Halil Kemal Türközü - Osmanlı ve Sovyet Belgeleriyle Ermeni Mezalimi

TÜRK KÜLTÜRÜNÜ ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ Y A Y 1 N L A R 1 : 149 Seri : III Sayı : B. 10 -

OSMANLI VE SOVYET BELGELERİYLE

ERMENİ MEzALİMİ

HALİL KEMAL TÜRKÖZÜ

3 . BASKI

ANKARA 1995

ISBN 975-456-072-2 C0 Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü,

Yayınlayan

1995.

: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 17. Sokak 38, 06490 Bahçelievler Sondurak - Ankara.

213 31 00 Faks: 213 41 35 : 1995 : 2000 Tel

Üçüncü baskı Baskı sayısı Dizilip basıldığı yer

:

Şafak Matbaacılık Basım - Yayın San. Tic. Ltd. Şti. Necatibey Cad. Hanımeli Sok. No: 28/28, Sıhhıye - ANKARA.

i ÇiN D

EKi L ER Sayfa No.

o N s o z .. ..... ... . . .. . . . . .... ... . . .. . .. . . . . . . .... .... . .. . . .. . ..... . .. . . . .. . . .. xı . xıı .

G 1 R 1 Ş

. . . . . . . . . . ........ . . . . . . . . . . . . . . . ............ . . ......... . . . . .. . . . . . ... .. . . . .

I.

BOLÜM

ERZiNCAN ERZURUM BiTLiS TRABZON GiRESUN GOMOŞHANE VE ÇEVRELERiNDEKi ERMENi MEZALl­ Ml'NE AiT TÜRK VE RUS KOMUTANLIKLARI ARASINDA TEATi EDiLEN RESMi MEKTUPLAR . . . .

•

1·29

•

•

•

•

......

... .. . . . . . .

..... ..... .

3 3 62 •

a. Osmanlı Kafkas Orduları Komutanı'nın Rus Kafkas Orduları Başkomutannı General Przevalskiy'e Su· şehri'nden gonderdiği 24 Aralık 1917 tarih ve 7312 numaralı mektup .... .... .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

34

b. Osmanlı Kafkas Ordusu Grup Komutanlığı'ndan Rus Kafkas Orduları Komutanı General Odişelid· ze'ye Suşehri'nden gonderilen 1 6 Ocak 1918 tarih ve 51 6 numaralı mektup ... . . . .... ... . . . ... .. ... . ........... . . .

36

c. Rus Kafkas Orduları Başkomutanı General Prze· valskiy'den Osmanlı Grup Komutanı'na gelen 19 Aralık 1917 (1 Ocak 1918) tarih ve 56057 numa· ralı mektup . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . ... . . . . .... ... ..... .... .... .. . ...... .

36

.

.

.

•

36

•

37 v

Sayfa No. d. General Odişelidze'den Kafkas Cephesi Osmanlı Orduları Komutanı'na gelen 10 Ocak 1918 tarih ve 132 numaralı telgraf ........................................

37 · 38

e. Osmanlı Komutanı'nın General Odişelidze'ye gön· derdiği mektup

38 39 •

f. Osmanlı Komutanı'nın General Przevalskiy'e yaz· dığı cevabi mektup ................................................

39 40 •

g. Kafkas Cephesi Osmanlı Orduları Komutanı tara· fından General Przevalskiy ve General Odişelidze' ye Suşehri'nden yazılan 29 Ocak 1918 tarihli mek· tup

41 43

h. Osmanlı Orduları Komutanlığı tarafından Rus Ko· mutanı'na Suşehri'nden gönderilen 2 Şubat 1918 tarih ve 815 numaralı mektup ........................... . ....

43 · 45

ı. Erzincan Askeri Komutanı Albay Morel'in Osmanlı Genel Karargahı'na ulaştırılmak üzere Refahiye Mütareke Komisyonu üyesi Yüzbaşı Tchaplikin'e çektiği telefon mesajı .... ................................... :...

45 · 48

i. Osmanlı Ordusu Kurmay Başkanı Ömer Lütfi tara­ fından Yüzbaşı Tchaplikin'e Suşehri'nden 5 Şubat 1918 günü çekilen telefon mesajı .. . ................. ....

48 49

j. Kelkit Mütareke Komisyonu üyelerinin, Osmanlı bir· liklerinin Kelkit'i işgal etmeleri için Kelkit'ten 4 Şubat 1918 günü yaptıkları müracaat kararı ........

49 50

k. Erzincan Katliamı'nı yerinde incelemek üzere Ge· neral Odişelidze'ye çekilen telgrafın 25 Ocak 1918 tarih ve 15147 numara ile gelen cevabı ................

50 51

.

vı

·

•

•

·

Sayfa No. 1.

Osmanlı Ordusu Komutanlığı tarafından Kelki·t'e miifreze gönderildiği hakkında Rus Kafkas Ordusu Komutanı Tuğgeneral Odişelidze'ye Suşelıri'nden çekilen 6 Şubat 1918 tarih ve 827 numaralı telgraf ve Odişelidze'den 21 Ocak 1918 (9 Şubat 1918) tarih ve 1519 numara ile gelen cevabi telgraf . . .

51 52

m. Erzincan, Bayburt, Trabzon içinde ve çevrelerinde­ ki E�meni Mezalimi ile ilgili olarak Rus Kafkas Or· dusu Komutanı Tuğgeneral Odişelidze'ye Suşehri' nden 11 Şubat 1918 tarih ve 967 numara ile çeki· len telgraf

53 55

n. Osmanlı Kafkas Orduları Koınutanı'nın Rus Kafkas Orduları Başkomutanı General Przevalskiy'e Er· meni Mezalimi'nin devam ettiğini belirten mektu· bu; Odişelidze'ye 11 Şubat 1918 tarih ve 967 nu· mara ile çekilen telgrafa 31 Ocak 1918 tarih ve 15195 numara ile alınan cevabi telgraf ve Erzurum il. Kale Topçu Alayı Komutanı Yarbay Twerdo Khle· bof'un Ermeniler'in "Erzincan Katliamı" ile ilgili ifadeleri

55

o. General Odişelidze'nin 31 Ocak 1918 tarih ve 15195 numaralı telgrafına ek olarak alınan 1 Şu· bat 1918 tarih ve 15201 numaralı telgrafı ........ ...

60 62

.

.

il.

•

•

•

60

•

BÖLÜM

MÜTAREKE ZAMANI NDAKİ ERMENİ MEZALİMİNE AİT STATIOS OGLU YAKO'NUN MEKTUBU VE ERZiNCAN KATLiAM! iLE iLGİLİ RAPORLAR . ............ ... ............ ... .

.

.

. .

63 · 67 vıı

Sayfa No. a. Statios oğlu Yako'nun 2 6 Şubat 19 1 8 tarihli mektubu

63 - 64

b. Erzincan Katliamı ile ilgili raporlar .. ...... .... .... ........

64 - 6 7

.........................................................................

111.

B OL Ü M

BAYBURT KATLIAMl-MAMAHATUN, ERZURUM KOY VE KASABALARINDA YAPILAN ERMENi MEZALiMi ..... ...

69 - 75

a. Bayburt Kat liamı . .. ... ......................... .. . . ... ... . .. .. .. ... .

69 - 73

b. Mamahatun, Erzurum köy ve kasabalarında yapılan Ermeni Mezalimi . .. .. .. . . ... . . ... ... ...... .. ..... .... .. .....

73 - 75

iV.

B Ö L ÜM

ERZURUM'DA VE MUŞ CIVARINDA YAPILAN ERMENi MEZALiMi .... ...... .. . .. . ... .. .... ....... ................ ... . ..... .. .... .. . .. . . .. . . ..

V.

- 80

BOLÜM

KARS iLi VE ÔTESINDE ERMENi MEZALiMi a. 1. Aksire Dairesi Müfettişi Haraşenko'nun Ahılkelek Mezalimi ile ilgili raporu . . ..... . . . . . . . ... . . ... ... ... . .. . b. Ermeni Kolordusu Komutanı General Nazarbekov' un 1. Türk Kolordusu Komutanlığı'na ulaştırılmak üzere Gümrü'deki Müstakil Ermeni Komisyonu Başvııı

77

81 -9 0

84

•

86

Sayfa No. kanlığı'na yazdığı 27 Haziran 1918 tarih ve 1008 numaralı raporu ve Ermeni Komisyonu'nun Nazar­ bekov'un mektubuna ek olarak koyduğu 1 Temmuz 1918 tarihli rapor . . . . . .

....

86 90

B l B L l Y O G R AF Y A........................ . .... ... .. ...... . .. .. .. .

91·98

I N D E KS

99 115

. . . .. . . . . . . . . ...

......

..

.. . .

..

. . . . .. . .

.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .

R ES. I ML E R .. ..

. ..

. . ....

..

. . . . . . . .. . .

. . .. .

.

. . . . . ..

.

•

•

.

. . . . . . . . . .. . . . . . . .. . . . .

IX

O NS O Z Belgelerden meydana gelen bu kitap, ilk olarak 1918 yılında "lslam Ahalinin Düçar Oldukları Mezalim Hakkında Vesaike Müstenid Malümat" adıyla Arap harfleriyle Osmanlıca olarak basılmıştır. An· cak birinci baskısının Ermeniler tarafından para ile piyasadan ve kü· tüphanelerden toplattırılması üzerine, Osmanlı Genelkurmayı'nda gö· revli ismet (lnönü) Bey, 1919 Şubat'ında lstanbul'a gelen Kazım Ka· rabekir Paşa'nın tavsiyeleriyle kitabın ikinci baskısını (69 resimli) yaptırtmıştır. Aynı yıl, 1919'da anılan kitabın Fra11sızca tercümesi "Documents Relatifs Aux Atrocites commises par les Armeniens Sur la Population Musulmane" adıyla 73 sayfa (69 resim) halinde "Milli Kongre" yayınları arasında lstanbul'da bastırılmıştır.

"Osmanlı ve Sovyet Belgeleriyle Ermeni Mezalimi" adıyla yayına hazırlamış olduğumuz bu kitap, 1917 ve 1918 yıllarında, Birinci Dünya Savaşı esnasında Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu ile Kafkasya'da masum Müslüman halka, Türkler'e karşı yapılan Ermeni Mezalimi'ni, katliamları hazırlayan failleri, tahrikçileri ve etkin güçleri belgelerle ortaya koymakta ve dış güçler tarafından istismar edilen Ermeniler'in, yaşadıkları çeşitli ülkelerde her yıl 24 Nisan'da "sözde Ermeni Kat· liamı" adına yürüttükleri menfi propagandanın iddia edildiği gibi bir ihtifal (anma töreni) merasimi veya tarziye mi, yoksa gerçekleri ört· me yaygarası mı olduğuna cevap teşkil etmektedir. ibretle okunması gereken bu belgeler, adaletin gerçekleşeceğine inanmış bir milletin, Türk Milleti'nin feryadıdır.

Bazı yazarlar tarafından kullanılan bu belgeler kitabının Fransız· ca baskısının tam tercümesi, Emekli Tümgeneral Ahmet Hulki SARAL' ın "Ermeni Meselesi" adlı kitabına alınmıştır (s. 447 478). Ancak, yaptığımız 'incelemede, Arap harfleri ile basılan nüshalar arasında •

XI

olduğu gibi Fransızca terciimesinin de bazı kısımlarının birbirini tut­ madığı, yanlış aktarmalar ve okunuşlann bulunduğu goriilmüştiir. Bu sebeple, tarafımızdan her iiç niisha karşılaştınlarak ortak bir ımetin verilmeye çalışılmıştır. Ayrıca, "Askeri Tarih Belgeleri Dergisi"nin 81. sayısında yer alan bazı belgelerin de orijinalleri incelenerek baskı hatalan d üzeltilmiş ve genç kuşakların anlayabileceği bir dille metne tamamen sadık kalınarak sadeleştirme yoluna gidilmiştir. Genel baş­ lıklar altında ayrılan bölümler ve yürütülen not numaraları ile düzensiz olarak basılan kitabın anlaşılır haıe gelmesi sağlanmış, notlarda ve "GIRIŞ"in kaleme alınmasında faydalanılan eserler He geniş bir in­ deks de kitabın sonuna ilave edilmiştir.

Bu kitabın hazırlanması sırasında, çalışmalanmı teşvik eden sayın 1. Ahmet KOÇOKSULU ve sayın Şükrü K. SEFEROQLU'na şük­ ranlarımı sunmayı görev sayarım.

18 Ağustos 1982

Ankara

Xll

Halil Kemal T0 RK0Z0

G i R i Ş " Ermeni M eselesi", aslında Ermen i ler' i n d eğ i l , menfaatları Tü· r k t oprak ları üzeri nde çat ışan büy ü k devletleri n, Çarlı k Rusyası i l e l n­ g i ltere'nin meselesi olarak siyasi b i r hüviyet ile ortaya ç ı karı lm ıştır.

1 877- 1 878 Savaşı sonunda Osm a n l ı Devleti 'nin Ru- sya ile imzaladığı Ayast e fenos Antlaşmas ı 'n ı n 1 6. m a d desi ( 1 ) ve Beri in Muahedesi 'nin 61. maddesi ( 2 ) Ermeniler lehine yapılacak ı sl ahatlarla i l g i l i dir ( 3 ) .

Rusya ve l ng i l tere'nin gayretleri i l· e antlaşmalara sıkıştırılan b u mad­ deler He dah a önce siyasi alanda görülmeyen b i r sun'i mesele yarat ı l­ mışt ı r. Erm e n i l er T ü rk yönetim i n d e asırlarca yaşam ış, hi• ç bir hoşnut­ suzluk hal lerine rastlanı lmam ı ştı r. Bu da, d ı_ ş güçlerin müd ahale leri n in geniş çapta etkilediği uyuşmazlı ğ ı n sun'i olarak çıkar ı l dı ğını göster­ mekted i r.

Konuyu iyi anlayabilmek i·ç in Ermenistan adı ve Ermeniler'in men­ şei ile başlan ı g ıcında.n Türkiye'nin M i l li Mücadele yı l larına ( 1 9 1 9- 1 922) kadar o l an uzun süredeki Tü rk-El'ineni i l iş.ki leri • n e değinmek fay.dalı ola­ caktır.

Armenia adı, tarihte i l k defa, M. O. 5 1 8 tarihinden kalma Behi's­ tun yazıtı nda geçmektedir. Pers Kralı 1. Darius anılan yazıtında, Er( 1 ) Marcel Leart, La Question Armenienne a la lumiere des documents, Paris, Augustin Challamel, 1 9 1 3, s. 27; N ihat Erim, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, Cilt : 1, Osmanlı i mparatorluğu Andlaşma•larr, An· kaı a 1 953, s. 395. ( 2 ) Marcel Leart, a. g, e., s. 3 1 ; Nihat Erıim, a. g. e., s. 423.

(3) Van ve Bitlis'te Rus Başkonsolosluğu yapmış olan General Mayewski : " 1 895 ve 1 896 yıllarında Ermeni Komiteleri tarafından ekilen fesat tohu­ mu, bu havali halkı arasında Oyle bir adem-i itimat hi - ssi yarattı ki, hiçbir ıslahat burafarda payidar olama2dı." demektedir. Bkn. Sadi Koçaş, Tarih Boyunca Ermeniler ve Türk · Ermeni i lişkileri. An ı k ara 1 987, s. 77; Krş., General Mayewski, Van, Bitlis VilAyetleri Askeri i statistiği, l stanbul 1 330, s. 1 23 ve General Mayewski, Les Massacres d'Armen ° i e, 1 9 1 6, s. 1 1 .

gani-Elaz ı ğ k esiminde ayaklanan b i r kavim diye, "Arm i n a ve Arm i n i a " dan bahsetmektedir ( 4 ) . M. O. 1 88 tarihinde kurulan Arta�sias Kıral­ lığı zamanında, Aramice "Yüksek / Yukarı Ülke" deme k o l an Armenia a d ı , Muş ve Ahlat bölgel eri için kullanılan coğrafi bir terimdi. B u a d , sonraları Roma l ı lar tara fından orta ve yukarı Murat s u y u i l e K ü r v e Aras nehi rleri boytarı için de k u l l a n ı l m ı ş , bilahare bu ifade Avrupalılar taraf ıırt dan lbenimsenm iştir.

Kendi·leriıne " Haik" d i yen ve " HayK" adlı bir atadan türedikleri efsanesini y aşatan ve Türkler'le bütün yabancıların " Ermen i " dedikleri kavimle Armen i a ü lkesi adının b i r alakası yoktur (5 ). Selçuklu Ttır.k­ leri 'nin i lk Anadolu fü tühatı ve Selçuklu-B izans münasebetleri hakkın­ da "Byzance et fes Turcs Seljoucides dans l 'Asie Ocddentale j usqu'en 1 08 1 , Nancy 1 9 1 3" adl ı mün i m b i r eser yazmış olan Ermeni sempa­ tizanı Nancy Üniversitesi tarih profesörlerinden Jean Laurent de, 1 920 yı l ı nda Ermen i l er' in Paris'te ç ı karmaya başla d ıkları ve ç ıkarıcı larının Fransız halkını n " desteklemesi n i " istedil k leri "Revue d es Etudes Ar­ meniennes ( Ermeni Etütleri Dergisi ) "nde Ermenistan i l e ilgil i ol arak : " ... Gerç�kten, yazılı tariıtı i n başlaog ıcından beri Armenia a d ı veri len b i r bölge var d ı r... Fakat, ası rl ardan be ' r i bu şekilde s ı n ı rl anan ülke bir devlet değil, bir coğrafya terimi.,ıir. Şüphesiz Ermeniler'in, bu bölgede yaşad ı kları olmuştur. . Fakat bu böl geye, sı rf Armenia a d ın ı taşı d ı ğ ı i·ç in, ne Erme n i l er ' i n mukadderatı, n e de Ermenistan Devlet i a d ı nı ta­ şıyan bir devletin varlığı kesinlikle bağlanamaz." (6) demekte d i r. ( 4 ) l nayetullah Cemal Ôzkaya. Le P-euple Armenien et Les Tentatives de Re· duire Le Peuple Turc en SerY'itude. l stanbul 1 97 1 , s. 1 0; M. Fahrettin Kırzıoğlu, "Armenya/Yukarı · Eller"de 2700 Yı · l lık Tiıı1< Varlığı," Ermeni· ler'in Rus l stilAsına A let Olması ve Mezalimi." Atatürk Ü niversitesi Kuru· luşu'nun XX. Yıl Armağanı. Ankara 1 978. A Ü Y, Cilt : i l .. No. 4, s. 48.

(5) Kafkas dilleri ve h ususi.yle eski Ermenice ve eski Gürcüce uzmanı Sovyet dilbilimoisi Profesor N. Marr ( 1 864 1 934)'ın, "ço.k doğru bir mütalaa olarak" dediği gibi : "Ermeni kilisesinin Ortodoks ki·lisesinden ayrılmasına kadar. Ermeniler'in milli bir •isimleri yoktu." Bkn., Esaıt Uras, Tarihte Er· meniler ve Ermeni Meselesi, Ankara 1 950, s. 97. ( 6 ) Revue des Etudes Armeniennes, tome 1., fascicule 1 . , Paris 1 920, s. 2. zikreden Yahya Akyüz, Türk Kurtuluş Savaşı ve Fransız Kamuoyu, 1 9 1 9 · 1 922, Ankara 1 975, s. 87. ·

2

E rmeniler ne Armenia ooğrafya adım ne de yabancıların kendi­ l eri·ne verdikle ri Armen/ Ermeni i·smini hjıç bir zaman benimseyip kul­ lanmamışlar ve meml eket-lerine "Hayasta n (Hay-istan Erm eni Ü l ke­ s i ) " ad ını verm işlefl dir ( 7 ) . • K arabağ-Zangezur'u Ermenileri'rt'den olan Profesör N. Adoıntz, Asya tarih i üzeri ne araştırma ve i ncelemeleriyle tanınan Fransız şarkiyatçısı R. G ro usset ve l ng i l iz tarihçisi C. A. B ur­ ney de. Ermeniler hakkında i l k defa b i r tarıi h yazan ve tarihi, son za­ mantara kadar bü�ün Erme n i tarihleri için esas tutulan Ho ren'li Mo-v­ ses'den beri (Vl l . yüzy ı l ) Ermenic e metinlerde geçen Hayastan adı i l e Hitit m etinlerinde geçen H aı y asa'yı birleştirmekte ve Hayasal ılar'ı Ermell i ler'in ataları olarak göstermektedirler ( 8 ) . =

Erm e n i l er eski ç·a ğ l arda yaşadıkları meml eketi (As ı l Ermen isıta n ) adıyla iki kı·sma ay ırıyorlard ı : Mez-Haik (ıBüyük Ermerıistan) ve Pokr-Haik (Küçük Ermen istan ) . Büyük Ermen ista·n 1 5 vil�yete bö lün· müştü (9). Küçük Ermenista • n ise 3 vi l�yete aynlm ı ştı. Asıl Ermenis­ tan'ın yıkılmasından sonra teşekkül eden ve Ermeni likle ilgilenen i l i m adam larınrn Küçülk Ermenistan veya K i l ikya Ermeni K ı ral l ı ğ ı adıyla belirttikleri pren s l i ğ i n toprakları K i l ikya da, sah i l ve dağl ı k Kil ikya olmak .Uzere iki kısımdı ( 1 0 ) . Bizanslılar ve Araplar da ele geçirdik­ leri Armenia bölge lerini biı; b i rinden tamaınen fark l ı o l arak 4'e ayır­ mışl ard ı ( 1 1 ) . Sırı ı rl arı esnekl i k g österen v·e yüzıy ı·l lar boyunca b i rçok (7) M. Stret'k, "Ermeniye," i si. Ans., 33. cüz. il. Baskı, l stanbul 1 964, s. 322 b;

Esat U r as, a.g.e., s. 1 O 1 · 1 06. ( 8 ) Bkn . N . Adontz. Histoire d 'Armenie: Les Origines ( d u Xe au Vle s. av.

J . C . ) . Paris 1 946, s. 27 · 34; R. Grousset, Histoire de l'Armenie, des ori· girıes iı 1 07 1 , 1 1 . Baskı, Paris 1 973, s. 42; C. A. Bu mey · D. M . Lang, The Peoples of the Hills : Anci.ent Ararat and Caucasus, London 1 97 1 , s . 1 79. ( 9 ) J . Laurent. L' Armenie entre Byzar1ce et l ' l slam depuis la conqu� arabe jusqu'cn 886, i l . Baskı. Lisbonne 1 �80, s. 4 1 · 44; Esat Uras, a.g.e., s.

18 . 2 1 . ( 1 0 ) Kilikya Ermeni Kıral l ığı ve Türk · Ermeni i lişkileri hkn., bkn., Erdal l lter, l çel'.de Ermeni Faaliyetleri, Ankara 1 974, s. 19 · 89. ( 1 1 ) Daha fazla bilgi için bkn . , J. Laurent, a.g.e., s. 40, 44 45; R. Grousset. a.g.e. s. 239; M. Streck, "Ermeniye," i si. Ans., s. 322 · 323; Esat Uras, a.g.e., s. 1 6 · 2 1 ; H. Kemal TürkOzü. "Ermeni Yurdu Hikbesi ve Ermeni i ddialarının Çürüklüğü," Türk Kültürü, Sayı : 223 · 224, Ankara 1 98 1 , s.

66 . 75. .

·

3

devletler i n işgal ve istilbına uğ ramış b i r "geçit ve çarpışma sahas ı " ola·n bu bölgelerde hiç b i r zama·n devamlı, mütecan i s ve m i l li bir Er­ men is ta1 n varl ığı ( devleti) mevcut olmam ışhr. Kuçük küçük kıralf ı•kfar, çok zaman civardak:i büyuk devletlere tabi olarak, muayyen bôlıgelere hükmetmiş lerdir. Ermeniler için vatan, prenslikleri olmuştur Erme n i le r'i• n menşei ve Ermen i tarih i ni n başlangıc ı da kesin bir karara bağlanamamış , m uh tel i f rivayet ve m i to loj ik b irtakım hikAye­ lerden ibaret kalmış�ır. Ermeni tarih ini yazanların büyük bir kısmı ru­ haniler olmak sebebiyle, Emıen i ler'in me nş·e leri hakkı ndaki görüş lerin i lmi hiç b i r değeri yoktur ( 1 2 ) . Erme n i tarihçileri , m enşeleri ni H az­ ret-i Nuh'un oğlu Yafes'e bağlarlar. Ermeni tarihini, Babil Kulesi'nin yıkılışı Be başlatarak ilk atalarının, H azret-i N1.1h'un torununun torunu olan " Hayk" adında e fsanevi bir şahsiyet olduğunu kabul ve iddia ederler.

GünıJmüz de de, Ermeniler'in menşeleri hakkında muhte l i f ve b ir­ b i rini tutmaz fikirlerin münakaşası yapılmaktadır. i leri sürü len tezlere göre : - Ermerriler, B abil'den gelen H ayk i le B alkanlar'dan gelen Arme nler'i n b irleşmesinden çıkmışlardır.

2 - Hititler' in toru nları dırl ar (13).

3 - H ayasab lar'da·n d ırlar (14 ). ( 12) Fransız arkeologu Jacques de Morgan: "Hepsi papas olan bu memleket (yArrl Ermenistan) mOverrihlerinin, milletlerinin aslını KitAb-ı M ukaddes an'aneler. i ne bağlamak için ne kadar uğraşmış, Hayk neslini bunlara yak­ laştınnak maksadıyla eski rivAyet ye an'aneleri ne ka<lar tahrif etmiş ol· duklarını gOrQyoruz. Bu hareket, yalnız tarihi vak'alar hakkında değil, hükOmdar aileleri için de bOyledir." demek1edir. Bkn., J. de Morgan, His­ toire de Peuple Armenian, Paris 1 9 19, s. 1'28, zikreden Esat Uras, a.g.e., s. 1 2 . ( 1 3 ) Henri V. Vaflois, "Garbi Asya'nın lıidar Tarih i," il. TOrk lstanbul 1 943, s. 463. l 1 4) Bkn., not

4

8.

Tarih

Kongresi,

4

Urartular' ı n torunları d ı rlar ( 1 5 ) .

5

Frigyal ı l ar'la Balkanlar'dan Anadolu'ya gelmişlerdir ( 1 6 ) .

Ermeni ler' i n Türk olabileceklerini dır ( 1 7).

i leri süren

yazarlar d a var-

Bi li ndiği gi bi, Anadolu toprakları üzeri nde e n mühim rol ü Türkler oynam ışlardır. Anadolu'nun Tıirkler tarafından fethedi lere k Türk yur­ du haline gelmesi, Avrupalı lar'a her zaman, kavranamayacak, kabul edilemeyecek ve biraz da hazmedi lemeyecek bir d u rum ol arak g ö­ zükmüştür ( 1 8 ) . Selçuklu lar' dan önceki d evi rlerde acaba Anadolu' d a Türk u nsuru v a r mıydı? Yapılan araştınnalar, Oğuzlar'dan ç o k önce­ leri esaslı Türk unsurl arı olan Kimmerler ( 1 9) 'in, Sakalar ( l skitler) ( 20 ) ' ın, idil (Volga) Bulgarları ( 2 1 ) 'n ı n , Hunlar ( 2 2 ) 'ın, Sabirler ( 15) J. Sandalgian, Histoire Documentaire de l"Armenie des Ages du Paganis· me, 1. cilt. Roma 1 9 1 7, s. 45 · 92, 306, 3 1 7, 342, 372 - 384, zikreden M. Fahrettin Kırzıoğlu, Kars Tarihi. 1. cilt, l stanbul 1 953, s. 67 not 6; Sovyet­ ler Birliği'nde "Büyük Ermeni Lugati"ni neşreden Ermeni dili uzmanı Acar. yan (bkn . , Esat Uras, a.g.e., s. 95 · 96) ile l star1bul Üniversitesi Edebiyat Fa·kültesi Oğretim gOrevlisi Prof. Dr. Afif Erzen, "Eastern Anatolia and Urartianı s . l stanbul 1979" adlı eserinde Ermen.Uer'in Urar�ular ile kat·f surette bağlarının bulunmadığını ve Urartu uygarlığına sahip pkma giri­ şimlerinin ilmi mesnedden ne derece yoksun olduğunu ortaya koymuşlardır. ( 1 6) J. De Morgan, Essai Sur Les Nationalites, Paris 1 9 1 7, s. 52 55; N. Adontz, a.g.e.. s. 1 79, 206; R. Grousset. a.g.e., s. 6 1 , 66 69; Şemsettin Günal tay, Yakın Şark · i l . BOiüm, Romalılar zamanında Kapadokya, Pom ve Ar­ taksiad Kırall ıkları. Ankara 1 95 1 . s. 56 1 ; Son yarım yüıyılda Anadolu'nun ırki durumunu inceleyen antropologlar da Enneniler'i, doğuş yeri Bal�an­ lar olan Dinarik ırkın doğudaki bir değişkesi olarak dikkate almaktad ırlar Bkn .. Metin O zbek, i nsan ve Irk, l stanbul 1 979, s. 1 55. ( 1 7 ) M. Fahrettin Kırzıoğlu, Dede · Korkut QğuznAmeleri, l stanbul 1 952, s. 15 57; Edip Yavuz, Tarih Boyunca Türk Kavimleri, Ankara 1 968, s. 1 37 1 43. ( 18) Claude Cahen. Pre-Ottoman Turkey, New York 1 968, Türkçesi : Yıldız Mı:,­ ran, Osmanlılar'dan O nce Anadol u'da Türkler, l stanbul 1 979, s. 79. ( 1 9 ) Kimmerler'in Proto-Türkler oldukları hakkında M. Taner Tarhan'ın şu mü­ him tebliğine bkn.. "Eskiçağda Kimmerler Problemi," Vl l l . Türk Tarih Kongresi, 1. Cilt, Ankara 1979, s. 355 - 369. ( 2 0 ) Buoün ileri bir safhada olan "Saka/ l skit Araştırmaları", Sakalar'ın, bir takım meselelere ve karşı tezlere rağmen, menşelerini Orta Asya'ya bağ­ lamak1a ve bunların Türk asıllı olduklarını kat'iyyetle ortaya koymaktadır.

Bkn., A. Zeki Velidi Togan, U mumi Türk Tarihine Giriş, 1. Cilt, il. Baskı, l stanbul 1 970, s. 33 - 36, 405 - 409; Romen tarihçisi M i h ai l Guboğlu, Sa. ·

·

•

•

5

( 23 ) ' i n , H azarlar ( 24 ) ' ı n Doğu Anadolu'yu isk&n ettikleri n i , y ine Kars ve Van tara flarında g örülen Bulgar kütleleri i l e Peçenek ( 25 ) k ı t'alarının b u topraklara gelere k bölgeyi b i r Türk yurdu hal ine ge­ t i rd i klerini g östermekte d i r.

Hususi y l e , Yunan ( Grek) ve Ermeni tari hçi leri tarafından kasıtlı olarak ileri sürülen tezler, Türkler' i n 1 07 1 tarihinden sonra Anadolu'ya kalar C lskit l e r ) 'ın Türklüğü hakkı n d a şunları söyl e m ekt e d i r: "Pro to-Türkler tarihte Seyisi ya da l skit adı ile tanınmışlardır. lsk i t l e r ' i n çok karışık men­ şei hakkında d a bazı etüdler y a z ı l mıştır. ama ilmi temel leri çok zayıftır. çünkü ancak Gre� - İskit ve Grek· H e l e n efsanelerine dayan ı r . . . Acizane fikrimce doğu Avrupa'ya Miladdan önce bin yı l ı n d an başlayarak göç müş lskit l er'in dam arlarında en eski Türk ya da Proto - Türk kanı vardır. .. ls­ kitler'in yediğine komas. içtiğine kısrak sütünden hazırlanmış kımız deni· lirdi. Bu çeşit bir içki şimdiye kadar gerek Orta Asya'da gerek M o ğ o lis­ t a n ' d a k u l l a n ılır. San'atları hakkında eski Grek yazarı Anakreon ( Si n çiler çok iyi okç u l a r d ı . . . ) diye yazar." Mihail Guboğlu. "Romen U l usunun Esi<i Türk Kavim l e ri i l e ilişkileri Hakkında," V l l l . Türk Tarih Kon gresi, i l . Cil t, Ank11r;:ı 1 98 1 . s . 753: Sakalar ile i l gili son araşt ı rm a l a r ve g ö ç l e ri hkn., bkn . . Bah a e d din Ôgel. Blıyük H u n İmparatorluğu Tarihi, 1., Arıkara 1 98 1 ,

s . 1 8 2 . 1 86, 1 94 - 1 98. 46 1 . 464, 478 . 482. ( 2 1 ) idil (Vo l g a ) B u l g arları;n ı n Doğu A n a d o l u 'ya g e l işleri h kn . , bkn . , A. Zeki Velidi Togan, a . g . e . , s. 1 68 1 69: i dil ( V o l g a ) B u l garları'nın Türklüğü ve ·

faaliyetleri hkn . , bkn., Akdes Nimet Kura!, iV · XV l l l . Yüzyı l l arda Karade­ niz Kuzeyin deki Türk Kavimleri v e Devletleri, Ankara 1972, s. 1 08 - 1 1 8.

(22) Çin kaynakl a r ı n d a H i ung-nu adıyla geçen Hunlar. M . S. 363 · 373 y ı l l arı

arası n d a Kafkasla r'ı aşarak Doğu Anad o l u ' ya girmişler ve Urla'ya kadar uzanan bölgeyi istila etmişlerdir. Daha fazla bi lgi iç i n bkn . . Gyula Nemeth, Atil l a ve H u n l arı. Tercüme eden : Şerif Baştav, lst a n b u l 1 962, s. 60: Art­ vin. Erzin c a n . Muş, Bingöl ve Elazığ'da Hun ve H u n l a r a d l ı köylerin bu­ lu�..-,��·. poğu A n a d o l u' nun S e l ç uklular'dan çok Once Türkleştiğini göster­ mektedir.

(23) Sab;r Türkleri hakk ı n d a etraflıca bir araştırma

Ş e ri f Baştav tarafından y;oıı•lmıştır. Bkn . . "Sabir Türkleri," Belleten, C i l t· V., Sayı : 17 · 1 8, Ankara 1 94 1 , s. 53 - 99.

(24) Hazarlar"n Türklüğü ve K a fkasya'daki

faaliyetleri hakkında şu eserlere bakılabilir: Bahaed din Ôgel, İslamiyetten Once Türk Kültür Tarihi : Orta Asya Kaynak ve B u lun t u l a r ı n a Gora, Ankara 1 962. s. 223 - 237: Akdes Nimet Kurat, a g . e . . s. 30 - 43: lbn Fazlan Seyah a t n a m esi, Hazırlayan : Ramazan Şeşen. lst a n b u l 1 975, s. 76 · 80: Arth u r Koestler, Onüç ün:ü Kalıile: Ha7<H imparatorluğu ve M i rası . Çeviren : Belkıs Çorakçı, il. Baskı, lst a n b u l 1 977.

(25) Peçenek ve Peçenek kıt'al arının A n a d o l u topraklarına yerleştirilmeleri hkn., bkn., A. N . Kurat. Peçenek Tarihi, lstan b u l 1 937; lbrah i m Kafesoğlu, Tü rk Milli Kü l tü rü Ankara 1 977, s. 1 7 1 1 72. ,

6

·

geld ikleri yolundad ır. Halbuki Türkl er' i n Anadolu'yu 1 07 1 M alazg irt Savaşı 'ndan sonra kesi f göçlerle gel erek yurt olarak tutmaları hususu Müsl1 ü man Türkler'e, Selçuklular ( Oğuzlar)a mü nhasırd ı r. Pro f. Dr. Afif Erzen'in not 1 5 'de anı lan eseriyle i l g i l i olarak "Armenia" d e rg i­ sinin 46 say ı l ı (Temmuz-Ağusros 1 979) nüshasında ç ı kan " Eski Ta­ rih Konusundaki Türk B i l imsel Araştırmal arı " baş l ı k l ı yazı da, "Çok şükür ki, tarihte Ermen i ler'in, Tür:kler' defl ço k önc1 e bu top raklar üze­ rinde olduklarını b i l iyoruz." (s. 30) denmekted i r. Bu i fade, Ermeni­ ler'in tari hlerini i y i b i lmediklerini gôsterımesi ba: k ı m ı ndan d i kkate de­ ğer ( 2 6 ) .

Selçuklular, Tuğrul Bey'in m üsaadesiyle, kardeşi Çağrı (Çakır) Bey i daresinde, 1 0 1 8 y ı l ı nda, Anadolu kap ı larına, Azerbaycan'a gel­ diklerinde orada kend ilerinden önce gelm iş bazı Türkmen g ruplarına rastlamışl ar, onlarla birlikte Anadol u hudutlarım geçerek küçük bir Ermeni p rensHği olan Vaspurakan'a y ani Van gölü havzas ı na gi rmiş­ l erıdi (27). X. y üzy ı lda müdafaaya geçm iş ve iç buı h ranlarla sarsıl( 26 ) Türkl er h akkındaki m e n fi propaganda. gerek Ermeni v e Rum, gerek · s e Er·

m e n i ve Rum sempatizanı bazı yazarlar tarafından eskiden beri yapı lagel­ m ektedir. Şüphesiz b u noktada on ları Hı ristiyanlık birleştirmektedir ( Krş., not 1 8 ) . O n l arın ortaya attıkları siyasi mahiyetteı k i propaganda fantazileri ( tez değil ) artı ı k bugün ehemmi yetini kaybetmiştir. B u çeşit i l er·i sürülen tarihi görüşler. Türk ve tara fsız y a b a ncı i l i m adamları tarafından çürütül · müştür. Bu yolda yaz ı l a n es·ki ve yeni iki m ü h i m e s e r: M. Fuad Kö prülü, "Bizans Müesseselerinıin O s m a n l ı M ü esseselerine Te'siri Hakkında Bazı M ü l ah a za l ar," Türk Hukuk v e iktisat Tari h i M e c mua· s ı, c . 1 ., l st a n b u l 1 93 1 . s . 165 · 3 1 3 ; B u mon o ğ r a fi kitap haline d e getirilmişti r : M . Fuad l(ö prülü, Bizans Müesseseler.i n i n Osmanlı M ü e sseselerine Te siri. Yayınlayan : Orhan F. Köp r ü l ü , l sta n b u l 1 98 1 ; Stanford J. Shaw and Ezel Kural Shaw. His· tory of the Ottoman Empire and Modern Turkey, 2 vol., Landon : Camb· ridge University Press. 1976 · 1977; Ayrı c a . "Ermeni!er ve Doğu Ana do· l u'daki Kilise l erin Mil liyeti" ve " Rum i ddiaları" konusunda bkn., H i lmi Göktürk. Anadolu'nun Dağı nda Ovasında Türk M ührü, Erzurum 1 974, s.

23 . 43, 44 · 51: Ermenile� ve R u m l ar'ın, Türkiye 'ye karşı işb i r l i ğ i ve Fran­ sa ile lngrnere'nin b u kon u d a ki yardı m l a rı hakkında da şu eserlere b akıla· bilir: Dimitri Kitsikis, Propagande et Pressions en Politique l n1 t ernat i o n a l : La Grece et ses Revendicati ons iı la C o nf�rence de la Paix, 1 9 1 9 · 1 920; Türkçesi : Yunan Propagandası, Çeviren : Hakkı Devri m , il. Bas1 k ı, l stanbul 1 974; Yahya .Aıkyüz, a . g . e .

(27) Urfa l ı M a t e o s Vekayi-nAmesi ve Pa paz Grigor'un Zeyli, Türkçeye çeviren : Hrant D. A nd r e asyan Ankara 1 962. s. 48. ,

7

m ı ş bulunan lslam dünyas ı , Selçuklular sayesinde yeni bir kudret kazanarak taze b i r iman ve kan i l e güçlenerek taarruza geçmiş, Is­ lamın eze l i düşmanı ve rakibi olan Bizans ile hesapl aşma zamanı da gelmişti. işte Ana dolu'ınun fethi bu zaruretler ile ve ilk Büyük Selçuklu Sultanları Tuğrul Bey, Alp Arslan ve Mel ikşah ' ı n takip ett ik leri devlet siyaset i ve iılk lslam halifelerinden ken d i l erine m i ras kalan Anado l u ' nun fet h i g ib i an'anevi b i r ls!am si yaset in i n tecel l isi olara! k gerçek­ leşecekt i ( 28 ) . Ş u mühim noktayı belirtmek gerekir k i , yazılan veya yazd ırılan propaganda mahiyetindeki Erımeni tarihlerinde i l eri sürüle:ı i ddialar ı n aksi ne ( 29 ) , Sel·çu'k lu Türkleri, Doğu Anadolu 'yı u Ermen i ler'den değ i l , B izanslılar'dan fert h etm işler, kend i lerini de kat l iama ve sürg ü ne tab i tutanlar B i zanslılar ol muştur. Daha 1 064 tarihinde Ermen i l er'·i n Kars Bag rat l ı Kra' l ı Gag i k-Abbas (Abas ) , kı ' ra l l ı ğ ı n ı 'Bizans imparatoru X. Konstantin Dukas'a d evretmiş ve karşı l ı ğ ında Kapadokya ( Kayseri­ N iğde bölges i ) da Zamantı şehrini alm ışt ı . Vaspurakan kıralı Sene­ kerim 1 02 1 tarihinde ve Anı Kra l ı i l . Gag i k-Haç i k de 1 045 y ı l ı n da topraklarını imparator Konstantin Monam � k'a hed i ye etmişlerdi (30 ) .

X l l . yüzy ı l da yaşam ış olan v.e e n büyük Ermeni müverrihi sayılan U rfalı Mateos (Mat thieu d 'E desse ) , Vekay i-name'sinde Emıenistan' ın Bizans'a devredilmesinden yak ı narak şöyle bahsetmektedir : "işte Ermeni m iHet i bu suretle esaret altına alın d ı . Memleket kami·len kanla kaplan d ı ve bir ucundan öbür ucuna i k adar çal kanan b i r kan deryası haline geldi . .. Ermeni m i lletin i n G rek m i l letinin yüzünden çekt i ğ i ıs­ t ı rapl arı kim b·i rer b i rer t asv ir edeb i l ecekt i r? Çünkü Grekler, Ermeni m i l le t i n i n kumandan l arını kendi ev ve eyaletlerinden ç ıkarıp götür­ müşler ve Ermenisıtan'ın kral l ı k taht ını devirmişlerd i. .. Emıenistan, Grekı l er'in e l inden (Tü rkler tarafından) alındıktan sonra Ermeniler, Romalı lar'ın bü tün fenalık l arından kurtulmuş o l dular. . . Fakat onlar ( 28 ) Mehmet Altay Köymen. SelçLJklu Devri Türk Tarihi. Ankara 1 963. s. 243.

(29) Msl., bkn Yves Ternon, Les Armeniens: Histoire d'un g6nocide (Erme· niler : Bir Soykırımının Tarihi ) , Paris 1977.

(30) Urfalı Mateos, a.g.e s. 1 22; R. Grousset. a.g.e., s. 61 5·6 1 7. .•

.•

8

(.Bizanslı l a r ) , bundan sonra da .. Ermen i mez<helbi·nin tetkiıki i l e uğ raş­ tılar ve A l l ah ' ı n . K i l isesi nin içind e kargaşal ı k çıkard ı lar. . . Onlar bu gayretleri i·le bütün Ermeni rrens ve kum andanlarını Ş arktan çıkarıp keın d i m emleketleri nde i kamet etmeye mecbur ettil er." ( 3 1 ) Stuttgard Ün ivers'itesi profesörleri nden W. Heyd de, "H istoire du Commerce du Leıvant au Moyen·Age, Paris 1936" adlı eserin­ de ( 32 ) , " . . . i l k Haçlı ların Asya'ya gelmelerinden az önceki b i r dö­ nemde, Fırat' ı n yukarı kısmıyla sulanan ü l kelerde Rum ı rk ı n ı n g ittikçe artmakta olaın üstünlüğü ile teh d i·d olunan b i rçok Ermenile r, m iHiyet­ lerini y i·tirm em e' k için oradan g öçmüş l erdi . " demekte d ir .

Doğu Anadolu'da bir Ermeni Devleti kurulması için i l eri sürü l en ta rihi ve coğrafi d e l i l leri çürütmüş olan ve Ermeniler'in m i l l i yetler prensibine de d ayanamayacak larını belirten J. Laurent, 1 920 tarihinde "Ermeni E tütleri Dergisi"nde çıkan " Ermeni Meselesinin Ortaçağ 'daki Menşeleri" adlı incelemesinde : "Bizans, Ermenistan' ı ele geç i rince ülkeden halkını çıkarmış, Ermeniler'in Batıya doğru göçlerini teşvik ve çabuklaştırmıştır. Asl ında göç d aha önceden başl·amıştı : Asırlar­ dır E�meni! l er, Rum lmparator luğu'·na kitle hal i nde g öçüyorlard ı. Çün­ kü, Ermeniler, m izaç i• t ibariyle, d iyar d iyar dolaşmak hevesi taşımak­ tay d ı lar. . . Ermeni m acerac ı ları, kend ilerine bol para ve ren ve servet sağlayan devletin h izmetine g i rerl erd i . Bu d evlet, onların istedikieri gibi soygun yapmaları ve katl iama g i rişm elerine izin verd i ğ i sürece sadakatlerine güvenebi l i rdi. H ı ristiyan ol dukları için, herhangi bir hayır işl eyerek, katliam ve soyg unlar ı n ı (Tanrı 'ya) a ffettirirler, vic d anl arı rahata kavuşu rd u." demekte ve Ermen iler'in yurtlarını terket­ m esi nin b i r sebeb i ni n de bütün m i rasın en büyük çocuğa geçmesini öngören hukuk düzeni ( d roi t d'ai nesse) olduğunu beli rtmekte ve bu yüzden Ermeniler'in servete kavuşmak için, kitle halinde başka ül· kel ere g i ttiklerini, böylece dünyan ı n her tarafına dağ ı l d ı klar ı n ı i fade '

­

( 3 1 ) Urfalı Mateos. a . g.e., s. 1 22. 1 1 1 - 1 1 2.

(32) Bkn Türkçe Tercümesi : Env!!� Ziya Karal, Yakın · Doğu Ankara 1 97'5 , s. 407. ..

Ticaret

Tarihi,

9

e tmektedir ( 33 ) . i şte bugün Ermen i ler' in çeş i tl i ülkelerde bulunmaları­ nın sebebi , eski çağlarda başlayan bu kitle halindeki göçlerdir. Ôyle ise tari h ç i n i n , "Ermenistan Nerededir?" d i ye b i r soru sormaya hakkı vard ır.

Mateos'un d e d i ğ i gib i , Türkler Anado l u 'y u B izans'ta . n al· d ı ktan sonra Ermen'i ler g e rçekten kurtulmuşlardı. Tü rkler' i n , lsla m ı n ger· e ği d i ni m üsamahal arından d ı r k i , Ermen i ler d i n leri• n i koruyab i l m i şlerdir.

Bu sebeple onlar, Tül"kler' i n Anadolu fethinde M üsl ümanlar'a yardım etmişler ve 1 07 1 Malazgirt Savaşı'nda Bizans o rdusunu terkeden i l k kuwet oılmuşlardı. işte bundan dolayıdır k i , o devir H ı risti yan yazar­ ları, Ermen i ler'i H ı ristiyanlığa iha·netle itham etmişlerdir. Ermeni ler, Malazg irt Zafo ri 'nden sonra da Türk i daresi , a• daleti ve in anç hürriy' e · t i nde n yeteri·nce i•stifade etmişle�dir ( 34 ). B ugün l stanbul'da Gregor­ yen-Erımeni Patril kl h anesi i' l e b i r Erme n i cemaatinin varl ı ğ ı da bunu g·ös­ terımekted i r.

Ermenil er, Bizans lmparatorluğu'rr da mühim b i r rol oynam ı şfar, devlet yönetiminde ve d'fplomasi alanında en yüksek mevki lere ul aş­ m ı şlar, ha· t ta imparator dah i ç ıkarmışl ard ı r ( 35 ) . Anca. k ona devaml ı ol arak ihanet etmişler, imparatorun sad ı k teb'ası olamam ışlardır. B u sebep•l e , Errneniler'in ken d i l erini " B iza• n s'ın vari'si" (36) ilan etmeleri (33) J . Laurent, "Les origines medievales de la Question Armenienne," Revue des Etudes Armeniennes. tome 1., fascicule 1., Paris 1 920, s. 37. 46, zlk· rederı Yahya Akyüz, a.11.e.. s. 88.

(34) Türk h ü k ümdarlarının Enneoiler'e iyi davrandıklarını belirten Ermeni mü· verrihlerinin sözleri dikkate değer. Urfalı Mateos, Selçukl u Sultanı Melik · şah hakkında : " Melikşah. hAkimiyeti boyunca Allah'ın yardımına mazhar oldu. O, bütün ü l keleri fethetti ve Ermenistan'ı sulh ve asayişe kavuştur· du." demektedir ( Urfalı Mateos, a.g.e., s. 146) . Türkiye Ermenileri Pat· riği Şinork Kalustyan da : "Türkler'in asırlar boyu Ermeniler'in dini ve kül· türel gelişmesini sağladığını" ifade etmektedir. Bkn., Türk Ermenileri'nden ' Gerçekler, l stanbul 1 980, Jamanak yayını, Türkçe bOlümO, s. 28.

(35) Bkn .. M . V. Levçerıko, Bizans; Tü�kçesi : Erdoğan Berktay, l stanbul 1 979, s. 233; Georg Ostrog.orsky, Geschichte des Byzan.t inischen Staates, Mü· nih 1 963 : Türkçesi : Fikret lşıltan, Bizans Dev�eti Tarihi, An.kara 1981, s. 1 34.

(36) Hrant Pasdermadjian, Histoire de l'A�mefPi· e ( depuis les origines jusqu'au traite de Lausanne), Paris 1964, s. 1 80 · 1 92.

10

de anl amsızd ır. B izans'ın varisi o lmaktan uzak olan Ermeniler, Doğu Hıri stiıyan imparatorluğu i1; inde si ndi· r ilememiş, hatta yıkıcı b i· l e olan bir yaıbancı unsur o larak kalmışlarıd ı r. Yunan iddial arı da aynı para­ leldedir. Yunan hayal ı lerinin müşahhas bir g örıünüşü olan Megalo idea (ıBüyı ük Ü l kü )da da " B izans' ı n varisi" olmak anlayışı g ö rülür (37). lstanbu l ' u n Türkler tarafı ndan . k uşatılması esnasında Rum halk ı n ı n kaıçtığ ı , şehri, ticare1 t i ell erinde bulı u nduraı n Latin l er'in mü.d a faa ettikle­ ri b i l inmek te d i r. Fatih Sul• t an Mehmet l stanbul'u a·ldrktaı n (29 Mayıs 1 453) sonra ken disini Roma lm paratorluğu'nun y eg ane meşru varisi saymıştı. Yunanlı Georıg ios Trapezu ntios ( 1 395- 1 484) dıe, Fatih'e şöyl e hitap edi·y ordu : "Kimse şüphe etmez k i , sen Romalı lar imparatoru­ sun. imparatorluk m e rkezi ni hukuken eHrid e tutan kimıse imparator­ dur ve Roma lmparator• l uğu'nun merkezi de lstanı b ul'dur. " (38) Böy­ lece, Fatiıh Sul. t an Mehmet' i n f.etiı h ten önce, Edirne sarayınıda topla­ d ı ğ ı yüks·e k b i r mediste verd i ğ i tarihi ve uzun bir n utukta söylediği giı b i (39), Türkler tarihi vazi felerini yerine g•eti rip , atalarına hayırlı halef olduklar ı n ı meydana koyarak, daha o tarilhlerde, Bizans'ın varisi olmayı ıhakedeceklerd i .

ErmenMer B iza·n s'taki ro llerini Osmaınlı lmparatorluğu'nda da mu­ hafaza etmişlerd ir. lstanbul'un fethinden sonra Fatih Sultan Mehmet, Bursa'daki E"'!'eni Başpapazı Ovakim'i 1 46 1 y ı l ında l·stanbul'a y er­ l eştirerek bir fermanla (40 ) , bütün Ermen.M er'in Patri ğ i yapmış, böy( 37) J. C. Vovatzidis. "Megalo l dea"yı, " Bizans - Yunan l mparatorluğu'nun di· rilti lmesi, Küçfrk Asya'nın Elenleştiri- l mesi, Balkanlar ve Anadolu'da Türk h&kimiyetine son verilmesi" şeıklinde tarif etmektedıir. Bkn., J. C. Voyatzi­ dis, "La Grande idee," L'Hellen < i sme Contemporain, series 2, Cilt 7, s.

279 - 297, zikreden Ahmet Bekir Tere.k, "Yunan hede. i leri ve Stratejisi karşısında Gerçekler ve Türkiye," BTTD, Sayı : 29, l stanbul 1 970, s. 16- 1 7.

(38) Franz Babinger, M�hmed der Eroıberer und seine Zeit, M unich 1 953, s.

226, zikreden Halil i nalcık. The Ottoman Empire : The C lassical Age 1 3001 600, Londcrn and New York, 1 973, s. 56 57.

(39) Fatih ' i n bu nutku için bkn., Kr.itovulos, Tarih•i Sultan Mehmed H&n-i s&ni, Karolidi tercümesi, l stanbul 1 328, s. 24 - 37.

(40) Rum Patriği'ne verilen fermanla hemen hemen aynı o·lan anılan fermanın halen Kumkapı Ermeni Patrikh&neısi'nde muhafaza edildiği ifade edilmek­ tedir. ·

11

lece Ermeniler'e hürriyet sağlayan idari ve d i ni imtiyazlar verm iş­ tir ( 41 ) . Asl ında Ermeni ler' in, B izans' ı n zulmünden korunmaları için Anadol· u 'da ayrı bir cemaat ol arak örgütlenmeleri·ne m üsaade eden ilk Osmanl ı Padişahı Orhan ( 1326-1362) olmuştur. 1326 tarihinde Bur­ sa' 1 y ı alara k başkent yapan Orhan Bey, Kütaı h ya'daki i lık Ermeni ru­ hani merkezi n i d e buraya nakletti rm iştir. Mezhep yônünden birlik göstermemeleri seıbe b�y· l e, milli harslarrnı koruyamamış, Türkleşm iş, hattA dil olarak bile Türkçe'yi benimsemiş bir toplui u k olan Ermen·i­ ler (42 ) , XIX. yüzy ı l başlannda "M i l let-i SAdı ka" a d ı y l a adlandı r ı l ı­ yorlardı. 1856 lslahat Fermanı'ndan sonra val i l i k, genel m ü fettişlik, elçili1 k , hatta bakanlık m ev.ki lerine bile getirilmeye başlanmışlardı ( 43).

Osmanlı lmparatorluğu'nu n sadık bir tebeası o l an Ermeniler'·in birden asi bir d uruma gel meleri ve bel l i bir donem içerisinde bu d u­ rumların ı israrla sürdürm e l1eri tarihçiyi ve si yaset adamlarını düşün­ dürmelidir. Oünkü Rusya'nın Osmanlı l mparatorluğu'ndaki d iğer top­ lumları ayakland ı rd ı ğ ı sırada m illetlerarası münasebetler yönünden bir Ermeni meselesi mevcut deği l d i . XVl l l . yüzy ı l sonlarına doğru Po­ lonyalı seyyaih M ikoşa (44 ) Osman l ı lmpara· t orluğu'nda yaşayan Er­ meni ler' in d urumlarını şöy·le tasv i r ediyordu : " Ermen i l er'e, Türkler tarafından, herhangi bir m i l letten daha çok sayg ı gösteri lmektedir.

Onlar, Rumlar'dan daha geniş bir d i n hürriyetine mal iktirler." M i­ koşa, Ermen i l er'i·n " e ski Adetler i n i" tamamiyle unutmuş o lduklarım ,

( 4 1 ) Aspirations et Agissement Revolutionnaires des Comites Armeniens, avant et apres la proclamation de la Constitution Ottomane, l stanbul 1 9 1 7, s.

7; Rh. Y. G. Çark, Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler, 1 453 1 953, l stan· bul 1 953, s. 8.

(42) Fuad Köprülü, "Türk Edebiyatı'· n ın Ermeni Edebiyatı Üzerindeki Te'sirleri," Edebiyat Araştırmaları, Ankara 1 966, s. 239 269.

(43) Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi : Birinci Meşrutiyet ve i stibdat Devirleri ( 1 876 - 1 907), V l l l . Cilt, Ankara 1962, s. 1 26 - 1 27; Enver Ziya Karal, Question Armenian, 1 878 1 923. Ankara 1 975, s. 7; Krş., Stanford J. Shaw and Ezel Kural Shaw, a.g.e., Vol. i l : Reform. Revolution and Republi c : The Rise of Modern Turkey, 1 808 1 975, s. 200.

(44) Mikascha, 1 1 , Leipzig 1793, s. 1 7 1 , zikreden N. Jorga, Geschichte des Osmanischen Reiches, V: Türkçe tercümesi : B. Sıtkı Baykal, Osmanlı Tarihi, C i lt V., 1774 - 1 9 1 2, Ankara 1 948, s. 6 1 6. ·

·

•

•

12

izah ettikten sonra d evam e d iyor : "Geçm işte kendi lerinin ne old ukl arı üzerinde kat'iyyen d üşünmüyorlar.. Fikir bakım ından bir ihtil&I planını kaıvraya bilecek kabiliye tte değ i l l lerdir.. H atta Osman l ı Dev leti'nin çökeceği günün yaklaşmakta olduğu kend i l erine sö·y·lendiği zaman bundan memnun olmad ıkları bile görünmekte d i r." Bir Enneni Heri ge­ leni olan M ıg ı rd ı ç Dadyan da, 1 867 yıhnda kal eme a l d ı ğ ı b ir ince­ leme y azısında Osmanlı rej i m i ne teşekkür etmekteydi. X IX. yüzy ı l ı n i l k yarısın daki Ermeni topl umunu anl atan bu yazısında M ı g ı rd ıç Dad­ yan, Osmanlı ErmenHerrnin tam bir hürriyet içinde, sosyal kalkınma­ l arını T· ü rkler tara fından enıgel lenmeden dini kurumlarını nasıl gel iştir­ diklerini şüpheye yer bı rakmayan bir şekilde göstermektedir ( 45 ) . Öy­ le ise Ermeniler'·in Osman l ı lmparatorl uğu'nda yüzyıHar boyunca zu­ lüm gördüğü, ezi ldiği ve himayesiz b ırakı l d ı ğ ı yolundaki iddiaların tarihi gerçekle bir ilgili yoktur. Bunların b e l g elendirilmemiş oldukları ve zaten belgelendiri l melerine de imkan o lmadığı i ç.i n propag anda mahsulü i ftira ve isnatlar olarak kabul e d i l m el erinden başka yapılacak bir şey yoktur.

Ermeniler'in Osmanlı l mparatorluğu'na isyan etmelerinde ve ih· til&lci tutumlara g i rmeler. indeki dış etki ler ve kışkırtmalar şöyle sıra­ lanab i l i r: 1 R u sya'nın 1 877 y ı lmda Katkasya'yı istita• s ından sonra Çar' ın hizmetinde öncü l ü k yapan Ermeni subayl arın Osmanlı l m parakır· l uğu'ndaki Ermen i l er'in b irçoğu He temas kurmal arı ve bunların Os­ manlı Ermenileri'ni devlete karşı kışkırtmal arı (46 ) , -

2 XIX. yüzyıl1 d an iti baren Osmanlı lmparatorluğu'na g elmeye başl ayan Amerikalı m isyonerlerin gerek okullar vasıtasıyle, g erek -

(45) Bkn .. Revue des deux Mondes, Haziran 1 867, s. 903 928, zikreden Ed· gar Granville. "La tsarisme en Asie Mineure," Revue Politique lnternati· onale, 1 9 1 7; Türkçe tercümesi : Orhan Arıman, Çar1ıl< Rusyası'mn Türki· ye'deki Oyunları, Ankara 1 967, s. 26 27.

(46) Stanford J. Shaw and Ezel Kural Shaw, a.g.e., Vol. i l . , s. 202; Krş . , Ber· nard Lcwis, The Emergence of Modern Turkey, Oxford 1968, Türkçe tercü· mesi : Metin Kıratl ı, M odern Türkiye'nin Doğuşu, Ankara 1 970, s. 353. ·

·

13

konuşmalar yaparak etki'ledikleri Ermeniler'in, çok geçmeden bir yan· dan menşelerini araştırıp bir yandan da milli duygularını geliştirmeye başlamaları (47), 3 ıAmerika'dan Osmanlı lmparatorluğu'na gelen Ermeniler'in fesadçı hareketlere g.irişmeleri (47 / a), -

4 - Avrupa de'lletlerinin tahrikleri; büyük devletlerin Ermeni meselesini yaratmaları ve Ermeniler'i sistemli bir şekilde kışkırtmaları.

Yukarıda gösterilen sebeplerle Osmanlı lmpara�orluğu'nda ba­ ğımsız Ermenistan için, başlatılan isyanlar ( 1862'den itibaren) ne· ti·oe vermemişti'r. 1890 yılınıda Erzurum'da Enmenıiler'i·n Rus1ya'dan . si­ lah ,getirip bunları okul ve kiliselerde sakıladıklannın haber alınmaısı üzerine yapılan arama ve buna tepk1i olarak gelişen olaylardan ön­ ce (48), Ermeniler'in Osmanlı imparatorluğu içindeki başarısızlıkları sonucu, meydan, yurt dışındaki-lere kalmıştı. Yurt dışındaki Ermeni ha­ reketine iki grup hAkim olmuştur. Bunlardan birisi Fransa ve lsviçre' deki Enmeni öğrencilerinin 1887 yılında kurdukları Hınçak ör1gütü, di· (47) Esat Uras, a.g.e., s. 1 56. Ermeniler dini sahada en iyi zamanlarını 1 46 1 1 630 yılları arasında geçirmişlerdir. 1 630'dan sonra Osmanlı l mparator­ l uğu'nun çOküşüne paralel olarak, Ermeniler arasında Gregoryenlik, Pro­ testanlık ve Katoliklik kavgaları başlamıştır. Cevdet Tarihi'nde "Ermeni ve Katoli· k Mes'elesi" başlığı altırıda şOyle denilmektedir : Hıristiyan tab'a·i Devlet·i aliyye'den olan Ermeni milleti Rum ve Katoli ık mezheplerinden ay­ rı olarak bir bin·i mahsusda bulunub 1 040 ( 1 630) tarihlerine değin içle­ rinde başka fırka olduğu bilinmez iken Frenk rahipleri bunların içine girüb gerek Dersaadet'te ve gerek Anadolu'nun ba'zı m ahaller1inde bir takım Ermeniler'·i Roma'da bulunan Papa'nın riyhet-i ruhanı i yye• s i tahtında olan ve mezheb·i umumi ma'nhına olarak Katolik denilen mezhebe da'vet ve ·idhal etmekde bulunmuşlar idi." (Tarih-i Cevdet, il. Cilt, yeni tertip, 2.

Baskı, lstanı b ul 1 309, s. 93 ) . Avrupa'nın daha o tarihlerde mezhep yolu i l e Ermeniler' le ilgilendiği, gOnderilen Katoli' k v e P�otestan misyonerlerinin Ermeniler üzerindeki etkinli. k lerinin onları tahrik ve teşvik ettiği gOrülmek­ tedir. ( 47/a ) Enver Zi.ya Karal, Question Armen.ian, 1 878 - 1 923, s. 9. ( 48) " 1 890 yılında bazı Ermeni kil·i selerinde yapılan araştırmalarda ise bomba ve silahlar ç ıkmış ve Erzurum'da kilise araştı�ması yüzünden bir de kanlı çarpışma olmuştu." Bkn .. Yusuf Hikmet Bayur, Türk l nkl'l abı Tarihi, Cilt: 1 , Kısım : 1, i kinci Baskı, Anı k ara 1 963, s. 66; " 1 890 Erzurum Vak'ası" hkn .. bkn. . Esat Uras. a.g.e., s. 46 1 - 463.

14

ğeri ise Rusya'da Ça r'ın, ül kesindeki radikalizmi yok etm ek için uy­ •guladığı baısıkı lar sonucu dağ ı la n Erm enil er'i b i rleştirm e k amacıyla 1890 yılında ku rulan Ermeni lhtila·I Federasyonu başka bir ad ıyla Taş nak ö rgütü i di. Bunların p rog ramlarındaki ortak öz ellikler şöyle b elirtilebili r : 1 Osma nlı tıopraklarına g i rerek, devlet m emurla rı i l e E rmeni­ ler'e karşı fark gözetmeden sa ldırı yapmak, -

2 Tedhiş ve kat liam lar yapacak eylem grup la rı (gerilla g rup­ ları) kurmak, -

3 Bö'Ylec e, büyük d evlet lerin müdahalesin·i sağ lamak ve Müs­ lümanlar'ı n kovu lacakları veya ö l dü rü lecekleri a ltı Anadolu vilayetinde bağıms ız , sosyalist bir Ermen1i C1Jmhuri' Y eti'ıni g erçekleştirmek (49) .

-

Komiteler (50) tarafındaın çıkarı lan bütün o l aylarda d ış güçlerin b üyük ro l l e ri olmuştur. Hususiyle Rusya, Osma nlı lmpara to rluğu'nun iç iş lerine karışab'ilmek için Ermeniler'i faz las ıyla kul lanmıştır. Doğu (49) Stanford J. Shaw and Ezel Kural Shaw. a.g.e., Vol. i l .. s. 203; Krş., Enver Ziya Karal. Question Armenian. s. 13; Ermen·i komitacılarının Türkler'e karşı "·ihtilal ve terörden faydalanacaklarını" sôylemeleri hkn ayrı.ca bkn ..

Esat Uras. a . g.e., s. 428 · 60. ('50) l ngiliz şarkiyatçısı ve devlet adamı Sir Mark Sykes, 1 9 1 5 yılında yayınla· nan "The Caliph's !ast heritage" C Halife'nin son miras ı ) adlı kitabında Ermeni ih.ıilalcilerı i ni şöyle nitelemektedü : "Kentlerde oturan Ermeniler, Türkiye'deki diğer Hıristiyanlar gibi, kend·i imkanları hakkında m ubalağalı bir inanca sahiptirler. Bu kanı, akılsızca bir zihniyetle birleşince onları en umutsuz siyasi cinayetlere itmekte, bôylece hem kendilerin·e, hem de çoluk ç o c uklarını felakete çekmektedirler... Eı r meni ihti l a lcileri kendi din· daşlarını ·soymayı düşmanlarına k�şı savaşmaya teroih ediyorlar ... i htilal­ cilerin başvurdukları usullere gel .i nce, bundan daha şeytani birşey tasav· vur bile edilemez. Tahrik için ve suçsuz kimseleri cezalandırtma,k amacıyla Müslümanlar'ı öldürmek, hükumete vergi Odeyen kôylerden haraç a lmak, i htilal Teşkilatı'na para vermeık istemeyenleri katletmek gibi suçlar hem Müslümanlar'ın hem de Katolik ve Gregoryenler',in suçladığı Ermeni ihti· lalcilerinin işledikleri cürümlerin ancak bir bôlümüdür.".

M ü slüman·Hıristiyan (Türk-Ermeni) ilişkilerinin gittikçe tahammül olun· maz bir duruma g i rdiğini gören Sir Mark Syıkes, şôyle d emektedir : "Belki elli yıllık akıllıca bir eğitim durumu düzeltebilir! Fakat buna rağmen işin sonunu pe.k göremiyorum. Taraflardan birinin zorla gôç ettirilmesi kabul edebileceğim tek çözümdür.". .•

15

Anadolu'da k i Kürt Türkleri'ni kışkırtarak ve Ermeni ler'e saldırtarak, Ermeniler'i devamlı olarak Osmanlı Hükümeti'nin Acizliği karşl'sınd a dış giıçe le re başvurdurtma·k , Rusya'nın politikasıydı (5 1). E dgar Granvi l le, not 45'deki yazıstn da Rusya'n ın Ba tkan la r' ı karıştı rdıktan son ra Türkler i le E rmeni ler'in arasını açma'k için nasıl tertiplere ve tahriklere giriştiğini, Rus ve E rmeni kaynaklarına dayanarak taraf­ sızlıkla ortaya koym11Ştur. E nneniler'in Kürt Tıü rkleri i le olan ilişki l'e­ rine de temas eden Edgar Granvi l le, Çarlık Rusyası ajanlarımn K'Ürt Tcırkleri a rasında, onları Osmanlı Devleti 'ne ve E rmerl'i ler'e karşı kul­ lanmak için nasıl faaliyet g6sterdiklerini, Musul 'daki bir Fran · sız din misyonu başının Paris'teki dost lanna cm la tt ığı i!grnç o laydan vermek­ te dir : " ... Abdu lhamit '•in gOzde adaımlarından b iri olan faokat say ı­ sız h aydutlukları yüzünden ittihatçı lar tarahnda n ölüme matıkOm edil­ diği halde yaka lanamayan bir Kürt paşasının oğlu Abdü rrezak adlı bi ri Rusya'nın hizmetine girarek Kürtler arasıın da tah rikçilik yapmağa koyulur. Çarlık politikası adına hareket eden e lebaşı ların Türk adale­ tinden korkmadan elle rini kolta nn ı sa nayara k dolaşa-bi l dikleri Ti flis ve Urmiye GOiü arasında ki böolgede bu sırada, bi·r Rus müdaihalesinin hazırlıkları j.çin devamlı gidiş gelişler olmaktadır. Abdürrezak ve be-

( 5 1 ) Bkn ., Esat Uras. a.g.e s. 547 · 548; X I X. yüzyılın ilk yarısında ( 1 804 1805'den itibaren ) Çarlık Rusya'nın Doğu Anadolu'da Kürt Tarkleri'n:i nasıl istismar ettiği, bugün belgelerle sabittir. Aşiret reislerine yazılan mektup­ lar ve tutulan raporlarda Rl!SYa'nın Ermeni koruyuculuğu da açıkça gô· rQlmektedir." Rusya'nın Doğu Aıtadolu Siyaseti" Ozerine hazırlamakta ol­ duğumuz genişce bir monolntfm bu mektuplar da işlenmiştir. Anılan mek· tuplar için şimdilik bkn P. Averinov. Kurdi v voynah Rossii. Ti flis 1 900; Türkoe tercümesi : Adil ve M•stafa Efendiler, XIX. Asırda Rusya, Türkiye, l ran M uharebeleri, Ankara 1926. 11. 1 84 · 1 85, 1 89 - 1 94. 207 - 208, 2 1 5 .

22 1 , 222 - 229; Krş. , V. Miııorsky, "Kürtler," isi. Ans., 68. cüz. 3. Baskı, l·stanbu l 1 977. s. 1 1 06 a, W. E. D. Ailen and Paul M uratoff, Caucasian Battlefiel<ls : A history of �e wars on the Turco - Caucasian border 1 828 · 1 92 1 , Camr-idge University Press. 1 953; Türkçe tercümesi : Kafkas Hare· kltı : 1 828 · 1 9 2 1 Türk · Kafkas Sınırındaki Harpleri.n Tarihi. Ankara 1 966. s. 3 1 . Tarafımızdan baskıya hazırlanmakta olan merhum Albay Nazmi Sev­ gen'in "Dersim ve Zazalar" adlı kıymetli eserinde, Kırım Savaşı ( 1 853 1 856 ) ve 1 877 - 1 878 Osmanlı - Rus Savaşı'n ıd an Once Erzurum'daki Rus eloisi•yle Kürt Türkleri'nin münasebetleri ile Ruslar'ın 1. Dünya Savaşı ( 1 9 1 4 . 1 9 1 8 ) esnasında Der.sim (Tunce l i ) 'deki tah�ikçiliğine ait teferru· atlı mall)mat vardır. .•

.•

·

16

raberindekilerin Tiflis'te Rus makaml arı t ara·fından kabul edildiği, bugün ispatlanmıştır. Aynı ad amlar daha sonra Kafkasy a Genel Val isi Voronçof·Da$1<.of'ı.ıın ıverd iğ i hed iyelerle hal:k arasmd a görulmuş, Kurt­ ler nezd i·nde:k i iğrenç faalıiyetle�i·n in izleri meydana ç ı kmıştır. .. " (52 ) .

19 17 Len in ltıtilAl i '-nd en son ra idarey i eline alan Sovyet hukumeti'n in , Çarlık idaresi·n i gıOzden düşürmek ve dunya milletlerini kend i t araf­ larına çekmek içi n g i riştiği t eşebbüslerden b i risi, Çarlık idaresi ile batılı mu'tt efikleri arasınd a, Bkinci Dünya Savaşı sı rasında •y apılan g izli a nlaşmaları, Çarlık Hariciye Nezaret i 'nin g izli muh aberatını ve d iğer ıb irço!k vesikayı "Anaıd olu'nun Taksimi P.IAnı " adlı b i r kita·pta yayınlam ası olmuştur. 1924 yı l md a Mo8ova'da neşred ilmiş olan b u kitaptaki b azı vesikalar: b i r Ermenistan kurmak içi n Çarlık idar.eci­ lerinin, Turkiye'deki Ermen iler' i n asıl kandırdıkl arını ve onl arı b un a in and ı rmaya ç a·l ışt ıklarını bütun açıkl�ı il-e göstermekted i r (53). ıOatıa önc ek i y ıllarda olduğu g ibi, styast m en faatları Turk iye t op­ raklarınd a çat ışan d evlet ler Ermeniler' i , bağımsız ve m uhtar b i r Er­ m eni devleti fikri et raf ı nda desteklem i şler, fakat bir neticeye varama­ mışlard ı. B i ri nci Dunya Savaşı b aşladığı zaman ltilAf Deıvletleri'nden b i r defa d atıa yeşil ışık gören Ermen'iler, bağımsızl ı k umutlarıyla ye­ n iden sil aha sarıldıl ar. Böylece 1 9 15 olaylarına ve t arihte "Ermen i Tehc iri" adıy.ıa anıl an, kend ilerinin savaş alamı dışına ç ıkar ılmalarına sebep oldular. Dağıt ımı sağlamak için 2 7 Mayıs 19 1 5'de çıkarılan "Tehdr Kanun u", Ermen i le r tarafından iddia ed i ld iğ'i g ibi Turk Hukü­ met i'niın kend ilerine ezA-ce fA çektirmek ıiS'tediğ im:len değ i l, s ilAhsız sivil h alkın ı v e Osmanlı ord usunu Ermen i ler'e karşı korumak ama<:ıyla h azırlanm ış b'ir kanundu (54 ). Tehcir sırasınd ak i olay l arı b i r katliAm (52) Edga r Granville. a.g.e., s. 60

·

61.

( 53) Bkn.,

E . Adamov. Konstan·i nopl'i prolivı, po sekretnım dokumentam b.

M insit. inostr. del. Pod red. E. A. Adamova 1 92'5 1·92ô; Fransızcası : Constantinople et les Detroits, 2 vofs, Pırıis 1 930 32; Türkçe tercümesi : Hüseyin Rahmi, Cilıan Harbi Esnasında Avrupa H a k a met l e ri ile Tal'ki ye, ·

·

l·stanbul

1 927; il. Baskı, Belge yayınları, l stanbul

-

1 972.

('54 ) Seçil Akgün, General Harbord'un Anadolu G e zi si ve (Ermeni Meselesl'ne d a i r ) Ra·po ru, l stanbul 1 98 1 , ı. 2.6 - 27.

17

olarak gösterme hastalığı b ugün de, Ermeniler tara fın dan iddia edilen bir husustur. A ncak konu der inliğ ine incelen diğin de gerçe kler apaçık gö rülmekte ve asl ında öldürü len Ermeni sayısı, yer iıni Türk'e bırak­ makta dır. lngiliz Yüksek Komise ri Sir John de Robeck ' i n lngiliz Dış­ işleri Bakanı Lo rd Curzon'a gönde rd iği 17 Mart 1920 tarihli raporda, 1 milyonu aşkın Türk'ün telef olduğu b il dirilmektedir (55). işte Osmanlı lmparatorluğu'nda "Millet-i Sadıka" adıyla adlan­ dırılan Ermen i'ler, başta Rusya, ılng i lte re (56) ve Fransa'nın kışkırtma­ ları sonucu "sözde gaye leri! "ne ulaşmak i çin kendi hatala; ı yüı:ün den birlikte yaşadıkları Türkler'e olduğu kada r kendilerine de zararlar ver­ mişler (57), Aubrey Herbe rt'in de diği gibi, Türkiye'nin gelişmesi ve

(5:5) Sal!hi R. Sonyel. "Yeni Belgelerin l şığı Altında Ermeni Tehcirleri." Belle· ten. Cilt : XXXVI, Sayı : 1 4 1 ( Ocak 1 972) ' den Ayrıbas�m. s. 33. (&S) Msl., bkn., Henry Finnis Blosse Lynch, Armenia :

Travel's and Studies (Ermenistan : Seyahatlar ve Araştırmalar), 2 vol., Landon 1 90 1 ;. il. Bas­ kısı, 2 110 1., Beyrut 1 965; Anılan kitap Ermenice'ye de çevrilmiştir. Türk düşmanı l ngiltere Başvekili Will·iam Glandstone, Rusya'dan daha tesirli olarak Ermeniler'i Osmanlı i mparatorluğu aleyhinde kullanmak Ozere ilmi araştırmalar yapmak için H. F. B. Lynch 'i, 1 893 Ağustos'undan 1 894 Mart'ı· na ve Mayıs · Eylül 1 898 de iki defa Dogu Anadolu ve Kafkasya'ya gôn· dermiştir. 2 cilt halinde yayınlanan Lynch'in kitabı, Ermeniler'i heyecan­ landı ran cümlelerle doludur.

Emperyalistler adı da verilen ve Orta Doğu ile O n Asya'da yıllarca top­ lumları birbirine kırdırarak hegemonya kurmaya çalışan batılı devletler, Türkiye'nın stratejik ehemmiyetini kavramış olarak Osmanlı i mparatorluğu devrinden beri bu topraklara yerleşmeyi, başta petrol olmak üzere çeşit· l i zenginlikleri ülkelerine taşımayı. kısaca sömürge imparatorluklarına ye­ nilerini katmayı denemişlerdir. Anadolu'nun coğrafi ve tarihi durumunu, halkın örf ve Adetlerini tetkik etmek üzere bôlgeye Oriyantalist ( Şarkiyat· çı) adı verilen araştırıcıları gO.n d ererek siyasi 5ahada faydalanabilecekleri bilgileri toplamışlar ve yıllarca bu bilgilere dayanarak stratejilerini tespit ve t!yin etmişlerdir.

(57) Ermeni taraftarı istatistikler bile Ermeniler"in hiçbir yerde toplu bir çoğun­ luk teşkil etmediğinde müttefiktirler. Robert de Caix, "Bulletin de l'Asie Française ( 1 9 1 3, s. 1 1 )" de çıkan yazısında : "Şurada burada Ermeni kôylerine, şehirlerde tamamen Ermen·iler'in oturduğu mahallelere rastlama'k kabilse de, Ermeniler'in çoğunlukta kabul edilebileceği diyar bulmak daha güçtür." demektedir. Zikreden Edgar Granville. a.g.e.. s. 43: Krş., Esat Uras, a.g.e., s. 1 3 1 1 47; Stanford J. Shaw and Ezel Kural Shaw, a.g.e., Vol. il, s. 200 · 20 1 .

•

18

k alkınması için önle rinde b i r açık yol vark en , Avrupa t arafından ald a­ tılmışl ar ve intitıara sürüklenmişl·e rdir(58).

Tarihle ri boyunca bütün fenalık ları, mezıhep ayrılığı ndan ve met­ bulanna karşı iki y·üzlü hareketle rinden dolayı Hı ristiy anlar'dan gören Ermeniler, Urfa Haçlı Kont luğu z amanınd a ( 1 1 13'de) t ehcir e di lmiş­ le r ve arazileri de Kontluğa i lhak edilm'i ştir(59). Ermenile r'i , Grek ler ve Haçlılar'dan sonra katliama t abi tutan Çarlık Rusyası olmuştur.

1777 t arihinde Kırım'ı işg al eden R usl ar, buraoaki binlerce E rmeni'yi 1778 yılın-d a steplere s-Ormüşler(60), 1903 yılınd a Çar'ın bir fe rmanı ile Gregoryen E rmeni kilise•sine b ağlı bütün emlaka elkoymuşl ar, pa­ pazları öldürmüşle r ve b'i r kısm ını h apse atm ışlar, 1 905 tarihinde de Baku, Şuşa ve Minke rt gibi şehirle rde çok sayıda E rmeni'yi ailele ri·yle birlilkte k atletmişler, Erm eniler i le meskun 1 48 k öyü ve 14.760 ai'le'Y i harap ve perişan b ı rakmışlardı. Bu ol ay lar Çarlık b aşkenti Peters­ burg 'd a duyulduğu z aman, he rkes · "Ermeniler'in bütün yuvdlarını tah­ rip v h �k ile yeksan etmeli." diyordu (6 1). An cak, hayal edifon müs­ takil E rmenistan ' ı kurmak için E rmeniler'i aldatan Ruslar onl arla bir­ likte , Doğu An adolu'yu işgal edip m asum Tü rkler'i acım asızca k at­ letm işle rdir(62).

(58) Bu tarihlerde l ngiltere"de Türkler aleyhine yayınlanan makale ve kitap pek ooktur. Oxford Ü niversitesi eski hukuk profesOrlerinden Ermerıi sempati­ zanı Lord James Bryce yOnetiminde propaganda maksadıyla yayınlanan "The Treatment o f Armenians i n the Ottoman Empire : 1 9 1 5 1 9 1 6" adlı mavi kitap bunlardan biri·dir. Ancak kitap, konunun temeline inmemekte, Lord Bryce g föi bir diplomat ve i l i m adamının m eseleyi basından �akip ettiği intibaını vermektedir. ( 59 ) Işın Demirkent, Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi, l stanbul 1 974, s. 1 45 . 1 46.

(60) Bkn . , Henry H. Howarth, History of the Mongols, i l . cilt, s. 600, zikreden Esat Uras, a.g.e., s. 637; Krş., Halil l nakık, "Kırım Hanlığı," i si. Ask., 64.

CÜZ, S. 75 1 b.

(6 1 ) Ermeni Komiteleri'.nin A mal ve Harekat-ı l htilaliyyesıi, l ıan-ı Meşrut-iyetten Evvel ve Sonra, l stanbul 1 332, s. 37 - 38; Fransızca-s ı : Aspirations et Agissement Revolutioonnaires des Comites Armeniens, avant et apres la proclamation de la Constitutio� Ottomane, l stanbul 1 9 1 7, ,.. 32; Sadeleş­ tirerek günümüz Türkçesine çeviren : Abdullah Yaman, Ermen•i Meselesi ve Türkiye. l stanbul 1 973, s. 99; Krş., Edgar Granville, a.g.e., s. 33.

(62) Bkn ., Documents sur les Atrocites Armeno Russes, Constantinople 1 9 1 7; M. Fahrettin Kırzıoğlu, Kars i li ve Çevresinde Ermeni MezMimi ( 1 9 1 8 1 920), Ankara 1 970.

•

·

•

19

Tıürk iye'nin Milli MCK:adele y ılla rında (19 19-1922), F ransız işgal ordularında görevlendirilen E rm eni lejyon ask erlerinin binlerce silahsız ma1s um Türk'ü nas ıl katlettiklerini ve F raınsa{63) ile lng il tere'nin m en­ faatler.inin Ana dolu top rak ı la rında çatışması yüz.ü nden Ermeniler' i· n nasıl kullanıld ıklarım Fransız Dışişl eri Bakanl ığ ı'mn a rş iv v es ikala rı bütü n aıçıkl ığıyle gözler Onüne sermektedir(64). 8'ütıin bu ves ikalar, vahş ice katl·ed'ilen b inlerce Turk'ün kan ı n ı n izlerini taş ımakta dır.

1890 y ıl ında Komiteler tarafından başlatılan Türk iye'dek i E rme ni te�ôr hareketlerinin 1. Safhas ı , 22 Temmuz 1922 tarihi nde Osmanlı Devlet i Bahriye Nazırı Cemal Paşa ve yaverleri Nusret Bey ile Sürey­ ya Bey' in Ti fl is'te E rmeni teröristleri tarahrtda n öldürülm el e ri ile ka­ panmıştır(65). Bu 32 y ılın ( 1890- 1922) g enel öz ell iği; Rusya iç in E rmenHer' i n artık, g eleceğe dönük b i r ya tı rım �onusu olmas ı , E rm e­ niler iç in ise, bundan böyle Anadolu toprakları üzerinde bir Erm en i devleti kurma'k için , ele g eçen son fı rsatı kullanmaktı. B u a rada l n­ g il izler de boş durmamışlar, savaş suçlusu ola rak Malta Adası 'na sürg·ü n ettikleri Türkler'i ölü doğmuş Sevres Antlaşması' mn 230. mad­ d esine g öre, yAni S'ô�de E rm en'i katlıiAmından ·sa nık o:lanlan da özel mahkemede yargılamak üzere hazırl ığa başlam ışla rd ı. lngfüzler bütün gayretl erine rağmen " E rmeni katl iAmı " idd iası•nı ispat edem emişler, son bir ümitl e sarıldıkfarı Amerikan a rşi·vleri de bu konuda onl·ara bir şey v erememiş, böylece hukuki açıdan "Ermeni Katliamı" iddiası (63) Suriye ve Lübnan'ı işgal etmiş olan Fransc., b uralardaki Ermeniler dolayı­ s ıyla konu ile yakından ıilgili idi. Kfökya'da ıkurulan ve Bizan·s, Anadolu Selçuk l u Devleti ile Moğollar'a vergi vererek mevcudiyetini muhafaza et· miş olan Ermeni :Kırallığı'nın hükümdarlarından bazıları Fransız hanedanı Lusiı:ınanlar'a mensup olduklarından Fransızlar, E�meniler'i ·kardeşleri ola· rak gôrmekte idiler. Nitekim 1 9 20'lerde yapılan Ermeni propa:;ıandalarında Emıenistan için "Doğunun küçük Fransası" a·dı kullanılıyordu. Bkn., La Depkhe de Toulouse, 2 1 Juillet 1 9 1 8, s. 1, zikreden Yahya Akyüz, a.g.e., s. 85. ( 64 ) Bkn

..

3 · 1 1 Temmuz 1 98 1 tarihli Milliyet Gazeteleri.

(65) Cemal Paşa ile yaverlerinin Rus polisi Ç E•KA Orgütıinün açtığı ateş sonucu ôldükleri y.o lunda da bilgiler vardır.

20

daha o tarihlerde ( 1 920) çokmüştü (66) . N·ihayet 1920 yılında Sev­ res Ant laşması'nın tanıdığ ı hakla ra göre, Türk topraklarını almaya kal­ kışan E rmeni Cumhuriyeti (merkez i : Erivan), askeri ha rekata giriş­ mişse de Kazım Ka rabekir Paşa' mn k omutasındaki 15. Kol·ordu bun­ ların üze rine yürümüş ve 30 Ekim 1920 ta rih inde Ka rs 'ı kurtardıktan sonra, Taşnak lar'ı 2-3 A ral ık 1920'de Gümrü (Alexand ropol) Antlaş· ması'nı imzaya z-0rlamışt 1 (67).

E rmeni te rö rünün il. Safhası ise, 24 Temmuz 1923 ta rihinde im­ zalanan Lausanne Ba rış Antlaşması'ndan sonra eyleme dönüştü rül­ meden , kul is faal iyet le riyle sürdürülmüştü. 1945 yılından (6 7 / a) 196 5 yılına kadar Sov yet Rusya'nın teşv ik ve tahrikleriyle Marks ist­ Leninist id eol ojiyle sistem l i olarak ye ralt ında organize ettir ilen " E r­ meni Meseles i " , 196 5 yı lından itiba ren b irdenbire ortay a çıkar ı ldı. ( 136 ) Bilal N. Şimşir. Malta Sürgünleri, l stanbul 1 976, s. 259 - 84; Tül"kiye'deki Amerika Yüksek Komiseri Ami ral Bristol, 1 920'de Amerikan Dışişleri Ba­ kanlığı'na Ermeniler'le ilgili olarak gônderdiği raporunda; Ermeni kıyımı hakkında Avrupa ba·s ınında gôrülen son hikbelerin, yanıltma amacına yö­ neldiğini ve i tilaf Devletleri'nin bencil planlarının desteklenmesıini sağla­ mak için yapılan propagandalar olduğunu belirtmekte idi. Bkn.. Laurence Evans, United States Policy and the Partition of Turi<ey ( 1 9 1 4 - 1 924 ) , Baltimore, The Johns Hopkins Press, 1 965; Türkçesi : Türkiye'nin Payla­ şılması ( 1 9 1 4 - 1 924) , l stanbul 1 972, s. 262. ( 67) Kazım Karabekir. istiklal Harbimiz, 2. Baskı, l stanbul 1 969, s. 84 1 , 846; Tarih boyunca Türkiye'nin "aşılmaz demir kapı·s ı" olan Kars ve çevresinin Türklükle alakasını kesmek ·i çin b ôlge Ermenileri ile bilhassa Ü çkilise/ Aç­ miya:ııi n'den ve Venedik'ten gelenler, gerek geçen yüzyrlda, gerekse 1 878 1 9 1 7 arasında, 40 yıl sürecek olan "'kara günler"de Kars bOlgesi Rus ida­ resinde iken, bilhassa Aralık 1 9 1 7 - Nisan 1 9 1 8 ile N i san 1 9 1 9 - Ekim 1 920 ara·sındaki " Ermeni Hükümeti" işgali sırasında : Anı'daki Türk - l slam eser­ lerini, sistemli olarak yoketmişlerdir. Bu konuda geniş bilgi için bkn .. M .

Fahrettin Kırzıoğlu, Kars - Arpaçayı Boyları Eski Merkezi A n ı Şehri Tarihi ( 1 0 1 8 - 1 236) , Ankara 1 982. s. V - Vl l l .

(671 a ) Sovyet Rusya'nın 1 945 yılında Türkiye' den Ermenistan Sovyet Cumhuri­ yeti adına toprak talebi ve bu talebin Türkiye tarafından reddedilmesi ha­ tırlanmalıdır. Bu konuda daha fazla bil�i ·için bkn., Yahya Okçu, Türk · Rus Mücadelesi Tarihi, Ankara 1 953, s. 1 9 1 - 1 93; Feridun Cemal Erkin, Tü�k Sovyet i lişki leri ve Boğazlar Meselesi, Ankara 1 968, s. 257 - 262; Metin 'Jioker, Tür·kiye Ü zerinde 1 945 Kabusu, il. Baskı, Ankara 1 97 1 , s. 99; Meh­ met Gonlübol - Haluk O lman. " i kinci Dünya Savaşından Sonra Türk Dış P·oli�ikası ( 1 945 - 1 965), Genel Durum" Olaylarla Türk Dış Politikası, Cilt : J, 1·9 1 9 - 1 973, 4. Baskı, Ankara 1 977, s. 1 99 343. ·

21

Bu yılla r içinde dünyanın çeşitH ülkelerinde y i rm iye y aıkıo anı t dikti­ rilm iş,. basın ve yayın faal iyetleri metodlu olarak d evam ettirHmişti.

Bu şekilde Orgutlenme 1972 yılı sonuna kadar tam a,nlamıyla organize edilmişti .

27 Ocak 1 973 t arilhinde Mıgırdtç Yamkyan adlı fenatik bk Er­ m en i 'n in ABD'de Santa Barba ra Otel i'nde, Los Angeles Başkonsolo­ sumuz Mehmet Baydar ile yardımcısı Bahadır Demır' i namertçe öl­ dü rmes iyle 5 1 yıl sonra başlatılan Erm en i terörünün 1 11. Safhası , 1975 yılından it ibaren yerini örgütlü Ermen i terörune b ı rakmış ve yurt dı­ şındaki Türk görevlile rin e , temsildliklerine ve kuruluşlarına yönelik s ilahlı sald ırılar kısa zamanda hızlı b i r tırman ış göstererek yoğunluk kazanm ıştır.

Dokuz yılda ( 1 973- 1 982 ) 23 temsi lcim izi ve yakınını katleden Türki'Ye'ye yönel i k 60'a yakın olayı ust lenen, "ölüm " ve "propag an­ da" örgüt leri olarak ikiye ayrı lan Ermen i terör gruplarının saıyısı 1 1 'd ir.

Ancak bütün faal iyetleri, hede fleri a ynı fakat meto dları değ iş·ik gö­ rünen üç ana örgüt y'lırütmekted ir(68 ) . ve

1

-

Ermenistan'ın Kurtuluşu için Ermen i Gizli Ordusu (ASA­

LA) : O cak 1975 tarihinde Bey ru t ( Lübnan) taki " Düny,a Kiliseler Konsey i " bü,rosuna yaptığ ı bomba:ı saldırı ile a dını ilk de fa duyuran ASA L A , Marksist--Leninist i deolojiyi kabul etm ek1e , kurulacak E rme­ n is tan icin verilen mücad elenin "Milletle ra rası Devrimci Hareketi "nin bir pa rçası olduğunu ve bu mes elen in (6 9 ) , "si l ahlı mücadele" ile çö(68) Bkn .. Tokay Gôzütok, "Ermeni Terôr Ô rgütlerinin Ana li zi , " Tercüman, 3 1 Ocak 1 982 • 2 Şubat Hl82; Krş . . " E rmen i Te rôrQ ve G erçek ler, " Tercoman, 7 · 10 A/a l ı k 1 98 1 .

(69) Türkiye Cumhuriyeti Devleti için bir "Ermeni Meselesi" hiçbir zaman olma· mamıştır. Bilindiği gibi, "Ermeni Yurdu HikAyesi", Lausanne Antlaşması ile ta�ihin derinliklerine gômülmüş1Qr. Bu hikAyeyl bugQn yine "Mesele" yapmaya çalışanlar. Ermeniler'i tarih boyunca siyasi menfaatları için kul· lanan ve Türkiye'yi kuvvetli bir devlet o l a rak i!Ormıık istemeyen dış güç· lerdir.

22

züme kaP1uşa cağını saiVunmakta ve yayınladığı bi·l d irilerinde amaçlarını şöyle açıklamaktadır : a) işgal altındaki E rmeni toprakların ı kurtannak, "Berleşik, Dil· mok ratik ve Sosyal ist bir E rmenistan" k urmak (ASALA, işgal altın· daki E rmeni topraklarından Doğu Anadolu vilAyetlerimizi kaste tmekte , Sovyet Ermenistanı 'nı "kurta.rılmış bölg·e " olarak kabul etmek te d i r), b) Toprakları·na döndüğ üınde , E rm en i halkına en azı ndan kendi ka deri·n i tAy·in ·hakkı tanınmasını sağlamak, ·c) "•Katl i&m"ın tarihi bir ge r�ek olarak Tü rki.ye tara fın dan ka· bulana temin e tmek, d) Türkiye'yi "katliAm " sebebiyle tazmina t ödemeye zorlamak.

M i llet le ra rası terör ha reke t inin pa rçası olan ASALA, sözde ama· cına ulaşmak için Türk iye'deki bölücü örgütlerle işbirl i ğ i i ç i n d e o l d •J · ğunu da belirtmiştir. N i tekim, 8 Nisan 198 0 tarihinde Lü bna n ' : n S i d o rı ş ehrinde illegal " Kü rdis tan işçi Partisi ( Apocular) " yanda şl arı i l e müşterek bir basın top lan tısı düzen leyer ek Türk hükümetine karşı ınü· ca dele etmek amacıyla bir i t t i fak k urd uklarını dünya kamuoyuna açık· !adıla r. Yüzlerinde yalnız göz delikle ri açık siyah maskelerle bir dü· zine erkek ve iki kadın bu toplant ı da kendi le rini, "Türk hükumet ine karşı ortak savaş veren Türk iye' deki Ermeni gerillaları ve Kürt (70) ih tilAlcileri" diye tanıtmışlar ve e t ra flarını çevreleyen Dr. George Habbaş'ı·n Fil istin ge rillala rına " Rej imi yıkıp E rmeni ve Kürt istekleri yerine gelene kadar Tü rk yetkilile rine ka rşı silahl ı operasyonla rın ı ar· tı rmaık amacında olduklarını, A SALA ve Kürdistan İşç i Pa rtisi (PKK) (70) Kasl'!lı olaraık Batılı yazarlar tarafından Türk'ten ayrı bir toplum olarak

gOsterilen Kürtler'in bir Türk boyu olduğuna yukarıda temas edilmişti. Bu konuda ayrıca bkn., Şübü Kaya Seferoğlu, "M i l li Bütünlüğümüzü Parçala­ ma Gayretleri." Türk Kültürü, Sayı : 223 224. Anıkara 1 98 1 . s. 76 83: H. Kemal TürkOzü, "Kürtler'in Türklüğü Hakkında Bazı Mül�hazalar," Türk KültOrO, Sayı : 225, Ankara 1982, s. 1 83 1 86: H . 1Kemal TürkOzü. "Türk Sakalar ( l skitler)'ın Batıya GOcleri ve Kürtler'in O n Asya'da Doğuşları," TOrk KOltOrO, Sayı : 226, Ankara 1982, s. 232 236. ·

·

·

•

23

aıdına Marksist F ilistin ö rgıütleri ile arala rındaki bağla rı pe kişt irmek i sted ikle rini" söylemişlerd i (7 1 ) . ıA rtı k bugün , Sovye't Rusya'.dan pa ra , silah ve eğ it im ya·rdımı alan ASALA'nı n işbirliği içinde olduğu örgütlerin başında gele n George Habbaş'ı n yönet im indeki Marksist g ö rüşlü F il ist in Halk Kurtuluş Cep­ hesi' n i n , Erme n i teröristleri, Türkiye'y i parçalama ga yret i içinde olan bölücü m ih raklara mensup m il itanla r ile b i rlikte eğ itt iğ i kesin olarak anl aşılmış ıbulunma<ktadır(72).

2

-

Erme ni Katl iamı A dalet Komandoları (JCAG ) :

"Erm en i le r'e karşı yapılmış ve hala ceza1sız kala n !katliamın int i­ kamını almak ve Ermen iler' i n uğ radıkları haksızlıkları g ide rmek" iddi­ asıyla o rtaya çıkan JCAG'ın açıklanan hedefleri şunla rdı r : a ) Türkiye'nin, 19 15 katl iamını tanımasını sağlamak ve Türkiye' yi tazm inat ödemeye mah:kOm etmek, ıb ) Tü rki ye'nin, 192 9 Sevres Antlaşması'nda öngörülen sını rlara dayalı " Erme n i topraklarını " , Ermeniler'e iadesini tem i n etmek.

Yayınladığı b il d i rileri nde n, JCAG'ın tek hede finin, Türkiye'den bazı toprakları almak olduğu anlaşılmakta ve hedeflerinin "Taş nak Pa rtisi" istekle rine uygun olma sı o nun bu part i ile ilişkili bulunduğunu akla geti rmekted i r.

3

-

Y� n i Ermen i Direniş i (NAR) :

l·l k defa 14 Mayıs 1977 ta ri h i nde Paris'teki Türk Turizm Bürosu' bombal ayarak a dı nı duyuran NAR, ASALA ile ortak e ylemle re g i ren nu sol tandanslı b ir örgüt ola rak görunmekted i r. ( 7 1 ) Cla'ire Sterling, The Secret War Of lnterna1ional Terrori•sm. Terror Net­ work. Türkçe tecümesi : Oya Alpar. Uluslararası TerOrizmln Perde Ar·kası, TerOr Ağı, l stanbul 1 98 1 , s. 3 1 3 - 3 1 4 .

(72) "Kürdistan i şçi Partisi"ne mensup terOristlerin, Ermeni terOristler ile · Fi­ listin gerilla kamplarında nasıl eğitildikle�i. Ermeni terOr Orgütlerinin bu bOlücü Orgüt yandaşlarını Türkiye'ye karşı nasıl hazırladıkları artık iyice bilinmektedir. Bu konuda daha fazla !ıilgi ıiçin bkn M i l li Güvenli.k Kon­ seyi Genel Sekreterliği, 12 Eylül O n cesi ve Sonrası, 2. Baskı, Ankara 1 98 1 , .•

s. 2 1 5 . 2 1 7.

24

işte ken d i l·erine çeşitli adlar yakı·ştırarak ortaya çık an bu "giz li güc ün katil leri " , Ermeniler'in biıyfrk ç oğ un luğunu temsil etmemekte ve dünyanın h iç b i r yerinde Ermeni t op luluk ları , Marksist•Leniınist ide­ olojinin esiri olan millet lerarası terör Org üt lerin·in bir parç ası olan bu cinayet şebeıkelerinin faa l iyetlerini hoşgörü ile karşı l amamaktadırlar.

Osman lı lmparatorluğu'ndaki sözde kat l i&m ları, basın org anları 1i lıe radyo ve televizyonl arında ustaca, tara f lı o'larak vermey i Adet haline getirm iş bulunan Batılı ülkeler, kendi siyasi men f aatl arı uğrun a Er­ men i ler'i ku llan dıklarını nası l unutabi l iyorlar? Ermeni konusunu yaz­ dı1k ları kitaplarında tarafsız bir görüşle inceleyen bazı B at ı lı tarihçi­ ler(73 ) , Ermen iler' in Türkiye aley hindek i p ropagand a ve eylemlerinin (73) Msl., bkn., William L. Langer. The Diplomacy of l m per.ia lism ( Emperya­ l izm Oipl·omasisi), 2nd edition, Knopf, New York 1 956, s. 1 45 1 67'de, Osmanlı lmparatorluğu'ndaki Ermeni komitelerinin Doğu Anadolu'da bir Ermen·i devleti kurmak lsted•i•k lerini ve bu amaçlarına ulaşmak için de terO· re başvurduklarını Ermeni kaynaklarına dayanarak ortaya koymaktadır.

California Ü niversitesi ( los Angefos) Osmanlı Tarihi profesOrO Stanford J. Shaw ve Ezel Kural Shaw, a.g.e., Vol. i l., s. 3 1 4 1 7'de Türkler'in de· ğil, fakat Ermeniler'in Van'da Rus hima�esinde kurulan Ermeni Devleti'n'i yaşatabilmek için, Müslüman ahaliyi Oldürüp, sürgün ettiklerini, ancak Os· manlı kuvvetlerinin Rus · Ermeni ordusunu geriletmesi sırasında, kısa OmürlO Ermeni Devleti'ni yaşatabilmek amacıyla yaptı kları katliamd an dolayı ceza gOrmekten korkarak, Osmanlı kuvvetlerine yardımcı olduklarını, geri çeki· len Rus kuvvetlerinin arkasından kaçan 40 bin Ermeni'nin, Türkler'in onları Oldürmeye çalışmaları yüzünden değil, ·Kafkaslar'a çekilen Rus ordusunun peşine takılmaları yüzünden telef olduklarını ifade etmektedir.

Birleşmiş Milletler Teşkilatı kültür uzmanı gazeteci Pierre A. Moser, Les Armeniens : Ou est la Realite? 1 980 (Ermeniler : Gerçek Nerede?) adlı eserinde, Osmanlı imparatorluğu dOneminde petrol ve maden kaynaklarını ele geçirmek isteyen Çarlı k Rusyası, l ngiltere ve Fransa'n ı n eğittiği Erme­ ni terOristlerini Osmanlı Devleti'ne ·soktuklarını, bu terOristler·in Türkler'e karşı giriştikleri kanlı e·y lemlerini dünyaya Ermeni istiklal hareketi şeklinde tanıtmaya çalıştıklarını ve "Türkler mazlum Ermeniler'e bas·kı yapıyor" di· ye dünya kamuoyunu yanılttrklarını sOylemekte ve aynı oyunun Ozellikle 1 974 yılından sonra Türkiye'nin düşmanı dış güçler tarafından, TOrkiye'yi yıpratmak amacıyla yeniden tezgaha konulduğunu belirtmektedir.

Louvain ( Belçika) Katolik Ü niversitesi'nin " l n forien·t -Dossier" adlı yayın organında Alois van Tongerloo imzalı "Ar rİı eese Drang Naar Autonomie" ( Ermeni Bağımsızlık i steği) başlıklı incelemede de ( 15 Oktober 1 98 1 , s . 24 · 27), Ermeniler'in Once Sırplar ve Bulgarlar tarafından kış,kırtıldık· ları, Ermenistan diye bir ülkenin olmadığı, bu sebeple Ermeniler'in Türki· ye'nin doğusunda toprak talep etmelerinin anlamsız olduğu, Birinci Dünya Savaşı sırasın.da kaybolan Ermeni ·sayısının 200 bini geçmediği, bunların ·

•

25

geçerli bir sebebi bu·lunmad ığını, Türkle r ile E rmenHer'in 600 yıl bir­ b i rle riyle ahenkli bir şekilde yaşad ıkla rını , bütün meselenin xıx. yüz· yıl sonunda Rus Ça rları'ın ın ve d iğe r devıletlerin tahrikle riyle , ABD' deki E rmeniler'in teşviki ile, bug ü nk ü Rus emperyali:zımi adına hizmet ve ren ajanların kışkırtması yla ve etkili Av rupal ı politikacıların h ı rslı davranışla rıyla bu hale get irildiğ in i , 1 ,5 m ilyon E rmeni 'nin Türık ler t arafmdan öldü rüldüğü iddia1s ın ın tamamen yalan olduğunu iza h ede­ rek , sözde E rmeni katl iam ın ı Adol f Hitle r'in Yahudiler'e uyguladığı soyk ırımının (7 4 ) bir eşi olarak g österen Cali fo rnia Ünive rs itesi (Los A ngelos ) Ermen i tarihi pro fesörü Richard G. Hcwann isian (75 ), Mic­ higan (ABD) Ünive rsi·tesi Rus ta rihi profesörü ve Erm en i Meclisi Yönet im Kurulu Başıkanı Dennis Papazyan ile A. O. Sa rkissian (76 ) gibi fanatik E mıeniler'e ge reken cevabı ve rm işle r, bunların yazdıkla rı ki tapla rında belgele ri nasıl tahrif ederek tarihi belgeleri d eğiştirmeye kalkıştıkla rını o rtaya ko ymuşlardı r.

Bug ün dışa rdaki malum çevrele r, Tü rkiye'.de E rmeni soykı rımının devam ettiğini , ancak bunun şekil değ"iştirerek lstanbul'da yaşayan 50-60 bin E rmen i'ye �ültür jenos iti uygulanarak baskı yapıldığın ı sôy­ l·emekten kaçınmamaktadırla r. Ancak aşağıdaki iki belge bu tür iddi­ a ları yalanla r mahiyettedir. Bu belgelerden b i rinde F ransız . Danıştayı' ·

da düşmanla işbirliği yapmaları sonucu Rusya"ya ve Batı'ya ·kaçtıkları be­ lirtilmektedir.

Brüksel ( Belçika ) O niversitesi'nin " Doğu Filolojisi ve Tarihi Enstitüsü"nün l slam i ncelemeleri BölOmü'nde görevli Prof. Robert Anciaux, 1 98 1 Ara l ı k a y ı ortalarında, Belçika Televizyonu'nda Ermeniler i l e i l g i l i o larak yapılan bir programda. "Soykırım yapılmamıştır. 'Olaylar abartılmaktadır... Osman­ · lılar' ı n Ermeniler'in kökünü kazımak için emir verdiklerini ispatlamak im­ kansızdır." demiştir. ( 14 ) ABD'de'k i Musevilerin. Almanlar'ın l.kinci Dünya Savaşı'ndaki Musevi katli­

amını lanetlemek üzere Washington' da "Holocaust Memorial" adlı bir "mü­ ze-anıt" açılması yolunda 1 979 yılında başlatılan çalışmalarla i lgili olarak kurulan "Memorial Konseyi"ne, Ermeniler'in de 1 980 yılında Ermeni asıllı bir şahsı üye olarak seçtirmeleri ve "Müze·anıt"ta bir "Ermeni katliamı köşesi" elde etmek için sarfettikleri çabaları hatırlanmalıdır.

( 75) Richard G. Hovannisian, Armenia on the Road to lndependence ( Bağım­ sızlı.k Yolunda Ermenistan ), Berkley and Los Angeles, 1 967.

(76) Bkn., A. O. Sarkissi.an, Hiııtory of the First World War, Vo l . 3, No. 16, September ( 1 970) , Landon, s. 1 32 1 · 27.

26

nın "Tıirkiye'de E rmeniler'e ba skı ya pı tmıyor" yo lundaki kararı (77 ), diğerinde ise Türkiye E rmenile ri Patriğ i Şinork Kalustyan'ın " He r Türk vatan daş ı gibi Türkiye E rmenileri de Türk o rdusunun ve Türk devletin i·n himayesinde huzur ve emniyet içinde yaşamaktadırlar. Bey­ nelmilel terörün E rmeni ismi altında yurt dışı·n da Türk diplomatla rına karşı işle diği menfu r cinayetlerden dolayı Tür.kiye E rmenile ri büyük üzüntü duymaıktadırlar." (78 ) şeklindeki i fadeleri ye r almaktadır. Çeş itli ülkelerde yaşayan ve ke!ldile rin·e "sözde katl i3m"ın Türk­ ler tarafından yapıl dığını iddia eden Ermen i le r'�in, Türkiy· e Cumhuri­ yeti Devleti'n den bir fantaziden ile ri gitmeyen toprak ve t a zm i n a t is· tekle rini , kendile rini siyıasi menfaatla rı uğruna k u l l a n a n d ev l e t l erden talep etmeleri daha insani bir ha reket olacaktır.

Bugün dünyanın birçok ülkesinde "sözde ka t l i am " ı n h a t ı ra s ı n a dikil en veya diktirilen E rmeni anıtla rının , açılan v e y a a ç t ı rı l an serg i ­ lerin, d üzenl enen topl·antı ların , Türk diploma tlarına karşı girişilen vah­ şiyane suikastların kimlere ve hang i gayeye hizmet ettiğini p e k iyi bilen E rm eni aydınla rının sayısı az değildir. Dünya bası nında çıkan yazı lardan da an laşıldığı g ibi, yıkıcı ve bölücü mihrakla rın yurt dış ı n­ da y ürüttükl eri terör faaliyetlerinin, Marksist-Leninist id eolojinin bir taktiği olan "Silahlı propaganda ve ajitasyon " meta.dunun , Türkiye üze rinde tatbik edilen . bir parçası olduğu a rtık kesinlik kazanmıştı r.

Burada üzerinde durulması gereken husus, her fı rsattan yarar­ lan ılarak Türkiy e'nin i•stikrarsızlığa , huzmsuzluğa ve yıkın'tıya sürük­ lenmek ist enmesidir. Batı d ünyasında E rmeni konusunu istismar eden siyaset adamlarının, bilerek veya bilmeyerek, Marksist-Leninist ideo­ lojiye hizmet ettikleri bir ge rçektir. Bu sebeple , Ermeniler'e tetiğ i çek­ tiren "gizli g ücün veya g üçlerin " bir an önce ortaya çıkarıla rak , E r­ m eni terörünün , Ba sra Körfezi ile Akd eniz'e (l sık enderun Körfezi) ( 77 ) " Fransız Danıştayı'nın Kararı : Tarkiye'de Ermeniler'e baskı yapılmıyor."

Hürriyet, 1 9 Ocak 1 982. ( 78 ) "Azınlı·klar Konusu," Milliyeıt, 13 Şubat 1 982, s. 8; Krş., TOrk Ermenilerin· den Gerçekler, Türkçe bolümü, s. 28.

27

inebilmek amacıyla Sovyet Rusya t arafın dan n asıl desteklen diği, Fran­ sa'nın iç siyaset yönünden ve Orta-Doğu'daki i fl as etmiş görünen t a­ ri1hi men faatl annı (79) koruyabi'l mek için E rmen:iler'i nasıl h im&ye et­ tiğ•i teş.h i r e d ilmelidir.

Son dönemde F ran sa'da te rörün büyümesinin halk arasın da, Sos­ yal ist ikt i dara karşı b i r güven siz l iğin başlamasın a sebep olduğu ve Fransa iç işle ri Bakanı Gaston De ffe rre'nin E rmen i terör örgüt le riyle anl aş.m a y.aptığı yolunda b asında h aberle r ç�kmaktadır. Le F igaro ga­ zet esinde " E rmeniler Göz Boyuyor" başlığı altın d a ye r alan bir m a­ kalede özetle şu görüşle r be l i rt ilmektedir : "Erm en i te rörizm i şimdi t am bir göz boy am a oyunu peş in de... Emperyal izme ve siyon izme karşı mücadele ettiğini i leri süren Ermen i teröristlerin artık maske­ le ri düşmüş ve ge rçekle r ortay a çı kmıştı r. Çünkü b i r süredir Tü rkiye ' deki PKK (Apocular) örgütüyle ilişki kuran ASALA'nın M a rksizm'e nasıl boyun eğdiği de görü lmüştür. ASALA için Georgi·ou Kaşıkyan, ne pah asın a olursa olsun kurtarılması gereken önemli b i r tutuklu de­ ğil d i r. Ama ASALA onun , Fransız pol isi t arafı ndan sorg uya çekilerek � Ermen i le r' in , F i l i st in l ile r ve Kıbnslı EOKA'cılarla ilişıkilerinin ortaya çıkarılm asından end işe etmekt ed i r. Nası l ki, ASALA B eyrut'ta F il i s­ t in l i ler'in d esteğ i olm adan y aşayamazsa, Paris'teki te röri stle r de m a­ h al li destek görmeden ayakt a duramazlar. Te röristlerin büyük bir ço­ ğunluğunun Lübn an'dan geldikleri doğrudur am a Paris'teki hükümetin onl ara geniş ç ap lı b i r destek sağladığı da gözlerden uzak t utula­ ınaz." (8 0 ) .

F ransız t arihç isi Jean Laurent 'in daha 1920'de E rmeniler'le i lg il i ol arak "Revue des Etudes Armeniennes" de y azdığı , yukarıda anılan makalesindeki şu cümleler gerç ekten anl amlı dır : "... Ermen·i m ace­ racıları , ken d i lerine bol p ara ve ren ve servet sağl ayan devlet in h iz(79) Fransa'nın Doğu politikası hakkında bkn . , Paul lmbert, La Rlınovation de l ' Empire Ottoman. Affaires de Turquie, Paris 1 909; TOrkçe tercOmesi : Osmanlı l mparatorluğu'nda Yenileşme Hareketleri, TOrkiye'nin Meseleleri, l stanbul 1 9 8 1 , s. 87 · 1 1 5. ( 80 ) Bkn., Tercüman, 28 Temmuz 1 982, s. 4.

28

metine g i rerlerdi. Bu devlet, onların istedikleri gibi soygun yapmaları ve katliama girişmelerine izin verdiği surece sadakatlerine guvene­ bilird i . " "Goz boy ayan" v e "Turk diplomatlarını 6l'dumıeye devam edece­ ğ iz." diyenlere karşı artık, tarihi belgeler suratle incelenerek gerçek­ ler ayrıntılarıyla Turk ve dunya kamuoyuna sunulmal ı ve Ermeni terôr Orgtıtlerine destek olanl ara anlatı lmal ı d ı r.

29

•

i slim Ahil i'nin Uğrad ı kları Mezal im ••

Uzerine Belgelere Dayanan Bilgiler

Sadeleştirerek Yayına Hazı rlayan : Halil Kemal T0 RK0Z0

1. BÔLÜM ERZINCAN-ERZURUM-BITLIS-TRABZON-GIRESUN-GOMOŞHANE VE ÇEVRELERiNDEKi ERMENi MEZALIMl'NE AiT TÜRK VE RUS KOMUTANLIKLARI ARASINDA TEATi EDiLEN RESMi M EKTUPLAR

Biri nci Dün·ya Savaşı ( 19 14- 19 18) sonla rı na doğru, Kafkas cep­ hesinıdeıki Osma nlı orduları ge ri çekilmiş ve birçok i limiz R us o rd uları tara fından işga l ed ilmiş bulunuyord u ( 1) .

Bu sıra larda ( 19 1 ?' lerde) , 1 1 1 . O rd umuza gelen bilgilerde n; Le­ nin lhtilA!i (27 Şubat/ 1 1 Mart 19 17) sebeb iyle R us aske rlerinin, ko­ muta nla rını d i nlemeye rek ceptıey·i terıkedip memleke tlerine gittikleri ve cephede ya lnız bazı Gürcü aske rleri i le Rus birlikle rine mensup Erme ni askerlerinin kaldığı anlaş ı lmaktad ı r. Aynı zama nda R us o rdusu i le işbirliği yapan E rmeni çete le rinin, cephede Rus k uvvet ve nüfO­ z u nun taraflı o lma'Sı n·d an ve ya l nız E rmeni subay ve askeri ka lmas ın­ dan faydalanarak silahs ız bul unan Müs lıü man ha·lkı öldürüp yoketmeye başlad ıkları hakkında Müslüman halktan yazılı şikayetler ge liyo r­ du (2). l�ga l altında bulunan bölgelerden kaça rak Osman lı ordusuna s ığınan bazı insanların i fade le ri çok heyeca n verici mahiyettedir. ( 1 ) Birinci Dünya Savaşı'ndaki Kafkas sınırı, Tü�k ve Rus ordularının durumu ve cereyan eden s avaşlar hk., geniş bilgi için bkn., W. E. D. Ailen and Paul Muratolf, Caucasian Battlefields: A History of the Wars on the Turco­ Caucasian border, 1 828 1 92 1 , Cambridge 1 953: Türkçesi : Ka�kas Harek�tı, 1 828 1 92 1 Türk Kafkas Sınırıllda1ki Harplerin Tar�hi, Ankara 1 966, s. 223 425; Akdes Nimet Kura!, Türkiye ve Rusya, XVl l l . Yüzyıl Sonundan Kurtuluş Savaşına Kadar Tü�k · Rus i lişkileri ( 1 798 1 9 1 9), A11kara 1 970, s. 259 302. ( 2 ) Bkn., Şikhetler Do·s yası. ·

·

·

·

•

·

33

Erzinca·n çevresine, meşhur Ermeni çete reis·lerinden olan ve Bi­ rinci Dünya Savaşı başların d a Şarki Karahisar (Bugünkü Şebin Ka­ rahisar) d a ( 3 ) M üslümanlar'a karşı g i rişilen katliam ı d üzenleyen ve uygulatan, sonra da Rusya'ya kaçmı ş olan Sivas l ı M urat ' ı n ; Erzurum yöresine Ermeni komutanı Antranik' in(4); Bayburt'a da B i rinci Düny a Savaşı başlarında Mtış civarı n da Talori ( 5 ) yöresinde k ı ta l l e r yapan ve bu yörede Osmanlı ordusunun menzileri n e ( 6 ) ve menzi'I kol larına sal­ d ı rıda bulunan Bayburtlu Arşak'ın adamlarıyla bid ikte geldiği ve katl iam yapmayı ü stlen dikleri b i l i nmekted i r. a. Bu d urum üzerine Osmanlı Kafkas O�duları Komutan ı , Rus Ka fkas Orduları Başkomutanı General Przevalskiy ( ? ) e 24 A ra l ı k

(3) Bugün Giresun ilinin kazası olan Şebin Karahisar. Osmanlı İ mparatorluğu zamanında Şarki Karah ısar adıyla Sivas vi layetinin en mühim bir sancağı idi. Burada Ermeni ler'in Tü rkler'P. karşı yaptıkları mezillim hk., bkn.. Er­ meni Komitelerinin A mal ve Harekilt-ı l htilaliyyesi. İ l an - ı Meşruti y e tten evvel ve sonra, İ stanbul 1 332; Fransızcası : Aspirations Et Agissement R evolu­ tionnaires Des Comites Armerıiens. İ stanbul 1 9 1 7, s. 253 - 255; Sa d e l e ş­ tirerek günümüz Türkçesine çeviren : Abdullah Yaman, Ermeni Meselesi ve TDrkiye, l sta nb u l 1 973, s . 352 356.

(4 ) Sason çapulcularından ve meşhur Ermeni çete reislerinden olan Antranik, Balkan Savaşı'nda çetesiyle Rumeli'nde, daha sonra da Erm e n i gönüllü­ leriyle Kafkas sınırlarında TDrkler'e karşı savaşmış, masum Müsl üman ka­ d ın ve çocuklarını boğazlamaktan geri durmamıştır. Kafkas c e p h e s i savaş­ larında Tümgeneralliğe terfi ettirile� Antranik savaştan sonra Kaliforniya'­ da yerleşerek çiftçilik yapmıştır. Anır;;;ıik için. Ermeniler'i felilkete sürük· leyenlerden biri denebilir. ( 5 ) Talori vadisi Muş, Sason ( S i i rt ) , Genç ( Bing ô l ) ve Kulp ( Diyarbakır) arasında sarp dağlarla çevril i doğudan batıya doğru 80 km. uzunl u ­ ğ u n d a bir vadidir.

(6) Menzil ; konak. han, bina anlamında o l up, genel l i k l e bir kasaba veya köy, bu olmadığı takdirde bir kervansaraydı. Osmanlı ord u larının m uayyen ve nizami menzilleri vardı. Ordu harekete geçmeden önce bu menzıllerin bu­ lunduğu yerlerdeki idari ve kazai amirlere merkezden hükümler gönderi­ lerek ray i ç üzerinden zahire tedarik edip asker için menzillerde hazır bu­ lundurmaları bildirilirdi. M idhat Sertoğlu. Resimli Osman l ı Tarihi Ansik­ lopedisi, l stanbul, 1 958, s. 208.

(7) Bu sıralarda Rus ordu karargahı Erzincan'dan Erzurum'a nakledilmişti.

Kafkas cephesi Rus Orduları Komutanı da (Yudeniç'in ayrılmasından son ra) General Przevalskiy, Kurmay Başkanı da General Lebedinskiy idiler. · 1 1 1 . Türk Ordusu : :omutanı Vehib Paşa, 1 7 - 30 Kasım 1 9 1 7 tari hinde Rus Generali Przevalskiy'e bir mektup göndererek, "mütareke" akdi tekli finde bulundu. B u teklif üzerine Przevalskiy, General Lebedinskiy ile birlikte •

34

1 9 1 7 tarih ve 73 1 2 numara ile Suşehni'.n d en 9.0nderd i ğ i resmi mektup­ ta, l stanbul'dan aldığı emir ılzerine kendisine başvurduğunu belirterek; "Rus ordusunun işgali altında ve ordularımın karşısınd a bulunan bôlogelerde oturan Osmanlı halkının g erek yerli ve gereksa dışardan gelen Ermeni ler tara fından mal, can ve ırzları tecavılze uğradığı bel­ geleııden anlaşı ldığından dolayı Rus ordusu yuksek kumanda heyeTiflis'e gklere·k . durumu "Mavera·i Kafkas 'Komiserl.iği"ne bildirdiler. Ko· mlserliğln mezkOr generallerle birlikte yaptığı 21 Kasım · 4 Aralık 1 9 1 7 tarihindeki toplantıda motare·ke akdi meselesi gOrOşOldo v e bunun kabulo kararlaştırıldı. Bu yolda Vehib Paşa'ya bir mektup gOnderildi.

Ruslar'ın işgali altında bulunan Erzincan şehr.i ndeki TOrk v e Rus delege­ leri karşılaştılar. Türk heyeti 1 1 1 . Ordu Kurmay Başkanı Başkan ı Al b a y Ô mer LOtfl Bey'in başkanlığında. 1 1 1 . Ordu Hareket Ş ubesi müdürü Bin­ bası Hosrev Bey ve 1 1 1 . Ordu tercümanı Yüzbaşı Yakup Bey'den teşekkül ediyordu. Buna karsılık Rus heyeti asker ve s i vil karışık olup, "Sovvet l h­ tilAli"nin •karakterifl'i taşımakta idi. Heyetin basında Kafkas Ordusu Kur­ may .Başkanı General-major Vişinskiy bulunmakta: heyetin d iğer üyeleri de : 1 56. Elizavet Piyade Alayı Komutanı Albay Petzenger. er ( so l d a ! ) Al. Smirnov. Doçent V. Tevzaya ve Kafkas ordusu kararg3hı tercümanı Yüzbaşı Vedrinskiy, KOylO Cemiyeti üyesi Ermelli Arsak Cemalyan. Asker Cemiveti Oyesi bir er ve Kafkas Ordusu karargAhı fotoğrafçısı G ü rc ü Al· bay Esadze.

Uzun boylu müzakerelere lüzum kalmadan 5 - 18 Aralık 1 9 1 7 tarihinde 1 4 , ııaddelik b i r m ü tarf>ke v e s i k a s ı imzalandı. Bununla, 29 Ekim 1 9 1 4 t arihi n ­ de başlamış olan TO�k - Rus savaşı da bOylece 3 yıl 50 gün sonra fiilen sona ermiş oldu.

Aslında bu "Erz i n can Mütarekesi" M e rkezdeki Sovyet hükumeti ile deği l , Petrograd'ın a s l a t an ı m a d ı ğ ı " M a vera-i Kafkas Konfederasyonu" tarafından yapılmıştı. Erzincan Mütare.k esi'n-den h e m en sonra cepheden çekilip giden Rus birliklerinin yerini ekseriyetle Ermeni b i rlikleri almaya başlamışlardı. Şehir ve kasabalarda idare tamamivle Ermeniler'in eline verilmişti. Lenin ve etrafındaki Ermeni Bolşevikler. Rus a s k er le r i dah a tamamen çekilme· den Ermeniler'in idareyi ele almaları ve buraların Türkler'e iadesine mani olmayı tasarlamışlardı . i ste Ermeniler. bilhassa 1 9 1 5 de yapılan tehcir v e iddia ettikleri "sOzde katliılm"ların OcOnü almak maksadıyla. Rus işgal bölgesindeki Müslüman halka karşı imha hareketine giriştiler. Bu durum üzerine Osmanlı Ko muta­ n ı Vehib Pasa. Enver Paşa'dan aldığı telgraf üzerine. Rus Generali Prze· valskiy'e 24 Aralık 1 9 1 7 tarihli mektubu yazıyordu. "Erzincan Mütarekesi" ve olayların gelismesi h k., daha fazla bilgi için bkn., Akdes Nimet Kurat. a.g.e.. s . 332 - 338, 458 - 466: "Erzincan Mütarekesi Heyeti" için krş., Ali Kemali. Erzincan, l stanbul 1 932, s. 1 32, Ayrıca bkn . , TülAy Duran. "Bol· şeviklerin Osmanlı Devleti ile Yaptıkları i lk Antlaşma." BITD, Sayı : 37. l s tanbu l 1 970. s. 16 20.

•

35

t i n i n isteklerine tamamıyle aykırı olan bu durumun sert emirleri n izle önlenilmesine çalışılması" i fadesiyle ricada bulunuyıord u ( 8 ) . b . Bu m e ktuba henüz ıhir cevap gelmediği v e Müslüman halka karşı yapılan m ezal im ile i l g i l i şi kayetlerin devam etmesi üzerine Kaf· kas O�dusu Grup Komutanlığı 'ndan, Rus Kafkas Ordusu Komuta n ı General O d işe l i dze'ye d e Suşehri'nd e n 1 6 O c a k 1 9 1 8 tarih ve 5 1 6 numara i l e y azılan resmi mektupta aynen şunlar yazı l ı i d i : " Erzincan'da i mza edilen m ü tarekeye göre, tespi t edilmiş bölge· d e n Rus birlikleri n i n kara ve deniz yıol u ile geriye çekilmesi sebebiyle k ı smen boşalan ve kısmen de asker yoğunluğu aza lan bölgede ve b u cümleden o l arak, Trabzon, Erzurum ve Bitlis vi layetlerine bağ l ı kasa· balarda, köy lerde ve yollar.da, ôze·l likle Ermeni çetelerin•i n ve Humlar i l e meskun yörede de Rumlar'ın d evamlı ve bir pmgram dahilinde Müs· lüman halkın ırzına, canına ve malına saldırmaya başladı kları ve h atta bazı katl iam yap·tıkl arı , bu g i b i fecl olaylara uğrayan Müslü· manlar'dan sın ı rları çeşitli y erlerden geçerek birliklerimize sığı nan bazılarının i fadelerinden anlaşılmış ve son zamanda tarafımıza sığı nan iki Rus subayının vermiş oldukları i fadeleri i l e de doğrulanmıştır." d e· n i ldikten ve General Przevalskiy'e d e başvurulduğu yazı l d ı ktan sonra bu durumun sert em irler ile önleni lmesi rica olunmaktad ı r. c. Bu a·rada Rus Kafkas Ord uları Başkomutan ı Piyade General Przevalski y'den Osmanlı Grup Komutan ı 'na gelen 1 9 Aral ı k 1 9 1 7 ( 1 Ocak 1 9 1 8 ) tarih v e 56057 numaral ı resmi mektup metni aynen aşağ ı dad ı r.

"Sayı n General, 24 Aralık 1 9 1 7 tarih ve 73 1 2 numaral ı resmi m ektubunuzda be­ l i rt·i1len isteğe uygun ol arak Erzincan Mütar.ekesi'nin 1 2 . maddesine ( 8 ) Bu sırada Brest-Litowsk Antlaşması imzalanmamış ve henüz müzakereler devam ettiği için, Müslüman halka yapılan tecavüzler Brest-Litowsk'da bulunan delegeler·i miz vasıtasıyla Rus delegeleri nezdinde yalnız protesto edilmekle yetinilmişti.

36

dayanarak 1 3. mad d e n i n tamamen kald ı rı lması için bence h i ç bir zor­ luğu bulunmad ığ ın ı bilgile ri nize arzederim.

Kumandam altındaki o rdular tarafından işgal e d i l m ış bulunan bölgedeki Müsl üman halka karşı Erme niler tarafından yapılan ve ta­ rafınızdan bildirilen mezal im ve uygunsuz hare'ketlere geli nce; ·işgal edilmiş vilayetler g enel delegeliğine bu madde hakkında hemen derin ve d ikkatli bir araştı rma yapılması ve aynı zamanda anılan vilayet­ lerdeki Osmanlı hal1k ı na karşı muhtemel her türlü şiddetli dav ranışın zamanın d a ö nlenmesi için tesirli ve şiddetli tedbirleri n dü şün'Ü ldüğü hakkı nda acele emirler veri [ d i ğ i n i arzederi m . " ( 9 ) . d . B u sırada General OdişeVi dze'den Kafkas Cephesi Osmanlı Orduları Komutanı'na gelen telgraf aynen şöyled i r : "Aşağ rda'ki üzücü olayları zat-ı devletleri ne üzüntü i l e arzetmeyi görev sayıyorum : Güya Müslümanlar'ın ihtilal ç ıkaracağı hakkında bazı bozg un­ cuların yaydıkları haberler üzerine, Erzincan' da 1 5 / 1 6 Ocak 1 9 1 8 g ecesi, şehirde bulunan askeri b i rli klere mensup askerler ken dilikle­ rinden M üslüm a.n evlerinde arama ve taramaya kal1kışmışlard ı r. B u sırada tabanca mermisi i l e b i r askerin yaral anmas ı , şehrin çeşitl i nod<talarında aramaya karşı koyan Müslümanlar aleyhine silah kullanıl­ masına sebep olmuş ve neti cede iki taraftan b i rıçok insan ölmüş ve yaralanmış ise d e sayı ları henüz belli olmamı ştır.

Subayları n işe m üdahalesi kan dökülmesine son vermiş ve çar­ pışm a n ı n genişlemesine engel olmuştu r. Olaydan dolayı derin üzün­ tulerimi zat-ı d evletlerine b i l d irir ve g erek önayak olanlar ile huzuru bozanlar hakkında ve g erek Müslümanlar hakkında yanlış haber ya­ yanlar hakkında tarafımdan en kesin ve en sert tedbirler alındığını (9) General Przevalskiy'nin yukarıdaki mektubunda, Ermeniler'in işgal bOlge­ sindeki M ü slümanlar'a saldırdıkları dolayısıyla doğrulanmaktadır.

37

ve suçlulamı en ağır cezaya çarptırılacakları n ı arz i l e derin sa,yg ıları· m ı n kaıbulüniı rica ederim.

Numara : 1 32 1 0 Ocak 1 9 1 8 Odişel i dze" ( 1 0 ) e. Osmanlı komutanının General Odi,şel iıdze'ye gönderdiğ i aşa­ ğ ı daki mektupta da olaylar anılmıştır.

"Rus Kafkas Ordusu Kom u tanı Tuğgeneral Odişeltdze Cenap· l arına, Sayın Genera l ! . .

Eski denberi Rus ordusunun i ş g a l i altın daki toprakların şura­ sında, burasında görülen ve bel·g elerle ispat ed ilmiş olan Ermeni m e­ zaHm ine öze l l ikle, Rus.ıKafkas Ordusu 1. Kolordu Karargah ı ' n ı n Erzin· can'dan çekil mesinden sonra Erzincan ve çevresindeki köylerde daha büyük çapta devam edi l d i . Ermeniler tarafından M üslümanlar'a yapı· lan bu mezalimin yalnız ıssız yerlerd e bulab i l diklerini öl dürmekle kalmayıp son zamanlarda bazı köylerde Müslüman halkın namusuna tecavüze, mal larını yağmaya ve evleri n i yakmaya kadar ileri g i d i l d i .

Bu cümleden o l arak, 1 2 Ocak 1 9 1 8 tarihind e Erzincan'ın 1 8 km. g üneydoğusundaki Zekkih ( 1 1 ) köy ü , halkına her türlü mezalimi yap· tıktan sonra tamamen yakıldı. Bundan başka aşağı yukarı bir hafta ( 10) General O dişelidze nin telgrafı yalnız Erzincan'da bir katliamın yapılmış olduğunu değil, aynı zamanda bu katl i amın Onceden planlanıp yOnetildiğini gôsteren bir belge niteliğindedir. Bu sırada Erzincan'da Sivaslı Murat hakimiyeti elinde bulunduruyordu. Şehirdeki askerler Ermeni idi ve Genel Komutan olarak da ( Eskiden Rusya'nın Tokyo askeri ataşesi Fransız asıllı Ermen i ) Albay Morel bulunuyordu.

Erzıncan'da büyük çaplı katliamın yapıldığı çeşitli kaynakların haberlerin· den anlaşılmaktadır ( Bkn . 1 1 1 . Ordu Mezalim Dosyası ). Erzincan'dan kaç­ mayı başaran kimselerin verdikleri ifadeler de bunu doğrulama.k.ı adır. ( 1 1 ) Erzincan merkez i lçenin Çağlayan Bucağı'na bağlı bugünkü OeğirmerıkOy. '

38

önce de Arıdasa'nın ( 1 2 ) üç kilometre· güneyıbatısındaıki Koska M üs· lüman köyünün 30 kişi l i k b i r Ermeni çetesi tarafından basılarak Müs­ lüman kadınlarına tecavüz edil d i ğ i ve köyün yakı l d ı ğ ı anlaş ı l d ı . Baş­ komutan Piyade General Przeva·lsk!i·y tara·fından ı 9 Aral ı k 1 9 1 7 tarih ve 56057 numaralı resmi mektubuyla veri len güvence·ye tamamıyle i nandığım halde olay·l ar ve benzer olay l arın kes i n bir şekilde önlen· mesini zat-ı ali-yi kumandan i le rinden dostluk hisleriy l e rica eder ve i nsanl ık ve m edeniyet namına Osman l ı M üslüman halkı n ; n ırz, can ve mal ları n ı korumaya sarfe d i lecek gayretlere m innettar ka'lacağ ı m ı arzederim, say ı n General !..

Olaylar şiddetleni yor, acıkl ı ha.berl·er gel iyordu. Ozelliıkle Rus Kafkas O rd u su 1. Kolordu Karargaıh ı 'mn Erzincan'dan hareketi ve Rus birl i kleri n i n Erzincan'ı tamamen terk etmesi , Ermeni çeteleri n i n Er­ zincan'a hakim olduğunu göstermektedir. General Przeval iskiy'nin ge· len mektubuna cevap veri lmekle beraber mezalim hakkında elde edilen bilgi ler Generale aşağ ıda olduğu g i b i b i l d i ri lmiştir : f.

"Ru·s Kafkas Ordu'ları Başkomutanı Piyade General Przevalskiy Cenaplarına, Sayın General, 1 9 Ara l ık 1 9 1 7 ( 1 Ocak 1 9 1 8 ) tarih ve 56057 nvmaralı resmi m ektubunuzu al:dığımı söy lemekle şeref duyarım. B re st-Litowsk Ant· laşması ' n ı n ( 1 3 ) 5. maddesi Erzincan Mü tarekes i ' n i n 1 3. maddesi ye­ rine g eçeceğ ine göre, bu sonuncu maddenin arzunuza uygun ol arak mütareke metn i nden çıkarı lmasıy l a i l g i l i olarak mütarekenameye şerh ( 1 2 ) Gümüşhane - Torul ilçesi merkezi. ( 1 3 ) Ayastefanos Antlasması'ndan tam 40 yıl sonra, Sovyet Rusya ile Osmanlı i mparatorluğu arasında Brest-Litowsk ( Brest-Utowsk, Alman - Rus cephe­ sinden 1 80 km. geride bir kale olup, Alman karargahı burada bulunuyor­ d u . ) 'da 3 Mart 1 9 1 8 tarihinde imzalanan antlaşmaya gOre, Türkıiye'nin sı­ nırı 1 877 - 1 878 yılındaki sımr olacaktı. Yani Kars, Ardahan ve Batum tekrar sınırlarımız içine katılmıştı. Bu konuda geniş bilgi icin bkn., Akdes Nimet Kurat, a.g.e., s. 339 - 395, 652 - 658; Tülay Duran, "Bolşeviklerin Batılılarla ilk Diplomatik l lişkıileri : Brest-Litowsk Antlaşması ve Türkiye," BTTD, Sayı : 38, l stanbul 1 970, s. 13 - 20.

39

verildi. Rus orduları işgali altında bulunan b e l l i yerlerıdeki Osmanlı Müslüman halkını n Emıeniler tarafından kesin olara k mezalime maruz kalmamaları i.ç in i l g i l i makamlara ve soııumluya sert ve kesin emirler veri l d i ğ i n i ve çıkmas ı muıhtemel her tü rlü uygunsuz hareketlere karşı etk i l i ve sert tedb i rler alınacağ ı n ı b i l·d i rmen ize bütün kalbim le teşekkür ederim. Son zamanda baş;g.ö steren bazı olay ları e ng e l l eyen tedbirlerin a l ı nması ricasry l e Kafkas Oııdusu Kom utanı Tuğg eneral Odişel idze cenaplarına bi'ld i ııdiğim giıb i , Ermen i l er' i n meza l im i hakkında elde ede­ b i l d iğ im b i r kısım bilg i l eri zat-ı devletlerine aşağ ı d a olduğu gibi arz­ etmeyi lüzumlu ve faydalı gördüm. Özell ikle Ruş-Kafkas Ordusu 1. Kolordu Kararg a h ı ' nın Erzincan' dan hareketinden sonra Erzincan kasabası ile civar köyler;nde Erme­ n i ler'in mezal i m i , yalnız ı ssız yerlerd e ra·stladıkları n ı katletmek, gece bi rtakım evleri basarak sah i plerini ö l dürmek g ib i nefretin kötülük ol­ ma•ktan çı karak, bazı köy lerin tamamen yakı lmas ı , kad ı nların namu­ suna tecavüz ve ya•ktı kl arı köylerdeki halkın katliamı d erecesine var­ d ı ğ ı n ı n derin üzüntü i le sema-i dev letlerine ulaştırıl masını görev sa­ yarım. Bu cümleden ol arak, 1 2 Ocak 1 9 1 8'de Erzinca n ' ı n 1 8 km. güney1doğusundaki Zekkih (bugünkü Değ i rmenköy) köyü Ermen iler tarafından acıklı sona uğratılmış ve aşağı yukarı b i r hafta önce de Ardaısa (bu;günkü Torul :i lçesi m erkezi ) nın üç '.k ilometre ·g üneybatı­ sında Kosrka M üslüman köyü 30 kişi l ik bir Ermeni çetesi tara fından baıs ıl arak i nsanlığı ağlatacak kötü lükler yapı l d ı ktan sonra köy de ya­ kılmıştır. Rus Kafkas ord usunun d i n l en mek için gerilere çeki lmesi i l e bu o rd u parç a l anan kısımlarını geride b ı rakan kısmen R u s memleket­ l eri halkın dan bulunan Ermeni b i r l i kleri n i n bu türlü o l ay l ara karşı dev­ letin emir ve yasağ ı n ı gerçekten ne derecede samimiyetle yerine ge­ tirebilecekl erinin takd irini eski den beri bu konuda sahip ol dukları yüksek fikir, kanaat ve söz g eçerl i l i ğ in gerçek takd i rleri n e terk ve ha1val.e ve engel l eyici c i d di tedbirlerin hızland ı rı lması konusunda1ki isa­ betl i kararı nızı bekler ve bu münasebetl e eski ve samimi olan saygı­ l arım ı n kabul ünü rica ederim, sayın General!.." ( 1 4 ) .

C 1 4 ) Bu mektuptaki anılan olaylar hk., bkn

40

.•

1 1 1 . Ordu MezAlim Dosyası.

g. Bu meftt11ptan sonra topl anan bilg i l er de a yrı ayrı hem General Przevalski•y'e hem d e General Odişelidze'ye Kafkas Cephesi Osmanlı Ordul arı Kom u tanı tara fından aşağ ı da olduğu g ibi yazıılm ıştır :

Suşehri'nden 29 Ocak 1 9 1 8 Sayın General, Rus ordııl arı işgal i altında bulunan Osmanlı topraklarındaki Müs­ l üman halka karşı Ermeniler tarafından devam l ı olarak uygulanan zu­ lüm ve 11yg unsuzluıkların ne kadar feci ve acıklı olduğunu gösteren, bu defa haber alınan bazı ofayları da büyük bir üzıü n tü ile siz ekse­ l ansl anna ulaştırmaya mecıbur ol·duğumııl an dolayı mıJteessirim. Yük­ sek Rus Komuta H eyeti'nin ve hür Rus orıdusunun asil hislerine tama­ men aykırı olduğundan emin olıduğum bu durumun, bir an evvel önüne geçmek için ortada zıorlayıc: ve fakat medeniyet ve insanılı k hisleriyle dolu b i r lüzumun bütün kuwetiyle hala hüküm sürdüğüne, kendileri kadar yüksek makamlarının ( zat-ı devıletleri n i n ) da kail ol duğu Ş'üphe ve tered düt g ö tü rmez.

1 - Aslen Zazalar( 1 5 ) köyü halkından olup Erzincan'da oturan Kara Mehmef i n oğlu ile dört a rkadaşı i1çıinde bulun1duğumuz aıy ın ba­ ş ı nda Haşhaş değirmeninde Ermeniler tarafından parçalanmışl ard ı r.

2 Erzi ncan'da Demirdler yakın ında, K ü rt M ehmet Ağa'ya, Ermeniler taarruz etmişler .ve aynı mahııllede oturan bir Müslüman kadınını zorla a l ı p götürmüşlerd i r.

-

� Daha önce Erzincan'da belediye katibi olara k bulunan Meh­ met Efendi'yi Ermeniıler esir al arak b i l i nmeyen b i r yere götürdükleri gilbi annesi, hanımı ve d ö rt yaş ı n d aki çocuÇiunu da parçal am ı şlard ır.

-

( 1 5 ) Erzıincan merkez ilçenin Çatalarmut Bucağı'na bağlı bugün.kıl Bal.taşı kOyQ.

41

4 - Ermen�ler Ardos( 1 6 ) 1u Gülıbahar oğlu Veysi'nin hanımını zorla a lmak istemişler ve karşı koyması üzerine Veys i 'yi Oldürmüş­ lerd i r.

5 - Ermeniler Mezraa( 1 7 ) köyünde Şaşonun Dursun'u yine kend i evinde Oldürmüşılerdir.

Hüseyin oğlu

6 - Peçençli Mahm u t oğılu l smai l , Ermeniler tarafından ö ldürül· müstür.

7 - 1 2 Ocak 1 9 1 8 g·ünıü Ermeniler Gü leraş kôyfmiı basarak 1 7 Muslümanı kollarmdan bağlad ıktan sonra kurşuna d izmişlerdir.

8 - 7 Ocak 1 9 1 8 g ü nü Rus askeri el bisesi g iym iş Ermeniıl·e r'in Karadeniz sahilinde Fol ( 1 8 ) kasaıbasından 50 kadar kadın ve erkeği Trabzon tarafına götürdükleri ve bunlardan Şarl ıpazarı{ 1 9 ) n ı n d ô rt ki.lometre güneydoğusundakiŞatımelek köylü Çak ı roğ u l l arı 'ndan Hüse­ y i n Çaıvuş'un cese·dini·n daha so nra Fol d eresinde bulunduğu anlaşıl· mıştır.

9 - Şarl ıpazarı ( bugünkü Şalpazarı bucağ ı ) n ı n yedi kifome·tre güneyindeki Kızı l-ağaç köy·ü nden iki Müslüman'ın, Ermeni l er tarafından el leri ve koll arı bağlanmış ve sonra süngulenm iş cesetleri bulunmuştur.

1 0 - Kars l ı Rum asıllı bir sub.ay b i rkaç Ermeni ve Rum askerin i de teşıviık ederek Fol (ıbugünk1ü Kal ı nçam kôyıü ) kasaıbası cam i i n i n m'i naresiıne çıkmış ve attikları sHAhların mermileri kasabad a dol aşan dôrt Müslüman'ın ölümüne seıbep olmuştur.

1 1 - Torul'un Erikli köyünden olup Gorele'd e yerleşmiş bulunan Çenbe�tiıoğulları'ndan Vasil ve Kosti, Rum ve Ermeni askerleri ile c i· var kO'ylerde4d M ı)slüman halkı katHAma başlamışlar v e bu toplu kı· yıma n& yazık ki, Fol (Kalınçam) kasabasındaıki Rus askerleri d e ( 16) Erzincan•Kemah ilçesi'nin bugOrrkO Alpköy Bucağı'na bağlı Beşikli k6yO. ( 1 1 ) Erzi ncan-Kemah ilçesi'nin bugünkü Alpk6Y Bucağı'na bağlı Mezraa k6yO. ( 1 8 ) Trabzon-Tonya ilçesi'nin bugOnkO Kalınçam kOyO. ( 1 9 ) Trab:ron-Vak:fıkebir ilçesi'nin Şalpazarı bucağı.

42

kısmen katılmı·şlar ve olay sırasında, kadınlara alenen tecavüzde bu­ lunmuşlardır.

1 2 - Bi'r aydan beri Rus askeri üniforması altında Rum ve Er­ m eni çıeteleri Şarlıp azarı (Şa·lpazarı ) mn batısın'da N efs-i Şarl ı , Akki­ lise ve Eynes i l ( 20) köyleri Müslüman halkını öl dürmüş, mallarını ve eşyal arını yağmalamış, namus'ların a tecavüz etmişlerdir.

1 3 - 5 Ocak 1 9 1 8 günü Çavuşlu'nun yediıbuçuk kilometre güne· yindeki Kı rıklı köyünü ve Gôrele'nin doğusunda Filteroğlu ile Gökeli arasındaki Aralııkos ( 2 1 ) denilen Müslüman köyünü Ermeni ve Ruslar' dan meydana g elen çeteıler basarak yağma etmişlerdir.

1 4 - 50 kiş i l i k bir Ermeni çetesinin Ardasa (Torul ilçesi mer· kezi ) ( 22}yı basarak kasabayı yağma ve çarşıyı yakt ı1kları ·haber al ın­ mıştır. Ekselanslarına arz ettiğ im yukarıdaki olayfa r, belgelere ve sağ· lam haberlere dayanmakta o l up, hakkında sağlam b i l·gi olmayanlar­ dan sarf-ı nazar edi lmiş ve bilgi alınamayanların mevcut olabilece­ ğinin arzına da l üzum g·ö rülmemiştir. Arzedi lmiş hususlar fıaı'kkında gerekl i tedbi·rlerin ve kararların alınacağına ve gecikmeden tatbik sahasına konulacağ ına tam b ir ümit b eslediğimi b i ld i ri r, en derin say­ gı hisleri m in kabulünü ri<:a ederim, sayın Generali .. "

h. Olayların devam l ı ve teıh l i'keM bir durum arzettiği ve RU5 birlikleri nin terhisi se-b eıbiyle Rus komuta heyetlerinin olay.ların Onüne geçemediği görülüyordu. Rus Türkistan il. Kolordu KarargMıı'nın Kel( 20 ) Giresun'un b ugünkü Eynesil ilçesi.

(2 1 ) Giresun-GOrele ilçesine bağlı bugGnkO Aralıkoz kOyO. (22) 1. DOnya Savaşı'nın son yıllarında Ermeniler'in Türkler'e yaptıkları mezAliml yerinde tespit etmek için kurulan ve yabancı yazarların da bulunduğu h ey'e­ tin başkanı tarihçi Ahmet Refi·k (Altınay). "Kafkas Yollarında HA1ıralar ve TahassOsler. l s1anbul 1 9 1 9" adlı eserillde Ardan (Torul)'ya girişlerini şOyle anla·tmaktad ı r : "Ardasa'ya gekliğimiz zaman. harAbeden başka bir şey gOreıtmOyordu... Ruslar'ın tahri·bAıtından, Ermeniler'•n mezAliminden kal· be dehşet geliyor... Ardasa h arA'b. CAmiin içi, meHrlrk ktmilen perişan.

CAmi ile medrese ahıra tahvil edilmiş, mezarlığın bir kısmına kahvehane yapılmış. Sokaklar fişek kovanlarıyla dolu." ıDaha fazla bilgi lç'in bkn., Ah· met Reffk Altınay, Kafkas Yollarında, H azırlayan : Yunus Zeyr�. An«ara 1 98 1 , s. 22 . 29.

43

kit'ten çeki lmesi o bölgeyi de b i r katliam sahnesine çevirmiş, hatta Kelkit'teki Mütareke Kom iSo/'()nu üyelerinin hayatlarının da tehlikede olduğu anlaşılmıştır. Bu facia ve olaylara bir an evvel son verdi ril­ mesi için taraflarca tedbirler alınması Osmanlı Orduları Komutanlığı tarafından Rus komutanına aşağ ıda olduğu g ibi teklif edi lmiştir(23 ) :

"N umara : 8 1 5 Suşehri'nden 2 Şubat 1 9 1 8 Say ı n General, Osmanlı topraklarının işgaliniz altına gi ren yerlerinde oturan M üs­ lüman halkın, Rus ask.erleri n i n çekilm esiyle ve yerlerine Ermeniler' i n yerleşmesiyle uğradıkları mezal i m v e yolsuzl ukların çok i l eriye vardı­ ğını ve M üs lümanları d i ri diri yakmak, b i rbirine bağ layarak kurşuna dizmek gibi tü yler ürpertecek ci nayetlerin birbirini taki p ettiğini haber alırken duyduğum üzüntüyü zat-ı devletlerine bild irirken de acı l arım ı n sonsuz olduğuna inanmanızı özellikle rica ederim.

Bu mezali mi·n emir ve uyarı ile engellenmesi zamanının geçtiğ ine inanarak, bu yolda taraflarca alınması lüzuml u acil ve tesirli tedbirl e­ r i n uygulanmasında geciki lmeyeceği şüphesizdir.

29 Ocak 1 9 1 8 tarih ve 839 numara ile benzer tecavüzlerin g i ttik­ çe genişlediğini ve hatta Rus Türkistan Kolordusu'nun Kelkit'ten ayrıl­ masından sonra orada bulunan karma komisyon üyelerin-in de hayat­ larının emn iyette olacağının idd iaya değer yeri olmad ığını bild ird ikten sonra, seçme hakkı bulunmayan sebepten dolayı Rus askerlerinin çe­ kildikleri bölgelerdeki zulüm görmüş halkın ı rz, mal ve canlarının ko­ runması bahis konusu olduğunda ekselansınızın tespi t edeceği şekilde tarafı mdan yardım etme imkanının her zaman mevcut bulunduğunu zat-ı d evl etlerine u l aştırmakla şeref duyar ve bu münasebetle takdim ettiğ im derin saygılarımın kabulünü rica ederim, sayın General!.." ( 2 3 ) B k n. .

44

i l i . Ordu MezAlim Dosyası.

General Przevalskiy'e gOnderi len yukarıdaki mektubun b i r sureti de General Odişelidze'ye gOnderilmiş ve kendisinden çaresiz kalan Osmanlı Müslüman halkına yardım etmesi rica edilm iştir. ı. Erzincan'daki katl'iAm ' ı n seyri hakkında çeşitH kaynaklardan bHgiler alınmakta ve bu katl iAmın k�kunçluğu halkkındaki habe·r ler bi rbi ri n i teyi t etmekteydi. KatliAm o derece devam ediyor ki, sütten ke­ silmemiş çocukların Oldürüldüğü, hamile kadınların karınlarının yarı­ la·rak çocuklarının ç ıkarı l d ı ğ ı , insanların diri diri yak ı l d ı ğ ı ,. bakirelere her türlü kOtülük ve alçaklığın yapıldıktan sonra parçalandığı ve b i r­ çoık insanın evlere doldurul arak yakılması giıbi mezAl ime rastlanıyor­ du. Erzincan askeri kom11tanı Al'bay Morel 'in Osımalllı genel kararga­ hına u l aştırı lmak üzere Refahiy. e Rus Mütareke Komisyonu üyesi Yüz­ başı Tohapl'ik:in'e verilen ve aynen neşredi'len telefon mesajı gerçe'k ten d i kkati çekici özellikted i r. General Odişeli dze'.n in yukandaki tel­ g rafı ile ters olan bu telefon mesajı tecaıvüzleri bütün çıplakl ığı ile is­ pat etmektedir. Bu mesaj, içinden asker üzerine ateş edilen bir evin , yüzl erce kadın, çocuk v e 1ihtiyar dol·dıuru larak yakı'ldığını bildkmekte dir(24 ) .

General Oo işeli dze'.nin olay hakkınodaki anlattığ ı v e sonradan Er­ zincan'ı tekrarda·n ele geçiren Türk komuta heyetlerinin ve birHkleri'n�in görüşleri ve bu tecavüzlere uğrayanlardan bir kı'Smının mevcut fotoğ­ rafları i le Ozelli kloe Alman ve Avusturya gazetec i lerinin işgal altındaki Osman l ı toprakl arındaki Erm eni meza l imini yazmak ve tespit StmP.k (24 ) Bu konuda bkn., Erzurum'da esir ed·ilen Rus il. Kafkas Topçu Alayı Komu· tanı Twerdo Khlebof'un notları. Twerdo Khlebof tarafından Erzurum'da 1 6 v e 2 9 N i san 1 9 1 8 tarihlerinde kaleme a l ı n m ı ş olan bu raporlar Ermeniler tarafından Türkler"e karşı girişilmiş katliılmları açıkça gOstermektedir. Bkn., Ahmet Hulki Saral, Ermeni Meselesi, Ankara 1 970, s. 396 402; Ayrıca bkn. Twerdo Khlebof, "Urihçe," Ermeniler Hakkında Makaleler · Derleme­ ler, Atatı:ırk Ü niversitesi Kuruluşu'nun XX. Yıl Armağanı, Cilt : i l . , Ankara 1 978. s. 243 · 268; Twerdo Khlebof, "Hfıtıra," a.g.e s. 269 276; Twerdo Khlebol'un notları için şu esere de başvurulabilir : Memories of a Turkish Statesman ( 1 9 1 3 - 1 9 1 9 ) : By Diemal Pasha ( Bi r Türk Devlet Adamının Hfıtıraları. 1 9 1 3 . 1 9 1 9 : Cemal Paşa ) . New York 1 922, s. 28 1 · 285. 285 · 298. ·

.•

·

45

üzere yaptı kları incel·eme gezisi ( 25 ) sı rasında Erzincan'da Ermeni­ ler tara fından öldürülerek kuyu l ara doldurulan zulüm görmüş insan­ ların tan ı nmal arı maksadı1y l a ç ı.karı lmal arı sı·rasında gazetedler de hazır o l dukl arı halde alınan fotoğrafları, mezAlimi bütün ç ı plaklığı ile belgelemeye yeterli gôrünmektedir(26 ) . General Odişelidze'nin anlattığına göre, kuyulardan seksener seksener zu lum görmüş ceset­ ler çıkıyor ve bu kuyuların sayısı 200'ü geçiyordu. Türk birli1k lerinin Erzincan'ı tekrar ele geçirişi sırasında kasaba ve c ivarında top lad ı ğ ı BOO'den fazla ceset bu kuyulardan çı·k arılanl ardan ayrıd ı r. Çardaklı Boğazı'ndan Erzi1ncan'a kadar olan bütün köylerin tamamen yıkılıp yakıl·d ı ğ ı ve hatkının kaybolduğu, bütün meyve bahçelerinin tahrip edilmiş olduğu inceleme raporları ndan anlaşılm aktadı r. Kuyularda bu­ l unan şehitlerin cesetleri ve bir yıkıntı haline gelmiş olan Erzincan ve ovası , bütan danya medeniyetinin g·ö zleri önüne serilmeye hazırd ı r.

(25) Alman yazarı Dr. Weiss, Avusturyalı yazar Dr. Stein ve tarihçi Ahmet Refik Bey'den müteşekkil tarafsız bir hey'et 17 Nisan · 20 Mayıs 1 9 1 8 tarihleri arasında Trabzon, Erzincan. Kars, Erzurum ve Batum bôlgesini d olaşarak gôrdüklerini t espit etti. Ahmet Refik Bey gezdiği yerlerde gôrdüklerini " i ki Komite . l·ki Kıtal" ve " Kafkas Yollarında Hatıralar ve Tahassüsler" adlı kitaplarında toplamış.fır. Bkn ., not 22. ( 26 ) Tarihçi Ahmet Refik. Er:zıincan'daki Ermeni Meza�imi'ni şôyle anlatıyor : " Erzincan'da mahalleler hemen tamamen harabtı. Evlerin perişan ve yıkık duvarları gôsteriyordu ki. Ermeni ile Türk arasında en müthiş mücadeleler buralarda olmuştu ... Fakat sokaklarda, kuyularda yatan ·kanları kurumamış taze cesetler, Ermeniler tarafından Oldürülen zavallı Türkler'di... Dar ku· yulara bakıldığı zaman. geriye bir koku, baş dO.ndürücü bir tnirle kalbe bayg ı n l ı k veriyor, bedbaht Türkler'in kuyunun taşlarına yapışmış saçları ve el bise parçaları gôrülüyordu.

Viraneler. yangın yerleri, duvar d i p leri hep Türk Olilleri, kol parçaları, ka­ fatasları ', yaglı bacak kemikleri. henüz çürümemiş .insan gôvdeler.iyle do· luvdu ...

Mezarlığa doğru gittim. Birkaç ldşl ·kabir ıkazıyorlardı. Yanlarındaki çuval­ da birşey vardı. Baktım. genç bir adam O lü sü l E:zıilmlş 9imsiy0ah kesilmiş.

Elbisesi parçalanmış, ayakları yansına kadar çürumüş. Otuzdôrt yaşında bir tüccarmış. Akrabaları kuyudan çıkarmışlar. E�meniler bu talihsiz adamı soyduktan sonra bıçakla parçalamışlar. c e sedin i kuyuya atmışlar. Dôrt çocuğu varmış. Bu fAciAyı hem an•atıyorlar. hem de yırtık kollarının yeniy­ le gOzyaşlarını silivorlardı." Bkn i ki Komite · i ki Kıta l, l staMıul 1 9 1 9, s.

7 1 . 72; Ayrıca bkn., Kafkas Yollarında, Hazırlayan : Yun�s Zeyrek, " · 30 40; Ali Kemali, a.g.e., s. 1 09 1 16, 1 1 7 134. .•

·

46

·

,Albay Morel 'iın Tchaplikin'e çektiği telefon mesajı : "Aşağıdaki hususun Osman l ı Ordu Komutan l ığ ı ' n a b i l d iri lmes i n i sizden ri ca e derim.

Erzi ncan'da 1 5 / 1 6 Ocak ·geces i , garni:ronumuz askerleri i·le şeh­ rin yerli Müslüman halkı arasında silah l ı çatışma m eydana gelmişti•r.

Müslüman lar' dan 1 OO'den fazla ö l ü vard ı r ve içi nden askerimiz üze­ rine ateş e d i l m i ş b i r ev yakılmıştı r ( 2 7 ) .

Kürtler ( 28 ) i n Erzincan-Erzurum y o l u üzerindeki askeri mize, ka­ tarlarımıza ve d epolarımıza devam l ı sal d ı rıları ve şehirli Müslüman­ lar' ı n yard ı m ı i l e Erzincan'a taarruz edeceklerine dair a l ı nan haberler ve şehirl i halk ı n P'e ncerelerden askerler ile subaylar üzeri ne ateş et­ mesi bu silahl ı çatışmaya zem i n hazırl amıştır ki, bu ateşe ben ve kur­ may heyeti 'başkam da m aruz kald ık. Silah sakla n d ı ğ ı tahm i n e d i l en bir evin aranması sırasında bir Tüıık tarafından bir asıkerimizin ya­ ralanması silah l ı çatışman ı n çıkmasına sebep olmuştur. Askeri n ya­ ral anması habe ri asker araıs ında kızg ı n l ı k yaratmış ve bu kötü silah l ı çatışmaya sebep olmuştur ( 2 9 ) . Si'lahlı çatışma subaylar v e a k l ı ba­ şında o�an kimselerin yardımı i l e yatıştırılmıştır. Türkiye i l e Rusya ara­ sında dostluk i l işkilerinin kurulm ak üzere o lması sebeb iyle yukarı d a anlatılan üzücü duruml ardan dol a,yı duyduğum derin üzüntüyü ve bu giıbi d urum l arın tekrarlanmaması için tar-atımdan her türlü tedb i rin alınmış b u lunduğunu Osmanlı Genel Karal'galı ı'na b i ld i rmenizi rica ederim.

Erzincan Komutanı Kurmay .Albay Morel " (27) Albay Morel, 115 - 1 6 Ocak 1 9 1 8 oecesıi Erzincan' d·aki olayı, silAhlı çatışma olarak gOstermektedir. Aslında b u bir çatışma değH, silAhsız mas�m Türk­ ler'in Ermeniler tarafından Oldürülerek kuyulara doldurulma-sıdır. (�8 ) Tılrk'ün ·bir boyu olan Kürtler, Doğu Anadolu Ml•oesindeki Rus işgaline ve Ermeniler'e karşı asırlardan beri üzerinde yaşadııkları topraklarını ko­ rwabilmeık için mücadele vermişler ve Tü�k'ün haklılığını dünyaya gOster­ mişlerôir.

(29) Bir aske�in yaralanmasının, şehri alt·Clst eıdeceDi yalanına ancak Ermeni Albay Moral inanabilir.

47

Yüzıbaşı Tohaplikine telefonla aşağıdaki hususları tekl i f etmektedir : "Bu durumu biz, yani karma komisyon müzakere etti k ve duru­ mun incelenmesi için olayın meydana geldiği yer ile temas etmeyi gerek bu durum dolayısıyla ve gerek Herdeki (çıkab i lecek) durumlar açısından uygun gördüğümüzden komutanlar arası nda ani.aşma olduğu takdirde Erzincan'da toplanılmasını daha 11yıgun bul duk Bunu da Komutan Paşa Hazretleri'ne b i l d i rmenizi rioa ederim.

Yüzıbaş.ı Tchaplikine

"Yerli halkı sessiz (saki n ) çalışmaya davet etmeme rağmen Erzurum-Erzincan yolu üzeri nde Kürtler' i n askere, katarlara ve depo­ l ara devam l ı saldırılarından dolay ı yolun iki tarafında bulunan ve Kürt çetelerine sığı nak olan köyleri yıkmak suretiyle cezıa verici tedbi rler almaya m ecburum (30 ) .

Türkiye i l e Rusya arasında kurulmak üzere bulunan dostluk iliş­ ki l·eri sebebiyle yukarıda anılan tedbi rleri almak rorunda ol·duğumdan dolayı derin üzüntülerimi ve Kürt aşire t reislerine anılan saldırı ların­ dan vazgeçmeleri için lüzumlu ( g erekl i ) uyarı ların yapılmasını, Os­ manlı Genel Kar.argahı'na ulaştı.rmanızı arz ve istirham ederim. ıMorel" i. Mütareke kom isyonu üyeleri nin Refahiye'de toplanması !önce­ den kararlaştırılmış bulunduğundan yerinin değ iştiril mesine nrk or­ dusu komutan l ı ğ ı nca lüzum görülmeyerek yalnız mütareke komisyonu üyel erinden iki 'kişi nin Erzincan katliamı hak1kında yerinde incel eme(30) Türk düşmanlığını ileri dereceye vardıra·n Albay Morel, hayalindeki Kürt tehlikesi ve Rus depolarının yağmalanacağını ileri sürerek çevredeki kôy·

leriıı Kürt çetelere yataklık ettiğini; bu · sebeple anılan köylerin yıkılarak cezalandırılacağını belirtirken, işlemi yerine g et i r ec ek kuvvetin Ermeni çe­ teleri olduğunu da dolaylı olarak ifade etmektedıir.

48

lerde bulunmak üzere Erzi ncan'a g i d i p gelmeleri n i n orduca uyg un görüldüğü hakkı nda aşağ ı d ak i telefon mesajı Tchaplikine veri lmiştir.

"Yüzbaşı Tchaplikine Refahiye Rus Mütareke Kom i,s yonu Üyesi Susehri'nden 5 Şu:bat 1 9 1 8 3 numaralı komisyonun Refah i ye'de toplanması önceden karar­ laştı rılmış bulunduğundan Komutan Paşa bunun değ iştirilmesi ne lü­ zum görmemekted irler. Yalnız Albay ıMore l ' i n tel,grafında b i l d i rd i ğ i Er· zincan katliamının yeri nde incelenmesi için zat·ı a l i leri i l e kurmay he· yetimizden Yüzbaşı Talat Bey'in Erzincan'a g i d ip gelmek üzere gö­ revlendirilmenizde ordumuz için b i r sakınca görmediklerini Rus Kaf­ kas Ord usu Komutanı Tuğ general Odişelidze'ye telsiz telgraf i l e yaz­ d ı lar ve düşüncelerini sord u l ar. Alı nacak cevabı zat-ı a l i lerine b i ldi­ receğ i m . Say g ı l arımın kabulünü rica ederim.

Ordu Kurmay Başkanı O mer Lü tfi"

j. M ü tareke kom isyonu üyelerinden iki kişinin Erzincan'a gönde­ ri lmesi hakkı nda General Odişelidze'ye telgraf veri l iyor.

Rus Ordusu i l . Türkistan Kolordu Karargahı ile Tümen Karargah ı ' n ı n Kelkit'i terketmeleri sebebiyle Kelki t'te hayatlarının teh l ikede bu­ lunduğunu anl ayan mü tareke kom ısyonu üyel eri ortak bir tutanak i l e Osmanlı b i rl i klerinden bir m ü frezen i n Kelkit' i i şgal etmesi için aşa­ ğ ı d a ol·duğu g'i b i müracaatda bulunurlar.

49

"Kelkit Karma Mütareke Kom i syonu Kararı Kelkit 4 Şubat 1 9 1 8 1 Rus i l . Türkistan Kolordusu birliklerinin Kolordu ve Tümen karargahlarının g i tmesinden sonra Kelkit kasabasında ve çevresinde bulunan eşya ve yiyecek mağazaları n ı , halkı ve Kelkit M ü tareke Ko­ misyonu'nun can güvenliğini eşkiyaya karşı korumak ve temin etmek üzere Kelki t'e düzeıili Rus b i rliklerinin gelmesine veya her iki tara fın genel karargahlarından gelecek emre kadar yeterli say ıda Türk bir­ l i k l erinin çağırılmasına karar verd ik.

-

2

-

Bu birl ilkler, Rus bi rlti.klerinin gelmesiyle ıg eriye çeki lecektir.

3 Türk birliklerinin çağırılması Rus ordusuna karşı bir saldırı mahi yeti taşımam aktad ı r.

-

i şbu karar Türkçe ve Rusça olarak yazılm ı ş ve iıki taraf ara­ 4 sında imzalanm ıştı r.

-

4 Numaralı Karma Müta·reke Komi·syonu Ü yeleri : Posmekof

Vorofof (Yarbay)

Rüştü

Cemil Cahit"

k. Refahiye M ü tareke Kom i syonu'n dan iki kişin·i n Erzincan kat· liamını yerinde incelemek üzere General Odişeli dze'ye yazılan telg rafa cevap al ınmıştır :

"Al1bay Morel'in Yüzbaşı Tohapliki.ne'e gönderd i ğ i mektupta, söz konusu edilen iş hakkında i nceleme yapmak üzere k·arma komisyonun 50

Erzincan'a gönderi lmesi imkanı hususundaki tekli finizi y azık k i , kabul edeme yeceğ imi arz ederim. Çünkü mütareke hükümlerine göre, anılan komisY'onların yetkisi ancak mü·tare'ke şartları n ı n uY'gulanması sır·as ı n· da meydana gelecek yanlış anlaşılmalar ve tarafsız bölg elerde çıka­ bilecek olaylar için geçerl idir. Bu sebeple ben, bu komisyo n l arın yet­ kilerinin genişletilmesine taraftar olmad ı ğ ı m g i bi i l eride her iki taraf için kötü örnek olmasını da arzu etmem ve bundan başka evvelce 23 Ocak 1 9 1 8 tarih ve 1 5 1 32 numaralı telgrafta arz ett i ğ im g i b i , Er­ zincan olayına son vermek ve suçl uların en ş i ddetli cezalara çarptı­ rılması için tarafımdan en kesin tedbirler alınmıştır ( 3 1 ). Derin say­ gı larım ın kabulünü rica ederim.

Numara : 1 5 1 47

'- Refahiye

Karma

25 Ocak 1 9 1 8

Mütareke

Komisyonu'nun

Odişelidze"

yukarıdaki

tu­

tanakta geçen tekli fleri Osmanlı Ordusu Komutanlığı tarafından kabul edi·l miş ve Kelkit'e bir mü freze gönderi lm iştir. Durumdan General Odişeli dze aşağ ıdak i telgrafl a haberdar edilmişti r :

(3 1 ) Albay Morel. Türkler' in Ermeniler tarafı.ndan öldürülmelerine, namuslarının yok edilmesine ve mallarının yağmalanmasına bir yalan uydurmak için Rus· lar'ın yol üzerindeki d e polarının Kürt çeteler tarafından yağma edildiği ifa· desiyle Ermeniler'in Erzincan'da yaptığı kaHi4 m ı ôrtbas etmek istemiştir.

Morel'in h imayesinde Erzincan'da yapılan Ermeni katliamının Mütareke Komisyonu tarafından yerinde incelenmesi için Türk Ordusu Komuıt anlığı tarafından Rus Kafkas Ordusu Komutanlığı'na yapılan müracaat. yalanları­ nın ortaya çıkacağından korkan Rus Kafkas Ordusu Komutanı Tuğgeneral Odişelidze tarafından kabul edi lmemiştir.

General Odişelidze'nin bu telgrafının başında. olayları inkar ve gizlemek için uydurma zorluklar çıkarıp Karma Komi syon 'un incelemesini reddet· tikten sonra olayın faillerinin kesin olarak cezalandırılacaklarına teminat verip Ermeniler'e yeni cinayetler hazırlamaları için zaman kazandırma po· litikası açıkça görülmektedir.

51

"Rus Kafka·S Ordusu Komutanı Tuğ.g eneral Odişelidze Cenap· f arına, N umara : 827

Suşehri ' nden 6 Şubat 1 9 1 8

3 Ocak 1 9 1 8 günü öğ leden sonra saat üçte Rus Türkistan i l .

Ko lordusu v e Türkistan V . Tümeni komutanları nın maiyyetleriyle bir­ l ikte Kelkit'ten g i tmelerinden itibaren kendilerini Ermeni çeteleri nin tecavüzlerine karşı tehllike altınd a gören 4 numaralı Karma Komisyon üyeleri güvenliklerinin sağlanması , Kelkit civarındaki zulüm görmüş halkın hayatı n ı , eşya ve yiyecek depolarının korunması için Kelkit'in bi·r Osmanlı mü frezesiyle işgaline b i r tutanak ile lüzum gördüklerıinden, önem l i ve acele oluşun dan dolayı isteklerini derhal yerine getirdim.

Bunun kabul edileceğine tamamen emin olarak sevgi ve sayg ı l a r ı m ı n kabulünü r i c a ederim."

General Odişelidze yukarıdaki telg rafa aşağ ı1daki cevabı vermiştir.

"6 Şubat 1 9 1 8 tarih ve 827 numaral ı telgrafınızı a l d ı m . Gerek kom isyon üyelerinin ve gerek yerli halkın her kim tara fından ol ursa olsun, g üvenliklerine zarar verecek sald ı rı l ara karşı al ı n an tedbi rlerden dolayı derin teşekkü rlerimi arz ederim. Bununla beraber şunu da b i l­ d i ririm 'ki, yakın da Kelkit'e düz·enli birlikler gelecektir. Bu sebeple Kefıkiıt'teki askeri birliğinizin yapm akta olduğu görev, bu bölgeye ge­ l·ece·k Rus birliklerine düşeceğ inden gel işlerinde Kelkit'teki askeri b i r­ liğ inizin geriye çeki lmesini ve derin sayg ıl arım ı n kabulünü rica ederim.

N u mara : 1 5 1 8 2 1 Ocak 1 9 1 8 ( 9 Şubat 1 9 1 8 ) Odişelidu" 52

m. Erzincan, Bayburt, lrabzon içi·nde· ve çevrelerindeki Müslü· man halka yapılan feci meza l i m hakkında yeni b i l g i ler gelmekted i r.

ErmenHer' i n zu lmünden kaçmayı başarıp orduya sığmaiılar çok acıklı haberler getirmekted irler (32 ) . B u b i l g i leııin özeti aşağıdaki telgrafla General Odişeli dze'ye b i ldirilmiştir.

"Ruıs Kafkas Ordusu Komutanı Tuğgeneral Od işeHdze Cenapla· rına, Numara

:

Suşehri'nden

967

1 1 Şubat 1 9 1 8 Sayın General, 24 Ocak 1 9 1 8 tarihinde 1 5 1 32 numara i l e telsizden ald ı ğ ım tel­ grafınızın m uhtevası bana b i ld i rıi ld i. Ermeni mezaliminin ve özel l ikle Erzincan katliamına sebebi1yet verenleri n şi ddetle ceza land ı rılacağı hakkınd aki vaadları nıza karşı pek derin teşekkürlerimi sunmakla şeref duyduğ umu arz ve ancak Ermeniler'in kılıcmdan kurtu larak tarafım ıza sığınan ve yardım istemek için gelen ve günlük olaylara şahit olan i nsanların verd i kleııi b i lg i ler i l e zat-ı devl etlerine b i l d i rilen olayların cereyan edişi yönünden kı·sm en b irb irine benzemekle beraber sayı ba­ kım ından b irıbirinden farklı o l duğunu arz etmeme mü saadelerin izi rica ederim.

1 - Ocak ayı başl arında Ermeni ler'in, yollarda çal ıştı rılacağı b ahanesiyle Erzincan'dan toplayıp götü rdü'k leııi 650 M ü·slüman'ın g i t· tikleri yer b i l inmemekle beraber acı klı sonları meydanda d ı r.

2 - 3 1 Ocak 1 9 1 8'de (ve tarihinize göre 1 8 Ocak 1 9 1 8 'de) Er�i ncan 'da bulunan Ermen·i çete re·islerinden Sivaslı M urat'm emriyle

(32) Bkn

.•

1 1 1 . Ordu Mezalim

Dosyası.

53

şe'h i rd e gezdi ri len devriyeler bütün M üsliımanlar'a Erzıincan'ın k i l ise m eydam 'n d a toplanmaların ı ilan etti ler. Selbebi n·i öğ renmek içi n m ü ra· cht eden ihtiyarlar Medisi üyelerini çete reisi M urat hemen tevkif ve idam etti rmiş ve daha sonra Ermeni devriyeleri halkı evlerinden çıkararak önce postahaneye ve oradan da şehirde bul unan Vah it Bey' in konağına götürmüşler, g·ece saat 3'te 1 500 Müsl üman i l e tamamen doldurulan konağın her tarafına Ermeni ler tara fından ateş verilmiş, yanmamak için 'k en d i lerini pencereden atmak isteyenler d e konağı sarmış bulunan Ermeni ler' i n kurşun ve süngüleriyle öld ürülmüştür.

3 - Bundan başka aynı gece şehi rdeki Kale Kışlası'na ve üç büyü k konağa kad ı n ve ç<>cuk do l durularak yakılm ışıtır. Şehirde 1 000'e yakın evi yı kıp yakm ışlardır.

4 Bayıb urt'ta bulunan Ermeni çete reislerinden Arşak, civar Müslüman 'köylerine 7 Şubat 1 9 1 8 tarih i nde Bayburt'ta toplanmal arı hakkında haber göndermiştir. Sonu bel l i o l ? "l bu durumdan kaçan halkın bir kısmı sığınmak ve ya·rdım istemek içi ı . Kelkit'teki Mütareke Kom i syo nu'na kadar gelm işlerdi . Bu davete g i denler·i n neye uğradık­ l arı b i l i nmektedir.

-

5 - 'Kös·e (33) ile Traıbzıon caddesi üzeri nde, Türkistan XXl l l .

Alayı ' n ı n gördüğü Müslüman ölülerinin sayısı Alay'ın tüyleri ni ü rper­ tecek •dereceyi ıbulmuştur.

6

-

Sonuç ol arak, Rus o rd usundan Ermen·i ler'e devred i l m i ş o l an

topraklarda Müslüman halkın, yen:i doğ muş çocuklara kadar ö l d ü rül· mesi , Trabzon çarşısı ve pazarının yağma edilmesi ve yakı lması, Gö­ rele ve Trabzon tekel tütünlerine el konulması, Rize'nin alevler içinde kalması ve buna benzer bütün fac ia ve olaylar d i kkati nizi çekmek i ç i n b e n i , başıvunnaya v·e kes i n tedbirlerin hemen a l ı nması temenn·isinde bulunmaya zorlamaktadır.

(33) Gümüşhane-Kelkit ilçesine bağlı bugünkü KO. Buc84)ı.

54

7 Erzıi ncan'daki çete reisi Ermeni M u rat' ı n M amahatun (34) kanal ı i l e Bayburt'taki Ermeni çete reislerinden Arşak'a verd i ğ i emir­ ler ve Arşak'ın yine aynı kanalla M u rat' a gönderdiği raporlarından, -

işgal altında b u l unan topraklardaki M üslüman halkın Ermen iler tara­ fından tamami.yle ö l dürülmesi v·e yok e d i lm esi nin 'kararlaştırı l'd ı ğ ı b izce şüphe götürür bıl r yer b ı rakm amıştı r.

Bugün kaderleri Ermen ile r' i n zulmüne ve esAretine terketl i len Osman l ı Müslümanları'ndan hiç birisinin ırz ı . malı ve canı emniyette değild ir. Say ı n General!, kesin ve sert tedb i rl erle bu m ezAlimin önüne geçmek için beslediğ iniz derin i nsan l ı k h issi nin d evam l ı hayranı ve mi nnettarıy ı m . Yalnız bu temiz niyetin fiilen tesirli olması için uygu­ lamanın da, maksatla b i rl eşmesi, bu husustaki imklnların yaratı lması ve kullanı lması lbım d ı r ki, sizden derin sayıg ııyla rica ettiğim taraf da budur. Deri n sayg ı l rım ı n . . . "

n. Her taraftan katli3m haberleri gelmektedir. Rus askerlerinin tam amen memleketlerine döndükleri , i şgal altında bulunan toprakl ar-

( 34 ) Erzincan'a bağlı bugünkü Tercan ilçesi. Tarihçi Ahmet Relik Mamahatun'­

daki Ermeni Mezalimi'ni şöyle anlatmaktadır : "Mamahatun. parçalanmış evlatlarını sinesine gömmüş, harab camileri, yıkıl m ı ş evleriyle adeta ağlı­ yordu. Ermeniler Akkoyunlular'dan kalma camii berhava etmişler ve ahali· den pek çoğunu ö l dürmüşlerdi . Aşağıda dere kenarında geniş bir çukur yüzlerce Türk ölüleriyle doluydu. Kokmuş insan ölüleri, elbiseleriyle, ça­ rıklarıyla birbirlerine karışmıştı. Bu cesetlerin eriyen yağları, ezilmiş baş­ ları, kopmuş kolları ve ayaklarıyla yığınlar teşkil ediyordu. Sığırcı.k küme· leri bu tal i h siz ölülerin etrafında. soğuktan kabaran siyah tüyleriyle OtD· şüyor ve uçuşuyorlard ı ." Bkn .. i ki Komite · i ki Kıtal, s. 73; Krş., Ahmet Refik Altınay, Kafkas Yollarında, s. 43.

1 . Kafkas Kolordu Komutanı, XV. Kolordu Komutanı Tuğgeneral Kazım K·a rabekir de, 25 Eylül 1 9 1 9 tarihinde Erzurum'a gelen Amerikalı General Harbord Hey'eti' ne verdiği rapo�da Mamahatun'daki mezalimi şOyle anla· tı yor : "MOfrezemiz, 22 Şubat'ta Mamahatun'u işgal etti. Burada sağ kalan kimse bulunmadı. Bütün ahalisi büyük bir çukura doldurularak Oldürülmüş· tü; her taraf da yanıyorou. Bunları gOzümle gördüm." Bkn . 1 . Kafkas Kolor­ dU5u'nun 334 f 1 9 1 8 Senedeki Harekatı ve MeşhOdatı Hakkında. General Ha�bord Riyasetindeki Amerika Hey'etine Taıkdim Edilen Rapor Suretidir, Erzurum 1 335 / 1 9 1 9, s. 2; zikreden M. Fahrettin Kırzıoiılu, Kars i li ve Çev­ rnılnde Ermeni MezAliml C 1 9 1 8 - 1 920). Arrkara 1 970, s. 83. .

55

d aki Ermeni çetelerin i n d uruma hakim o l d u kları , Rus komuta heyetin i n tam amen çaresizl ik içinde b u l u n d u ğ u görülmekted i r. B u suretle Müs· lüman hal'kı n metotlu ve p l a n l ı b ir şekil·de imhaya doğru g itti ği anlaşıl­ maktad ır. Köyler y ı k ı l ıp imha e d i l miş, mallar yağma e d i l m iştir. Os­ manlı Kafkas Orduları Kom utanı birli klerinin bir kısmını ileri sürmek zorunda kalmış ve aşağı•daki telgrafla d urumu Rus Kafkas Orduları Başkomutanı General Przevalskiy'e hi l d i rmiştir.

"Rus s ı n ı r hattı gerisindeki toprak1arda bulu nan Rus askeri b i r­ l i klerinin geri çekilmiş bul unması, anılan bölgel erdeki halkımızın Er­ meniler ' i n mezal imine b ı rakı lmasına ve buralarda emniyet ve asayişin tamamen ortadan kalkmasına sebep olmuştur. Çeş'itl i tarihlerd e Ermeni meza l im i ve yap ı l an kötülükler hakk ı n d aki arzettiğim bilg·il ere i laveten şunu da arz etmek isterim ki, asay işsizl i k g·ü nden güne artmakta ve elde edeb i l d i ğ i m bilgilere g öre, Erzi ncan, Ardasa (Toru l ) , Gümüşha­ ne, Vakfıkebir, Pu l thane yöresi b irer katliam bölgesi olmuştur.

Erzincan askeri komutanı Kurmay Albay Morel tara fından Re fa· hiye Mütareke Komisyonu Rus üyelerine gönderi len ve YüZ!başı Tcıhap· l i'kine imzasıyle Re fahi.ye ' den tele�onla bana aynen veri len telgra ftan, 1 5 / 1 6 Ocak 1 9 1 8 gecesi Erzincan'da çok korkunç bir o l a)' meydana g e l d i ğ in i b ü y ü k üzüntü ile öğrendim. Anılan mektupta silah sakland ı ğ ı sanılan b i r evin aranması s ı rasında gü•ya b i r Müslüman tara fından b i r askerin yaralanması n ı n olaya sebep olduğu ve Erzincan ' daki as­ kerler arasında kızg ın l ık yaratarak Müslüman lar'dan (bana göre ma· sum olan) 1 00' den fazla kişinin ö ld ürül düğü ve b i r evi n ya'k ı l d ı ğ ı söylenmektedir. Bug•ün Erz i ncan' d a R u s birl i kleri bul unmamasına ve 25 seneden beri Erzurum, Van ve öze l l ikle Bitlis v i layetlerinde ayak­ l anmalarla h ükümetin huzur ve raıh atını bozmuş ve d e falarca kal tiama g i rişım i ş ve g ı yaben Osman lı m a'hkemeleri tarafından idama maıh kCım ed i l miş eski Ermeni çete re islerinden Sivaslı M urat'ın başına topl a d ı ğ ı adamlarıyla i dareyi eline almış b ulunmasına ve Albay More l ' i n şıekil­ d en baş'ka b i r mahiyetinin ve em retme kudreti n i n bul unmadığına bakı­ l ı rsa, bu son o l a y ı n d a 24 A r a l ı k 1 9 1 7 , 22 Ocak 1 9 1 8 , 29 Ocak 1 9 1 8 , 56

2 Şubat 1 9 1 8 tarih ve 73 1 2 , 632, 738, 8 1 6 numaral ı mektuplar ve telsiz i l e gönderd i ğ i m 1 1 Şubat 1 9 1 8 tarih ve 9 1 7 n umaralı telgrafı m­ da bildird i ğ i m olayların devamı olup Ermeniler'in d üzenledikleri bir plana 1Jygun olarak b i rbiri ni takip eden v,e edeceğ inden de en u fak şüphe o lmayan evlerin yakılması, i nsanların öldürül mesi, malların yağ­ malanması ve ırza tecavüz g i b i cinayetlerle Osmanlı Müslüman hal­ kının yok edi lmesi n i tasarl adıkl arı ve Rus Yüksek Komuta Heyeti'ni n iyi niyetini bütün kalbimle desteklemekle beraber yazık k·i , s eçme hakkı bul unmayan sebeplerden dolayı işbu anarşinin hala önüne geç­ meye gücünün yetmed i ğ i , işbu olayların artarak devam etmekte olma­ sıyle açık olarak görülmekte d i r. Albay Morel ' i n Yüzbaşı Tchaplikine'e gönderd iği telgrafının b i r paragrafında aynen ( Erzurum-Erz·i ncan yolu üzerinde K ü rtl er'in askere, katarlara ve depol ara devam l ı saldırı ların­ dan dolayı Y'ol u n iki tarafı nda bulunan ve Kürt çeteleri ne sığı nak olan köyleri yıkmak suretiyle ceza verici tedbirler almaya mecburum ) . ( 35 ) yazı lmış olup, askeri zaruretlerden ve savaşı n g erektird i ğ i haller se­ bebiyle alınmış tedbi rlerden şikayet etmek akla g e l i r meselelerden değ il ise de köylerin yakılması hususunun askeri zaru retler ile uygun­ lı.rk gösteren yeri bulunmadığı ve i şbu köyleri n mektubumda a rz ve izah ettiğim şekilde Ermeniler tarafından yıkıl·d ı ğ ı ve bazı sebeplerden bu şekilde g österilmesi lüzumlu g örülen olayl ardan belli o l duğu kana­ atını bes!e d i ğ imden ve Osman l ı l a r ile Ruslar arasında devaml ı ve sağlam bir dostluğa doğru m üşterek adım lar atı l ı rken Ermeniler ta­ rafından işlenen bu g i b i cinayetlerin ve y ıkmaların yanlış b i r anlayış ile Ruslar'a yükleneceği aşikard ır. Bu sebeple yerli halkta meydana gelecek ( doğacak ) g üvensizliğin genişl eyeceği de aşikar olup, bu­ nunla kurulmas ı n a çalışılan barış ve sevg i n i n zayı flaması ol ağan ve bunun fiilen yalanlanm as ı n ı n da gere:k l i olduğuna inandığımdan dofayı beni haklı görmenizi zat- ı devletlerinden rica ederim.

Kelkit'teki Karma Mütareke Komisyonu Osman l ı ve Rus üyele­ rinden ald ı ğ ım bir te l g rafta da, Kolordu ve Tü.m en komutan ları n ı n 4 (35) Bkn., Suşehri'nden 5 Şubat 1 9 1 8 tarih inde Albay Morel'in Yüzbaşı Tchapli· kine gönderdiği telgraf.

57

Şubat 1 9 1 8 tarihi nde saat 3'te Kelkit'i terkettikleri ve anılan Ermen iler tarafından Müslüman halka yapılmakta olan m ezalimden son derece üzüntü lü o l d uıkları bil d i rilmiş ve 'bugün Kelkit'te tek bir Rus askerinin kal maması sebebiyle komisyon üyeleri n i n ve Kelki t ve civar ı ndaki hal­ kın canını ve Kelkit ile ·c ivarında bulunan eşya ve yiyecek mağazala­ rını eşkiyaya karşı korumak için yeterl i sayıda Osmanlı birl ikleri n i n gönderi'lmes·i adı geçen Karma Mü tarek·e Kom i•syonu üyeleri n in müş­ terek düzenley i p ,gönderdikleri tutanak i l e isten i lm i ş ve b i l d i ğ i niz g i b i i şbu istekleri y·e rine g etiri l mi ştir.

Sizin c i d di vaitlerin ize rağmen askerden boşa ltı lan yerlerdeki meza l i m i n önü a l ı nması şöyle d ursun , mezalim b i l i nen genişliğini de geçerek babaların ve çocukl arı n ı n , aile, akraba ve h ısım l arının tutuk­ l an d ı ğ ı n ı ve yok olduğunu işiten ve anlayan askerimi seyirc i olarak tutamayacak b i r d urum meydana getirmiş ve bu sebeple Rus asker­ lerinin boşal ttıık ları bölgel erdeki durumu acel·e ted b i r ve kararlar ile i nsan l ı k ve medeniyet ad ına düzeltmenin gereğ i kanunan ortaya çık­ m ıştır.

Yalnız bu sebeple komutam altında bulunan iki ordudan bazı birli'kleri i leri sürmek zıo runda kal d ığımı b i l g i lerinize arz eder ve bu hareketin Rus ordusuna karşı d üşmanl ırk g·ö sterme manasında olmayıp Rus ordusu birl i kl eriyle kat'i su rette çatışmaya g i rmemek ve nerede Rus askerlerine rastl anırsa sevg i ve dostlukla davranm aları hususunu kesin surette k<>mutanlarıma emrettiğimi i l ave ederi m . Bu seıbeple Erzincan Mütarekesi ' n i n Rus b i rl i klerinin çekilmiş olmasından dolayı hükümleri ni kayıbeden sınır hattına ait maddelerinden başka bütün maddelerinin eskisi g ibi yürürlükte olduğunu ve bu hareketlerin bir ihtiyaçtan doğduğu ve bir i nsanl ı k ve medeni·y.et hissiyle yapılıp başka bir anlamı bulunmad ığını açıkl ar, iyi niyet ve dostluğa tamamen emin olmalarını ve sayg ı l arım ı n kabulünü ... "

.Erzincan, Bayburt ve Trarbzıon olaylarına ait General Od işelidze' ye yazılan 1 1 Şubat 1 9 1 8 tarih ve 967 numaralı telgrarfa aşağ ıdaki cevap al ınmıştır : 58

" 1 1 Şubat 1 9 1 8 tarih ve 967 ·rrumaralı tel·gra·fınızı a�dm. Şunu arz etmekle şeref duyarım ki , size �len meza l i me ait haberl·erin he­ men hepsi son derece mübaliğ a l •d ır. Mesela, Trabzon ç·evresinde ve güneyinde Osmanlı çete askerlerinin yerli Rum köyüne saldırı ları ta­ biatıyle yerli h a l k ile askerin karşı karşıya gelmesine sebep oldu.

Bayıburt çevr•e sinde ise, B ayburt çevresi kom iseri nin raporuna g öre, Müslüman halkın Bayburt'ta top lanmaları hakkında hiç bir emir ve­ rilmediği gibi tam tersine adı geçen halk tarafı ndan kom iserin Türk­ ler'e karşı iyi niyetinden dolayı teşekkür etmek için bir delege lıeyeti gelmiştir. 1 5 / 1 6 Ocak gecesi Erzincan'da meydana gelen olaylara ge­ l i nce, bu olay l ar zamanında �rek tarafımdan g erek Albay Morel ta­ rafından zat-ı devletlerine bi ld i ril mişti. Fakat bu olay size son derece mübalağalı ol arak varmıştır. A lıbay More l ' i n raporuna göre, yerli Müs­ lümanlar' ı n kaybı asla 200'ü geçmemişti r. Yukarıda söylenenlerden sonra sizden şu hususa d a inanmanızı rica ederim ki, Rus asker­ leri nin işgali altındaki bölgede b u l unan yerli Müslüman halkın ç ı kar­ ları ( menfaatları ) ve emniyetleri ( korunmaları) konusunda üç se­ n eden beri b i r arada yaşam ı ş olmak şerefiyle, gerek ben ve gerek Rus askerl eri tarafs ız ·o l amayız. B u sebeple, Rus askerlerinin işg a l i altındaki bölgede oturan M üslüman halkın katl iamı meselesi gerçekle bağ daşamaz. Ben ise, gerek tarafımdan Osmanlı M üslüman ları ' n ı n c a n , namus ve m al l arı n ı n korunması için bütün ted b i rleri alacağım g'ibi Erzincan olayı yarahcıları nın da evvelce arz ettiğ i m gibi cezasını öze l l ikle tesp i t edeceğ im. Derin sayg ı l arımın kabulünü rica ederim. :Numara : 1 5 1 95

3 1 Oca!k 1 9 1 8 O d işelrdze"

Bu telgrafın ne derece General'in gOrüş ve kanaati d ışında yazıl­ d ı ğ ı yukarı da 1 32 numaralı telgrafıyla karş ı l aştırı l d ı ğ ı takdirde anla­ şılacaktı r. H a lbu·ki bu tarihte işgal altın daki topraklarda bulunan Rus askerleri:n i·n Leni n lhtila l i ' n den sonra komutanlarını din lemeyerek mem­ leketle:r ine g i tti kleri ve yerlerine Ermeni çetelerinin oturtulduğu (·yer­ l eştirildi ğ i ) anlaşı lmaktadır.

59

Ermeni birliklerinin yaptıkları mezalimin önüne g eçemeyecegı General'in telg rafından anlaşı lmaktad ır. Zaten bu işin General 'in elin­ de olmad ı ğ ı görü l üyor. Ayrıca Erzurum Rus i l . Kale Topçu Alayı Ko­ mutanı Yarbay Twerdo Khlebof'un yayınlanan hatıraıarının yedinci ve sekizi nci sayfalarında "Erzincan Katliamı" ile ilg i l i olarak General Od işel i dze şunları anlatmaktad ı r : " ... Bundan b i r m ü ddet sonra Erzincan' da Ermeniler' in Türkler'i katliamı haberi geldi. B izzat Başkomutan Odişelidze'nin ağızı ndan tşi ttiğ·im bu olayın tafsilatı şöyled i r : Katliam Dok�or ve M üteahh it tara fından d üzenlenmiş, yani hiç bir surette eşk iya tarafından düzenl enmemiştir. B u Ermeniler'in isim­ lerini i yice b i lmediğim için, burada anam ayacaq ım. H er türlü savun­ mada·n yoksun ve silahsız 800'den fazla Türk öldürülmüştür. Büvük çukurlar açılmış ve zavallı Türkler, bu çukurların başına götürülüp hayvan gibi boğazlanmış ve b u çukurlara doldurulmı,ıslard ır. H er­ hanoi b i r Ermeni sayarmış : Yetmiş mi oldu? On kişi daha alır! Kes! deyince, on kişi daha keserl er. çukura atıo üzerine toprak doldurur­ larmıs. Bizzat M ü teahhit, eqlenmek için 80 kisi kadar zavallıyı b i r eve doldurup, kapı dan ç ıkarlarken birer b i rer kafaları n ı parçalamış ...

General'in şu iti rafıyla tel a raf arasırııda:k i zıtl ık. telgrafın nasıl gıörüş ve kanaatının dışında yazrldığ ını göstermektedir. "

General Odiselidze'den yukarı daki 3 1 Ocak 1 9 1 8 tarih ve 1 5 1 95 numaralı telgrafına ek olarak aşağıdaki telgraf da gelmiştir. o.

"Albay M orel'in Erzincan olayı ile i l g i l i yaptığı soruşturmalara dayan arak verdii'ii son rapora g öre. zat-ı devletlerine verilen ( ulaşa n ) bilg ilerine son d erece mübalağalı olduğunu aşağ ıda arz etmekle şeref duyarım : Mesela. Erzincan'dan 650 Müslüman ' ı n , gıötürülmesi , Vahit Bey'in konağ ında 1 500 kişinin yakılması, aynı şekilde b i r kışla ve Oç eve 60

kad ı n , çol u k-çocuk doldurulup yaık ılması , 1 000 kad ar evin yakılması kesinlikle gerç eklere uymamaktad ı r. B u olaylar Erzincan'da olma­ m ıştır.

1 5 / 1 6 Ocak gecesi olaylarını inkar imkansızdır. Fa'k at Albay More l ' i n size arz ile şeref duyduğu kay ıplardan fazla bir şey yoktur.

Bundan başka Ze:kkih ( Değ irmenköy ) yakı lmıştır. Bununla i l g i l i olarak da rapor aldım. Son derece tarafsız bir görüşle bu işi i ncel eyerek tekrar arz ederim k i , benim için üzülecek şey Erzincan olayının başl ıca sebeb i, K ü rtler! i n asker ve nakliyelere sal d ı rmalarıd ı r. Buna karşı cezalandırma tedb irleri al ı nm aktadır. Kürtler'in eşkiyaca saldı rılarının ne derece ileri vardığını aşağ ıdaki olay pek güzel açıklamaktad ı r.

Ocaık ayı başında tarafımdan Erzincan'a Albay rütbesinde bir askeri mühendis gönderi l d i . Yolda Fırat' ı n sol sah i l inden geçen Kürt­ ler mühendis i çırılçıplak soyduktan sonra sal ıvermişlerd ir.

Yukarı d a arz ettiklerim, 1 2 Şubat 1 9 1 8 tarih ve 1 020 n umara l ı telgraf i l e a l ı nacağ ı b i l d i ri l en olağanüstü tedbirlere gerek olmadığını ve bunun için yeterli sebepler bul unmad ı ğ ı n ı bel i rtmeme hak vermek­ tedir. Her ne şeki l d e o l u rsa olsun, savaşın başından beri her iki ta­ rafın pek çok döktüğü kanı durdurmak en büyük isteğ i m d ir. Bütün düşünceleri m i n, ruhen y ıpranmış olan m i l l etleri m izi yakın bir gele· cekte şere fli bir barışa götürecek olan dostça m ünasebetlerin kurul­ ması n a yönelik olduğuna inanı lmasını rica ederim. Bundan dolayı, ordularımız arasmda imzal anmış bulunan m ütarekenin bozulmasını is­ temediğimden zat-ı devletlerinden iyi i l işkilerin korunması adına 1 2 Şubat 1 9 1 8 tarih ve 1 020 numara l ı telgra fın ihtiva ettikleri n i n yürür­ lüğe konmasını ve eğer bu konuda olağ anüstü bir durum çı karsa (do­ ğarsa) bu g i b i tedbirleri n ne şekilde ve nerede alı nması gerektiğinin b i l dirilmesini rica ederim. Osmanlı Müslümanl arı ' n ı n can, namus ve mülklerini koru maya özen göstererek sizin kanuni isteklerin ize belki itiraz da etmem. Bundan başka namus ve vicdanı unutarak, kendi ha­ linde yaşayan Osmanl ı Müslümanları'na sal d ı rmaya kalkışanl arı ibret olsun diye cezalandırırım. Bununla beraber askerime karşı eşki yalık 61

saldırı l arı n ı n d urdurulması için Kürtler'e baskı yapmanızı arz ve rica ederim. Eminim ki, bu şartlar altında en yakı n zamanda, en sıkı kom­ şuluk i l işki lerini kurmaya muva ffak olacağ ız. Derin sayg ılarımın ka­ bulünü ve bununla beraber i şgal aftında bulunan topraklardaıki Osmanlı halkına karşı e n yüksek şefkat hisleriyle dolu bulunduğuma inanma­ n ızı arz ve rica ederim.

Num ara

:

1 520 1

1 Şubat 1 9 1 8 Odişe l i dze" ( 36 )

(36) Yukarıdaki belgelerin incelenmeslnden, Ruı Ordınıı KafkH Ceph11i Baş­ komutanı General Odişelidze'nin olayları bilerek inı.tr etmekte oldu!lu ıre TOrk düşmanı Albay Morıl'I haklı çıkarmaya çalıftıOı gOrQlmektedlr.

62

i l . BÖLÜM MOTAREKE ZAMANINDAKI ERMENi MEZALiMiNE AiT STATIOS OGLU YAKO'NUN MEKTUBU VE ERZiNCAN KATLIAMI iLE iLGiLi RAPORLAR

a. Cereyan eden olaylar hakk ında bilg'i almak üzere s ı n ı rı n do· ğ usuna gönderilen tarafsız k i ş i l erden ve öze l l i kle Rumlar'dan Giresun' un Çınarlı mahallesinden Stati os oğlu Ya'ko gördüklerini 26 Şubat 1 9 1 8 tarihli m ektubuyla b i l d i rmektedi r.·

B u mektup Belgeler Dosyası 1 9 numarad ad ır. Kendi el yazısı i l e Türkçe y azılan bu mektuptal< i m eza l i me ait b i lgiler aynen şöyled i r : "Dald aban( 1 ) d a ! bulunduğumuz sırada, düşman askeri Zağ· n a ( 2 ) muhtarını altı arkadaş ı y l a y akal ayıp Daldaba.n ' a getird i l e r.

Yolda bunları fena halde dövüp kanlar i ç i nde b ı raktılar. Muhtar ve arkadaşları nın düşman anbarından 37 tü fek çaldıklarını söylüyorl ard ı .

Bundan sonra 1 5 Rus v e Ermeni askeri muhtarın evini basarak karısı i l e kızını dağa k.al,dırdı l a r. Muhtar ve arkadaşl arı nın ne ol duklarını öğrenemed ik. Oradan nereye götürüldüikleri b e l l i olmadı ( 3 ) .

Daldaban'dan i k i saat uzak l ı kta bulunan Tekke köyünde Erme· n i l er iki M ü slüman ile b i r Rum öld ürdü ler. Trabzon'dan karayolu i l e Batum' a hare'ket eden bir kısım asker Sürmene' n i n m ağazalarını ba· sıp yağma etmek i1sted iler ise de halk silaha sarılarak bunl ardan bazı( 1 ) Gümüşhane' deki mahallelerd·en biri. Yeni şehrin nüvesini teşkil eden Dal­ daban gelişememiştir.

(2) Zigana.

(3) Bu olaylar hk., krş .. Ahmet H u l ki Saral, a.g.e .. s. 36 1 .

63

larını öldürdüler. Ruslar daha fazla i l erlemenin mümkün olmad ı ğ ı n ı görünce çek i l d i l er v e Trabzon'a geldi ler. Ertesi gün bu askerlerin ba­ zıl arı vapurla g i derken aynı gün Trabz·o n'a gelmiş olan beş Sürmene kay ı ğ ı n ı n iskelede bulunduğunu gördü ler. Hemen Sürmene'de Ruslar'a kurşun sııkanların bunlar olıduğ'Unu ortalığa yayarak bunlardan bazı­ larını y akaladılar ve arama ile iki kayıkta Uç tü fek bul dular. işittiğ ime göre, bu tü fe·k leri kendi leri Sürmen e l i ler'e satmışlard ı . B u sırada Sür­ meneliler üzerine ateş açarak bunl ardan bazı larını iskele üzeri nde, bazı larını da denize atarak öl dürdüklerini gördüm.

Aynı zamanda bu askerlerden bir kısmı süngülü silAıhlarıyfa Trab· zon 'daki Gavur Meydanı'na geldi ler. Orada hemen Rus, Ermeni ve Tatar askerlerini toplayıp, halkı evlerine cekilmeye zorladılar. B un­ lardan b i r kısm ı n ı n çarşıda fesl i görüp Müslüman .zannettikleri 600 kişiyi toplad ıkları sôylenmeık te d i r. Bunları ö l dü rmek için Değ i rmen Deresi'ne götürdül er. Yol da bunlardan üç kişiyi ö l dürdü ler. Bazı ları yolda kaçab i l d i ler, d iğerleri de duyduğuma göre, M ü ftü ile Metropo­ lit' i n arac ı l ı ğ ı i l e kurtul dular.

Aynı gün Ermeniler'in Trabzon'un tenha mahallelerinde 38 Müslü­ man'ıöldürdükleri söylenmekte d i r ( Bkn. Resim : 2 ) .

Ki sarna köyünde Ermeniler Ayakoz oğlu Yusuf Ağa'yı öl dürdül er.

Merhum Yusuf Ağa için kendisini tanıyan Trabzo nlular çok iyi adamdı deme·k tedirler. Merhumun karısı b i r H ı ristiyan evine s ı ğ ı narak ku rtu l­ du. B i rkaç gün sonra Ermeniler Yusuf Ağa'nın evini basarak karısı i l e yeğenini ö l dürdükten sonra üzeri.erindeki iki altın beşl ik i l e 2500 m a­ natı altılar ve evi de yakarak g ittiler." b. Mezal i me son vermek üzere Türk b i rliklerinden b i r kısm ı n ı n i l erlemek zorunluluğu doğ duğu hakkında Kafkas Cephesi Osmanlı Orduları Komutan ı ' n ı n Rus Kafkas Ordusu Komutan lığı'na çektiği telgra ftan sonra ord u b irl'iklerinden b i r kısmı i l eri yürüyi.ışe geçmiş ve öncü birl ikleriyle Erzincan-Kelkit-Trabzon hattını işgal etmiştir. Bu hatta gelinceye kadar yalnız Erzincan'da Erme·ni birliklerinin b i rkaç saatııık m ukavemeti ile karşı laşılm ıştır.

64

Kasabayı işgal eden bi rlikler tüyler ürpertic i b i r vah !,>et sahnesi He 'karş ı l aşmışlard ı r. Kasabanın b i rçok yerlerinde y a n g ı n alevleri yük· seliyor, sokaklarda ve tenha yerlerde küme küme kad ı n , ihtiyar ve çocuk cesetleri görü lüyordu. Bununla beraber Erzi ncan'a kadar yakılıp y ı kı lmamış h i·ç b i r köye rastlanmamıştır.

Erzincan 'a gelmiş olan Osman l ı Ordu ları Komuta n ı , Başkomutan l ı k vekaletine 1 6 Şubat 1 9 1 8 tari hinde yazd ığı raporda aşağ ı daki satır­ l arı kalem e a l d ı . "Çardaklı Boğazı 'ndan Erzincan'a kadar o l a n bütün köyl e ri hat­ ta b i r kulübe bile sağlam kalmamak şartıy l a tahrip e d i l m iş gördüm.

Bahçeleri·n ağ aç·ları kesilm iş, ıköylerden b i r kişi b i l e sağ bırakı l mam ıştır.

Ermeniler'in Erzincan'da yaptıkları meza l i m i dünya tarihi bugüne ka­ dar yazmamı ştır. Üç gün·den beri Ermeniler tarafından öldürülüp or­ tada b ı rakılmış olan Müslümanlar'ın cesetleri top lattı rı l maktad ı r. Şe­ h i t edilen bu günatısız i nsan lar arası·nd a sütten kesi lmem iş çocuklar, doksanını aşmış ihtiyarlar ve parçalanmış kadın l ar vard ı r. " (:Skn., Resim : 4, 5 , 6 , 7, 8, 9, 1 0, 1 2 , 1 3, · 1 5 , 1 6, 1 7, 1 8, 1 9 ) .

B ü tü n bu mezAl im Ermeni ve Ruslar' ı n tan ı k l ı ğ ı ve bu yolda ver­ d i kleri raporlarla belgelenm iştir. Bu cümleden olarak, Erzincan'da esi r edilen K ü r·tkendi ( 4 ) köyünden Haçik oğlu Ki rkor'un Erzincan'da 1 . Kafkas Kolordusu Kararg Ahı'nda verd i ğ i i fadede mezAlimle i l g i l i cüm leler aynen şöyledir : ( 5 ) "Osmanlı b irl ikleri n i n Erzincan'ı işgal inden fo g ü n ön{:e katliAm yapı l d ı ve n am usa tecavüze başlan ı l d ı . Va.gavir ve Eğrek ( 6 ) kôyle· rinden b i r kısım fıalk şehre getiri lerek Oldürüldü." ( ıB kn., Resim: 1 1 ve 1 4). ( 4 ) Erzincan merkez bucağı'na bağlı bugünkü PınarOnO kOyü. ('5) Belgeler Dosyası, Belge No.

:

20.

(6) Erzincan-Çayırlı ilçesi'ne bağlı bugünkü Oill.igOI.

65

Bund an başka Ermeni b·irlikleri nin yaptığı vahşetten iğrenerek anılan b i rl iklerde suba y l ı k yapmak istemeyerek Erzi ncan ' d a kalmış olan Tü rkistan X l l l . Avcı Alayı'na m ensup Yüzbaşı vek i l i Kazimi r m eza­ l i m l·e i l g i l i yazd ı ğ ı raporda yapı l a n kötülükleri b ü tün çıplaklığıyla or­ taya koyuyor. Adı geçenin hMıratında aynen şu cümleler geçmektedir.

"Ermen iler Müslümanlar'ı Sarıkamış'ta çalıştırm a k bahenesiyle topladılar ve şehirıden 2 km. ayrı l ı nca öl dürdüler.

Eğer Ermeniler arasında Rus subayları bulunmasa idi meza l i m i n daha geniş ç apta yapılacağ ı muhakkak i d i . B i r gecede 800 Müslü­ man'ın kes i l d i ğ i n i bizzat Erme n i l er'den i ş i ttim. 1 5 / 1 6 Ocak gecesi Ermeniler Erzincan'da Müslüman hal'ka katl iam yaptı l ar. Albay Mo­ rel ' i n a l d ı ğ ı tedb i rler sonuçsuz kaldı. Zulüm ve yağma d evam etti . " ( 7 ) Erzincan'da kalmış o l a n bayan Passini i l e asker Aleksandr d a yukarıdaki o layları tekrar etmekted i rler. Özell ikle, 1. Kafkas Kolorıdusu tarafından esir edi len i stihkam suıbayı Tiflisli Ermeni Morzoff M eguerd'itçhe Erzincan katliamını kendi yazd ı ğ ı Fransızca rapord a ( S ) şu şeki lde anla�ma'ktad ı r.

"B i r taraftan askerlerin, Ermen i ler'in sald ı rıla rına uğramal arı , di­ ğer taraf.tan K ü rtler' i n genel b i r i syan hazırl ı ğ ında bul undukları yo­ lundaki haberin ortada dol aşması, Albay More l ' i n Ruslar'a karşı sal­ d ı rabilecek b ü tü n halkın tutuklanması emrini v·e rm eye mecbur bırak­ mıştı. Bu andan i tibaren h i ç b i r taraftan emir veri lmediği halde kat­ l iam başladı. Katliam a gönül lüler i l e beraber düzen l i askerler de ka­ t ı lmakta i d i . Katl'iam en çdk Ermeni kilisesi çevresinde yapı-lm ıştır.

Yap ı l an nasilıatlara rağmen ikatl i am a engel olmak mümkün olamam ış­ tır. Erzi·ncan ile çevresinde yaklaşık 250 ile 300 kişi öl dürü lm üştür. " Meguerd itch e ' i n yukarı d aki i fadeleri katl iamın nas ı l başladığını ve devam ettiğ i ni açıkça ortaya koymaktadır.

(7) Belgeler Doalf&ll, ( 8 ) Belgeler Oosyaeı,

66

Belge Belge

No. : 21 · 22.

No. : 23.

M eguerd i tche ' i n raporunda, kurbanların sayısı az gösteriliyorsa da olayın nasıl başladığı ve nasıl d üzen len ip yöneti l d i ğ i açıkça an­ latıl maktad ı r.

'Bu konuda, Erzurum Rus i l . Kale Topçu Alayı Komutan ı ' n ı n yayınlanan hAtıraları okunduğu takdi rde düzenlenmiş kuvvetlerle Müs­ l ü manl ar' ı n sistem l i bir şeki ld e imha e d i l mesine süratle başlanıldığı ve buna Ermeni aydınlarının d a kat ı l d ı ğ ı anlaşı lmakta d ı r. Osmanlı Ordusu �ulüm ve vahşete engel olmak için öncü birlikleriyle y ü rüyü­ şüne devam e tmekted ir.

67

ili. BOLÜM BAYBURT KATLIAMl-MAMAHATUN, ERZURUM KOY VE KASABALARINDA YAPILAN ERMENi MEZALiMi

a. Bayburt'a kadar feci sahnelerle karşılaşan Onca kuv vetleri Bayburt'ta da b i r katliam sahnesiyle karş ı l aşmışlardır. Bayburt ve çevres i n d eki M ü s l umanlar'ın yok edilmesi için görevlendiri l en Arşak, katl iam ı aşağ ı d a old uğu gibi düzeni em is ve gerçekleştirm iştir ( 1 ) : ( B kn. , Resim : 20, 22, 2 3 , 24, 2 5 , 26, 27) "Arşak beraberine aldığı 484 Erm e n i 'ye g ü ndüzl eri eğ i t im yap­ tırıyor ve g eceleri ise komite başkanlarıyla savaştan önce Belediye dairesi olan b i n ad aki toplantıl arda a l ı n acak tedb i rler ve kurulacak örgü tlerle i l g i l i konuşmalar yapıyordu. Yalnız Bayburt halkından tam güveni kazanmış olan sanatkarl arın işleriyle uğraşmaları n 3 ve ken d i evl erinde oturm a l arına i z i n veril iyordu. Geri kalanları özel binal arda y erleşti r i l i p askerce m uameleye tabi tutularak, teşkilat ve terti batları i l e i l g i l i h i ç b i r b i l g i nin dışarıya ç ı kmamasına gayret gösteri liyordu.

Müslüman halka karşı çok dürüst d avranmaları, h i ç bir şikayete sebep olmamaları ve d evaml ı n asihatlarda bulunmal arı dolayısıyle kötü düşünceleri anlaşılmamış ve h atta Of ve Sürmene yöresinde Er­ meni çetelerini uzaklaştırmak m aksad ı y l a Laz çetelerinden imdat i s­ te n d i ğ i görü lmüş ve Ruslar tarafından terkedi len si lahların da Müslü­ man halka d a ğ ı tı lmasına, Belediye B aşkanı olan ve daha sonra öldu­ rülen Ha fız Süleyman E fend i ' n i n engel olduğu anlaşı lmıştı r ( 2 ) .

C 1 ) Bayburt i l e i l g i l i Belge N o . : 24.

(2) Müslüman h alka silah dağıtılmasına Hafız Süleyman Etendi'nin engel oldu· ğu rivayeti Rus ve Ermeni propagandasıdır. Ruslar'ın geri çekilirken s i lah· !arını Ermeni çetelerine bıraktıkları bilinen bir husustur.

69

Böylece Mü slüman halkı inandırd ıktan sonra 1 Şubat 1 9 1 8 tari­ hinde her sokak ve mahalleye d evriye ç ı kararak b i rer bahane ile so­ kaklardaki halkı toplamaya başlad ı l ar. Mahalleler arasına çıkan dev­ riyeler rastladı kları köylüleri ve yerl i halkı "Sizi Arşak P3şa istiyor, önem l i bir mesele görüşülecektir. " ( 3 ) gibi ald atmalarla toplay arak ha­ pishane haline getirilen Salih Hamdi Efen d i ' n i n ti careth anesinde hap­ setti ler. Hap ishaneye götürülen her kişinin kapı önünde önce üzeri aran ıyor ve ç ı ka n para ve kıymetli eşyası alın ı yo rdu. Çeş i t l i zulüm ve işkence i l e hapishaneye soku ldul ar. Çarşı ve pazarda bulunmayanların zorla evlerine g i r i l i yor, para ve kıymetli eşyaları a l ı n d ı'ktan sonra b i r kısmı kapıl arı önünde feci şekilde öldü­ rülüyor, d iğer kısmı ise çeşi t l i zulüm i l e hapishaneye gönderi l iyordu.

Bu durum 3 Şubat sabahına kadar devam etti. Ermeni ler 3 Şubat sabahı M ü slüman kadınlarını d a toplamaya başl adılar ve 1 4 kad ı n ile 2 k ı z ı S a l i h Hamdi Efen d i ' n i n ti carethanesi karşısındaki Haydar Bey'in ahşap otel i n e kapattı l ar. Saat 3'te hapse d i l enlerin katliamı şu şeki l d e y a p ı l d ı : Katl iama önce Salih Hamdi Efend i ' n i n ticaretha­ nesinde hapsed i lmiş olanl ardan başl a n d ı . Salih Hamdi Efendi'nin ti­ carethanesi ne kapıdan 'g iri l d i ğ i zaman sağdan b i rinci odaya 23, sol­ dan b i rinci odaya 4 , ikinci odaya 60, üçüncü odaya 50 ve koridorun sonundaki odalardan soldakine 48, sağdakine 8 olmak üzere toplam 1 93 Müslüman hapsed i lm i şti. Önce soldan birinci odada bulu nan Belediye Başkan ı H a fı z Sü­ leyman Efendi ile Kormas( 4 ) köyünden Ahmet, Abras ( S ) l ı irfan ve Vağ ında ( 6 \ ) l ı Piri odadan çıkarı l d ı . Ellerinde bulunan süngü, balta ve demirlerle feci b i r şekilde ö l dürüldü ler. Sonra sırasıyla d i ğer oda­ l ara geçilerek, aynı şeki l d e m ahpusların öl dürülmesine ba�l a n d ı . Göz­ l eri önünde fec i ve vahşi b i r şekilde arkadaşl arının öl dürüldüğünü gören diğer mahpuslar yürekleri parçalayan b i r sesle bağ ı rıyorlar ve ( 3 ) Arsak'a "Paşalık" unvanı, hizmetl erinden dolayı ( dôktOğO Tii r k kanının bedeli olarak) Ermeniler tarafından verilmistir. ( 4 ) GOmOşhane · Bayburt ilçesine bağlı bugünkü Polatlı kOyO. (5) Gümüşhane-Bayburt ilçesine bağlı bugünkü Akbulut kôyü. ( 6 ) GOmOşhane-Bayburt-Aydıntepe Bucağı'na bağlı bugünkü ÇayırkOprO kôyü.

70

kend i lerine s ı ra geld i kçe mümkün o l duğu kadar canlarını müdafaaya çalışıyorlarsa d a b ü tün korunma vasıtalarından mahrum bulunmaları yüzünden işkence v·e vahşeti n en büyüğüne maruz kalarak, bin türlü eziyet arası nda veda ediyorlard ı . Yalnız ikinci odada bulunan 60 ki­ şi den Murat Çavuş, Şevki, Saraç H a fız ve Zahit M ah a l l esi'nden Beydi oğlu Sadık, ö l üler arasına sokularak ve kendilerine ölü süsü vererek canlarını kurtarabilm işlerdi ( ? ) . Süngü ve balta i l e parçalamak kafi gelm iyormuş g i b i cesetler üzerine gazyağı dökü lüp ateşlenerek, arada <Sıkışıp kalan ve henüz ölmemiş olan l ar da yakıi.n ı ştır.

Buralarda fec i sahneler kapandı ktan sonra koridorun sonunda ve solundaki odada bulunan 48 kişiye sıra geliyor. Bunlar i çinde bulu­ nan Dağıstan'ın Konpo şehrine bağ lı Hokal ( H avkal?) kasabası hal­ kından o l up o l aydan sekiz ay önce Bayburt'a gelerek kund urac ı l ı k yapan 2 2 yaşındaki Mehmet o ğ l u Abdu l l ah, cereyan e d e n feci sah­ nel eri görür görmez, arkadaşl arını kendilerini korumaya çağ ı r d ı . Hap­ sed i l d i kleri odanın zem inin deki kemer taşl arını zorlukla sökerek ka­ p ı n ı n önüne barikat yaptıl ar. Ö l d ü rmeye gelen Ermen i ler du rumu gö­ rünce kapıyı kırdıl ar. Fakat y ı ğ ı l•an taşlardan içeriye g i rmek mümkün olamad ığ ından bombalarla, kurşu n l arla bu masuml ara saldırd ı l ar.

Müdafaaya karalı olan zava l l ı lar atılan bombaları tekrar dışarıya at­ mak ve taşlarla müd afaa etmek suretiyle bir kısm ı meşgul i ken d iğer kısmı odanın beton duvarı n ı delmeye çalışıyordu ( B kn., Resim : 2 1 ).

Bu feci sahneler devam ederken, Haydar Bey ' i n oteline dold uru­ lan 1 4 kad ı n ı ç ı r ı l ç ıplak soy duktan sonra anılan otele bitişik Çavuş­ oğlu'nun ote l i ne götürdüler ve burada bi rer b i rer öld ürdJkten sonra otel i yaktı lar. Bu 14 kadı ndan üçü elbi selerinin ç ı karı lmasıti!kl i fine da­ yanamayarak kendi leri n i pencereden d ı şarıya att ı l a r ve otel c ivarı nda bulunan Ermeni devriyeleri tarafından öldü rü ldüler. Ken d i sini pencere­ den aşağı atan kadın lardan birisinin kend isiyle beraber hapsedi len iki kızı yukarı dan feryada başlayınca hemen aşağ ı indirilerek anneleri (7) Ermeniler kaçtı ktan sonra yangırıdan kurtulan anılan şahıslar halen hayat­ tadırlar ( 1 9 1 9 yılı itibariyle ) .

71

y a n ı n d a ö l dürüldüler. Sonra g azla yakı l d ılar.

annelerin i n

kolları

arası n a

konularak

B u feci sahneler sıras ı n d a , maha l leler aras ı n d a da ö l d ü rmeler, yağmalar ve yakmalar devam ed iyordu. Bununla beraber, kasabanın güneybatı sında ve cadden i n sol tarafı n d a bulunan cepha neliğ i n r. lan dışı ateşlenm esi ve meydana gelen m ü thiş patlama katliamda bulu· nan Erm e n i askerl erini şaşırttı. " Kasabayı Türk birlikleri sard ı , toplar patiıyor." sözleriyle kaç ışmaya başladı lar. Salih H a m d i Efen d i ' n i n ticarethanesinde tutuklu i k e n sağlam m üda faa ları sayesinde o zamana kadar, Erm e n i l e r i meşg ul etmeyi başaran bu 48 kahraman oradan ç ı karak saklanmış olan halkı haberdar etliler ve y a n g ı n içinde bulunan kasabayı söndürmeye başladılar. " İ şte Bayburt mezai'i m ve katl i am ı n ı n düzenlenmesi ve yapıl ması bu şeki l d e d i r.

Bu katl iamdan önce Arşak, Bayburt ve çevresindeki bütü;ı M üs­ lümanları yok etmek maksadıyla " M ü h i m b i r karar a l ı nacaktır." ba­ hanesiyle Kürt Beyleri'ne ve Müslüman köylerin imam ve muhtarlarına 7 Şubat 1 9 1 8 günü kasabada to planmalarını emretm iştir.

Sonucu b e l l i olan bu emre halk uymay arak Kelkit'teki Türk b i rl i k­ !erine sığ ı n m ıştır( 8 ) .

Bu d urumu gören Kelk:t R u s Mü tareke Ko�nisyonu Başkan ı Y 2 r­ bay Vorofof, olayı, şifre l i b i r mesaj i l e G e neral Odişelidze'ye b i l d i r­ miştir( 9 ) .

Arşak'a b u e m i r Erzincan'dan M amalı atun (Tercan) kanalı i l e veri lmiş v e halkın emre uymad ı ğ ı Arşak tara fından b i l d i rilmiş tir. Köse ( Kelkit'e bağ l ı bugünkü Köse bucağı ) deki Rus depolarını korumak için gönderilen ask eri birl i kten Köse'ye sevked i len m ü freza bu te l e­ fon ları tespit etmiştir( 1 O ) . ( 8 ) 13kn . i l i . Ordu Mez31im Dosyası.

(9) Bkn . , 1 1 1 . Ordu Mezalim Dosyası. ( 1 0 ) Bkn .. 1 1 1 . Ordu Mezal i m Dosyası. .

72

Ermeni ler, Bayburt köyleri ndeki Müslümanlar'dan yalnız şurada burada rastl adıklarını öl dürebilmişlerdir. Bütün şiddet ve p lanlarını ancak Bayburt kasabasında uygul amaya muvaffak olmuşlard ı r. Türk bi rliklerinin gördükleri ile Bay burt mezal imiyle i l g i l i olan tutanak Bay­ burt'taki mezalimin vahşet derecesini göstermeye kAfidir.

Erzi ncan ve Bayburt katl iam l arının birbiri ne benzerl iği , munta­ zam kuvvetlerle sistemli bir şeki l d e imhaya başlandığını doğru lamak­ tadır. b. Ermeni birliklerinin Türk birl i kleri karşısında geri çeki l d i kleri yol üzeri n d e ve yakınında bulun an bütün Müsl üman köylerini tahrip ettikleri, kadın, erkek ve çocukları ö l dürdükleri görülmüştür.

Mamahatun (Tercan) isti kameti nden i lerleyen taki p kol u , Ma­ mahatun kasabas ı n ı n kül haline g el d i ğ i n i ve halkının evlere dolduru­ larak yakmak, süngü ve kurşunla öl dürülmek suretiyle imha e d i l m iş olduğunu görmüştür. Mamahatun ve çevresinde süngü ve kurşunla şe­ hi't edilen ve Türk birlikleri tarafından toplattı rılan m asumların sayısı 300'e ulaşmıştır ( 1 1 ). ( Bkn., Resim : 28, 29).

Bayburt· Madenhan ları ( 1 2 )-Aşkale-Karabıyı khanları ( 1 3 ) istikame­ tinde ilerleyen takip kolu bu yolu da fecaat kaynağı halinde b u lmuş­ tur( 14 ). Madenhanları'nda beş ve bu Hanların güneydoğusunda Ha­ roti köyü halkı ndan üç Müslüman'ın cesedi yol üzeri n d e bulunmuştur.

1 9 1 8 Şubat' ı n d a i lerleyen birlikler komutan ları y l a Erzurum 'un ıbatı ve kuzeybatısında bulunan isti hkamlara yaklaştıl ar. Bu hatta ka­ dar, yapılan mezalim ve katl iamla i l g i l i o l an d-0syadaki raporların ·in­ celenmesi aşağ ı d aki o layl arı ortaya koymak<tad ı r :

(11) ( 1 2) ( 13) ( 14)

Krş 1. BOiüm not 34.

Gümüşhane-Bayburt ilçesi'ne bağlı bugünkü Maden Bucağı.

Erzurum-Aşkale ilçesi'ne bağlı bugüllkü Kandilli Bucağı.

Bkn .. i l i . Ordu Mezalim Dosyası. .•

73

1 - Tazeg ül ( 1 5 ) köyünden 30 kadın ve çocuk öldürülmüş ve 25 erkek de götürülmüştür. Bunların da aynı feci akıbete uğradıkları anlaş ı lmakta d ı r. ( Bkn., Resim : 30).

2 - T i l ki tepes i ' n i n 2 km. güneyi ndeki C i n i s ( 1 6) köyünde bu­ lunan 600'den fazla kız, kad ı n ve erkekten 1 3' ü hariç tamamı yakı l­ mak, süngül enmek ve ham i le kadınların karı nl arı yarı l arak çı karı­ lan çocuklar kucaklarına koyulmak suretiyle feci bir şeki l d e şehit e d i l m işlerdir ( Bkn., Resim : 3 2 ) .

3 - Öreni köyü tamamen yakılıp, halkı imha e d i l miştir ( Bkn., Resim : 3 1 ) .

4 - Karargahını Erzu rum'un 1 3 km. güneyinde Alar.a ( 1 7 ) kö­ yüne nakleden Ka fkas 1. Kolordu Komutanı anılan köy de Ermeni me­ zal imine ait gördüklerini ŞU şek i l d e anl atmaktadı r : a. Odalara doldurularak ö l d ü rmeye teşeb büs ettikleri Müslüman­ lar'dan 278'i ö l ü , 42'sinin çoğu ağır yaralı ol arak bulunmuştur. b. 278 şeh i t içinde ı rzlarına tecavüzden sonra öldürül erek ci­ ğerleri duvarlara asılmış genç kızlar, karınl arı deşilmiş hamile ka­ d ı n l ar, bey i n leri ç ı karılmış veya vücu tl arına b enzin dökülerek yakı lmış çocuk ve erkekler bulunmuştur ( Bkn., Resim : 33). c . I l ıca da aynı akı bete uğram ıştır. Burada yüzlerce masum öldürül müştür( 1 8 ) . ( B kn., Resim : 34 ) . ( 1 5 ) Erzu rum-Aşkale i l çesi Kan d i l l i Bucağı'na bağlı Tazegül kôyü, ( 1 6 ) Erzurum-Aşkale i l çesi K a n d i l l i B uc a ğ ı ' n a bağlı bugünkü Ortab ahçe kôyü.

( 1 7) Erzurum - I l ı ca B ucağı'na b ağ l ı Alaca köyü.

C 1 8 ) Ta r i h ç i A h m et Refik ( A l t ı n a y ) , " K a fkas Yollarında" adlı eserinde (s. 45).

l l ı ca'd aki E r m e n i mezal i m i n i ş ö y l e anlatıyo r : " Karabıyıık'tan l l ıca'ya kadar yol gayet mun tazam ... l l ıca'ya yaklaş ı l d ı ğ ı zaman. Erzurum m ü d a faası için yapılan tel örgüler görü l ü yor. Y o l l a r ıssız. Sazan, kenarlardaki h en d e kler· de kesilmiş b a ş lara, koparılmış e l lere ve ayaklara t e s a d ü f edi l i yor. Yarab· bi! Bural arda n e cinayetler günahlar i ş l e n m i ş ! Ş i mdi insandan eser gö· rül müyor.

I l ı c a , m u n tazam ve büyükçe b i r köy. Erzurum Ovası buradan başlıyor ...

Ermeniler e n ziyade burada mezalim yapmışl ar. Ç o luk-ço cuk, kadın-erkek köyde ikamet e d en l erden b i rçoğunu ö l dürmüşler.

Köyde b i r tek nüfus b i l e · kalmamış_"

74

Birbirini takip eden bu katl iam sistemli ve planlı b i r şekilde ya­ pılmıştır. ôzellikle Cinis ( O rtabahç e ) , Alaca ve I l ı c a katliamı dehşet verici bir şeki l d e olmuştur. Kad ınları duvara çivilemek ve kalpleri çı­ karılarak duvarl ara asmak, hami l e kadınl arın çocukları ç ı karılarak kucaklarına verilmek gibi olaylar tespit edil miştir. Ermen iler'in Müs­ lüman lar'a karşı davranışlarıyla i l g i l i Erzurum Rus il. Kale Topçu Alayı Komutanı ' n ı n hatıralarında I l ıca ve Alaca olayları çok g üzel b i r şe­ kilde izah e d i lmiştir( 1 9 ) .

( 1 9 ) Erzurum' d a esir edilen Rus Komutanı Twerdo Khlebof hAtıralarında I lıca ve Alaca katliAmlarını şOyle anlatıyor : "Ilıca kasabasında kaçamayan Türkler"in hepsinin Oldürülmüş olduğunu ve kôr baltalarla ensele�inden ke­ silmiş bir çok çocuk cenazeleri gôrdüğünü, ( Erzincan'dan Erzurum' a dô· nüşünde) bizzat Odişelidze sôyl.e di. Ilıca katli�mından üç hafta sonra 1 1 Mart'ta ( Pazartesi 1 9 1 8 de) oradan donen Yarbay Griyaznof, gôrdüklerini şOylece anlattı : " Kôylere giden yollarda, uzuvları tahrip &dilmiş bir çok cenazelere rast­ lamış. Her geçen Ermen.i, bu cesetlere bir kere sOğer ve tükürürmüş.

12 - 15 sajen (25,5 3 1 ,9 metre) kareli·k CAmi avlusunda (s. 1 0 ) iki arşın ( 1 42 santim ) yüksekliğinde cenaze yığılmıştı. Bunların arasında her yaşta kadın, erkek, çoluk, çocuk ve yaşlılar vardı. Kadın cenazelerinde, zorla ırza geçme izleri, pek belli bir halde idi. Bir ook kadın ve kızların tenasül yerlerine, tüfek fişeği sokulmuştu."

"Alaca Menzil Komutanlığı M üteahhidi olan bir Ermeni, 12 Mart'ta Ala­ ca'da yapılan vahşet üzerine şunu anlattı : "Ermeniler, bir kadını canlı olduğu halde, duvara çivilemişler; sonra •kalbini oyup, başının üstüne as­ m ışlar." (s. 1 1 ). Daha geniş bilgi için bkn., Ahmet Hulki Saral, a.g.e., s. 400; Twerdo Khlebof, " HAtıra," Ermeniler Hakkında Makaleler-Derleme­ ler, s. 273 - 274; Memories of a Turkish Statesman, 1 9 1 3 - 1 9 1 9 ·: By Diemal Pasha, New York 1 922, s. 284. ·

75

iV. B OLÜM ERZURUM'DA VE MUŞ CIVARINDA YAPILAN ERMENİ MEZALİMİ

Erzurum ' d aki genel katliam, General Odişel idze'nin Erzurum'dan ayrı lmasından sonra başladı. Yani Türk b i r l i klerinin Erzi ncan'a g i r­ d ikl eri 1 O Şubat 1 9 1 8 tarihinden iti baren Erzurum'da ve çevresinde genel katl iam başl atılmıştır.

Fakat Gen eral Odişelidze'nin Erzurum'da bulunduğu sırada tek­ tük cinayetler işlen d i ğ i incelem e l er sonucunda ortaya çıkm ıştır. Hatta Rus ve Ermeni subaylarıodan Piyade Teğmen Karag ayef tara fından çarşı ve pazarda top lanan 300 kadar Müslüman ' ı n , üzerlerinde bulunan para ve kıymet l i eşya zorla alınd ıktan sonra öldürülmek maksadıyle süvari kışlası na g ö tü rü ldükleri, ancak Yarbay Twerdo K h l e bof'un kat­ l iamı Onlediği görü lmektedir. Twerdo Khlebof'un, Odişeli dze'ye anılan olayla i l g i l i şikayeti üzerine Karagaye f'in tutukland ı ğ ı fakat sonra Erzincan'dan Erzurum'a gelmiş olan Albay Morel tarafından serbest bırak ı l d ı ğ ı anlaşılmaktadır( 1 ) .

Erzurum katliamı Antrani k ve Dr. Azaryef tarafından d üzenlen­ miş ve yaptırı l m ıştır. Bu katliama 1 O Şubat 1 9 1 8 günü başlanmıştır.

Erzurum'un bütün mahalleleri devriyel erle sarı l m ı ş, çarş ı ve pazarda bulunan çocuk, i htiyar, kad ı n , erkek yol yaptırmak bahanesi y l e top­ l anmıştı r. Toplanan bu masumlar g uruplar halinde Kars Kapısı dışına getiri l i p üzerleri iyice aranıp para ve kıymetli eşyaları tamamen al ı n( 1 ) Belgeler Dosyası, Belge No.

:

24.

77

d ı ktan sonra hazırlanan çukurlara doldurulmuştur. Sonra Erzurum garnizon larında bulunan bütün Ermeni askerleri, evl ere saldırmaya başlamışlar ve yağma, öldürme, ırza tecavüz gibi kötalükl eri bütün şiddetiyle yapm ışlard ı r. Bu katl iam, Türk birlikleri n i n Erzurum'u kur­ tarm a tarihi olan 24 Şubat 1 9 1 8 tari hine kadar devam etmiştir. Er­ zurum'a g i ren Türk birlikleri şeh i r içinde 2 1 27 şeh i t erkek cesedi d e f­ netmişler, ayrıca Kars Kapısı d ışında 250 ceset b ulmuşl ard ı r. Cesetler üzeri nde balta, süng ü ve m erm i yarasına, ciğerleri ç ı karı l m ış, gözlerine kaz ı k çakılmış cesetlere rastlanmışt ı r ( 2 ) . Ôzet olarak; Erzurum'da katl iama u ğ rayan ihtiyar, k a d ı n , çocuk ve erkeğ i n toplamı 8000'i bulmakta dır. Erzurum'un Türk pazarı tama­ men yağma edilmiş ve yakıl mıştır. ( B kn., Resim : 35 , 36, 37; 38, 39, 40, 4 1 , 42, 43, 44, 45, 46, 47 ) .

Türk b i r l i klerinin Erzurum'u süratli b i r şekilde kurtarmaları, g eri kalan Müslüman halkı katl iamdan kurtarmıştır. Erzurum Rus i l . Kale Topçu Alayı Komutanı'nın Ermeni l er'in yaptığı m ezal i m l e i l g i l i yaz­ d ı ğ ı Mtıral arı , Erzurum katl iamı hakkındaki gerekli b i l g i l eri verm e k­ tedir. Yine a d ı geçen komutanın bu yolda verd iği muhtıra ( 3 ) , yuka­ rıda anlatılan katliamı bütün açıklığıyla ortaya koymakta.d ı r.

Erzurum'dan g eri çekilen Ermeni birlikleri Pasinova köylerinde de katliama devam etm i şlerdir. Hasankale tamamen yakılmış ve bütün halkı öldürü lınüştür( 4 ) . t Bkn., Resim : 48, 49, 50). B u kasabaya ilk ( 2 ) Bkn. • i l i . O r d u Mezlllim Dosyası.

(3) Belgeler Dosyası, Belge No. : 25; Ayrıca bkn., Statesman ( 1 9 1 3 · 1 9 1 9 ) , s. 285 · 298.

Memories

of

a

Turkish

( 4 ) 1. Kafkas Kolordu Komutanı, XV. Kolordu Komutanı Tuğgeneral Kllzım Karabekir 25 Eylül 1 9 1 9 tarihinde Erzurum ' a gelen Amerikalı General Har· bord Heyeti'ne verdiği raporda Hasankale'deki Ermeni Mezlllimi'ni şOyle anlatmaktadır : " 1 3 Mart'ta Süvarimiz Hasankale'yi işgal etti. Orada da sayısız kıyımlar yapılmış: hele yolboyundaki kOylerde, birazcık şenlik ve hayat bile bırakılmamış." Bkn., 1 . Kafkas Kolordusu'nun 334 / 1 9 1 8 Sene· deki Harekııtı ve Meşhıldlltı Hakkında, General Harbord Riyasetindeki Amerika Heyeti'ne Takdim Edilen Rapor Suretidir. Erzurum 1 335/ 1 9 1 9, s. 5; zikreden M. Fahrettin Kırzıoğlu, Kars i li ve Çevresinde Ermeni Me­ zlllimi, s. 85.

78

g i ren Türk b i rl i kleri sokaklarda acı acı bağ ıran kedi ve köpeklerden, alevler içinde yanmakta olan kasabadan, sokaklarda öl dürü lmüş ih­ ti yar, ç·o cuk ve kadın cesetlerinden başka bir şeye rastlamamışlard ı r.

Kasabada öl dürü l enlerin sayısı 1 500'ü b ulmuştur ( 5 ) .

Hasankale'de y ı k ı ntılar i ç i n d e canlı kalmış o l a n 1 00 , Köprü­ höy ( 6 ) d e 85, Badic.ivan ( ? ) d a 200, toptam 385 ağ ır yaralı kad ı n , erkek ve çocuk Türk b i rlikleri tarafından toplanarak tedavi için has­ tahanelere yerleştiri lmiştir.

Erzurum'un kuzeyi nden çekilen Ermeni b irliklerinden bir kısmı b u bölgeyi d e b i r katliam sahnesine çevirm işlerdi. B i lhassa Erzurum'un kuzeyinde Erg i n i s ( 8 ) köyünden 50 kadın, çocuk, ihtiyar ö ldürüldükten sonra köy tamamen yakı lmıştır(9).

Erzurum'un doğusundaki ova köylerinden pek çok kızların

na­

musuna Ermeniler tarafından tecavüz e d i l d i ğ i ve bir kısmının da bir­ l i kte a l ı n ı p götürü ldüğü incelemelerden açıkça anlaşı lmıştır.

Hoşan ( 1 O) ve Kalçık( 1 1 ) köyleri halkından 50 e rkeğ in ceset­ leri

Güm güm ( 1 2 ) de

bulunmuştur. . Makalisor köyü

halkıyla

Güm­

güm (Varto ) deki bütün erkekler yol yaptırılmak bahanesiyle götü­ rülmüş ve bunl arın akıbetl eri m eçhul kalmıştır. Ermeni birlikleri Güm­ güm (Varto) ' ü , kasabada bul unan 20 kad ı n ve çocuğu öl dürdükten sonra terketmişlerd ir.

( 5 ) Bkn., i l i . Ordu MezAlim Dosyası.

(6) Erzurum-Pasinler ilçesine bağlı bugOnkO Çobandede Bucağı merkezi.

(7) Erzurum-Pasinler ilcesi merkez bucağa bağlı bugünko Esendere kOyO. ( 8 ) Erzurum merkez bucağa bağlı bugOnkO Yerlisu kOyO. ( 9 ) Bkn., 1 1 1 . Ordu MezAlim Dosyası. ( 1 0 ) Muş-Varto ilçesi'ne bağlı bugünkü SOnmez kOyü. ( 1 1 ) Muş-Varto ilçesi'ne bağlı bugünkü Aydınpınar kOyü. ( 1 2 ) Bugünkü M uş-Varto ilcesi.

79

H ı n ı s'tan Köprüköy istikametinde g eri çeki len Ermeni birl ikleri yol üzerinde ve yakınında bulunan köylerin halkını tamamen öldürüp, mal ve eşy alarını yağmalayıp, köyleri yakm ışlardır( 1 3) . ôzet o larak, Erzincan'dan 1 877- 1 878 tarihindeki Osmanlı-Rus s ı n ı rı n a kadar olan köy lerden pek azı Ermeni b i rliklerinin zulüm ve vahşetinden kend i lerini kurtarabilmişlerd i r. Erzincan'dan bu sınıra ka­ dar yapı l acak b i r gezi ve yerinde y a p ı l acak bir i n<:eleme i l e Ermeni birl i kleri n i n M üs lüman halkı nas ı l imha etmiş o l d u kl arını tespit etmek bugün dahi m ümkündür.

( 1 3 ) Bkn., 1 1 1 . Ordu MezAlim Doıyası.

80

V. B Ö LÜM KARS IU VE ÖTESiNDE ERMENi MEZALiMi

Ermeni birliklerinin 1 877- 1 878 tarihin deki Osmanl ı-Rus sın ırı gerisine çeki l d i kten sonra o bölgedeki Müslümanlar da aynı mez&lime uğram ışlard ı r. Sarıkamış'ta çalıştı rılmakta olan 1 800 Türk esiri bir· birinin ardı sıra ö l dürülmüşlerd i r.

Sarı kam ış, Kars, Gümrü , Kağızman, Ardahan ve Ahılkelek böl· geleri b i rer fecaat sahnesi olmuştur. Sarıkamış ve Kars yakı lmıştır. ( B kn . , Resim : 5 1 , 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 6 1 , 62, 63, 64 ) .

B u bölgelerde yapı l an Ermeni Meza limi'nin özeti aşağ ı dadır( 1 ) : 1 29 N i san 1 9 1 8 tarihinde Gümrü 'den 500 araba i l e Ahılke· lek'e nakled ilmekte o l an 3000 kadar kadın, ihtiyar, çocuk ve erkek yo l d a öl dürülmüşlerd ir.

-

2 - 1 000 asker, iki makineli tüfek ve iki toptan i b a ret bir Er­ meni kuvveti, Kağızman'ın doğusundaki K u l p ( 2 ) ve Erivan böl gesin· deki Müslüman köyl eri ni yakıp y ı kmış, kad ı n , çocuk ve e rkeklerini öldürmüşle rd ir.

3 - 1 M ay ı s 1 9 1 8 tari h i n de 1 00 kadar Ermeni atlısı Şişte­ pe ( 3 ) , Dörkene ( 4 ) ve civarından 60 çocuk, kad ı n ve erkeği öldürdü· l er.

(1) (2) (3) (4)

Belgeler Dosyası, Belge No. : 3 1 .

Kars iline bağlı bugünkü Tuzluca i lçesi.

Erivan ( Revan )'da bir kOy. Gümrü'de Düzkent denilen kOy.

81

25 Nisan 1 9 1 8 tarih inde Kars' ı n doğusundaki Subatan köy ünde büyük-küçük 750 Müsl üman ' ı balta ve bıçakla ö l dürd ükten sonra ateşte yakarak şehit etti ler.

M agosto ( 5 ) ve Alac a ( 6 ) köylerinde 1 00'den fazla kadın ve çocuk aynı şekilde feci sure tte ö l dürülmüşlerd i r.

Teknel i ( ? ) , Hacıhal i 1 ( 8 ) , Kalokôy ( 9 ) , (5) (6) (7) (8) (9)

Harabe,

Va,g or,

Kars'ta Arpaçayı sağında Magazberd adı verilen kale yOresi.

Kars-Digor ilçesine bağlı koy.

Kars merkez bucağa bağlı koy.

Kars merkez bucağa bağlı kOy. Kars merkez bucağa bağlı bugünkü Derecik kOyü. 671 nüfuslu KalokOy'den kurtulabilen 1 1 kişiden birisi olan A şık Kahraman ( 1 863 1 944), bu kOy­ de 360 kişinin bir samanlığa doldurularak, 1 5 Nisan'dan sonra nasıl ya· kıldığını, şu acıklı destanında anmaktadır ( Bkn M. Fahrettin Kırzıoğlu, Edebiyatımızda Kars · i l . Kitap. l stanbul 1 958. s. 1 23 1 24 ).

1 9 1 8 KALOKÖYO KIRGININA ACIT 1 . Ey ağalar nasıl diyem derdimiz : Vardı zulmün sonu Arşa dayandı.

Ermeni, l slAm'ı kırdı. taladı.

Mazlumlar amAnı. Arşa dayandı.

2. Kalo'nun KOyü'nü bastı. ceng-açtı Mitralyoz, tüfenkle od, ataş saçtı Ana : EvlAt attı, dağ-taşa kaçtı Sabiler şivanı. Arşa dayandı.

3. MevlA'nın takdiri eriş.ti başa Yüzçevirdi, bakmaz kardaş kardaşa Ü çyüz altmış canı yaktı ataşa Koptu Nuh-Tufanı, Arşa dayandı.

4. Bir cenaze gOrdüm : Kan olmuş yüzü, Portlamış kenara sıçramış gOzü, Ü çyüz altmış canın sonmemiş koza.

Yanan can dumanı, Arşa dayandı.

•

.•

•

·

ı O . Altıyüz altmış can, battı kırıldı;

Çoğu yandı, geri kalan vuruldu, Bu kôyün defteri artık dürüldü, HAiinin yamanı, Arşa dayandı.

1 2. KAHRAMAN, kanağlar, bu serim duman, Çattı bu zamana, ol A hir-ZamAn, l slAm'a yAr olsun A hrette imAn, KAfirler ısyAnı, Arşa dayandı.

82

Yılan-

l ı ( 1 0 ) , Kinak( 1 1 ) köyleri halkı tamamen ö l d ü rülmüşlerdir.

4 - 1 Mayıs 1 9 1 8 tarih i n d e A h ı l kelek çevresi n deki Acar aça, Dang a l , Mul anıs, Murcahit. Padıgna, Havur ve Kumrus köyleri ya­ kılmış, halkı da tamamen öldürülmüştür. Arpaçayı üzeri ndeki Kehor­ kinefski ' n i n kuzey i ndeki Yoğurtlu ve Erivan' ı n kuzeydoğusundaki Şam­ ran ve çevresindeki köylerin halkı Ermeniler tarafından ö l d ü rülmüş, köy ler tamamen yakı l ı p y ı k ı l mıştır.

5 Kars'taki Tü rk esirlerinden bir kısmı Kars'ta ve bir kısmı d a Gümrü'de süngü i l e feci şek i l d e öld ürülmüştür.

-

Bu cümleden olarak, Borç a l ı ( 1 2 ) kazası merkezinden Matoyef imzasıyla 1 1 1 . Gürcü Piyade Tümeni Komutan l ı ğ ı'na yazı l ı p , aslı ele geçirilen 1 7 Nisan 1 9 1 8 tari h l i Rapor' d a , Ermeni mezalimine ait ay· nen şu cümleler geçmektedir : " Ermeniler, emre ve d isipline bakmayarak bi rkaç M :ıslüman kö· yünü yaktı lar. Bunu yapanlar bul unamad ı . Abbastuman'dan ve Bor· com ( 1 3 )dan telgraf ve t�l efon g örüşmeleri kesi lmiştir. B i r tarafa çık· mak mümkün o lmuyor. Köy l ü l e r b i zden imdat istiyor, bende imdada gi decek kuvvet yoktur." ( 1 4 ).

Bundan başka Baku ( lslam) Cemiyet-i Hayriyes i ' n i n XXXVI .

Kafkas Tümeni Komutanl ı ğ ı ' n a gönderd i ğ i Mektup ' ta da ( 1 5 ) ; " E rivan vilayetindeki Müslümanlar'ın yoke dilmekte ol dukları , 30' dan fazla Müslüman köyünün yak ı l ı p , halkının öldürü l düğ J ve Erivarı' dan kaçarak gelen yara l ı ve hasta g öçmenleri n sayısının günden güne çoğal makta ve sefalet ve perişanl ı k içinde yüzmekte ol duklarından, bunlara sığı nacak ve barınacak yer gösteri lmesi" istirham ol unmak­ tad ı r. ( 1 0 ) Kars-Arpaçay i l çesi Başgedikler Bucağı'na bağlı kOy. ( 1 1 ) Kars-Arpacay ilçesi Başgedikler Bucağı'na bağlı bugünkü Yalçınlar kOyü. ( 1 2 ) Ti flis l li ' n dek i Borçalı.

( 1 3 ) Ahıska kuzeyinde. ( 1 4 ) Belgeler Dosyası . Belge No. : 28. ( 15) Belgeler Dosyası, Belge No. : 29.

83

Ermeni birl i klerinin bu vahşi davranışlarına karş ı , Türk birl i kl e­ r r n i n tutum ve davran ışları hakkında Kutayıs valisi Ç ı kvişv i l i 'nin Ku­ t 3y1s vi layeti i l e merkeze bağ l ı o l an yerlere yazd ı ğ ı telgra fla rdan d i k­ kate değer bölümler aşağ ıya ç ı karı l m ı ş t ı r ( 1 6 ) .

"Tü rkler kesiyor, öld ürüyor, d i ye söylentiler ç ı kıyor. Ben size ) i l diririm ki, bu doğru değ i l d i r.

Türk Hükümeti ve Türk askeri kendi halinde d u ranlara, hiç b i r şey yapmaz ve i l işmez. Mal v e mülkünü de koruyarak, kendilerine yardım ed er. H a l k ı n yerlerine gelmesi n i , sahipsiz kalan evlerdeki eşya­ larına sahip o l m a l a rını ve bunların zayi o l makta buiund�ığunu, Türk Hü kümeti bize b i l d iriyor.

Trabzo n'dan ve Batum 'dan askerler si lahlarını atarak kaçtıl ar. Bu LJ tanılacak bir şeydir. Bu husus Azergueti Muharebesi'nde pek fena bir şek i l d e görüldü. Muharebed e büyük-küçük herkes du rumunu ko­ rumal ı d ı r . " B u n d a n başka Barçalı (Ti flis i l i nde) Müslüman h a l k ı n ı n u ğraya­ gel rnekte o l d ukları meza l i m i Tiflis'te ç ı kan Albayrak gazetesi n i n özel sayısı açıkça ortaya koymakta ve halkın gönderd i ğ i yard ı m d i lekçeleri d e , olup bite n o l ayl arı anlatmakta d ı r ( 1 7 ) . a . Barbarl ı k ve zal i m l i ğ i n, aklın a l amayacağı dereceye vard ı ğ ı görü lmekted i r. A h ı l kelek bölgesindeki M üslümanlar'a Ermeniler'in yap­ tıkları meza l i m hakkında Rus memurlarından 1. Aksire Dairesi Mü fetti­ ş i Haraşenko kendi e l yazısı ile verd i ğ i raporda olayl arı aşağ ı d a ol­ duğu gibi açıklamakta d ı r ( 1 8 ) :

" 1 9 1 7 Kasım'ından itibaren 1 9 1 8 senesi 2 1 Mayıs'ına kadar Ermen i ler' i n Ahılke l e k Sancağ ı 'nda yerli ve sadık Müslüman halka ( 1 6 ) Belgeler Dosyası, Belge No. : 30. ( 1 7 ) Belgeler Dosyası, Belge No. : 32. ( 1 8 ) Krş., "Ahılkelek'teki Türkler'e Ermeniler'in Yaptığı Vahşet ve Kırgınlar," Ermeniler Hakkında Makaleler-Derlemeler, Cilt i l . , s. 279 · 28 1 ; M . Fah· rettin Kırzıoğlu, Kars i li ve Çevresinde Ermeni MezAlimi, s. 50 5 1 .

•

84

karşı yaptıkları vahşetleri açıklaY'acağım. Gerek yerli G ü rcüler'in bana anl attııklarına dayanarak ve gerek1s e bizzat görmüş o l d u ğ um o l ayları, gözlerim yaşlarla dolu olarak yazmaya başl ıyorum : Geçen sene Kasım ayı sonunda Akbab a ( 1 9 ) 1 1 sekiz Müs lüman , yerl i l erden o t s a t ı n almak üzere Bog d ano fka ( 2 0 ) köyüne g e l d i l e r ( Şu­ rası d i kkate değer ki, o s ı ralarda güven l ik yerinde o l duğundan Müs­ lümanlar s i lahsız gezerle�d i . ) . Bunu haber alan Hoc abey köyü Erme­ ni ler'i hemen sekiz Müslüman'ın etrıaıfını çevirerek hançerlerle üzerle­ rine saldırıp dördünü öldürdükten sonra gözlerini oydular ve d i l lerini kestiler. Dah a sonra, cesetlere çeşi t l i hakaretler yaptıktan sonra diğer dördünü de si lahla ö l d ü rerek cesetlerin i Akıbabalılar'a verdi ler. Han­ çerlerle öldürdükl eri dört cese d i yakt ı l ar. 1 9 1 8 y ı l ı Ocaık ayında Er­ meniler Müs·lüman köylerine sa l d ı rmaya başl a d ı lar. Önce ( S i l ah l arınızı bize tesl im edersen•iz size hiç bir şey yapmayız) d i yerek söz verdi ler.

Müslümanlar, Ermeni l er' in sözlerine 1inanarak si lahl arın ı tesHm e ttil er.

1H albuki Erm e n i l er yalan söy l em işlerdi. Ermeni ler, M üslümanl ar' ı n si­ lahl arını a l d ı ktan sonra Tospiya, Kokiya, Verivan, Tonokam, Kul i l is , Pankana, Sogomakuvaş·i . Al ovejva ve Gümris köy lerini y a k ı p yıktı l ar; köyleri n zah i re , hayvan ve bütün eşy alarını a l ı p götürdü l er. Köy hal­ kının bir k ısm ın ı hemen orada öld ürerek, geri kalan kadm ve erkek leri esir al arak Aıh ı lkelek kasabasına götürdüler. Orada bunlara 24 saatte bir funt( 2 1 ) ekmek i l e sudan b aşka hiç bir şey verm e d i ler. Açl ı k ve pis l ikten esirler arasında tifo çıktı. Ddktorlar esirlerin d aha iyi bes­ lenmel eri ve temiz tutulmafarı i ç i n müracaat etmişlerse de Ermeniler d i kkate almayarak Müslümanl ar' ı n h esapsız k ı rı lmasına sebep o l dular.

Kimse yard ı m e d emedi. Çünkü Erm e n i l e r Müslüman esi rl e r i n i n kapa­ t ı l d ı k l arı binanın çevresine bi l e kimseyi b ı rakm ıyorlardı.

1lşte 2 1 May ı s 1 9 1 8 tarihinde Türk ordusu Kurzah( 2 2 ) köyünü i şgal ettiğ i zaman b ü tün Ermen i l e r kaçmaya b aşl a d ı l a r ve esirlerin ( 1 9 ) Arpaçay başlarındaki Akbaba Bucağı. ( 2 0 ) Ahıl,kelek güneyinde bulunan Rus k·o lonisi k6Ylüler,in oturduğu koy. ( 2 1 ) 400 gramlık Rus ağırlfk ölçüsü.

(2.2) Kars- Çıldır'da b ugün ortasın.dan d evlet sınırı geçen Kenarbel gôlü'nün kuzeydıo ğusundaıki Karsak.

85

bulunduğu binayı yıktılar. Müslümanlar bu yıkıntılar altında kaldı lar.

Cesetlerin bir kısmını da çukurlara atarak üzerlerine kireç dö'ktüler.

Daha sonra da n e ft ile yaktılar. işte, XX. asırda m ed eni ( ! ) Ermeni ler' in (ıBkn. , ıR esim : 65, 66, 67, 68, 69 ) .

yaptıkları

vahşet. "

işte görülüyor k i , Ermen iler 1 877- 1 878 Osmanl ı-Rus sınırının .batısın­ daki i şgal altında bulunan topraklardaki Müslüman halka yaptıkları zulüm ve vahşeti, anılan sınırın doğusunda sa'k in, kendi i � ve g üç le­ ri yle uğ raşan her türlü m i lli haklardan mahrum ç aresizleıE de uygu­ l am akta d evam ediyorl ar. Bu imha planının m untazam kuvvetlerle y apıld ı ğ ı , maksadın çoğunluğu teşkil eden Müslümanlar'ı azı n l ı k d u­ rumuna d üşürülmesi ve hatta varlıklarının tamamen y o k edilmesinden " ibaret olduğu anlaşıı ıyor. Her ne kadar, Ermeniler, gördük leri zulüm karşısında ç ı l g ı n l ı k ettiklerill'i iddia edi yorlarsa da, b u i dd i anın yer­ sizli ğ i n i (çürfrklüğünü) 1 877- 1 878 Rus sınırı doğusunda yapıldığı açığa ç ı1kmış kanlı olaylar göstermektedir. b. Özelli kle meşhur Ermeni çete reislerinden Antranik mü freze­ siyle N ahcivan çevresinde yaptığı katliamı hiç d u rmadan sürdürmüştü.

Ermeni B aşkomutanı bu katl iamın sorumluluğunun kendisine yöne­ l eceğ ini anlıyordu. Bu sırada Ermeni Kolordusu Komut.mı General Na.z arbekoıv ( 2 3 ) ' u n , 1. Türk Ko lordusu Komutanlı ğ ı '.na ulaştırrlma'k üze­ re Ermeni Komisyonu Başkan l ı ğ ı 'na gönderdiğ'i mektup yapılan mezaH­ m i n korkunçluğunu ve genişl i ğ i n i göstermektedir. Generalin mektu­ buna ek o larak Ermeni Komisyonu'nun verdiğ i rapor, Ermeniler ile Müslümanlar arasındaki nefretin sebeplerini g·ö stermektedir. Önem­ l eri sebebiyle bu iki mektubun teroümesi aynen aşağ ı y a alınm ıştır.

(23) Aslen Ermeni olan ve Rus ordusunda General rütbesini alan Nazarbekov ( Nazarbekian ). gerek Ermeniler meselesinde ve gerekse Azerbaycan ve Van çevresindeki hareketlerd e Rus 1. Kafkas Ordusu'nun Kurmay Başkanı olan General Yudeniç'in baş mCışaviri ve yardımcısı idi.

86

"G0MR0'DE MOSTAKIL ERMENi KOMiSYONU BAŞKANLl­ GINA N umara : 1 008

27 H azi ran 1 9 1 8

A l d ı ğ ı m bilgi lere göre, em irlerime karşı geldiğinden dolayı komu­ tam al tındaki Ko�ord u'dan bütün m ü frezesiyle 5 Haziran 1 9 1 8 tari· hinde görevden uzaklaştırılan Antranik'in N ahcivan çevresinde gerçek­ ten birçok mezal i m ve facialar yapmakta ol duğunu Türk Komutan l ı ğ ı 'na b i l d i rmenizi rica ııderim.

Osmanlı Komu tan l ı ğ ı da tabii b i l iyor ki, Kamerli g uneyin deki Cul­ fa (24) demiryolu bölgesi uzun bir zaman Musluman çetel eri elinde idi. Ben bunl arı dağıtmak istedim, muvaffak olamadım. l taatlı halka zulmeden Erm eni ve Musluman çetelerini dağıtmak uzere ben ve Eri­ van hükumeti butün çarelere başvuruyoruz. Bunu Türk Kolordusu Ko­ mutanı Kazım Karabekir Paşa 'ya haber verd im. S ı n ı r bölgesinde de aynı tedbirlerin onlar tarafından al ınmasını ben de istiyorum.

Koblasara ve l manşa l u köyleri yanında belki yan l ışlık eseri ola­ raık 25 H aziran 1 9 1 8'de yerli Erm e n i , Turk ve Tatar m u frezeleri arasın· da çarpışmalar olduğunu Turk Komutanl ığı 'na h aber vermenizi rica ederim. Bu gibi olayların olmam ası için ne zaman? hang·i yoldan? ne kadar? birliğin ne maksatla? geçeceğ inin zaman ı n d a bana b i l dirilmesi m eselesin i n kom i·syonda halledi lmesini rica ederim.

Adıgeçen olay­

l ara benzer olayların b i r daha ol mayacağ ı n ı muhakkak b i l e b i l i rler.

Kolordu Komutanı Nazarbekov"

{24) Aras sağında şehir.

87

"OSMANLI KOMiSYONU BAŞKANLIGINA

1 Temmuz 1 9 1 8 "EK"

E rivan Sancağ ı 'nda birçok m i l l et bulu nduğundan son zamanlarda kötü sonuç l a r ı n ortaya ç ı kmas ı , Ermeni ve Osmanlı Knmisyonu'nu düşündürüyor. Ya p ı l a n barış sağ lam ve devam l ı olmalı, komş u l uk i l iş­ k i l eri engel lerini kesi n ve tesirli kararla k a l d ı rmal ı , bu olayların sebep­ lerini tarihte aramal ı d ır.

1 905 senesinde başarı sızl ıkla sonuçlanan Japon Savaş ı ' ııda ve b i rinci ihtilalden sonra hükumetin otoritesi zay ı fl a d ı ğ ı n dan ve Rus hükümeti b i r m i l l et i diğer m i llet aleyhine kışkı rttı ğ ı ndan K a fkasya'da bulunan Ermeni ve Müslümanlar aras ında geniş ölçüde i l k nefretler başlad ı . Cah i l halk i'l e fanatikler bu kışkırtmaların kurbanı o l dul ar.

Kafkasya'da !Vlüslümanlar ve Ermeniler arasında h iç bir zorl ayıcı sebep yok iken bu ne fret başl a d ı . Baku, Gence, Erivan taarruzları nda zarar gören Ermeni ler, hükümet tara fı ndan hi maye ve yard ı m görme­ diği i ç i n kendi kend ilerini korumaya mecbu r o l du l a r. Yalnız şükürler olsun ki, bu durum çok sürmeden tara fların tesirli p o l i tikalarıyla sona er{j i ve i•ki m i l l e t tekrar huzur i ç i n d e yaşamaya başl a d ı l ar.

B� savaş, i l işkileri yeniden gerg i nleştirdi. Sav.aşın son safhasında yalnız Ermeni l er, Osmanlı imparato rluğu i l e muharebede kaldı. O za­ man nefret yeni den başl aıd ı . Bir taraftan Müslümanlar kerıdi d i ndaş­ larına yard ı m etmek istediklerinden ve Ermeniler'in ku.vve tlenmesinden kor'karak Ermeni o rdusunun arkasını almak istey i p d e m i ryol ları n ı ve telgraf ha·tlarını taıhrip ettiler, yolları kestiler. Ermeni köy lerine, as­ keri birli1klerine sald ı rd ı l ar. Diğer tara ftan Ermen i l e r bu kuvvetli düş­ manla savaş l a rında umutsuz kald ıklarından çok korkunç tecavüzler yapmaya başladılar.

88

Yapılacak barış bu kan l ı savaşlara son vermelid i r. Ermen i l er anlad ı l ar ki, re fah ve saadetleri başka m i l letlerin kışkırtmalarında d e ğ i l , eski komşularıyla iyi i l iş•k i l erde bulunmaları ndadır. Şimdi Ermeni Cumhuriyeti to prakları ndaki M ü s l ü m a n halk i l e Osmanlı imparatorluğu t op r akla r ında k i Ermeni ler'in menfaatlarını d ü ­ şünm e l i v e Osmanlı o rd u s u n u n da Avrupa harbi neticesine kadar men­ faatl arını sağlamalı. Osmanlı Komisyonu çare olarak bir tek l i fte b u l u n ­ d u ki, bu tek l i ften siyasi ve i ktisadi b i rçok hukuk meseleleri çıkacak ve Ermeni Komisyonu barış antlaşmas ı n ı n ayrı n t ı ! arına karar v e reb i l i r.

Osma nlı Komisyonu'nun bu tekl i f i n i konuşmaya yetkisi yo k t u r .

Antl aşma, Ermeni Cumhu riyeti toprakl armdaki M üslüman halk i:e Osmanlı impa r a to r l u ğ u t o p ra k l a r ı n d a k i Erm e n i l e r ' i n rah a t la r ı n ı sağ l ı yor. Yalnız bu hususta m ü z a k e re o l u n a b i l i r. E rm e n i K o m i s y o n u ü m i t eder k i , i y i b i r h ü k ü m e t i d a r e s i k u ru l u r v e s i la h l ı çetelerin sal d ı­ r ı l a r ı n a s o n v e ri l i rs e h a l k ı n r a h a t ı s a ğ l a n m ı ş o l a c a k t ı r .

Ermeni

Komisyonu,

göçme n l e r

yerlerine g ö n d e r i l i rs e O s m a n l ı

l m p a r a to rl u ğ u ' n u n y e n i t o p r a k l a r ı n d <ı k i

d ü z e n i n bozu l m a y a c a ğ ı n ı d ü ­

ş ü n m e k te d i r. G ö ç m e n l e r i n s i l a h l a r ı a i ı n m a l ı ve b u n a i t a a t e t m e y e n l e r şiddetle

c e z a l a n d ı r ı l m a l ı d ı r.

itaatli

halkın

yerl i

hükümetin koruması

a l t ı n d a y e r l e r i n e d ö n m e l e ri n e v e i ş l e r i b a ş ı n a g e ç m e l e r i n e i z i n v e r i l i rs e sınırın her i�i tarafında huzur ve

asayiş sağ lanmış ola c ağ ı n ı g ö s t e r­ bir bö!gede

m e y i E r m e n i K o m i s y o n u g ö rev s a y a r. Bu z a m a n d a k ü ç ü k

t o p l a n a n , m a l l a r ı n ı k a y b e d e n , v e r i m l i t o p r a k l a r ı n d a n ç ı k a r : ! a ra k d a ğ ­ l ı k bölgeye sü�ülmüş olan halk ölüme mahkumdur ve

tabii

bu

yüzden

o r a l a r d a d ü ze n s i z l i k ve rahats ı z l ı k v a r d ı r. Ş u n u d a b i l m e l i d i r k i , Erme n i C u m h u r i y e t i ' n e g e ç e n E r i v a n S a n ­ c a ğ ı ' n d a ş i m d i h a l k üç m i s l i o ! rl u .

Yi yeceksizl ik. riml i

t o p ra k l a r ı n ı n

i th a l a t ı n o l m a m a s ı ve E r i v a n S a n c a ğ ı ' n ı n en ve­ Osm a n l ı

hükümetine

g eçmesi

dolayısıyla

E rm e n i

m i l l e t i n i k o r k u n ç lı i r t e h l i k e t e h d i t e d ; y o r .

89

Ermeni Komisyonu, Osman l ı Hükümeti'nin dostluğuna i nanarak ve Osmanlı Ordusu Başkomutan l ı ğ ı ' n ı n " Ermeni H ü kümeti'ni Türkiye yarattı ve tabii koruyacaktır." gibi büyük v a ' d i n i hatırlayara'k, Türki­ ye'nin, Ermeni m i l letinin ölümünü ( yo k olmas ı n ı ) istediğini düşünme­ mekted i r.

Komisyon B aşkanı Jakoyof Lusiyatis

Tomaşef

Vekilof

Keşişyef"

Bu mektuplarda Müslüman halka yapılan meza l im açıkça doğ ru­ l a nmaktadır. Bu mezal imin düzen l i kuvvetler tarafından yöneti l d i ğ i ve yapı l d ı ğ ı muhakkaktır.

90

B i B L i Y O G R A F Y A

SÜRELi

YAYIN LAR:

Armenia Dergisi Askeri Tarih Belgeleri Dergisi Belgelerle Türk Tarihi Dergisi Belleten Hürriyet M i l l iyet Tercüman Türk Kültürü Dergisi KiTAPLAR VE MAKALELER : ADAMOV. E .. Konstaninopl'i prolivı, po sekre tnım dokumentam b. Minsit. inostr. del. Pod red. E. A. Adamova 1 925 - 1 926; Fransızcası : Constantinople et les Detroits. 2 vols, Paris 1 930 - 32: Türkçe tercümesi : H ü seyin Rahmi, Ci· han Harbi Esnasında Avrupa Hükümetleri ile Türkiye, l stanbul 1 927; il. Bas­ kısı, Anadolu'nun Taksimi Planı. Belge yayınları. l stanb u l 1 972.

ADONTZ, N .. H istoire d 'Armenie : Les Origines (du Xe au Vle s. av. J. C . ) , Pa­ ris 1 946.

Ahmet Refik. i ki Komite - i ki Kıtal, lstanbul 1 9 1 9.

Ahmet Refik. Kafkas Yollarında Hatıralar ve Tahassı.isler, l stanbul 1 9 1 9; Yeni Türkçesi : Ahmet Refik ALT I NAY. Kafkas Yollarında. Hazırlayan : Yunus ZEY· REK, Ankara 1 98 1 .

AKG Ü N . Seçil, General Harbord'un A nad o lu Gezisi ve ( Ermeni Meselesi'ne dair) Raporu. l stanbul 1 98 1 .

AKY Ü Z, Yahya, Türk Kurtuluş Savaşı v� Fransız Kamuoyu, 1 9 1 9· 1 922. Ankara 1 975.

Ali Kemali, Erzincan. İ stanbul 1 932.

91

ALLEN, W. E. D. and Paul M URATOFF. Caucasian Battlefields: A llistory of the wars on the Turco - Caucasian border 1 828 - 1 9 2 1 ,Cambridge University Press, 1 953; Türkçe tercumesi : Kafkas Hareıkatı : 1 828 - 1 9 2 1 Türk - Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi, Ankara 1 966.

AVERIANOV, P., Kurdi v voynah Rossii, Tiflis 1 900; Türkçe tercümes·i : Adil ve Mustafa Efendiler, Olldoku.:uncu Asırda Rusya, Türkiye, l ran Muharebeleri, Ankara 1 926.

BAŞTAV, Şerif, "Sabir Türkleri," Belleten, Cilt V., Sayı : 17 - 1 8, Ankara 1 94 1 , s. 53 . 99.

BAY U R, Yusuf H ikmet, Türk l nkılAbı Tarihi, Cilt : 1, Kısım : 1 , i l . Baskı, Ankara 1 963.

BRYCE, Viscount, The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire : 1 9 1 5 1 9 1 6, documents presented to Viscount l:irey of Faılodon, Secretary of State tor Foreign Aı.ıairs, with a Preıace by Vıscount Bryce, Bıue Book Misceııa­ neous No. 31 ( 1 Y 1 6 ) , London, Jasepn Causcon and Sons, l !:ı l ô.

BU RNEY. C. A. - D. M. LANG, The Peoples of the Hills : Ancient Ararat and Caucasus, London, New York, 1 97 1 .

CAHEN Claude, Pre-Ottoman Turkey, New York 1 968; Türkçe tercümesi : Yıldız MORAN, Osmanl ı ı ar ' dan ünce Anadoıu·da Türkler, l stanbul 1 !:179.

•

.

ÇARK. Rh. Y. G., Türk Devleti Hizmetinde Ermelliler, 1 453 · 1 953, l stanbul 1 953.

DEM İ �KENT, I şın, Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi, l stanbul 1 974.

DJEMAL Pasha, Memories of a Turkish Statesman ( 1 9 1 3 - 1 9 1 9 ) , New York l >ı:.:!2.

Documeots sur les Atrocites Armeno

·

Russes, Constantinople 1 9 1 7.

D U RAN, TülAy, "Bolşeviklerin Osmanl ı Devleti BTTD, Sayı : 37, İ stanbul r n70, s. 16 · 20.

ile

İlk

Yaptıkları

·

Antlaşma,"

DURAN, Tülb, "Bolşeviklerin Batılılarla i l k Diplomatik l l'i ş.kileri : Brest - Litowsk Antlaşması ve Türkiye," BTID, Sayı : 38, İ stanbul 1 970, 1 3 20. ·

ER İ M, Nihat, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih M etinleri, Cilt : 1 , Osmanlı i mparatorluğu Andlaşmaları, Ankara 1 953.

ERK İ N, Feridun Cemal, Türk · Sovyet İ lişkileri ve Boğazlar 1 968.

92

Meselesi,

Ankara

Ermeni Komiteleri'nin A mal ve HarekAt-ı l htilAliyyesi, I JAn-ı Meşrutiyetten Evvel ve Sonra. l stanbul 1 332; Fransızcası : Aspirations et Agissemen� Revoluti­ onnaires des Comites Armeniens, avant et apres la proclama.t ion de la Constituhon Ottomane, l stanbul 1 9 1 7; Sadeleştirerek günümüz Türkçesine çeviren : Abd ullah YAMAN, Ermen'i Meselesi ve Türkiye, l stanbul 1 973.

Ermeniler Hakkında "Makaleler-Derlemeler", A Ü Y, No. : 535, C i l t : 1 1 , Ankara 1 978.

ERZEN, Afif, Eastern Anatolia and Urartians, l stanbul 1 979.

EVANS, Laurence. United States P·ol icy and the Partition of Turkey ( 1 9 1 4- 1 924), BalHmore. The J ohns Hopkins Press, 1 965; Türkçe tercümesi : Tevfi k ALA­ NAY, Türkiye'iı·in Paylaşılması ( 1 9 1 4 - 1 924 ) , l stanbul 1 972.

GOKT Ü RK, Hilmi, Anadolu'nun Dağında Ovasında Türk Mührü, Erzurum 1 974.

GÔ ZÜ TOK. fokay, "Ermeni Terör Ö rgütlerinin Analizi," Tercüman, 3 1 Ocak 1 982 2 Ş ubat 1 982.

GRANV I LLE, Edgar, "La tsarisme en Asie Mineıı re, " Revue Politique internati­ onale. 1 9 1 7; Türkçe tercümesi : Orhan ARI MAN, Çarlık Rusyası'nın Türkiye'­ deki Oyunları, An.kara 1 967.

G REGORY Abu'I Farac, Tarih, Cilt 1., Türkçeye çeviren : O mer Rıza DO G RUL, Ankara 1 94'5 .

GROUSSET, R., Histoire de l'Armenie, des origines a 1 07 1 ,

i l . Baskı,

Paris

1 973.

GUBOG LU, Mihail, "Romen U lusunun Eski Türk Kavimi.eri ile l liş•kileri Hakkın­ da," V l l l . Türk Tarih Kongresi. i l . Cilt, Ankara 1 98 1 , s. 75 1 -82.

G Ü NALTAY, Şemsettin, Yakın Şark - i l . Bölüm, Romalılar Zamanında KaP,adok­ ya, Pont ve Artaksiad Kıralhkları, Ankara 1 95 1 .

HEYD, W., Histoire d u C ommerce d u Levarrt a u Moyen-Age, Paris 1 936; Türkçe tercümesi : Enver Ziya KARAL, Ya.kın-Doğu Ticareıt Tarihi, An.k ara 1 975.

HOCAO G LU, Mehmet, Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni MezAlimi ve Ermeni­ ler, l stanbul 1 976.

HOVANN I S I AN, R·i chard G., Armenia on the Road to lndependence, 1 9 1 8, Ber­ keley and Los Angeles, 1 967.

93

IMBERT. Paul, La Renovation de l'Empire Ottoman, Affaires de Turquie, Paris 1 909; Türkçe tercümesi : Osmanlı l mparatorluğu'nda Yenileşme Hareketleri, Türkiye'nin Meseleleri, l stanbul 1 98 1 . l bn Fazlan Seyahatnamesi, Hazırlayan : Ramazan ŞEŞEN, l stanbul 1 975. İ LTER. Erdal, l çel'de Ermeni Faaliyetleri, Ankara 1 974.

INALC I K, Halil, " Kırım Hanlığı," İ si. Ans .. 64. cüz. il. Baskı, s. 746 . 756.

l stanbul

1 968,

İ NALCIK, Halil, The Ottoman Empire : The Classical Age 1 300 · 1 600, London and New York, 1 973.

JORGA, N., Geschichte des Osmanischen Reiches. V.: Türkçe tercümesi : B. Sıt · kı BAYKAL, Osmanlı Tarihi, C i l t V., 1 774 1 9 1 2, Ankara 1 948. ·

KAFESO G LU, l brahim, Türk Milli ı<ültürü, Ankara 1 977.

KARABEK I R, Kazım. i stiklal Harbimizin Esasları, l stanbul 1 95 1 .

KARABEK I R, Kazım, i stiklal H a rbimiz, 2 . Baskı, l stanbul 1 969.

KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tari h i : Birinci ( 1 876 - 1 90 7 ) , V l l l . Cilt, Ankara 1 962.

Meşrutiyet

ve

i stibdat

Devirleri

KARAL. Enver Ziya, Question Armenian. 1 878 · 1 923, Ankara 1 975.

K I RZIO G LU, M. Fahrettin, Dede-Korkut Oğuznameleri, l stanbul 1 952.

KI RZIO G LU, M. Fahr ettin. Kars Tarihi, 1 . Cilt, l stanbul 1 953.

K I RZIO G LU, M . Fahrettin, Edebiyatımızda Kars · i l . Kitap, l stanbul 1 958.

KI RZIO G LU, M. Fahrettin, ( H azırlayan ) , Kars İ li ve Çevresinde Ermeni Mezfı. limi ( 1 9 1 8 · 1 920). Ankara 1 970.

K I RZIO G LU, M . Fahrettin, "Armenya /Yukarı·Eller"de 2700 Yıllık Türk Varlığı, " Ermeniler'in Rus i stilasına A l e t Olması ve M ezal i m i . " Atatürk Ü niversitesi Kuruluşu'nun XX. Yıl Armağanı. A Ü Y, Cilt : il, No. 4. Ankara 1 978. s. 45·65.

K I RZIO G LU, M . Fahrettin, Kars·Arpaçayı Boyları Eski Merkezi Anı Şehri Tarihi ( 1 0 1 8- 1 236 ) , Ankara 1 982.

KITSI K I S. D i m i tri, Propagande et Pressions en Politique lnternational : La Gre­ ce et ses Revendicatiorıs a la Conlerence de la Paix. 1 9 1 '.J - 1 92 0 . Parıs 1 963; Türkçe tercümesi : Hakkı DEVR İ M. Yunan Propagandası. i l . Baskı, l stanbul 1 974.

94

KOESTLER, Arthur, The Thirteenth Tribe, Türkçe tercümesi : Belkıs ÇORAKÇI , Onüçüncü Kabile : Hazar i mparatorluğu v e Mirası, i l . Baskı, l stanbul 1 977.

K O PR Ü LÜ , Fuad, "Türk Edebiyatı'nın Ermeni Edebiyatı Ü zerindeki Te'sirleri," Edebiyat Araştırmaları, Ankara 1 966, s. 239 269. ·

K ÔPR Ü LÜ , M . Fuad, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Yayınlayan : Orhan F. K O PR Ü LÜ , l stanbul 1 98 1 .

M ü esseselerine

Tesiri,

K O YMEN, Mehmet Altay, Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara 1 963.

KR ITOVULOS, Tarih·i Sultan Mehmed HAn·i sAni, Karolidi tercümesi, l stanbul 1 328.

KURAT, A . N

.•

Peçenek Tarihi, l stanbul 1 937.

KU RAT, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya : XVl l l . Yüzyıl Sonundan Kurtuluş Sa· vaşına Kadar Türk-Rus i lişkileri ( 1 798 · 1 9 1 ·9 ) , Ankara 1 970.

KU RAT, Akdes Nimet, iV · XVl l l . Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavim· leri ve Devletleri, Ankara 1 972.

LANGER, William L., The Diplomacy o f l m perialism, New York 1 956.

LAURENT, J., L'Armenie entre Byzance et l' lslam depuis la conqul! arabe jus­ ' qu'en 8 86, i l . Baskı, Lisbonne 1 980.

L E ART. Marcel, La Question Armenienne a l a lumiere des documents, Paris, Augustin Challamel, 1 9 1 3.

LEVÇENKO, M. V., l storiya Vizantii, Moskova-Leningrad 1 940; Türkçe tercüme· si : Erdoğan BERKTAY, Bizans, l stanbul 1 979.

LEWIS, Bernard, The Emergence of Modern Turkey, Oxford 1 968; Türçe tercü· mesi : Metin KI RATLI, Modern Türkiye'nin Doğuşu, Ankara 1 970.

LYNCH, Henry F. B .. Armenia : Travels and Studies, 2 vol., i l .

1 965.

Baskı,

Beirut

MAYEWSKI (Genera l ) , Van, Bitlis Vi!Ayetleri Askeri l statistiki, l stanbul 1 330.

MAY EWSKI ( Genera l ) , Les Massacres d'Armenie, 1 9 1 6.

M I NORSKY, "Kürtler," i si. Ans., 68. cüz, 3. Baskı, l stanbul 1 977, s. 1 089- 1 1 1 4.

MORGAN, J. De, Essai Sur Nationalites, Paris 1 9 1 7.

MOSER. Pierre A., Les Armeniens : Ou est la Realite? 1 980.

95

N E M ETH. Gyula. Attila es Hunjai. Budapest 1 940; BAŞTAV, Attila ve Hunları. İ stanbul 1 962.

Türkçe

tercümesi :

Şerif

OKÇU, Yahya, Türk-Rus Mücadelesi Tarihi, Ankara 1 953.

1 2 Eylül O ncesi ve Sonrası. Milli Güven lik Konseyi Genel Sekreterliği yayını, 2 . Baskı, Ankara 1 98 1 .

OSTROGORSKY, Georg, Geschichte des Byzantinischen Staates, Münih 1 963; Türkçe tercümesi : Fikret I Ş I LTAN, Bizans Devleti Tarihi. Ar.kara 1 98 1 .

O GEL, Bahaddin, l slamiyetten O nce Türk Kültür Tarihi : Orta Asya Kaynak ve Bul untularına Gôre, Ar.kara 1 962.

O GEL, Bahaddin. Büyük Hun i mparatorluğu Tarihi, 1 . , Ankara 1 98 1 .

O ZBEK, Metin, i nsan · ve Irk. İ stanbul 1 979.

O ZKAYA, l nayetullah Cemal. Le Peuple Armenien et Les Tentatives de Reduire Le Peuple Turc en Servitude, l stanbul 1 97 1 .

PASDERMADJ IAN, Hrant, Histoire de l ' Armenie ( depuis les origines jusqu'au traite de Lausanne ), Paris 1 964.

SARAL, Ahmet Hulki. Ermeni Meselesi, Ankara 1 970.

SARK I SS I AN. A. O., "Genocide in Turkey," History of the Fi rst World Vol. 3, No. : 1 6, September ( 1 970 ) , Landon, � - 1 32 1 · 27.

War,

SEFERO G LU, Şükrü Kaya, " Milli Bü1ünlüğümüzü Parçalama Gayretleri," Türk Kültürü, Sayı : 223 224, Ankara 1 98 1 , s. 76 83. ·

·

SERTO G LU. Midh at, Resimli Osmanlı Tarihi Ansiklopedisi, İ stanbul 1 958.

SEVGEN. Nazmi. Dersim ve Zazalar. gayrımatbCı nüsha, l stanbul 1 946.

SONYEL, Salahi R., "Yeni Belgelerin lşıijı Altında Ermeni Teh cirleri," Belleten, Cilt : XXXVI. Sayı : 1 4 1 ( Ocak 1 97 2 ) ' den Ayrıbasım, s. 3 1 · 69.

SHAW, Stanford J. and Ezel Kural. History o f the Ottoman Empire and Modern Turkey, Vol. il : Reform, Revolution and Republic : The Rise of Modern Tur· key, 1 808 · 1 975. Landon : Camridge University Press, 1 977.

STERL İNG, Claire. The Secret War Of l n ternational Terrorism. Terror Network; Türkçe tercümesi : Oya ALPAR, Uluslararası Terörizmin Perde Arkası, Terör Ağı, İ stanbul 1 98 1 .

96

STRECK, M . , "Ermell'iye," i si. Ans . . 32. cüz, i l . Baskı. l stanbul 1 964, s. 3 1 7 - 320 ve devamı : 33. cüz. i l . Baskı, l starıbul 1 964, s. 32 1 - 326.

SYKES, M., The Caliph's last heritage, London 1 9 1 5. Ş i MŞ i R, Bilal N .. Malta Sürgünleri, l stanbul 1 97'6.

TARHAN. M. Taner, " Eskiçağda Kimmerler Problemi," V l l l . Türk Tarih Kongres·i, 1. Cilt, Ankara 1 979, s. 355 - 369.

Tarih-i Cevdet, i l . Cilt, yeni tertip, 2. Baskı, l stanbul 1 309.

TEREK. Ahmet Bekir, "Yunan hedefleri ve Stratejisi karşısında Türkiye," BTID, Sayı : 29, l stanbul 1 970, s. 16 - 3 1 .

Gerçekler

ve

TERNON, Yves, Les Armeniens : Histoire d'un genocide, Par·is 1 977.

TOGAN. A. Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, 1. Cilt, il. Baskı, l stanbul 1 970.

TOKER. Metin. Türkiye Ü zerinde 1 945 'Kabusu, i l . Baskı, Ankara 1 97 1 .

TONGERLOO, Alois van, "Armeese Drang Naar Autonomie," l n forient - Dossier.

15 Oktober ( 1 98 1 ) , s. 24 - 27.

Türk Ermen·ileri'nden Gerçekler, Jamanak yayını, l stanbul 1 980.

Türkiye Mülki i dare Bôlümleri, Ankara 1 978.

Belediyeler · Kôyler,

i çişleri

Bakanlığı

Yayını,

TÜ RK Ô ZÜ , H. Kemal, "Ermeni Yurdu Hikbesi ve Ermeni i ddialarının Çürüklü­ ğü," Türk Kültürü, Sayı : 223 - 224, Arlkara 1 98 1 , s. 66 75.

•

TÜ R K ÔZ Ü , H . Kemal, "Kürtler'in Türklüğü Hakkında Bazı M ü lahazalar,'' Türk Kültürü, Sayı : 225, Ankara 1 982, s. 1 83 1 86.

•

TÜ RKO ZÜ , H. Kemal, "Türk Sakalar ( l skitler)'ın Batıya GOçleri ve Kürtler' in O n Asya'da Doğuşları," Türk Kültürü, Sayı : 226, Ankara 1 982. s. 232-236.

TÜ.RKO ZÜ , H. Kemal, "Ermeni Terôrü'nün Düşündü�dükleri," Türk Kültürü, Sayı : 227. Ankara 1 982, s. 295 302. ·

U NAT, Faik Reşit, Hicri Tarihleri M i l adi Tarihe Çevirme Kılavuzu, Genişletilmiş 3. Basım, Ankara 1 959.

URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Arıkara 1 950.

97

Urfalı Mateos Vekayi-N.imesi (952

·

1 1 36 ) ve Papaz

Grigor'un

Zeyli

( 1 1 36 -

1 1 62), Türkçeye çeviren : Hrant D. Andreasyan, Notlar : Edouard Dulaurer, M.

Halil Yınanç, Çeviren, Ankara

1 962.

VALLOIS, Henri V., "Garbi Asya'nın lrklar Tarihi," i l . Türk Tarih Kongresi, Is· tanbul 1 943, s. 456 - 83.

YAVUZ, Ed ip, Tarih Boyunca Türk Kavimleri, Ankara 1 968.

98

i N D E K S 1 - ŞAHIS

ADLARI

- A Abdulhamit (Osmanlı Padişah ı ) ,

16.

Abdullah ( Mehmet oğlu, Dağıstanl ı ) ,

Ailen, W. E. D.. 1 6, 33.

Alp Arslan, 8.

Alpar, Oya, 2.4.

71.

Abdürrezak, 1 6 .

Anakreon, 6 .

Acaryan, 5.

Anciaux, Robert, 26.

Adamov, E.. 1 7.

Andreasyan, Hrant D . , 7.

Adontz, N., 3.

Antranik, 34, 77, 86, 87.

Ahmet (ıKormaslı ) , 70.

Arıman, Orhan, 1 3 .

Ahmet Refi.k (Altınay ) , 43, 46, 55.

Arşak ( Bayburt'ta Ermeni çete reisi ) .

55, 69, 70, 72.

74.

Akgün, Seçil, 1 7.

Arşak Paşa, bkn., Arşak (çete reisi ) .

Akyüz, Yahya, 2, 7, 1 O, 20.

Aşık Kahraman. 82.

Aleksandr (asker), 66.

Averianov, P., 1 6 .

Ali Kemali, 35, 46.

Azaryef C D r. ) . 77.

-

B

Babinger, Franz, 1 1 .

Bayburtlu Arşak, bkn..

-

Bayur, Yusuf Hikmet, 1 4 .

Arşak

( çete

reisi ) , 34.

Be rktay, Erdoğan,

1 O.

Bristol (Amerikalı Amira l ) , 2 1 .

Baştav, Şerif, 6.

Bryce, Lord James, 1 9.

·Baydar. Mehmet, 22.

Burney, C. A., 3.

Baykal, B. Sıtkı, 1 2.

-

Cahen, Claude, 5.

Cemal Paşa, 20.

C

-

Cemil Cahit ( Kelkit ·Karma Müt&reke ıKomisyonu üyes i ) , 50.

Cemalyan, Arşak, 35.

99

- Ç Ç ıkvişvili C'Kutayis val i s i ) , 84. Çorakç ı, Belkıs, 6.

Çağrı (Çakır) Bey, 7. Çark, Rh. Y. G . . 1 2 .

D -

Darius 1. ( Pers kıral ı ) . 1 . de Caix. Robert, 1 8 . d e Robeck. Sir J:ıhn, 1 8 .

Defferre, Gaston, 28.

Demir. Bahadır, 22.

Demi rken!, I ş ı n , 1 9 .

Devrim, Hakkı, 7.

Djemal Pasha (bkn., Cemal Paşa ) .

4 5 , 75.

Duran, Tülay, 35, 39.

Dursun ( Şaşonun Hüseyin oğlu ) , 42.

E Enver Paşa, 35.

Eri m, Nihat, 1 .

Erkin, Feridun Cemal, 2 1 .

Erzen. Afif, 5, 7.

Esadze (Al bay ) , 35.

Evans. Laurance, 2 1 .

F -

Fatih Sultan Mehmet, 1 1 .

-

G

-

Granville, Edgar. 1 3, 1 6, 1 7 , 1 8 , 1 9 .

Gagik·Abbas (Abas ) , 8 .

Gayik-H açik. 8.

Georgios Trapezuntios, 1 1 .

Gl andstone. William. 1 8 .

Göktürk, H i l m i , 7.

Gönlübol, Mehmet, 2 1 .

Griyaznof ( Yarba y ) , 75.

Grousset, R . . 3, 5, 8.

Guboğlu, Mihail, 5, 6.

Günaltay, Şemşettin, 5.

- H -

Habbaş, George, 23, 24.

Hafız, Süleyman Efendi. 69, 70.

Haraşenko ( M ü fetti ş ) , 84.

Harbord ( Amerikalı General ) , 55 Haydar Bey, 70, 7 1 .

Hayk, 2. 4 .

Hazret-i Nuh, 4 .

Herbert, Aubrey, 1 8 .

1 00

Heyd, W .. 9.

Hitler, Adolf, 26.

Horen'li Movses. 3.

Hovannisian, Rich ard G., 26.

Howart, Henry H . , 1 9.

H ü seyin Çavuş, 42.

H ü seyin Rahmi, 1 7.

H ü srev Bey (ıBinbaş ı ) . 35.

- 1 lm bert, P a u l . 28.

l ş ı l t a n . Fi kret.

İ lter, Erdal, 3.

İ r f a n C Abras l ı ) , 70. İ s m a i l ( Paçençli M a h m u t o ğ l u ) , 4 2 .

i n a lcık, H a l i l .

1 1 , 1 9.

-

Jakoyof

( Ermeni

K o m i sy o n u

J

8a!lka·

1 O.

-

Jorga, N . , 1 2.

n ı ) , 90.

K Kafeso ö l u , l b r a h i m , 6 .

Kırz ı o ğ l u , M . Fahre t t i n . 2

Kalustyan, Ş i n o rk (Türkiye Ermeni leri

K i rk o r ( H a ç i k oğlu ) . 65.

Patri ğ i ) , 1 0, 27.

Karabekir. K a z ı m . 2 1 . 5'5. 79, 87.

Kitsikis. D i m i tri, 7 .

Karagayef (Teğ m e n ) , 77.

K o ç a ş. S a d i .

i(ara M ehmet, 4 1 .

Koestler. Arthur. 6.

Karal, Enver Z i y a , 9,

1 2. 1 4, 1 5 .

l< a ş ı kyan, G <! o r g i c u . 29.

1.

Konstantin Dukas X., 8.

Konstantin M o n a m a k . 8 .

Kosti, 4 2 .

Kamizir. 65.

Keşişyef ( Ermeni

5. 1 9 . 55,

78, 82. 84.

K o m i syonu

üyesi ) ,

90.

Köprülü, M . Fuad, 7 , 1 2 . !(öymen. M e h m e t A l t ay, 8.

Kritovulos, 1 1 .

Kıra t l ı , M e tin. 1 3 .

l<urat, Akdes N i m e t , 6, 33, 35, 39.

- L Lang, D . M . . 3 .

Levçenko, M . V.. 1 O.

Langer, W i l l i a m L . . 25.

Laureııt. Jean . , 2, 3, 9.

Leart, M arcel,

Lew i s . Bernard,

10, 28.

1.

Lebedinskiy ( Genera l ) , 34.

Lenin, 33, 35, 59.

1 3.

Lord Curzon , 1 8.

Lusiyatis ( Ermeni Komisyonu üyesi),

90.

Lynch. Henry F . 8..

1 8.

101

- M Moran, Y ı l d ız. 5

M a rr. N . , 2 .

Morel

M at o y e :. 8 3 .

M c: ı1 e v1 s k i ( G e n e r a l ) ,

lv1 0 ! : m c· t A(:a ( K ü rt ) . 4 1 .

I J\ c:ımet [ f � n d i ( 3 e i eci iyc k a t i b i ) , 4 1 .

M c l i k ş a h ( Se l ç u k l u D e ·: � c t i S u : t a n ı ) , 8,

33. 4 5 , 47, 48, 49.

( Albay),

50, 5 1 , 55, 57, 59, 6 0 , 6 1 , 6 2 , 66.

1.

77.

Morgan, J a c q u 2 s de, 4 , 5 .

M o rzoff

M e g u e r d i t c iı e C T i f l i s l i Errnc­

ni ) . 6 G , 67.

10.

M ı g ı r d ı ç D a dy a n , 1 3 .

M o s 2 r. P ; e r rc A., 25.

M i ko ş a ( Po ! o n y a : ı seyyah ) . 1 ? .

M u r a t Çavu5, 7 1 .

M i n orsky, V . , 1 G .

M ura t o ! I , P a u l ,

-

N

b k n . , Nazarbe kc·: C G � ­

Nazarb � k i a rı ,

1 6, 33.

Nemeth. Gyula. 6.

N u s r e t B e y ( C e m a l P a ;: a ' n ı n yave r i ) .

nera! ).

N azarbe:ıov ( G c � e r2 I ) , 86

20.

87.

- O O d i ş e i i d z e ( G e n e ra l ) , 3 6 . 37, 38, 4 0,

Orhan

(Osmanlı

Pad:şah ı ) ,

i 2.

4 1 , 4 5 , 4 9, 5 0 , 5 1 , 52. 53, 5 8 , 5 9 ,

Ostrogor sky, Georg, 1 O .

60, 6 2 , 7 7 .

O v a k i m ( E r m e n i B<ı ş p a p oı z ı ) ,

1 L

O k ç u , Y a h y a, 2 1 .

- O Özbek, M e t i n , 5 .

Ôg::d, B a h a e d d i n , 6 .

Orner

Lütfı

Bey

( 111.

Ordu

Kıırmay

O z k a y a , İ n ay e t u l l a h C e m a l , 2 .

Başkan ı ) , 35, 49.

P Pasdermad j i a n . H r a n t , 1 O .

Papazyan. D e n n i s . 2 6 .

Petzenger ( Al b a y ) , 35.

Piri (Vağ ı n d a l ı ) ,

102

Posmekof

( Ke l k i t

Karma

M ü tareke

K o m i syonu ü y e s i ) , 5 0 .

Passi n i . 6 6 .

70.

Przevalskiy ( Ge n e r a l , Rus K a fkas Or­ d u l arı

B a ş komuta n ı ) .

39, 4 1 , 45.

34,

35,

37,

-

Rı.iştü

(Kel k i l

Ka rına

M ü U;rekc

R

Ko­

rı> i s y o n u ü y e s i ) . 50.

S Shaw. EL':C I · K u r a l . 7 ,

S :: lc ı k ( O c y J : oyl u ) . 7 1 .

San d a l g i a n .

Shaw. S t a n fo r d J . . 7. 1 2 . 1 3. 1 5 . Hl .

J . . 1 5.

25.

Saraç Hafız. 7 1 .

Saral. Ahmet H u l k i . 4 5 . 6:3. 7 5 .

Son:ıc l . S � I Mıi R ..

Sa rk i ss i a n . A . O . . 2 5 .

Stein

S e fcroy l u .

Ş il krü

ı

K ay a , � 3

S t e r l i n g , C l a ire. 24.

S tr e c k . M . . 3 .

S e rtos l u . M i ı:.!h<ıt. 3 � .

S ü r e y y a Bey

N azm i ,

Sivaslı M u r a t .

1 J.

( Dr., �. vusturyalı ı· az <ı r ) , 46.

Senekerim. 8 .

Sevgen.

i 2. 1 3, 1 5, l ü .

25.

S a l i h H a m d i E fe n d i . 70, 72.

(Cemal

Paşa'nın

y ave ·

ri ) , 2 0 .

1 6.

34, 38, S3. 55, 5G.

S y k e s , Sir M a rk.

1 5.

- Ş Ş i mş i r, N.

Şeşen, R a mazan, 6.

Bilal. 2 1 .

Ş evk i, 7 1 .

- i Taiat Bey C Y Lızi.ır.:şı ) . 4CJ.

Toker. M e t i n , 2 1 .

Tarhan, M . Ta n e r . 5 .

Tomaşef

Tcha p l i k i n e ( Ylız!) a ş ı ) . 45, 47, 4 8 . 49.

50, 56, 57.

( Er m e n i Komisyc;nu

üyesi ) ,

90.

Tuğrul

Terek, A h m e t Bekir, 1 1 .

Bey

( Se lç u k l u

Devleti

Sulta·

n ı ) , 7, O.

Ternon, Yves. 8 .

Türközü, H . Ke m a l . 3, 2 3 .

Tevzaya, V. ( D oç e n t ) . 35

Twerdo K h l e b o f ( Yarbay, R u s i l . Kaf­

Togan,

A. Zeki Veli di, 5.

kas Topçu Alayı K o m u t an ı ) , 4 5 , 60,

Tekay, l:Jo<.ütok, 22.

75, 77.

- U -

Uras, Esat. 2, 3, 4, 1 4, 1 5, H l , 1 8.

1 9.

Urf al ı M at e o s, 7, 8.

9.

1 03

-

0

-

O lman. Haluk, 2 1 .

- V -

Vahit Bey, 5 4 , 60.

Vallois, Henri V . . 4 . van Tongerloo, Alois. 25.

Vasi!, 42.

Vedrinskiy, ( Yüzba ş ı ) . 35.

Vehib Paşa ( i l i . Türk Ordusu Komu· tan ı ) . 34. 35.

-

W

Vckilof ( Ermeni Komisyonu üyesi ) , 90.

Veysi ( Gülbahar oğlu ) . 4 2 .

Vişinskiy ( General-major ) . 35.

Vorofof ( Yarbay, ·K elkit Karma Muta· reke Komi�yonu Başkan ı ) , 50, 7 2 .

Voronçof-Daşkof, 1 7.

Voya tzidis. J. C . . 1 1 .

-

Wciss ( Dr., Alman yazarı ) . 45.

- Y -

Yasef. 4 .

Y a k o ( Statios oğl u ) . 63.

Yakup Bey (Yüzbas ı ) , 35.

Yaman. Abdullah. 1 9, 34 .

Yanıkyan. M ı gırd ı ç , 22. '{av uz. Edip, 5.

Yud�niç, 3'1. 86.

Yusuf Ağa ( A�•akoz oğlı: ) . 6 4 .

Z -

Zeyrek. Yunus. 43. 46.

1 04

11 - Y E R

ADLARı

- A -

Abbastuman, 83.

Abras, 70.

Acaraça ( Kö y ) , 83.

Ahılkelek, 8 1 . 83, 84, 8 '1 .

Ahı lkelek Sancağı, 84.

Ahıska, 83.

Ahlat. 2 .

Akbaba ( Bucak ) , 85.

Akbulut (Kö y ) , bkn., Abras.

Akdeniı!, 27.

Akki lise, 43.

Alaca ( Erzurum'a bağl ı ) , 74, 75 Alaca ( Kars'a b ağ l ı ) . 82.

Alovejva (-Köy ) , 85.

Alpköy ( Bucak ) , 42.

Anadolu, 2, 5, 6, 7, 8, 1 0 . 1 1 , 1 2, 14, 1 5, 1 6,

17,

18, 20.

Anı, 8. 2· 1 .

Aralıkos, 43.

Aralıkoz, bkn., Aralıkos, 43.

Ararat. 3.

Aras ( Ne h i r ) , 2, 8 7 .

Ardahan, 39, 8 1 .

Ardasa, 39, 40, 43, 56.

Ardos. 42.

Armenia, 1 , 2, 3.

Armenya ( b kn . , Armenia ) , 2 .

Arpaçay, 8 5 .

Arpaçayı (su), 82, 83.

Artvin, 6.

Asya, 9.

Aşkale, 73 Avrupa, 6, 1 4, 2 1 , 89.

Aydınpınar (ıKOy ) , b kn . , Kalçık.

Aydıntepe (Bucak), 70.

A zerbaycan, 7, 86.

B -

Babil, 4 .

Badicivan, 79.

Baka. 1 9. 88.

Balkanlar. 4 . 1 1 , 1 6.

Baltaşı (IK öy), 4 1 .

Basra Körfezi, 27.

Başgedi.kler ( B u c a k ) , 83 Batum, 39. 46. 63. 84.

Bayburt. 34, 53, 54, 58, 59, 69, 70, 7 1 , 72, 73.

Belçika, 25, 2�.

Beşi kli (·Kö y ) , 42.

Beyrut, 22, 28.

Bingöl, 6, 34.

Bitlis, 33, 36, 56.

Bogdanofka (Köy ) , 85.

Borcom. 83.

Barçalı, 83, 84.

Brest-Litowsk, 36, 39.

Bursa. 1 2.

1 05

- C

C u l �a. 87.

C!nis. 74.

- Ç

Çayırlı. 65. Ç ı l dır, 85. Ç ınarlı ( Ma:ıalle ) . 63. Ç il ligöl, 65. Ç obanuzde. ( Bu c a k ) . bkn . . Köprü!ıö\'.

Çağlayan ( Buca k ) , 38. Çardaklı Boğazı. 46, 65. Ç atalarmut ( Bucak ) . 4 1 . Ç avuşlu, 4 3 . Ç ayırkö r r ü . b k n . . Vağ ı � d a .

D -

Dersaadet. bkn.. İ stanbul.

Dersim (Tuncel i ) , 1 6.

Diyarbakır. 34.

Doğu Anadolu. 6, 8. 9, 1 6. 1 8, 1 9, 23. 25, 47.

Dörkene, 8 1 .

Düzken!, bkn . . Dörkene.

Dağıstan, 7 1 .

Daldaban ( Ma h a l l e ) , 63.

Dangal ( Kö y ) , 83.

Değirmen Deresi. 64.

Değirmenköy, bk!l . Zekkilı.

Demirciler, 4 1 .

Derecik (Kôy ) , bkn . . Kaloköy. .

-

E

-

Ermeni Ü lkesi, 3.

Ermenistan ( bkn .. Armenya ) , 1, 3, 4.

8, 9. 1 0, 1 4, 1 7, 2 1 . 22. 23.

Erzincan, birçok yerde.

Erzurum, birçok yerde.

Erzurum Ovası. 74.

Esender (·Köy ) , bkn., Bad icivan.

Eynesil, 43.

Edi rne, 1 1 .

Eğrek, 65.

Elazığ, 2. 6.

Erginis C l< öy ) , 79.

Ergani, 1 -2.

Erikli ( Kö y ) , 42.

Erivan. 2 1 , 8 1 . 83. 87. 88.

Erivan Sancağı, 88, 89.

-

F

-

•

Fırat. 9.

Filistin, 23.

Filteroğlu, 43.

1 06

Fol. 42.

Fol dersi, 42.

- G G4vur Me)'danı (Trabzon'da ) , 64.

GümgCtm, b kn . , Varto.

Gence, 88.

Gümris ( Kôy), 85.

Gene. 34.

Gümril, 8 1 , 83, 87.

Giresun, 33, 43, 63.

Gılmüşhane, 33, 39, 54, 56, 63, 70, 73.

Gokeli, 43.

Görele, 35, 54.

Güleraş, 42.

- H Hac:1halil ( Kôy ) , 82.

Hınıs, 80.

Harabe ( Kô y ) , S2.

Hocabey ( Kôy ) , 85.

Hasan.kale, 78, 79.

Hokal ( Havkal? ) , 7 1 .

Havur ( Ko y ) , 83.

Hoşan (Kôy), 79.

Hun ( Koy ) , 6.

Hayasa, 3.

Hayastan

( H ay-istan )

bkn.,

Hunlar ( Kôy ) , 6.

( Erme­

nistan ) , 3.

- · Ilı ca, 74, 75.

- 1 lmanşalu (IKOy ) , 87.

l·stanbul, 1 O, 1 1 , 26, 35.

lskenderun ıKOrfezi, 27.

- K Ka,kas, 33, 34.

Karabağ, 3.

Kafkaslar, 6, 25.

Kafkasy.a, 6, 1 3 , 18, 88.

Karaden·iz, 42.

Kağızman, 8 1 .

Kars, 6, 2 1 , 39, 46, 8 1 , 82, 83, 84,

Kale Kış!a.sı, 54.

Kalcık C K6Y ) . 79.

Karabıyıkhanları, 73.

85.

Kars Kapısı, 77.

Xalıncam ( Kö y ) , 42.

Karsa·k, b·kn., Kurzah.

Kal for,ıiya, 34.

Kehorkinefsld, 83.

Kal ok�Y. 82.

Kelkit, 43, 44, 50, 5 ı , 64, 72.

Kamerli, 87.

Kemah, 42.

Kandilli, bkn., Kar·abıyııktıanları.

Kenarbel GOl•O, 85.

Kapaclo� ( Kayseri-<Niğde ), 8.

Kırıklı. 43.

1 07

Kulilis C KOy), 85.

Kulp ( Diyarbakır'a bağ l ı ) . 34 .

Kulp ( Kars'a bağ l ı ) , 8 1 .

Kumrus ( KOy ) , 83.

Kurzah CKOy), 85.

Kutayıs, 84.

Küçük Asya, bkn . , Anadolu.

Kür ( Nehi r ) , 2.

Kürtkendi, 65.

Kütahya, 1 2.

Kırım, 1 9.

Kızılağaç ( KO Y ) . 42.

Kilikya, 3, 20.

Kinak (KOy), 83 Koblasara (ıK Oy ) , 87.

Kokiya (KO y ) , 85.

Konpo ( Dağ ıstan'da şeh i r ) , 7 1 .

Kormas ( K O y ) , 70.

Koska (1K Oy ) , 39, 40 KOprükOy, 79, 80.

Kose ( KO y ) , 54, 72.

- L Los Angeles, 22. 25, 26.

- M Minkert, 1 9.

M oğolistan, 6.

M o skova, 1 7.

Mulanıs (1KOy), 83 .

M urat suyu, 2.

M urcahit (1KOy) , 83.

Musul, 16.

Muş, 2, 6, 34, 77, 79

Maden, bkn., Madenhanları.

Madenhanları, 73 Magazberd. bkn., M agosta.

Magosta ( KOy), 82.

M akalisor (!l<Oy ) , 79.

Malta, 20.

Mamahatun. 55. 69, 72.

Mez-Haik ( Büyük Ermenistan ) , 3.

Mezraa (KOy), 42.

- N Nahcivan, 86, 87.

Nefs·i Şarklı. 43.

-

Ol, 69.

Ortabahçe (1KO y ) , bkn, Cinis.

0

-

Orta Asya, 6.

Orta Doğu, 1 8, 28

- 0 -

O n Asya, 1 8 .

1 08

O reni (ıKOy ) , 74.

•

- P Paçenç, 4 2 .

Petersburg, 1 9.

P.adııına ( Koy ) , 83.

Petrograd, bkn., Petersburg.

Pankana ( KOy ) , 85.

Pınarona

Paris, 1 6, 2·4, 28.

P.olatlı, bkn . • Kormas.

Pasinler, 79.

Po·kr-Haik ( KıiçOk Ermen istan ) , 3.

Pasinova, 78.

Pulthane, 56.

( KOy), bkn . , ıKOrtkendi.

- R Refahiye, 48, 56.

Roma, 1 4.

Revan, bkn. , Eriıvan,

Rumel.i, 34.

Rize, 54.

- S Santa Barbara. 22.

Soııomakwaşi (Köy ) , 85.

Sarıkamış, 66, 8 1 .

Sonmez ( K6y ) , bkn . • Hoşan.

Sason, 34.

Subatan (KOy), 8 2 .

Sidon, 23.

Suşehri, 35, 36, 4 1 , 44, 49, 52, 53,

Siirt, 34.

SiYas. 34.

57.

SOrmene, 63, 69.

- Ş Şahmelek ( KO y ) , 42.

Şebin ıKaralrisar, bkn., Şarki �arahi·

Şal pazarı, bkn. , Şarlıpazarı.

sar.

Şamran, 83.

Ş i.şt�e . 8 1 .

Şarki Karahi-sar, 34.

Şuşa, 1 9.

Şarlıpazarı, 42, 43.

_ , _ Talorl. 34.

Tonokam ( K6Y). 85.

TazegOI CK6Y). 74.

Tol"IY'a, 42.

Tekke ( K6y ) , 63.

Torul, bkn., Ardasa.

Tekneli ('KOy ) , 82.

Tospiya ( Kl>y ) , 85.

Tercan, bkn. • Mamahatun.

Trabzon, 33, 36, 42, 46, 53, 54, 58,

Tiflis, 1 7, 20, 35, 83, 84.

.63, 64, 84.

Tuzluca, bkn., Kutp.

TIN<itepesi, 74.

Tokyo , 38.

1 09

- U U r fa.

U rmiye Gölü. 1 G .

6.

- 0 Ü ç k i l i s e / Açmi yadzin, 2 1 .

- V Vagavir

O<ö y ) , 65.

Vağ ı n d a . 70.

Vagor Köy ) , 82.

Vakfıkebir. 42. 53.

Van.

6, 25, 56, 86.

Van Gö!ü, 7.

Varto. 79.

Vaspurakan, 7.

Venedik, 2 1 .

Verivan (Kö y ) , 85.

- W -

Washington, 26.

- Y Yalçınlar, bkn., Kinak.

Yerlisu (Köy), bkn., Erginis.

Yılanlı (ıKOy ) , 82·83.

Yoğurtlu, 83.

- Z -

Zağna, 63.

Zahit Mahallesi, 7 1 .

Zamantı. 8.

Zangezur, 3.

1 10

Zazalar (ıKOy ), 4 1 .

Zekkih CıKôy ) , 38, 40, 6 1 .

Zigana, bkn., Zağna.

1 05

111 - DEVLET, MiLLET, DiN VE MEZHEP, AiLE, BOY, MUHTELiF

TEŞEKKÜL ADLARI VE BARI$ ANTLAŞMALAR!

- A ABD (Amerika Birleşik Devletleri ) ,

Arminia. 2.

22, 26. 55.

Akbabalılar, 85.

Artaksiad Kırallığı, bkn . • Artaksias Kı·

Akkoyunlular, 55.

Artaksias Kırall ı ğ ı , 2.

Alman, 39, 46.

ASALA. bkn., Ermenistan'ın Kurtulu-

ra l l ığı.

şu için Ermeni Gizli Ordusu.

Almanlar, 26.

Amerikan Dış·işleri Baı�an l ı ğ ı , 2 1 .

Avrupal ı , 26.

Anadolu Selçuklu Devleti, 20.

Avrupalılar, 2, 5.

Araplar, 3.

Avustury.a, 46.

Arınen, 3.

Ayastefanos Antlaşması, 1 . 39.

Armin·a. 2.

- B BakQ ( i slim) Cemiyet-i Hayriy.esi, 83

Bizanslılar, 3. 8.

Berlin Muahedesi,

Brest-Litowsk Antlaşma.s ı , 36, 39.

1.

Birleşmiş Milletler Teski lAtı. 25.

BrOksel

Bizans, 2, 8, 9. 1 0, 1 1 , 20.

Bulgar. 6.

Bizans lmparator.Juğu, 1 O.

Buloarfar, 25.

-

C

( Belç-ib )

Üniversitesi, 26.

-

California Üniversitesi, 25, 26.

- Ç Çakıroğullan, 42.

Çeka ÔrgOtO, 20.

Çarhk Hariclya Nezareti, 1 7.

Çenberlioğulları, 42.

Çarlık Rusyası. 1 , 1 6, 1 9, 25.

Çin.

6.

111

-

Doğu

H ıristiyan

İ m para:o; l u ğ u ,

D

bkn..

-

D ü n y a K i l i seler K o n seyi, 22.

Bizans l m pJratorluğu.

E EOKA. 28.

Ermeni Komiteleri.

Erm e n i , birçok yerde.

Ermeni ·Ko m i syonu. 86, 87. 89. 90.

Ermenistan' ı n Kurtuluşu

Ermeni B o l ş evi kle ri. 35.

Ermeni C um huriyeti.

1.

Gizli Ordusu ( ASALA)

1 5 . 2 1 . 89.

Ermenistan Devleti. 2. 25.

İçin

Erm e n i

22, 23, 24.

28.

Ermeni Hükümeti, 2 1 , 90.

Ermeni M e c l i s i Yönetim .Kurulu, 26.

Ermeni İ h t i l a l Federasyonu, b kn . , Taş­

Erm e n i l er. b i r ç o k yerde.

Erzi ncan Mütarekesi, 35. 58.

n a k örgütü.

Ermeni

Katliamı

Adalet K o m a n d o lar:

( J C AG ) , 24.

F Fransa, 7, 1 4, 1 8, 20, 25, 26.

F i l i stin Halk Kurtuluş Cephesi, 24 .

Fra n s ız. 2. 1 6, 20, 28.

F i l i st i n l i l er. 28.

Fransız Dan ıştay ı , 26, 27.

Frenk, 1 4.

Fransız D ı ş i şleri Bakanlığı, 20.

Frigyalılar, 5.

Fran s ı zlar. 20.

-

G

Gregoryen Erme n i , 1 9 .

Gregoryen Erm e n i G r e g o ry e n l e r.

1 5.

Gregoryenlik,

14.

Patrikhanesi,

-

Grekler, 8,

10.

G ü m rü

19.

( Alexand r o p o l )

21.

Gürcü, 33.

Grek, bkn . . Yurıan-Rum.

Gürcüler, 85.

- H H a ç l ı lar, 1 9.

H ı ri stiyanlar,

H a r b o rd H ey'eti, 55, 78.

H i t i t, 3.

Hayasalı lar, 4.

H i t i tler, 4 .

1 5.

Hazarlar, 6.

H i un g · n u . b k n . . H un l a r .

H ı n ç a k örgütü, 1 4.

H unlar. 5, 6.

H ı ristiyan, 9,

1 12

1 4 , 1 5, 6 4 .

Antlaşması,

- 1 l skitler, bkn., Sakalar. l slAm. 8, S2. l stanbul Ü niversitesi Edebiyat Fakül· t esi 5. l sviçre 1 4.

l dU(Volga) Butoarları, 5, 6. l hUyarl.ar M eclisi, 54. l ngiltere, 1, 7, 1 8, 1 9, 20, 25. l ngilizler, 20.

,

l s kit, 5.

.

-

J

-

JCAG, bkn., Ermeni ,KatliAmı Adalet K omand oları .

- K Kürdistan işçi Parti si ( Apocular), 23,

Katolik, 14, 1 5 .

.

24, 28.

Katoliklik, 1 4 .

Kelkit Karma Mütareke Komisyonu.

50, 57, 72.

Kil ikya Ermeni Kırallığı, 3.

Kimmerler, 5.

Kumkapı Ermeni PatrikhAnesi (bkn..

Gregoryen Ermeni PatrikhAnesi ) ,

Kürt, 1 6,23, 48, 5 1 , 57.

Kürt Türkleri, 1 6 .

Kürtler, 1 6. 23, 48. 57. 6 1 , 62, 66.

1 1.

- L Latinler. 1 1 .

Lausanne Barış Antlaşması. 2 1 , 22.

Laz ( bir Türk boyu ) . 69.

Louvain ( Belçika) Katolik Ü niversi· tesi, 25.

Lusignanlar, 20.

Lübnan, 20, 22. 23.

- M Mavera-i Mavera·i Memorial Michigan Moğollar.

Kafkas Komiserliği, 35.

Kafkas Konfederasyonu. 35.

Konseyi, 26. Ü niversitesi, 26.

20.

Musevi, 26.

Museviler. 26.

Müslüman, birçok yerde.

Müslüman Türkler, 7.

Müslümanlar. birçok yerde.

1 13

N N A R, b k n . , Yeni E rm e n i Di r e n i ş i .

N an c y Ü n i versitesi, 2.

- O Osmanlı

i m paratorluğu, 1 1 , 1 2, 1 4, 1 5 , 1 8. 25, 34, 8 8 , 89.

Oğuzlar. 5. 7.

O rt odo ks , 2.

1 3,

O s m a n l ı Komisyonu. 88. 89.

Osmanlı, birçok yerde.

O s m a n l ı Devleti, 1 , 13, 1 6, 20, 25.

Osmanlı Ermenileri, 1 3.

Osmanlı H ükümeti, 1 6. SO.

O s m a n l ı M ü s l ü m a n i a r ı . 55. 6 1 .

O s m a n l , l ar. 5 , 26, 57.

O:dord Ü n i versitesi,

19.

P P�cenek. 6 .

Pl<K,

bkn..

Protestc-n. 1 4.

Kürdistan

işçi

Parfai

PM!Pste.n ! ı k, 1 4 .

Proto-Türk, 6.

(Apocular ) .

- R Refahiye

Rus

MCıtarekıı

Komisyonu.

45. 50. 5 1 . 56.

R n m a l rn p a r a t o r l u q u , 1 1 .

R n m a l r l a r . 2 . 5. 8, 1 1 .

Rum, 7, 9 , 1 1 , 42.

R ı ı s . b i r ç o k yerde.

Rusl ar.

1 9, 3 5 . 43. 5 1 . 57, 64, 55, 65. 69.

Rusva, 1 , 1 2, 1 3, 1 4, 15, 1 6, 18, 26.

47, 48.

Rumlar, 7, 1 2. 36. 63.

S Sabir Tü rkleri. 6.

Sırnlar. 25.

Sabirler. 5.

Sovyet hüi(ümeti, 1 7.

S a ka l ar. 5 . 6.

Sovyet Rusva. 2 1 . 24, 28. 39.

Sovvetler RirliCii, 5.

S cvts;. b k n . . l skit.

S P. ! ç u k l u . 2 .

Stuttgard Ü n iversitesi. 9.

S ıı l ç u k l u Türk!eri. 2. 8.

Suriye, 20.

S e l ç u k l u l ar. 5 , 7, 8.

Sürmenel iler, 64.

Sevres Antlaşması. 2 1 , 24.

1 14

- T Türk H ükumeti, 1 7. 23. 8 4 Türkiye, birçok yerde.

Türkiye Ermenileri. 27.

Türkler. b irçok yerde.

Türkmen, 7.

Taşnak örgütü, 1 5.

Taşnak Partisi, 24.

Taşnaklar, 2 1 .

Tatar, 64, 8 7 .

Trabzonlular, 64.

Türk, birçok yerde.

- U Urartu, 5.

Urartular, 5. . - Y -

Yahudiler, 26.

Yeni Ermeni Direnişi ( N A R ) , 24.

Yunan ( Grek) , 6.

115

.

R E S i M L E R

Sadeleştirerek yayına hazırladığımız kitabın kapağı : "İslam Ahalinin Duçar Oldukları Mezalim Hakkında Vesaika Müstenid Malı1mat", İkinci tab'ı, Şubat ( 1 )335-( 1 )9 1 9.

D O C U M E N TS R E LATI FS A U X

Atrocites commises par les Armeniens SUR LA POPULATION MUSULMANE

PU B LI CATION DU CO NGRES N ATI O N A L

C O NSTANTI NOPLE Socitite Anonyme d e Papeterie e t d ' l mpri merie

1 9 1 9 Serie A No. 2

Anılan kit.:ıbın Fransızca baskısının kapa{lı.

Resim: 1

·

Trab:ı:.on 'da Ermeniler tarafından tahrip edilen Yavıı:ı:. Sultan Selim 'in annesi Gülbahar Sultan'ın türbesi.

Resim: 2

-

Trabzon 'da Ermeniler tarafından boğularak öldürülen bir T4rk.

Resim: 3

-

Trabzon Müslüman mezarlığında yapılan tiyatro.

Resim: 4 - Er::.incan 'da Udabaşı Mahallesi 'nde Ermeniler tarafından gö::.lerine süngü soku/arak .feci şekilde şehit edilen Türkler.

Resim: 5 - Ermeniler'in Erzincan kasabasından toplayıp kışlalara götürdükleri ve orada namusuna tecavüz ellikten sonra Harbiye Kışlası önünde şehit ellikleri Pakize Hanım.

Resim: 7 - Erzincan 'da Ermeniler tarafından su kuyusuna atılarak şehit edilen ı•e daha sonra kuyudan çıkarılan 54 yaşındaki Mahmut Ağa.

Resim: 9

-

Erzincan'da babaları, anaları Ermeniler tarafından �ehit edilen yetimler, öksüzler.

Resim: 10 - Erzincan 'da Harbiye Kışlası 'nda öldürülen Türk çocukları.

Resim: 11

-

Erzincan civarında Vagavir köyünde öldürülen çocuk, kadın ve ihtiyarlar.

Resim: 12

Resim: 13

-

-

Erzincan 'da Enneniler tarafından tahrip ve imha edilen evler.

Erzincan 'da Ermeniler tarafından süngülenen ve daha sonra

Türkler tarafından hastahanede tedavi altına alınan çocuklar ve ihtiyar kadınlar.

Resim: 14 - Erzincan 'dıı Eğrek (Bugünkü Çilligöl) köyünde şehit edilen sütlen kesilmemiş çocuklar ve 80 yaşındaki ihtiyarlar.

Resim: 15

-

Erzincan 'da Ermeniler tarafından namusuna tecavüz edildikten sonra başı parçalanarak öldürülen bir kadın.

Resim: 16

-

Er::.incan 'da Odabaşı Maluıllesi 'nde Ermeniler tarafından vahsice öldürülen Miı,'tıik L(ı·ııtli ailesi.

Resim: 17

-

Erzincan 'da tahrip edilen mahalleler.

Resim: 18 · Erzincan 'da evlerde bulunan insan baiları.

Resim: 19

·

Erzincan 'da tahrip edilen binalar arasında Ermeniler tarafından imha edilen cenaze yığınları.

Resim: 20 • Bayburı'ıa öldürülen çocuklar ve kadınlar.

Resim: 21

-

Bayburt'ıa Salih Hamdi tfendi ıicareılıiınesi ve 48 Müslüman 'ın

hayatını kurtaran Dağıstanlı kunduracı Abdullah Efendi.

Resim: 22

•

Bayburı 'ıa sokaklarda Ermeniler tarafından feci şekilde öldürülen masum Türkler.

Resim: 23

•

Rarhıırı 'ıa Ermeniler tarafından iildürüleıı çocuklar ı•e lıornlar.

Resim: 24 · Bayburt'ta Ermeniler tarafından öldürülen çocuk. kadın ve ihtiyarlar.

Resim: 25 • Bayburt'ta Ermeniler'in zulmünden kurtulan yaralı Türkler (Evlere kapatılıp yakılanlardan).

Resim: 16

Resim: 17

-

-

llayhıırı 'ta /:'mınıi Me�lilimi.

Bayburı'un doğusunda ve Veysel Efendi Mahallesi'nde Ermeniler tarafından yakılan evler ve söndürülen ocaklar.

Resim: 28 - Ermeniler'i11 Mamahatun (Bugünkü Terca11) 'da _rnptıkları 111e:alimde11 feci bir .mime: kad111 ve çocuk cesetleri.

Resim: 29 - Ermeniler tarafından yakılarak kül hali11e gelen Mamahatun (Tercan)'un genel görünüşü.

Resim: 30 · Tazegül Faciası.

Resim: 31 - Öreni 'nin iki kilometre doğusunda yol üzerinde Ermeniler tarafından sol gözü süngü ile oyulmuş bir Türk çocuğu.

...

Resim: 32

-

Resim: 33

Cinis Faciası: Kolları ve başları balta ile parçalanmak suretiyle şehit edilen Türkler.

-

Bir eve doldurularak Enneniler tarafından yapılan ve

arabalarla nakledilen masum Türklerin cesetleri.

Resim: 34 - 1/ıca 'da öldürülen masum Türkler.

Resim: 35 - Erzurum 'da Müslümanlar'ın içine doldurulup Ermeniler tarafından yakıldıkları konak.

Re.ı·im: 36

-

Er�ıırum 'da Ermeni/er'in wıktık/arı binalarda Müslüman cesetlerini

inceleyen Alman yazarı Dr. Weiss, A vusturyalı yazar Dr. Stein ve Türk tarihçisi A hmet Refik (Altınay) Bey.

Resim: 37

-

Erzurum 'da Ermeniler tarafından boğazlanmak suretiyle öldürülen Türk çocukları.

Resim: 38 · Erzurum 'da Ermeniler'in tahrip ellikleri Saray harabesi.

Resim: 39

-

Erzurum 'da Ermeniler'in 300 kadar Müslümanı içerisine doldurup yaktıkları Resul Bey'in konağı.

Resim: 40 - Anne ve babaları Ermeniler tarafından öldürülen müslüman çocukları.

Resim: 41

-

Erzurum 'da Ermeniler tarafından yakılan hükümet binası.

Resim: 42 - Erzurum 'da Alman yazarı Dr. Weiss ve A vusturyalı yazar Dr. Stein, tarihçi Ahmet Refik (Altınay) Bey ile birlikte Ermeniler tarafından öldürülerek kuyulara doldurulan masum Türkleri seyrederlerken.

Resim: 43 - Erzurum 'da tahrip edilen mahallelerde Rııs esirleri ı•e kud111/arı.

Resim: 44 - Erzurum ve civarında Karaköse 'ye kadar Ermeniler 'iıı kaçırdıkları ve namuslarına tecavüz. ettikleri Müslüman kadın ve kızları.

Resim: 45 · Erz.urum 'da Ermeniler tarafından öldürülen Müslüman cenazelerini defneden sıhhiye grubu.

Resim: 46 - Er;:.urunı 'da ciğerleri çıkartılmak suretiyle öldürülenlerden bir salıııe.

Resim: 47 - Erzurum - Ilıca yolu üzerinde Ermeniler tarafından tenasül uzvuna şiş batırılmak suretiyle öldürülen bir Türk.

Resim: 48 - Ermeniler tarafından alevler içinde bırakılan Hasankale.

Resim : 49

-

Hasankale 'de Ermeniler tarafından baltalarla öldürülen müslümanlar.

Resim: 50 · Hasankale 'de öldürülen kadııı ve çocuklar.

:.ı:

•

Resim: 51

·

Ermeııiler'in Sarıkamış 'ta çalıştırılmak baluıııesiyle Er�urum 'dan toplayıp götürdükleri ve Erzurum - Hasaııkale yolu üzerinde öldürdükleri Müslümanlar.

Resim: 52

-

Kıırs 'ıa hirhirleri11e hağ/mıarak .feci hi r sıırct tı'

Ermeniler ıarajindwı üldürülrn Türkler.

Resim: 5.l

-

Kars'ıa l'.mıe11iler ıamfmdmı iildüriile11 Mlislii111ıı11 esirleri 11uklede11 Türk sılılıiye birliği.

Resim: 54 - Sarıkamış - Kars yolu üzerinde Ermeniler ıaraf111dmı kafası ta�·la ezilerek öldürülen bir Türk.

Resim: 55 - Ermeniler'iıı Kars 'ıa yaktıkları Türk maluılleleri.

Resim: 56 - Sarıkamış 'ta Ermeniler'in öldürdükleri bir Türk.

Resim: 57

Sarıkamış 'ta Ermeniler tarafından gözleri oyularak feci surette öldürülen bir Türk köylüsü.

-

Resim: 58

Resim: 59

-

-

Kars'ıa Emıeııiler'iıı yaktıkları cami ve çar�·ı.

Kars'ıa Ermeniler ıarafmdan öldürülen Türk esirleri.

Resim: 60 · Kcırs'ıa 22. Seyycir Hasıahfıne 'de ıedaı•i gören yaralı bir Türk kadmı.

Resim: 61

·

Kars'ta ayakları başlarına bağlanarak Ermeniler tarafından öldürülen masum Türkler.

Resim: 62

-

Kars 'ta bir eve doldurularak yakılan Müslüman kadınlardan birisi: Yüzü ve vücudu yanmış olduğu halde

22. Seyyar Hastaluine 'de tedavide.

Resim: 63

-

Kars'ta Ermeniler'in şehit ettikleri Türkler'in sıhhiyeci/er tarafından defni.

·

Resim: 64 · Erıneniler'in yaktıkları Kars çarşısı.

Resim: 65 - Alıılkelek civarında Okam Müslüman köyünde Ermeniler tarafından yapılan mezalimden: Yüzlerce cesetlik bir sahne.

Resim: 66

-

Karnıııda ateş yakılmak, yüz leri soyulmak, burunları kesilmek suretiyle Ermeniler tarafından öldürülen Türkler.

Resim: 67

-

Ermeniler tarafından burunları kesilmek, bıyıkları yu lumıuık ,

karınlarında ateş yakılmak suretiyle öldürülen Türkler.

Resim: 68 - Ermeniler tarafından kafaları ve kolları kesilmek suretiyle öldürülen Müslümanlar.

Resim: 69

-

Karnında ve yüzünde ateş yakılmak suretiyle Ermeniler tarafından şehit edilen masum bir köylü.