 141

km kenardaki Ağstafa stansiyasıdır. (Azerbayycan Cumhu riyetinin Ağstafa rayonu arazisinde). Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 142 km'dir. 1 970 yılı bilgilerine göre; Rayonun arazisinde 2 Cumhu riyet statülü şehir, 13 köy sovyeti vardır. Yerleşim birimleri nin sayısı 24' dür. Nüfusu (Karvansaray ve Dilican şehirleri hariç) 29 bin 900' dür.

Cumhuriyet Statülü Şehirler: 1- Kervansaray (İcevan): Revan-Tifüs şose yolu üzerin de, Ağstafa çayı (Kür havzası) sahilinidedir. 1961 yılından itibaren cumhuriyet statülü şehirdir.

2- Dilican: Ağstafa çayı deresinde, deniz seviyesinden 1 255-1510 m yüksekliktedir. 1951 yılından itibaren Cumhuri yet statülü şehirdir. Revan şehrinden 1 06 km mesafededir. En yakın demiryolu dayanacağı 42 km kenardaki Büyük Ka rakilise (Kirovakan) stansiyasıdır. (Büyük Karakilise rayonu arazisinde). Şehirde dağ iklimi ve balneoloji kurqrt yerleşir. Nüfusu1970 yılında 20 bin 900 idi. Dilican şehir sovyetine

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

1 175

Goş, Tehut, Carhec (Guybişev) ve Alacıhkaya (Alaçıh) köyle ri de dahildir.

Köy Sovyetleri: 1- Yukarı Ağdan (Ağdan, Gandzakar): Rayon merkezin den 7 km mesafede yerleşen Yukarı Ağdan köyünü kapsar.

2- Uzun tala (Onut, Aygehovit): Rayon merkezine 22 km mesafede yerleşen Uzuntala köyünü ve ondan 2 km mesafe deki Uzuntala Postu yanında Kayan kasabasını birleştirir.

3- Hacasu (Acasur): Rayon merkezine 17 km mesafede yerleşen Hacasu köyünü kapsar.

4- Hakkıhh (Samet Vurgun): Rayon merkezine 18 km mesafede yerleşen Samed Vurgun köyünü kapsar.

5- Revazl ı (Ditavan): Rayon merkezine 18 km mesafede yerleşen Revazlı köyünü ve ondan 3 km mesafedeki Aşağı Ağdan (Merut, Haknahpyur) köyünü ve Eğri Köprü (Krivo Most) kasabasını birleştirir.

6- Ashigah (Lalakend, Lalikyuğ Vazaşen): Rayon mer kezine 16 km mesafede yerleşen Aşhigah köyünü kapsar.

7- Aynm Polad (Aynm): Rayon merkezine 29 km mesa fede yerleşen Aynm köyünü ve ondan 6 km mesafedeki Ağ kilise, 18 km mesafedeki Murtel (Çiçekbulag) köylerini bir leştirir.

8- Salan : Rayon merkezine 35 km mesafede yerleşen Sa lah köyünü kapsar.

9- Sangah (Sarıkyuğ): Rayon merkezine 25 km mesafe de yerleşen Sarıgah ve ondan 3 km mesafedeki Bibis (Çoğas Bergeber) köylerini birleştirir.

10- Karadaş (Sevkar): Rayon merkezine 22 km mesafede yerleşen Karadaş köyünü kapsar.

176

Eziz Elekberli

11- Tala (Getahovit): Rayon merkezine 3 km mesafede yerleşen Tala ve ondan 4 km mesafedeki Gürdavan (Yenoko van) köylerini birleştirir.

12- Saratu (Hacderek, Haştarak): Rayon merkezine 1 0 k m mesafede yerleşen Saratu köyünü v e ondan her biri 3 k m mesafedeki Karanlıkdere (Havaradzor, Lusadzor, Lusaho vit) ve Tsruiz köylerini birleştirir.

13- Melikkend (Melikyuğ, Tsahkavan): Rayon merkezi ne 29 km mesafede yerleşen Melikkend köyünü ve ondan her biri 4 km mesafedeki Güney (Getaşen, Kriants) köyünü ve Karadaş meşe tasarrufatı idaresi yanındaki Acarkut kasa basını birleştirir. "Ermenistan" Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti Başkanlık Heyetinin muhtelilf kararları ile Kervan saray rayonunda adlan değiştirilen yerleşim yerleri:

Geçmiş -Asıl Adı

Yeni Adı

Karanlıkdere

Havaradzor

Havaradzor Karanlıkdere

Lusadzor

Saratu

Haçderek

Haçderek-Saratu

Heşderek

Alaçıhkaya

Alaçıh

Haçasu

Acaçur

Güney

Getaşen

Karadaş

Sevkar

Aşhigah

Lalakend

Lalekend-Aşhigah

Lalikyuğ

Bibis

Coğaz

A yrırn Polad

Ayrım

Kervansaray

İcevan

Kurdevan

Yenokavan

Carhec

Kuybışev

Melikkend

Melikkyuğ

Değiştirildiği Tarih 03.01.1935

03.01.1 935

03.01 .1935 02.03.1940

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

Melikkyuğ-Melikkend

Tsahkavan

02.03.1940

Sangah Yukarı Ağdan

Sarıkyuğ

10.15.1951

Ağdan

25.05.1967

Getaşen-Güney

Tirants

25.05.1967

Aşağı Ağdan

Morut

25.05.1 967

Uzuntarla

Onut

25.05.1967

Ravazlı

Ditavan

25.05.1967

Karadaşmeşe Tesemıfah idaresi yan-Da ksb.

Acarkut

25.05.1967

Uzuntala poçt kasabası

Kayan

25.05.1967

Morut-Aşağı Ağdan

Haknahpyur

1 1 .1 1.1970

Onut-Uzuntala

Aygehovit

12.02.1 969

Ağdan-Yukan Ağdan

Gandzakar

25.01.1 978

Lalikyuğ

Vazaşen

25.01 .1978

Murtel Tala

Çiçekbulak Getahovit

25.01 .1 978 25.01 .1 978

Haggıhlı

S.Vurgun Berkaber

25.01 .1 978

Coğaz (Bibis) Tsirvaz

Lusahovit

25.01 .1978

1 1 77

(Aşhigah, Lalakend)

25.01.1978

Kervansaray rayonunun arazisinde Karakoyunlu dere sinin bir bölümü de dahildir. (Dilican, Cemberih ve Yelenov ka rayonları ile sınır tarafları) Rayonun arazisi Pembek, Mur ğuz, Haleb, Kervansaray (İcevan) dağ silsileleri ile çevrilmiş tir. Ağstafa çayı rayon boyu akıp gider. Çar Rusyası devrinde bu araziler Gence Hanlığının Ka zah kasabasına dahildi. Asrın evvellerinde bu yerler de Er meni Daşnaklarmın öldürücü saldırılarına maruz kalırdı. Hakkıhlı ve bazı başka köyler yakılıp mahv edilmişti. Sağ kalanlar başlarını alıp Karakoyunlu deresinin içerilerine doğru kaçarlardı. Sabitlik yaranandan sonra adamlar yeni den geri döner, köyü abadlaştırırlardı.

178

Eziz Elekberli Tarihin çok eski devirlerinden beri ticaret yollarının ge

çiştiği Dilican deresi ve Kervansaray rayonunun arazisinde yerleşir. (son yıllarda Dilican deresi ayrılarak ayrıca bir rayo nu çevrildi. Lakin biz onları 1971 yılının arazi inzibati bölgü süne uygun olarak okuyuculara birleşik bir rayon gibi tak dim ediyoruz. Yüzyıllar boyu Kazah, Tovuz, Şemkir, Ağstafa rayonla nnın ahalisi Dilican yaylalarında dincelmiştir. Meşhur yazı cırnız N.B. Vezirov 1880'li yıllarda bu yerlerde "meşebeyi" olarak görev yapmıştır. 1920-1937 yıllarında ayrıca Dilican rayonunda faaliyet göstermiş, Cemberek (Krasnoselo) bölgesi ve Basargeçer'in Pembek ve Dere köyleri de bu rayonun terkibinde dahil ol muştur. 1937 yılı Dekabnn 3'ünde Cemberek rayonu Dili can'dan ayrılıp müstakil rayon olmuştur. Geride kalan Hak kıhlı, Alacıhgaya, Göğerçin, Salah, Polad, Ağkilise, Murtel gibi 7 Türk köyü ile yeni Dilican rayonu kurulmuştur. 1 951 yılında Dilican şehrine Cumhuriyet statüsü verilerek aynı adlı rayon lağvedilmiş, arazisi Kervansaray rayonuna katıl mıştır. Bu vakit Dilican şehrinin terkibinde yalnız bir Türk köyü -Alacıhkaya- bırakılmışhr.

Revan-Dilican bölgesindeki bazı Türk yer adları: Gülümcanlı, Anagüney, Sedefli Meydan, Hesen Yurdu, Kumluyurdu, Korlana, Bahtiyar, Tala, Arpakesen, Tatlar yalı, Türkyolu, Tahta, Abbasbeyli Yurdu, Kerpiçhana, Tah ta köprü, Caharhac, Poylu yurdu, Pişiyin nefesi, Tazaba, Kalaminare, Kel yurdu, Köroğlu Meydanı, Kömürlü, Çilli Tala, Sultanyurd, Darlık, Kuşdoğan dağ, Eğridaş, Keldağ, Maymagdağı, Kurudağ, Haleb, Delidağ, Arhaşançay, Tar saçay, Ağsafa, Kuşdoğançay, Dehne, Balıkçay, Yusuflu köprüsü vs.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ennenistan"

1 1 79

1938 yılına kadar Azerbaycan Türklerinin yaşadığı ve aynı yıl terk etmek zorunda kaldıkları yerleşim yerleri: Sa lah, Murtel, Hakkıhlı, Alacıhkaya, Ağkilise, Polad . . . 1988-1989 yıllarında Ermenilerin gerçekleştirdiği soykı rımda Kervansaray' da şehid olanların bir kısmı:

Adı Nebiyev Neriman-Memmedrıza oğlu Yusifov Şemsed-Muhtar oğlu Kurbanov Taptık-Nebi oğlu Oruçov Oruç Rüstemov Yakub-Rüstem oğlu Oruçova Taheri-Eldar kızı Kasımov Kasım-Eli oğlu

Doğum Yıl� Yasadığı Y�! 1930 1936 1920 1922 1962 1 964 1924

Salah Salah Alacıhkaya Alacıhkaya Polad Polad Polad

KEŞİŞKEND (YEGEKNADZOR) RAYONU Dereyelez bölgesi arazisinde rayon. 1931 yılı Oktabnn 15'inde kuruldu. 1935 yılı Ocağın 3'üne kadar Keşişkend rayonu, bu tarihten itibaren 1 957 yılı Dekabnn 6'sına kadar Mikoyan rayonu, ondan sonra ise Ye ğeknadzor rayonu adını aldı. Arazisi 1 134 km' dir. Rayon merkezi şehir tipli Keşişkend kasabasıdır. Rayonun merkezine en yakın demir yolu dayanacağı 58 km kenardaki Arazdayan (Yerash) stansiyasıdır. (Vedi rayo nu arazisinde). Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 1 22 km'dir. 1 970 yılının bilgilerine göre; Rayon merkezinde 1 şehir tipli kasaba, 18 köy sovyeti vardır. Yerleşim birimlerinin sa yısı 33'dür. Nüfusu 33 bin 200 kişidir. Nüfusun 5 bin lOO'ü şehirde, 28 bin l OO'ü köylerde yaşar.

Şehir Tipli Kasaba Keşişkend (Mikoyan, Yeğegnadzor): Arpa çayının sağ sahilindedir. 1 960 yılından itibaren şehir tipli kasabadır.

Köy Sovyetleri 1- Eyer (Agarakadzor): Rayon merkezine 22 km mesafe de yerleşen Eyer köyünü ve ondan 4 km mesafedeki Kurd gulah (Boloraberd), 12 km mesafedeki Yengice (Gandzak) köylerini birleştirir.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

ı ısı

2- Ağkend (Ağncadzor): Rayon merkezine 22 km mesa fede yerleşen Ağkend ve ondan 1 km mesafedeki Tarahımb köylerini birleştirir.

3- Eleyez: Rayon merkezine 26 km mesafede yerleşen Eleyez köyünü kapsar.

4- Arpa (Apeni): Rayon merkezine 18 km mesafede yer leşen Arpa köyünü ve ondan 5 km mesafedeki Emağu, 6 km mesafedeki Civa köylerini birleştirir.

5- Elenzur (Ahavnadzor): Rayon merkezine 15 km me safede yerleşen Elenzur köyünü kapsar.

6- Göytur (Getap): Rayon merkezine 3 km mesafede yerleşen Göyhır köyünü kapsar. lf-

Ortakend (Gladzor): Rayon merkezine 3 km mesafe

de yerleşeJl Ortakend ve ondan 2 km mesafedeki Başkend (Vemaşen) köylerini birleştirir.

8- Geneşik (Gnişik): Rayon merkezine 20 km mesafede yerleşen Genaşik ve ondan 35 km mesafedeki Erpi köylerini birleştirir.

9- Hors: Rayon merkezine 27 km mesafede yerleşen Hars köyünü kapsar.

10- Gülüdüzü (Vardohovit): Rayon merkezine 39 km mesafede yerleşen Gülüdüzü ve ondan 2 km mesafedeki Ka rakaya, 6 km mesafedeki Gohırvan (Godurvenk, Gedirvenk) köylerini birleştirir.

11- Yelpin: Rayon merkezine 28 km mesafede yerleşen Yelpin köyünü kapsar.

12- Erdepin (Yeğekis): Rayon merkezine 19 km mesafe de yerleşen Erdepin ve ondan 5 km mesafedeki Ortabateh köylerini birleştirir

182

Eziz Elekberli

13- Govuşug: Rayon merkezine 29 km mesafede yerle şen Govuşug köyünü ve ondan 1 km mesafedeki Galaser, her biri 4 km mesafedeki Kabaklı ve Aysesi (Kızılgül) köyle rini birleştirir.

14- Karakulak: Rayon merkezine 20 km mesafede yer leşen Karakulak ve ondan 6 km mesafedeki Sallı köylerini birleştirir.

15- Malışka: Rayon merkezine 7 km mesafede yerleşen Malışka köyünü kapsar.

16- Rind: Rayon merkezine 20 km mesafede yerleşen Rind köyünü kapsar.

17- Haçik: Rayon merkezine 54 km mesafede yerleşen Haçık köyünü kapsar.

18- Hesenkend (Şatin): Rayon merkezine 12 km mesafe de yerleşen Hesenkend köyünü kapsar. "Ennenistan" Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti Başkanlık heyetinin muhtelif kararları ile Keşişkend rayonunda adları değiştirilen yerleşim birimleri:

Geçmiş -Asıl Adı

Yeni Adı

Göyhır Keşişkendi Keşişkend rayonu Hesenkend Goturvan Goduhvenk-Goturvan Aysesi Eyenzur Arpa Eyer Başkend Yengice

Getap Mikoyan Mikoyan rayonu Şatin Goduhvenk Gedirvenk Kızılgül Ahavnadzor Areni Agarakadzor Verinaşen Gandzak

Değiştirildiği Tarih 03.01 . 1935 03.01 .1935 03.01 .1935 03.01 . 1978

10.09.1946 10.09.1946 10.09.1946 10.09.1946 10.09.1946 10.09.1946

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

Kurdkulak

Boloraberd

10.09.1 946

Ortakend

Gladzor

10.09.1946

Erdapin

Yeğekis

10.09.1946

Mikoyan

Yeğegnadzor

06. 12.1957

Keşişkend rayonu

rayonu

Ağkend

Ağncadzor

03.07.1968

Gülüdüzü

Vardohovid

1987

ıs3

Keşişkend rayonunun Göğçe bölgesinden Selim gediği ayırır. Rayonun arazisinden Arpa ve Herher çaylan akıp gi der. Rayon, bir taraftan Basargeçer yaylagları, diğer taraftan Dereleyez dağ silsilesi ile çevrilmiştir. Rayonun Sallı köyü saz-söz yurdu, aşık, şair yığınağı olarak da meşhurdur. De releyezin meşhur Aşık Cemil bu köydendir. 1905 ve 1 91 61918 yıllarında rayonun köyleri Daşnak çetelerinin tecavüz lerine maruz kalmıştır. Evler yakılmış, insanlar mahv edil miş, el-obalarından debeder salınmışlar. 1918 yılının yazında Daşnak çetelerinin hücumlarından yaka kurtarmak için genç ahali Vedibasar özünü müdafaa destelerinin kumandanı Ab basgulu Bey Şadilinski'nin muhafazası ile geçici olarak İ ran Azerbaycanına sığınmışlar. Sonra o ahali Nahcivan' dan ge çerek yeniden öz yurtlarına gelmişler. 1 920 yılında rayonun arazisinde 66 sırf Türk köyü oldu ğu halde. 1988 yılında bu köylerin sayısı 7'ye indirilmişti: Eleyez, Aysesi, Govuşug, Kabaklı, Gülüdüzü, Karakaya, Go turvan. 1917-1918 yıllarında Bübülölen, Meşediler, Alhanpeyesi, Alideresi, Ağdere, Yavar köyü, Seyid Memiş, 1937-1938 yıl larında Sallı, Güney Vengi, Hosdun, Nebiler;1949-1950 yılla rında Kışlak, Gurdgulah, Yengice. Köyler Ermeni saldırgan larının planlı siyasi ve silahlı saldırısı zamanı dağıtılıp hara beye çevrilmiştir.

184

Eziz Elekberli

1988 yılına kadar Türklerin yaşadığı ve o yıl terk etme ğe mecbur kaldıkları yerleşim birimleri: Kabaklı, Eleyez, Govuşug, Aysesi, Galasan, Goturvan, Karakaya, Emağu, Sal lı, Hars, Ağkend, Civa, Gülüdüzü. 1 988-1989 yıllarında Ermenilerin gerçekleştirdikleri Türk soykırımı sırasında şehid olanların bir kısmı:

Adı Nasirov Vagıf-Bedel oğlu Helilov Yasin

Doğum Yılı 1952 1946

Yaşadığı -Yer Sallı Sallı

KEVER (KAMO) RAYONU Gökçe bölgesinde rayon. 1 930 yılı Sentabrın 9'unda kuruldu. 1 959 yılı Nisan'ın 1 3'üne kadar Yeni Bayezid rayonu, bu tarihten itibaren ise Kamo rayonu olarak adlandırıldı. Rayon merkezi, Cumhuriyet statülü Kever (Yeni Baye zid, Kamo) şehridir. Rayon merkezine en yakın demiryolu dayanacağı 36 km kenardaki Yelenovka stansiyasıdır. (Yelenovka rayonu ara zisinde). Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 98 km'dir. 1970 yılının bilgilerine göre; Rayonun arazisinde 1 Cum huriyet statülü şehir, 9 köy sovyeti vardır. Yerleşim birimle rinin sayısı l l 'dir. Nüfusu 23 bin 700'dür.

Cumhuriyet Statülü Şehir Kever (Yeni Bayezid, Kamo): Göğçe gölünün sahillerin den birkaç km uzaklıktadır. 1938 yılından itibaren Cumhuri yet statüJü şehirdir. 1 959 yılınçlan sonra radikal devrimci Ka mo'nun (Asıl adı S.A. Ter-Petrosyan) adını taşır Nüfusu, 1 970 yılında, 20 bin idi.

Köy Sovyetleri: 1- Eyrivenk (Aynvan): Rayon merkezine 12 km mesafe de yerleşen Eyrivenk ve ondan 2 km mesafedeki Ağkala köy lerini birleştirir.

186

Eziz Elekberli

2- Kosamemmed (Batikyan): Rayon merkezine 3 km mesafde yerleşen Kosamemmed ve ondan 3 km mesafedeki Kerimkend (Tsahkaşen) köylerini birleştirir.

3- Başkend (Gehargünik): Rayon merkezine 12 km me safede yerleşen Başkend köyünü kapsar.

4- Gulali (Karmirkyuğ): Rayon merkezine 3 km mesafe de yerleşen Gulali köyünü kapsar.

5- Küzecik (Lancahpur): Rayon merkezine 10 km mesa fede yerleşen Küzecik köyünü kapsar.

6- Ağzıbir (Lcan): Rayon merkezine 16 km mesafedeki Ağzıbir köyünü kapsar.

7- Hacı Muğan (Muğan, Dzovbazard) : Rayon merkezi ne 1 6 km mesafede yerleşen Hacı Muğan köyünü kapsar.

8- Noraduz: Rayon merkezine 6 km mesafede yerleşen Noraduz köyünü kapsar.

9- Delikardaş (Saruhan): Rayon merkezine 9 km mesa fede yerleşen Deli Kardaş köyünü kapsar, "Ermenistan" Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti Başkanlık Heyetinin muhtelif kararlan ile Kever ra yonunda adlan-değiştirilen yerleşim birimleri.

Geçmi� -Asıl Adı Kever Hacı Muğan Delikardaş Gülali Kerimkend Küzecik Başkend Ağzıbir Yeni Bayezid

Yeni Adı

Değiştirildiği Tarih

Yeni Bayazid Muğan Saruhan Karmirgyuğ Tsahkaşen

01 .06.1940 02.03.1940

Lancahpyur Geharkunik Lcap Kamo

19.04.1950 04.04.1946 07.12.1945 13.04.1959

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

Yeni Bayezid rayonu Muğan-Hacı Muğan

Kamo rayonu

13.04.1959

Dzovazard

25.01.1978

1 187

1905 yılında Ermeni teröristleri Kever' in Ağzıbir, Ağka la, Efendi vs köylerinin günahsız ahalisine amansız divan tutmuşlar. Ahalinin çoğu katledilmiş, sağ kalanlar ise Kara koyunluya ve Kazah'ın köylerine göçmeye mecbur kalmış lar.

1919 yılında bu arazide yeniden Ermeni-Türk çatışmala rı başlamış, Bığlı, Efendi, Hacı Muğan, Ağzıbir, Eyrivenik köylerinin ahalisi Ermeni hücumlarına karşı duramıyarak Ağmangan dağına taraf geri çekilmeye mecbur olmuşlar. Deyilene göre, yıl boyu başından kar eksik olmayan Ağman gan dağında üç bine yakın Türk, kadın, çocuk, ihtiyar şehit olmuştur.

1 948-1 951 yıllarında rayonun Türk köylerinin ahalisinin tamamı Azerbaycana göçmüşler. Göğçe (Geğarn) yaylasırun büyük bir kısmı Kever rayo nu sınırları içerisindedir.

GORUS (GORİS) RAYONU Zengezur bölgesinde rayon. 1930 yılı Sentabnn 9'unda kuruldu. Arazisi 752 km' dir. Rayon merkezi, Cumhuriyet statülü Gorus şehridir. Rayon merkezine en yakın demiryolu dayanacağı 70 km kenardaki Gafan stansiyasıdır. (Gafan rayonu arazisinde). Rayon merkezinden Revaı:r şehrine olan mesafe 250 km'dir. 1970 yılı bilgilerine göre; Rayonun arazisinde 1 Cumhuri yet statülü şehir, 18 köy sovyeti vardır. Yerleşim birimlerinin sayısı 28'dir. Nüfusu (Gorus şehri hariç) 20 bin 300 kişidir.

Cumhuriyet Statülü Şehir: Gorus (Goris): Gorus çayı sahilinde, 1 370 m yüksekli ğiJ)dedir. İlk defa 1 924 yılında, ikinci defa ise 1 938'd�i'.:umhuriyet statülü şehir oldu.

Köy Sovyetleri: 1- Yeritsatumb (Bartsravan): Rayon merkezine 44 km mesafede yerleşen Yeritsatumb köyünü kapsar.

2- Verişen: Rayon merkezine 4 km mesafede yerleşen Ve rişen ve ondan 1 km mesafedeki Burun köylerim birleştirir.

3- Kaladeresi (Galid�or): Rayon merkezine 21 km mesa fede yerleşen Kaladeresi

k�yiinü kapsar.

4- yayıcı (Gatjis): Rayon merkezine 21 km mesafedeki Yayıcı köyünü kapsar.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ennenistan" 5-

1 189

Görü (Dzoraşen): Rayon merkezine 1 5 km mesafede

yerleşen Görii köyünü ve ondan 3 km mesafedeki Eliguluşen köyünü birleştirir.

6- Garaunc: Rayon merkezine 5 km mesafede yerleşen Garaunç köyünü kapsar.

7- Garaşen: Rayon merkezinden 15 km mes� fede yerle şen Garaşen köyünü kapsar.

8- Komidzor: Rayon merkezine 27 km mesafedeki Gor nidzor köyünü kapsar.

9- Tenzetap: Rayon merkezine 35 km mesafede yerleşen Tenzetap ve ondan 5 km mesafedeki Maldaş köylerini birleş tirir.

10- Tatev: Rayon merkezine 35 km mesafede yerleşen Ta tev ve ondan 3 km mesafedeki Svarants köylerini birleştirir.

11- Tatevhes: Rayon merkezinden 17 km mesafede yer leşen Tatevhes köyünü kapsar.

12- Teh: Rayon merkezine 21 km mesafede yerleşen Teh ve ondan 2 km mesafedeki Eravus köylerini birleştirir.

13- Hnatsah: Rayon merkezine 37 km mesafede yerleşen Hnatsah ve ondan 6 km mesafedeki Bayandur (Vağatur) köylerini birleştirir.

14- Hndzoresk: Rayon merkezinden 16 km mesafede yerleşen Hndzoresk köyünü kapsar.

15- Hoznavar: Rayon merkezine 45 km mesafede yerle şen Hoznavar köyünü kapsar.

16- Hot: Rayon merkezinden 16 km mesafede yerleşen Hot köyünü kapsar.

17- Şinuayr: Rayon merkezine 17 km mesafede yerleşen Şinuayr köyünü kapsar.

190

Eziz Elekberli 1 8-Şumuhu: Rayon merkezine 30 km mesafede yerle

şen Şumuhu köyünü ve ondan 8 km mesafedeki Ağbulag, 9 km mesafedeki Kurdbulak köylerini, 10 km mesafedeki Me şezavodu kasabasını birleştirir. "Ermenistan" Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti Başkanlık Heyetinin muhtelif kararları ile Gorus ra yonunda adları değiştirilen yerleşim yerleri:

Geçmiş -Asıl Adı

Değiştirildiği Tarih

Yeni Adı

Gorus

Goris

Galaderesi

Galidzor

Eliguluşen

Azataşen

01 .06.1940

Yeritsatumb

Bartsravan

01 .06.1940

Görü

Dzoraşen

19.04.1 950

Mugancıg

Haygadzor

19.04.1950

Yayıcı

Gatjis

03.07.1968

Bayandur

Vağatur

07.05.1969

Bazarçay (Bergüşad) çayı Goris rayonunun arazisini ge çip gider. Büyük Işıklı dağının bir bölümü ve Üçtepe dağı da (2124 m) rayonun arazisindedir. 1 988 yılına kadar Azerbaycan Türklerinin yaşadığı ve o yıl terke mecbur kaldıkları yerleşim yerleri: Şumuhu, Ağbu lag, Şamsız, Kurdgulak, Şahverdiler, Gorus . . . 1 988-1989 Olaylarında Gorus rayonunda şehit olanların bir kısmı:

Adı Eskerov Berhudar-Emrah oğlu Cavanşir Rüstem oğlu

Doğum Yılı 1968 1916

Yaşadığı Yer Ağbulag Gorus

MEGRİ RAYONU Zengezur bölgesinde rayon. 1930 yılı Sentabrın 9'unda kuruldu. Arazisi 664 km' dir. Rayon merkezi, şehir tipli Meğri kasabasıdır. Rayon merkezine en yakın demiryolu dayanacağı 5 km kenardaki Meğri stansiyasıdır. Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 264 km'dir. 1970 yılı bilgilerine göre; Rayonun arazisinde 2 şehir tipli kasaba, 8 köy sovyeti vardır. Yerleşim birimlerinin sayısı 18'dir.

Şehir Tipli Kasabalar 1- Meğri: Araz çayının kolu olan Meğri çayının sahilin dedir. Meğri kasaba sovyetine 27 km kenarda yerleşen Venk ve 5 km kenardaki Meğri stansiya kasabası da dahildir.

2- Egerek (Agarak): 1 954 yılındanberi şehir tipli kasaba dır. En yakın demiryolu dayanacağı 2 km kenardaki Kerci van stansiyasıdır. Rayon merkezind en 9, Revan şehrinden 259 km mesafededir.

Köy Sovyetleri: 1- Aldere: Rayon merkezine 12 km mesafede yerleşen Aldere köyünü kapsar.

2- Lök (Vartanadzor): Rayon merkezine 132 km mesafe de yerleşen Lök köyünü ve ondan 1 km mesafedeki Puşkan

192

Eziz Elekberli

(Haykadzor) kasabasını, 3 km mesafedeki Maralzemi köyü nü birleştirir.

l- Kercivan (Karcevan): Rayon merkezinden 16 km me safede yerleşen Kercivan köyünü kapsar.

4- Goris: Rayon merkezinden 14 km mesafede yerleşen Guris ve ondan 2 km mesafedeki Gudemins köylerini birleş tirir.

5- Lehvaz: Rayon merkezinden 5 km mesafede yerleşen Lehvaz ve ondan 4 km mesafedeki Vağravar köylerini birleş tirir.

6- Lick: Rayon merkezinden 25 km mesafede yerleşen Lick ve ondan 2 km mesafedeki Daşdan köylerini birleştirir.

7- Nüvedi: Rayon merkezinden 34 km mesafede yerle şen Nüvedi köyünü kapsar.

8- Astazur (Şvanidzor): Rayon merkezinden 15 km me safede yerleşen Astazur ve ondan 8 km mesafedeki Şvaidzor stansiya kasabasını birleştirir. "Errnenistan" Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti Başkanlık Heyetinin muhtelif kararları ile Meğri ra yonunda adları değiştirilmiş yerleşim birimleri:

Geçmiş -Asıl Adı

Yeni Adı

Puşgah

Haykedzor

Astazur

Şvanidzor

Lök

Vartanadzor

Değiştirildiği Tarih 22.04.1935

Meğri rayonu Çar Rusyası devrinde Gence (Yelizavet rol) guberniyasına dahil idi. Ermeniler, Meğri adının Erme nice izahının (mer-bal demektir, Meğri yani bal çok olan yer) şeklinde ederler ki hiçbir ilmi esası yoktur. Bu yerin adının Mehri olması ihtimali vardır. Güye Mehri adı Sasaniler nes-

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

1 193

linin numayendesi ve Mehraniler sülalesinin banisi Meh ri'nin adı ile ilgilidir. O, 590 yılında Sasani Şahı Hurmuze karşı suikaste iştirak ettiğine göre cezalandırılacağından kor karak taraftarları ile birlikte Albaniyanın Uti eyaletine kaç mış ve sonralar 11.Hosrov tarafından bağışlanarak bu yerleri ondan mülk gibi almıştır. Çok muhtemel ki, Mehri şehri de Mehran tarafından kurularak onun adını taşımıştır. Yeri gel mişken, meşhur halk kahramanı Cavanşir'in de Mehraniler sülalesinden olduğunu belirtelim. Aslında ise Meğri adı "meğ", Mag, Muğ anlamını saklıyor. Ve bu yerlerde kadim Türk boylarının yaşadığına tutarlı delildir. Meğri rayonu, Doğudan Azerbaycan Cumhuriyetinin Zengilen, Batıdan Ordubad rayonlan, kuzeyden "Ermenis tan"ın Gafan rayonu, güneyden ise İ ranla sınırdaşdır. "Er menistan"ın İ rana yegane çıkış kapısıdır. Nahcivanın Azer baycandan ayıran ve demir yolu hattı ile onları birleştiren arazidir. Meğri rayonu arazisinden Meğri çayı akıp Araza dökü lür. Kaladaş dağı (3024 m) da rayonun arazisindedir. Geçmişte Meğri rayonu arazisinde 23 köy vardı. Bu köy lerin ekseriyeti Türklere mahsus idi. O köylerden Teğamir, Mülk, Buğalar, Tuğut, Emreler köylerinden bugün ancak ha rabeler kalmıştır. Şah Abbas'ın ülkede diktirdiği 999 kervansaraydan sa dece biri Meğri arazisine düşmüştür ki, şimdi Ermeniler ora yı restorana çevirmişlerdir. Meğri rayonu arazisindeki bazı yer adları ve bu yerlerin tarihi geçmişi hakkında malumat verir:

Buğakar köyü: Arap devletinin Babek Hürremiddinle vuruşan ordusunun serdergelerinden olan Buğra el-Kebr'in adını taşıdığı tahmin edilir Ordubadlıların bu köyü "Buğa

194

Eziz Elekberli

Kebr" şeklinde adlandırması da belirtilen ihtimali gerçeğe yakınlaştırır. Köyün içinde, bütün bölgede mukaddes kabul edilen Sultan Seyid Ahmed Piri vardı.

Emrekar köyü: Buğa el-Kebrin emrine dahil olan köy demeketir.

Tuğemir köyü: Emirin bayrağı olan köy demektir. Sultan Selim köyü: XV. asır Türk sultanının (Yavuz Sul tan Selim'in) adını taşır. Şimdi köyün harabeleri kalmıştır.

Tendir çay: Sultan Selim köyünden aşağıda yerleşen bir derenin adıdır. Çayın adının Tendir değil, Sümerce hem tan rı,

hem de çay manasına gelen "Tıngır" olduğu farz edilir.

Çayın adının kadim Türkçe "Tanrı çaya" manasını veren "Tengir çayı" adı da istisna değildir.

Nüvedi köy: Meğri arazisindeki köylerin en başı belalı larındandır. Zengezur bölgesine dahil olan bu köy, Azerbay can' da Sovyet hakimiyeti kurulduktan sonra Zengilan rayo nunun terkibinde kalmıştır. Lakin arşiv belgelerinden 1929 yılında M.C. Bağırov'un D.Bünyadzadenin ve ve bir nefer Gürcünün imzalan ile Nüvedi ve daha iki Tür köyünün-Er nezir ve Tuğut köylerinin- Ermenistana verildiği malumdur. 1 938-1939 yıllarında Ernezir köyü Nüvedi, Tuğut köyü

ise Astazur Ermeni köyü ile birleştirilerek her iki köyün aha lisi Nüvedi ve Astazur köylerine göçürüldü. 1969 yılının ma yısında ise Ermeniler kendi isteklerine doğru daha bir adım attılar. O zamanlar Azerbaycanın Yüksek Sovyeti her üç kö yün "Ermenistan" a verilmesi aktini tasdik etti. Bununla da 18 bin hektardan fazla Azerbaycan toprağı yerli satgınlanrnı

zın ihanetleri yüzünden Ermenilere "hediye" edildi. Onu da hatırlatmağa değer ki, 1988 yılının malum No yabr-Dekabr aylarında bütün "Ermenistan" arazisinde bir nefer Azerbaycan Türkü kalmadığı halde, Nüvedililer köyle-

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

1 1 95

rini terk etmeyerek 1991 yılının Ağustosuna kadar Ermenile re mertlikle karşı geldiler. Ancak Ağustosun 8'inde Rus as keri heyetinin eli ile köy de boşalttırılıp Ermenilere verildi.

Meğri rayonu arazisindeki diğer bazı yer adlan: Göl cük, Örüşü, Kübek Örmüş, Sahgarsu Örmüş, Soyuğ Örüş, Üçdüz Örüşü, Tas Örüşü, Gümaran Örüşü, Eleyez Dağı, Hellerge Dağı, Saradere . . .

Azerbaycan Türklerinin 1988 yılında terk etmek zo runda kaldıkları yerleşim yerleri: Aldere, Lek, Maralzemi, Lehvaz, Meğri, Astazur . . . vs. Ermeni vahşilerinin "Ermenistan" Türklerine karşı 1988 yılında başlatıp 1989 ve 1991 yılında devam ettirdiği soykı rım sırasında şehit olan:

Adı Gurbanov İzzet-Beşir oğlu

Doğum Yılı 1935

Yaşadığı Yer Nüvedi

SERDARABAD (HOKTEMBERYAN) RAYONU Serdarabad bölgesinde rayon. 1 930 yılı Sentabrın 9'unda kuruldu. 1 935 yılı Martın 2' sinde Katar Serdarabad rayonu, o ta rihten itibaren ise Hoktemberyan (Yeni Oktyabr) rayonu adı nı aldı. Arazisi 680 kın' dir. Rayon merkezi Cumhuriyet statülü Serdarabad şehridir. Rayon merkezinden Tifüs- Revan demir yolu hattı geçer. Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 48 km'dir. 1 970 yılı bilgilerine göre; Rayonun

1 Cumhuriyet statü

lü şehir, 16 Köy sovyeti vardır. Yerleşim birimlerinin sayısı 41'dir. Nüfusu (Serdarabad şehri hariç) 61 bin 600'dür.

Cumhuriyet Statülü Şehir Serdarabad (Hoktemberyan): Otomobil yolları kavşağı dır. 1947 yılından itibaren cumhuriyet statülü şehirdir. Nü fusu, 1 970 yılında, 26 bin idi.

Köy Sovyetleri: 1- Kurtkulu (Armavir): Rayon merkezinden 8 kın mesa fede yerleşen Kurtkulu ve ondan 1 km mesafedeki Tepedibil (Haykavan), 4 km mesafedeki Ağçarh (Arevik) köylerini bir leştirir.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

j 197

2- Molla Bayazid (Banmbakaşat): Rayon merkezinden 6 km mesafede yerleşen Molla Bayazid ve ondan 3 km mesa fedeki Craşen köylerini birleştirir.

3- Atsık (Voroşikov): Rayon merkezinden 8 km mesafe de yerleşen Atsık kasabası ve ondan 3 km mesafedeki Araz (Araks) stansiya kasabasını, 6 km mesafedeki Myasnikyan sovhoz kasabasını birleştirir.

4- Ceferabad (Getaşen): Rayon merkezinedn 13 km me 2 km mesafedeki Kele garh (Şenavan), 5 km mesafedeki Goran (Nor Kesria) kasa

safede yerleşen Ceferabad ve ondan balarını birleştirir.

5- Canfida: Rayon merkezinden 14 km mesafede yerle şen Canfida ve ondan 4 km mesafedeki İydeli (Pştavan) köy lerini birleştirir.

6- Herbeyli (Yervandaşat): Rayon merkezinden 49 km mesafede yerleşen Herbeyli ve ondan 3 km mesafedeki Bah çalar (Hacı Bayram, Bağaran) köylerini birleştirir.

7- İki Numaralı Sovhoz (Jdanov): Rayon merkezinden 6 2 km mesafedeki

km mesafede yerleşen Fdanov ve ondan Maiyan sovhoz kasabasını birleştirir

8- Kamışlı (Zartonk): Rayo� merkezinden 15 km mesa fede yerleşen Kamışlı köyünü ve ondan 3 km mesafedeki Molla Bedel (Bedel Yeğeknut), 4 km mesafedeki Artaşar köy lerini birleştirir

9- Üç Numaralı Sovhoz (Lukaşin) : Rayon merkezin den 6 km mesafede yerleşen Üç Numaralı Sovhoz ve ondan

2 km mesafedeki A. Hancyan adına sovhoz kasabasını bir leştirir.

10- Margara (Markara): Rayon merkezine 21 km mesa fede yerleşen Margara köyünü ve ondan her biri 3 km mesa-

1 98

Eziz Elekberli

fedeki Evciler (Arazap) ve Çubuhlu (Vardanaşan), 5 km me safedeki Kuru Araz (Yerashaun) köylerini birleştirir.

11- Göçerli (Mrgaşah): Rayon merkezine 5 km mesafede yerleşen Göçerli ve ondan 1 km mesafedeki Kerimarh (Sove takan) köylerini birleştirir.

12- Büyük Şehriyar (Nalbandyan): Rayon merkezinden 14 km mesafede yerleşen Büyük Şehriyar ve ondan 2 km me safedeki Küçük Şehriyar (Nor Artages) köylerini birleştirir.

13- Yeni Armavir (Nor Armavir): Rayon merkezinden 7 km mesafede yerleşen Yeni Armavir köyünü ve ondan 3 km mesafedeki Amasya, 7 km mesafedeki Şevarut (Uşakert) köylerini birleştirir.

14- Serdarabad (Hoktemberyan): Rayon merkezinden 3 km mesafede yerleşen Serdarabad köyünü kapsar.

15- A l tı Numaralı Sovhoz: Rayon merkezinden 9 km mesafede yerleşen 6 Numaralı Sovhoz kasabasını ve ondan 4 km mesafedeki 5 numaralı Sovhoz, 10 km mesafedeki 10 Nu maralı sovhoz (Dzerjinski) kasabalarını birleştirir.

16- Armudlu (Tandzut): Rayon merkezinden 10 km me safede yerleşen Arrnudlu köyünü ve ondan her biri 2 km me safedeki Kuzugeden (Haygeşat), Uzunoba (Argavana) köy lerini birleştirir. "Ermenistan" Sovyet Soyalist Cumhuriyeti Yüksek Sov yeti Başkanlık Heyetinin muhtelif kararlan ile Serdarabad rayonunda adlan değiştirilen yerleşim yerleri:

Geçmiş -Asıl Adı

X_eni Adı

Molla Bedel

Bedel

Yeni Armavir

Nor Armavir

On Notu Sovhoz

Dzerjinski kasabası

Üç Notu sovhoz

Lukaşin kasabası

Değiştirildiği Tarih

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

Hacı Bayram Kurtkulu Kerimerh Serdarabad Molla Bayazid Ağcaarh Armudlu Atsık Bedel (Molla Bedel) Göçerli

Bahçalar Armavir Sovetakan Hoktemberyan Bambakaşat Arevik Tandzut Voroşilov kasabası Yeğeknut Mrgaşat Kelegarh Şenavan Ceferabad Getaşen Beş Nolu sovhoz Araz kasabası Tepedibi Haykavan Çubukçu Vardanaşen İydeli Pştavan Uzunoba Argavand Kuzugeden Haykeşad Kuru Araz Yerashaun Büyük Şehriyar Nalbandyan Evciler Arazap Jdanov kasabası İki Nolu sovhoz Bahçalar-Hacı Bayram Bağaran Herbeyli Yervandaşat Şeverut Uşakert Küçük Şehriyar Nor Arages Goran Nor Kesaria Kamışlı Zartonk

1 1 99

03.01 .1935 03.01 .1935 03.01.1935 03.01 .1 935 03.01 .1935 04.04.1 946 04.04.1946 27.07.1940 04.04.1946 04.04.1946 04.04.1946 04.04.1846 04.04.1 946 04.04.1946 04.04.1946 10.04. 1947 10.04.1947 19.04.1950 19.04.1950 10.04.1950 10.04.1947 18.07.1953 03.07.1968 25.05.1967 03.07.1968 03.07.1 968 14.01 .1969 25.01 .1978

Ceferabad rayonu Ağn vadisindedir. Rayonun Türkiye ile sınır boyu Araz çayı akıp gider.

1988 yılına kadar Türklerin yaşadığı ve o tarihten iti baren terk etmeğe mecbur kaldıkları yerleşim yeri: Bahça lar . . . .

SOYLAN (EZİZBEYOV, VAYK) RAYONU Dereleyez bölgesinde rayon. 1931 yılının Ekim ayının 1 5'inde kuruldu. 1956 yılı Ok tabrın 12'sine kadar Saylan rayonu, o tarihten itibaren ise Ezizbeyov rayonu adını aldı. 1991 yılında adı yeniden değiş tirilerek Vayk rayonu oldu. Arazisi 1 173 km'dir. Rayonun merkezi, şehir tipli Soylan (Ezizbeyov, Vayk) kasabasıdır. Rayon merkezine en yakın demir yolu dayanacağı 75 km kenarda yerleşen Arazdeyen (Yerash) stanasiyasıdır. (Vedi rayonu arazisinde). Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 139 km'dir. 1 970 yılı bilgilerine göre; Rayonun arazisinde 1 Cumhu riyet statülü şehir, 1 şehir tipli kasaba, 1 1 köy sovyeti vardır. Yerleşim birimlerinin sayısı 2l 'dir. Nüfusu (Sofular şehri ve Geçid köyü hariç) 15 bin 300 kişidir. Şehir nüfusu 2 bin 700, köy nüfusu 12 bin 600 kişidir.

Cumhuriyet Statülü Şehir: Sefolar (Ceimuk): Arpa çayının (Araz havzası yukarı yakınında, 2100 m yüksekliktedir. 1961 yılından itibaren Cumhuriyet statülü şehirdir. Revan şehrinden 1 73 km mesa fededir. En yakın demir yolu dayanacağı 108 km kenarda yerleşen Arazdeyen stansiyasıdır. Balneoloji iklim kurak şe hirdir. Şehir sovyetine Geçid köyü de dahildir.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

j 201

Şehir Tipli Kasaba Soylan (Ezizbeyov, Vayk) :Revan-Sefalar şosesi kena rında, Arpa çayı sahilindedir. 1 956 yılından itibaren şehir tipli kasabadır. Kasaba sovyetine 7 km mesafede yerleşen Daylahlı köyü de dahildir.

Köy Sovyetleri 1- Azatek: Rayon merkezine 8 km mesafede yerleşen Azatek köyünü ve ondan 10 km mesafedeki Lor köyünü bir leştirir.

2- Çul (Artavan): Rayon merkezinden 20 km mesafede yerleşen Çul köyünü kapsar.

3- Herher: Rayon merkezinden 19 km mesafede yerle şen Herher köyünü kapsar.

4- Gndevaz: Rayon merkezinden 22 km mesafede yerle şen Gendevaz köyünü kapsar.

5- Gomur: Rayon merkezinden 20 km mesafede yerle şen Gomur ve ondan 5 km mesafedeki Ahta, 2 km mesafede ki Gobut (Kapuyt) köylerini birleştirir.

6- Paşalı (Ezizbeyov, Zeritop): Rayon merkezinden 1 1 km mesafede yerleşen Paşalı ve ondan 2 1 k m mesafedeki Horadz (Oradis) köylerini birleştirir.

7- Kotanlı ( Karmpaşen): Rayon merkezinden 26 km mesafede yerleşen Kotanlı köyünü kapsar.

8- Martiros: Rayon merkezinden 17 km mesafede yerle şen Martiros köyünü kapsar.

9- Terp (Saravan): Rayon merkezinden 20 km mesafede yerleşen Terp köyünü ve ondan 6 km mesafedeki Göçbey, Hemcinin Leyligaçan köylerini birleştirir.

10- Sers: Rayon merkezinden 22 km mesafede yerleşen

202

Eziz Elekberli

Sers ve ondan 6 km mesafedeki Sultan Bey (Barstruni) köy lerini birleştirir.

11- Almalı (Hndzorud): Rayon merkezinden 30 km me safede yerleşen Almalı ve ondan 5 km mesafedeki İtgıran (Gülüstan) köylerini birleştirir. "Ermenistan" Sovyet sosyalist Cumhuriyeti Başkanlık Heyetinin muhtelif kararlan ile Soylan rayonunda adları de ğiştirilen yerleşim birimleri:

Geı;;miş -Asıl Adı

Yeni Adı

Değiştirildiği Tarih

Paşalı

Ezizbeyov

03.01 .1935

İtkıran

Gülüstan

3.01 .1935

Sultanbey

Bartsruni

Almalı

Hndzorut

03.01 .1935 1 2.1 1 .1946

Kotanlı

Kannraşen

Çul

Artavan

Kuşçu

Keçid

Soylan

Ezizbeyov

Ezizbeyov-Soylan

Vayk

Soylan rayonu

Ezizbeyov rayonu

19.04.1950 12. 1 1 .191946 12.10.1956 1991 yılı 12. 10.1956 1991 yılı 08.07.1 957

Ezizbeyov-Soylan rayonu

Vayk rayonu

Ezizbeyov-Paşalı

Zeritap

Terp

Saravan

Horadız

Oradis

27.02.1960 03.07.1968

Gabut

Kapyut

03.07.1968

Daylahlı

Arin

25.01 .1978

Sefolar

Çennuk

Dereleyez (Ayotsdzor) dağ silsilesi ve Sefolar yaylası da Soylan rayonu arazisindedir. Kuyudağ zirvesi (2593 m), Ağ haç aşırımı, geçid su ambarı da bu arazinin içindedir. Meş hur Arpa-Göğçe su kanalı Arpa çayı üzerindeki geçid su am barından başlar.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

1 203

Dereleyez silsilesi Arpa çayı ile Nahcivan çayı arasında uzanır. Doğuda Zengezur silsilesine kavuşur. Uzunluğu 70 km olan bu dağ silsilesinin en yüksek zirvesi Kuku dağıdır. (3120 m) 1 920 yılında Erkez, Nozlu, 1937 yılında Tahtalar, Kabak lı, 1 948-1950 yıllarında ise Bulahlı, Memmedrıza, Arınç, Çay kend, Zirek, Kayalı köyleri harabeye çevrilerek yer yüzün den silinmiştir. Çırahlı, Meretus, demirciler, Derekend, Göğerçin, Kaya lı, Daylahlı, Binek, Gümüşhane, Bavlo, Koyabas, Çağazir, Kurtgulak, Karalar, Çırlanlı köylerinin Türkleri ise 1 948-1951 yıllarında Ermenilerin silahlı siyasi tecavüzü neticesinde öz dede-baba yurtlarını terk etmeğe mecbur olmuşlardır.

1988 yılına kadar Türklerin yaşadığı ve o yıl terke mecbur kaldıkları yerleşim yerleri: Göçbey, Leyligaçan, Terp, Ahta, Gomur, Kabut, İtgıran, Zeyta, Kotanlı, Gndevaz, Herper, Sefalar. . . Ermenilerin, 1 988-1989 yıllarından Soylan rayonunda şehit ettikleri Azerbaycan Türklerinden bazılarının isimleri:

Adı

Doğum Yılı

Yaşadığı Yer

Kurbanov Eloş Tarverdi oğlu

1928

Muradov Necefkulu-İsmayıl oğlu

1925

Göçbey

Bahşeliyeva Fatma-Nebi kızı

1923

Hüseyinov Hesen-Yusif oğlu Celilova Hürzad-Mahmud kızı

1926 1918

Göçbey Göçbey Göçbey

Hanlarov İlham-Nadir oğlu Balakişiyev Sohbet-Karay oğlu Yakubov Yakub-Eliş oğlu Memmedov Sabir-Kurban oğlu Gülnaz Ehmed kızı

1985 1 968 1922 1936 1 930

Göçbey Göçbey İtkıran İtkıran İtkıran

Gabut-

204

Eziz Elekberli

Şaguliyev Kamil-Kerem oğlu Hıdırov Bilal-Göyüş oğlu Genceliyev Enver-Karay oğlu Alrnuradov Karahan-Necef oğlu Hesenova Şelale-Abbas kızı

1937 1939 1935 1908 1 985

Gabut Gabut Gabut Gabut Gabut

TALİN RAYONU Talin bölgesinde rayon. 1 930 yılı Sentabrın 9'unda kuruldu. Arazisi 1288 km'dir. Rayon merkezi, şehir tipli Yukarı Talin (Talin) kasabası dır. Rayon merkezine en yakın demir yolu dayanacağı 18 km kenarda yerleşen Karaburun (Karakert) stansiyasıdır. 1 970 yılı bilgilerine göre; Rayonun arazisinde 1 şehir tip li kasaba, 14 köy sovyeti vardır. Yerleşim birimlerinin sasıyı 43'dür. Nüfusu 37 bin 700 kişidir. Nüfusun 3 bin 200'ü şehir de, 34 bin 500'ü köylerde yaşar.

Şehir Tipli Kasaba: Yukarı Talin (Verin Talin, Talin): Revam-Gürnrü şose yolu üzerindedir. 1964 yılından itibaren şehir tipli kasabadır. 5 km kenarda yerleşen Aşağı Talin ve 6 km kenarda yerleşen Kabaktepe köyleri de dahildir. Nüfusu, 1 975 yılında, 3 bin 600 idi.

Köy Sovyetleri 1- Ehenç (Agagçı, Zovasa): Rayon merkezinden 16 km mesafede yerleşen Ehengçi ve ondan 3 km mesafedeki Adya man (Gornhovit) köylerini birleştirir.

2- Hagga (Akko): Rayon merkezinden 1 8 km kenarda yerleşen Hagga ve ondan 4 km mesafedeki Zorba (Sorik), 8 km mesafedeki Tilik (Tilk) köylerini birleştirir.

3- Alagöz (Aragats) : Rayon merkezinden 35 km kenarda yerleşen Alagöz kasabası ve ondan 9 km mesafedeki Kara-

206

Eziz Elekberli

kulak (Keton) köyünü, 10 km mesfedeki Karakulak (Ketan) kasabasını birleştirir.

4- Pirmelek (Aper): Rayon merkezinden 6 km mesafede yerleşen Pirmelek köyünü ve ondan 4 km mesafedeki Düz kend (Baraj), 6 km mesafedeki Sabuncu (Hatsaşen) köylerini birleştirir.

5- Boğutlu (Arteni): Rayon merkezinden 35 km mesafe de yerleşen Boğutlu kasabasını kapsar.

6- Aşna (Aşnak): Rayon merkezindene 9 km mesafede yerleşen Aşna köyünü kapsar.

7- Mesdere (Dalarik): Rayon merkezindene 27 km ke narda yerleşen Mesdere kasabasını kapsar.

8- Yaşıl (Kakavadzor): Rayon merkezinden 22 km mesa fede yerleşen Yaşıl köyünü ve ondan 3 km mesafedeki Bey siz (Baysız), 5 km mesafedeki Egerek, 8 km mesafedeki Sı çanlı (Avtona), 1 0 km mesafedeki Dayan (Dian) köylerini birleştirir.

9- Kırmızılı (Karmpaşen): Rayon merkezinden 9 km mesafede yerleşen Kırmızılı köyünü ve ondan 2 km mesa fedeki Gulderuis ( Vosketas), 5 km mesafedeki Dedeli (Yeğnik), 10 km mesafedeki Gözlü (Akunk) köylerini bir leştirir.

10- Karaburun (Karmraşan, Karakert): Rayon merkezin den 18 km mesafede yerleşen Karaburun kasabasını kapsar.

11- Mehriban (Kanahpyur): Rayon merkezinden 7 km mesafede yerleşen Mehriban köyünü ve ondan 3 km mesafe deki Aynalı (Daudaşen), 4 km mesafedeki İrind köylerini birleşetirir.

12- Mesdere (Mastara): Rayon merkezinden 9 km mesa fede yerleşen Mesdere köyünü ve ondan 3 km mesafedeki

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

1 207

Aşağı Pirtikan (Dzorakyuğ), 6 km mesafedeki Yukarı Pirti kan (Tsahkasar) köylerini birleştirir.

13- Aşağı Karakoymaz (Nerkin Sasunaşen): Rayon mer kezinden 13 km mesafede yerleşen Aşağı Karakoymaz köyü nü ve ondan her biri 3 km mesafedeki Yukarı Ağcakala (Ve rin Bazmaberd) ve Yukan Karakoymaz (Verin Sasunaşen) 4 km mesafedeki Aşağı Ağcakala (Nerkin Bazmaberd) köyleri ni birleştirir.

14- Susuz (Tsamokasar): Rayon merkezinden 1 6 km me safede yerleşen Susuz köyünü ve ondan 2 km mesafedeki Yeni Ertik (Nor Artik) köylerini birleştirir. Talin rayonunda adları değiştirilen yerleşim birimleri:

Geçmiş -Asıl Adı

Yeni Adı

Düzkend Zorba Kulderviş Pirmelek Sıçanlı Şıhhacı Yukarı Aşağı Pirı<ltan Yukan Ağcakala Aşağı Ağcakala

Baroj Sorik Vosketas Areg Avtona Şgarşik PirtikanTsahkasar Dzorakyuğ Verin Bazmaberd Nerkin Bazmaberd

Ad yaman

Garihovit

03.01 .1935 03.01 .1935 03.01.1935 03.01.1935 03.01 .1935 03.01.1935 02.03.1940 02.03.1946 1 2.1 1.1946 12. 1 1 .1946 12.1 1.1946

Gözlü Dedeli Yaşil

Akunk Yeğnik Kakavadzor Verin Sasunaşen Nerkin Sasunaşen Getap Karmpaşen Suser

1 2.1 1 .1946 12.11.1946 12.1 1 .1946 12.1 1 .1946 12. 1 1 .1946 12.11 .1946 12.11 .1946 1 2.1 1 .1 946

Yukarı Karakoymaz Aşağı Karakoymaz Karakulak Kırmızılı Kılçatah

Değiştirildiği Tarih

208

Eziz Elekberli

Susuz Aynalı

Tsarnakasar Davdaşen

12.1 1 . 1946 19.04.1950

Alagöz Boğutlu St. Kasabası Karakulak st. Ksb.

Aragats Arteni st. Ksb. Getap stn. Ksb.

31 .07. 1950 31 .07.1950 31 .07.1950 31 .07.1950

Karaburun sts. Ksb.

Karrnpaşen

Mehriban

Katnahpyur

1 9.04.1950

Karrnpaşen Karaburun

Karakert

21.01 .1965

Masdere

Dalarik

21 .01 .1965

Ehenkçi

Zovasar

25.01.1978

Yukarı talin

Talin Daştadern

25.01 . 1 978

st. Kasabası

Aşağı Talin Sabuncu

Hatsaşen

25.01 .1 978 25.01 .1978

"Ermenistan"ın başka rayonlarında olduğu gibi Talin rayonu arazisinde de bazı yerleşim yerlerinin adlan değişti rilmese de Ermeni ideallerine göre "redakte olunarak" tahrif olunmuş şekilde işletilmektedir. Mesela Hagga-Akko, Gelto Galto, Tilik-Tilk, Dayan-Dian, Mestlere Masdara, Aşna-Aş nak, Egerek-Ararak, Zerince-Zamca vs. Talin rayonunun bir kenarından Arpaçay (Ahuryan) ça yı akar. Alagöz dağının bir kısmı, Karaburun yaylası da ra yon arazisindedir.

ÜÇKİLİSE (ECMİEDZİN) RAYONU Ağrı vadisinde rayon. 1 930 yılı Sentabrın 9'unda kuruldu. 1945 yılı Martın 12'sine kadar Vağarşapat rayonu, bu ta rihten itibaren ise Ecmiedzin rayonu adını aldı. Arazisi 379 km' dir. Rayon merkezi, Cumhuriyet statülü Üçkilise (Ecmied zin) şehridir. Rayon merkezine en yakın demir yolu dayanacağı 1 5 km kenarda yerleşen Üçkilise stansiyasıdır. Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe, 20 km'dir. 1 970 yılı bilgilerine göre; Rayonun arazisinde 1 cumhu riyet statülü şehir, 13 köy sovyeti vardır. Yerleşim yerlerinin sayısı 41'dir. Nüfusu (Üçkilise şehri hariç) 56 bin kişidir.

Cumhuriyet Statülü Şehir: Ü çkilise (Vağaşpart, Ecmiedzin): Ağrı vadisindedir. (Ararat düzlüğünde) 1924 yılında rayon, 1938 tarihinden iti baren Cumhuriyet statülü şehirdir. Nüfusu, 1 970 yılında, 32 bin idi. Şehrin Eramizi ikinci asrının ikinci yarısında kurul duğu yazılıdır. Ermeni Girigorian katalikasu burada oturur.

Köy Sovyetleri: 1- Hznauz (Aragats): Rayon merkezinden 1 1 km mesa fede yerleşen Hznauz ve ondan 2 km mesafedeki Ağcakala (Tsahgalanç) köylerini birleştirir.

210

Eziz Elekberli

2- Körpeli (Arşauys): Rayon merkezinden 8 km meafe de yerleşen Körpeli köyünü kapsar.

3- Ahavnatun: Rayon merkezinden 9 km mesafede yer leşen Ahavnatun köyünü ve ondan 2 km mesafedeki Dog guz (Dohs), her biri 3 km mesafedeki Ayarlı (Lemamedz) ve Frangonots köylerini birleştirir. 4-

Yukarı Zeyve (Verin Zelve, Taronik): Rayon merke

zinden 9 km mesafede yerleşen Yukarı Zeyve ve ondan 3 km mesafedeki Aygırlıç (Ağnaliç) köylerini birleştirir.

5- Üç Numaralı Sovhoz (Ginevud): Rayon merkezinden 8 km mesafede yerleşen Üç Numaralı Sovhos kasabasını ve ondan her biri 2 km mesafedeki Varmazryor (Arevşat) ve 9 Numaralı Sovhoz (Pthunk) kasabasını, 4 km mesafedeki 4 Numaralı Sovhoz (Vosgehat) kasabasını birleştirir.

6- Yukarı Garhun (Çrarat): Rayon merkezinden 1 2 km mesafede yerleşen Yukarı Garhun ve ondan 1 km mesafede ki Üçkilise stansiya kasabasını, 2 km mesafedeki Kemerli, 3 km mesafedeki Aşağı Türkmenli (Lusakyuğ), 4 km mesafe deki Yukarı Türkmenli (Apaga), 5 km mesafedeki Aşağı Gar hun Araks köylerini birleştirir

7- Aşağı Eylenli (Lenugi): Rayon merkezinden 6 km mesafede yerleşen Aşağı Eylenli köyünü ve ondan 2 km me safedeki Aşağı Zeyve, 3 km mesafedeki Elibeyli (Atarbek yan), 4 km mesafedeki Aralıkkolanlı (Aralık, Yukarı Kolanlı, Griboyedov) köylerini birleştirir.

8- Üzümcülük Enstitüsünün Baza kasabası (Mentsa van): Rayon merkezinden 12 km mesafede yerleşen Ment ka sabasını ve ondan 2 km mesafedeki 15 numaralı Sovhoz (Ay gek) kasabasını birleştirir.

9- Aşağı Hatınarh: Rayon merkezinden 1 0 km mesafede yerleşen Aşağı Hatınarh köyünü ve ondan 1 km mesafedeki

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

1 211

Kargabazar (Haykaşen), 2 km mesafedeki Yukarı Hatınarh (Aknaşen) köylerini birleştirir.

10- Noragert: Rayon merkezinden 9 km mesafede yerle şen Noragert ve ondan 2 km mesafedeki Bağramyan kasaba larını birleştirir.

11- Şirabad (Parakar): Rayon merkezinden 9 km mesa fede yerleşen Şirabad köyünü kapsar.

12- Samagar (Geğakert): Rayon merkezinden 5 km me safede yerleşen Samagar köyünü ve ondan her bir 1 km me safedeki Aydağ ve Muğan (Geğakert), 2 km mesafedeki Grampa (Dirazan), her biri üç km mesafedeki Karakoyun (Ferik) ve Yukarı Eylenli (Tsahkunk) köylerini birleştirir.

13- Molla Dursun (Şaumyan): Rayon merkezinden 6 km mesafede yerleşen Molla Dursun köyünü ve ondan her biri 2 km mesafedeki Daşdı (Daşt) ve Hacılar (Mrgastın), 4 km me safedeki HacıKara (Haygeşat) köylerini birleştirir. "Ermenistan" Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti Başkanlık heyetinin muhtelif kararlan ile Üçkilise ra yonunda adlan değiştirilen yerleşim yerleri:

Değiştirildiği Tarih

Geçmiş -Asıl Adı

Yeni Adı

Üçkilise Aralık Kolanlı

Vağarşapat Aralık

Aralık Kolanlı

Yukarı Kolanlı

Hacıkara Hacılar

Hay Keşat Mrgastan Şaumyan

03.01 .1935 03.01 .1935

Arşalyus Lusakyuğ Apaga Eçmiedzin Tsahkunk

03.01 .1935 03.01.1935 03.01.1935 12.03. 1945 04.04.1946

Molla Dursun Körpeli Aşağı Türkmenli Yukarı Türkmenli Vağarşapat-Üçkilise Yukarı Eylenli

212

Eziz Elekberli

Aşağı Eylenli Elibeyli Vannaziyar Kemerli Yukarı Karhun Aşağı Karhun

Lenugi Atarbekyan Arevşat Metsamor Crarat Araks

04.04.1946 04.04.1946 04.04.1946 15.07.1946 04.04.1 946 15.07.1946

Hzarauz 9 Nolu sovhoz ksb.

Aragats Pthunk

3 Nolu sovhoz ksb.

Girevet

04.04.1946 30.12.1957 30.12.1957

Kargabazar

Haykaşen

25.05.1 965

Üzümcülük Enstitüsü

Mertsavan

27.01.1965

Baza kasabası Ağcakala Ayarlı Ayğırliç Aşağı Zeyve Aşağı Hatınarh 1 5 Nolu sovhoz ksb Grampa Yukan Zeyve

Yukarı KolanlıAralık Kolanlı, Aralık Karakoyun Muğan Samağar 4 Nolu Sovhoz ksb Franganots Yukarı Hatınharh

Tsahgalanc Lernamerdz Agnaliç Arataşen Gay Aygek Dziazan Taronik Griboyedov

Ferik Hovdameç Geğakert Vosgehed

Amberd Aknaşen

25.01 .1978 25.01 .1978 25.01 .1978 25.01.1978 25.01 .1978 25.01 .1978 25.01.1978 25.01.1978 25.01 .1978 25.01 .1978 25.01 .1978 25.01 .1978 25.01 .1978 25.01.1978 25.01 .1978

Rayonun merkezinden Araban (Kasah) çayı, İ ranla sını rından ise Araz çayı akıp gider. Kadim haritalarda kayd olu nan Kazah çayının adı (Gazah sözünde olduğu gibi) kadim Gaz-az (Kas-as) boy adı ile ilgilidir. Hezer-ezer tayfaları adı ile aynı kökdendir.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ennenistan"

1 213

1932 yalının inzibati bölgüsüne göre, Vağarşapart (geçmiş Üçkilise, şemdiki Ecmiedzina) rayonunun arazisinde 71 yerle şim birimi vardı. Onların 52'sinde Türkler yaşıyorlardı. Lakin Zengibasar rayonunun her defa kurulub, lağv edilmesi ile ala kadar Ü çkilise rayonu da arazi değişikliğine maruz kaldı. Me sela 1937 yılının Dekabnnda Üçkilise rayonu arazisinden 14 köy alınıp Zengibasar rayonuna verilmiş, 1940 yıllarında Zen gibasar rayonunun lağv olunmasından sonra o köyler yeniden Üçkiliseye dahil edilmiştir. 1969 yılında tekrar geri alınıp, ikin

ci defa kurulmuş olan Zengibasar rayonuna kahlmışbr. "Ermenistan" yer adlarının tarihi Türk dilinde "ecdat", "ata", "baba" manasını veren "Eci" ( M- birinci şahsın tekine ait mensubiyet şekilcisidir) ve "çöl" manasını veren yazı" kompomentlerinden ibaret olduğu ihtimal dahilindedir. Ya ni "Ecdadların çölü, yolu, yurdu. Ecmiedzin sözünün üç müedzin · birleşmesinden geldiği ihtimali Üçkilise varyantı •

ile bir nevi tasdik olunur.

İcmuedzin: Güney Kafkasya'da "Ermenistan" Cumhuriyetinin merkezi Erivan' a 25 km mesafede meşhur bir Ermeni manastırı ve kiliseler manzu mesinden mürekkeptir. Kelimenin anlamı, Tann'nın yegane mevlüdünün indiği yerdir. Ecmiedzin'in Türkçe adı Üçkilise idi. Ermeniler, Saint Grego ir'un ilk Ermeni kilisesini Ecmiedzin'de kurarak onu yirmi yıl bu merkez den idare ettiğini kabul ederler. Ermenilere göre Hz. İsa, Ecmiedzin'e ine rek Ermeni kilisesini orada tesis ettiğine, böylece doğu ve batıdakilerden ayırdığına inanırlar. Yine kutsal yağın burada yapıldığına ve havarilerden bazılannıp mezarlarının burada olduğuna inanırlar. Ecmiedzin'in Ermeni lerin naza� ndaki bu !<utsa! önemi dolayısıyla Ecmiedzin katoğikosları öte denberi bu ruhani nüfuzlarından istifade ederek, bütün Ermeni toplumu nu hareketlerini ellerinde tutan siyasi bir makamdır. Tarih içinde ortaya çı kan üç ruhani merkezden biri Sis, diğeri ise Ahtamar'dır. Tarihte Van ve çevresinde Ermeniler Ahtamar'ı ruhani merkez kabul etmiş!Prdi. Bugün de Ermeni ırkçıları ve fundamentalisleri Van'ı, "Batı Ermenistan" diye ad landırdıkları bölgenin başşehri olarak kabul ederler. (Konu hakkında geniş bilgi için Dr. Davut Kılıç'ın Osmanlı İdaresinde Ermeniler Arasındaki Di ni ve Siyasi Mücadeleler, Ankara, 2000, ASAM Yayınlan).

HAMAMLI (SPİTAK) RAYONU Pembek bölgesinde rayon. 1937 yılının Dekabr ayının 31 'inde kuruldu. 1 949 yılı Sentabrın 26' sına kadar Hamamlı, o tarihten itibaren Spitak rayonu adanı aldı. Arazisi 576 km' dir. Rayon merkezi, rayon statülü Hamamlı şehridir. Rayon merkezinden Revan-Tiflis demiryolu hattı geçer. Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 101 km'dir. 1970 yılının bilgilerine göre; Rayonun arazisinde 1 ra yon statülü şehir, 12 köy sovyeti vardır. Yerleşim yerlerinin sayısı 24'dür. Nüfusu 43 bin kişidir. Nüfusun 12 bini şehirde, 31 bini köylerde yaşar.

Rayon Statülü Şehir: Hamamlı (Spitak): Pembek çayı (Kür havzası) sahilinde dir. 1 960 yılından itibaren rayon statülü şehirdir.

Köy Sovyetleri: 1- Kaltahcı (Artakyuğ): Rayon merkezinden 24 km me safede yerleşen Galtahlı köyünü kapsar.

2- Vardnav (Çraşen): Rayon merkezinden 9 km mesafe de yerleşen Vardnav köyünü ve ondan her biri 3 km mesafe deki Gaçağan (Lsmavan) ve Çotur (Sarames) köylerini bir leştirir.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ennenistan" 3-

1 215

Garal (Ketnolur): Rayon merkezinden 14 km mesafe

de yerleşen Garal köyünü kapsar. 4- Gursalı: Rayon merkezinden 6 km mesafede yerleşen Gursalı köyünü ve ondan 2 km mesafedeki Saral, 3 km me safedeki Efendi (Garadzor) köylerini birleştirir.

5- Spitak (Lernantsk): Rayon merkezinden 5 km mesa fede yerleşen Spitak köyünü kapsar. 6-

Ağbulag (Lusahpyur): Rayon merkezinden 22 km

mesafede yerleşen Ağbulag ve ondan 3 km mesafedeki Ka rabaya (Hikoyan) köylerini birleştirir.

7- Beykend (Medz Perni): Rayon merkezinden 1 7 km mesafede yerleşen Beykend ve ondan 5 km mesafedeki Göy yohuş (Saralarç) köylerini birleştirir.

8- Nalband (Şirakamut): Rayon merkezinden 1 1 km me safede yerleşen Nalbalbend kasabasını ve ondan 2 km mesa fedeki Tapanlı (Geğğasar) köylerini birliştirir.

9- Güllüce ( Saraart): Rayon merkezinden 8 km mesafe de yerleşen Güllüce köyünü ve ondan her biri 3 km mesa edeki Goran (Gogoran) ve Kızılören (Şenovan) köylerini bir leştirir.

10- Avdibey (Tsahkaşen, Tsahgabar) Rayon merkezin den 20 km mesafedeki Avdibey köyünü kapsar.

11- Muncuglu (Tsilkar): Rayon merkezinden 23 km me safede yerleşen Muncuglu köyünü ve ondan 1 km mesafede ki Keşişkend (Gehorot), 3 km mesafedeki Pemb köylerini bir leştirir.

12- Cildemel (Arevşoğ): Rayon merkezinden 3 km me safede yerleşen Cildemel köyünü kapsar. Hamamlı rayonunda adları değiştirilen yerleşim yerleri:

216

Eziz Elekberli

Geçmiş -Asıl Adı

Yeni Adı

Beykend Keşişkend

Medz Pemi Geharot Tsahkaşen

Avdibey Ağbulak

Lusahpyur

Değiştirildiği Tarih 03.01.1935 04.05.1939 26.04.1946

Vardnav

Craşen

02.03.1940

Göy Yokuş

Saralanç

26.04.1946

Goran

Gogaran

26.04.1946

Kaltahcı

Artakyuğ

26.04.1946

Karaboya

Hikoyan

26.04.1946

Kara]

Ketnaçur

26.04.1946

Kaçağan

Lernavan

26.04.1946

Kızılören

Şenavan

26.04.1946

Muncuklu Çotur Efendi

Tsilkar

26.04.1946 26.04.1946 26.04.1946 26.04.1946 19.04.1950 21.10.1967 25.01.1978 25.01 .1978 25.01 .1978

Hamamlı Güllüce Spitak Tsahkaşen-Avdibey Nalbend ksb. Tapanlı Çikdemel

Sarameç Karadzor Spitak Saraart Tsahkaber Şirakamut Geğasar Arevşoğ

Hamamlı rayonu Bazum, Şirak ve Pembek dağ silsilele ri arasındaki Pembek deresindedir. Pembek çayı bu vadiden geçerek rayon boyu akıp gider. Geçmişte bu arazide hepsinde Türklerin yaşadığı 24 köy vardı. Bu köylerden Güllüce, Avdibey, Kaçagan, Cikdemel, Çotur, Halbed, Göğyokuş, Taranlı, Ağbulag, Saral, Muncu lug, Efendi, Hamamlı, Yaguplu, Çaçur ve başkaları 19181 920 yıllarında güçlü Ermeni hücumlanna maruz kalmış, bu köylerin Türk ahalisi hayli derecede sıkıştırılıp köylerinden çıkarılmışlardır. Bu uygulama sonraki yıllarda da devam et-

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

1 217

tirilmiştir. Neticede 1 988 yılında rayonun yalnız üç köyün de-Gursalı, Saral ve Kızılören- Türkler yaşamağa devam edi yordu. Kızılörende ise Türklerle birlikte Ermeniler de yaşa maktaydı.

Gursalı: Dağlık arazidedir. Bir taraftan Kanlı çayının, diğer taraftan ise, Hundur dağ ve meşeliklerinin içindedir. İ ddialara göre, XIV. asnn evvellerinde köyü güçlü sel basıp götürmüş, sonralar Göğçe bölgesinin Çakırlı köyünden ge lenler burada yeniden yurt salmışlar.

Gursalı'nın yer adlan: Bozdar, Hereve, Çamırlı, Yelli yurd, Sanbulag, Çatag, Sarıbey yaylalan . . . Eli Daşı, Kılınçla yan ocağı ziyaretgahları . . . Dovşancıg, Ganşer, Kurddağı, De lidağ dağları . . . . Çatagan, Gotunun yastanası, Almemmed, Gedekler, Çillik, San yargan, Çökelik, Karaçoban, Aralıg me şeleri, Guyrus, Alcefer, Dikneler, Genşer, Arhac, Gödekler, Söğüdlü yolu, Kemer, Büyük Tar serhedleri. . . Tehmezin gü neyi, Saral binesi vs. 1 986 yılına kadar Gursalı' dan Azerbaycanm ayrı ayn bölgelerine 250'den fazla aile göç etse de 1988 hadiselerine kadar köydeki 441 evde 2026 Türk yaşamaktayadı.

Saral köyü kuzey ve batı tarafından Saralbinesi, Hacı kan tepesi, Kargauçan Güney ve Ley dağları ile çevrilmiştir. Köyün arazisinin esas hissesini onun yaylakları teşkil eder. Bu yaylakların en büyüğü Çubuklu yaylağıdır. O yaylakla rın yer adlan: Karayurd, Daşdemir, Ayağı Halhalı, Hanma dın Tapı, Uzundaş yaylası, kuzey-doğuda Bozavdal, Araz yurdu, Kırkbulag yaylaları, Kuzeyde Kabak güney, Daşlı yo huş, Yağdaşan, Danadaşı yaylakları, Sarısu, Çubuklu, Kara derzi, Ballıkaya, Sırhana, Hasanbiçen yaylaları, Kuzey-Batı da Arhasan yaylağı, Batdağlı deresi, Alişan bulağı, Hellendi deresi, Hanife yaylası vs.

218

Eziz Elekberli 1 988 hadiselerine kadar Saral köyünde 371 ailede 1856

Türk yaşıyordu.

Kızılören: Açıktır ki, köyün etrafında kırmızı taş ticaret haneleri olduğu için onu böyle adlandırmışlar. Köyün arazi sindeki yer adlan: Göngörmez dağ, Cıngıl yaylası, Süleyman deresi, Deve çatağı, Ağsu bulağı, Laçin kayası, Şerefin kaya sı, Nanızarlar, İ lanlı, Büyükdüz, Küçükdüz, Kurudere, Ağ daş, Kavaklık, Çubuklu, Aşağı yurd vs.

1988 yılına kadar Türklerin yaşadığı ve o yıl terke mecbur kaldıklan yerleşim yerleri: Gursalı, Saral, Kızılö ren . . . 1 988-1989 yıllarında Hamamlı rayonunda şehit edilen Türklerden bazılarının isimleri:

Adı

Doğum Yılı

Yaşadığı Yer

1958 1 954 1979 1930 1932

Saral Saral Saral Gursalı Gursalı

1948 1 958

Gursalı Gursalı

Hürnbetov Eli-Hürnbet oğlu Kocayev Esker-Kazım oğlu

1932

Hallavar Gursalı

Saray Memrnendin karısı

1956

Paşayeva Nazı-Zülfükar kızı

1910 1 932 1957 1966

Balacayev Teymur-Mesim oğlu Balacayev Süreyya-Hüseyin kızı Balacayev Şahin-Sayad oğlu Mustafayev Şefik-Meherrem oğlu Daşdemirov Rehim-Cabbar oğlu Ahrnedov Mesim-Ehmed oğlu Muhamrnedova Tevekkül Neriman kızı

Kocayev Sohbeddin-Veli oğlu Elekberov Hıdır-Budak oğlu Baytalova Firengiz-İbrahim kızı

1941

Gursalı Gursalı Gursalı Hamamlı Gursalı

CEMBEREK (GRASNOSELSK) RAYONU Gökçe bölgesinde rayon. 1 937 yılı Dekabrın 31'inde kuruldu. Bu yıla kadar Dili can rayonunun terkibinde idi. Arazisi 697 km' dir. . Rayon merkezi, Ağstafa çayının kolu olan ve Getik çayı sahilinde yerleşen Kırmızıkend (Mihaylovka, Krasnoselk) köyüdür. (Şimdi şehir tipli kasabadır.) Rayon merkezine en yakın demir yolu dayanacağı 1 6

km kenarda yerleşen Şorca stansiyasıdır. Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 1 25 km'dir. 1970 yılı bilgilerine göre; Rayonun arazisinde 13 köy sovyeti vardır. Yerleşim birimlerinin sayısı 20'dir. Nüfusu 26 bin 300' dür.

Köy Sovyetleri: 1- Ağbulag: Rayon merkezine 12 km mesafede yerleşen Ağbulag ve ondan 4 km mesafedeki Nadejdine (Şorca) köy lerini birleştirir.

2- Ardanış (Artaniş): Rayon merkezine 24 km mesafede yerleşen Ardanış köyünü kapsar.

3- Başkend (Ardzvaşen): Rayon merkezine 24 km mesa fede yerleşen Başkend köyünü kapsar.

4- Gölkend: Rayon merkezine 20 km mesafede yerleşen Gölkend ve ondan 7 km mesafedeki Cıvıhlı köylerini birleş tirir.

220

Eziz Elekberli 5- Çil: Rayon merkezine 34 km mesafede yerleşen Çil

köyünü kapsar.

6- Karakaya: Rayon merkezine 27 km mesafede yerleşen Karakaya ve ondan 4 km mesafedeki Yanıkpeye (Meşekend) köylerini birleştiri.

7- Kırmızıkend (Mihaylovka, Krasnoselsk): Rayon mer kezi olan köyü kapsar. 8-

Martuni: Rayon merkezine 13 km mesafede yerleşen

Martuni ve ondan 1 km mesafedeki Yeni Başkend (Nor Başk yuğ) köylerini birleşetirir.

9- Aşağı Cemberek (Nerkin Camberek): Rayon merke zine 4 km mesafede yerleşen Aşağı Cemberek ve ondan 3 km mesafedeki Yeni Cemberek (Verin Camberek) köylerini bir leştirir.

10- Rubenokert (Orcanikidze): Rayon merkezine 5 km mesafede yerleşen Rubenakert köyünü kapsar.

11- Tohluca: Rayon merkezinden 25 km mesafede yerle şen Tohluca köyünü kapsar.

12- Goturbulak (Ttucur) : Rayon merkezinden 8 km me safedeki Goturbulak şehrini kapsar.

13- Çaykend: Rayon merkezinden 25 km mesafede yer leşen Çaykend köyünü ve ondan 4 km mesafedeki Beryabad, 5 km mesafedeki Ernirheyir köylerini birleştirir. Sovyetler Birliği zamanında Cemberek rayonunda adla

n değiştirilmiş yerleşim birimleri:

Geçmiş -Asıl Adı

Yeni Adı

Kırmızıkend Mihayilovka-Kırmızıkend Nadejdino Rubunakert

Mihaylovka Krosnoselsk Şorca Orconikidze

Değiştirildiği Tarih

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Errnenistan"

Başkend Yanıkkaya Goturbulak

Ardzvaşen Meşekend Ttucur

1 221

25.05.1978 25.01 .1 978

Rayonun merkezinde Malakanlar da yaşardı. Onlar bu yerlere XVIII. asnn evvellerinde göçüp gelmişler. Stariy Mi hayllova (Şimdiki Krasnoselk) kasabası da o vakitler "Şah Meydanı" (Şah İ smail' in köyü-Şah İsmail askerleri ile b'u bü yük düzlükde gecelemiştir) denilen bir arazide-Şımıh, Göğ çe ve Karakoyunlu'nun kavuştuğu yerde kurulmuştur. Eski Başkend, Aşağı ve yukarı Cemberek, Goturbulag köyleri ise çok sonralar kurulmuş, Ermeniler bu köylere XVII. yüzyılda İran ve Türkiye'den göçürülmüşler. Buralar Azerbaycan Türklerinin otlak ve yaylak yerleri imiş. 1 91 8-1919 yıllarında bu arazide Ermeni Daşnaklannın hücumlarına karşı halkı seferber eden yiğit oğullardan biri de Daşkend köyünden Meşedi Kasım Hacı Kerimoğlu ol muştur. Göğçe toy meclislerinin birinde esir alınan Aşık Necef, Daşnaklar tarafından iki gün aç susuz bırakılır, okumağa mecbur edilir, sonralar da Çahırlı köyü ile Basargeçer arasın daki Gültepesinin üstünde yüreğine kaynak semaver bağla narak ağır işkence ile öldürülmesi

tam o günlere tesadüf

eder. 1 920 yılının sonuna kadar Gence gubemiyası Kazah ka sabasının Cemeberek nahiyesi gibi Azerbaycanın terkibinde mevcut olan Cemberek rayonu arazisinde o vakitler toplam iki Ermeni köyü varmış; Cemberek, Goturbulag. Sovyet dev rinde ise Ermenileri bu yerlere göçürmekle daha üç Ermeni köyü (Yeni Başkend, Martuni ve Orconikidze) kuruldu. Ce mebereğin Azerbaycandan koparılması "Ermenistan"ın Rus bolşevik hükümeti tarafından işgal edilmesi ile bağlıdır. Şöy-

222

Eziz Elekberli

le ki, XI. Rus ordusu "Ermenistan" da Sovyet cumhuriyeti kurduktan sonra-1 920 yılının Dekabrında- Göğçe ve Karako yunlu Azerbaycandan alınarak Ermenistana katıldı. Bu, 6 bin km'lik bir arazi idi. 1938 yılında Azerbaycanın Gedebey rayonunun eski Başkend köyü de yenice rayon statüsü almış Cemberek rayonuna bağlandı edildi. Böylelikle yerli satıl mışların günahı üç batında daha bir Azerbaycan köyünü de böyle Ermenilere bağışlandı. Cemberek rayonunun bir parçası da Karakoyunlu arazi sini teşkil eder. Esas hissesi Cemberek rayonunun terkibine dahil olan Karakoyunlu deresi Dilican deresi ile Soyukbulak yaylasının arasında yerleşir. Çar Rusyası devrinde buralar da Gence guberniyasının Kazah kazasına dahildi. Karako yunlu deresi, Alacıhkaya, Murtel, Ağkilise, Polad, Salah, Gö ğerçinli, Karakaya, Yanıkpeye, Çaykend, Beryabad, Emirhe yir, Gölkend, Cıvıhlı köylerindern ibarettir.Karakoyunlula rın Azerbaycan Cumhuriyeti ile alakası Murğuz dağları va sıtası ile olmuştur. Bu yerlerde "Ermenistan"ın başka arazi leri gibi "Dede Korkud"la hayli sesleşen makamlar yeteri ka dardır. Murğuz dağlarında mukaddem bir ocak, ocağın ya kınlarındaki düzenlikte çoban, koyun sürüsü, kurd, it, daş heykelleri vardır. Bu yerlerde Kazandüşen yurdu, Kazandü şen deresi vardır. Muğruz dağlarında kayaların arasındaki Ağcakala adlı bir kala da vardır. Halk arasında bu kala hak kında rivayet yaşar. Kaçak Keremle, İsrafil Ağa hakkındaki rivayetlerin bir çoğu da Karakoyunlu deresi ile ilgilidir. Bu da tesadüf değil. Kerem uzun yıllar Karakoyunlu meşelerini sığınak olarak kullanmıştır. Bu meşelerde Kerem'in adını yaşatan hayli yer adı vardır: Kerem deresi, Kerem köprüsü, Kerem meydanı, Kerem Kayası, Kerem Güllelisi vs.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

1 223

Baş Karakoyunlu deresinde-Soyuğbulag yaylasında Yanıkpeye ile Emirheyir köyleri arasında yerleşen Kerem Kayası, Karakoyunlunun en tanınmış abidelerinden biridir. Bu yer Kaçak Kerem'le beraber, başka halk kahramanlarının Pirveli'nin, İ smail'in, Gandal Nağı'nın, Bozalganlı Kaçak Tanrıverdi'nin, ona arka olan Karakoyunlu Dövlet Hanın vb- kaçakların adı ile de ilgilidir. Kerem kayasına doğru uza nan dağ çıkar, iki dere çayının birleşdiği pasa düşen Çatag adlı yerden geçer. Çatagtana geçen çığır sıldırımdan öterek Kerem' in özünün yaşadığı kayaya gelir. Kerem kayasının di binde göıiinmez yerde küçük bir pusgu mağarası var. Ke rem kayasının üstünde ise kaçakların a tlarının saklanması için hususi gizli yer düzeltilmiştir.

Cemberek rayonu arazisindeki bazı yer adlan: Soyug bulag yaylası, Amanyeter deresi, Cantepe dağı, Gongallı yaylası, Demiroy bulağı, Çirçir deresi, Karaguzey, Bezirgan kalası, Goşabulag, Silendere, Paşadüzen çatag, Dikdaş, Ge deölen, Armudlu, Öküzölen, Meylevvurulan, Tahta, Dofya lı, Selleme, Novruzlu, Namazyalı. Cemberek rayonu, üç taraftan Muğruz, Areguni ve Şah dağ silsileleri ile çevrilmiştir. Adatepe (2427 m), Çaldaş (2743 m), Goşadağ (2901 ) zirveleri de rayonun arazisindedir.

1988 yılına kadar Azerbaycan Türklerinin yaşadığı ve o yıl terke mecbur kaldıkları yerleşim birimleri: Çil, Arda nış, Şorca, Tohluca, Gölkend, Çaykend, Emirheyir, Berya bad, Yanıkpaye, Ağbulag, Cıvıhlı, Karakaya, Kırmızıkend, Rubenakert. . . "Ermenistan" devlet teröıii sırasında 1 988-1 989 yılların da Cemberek rayonunda şehid edilen Türklerin adlan:

224 1

Eziz Elekberli

Ad!

Doğum Yılı

Yaşadığı Yer

Hacıyeva Fatma-Esker kızı

1922

Ağbulak

Helilova Firengiz İsmailov Mecid-Feteli oğlu

1958

Ardanış

1910

Cil Ardanış

İsmayılov Eli-Abbaseli oğlu

1928

İsmayılov Semed-İsmail oğlu

1930

Ardanış

Eleskerova Bahar-Süleyman kızı

1920

Ardanış

Hesenov Hesen-Şaban oğlu

1 934

Ardanış

Aliyev Kalender-Mahmud oğlu

1973

Gölkend

Kocayev Cahan-Ali oğlu

1930

Gölkend

Ehmedov Nesir- Albaba oğlu

1933 1918

Gölkend

Sanyev Berhudar-Mirze oğlu Eliyeva Zernişan-San kızı Zeynelova Rukiyye-Sultaneli kızı Cemalova Şehla-İman kızı Cemalov Beybud-İman oğlu Şamilov Nesib-Mecid oğlu Ehmedov Elcan-Tağı oğlu 1Mustafayev İbrahim Memmed oğlu

Gölkend

1932

Ernirheyir

1954 1983 1988

Ağbulak

1933 1968 1911

Ağbulak Ağbulak Gölkend Yanıkkaya Cil

1 225

CELALOGLU (STEPANAVAN) RAYONU Dağ Borçaiısının Loru bölgesi arazisinde rayon. 1 930 yılında kuruldu. Arazisi 630 km'dir. Rayon merkezi Cumhuriyet statülü Celaloğlu şehridir. Rayon merkezine en yakın demir yolu dayanacağı 30 km kenarda yerleşen Kolagiren stansiyasıdır. (Büyük Kara kilise rayon arazisinde). Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 1 57 km'dir. 1 970 yılı bilgilerine göre; Rayonun arazisinde 1 Cmhu riyet statülü şehir, 2 köy sovyeti vardır. Yerleşim birimleri nin sayısı 18' dir. Nüfusu (Celaloğlu şehri hariç) 1 7 bin 400 ki şidir.

Cumhuriyet Statülü Şehir: Celaloğlu (Stepanayan): Toha (Debed) çayının sahilin dedir. 1 938 yılından beri Cumhuriyet statülü şehirdir. Şehir sovyetine Errnenis ve Şakerde köyleri de dahildir. Vaktiyle Bolşevik maskesine bürünmüş Ermeni Daşnak çetesi liderle rinden, Azerbaycan Türklerinin celladı S.Şaumyanın adını taşır.

Köy Sovyetleri 1- Egerek (Agarak): Rayon merkezinden 1 1 km mesafe de yerleşen Egerek köyünü kapsar.

226

Eziz Elekberli

2- Vardablur: Rayon merkezinden 13 km mesafede yer leşen Vardablur köyünü ve ondan 1 km mesafedeki Opartis köylerini birleştirir.

3- Gerger: Rayon merkezinden 9 km mesafede yerleşen Gerger köyünü kapsar.

4- Gülegerek (Kyulogarak): Rayon merkezinden 1 1 km mesafede yerleşen Gülegerek köyünü kapsar.

5- Goturbulag (Katyahpyur) : Rayon merkezinden 1 7 km mesafede yerleşen Goturbulag köyünü kapsar.

6- Nikololayevka (Kirov): Rayon merkezinden 4 km mesafede yerleşen Kirov köyünü kapsar.

7- Çubuklu (Pokrovka, Kuybışen): Rayon merkezinden 1 1 km mesafede yerleşen Çubuklu köyünü kapsar.

8- Kurtan: Rayon merkezinden 16 km mesafede yerle şen Kurtan köyünü kapsar.

9- Lecan: Rayon merkezinden 8 km mseafede yerleşen

Lecan köyünü ve ondan 3 km mesafedeki Lorugula (Lari Be ra),

4 km mesafedeki Karamemmed (Aleksandrovka, Mak

sim Gorki) köylerini birleştirir.

10- Rus Gergeri (Puşkino): Rayon merkezinden 1 6 km mesafede yerleşen Rus Gergeri köyünü kapsar.

11- Yurd: Rayon merkezinden 9 km mesafede yerleşen Yurd ve ondan 3 km mesafedeki Heyder Bey (Sverdlov) köy lerini birleştirir.

12- Yağdan: Rayon merkezinden 15 km mesafede yerle şen Yağdan köyünü ve ondan 3 km mesafedeki Ovandere (Ovnadzor), 4 km mesafedeki Kokes köylerini birleştirir. Celaloğlu rayonunda adlan değiştirilen yerleşim birim leri:

1 227

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

Q�ğişt4'ildiği Tarih

Ge_ç_miş -_A�!_��.!

x_eni_Adı

Celaloğlu

Stepanavan

1924

Goturbulak

Katnahpyur

03.01 . 1 935

Rus Gergeri

Puşkino

14.02.1937

Nikolayevka

Kirov

27.02.1938

Karamemmed

Aleksandrovka

. . .

Aleksandrovka

Maksim Gorki

22.02.1939

Pokrovka

.. ...... ..

Heyderbey

Sverdlov

01 .06.1940

Ovandere

Ovnanadzor

19.04.1950

. .

. . .

(Karamemmed) Çubuklu

Celaloğlu rayonunun arazisinden Toha (Debed) çayı akıp gider. Rayon, bir taraftan Bazum dağ silsilesi ile örtül müştür. 1 988 yılına kadar Azerbaycan Türklerinin yaşadığı ve aynı yıl terk etmeğe mecbur oldukları yerleşim birimleri: Gerger, Rus Gergeri, Nikolayevka, Çubuklu, Karamemmed, Kokes, Kelekürek . . . 1 988-1989 yıllarında Ermeni devlet terörünün vahşiliği sonucu şehit olan Celaloğlu Türkleri:

Adı

Doğum Yılı

Yaııadığı Yer

Mustafayeva Besti-İsrafil kızı

1934

Gerger

İskenderov Temraz-Yusuf oğlu

1928

Çubuklu

Helilov Şerif-Cabbar oğlu

1947

Çubuklu

Helilova Gilas-Rüstem kızı

1930

Çubuklu

Yusufova Sarıgül Hanım

1952

Kokes

Emiraslanov Kedir-Nebi oğlu

1966

Nikolayevka

Eskerov Hemid-Memmed oğlu

1946

Celaloğlu

Abdurrahmanov Vahid-Hemid oğlu

1970

Çubuklu

228

Eziz Elekberli

ŞEMSEDDİN (BERD) RAYONU Kazalı-Şemseddin Sultanlığı arazisinde rayon. 1 930 yılı Sentabrın 9'unda kuruldu. Arazisi 824 km'dir. Rayon merkezi, şehir tipli Tovuzgala (Berd) kasabasıdır. Rayon merkezine en yakın demir yolu dayanacağı 28 km kenarda yerleşen Tovuz stansiyasıdır. (Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Tovuz rayonu arazisinde.) Rayon merkezinden Revan şehrine olan mesafe 2 1 1 km'dir. 1 970 yılının bilgilerine göre; Rayonun arazisinde 1 şehir tipli kasaba, 15 köy sovyeti vardır. Yerleşim yerlerinin sayısı 1 8'dir. Nüfusu 35 bin 300 kişidir. Nüfusun 7 bini şehirde, 28 bin 300'ü köylerde yaşar.

Şehir Tipli Kasaba Tovuzgala (Berd): Tovu� çayının (Ahınca çayının kolu) sahilindedir. 1963 yılından itibaren şehir tipli kasabadır. 1 976 yılında 8 bin nüfusu vardı.

Köy Sovyetleri: 1- Gulalı (Haykedzor): Rayon merkezinden 21 km me safede yerleşen Gulali köyünü kapsar.

2- Fermentasiya Zavodu kasabası (Haygepar): Rayon merkezinden 7 km mesafede yerleşen Haygepar köyünü kapsar.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

j 229

3- Hahum (Varagavan): Rayon merkezinden 25 km me safede yerleşen Hahum köyünü kapsar.

4- Verin Karmipahpyur: Rayon merkezinden 8 km me safede yerleşen Verin Karmipahpyur köyünü kapsar.

5- Gırği (Ardzvaberd): Rayon merkezinden 14 km me safede yerleşen Gırği köyünü ve ondan 13 km mesafedeki Kolagir kasabasını birleştirir.

6- Mosesgah: Rayon merkezinden 17 km mesafede yer leşen Mosesgah köyünü kapsar.

7- Nevur: Rayon merkezinden 7 km mesafede yerleşen Nevur ve ondan 3 km mesafedeki Ntsakar köylerini birleştirir.

8- Nerkin Karmirahpyur: Rayon merkezinden 1 1 km mesafede yerleşen Nerkin Kar:mirahpyur köyünü kapsar.

9- Noraşen: Rayon merkezinden 1 0 km mesafede yerle şen Noraşen köyünü kapsar.

10- Paravekar: Rayon merkezinden 29 km mesafede yer leşen Paravekar köyünü kapsar.

11- Tovuz: Rayon merkezinden 5 km mesafede yerleşen Tovuz köyünü kapsar.

12- Veligah ((Tsahkavan): Rayon merkezinden 17 km mesafede yerleşen Veligah köyünü kapsar.

13- Çınarlı (Çinari): Rayon merkezinden 25 mesafede yerleşen Çınarlı köyünü kapsar.

14- Çinçin: Rayon merkezinden 14 km mesafede yerle şen Çinçin köyünü kapsar.

15- Çoratan (Cöratan): Rayon merkezinden 14 km mesa fede yerleşen Çoratan köyünü kapsar. Celaloğlu rayonunda adları değiştirilen yerleşim birim leri:

230

Eziz Elekberli

Geçmiş -Asıl Adı

:V�!lJ AdL

Tovuzkala Veligah Kulali

Berd Tsahkavan Hay Gedzor

04.051939 04.05.1939

Fennentasiya zavodu ksb.

Hay Gepar

30.12.1964

Kırğı

Ardzvaberd

25.01 .1978

Ha hum

Varagavan

25.01.1978

Değiştirildiği Tari__h

Rayonun arazisinde Hahum, Tavuş ve Hndzorut çayla

n akar. Rayonun Cemberek rayonu tarafından Murğuz dağ

ları kapsar.

İREVAN (YEREVAN) RAYONU Ağn vadisinin kuzey kenannda, Zengi çayının sahilin de, deniz seviyesinden 850-1500 m. yüksekliktedir. Muhtelif devirlerde Çuhur-Şad vilayetinin, Revan Han lığı'nın, Revan guberniyasının, nihayet "Ermenistan" Cum huriyetinin merkezi olmuştur. 1 936 yılında i revan (muhtelif kaynaklarda Erivan viye

Revan) o tarihten itibaren Yerevan adını almıştır. 1 970 yılının bilgilerine göre; şehir 6 inzibatı rayondan

ibarettir. Lenin, Spandaryan Orcanikidze, 26 Komissar, Şa umyan ve Myasnikyan. Orcenikidze rayonuna Şorbulag ve Yukan Çraşen köyleri ve Sovetaşan rayonuna ise Haytarak ' köyleri de dahildir. 1 980 yılında Revan şehrinin nüfusu 1 mliyon 40 bin kişi

idi. Tarihi kaynaklara dayanan müellifler "Revan" adının ilk defa Eramizin VII. asrında geçtiğini kayıd ederler. Urartu Çan I Erkişti tarafındanı M.Ö. 782 yılında d ikilmiş Erebunu kalasının harabeleri pakınlannda salındığı iddia edilir. Yeri gelmişken, Ermeni alimlerinin Revan tarihini daha çok ka dimleştirmek yolu ile kendilerinin tarihi halk olduklarını is pat etmek gayretleri gülünçtür. Çünkü ne Revanın, ne de Erebuni kalasının şimdiki Ermenilere, yani Haylara ve onla nn hele de ilimde mubahisesi olan ecdadlarına katiyen dah li yoktur. Aslında Ermeniler, Revan'ın kadimliğini ispat et mekle bu arazilerde Türk-Oğuz boylarının daha eskilerden beri yaşadıklarını tasdik etmiş olurlar.

232

Eziz Elekberli Revan şehri muhtelif zamanlarda Sasaniler hanedanlığı

nın, Arapların, Karakoyunlu, Akkoyunlu, Safevi Türk dev letlerinin terkibine dahil olmuşhır. Özellikle Safeviler dev rinde Revan, Şah İsmail Hatayi'nin dikkat merkezi idi. O, özünün serdergesi olan Revangulu Hanı bu yerlere hüküm dar tayin ederken, şehrin imar edilmesine özel itina göster mesini emretmiştir. Muhammed

Hudabend (1578-1 587)

devrinde Revan şehrinin abadlaştırılması (imar edilmesi) sa hasında yeni işler görmüştür. Burada güzel bir han imareti ve hanbağı yapılmıştır. O devirde şehir topraklarının su tec hizatı ile bağlı hayli iş görmüş. Yeni su arklan (kanalları) ve sulama için büyük bir göl dikilmiştir. Sovyet devrinde Daş nak Partisinin önderlerinden Şaumyan'ın adı verilen bu gö le yerli Türkler her zaman Tohmag gölü demişler ki, bu da, deyilene göre, bir zamanlar Revanda hükümdarlık etmiş Mahmud Hanın lakaplarından biridir. 1 679 yılı Eylül ayının 4'ünde baş gösteren zelzele netice sinde Revan şehri yer ile yeksan olmuşhır. Lakin kala yeni den inşa edilmiş ve büyüyüp genişlemiştir. XVIII. asrın or talarında Ağrı vadisinde, Göğçe gölü havzasında ve Araz ça yından güney-batıya doğru uzanan büyük bir arazide kurul muş olan Revan Hanlığı'nın merkezi olarak daha da geliş miştir. Revan Hanlığının mevcud olduğu tarihi zaman kesi minde Türkiye, İran ve Kartli-Kaheti (Gürcistan) devletleri nin savaş meydanı olduğundan Revan şehri de tez tez hü cumlara göğüs germesi olmuşhır. XIX. Asrın evvellerinden itibaren ise Revan şehri özellikle Rus kuvvetlerinin hücum hedefine çevrilmiştir. Mesela, 1 804 yılında General Sisinov, 1 808 yılında General Gudoviç vb Revan kalasını almak için uğraştılar. Nihayet 1 826-1 828 yıllarında Rusya-İran savaşı zamanı, daha dakik desek, 1 827 yılı Ekim'in l'inde Rus Ge-

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ennenistan"

1 233

nerali Paskeviş'in kumandanlığı altındaki Rus kuvvetleri bü yük çetinlikle şehri işgal etmiş, Türkmençay Andlaşması ile Revan şehri Revan Hanlığı terkibinden alınarak zorla Rusya ile birleştirilmiştir. Bu zamandan itibaren tarihi Türk-Oğuz . kalesi olan Revan'ın Ermenileştirilmesi uygulaması büyük · hız almıştır. 1849 yılı Eyl� l'ün 9'unda Revan gubemiyası kurulduk tan sonra bu guberniyanın merkezi olarak Revan şehri yeni inzibati ehemmiyet kesfetmiştir. 1918- 1920 yıllarında Revan şehri Ermeni Daşnak hükümetinin, 1 920 yılından itibaren ise "Ermenistan" Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin başşehri ol muştur. Revan kalesinin ahalisinin esasen Azerbaycan Türkleri teşki1 etmiştir. Hele XVII. asırda Avrupa seyyahlarının şa hidliklerine göre bu kalede yaşayanlar ancak Müslümanlar olmuştur. Yazılı bilgilere göre 1 827 yılında Revan'da 2400 ai le, toplam 12 bin insan yaşamaktaydı. Lakin kalenin Ruslar tarafından işgalinden sonra yerli ahalinin bir kısmı İ ran' a ve Türkiye'ye göçmeğe mecbur olmuş. Onların evleri, mal mülkleri ise başka ülkelerden gelen Ermeniler tarafından gasp edilmiştir. Neticede 1 828 yılında artık Revan'da Azer baycan Türklerinin sayısı 1 807 aileye, yani 7 bin 331 kişiye inmiş, Ermenilerin sayısı ise 567 aileye, toplam 2 bin 379 ki şiye çıkmıştır. Bundan böyle, burada hem de 4 han, 41 bey ve sultan ailesine karşı toplam 8 Ermeni melik ve ağa ailesi ya şıyordu. 50 Ahund ve Mollaya karşı toplam 9 keşiş vardı. Revan kalesi arkeolojik bakımdan da, Doğunun, Türk Dünyasının mühim med eniyet merkezlerinden biri olmuş tur. Revan kalesinin özünün 50-60 burcu vardır. Kaledeki Hansarayı, XVII. Asrın nadir mamurluk incisi olan Göy Mes cid, seyyahları hayran bırakmıştır. Kalada daha 7 mescid, 23 mertebesi evler, erkek ve kadın hamamları, çok sayıda ker-

234

Eziz Elekberli

vansaraylar vs. olmuştur. Revan' daki Gürcü, Culfa, Serdar, Tağlı, Sulu, Susuz, Hacı Eli kervansaraylannın her birinde onlarla dükkan faaliyet göstermiştir. Yazılı kaynakların verdiği bilgiye göre, XVII. asırda Re van'ın üç büyük mahallesi vardı. Şehir, Tepebaşı ve Demir bulag mahalleleri. Bu mahalleler öz ilk adlarını yaşatarak gü nümüze kadar gelmiştir. Revan kalesinden sohbet açan ayn ayrı seyyah ve tetki katçılann kayt ettikleri bazı yer adlan: Şileci, "Sabuncu, Bo yağcı, Tohmagtepebaşı, Demirbulag, Bahçalar, Yoncalıg, Börkçü. Mahalleleri: Gürcü, Culfa, Serdar, Tağlı, Sulu, Su suz, Hacı Eli, Demirbulag, Serdar bulaglan, G ederçay, Kırh bulak, Derekend, Şeher, Abbasbulağı, Mescid meydanı, 2.al han Meydana, Dehle meydanı, Büyük Meydan, Şehir Mey danı, Göy mescid, Günlüklü Mescid, Günbezli Mescid, Hü seyinli Mescid, Kanlıtepe, Üçtepe, Kızıltepe.

İKİNCİ BÖLÜM

"ERMENİSTAN" ARAZİSİNDEKİ BAZI TARİHİ TÜRK BÖLGELERİ

Ağbaba Bölgesi Ağbaba bölgesi tarihen Doğu Anadoluya aittir. Bu top raklar Kars vilayetinin terkib hissesi gibi, 1877-1 878 yılların da Çar Rusyası tarafından işgal edilerek Tiflis guberniyası nın Kars kalesinin Ağbaba nahiyesi şeklinde Rusya'nın ter kibine katılır. Sovyet devrinde 1 930 yılına kadar Gümrü ka zasının Ağbaba nahiyesi adıyla adlandırılmış. "Ermenis tan"ın rayonlaştırılması zamanı bu arazide Amas(i)ya inzi bati rayonu kurulmuştur. Ağbaba mahalının bir hissesi de Kızılkoç rayonu arazisindedir. 1 920 yılında Sovyet-Türkiye sınırları tespit edildikten sonra Ağbaba bölgesinin eski İ biş ve Bezirgan köyleri Türkiye arazisinde kalmıştır. Mahal, Geçid dağları, Bazum, Şirek ve Kızılkoç dağ silsileleri ile çevrilmiştir.

Dereleyez Bölgesi Şerur-Dereleyez tarihi vilayetinin dağlık kısmını teşkil eder. Türkmençay Andlaşmasından ( 1 828) sonra Rusya'ya

236

Eziz Elekberli

bırakılmış, Çar hükümetinin 1870 yılı arazi inzibati bölgüsü esasen Revan guberniyasının Şerur-Dereleyez kazasına dahil edilmiştir. (Merkezi Baş Noraşen köyü). "Ermenistan" Sov yet Sosyalist Cumhuriyeti'nin rayonlaştırılması zamanı Ke şişkend ve Soylan rayonlarına bölünmüştür. Dereleyez bölgesi bir taraftan Basargeçer, diğer taraftan Dereleyez dağ silsileleri ile çevrilmiştir. Dereleyez (şimdi Ayotsdzor) dağ silsileri Arpa çayı ile Nahcivan çayı arasın dadır. Doğuda Zengezur zirvesine kavuşur. Uzunluğu 70 km, en yüksek zirvesi Gugu (3120 m) dağıdır.

Zengezur Bölgesi

Zengezur dağ silsilesi ile Karabağ yaylası arasındadır. Ona göre de bu arazide Zengi deresi de denilir. Bütün Zen gezur mahalı boyu uzanan bu dağ silsilesi Terter ve Arpa çaylarının yukan kısımlarından Araz çayına kadar gelip çı kar. Uzunluğu, takriben 130 km, yüksekliği ise 3904 metre dir. Çar Rusyası devrinde Gence Guberniyasıİtıh terkibinde idi. "Ermenistan" Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin rayon laştırılması zamanı mahallın bu cumhuriyette kalan kısmın da dört rayon (Meğri, Gafan, Gorus, Karakilise) kuruldu.

Dağlan: Gapıcıg, Alangez, Hustub, Işıklı Bergüşad, Gezbel, Kayalı, Miyanbuti, Şahbaz yurdu, Selefir, Şukretaş, Derbeadaşı, Hup,

Zengezur; Azerbaycan Türk Cumhuriyeti ile Azerbaycan'a bağlı Nahcivan Özerk Cumhuriyeti arasındaki bölge, 28 Mayıs 1918 tarihinde kurulan ve 27 Nisan 1920 tarihinde Sovyet Rus işgaline uğrayan Azerbaycan Cum huriyeti'ne ait bir toprak parçası idi. Bölgeyi Stalin, 1920 yılında, "Ermenis tan" Sovyet hakimiyetine girdikten hemen sonra Erivan'a hediye etmiştir.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Ermenistan"

1 237

Yaylaları: Hüyesinbeyçimen, Savlan, Hellergah. Çeşmeleri: Darbere, Kahlan, Şırşırı, Horalabnolu, Beh rembey.

Çaylan: Gilan, Meğri, Saggarsuyu, Ohçu çay, Beşit, Ba zarçay (Bergüşad) vs.

Göğçe Bölgesi Göğçe gölünün sınırlan boyu geniş. bir araziyi kapsar. Bu yerler, Rusya ile birleştirilene kadar Revan Hanlığının, sonralar ise Revan guberniyasının terkibinde idi.. Sovyet ha kimiyeti yıllarında ''.Ermenistan"ın rayonlaştırılması sırasın da Göğçe mahalı, 5 rayon arasında bölüştürülmüştür: Cem berek, Basargeçer, Aşağı Granlık, Kever, Yelenovka. Geniş otlaklara malik olan Göğçe mahalında yaşayan ahali daha çok çiftçilik, hayvancılık, bağcılık, halçacılık ve balıkçılıkla meşgul olur. Göğce aynı zamanda Azerbaycan aşık sanatının, aşk şiirimizin beşiklerinden biridir. Edebiyat ve medeniyet tarihimize Aşık Ali, Aşık Elesker, Aşık Esed, Aşık Gurban, Aşık Musa, Aşık Kasım, Aşık Necef, Aşık Sa fad, Aşık Meherrem, Aşık İ mran gibi nice nice üstad söz ve saz sanatkarları bahşetmiştir

Loru Bölgesi Borçalı, Rusya tarafından işgal edildikten sonra bu ara zide Tiflis kazası dahilinde Borçalı distansiyası kuruldu. 1880 yılında Tiflis guberniyası dahilinde Borçalı kazası tespit edilir. Ve onun en büyük nahiyesi de bu Loru olur. Loru, Borçalının dağlık kesimini teşkil ettiğinden ona Dağ Borçalı sı da diyorlar. Bu yerlerde bir zamanlar Loru şehrinin mev cudluğu ve o şehrin 1236 yılında Moğollar tarafından dağı-

238

Eziz Elekberli

tıldığı, XIV-XV. asırlarda yeniden inşa olunduğu, XV-XVIII. asırlarda İ ran ve Osmanlı hücumlarına maruz kaldığı yazılı dır. 1 9 1 8 yılının Oktabırında Ermeni Daşnak hükümetinin silahlı kuvvetleri beklenmedik bir zamanda Borçalıya hü cum ederek Loru ve Pembek arazilerini işgal eder. 1 91 9 yılı nın Ocak ayında Tiflis'te gerçekleştirilen "Ermenistan" -Gür cistan konferensında Barçalı kazası (aslında Loru nahiyesi) Neytrel zona ilan edilir. 1920 yılının Sentabrında Türk kuv vetlerinin Gümrü'yü tutmasından rahatsız olan Gürcistan hükümeti Loru Neytral zonasına nezareti kendi üzerine alır. 1 921 yılı Noyabnn 6'sında Gürcistan Bolşevik hükümeti ile "Ermenistan" bolşevik hükümeti arasında Loru mahalının "Ermenistan" a verilmesi konusunda andlaşmaya varılır. 1922 yılı Dekabrın 22'sinde Vorontsovka bölgesi de "Erme nistan"ın Loru-Pembek kazasına katıldı. Böylelikle, "Erme nistan"ın inzibati bölgüsünde Loru mahalı dört rayon (Bara na, Allahverdi, Celaloğlu, Vorontsovka) şeklinde yeniden oluşturuldu.

Pembek Bölgesi Pembekve Bazum dağ silsileleri arasındaki araziyi kap sar. Pembek silsilesi Gümrü şehrinden Göğçe gölünün ku zey-batı kısmına kadar uzanır. En yüksek zirvesi 3101 metre dir. "Ermenistan" Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin rayon laştırılması zamanı arazi esasen Hamamlı ve Büyük Karaki lise rayonları arasında bölüştürülmüştür. Bu yerler, tarihin müeyyen merhalesinde Borçalı Hanlı ğına dahil olmuştur.

Kadim Türk Oğuz Yurdu: "Errnenistan"

1 239

Şöreyel (Şirekel) Mahalı Mahalın büyük kısmı bugün Türkiye sınırları içindedir. Ahalisi bütünlükle Azerbaycan Türklerinden ibarettir. Ma halın Rusya tarafından işgal olunmuş kısmı "Ermenistan"ın rayonlaştırılması zamanı üç inzibati rayona (Düzkend, Agin, Ertik) bölünmüştür. Kadim Şam Türkleri olan Şirek tayfalarının M. Ö .IIl-11. asırlarda Don-Terek çayları etrafında yaşadığı ve Hazarların bir kolu olan bu tayfaların Kafkas dağlarını aşarak Azerbay cana gelmeleri Araz-Arpaçayı boyu yerleşmeleri yazılıdır. Dede Korkud destanlarında "Şeruk" şeklinde kaydedilir. Düzkend rayonunda Şirek adlı bir kala ve köy mevcuttur.