Hüseyin Namık Orkun - Türk Tarihinin Bizans Kaynakları by Türkçü Betik

••

•

••

ON SOZ

Türk tarihinin en mühim kaynaklarından birisini de, Bizans kaynakları_ te_ş kil etmektedir. Türk dünya sının ba tı . tarafına düşen ülke�erdeki .Türkler h a� kında çok değerli malQmat veren bu ·eserler aynı -zamanda Arab ve İran tarihlerinin verdiği. malilmatı da tamamlamaktadır. Gerek .Çin ve . ger�k Arab, İran tarihlerindeki Türklere dair ·malO.mat maatteessüf bir araya toplanmadığı halde Bizans.. tarihlerindeki Tlirklere dair ırialftniat daha 1778 de İoanne · Gotthiff Stritter · tarafından beş büyük cild olar�k çıkarılmış tır. Bu değerli eserde rrürklere, Hazarlara, Macarlara, Peçeneklere, Oğuzlara, Kumanlara, Tatarlara ve daha sair Türk soyuna men·sup ulu slara aid mala.mat top lanmış ve lat.inceye de çevrilmiştir. Bundan· sonra Dieterich de 1912 yılında tıbkı Stritter gibi 'Byzantinische Quellen zur Lander und Völkerkunde adile iki cildlik bir eser yazmış. isede bu toplama bir · az a cele yapılmış ve bazende inanı_ lmama�ı gerek olan maldmat verilmiş tir.· Yani tenkidi u sullerle eldeki malzeme işlenmemiştir. \

Macar alimlerinden Moravcsik Gyula'nu;ı da aynı mevzu ile iştigal ettiğini ötedenberi bilmekte ve · ya-

kında . eserini çıkaracağını tahmin etmekte · idim. Bu mevzuu kendi bakımımızdan yani Türk tarihi ·pakı mından işledikden sonra Moravcsik'in eseri çıkdı. Bina enaleyh kendi araştırmalarımı bir tarafa bırakarak bu değerli alimin çö:It mühim olan eserine doğrµdan doğruya başvurmağı daha yerinde · buldum. Moravcsik eserini Macar tarihi bakımından yazmış olduğu için biz eserden yalnız Türk tarihini alakalandıran �ısım� ları almakla iktifa ettik . .

Değerli alimin imzasını eserin . ehemmiyeti kında bir fikir vermeğe yeter buluyoruz. r

Hüseyin Namik

hak-

ORKUN

Türk-

Tarihinin Biza�s Kaynakları '

Türk ulusları hakkında malumat veren en . eski _eserler arasında Herodot'un Skythiadan· bahseden faslında birinci derecede malumat bulmaktayız. Bu izahatı Herodot bilhassa Aristeas ve Hekataios'un .k.itablarından almış olup bunlarda .her .halde Türk lerden . bahsedildiği şüphesizdir. Daha sonraki ·çağ larda yazılmış olan .eserler de Türkler bakında ma.. lumata tesadüf- etmekteyiz Pömponius Mela, Strabon ve Plinius'un eserlerinde Türklere aid olduğu kuv vetle tahmin olunan malumat vardır. Mililddan sonra ikinci yüz yılda Ptolemaios ve daha sonra eserini ikinci yüz yılın başı nda yazmış olan Dionysios Peri egetes Hazer de.nizi havalesine yayılmış olan Hunlar hakkında _malum.at vermektedir. Hunlar 375 yıllarında Maiotis gölü ( Azak deni zi)nin batı kıyılarında gözükmeğe başladılarki;. bu . yıllarda Roma İmparatorluğunun dilckat nazarını üz er lerine çekmiş hulunuyorlardı . .İşte bu tarihten itiba ren Yunan ve Latin kaynaklarında Hunlara aid ka yıdlarla karşılaşmaktayız� Bizans' .kaynaklarının bu Türk ulusu hakkında verdiği malumat\ kaydetmeden evvel bunlardan önce başka kaynakların verdiği' iza- hati anlatalım: Hunlar Hazer denizinin üstünden kafkaslara doğru uzandıkları ve buradan cenuba doğru yürüdllkleri vakit Ermenilerle temas etmeğe başla..·

mışlardı. 'Tam bu devirl erde de Ermenilerin edebi h areketleri başlamış bu.lunuydrdu. Binaenaleyh Er meni . kayn.a klarında Hunlara dair mühim malumat bulmaktayız. Agathangelos'un 456 yıllarında yazılmış olan e serinde Hu nların İran ile savaşları ve bunlar arasınd a yapılan hıristiyan propagandaları hakkında_ izahata tesadüf etm�kteyiz. Aynı izahatı · Gregorios Photistes'in hayatından bahseden �ymeon Metaphras tes'in aslında �unanca yazdığı, · . fakat Erı:µeniceye çevrilmişi elimizde bulurian 31 7 den 387 yılına ka darki vakaların tarihi olan eserinde . Hun1ar ai·a sında yapılan hıristiyanlık propagandaları ile Ermenilerin,. Alan, Masaget va Hu nlarla ola n savaşlarına dair d� izahat vardır. Bundan sonra ananeye nazaran V inci yUz yılda ihtimal daha sonraki çağlarda yazılmış olan Choreneli Moses'in Erıneni tarihinde de Hu nla rın ili ve IV ünctı yüzyıl.lard a ki tarih.l erine aid ma-: lumata tesadüf edildiği gibi Elise'nin tarihinde de 451-449 yıllarındaki İran ... Ermeni · savaşları milnase� betile Hunlardan ve Kafkasyadaki rrürk ulu slarından bahsedildigini görıpekteyiz. Hun tarihi bakımından Ermeni kaynakları maatteessüf şimdiye kadar taran madığındaİı bizde şiındilik bu k adarcık izahatla· ik tifa edeceğiz. Suriye kaynaklarında da Hunlar hakkında izahata tesadüf edilir: Mesela Chronicum Miscellarieum'da Hunların 395 yılındaki Anadolu, Mezopotamya v e Suriye ye olan . hilcQmları hakkında nıufassal maluıuat göze ça rpmaktadırki; .. yine aynı kaynaklardan bila h ara bu hücumu n manzum olarak da tasvir edildiğini öğrenm�kteyiz. . . Doğu Roma İmparatorluğu kuruldukdan · bir az . sonra da Latince kullanıldığından ilk çağlardaki es er ler bu dilde yazılmıştı. Bunlardan · birincisi 348-420 1

'··

yıllarına aid olan Hieronymus'un eseri olup · Hµnla rın 395 yılı hücumuna dair . kayıdları dikkate şayan dır. Bu hususda en mühim Latince eserde Ammianu s Marcellinus'un Res gestae adh eseridir. Bu mühim eserde Hunların ilk · devirlerine ;�aid çok değerli iza hata tesadilf ederiz. Hunlardan� bahis Yunan kaynaklarının başında Sa,r des'li Eunapios'un eseri gelir. Hayatının mUhim bir kısmını Anadoluda, bilhassa doğduğu şehird� ge� çlren Eunapios 270-395 yılları vakalarını yazmış olup kitabının bizi alakadar eden en mühim parçaları maalesef kaybolmuştur. Bu kaybolan kısımda müel lifin Hunların aslı v e · menşeleri ile uğraşdığını öğ r en .m ekteyiz. Bu malumatı bil �hare Eunapios'ı kaynak yapan eserlerde bu lmaktayız Eunapios'dan l�almış bazı parçalarda Gotların doğu Roriıa İmparatoluğuna s aldırışından bahsedilmekte ve bu saldırışın sebebi olar.ak Hunlar· gös terilmektedir. Aslen Mısırlı olan Olympiodoros'un eseri de Hun ların tarihi bakımından son derece mühimdir.· 412 yılıiıda Hunlaı9ın yanına sefir olarak, giden Olympio doros 407-425 yılları v ·a kalarını yazmış isede m�ale sef bugün elimizde Photios'un kit�bında iktibas ettiği parçalardan başka h iç bir malftmat kalmamı ş tır. Elimizdek i bu par çalar da bilhassa Hunlar nezdine yaptı ğı sefaretten bahseden kısımlar son derece mü him ol u p bu arada müellif bir deniz yolundan bah settiğine göre her halde Karadenizin şimal kıyıla rındaki Hunlar araRına gitmiş olduğu anlaşılmaktadıt. Eserden kalmlş başka .b ir parçada da Hunların İllyri cum ve Trakyaya yapdıkları hücumlardan bahsedil.. mektedir. Yalnız bazı pa rçalqrı �amanımıza kadar kalabilen bu iki kitabdan sonra tam nüshsı bugüne kadar kal·

mıŞ . olan ilk eser .Z osimos'un . tarihidir. �u eser Augustus'dan 410 yıllarına ka�ar ki vakaları havi olup Diocletianus'dan itibaren mufassal olarak devam et mektedir . . Bu , eser�e Hunların ansızın Avrupada . gözükmesi efsanesinin hakiki bir · şeklini .bulabilece-. ğimiz gibi Hun kralı Uldes tarafından öldürülen ( 404 yılı ) Gaina'nın isyanından da bahis vardl;l". Hundan mada daha bir çok münasebetlerle Hunlarda� bahsedilmektedir. Attila çağından önceki eserler arasında kilise ta. rihlerinde de malfimat bulabilmekteyiz. Bu hususta ilk zikrolunacak eser Philostorgios'un kitabıdır. K.a pl pado�iada doğan bu zat 368 - 433 yıllarında .yaşamiş olup Hunların daha �vvelki devirlerinde, Batı Hunia . rının Trakyaya, Doğ-q. Hunlarının da 395 de Mezopo mamya,- Suriye ve Kilikyaya olan .hücumlarını, Gaina' nın öldürülmesinde Hunların rolünll ve 425 de Aetius' un savaşlarında Hunların mevkiini anlatmaktadır. Tahminen 380 - 440 yılları arasında yaşamış olan Sokrates de tstanbulda d<;>ğmuş olup 305 den 4�9 y�lı na kadarki kilise tarihini yazmıştır. Bu eserde de Hunlarla Gotların ar�sındaki ·savaşlardan, 395 deki Hun hücumundan 430 da da Burgüdların Hunları ma s ğlup ettiğinden, 434 de Hun .kralı , Ruga 'ın ansizID: ölü .nünden bahsedilmektedir. Sokrates ile muasır olan Sozomenos ·Palestinde doğmuş olup d aha sonra lstanbulda yaşamıştır. tsa nın doğuşundan 323 yılına .kadarki kilise tarihinden �dhis olaı,ı ilk ese�t kaybolmuştur. Zamanımıza kad�r kalabilen eseri ise ikinci Theodosios'a .ithaf edilen ve 425 den 439 yılların aid olan kısımlarıda kaybolmuş olan yalnız bir kısmı elde bulunan eseridir. Bu eserde aurilara dair ,dikkate· şayan mühim kayıtlara t'esa düf etmekteyiz. E serde Hunların ansızın ortaya çık.

•

ması . münasebetile bunların Maiotis'i geçmeleri hak kındaki efsa�ıevi izahata, tesadllf edilmektedirki; ihti �ııl bu izahatı Eunapios'un kaybolmuş eseri�den al mıştır. Hunların· 395 deki hücumlarını ve 404 de Trak yayı istilalarını da hatırlatmaktadır. 410 da Hunların reisleri Uldes'in idaresinde Tunadan aşağı kısımlara yaptıkları hücumlar hakkında da muf�ssal izahata tesadllf etmekte yiz. �93· yıllarında doğmuş olan Th eo�a.retos 428 yılı vakalarına kadar bir kilise tarihi yazmış olup Hun lar hakkında da bazı kayıtları .dikkate şayandır. 395 yı hnda Tuna civarındaki Hun ulusl�rına hıristiyanlığı kabul ettirmek için rahibler gönderildiğini ve 434 yılında Hun kralı Roilas'ın İstanbul. surları önünde ansızın öldüğünü bu eserde bulmaktayızki aynı malumatı Sokretes de tekrarlamaktadır. , Kilise tarihleri arasında V incl yüzyıla aid 447 - 450 yıllarında rahip Kallinikos'u� üstadı Hypatios'un ha yatına dair yazdığı eseri hatırlamak lAzımıpr. Bu kü çük eserde Hu:qlara dair µe maluma . ta tesadllf olunur. Bu esere göre Hunların Trak yaya . h ncumlarından do layı 386 yıllarında Trakyada istihkilmlar yaptırılmıştı. Daha sonra Hunların 447 yılındaki Trakyaya hücum larını anlatan satırlara da tesadlif l e tmekteyizki muasır olması h esabile bu izahatın fevkaa.de ehemıp.iyeti var dır. Hunlar bu hücumda bir çok şehir işgal etmiş, hat ta lstanbula dahi tehlikeli dakikaJar geçirmişti. V inci yüzyıla aid başka kaynaklarda v.ardirki; bu mevzulara dolayısile temas etmektedirlr. V inci yüzyılın sonlarında Yunanca yazılmış olan İberialı Petros'uıi hayatına aid es' e rde de -ki 1zam�nımıza yalnız Süryani tercümesi kalmıştır.- beşinci yüzyılın başla rına aid vakalar sırası oda Ak HunlB:r lberlerin kom şuları olarak gösterilmektedir. Edessa'lı martirlerin ·

dah a diğer

bazı adamların :pıuc izelerini yazan adı

mechul müellifin kitabında

da �95 .. 396

daki Hunların

btiyük hücumlar�na da ir kayda rastgelinirki bu müna sebetle H un l ar İranlılarla bir.likte Edessaya hiicuriı etmekte ve. bu hücumu defe çalışan . R oına nı n yardımcı kuvvetleri arasında da Gotlar bulunmaktadır. Hun-Türk tarihi bakımından V inci yüzyıla aid en mühim ve en d e ğ e rl i eser Priskos'un kitabıdır. Bu zatın şahsı ve hal .t er cüm e s i hakkında X u ncu yüzyıla aid . . olan Suidas'ın l ek sik on u nda malftn1at vardır. ·Buna göre · Prisko s Trak y ad a P an iDn ş e h i ri n de d oğmu ştur. Bilahara tstanbula gelmiş, burada felsefe ve hitabet

ile uğraşarak geçinmekte ik e iı vezir · Maxim.inos ile dost olmuş, İkinci Tehodosiqs ta r afı n da n Maximinos 448 vılında Attilanın nezdine sefir olarak gönderil diği vakit Priskos da bun a arka �aşlık etmiş, bQ su retle Attila yanına. giden sefaret h e yetin e katılarak . Hunlar arasına gitm'iştL .Bu sefaret �en dört yıl sonra Priskosu yine Maximinos ile beraber Şamda bulınak tayız. Buraya· da Bizans· t ar a fın d a n gönderilmişlerdi; ki sonra. bu s e fa r e t ·M ı s ı ra g it miştir . Bir müddet son ra Maxrninos ölünce Priskos· lskenderiyeye seyahat etmiş, burada vuku bu l a n bir isyanda Bi z ansın büy � k bir memuruna verdiği" nasiha�ler saye�inde i sy an basdı r ıl� ı ştı . I\.endi izahına göre RomaY:a da gitmiş tir. Priskosun doğum t a r i hi ni 410-420 yıllarına koya bileceği:qıi.z gibi ö l üm yılını da 4 72 den sonraya ·koy mak lazımdır. Suidasın kayıdlarına · göre hitabete aid bir eserle bazı mektuplardan mada Bizans hüküm darlıgından ve Attila t arihin den bahseden tarihi bir es er yazmıştır. Maalesef bu eser kaybolmuş olup za.. manımıza ancak bazı parçaları kalabilmiştir. Elimiz deki bu parçalar 434 yılı v a ka la rı n da n başlamaJ.ç.ta olup ş u nlardan bahisdir: 4:34 de R uas ' ın ölümünden

sonra Hunlarla Bizanslılar arasinda ·Margos müsali . h ası akdolunmaktadır. 4 41 de Tun a havalisi istihkamlarıria Hunlar hücum eder; Viminacium , Ratiaria,. Noviodunum, Naissos'un muhasara ve zabtf; Attila yarnna ·Bizans sefaret heyetinin gidişi ve 4�7 de·Hun lar sefir Anatolios'un sefaretinden sonra sulh akdet mektedirler. Attila bir ç ok isteklerde bulunan ·sefa ret heyetleri göndermektedir. 448 de . Bizansa . yine sefaret heyeti göndermekte ve . burada · aleyhine sui� kasd hazırlanmaktadır. Maximinos sefaret heyeti Attilanın nezdine gitmiştir. 449 da Attila 'bir sefir göndererek - suikasdi terti b eden Chrysaphios'un. tedibini istemektedir. Attila nezdine Bizanslılar ·s efir gönder m ektedirler. 450 de Theodorios'un ölüm ünden sonra . Attila batı seferine hazırlanmakta olup Bizans sefir Ierini kabul etmemektedir. X uncu yüzyıla aid · kaynaklardan açıkca öğren mekteyiz ki Priskosun eseri bu · parçalardan mada daha su kısıınları da ihtiva . etmekte idi: Hunların Maiotis'i geçmeleri h akkındaki efsane, 441 -442 yıllarında vuku bul�n harplerin bazı . 4:ısıınları, 451 yılı batı seferinin bazı teferrüa6, 452 ltalya sefer'ine aid kayıdlar, Aquileia'nın muhasarası, Milanonun istilası Romaya· karşı hazırbklar, Atti1anın 453 de ôlftmü, At tilanın ölümiinden sbnr a geçen · vakalar, Attilanın oğlu Dengizih'in 466 da Bizansa karşı hareketi, 467 de Gotlarla . birlikte Bizanslılarla harp eden . flunların savaşları. Priskosun bu değerli eserinde Attilanın şahsına Hunların ahlak ve adatına, binalarına, ziyafetlere ve saireye dair o kadar mühim inaluıp.at v·ardırki bugün Attila hakkında yazılan eserlerin . hemen hepsi bu biricik malumatı tekrarlamağa mecbur olmaktadır. (Priskos'un bu" parçalarının mühim bir kısmının Türk.

çeye tercüme�i için bakınız: Hüseyin Namık Orkun, · Attila ve oğulları , İstanbul, 1933) Vinci yüzyılın Yunan müerrihlerini . . tamamlıyan Latin kaynaklarıdır. Bu vesile ile bunların da en mü himlerini kaydedelim: IV üncü yüzyıla a�d olan Amb rosius'un din� eserinq.e bir çok yerde Hun adına rastgelmekteyiz. V inci yüzyıla aid kilise muharrir leri arasinda bilhassa Orosios ve Salvianus'un eser1eri zikre şayand . ır. Şairler arasında Claudius Claudi anu s ile Sidoniiıs Apollinaris'in Hunlar hakkınqa kayıdları vardı. r. Batı eserleri arasında Attila devrine �id Prosper-· Aquitanus ve Hydatius'ıın kronikalarile . Cassiodorius'un Vl ıncı yüzyılın başında yazdığı kro . . nikası ve yine aynı yüzyıla aid Anonymus Vale sia nus namı verilen eser· zikre değer. Gerek mtielljflerin şahsı ve gerek eserleri hak kında bir az daha mufassal izahat vermek lazım ge len bazı eserler daha vardır ki bun ların başında ·Magnu� Felix Ennodius'un eseri · g elir. Müellif genç liğini yukarı ltalyaqa geçirmiş, rah ip sınıfına girmiş, uzun zaman Milano'da yaşa:µıış, 515 de piskopos . ol mu ş, 517 de,. 1staiibllia ·sefir olarak gönderilmişti. Bu zatın bir çok eserleri arasında bizi alakadar eden Doğu Got kralı Theoderi�he y;azdığı Panegyricus'u dur ki müellif bunu 504-507 yılları arasında yazmış tır. Bu eserde büyük Theoderich'in kronolojik bir surette zamanından. bahs ile medhedilmekte olup ·b u arada bazen başka kaynaklarda bulunmıyan pek mü him kayıdlara. tesadilf olunmaktadır. 484 yılında The dorich'in Bulgarlarla olan harbini, 504 d e hükümda rın Sirmium'u zabtını ve bu· münasebetle Bulgarlara 'karşı ·kazandığı ·zaferi kaydedilmekdir.. �u k�y�dlar Bulgar tarihi için son_ derece mühi� olup ilk defa olarak Bulgarların bu kayıdlarla tarih sahasına çık.

dığını görmekteyiz. İllir.ia'lı, Marcellinus Comes h üküm dar Justinianus un m aiyeti erk_a nından idi.· · Bu zat Eusebios.:. Hieron ymus kronikasıriı devam· ettirmiş isede Latince yaz· dığı bu. eserde Doğu Roman tarihine ·daha fazla ehem miyet vermiştir. Evvela eserinde 379 � 518 yılları va k alar ını , sonra da 5 1 9 - 534 yılları hadiselerini işle miştir. Bu· kitabı adı mechul birisi 548. yılıntı kadar devam ettirmiştir. Eserde · Hun .. Türk t�rihine dair mühim kayıdlara tesadüf olunmaktadır. Kayıtla rı n e�serisi Hunları n Avrupa daki tarihlerine ve bilJ.ıassa Attila devrine aiddir. Daha sonra başka ka y nakla rda tesadüf etmediğimiz ırialu m�t da vardır. Bulgarların Trakyaya ·hücumları hakkındaki kayıdlar p ek kıymet li olup bu malumatı_ ese�i devam ettiren zat tamaml a m ak t adır En eski ve en mühim Got mü errih i olan Jordane s (yahut Jordanis)- in iki tarihi h akkında Alman 'alim-· leri pek çok uğraşmışlar isede daha bir · çok nokta-· lar a ydın l atılm amı ş b ir halde durmaktadır. Bu eser lerden birincisi kısa bir Roma tarihi olup şu adı taşı� maktadır: De s um m a temporum vel origine actibu�que gentis Romanorum. Bu eseri mfielli.f Papa Vigili u s 'un ricası üzerine yazmıştır. Y ine aynı yılda Gotların ta rihine dair· bizi daha ra·zıa alak adar. eden ve De origine act ibusq ue Getarum · a �ını taşıyan eseı·ide telif etmiştir. Bu eser Gotların efsanevi · devirlerd,e n �tiba ren �üellifin zamanına kadarki Got tarihidir. Müelli fin hayatına dair malumatı da yine kendi es eri nd e bulmaktayız: Buna göre müellifin babası Alan kralı Candac'ın katibi olup kendisi Amalok ulusundan Gunt higis 'in memuru , idt Sonra rahib sınıfına gir m işti· Jordaiıes'in bu ikiıici eserinde Hun ta ri hine dair çok. kıymetli izahata rastgelmekteylz. Gotlarııi tarihi 1

....

1 i

13.

ile alakadar

olarak Hunların aslı ve . m en ş e i ile Mai otis'i geçişleri mufassalan anlatılmakt_adır. Attilanın .şeceresini, Bledanın öldürülüşünü, Attilanın kılıcının bulunması hakkındaki efsan�yi, Attilanın h arplerini, Batı seferini, ·İtalya· üz erine yürüyüşünü, öl ü münü ve defin mera simini, Attilanın oğullarının .mücadel�ıe·rini h ep bu eserde bulm akt a yız . Bu mühim kısıml_ardan mada Karadeniz in . şimalinde oturan Hun - TÜrk . kabile ve ,uluslarından da · bahsedilmesi ayrıca ehem .. mlyeti haizdir. Bu arad a Ağaçeri, Bu.Iga r, Savir ,Hu nugu r . ve Altziagir ulus adlarına r a B tladığ ımız gibi !b azı Fin-Ugor ulus adlarına da t e sadüf etmekteyiz. ·Hunlar hakkında daha bazı kısa ve· dağınık malu ·m at veren Bizans eserleri de vardır: Hükümdar Jus tinianos'un bir· n ov e lla sın d a Attila· zamanında Sirmi um'un ta hr i bi hatırlatılmaktadır. Joannes Lydos'un 554 y ı lı nd a yazdığı es. e rde de Hun l a rın 363 yılların ·daki .Kafkasya a�ınla rına, Attila. definesinin hükü m dar Leon t a ra fında n bulunuşuna dair kayıtlar vardır. Damaski.o s�un 556 . yıllarında İsidoros'un hayatına dair yazıldığı. kitabında Attila . "Skytha,,ıarile Romalılar!İı ·R oma ' önündeki ml\cadeleleri hatırlatılmaktadır .. VI / yüzyıla aid Th eodoros Anagnostes'in 450-527 yılı vakalarını havi kilise ta rihinde ·cte İran hü kümd arı ile .Hunların· 476 d aki m'iinasebatına d a i r izahata .tesadüf -etmekteyiz. Kappadok:iada Kaisareia başpiskoposu ·Andreas'ın eserinde de Hu nl arın Yecüc ve Mecücl (j rin .ayni 0 oldğuna dair bir kayıt ·vardır. . .vı ı�cı yüzyı lın b a ş lar ı n da M ytilene p is k Qp osu ·Olan Zacharias?ın eserininde z am a nımıza yalnız siiryani .dilindeki tercümesi . kalmış. ol�p. 450-491 yılları kilise tarihinı havi' olan· bu kitapda VI ıncı yüzyılı n ilk Y.ar ısın da H.u nların İranlıla r : ara sındaki t,.arpler, Hun ların Bizans ara zisi ne . girmeleri . ve Kafkasya ha·

1.4

valisi uluslarının Hır.is tiyan lığ a deveti . kaydedilirken Unaghur, Oghor, Sabhir, Burgar, · Kortrighar, Ahbar, Sarurgur, Ep ht ha lita gibi "ulusların adını kaydettiği ·g�JJi 523 yılınd . a Hunların. hıristiyanlığı kabul etmesi iizerine tµcilin Hun diline ç e vrild iğ in i de. yaz�r. Sllr· yani kaynakları arasında da 510-515 yillarında telif olunmuş olan rahib Josua Stylites'in eserinde Hunla rın 395 yılı . hücumlarından mada· V inci yüzyılın ikin ci yar ıs ı nda Bizans-İran harplerinde· Hunl�rın rolleri ·'

hakkında mühim kayıtlara tesadüf olunur. yı ın cı yU.zyılın ortalarında hükümdar Justinianosun muasırı olan l{osmas İndikopleustes ticaret maksadile l{aradeniz havalisinde, Arabistanda, Doğu Afrikada, Ceylan adasında seyahat yapmış, sonra lskenderiyede yaşamağa başlamı ş , 547-549 y ıl la rında coğrafi eserini hazırlamıştı. Bu eserde Hindistanın şima lind e sakin olan Hunlardan bahsedildiği gibi bu flunların. Ak Hun · adile de adlandığını yazma. �tadıı�. · �u k ita ba göre bun ... ların hakimiyeti Hindistana kadar uzamakta idi. Di ğer bir y erde de aralarında hıristiyanlık. yayılmış olan uluslar meyanında Hunlar ve Bulgarlar zikredil�ek ... tedir.

VI ın cı yüz yıl B iza n sd a tarih yalına çağının en .pa rlak devridir. Bu çağı Prokopiosun , eserleri açmak tadır. Bu zat ın hal tercümesi hakkında bi zzat kendi eserinde ba zı kayıtdlara . tesadüf edildiği gibi daha sonraki es er le"rde de bir· takım malftmat bulmaktayız. Pr9kopios Palestinde doğmuştur. Doğduğu · şehrin adı l{aisareia'dır. İhtimal V iµci yüz. yı lın sonlarında burada doğmu ştu . 527 de . h ü kümdar . Justinianos'un kumandanı Bel�zarın. hukuk müşa,viri olmu ştu. Bu va ... . zife dola y ısil e 527 - 531 traiı savaşlarına katıl.m ış, so�ra kumandan Belizar ile b irli kte Vandal'lara karşı Afr�kaya, Gotlara karşı İ talyaya, ,en . sonrada t ekr a r ·

İranlılara karşı savaşlara gitmişti. Ha yat ını � son. za m anlar ının ne sur�tl e ·, ge çtiği ni . bilmiyoruz. Pr o kopi. osun adını . taşıyan ve zam anımı za . kadar kalabilmiş oran üç es er vardır. .J3unla rdan biri. s ekiz k�taptan ibaret bir ·tarih olup eseriri l- II inci bölümleri İran sa va ş ını , III- IV Vandal savaşını, ·V - V'II de Got sava-· şını anlatır. .K it ap 549 ...550 de ya zılm ı ştır . VIII incl b ölüm sanradan eklenmi ş olup · 551-553 yılları vaka la rın ı ihtiva eder.· Diğ er eseri de altı kitaptan ib ar et · . oiup hük1lm dar Justinianos zamanında yapılan büyük m'imari eserlerden bahsetmektedir. Prokopiosun üçün cü es er i An e kd o ta · ad ını ta ş ım a kta olup· Latince His . töria a rcan a . adile yadolunur. Bu eser müellifin 9iğer · olup burada Justinianos. eserl eri n in ·: ta ma n ı ile aksi itham olu nm akta �ali sıkıntıların, ·yabancıların sald ırm a lar ının , . . hatta tabii afetlerin müs ebb i bi olarak i mpar ato r gös t er ilmekt ed ir Prokopiosun eserlerinde Hun·Tilrk tarihine ait pek · değerli. ka y ıd la ra tesadüf etmektey.iz : Tuna ha vali sinde bir isti hk amı n tamiri münasebetile Attilanın buraya olan akınından bahsedilmekt edir. Diğer bir yerde de Aetius ile Attilanın savaşlarından bahs edi .. \ lirki burada A tti la . Massaget'lerl e Skyth'lere · kumanda etmekt�dir. Daha sonra .Att il anın İtalya seferine ait yan� . Aquileia'nın z a bt ı na dair · mal11m olan epizo� d u mufassalş.n . kaydetmektedirki bu iz.a bat Jondane::. sin kayıdlarile bi rl e ştiğ in e gÇ>r e m üelli fin Pr os ko �u n kay bo lan . es er inden istifa d e et t iği anla şıl m a kta �ır . VI ıncı .yüz yılı n vakaları arasında da bir çok yerde . . Hu nlarda n bahsed il ir , Fa k at Pro kop io s ·Hun adı altında B ulg a rlar ı , Türkleri ve· daha· ba ş ka ulusları anlatmaktadır. Bu ulus lar ın en· doğ usunda . Ak Huniar . yani Eptitıialit , adı v er il e n ·ulus oturniak_ta idt Bunlar lra nlılar ı·n .. komşuları o lup ·v inci· yüz yıl�n ikincr· ya� ·

rısında İranlılarla mütemadiyeQ savaşmağa başlaniış1ardı. Kaf�asya havalisinden Maiotis'e kadar hatta Tunanın aşağı . akıntılarına kadar olan yerlerdeki Hunlardan da bir çok yerde bahsedilmektedir. Kaf kasya Hu .nları hakkında yani Sabirlere ·dairde ayni eserde. izahat vardır. Müellife göre Cherson ve Bos poros Bizans şehirleri arasında ki yerlerde de Hunlar oturmak ta idi. Hükün}dar birinci J ustinos 523 yılında Bosporos şehrine adam göndererek Hunlarla and laşmak istemişti. VI ıncı yüz yılın il k yarısında Hun lar diger uluslarla beraber Tuna boyu · ·üzerindeki Bizans ülkes�ne ardı arası kesilmiyen s aldıi· ışla ı" yap mışlardı. Kara denizin Şi ın a l kıyılarında · oturan ve Bizans ülkesine akın y�pan :Hunlar hakkında d� Pro� kopios VIII. inci bölümde bahs e .d er . 547 - 548 d e .Kırım Gotlarının hükümdarı Justinianosun nezdine sefir. göndermişti; ki ·bu sefaret heyetinden Maiotis ha vali sinde oturan :Hunlar hakkında d� malftınat almışlar dır. Binaenaleyh müellif eserinde ağ'lzdan da to p lamış olduğu mah1matı kaydetmektedir. Daha sonra 'Çtigur ve Kutrigur'lar hakkında da mühim . malumata . te sa düf etmekteyiz. Ayni eserde Bizans ordusunda bulu nan Hunlara· dairde kayıdlar olduğu gibi bu I-lun ların .reislerinin isimleri de zikredilmiştir. Prokopios bazı ·etnografik malft�atta vermekte dir : Ak.Hunların dış bakımları v e yaşayışları, I-Iunların s aç .. ...ve giyim. leri, S abirlerin h arp sanati, Utigutların yazı bilmemeleri hakkında da �ühim ka�yıdlar va rdı r . Prokopiosun hükümdar Justinianosun seferlerine dair yazdığı tarihin devamını da Agathias yazmıştır.

Agathias'ın hal tercümesini yine kendi eserinden öğrenmekteyiz.. Ahadoluda Myrina · şehrinde doğan Agathias daha küçük iken tstanbula gelmiş, sonra lskend�riyede tahsil etmiş,. 554 de tstanbula dönmüş·

1.7

tür. İskenderiyede hukuk öğrendiğinden 1 s t a nbulda avukatlık

�tıneğe

başlamıştı.

Ölümü

genç

yaşında

den önce olmuştur. Ya z dığı ta �ih i es�ri 552-558 yıl ları vakalarını havi olup kita bını bitirememiştir.

582

Eserde kumandan Nars es'in idaresinde Gotlar, Van dal l ar, Franklar ve İr a nlı lara karşı yapılan s a vaş la r daıı bah s ed il me k t edi r . Vak.alara Pr ok o pi os uQ bırak Bu k i ta p ta Hun-Türk . tatığı y e rden başlamaktadır. . '

rihi bakımından

V i nc i yüz

değerli satırlara

yılın sonlf}rında

rastgelmekteyiz

Ephthalitlerin

İran lıla ra

555 - 556 yılinda· Sa birlerin Bizans� lılaria b e ra be r İr an lılara karşı s a vaşı, - başka , bir Sabir gurupu da İran o rdu s u nd a bulunmakta idi.- ltal':'

karşı

savaşlarını,

ya Gotları

arasında da

Hunların bulunduğu

Bittores

ulusuna

kaydedilmelrtedir.

mensup

Agath ias' ı n

şu kaydı d� mühimdir: 552 ·de İtalya - Got harbinde . Hun harp u sulü tatbi k edilmişti. E s e rin sonlarında da Maiotis ve Don havalisindelt.i Hunlardan bahsedil mekte olup Utigur ve Kutrigu rların tarihine. aid de mühim malftrtıat verilmektedir. Müellif 558 de Kutri gurla rı n Bizans ülkesine - hücumlarını ve bunlarla yapılan savaşı mu fassa l ola rak anl atm ak tad ır VI ıncı yüz yıla aid umumi tar�bi de toannes Ma l a las yaz mıştır. Maal esef bu z a t ı n hal tercümesi hak .kında malumat bulama maktayız. B ütün bildiklerimiz hep ih t im al l e rde n ibarettir. Müellifin 491-578 de ya.

şadığı za·nnedilınektedir.

Malalasın

umumi tarihi 18

k i taptan ibaret olup eser mukaddes kitapların ver diği tarihi izahat ile başlaınakta ve bu izahata Yu n a n efsanevi çağları karıştırılarak d o ğ u ulus ları ndan da bahsedilmektedir. B u n dan sonra Roma krallarının tarihi, Bizans imperatorluğu anlatılmakt�dır. Ma lal a s ın bu eserin d·e Septimius· Seve.rus ve ,Ca.rus çağlarından bahsedilirken ilk önce Hun adına tesadüf .

olunur. Daha sonra Att il ani'n sa vaş l arı ndan ve ölü müuden

bahsedilmektedir.

514 - 515 yılı· Vitalianus

isyanınd a Jlunların ve Bulgarların rolleri ha.kkındaki kayıdlar ağızdan nakledilmiş olduğu gibi 520 yılında Bizans -İran savaşları münasebetile bir Hun kralının rolüne dair zikrolunan b ir epiz odda kaydedilmiştir. Eser de Ju stinianusµn hükümran olduğu ilk: yı l larda (527 - 528) ·Sabir kraliçesinin Bizan s ile an d l aş dı ğı da zikredilm e kt ed ir. Müellif Bospöros civarındaki .Hun kralının İstanbulu ziyaretini ayni yıla koymakta olup bu kral. bu rada hıristiyan olmuş, bunun neticesi ol a rak te b as ı isyan etmiştiki bu isyanı Justinianos silah kuvvetile durdurabilmişti. E s e r in djğar y e rl e r in de de Hunların 530-540 arasınd a k i Trakyaya h üc u mları -k i Bizanshlar tarafında bu sa va şda bir .Hun ve bir Ge pid k u m a n danının bulunduğu da k ayded i l miş t.ir .- 548 de Sabirlerin K a fk as yad an c en u ba . doğru akınları, Hu nların ve Slavların 558 - 559 y ı lı n d a Trakyaya hü cumları zikredilmiştir. En nihayet Malal a s ın e.s er inde 557 ... 558 yıllarında Avarların İstan bulda g�zükıneleri de kaydedilmektedir. Eserin t etki ki n den . a nlaş ı �ma k tadırki Malalas Iiun adı altı nda başka ulusları da an la maktadı r . VI ıncı yüz ·yılın sonlarına doğru yazılan Theop .. hanes . B yz an t ios ' un kitabının bazı parçalarıni da. Photios'un eserinde bulmaktayız. Bu eser tahminen 566 - 581 yılla.rı vakalarını havi olup 10 k i ta pt a � iba rettir. Elimi�de kalan parçalarda T ür lç.ler hakkında mühim .malftmata tesadüf etmekteyiz. Hükümdar ikinci Ju s tinos 568 yılında Avarlara karşı Gök Türklerle andlaşmıştı. Bizans ·ülkesinde ipekcilikten bah s�_dilir ken de V i nci yüz ·yı lda İranlıları yenen Epht blit'leri de TUr kl erin ye n qiğini ve bunla.r nezdine Justinos 569 da sefir gö nderd iğini , n ih a yet 57.2 de

.1 9

Sab\irleri J.?- lra n} ı larla beraber harp ettiğini okumakt ay ız . VI ıncı yüz yılın Prokopios'dan sonra en bi.iyük müverrihi Menan. d ros- ' dur. Menandros İstanbu lludu r. Hukuk tahsil etmiş, avukathk yapmak istemiş ise de mesleğe ısınamamış, hükümdar Mauı�iki o s edebiyatı ve ilmi koruduğund a n hayatını bµ sahaya ve rmişti Yaşayışının sonraki teferruatı hakkında malfimatı mı z yoktu r. Yal'nız yüksek rütbeli bir zabit olduğunu, 8ade sarayda değil vilayetlerde de vazife aldığını bilmekteyiz. Menandros çağının tarihini -yazınıştır ki eseri Agathias'ın bı raktığı yerden yani 558 den baş-. lamak tadır Maalesef eserin zamanınuza yalnız bir hülasası kalmıştır. Eserde müellifin kelime oyu nlaFından ve edebi cümlelerden ziyade hakik ati dikkat gözü önünde tutduğu n u ve inanılması gerek olan bir eser yazdığını. görme kteyiz. Bu mühim eserde A�ar ların ve Türklerin i n kiş a f ve ya yı l ı şları tarihi açıkca göze çarpar. Hükümdar Justinianos Ku trigurlara kar şı Utigurları ka zaiımağa çalıştığı sı r ala r da Kafkasya Alanları civarında bJilunan Avarların 558 yılında ta rih sa hasına· çık!ığını görmekteyizki Avarlar buradan istanbula sefirler gönderınişlerdi. Bundan bir müddet sonra hükümdarın teşvikile Avarlar l l n igurları , Z�lhırı ve Sabirleri mağlup ile .A.ntların ülkesini .t ahrip, 562 de de Bizansa te kra r sefir göndermişlerdi. 565 de A v ar . sefirleri tekrar İstan bulda gözük mekte ve Franklara karşı y apılan savaştan sonra Avar hüküm darı Bayan Gepidle�e karşı Longobardlarla anlaşmak " ta; 568 de Sirmiuriı'i muhasara ile kendisine tabi olan Kutrigurları Dalmaciayı . ta hrib e göndermektedir. Eserde Avarlara dair d a})a bir çok izahattan sonra ·Gök Tü rklere dair de mühim malllmat vardır.· 568 de 'Tilrk. hakanı Bizansa sefir gönderip İranlılara karşı ·

•

�20.

Biz ans ile. and l aşmaktadır.. 569 da Bizans hükümdarı Türk hakanına Zemarchos'ı. se fir olarak. göndermek.. te, 570 de �izanslılar Tilrklerle andlaşıp İranlılarla harp etmekte ve 576 da V alentinos'un reisliğinde bir Biz ans sefaret heyeti Gök Türkl .e rin n e zdine gi tme k t edi r. Me nandro su n eseri n den k al mış olan bu parça larda bu Türk kaviID:le.rinin tarihinin mühim•' bir k ıs .. mı aydınl a nd ı ğ ı gibi bu kavimlerin etnografik vazi-· yetleri, ahlak ve adetleri hakkında da değerli mala. mat bulmaktayız. VI ın cı yüzyılın · son senelerinde es.e rini yaz an toanne s E pi pha neu s 'u n _hayatına dair, malftmatımız hemen hiç yok gi b idi r. Kendisi İran· ve Bizans savaş larının tarihini yazmıştır. Kitabının yalnız başlangıcı ile ilk kıs m ı zamanımıza �adar kalabilmiştir. Eserdd bizi alakadar eden nokta 569 da sefir Zemarchos'un

sefaretinden bahsedilmesidir.

yılla�ında Suriy:ede Ep�phaneia'da doğmuş olan Eu agrlo s 'da ·eserini VI ıncı yüzyılın sonları nda yazmıştır. Kendisi Antiochia'da avukat idi . - 588 de An ti o chi a p at riki� i lstanbula teşyi et mi ş, İ�t'anbulda bilgi k u dr eti sayesinde hükümdardan yüksek rütbe-· ler alm ıştı . Bu zat altı kitabdan ibaret bir kilise ta rihi yaz mış tır ki 431-594 yılları v a k alarını h a:vidir Eserde Skyth'ler kralı Attilanın harpUeri ., ve ölümü hükümdar ,Zenon z amanında Hunların Trakyaya hücümn, Vitalianos . isyanında Hunların . rolle ri,. Hun ların (==Sa b ir l eri n) 515 yılı hücumları, Avarların ilk sefaret h e yeti , h arple r i , Sirmiumu istilaları, 583 deki müthiş seferleri zi kre d ildiği g�bi Türkler ·hakkında da malumat verilpıiştir� 536

VI 111cı yüzyıla aid Bizans kayiıak.lar_ı. bahsini ka

pamaQan evvel Avarl�r�an bahseden bazı kiiç.ü� e se r l e ı�i de zikredelim:: İhtimal ·579-82 yıllarında. adı

bilinmiyen birisi. tarafından yazılan Avarlara karşı istim��d etmekte olan Sirmium tuğla kitabesi· 1893 de Bronşmid tarafından Meydana . çıkarılmıştır. Yine bu yüzyılda yazılan Gregentios'un hayatına dair eserde de Gregentios'un Avarlarla sınır olan bir yerde doğ duğu ve onun çocukluğu zamanında ·Avarların bura lara hep akı n lar yaptığı yazılmaktadır. Eustratios un İstanbul patriği Eutychios'un h ayatına dai:ç yaz dığı kitabında da A varlarla yapılan savaşlar münase betile. hükümdar Tiberios'un. Slrmiumda oturduğunu okumakt_ a yız. Avarların tarihde ilk gözüküşlerine ve tstanbula sefir göndermelerine dair �ayıdları ih tiva eden ve şüphesiz eski vesikalara dayanan VII VIII inci yüzyıla aid adı bilinmeyen birisi tarafından. y azılmış olan bir kilise tarihi de· zikr�. layıkdır. VI ıncı yüzyılın ortalarınd a Afrikada bulunmuş olan Flavius Cresconiu s Corippus · 1stanbula geldiği vakit sar� yda mühim bir(1• rütbe almış, burada ln lauden , Justini adlı Latinceı bir eser yazmıştır. Bu eserde ikinci Justinos saltanatının il�· seneleri zikrile. medhedilmekte olup bu a ra d....a.. 565 de Bizans sarayında Avar sefirlerinin ka bulti tasvir edHıp.ektedirki bu· satırlar. Türk tarihi bakıı:nından son derece mühimdir. Ço� dikkate değer olan diğer bir nokta da tarihsiz ve her h alde VI-VII inci yüzyıllara aid bir Yunan papirusunda Mısırda bulunan yunan kuvvetleri a ra sında bir nevi kemere Bolgar denildiğinin kaydedil miş olmasıdır. Bizans .tarihlerile alakadar olması hasebile loannes. Ep� esios'un Süryani · dilinde yazdığı kitabı da burada zikretmek . gerek tir. Bu zat YI ıncı .Yüzyılın başların da Diyarıbekirde doğmuştur.· 535 de:·tstanbulda 'Sür yani manastırına girmiş, daha sonra hükümdarin te veccühünü kazanmıştır. 585 den sonra ölmüş olup .

yazdığı ki lise tarihinin ilk kısmı kaybolmuş, yalnız ikinci kısmının s o n ra d a n yapılmış bir hülasası il e 53�-585 y ı l l a rı vakalarını havi olan üçüncü kısım zamanım ıza - intikal edebilmiştir. Müellif eserinin ikinci kısri:ıı nqa Malalasdan alarak Bosporos h avalisi Hun kra�ının hiristiyanlığından bahsetmekte, üçüncll kitabında da. Avarlar ve Türklere aid m alftmat ver mektedir. Avarların hücumlarına da ir bir Çok kayid l a rd a n sonra 558-581 yılla rı .. arasındaki Bizans ve Ava r münasebatı kı saca .a nla�ılmakta ve Sirmium'un muhasarası muf as salan yazılmaktadır. Gök Türkler· den de eserin çok yerinde izahat vardır. ---Bizans sefir i Zemarchosun sefare tinden sefirlerin izahatına dayanarak öyle izahat vermektedir ki Menandrosun zamanımıza kadar kalmış olan eserin de bu izahata tesadüf . etmemekteyiz. · I-Iu n-Tfirk t a ri h i bakımından Maurikios veya Urbikios \adına izafe edilen h arp usullerinden bahis mü him bir eser daha vardır : On iki kısımdan ibaret olan bu eserde müellif tarafından ordunun teşkili, talimi, harp usulü, hile ve s a i reye · dair mü him izahat verildiği gibi yabancı ulusları. n da harp usullerine dair izah ata tesadüf olun u r XI .inci bö lümde İranlıların, Avarları n, Türklerin, Fra.p.kların, Longobardların, ve Slavlar · ile Antların harp usulle .rinden bahs e dilmektedir. VII inci yüzyılın ilk . müyerrihi Theophylaktos Simokattes olup Mısırda · doğan bu zat yüksek memuri yetlerde bulunmuştu. Hükümdar Herakleios zama nında (610-641) Menandrosun kit abının devamı. olan yani M aurikios çağını havi (582-602) sekiz kitabdan ibaret eserini yazmıştır. Theophylaktos .Simokattes eserinde en eski çağlarin . Yunan müverrihlerinden �tibar en zamanı na kadar ki eserl er den faydalandığJ .

, -

gibi arşivlere. de baş vurmuş, �arayda bulunduğu için bü tü n bu · değerli vesikaları a raş tırma ğa imkan bulabilmiş ti. Bu zatın eseri Avarların tarihi bakımın dan son derece mühimdir. Müellif Tibeı iosun ölümün den sonraki vakaları izah etmekte ye . 583 seferini, Si ngidonum, Viminacium ve diğer şehirlerin işgalini sulh . müzakerelerini, Avarların Tuna istihkamlarına karşı yaptı kları müthiş akınları,. 584 deki Trakya. hücumunu, 591 Avar . akınının teferr iiatı nı , fi9 2-93 Avar- Biza ns sefaret heyetlerini, 598-99 mücadelelerinin. bazı epizodlarını, Singidunu,m muhasarasını, Dalmacia akınını ve dirizipeza mu hasarasını anlatma�tadır. Son kitabda da Bizans kumanda nı Priskosun 601 -602 deki seferini, Bizans kuvvetlerinin Viminacium zaferinden · sonra Tisa havalisindeki büyük sa vaşda ...\.varlara son darbenin vurulması alılatılmaktadır. !{itabın en değerli izahatı arasında bilhassa 598 yılı yazında istanbula gel en Tür.k sefirleri h akkında verdiği malfim attır. Buna göre bu çağda Gök Türk h akanı hüküm dar Mau rikios'a bir mektup göndererek düşmanlai·ına karşı kazandığı zaferi · bildirmektedir. Bu münase b etle müverrih Türklerin karakterlerini ve a varlarla olan m ünasebetlerini yazmaktadı r. Bu· kıs tmda Avru pa Avarlarının aslına dair yazdığı malumat mühimdir. Bunlardan sont·ada müellifin Abdel' veya Ephthalit, Ogor, Onar, Chunni, Unnugur, Sabir, Barşelt, Tarn iach, Kotzageroi, Zabender .. · adlı uluslar . hakkında verdiği malumat ayrı bir ehe�miyeti haizdir. . vrı inci yüzyılın başları.nda yazılmış olan 1oannes Antiocheus'ull' eserinde de v .· ve VI ıncı yüzyılın baş-· larına aid vakalar hakkındaki lzahatı Türk tar ihi : iç i n mühimdir. Bu eserde Tü.rk tarihini alakadar eden şu kı$ıınlar v�rdır: �94 yılında ltalyaya Euge nius'a karşı gönderilen Doğu Roma . ordusuna Hunla.

•

rın 'iltihakı, Attila ile lkinci Theodosios'un münase:. batı, 44:7 deki Bizans sefaret heyeti, Attilanın batı seferi, 473 de_ hükümdar Zenon'un Bulgarları yardıma · : çağı rması , 476 da 'Iran hükümdarının Hunlara iltica etmesi, 493 deki isyanda hükümdarın 0rdusunda· Hunların da . bulunması, 514-1� yılında ·vitalianos .is· yanında lfunların .oynadığı r o l ve Sabirlerin 515 de Pontos . ha valisine yapdıkları akınlar h akkındaki iza hat Türk tarihi bakımından son derece mülı�ıridir. .. 626 da Avarı arın Slavlarla . biı;likte lstanbu lu ırtu.. has·a raları Bizans Uzerinde unutulmaz h atıralar bırak mıştı. Binaenaleyh bu h atırala�·ı . saklayan eseriere de tesadüf etmekteyiz. Tanrının ; annesinin koruması sa� yesinde şehirin kurtu.l duğunu zanneden Bizanslılar ananeye göre - patrik Sergios*un doğu kilisesine aid Akatnistos ilahisinde de bu hatıraya temas edilmek tedir, Georgio� Pisides'in bir şiirinde de aynı noktaya temas edildiği göze çarpar. Pi$idialı müellif hüküm dar Herakleios zamanında Ayasofya mabedinin ruhani memurlarından idi. Bir şiirinde Avarların İstanbulu muha sarasından ve mucize kabilinden şehirin kurtul duğu ndan Dikkate şayandırki bahsetmektedir. Georgios'a göre İstanbulu muhasara eden· yalnız avar· l�r .ve Slaviar değil aynı zamanda B ulgarlardı. Her ihttmale karşı Theodoros Synkellos'un olduğu zan nedilen Avarların Bizansı muhasarasının birinci yıl ' dönümünde yani 627 ağ�s tos 7 de· ls tanbulda\ söyle� . nen putbede de bu hususda mühim izahata tesadüf etmekteyiz. Bu hutbe muhasaranın devamı h akkında değerli izah atı ihtiva etmekte olup müellifi zikredil mede n müteaddid y azmalarda zamanımıza kadar inti kal ett�rilmiş muasır bir · vesikadır. Antonios, Studi tes'in 971 de söylediği diğer-. . bir · hutbede de aynı m evzu a temas edildiğ�ni görmekteyiz .. . ·

•

V�

inci yüz · yıla ait Bizans hırıstiyan kronikaları arasında . müellifi bilinmiyen Chroqicon Paschale, Chronicon Alexandrin um yah utta Qp ronicon Constan, tinoplitanum adlarile } anılan e�erde m � him bi r yeı� tutmaktadır. Bu eser Adem 'den .b aşlıyarak Miladdan sonra 629 yıl ına kadarki vakaları ihtiva etmekte isede mukaddemesi noksan olduğu gibi yazmal a r 627 yılında kesilmektedir. Bunun mUellifi Herakleios'un muasırı olup rahib idi. İhtimal pa trik Se rgios' un m a iyetinden· biri idi. Kitabını 629 dan sonra Y<:ızniıştır. Eserin V - VI ın c ı yüz yıla ait kısımıa·rında Hunlar hakkında malumat verilmektedirki bu verilen izahat. Marcellinus'un eserine dayanmaktadır. Attila ve Bledanın 'İll yricum 'a h ucumu, Dinzich 'in ölümü de m ez .kfir e sere dayandığı g ibi . Malalas � dan da iktibaslar yapılmıştır. Bu i z ahatta n mada eserde müstakilen Avarlardan · bahseden· kısımlar da vardır. Avarların 617 deki Trakyaya hücumu ile 626 daki İstanbul mti hasaralarından uzun uzadıya bahsedilmektedir. Chronicon Paschal e'den sonra Bizans kaynakları u zun m Uddet susınaktadır. VII inci yüz yılı n ort a �ı n dan IX uncu yliz yılın başlarına k�dar bir buçuk yüz yıllık bir zamanın kaydedilmediğini gö rmekteyiz. Bu devirde tarihi eserlerin yazı ldığı · daha so n rak i kitaplardan · anlaşıldığına göre bu eserler her halde kazaya uğramış demektir. Bu devirde Yunan tar� hi . eserlerinin yokluğunu batı, Ermeni ve Süryani yahut diğer dillerde yazıl mış olan eserlerle telafi etmek zarureti vardır. VI ıncı yüz yılın batı eserleri , arasında b ilhassa Victore Tonnennenis kronikası, Johannes B icla rensis 'i n zeyli ve daha sonra Tours piskoposu Gregorius Flörenti � s 'un Histiria · Francorum adlı eseri dikkate şayandır. VII inci yüzyıla aid olmak üze.re de Histiria Longo.

Paulu s Diaconus'dur · ve Histiria Romana adlı iki eserde bilhassa Bu lga r ve avar tari hi · b akım ı n d an m ü h im dir. VIII - IX u ncu . yü zy ı l a aid Karolenj hanedanı çağının kronikaları da yukarıda z ikrol u n a n eserleri n devamı sa yıla bi l i r Latin dilile yazıl mış olan e s er� er arasında Geog raphus Ra v � n n a s adile ta n ıl a n eserleri dikkat önfin de t u tmak gerek tir. ·Revennalı bir rahibin VII inci yüz yılın sonunda ( i h timal 680 de · ) y azmı ş olduğu coğrafi eseı·de Asya, Afrika ve A vrupa hak.kında malfimat ve rilmektedir_ Eserin bizim b a kı m d an kıy meti daha e vvelki eserlerin maHlnıatını toplamış: olmasıdır. Kitabda Hunlara, Hazerlerin aynı telakki ettiği ...t\ğaçeri'lere, Bulgarlara d a i r malftmat vardır. Doğu eserleri arasında da �erakleios çağını� değerl_i bir k a yn ağ ı ol a n , tahminen -?1:57 - 661 yılları v a k aları n ı h avi Erm eni piskoposu Sebeos'un eserjn de EphthalitJ ere, Tü·rk. l ere ve h a ze rl e re dair mühim malftmat v e ri l d i ğ i gibi Hazerlerle H e r a � li o s un müna s ebatı na daiı� de izahat v e r il m ekt e olduğnu görm ek tey iz. Gene VII in c i yü z y ı l ı n sonu n da Erın eni dilile y a zı l a n ve Pseu do-Moses Chorenac adile tanılan coğrafi bir e s e r daha vardırk� Ma� otis �ulgarları, A v arl a r , Türkler ve Ha z erl er halrkında son d e r e q e müh im m a l u m a t ı ihtiva etmektedir. Piskopos Joan· nes'in VII inci yüzyılın son l arında 644 yılı vakala r ına kadar devam . eden bir u m u m i tari h i vardır, Bu e ser de �e Ii u n lara , Sabi'rlere, B izans - İran savaşlarına, Bosporos h a v alisi Hunlarının hıristiyanlığına da ir mnhi m m a l u m at verilmektedir. Eserdeki Maiotis Bulgarlarının hanı Kubratos'un hükümdar He rakle ios ile olan münasebatından bahseden sa tı rlar m uhak ka�dır ki; muas ır kaynaklara dayanmaktadır. Bu es�rin zamanımıza ancak 1602 de Arabcadaiı çevrilbardorum müellifi

miş nüshası kalabilmiştir� Süryani dilinde çok son raları yazılmış diğer bir eserden de _ burada bah�et-. memiz lazırn dırki bu eserin bizi al aka dar eden kısımları VI-VIJI inci yüzyılları vakalarıdır. Antiochia patriki Mich ael (1166 - 1199) dünyanın yaradıl�şından zaman�na kada r yazdığı bir u mumi tarihde ·Hunlara, Avar-Bizans, mücadelel erine, Türk l ere , Bosporos havalisi Ilunlarının hı ristiyanlığı na, Zemarchos'u n sefaretine dair verdiği m alumat İoan nes Ekh esios'un e...serinden alınm adır. Eserde bilhassa Bu lgarlara aid olan kısımlar çok · mühimdir. Bu nların :asılları hakkında bir efsane zikredildikten sonra h ühti mdar Maurikios'u n çağında Bulgarla rın rollerinden· bahsedilirken . arada Herakle � os · çağında Hazerleı·le yapılan andlaşmadaµ, _VIII inci yüzyılda Ha z e r B izan� ·Çarpışmaları ndan da bahsedilmektedir. · Bu eserden mada Süryani kaynakları arasında 670-680 yıllarında . . . yazılmış olan ve hüküm dar Maurikios, . P h oka s, Her akleios çağlarındaki İran ile münasebattan . Türklere dairde izahat · veren adı malum olmıyan bir eseri de h atırlatmak · gerektir. Tell-mah re'li Ya'kubi patriki Dieny sios'u n 774--7 5 yıllarına k a d ar devam edeıı vakalı;ırı hav i u mu m i tarihinin i l k üç bah�i de B_i zans ka yn.aklarına dayanmakta . olup dördüncü bah isde Ara bların VIII inci yüzyıl tarihlerinden bahsedilirken bu a ra d a Türklere ve H azerlere dair de i zaha t de . ./ veriJmektedir. ıxuncu yüzyılın başlarına -kadar Bizans ta!ihle .. rinin olmadığını yazmıştık. Bu ndan ötürü bu çağlara aici malumatı klliseye aid eserlerde aramak ve dini eserlerin bazı kayıdları.ndan -istidlarler yapmak. lazım gelmektedir.Bu çağlara ait bazı kırıntı malumat ar asın �a bilhassa Kara Denizin şim al tarafları nda. . · ot uran Bu l g a rlar h akkiıida mühiIQ. malumata tesadüf ·. e.dil-. .

. •.

me k ted ir . Me s el a s on ) zamanda

. yüzyılın.

VIII inci

ortaları na aid olduğu isb at edile n Bizan s piskopos ltık ka y ı d l a rı arasında l{rırri Got metröpolitine tabi

piskoposluklar sıralanırken Hunl ar ın ve Onogurların piskoposluğu · da zi k r e 9 ilm e lct edir. Hazerler arasında. da piskoposluğun n1evcud olduğunu şu izahat g öste r metedir: Hükümdar K a b al i n os askerlerinden birisini Cherson'a nefyetniiş, buda oradan k a çarak Hazer lerin nezdine gidip pi skopos olmuştu . Bu , arada Pseudo KalJiathenes adile · y azı l an k ay ı d l ar d�k i Avar l a r, H a z erl e r, . B·u ı ga rlar ve O n og u r l a rda n bahis satır. ları da hatırlatmak lazımdır. VIII inci yüzyıla aicl olm a sı muht&mel olan m üellifi meçhul bir coğrafi eserdede Avarların ülkesi zikrolunurk e n Hazerler d e· h atırla tılmaktadır. VIII inci yliz y ıl ı n ba şl a rın d a y a zı l .. mış bir pis k opo s l u k kaydı nda Roma p a tr i kl i ğ i hudutları yazılırken .Avarlar ve lstanbul patrikliği hudutları k aydedi li rk e n dP. Hazerlerin i s m i geçmektedir. Stephanos'un hayatından bahis ve Rusca tercU-· e s e rdede Kırım me· si zamanunıza i n tika l edebile n Ha z er l e r ini� Tarchau 'ı h a t ır la tılmaktadır. Gothia pis koposu toannes;i n hayatından bahseden diğer bir' e serde de l-Iazer hanını n l{rıını i s i l l a s ı ve Got i sti h ka mını. o z a p tı h akkı ndçı malu mat verilmektedir. rruna B u lga rlar ı h akkında en m ühim ·· malumat 680-81 yıl l rına a i d kilis� k·a yı rll arında bulunur. Bu-· r a {la B u lgarların ·ı t 2 - 1 3 de T ra k y ay a hücumları zlk r ed i l diğ i gibi . B ulgarların a dı geçerken Unnogor .. Bul gar'l arı adı v e r i l m e s i Tuna · B u l g a rla r ı n ın asıll�rı me sel esini aydı nlatacak ın ahiyettedir. Tun:ı1: B 1:1l g a'rl a rı nı n VIII inci y üz yı l ı va ka l a rı h akkı n da p e k d a ğ ı nık. ve eksik malumat bulabilme kteyiz. Mesela İstanbul pa t r iki Kalli ni k o s ' u n hayatına dair yazı i an e s erd e ikinci Justi�ianos'u n Bulgarlarla olan münasebatı ·

zikredildiği gibi 7 1 7 de · İstanbul muhasarasııl:da Arab lara karşı B ulgarları n da Bizansl,ılarla b e ra b e r ha re -k e t ettikleri · kaycıedilmektedir. Stephanos tarafından yazılan eserde de hükümdar Konstantinos Koprony mos'un (741 -775) Bulgarlara karşı yaptığı bir harp ·z ikredilmekteqir ki müellif Bulgar adı yerin e �kyth ·sözünli kullan m aktadır. 741 ve 829 yıll a r ı . arasında yazılmış olan Parastaseis syntomoi k ronikası adile tanılan müellifi m eçhul ·bir eserde de ikinci Justinia nos'un Hazer ve Bulgarlarla olan ınünasebatına dair malumat verilmektedir. Bulgar tarihinin VIII inci y llzyıla aid kaynakları ·maalesef zamanımıza kadtt r intikal edememiştir. H Lr yüzyılla ra aid olan sonraki bir Rus kronikasında tesadüf ettiğimiz Bulga r , hükün;ı.darları cedveli mü him bir vesikadır. Bu vesikada B ulgar hükümdarla rından, e fsanevi ,krallardan 767 senesine kadar ki liste kaydedilmektedir. . I X u ncu · yüzyılın başlarında Bizans müverrihleri ·nin eserlerile tekı;ıar b uluşmaktayız. Bizans kronika literatüri.in lin e n muazzam eserlerinden biri olan Theophanes'in eseri de bu y üzyılda yazılmış tır. Theo .. ·phanes vıı� inci yllzyılın ikinci yarısından sonra Makedon hanedanı Hede akraba olan zengin ve - asil 'bir �il enin çocuğu idi. GUnün siyasetine de karışdığı "için bir adaya sürülmüş, 818 de ölmUştUr. Th eopha. / ·nes ölen dostu Georgios Synkellos'un ricası �izertne bunun tamamlanma mış eserini .tamamlamak ve de vam · ettirmek için ki tabını , y a zmıştır. İşte bu suretle .810-ll ve 814-15 yıllarında lsada n sonra 284 den .81 3 yıl�ria l�adar ki vakaları havi olan eseri vücuda gelmiştir. Bu eser Hu n, Bulgar ve _ Türk tarihinin en değerİi eserlerinden biridir. Bu kitabda Hunlara, Atti lanın savaşlar�na, Sabirlere, Avarlara, Bulgarlara�

Haze rlere dair mühim m alum atı

i h tiva eden satırlar

oldu ğu gibi H. a zerlerin ve Bulgarl arın yaşayışları.n a, ad e tlerin e dairde değerli izah at vardır. Th e op h a n e s'in mu ası rı Nikephoros'dır. Bu da a sil bir aileden doğm u ş olup b a ba·sı gibi k e nd i s i de hü k�m darın k atibi idi. Daha sonı·a r a h i p olmuş v e bir m �nastır kurmu ş tu r. En n i h ay e t de 806 dan 815 · yılın a kadar İs ta n b u l pa triki olmu ştur. B u sı r ada . dini bir m e s e l e y e k a rışmış, b u nun için h ü küm d ar k e ndisini sürm üş, sonrada · h ükihndar ikinci Mich a e l in s ii rgiin den k urtulabilmesi içi n ileri sürdüğü te kli fl e r i kabul e tmiyerek ölünceye kadar sürgünde lralmıştır .. Nik eph oros 829 da ölmüş, 84 7 d e cesedi · büyük bir m era s iın l e İs tan bula getirilmiştir. Nikeph oros bir çok dini eserler yazdığı gibi iki d an e de t a ri hi e s er vücuda getirmiştir. B u nlardan b ir i s i d ü n y a n ı n y a r a d ı l ı ş ı n d a n 829 yılı na ka d a r ki vakaları ha vidir. Breviariu_m adile tanılan ve 602 deri 796 yılına kad a r olan yakaları ihtiva ·e de n b a ş k a bir e s e ri de Tiirk tarihi için so n derece m ühimdir. Müellifin h angi kaynaklara başvurduğunu bilmi yoruz. Her halde bu d a tıbkı The ophanes gibi VII VIII in c i yUzyıll�rın kaybolmuş kay n akl a rı ndan f ay'

da lanmıştı r.

Bu kitab

. Avar, H azer ve Bulgar tarihi

bakımından çok değerli · malumatla do ludur. 619 yı lında tstanbulda hıristiyanlığı kabu l ede n . bir Hun hükümdarından, ·Avar-Bizans mücadelerinden, lıların Hazf' rlerle olan münasebatından h a tta

Bi z an s

iki . hükümdarı n birbirlerinden kız alıp ailece de a krab alı k kurdu k.la rı ndan b ah sedildiği gibi T heo ph a n e s i n ver diği malumatın aynını devam ettirerek H aze rl e rin -büyüme sini, .V: inci Konstantinos'un bir H a z er prensesi i l e evlenmesini, Un ogu n dor hüküm darının Avar ların tabii y e tin i silkerek Hizans ile a ndlaşdığını, !Iunlurın ve Bu lg arl � rı n en e ski yurdlarını, b i c re t}erini, Kotrağ,larla olan alakalarını, Tuna Bulga rla�

rı nı n

b u günk ü

Bu çağın

yu rdlarına g e lişler ini anl atınaktadır.

en m eş h ur e s er l er in d en biri si de

Geor

gios M8n ach os'u n Ad em 'den başl ayarak 867 ye kadar d e v aın

e seri d i r .

e d en

e s e ri n i

Müellif

hüklimdar

üç D n cü Mi ch a el

(842- 867) ç a ğı n d a y azmış o l u p y aza n ı n h a y at ı n a d a ir h iç bir şey bilmem ekteyiz. Y a lnı z bir ra hip old u ğ u ın alum d u r .. Bu n u n içi ndir ki e s erin d e d e daima

n oktay ı

dini

tutnı u ş , b u n u n

gözö n ii n de

harici n d e ki va kala rı iki n ci safd a bırakını ştır. Kita bda

bi zi ala ka dar eden ci h etl er Malal as, Th eop hanes, Ni k e ph o ro s gi bi · zeva t ı n ...

ta kil olara k yal n ı z ına s i s yanı n d a

B u lgarla rla y aptığını y azar.

Scri p tor

t a n ı l a n ve IX u n cu y ü z y ıl ın ilk

i n c e rtus

y a z a n ı IJ i l i n m e y e n bi r es eri de yarısı n a a i d k itabl a r

eser biri nci

820)

a ra s ı na

ad i l e

bizi

ol u p

lazın1dır.

k oyınak

Mi c h a e l ve beşinci Leon

y a z ln a k ta

Müs-

hükünıdar i k inci Michaerin Tho-

822 d e

U nı u ın i ye tl e

e s e r l e r i n d e n alı n ınıştl r.

çağları n ı (8 1 1 -

alakadar

ed e n

ın ii h i m

mal u mat verın ek tedir. E s e r biri n ci Micha elin Bu lgar l ar l a ol a n s a va ş l a rı n d a n, 8 1 3�1 4 d e B u lga r h iikün1darı

Kru n1 ' u n

İs ta nhn l n n

s a va.) ı nd a n ,

m u h a sara sı n da n ,

Edi rn e n i n i 8 t i las ı n da n ba h s e t t iği gibi m ü el l ifi n K r u m o rd u s u n d a

A varl a rı n da

d ikka te ş a y a n d ı r.

b u l u nd u ğu n u

ka y d e t ın esi

948 yilına kadarki müh i m rol o y n am a k ta d ır.

B iz a n s kron ika l itera t ü ründe

vakaları yazan bir e s e r d o Bu e s e r i m u h telif adamları n' yazd ı k ları iddia edilmiş ised e b u nları n e s e r i n a s ı l mu h arriri oı nıad ı ğı a n laşıl

ın ış tır.

Epi tome

adile

tanılan bu ese rd e H u n

İra n

m ücadel esinin bii· ef s a ne s i , Avarlar, B u lgarla r ve Ha� zer l e re dair mal u mat va rdır.

B u yüz yı l ı n tipik Ked rebos tarafından

mesi

hakkında

e s e rle ri n d e n bir i s i d e Georgios

yazıl mış tır. Bu zatın hal tercü

malu matimı z y o t u r.

Kitab d ünyanın

yaradılışından 10ô7 . yılın a .l\:adar olan vakaları topla ..

maktadır.

Müellifin ki tabında söylediği gibi eser , önce yazılmış ola� · k itabların terkibinden · · iba rettir. Kita bda · Hu nlara, A varlara, Tnrklere, I-Iazerl �re ve B u lgarl ara aid de malumat verilnıiştir ki bunların hepsi de Th eoph anesden alınrp.ışhr. Daha sonraki literatürde de . bizi alakadar eden bir ta kım izahata tesadüf etmekteyizki bu nlar ·ö n ceki eserl e rden alı�1mış ise de bu eserlerin bazıları ka y· bolmuş eserler o�du ğu için bu m alu m atın · bugün ay• rıca bii' ehemmiyeti v ardır. X u ncU: y t\zyılda ·yazılmış olan Patria adlı es e rde İsta nbul u n miınari eserleri kaydedilirken Bulga r.l�ra aid bazı izahat verilmiştir. 1 028 e ka dar· devam eden ve yazını n ad ı .· ıneçhµ l bir kron ikada da A varlara ve H azerle re dair verilen m a lumat rrheoph an e s'den alı nm1 ş i sede Bulgarlar hakkı n daki izahat bilinıneyen bir k ay n a�dan alın� madır. XII inci yüzyıla . aid en ın iihirri eserde Joannes Zonaras'ın yazdı ğı dün ya kronikasıdır� Bu �serde Hunlar a , A varlara, Türklere, Hazerlere , B ulgarlara aid verilen ma l um at . Theophanesclen alınmıştı r. F a k at Bulgarlar ve Avarl a r h akk1 ndaki ba zı malurn a t1 n alı ndığı kayna klar · mal u m değildir. XII i nci yüzyıla aid . Zo naras'ın kaynaklarında n faydalanaıi ve 1081 yılına kadarki vakaları havi . olan I\:onstantinos Ma nasses'in eserinde de · Av a rla ra, · Hazerlere, Bulgar lara dair malu mat verilmektedir. · Michael :Glykas'ın popüler kronikasında da Avarla,ra, Hazerle re ve B ul ga rl a ra dair izahat vardır. XIII üncü yüzyılda ya�ı lan· Theodoros Skf:ltariotes'in dünya kronikasında Avarlar, Haz �rler �e _. B u�garlar· .\ zikredilm � k t� ,olu � bunların h epsı :de maluID: �ta ynaltlardan alınmıştır. Jo�l'in muhta sa r · kronografyasındaki · ikinci - Jüstini.

.�

Bulgarlarla olan münasebatına d a iı� satırlar d a Epitom e'ın tesiri altında yazı�mıştır. XIV üncü yüzyıla · aid Ephraim'in manzum kronika sı da Z o n a ras'dan alınarak Avarlardan, Bulgarlarda n bahsedil mişti�. · Ni k e p h or o s Kallistos,un 1 31 7 de bitir.diği ese rinde d e önceki . kaynaklardan al a r ak · Hu nlara, Avar lara, T D.r kl e r e , Sa b i rle r e , O nogu rla ra d a\ r malu m a t v e rd igini görmekteyiz. . 886 dan 912 ye kadar Bi�ans tahtında oturan hü küm dar VI ıncı L e on ' u n harp bilgisin e �id yazdığı pek mühim · eserde · de .mil li tai·i himiz için çok değ e rl� malu qıat vardı r. L e o n Bizansda Makedonya h a n e d a nını kuran . birinci Basileios'un oğlu i.d i: Tahta. çık d�ğı . va).tit h a s t a lı klı bir adam olduğundan harplere i ş t i r a k etm emiş, sarayına kapanıp ilim il e uğraŞmış tı r . Bunun neticesi e >larak bir ço k eser y a z mış olup · bizim · bakımımızdan ,en mlih im olanı harp u s u lü n e d a ir y a z d ı ğı kitabdır. Bu k.itab 20 bölümdür.XVIII inci bölümde Türklerin, Frankların, Longobardların, Slav·.. ların harp u s utl e rinden b a h s et me kte di r. Bu �serin k ay nakları kita bda yazılmış ise de asıl kaynak . olan Mauri kios veya Urb i k io s ' u n adı zikredilmemiştir. Hal bu ki Leon bu es erin üslu bun u de ğ iş d i i' e r e k ' ayn e n kopya etmişt ir. Eserde M a c a r l a r d a n Tü r k a dı altı nda ba hsedilmektedir. X u n c u · yüzyılın birinci yarısına aid ba zı k Uçllk B iz a n s kaynakla rı . va rdırki /mi lli tari h imiz bakımın .. dan değerli m alumat ver m ektedir. İki defa İsta-qbul patriki olan Nik� l a os M y s t i k o s ' u n mektupları !bu kay� n � kların b a şın d a .gelir. Me�tu blar arasında Bulgar h ü k ü md arı Symeon'a yazdığınd_a Bu l garla rı n ve Avar� ların o zamanki: · tari hler-i ne dair m alumat .vardır� Dok uz u n cu rriektubda da Bulgarlardan_ mada Peçenek-' le re · dair . çok µıilhim m a l um � t verilmektedir. D �h� anos ' u n

_·

···34

sonra bu m:·e ktublarda Ru slar, Peçeneklar, Batı Tllrk leri h akkında da izahata tesadUf - olu n ur. Milli t arih imi z i n en d e ğ e rli kaynaklarından biri� s i d e Leon'u n'. dördl\ncü evlenmesinde n. . doğan oğ lu VII inci- _ K onstant i n os Porphyrogen netos tarafından yazılmıştır .. Kendisi de babası gibi ilim ile . uğraşmış. . tır. Hukuka, edebiyata, doktorluğa, ziraat v e h a yv a n lığa da i r eserleri olduğu gibi bizi aıa.ıcalandırari ÜÇ dane de tarihi e s e r i vardı � . B u nl ard a n birinci.si Excerptum koleksiyo n u olup hükümdar bir çok Bizans k a yna ğını elden geçirerek bunlardan birer hülasa yapmış tırki bu k ay na k l ar bugün elimizde ol m a dığı nd an bu e s e rin p e k bUyiilr bir kıym eti vardı r. Diğer eser de ce rim o n iies a u lae byza.ntinae adını taşımaktadı·r. Bu eserde Bizans sarayı il e m üiıasebatt a bul unan · · B ul g a r l a rdan bahsedildiği gibi saray m u h af ı z l a rı ara . . sında Hazerl er ve T ü �lr l er i n (Macarları n) kr al ı na gönderil en resmi me k t ub ların üsl ubunu öğrenmekteyiz. Konst ant i n o sun en mühim eseri d e administrando im perio adını taşır. l{itab . qört bölümdür. Birinci bölUmde Peçenekler, Oğu�lar, Hazerler, Aianiar, Rus l a r , B u l garla r v e Tlirkler (==Macarlar)ın birbirl e rile ve Bizans ile o l an mUnasebatından bahsedilmektedir. İkinc i b ö lüm de yabancı kaviml erin �izans prenseslerile e vlenmeleri ve · d iğer · ·· münase betl er i anlatır. Hizim için ço k değ e rli olan üçüncü bölll m�e· de yabancı . kavlmlerin tar_i hi, etnografisi ye coğrafiyası yaz ı lmış tır . Bu . bölümde üç büyük: kısma ayrılır: Birincisi Arabların tarihi ile başlar. His pani a , İtalya ve Dalmatia'nın tarihini �nlatır. Daha sonra H ı r va t ve Sırplar · He bu nların otu�duğu . yerlerin ta�ihini, «�oğrafiyasını y��ar. Bu. ara da Avar. la ra ve I X-X · uncu yüz yıllara a id Bµ�garlar h akkın da k i efsanelerden de bahs e d e r . . Peçen.� kleri ayrı bir ·

·,

yazmıştır. Hazerler ve Macarların t a r ih in e da ir de de ğerli izahat verilı;niştir. Bu b ahsi T u n ad a n Kafkasy aya �radar olaiı yerl e ri n anlatılma sile kap atırki b u r a d a Sarkel adi� t1azet isti hkamı nın yapılı şı da vardır. İkin ci bölü�de Erme1:1-iler.d en ve İqerl.erden bahseder. _Üçtipcü k.� sı�da da I{ıb rıs . ta r i� hini yazmak.tadır. B ü y lik bölümlerin dördiincüsii' de Bizans ı n iç Q.eğişikliklerinden b a h s e d e r. I{onstan tinosun bu ·e seri b ilh a s s a 37 inci b ö lüm P e çen e k t a r i hi · bakımından birinci k a y n ak s a y ıl ı r Oğuzlar hak.. kın da da hu e s er d e mllhim m alu m a t vardır. Bu ki tab Macar tarihi ba kımın da n· da en e s a s lı . kayna k-: lard an bil·idir. , I\.on stantin os'.u ıi e s erl e ri bir çağ aç·· mı ş tı r diyebili riz .. . Kendisi de bir çok e � eriJ?. yazılm a-. sında amil o lm u ş t u r � . IX u n c u yüz yı l a aid G e or g i u s continu atus adile tanılan ve Georgios Mon achos'un ese l·inin devamı ol an 843 den 948 senesine ka .. ' µar ki vak al arı ihtiva eden-eserde de · Bulgar ve Pe-· Ç e n e k tarihin e dair çok d e ğ e r l i malumat verilmiştir .. Theoph anes'tn bırakdı ğı y e ı"d e n e serini devam eJtiren ve· o n u n i çiJ?. Th eophanes ço nt ii:ı u atu s adile tanılan kitabda da Tü rk · arlı altı nda .Macarlardan bölüm ol a ra k

•

bahse.d Jlm iştir. . X uncu yüz yı l ı n sonunqa Anad<:)lulü Leon Diako nos da zikre · şay andır. Bu zat a d ın d a n dahi a nl a şı labileceği gibi. kilis e meıiıu rlarıhd andı. I:-la yatına · dai r kendisinin verdiği malumata gÖ r e yalnız 986 . da iki n ci Basileios'un B u l ga r . harbine iştirak ettiği ni ·

. muhasara sını görmüş, · ·Bulgarla rın g alip gelmesi tizerine düşm a n ı n eli nden yak a sını · zor ku rta rabilmişti. Ta r ih i ·e seri 10 k it a blı k ·9lup

biliyoru z.

Tr i a d i t z a

959 dan 976 ya ·

k�d;a rki

vakaları h avidir.-

ve Bulgar · t ar i h i ·bakımindan mühimdir. Peçen e.k ler �n � a r i hi n e . da{r de·

bilhassa Rus

. mata tesadüf olunu r.

. 36

Bu e s er

son

derece

bazı malu-

XI i n ci �-yüzyilın t a·r i hi

esei·leri a'ra sı ı;ı da loannes Sky litzes-in .. .ı{ i tabı · . en m ü b i ni b i r yer tutm�ktadır. Bu .z,atın hal t e r cüm e s i hakkında p ek malumatımız · yoktur. Yliksek bir· ask�ri rlVbeyt h a i z d i . Kendis.i AnadOl \llll idi. Xl. inci y ü zyı lı n :ikinci yarısında yaşa ; mıştır. 81 1 den 1057 ye kadar geçen vakaları y az mıştır. � azı yazmalar 1 057 den : 1 0,79 a · kada rk i va .. kaları da ihtiva eder s.ede bu · kısımla�· müellife aid . o lm a yıp sonradan yapılan · . ilavelerQir. Kitabda · Oğuzlara, P e çenek l ere , Maca�·lara a id D?-alu mat · vardır. Bilhassa mü e ll i f · Peçeneklerin ·kabileleri-ne ve · yaşa yışlarına d a i r d e ğ erl i m alu mat . verir. Bu k i t a bı de vam e tt i ren lerde yani · esere 1 057 den sonraki '! vaka ları il av e edenler de Peçenekleı�, H u n l ar ve Oğuzlar · hakkında mtih l m malumaf verıpişlerdir. XII inci yüzyılın tarihi es erl eri. prenses An.na Komn ene i l e baŞlamaktadır. K. ral bi ri n c i Alexios Komn enos'u n ve k�rısı Eir e ne'in kızı -olan bu p ren ses 1 083 de doğmuştur. �örbiye Ve tahsilin� çok dikkat ediln;ıiştir . . 1 097 de Nikephoros· B r y en n io s ile evlenm iş, 1 1 36 da kocası ölünce hayatını ilme ver.. mişti. 1 1 48 de o n beş kita bdan iba r e t olan birinci Alexi .. os'un ·hayatındaki 1069 dan 1 1 1 8 1yılına kadar vuku bulan v akaları yazmıştır. Bu eser koca sın ı n kitabının de v a mı gibidir. Bu p r e n ses in eseri Peçenekle]:e, Oğuzlara· v e !{umanlara dair değerli, bir kayn aktı r . ·Pren�es e se r ind e bu ka vi111:l eri Sk�t� v eya Sauromata'lar diye yazmak.ta ol u p yalnız bir ·· yerd·e · : Oğuzlardan ·

•

�

bahsederken Hun adını kullanmaktadır. XII inci yüzyılın

ilk yarısında

yaşayan t oa n nes

Zonaras sarayda yüksek bir · memuriyette · bulunu yordu. Sonra rahib olmuş, · dünyanın · · yaradılışından . · 1 1 18 yılına kadarki vakaları yazmıştır. � K ita b d a Iiun .. <

·fi.

Iara, Türklere Ma carlara dair nıalumat verdiği g�bi

' 37·

Peçen ekl ere, Oğu z l a r a . ve I{u m a n la ra ;.-0Q.air d e .

'f .

verdiği .

i z a h a t S k y l it z e s ' i n eser i n e dayanm aktadır.

Kom ne no s ç a ğ ı n ı n ın eşhur bir eserini de Mich ae!

Glyka s yazmıştır. Mü ell ifin h a y a t ı n a dai r. malu matı• mız pek a zdı r . 1 159 da . bazı poli tika . işlerinden dolayı . gözleri çı ka rılarak h ap s e a tı l� ı ş tır.

Hapis te'· hüküm-

M a � u el ' e y a l va r a n şiirl e r y a zmıştı r . . A ta sözl eri ne, dine dair e s e rleri de va rd ı r. 1 1 18 e kadar devam ederi bir dün ya kronikası y az ın ı ş tır. Avarlar, Hazer

d ar

ler, Bulgarl ardan

mada Pe ç e n ekle r,

Oğu zlar ve l{u -

m· a·nıar h a k k ı n d a da i z a h a t verın ekte olup bü t ü n bu iza hat malam kay nakla rdan alı n mı ş t ı r. Yine bu çağin

en bUy Uk

m ii e r ri h l e rinde n

bi risi

1 143 yılın dan s o nr a doğmuş , genç y a ş ı nda hükiirn d� r M anu e l ile birlik te Avru p a v e Ana d ol u harple rin de bul u nm u ştu r. ·1 176 da Selç u k Türkl erile y a p ı l a n harpte bul u n m u ş, i k i n c i İsa a k

toa nnes K i n na m o s ' d u r .

A n g el o s

çağına

k a d a r y a ş amı ş t ı r .

1 1 85 1 1 95 Ke n d i s i

M a n u e l ' i n p e k ya k ı n ı n d a

�

b u l u n ın u ş olu p hükümda r il e m iib a h aseler de ya p m a k t a idi. J{ i t a bt lo � n n e s Kqm n e n os ile Man u el l{ o m n e n os ' u n çağl arı n dan ··bahsetmektedir. Müellif kitabı nı n ilk kı sm ı nı y a ni h ükümdar

bi ri n ci . h ükü md a r za m a nını k.ı saca yazma ktadı r. Ç ii n

·kü kendi si n in de .mı ş t,ır;

İk i n c i

sö yl e d i ğ i gi bi b u de v i rd e

hükü mdar

zamanı n ı

ise

yaşaına

m ufassalaıı

yazmaktadır. M a a l e s e f ese.rin zam anımı za kalınış olau yaz ması noks an dır. 'Bu

yazma yalnız ·1 176 · yılı n a ka

darki vak� ları ' ihtiva ed e r b � h s ed ild i ği

gibi

b ilh a ssa

Ese rde Peçene klerden de Macar tarihine., ·dair pek

mü h i m k ayıtlarda · bulu nma�rtad ı r. Anadoluda

doğmu ş

o1 a n · Niketas

Akomfnatos'un

tarihi e seri de m illi tarihimiz h a.kkın d a mühim k ayıt ları havidir. IJoğduğu ş e h i re nisbetle Niketas C h o ni ate s adile de

s ö yl e n e n b u zat çocuk iken

İstanbula

ge1 n1 iş, bu rada oku m u ş, sonra hUkümdflr katibi olmuş, valiliğe

kadar

i l erlemişti .

eseri ·M a carlara,

21 ki ta p tan

Peçene klere,

ibaret olan

Kumanl ara

dair "çok

değerli m alftm atı ihliva edeı·. Bu ç a ğa ait bazı şiirle r ve n u t u klar Üe d i ni kayı tlarda da bir taki ın malüm a t bu lab ili riz.

B u nlar arasında . Eus tathios

Akoınin a tos'u n n:u tu klarında

ve Ni ke tas

!{umanlara dair m ühi m

mah1 m a ta tesadüf etınekteyiz.

XIIl üncü yüz y ı lı açınaktadır.

Müellif

Ge orgios

1217 de

Akropolites'in kitabı

İstanbulda

doğmu ştur.

1233 de b a bası k e ndisi ni Nikaia sara yın a göndermiş, son ra

bir çok bfıylik

m e mu riye tlere

s a hip

olmu ş ,

1255 de ):ıüküırida r ile birlikte Bulgar savaşına gitmiş, k u m andan olm. u ş ,. 1257 de esir düş rnüş, i k i s e n e sonra m enıleketi n e dönm,üŞ 1�74 de İtal yaya , 1282 de Trab .. zona

olarak

s e fir

ölm üştür. Niketas

gönderilıniş, bu s ene

Ş i i rle rinden · ve Akoın i natos ' u n

1203 t e n 1 261 e kadarki

dini

içinde d e

eserleri nden

mada

kitabını devam ettiren yani vakaları

h a vi b ir d e

tariJ;ıi

eser yaz.m ıştır. !{itabında içi nde y aşad ı ğı ve kendisi

nin karıştı ğ ı

vakaları ya z d ığ ı için çok m ü hi m ınalfi

ll'.:lata tesadl'lf olu n u r. Eser b ilhassa rra tarlar h a k kında ·pek m lihiın . n1 a lO.mat v e r d i ğ i gibi I{u ın � n lara dair de değerli iza h a t v e r ınek tedir. B u yüz yılı n i k i n c i

yarı sında

y a ş a ınış ola n Th e o

doros Sku la riote s ' i n ki tabı nda d a A varlara, Hazerlere

ve Bulgarlara ait m alfiın at verilmiş ise de bu m ala. mat k�e ndisinden ö nce yazıl an eserl erden alı nmadır. Yazanı bilinıniyen ve Morea kronikası a dile ta nı lan eserde de

·bizim

tarihimizi

alakadar

eden bazı

m alumata tesadU'f olu nur.

1 242 de Nikaia'da doğan ve 1261 d e is tanbula giden Georgios Pachymeres'in kitabıda m ill i t.a rihimiz hak kında çok değe rli i z ah atı havidir. Pachymeres bir

çok

memu riy etletde

müştür.

bulunmuş,

fels efeye,

Bir ço k

1 310 y ı l la rı n d a öl

şiire dair . e.serlei·ind e n

mek tu pları ve tarihi eserl eri v a r dır.

mada

Bu eser

1261 den. 1 308 yılı v�kalarını havidir. :Hükümdar Micha, elin z amanına 6 , Andronikos'un çağına ·7 böl üm tah -

sis edilın iştir.

Kitapta ıru riı a n la ra ,

Tatarlara, t'1.oğol

. izah at o l d uğ u g i bi ilk defa . olar akta O s ın a n ogu Jl a r ı n da n bah s e dilıpiştir; . . Tarihimiz içi n d eğerli kit a p la rd an biri de Nikep .. horos Gregoras tarafında� yazı lmıştır. 1 295 y ıl l a rın da Paphl agoniadaki El'eğlide d oğmu ş olan bu zat _20 ya şl a r ı nda . İstanb � la gelm iş, 1 326 da S ır p · sarayına sefir olarak g ö n d e ri l mi ş , ikinci Andronikos'un tahtta n indirilm e si üzerine müteessir olmu ş, inzivaya ç ek i l

l a ra dair çÔk

değerli

•

miş,

1 330 da t ekrar art.aya atılarak �iyase t e karışmı ş , � ha ps e d i l m i ş , hapisten ku r

b u yüzden bir manastıra

tuldu kta n ve ya i 360

sonra

yin e siyaset

da ö l ınü ş tü r .

. ·Bir

ile u ğraşırken 1359

çok

eserl e ri

ara sı nda,

v a rdı r . 37 kitaptan i b a re t olan · bu e s e r 1 2Ö4 .t e n · 1359 a k ada r k i çağ1n t a rih i d ir � Kitabı� nııı ilk. kısı ınları malftm e s erl e r d e n alınmış ise de

b i r d� t ari h i e s er i

1 35 1 - 1 359 a rasındaki

vakalar müellifin

düğli

bunu

h a diseler

olup

y a z m ak

gözile göı;�.,

. için

müe llif.'

arşi vlere d e başvurm u ş tur. Ki t a p t a Ku manlara ,

lara ,

Moğo1lara ve

lftmat

verilmiştir. ·

Os m� n lı l a ra

Ta t ar

dair çok mü h i m ma .. .

XIV i'l n cü yüz y ı l ı n tarihi e s e rlerin i n e n sonuncu .. sun u da .VI ı n cı toannes Kanta ku zenos- yazmıştır. Mü

e l lif asil

yük sek kos'u n

bir

a il eden d i . · İkinci Andronikos zamanında .

-�.

memiıriyetle rde

ölümünden

bul�nm6ş,

üçüncü

sonra Biz1a ns t a ht) n a

sonra 1347

A ndro ni-

çıkmış, bir

merke .. zine sahip olabilmiş ti� İyi bir a s k e rdt _ Ç o k kısa bi� mü d d e t hükümdar · olabilmiştir." Mua rı zl a rı 1353 d e ç o k mücadelelerden

de . hüktlmet

kendisini sıkıştırmağ� b a şl a y ın c a kızını : . Osmanlı h·ü kümdarı · Orhan Beye vermiş, . bunların yardımını temin e tm işti. ·Fakat düşmanfarı boş du rmamışlar, nihayet 1 355 te tahtan inerek bir manastıra ç ekilmiş, 1383 te ölmüstür. Tarihi · e se ri 4 k ita pt a n ibaret olu p . 1320 den 133B y ı lı na kadarki vakaf�rı h av �dir. Fakat bazı z � v at � a · eser e ilaveler ya p arak ki tabı 1362 y ılı vaka la rı n a k a d ar devaın e t tirmi.şlerdir. Müellif ver diği malumatın . doğru ·oımasına di k ka t etmiş,: · es erini ·

tam aınile bitaraf olarak ya�mıştır. " Kita p Ku manların, Tata rları

tarihine

dair mü h iın . izah atı h avi oıq.uğu

O s m anlı l a rın B alkanlarda · o yn a.dı ğı r ol l e r ' h akkında da değerli iz�hatla · dolu d ur. . Y ukarda bahsettiğimiz e ser i l e artık bir devir kapa nmış tır. Bu . ndan sonra Bizan ,sda ta hmin. e n yüz yll

gibi

kadar büyük tarihi eserler

yazılmanıış,

bir müddet

sonra Bizansın son eserle ri telif .o lunm uştur.

XV inci yüz yıhn Chalkokondyles'dir� a zdı r .

Yalnız XVI

büyük

· H ay atın a

LeonikOR

dair ına1ftmatımi� p ek

yüz yı l d a

ıncı

tarihpisi

y aşamış

ol a n Giritli

doktor Antonius Kalosynas'ı n · p ek noksan ve itimada

şa yan

i za h at ı haya tına d a ir b azı rn alftmat . Atinanın ileı�i gelen ailelerinden . idi.

olmı yan

vermektedir.

4dı Chalkondyles

ş e klinde ya zıh r . D oğu mu.

t a hminen

1430 yıllarında idi . B�bası Ge � rgios ileri geJenle.rden isede · siyasi �ayatta mu vaffak ol�·m a mış, başka bir ·

yere hicrete

mecbu r ·k a lmış tı r�

kos'un s a ı� a yınd a bulunu yordu �

1447 de

genç Laoni

Theodoros· S p anduni�

nos'un ikinci Muradın kati bi olduğu ve Varna muha

hakkındaki kayıtları

reb e sinde bulunduğu yanlıştı r.

y anlışlık

her

halde

babasının 1435 de O s ma n lı

hükümdarının . nezdine .s efir olarak gönderilmesinden çıkmı ştır. Es erinden

İstanbulun ,

müerrih . 1453 b u lunmu yordu. Hayatının

anlaşılmaktadır k i

zaptında . •'

sonla�ını nerede geçirdiğ i malftm değildir. Bazıları ttalyada, bazıları da Atinada geçirdiğini söylediği gi bi eiı son nazariye de Gİritte geçirdiğidir. · 1490 yıll arın da ölmüştür. Lao nikosu n eseri 10 ki taptan ibare� olup 1 ?98 den 1463 yılları na kadarki' vakaları h avi dir. Eserde 1484 1 487 yılları vakahirı da ha t ırlatıl maktadır. Kitabın yazılmasındaki asıl gaye bir Bizans tarihi · yazm ak değil <Bizansın �asıl yıkıl qığını anlat mak, bu nu yıkan Osmanlıların nasıl . yükseldiğini,. neler · yaptığıni yazmaktır. Bizans tarihcileri a ra SU).da bu şekilde yazı yazan pek azdır. Müe llif ese rinde Herodo t'u n tesiri altın da kalmıştır. Eserin bir yerinde H erodot'n n adını doğrudan . doğruya zikrettiği gibi . Gürldüz Alp'ın seçi�mesi de I-Ierodotdaki Med kralı D eiokes h ak kınd�ki satırl arı hat ırlatmaktadır. Daha sonra ni.üellif biri nci Muradı Keyhüsreve ben zetmek tedir. Üslu bu da tamam i l e 'fhukydides'in tar zıdır. Şu rası da mu hakkaktır ·ki müellif TUrk k ay nak larını�.da tanımakta ve istifade etmektedir. Türkçe de bildiği eserin den anl aşılı yor. Bura y a kadar verdiği ıpiz izaha t bu kitabı ı;ı Osmanlı tarihi bakımından ne · derece mühim olduğunu göstere bilir. XV inci yüz yılın iki nci yarısında . kitabını yazan Dukas da bu çağı n büyük tarihcilerinden· biridir. I-la ya tına dair iza hatı · e serinde bulm aktayız. Ailesin� eski Dukas sülalesinden çıkarma ktadır. 1 ��.ıı de İstan bulda n Ephesosdaki Türk emiri nezdine kaçmırtır. İkinci Muradin tahta çılttığı sırada Adornos'un katibi idi. Daha sonra Lesbos adasının h akiıni 'n ezdind� bulunu yordu. 1455 te Dorino Gateluzzr namına Myti lene'e gelen Trırk · amiralı nı selamlamış, yine a yni senede bu zat namına ikinci l\ılehmedin nezdine sefir olarak gönderilmişti. Bundan sonra· bir çok vesilelerle Tnrk hükümdarının ya·nına gid�p gelmiştir. Bundan -

sonraki ha yatını bilmiyoruz. EserL m aal e sef pek · noksan k a l mı ştı r . �itabın baŞı y e' son l! y oktu r. Eser Ademden başlam aktadır. 1 204 yı lın a kadar. kı saca izahat verilm işti r. 1204 t e n 1 359 a kadar bilhassa Osm anl ı laı�da n b a h se d e r. 1 3_91 yılına k a da r k i vakaları d a h a u zu n o l a r ak yazar. En mufassal olarakt.a son üç Pal aiologosların çağını v.e İstanbulun zaptını a�la-· tır. Eser Lesbos adasının ilrinci Mehmet .t a rafından z aptı nı anl a tı rk e n biter. Bu k it ap itimada layık v e tamanlil e bit a ra f olarak yazılm ı ştır. l{endisi siyasi vaziyeti itibarile de i y i c e · d u yd u ğ u v e · bildiğ·i i çin hakikate . son d e r e c e dikkat e tmeği de i h m al e tm e '

m i ş ti r.

. ç a ğ ı n üçüncü t a rih cisi

·G e orgios Phran tzesdir ..

1401 ·c te d oğm u ş ,. 141 8 de iki nci M a nu el 'in s a ra y ı n a girm'i ş, sonra bir çok y erle rde valilik etm iş , 1452 de İ s t� n b u l a gelmiş, şehirin z a p t ı n d a n sonra e s ir düşm üş, bu radan d a kur tu l u n c a Peloponries'a kaç mış, bur a n ı nd a za p tı n ı mü teaki p Kerkyra a das ı n a s ı ğı n mı ş tı r . . 1468 d e ka rısile b arab e r ra h i b olınuş; h a yatını 1478 sı�· al arında .Korfu . �n anastı rında bitirıniş tir. 14·24 de S u l ta n Murada g ö n d e ri le n sefare t , he y e l i : azalarından i di. - ı436 da TUrk k u m a n d a nı Turhan'ın nezdine sefir olarak git m i ş t i r Da h a bir çok. sefaret h e ye tl e ri nd e bu l u n pıuş H a ya tını

e se ri n d e

bu �m akt ayı z._

tur. E s 8 rini

�h tiyar yaşında

Korf u�ıı n ·Heri gel enle

ı·icası üzerine 14 78 · de yaz m ı ş tı r . Dört ki ta}?a a y rılmı ş olup 1 258 den 1477 yı lı n a k adçı.rki vakala rı h avi di r Kitabının II - IV üncü bölümlerind e kendisi:. rini n

ninde karıştığı vakaları anlatır. Osmanlılardan kindar

ile bahsetm e ktedir. XV . inci yüzyılın ikinci yarısına aid en müh im · eserlerden birisini de Hermodoros Mich a el Kritobulos ya zm ış tır Müellifin hayatına dair m alCtmatımız azdır.. bir dil

!mroz adasında doğmuştur. İh timal dah a genç yaşın da iken. ikinci Mehmed ile temasda idi. Te tkiki i m kansız ol a n bir k_aynağa göre · ikinci Mehm edin katibi idi. istanbulun zaptında orada idi. Kendi eserinde yazdığı gibi siyasi h arel�etlerle imroz'un Türklere geçn1esini temin e tmiş, 1 456 da adaya Türkl er tara� fından h akim olarak gönderilmiştir. 1466 ·da 1mroz ·dlişmanların eli n e geçtiğin den ihtimal Kritobulos ls �anbu la .gitmiştir. . Dini eserlerinden mada beş kitab <lan ·-i bare t ola n 1450 den 1467 yılına ka darki vakalari h av i bir · eseri de vardır. Kitabını ikinci Mehınede ith af etmiştir. Maksadı . ikinci Mehmedin eserlerini-· medh etmek ve onu yü kseltmek . idi. · · Binaenaleyh Fa tihin aleyhine olan . noktal arı yazmamıştır. . Müellif tamam1 yle Thu kydide�'in tesiri. altında kalmıştır. Pil v� kronoloj i bakımında11: da Thu kydides'i taklid etmiştir. x11 inci yüz yıld a Osmanlıl arın zaferlerini, Varna savaşını anlatan bir şiir kalmıştırki bunu yazan Zoti� kos Pa raspondylos'dur. Bu . z a tın yalınız r ahip olduğu yazılmış · olup nu biliyoruz. Şiir .1 456 d a n sonra :anlatışına göre mUel1 if . bizzat muharebeyi görmüş tür. . tstaµbulun z'a ptından sonr a Bi-zansda tarihcilik bit- . miş v.e bu çağ kapanmış . değildir.. Bqndap. sonrada tarihi eserler . yazılmış, ancak XVI ıncı yüzyılın ·s on larında bu çağ kapanmıştır. xvı ıncı yüzyıl d a bir, .çok popüler Biz�ns tarihleri kalmıştı�. Bu eserler .arasında bilhassa Ekthesis kroni kası zikredilebilir. Yazanı bilinmiyen bu eser 1 391 yılından . ba.şlar. Ne ·zaman lbittiği bilinemiyor. Çlinkü bir yazmada 151 7, . ·diğer bir yazmada da 1543 . yılına kadarki vakal ar vardır ve bundari sonrada bitmemiş bir halde bırakılmlştır. Eser halk dilile yazılmıştır. · K it ab ın XV inci yUz yılın sonralarına . ve XVI ıncı yrizy�lın başların� .aid verdiği malftmat mühim d i r ; -

)

•

Yine XVI ıncı yüzyıla aid yazanı bilinmiy en diğer· bi� · e se r daha vardırki · bu nun biricik. yazma nüshası sının başı ve sonu �ıoksaridır. Kitab 1 373 vakalarile· başlar ve 1 5 1 2 yıh vakaları nı yazarken biter. Ese:r· Osmanlı .. h ükümdarları nın _çağlai·ına ayrıl mıştır. Bina enaleyh Osmandan başlayıp birinci : Se�ime · kadar de vam e ttiğini kesdire biliriz. Adı meçhul, müellif 1 463. yılı na kadarki vak aları · ın ufassalan yazar, ·sonraki' vakala r kısa ve noksan olarak devam· eder. Dorot heos adlı birisinin bir dünya kro nikası v ar-· d!rki 1 570 yılına kadar devam · ettirilmiştir. · .. Eserde müellif VIII inci İoennes Palaiologo·s 'dan . sonra Os-· manlı ların zu hurundan bahse tmekte ve bundan sonra d_a eser sultanlara göre : çağl �· ra bölünmektedir. 151 4 ' den 1 q70 yılına kadarki yazılan vakal arın . l�aynaklarını bilmiyoru z. Anl�şıla n müellif bu malfimatı ağız dan almıştı r� Bu nda n so n ra ki zamanl a rı da Manuel Malaxos dev am ettirn1iştir . ... Ve dah a baŞkaları da. esere· i��veler · yapmı ş tır. Bu . yüz yıl dan bi r . çok küçük kronikalar kalmıştır ki bunlar bu devrin Osn1anlı tarih inden ; bahse d�rler. Hemen h epsi d e . su ltanların z�ın anl arina göre· 1Jölümlere ayrılnu ş tır . . Bu küç ü k kroİıikaları 1 932. de · Lampros Atinada neşretmiştir. .- · Bu nlardan rn ada Yunanca yazılmış bi'r çokt a :O.s-· manlı çağı nın· vesika1 ai·ı vardır. Biliyoru z ki. Y unan 'dili bir zamanlar · Osmanlıl�rca �iyasi dil ol arak · kul lanılmıştır. Bundan dolayı O�manlıların yazdığı pek çok vesika zama nımıza kad_flr kalmış. olup burilar�. da · .L ampros çıkarmıştır. · Bizans . tarihcilerinin en · sonu ncusu Georglos Klon ... tzasdır. Bu zat 1 590 . da Girit adasında bir . kronika yazmıştır. Bu. . kitap halk . ctnıı e .y� basit bir görUşle . yazılmıştır. Kitp.bın müellifin el ya�m asile yazılmış ft

•

.• '

bir nüshası zamanımıza kadar kal mı ş tı rki müellif . kitabını bir çok resimlerl ede süslemiştir. Bu raya k a d a r verdiğimiz izahat sarih olarak . .gös� term·ektedir ; ki milli tarihimizi tetkik ederken Bizans kay nakları bizim için birinci derecede baŞ v u rac a :ğımız eserlerdendir. B i n a e n al e yh milli t arihimizin binası. için bu kaynakları incede.n inceye tetkik -ederek TUrklere ait m a lfi m atı bir ara ya toplayıp· neşretmek gerektir. Vakı a Avrupada bu sahada da adımlar · a t ıl mı ş ise de b u n l a r d a bugiinü n ihtiyacını .artı k karşılamamaktadır. B i n a e n a l ey h ke ndi tarihi .. m izi k en d fm iz kurarkeıi · bu işi b a şk a l a r ı ı;ı da n bekle ·m iyerek başarmamız gençliğin kutsal v a zif e l erin den dir.

46,

S 'o n s ö z

Bu eserin başında da kaydettiğim gibi kitap . değerli Macar alimlerinden . Moravcsik Gy�la'nın 1934 senesinde Budapeştede A magyar törtenet bizanci forrasai (-Macar tarihinin Bizans kaynakları ) adile çıkarmış olduğu ese rinden bizim tarihimiz bakımından· alınarak vücuda geti rilmiştir. Bu kitabın y azllması için . müracaat edilen biricik kaynak · olduğundan bittabi · : Moravcsikin adını eserin başına koymağ� yerinde buldum. Sonra Tarih kongresin de kendisile buluşarak birinci formanın dizilmiş matbaa tashihlerini , gös�erdiğim vakit kendi_· adının . kitabın' başına konmasını muvafık bulmamış, « benim eserini başka mak sadla . yazılmıştır, siz ise kendi tarihiniz bakımında fay dalanarak bir hülasa çıkarmışsınız . Binaenaleyh eserin üstüne M o r avc s ik in -Macar tarihinin Bizans kay nak l ar ı adlı : eserinden alınarak· ·vücuda getfrilmiştir · de�emiz da ha doğru olur. � demişti . Ben i de Ankaraya dönüşümde bu ciheti arzu ettikleri gibi tashih edeceğim.i vadetmiş isem de ben Ankaraya dönmeden bu ilk formayı basmışlar. Binaenaleyh müellife yapçlığım vadi yerine getirememek zarureti karşısında kaldım. Kendisine özür djlerim. Moravcsikin mezku r e.s eri · 256 sahifadır. Müellif kita bını Macar tarihi . bakımından yazdığı için ben de pndan yalnız Türk Tarihi cihetinden faydalanmağı ·d�l'ğru " buldum. Bu münasebetle okuyucularıma bir az Moravcsiki tanıtmak isterim. Mora:vcsik Bizantoloji ile uğraşmakt� .

ve Budapeşte Üniversitesinde :� Pr of�s ö r lük etm�ktedir � . K e nd i s in in Türk tarihini yakından a(akadar e d en son derece mühim tetkikled vardır. ·Bunların bazılarını oku yucularım·a arzedeyim : 1931 senesinde Moravcsik Bizans · hükümdarı ve müellif · Konstantinus'un eserinde . bahset tiği bir h ükümd�r kostü1!1iinün.. adını t�tkik etmekte, bunun Hazerlerden c;ılındığını ve Bizans telaffuzunun da türkçedeki çiçek ·sözünün. aynı. olduğunu is bat etmektedir. ·

•,

Aynı muellif Körösi Csoma Archivum . me c.m u as ı n d� (1921-25) Niko�aos _ Mystiko s ' u n. Garbi. · G�ktürklere . ait olan bir yazısını tetkik e�mektedir.

· Attila ve Buda h akkında ya_z dığı ·· b ir te·tkikinde de Priskosun metnini araştırarak Buda' _yani Bleda' nın Atti lanını . büyük kardeŞi olduğunu gös�ermektedir. : ' . K C s A mecmuasında neşrettiği Attilaya dair değerli bir başka · tetkikind� �e Attilanın 4 53. . yılında . öldüğü neticesine 'varmış ve A-�tilanın btirun kanaması_n dan . ( hemorragie· nasale ) öldüğünü kabul · etmi ş t i r . . ·

•

ı •

•

Aynı · mecmuada Huiılann harp usüllerine _d air ·-de '• değe rli ' " bir m ak a le yazmış olan l\lloravcsik , 1 930 s e ne . sinde M<;ıgy:ar Nyelv mecrnua.sında Onogurlatın tarihi hakkında- çok · inii.h im bir araştırma n eşretmiştir . . Bizde Attil� :ve oğulları .' On o g u rlar . bahsinde a d lı 1 eserimizde . . . I · bu- değerli · tetkikten faydalandik . r '

H. N.

O ;.

) .'

•

•.

iNDEKS I

Adem

·:

Antlar : 20, 23 ·Antonios Studiles : 25 Apollinaris ' : 12 Aquileia : . 11 Arabistan : 15 Arapça : 27 . Ar�plar : 28,30,35 Aristeas : 5 � Asya : 27 Augustus : 8

26, 32,43

Abdel : 24 Aetius : 8,16 Afrik a : 15,22,27 Agathan gelos : 6 Agathias : 17, 18,20 Ağaçeri : 14,27 Ahbar : 1 5

Attila : s, 10, 1 1 , 12,13, 1 4

1 6, 1 9,25,26,30 ' Atina : 41 ,42,45 . Avar : · 19,. 20,21 , 22, 23,24 25, 26, 27, 28, 29, . 30,31,32 33,34,35,38 Avrupa Avarl"arı : 24 Avrupa : 8,13,27,38 Ayasofya : 25 Azak denizi : 5

Akhunlar : 9,15, 16, 17 Alan : 6, 13,35 Altziagır : ' 1 4 · Alman : 13

·J

Alexios Komnenös 1. 37 Akathisto.s : 25 Amalok : 13 : 12 Ambrosius . · Marcellinus : 7 Ammianus

Anadolu : 6�7,36,37,3� Anatolios : ll Anna Komnene Andreas : 14 Andorn'o s : 42

...

Balkanlar : 41 Barşelt : 24 " Basilei os : 34

A.n dronikos III : 40 Andronikos il : 40 Andronikos . ·· r : 40 Anekdta : 16 · Antiochia : 21, 27

Basireios il : 36 Batıhunları : Batı Türkleri : 35

A_nonymus Valesianus : 1 2 Antonios Kalosynas : 41 · ' ·

Bayan : 20 Belizar : 1 5 Biltores : 18 Bizanslılar : 1 1 ,21 .

•

il ...

5, 10, 1 1 , 14, 15, 17 18, 10,20,21,22,23,24,25 . B izans-İran savaşları :_ 1 9 1 Bosporos : 17, 19,23,27 ,28 B leda : 14,26 . . Breviarium : 31 Bronşmid : 22 Budapeşte : 46 Bulgar : 12, 13, 14, 14, 16, 19, 22 ,25, 27 , 28, 29,30, 31 32, 33,34,35,36,38,39 Bulgar tarihi : 31 Burgar : 1 5 Burgund. 8 Bizans

ll)}

: 20, 24� 35 D amaskios · : 14 Dalmacia

A dmin istrando

İm-

peri o : 35 . De Cri�oniies aulae B:}i zantinae : 35

Deiokes : · 44

Dengizih ;

1 1 , 26

Summa

temporum

Vel . origine

actibusque

gentis Roni.a norum : De

o'rigine

Getarum :

actibu � que .

Dioclelian us : 8

Dienysia,s : Ch alkond)'des· : Cande : 13 Carus

�

Daınaskios :

15 Doğu Got kra,lı : 12

Cherson : 17,29 Clau dius Clau dianus : Choreneli Moses : 6 um :

Chron icon

·Doğu Afrika :

Doğu Hunları : 8 .

7, 1 3, 24 Dorino Gateluzzi : · 42 Dorotheos : · 45 42 Dukas Doğu Ronı a :

Cey lan adası : , 1 5

C h ronicom

Miscellaiıe-

E 1

Alexandir-

num : 26 -Chronicon Paschale : 26

9,10 Edirne : 32 Eirene : ,37

Edessa .

Chronicon .C o nstantinopo

Ekthesis : 44

l itanrim :

Elise :

Chrysaphios :

., 5

Dionysios Periegeles ;

Cassiodorius :

-- i

Ephesos : 42

. I

ili

ıo, 15 , 1 6 , 18, 1 9 .

Ephth ali t

24 Epirh anei� : 21 Ephraim : 34 Epitom : 32, 34 Ermenice : 6 Ermeni : 5 , 6, 26 , 27, 36 �reğli : · 40 Euag�ios : 21 Eugenrius : . 24 E;. usebios-Hivanypıus : 1 3 Eustathios : 39 Eus tratios : 22 / Eutychi.os : 22 Eunap ios : 7 Exce�ptum . Koleksiyonu : 35 .

F 44 Fin-ugor : 14 Franklar · = 18. 20, 23, 34, Flavius Cresecon ius Co

Fatih

39 Georgios Synkellos : 30 .Georgios Monacho s : 32, 36 · Georgios l(edrenos : 32 Georgios . Continuatus : 36 G�orgraphus Ravenas : 27 Girit <·_'.4 1 :42,45 . qot : 7,8, 1 1 , 1 3, 1 5, 1 6, ı7 18, 29 . Goth ia : 29 ,G otların 'tarihi : 13 Gök · Türkler : 19,'20, 21 23, . 24 Gregorios Pholistes : 6 Gregentios · : 22 G_regorius Floven tius : 26 Gunthigis : 1 3 Gündüz A lp : 42 Georg�o·s Akr.opolites

u · 27, 28', 29_, 30,31 , 32 33, 35, 36,38,39 Hazer den'izi : 5 · Hekataios : 5 Herakleios : 23_, 25, 26,27,28 Hermodoros ·Mic h ael Kri to bulos : 4:3 Herodot. : 5 , 42 Hictonymus : 7 Hindistan : 1 5 Hipatios : 9 Hazer

rip pus

· ·

8 Gepit : 1 9 , 20 Georgios Pisidesi : 25 · Georgios Phrantzes : 43 Georg_i os I<Iontzas : 45 Georgios : 41 G eorgios ·Pachymeres: 39 . _ Gaino

Historia arcana Hispanja: 9

ııv İran : 6, 14, i S , 16 , 1 7,21 İranlılar· : 10,18, 19,20, 21

Historia Longobardorum :

26, 27 Historia Romana : 27 Hun · : 5 , 6, 7, 8 , 9 ; 1 0, 1 1 , 12 1 3, 1 4, 1 5 , 1 7 � 18, 1 9 21 , 22,24,26, 27, 28 29, 30, 31 , 33, 34, 37 ' Hırvat : 35 Hun-İran mücadelesi : 32 Hun-Ugür. : 1 4 Hun-Türk tarihi : 17, 18, 23 Hüseyin Namık Orkun: 12 . · Hydatius : . 12 · .

Isa : 30 İsak Angelos : 38 . İsidoros : 14 . İskenderiye · : 10, 15, 17 , 1 8 İtalya Gotları : 1 8 İt8:lya Got harbi : . 18 İstanbul : . 8, 9, 1 0, 12, 17; 18 •

19,20, 2 1 , 22,24 '

;

25, 26, 29,30,31 32, 33;'34, 38,39 40,41 , 42;43,44 İtalya :· 1 1 , 1 2 , 1 4, ı 5 , 1 6, 24 35, 39 .42

İberya : 9 İberler . : 9,36 llliria : 1 3 İlliricum : 7 , 6 -

İmroz

İncil : ı s · lnlavden jüstini

22 .

İoannes Komnenos loannes loannes

loannes

loannes loannes

İoannes

İoannes loannes loannes loannes

38 Ephesios : 22 Anticheus· : 24 Epiphaneus : 21 Kinnamos : 38 · . Zo naras . : S7 Skylitzes : 37 . · · : 29 Ekhesios i 28 Ma İ alas ; 18, 1 9 :

Kantakuzenos il

: 40.

Jpannes : 27 joannes Zonaras : 33 Joannes Lydoş : 14 Joel : 33 Jordanes : 13, 1 6 Josua Stylites : 1 5 , justinianos il : · 29, 30,33 Justinianos : 1 3, 14, 1 5 , 1 6 17, 1 9 , 20

,''

Jüstinus 1 . f 71 Jüstinos iL 1 9 , 22 .

K Kabalinos : 2 9 Kafkasya : 6 , 14,17,19, 36 .

v Kafkasya A·lanları : 20 Kaisareia : 14, 1 5 Kallinikos : 9,29 Kapadokya : 8, 14 Karadeniz : 7 , 1 5, 17,28 Karolenj he:ı11edanı 27 Kerkyra : 43 J(eyhusrev : 42 Kıbrıs Tar ihi : 36 l(ilikya . : 8 Kırım : 1 7 , 29 '.· Kırım[Hazerleri : 29 \ Komnenos : 38 .

Leon : 14,32,34,35 Leon Diak0nos : 36

Leon ikos Chalkokondyle s,: 41

Lesbos : 42, 43 Lorigobardlar : · 20, 23

M 1

Macar : 34, 35 , 3�,37,38,46 · Macar tarihi : 36,38,46 .

Kostatinos Kopronymos :

Macar tarihinin. Bizans

. 30 .

kaynakları : 46

Konstantinos : 31 Konstantinos Manasses: 33 K o n sta ntin os Porphyro gennetos : 35 , 36 Kortrighar : 1 5

Magnus Felix Ennodius: 1 2

· ·

Maiotis gölü ! 5, 9, 1 1 , 1 4 ' i7,18

Kosmas l n dikopleuste s : 1 5 Korfo : 43

Kotzageroi : 24 Kotrağ : 3 1 Kritobulos : 44 Kubratos : 27 · Kumanlar : 37, 38,39,40,41 Kutrigur : 17� 18,20 Kruin : 32

Maiotis Bulgarları : 27 . Makedon hanedanı : 30,"34

•

Malala� : 23, 26�32 Manuel Malaxos : 45 Manuel il � 43 ·

·'

Lat i n c� : 6,7,13,'16,22 Laonikos : 41 , 42

.....

M anuel Komnenos : 38 Manuel _ : 38 Margos : 1 1 . Marcellin1.ls C o m e s: 13, 26 '

Masaget : 6, 1 6 Maurikios : 20,23, 24,28 Maximinos : . 10, 1 1 '

Lampros : 45 Latin : 5 , 11,27

Med Kralı : 42 Mehmet il

43,44

vı O lympio doros : 7 Onogurla r ·: · 29,34

14 Mecüc Menaridros : 20, 2 1 , 23 Mezopotamya

6,8

Orhari

41 12

Mürat il : 41 , 42

Orosios

Michael Glygas : 33, 38

Osman oğulları : 41 , 41

Michc;tel il

31 , 32

· Osman : 45

42,43, 44,45 '

Milano : l l, 1 2 .Micha�l III : 28, 32,40 Mısır

Ouar

7, 10, 22 , 28

Mogo llar : . 40

Morea : 39 Moravcsik Gytlla : 46

P alai dogos : 43

fylylilene : 14,42

P alestin : 8, 15 . · panion . : 1 0 ·

Myrina : 17

Panegyricus : 1 2 . Pap V igi lius : 1

N Narses

�

Paphlagonia : 40

Naissos :

· ıs

Nikolaos Mystikos

Nikephor0s Bryerinios: 37 Niketas Akomjnatos Niketa·� Choni ates ; : Nikola " : 39 . :

Nikephoros Gregoras : 40 Noviodunum : 1 1 .

P ara'stascis Syntomoi

Nikephoros : 31 , 32 Nikephoros Kallistos

Nikaia

·:

Patria : 33 -Paulus Diac,onus

Pecenekler : 34, 35, 36, 37 ..

' 38, 39 Pel � ponnes : 43 . Petros : 9 Philostorgios : 8 ·

Photios· : 7, 1 9 - Pilinius . : 5 Phokas : ı 28

. o

Oghor

1s·

o·gor : �4 Oğuzlar ·

:·

Pisidia : 25 Pontos : 25 Porrip onius Mela : 5

' 35,.Ş 6,37,38

Priskos : 10, 1 1 , 1 6 , 24 Prosper Aquitanus

VII S ergios : 25,.26 S eptimus Severus : ·

15� 16, 17, 18,20

Prokopios :

Pseu d o· l(allisthenes : 29

Sidonius

: 12 S ingidonum :

Pseudo Moses Chorenac :

: 5 .

: 11 Resgestae : 7 Ravenna : 27 Rati ari a

Slavlar : 1 9,2 3 , 25, 34 Sokrates : '8, �

Sozomenos : 8 . ,stephanos : 29,30

Roma İmperatorlu.ğ\ı 5,6,18 Ro ilas : 8 Roma tarihi : · 13, 18 Ruas : 1 0 ·

Strabon : 5 Suriy e . :- 6,8,21 Suidas : 10 Süryani _ : 9, .1 4, 15,22,25,28 Symeon Metaphı��stes. : · 6 . · Syrpeon : 34· ..

Rugas : 8

' : 30,35, 36

·,

Sabir : 1 5, 1 7, 18, 1 9,20,21 24, 25 , 27 , 30,34 Salvianus : 12

Tarniach : 24 T.atarlar : 39,40,41 Tell-mahre : 28 Theodor�s �y rik� H os : 25

S arurgur : 1'5 Sarkel :

Sardes

36 7

S auromata S avir ! 14

Se beos

Skyli tzes : . ·38 ·

Rol!la · : 10, 1 1 , 14,29

Rus

"..

24 Sirınium : 12, 14, 2.0,21,22 Srrplar : 35,40 Skytb i a : . 5 , 14 Skyth : · 1 6, 21 ,30,.�7

P to le:maios

Theophilaktos Simokat�es:

: 37

23 --. �-�··,· ·"�i L ::�:::;.'. : '''.' ':� �:.J.:'1.'B�P.P.'h<m�s By zaritios : ı 9

.... •.w .• : ... . . . � ...... . .....

Scriptor i n sertus Selçuk Tü rl�Ieri : Selim I : 45

· ·

....

, •·

...

•·

. . . .. . ...

Theodosios· .

8, 10,25 -

Theodoro s A nag n as t es : 1 4 .

Theoderich : 1 2 .

VIII

Theodorios : Theodo retos : 9

U ldes : 8 , 9

Theodoros Skütariotes � 3, 39 Theophanes : 30, 31 , 32, 33 �

36 Theophanes Continuatus : 36 Theodoros Span duninos : Thukydides

42,4�

Unugur : 24 Unnogor : 29, 31 Utigur : 17, 1 8 , 20 Urbikios : · 23, 34

v V alantinos : 21 Vandal : 15, 1 6 , 1 8

Tisa : 24

Tours : 26 Trakya : 7 , 8, 9 , 10, 13, 19,21 24, 28,29 Trab zon : 39

Varna :muharebesi : 4 1 , 44 Victore Tonnen nenis Viminacium

Triaditza muh asarası : 36

Turhan :

1 1 , 24 · Vitalianus isyanı : 19 , 21,25

: i9, 1 1, 16, 11,24,36

Tuna B ulgarları

Türk

Unaghur : 1 5

Tiberio-s : 22, 24

Tuna

29, 31

' 5 , 1 3, 14, ı 6, 1 9,_ 20, 23 24, 27 , 28,30,33,34 35, 36, 37 , 42, 43,44

Ya'kubi

14.

Yecüç : Yunan : 5,7 , 1 1 , 18,22,23 26, 45

Türk tarihi : 31

NUl-iO�LlJ Kotel<slyonu