İsmail Otar - Cafer Seydahmet Kırımer'in Günlüğü 1954-1960 by Türkçü Betik

Cafer Seydahmet KIRIMER'in

GÜNLÜGÜ 1954-1960

Hazırlayanlar

İsmail OTAR - Ömer ÖZCAN

2003-Ankara

İsmail OT AR Tarih ve Kültür Serisi Nu:

ISBN:

975-92041-0-X

Aralık 2003 1.000 adet basılmıştır.

İsteme Adresi Eti Caddesi No: 78 Polatlı/ANKARA

0.312.623 32 72

UYUM �ANS Tel: 0312.229 39 72 •ANKARA

mail: uyumajans@uyumajans.com.ır

İÇİNDEKİLER Cafer Ağabey Hakkında .. . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I Cafer Seydahmet Kmmer . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........ .. . . . . . . . VII .

Günlük

1 954 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... .... . ........... . . . . . . . . . , ............ l 1 955 41 1 956 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........... 95 1 957 1 33 1 95 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 7 1 1 959 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . ....... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 93 1 960 . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . ..... . . . . . . . . . ....... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... . . . . . . . . . . . . 205 Resimler . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . ... . . ... . . . . . . . . . . . . .. . .. . . . . . . . . . . . . . .. . .. . . . . 209 Dizin . .. .. ..... . .. .. .......... . . . .... . .......... . . . . . . .. . . . . . . . . .. . . . ... . ... . . . . . . .. ... . 2 1 9 · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ······· · · · · · · · ·· · · ······ · · · · · · ···· ······ · · · · · · · ·· · ·········· · · ·

· · · · ··········· ··· · · · ··· · ······ · ···· · · · ···· · · · · · · · · · · · · · · · · ··· · · · ···· · · · · · · · · · · · ······

Altınpark 23 Nisan Kültür Merkezi İşletme sahibi Ufuk BALOGLU'na Katkılarından dolayı teşekkür ederiz.

CAFER AGABEY HAKKINDA Türk dünyasının ayrılmaz parçası Kırım'ın yerli halkı olan Türk ler, insanlık tarihinin en büyük facialarına maruz bırakılmışlardır. İşte bu felaketlerin içinde, bunları görerek ve yaşayarak yetişmiş olan Ca fer S. Kırımer hayatı boyunca, kendini bu üzüntülerle mücadeleye ver miş bir idealist idi. Kendisi, bütün tahsil müddetince ve sonraki siyasi hayatında Kırım Türkleri'nin feci kaderini ıslah imkanlarıni, Kırım'ı Türklüğe yeniden kazandırma çarelerini aramıştır. Biz kendisi i le 2 1 Eylül 1 930 tarihinde tanışmıştık. M ünasebetle rimiz, vefat tarihi olan 3 N isan 1 960'a kadar devam etti. Fakat, bu ta rihten sonra da onun yolundan ve izinden ayrı l mamı z elbette bahis konusu olamazdı; devam etti ve edecektir. Her vakit üstünde durduğu esaslardan biri "B ir sayfalık bir yazı saatlerce konusmaktan daha değerlidir." fikri idi. Biz de buna dayana rak Kırım hakkında kütüphanemizde halkın bilmediği ne varsa onları, mümkün o lduğu takdirde neşre karar verdik. Kendisinin yıllık muhtı ralarından işe başladık. Evvela, vefatından önceki 7 senenin hazırlan ması planımıza uygun düşlü. Kısmet o lursa, 1 920'den itibaren bütün muhtıra ve mektuplarını neşre çalışacağız. Ayrıca, bir arkad aşımız da "Cafer Seydahmet Kırımer" hakkında bir kitap hazırlama çalışmaları na baslad ığını bizlere müjdeledi. B u nlar ve henüz neşredilmemiş el yazması bazı eski kitaplar yayınlanırsa Cafer ağabeyin ruhunun kıs men rahatlatacağını ummaktayız. Cafer Kırımer Yüzde yüz Türk milliyetçisi , Türk B irliği taraftarı ve Kırım aşkıydı. Hayatı bu konudaki çalışmalarla geçmiştir. Türk Birliği idealindeki en büyük tesirin İsmail Gaspıralı'dan intikal ettiği ne şüphe yoktur. Şahsen çok terbiyeli, nazik, kamil bir insandı. Gayet ihatalı ve basi retli düşünürdü. O, insanların, şahsi arzu ve endişelerden uzak kaldıkla rı, bunları yenebildikleri nispette, cemiyete, insanlığa faydalı olabilecek lerine kani idi. N i tekim, Nevzat Bey ' e (Eski Ankara Valisi Tandoğan) yazdığı 27 Şubat 1 940 tari hli mektubunda, bu hususu: "... Her tarihi iş, her yüksek eser, şahsi endişelerin üstüne çıkabilmiş olan ruhların mah sulüdür. Hatta, fikirlerin, hak ve hakikati tam bulabilmeleri de bu endi şeden tecerrüd edebilmeleri ile mümkün oluyor." şeklinde izah etmiştir.

O, insanlığın baskı rejimleriyle değil, tabiatın bahşettiği hür irade ile yaşayabilip gelişebileceğine inanırdı. Bu sebeple, nerede ol ursa ol sun, diktatörl üğe ve emperyalizme karşıydı. Hitler, daha Çekosla vakya 'yı. işgal ettiğinde, Emel Mecmuası'nda bu işgalin Hitler Dikta törlüğü'nün sonunun başlangıcı olduğunu ileri sürmüştü. İkinci Cihan Harbi 1 Eylül 1 939'da başlamıştı. Hemen ertesi günü, 2 Eyl ül 1 939' da Edige Kınmal'a yazdığı mektupta: "Harbin mesulü, yalnız Hitler de ğil; Hitler ve Stal in'dir." "İnsanlık ve halk cephesi, hakiki sulhe bu iki düşmanı tepelemekle ve ezmekle u laşacaktır." ve Mir Yakub B ey'e gönderdiği

Aralık

1 9 39

tarih li

mektupta

şöyle

diyord u:

" ... Bilirsin ki bizim idealimizin, (Türk birliği) tahakkuku için, yalnız komünizm yıkılması için değil, hangi renkte o lursa olsun Rus emper yalizminin yeniden hayat bulmaması" şarttır. O, İkinci Cihan Harbi 'nde A l manya'nın yenileceğine daha baştan kani idi. Fakat, Rus emperyalizminin de dağılması gerektiğine ve bu nun da tahakkuk edeceğine inanıyordu. Mısır'da Yusuf Ural giray kar deşimize yazdığı 10 Mart 1 940 tarihl i mektupta: "Biz, insaniyetin yal nız Al manya'nın hak ve adalet tanımayan kaba siyasetinin değil, bil hassa Sovyetler belasının da yıkılmasıyla mesut günlere kavuşacağına kaniiz ve bunun tahakkuna da emniyetle inanıyoruz." demekteydi. A.B.D. İkinci Cihan Harbi'ne gii·iş sırasında, İngiltere, Fransa, Belçika ve Hollanda'dan ve sonra da Portekiz'den müstemlekelerini tasfiye etmeleri taahhüdü aldığı halde Rusya'ya yeni koloniler ve peykler bağışlamakta mahzur görmemiştir. Tannu Tuva, Sahalin'in yarısı, Karelya, Estonya, Letonya, Litvanya, B ucak ve Lehistan'ın bir kısmı Rus emperyalizmine hediye edilmiş veya onun emrine veril miş; Polonya, Çekoslavakya, Roman ya, Bu lgaristan, Arnavutluk, Macaristan ve Doğu Almanya Rusya'nın hükümranlığına terk edil miştir. Ama sonunda "insan yaratı lışına aykırı o l an" komünizm yıkılmış, Rus İ mparatorluğu kısmen dağılmıştır. Bu vesile ile şunu da belirtelim ki Rusya, Rus Hükümranlığını sonsuz bir kuvvet halinde yeniden ta hakkuk ettirmek için en sinsi çalışma devresine girmiş bulunmaktadır. Her fırsattan , en ince usullerle faydalanmağa çalışmaktadır. Bunu ön leyecek yegane çare, Türk Dünyası'nın bir a n evvel en uzak görüş ve siyasetle topluca gereken maddi ve manevi kuvvetle kendi mil l i görü şünü yürütebil mesidir.

Bu hususla Cafer Bey'in 3 Eylül 1 94 1 tarihinde Sabri Arıkan'a· yazdığı mektupta şöyle denmekted ir: "Siyasette dost yoktur. Milli da valarda dosta değil, kendine dayanı l ı r." "Devletlerin mevcudiyetleri bu kavimlerin kuruluş ve bünyelerinin dayand ıkları prensiplerin e hemmiyeti, bence, müsel lah kuvvetlerinden daha büyüktür. Bundan da korkunç olanı, milletlerin cihanı n tekamül üne engel olmalarıdır; bu takdirde, tarih ve tabiat, onları, mahva sürükler." "Sovyet Rusya, tari hin mahkum ettiği emperyalist Rusya'yı ayakta ıuımağa çalışmakl a kendi mezarını kazd ı .... Hiıler Almanyası da eski

Pancermenizm taassubunu daha müfrit bir iman haline getirerek ve bunu ancak kuvvete isıinad etıirerek cihanın manevi tekamülünü hiçe saydığından dolayı neticede el i m bir çıkmaza sapıp kalacaktır." "Rus inkılabının ci hanın tekamül üne nispet b i r tesiri olmadı mı?Menfi neticelerinin aksülamellerinden müspet faideler görül ecek tir. H itlerizm, cihanın tekamülünü istifdah etmiyor mu? Evet; fakat, o dileğe, ne yalnız kuvvetl e ne de dar, müfrit taassubuyla varılır..." "Bence, Bolşevizm ne kadar Hillerizm de, tecrübe ile yoğru lmuş, olgun, muvazeneli fikirlerden ziyade, taassup halinde tebellür etmiş müfrit hayallerin ifadeleridir." "Almanya ' nı n, Rusya' nın batısını işgal etmeleri üzerine, Rus ya'nın madde ve insan kaynaklarından mühim bir kı.>mını kaybetmesi dolayısıyla Rusl arın bu eksikliği Türk ellerinden temi n ettiğini ve bu nun çok garip neticesini şöyle bel i rtiyor. Rebii H ikmet B ey'e yazdığı 1 6 Ocak 1942 tari hli mektuptan: "Bolşeviklerin, devletin, halk ve ordularının iaşe imkanları bizim el lerden temin ediliyor... Almanlar, karşılarında bizimkileri buldukların dan dolayı mütehevvirler. .. İngilizlerle Amerikalılar da Rus mukaveme tini Ruslara mal ederek onlara müteşekkirler." Alman işgali sırasında, Kırım Türklerini, hem Almanlar hem de Ruslar imha ediyordu. Cafer Bey, bu facia karşısında fevkalade sarsıl mıştı. 15 Ocak 1942'de Sadri Maksudi Bey'e yazdığı mektupta bu hu susta şunları zikr etmiştir: "... Kırım, yalnız kendi varlığının cezasını çekmiyor. .. Türklüğün bir parçası olması ve milli imanın en heyecanlı, en azimli ve i radeli bir kaynağı bulunması da onun kandan ve ateşten geçirilmesine sebep oluyor." Harp sırasında, bir ara, B atlık devletlerinin "Litvanya, Letonya ve Estonya"

savaştan sonra müstaki l olacakları söyleniyordu. Cafer

III

Kırımer, Reb i i Hikmet Bey'e yazdığı 16 Ocak 1942 tari h l i mektupta şöyle demektedir: "Eden Efendi (İngi liz Dışişleri Bakanı), Bolşeviklerin Ballık mem leketlerinin istiklallerini tanıyacaklarını müjdeliyordu. B iz, istiklfılle ri nden vaz geçtik; acaba onlar bizim halkın imha edilmesinin önüne geçemezler mi?" O vakit Rusya 'nın müttefiki olan, "İnsan Hakları" konusunda baş ka hiç kimseye söz hakkı tanımayan, her hususta kendi lerini üstün gö ren devletler, 18 Mayıs 1944'te Kırım'daki bütün Türklerin ve aynı sı ralarda Kafkasyalıların bebeklerden bunak ihtiyarlara kadar harp suç lusu sayılarak hayvan vagon larıyla sürüldükleri, bun lardan müh i m bir kısmının hastalık ve açl ı ktan kırıldığı zaman bile ağızlarını açıp tek cümle ile "İnsan Hakları"ndan bahs etmediler. Cafer Bey, gene aynı mektubunda şöyle demektedir: "Ne yazık ki kendi mukadderatlarını koruyabilmekten aciz olan milletlere başkalarından hayır gelmeyeceği hakikatini pek acı olarak bir daha anlamak ıztırabında kaldık." Sürülenlerden hayatta kalanlardan bir kısmı, sonradan, kendi ana yurtları Kınm'a binbir güçlükle döndüklerinde dahi, onları süren Ruslar ve bilahire Ukraynalılar bu hak sahiplerine evvelce çalınmış olan ev ve topraklannı geri vermemişlerdir. Halbuki, çalınan malın sahibine geri verilmesi Roma hukukunun ve bugünkü medeni hukukun temel prensi bidir. Anayurduna yeniden göçüp gelenler, vaktiyle kendilerinin doğdu ğu, oynadığı, uyuduğu evlerini geri almak değil, onun kapısından içeri bile sokulmamışlardır. Halen dahi, Ukraynalılar ve Ruslar, Kırım'a, dı şardan Ruslarla diğer yabancıları getirip yerleştirmek için yer, para, tar la, i mkan buluyorlar; fakat, iş Kırım'ın asıl sahibi olan Kırım Türkle ri'ne gelince hiçbir i mkan bulunmuyor. Bu hareket, bir millete, bir hal ka, toplu işkence ve imha (genosid)nın açıkça devamından başka bir şey deği ldir. Neredesiniz İnsan Haklan savunucuları?... İşte siyasi mürşidim Cafer Ağabey, bu acılara dayanamayarak 3 Nisan 1960'ta vefat etti. Arkadaşlarının hepsiyle, bu meydanda bizim le de çok uğraştı. İnşallah bizi affeder. Allah rahmet eylesin, mekanı cennet olsun ... B u kitabın hazırlanmasında en büyük zahmet Ömer Özcan Bey kardeşimize düşmüştür. Kendisine en derin şükranlarımızı, yardımı dokunan diğer arkadaşlarımıza da sonsuz teşekkürlerimizi arz ederiz. İsmail OTAR 8. 1 1.2003-Erenköy iV

CAFER SEYDAHMET KIRIMER Sovyetler'in Kırım'a egemen olmal arından sonra muhacerette Kı rım Türkleri nin siyasi önderi durumuna gelen Cafer Seydahmet Kırımer siyasi ve kültürel faaliyetleri bakınundan dikkat çekici bir şahsiyettir. Onun hüzün dolu hayat çizgisi Sovyet Mahkumu Türklerin çile dolu ömürlerinden farklı değildir. Cafer Bey, 1 934 tari hinde kabul edilen soyadı taşıma kanununa göre seçtiği soyadını (er) eki ile doğuş bölgesine bağlamıştır: Kı nmer, 1889 senesinin 1 Eylül günü Kınm civarında bul unan Kızıltaş köyün de zengin ve asil ruhlu bir ana ve babadan dünyaya gelmiştir. 1905 yı lında Reşit Mehdi ve Hasan Sabri 'nin önderliğini yaptıkları inkılapçı bir gençlik, Kırım'da faaliyete başlamıştı. B unlar "Vatan Hadimi" a dında bir gazete çıkardılar. Çarlık yönetimine karşı açık ve kati bir va ziyet aldı lar. Bu dönemin gençliği, hakka, hürriyete, adalete önem ve ren bir i dare kurmadıkça Rus olmayan milletlerin Çarlık yöneti mi nin Ruslaştırma siyasetinden kurtulamayacakları ve mi l l i , medeni kalkın malarına fırsat verilmeyecekleri kanaatinde idiler. B u inançla bu yöne timin yıkı l ması yolunda mücadele etmişlerdir. Bu gruplar eğitim ve toprak meselelerinde topluma fayda temini için gayret göstermişseler de dönemin şartlan bu inkılapçıların milli-medeni muhtariyet yoluna bile girmelerine imkan vermedi ve Kınm Türkleri arasında bir teşkilat kurulamadı. K ınmer çocukluk dönemini ve ilk tahsil çağını Kınm'da geçirmiş tir. B abası onu Yalta'dan vapurla İstanbul'a geti rmiş tavsiye üzerine Şehzadebaşında bulunan Numunei Terakki Mektebi'ne vermiştir. Bu rada küçük bir i mtihan sonunda ilkokulun son sınıfına alındı. İstan bul'da tanıştıkları ve Harp Okulu'nda tahsilde bul unan H afız Muhte rem Efendi Kırımer'in Tıp tahsi l i için yetiştiri l mesini babasına tavsiye etti. B abası sonradan Tıp tahsili için ısrarcı o l muştur. İlkokulu bitir dikten sonra aynı okulun rüştiye kısmına geçmiştir. 1905 yılında Rus ya'da meydana gelen buhranı Yalta'da gördü. 1 906 yılında ailesi nin karşı koymasına ve onu tüccar yapmak arzusuna rağmen sahte pasa portla K ınm'dan İstanbul'a kaçtı. Karaköy nhtınunda onu tanıyan bir arkadaşının adıyla seslenmesi üzerine hüviyeti anlaşılarak hapsedildi. v

Bir

tanıdığının

kefaleti

üzerine

serbest

bırakıldı.

1906

yılında

Şehzadebaşı' nda Kantarcılam nakledilen eski okulunun l i se birinci sı nıfına kayıt olundu. 1908 yılında Kırım'da tatilini geçirirken İstan bu l'da meşrutiyet hareketinin meydana geldiğini öğrendi . 19 10 yılında İstanbul Sultanisi'ni bitirerek Kırım'a döndü. Köyünde kısa bir müd det kaldı. Bütün Kırım'ı dol aştıktan sonra, 5 Ekim 1 9 1 O'da Akyar'dan İstanbul'a hareket etti. Çelebi Cihan ve arkadaşlarına Kınm'daki te maslarını özetledi. Onlardan İstanbul'daki havadisleri aldı. B urada Kafkasyalı Celal Korkmazof ve Ayaz İshaki i l e tanıştı. 1910 yılında İstanbul Ü n i versitesi Hukuk Fakültesi'ne yazıldı. Kırım'da bu tarih lerde 1909 yılından itibaren milli temele dayanan siyasi teşkilatlanma ya önem veren yeni bir öncü grup teşkil etmişti. Kınm'daki faaliyetle rinde ilk adımda mi l l i - medeni muhtariyet ve sonuçta bağımsızlığa gi den yolu açan öncü grubun l iderleri Çelebi Cihan i l e Cafer S eydahmet idiler. Lise öğrencisi iken Türk yazar ve şairlerin hürriyet havasiyle dolu yazılarını ve şiirlerini okumuş ve bunl ardan faydalanmıştır. İstanbu l ' a gelen Hasan Sabri v e Yusuf Akçura'dan öğrend ikleriyle Türk alemi ve Türklüğün durumu hakkında aydınlanmıştır. 1908 yılında, Çelebi Cihan, Alim Seyit, Abdülhakim, Abdurrahim Sükuti ile birlikte İstan bul' da "Kırım Talebe Cemiyeti"ni kurmuşlardır. Fakat mücadeleleri için bu cemiyetin kafi gelmeyeceğini anlamaları üzerine Yakup Kerçi, Ahmet Şükrü ve Çelebi Cihan' l a birlikte, 1990 yılında gizli bir teşkilat olan "Vatan Cemiyeti"ni kurmuşlardır. Kırım' da medreselerin, dini idarenin yen i l eştirilmesi, vakıf i daresinin ele alınması gibi konularda İstanbul'da yazdıkları b ildirileri gizli o larak Kırım'a gönderip halk a rasında yaymaya başlamışlardır. 1 909 yı l ı sonlarında Kırım' dan İstan bul ' a gelen büyük Türkçü İsmail Gaspıralı'yı boğazda Tarabya'da ar kadaşlarıyl a törenle karşıladı. Gaspıralı, kendilerine ilmi çalışma tav siyesinde bul unmuştur. 1 9 10 yılında Türkistan' da meydana gelen deprem münasebetiyle Türklük şuuru ile İstanbul'da yard ı m kampanyası açıyorlar. Cafer Seydahmet geniş halk kitlesiyle teması bu olay vesilesiyle başlamıştır. V efa Lisesi ' ni bitirdiği sene yaz içinde K ı n m ' a gittiğinde öğretmen ve münevverlerle toplantılar yaparak halk içinde çalışma programını tes pit etmişlerdir. Bu onun Kının' da i l k siyasi faal iyetidir. Kırımer İstanVI

bul'da bu tarihlerde Şahab Nezihi takma adıyla "Yirminci Asırda Ta tar Mi l l eti Mazlumesi" i s miyle bir eser yayınladı. Bu kitabında zorba Çarlık idaresine şiddetle hücum etmişti. Rusya'nın İstanbul'daki sefiri Çarikof, kapitülasyonl arın verdiği i mtiyaza dayanarak, bu kitabın ya zarının kendilerine teslimini istedi. Dönemin İttihat ve Terakki hükü ıneti, Türkçülüğü korumakta olduğundan bu talebi "Tanin" gazetesin de haber olarak neşrettirerek, eserin yazarını uyarma yolunu seçti. Du rumdan haberdar olan Cafer Seydahmet arkadaşı Cihan'ın yardımı ile kısa sürede hazırlanarak

10 N isan

1 91.l 'de gizlice Paris'e kaçtı.

Sorbon Üniversitesi Hukuk Fakültesi'ne yazılarak aynı zamanda gaze tecilik ve sosyal i l i mler derslerini takip etti . Paris'te Senyobos'un "Rus H ükümeti veya Kamçı Sal tanatı" eseri ni türkçeye tercüme ede rek İstanbul' da bastırdı. 1 91 3 yılında Avrupa'da siyasi durumun gerginleşmesi üzeri ne harp halinde Kınm'a d önmek ve milli teşkilatı kuvvetlendirmek kara rını vermiştir. 1 9 1 4 yılında 1. Dünya Savaşı 'nın başlaması üzerine sonbaharda Türkiye üzerinden Odesa'ya geçti. Halil Çapakçı ve Ah met Özenbaşlı ile görüşerek i nkılap çıkması halinde Kırım'da yapıla cak işlerin tespiti yapıldı. Kmm'a döndükten sonra Akmescit'te Çele hi Cihan ve diğer yakın arkadaşları i l e b irlikte inkılapçı, giz l i bir teşki

lat kurma kararı almışlar ve uygulamışlardır. Bir yıl sonra Mosko va'ya gitti ve 1 916 yılında Petersburg Hukuk Fakültesi'nin son sınıfı na yazıldı. Rus ordusunda askerlik hizmeti için çağrılıp yedek subay oku luna alınarak, Odesa'daki ihtiyat fırkasına gönderi ldi. Eğitimini tamamladıktan sonra gönderildiği Besarabya'da "Mi l l i Duygu" hika yesini yazdı. 1 9 1 7 yılında Rus İhtilali' nin çıkmasından ve ordunun dağılmasın dan faydalanarak Besarabya cephesinde asker olan Kmmer, izin ba hanesiyle ayrılarak Kmm'a dönerek Odesa' ya geçmiş burada Çelebi Cihan ve Ahmet Özenbaşlı ile bul uşmuştur. Temas kurduğu arkadaş larından Çelebi Cihan'ın Başmüftülüğe, kendisinin V akıf İşleri Mü dürlüğü'ne seçi ldiğini öğrenmiştir. Seçimlerin bu şeki lde sonuçlanma sı kurdukları gizli teşkilatın faaliyetleri neticesinde o l muştur. Kmm'ın geleceğine hakim olabilmek ve m i l l i birliği tesis edebil mek için, ka leme aldığı nizamname i l e Kınm'ın her tarafından mahalli komiteler kurulmuştur. Öğretmen, hatip ve i mamlar i mtihandan geçirilmişler, VII

Kırım Türklerinin vakıf toprakları ele al ınarak halka dağıtımı gerçek leştiri lmiştir. Rusya'daki ihtilalin memleketi anarşi içine düşürmesi, Kırım' daki münevverleri yeni teşebbüslere sevketti. Kırı mer seçim kanununu, ku rulacak cumhuriyetin anayasasını hazırlad ı . Kerson ' daki Kınmlı süva rileri Kırım'a getirdi. Çelebi Cihan ve arkadaşları ile birlikte, Kırı m ' ı n Rusya'dan ayrılarak M i l l i kurultay v e hükümetini kunnak hazırlık v e faaliyetlerine başladılar. B u çalışmalarında Bolşevik v e sosyal demok ratlarla deği l , inkıl apçı sosyalistlerle birlikte hareket etmek kararı al mışlardır. Çünkü inkılapçı sosyalistler, Rusya'nın federasyon esasında kurulması, milletlere mülki muhtariyet tanınması tezini savunmakta idiler.Toprak meselesindeki fikirleri kendi görüşlerine yakın gelmekte idi. İşbirliğinde herhangi bir Rus partisi içinde erimemek fikri hakim idi. Bu arada ilk işi olarak 20 Mart 1 9 1 7 ' de Akmescit'te Kınm' ın bü tün şehir, kasaba ve köylerinden gelen 1 500 halk temsilcisi bir kongre aktederek, 45 kişi lik "Kırım Müslümanları İcra Komitesi"ni seçmiştir. Kongre seçtiği icra komitesine, derhal yapılması gereken mühim işle re, ileride yapılması icabeden işleri devrederek dağılmıştır. 1 9 1 7 yılının Mayıs ayında Moskova' da yapılan "Rusya M üslü manları Kongresi"ne Kırım heyeti başkanı olarak katıl mıştır. Bu kongrede, Kırım temsilcilerinin de savundukları mill i-mahalli muhta riyet sağlanması taraftarlarının tezleri çoğunlukla kabul olunmuştur. Rusya'da ihtilale doğru bir gidişin görülmesi üzerine Kırım'da kuv vetlerin bir noktada toplanarak anarşinin önlenmesine kadar, kendi ge leceklerine sahip çıkabilmek ve bunu seçi mli merkezi bir teşkilata bağlamak ve bu sayede merkezi Rus hükümetinin mevcut ol ması ha linde daha önemli rol oynamak, olmadığı takdirde geleceğin tayininde etkili olabilmek gayesiyle Kırım Türklerinin "Kurultay"larını topla ması gerektiği hususunu Çelebi Cihan'a açarak mutabakat sağlamıştır. Bütün bunların cereyanı esnasında yayın organları M i l let gazetesinde makaleler yazmaya devam etmiştir. 8 Eylül 1 9 1 7 tarihinde Ki ev' de toplanan faderalistler kongresine Kınmer' i n başkanlığında bir Kırım heyeti katılmıştır. Bu münasebetle Ukrayna meclis başkanı ile yapılan görüşmelerde, Ukraynalıların yayınlayacakları bildiride "Kının Kınm l ılarındır" esasının tanındığının ilan edileceği bildirilmiştir. Kının Müslümanları İcra komitesi derhal çalışmalara başlayarak umumi vırı

Rusya Kurucu mecl isine gönderi lecek iki delegenin seçimi için iki de recel i esasa dayanan seçim statüsünü hazırladı ve buna dayanarak bi rinci seçmenler seçi ldi. Y i rmisi kadın olmak üzere, 200 kişiden ibaret olan i lk seçmenler. i lk toplantılarını 1 Ekim 1 9 1 7'de yaparak delegele rin siyasi vasıflarını tespit ettiler.

2 Eki m' de yaptıkları ikinci top

lantıda ise, Rus mec l isi mebusanı açıl madan evvel , Kırı m'da Tatar parlamentosu nun açılmasının ve bu işlerle meşgul olmak üzere b i r komisyon seçilmesini kararlaştırdılar. Kırım'da bağımsız bir devlet kurmak olan bu çalışmaların taktiği, olayların gel işine göre tertibat almaktı. Bir taraftan Rusya'daki dahili ve siyasi durumun gelişme sey ri, diğer taraftan Kırı m'daki halkın uzun yıllar siyasi faali yetten uzak kalmış o l ması ve bilhassa Kırım'ın jeopo l itik durumuna Rus sosyalist ve inkılapçı partilerin vermekte oldukları önem, siyasi faaliyetin son derece dikkatle yürütülmesini ve olaylara uygun bir seyir takip ettiri l mesini mecburi kıl makta idi. Bu arada bi lhassa, mevcut şartlar dolayısıyla, ileride yapılacak sulh konferansı esnasında, Kınm'ın mukadderatının büyük bir tehlike ile karşı laşabileceği düşüncesiyle Kırım'da bağımsız bir hükümet meydana getiril mesinin öncelikle gerçekleştiril mesi için milli kurulta yın toplanması kararlaştırıldı. Bu maksatla 1 7 Kasım 1 9 1 7 tarihinde seçimlere başlandı. Seçimler, 20 yaşını bitirmiş kadın ve erkeklerin katılmasıyla ve gizl i, eşit oy esasına göre yapıldı. Bu suretle "Kırım Müslümanl arı İcra Komitesi", 26 Kasım 1 9 1 7'de Kurultay'ın toplan masııu gerçekleştird i . Kendisine veri len milli görevi sekiz aylık bir ça lışmadan sonra mil let tarafından seçi lmiş delegelerden müteşekkil bir kurultaya devretti. Kurultay, Yalta bölgesinden 24, Akmescit bölgesinden 1 9, Kefe bölgesinden 1 6 , Gözleve bölgesinden 1 1 , Perekop bölgesinden 6 ol mak üzere toplam 76 delegenin katıl ı mıyla 26

Kası m

1 9 1 7 ' de

Bahçesaray'daki tarih i "Han Saray"ına Gök Bayrak dikilip açılarak divan odasında toplanıldı. İ l k oturum en yaşlı üye Hacı Ali Efend i ' ni n başkanlığında açıldı, divan heyetinin seçimine geçildi. Divan başkan lığına Çelebi Cihan, Cafer Seydahmet, Abdülhakim H i l mi ve Şefika Gaspıralı seçildiler. Kı nın Halk Cumhuriyeti'nin bir an evvel i lan edil mesinde, Kırım dışında cereyan eden bazı olayların tesiri olmuştur. Bilhassa BolşevikIX

!erin Karadeni z'd eki Rus filosunu yavaş yavaş ele geçirmeleri ve 1 4 Ekim'de Ukrayna'nın bir bildiri i l e bağımsızlığını i l an etmesi önemli olaylardandır. Kurultay bu olaylar karşısında bir anayasa hazırlaması işini ele al arak, Çelebi Ci han, Cafer Seydahmet ve Abl ayef'ten mey dana gelen bir komisyona bu işi havale etti. Komisyon "Esas kanunlar layihası" adı i l e hazı rladığı taslağı Kurul tay'a takd i m etti. Kurultay bu layihayı bazı değişiklikler yaparak 1 3 Aral ı k 19 1 7 tarihinde anayasa olarak kabul etti . Anayasanın 1 6 . maddesiyle "Kırım Halk Cumhuriyeti" i lan edildi. Başka bir madde ile, memleketin içinde bul unduğu sarsıntılı ortamda yeniden meclisi mebusan seçimlerinin yapıl masının büyük güçlüklerle karşılaşacağı ileri

sürülerek Kurultay

azalarının bir yıl

süre i l e

parlementoyu teşkil etmeleri kabul edildi. Kurultay'ın parlemento ha line gelmesiyle başkanl ı k divanının yeniden seçil mesi gerekti ve en genç üye Osman Kalgay'ın başkanlığında yapılan toplantıda Hasan Sabri Ayvazof, Cafer Ablayef ve Abdülhakim H i lmi daimi reis o larak seçildiler. Sonra Kırım parlementosu anayasa gereğince icra organı başkanı olarak Çelebi Ci han'ı seçti. Çelebi Cihan da, kabine üyelerini tespit ederek parlamentonun tasvibine sundu. Parlamentonun onayla dığı kabinede Kırımer D ışişleri ve Milli Savunma Müdürü (Bakanı) olarak görev aldı. Parlamento bundan sonra aldığı bir kararla, Şubat 1 9 1 8 başlarında toplanmak üzere bir buçuk aylık bir tatile girdi. Sivastapol Bolşevikleriyle kahramanca dövüşen Kırım ' ın küçük Türk birliğine bizzat kumanda etti. Diğer taraftan Kırım Genel Kurmayını kurmak işi i le uğraşmıştır. Bolşeviklerle yapılan A l ma Savaşlarındaki mağlubiyet üzerine, Besarabya'daki Müslüman birliklerini Kırım' a getirmeye teşebbüs etti. Birliklerin komutanlığını Polonya Türklerin den General Süleyman Sülkeviç yapmakta idi. Kırımer, K.i ev ' e kadar gitti. Devam etmekte olan iç savaş, ihti lal ve anarşi her tarafa yayıl mıştı. Daha fazla ileri gidemeyerek Yekaterinoslav'a geldi. Burada fi kir ve ülkü arkadaşı Çelebi Cihan'ın şehit edildiğini öğrendi . Kırım'ı işgal eden üstün silahlı Bolşeviklere karşı kutsal kuruluş savaşına de vam edebi lmek için gizli ve çok tehlikeli yollardan Kafkasya üzerin den Türkiye'ye gel d i . Talat ve Enver Paşalarla görüştü. Bir müddet sonra A l man orduları tarafından geri alınan Kırım'a dönmeye çalıştı. Kurultay yeniden toplandı. Kurul tay, Almanlar tarafından yardım x

giirmeden Kınmer'in Kırım'a geleb ilmesini lemine çalışırken, diğer taraftan Cafer Bey de derhal Kırım'a dönme imkan lannı araştırdı.

( )sınanlı Devletinin emrine tahsis elliği ve üzerine Kuzey Türkleri nin tarihi gök bayrağını çektirdiği Sakız gambotu ile ve mücahitlerle dolu olarak Kırım'a döndü. Kurultay hükümeı kurma işini Kınmer'e teklif etti. Almanl ar'ın o diinenıde Rusya ile i l gi l i siyasetlerinde açıklık bulunmaması ve di ğer .-;iyasi

Siilkevi ç'in

fi i l i

sebepl erle

görevl endirilmesini

teklifi

kabul

lemin

eıtı.

etmeyerek

Süleyman

General

Süleyman

Siilkeviç tarafından teşkil edilen Kırım hükümetinde Hariciye Vekili oldu. General S korapatski idaresi ndeki Ukrayna'nın Kırım'ı ıoprakla ııııa katma emelleri nin gerçekleşmesi düşüncesiyle Kırım'ı i ktisadi

abluka altına al ması üzerine Dışişl eri Bakanı sıfatıyla Berlin'e giıti ve orada, Sadrıazam Talat Paşa'nın tarihi yardımı i le, Kırım'ın U kray

ııa'ya i l hakı üzerinde Alman hükümeıi ile anl aşmaya çalışan Ukrayna l l cımanı S korapatski'nin bu teşebbüsünü ve Kırım'a koydurduğu ikıi sa<li ablu kayı neticesiz bıraktırdı. Kırım'ın savaş sonunda barış konfe ransına karar verildi. Almanlar, Kırım'da Kırım Türkleri nin milli ordulannı kurmalarına imkan tanımakta idiler. 1 9 1 8 yılı sonlarında yenilen Almanl ar'ın Kı rım'ı boşaltmasından sonra bu Türk toprakları, Çarlığı temsil eden ve yeniden diriltmek isteyen ve galip devletlerden yardım ve teşvik gören Cicner:ıl Denikin ve Yrangel'in işgaline düşerek, kanlı hadiselerle kar �ılaştı. Sü leyman Sül keviç hükümeti bu sırada düştü. Kınmer, Babıali ve

iıtifak devletleri nezdinde Kınm'a yapılan haksızlı klan protesto et

ti. 1 9 1 9'da Türkiye'de mi l l i mücadeleyi yürütenlerle gi zli temaslarda

bulunan K ınmer, Damat Ferit Paşa hükümeti tarafından sınır dışı e <lil mesi üzerine siyasi faaliyetine Avrupa'da devam etti. Bu hadiseler sırasında ve bilhassa 1 920'de Kırım'ın son işgal ve istilasına başlayan Bolşevi klerin kanlı rejiminden sonra bir daha Kınm'a gidemedi, dışa rıda çal ı ş maya başladı ve ö l ümüne kadar devam etti. Kırım'ın yeniden işgali esnasında Kının Parlemenıosu'nun tam yetki l i temsilcisi sıfatıy la Türkiye ve Avrupa'da bulunuyordu. Bir müddet İsviçre'de bulunan

Cafer Bey, Lozan Konferansı sırasında İsmet Paşa ile temaslarda bu lunuyor, kulis arkası faaliyetleriyle Türkiye'ye faydalı ol maya çalış mıştır. Bundan sonraki hayali, 1 92 1 , 1 922 yıll arında Kırım'da meyda na gelen açlığa yardım sağlama, Rusya mahkumu milletlerin temsilciXI

leriyle kurduğu teşkilatlar vasıtasıyla davasını dünyaya tanıtma, il. Dünya Savaşı sırasında muhtel i f sebeplerle, Al manya ve Avrupa'nın diğer memleketlerinde bulunan Kırım ' lı kardeşlerine, o günün şartları içinde yapılabilecek yardımlar üzerinde çalışma, bu maksatla muhtel i f hükü metlerle temas etmekle geçti. Birçok yabancı dergi ve gazeteler de Kırım Davasını savunarak siyasi makaleler neşretti . Dönemin Ce miyeti Akvam'ına muhtıralar takd i m elli. Birçok memleketi dol aşarak, devlet adamlarıyla, siyasi şahsiyetlerle, temaslarda bul unarak mahkum Türklerin ve bil hassa Kırım Türkleri nin istiklal, hak ve davalarını an latmaya çalıştı . Bu rııeyanda, Polonya'nın Kızıl Ordu'yu yenen l ideri ve Prometre hareketinin kurucusu Mareşal Pilsudski ile yakın ve sa mimi dostluk kurdu. il. Dünya Savaşı sırasında Sovyetlere saldıran Al manya Rus mah kumu diğer milletlere olduğu gibi Kırım Türklerine de bağımsızlık hakkı tanımamıştır. Kırım Türklerine bağımsızlık hakkı tanımamak yanında "Kırım Türkleri Mi l l i Kurtu luş Merkezi " teşkilatının kurul masına da izin vermemiştir. Savaşın sonlarında en önemli mesele Av rupa'daki Kırımlı ve diğer Türk mültecilerinin durumudur. Avrupa'da bulunan sivil ve asker mültecilerin güney ve balı bölgeleri nde toplan maları sağlanmaya çalışıldı. En önemli konu ise bunların Sovyetlere geri iade edil melerine mani olmak ve Türkiye'ye iskan edilmelerini temin etmekti. Kırımer bu neticeleri temin etmek üzere Ankara'ya sık sık seyahat etti. Mülteciler Komitesi'nin başkanının yardımıyla mülte ci lerin Türkiye'ye gönderilmeleri Lemin ed ildi. Sovyetler'in 1946 yılında dünya kamuoyuna b i ldirdikleri Kırım Türkleri nin toptan tehciri ve 1 954 yılında Kırım'ın U krayna'ya bağ lanması hadiseleri n i dünya devletleri ve Birleşmiş Mi l letler nezdinde protesto ed ilmiştir. Türkiye dışında Kırım bağımsız davasını Roman ya'da, Dobruca'da ve Polonya'da yoğun çalışmalarıyla gündemde tutma başarısını göstermiştir. 1 930'da Müstecip Ülküsal tarafından neşredilmeye başlanan Emel dergisi ile temas kurmuş ve dergi çok geçmeden Kınm bağımsızlık da vasının organı haline gelmiştir. Yine Ülküsal'ın başkanı bulunduğu ve 1 16

şubesi

bulunan

"Dobruca

Hars

Birliği"

teşkilatı

yalnız

Dobruca'daki Türklerin sosyal ve kültürel kalkınmalarını temine çalış nuyor, aynı zamanda Kınm davasının faaliyet merkezi haline gelmiştir. Ülküsal bu çalışmalarında Kınmer i le işbirliğini daima devam ettirmişXII

tir. Buna benzer bir teşkilat Polonya'da kurulmuş ve aynı mahiyette ça lışmalarda bulunmuştur. Kınmer, ince bir siyaset ve içtimaiyat adamı olduğu kadar da kuvvetli bir yazardı. Türkçe gazete ve dergilerde pek çok yazısı çıkmıştır. Bilhassa Romanya'da çıkan ve Kının Türklerinin istiklal davasını on bir sene muntazaman ve aralıksız olarak yaymış ve savunmuş olan Emel mecmuasında pek kıymetli siyasi, içtimai, edebi yazılan ve hikayeleri neşredilmiştir. K ınmer, hayatının son beş yılınd a hastalığının artması sebebiyle Kırım davası ile eskisi gibi aktif olarak i1gilenememiş, Kının Milli Merkezi'nde görev alan arkadaşlarına önderlik yapmıştır. l 919 yılında evlendiği Hanife Hanım, çalışmal arında en büyük yardımcıl arından biri o l muştur. 3 Nisan 1 960 Pazar günü akşam 22 .00' le İstanbul'da beyin kana masından vefat etmiştir.

Xlll

1954

( 'ıı[a Seydahmeı Kırıma'iıı Günlüğü

20 Ocak 1 954 Çarşamba : İbrahim 1 Lami ' lere2 geldi , Tevfik Beyin 3 beni görmek istediğini söyledi. 2 1 Ocak 1 954 Perşembe: Sabah Tevfik Beye gittim. Paşanın4 Yusuf' tan5 malumat olup olmadığını sorduğunu söyledi. Edige ' ye6, Yusuf hakkında İbrahim Şükrü Otar (Bursa, 26.04. 19 13-İ stanbul, 1 8.02. 1986) Kınm'ın Bahçesaray civarından Türkiye'ye göç ederek Bursa'ya yerleşen bir ailenin çocuğudur. İ lk ve ortaokulu Bursa'da okuduktan sonra İstanbul ' da ticaret lisesini bitirmiştir. 1 934-1939 yıllan arasında Varşova'da Hukuk Fakültesi'nde okumuş, IT. Dünya Savaşı'nın başlaması üzerine tahsilini tamamlayamamış, İstanbul'da hukuk tahsili ile birlikte Yüksek İ ktisat ve Ticaret Okulu'nu bitirmiştir. Serbest avukat olarak hayatını kazanırken Kırımer'in en yakın siyasi çalışma arkadaşlarının arasında yer almış, öııırünün sonuna kadar milli meselelerle alakasını devam ettirmiştir. Lami Ataman, Cafer Seydahmet Kırımer'in kayınbiraderi olup, Galatasaray Lisesi mezunudur. Tevfik Bey, Milli Emniyet Hizmetleri mensubudur. Behçet Türkmen ( 1 899- 1 972), 1 95 1 yılından itibaren Milli Emniyet Hizmetleri Reisliği emrinde çeşitli görevler üstlenmiş, Tümgeneral rütbesinde iken 03.09. 1 953'te Reisliğe tayin edilmiş, 27.03 . 1 957 tarihine kadar bu vazifede kalmıştır. Bu görevinden sonra Hariciyeye intisap ederek Bağdat ve Stockholm elçiliklerinde bulunmuştur. Emekli büyükelçi ve Dışişleri eski bakanlarından İ lter Türkmen' in babasıdır. Yusuf Uralgiray ( 1 9 1 4-2 1 .06. 1986), Romanya'nın Dobruca bölgesinde bulunan Köstence'nin Toprakkale köyünde doğmuştur. Mecidiye Müslüman Semineri'nde bir müddet okuduktan sona 1 933'te Mısır'a giderek Kahire'deki El-Ezher Üniversitesi'nden mezun olmuştur. Kahire'deki Fransız Lisesi'nde Arapça öğretmenliği yapmıştır. Bu görev ile birlikte T.C. Kahire B üyükelçiliği' nin Arapça tercümanlığını da yaptı. Bir müddet Ankara'da DTCF'de Arapça öğretim üyeliğinde bulundu. Davetli olarak gittiği Riyad'da rahatsızlanarak vefat etti ve Medine'de gömüldü. Telif ve tercüme eserleri bulunmaktadır. Kınm'ın bağımsızlığını kazanması yolunda aktif olarak siyasi ve ilmi faaliyette bulunmuş, Kının Milli Merkezi'nin kendisine verdiği görevleri yerine getirmiş, milletlerarası toplantılarda Kınm'ı temsil etmiştir.

Cıı[er Sewlalı111eı Kırııııer'iıı Giiııliiğii

izahat verdim. Benim Sandru 7 ile kendilerini ziyarete gitmek istediğimizi bildirmesini ve ne zaman gelmemizi tensip edeceklerini sormasını Tevfik Beyden rica etti m. 22 Ocak 1 954 Cuma: Tevfik Beye telefon ettiysem de görüşemediğini söyledi, yann yine telefon edeceğim. Sandru ile High Life' ta8 görüştük. Ankara'ya gittiği mizde neler konuşacağımızı tespit ettik. Tevfik Beye hakkında söylediklerimden mütehassis oldu. 23 Ocak 1 954 Cu martesi: Tevfik Bey Paşanın buraya geleceğini söyledi. Üçe doğru İ brahim' lere gitti m. Edige ' nin gittiğinden beri yani en az üç ayda iki defa toplanmış olmalarından müteessir olduğumu söyledim. 9 Kırım Kültür Demeği ı o meselesini ·

Dr. Eclige Mustafa Kınmal ( 1 9 1 1 - 1 980), Kınm'ın Bahçesaray şehrinde doğmuştur. Yüksek tahsilini Polonya'da yapmıştır. il. Dünya Savaşı sırasında Kınm Milli Merkezi'ni (K.M.M.) temsilen eşi ile birlikte Berlin'e gönderilmiştir. Savaştan sonra da kaldığı Almanya'da felsefe doktorası yapmıştır. Sovyetler Birliğini Öğrenme Enstitüsü ve Paris Bloku'nda Kırım'ı temsil etmiştir. Enstitünün Türkçe yayın organı olan Dergi'nin mesul müdürlüğünü yapmıştır. Kınm ve Sovyetler hakkında kıymetli araştırmalar neşretmiştir. Sandru, Sovyet döneminde muhacerette siyasi faaliyetini devam ettiren Gürcü Milli Komitesi'nin üyesidir. Kınmer ile temasını muntazam olarak devam ettirmiştir. High Life, Beyoğlu'nda bulunan bir pastahane.

K.M.M.'nin düzenli çalışmadığından şikayetçi olmuştur. Türkiye'de yaşamakta olan Türk muhacir önderler Sovyetlere karşı yürüttükleri mücadelenin verimli yapılabilmesi için devlet kontrolünde çok özel bir yapılanma tesis etmişlerdir. Merkezlerde, idealinde samimi, Türkiye'ye sadakati denenmiş aydınlar aktif olarak görev yapmışlardır. Bk. Dr. Necip Hablemitoğlu, Kırım' da Türk Soykırımı, Ankara. 2003, s. 4 1 3-421 K.M.M .. Kırım ile alakalı bütün çalışmaların denetimi altında bulunmasına itina göstermiştir. Mensupları ara�ında fikri ve şahsiyetten kaynaklanan bölünmelere karşı olunması sebebiyle o tarihte İstanbul'da faaliyet

< 'ıı(er Sewlahmet Kırıma' in Giinliiğii

ıııüzakere etmiş olmalan nın isabetli olduğunu ve bunu sonuna k adar götürmeleri icap ettiğini izah ettim. Kınm'a 1'ıit teşekküllerin mutlaka merkeze bağlı bulunması icap ettiğini, aksi takdirde cephemizde ikilik olacağını, bunun işi mize zarar vereceğini söyledim. Altı buçukta eve geldik; Hüsameddin Bey' 1 geldi, umumi meseleler hakkında konuştuk, Memduh Sezer Bey Ankara' dan telefon etti . Türkiye' de tetkike gele11 bir Japon ' u n benimle giirüşmek istediğini söyledi. 24 Ocak 1 954 Pazar: on

Bu sabah on birde Japon Sefareti ' nden telefon ettiler. Yann ikide görüşeceğiz. 25 Ocak 1 954 Pazartesi :

Sabah Ahmet Veli Beye 1 2 uğradım. Mülteciler Komitesi'nin Ccnevre ' den gelen reisleriyle Vali Beyin de bulunduğu bir toplantıdan bahsetti . Kendisine verilen ehemmiyeti anlattı .

göstermekte olan Kırım Kültür Derneği ve Kırım Yardımlaşma Demeği'nin tek bir çatı altında çalışmaları sağlanmaya çalışılnuş ve sonuçta birleşme temin edilmiştir. Hüsamettin Giray ( 1 89 1 - 1 965), Kınm Hanlarının giray soyuna mensuptur. Bulgaristan'ın İslimye şehrinde doğmuştur. İstanbul Darülfünunu Hukuk Fakültesi'nden mezun olmuştur. Bulgaıistan'ın Pazarcık, Plevne şehirleri ile İstanbul'daki muhtelif lise ve ortaokullarda öğretmenlik, avukatlık yapmıştır. 1 950 yılında İstanbul Belediye Meclisi üyeliğine seçilmiştir. Bu vazifesi sırasında kimsesiz çocukların korunması hususunda yaptığı çalışmalarla temayüz etmiştir. 1957- 1 960 yıllan arasında Demokrat Parti' den İstanbul milletvekilliği yapmıştır. Ahmet Veli Menger (08 . 1 2 . 1 89 1 - 1 0. 1 1 . 1 978), Sibirya'nın Petro Pavlowsk şehrinde doğmuştur. Çin'de yapağı ve kürk ihracatı ile meşgul olan bir firma kurmuştur. 1 937 yılında ticari işlerini tasfiye etmiş, Türk vatandaşlığına geçmek talebinin kabul edilmesi üzerine 1938'de Türkiye'ye gelmiştir. Savaştan sonra Alman firmalarının Türkiye temsilciliklerini alnuş, Mengerler Holding A.Ş. kurmuştur. Milli meselelerle yakından alakalanmış, bazı neşriyatın mali kaynağını temin etmiştir.

Cafer Sewlalımeı Kırımer'i11 Günlüğü

Kendisinin Ayaz ' l a 1 3 münasebeti hakkında Valinin sorduğu suale verdiği cevabı söyledi, ben de benimle münasebette olduğunu söyleyip söylemediğini sordum, biraz tereddüde düştü. On ikide Park Otel ' de Japon Sefareti katibi Siyociri ve Sovyet işleri mütehassısı Tokura i le görüştük; birl ikte yemek yedik. Rusya hakkında ve gelecek hususunda düşüncelerimi söyledim. Şarki Türkist�n hakkında el lerine geçen malumatı bildirmesini rica ettim. Resulzade Emin Beyle 1 4 görüşmesini tavsiye ettim. Evde Resulzade Emin Beyin 70. yıldönümü için tebrik mektubu yazdım. 2 Şubat 1 954 Salı: Halil İ nalcık;a 1 5 Amerika' ya yazdım.

Ay;rı, İshaki İdilli (23.02. 1 878-22.07. 1 954) Tataristan'ın başkenti Kazan'ın yakınındaki Yavşirma köyünde doğmuştur. Rusya Türklerinde başlayan yenileşme hareketinin öncülerindendir. G;rı,ctecilik ve yazarlık yanında İdil Ural bağımsızlık hareketinin siyasi önderliğini de yapmıştır. Rusya'da iken Tan, Tan Yıldızı, İl gazetelerini yayınladı. Sovyet döneminde yurt dışına çıkarak siyasi temsilci olarak milletlerarası toplantılarda ülkesini temsil etmiştir. Promete teşkilatı çalışmalarına katılarak Berlin'de kızı Saadet Çağatay ile birlikte Yana Milli Yol dergisini yayınladı. Çok sayıda edebi ve siyasi kitabı bulunmaktadır.

Mehmet Emin Resul zade (3 l .O l. 1 884-06.03. l 955) Azerbaycan milli hareketinin siyasi önderidir. Müsavat Partisi ' nin lideri olarak Azerbaycan'ın bağımsızlığını kaybetmesinden sonra siyasi ve kültürel çalışmalarını Türk.iye, Polonya ve Romanya'da devam ettirmiştir. il. Dünya Savaşı'ndan sona ermesinden sonra Türk.iye'ye girmesine izin verilmesi üzerine ölümüne kadar Ankara'da ikamet etmiştir.

ıs

Prof. Dr. Halil İnalcık, K.ınm'dan göçeden bir aile ferdi olarak 26.05. l 9 1 8'de İstanbul'da doğmuştur. Balıkesir Öğretmen Okulu'nu bitirdikten sonra yeni açılan DTCF'ne girmiş, 1 940 yılında mezun olmuştur. Aynı fakültenin Yeniçağ Kürsüsü'ne asistan olmuştur. 1 952 yılında profesör olduktan sonra l 956'da Siyasal Bilgiler Fakültesi öğretim üyeliğine

·ı1Ja St'\'dalımet Kırımer 'in Güıı/üi''ii

İ lmi çalışmalara kendimi veremediğimin acilanndan lı;ılıscttim. Şimdi de çalışamayacak durumda olduğumu yazdım. Kendisi, Edige ve Yusuftan az çok i lml eserler beklediğimi, dığer arkadaşların hayat mücadelesiyle artık bu yoldan ;ıyrıl dıklannı anlattı m. Amerika' ya gidebil mek fi krinden artık korktuğumu 1 6, çünkü orada nasıl çalışmak lazım geldiğini lıildiğimi yazdım. 3 Su bat 1 954 Çarşamba: Ben Amerika'da Şami l ' e 1 7, Ankara' da Behçet Paşaya, Memduh Sezer Beye ve Ortaköy'de ki Nureddin Agat 1 8 Beylere ıııektup yazdım. İşlerim ve gelecek hakkında düşündüm. İzmir' den Seydahmet Andiş'ten gelen mektuba da cevap yazdım. Kendisini nezaret altında his ediyormuş. Tabip efendiyle goruşmesını, kendisinden sorduklarına cevap vermesin i ve benim kendisini tanıdığımı söylemesini yazdım.

17 1�

geçmıştır. 1972 yılında itibaren uzun seneler Amerika'da Chicago Üniversitesi Osmanlı Tarihi Kürsüsü' nde ders venniştir. Amerika o tarihlerde, Sovyetlerin muhalifi olan muhacir önderleri ülkesine davet ederek komünizme karşı yürütülecek mücadelenin tek merkezden yönetilmesini organize etmeye çalışıyordu. Mehmed Said Şamil ( 1 90 1 -2 1 .03 . 1 98 1 ), Şeyh Şamil'in torunudur. Kuzey Kafkasya Milli Merkezi'nin başkanı olarak siyasi çalışmalarda bulunmuştur. Nureddin Agat (05.07. 1 88 1 - 1 6.0 l . 1 979 ), Kınm'ın yalıboyunda bulunan Mukalatta köyünde doğmuştur. İlkokulu İsmail Gaspıralı'nın tesis ettiği cedit mektebinde okumuştur. l 901 yılında ailesi Türkiye'ye göçetmiştir. Yıldız Polis Okulu'nu bitirdi. On ayrı ilde emniyet müdürlüğü görevlerinde bulundu. "Altınordu Paralan Kataloğu" isimli basılmış bir kitabı bulunmaktadır. Selma Agat'ın amcasıdır.

Cafer Sewlalı111eı Kırımer'iıı Günliiğii

1 2 Şubat 1 954 Cuma: Marmara Kliniği ' nde Yusuf' u, Haseki ' de Sandru 'yu ziyaret ettim. Timur ve Tevfik Beylerle görüştüm. 17 Şubat 1 954 Çarşamba: İstanbu l ' a i ndim. İbrahim' lere uğradım. Kielçinski ' yi 1 9 gördüm.

uğradım.

Tevfik

B eye

25 Şubat 1 954 Perşembe: İbrahim bize geldi; Yusuf' a, Edige'ye yazacağı mektuplan ' konuştuk; Levitski ' nin 20 ölümü dolayısıyla refikasına ve oğluna yazdığım taziyet mektuplarını verdim. Edige'ye gönderecek, o da tercüme ederek verecek. 26 Şubat 1 954 Coma: İstanbul ' a i ndim. Kielçinski' yle görüştüm. Hamdi ' leri, Server' leri 2 1 gördüm. Server' lere Rüchan' la görüşmemi hulasaten anlattım. 27 Şubat 1 954 Cumartesi: Tevfik Beyle telefonla görüştüm. Yusuf'tan haber alınamadığından Paşanın asabileştiğinden bahsetti ve Yusuf' un işine son veril mesini düşündüğünü bildirdi. 22 Ben de kendisine bu işte acele karar verilemeyeceğini, esbabını izah edeceğimi söyledim; Pazartesi görüşeceğiz. 19 20 2ı 22

Kielçinski, Polonyalı siyasi mülteci. Fevkalade zeki ve vatansever bir kişiliğe sahipti. Andrej Don Levitski, Ukraynalı siyasi mülteci. Ukrayna Demokratik Cumhuriyetinde Baş Ataman muavinliği görevinde bulunmuştur. Hamdi ve Server Ataman kardeşler Kınmer' in kayınbiraderleridir. Yusuf Uralgiray, henüz Türk vatandaşlığına geçmediği dönemde Kahire'de çalışmakta iken Ermenilerle Kürtlerin müştereken kurduk.lan ve bölücü faaliyetlerde bulunan Türkiye aleyhtarı Hoybun Cemiyeti'nin çalışmaları hakkında edindiği bilgileri Kınmer vasıtasıyla güvenlik birimlerine ulaştırmıştır.

·ıjı·ı Snılalı111eı Kırı111er'i11 Gü11/iiğii

28 Şubat 1 954 Pazar:

B e hçet Paşaya Yusuf un vaziyetini tavzih ederek yazdım ve .ıcl'lc karar alınmaması hususunda ısrar ettim. 1 Mart l 954 Pazartesi:

Tevfik Beye gitti m. Paşanın mektubunu verdim. Celal

23 lkyin merkez emrine al ındığını söyledi . Celal Bey geldi , bunu ı(·yiı etti. Timur Bey başbakanın bu emri nakz ettirdiğini ',(ıylcdi. Kielçinski' yle görüştüm. Bence dünyanın durumunun

alta karışacağını söyledim. Müstecip'e24 Romen radyosunu dinlemesini söyledim. ll ırahim'e ' Kultura' mecmuasından bana aylardır hulasa v;ıpacağını, bunu beklediğimi söyledim; Çanakkale' ye gidecekmiş, \'l ıkla okumasını tembih ettim.

.ılttan

4 M art 1 954 Perşembe: Hamdi ' lere gittim. Hamdi ' ye Sovyetlere karşı fikri taarruz hakkında yazdığım yazının Fransızca'ya tercümesini bıraktım. 5 Mart l 954 Cuma:

İbrahim' lere gittim. İ brahim son toplantıları hakkında izahat verdi. Ciddi çalışmağa başladıklarına kanaat getirerek çok ıııütehassis oldum. 6 Mart 1 954 Cumartesi: Hamdi ' Iere gittim. Hamdi , Ferit Beye benim yazılarımdan bazı fikirleri söylediğini bildirdi . Çok müteessir oldum. '' Celal Bey, o sırada Milli Emniyet Hizmetleri Reisliği'nin İstanbul bölge başkanlığı görevini ifa etmekte idi. '�

Müstecip Ülküsal ( 1 5 .02. 1 899- 10.0 1 . 1 9 96), Romanya'nın Dobruca bölgesinde doğmuştur. Bükreş Üniversitesi Hukuk Fakültesi"ni bitirmiştir. Romanya'da avukatlık yapmakta i ken milli meselelerle alakalanmaya başlamış Emel dergisini neşretmiştir. 1 940 yılında göç ettiği Türkiye'de de mesleğini sürdürmüş, Emel dergisinin Türkiye'de yeniden neşredilmesine vesile olmuştur.

Cafer Sevdalınıet Kırımer'in Günlüğü

Server'e telefonla bu teessürümü söyledim, bana esas ve kime verileceği hakkında hiçbir şey söylemediği hakkında teminat verdi. 7 Mart 1 954 Pazar: Sabah Server'Jer de Lami ' lere yemeğe geldiler. Sandru 'ya gittim. Madamı da sinirlerinden çok sarsılmış; Sandru ' yu daha iyi buldum. 8 Mart 1 954 Pazartesi: Memduh Beyle Tünel başında görüştük. Server'e telefon etmesini rica ettim. 9 Mart 1 954 Sal ı : Celal Beyle telefonla konuştum. Mevkiinden, sesini işittiğimden bahtiyar olduğumu söyledim, mütehassis oldu. Sandru ' Jar iyi imişler, telefonla görüştük. Müstecip Bey telefonda Kültür Derneği B aşkanı İ smail Hakkı Beyden25 bizimkilerin duru mlarını tamamiyle tahrif eder mahiyette mektup aldıklarını söyledi, cevap vermişler. Ben de cevaplarını Hakkı Beye ve Şefika Hanıma26 anlatmalarını tavsiye ettim. 25

İsmail Hakkı Okday (28. 1 0. 1 88 1 - 1 0. 1 0. 1 977), Atası Mustafa Mirza, Mengli Giray Han'ın mabeyincisi idi. Babası Sadrazam Ahmet Tevfik Paşa'dır. Kardeşi Ali Nuri ile birlikte Harbiye'yi bitirip subay olarak orduya katılmışlardır. 1 9 1 6 yılında son Osmanlı hükümdarı Vahdettin ' in kızı Ulviye Sultan ile evlenerek saraya damat olmuştur. 1 922 yılında Anadolu'daki milli orduya katılmıştır. Cumhuriyet döneminde 1926'da askerlik mesleğinden ayrılarak Dışişlerine intisap etmiş, 1947 yılında yaş haddinden emekli oluncaya kadar iç ve dış görevlerde çalışmıştır. "Yanya'dan Ankara' ya" isimli bir hatıra kitabı bulunmaktadır. Şefika Gaspıralı (2 1 . 1 1 . 1 886-3 1 .08. 1 975), İsmail Gaspıralı'nın kızı olup, Kınm'ın Bahçesaray şehrinde doğmuş, İstanbul'da vefat etmiştir. Kırım Türk Cumhuriyeti Başkanlık Divanı üyeliği ve iki dönem milletvekilliği yapmıştır. İlk Türk kadın dergisi olan "Alem-i Nisvan"ın naşiridir. Azerbaycan Milli Hükümetinin başbakanlığı görevinde bulunan Nasip

·11/ı'I"

Sndalımeı Kırımer 'in Günlüğü

1 O Mart 1 954 Çarşamba:

S andru'lara gittim. Kendisini daha iyi buldum, refikası çok ıııiiteessirdi, kendilerini tesel li etti m. 1 1 Mart 1 954 Perşembe:

Sabah Kielçinski ' ye uğradım. Ankara' dan, her zamankinden ılaha az olarak memnuniyetle döndüğünü söyledi. Öğleden sonra Celal Beye uğradım, bulamadı m. Zeki Beyde ı\ıı kara' dan mektubum olduğunu söylediler. İbrahim' lere uğradım. Said Şamil Bey de geldi, birlikte �·ıktık. Said durumun ağırlığı hakkında söyledi . Müstecip' i n onların ıoplantılan nda Kın m ' ı n Ukrayna 'ya ilhakı meselesini mevzu-u lıahs etmesini İbrahim'e söyledim. 1 2 Mart 1 954 Cuma: Ankara'dan Paşadan Yusuf hakkındaki mektubumun revabını aldım ve Yusuf' a vazi yet hakkında acele yazması !iizumunda ısrar ettim. İ brahim görüşmelerini anlattı. Evimize diiııdük. Edige ' ni n Kın m ' ı n U krayna ' ya ilhakı hakkındaki raporunun sureti ni aldım; İ brahim ' lere telefon ettim. 1 3 Mart 1 954 Cumartesi : Öğleden sonra İ brahim' lere gıttım. Sigorta poliçelerini İsınail'e27 verdim. İbrahim, Sabri ' yle28 raporu okuduk. Nuri 6-7 kopya çıkaracak. Yusufbcyli ile evlenerek Azerbaycan'a gitmiştir. Kocasının şehit edilmesi, Milli Azerbaycan Hükümcti' nin yıkılma�ından sonra çocuklannı ve baba�ının arşivini yanına alarak Memduh Şevket Esendal'ın yardımıyla Türkiye'ye gelmiştir. Hayatı ve faaliyeti hk. Doç. Dr. Şengül Hablemitoğlu Dr. Necip Hablemitoğlu, Şefika Gaspıralı ve Rusya'da Türk Kadın Hareketi ( 1 898- 1 920), Ankara, 1 998. ''

İsmail Otar, 1 Ekim 1 9 1 1 Bursa'da doğmuştur. Ailesi Kınm'dan göçedip Bursa'ya yerleşmiştir. İ lkokuldan sonra B ursa Lisesi orta kısmını bitirmiştir.

Cafer Sewlahmeı Kırımer 'iıı Giinliiğii

Safiye' lere geldi m. Mirza Bala' nı n29 Kırım'ın Ukrayna' ya il hakı hakkındaki makalesini okudum. Çok müteessir oldular. 23 Mart 1 954 Sal ı : Namus v e şerefi üzerine sordum, olmadı , olamaz dedi. Akşam İbrahi m geldi. Kırım'ın Ukrayna ' ya i lhakını protesto eden yazıları nı getirdi. Ben yeniden kendisiyle çalı şarak bir protesto hazırladım. Sabah ta bunu tamamladık. 26 Mart 1 954 Cuma: Perki ns ' e fıkıi taarruz tercüme ettiği yazıyı verdim.

hakkında

yazdığım

Hamdi ' n in

İstanbul Ticaret Lisesi ' ni 1929 yı lında tamamladıktan sonra girdiği İstanbul Yüksek İktisat ve Ticaret Okulu'nu 1 935 ' de bitirdi. Kısa bir süre devlet memurluğu yaptıktan sonra serbest olarak çalışmıştır. Özel işi yanında milli çalışmalara da zaman ayırmış, Kırımer'in en yakın mesai arkadaşları arasında bulunmuştur. Hakkında yapılan yüksek lisans tezinde ekseriyetle siya�i çalışmaları dışındaki faaliyeti ele alınmıştır: Sema Demirkıran, 'Bir Türk Münevveri, İsmail Otar Bey, Hayatı ve Faaliyeti, Marmara Üniversitesi Türkiyat Ensitütüsü, İstanbul, 1 998. Sabri Arıkan, 1 9 1 1 yılında Bursa' da Kırım'dan göçctmiş bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. İlkokulu Bursa ve İstanbul'da, Orkaokulu Kadıköy'de okumuştur. Sultanahmct Ticaret Lisesi'ni bitirdikten sonra yüksek tahsilini Polonya'nın Poznan Üniversitesi Ekonomi bölümünde 1 939 senesinde tamamlamıştır. 1 939- 1 942 yıllarında yedek subay olarak askerlik hizmetini yapmıştır. 1 942 yılında Toprak Mahsulleri Ofisi İstanbul şubesinde başladığı memuriyetini 1 966'da aynı şubenin müdürü olarak bitirmiştir. Emeklilik döneminde ticari faaliyette bulunmuştur. İlk gençlik yıllarından itibaren milli meselelere alaka duymuş, Kırımer'in etrafında gençlerin teşkil ettiği ilk halkanın içinde bulunmuştur. Milli meselelerle alakalı çok sayıda makalesi neşredilmiştir. Mirza Bala Memmetzade (Kutluk) ( 1 898-08.03. 1 959), Azcrbaycan'da Açıksöz, Basiret ve Azerbaycan gazetelerinde çalıştı. Muhaceret döneminde Resulzade'den sonra Müsavat Partisi'nin liderliğini yapmıştır. Sovyetler Birliğini Öğrenme Enstitüsü'nün ilim heyeti başkanlığını ve Dergi'nin başyazarlığını yapnuştır.

ı ıj_a Sewlalımet Kırımer'iıı Günlüğü

K iclçinski ' yi çok zayıf buldum. Doktora görünmesini ısrarla l \ l l'd i ın. Şakir30 yarı n hareket edeceğini bildirdi . İ sına i l ' lerle telefon la konuştum. Protestoyu getirmelerini bir c l:ılıa gözden geçirmesini bildirdim. 3 1 27 Mart 1 954 Cumartesi :

Tiınur Bey telefon etti . Müstecip ' le konuştum, İ brahim'in 1 .+ . 30'a kadar protestoyu getireceğini . söyledi . Akşam protesto 1 1 1.cri ııde çalıştım. 28 Mart 1 954 Pazar:

S abah protestoyu son şekline getirdim. 29 Mart 1 954 Pazartesi :

Ş akir protestoyu götürdü. 3 1 Mart 1 954 Çarşamba: Müstecip sabah protestoyu getirdi, okudu, tasvip ettim. 2 Nisan 1 954 Cuma: Şakir' le İstanbul ' a i ndik. Celal ve Timur Beyleri gördüm. Scrver'e uğradı m. Semenber' lerde yemek yedim. Gece Kemal Beylerle Hüsameddin Bey geldi .

1" 11

Kırımer'in kayınbiradeıi olan Şakir Ataman, Zonguldak'ta Ziraat Bankası müdürü olarak çalışmıştır. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği Yüksek Şurası Riyaset Divanı, Kırım'ın, Rusya Federatif Sovyet Sosyalist Cumhuıiyeti'nden ayrılması ve ıeıitoryal, ekonomik ve kültürel bağlan bulunduğu mucip sebebiyle Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuıiyeti'ne ilhakı hususunda, Rusya ve Ukrayna Cumhuriyetleri taraflarından alınan karar 27.02. 1 954 tarihinde yayınlanan bir bildiri ile protesto edilmiştir. Bu karar Sovyetleıin dağılmasına rağmen bugün hala geçerli olup Kınm'ın Ukrayna'ya bağlılığı devam etmektedir.

Cafer Sewlalınıeı Kırınıer 'iıı Güııliiğü

1 2 Nisan 1 954 Pazartesi: İstanbu l ' a indim. Mösyö Perki ns'e benim protestonamenin İngilizce'sinin düzelti lmesini rica etti m. Celal Beye uğradım. B aşvekile yazdığı telgrafı okudu. İ şin selamet ve endişesi cümlesini ilave ettirdim. 13 Nisan 1 954 Salı: İstanbul ' a giderek Perkins' den tercümeyi aldı m. 1 7 Nisan 1 954 Cu martesi : Bu sabah da Mukadder' le32 epeyce görüştük. Mil li, içti mai meselelerle çok alakadar. Amerika' da Türk ve Türkiyelilerin toplantı lannda bulunarak yurt hakkında söz söylemekle bu alakasının canlandığını bana i zah etti. 2 1 Nisan 1 954 Çarşamba: İ smai l ' e İbrahi m ' i n durumundan bahsettim ve vaziyetin beni endişeye düşürdüğünü, İ brahim'in adı çıktığını söyledim. O bunu kabul etmek istemediyse de sonra beni m ciddi alaka göstermem ve ıztı rab duymam onu da düşündürdü. 23 Nisan 1 954 Cuma: İ brahim' le Sel i m33 geldiler. İ brahim' in durumunu ve bununla neden alakadar olduğumu anlattım. İbrahim bu vaziyetin anormal olduğunu söyledi ve benim alakamı şükranla karşıladı.

Mukadder, Kınmer'in Kırımlı hemşehrilerindcndir.

Selim Ortay ( 1 908- 1 3.05 . 1 967), 1930 yılında Varşova'ya giderek elektrik mühendisliği tahsili yapmıştır. Öğrenciliği ve meslek hayatı boyunca milli meselelerle alakasını devam ettirmiş, "O nie podleglosc Krymu", Warszawa, 1936, isimli risalesi aynı sene "Kının İstiklal Davası" adı ile Türkçe olarak Köstence'de de neşredilmiştir.

·,ı/a St'wlahmeı Kırımer 'iıı Giiııliiğii

25 Nisan 1 954 Pazar:

Mustafa Vekil li' Bey 34 geldi . Emin Bey Resulzade 'yle bir : ı ıılaşmaya varamadıklarını bu yüzden Azerilerin parçalanmış l ı ı r halde bul undukları nı bunun bura mehafili kadar da hariçte �-ı ı k fena tesir ettiğini söyledi ve Hüsnü Paşa35 ile görüştüklerini ve her ikisinin benim Ankara'ya gelerek Hüsnü Paşayla birlikte hııin Beyle görüşerek bir anlaşma ze�ini bulmamızı rica etti. i l en de kabul ettim. 26 Ni san 1 954 Pazartesi: M ustafa B ey sabah dokuzda İbrahi m'lere geldi ve onlara da l ıaııa söylediklerini tekrar etti . Edige ' ye yazdığım mektubu İ brahim'e verdim. Kielçinski ' yle görüştüm. 28 Ni san 1 954 Çarşamba: Şakir, harice göndereceğim protestoları getirdi; imzaladım; ı adc ettim.

29 Nisan 1 954 Perşembe: İ brah i m ' e Yusuf a mektuplarını aldığımızı bildirmesini ve kendisine müdürle muavini arasındaki vaziyeti ve işin alacağı �eki l hakkında bize malumat vermesını rica ettiğimizi yazmasını söyledim. '·1

Mustafa Vekilli ( 1 896-0 1 . l l . 1 965), 1 9 18'de Milli Azerbaycan Hükümeti'nde İçişleri Bakanlığı yapmıştır. Promete hareketinde çalışmış, Resulzade'ye muhalefeti ile tanınmıştır. Türkiye'de kamuda avukat olarak görev yapmıştır.

'�

Hüseyin Hüsnü Emir Erk.ilet ( 1 883-02.04. 1958), Kurtuluş Savaşına katılmıştır. Cumhuriyetin ilk yıllarında genel kurmayda görev yapmış Tümgeneral ıiltbesinde iken 1 8.0l . 1932 tarihinde yaş haddinden emekli olmuştur. Emeklilik döneminde gazete ve dergilerde askeri ve siyasi makaleler yazmıştır. il. Dünya Savaşı sırasında Almanların davetlisi olarak doğu cephesini ziyaret eden heyete katılmış, seyahat izlenimlerini bir kitap halinde neşretmiştir.

Cafer Sewlalımeı Kırımer'in Günlüğii l Mayıs 1 954 Cumartesi :

İ stanbu l ' a i ndim. Ortaköy'e giderek Nureddin Agat Beyi n kerimesinden 36 Kırım Rehberi ' ni aldım. 2 Mayıs 1 954 Pazar: Ben Server' in acele Almanya'ya gitmesi ve bugünlerde Ahmet Veli Beyle de görüşmesi hususunda tekl i fte bulundum. 3 Mayıs 1 954 Pazartesi: Celal Beye uğradım, bulamadım. Timur Beyle görüştüm. Lehlilerin istiklal bayramları münasebetiyle saat 4'te Gürcü kilisesine gittim. Orada Sandru' lar, Kielçinski, Gazi Han37 , Decei ' lerle3x görüştüm. 36

Nureddin Agaı'ın kızı olan Nilüfer Agat ( 1 929-2002), İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi mezunudur. Mezun olduğu fakültede akademik kariyer yaparak vefatına kadar profesör olarak çalışmıştır. Gazi Han Besolt, Kuzey Katl<asyalı siyasi mültecidir. Çok erken tarihlerde memleketinden çıkmış, Türkiye'de kaldığı 9- 1 0 yıl süresince İstanbul'da yaşamıştır. Rusça ve Fransızca bilmesine rağmen Türkçeyi öğrenememiştir. Hırıstiyan Osetin asıllıdır. Türkiye'den sonra Almanya'ya giderek Münih'te yaşamış, Amerikalılar tarafından tesis edilen kurumlarda çalışmıştır. Aurel Gheorghe Decei, 15.04. 1 905 tarihinde Romanya'da Sibiu eyaletinde Gura Raului'de doğmuştur. 1 927 yılında Cluj Üniversitesi ' nin Tarih, Arkeoloji ve Romen Dili ve Edebiyatı bölümünden mezun olmuştur. Cluj Üniversitesi tarafından 1 932 yılında Türkçe öğrenmesi için İstanbul ' a gönderilmiştir. 1 940 yılında Romanya'nın Basın ataşesi olarak tekrar Türkiye'ye gelmiştir. Savaşın bitiminde memleketine dönmüş, daha sonra siyasi mülteci olarak geldiği İstanbul'a yaşamıştır. İstanbul'da bulunduğu yıllarda Türkolog olarak ilmi araştırmalanna devam ederken Hür Romenler Teşkilatı'nın temsilcisi olarak siyasi faaliyette de bulunmuştur. 1958 yılında İstanbul ' da ortadan kaybolmuş, uzun süre kendisinden haber alınamamıştır. Onu yakından tanıyan bir müsteşrikin ifadesine göre Rum asıllı ikinci eşinin Ruslarla yaptığı anlaşma sonucu uyku ilacı verilmek suretiyle gizli olarak ülke dışına çıkanlmış, bir müddet hapishanede tutulduktan sonra serbest kaldıktan sonra 1 976'da vefat etmiştir. Hk. bk. Selçuk Erez, Önemli Bir Türkolog: Aurel Gheorghe Decei, Prof. Dr. Mehmet Saray'a Armağan, Türk Dünyasına Bakışlar, İstanbul, 20Ci,'s. 253 -261

'11/i.,- Sevdahmet Kırımer'in Giinlüğii

Gazi Han ' J a kahvede oturduk. Amerika Komitesi ' nin ıl' l d i fi n i reddettiklerini, Ukrayna ve dostlarının da bunu kabul cı ıııcdiklerini söyledi . 5 Mayıs 1 954 Çarşamba:

İbrahim'le telefonl a görüştüm. Edige'ye yazacağı mektuptan lıalısettim. 1 3 Mayıs 1 954 Perşembe: İbrahim' lere u ğradım. Hüsnü Paşayla Kielçinski ' yle Snver ' i n mağazasında39 görüştük. Yarın İ brahim' Je Sım lkl lioğl u ' na giderek Kının hakkında kendisinde olan eserleri ı s ıcyeceğiz. 1 6 Mayıs 1 954 Pazar: Sandru ' Jar geldi. Kendisiyle umumi meseleler hakkında dertleştik. 1 7 Mayıs 1 954 Pazartes i : H a l k şairi Osman40 geldi . Fransız mektebine gönderdim. Sabah Celal B eylere gittim. Merkez diye bizim protesto hakkında gelen tavsiyeyi okudum ve bir kopyasını aldım. İ brahim'e Paşanın Yusuf hakkında yazdığı mektuba cevap yazdırttım. 1 8 Mayıs 1 954 Salı: Saat 3 ' te B aron George Prenil Luvracs eski Macar Sefaret Müsteşarı, Macar M i m Komitesi reisi geldi . Kının hakkında Münih ' te Hungaria gazetesine yazacağı makale hakkında malumat i stedi. Kendisi i le siyasi vaziyet ve bilhassa Bolşevikler hususunda konuştuk .

.19 4°

Server Ataman, Telefunken firmasının Türkiye temsilciliğini yapmakta idi. Kırım'ın yalıboyundan olup, 1 950-60 yıllarında 95 yaşlarında bulunan uzun boylu bir halk şairidir.

Cafer Sevdahmeı Kırııner 'iıı Güııliiğü

3 Haziran l 954 Perşembe: Sandru, Kielçinski, Deçei geldiler. Umumi vaziyeti oldukça bedbin görüşle tahlil ettik. B izim Orhan' lar da4 1 refikası ve çocuklarıyla geldi . 6 Haziran 1 954 Pazar: Nuri Demirağ'ın4� Üsküdar' l a Kuzguncuk arasındaki korusunda bayramlaşma toplantı sı yapıldı. Kaç yüz adam toplandı. Çoluk çocuk çok güzel eğlendi ler. Nuri Demirağ 'a teşekküre gittik. Ziyaret ettik. O da geldi, toplantıda bulundu. Ağır bir kri z geçirdiği mden kendi lerini bir kere daha topl u olarak görmek i stediğimden başlayarak teessürlü bir konuşma yaptım. B irlik olmalarını ve bunun beni m kendilerine vasiyetim olduğunu söyledim. 3 ' te döndüm. 8 Haziran 1 954 Sal ı : Emin B ey Resulzade gelmiş, evde bulunamadım. Celal Beye gittim. Müstecip'lere uğradım, bulamadım, öğleden sonra da telefon ettim yine görüşemedim.

41 ·

Orhan Özkmm, Kırımlı şair Raşit Aşki'nin (Çorabatır) 1 920 doğumlu olan oğludur ve gazetecilik yapmıştır. İstanbul' da 1 974 yılında basılan "Çora Batır" isimli bir kitabı bulunmaktadır. Siyasetçi ve iş adamı olarak tanınan Nuri Demirağ 1 886 tarihinde Sivas'ın Divriği kazasında doğmuştur. Uzun bir süre devlet memuru olarak çalıştıktan sonra istifa ederek ticarete başlamış, demir, kara yolu ve liman inşaatları gerçekleştirmiştir. 1 7.09. 1 936' da Beşiktaş 'ta uçak atölyesinin temelini atarak uçak inşa etmeye başlanuştır. 1 954 yılında DP listesinden milletvekili seçildi. 1 957'de İstanbul'da vefat etti. Muhacir olan Türklere çok yakın alaka göstermiş, mali bakımdan destekte bulunmuştur. Sahibi olduğu koruda muhacir Türklerin milli günlerini kuılamalanna imkan hazırlamıştır.

ııJi'r Sevdahmeı Kırımer'ill Günlüğü

9 Haziran 1 954 Çarşamba:

Darıca' da Gani' ye ve B aczkowski ' ye43 yazdım. 1 O Haziran 1 954 Perşembe: Müstecip' lere gittik. Edige' nin, Amerikalıları n kurdukları t'rıstitü ve Zeki Velidi' nin44 oradaki faaliyeti hakkında yazdığı r ı ıektubu verdim. Umumi meseleler hakkında az konuştuk. Server' ler Almanya ' ya gittiler. 1 2 Hazi ran 1 954 Cumartesi : Sabah, b i r yıldan fazla zamandır bana geleceğinden lıahsettiği halde bir türlü gelememiş olan Emin Buğra ' ya )'. İ ltim. 45 Çok müşkül vaziyete düştü . Her türlü cezaya layı kım dedi. Umumi vaziyet hakkında konuştuk. Ragıp B eye46 gittim, acınacak halde. Aklı fikri hep mülk, iş, para kazanmakta. 11

·1•1

Wlodzimierz Baczkowski, Promete hareketinin önderlerinden olup, ateşli bir Leh milliyetçisidir. Varşova'da Şark Enstitüsü'nde çalışmış muhacir Türk önderlerle iyi ilişkiler kurmuştur. Polonya'nın komünizme geçmesinden sonra muhacerette siyasi mücadelesini sürdürmüş, geniş mikyasta yayın faaliyetinde bulunmuş, 1 1 .08.2000 tarihinde Amerika'da vefat etmiştir. Prof. Dr. Zeki Velidi Togan ( 1 890-İstanbul, 26.07 . 1 970), Başkurdistan'da doğmuştur. Çarlık sonrası ülkesinin bağımsızlık mücadelesinin önderliğini yapmıştır. Mücadelenin başarısızlıkla sonuçlanmasından sonra ülke dışına çıkmış 1 925'te Türkiye'ye gelerek üniversitede çalışmıştır. Türk tarihi ile ilgili çok önemli olan temel eserlerini ve hatıralarını burada neşretmiştir.

·"

Mehmet Emin Buğra ( 1 90 1 - 14.06. 1 965), Memleketi olan Doğu Türkistan' ın Hoten şehrinde medrese eğitimi görmüştür. Medresede tefsir ve hadis okutmuştur. 1 933 yılında ilan edilen Hoten hükümetinin başkomutanlığına getirilmiştir. Daha sonraki yıllarda kurulan hükümetlcrde bakanlık ve başkan yardımcılığı görevlerinde bulunmuştur. 1 952 yılında geldiği Türkiye'de ölümüne kadar Doğu Türkistan' ın bağımsızlığını kazanması yolunda ki çalışmalara devam etmiştir.

Ahmet Ragıp Özdemiroğlu (Diyarbakır 1893-23.03. 1958), İstanbul Hukuk Fakültesi mezunudur. Zonguldak'ta bir müddet istihbarat müdürü olarak

Cafer Sewlahmeı Kırımer'in Günlüğü

Zeynal Atlan Mugan47 geldi ve İzmir Yüksek Ticaret ' ten mezun Emlak Kredi Bankası' nda emlak şefi Vedat Beyle tanıştık. İzmir'de benim konferanslan mı dinlemiş. 25 Haziran 1 954 Cuma: Emin Buğra ve İsa Beylerle48 Şaşkınbakkal ' da dondurmacıda oturduk. Hint, Pakistan ve Şarki Türkistan, Çang Kay Şek durumları hakkında görüştük. A merika'da çalışma l üzumunu anlattım, birkaç arkadaşın gitmesi, bu olamazsa bir adama vekalet veri lmesi lüzumunu İsa Bey i leri sürdü. Bunu mahrem olarak görüşmeğe de karar verdik. 27 Haziran 1 954 Pazar: Akşam Sandru ' lar geldi. Türk Birliği ' nin49 Amerikan Komitesi ' ne50 yazdığı yazıyı Kının adı na i mzaladım.

çalışmıştır .Kaymakamlıktan sonra bir süre Matbuat Umum Müdürlüğünde şube müdürlüğü görevinde de bulunmuştur. Zonguldak'tan Ankara'ya gelmekte iken eşkiyalar tarafından soyulması tanınması ve siyasette önünün açılmasına vesile olmuştur. II, III, iV, V. dönemlerde Zonguldak milletvekilliğinde de bulunmuştur. Serbest hayatında maden işletmeciliği ile meşgul olmuştur. 47

Zeynal Aflan Mugan'ın asıl soyadı Muganlı'dır. II. Dünya Savaşı sırasında Almanlara esir düşen Azerbaycanlı askerlerdendir. Azerbaycan lejyonunda bulunmuş, savaştan sonra Türkiye'ye gelerek Ankara'da Makine Kimya Endüstri Kurumu' nda muhasebeci olarak çalışmıştır. Yakın tarihlerde Ankara' da vefat etmiştir. İsa Yusuf Alptekin ( 1 90 1 -İstanbul, 17. 1 2 . 1 995), Doğu Türkistan'da Kaşgar vilayetine bağlı Yenihisar kazasında doğmuştur. Pekin'de dergi çıkarmış, Çin Millet Meclisi'ne seçilmiştir. 1947 yılında kurulan Doğu Türkistan Eyaleti' nin yönetiminde genel sekreterlik yapmıştır. 1 954 yılında Türkiye'ye gelmiştir. Ölümüne kadar memleketinin yeniden bağımsızlığını kazanması yolunda çalışmıştır. Promete teşkilatı içinde yer alan Türk gruplar 1 7-26 Nisan 1 936 tarihleri arasında Paris'te gizli olarak yaptıkları bir toplantı sonucunda güçbirliği gayesiyle "Türk İlleri Cephesi" tesis etmişlerdir. bk. Ömer Özcan, "Sovyet

. ıj ı·r Sndalımeı Kırınıer'iıı Giinliiihi

2 Temmuz 1 954 Cuma:

Cemal Beyi 5 1 ziyaret ettim. Vaziyetimi anlattım. Behçet l ':ı)anın geleceğinden bahsetti. 7

Temmuz 1 954 Çarşamba:

B ehçet Paşayla görüştüm. M ösyö Sandru ile görüşmemiz lüzumunu anlattım. 8 Temmuz 1 954 Perşembe:

S andru ile Behçet Paşayı ziyaret ettik. Sandru Gürcülerin l ı ı nı munu, bizdeki faaliyetleri, geleceğe bakışlarını izah etti. l 'a�a çok memnun oldu. Sandru bana candan teşekkürlerini l ı i ldirdi.

1 O Temmuz 1 954 Cumartesi: S abah 9.30'da Kielçi nski ' yle Cemal Beye gitti k. O vaziyeti \'l' teşki latla münasebetini hu lasa etti. l O' da Behçet Paşa geldi \'l' hir buçuk saat kadar konuştuk. Kielçinski ' nin bir arzusu olup ı ıl ınadığını sordu ve Cemal Beyin hakkında bütün teshil atı yapacağını söyledi. Kielçinski ' yle Server' e geldik, orada ıll· rt leştik. Baczkowski ' ni n reddiyesi hakkında sorduğu sualleri :ııılattı. B aczkowski ' ni n Amerika' ya seyahatinden evvel bizimle ı•. iirlişmesi lüzumunu Behçet Paşaya söyledim kabul etti . K i clçi nski kendisine yazarak seyahatten bir iki hafta evvel bize ı ı ıalumat vermesi lüzumunu bildirecek.

Mahkumu Türklerin Muhaceretteki Mücadelelerinden Bir Satha:Türk İ lleri Cephesi", Türk Yurdu, sayı 1 87, Mart 2003, s. 36-42. 1 939 yılında savaşın başlaması üzerine fazla etkili olamayan cephe üyesi grupların 04.04. 1 95 2 tarihinde gizli olarak imzaladıkları bir protokol i l e teşkilatı canlandırma gayretleri başarılı olamadı. "'

Amerika II. Dünya Savaşı' nın neticelenmesinden sonra, Sovyet karşıtı güçleri bir araya getirebilmek gayesiyle "Rusya Halklarını Kurtarmak İ çin Amerikan Komitesi" adı altında bir teşkilat kurmuştu. Cemal Sancaktanol, Milli Emniyet Hizmetleri yetkilisi.

Cafer Sewlalımeı Kırımer 'in Günlüğü

1 6 Temmuz 1 954 Cuma: Ragıp Beye gitti m ve bizim Vahab ' ı n bahçıvan olarak kalmasını temin ettim.

onun yanında

l 8 Temmuz l 954 Pazar:

Saat 4 ' te Dragos ' a gittim, Naci Bey52 vefalı dostum diye beni karşı l adı. Eski memurlarından bir kaçı vardı. Onlar gittikten sonra kendisine Kırı m ' a son borcumun B irleşmiş Milletler' e meselemizi götürmek olduğunu söyledim. Amerika' da Türk davasını izaha çalışmamızın lüzumunda ısrar ettim. Celal Bayar ve Köprülü'den alaka beklenemeyeceği ni, Adnan Beyin pek fazla meşgul bulunduğunu söyledi . i leride bu mesele üzerinde durdu. Benim adımı satarak gitmemi i ntihara teşbih etti ve buna hakkım olmadığını söyledi. 21 Temmuz 1 954 Çarşamba: Sandru, Kielçinski ' yle Tepebaşı ' nda kahvede oturdu k. satelit 53 milletlerle Rus mahkumu milletlerin müşterek teşkilatları nın kuru lması hakkında dertleştik. Benim bu işin başında bulunmamı tensip ettiler. Ben de Kınm'a faide geleceğinden memnuniyetle sağlığım müsaade ettiği nispette çalışacağımdan bahsettim. 23 Temmuz 1 954 Cuma: Ayaz İ shaki ' ni n vefatı ü zerine Ankara'da Resulzade Emin Bey vasıtasıyla şu telgrafı gönderdim:

Naci Perkel ( 1 889- 1 969), 1 929'da Kunnay Binbaşı rütbesinde iken Milli Emniyet Hizmetleri Reisliği emrinde görevlendirilmiştir. 0 1 .08. 1 94 1 tarihinde teşkilata reis olarak tayin edilmiş ve 03.09. 1 953'e kadar görevi yürütmüştür. Bu görevden sonra tayin edildiği Bağdaı Büyükelçiliği' nden 1 954' te yaş haddinden emekli olmuştur. Satelit: Sovyet kontrolündeki peyk devletler.

. ıjı·ı Sl'\'dalı111eı Kırımer'in Giinlüğü

Saadet55 kardeşlerime; candan teessür ve sonsuz sabırlar temenniteıimizi bildirmek esirgememenızı dileri m. Selamlar. Cafer-Hanife

54 Tah i r ve ı . 1 11 yeti erimizi

l ı ı ı lüııü

1\ ı ıı ıııcr

2<ı Temmuz 1 954 Pazartesi : K iclçinski ' yle telefonla konuştum, Perşembe öğleden sonra '>di r' le görüşebi leceğimi söyledim.

İ smail ve İ brahim' le konuştuk. Yann İ brahim gelecek.

28 Temmuz 1 954 Çarşamba:

İ stanbu l ' a i ndim. Kielçi nski , Sandnı ile burada satelit ı ı ıt·ıııleketlerle mahkum mil letler birliğinin kurulması l ı ı ı susunda konuştuk. Benim bu işin riyasetin i kabul etmemi ı ı·� l i l' ve bunda ı srar ettiler. Ben de kabul ettim. 2 Ağustos 1 954 Pazartesi :

Sabah Kielçinski ' yle görüştük. Edige'den sonra saat 4 ' te Sefiri ' ni Yeniköy' de ziyaret ettik. Prostattan rahatsız 1 1l ıııasına rağmen i ki saat kadar konuştuk. U mumi vaziyet, Leh birliği meselesi hakkında konuştuk. l .dı

•1

l'rof. Dr. Tahir Çağatay (27.03 . 1 902-Bursa 22.07. 1 984), Taşkent'te doğmuş, l i seyi Azerbaycan'da okuduktan sonra yüksek tahsilini ve doktorasını

Almanya' da yapmıştır. Ayaz İshak.i'nin damadı olup Yaş Türkistan dergisini çıkaran Mustafa Çokayoğlu'na yardımcı olmuştur. Türkiye'de DTCF'de sosyoloji okutmuş, Türkistan Milli Merkezi' nin başkanlığını yapmıştır. \"

Prof. Dr. Saadet Çağatay ( 1 906- Ankara 24.06. 1 989), Tataıi stan'da Kazan'a hağlı Yavşinne köyünde doğmuştur. Babası Ayaz İshaki'nin arkasından gittiği Almanya'da yüksek tahsilini ve Türk Dili alanında doktorasını yapmıştır. Babasına Yana Milli Yol dergisinin neşrinde yardımcı olmuştur. Türk.iye' de DTCFde öğretim üyesi olarak çalışmıştır. Hanife K.ırımer ( 1 896-05 . 1 2 . 1 972), K.ırım'ın Yalta şehrinde doğmuştur. Ailesi 1 905 yılında İstanbul'a gelmiş, orta ve liseyi Amerikan Kolejinde ıaınamlamıştır. 1 9 19 yılında K.ırımer ile evlenmiştir. Bildiği yabancı diller sayesinde eşine siyasi çalışmalarında büyük ölçüde destek olmuştur.

Cafer Sewlalımeı Kırımer'in Giinliiğü

4 Ağustos 1 954 Çarşamba: İ stanbul ' a inJim. İ brahim' lere uğradım. Kadıköy' de gi rişmek istedikleri Muhtar Paşan ın 57 emlaki hususunda Kemal Beyle5 8 görüşüp anlaşmalarının faideli olacağını bir daha izah ettim. İ brah im itiraz etti. İ smai l ' de de tereddüt gördüm. Bu işe karışmamağa karar verdim. Tevfik' in dükkanının açılmasını tebri k ettim. Decei ' nin evinde birkaç arkadaşla bul uştuk. Satelit ve Rus Mahkumu Mil letler Birliği ' nin rei sliğini kabul etmemi söylediler. Bazı şartlarla bunu kabul ettim. Şakir' lere, Server' lere uğradım. 7 Ağustos 1 954 Cumartesi : Abdullah59 geldi. Edige' lerden bir i ki hediye getirdi. Uzun konuşmak üzere yarın gelecek. 8 Ağustos 1 954 Pazar: Sabah 9.30'da Abdul lah geldi. Saat 3 ' te gitti . Maalesef kafası metodi k çalışmıyor. Kendisine göre imana bağlılığı, hüsnüniyeti var. Ye kendisine göre kendi hataları nı da müdrik. Maalesef layıkıyla anlayamamış. Edige'yi tenkid kesrinde (hususunda) haklı tarafları kuvvetli ve maalesef Edige ' nin kabalığı hakkında hırsla yaptıkları, maddi' menfaatine kendi akraba ve Leh Müslümanlarını temin ve tercih cihetine gitmesi, ecnebilerden de ciddi ve uzun müddetl i dost edinememesi gibi

57 58 59

Eski Berlin sefiri Mahmut Muhtar Paşa'nın (Katırcıoğlu) Moda'da bulunan evi. Emlak satışı ile uğraşan bir simsar. Dr. Abdullah Zihni Soysal ( 1905-İstanbul, 1 983), Kınm' ın Kerç kazasının bir köyünde doğmuştur. İstanbul'da yüksek tahsilini bitirdikten sonrn Polonya' da tarih sahasında doktora yapmıştır. Milli meselelerle ilgili olarak Almanya'da uzun yıllar faaliyette bulunmuş, 1 955 yılında İstanbul'a dönmüştür. Hayatının sonraki döneminde serbest olarak çalışmıştır.

. ıja Sewla/ımeı Kırımer'in Giinlüğü

' ı l ıcı lcri doğrudur. 60 Bu hususlarda bizi mki lere bütün ılıı �lincelerini açı k söyleyerek malumat vermesi nin hem hakkı ı ı· hem de borcu olduğunu söyledim ve metodik izahatta l ııılıı nmasını bildirdim. B ize yazılı bir muhtı ra da vermesi l ı i!lımunu anlattı m. 1 1 Ağustos 1 954 Çarşamba:

Scyitmehmet' le Hasan6 1 geldiler. . Seyitmehmet bayram ı·ı·ıisinde güreş de tertip etmek istediklerini söyledi . Ben de ı ı ı ı ı va fı k gördüm. 1 2 Ağustos 1 954 Perşembe:

Dccei ' nin evinde Sandru, Kielçinski ve Decei ile buluştuk. l\cııdim izin satelit ve Mahkum M i lletler B irliği hakkında bir ı ı ı ı a ın name hazırlamamızı kararlaştırdık. Öğleden sonra eve ı•cldim. Kemal ' ler burada idi ler. Akşama doğru Hamdi ' ler de ı•.cldi ler. İhrahim de bizde idi. Kendisine bayram toplantısı hakkında l':ı p ı l ması l azı m gelenleri söyledim. 1 5 Ağustos 1 954 Pazar:

Nuri Demirağ ' ı n Üsküdar'daki korusunda birkaç yüz l ll' ınşerimizin toplandığı bayramlaşma toplantısına Hanife ile l ı i rl i kte gitti k. Nuri Demirağ ' ı n yirmi kişil i k ziyafetinde l ı ı ı l u nduk. Raşid Aşki62 Kur'an-ı Kerim' den kısa bir sure okudu.

'' 1

•·.'

Kırım Milli Merkezi'ni temsilen uzun müddet Almanya' da bulunan ikilinin yıldızlan bir türlü barışmamış, ancak Kınmer'in otoritesi altında müşterek foaliycti götürebilmişlcrdir. Hasan Ortekin (Ablayet), Kırımlı bir tarihçidir. Kınm Hanlarının Şeceresi isimli bir eseri bulunmaktadır. Raşid Aşki Özkınm (2 1 .03 . 1 893- 1 6. 10. 1 969), Adapazan'nda doğmuştur. Babası Abdurrahman Bey, 1 862'de Kınm'ın Bahçesaray şehrinin Kadı Mahallesinde doğmuştur. 1 872'de Türkiye'ye hicret etmişlerdir. Rehberi Terakki Mektebi' ndc okumuş, 1 9 1 4- 1 9 1 8 yıllan arasında 1. Dünya Savaşı'na katılmıştır. 1 934 yılında İstanbul ' a yerleşmiş, Maliye

Cafer Sevdalımeı Kırınıer'in Günlüğii

Sonra şiirlerinden birkaç parçayı okudu ben de dua ettim. Sonra kısa birkaç söz söyledim. Toplantıya Said Şamil, Mirza B ala, Doktor Lebib Beyler63 geldiler. Milli danslar yapıldı, güreş tutuldu. Saat 5 ' te biz döndük. Maalesef toplantı benim istediğim gibi programlı yürütülemedi. 19 Ağustos 1 954 Perşembe: Kielçinski ' nin evinde Sandru i le birlikte mahkum milletlerle satelitlerin kuracakları birlik hakkında yazılacak beyanname hususunda hazırladığım yazıyı tenkit ettik. Notlar aldım. 23 Ağustos 1 954 Pazartesi : Naci Bey saat 5 ' te bizim köy evimize geldi . B ahçede ceviz ağacı altında bir saat kendisiyle görüştük. Amerikalıların menfaat zaviyesinden Rus meselesini koyduklarını ve bütün aldıkları tedbirlerin kendi lerinin dünya mikyasındaki menfaat bölgelerinin azalmamasını temine matuf bul unduğunu, Rusların er geç içten çökeceklerine inandıklarını anlattı ve gitti. İ şlerinden bahsetti, bu ziyaretten sonsuz mütehassis oldum. 27 Ağustos 1 954 Cuma: Sandru, Kielçinski ' yle Tepebaşı' nda oturduk. Sandru' nun Avrupa seyahatinden bahsettik. Benim Emin Buğra i le görüşmemi anlattım. Onun da teşrik-i mesaisini muvafık buldular.

Bakanlığı'ndan küçük bir memuriyetten emekli olmuştur. Çorabatır mahlasıyla milli şiirler yazmıştır. Turnalar isimli bir kitabı bulunmaktadır. 63

Dr. Ahmet Lebib Karan (05.0 1 . 1 887-30.04. 1 964), Kazan yakınlarında doğmuştur. Öğrenimini Türkiye'de yapnuştır. Almanya'da cildiye ihtisası yapnuştır. Berlin'de Ayaz İshaki ile birlikte milli meselelerde birlikte çalışmıştır. Selim Ortay'ın eniştesidir. İleri derecede Tatarcılık yapması sebebiyle Ortay ve yakın dostu Ayaz İshaki ile anlaşamamış ve sonradan yollan aynlnuştır. "Süyümbike Kültür Cemgiyeti" adı ile kurduğu demek vasıtasıyla Tatarca kaleme aldığı eserlerini neşretmiştir.

•

. ıj ı·ı Sı'rdalımeı Kırımer'iıı Gii11/iiğii

.? 8 Ağustos 1 954 Cumartesi : E m i n B uğra Beye gittim. İngilizce Amerikal ı lardan gelmiş 1 1Lı11 hir mektubun tercümesini hala makinede yazamamış. 29 Ağustos 1 954 Pazar:

Türkistanlıl arın pilavlarına gittim. İ skan müdürü Mehmet

l kylc ve Vali muaviniyle tanıştı m. Bedri Beyler geldi. 30 Ağustos 1 954 Pazartesi :

64 Markiz'de Kielçinski ve Beyrut ' tan Baczkowski ' den ı.ıvs iyeyle gelmiş olan Charles W. Hostler' la65 tanıştım. lıırk lerin hakkında meraklı bir kitap yazıyor. 1 Eyl ül 1 954 Çarşamba: 1 lanife ile Dragos ' a gittik. Emin Erişirgil Beylere66 uğradık,

· . ı ı ı ı ra

Naci B eylere gittik, refıkasıyla görüştük; avdetle Naci l lı'yi gördük. B ana Eleblan tansiyon i lacını verdi, çok memnun ı·ı· mütehassis oldum. (ı Eylül 1 954 Pazartesi :

Sabah Cemal Beye uğradı m, bulamadım, öğleden sonra ı•i ıriiştük. Türk teşkilatlan hakkında benden bir hulasa istedi. B u lııısusta görüşeceğiz.

'· 1 Jicyoğlu'nda bulunan ünlü bir pac;tane. "'

"'·

Charles Warren Hostler, Beyrut Amerikan Üniversitesi'nde öğretim üyesi olarak çalışmıştır. "Turkism and the Soviets, London, 1 955" isim li eseri, uzun müddet Sovyetler Birliği'ndeki Türkler hakkında temel kaynak özelliğini korumuştur. Emin Erişirgil ( 1 8 9 1 - 1 965), Felsefeci ve eğitimcidir. Mülkiye Mektebi mezunudur. İstanbul Darülfünunu'n da sosyoloji ve felsefe müderrisliği yapmıştır. 1 924- 1929 yıllan arasında Maarif Vekaleti'nde çalışmış, müsteşarlık yapmıştır. 1 935'te Mülkiye Mektebi Müdürü olmuştur. 1 942'de milletvekil i seçilmiş, İçişleri ve Gümrük ve Tekel Bakanı olmuştur.

Cafer Sevdahnıeı Kırınıer'iıı Güııliiğii

Saat 4.30'a kadar bizi mkilerin toplanmalarını bekledim. Abdullah'a madem ki ticaretle uğraşmağa karar vermiş, biz de bunu tasvibe mecbur olduğumuzu, Edige ile münazaal annın durumumuza zarar getirdiğini, buna son vermelerini, ilmi ve milli birl iğe yarayacak surette ilmi müesseselerle halkımız arasında çalı şmasını söyledik. 7 Eyl ül 1 954 Sal ı : İ brahim'e telefonla Edige' ye acele b i r mektup yazarak siyasi mümessil sıfatıyla ticaretle uğraşamayacağını, zaten bu işlerden ona hayır gelmeyeceğini, helva işine bir müddet vaziyetini maske etmesi ve bu işe başlamış olduğundan müsaade . . . . 67 ettıgımızı yazmasını rıca ettım. . - ·

8 Eylül 1 954 Çarşamba: Sabah Kielçinski 'yle kahvede buluştuk. Sandru ' nun tam samimi olamadığını, Cemal Beye Mahkum Mil letler ve Satelitler Birliği meselesi hakkında benim malumat vermemi kararlaştırdığımız halde onun söylemesini ve daha bazı hareketlerini tahlil ettik. Sandru'ya umumi siyasi durum, İngiliz Amerikan münasebeti, bizim cephe, Amerika Komitesi meselesi hakkında malumat edinmesini, kabilse mevzu-u bahs birlik hakkında vaziyeti yoklamasını rica ettik. Edige'yi eğer Amerikalılar Milletler B irliği kabul ederlerse çağınnasını söyledim. Abdullah ' ı Server'de gördüm. Edige'ye neler söylemesi lazım geldiğini dikte ettim. İ brahim'e telefonl a Edige' nin Ameri kalılardan haber alırlarsa Paris ' e gitmesini bildirmesini söyledim. 9 Eyl ül 1 954 Perşembe: Rumeli Hisan ' nda Şerafeddi n Beylere gittik. 67

&lige Kırıma!, mizacının hiçte müsait olmamasına rağmen bir ara ticaret yapmaya karar vermiş, sonradan vazgeçmiştir.

'ı ı[er Sevdahırıeı Kırımer'in Günlüğü

16 Eyl ül 1 954 Perşembe: Kielçinski ' yle görüştüm. Müstecip' lere uğradım. Merkez, Edige' nin durumu, bir teşkilat kurma meselelerini mevzu-u lıah is ettim. 24 Eyl ü l 1 954 Cuma: İ stan bu l ' a indi m. Kielçinski ' yle görüştüm. Amerika' dan gelecek dostu hakkında Paşayla konuşacaklarını ve Türk El leri mümessil lerine soracağı meseleleri kararlaştırdık. Ahmet Yeli Beye de uğradım. Arslan ' a68 2000 Li ra borcumu ödedim. İ hrahim' le Türk Kültür B irliği ve fırka meseleleri hakkında konuştum ve Tehu l ' la görüştüm. Gülümser' i 69 hastanede ziyaret ettim. Bedri Beylere uğradı m. Bülent ' i n ziyareti hakkında iyi temenni lerde bul undum. Erda70 ağzından rahatsız yatıyordu. 25 Eylü l 1 954 Cumartesi : Abdul lah Kınmcan Ankara' dan geldi, dertleştik. 1 Ekim 1 954 Cuma: Kielçinski ve Cemal Beyle görüştüm. Müstecip' lerde bir Türk Kültür Demeği ' ne bir mektup yazdıkları mülteciler meselesindeki federasyona onlar giriyorlar. Edige meselesi: Komite vaziyeti-mi l li merkez meselesi. M. F. meselesi. 7 1 ''8

Tataristanl ı olan İshak Arslan, Ahmet Veli Menger' in 1925 yılında Çin'in Tientsin şehrinde ticaret yaptığı sırada yanına alıp yapağı ve kürk eksperi olarak yetiştirdiği gençlerden biridir. Menger' in arkasından Türkiye'ye gelmiş ve birlikte çalışmaya devam etmiştir. Menger'in kurduğu holdingin büyük bir ticari kapasiteye ulaşmasında katkıda bulunmuş, 1 99 1 yılında vefat etmiştir.

Gülümser M imaroğlu, Şakir Ataman'ın kızıdır.

Erda Ataman, Hanife Kınmer'in yeğenidir.

Milli Fırka, Kınm'da bağımsız bir devlet kurulmasını sağlamak üzere kurulan ve Çarlık sonrasında Kınm'da Kurultay'ın toplanarak hükümetin tesis edilmesini sağlayan siyasi partidir.

Cafer Seydahmet Kırımer'in Giinlüğii

Esasları - nizamnamesi. 2 Ekim ı 954 Cu m artesi: Battal Beyi 72 gördüm. Müstecip'in mektubunu verdim. 5 Ekim l 954 Salı: İ stanbul ' a i ndim; Kielçinski ' yle görüştüm. 6 Ekim 1 954 Çarşamba: Evde çalıştım. Hüsnü Paşaya, Behçet Paşaya benim Ameri ka' ya gitmem lüzumu hakkında söylenmesi ni yazdım. Naci Bey refikasıyla geldiler. Kendisine benim mebusluk meselesi hakkında söyledim. Adnan Menderes' e bahsedeceği ni söyledi. 9 Eki m 1 954 Cumartesi: Kielçinski, Deçei ile Park Otel ' de görüştük. İ brahim' lere gittik, oradan beni Park Otel ' ine getirdiler. Cemal Hüsnü 73 ile dertleştim. 1 2 Ekim 1 954 Salı: Sandru ile Le Bon'da74 görüştük. Paris seyahati nin neticelerini söyledi. Amerikalıların henüz mahkum mil letlerin Ruslardan ayn bir birlik kurmalarını kabul edip etmedikleri belli değilmiş. Said Rusya Müslümanları adına hareket ediyonnuş. Amerika' nın münferit, tecerrüt siyasetine düşmesi 72

Abdullah Battal Taymas (08. 1 2 . 1 882-25.04. 1 969), Rusya' da Sarnar vilayetine bağlı Aktav köyünde doğmuştur. Tahsilini Rusya ve Mısır'da yapmıştır. Vakit, Altay, Kurultay, Yuldız gazetelerini neşretti . İç Rusya ve Sibirya Türk-Tatarlannın Siyasi ve Medeni Muhtariyeti idaresinde milletvekili seçilmiştir. 1921 'de ülkesini terketmiş, bir müddet Finlandiya'da yaşadıktan sonra 1 925 yılında Türkiye'ye gelmiştir. Matbuat Umum Müdürlüğü' nde mütercim olarak çalıştı, önemli kitaplar yayınladı. Cemal Hüsnü Taray ( 1 893- 1 1 .02. 1 975), Maliyeci ve diplomat. Lozan Üniversitesi ' nde okudu. l 926'da Gümüşhane milletvekili seçildi. 1 929- 1 930 yılları arasında Maarif Vekilliği yaptı. 1 93 1 'de Bem sefiri oldu. Brüksel, Varşova, Tokyo, Roma, Atina ve Santiago elçiliklerinde bulundu. Le Bon Beyoğlu'nda bulunan ünlü bir pastanedir.

.ıjl'I" Sewlalımet Kırımer'in Günlüğü

varmış. Demokratlar kazanabileceklermi ş. Harp ı l ı ı imali ı l ı ı i malini yakın görenler çok. Fransa'da harbi hükümet birkaç .ıya kadar bekliyormuş. Celal Beye gitti m. 14 Ekim 1 954 Perşembe: İ ngi l iz Sefareti ' nde bilhassa Şarki Türkistan'la alakadar Miisyö Nei l McLean'le görüştüm. Kaşgar'da dokuz ay kalmış, 1- :ı ı ı i n ve İsa Beyleri orada görmüŞ. Kendileriyle görüşmesini ıavsiye ettim. Çok memnun oldu. Emin Beyden yarın için ı a rıdcvu aldım. Server' lerde yemek yedim. Mösyö Kielçinski An kara seyahatleri ni buradaki temasları nı bilhassa İsmet l 'a � ay la arkadaşının konuşmasını anlattı. İ brahim' lere uğradı m, Kültür Demeği' nden gelen mektubu ı•.i istcrdiler. Kendileri başladılar benim müdahalem doğru deği l . 1 5 Ekim 1 954 Cuma: Sabah on buçukta McLean ile Kadıköy iskelesinde buluştuk. Emin Beylere geldik. İsa Bey de orada idi. Şarki Türkistan'ın ı•.l'lcceği hakkındaki fi krini sordum. Bunu İsa Beyler �ordurdular. İlmi ve siyasi alakasından dolayı Londra ' da bu ıııcseleler hakkında hükümet veya siyasi teşkilatlar hariçten ilmi ve siyasi alaka gösteren birkaç münevverden bir küçük komite kurulmasını söyledim. O Londra' daki Türkoloj i müessesesinin lııına yardım edeceği n i anlattı. Emi n Beyler kendisiyle bir daha görüşmeyi arzu ettiler ve lıi zim İ ngil izce bilen arkadaşı mız da var dediler. Çıktığımızda giirüşmelerinin neticesini bana söyleyeceğini anlattı. 17 Ekim 1 954 Pazar: Ragıp Beye gittim. Oğlu İlhan Beyi memleket meseleleriyle alakadar, ahlaki durumlarda hassas buldum; iş kabil iyeti de, l'nerj isi de kuvvetli. Çok memnun oldum. Basanotlar ve Şakir geldi .

Cafer Seydahmeı Kırımer'in Günlüğü

1 8 Ekim 1 954 Pazartesi : Baczkowski ' ye fel sefi bir mektup yazdım. Leh fıki r cereyanının eski layemut (ölümsüz) insani _ düşünceleri canlandıran ve Leh mukadderatına insanl ık kaderiyle bağlanan klasi klerine dayandırı lması l üzumunu belirttim. 1 9 Eki m 1 954 Salı: Sabah İbrahi m' lere uğradım. Dün bizimkilerle Türk Kültür Birliği' nden gelen mektup hakkında yaptıklan müzakereyi anlattılar. Ben de Baczkowski ' ye yazdığım mektubu kendilerine okudum ve Lehçe tercümesini istedim. Cemal Beyle l O' dan 1 l .30'a kadar Türk muhacereti hakkında konuştum. Muhaceretin siyasi olgunluğa erişememesi, bizim de hükümet veya teşki lat olarak bu meseleyi ele almamaklığı mızın menfi neticelerinden bahsettim. Şahı slarla ·ınlaşmak, kültür sahasında açık, siyasi işleri gizli tutmak hususunda fikirlerimi söyledi m. 20 Ekim 1 954 Çarşamba: Nebile rahatsız olduğundan Hanife'yle birli kte indik. Sabah Kielçinski 'yle bul uştuk. Ona B aczkowski ' ye yazdığım mektuptan bahsettim. Schaetzel' e7 5 göndermesini rica ettim. Lehçesini düzeltecek. 75

Tadeusz Schaetzel, Polonyalı fevkalade kıymetli bir siyasi mültecidir. Mareşal Pilsudski 1 922 yılında Lozan görüşmeleri sırasında yarbay rütbesinde bulunan Schaetzel başkanlığındaki bir Polonya heyetini İsmet İnönü ile görüşmelerde bulunmak üzere İsviçre"ye göndermiştir. 1 922- 1 926 yılları arasında Polonya, askeri espiyonaj ve kontrespiyonaj bölümünün başında bulunan Schaetzel aracılığı ile mülteci liderle teması sürdürmüştür. Schaetzel, l 924 yılı sonbaharında Türkiye'ye askeri ateşe olarak tayin edildi. II. Dünya Savaşı 'nda Almanya'nın Polonya'yı işgal etmesi üzerine yurt dışına çıkan vatansever Lehliler ilk yıllarda Lübnan'da ve Türkiye'de siyasi faal iyette bulunmuşlardır. Schaetzel, bir müddet yaşadığı Türkiye ile

< 'ııfer Seydahmeı

Kırımer'in Günlüğü

McLean ile Reşit Rahmetl76 Beye gitti k. Oradan Konya Lezzet Lokantası ' na gi ttik. Saat 2.30' da ayrıldık. Çok memnun kaldı. 24 Ekim 1 954 Pazar: Nişantaşı Ihlamur' da Osman Ç. Hastanesinde Sefi r Mösyö Sokolnıcki ' yi 77 ziyaret ettim. Prostattan ameliyat olacak. Kendisine okuyarak su içirdim. Nakşibendil i kten bahsettim. Çok memnum kaldı; öpüşerek ayrı ldık. 25 Ekim 1 954 Pazartesi: Gece Müstecip' lere gittik. Müstecip Park Otel'de Kültür Derneği Hey' eti ile görüşmeden geç geldi . Abdülhayır78 ve oğlu Reşat' ı n kaba çıkışlarından, Haydar'ın79 da sinsice suallerinden, verdikleri cevaplardan, İ smail Hakkı ve Ali Nuri B eylerin 80 müsbet ve temiz niyetle işe bakışlarından bahsetti . ilgili Lehçe bir risale kaleme almıştır: Rosjaıturcja Na Drogach Hıstonı (Rusya ve Türkiye-Tarih Yolunda), Jerozolıma (Kudüs), 1 946, 64 s. '"

Prof. Dr. Reşit Rahmeti Arat ( 1 990-29. 1 1 . 1 964). Kazan 'ın eski Ücüm kasabasında doğmuştur. Yüksek tahsilini ve doktorasını Almanya' da yapmıştır. 1 933 yılında davet üzerine Türkiye'ye gelerek İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi' nde Mukayeseli Türk Dil Araştırmalannı tesis etmiştir. Dr. Mıchael Sokolnıcki, Polonyalı siyaset ve bilim adamı. Ülkesini, 1 920- 1 923 arasında Finlandiya'da temsilci, 1 93 1 - 1 936 ara�ı Danimarka'da, 1936 Ağustos 1 945 ara�ında Türkiye'de büyük elçi olarak tem�il etti. Muhaceret döneminde İngiltere'de öğretim üyesi üniversitelerde tarih bölümü başkanlığı yaptı, sürgünde kurulan Polonya hükümetinin Dışişlcri Bakanlığı görevinde bulundu. (The Turkısh Straıts-Türk Boğazları), Beirut, 1 950, "Polska Mıedzy Nıemcamı A Rosja-Polonya, Almanya ve Rusya Arasında", Wydajc Instytut Jozefa Pılsudskıego Poswıccony Badenıu Najnowszej Hıstorıı Polskı Oddzıal W. Londnıe, 1 95 2 isimli kitaplan bulunmaktadır. -

l'I

Abdülhayr, Kırım'ın Gözleve tarafındaki Örlük köyündendir. İsmail Gaspıralı' nın oğlu Haydar Gaspıralı olmalıdır. Ali Nuri Okday ( 1 883- 1 977), Ahmet Tevfik Paşa'nın oğludur. Ali Nuri Bey, Atina'da doğmuştur. Harbiye'yi bitirip orduya intisap etmiş, muhtelif

Cafer Sewlahmeı Kırımer'in Günlüğü

26 Ekim 1 954 Salı: Amerikalı Türkolog ' a, Türk Ellerinin geleceği hakkındaki yazacağımı vaadettiğim yazıyı yazdım. Hamdi'ye vererek tercüme ettireceği m. 27 Ekim 1 954 Çarşamba: Mösyö Kielçinski'de İ skerlet, Sandru, Decei ile bu luştuk. Sandru Paris ' ten, Deçei Londra ve Paris 'ten geldiklerinden anlan dinledik. Romen ve Lehlilerin teşebbüsümüzü tuttuklarını Deçei anlattı. Sandru da Gürcülerin ve Ermeni lerin bu fikrin tahakkukunu di ledikleri ni söyledi . Her ikisi de teşebbüsümüzün müstaki l olmasını, burada böyle bir teşki latın serbest çalışmasının daha doğru olacağının kendilerine söylendiğini bildirdiler. Gelecek buluşmamızda program ve uygulaması meselesini görüşeceğiz. Hamdi 'lere gitti m. Kielçinski Sefir' in benim ziyaretimden çok mütehassis olduğunu söylediğini bildirdi. 30 Ekim 1 954 Cu martesi : B BC ' nin mümessili Doktor Owen ile Mösyö Deçei ' de, Kielçinski, Sandru, İ skerlet buluştuk. 1 Kasım 1 954 Pazartesi : Cemal Beye u �radım. Celal Beyi de orada gördüm. 1 9 1 7 1 9 1 8 ' de Nuri Paşa 1 tarafından Türkistan ' a gönderildiğinden ve oralarda başından geçenlerden bahsetti .

görevlerde bulunmuştur. Cumhuriyet döneminde ticaret ile meşgul olmuştur. Sadullah Paşa' nın torunu Edibe Ayaşlı Hanım' la evlenmiştir. Oğlu Şefik Okday dedesi hakkında bir eser kaleme almıştır. Nuri Killigil ( 1 889-İstanbul 1 949), Enver Paşa'nın küçük kardeşidir. Osmanlı ordusunda general rütbesine kadar çıkmıştır. Almancayı iyi konuşurdu. Sivil hayatında önce İstanbul'da Zeytinburnu semtinde silah ve mühimmat imal eden bir fabrika tesis etmiştir. Alman makamları ile iyi münasebetleri vardı. İstanbul'ıin Sütlüce semtinde de askeri mühimmat imal eden başka bir fabrikayı faaliyete geçirmiştir. Bugün Pendik tersanesinin

ııjı·r Serdahmeı Kırınıer'in Giinliiğii

3 Kasım 1 954 Çarşamba:

Mösyö Deçei ' de İ skerlet, Sandru ve Kielçi nski buluştuk. l'iirki ye' de mi, hariçte mi teşkilat kurulsun. Her iki bakımdan ı ı ıcktup ve esaslar hazırlanarak hükümete arz edi lecek ve ıııuvafakatlerine göre yapılacak. 8 Kasım 1 954 Pazartesi :

İ brahim'lere u ğradım. Kültür B irliği meseleleri hakkında � ı ı ııuştuk. 1 0 Kası m 1 954 Çarşamba:

Cemal Beye muhacerette siyasi fikirlerden bahsettim. l\ oınünizm düşmanlığı, Rus emperyalizminin düşmanl ığı, kahi leci lik, ülkeci lik, Türkçülük . . B izim bu sonunculara önem vermemiz. Harpten evvel, harp esnasında, harpten sonra. kadro vct iştirmek. İ lk hedefimiz merkezlerin reisleri ol mak değil şahıslara ı i ı ıcm vermemiz. Faaliyet ve neticeye yarayacak yardım. İtimat l'l t i ğim adanılan tanıştırmak. l l Kasım 1 954 Perşembe: Leh mil ll günü olduı undan Gürcü kilisesine gittim. Deçei profesör Jean Denny'yi 8- takdim etti . Kielçinski ' yle Hamdi' lere gi ttik, bulamadık. Server' lerde yemek yedim. inşa edildiği Karataş dilinin üzerinde olan araziyi mülkiyeti İtalyan Fonzi' lere ait metruk bir tuğla fabrikası ile birlikte satın almış, savaş sırasında İstanbul'un bombardıman edilmesi ihtimaline karşı Zeytinbumu'nda bulunan infilak maddeleri, yan mamul bombalar buraya taşınarak oyulmuş zeminlerde koruma altına alınmıştı. Fabrikasında imal edilen tabancalar orduda kullanılmıştır. Fabrikalarda gerekli emniyet tedbirlerinin alınmadığı yanında çalışanlar tarafından ifade edilmiştir. Nuri Killigil, 1949 yılında Sütlüce'deki fabrikada çıkan patlama sonucunda çalışan çok sayıda personel ile birlikte havaya uçarak ölmüştür.

' ' Jean Denyy (24.07. 1 879-05. 1 1 . 1963), Fransız Türkolog. Paıis Hukuk ·

Fakültesi mezunudur. Türk Dili öğretim görevlisi olarak üniversitede çalışmaya başlamış, ilmi mesaisini Türk dilinin özellikleri üzerine teksif etmiştir.

Cafer Sevda/ımet Kırımer'in Günlüğü

1 3 Kasım 1 954 Cumartesi : Deçei ' de 9.30 ' da Sandru, Kielçinski, Deçei ve ben nizamnameyi gözden geçirdik. Yazılacak mektubu Ankara' daki görüşmelerden sonra yazmağa karar verdik. 14 Kasım 1 954 Pazar: Hasan 83 geldi. Cemiyet ve muhacirlere verilecek evlerden bahsetti. Server' ler geldi. 1 5 Kasım 1 954 Pazartesi : Safıye ' lere gittim. Yarın Ankara ' ya gideceğinden orada doktor İbrahim Barkın'ı 84 görmesını, Anıtkabir' i, kal ' a, Çankaya' yı gezmesini söyledim. Madam Sandru kocasının Amerikan hastanesine yatırıldığı nı bildirdi. 16 Kasım 1 954 Salı: Sandru ' yu hastanede ziyaret ettim. Cemal Beye telefonla bildirdim. Keşan ' lara gittim. 17 Kasım 1 954 Carsamba: Nebile' ler geldiler. İ l k bu gün sobayı yaktım. Naci Bey geldi. Ahmet Veli Beyle görüşmesinden bahsetti . Durumumuz hakkında v e umumf siyasi vaziyet hususunda konuştuk. Rusların sulh siyasetlerinden maksatlarının muslihane hulfile yol açma ve i leride Çin gailesini çıkarttığı zaman kendisini kenarda tutabilmek.

83 84

Hasan Ortelcin. Dr. İbrahim Rebi Barkın ( 1 899-İstanbul, 1 974), Tıp tahsili yapmıştır. Afganistan'da ve Sağlık Bakanlığı merkez teşkilatında çalışmıştır. 1944- 1 946 yılları arasında Zonguldak milletvekilliği yapmıştır. Başta Çınaraltı olmak üzere dönemin Türkçü dergilerinde makaleleri neşredilmiştir. Başta Kmmer olmak üzere muhacir Türk önderlerle samimi ilişkiler kurmuştur.

'ıı(i·r Sevdahnıeı Kırınıer 'in Günlüğü 24

Kası m 1 954 Çarşamba:

Nebile' ler indiler. İ brahi mlere uğradım; Kının Kültür Cemiyeti ' nden bize taraftar olanların istifa etmeleri, yeni cemiyetin adı, hey'et-i ıdaresi, çalışma kollan hakkındaki düşüncelerimi söyledim; lıcy'et-i idarede gerek halka tesir ve gerekse resmi mehafılde ı,·a l ı şabilecek arkadaşların alınması lazım geldiğini izah ettim. Cemal B eye uğradım. Müstecip ve İ brahim Otar' ı tan ıtacağımdan bahsettim; bu sene de bunun lüzumundan ve Türk Kültür B irliği ' ni n kurulması yolundaki kararlan anlattım. Nebil e ' l erde yemek yedim. 25 Kası m 1 954 Perşembe: Alper' i n kızının nikahı saat l .30' da B eyoğlu' nda nikah dairesinde kıyıldL Sabiha Hanım rahatsızlandı, uğradım. Yusuf Ziya Beyi 85 , İ dris' i gördüm. Kielçinski, B aczkowski ' den gelen mektubu okudu, bir kopyasını istedi. Sabah Hanife ile tapuya gittik, çapı aldık; Nuri tapuyu alacak. 86 26

Kasım 1 954 Cuma:

3.30 ' da Cemal Beye Müstecip ve İ brahim' i de götürerek takdim ettim.

Yusuf Ziya Ortaç ( 1 895- 1 967), Hece'nin beş şairi olarak bilinen grubun öncülerindendir. Çalışma hayatına öğretmenlikle başlaıruştır. 1946- 1954 yıllan arasında milletvekili olarak görev yaptı. Mizah dergisi Akbaba ile birlikte 09.08. 1941 tarihinden itibaren haftalık olarak Türkçü dergi Çınaraltı'yı neşretmiştir.

"''

İstanbul-Kadıköy Şaşkınbakkal semtinde satın alınan ev. Nuri, Nureddin Altuğ'dur. Kmmer, uzun yıllar geçimine destek olması gayesiyle bu evi yazlıkçılara kiralayarak, mevsim sonuna kadar akrabalarının yanında kalnuştır.

Cafer Sevdalımeı Kırımer'in Günlüğü

8 Aralık 1 954 Çarşamba: Emin Buğra Bey telefonla Said Beyin geldiğini ve umumf bir toplantı yaparak Amerika'dan gelecek olan Behçet Paşaya müşterek bir muracaatta bulunmamızı söyledi . Birkaç gün sonra bulunabi leceğimi söyledim. Emin Bey ikinci bir telefonla İ sa Beyle birlikte yarın görüşmemizi teklif etti . 9 Aral ık 1 954 Perşembe: Sabah Emin Beye gittim. İ sa Bey de geldi. Ben Paşaya veya Amerikalı lara muracaatta bulunmak gibi pratik meseleleri i hmal etmemekle beraber asıl mühim olan kendi yolumuzu, prensiplerimizi çizmemiz, teşkilatlarımızı kuvvetlendirmemiz lüzumunu i leri sürdüm. Gizli birkaç arkadaşla anlaşmamız ve diğerlerini yürütmemiz hususunda söyledim. Kültür birl iği kuru lması için yapılması gerekenleri etraflı izah ettim. Sadri Beylerde8 7 görüşmeğe lüzum gördüler. Salı sabahı görüşeceğiz. Cemal Bey de Paşanın Ankara' ya gittiğini söyledi. 1 1 Aralık 1 954 Cumartesi: İ brahim' lere konuştuk.

uğradım.

Yardımlaşma

cemiyeti

hakkında

Sadri Maksudi Arsal ( 1 880-20.02. 1 957), Kazan ' ın Taşsu köyünde doğmuştur. Paris'te Sorbon Üni versitesi Hukuk Fakültesi'ni bitirmiştir. Rusya'ya döndükten sonra 1 906, 1 907 ve 1 908 yıllarında yapılan Duma seçimlerini kazanarak milletvekili seçilmiştir. 30. 1 1 . 1 9 1 7 ' de İç Rusya ve İç Sibirya Türk-Tatarları Millet Meclisi' nin toplantısı sonucunda 19.0l . 1 9 1 8'de tesis edilen milli idarenin başkanı seçilmiştir. Sovyetlerin egemenliklerini genişletmeleıinden sonra Fransa'ya gitti. l 925'te Türkiye'ye geldi. 1 929'da Türk Tarih Kurumu'na üye seçildi. Ankara Hukuk Fakültesi' nde Türk Hukuk ve Genel Hukuk dersleri verdi. 1 930 yılında Şebinkarahisar, 1 934'te Giresun milletvekili seçildi. İstanbul Hukuk Fakültesi' nde ders verdi. 1 950 yılında Ankara milletvekili olarak yeniden Meclise girdi.

'ııji•r Seydalımet Kırımer'in Giinliiğii

1 4 Aralık 1 954 Salı: Saat I O ' da Sadri Beye gittim, Emin B uğra ve İ sa Beyler de ı·l' llli ler. Umumi dünya durumu, Türklük ve siyasi ıııu haceretimizin hali, İdil Ural işleri ve Türk kültür birliği hu susunda görüştük. Sadri B ey muvaffakiyetler diledi. f'iirklüğe olan borcunu ödediğini, yaşı ve sağlığı dolayısıyla l aal rol oynayamayacağı hakkında açı k ifadede bulundu. Emin Bey Said Şami l ' in bir toplantı lüzumundan bahisle hiikümeti mize müşterek müracaatta bulunmamız hakkında ll·klifte bulunduğunu söyledi. Ben Ankara ' ya gideceğimden lıu nu, ondan sonraya bırakmamız l üzumundan bahsettim. Mu vafık buldular. 1 6 Aralık 1 954 Perşembe: Saat 6 ' da hey'et-i idare seçmek. Müstecip' lerde. Sabah Yen iköy ' de Leh Sefiri ' ne gittim. Umumi vaziyet. Sefir demokrasi cephesinde sağlam irade bulunmadı iı, teşebbüsün hala Bolşeviklerde olduğunu söyledi. Rauf Beyle 8 görüştüğünü ve ona "Cafer Bey de Enver Paşa hakkında tıpkı sizin gibi �onuşuyor." dediğini anlattı ve Rauf Beyin hakkımda siiylediklerini bildirdi. Ankara' da görüşeceğiz. Server' !erde yemekteydi m. 3.30 ' da Müstecip' lerde Emin B uğra ve İ sa Beylerle lıuluştuk. Oradan Cemal Beye gittik. Kültür birliği hakkında

Hüseyin Rauf Orbay ( 1 88 1 - 1 6.07 . 1 964), Den iz Harp Okulu mezunudur. Balkan savaşı esnasında komuta ettiği Hamidiye kruvazörü ile ün kazannuştır. Mütarekeden sonra askerlikten ayrılarak Atatürk ile birlikte milli mücadeleye katılmıştır. Son Osmanlı Mebusan Meclisi'ne katıldığı sırada tutuklanarak Malta'ya sürülmüştür. 1 6.03 . 1 92 1 'de serbest kalmasından sonra TBMM'ne katıldı. Nafia Vekil i ve TBMM Başkan Yardımcısı olarak görevlendirildi. 1 2.07 . 1 922'de Başvekil oldu. Cumhuriyetin ilanından sonra muhalefete geçerek Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası 'nı kurdu. Bir müddet yurtdışında yaşadıktan sonra dönüşünde Londra Büyükelçisi olarak görev yapnuştır.

Cafer Sewlahnıeı Kırımer'in Günlüğü

konuştuk. Cemal Bey Paşadan direktif beklediğini anlattı . Said 89 ve Mecit Beyler de Ankara ' ya gidecekleri ni söyledi. M üstecip' lerde yardımlaşma cemiyetinin nizamname ve reis meselesinden konuştuk. 1 7 Aralık 1954 Cuma: İ brahim geldi. Edige ' ye yazılacak mektubu yazdırttım. 1 8 Aralık 1 954 Cumartesi : S abah 1 0.30 Kielçinski ' de Sandru da geldi. Umumi vaziyet, benim Ankara' ya seyahatim hakkında konuştuk. 1 9 Aralık 1 954 Pazar: Sabah Hanife i le Kadıköy' ü ne geçtik. S andal l a Haydarpaşa' ya geldim. Saat l O' da hareket ettik. 2 ' yi 2 0 geçe Bozüyük'e geldi k. Motorda anza olduğundan burada bekliyoruz. 4 saat bekledikten sonra diğer bir trenle furgonda oturarak Eskişehir' e geldim. Saat l ' de bir kuşette yer bularak Ankara ' ya hareket ettim. 20 Aralık 1 954 Pazartesi : Sabah 9 ' da Ankara'ya geldim. Sümerbank ' ta Tayfur Beyle (B anka umumi katibi) B ü lent ' i n durumu hakkında görüştüm. 6.30' dan 8'e kadar Behçet Paşayla görüştüm. Amerika seyahatinden bahsetti. Amerikalılardan müsbet ve kat ' i olarak Rus ve milletler meselesinin geleceği hakkındaki kararların ı beklediğini söyledi. Kendisine kültür birliği ve satelitlerle mahkum milletlerin birliği fikrinden bahsettim. Enstitü-Baczkowski'yi yeniden hatırlattım. Siyasi muhacirleri toplayacağından bahsetti. Ben de düşüncelerimi bildirdim. Kendisine satelitler birliği hakkındaki

Mecit Sakrnar ( 1 887- 1 8.08 . 1 978), Ayaz İshaki ' nin ölümünden sonra İdil Ural Milli Merkezi 'nin başkanlığına seçilmiştir. Ailesi Başkurdistan'dan Türk.iye'ye 1 870'1i yıllarda göçetmiştir. Hava kurmay albaylığından emekli olmuştur.

<_'ıı(i'r Sevdahnıet Kırımer 'in Giinlüğü

yazıyla "Türklerin geleceği hakkı ndaki bazı düşüncelerim" lıa�lıklı yazıyı verdim. 90 Ali Tümen ' lerde akşam yemeği yedi m. 2 l Aralık l 954 Sal ı : Hüsnü Paşa ve Mustafa Veki l li i l e görüştük. Öğlede Halil İ nalcı k' l arda yedim. Hamdu llah Suphi Beyi Ankara Palas ' ta ziyaret ettim. Emin lksulzade kendisinden Ankara'da bl!lunduğumu öğrenerek oıele uğradı. 22 Aralık 1 954 Çarşamba: Paşa, M ustafa Veki lll ile Karpiç ' te yemek yedik. 8.30 ' da l ,ch Sefiri ' ne gittim, l l ' e kadar konuştuk. Şerafeddin ve Akil Beylere uğradım. Resulzade Emin B eye gittim. Mustafaların ihtilafı hal için siiylediklerini anlattım. Lüzumu kabul etmekle beraber buna ı ı i ınadı ol madığını söyledi. Paşanın siyasi haberleri toplama l l'�cbbüsünün de pek semereli olacağını inanmıyor. 23 Aralı k l 954 Perşembe: Sabah 8.30'da İ brahi m B arkın geldi. Saat l 0.30- l l Behçet Paşayla görüştüm. B olşevikleri n i mha siyasetleri (Jukov, Malenkof, Molotof, 1 lruşçof, Mikoyan .) ve sulh taraftarl ıklarının gayesi hakkında si iyledi m. Hususi durumum ve Birleşmiş Mil letlere Kının ı ı ıcsclesini götürmem ve orada Türk muhaceretinin ne şeraitte ,·alı şabileceğini vaktiyle buna zemin hazırlamam hususundaki ıcklifı mi çok hararetle karşıladı ve benden bu hususta bir yazı ı sıcdi. -Almanya, İngiltere, AmerikaHüsnü Paşayla buluştuk. Mustafa ' ya yemeğe gittik. Orada w ınckten sonra gelen üç Azeri i le de dertleştik.

Ali Tümen, Ankara'da Kızı lay'da orduevinin yakınında bugün yerinde Divan Pastanesinin bulunduğu binada faaliyet gösteren Tümen Kitapevi'nin sahibi olup aslen Kazanlıdır.

Cafer Sewlalımeı Kırımer'in Günlüğü

Hüsnü Paşa bu ihtilaf meselesi hakkında Emin Beyle de görüşerek halle çalışacak. 24 Aralık 1 954 Cuma: Erda9 1 ile Abdullah' lara92 yemeğe gittik. Tevfik Bey bizim Kazım ' ı n tabiiyete kabul l istesine isminin yazıldığını söyledi. Hariciyeye de Moskova Sefareti ' ne bizim hemşerilerden birisinin annesinin gelmesi hususunda yazıldığını bildirdi. Akşam Niyazi' lerde93 yemek yedik. Yemekten sonra da Abdullahlar, Kemal ve diğer bir hemşehri de geldiler. 25 Aralık 1 954 Cumartesi : 8 ' de Ankara' dan hareket. Afife i le Ahmet geldi ler. Saat 6 ' da Bostancı ' ya geldim. Geceyi evde geçirdi m. Hanife Kemal ' lerde i miş, Selma' larla telefonla konuştum. 26 Aralı k 1 954 Pazar: Saat 2 ' de toplantıya (Kının Türkleri Yardımlaşma B irl iği) kurma hususunda yapı lan içtimada bulundum. Türk kültür birliğini, tenkitlerin havayı bozduğunu durdurmak maksadıyla birkaç söz söyledim. Gece Kemal ' lerde kaldık. 27 Aralık 1 954 Pazartesi: Cemal Beye uğradım. Ankara seyahatimin bilhassa Paşayla görüşmemin hulasasını anlattım. 3 1 Aralık 1 954 Cuma: Mültecilermeselesi

Erda Ataman, Hanife Kınmer'in yeğenidir.

Kırımlı Abdullah Kınmcan.

Niyazi Kınmman ( 1 9 1 1 - 1 967), Bulgaristan' ın Hacıoğlu Pazarcık şehrinde doğmuştur. 1 9 1 9 yılında Türkiye'ye gelerek Ankara'da dayısının yanında ticarete başlamış, 1 937'de kendi işini kurmuştur. Ankara'da Kı nın Kültür ve Yardımlaşma Demeği ' ni n kurucularından olup iki yıl başkanlığını yürütmüştür.

1955

ı ·. , ,.,-

J Sewlahmeı Kınmer'i11 Giiıılüğii

2 Ocak 1 955 Pazar:

B i z i mki ler, Sandru ve madamı, Kielçinski ziyarete geldiler. Bedri Bey geldi. Ocak 1 955 Perşembe : İ stanbu l ' a indim. İ brahim ' Je mutabık kalmış olmamıza ı ağınen sabah gelmedi. İ smail ve Müstecip ' Je Edige ' den gelen ıııck tubu okuduk. Cemal Beye uğradım. Türk davasını ele almamız lüzumu hak kı nda yazdığım yazıyı verdim ve Edige'nin mektubundan ıııalumat verdim. Zeki Velid) hakkındaki kısmını okudum. l \ıııaiJ' Jere kurulacak yardımlaşma birliğinin müsamere, ııl·�riyat, sağl ık i şleri nin ayrı koll ar olarak kurul masından lıalıscttim. 6

8 Ocak 1 955 Cu martesi :

Mustafa Veki l li Bey telefon etti . vakti müsai! olduğu ı:ıkdirde yarın uğrayacak. 9 Ocak 1 955 Pazar:

Reşit Rahmeti' B ey telefon ederek sağlığımı sordu. l\L' ııdisiyle görüşerek bazı meseleleri müzakere etmemizi �ararlaştırdık. Selim geldi. Kendisine i leride benim hayatımın yazılmağa ı kğcr olduğunu, hiç birisinin buna önem vererek hazırlık yapmadığını, not tutmadığını, materyal toplamadığını anlattım l'l' bunu İ brahim' i n yapabileceğini bir zamanlar ü mi t ettiğimi, � ı ıııdi bunu gaip ettiğ i mi anlattım. 1 O Ocak 1 95 5 Pazartesi:

Sabah Nuru llah l ııan ' ı n95 Müni h ' e

Kazanlıdır.

Bey94 geldi. Zeki Velidl, Abdülkadir giderek enstitüde96 birleşeceklerinden

Cafer Sevdahmet Kırımer'in Günlüğü

bahsettim ve İdil -Ural Teşki latı ' na malumat vermesı nı söyledim. Emin Buğra ve İ sa Beyler geldiler. Ankara seyahati, Edige' nin mektubu, Zeki Velidi"nin durumu, Said hakkındaki düşüncelerimi söyledim ve gizli birkaç kişiyle görüşmemiz lüzumunu anlattım. Ahmet Can Beyi 97 de çağıracaklar. Kielçinski ' yle telefonda görüştüm. Baczkowski ' nin Amerika' dan önce buraya gelmesi lüzumunu söyledim. 1 2 Ocak 1 955 Çarşamba: Müstecip ' le görüştüm, Edige ' ni n mektubunu verdim. Hal i l İ nalcık'a yazdığım mektubu verdim. Kielçinski ' yle buluştuk. Baczkowski ' nin gelmesini bizim temin etmemiz, masarifine iştirak etmemiz hususunda mutabık kaldık. 13 Ocak 1 955 Perşembe: Ragıp' a uğradım. Rize' den Hatice geldi .

9�

Abdülkadir İnan (29. 1 1 . 1 889- 1 976), Başkurdistan 'ın Çıgan köyünde doğmuştur. 1 9 1 4 yılında yüksek Muallim Mektebi'nden mezun olmuştur. Zeki Velidi ile kader birliği yapmış, 1 923'te İran, Afganistan, 1 924'te Hindistan, 1 925'te Paıis ve Berlin'de bulunmuşlardır. 1 925 yılının Temmuz ayında Türkiye'ye gelmiştir. 1 933 yılında Türk Dilini Tetkik Cemiyeti'nin daveti üzerine ihtisa� katibi olarak görev almıştır. 1936 yılında görev aldığı DTCF' de 1 955 yılına kadar ders vermiştir.

Amerika tarafından Almanya'da Münih'te tesis edilen Sovyetler Birliğini Öğrenme Enstitüsü.

Prof. Dr. Ahmet Can Okay ( 1 900-09. 1 1 . 19 8 1 ), Batı Türkistanlı olup Taşkenı'te doğmuştur. 1 922 yılında yüksek tahsil için Almanya'ya gitmiş, Berlin Teknik Üniversitesi Maden Fakültesi'ni bitirmiştir. Doktorasını aynı yerde tamamladıktan sonra Mart 1 934'te İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi ' nde çalışmaya başlamıştır. Mesleki faaliyetleri yanında milli meselelerle ilgilenmiş, Türkistan Türk Gençler Birliği ' nin isim değiştirmek suretiyle devam ettirilen Türk Kültür Birliği ' nin başkanlığın yapmıştır.

• ıJı·r Sndalınıeı Kırımer'in Günlüğü

1 4 Ocak 1 955 Cuma:

Ccrrahpaşa'dan Reşit Rah meti Beye geldim. Türk Kültür l l ı rl i ği ' nden, Amerika seyahatine hazırlı ktan, Ankara '•l'yahatimin neticesinden bahsettim. Kültür B irl iği bütçesi, k ı ı ıılcrin iştiraki, kimlere konferanslar verdiri l mesi. M üstecip' lere uğradım, Hali l İ nalcık' a yazdığım mektubu ı ık uınuşlar, İ smail ile daha evvel bund.an bahsettik. İ brahim pl'rişan, yorgun bir vaziyette idi. Mahkemeye gittiler. 17 Ocak 1 955 Pazartesi : Kemal B ey refikasıyla geldi . Aki l ' lerin durumundan Kemal

l ll'y çok sıkıl makta.

İbrahim, Halil İ nalcık'a yazdığım mektuptan bahsetti. Akl ın hak i m olmasını tercih ettiğini söyledi . Maddi hayat bakımından l'Vet; fakat insanı olgunluğa kalbin götürebileceğini söyledim. 98 1 8 Ocak 1 95 5 Salı: Ragıp Beylere gittim. İ lhan Avrupa'ya gittiğinden çok \İıı irliydi . İ slam' ın ruhundan, tekamüle yol açan bir din ı ılduğundan bahsettim. 24 Ocak 1 95 5 Pazartesi : Saat 3 ' te Emin B uğra Beyle Mecit Bey geldiler. Türk Kültür 1 >emekleri ne vecih enstitünün kurulmasından bahsettiler. Ben ı lc Türk Kültür B irliği hususundaki düşüncelerimi söyledim.

l,'arşamba günü saat lO'da Said' te toplanacaklarmış; davet ı·ıı iler.

Kırımer'in en büyük arzularından biri de Kınm Türk tarihinin, ilmi ve milli esaslar dairesinde yazılmasını görmekti. Bu çalışmanın yapılmasını İnalcık'tan talep etmiş, uzun müddet sonuçlanmasını beklediği bu dileği henüz yerine gelmemiştir.

Cafer Sevdalımeı Kınmer'in Giinliiğii

İbrah im'e telefonla Edige ' ye yazarak 3 1 Ocak tarihli mektu bunu Ankara· tlan aldığımı ve Türk Kültür B irliği tasarısını İ smail ' den alması. Cemal Beyden Türklük hakkındaki yazıyı sordum. 25 Ocak 1 955 Sal ı : Cemal Beyle Türk Dernekleri ve Kültür B i rliği kurmak için bir federasyon hal ine geldikleri hususunda konuştum. 99 kendisinin bir Türk Kültü r Said ve Kadircan Beylere B i rliği kurulması hususu ndaki fi kirlerimi bildirmelerini söylemiş, birinci meselede Mülteci ler Komitesi ile İ münasebetdar olup skan Müdüriyeti ' ni n teşebbüs ettiği bir iş olduğunu bi ldirdi . Bunları Emin Beye ve bizim Müstecip ' lere anlattım. Sai t'te olacak toplantıya gittikleri takdirde bir daha toplantıları kendi bürolarında yapılmasını teklif etmeleri ni söyledim. 27 Ocak 1 955 Perşembe: Müstecip Sait' ten toplantıdan bahsetti. Emin Buğra Beyin benim Cemal Beyle görüşmemi anlattığını bildirdi. İ brahim' ler de bizim Yardıml aşma Heyeti ' ni n toplantısını söyledi. Taşıma halinde çok kalabalık olacağını anlattı . Ragıp Beye gittim. Müstecip Beye uğradım, kart bıraktım, evde bulamadım. Trabzon'dan doktor Sıddık telefon etti . Safiye hakkında karar vermek üzere olduğunu anlattı. Yaşını ve diplomasını sordu. Mektupla sormasını söyledim. 99

Kadircan Katlı ( 1 903-22.0 1 . 1 969). Dağıstan'da doğmuştur. Küçük yaşta Türkiye'ye gelerek Konya Öğretmen Okulu'nu bitirmişıir. 1 938'de Gazi Eğitim Enstitüsü'nden mezun olduktan sonra bir müddet öğretmenlik yapmıştır. Siyasi hayata atılarak I 960'da Kurucu Mt:clis üyesi olmuş, 1 96 1 - 1 965 yıllan arasında Konya milletvekilliği yapmıştır. 1 968'den ölümüne kadar Tercüman gazetesinde günlük fıkra yazarlığı yaptı.

ııji.,. Sevdalımeı Kırımer'iıı Giiııliiğii

28 Ocak 1 955 Cuma:

Hanife ile İ stanbu l ' a indik. Withal l ' le 1 00 görüştü m. Meb'us �cçil miş olan arkadaşa tebriklerimi bildiremediğimi söyledim. K il'lçinski Schaetzel' in mektubunu Server' i n mağazasında ıncüme etti, dertleştik. Kendisi de dostları çok vade bel li l'ılebilir fakat çok sarsıldı, oradan başveki le yazdığı şeyi okudu, l ıcni otomobiline kadar getirdi ve yollattı . 3.30'da Ahmet Yeli B eye gittim. · Kendisini tenkid için vard ığımı söyledim. Ahmet Kemal ' le ı u ı benimle yaptı klan ı ı ıiinasebetteki soğukluktan benim anladığımı, mil let meselesine olan alakamın sırf i manıma dayandığı, bir ivaz ve garazım 1 11 ıııadığını, kendisiyle olan samı mıyetımın kuvvetinden lıalısettim. Ahmet Kemal müşavirler bulabilir. 29 Ocak 1 955 Cumartesi:

Saat I O ' da Mösyö Deçei ' de toplandık. Decei Yunani stan ' a

vaptığı seyahatten malu mat verdi.

Ben A nkara intibalarımı bilhassa Behçet Paşanın Satelit ve Mahkum Mil letler B irliği meselesi hakkındaki düşüncelerini � ı ıııdi l i k çalışı l ması umumi programı nı verdikten sonra mutlaka rcvabını vereceğini anlattım. Sandru da ne evet ne de hayır denmediğine göre çalışmalara devamla bu fi kri geliştirmek için ı ıckr yapılması lazım geldiğini müzakere etmemizi söyledi. K i l'lçinski, Schaetze l ' den gelen mektuptan bahsetti. Bunun k ı saca tercümesini yapacak.

'"' Withall, İngiliz asıllı bir vatandaştır. İstanbul Moda'da evi, Sulıanhamam Aşirefendi Caddesi ' nde ticaret yaptığı bir bürosu bulunmakta idi. '"' Ahmet Kemal İlkkul ( 1 880-23.05. 1966), Teşkilatı Mahsusu tarafından 1 9 1 3 yılında gönderildiği Doğu Türkistan'ın Kaşgar şehrinde açtığı mekteplerde öğrenci yetiştirmeye çalışarak l 920 yılına kadar devam etmiştir. <;in- Türkistan hatıralarını kaleme aldığı kitaplannın çeşitli tarihlerde farklı ncşriyatlan yapılmıştır. İstanbul Sirkeci'de Büyük Postane'nin karşısındaki Erzurum İşhan ı ' nda yazıhanesi vardı.

Cafer Seydahnıeı Kırınıer'iıı Günlüğü

3 1 Ocak 1 955 Pazartesi : Sandru Amerikan Komitesi ' nden geldiğini bildirdi ve bana görüşmemiz hususunda randevu tespitiyle bunu bildireceğini söyledi. l Şubat 1 955 Sal ı:

Sabah l O' da Mecit Beye gittim. Rahmetli Ayaz'la aramızda geçen ihti laftan, kendi durumumdan, Lehli lerle yaptığım Promete cephesi ve Kazan İsti klal Hareketi işleriyle Türk Ellerinde arkadaşlar arasında çıkan i htilaflarda oynadığı m rolden bahsettim. Ben bir Mecit Bey yerinde olsam ne yapardım diye düşündüklerimi, Yeli Menger, Reşit Rahmeti Bey gibi arkadaşlara anlatması lüzumunu izah ettim. Kemal Lokman ıoı ve Nurullah B eyler vasıtasıyla Kazanlılara umumi bir davet yapılmasını söylediğimi bildirdim ve siyaset değil , milll mücahedede bulunduğumuzu tasri h le, dayandığımız Türkçülük prensiplerini anlattım. Mecit Bey fevkalade mütehassis oldu ve aramızda hiçbir i htilaf bulunmadığını söyledi . Öğleden sonra Kadıköy' ünde Türkistanlı İ sa Beyi gördüm. Mısır' daki arkadaşı na yazarak bizim Yusuf' un durumu hakkında acele malu mat istemesini rica ettim. 2 Şubat 1 955 Çarşamba: l - İ ngiliz siyasetinin Amerika' ya tesiri, bunlar İ ngilizlerden aynlamazlar. 2- Milletleri kurtarmaktan iki senedir vazgeçildi. Dal l as ' ın iki ay evvelki nutkunda bu söz sarfedildi. ıoı

Kemal Lokman ( 1 899-06.08. 1 976), Kazakistan' a bağlı Kazaklı şehrinde dünyaya gelmiştir. Babası Orenburg' ludur. İstanbul ve Şam'da okumuştur. Üniversite tahsilini Fransa'da petrol üzerine yaptı. Memleketimizde petrol endüstrisinin kurulmasına öncülük yapmıştır. 1 959 yılında oldukça yaşlanan Mecit Sakmar'ın yerine İdil-Ural Milli Merkezi'nin başkanlığına seçilmiştir. Akrabalarını ziyarete gittiği Taşkent'te vefat etmiştir.

( ·11{er Sevdahmeı Kırımer'in Günlüğü

3- Harp hazırlığı bilinmeyen kısmı daha mühim ve daha ku vvetli gel işmekte. 4- New York Times gazetesi ne objektif bir diğer yazı. Mühürlü kağıtta. 3 Şubat 1 955 Perşembe: Sabah 1 2 ' den l 'e kadar Park Otel ' de Amerikalı Polonyalılardan Mösyö George L. Clark ile görüştüm. Mösyö Kielçinski tanıştırdı. Verham ile i ki si tercümanlık yaptı. Konuşmam çok iyi geçti. 4 Şubat 1 955 Cuma: Akşam saat 8 ' de Gazi Han' ı n evine gittim. Said, Sadri, Mehmet Girei 03 , Selim, Foksef, İsa, Sandru, Zeki Velidi ve Don Levi 1 04 şerefine ziyafet verildi. Sadri Bey zayıf söyledi, Sandru Rusların hepsinin komünizme yardım ettiklerini iyi izah etti . Ben de milletlerin ı s t i klalleri ni kendi kanlarıyla mühürlediklerinden bahsettim ve tari hi tekamülün Rus emperyal izmini mahkum ettiğini anlattım. 6 Şubat 1 955 Pazar: Hüsameddin Beyle Beyazıt'ta Beyaz Saray' da yapılacak toplantıya iştirak etmek üzre onun otomobil iyle hareket ettik. l\.adıköy ' ünde papazlardan alınmış olan i l k okulda açılan (Atatürk Yuvası)nı gezdik. M üsamere kalabalıktı. İ smail Hakkı ve Türk Kültür heyeti de gel mişti. Çok güzel geçti. Ben de

111 1

11 ..1

Mehmet Girey Sunç ( 1 884-1 960), Varlıklı bir Balkar Türkü ailesindendir. 1 9 1 7 ihtilali öncesinde Nalçik şehrinde Kuzey Katlrnsya'ya mahsus halk mahkemesinin üyeliğinde bulunmuştur. Sovyet döneminde memleketini ıerketmiş, Avrupa'da yaşadığı yıllarda Kuzey Kafkasya Dağlıları Halk Partisi ve Promete teşkilatı çalışmalarına iştirak etmiştir. Hayatının son yıllarını geçirdiği Türkiye'de Kuzey Kafkasya Milli Merkezi üyesi olarak görev yapnuştır. Isaac Don Levine, Amerikan Komitesi'nin üyesidir.

Ca(er Sevdalımeı Kırııııı:r'i11 Gü11/iiğü

bi rkaç söz söyledim. Süleyman Civan ' ı n sözlerini hepimiz çok takdir ettik. 1 1 Şubat 1 955 Cuma: 1 0' da Reşit Rahmeti Beye vardım. Türk Kültür B irliği hakkında konuştuk, yeniden çalışacak. 1 l ' de Hamdul lah Suphi Beye 1 05 vardım. Müstecip' i de orada buldum. Hamdullah B ey kendi sezişlerinin kudretinden bahsetti. İ nönü Zaferi hakkında söylediklerini yeniden dinledim. Ben Türk Ocakları ' nı n başına gençlerin getiril mesi fi kirlerimi yeniden teyit ettim. Jukov hakkında kendisine Ankara Palas ' ta söylediklerimi hatırlattım. Naci Beyle Ahmet Veli Beyde buluştuk. Onlarla da Jukov hususunda konuştuk. 1 3 Şubat 1 955 Pazar: Seyitmehmet' le Hasan geldiler. Seyi tmehmet kendisine Yardımlaşma Cemiyeti ' nde ehemmiyet vermediklerinden bahsetti. 1 4 Subat 1 955 Pazartesi: Jukov hakkında makale yazmak ve Çelebi Cihan 1 06 hakkında söyleyeceklerimi zihnimde sıralamağa çalıştım. 105 Hamdullah

106

Suphi Tanrıöver ( 1 885- 1 1 .06. 1 966), Galatasaray Lisesi'ni bitirmiştir. 1 920'de TBMM'ye Antalya milletvekili olarak girmiş Maarif Vekili olmuştur. 1 923 ve 1 927'de İstanbul milletvekili seçilmiştir. 1 935 yılında Bükreş sefiri tayin edilerek uzun seneler Romanya'da kalmıştır. 1 943'te İçel, 1950'dc Manisa, 1 954'te İstanbul milletvekilliklerinde bulunmuştur. 1 9 1 2'dc Türk Ocağı' na girmiş, 1 9 1 3 ' tc genci başkan seçilmiştir.

Noman Çelebi Cihan ( 1 885-23.02. 1 9 1 8), Kırım'ın kuzeyindeki Orkapı bölgesinin Büyük Sunak köyünde doğmuştur. İstanbul'da bir müddet medresede okumuştur. 1 908'de İstanbul Darülfünunu Hukuk Mektebi'ne yazılmıştır. Cafer Seydahmeı ve diğer arkadaşları ile birlikte "Kırım Talebe Cemiyeıi"ni resmi iznin alındığı Ocak 1909'da kurmuş ve başkanlığına getirilmiştir. 1 909 yılında İstanbul'da gizli faaliyette bulunan "Vatan Ccmiycti"ni tesis etmiştir. Kırım Baş Müftülüğü'ne seçilmiş, 1 9 1 7 yılında

( 'a[er Sevdahmeı Kırımer'in Giinlıiğii

1 5 Şubat 1 955 Salı : Saat 3 ' te İbrahi m ' l e Kadıköy' de Hacı Bekir Şekerc i ' nin kahvesinde buluştuk. B u lgani n ' i n iktidara gelmesi münasebetiyle yazdığım makaleyi okuttum. Nadir Nadi'ye yazdığım mektubu verdim. Türk Kültür B irliği nizamnamesini Müstecip ' le tanzim etmeleri için verdim. 1 7 Şubat 1 955 Perşembe: Ben de Çelebi Cihan rahmetlinin resmini Müstecip'e verdim. İ stanbul ' a indim. Kielçi nski ' yle görüştüm. l .30'da evdeydim. Çelebi Cihan hakkında notlarla uğraştım. Gece Hüsameddin Bey geldi. S afiye hakkında konuştuk. Eyüp' teki ist imlak meselesini havale edecek . . 1 8 Şubat 1 955 Cuma: Müstecip' lerle telefonla görüştüm. Toplantıda Kur' an okunmasına İbrahim' le i tiraz ediyorlar. Hayret ettim. Bugün Türk Kültür Hey' eti ' yle görüşüyorlar. 1 9 Şubat 1 955 Cumartesi: Sandru, Kielçinski, İskerlet' le, Decei ' de R usya ' nı n son durumu hakkında esaslıca konuştuk.

toplandık.

20 Şubat 1 955 Pazar: 2.30'da Talebe B irliği ' ne (Eski Halk Partisi binasına) gi ttik. 1 07 3. 1 0 ' da Çelebi Cihan için merasim başladı. Müstecip konferans verdi. Şi irler okudular. B ir buçuk saatten fazla ben hat ıralarımı anlattı m. S adri Bey çok heyecanlandı. Benim milli Bahçesaray'da toplanan Kurultay'da M i l l i Hükümet Başkanlığı v e Adalet Bakanlığı'na seçilmiştir. Rusların bağımsızlık hareketini bastırmalarından sonra Akyar"da kurşuna dizilerek öldüıiilmüşlür. ' " ' Cağaloğlu'nda Hüniyet gazetesinin eski yerinin karşısında bulunan CHP İstanbul İl Başkanlığı binası daha sonra uzun seneler Türkiye Milli Taleb� Federasyonu tarafından kullanılmıştır.

Cafer Sevdalımeı Kırımer 'iıı Günlüğü

idareleri için 50.000 Ruble göndermemden bahsetti. Ye bizim Türkçülüğümüzü hararetle tasdikle bunun tarihe geçmesini di ledi. 22 Şubat 1 955 Salı: Sabah Server' in mağazasına gıttım. Oradan Withall ' le Perkin s ' le görüşmeğe gittim. Kendi lerine Rusya durumunu esasl ı izah ettim, çok alaka gösterdiler. Oradan Şakir' lere yemeğe gittim. Server ve Tevfik'e uğradım. 4.30'da M ustafa ' nın nikahına gittik, ben de şahit oldum. 5 vapuruyla eve döndük. 24 Şubat 1 955 Perşembe: Abdul lah Soysal yemeğe geldi ; 4' e kadar konuştuk. Kemal Beylere gittim. Kandi l olduğundan akşam Fatma' l ara gideceğiz. Müstecip' le yeni hey'et-i idare hususunda telefonla konuştum. Yardım Teşki latı ' nın muvaffakiyeti iki esasa bağlıdır: 1 - Halkımızı toplayabilecekler; 2- Hükümet ve idarede dostları olanlar. 25 Şubat 1 955 Cuma: Mösyö Gui l lon ' a yemeğe gideceğim. 4 ' te Withal l ' lerle görüşeceğim. Ahmet Veli Beye uğrayacağım. Ahmet Yeli Bey, Ahmet Kemal Beyin Stockholm'e geçtiğini, İ sviçre 'ye uğrayacağı nı, iki generali elde ettiklerini ve bunların adına para yatıracağını söyledi. B u mevzuda ve Fon Leniro' dan gelen mektuptan bahsetti. Türk meselesinde A lmanya ' nın da jestler yapabilmesini mümkün gördüğünden Türkiye'de veri len önemin buna tesir edemeyeceğini yazdığını söyledi. Gidenlerde güzel bir yemek yedik. Ben hayatımdan bahsettim. Kielçinski de geldi , Rus meselesini konuştuk ve Yahudilerle de Rusya durumundan konuştuk.

Ca[er Seydahnıet Kırımer'iıı Günlüğü

26 Şubat l 955 Çarşamba: Sabah l l ' de Müstecip' lere gitmek niyetiyle çıktımsa da Abdurrahman Benli Beyin 1 08 hey'et-i idarelerinde bulunmasını dilediği mden bizim gençler de kendisiyle bir türlü görüşmediklerinden bizzat kalkıp gittim. Otobüste Emirgan'dan dönüşte kendilerini buldum ve meseleyi açtım. Kabul etti. Oradan Müstecip' lere geldim. Abdu l lah Soysal ve Lenur da refıkasıyla orada idi ler; birlikte yemek yedik. Yardımlaşma hey' et-i idaresi hakkında düşüncelerimi söyledim. Gece bizim kiracılar ve Hüsameddin Beyler geldiler. 27 Şubat l 955 Pazar: l 0.30'da Naci Bey geldi, birlikte Dragos ' a gittik. Ahmet ' in ve Ahmet Kemal Beylerin Endonezya meseleleri hakkındaki durumlarını konuştuk. 09 Dönüşte Şükrü Ali Bey' in 1 sıhhi durumunu sordum. Naci Bey onun halini anlattı ve birlikte teşrik-i mesailerini izah etti . Ragıp Beye uğradım. B u akşam Müstecip' ler geleceklerdi. Hey'et-i idare seçimi toplantısında geç kaldıkl arından 1118

1 ' "1

Abdurrahman Benlioğlu ( 1 898-05.01 . 1979), Kınm'da Gözleve'ye bağlı Kesme köyünde doğdu. Türkiye'ye gelerek Deniz Harp Okulu'nu bitirdi. 03.04. l 950'de emekli olduktan sonra İstanbul Kının Türkleri Yardımlaşma Derneği başkanlığı yapmıştır. Uzun gayretleri sonucunda İstanbul' da faaliyette bulunan iki ayn Kınm derneğini 1 960 yılında Kının Türk Kültür ve Yardımlaşma Derneği adı altında birleştirmeye muvaffak olmuştur. Şü krü Ali Ögel ( 1 886- 1 973), Harp Okulu mezunudur. Mustafa Kemal tarafından Milli Emniyet Hizmeti Reisliği ' ni n kurulmasında görevlendirilmiş ve 06.0 l . l 927'de Hizmet Reisliği görevine tayin edilmiştir. Bu görevi 1 94 1 yılına kadar devam ettirmiş ve aynı dönem içinde albaylığa terfi etmiş, 25.05 . l 937'de İstanbul milletvekilliğine seçilmiş 5, 6 ve T inci dönemlerde İstanbul M illetvekili olarak Meclis'te bulunmuştur. 1 943 yılında Tümgeneralliğe yükselmiş ve bu rütbeden emekli olmuştur.Sanat tarihçisi Prof. Dr . Semra Ögel' in babasıdır .

Cafer Sndalı111eı Kırı111er'i11 Giinlii,ğii

gelmedi ler. İbrahim telefonla İsmai l ' i n toplantıyı çok iyi idare ettiğini ve toplantı nın çok iyi geçtiği ni söyledi. 28 Şubat 1 955 Pazartesi : İsmai l ' e telefonla tebriklerimi bildirdim. Soğukkanlı kalabildiği takdirde daima muvaffak olabi leceğini söyledim. l Mart 1 955 Sal ı :

B e n d e evde Endonezyalı Abdü lnasır'a, Yon Mende'ye 1 1 0 ve Londra'da mebus B lumer White'a yazdım. 2 Mart l 955 Çarşamba: Sabah Müstecip' lere uğradım. Yardı mlaşma Cemiyeti ' ni n esas işleri ş u sırada neşriyat, konferanslar, müsamereler ve şiirler, oyunlar, çocukları mekteplere yerleştirme, yardım. Cemal Bey, Don Levin'e çok önem verdi. Kendisiyle münasebete girişeceğim. Ahmet Veli, Niyaz Maksudl 1 1 1 hakkında malumat verdi. Yon Mende' ye yazdığı mektuptan bahsetti. Kielçinski ' yle görüştük. Hamdi ' ye tercüme ve gönderil mek üzere mektuplar verdim. 5 Mart l 955 Cumartesi : Kielçinski' den Emin Resul zade' nin Gülhane Hastanesi ' ne yatırıldığı haberini aldım. Derhal İbrahim'e telefon ederek acil şifalar dileyerek Emi n Bey adresine telgraf gönderdim.

ı ı o Prof. Dr. Gerhard von Mende (23. 1 2 . 1 904- 1 6. 1 2. 1 963), Riga'da doğmuştur.

111

Türkolog olarak yetişmesi yanında Alman devlet idaresinde çalışmıştır. Türklere sempati besleyen bir ilim adamı olarak bilinir. Der National Kaınf der Russlandtürken, Berlin, 1 936 isimli önemli bir eseri vardır. Oğlu Erling von Mende yıllar sonra babasının dostu olan Baymirza Hayit için bir hatıra kitabı hazırlamıştır. Niyazi Maksudi ( 1 882-1 955), Tataristan' lı bir ilim adamıdır.

( 'cı{er Seydahmeı

Kırımer'in Giinliiğii

6 Mart 1 955 Pazar: Saat 1 ' de Ahmet Veli Bey' in kızının çocuğu 1 1 2 şerefi ne yaptığı ziyafete gittim; Sadri Bey de orada idi. 25 kadar Kazan lı tüccar vardı. Yemekten sonra adet ve an' anemize uygun bir sofrada bul unmaktan zevk duyduğumu söyleyerek düşmanın hi !hassa bizim hars ve an' anemizi yok etmeğe çalıştığını, bizim hurada bu mukaddes temelde bizlerin yaşatmakta olduğumuzu, hu kalbimiz sayesinde bütün ümitlerimizin de tahakkuk edeceğini söyledim. 7 Mart 1 955 Pazartesi: Bu sabah Kielçinski' den Emin Beyin dün akşam vefat ettiği haberini aldım. Azerilerden Selim Bey de telefon etti. İ brahim'e telefonla refikası Leyla Hanıma 1 1 3, amcazadesi Mehmet Ali Beye 1 1 4 ve Azeri kardeşlere telgraflar gönderttim ve Yardı mlaşma Cemiyeti ' nden de göndermelerini söyledim. Azeri kardeşlere: B ütün hayatını Azeri kardeşlerimizin ve bütün Türklerin kurtu luşları na vakfederek tarihimizde ebedileşmiş olan aziz dostum Emin Beyin zıyaından dolayı hepinize candan taziyetlerimi su nar; sabır ve metanet dilerim aziz kardeşlerim. Sai b ' e dün telefon ettim ve bir çelenk göndertmesini söyledim.

1 1�

111

ı ı .ı

Ahmet Veli Menger' in kızı Safiye İrnre (3 l .05. l 927-06.05.2000) 'nin Dr. İzzet İrnre ile yaptığı izdivaçtan doğan çocuğu izin düzenlenen ziyafet olmalıdır. Safiye İrnre babasının ölümünden sonra onun adına kurduğu vakıfla milli meselelerle ilgisini devam ettirmiş, Türkiye ve Kazan'da önemli sayıda eserin basım masraflarını üstlenmiştir. Mehmet Emin Resulzade'nin, Leh asıllı olan Müslüman olduktan sonra Leyla adını alan eşi. Mehmet Ali Resuloğlu.

Cafer Sevdalınıeı Kınmer'in Günlüğü

Caferoğlu' na 1 1 5 telefon ettiysem de bulamadım. 8 Mart 1 955 Salı: Ragıp Beye gittim. Kazım Paşanı n harp arefesinde olduğumuzu söylediğini bildirdi. Ben de kendisini tamamiyle teskin ettim. Harpten şimdi her zamandan ziyade uzakta olduğumuzu söyledim. 9 Mart 1 955 Çarşamba: Decei ' de görüştük. Rusya hakkında tahlillerde bul unduk. Sandru Rusya' nın dahi li i syana, keşmekeşe sürüklenebileceğini söyledi. Kielçinski Varga' nın makalelerinin hulasasını söyledi. Gelecek toplantıda nizamname ve saire hususunda konuşacağız. Server' e uğradım, daha iyi ; Hamdi ' lerde yedim. Benim mektuplanmı yazarak gönderecek. 10 Mart 1 955 Perşembe: Kazım geldi . Cemal Beyden tabiiyyet l istesine geçtiği haberini öğrenerek kendisine bildirdim, çok memnun oldu. Hüseyin Naili Beylere 1 16 gittik; Paris ' teki muvaffakiyetlerinden bahsetti . Sefaretin lakaytlığını anlattı. 1 1 Mart 1 955 Cuma: Cumhuriyet'te B u lganin ' i n iktidara gel mesi münasebetiyle yazdığım makale basıldı. 1 15

116

Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu ( 1 889- 1 975), Azerbaycan'ın Gence şehrinde doğmuştur. Liseyi memleketinde bitirdikten sonra İstanbul Üniversite Edebiyat · Fakültesi'nden mezun olmuştur. Doktorasını Almanya' da yapmıştır. İ.Ü. Edebiyat Fakültesi'nde emekli oluncaya kadar Türk Dili dersleri vermiştir. İlmi faaliyeti yanında Azerbaycan' ı n kurtuluşu ile ilgili siyasi ve kültürel faaliyette bulunmuş, Azerbaycan Yurt Bilgisi dergini neşretmiştir. Prof. Dr . Hüseyin Naili Kubalı, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Anayasa Hukuku hocasıdır. 27 Mayıs hareketinden sonra Yassıada yargılamalarında ki şahitliğiyle tanınmıştır.

'ııfc'r Sevdahnıeı Kınnıer'in Günlüğü

1 2 Mart 1 955 Cu martesi: Evde Cumhuriyet için ikinci bir makale yazmakla uğraştım. Haydar Alpsal Bey isminde Şimali Kafkasyalı bir genç geldi . Belediyedeki işi için Valiye kart verdim. 13 Mart 1 955 Pazar: Saat 3 ' te Divanyolu' ndaki Azerbaycan Türk Demeği ' nde Rcsulzade için tertip edi len törene gittirp. Hamdullah Suphi ve Sadri Beyler de geldiler. Benim tansiyonum yüksekdi. Kısa bir siiz söyledim. Resulzade 'yi, gelecekte her tarafta yükselen samimi seslerin, Türk Elleri ve mahkum mi lletlerin daima kendi sini hatırlayacağından ve saire bahsetti m. 16 M art 1 955 Çarşamba:

İ stanbu l ' a indim. Cemal Beyi ziyaret ettim. Alimcan 1 1 7 hakkında Ahmet Veli Beyin söylediklerini anlattım. Mı skıewicz' i n 1 1 8 1 00 yıllığı münasebetiyle ordu, üniversite, matbuattan bir anma töreni yapılması nın çalışı lmasının için iyi ol acağını anlattım. İbrahim' le yemek yedik. 1 17 ı ıx

Almanya'da uzun yıllar yaşayan ve muhacirler arasında önemli bir yeri bulunan Ali mcan İdrisi olmalıdır. Adam Bemard Mıskıewicz (24. 1 2. 1 798-26. 1 l . l 855), Polonya'nın Novogrodek şehrinde doğmuştur. Yoksullaşmış asil bir aileye mensuptur. Üniversite öğrenciliği döneminde Polonya Rus işgali altında idi. Vatansever öğrencilerin kurduğu gizli bir cemiyete katıldı. 1 8 1 9- 1 923 yılları arasında öğretmenlik yaparken ilk şiirlerini yayımladı. 1 823'te yargılanarak sürüldüğü Rusya'da Puşkin gibi önemli yazarlarla karşılaştı. 1 826'da bir bölümü İtalyan şair Petrarca'dan uyarladığı sonelerden oluşan Kının Soneleri (Sonety Krymskie) neşredildi. Gerekli iznin verilmesi üzerine gittiği İsviçre ve Paris'te öğretim üyesi olarak çalıştı. 1 855'te Kırım Savaşı sırasında Ruslar'a karşı savaşmak üzere Türkiye' ye gelen Polonyalı gönüllülere katıldı. İstanbul'da koleraya yakalanarak öldü. Beyoğlu' nda oturduğu ev restore edilerek Ekim l 984'te müze-ev olarak açıldı. En tanınmış eseri yıllar sonra Şakir Selim'in tercümesiyle Lehçe ve Tatarca olarak yeniden basıldı : Sonety Kryrnskıe/Qınm Sonetleri, Warszawa, 1 996.

Cafer Sewlalımeı Kırııııer 'i11 Gii11/iiğii

M üstecip' lere Abdurrahman Beyle daha samimi ve hususi görüşmelerini anlattım. 1 7 Mart 1 955 Perşembe: S abah Hasan geldi, muhaci rlere ev veril mesi hususunda Ankara ' ya gideceğinden bahsetti. Kendisine lazım gelen malumatı verdim. 23 Mart 1 955 Çarşamba: Ahmet Yeli Beye uğradım, Ahmet Beyin faaliyetleri hakkında söyledi. Decei ' ye gı ltım. Arkadaşlar gelmedi. Ondan Yalla konferansı hakkında malzeme aldım. 24 Mart 1 955 Perşembe: Sabah Emin Buğra Beye telefon ederek bizim Yusuf' un Mısır' dan Asya konferansına götürülmesine yardım etmelerini, bunun hayati önemi olduğunu anlattım. İsa Beyle görüşerek cevap verecek. Kazı m geldi, tabiiyyet işi ailesi gelmedikçe olamayacağını bildirdi. 27 Mart 1 955 Pazar: İ stiklal mücadelesinde büyük yararl ığı olmuş olan Albay Halil Nuri Bey 1 1 9 Hamit Zübeyir Beyin 1 20 bir mektubuyla geldi;

1 19

120

Halil Nuri Yurdakul, Niğde'nin Bor ilçesinde 1 898 tarihinde doğmuştur. Harp Okulu'nu bitirdikten sonra subay olarak muhtelif yerlerde çalışmış, albay iken emekli olmuştur. IX. Dönemde milletvekilliği yapmıştır. Evli ve 5 çocuklu olan Yurdakul ilçesinde kendi adını taşımakta olan bir kütüphane tesis etmiş, O l .03. 1970 tarihinde ölmüştür. Dr. Hamit Zübeyr Koşay ( 1 897-0 1 . 10. 1 884), Kazan yakınlarında Tamak köyünde doğmuştur. Onaokul ve liseyi Macaristan ve Almanya'da tamamladıktan sonra yüksek tahsilini Macaristan· da yapmıştır. 1923 yılında doktorasını da aynı ülkede bitirmiştir. 1 925'te Türkiye'ye gelerek kültür

Cafer Sevdahnıet Kırınıer'iıı Giiıılüğii

kendisi Türklük meseleleriyle alakadar olmak, çalışmak isti yor. Meseleler hakkında izahat verdim ve Ankara'ya vardığımda Hamit B ey' le ve kendisiyle esaslı konuşmayı vaadettim. 28 Mart 1 955 Pazartesi: Sabah evde Decei ' le Alp Oteli' nde Amerikalı Profesör Richard Pierce' la 1 � 1 görüştük. Oradan Server' i n mağazasına geldik, kendisini Hüsnü Paşaya ve Kielçinski ile tanıştırdım. Baczkowski geli nce onunla görüşecek; · Ankara'ya gitmesini tavsiye ettim. Paşa da orada kendisini profesörlerle tanıştıracak. Paşa Kielçi nski i le Mıskıewicz ' i anma töreni hakkında görüştü. Öğleden sonra Gui llon ' l ara gittim. Bir müddet konuştuk. 30 M art 1 955 Çarşamba: Sabah Hüsnü Paşayla telefonla konuştum. 1 2' de Beyazıt'ta üniversite lokantasında Caferoğlu ' yla yemek yedik ve Azerilerin birleşmelerinden bahsettik. Saat 5 ' te Baczkowski geldi; Alp Otel i ' nde bir buçuk saat kadar konuştuk. 3 1 Mart 1 95 5 Perşembe: Sabah B aczkowski' yle görüştük. Saat l ' de Mısır Çarşısı ' nda bizim İbrahim' lerin yemeğine gittik. Hüsnü Paşa, Amerikalı profesör, Decei, İbrahim, Müstecip, İsmail ve ben yemek yedik. Saat 4 ' te Park Pastanesi ' nde Naci Beyle görüştük. l Nisan 1 955 Cuma:

Sabah 9.30'da B aczkowski ' yle Le Bon'da buluştuk. Kendisine Rusya'da ordunun vaziyete hakim olduğunu, Jukov ' u n işi e le aldığını, Stal i n ' i n Rus ihtilal ruhunu ve fırkayı

1�1

işlerinde, etnografya ve müzecilikle meşgul olmuştur. Bu konularda bir çok kitabı basılmıştır. Richard Donald Pierce ( 1 9 1 5- 1 973), Amerikan hükümetlerinde bakanlık yapmış, tarih ve din alanında tanınmış bir bilgindir. Boston Emerson Koleji'nin dekanlığında bulunmuştur.

Cafer Sewlalımeı Kırımer'in Günlüğü

öldürdüğünü, Rus mil letçi liğine zemin hazırladığını, Amerikalı larla müşterek dil bulabileceklerini söyledim. Amerika' da Türklük hakkındaki neşriyatla ve çalı şma i mkanlarımızdan bahisle bir mektup yazmasını ve Kızı l Ordu hakkındaki neşriyatı göndermesini rica ettim. 8 Nisan l 955 Cuma: Mösyö Kielçinski ve Sandru ile B aylan ' da buluştuk. Kielçinski bu akşam Ankara ' ya Mitskieviç ' in ölümünün 1 00. yılı münasebetiyle yapılacak törene gidecek. İbrahim' lere uğradım. Benim makalenin yazılması hususunda konuştuk. 9 Nisan l 955 Cumartesi : Ragıp'a uğradım. Kazım Paşayı da orada gördüm. Sakarya Harbi hatıralarından bahsetti. Ve taanuza geçtikleri gün ancak bir günlük mühimmatımız, cephanemiz olduğunu tasrih etti. l O Ni san l 955 Pazar: Şehzadebaşı' nda Yeni Sinema'da Yardımlaşma Cemiyeti'nin müsameresine Hanife ile gittik. Naci B eyler de geldiler. Müsamere çok güzel geçti. Ben de Naci Beyin mültecilerimizin gelmelerinde bana yaptığı pek müessir yardımdan bahsederek kendisini takdim ettim. Hey' et-i idare, bilhassa Abdurrahman Beye teşekkürler ettim. Sanatkarlardan takdirle bahsettim. Naci Bey çok mütehassis oldu. l 5 Nisan l 955 Cuma: Muhacirlerden Hasan geldi. Ahmet Veli Beylerden alacağı otomobil için Arslan Beyi görmemi rica etti. Kendisi görüştükten ve araba geldikten sonra ricada bulunacağımı söyledim. Nurul lah Bey de Kazan Hanlığı tarihini getirerek geldi. Biraz dertleştik.

Cafer Sevdalımeı Kırımer'i11 Giinliiğü

1 6 Nisan 1 955 Cumartesi: Saat 3 ' te Bebek'te Naci Beylerin yeni apartmanlarına gitti k. Fevkalade güzel bina, eşsiz bir manzara, huzur. Naci Beyler bizi otomobi lleriyle Sanyer'e kadar götürdüler. Araba dönüşte bizi Beşiktaş ' a getirdi. B iz de Üsküdar tari kiyle Safıye' lere geldik. Münir Nureddin'in mükemmel bir konseri ni di nledik. Naci Beye memleketin manev'i durumu hususunda düşündükleri mi söyledim. Ahmet Yeli Beyin anlattıklarından bahsettik. 1 9 Nisan 1 955 Salı: İbrahim' in Al manya'ya gitmesinin muvafık olacağını söyledim. Rapor meselesini Edige ile kararlaştıracaklarını anlattım. Gitmesinin işlerimiz bakımından hayırlı olacağını, Cemal Beylerin bunu teshil edeceklerini söyledim. 22 Nisan 1 955 Cuma: İbrahim geldi; gitmesini hususunda görüştük. 23 Nisan 1 955 Cumartesi: İstanbu l ' a indim. Blumer White ve Perkins, bir işçi meb' usu ve Witha l l ' le İstanbul kulübünde yemek yedik. Kendisine benim valizler meselesi, Türkiyat işi ve umumi durum hakkında arada dertleşme meselelerinden bahsettim. 24 Nisan 1 955 Pazar: İbrahi m bu sabah tayyareyle A lmanya' ya gitti. 2 Mayıs 1 955 Pazartesi: İstanbul ' a indim. Cemal Beye uğradım. Yon Mende hakkında sordu ve Avrupa B irliği Konseyi'ne Sandru ' nun iştiraki hususunu anlamak istedi.

Cafer Sevdalımeı Kırınıer'in Günlüğü

Ahmet Yeli Beyle görüştüm. Ankara durumu hakkında müteessir olacak şeyler söyledi. 3 Mayıs 1 955 Salı: Lehi i lerin istiklal günlerine maalesef gidemedim. 6 Mayıs 1 955 Cuma: İbrahim Edige ' nin mektubunu gönderdi . Kadıköy 'üne giderek Müstecip'in refikasına verdim. Yann Cemal Beye verecek. 7 Mayıs 1 955 Cu martesi : İstanbul ' a i ndim. Müstecip' le görüştüm. Server' e uğradım. Hi ndistan hakkında birkaç eser aldım. Gece Hilmi Beylere gittik. 8 Mayıs 1 955 Pazar: Hanife ile evde geçirdik. Ki mseler gelmedi. Akşam Abdullah geldi , hep birl i kte Safiye ' lere gittik. Abdull ah bizde kaldı . Ticarette sır tutmanın esas olduğunu kendisine anlatmağa çalıştım; çok iş arkasından değil hayatını temi n edecek bir işi başardıktan sonra çalışmasını genişletmesini söyledim. 1 O Mayıs 1 955 Salı: Mecit Beye Hadi Atlasi' nin 1 22 Kazan Hanlığı Tarihini götürdüm.

122

Hadi Atlasi, Tataıistan'da Buva vilayeti İ ski Çeki köyünde doğmuştur. il. Durna'ya milletvekili seçilmiştir. l 9 l 7'de Moskova'da toplanan 1. Rusya Müslümanları Kongresi ' ne katılmış, Millet Meclisine mebus seçilmiştir. Bügülme Lisesi ' nde öğretmenlik yapmıştır. l 929'da Sibirya'ya sürülmüş, 1 93 1 'de serbest kalmışsa da tekrar tutuklanarak 15.02. 1938' de kurşuna dizilmiştir. Eserlerinde hep milli konuları işlemiştir.

Cafer Sevdahmet Kırımer'in Günlüğü

1 1 Mayıs 1 955 Çarşamba: İstanbul 'a indim. Ahmet Veli Beye uğradım, Ahmet Kemal ve Şami l uzak kal mağa çalı ştı lar. Arslan pek fazla sami miyet göstermeğe çalışıyor, ona itimadım tamamiyle sarsıldı. Ahmet Veli de sinirlendiğinden bahsetti, sormadım. Sosyalistiçski Vestnik 1 23 mecmuasını aldım. Bu hususta da güya ben aldıracağım dediğimden ve benim rahatsızlığı mdan dolayı bana vermediğini söyledi. 1 2 Mayıs 1 955 Perşembe: Kielçinski ve Sandru ile telefonla konuştum. 1 6 Mayıs 1 955 Pazartesi : Sis yüzünden geç i nebildim. İbrahi m A lmanya'dan geldi. 20 Mayıs 1 955 Cuma: İbrah im ' le telefonla konuştum. Kielçinski beni aramış. B ayramın i ki nci günü saat 1 2 ' de B ayezit ' te bayramlaşma toplantısı yapı lacak. 2 1 Mayıs 1 955 Cumartesi: Decei' e gittim. Sandru, Kielçinski, İskerlet geldiler. Avrupa Konseyi ' nin muhacirler ve bu teşekküle girmemiş Şarki Avrupa memleketleriyle meşgul komisyonundan gelen ve teşki latla bağlanabilecek teşekkü l ler hakkında malumat isteyen mektubu okuduk. B urada böyle bir teşkilat yapıl ması hususunda mutabık kaldık. Bunun için konsey komisyonu katibine Decei ' nin mektup yazarak bu teşebbüsümüzden haber vermesini söyledik. Bu cevaptan sonra gerek hükumet mehafil i ve gerekse mil let meclisinin Avrupa Konseyi ' ne seçilenlerle temasa gelmeyi kararlaştırdık. Gece bizim eve gelenlere gittik. 123

Sosyal Demokrat İşçiler Partisi organı olarak ayda iki defa çıkan ve Lenin'in eski mücadele arkadaşlarından L.Martov tarafından tesis edilen dergidir .

Cafer Sevdalımeı Kırımer'in Günlüğü

22 Mayıs 1 955 Pazar: Sabah Ragıp'a uğradı m. Yine Avrupa' ya gitmesi hususunda söyledim. 24 Mayıs 1 955 Salı: B en Şişli 'den Beyazıt'a gitti m. B i zi mki lerin Beyaz Saray' daki bayramlaşmaları na gittik. Bunun daha umumi şekilde bir adet haline getirilmesi hakkında söyledim. Oradan Şadiye' tere geldim. Hanife ile oradan Safiye Menger'e geldik. 25 Mayıs 1 955 Çarşamba: Celal Bey Almanya'ya gitmi ş; bulamadım. 26 Mayıs 1 955 Perşembe: Cemal B eye uğradı m. İbrahim ' i n seyahatine yardım ettiklerinden teşekkürlerimi bi ldirdim ve seyahatinin müsbet netice verdiğini, Edige' nin çok memnun kaldığını tasrih etti m o da tasdik etti. İsmail' le İbrahim'e gazete çıkarmak meselesinden bahsettim. 27 Mayıs 1 955 Cuma: Kemal Beye, Mecit B eye uğradım. Mecit Bey işten çekil me kararına varacak kadar kendisini müteessir eden hallerle karşılaştığını söyledi. Türk Cephe B irliği ' ni yeniden kurmamız hakkında konuştuk. General lerin hezeyanlarından bahsettim. O da güya bunları şaka olsun diye söylediğini bildirdi. Hanife ile Battal Beylere gittik. S adri B eyin yeni eseri (Mim Duygu) ' yu gördüm. 1 24 Hüseyin Naili B eylere gittik; makalelere devam etmemi söyledi. 28 Mayıs 1 955 Cumartesi: Hanife ile Ragıp Beylere uğradık. Hali l İnalcık ' a cevap yazdım. Kırım Kültür Demeği ' ne iyi işlerle de yardımın

124

Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esaslan.

Cıı(er Sevdalımeı Kırımer'i11 Gii11/iiğü

takvi yeye yarayacağından doğru buzul ları neticede olmayacağı nı yazdım. Kırı m tarihi hakkında yeniden teşvikkar cümleler yazdım. 29 Mayıs 1 955 Pazar: Ö ğleden sonra Naci Bey geldi. Hamit meselesi nden bahsettik. B üyük Taarruz'da şehit düşmüş Reşit Beyin kahramanlığı, Atatürk' ün yaveri Muzaffer Bey, İzmir suikastı, Enver Paşa ve Kazım Karabekir hakkında hatıralarını anlattı. Gece Profesör Hüseyin Naili Bey, refi kası, Hüsameddin Bey geldiler. 30 Mayıs 1 955 Pazartesi: 4.30 ' da Cumhuriyet' te Cevat Fehmi Beyle 1 25 görüştüm. On heş günde bir makalelerimi basacak. Ö nümüzdeki hafta bir i ki gün içinde bir makalemi basacağını söyledi. Ben yaşıma hürmeten nezaketen basılmayacağını yahut da noksanları bulunduğunu söylemekten çekinmemesini rica etti m. Sabah kotasında 2 ' de Ahmet Veli B eye 2.30'da Sandru ' ya Kielçinski ile Amerikan Hastanesi ' ne gitti k. 2 Haziran 1 955 Perşembe: İbrahim' lere uğradım. Yine canım Polatkan ' a 1 26 bir teşekkür mektubu yazdırdım. 1"'

1 26

sıkıldı.

Hasan

Cevat Fehmi Başkut ( 1 905- 15.03. 1 97 1 ), Oyun ve gazetecidir. İstanbul'da doğmuş, kurtuluş savaşı sırasında Ankara'ya gitmiş TBMM 'nin basımevinde ve Meclis'te zabıt katibi olarak çalışmıştır. Vakit, Son Posla, Son Saat, Cumhuriyet gazetelerinde muhabirlik, yazı işleri müdürlükleri yaptı. Oyun yazan olarak en önemli eserleri Harput' ıa Bir Amerikalı, Göç, Buzlar Çözülmeden'dir. Hasan Polatkan, Eskişehir' de 1 9 1 5 yılında doğmuştur. Memuriyeti sırasında Ziraat Bankası'nda müfettiş olarak çalışmış, siyasete girdikten sonra VIII, IX, X, XI. dönemlerde Eskişehir milletvekili ve Maliye Bakanlığı yapmıştır. Polatkan' ı n ailesi Kınm'dan göçetmiştir. 27 Mayıs 1 960'ta askeri müdahale sonucunda yargılanarak 1 6.09. 1 96 1 idam edilmiştir.

Cafer Sevdahmeı Kırımer'iıı Günlüğü

Cemal Beyi gördüm. Bana İstanbu l ' da yazmamı söyledi ve Mitskieviç hakkında neşriyatta bulunacaklarını söyledi. Ahmet Veli Beye uğradım meşguldü, Şami l ' le görüştüm. Sabah M adam Sandru da, iğneci doktor da geldi. 3 Haziran 1 95 5 Cuma: İbrahim' le konuştum. Edige' ye mektup yazmış. Kemal Beylere gittik. Sabah kahvede Hint hakkında tetkiklerde bulundum. Telefonlar bir netice vermedi . Kemal Beyle, Edige ' yle konuştum. Server daha iyi imiş. 4 Haziran 1 955 Cumartesi: S abah Suadiye kahvesinde tetkiklerle uğraşdım. 5 Haziran 1 955 Pazar: Nuri Demirağ' ı n korusunda bizimkiler toplandı. Nuri Beyle Türk ve İslam meseleleri hakkında konuştuk. Ziyafette beraber bulunduk; bizimkilerin oyunlarını seyrettik; birlikte bir resim çektirdik; Abdurrahman Bey birkaç söz söyledi. Ben de imanın kuvveti hakkında kısa birkaç söz söyledim. Abdurrahman Bey akrabası diye doktor Reşad' ı 1 27 bizim oturduğumuz yere getirdi. Bana tanıtmak istedi ; ben onları tanının fekat onlar beni tanımak istemiyorlar diye epeyce sert, acı b irkaç söz söyledim. Küstah, terbiye ve nezaketten mahrum bir genç. 8 Haziran l 955 Çarsamba: İbrahim' le Kadıköy' de Hacı Bekir mağazasının arkasındaki kahvede buluştuk. Amerika ve Fransa' dan gelen muhacirlerin mektubunu verdim ve hariçtekilerin isim ve adreslerinin Yardımlaşma Cemiyeti ' nde toplanmasını, neşriyat işimiz,

1 27

Kırımlı Abdülhayr'ın oğludur.

( 'ııfi'r Sevdahnıet Kırınıer'iıı Günlüğü

El.lige ' nin kitabı, beni m Nurlu Kabirler 128, Çelebi Cihan ve sair eserlerin basılması , yardımlaşma cemiyetlerinin Ankara ve Eskişehir'de kurulması l üzumundan konuştuk. Benim bavul işi hakkında notlarını dinledim. 9 Haziran 1 955 Perşembe: İstanbul ' a i ndim. Kielçi nski ' yle görüştüm. Mitskieviç hakkında Cemal Beyin söylediklerini kendisine anlattım. Kı zıyla, Schaetzel ' den haber bekliyor. 1 3 Haziran 1 955 Pazartesi: Kielçi nski ' nin kızı gel miş; telefonla görüştük, çok mesut. Müstecip' !erle telefonla görüştüm. 14 Haziran 1 955 Salı: Sabah İbrahim' lere gıttım. Oradan Mirza Bala'yla Bayezid ' de buluştuk; Caferoğlu, doktor Salih 1 29, Reşit Rahmeti ile yemek yedik. Mirza Bal a' yla kahvede oturarak Türk B irliği Cephesi ' nin işlerini sırasına koymak üzere konuştuk. 1 5 Haziran 1 955 Carşamba: Withall ' le görüştüm, kızının nişanlandığını ve dostlarımızın ıııeb'us seç ildiklerini söyledi. l 6 Haziran 1 955 Perşembe: Withal l ' le kahvede tesadüfen görüştük. İbrahi m ' e telefon ettim. Edige ' den makaleler gelmediğini, mektup almadığımızı söyledim ve Mirza Bala' ya Hüsnü Paşaya ı !x ı !.,

Nurlu Kabirler, yıllar sonra Emel Vakfı tarafından bastınlmıştır: İstanbul, 1 99 1 . Dr. Salih Erginkol ( 1 906- 1 975), Türkistan'ın Hokand şehrinde doğmuştur.

1 926 yılında İstanbul'a gelmiştir. Askeri Tıbbiyeyi bitirerek doktor olmuştur. Yeni Türkistan ve Yaş Türkistan dergilerinde makaleleri çıkmıştır. 1 929 yılında kurulan Türkistan Türk Gençler Birliği'nin kurucularından biridir.

Caft'r Sevdalımeı Kırımer'iıı Giiıılüğü

Kı nm'dan bir mektupla Azerilerin birleşmesi hususunda yazdığı makalede itiraz ettiği noktalan bildirmesini ve Emin Beyin hatırası bakımından da bunun kendisine borç olduğunu söylemesini bildirdim. 1 7 Haziran 1 955 Cuma: B u sabah Ahmet Veli Beye hem Hanife' nin istediği ilaç hakkında ve hem de siyasi durum uzayacağından bir mecmua çıkarmanın her bakımdan faydalı olacağına ve bunun etrafında bir kadro da hazırlanabileceği hususunda yazdım ve orada eskiden tanıdığımız basım makinelerinin fiyatlan hakkında malumat edinmesini rica ederek yardım ve müsbet, menfi karan geldiği nde vereceğimizi kayd eyledim. Akşam 5 ' te evimize geldik. 20 Haziran 1 955 Pazartesi : Hüseyin Nai li' Beyle görüştüm. Akşam Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu Beyle 1 30 gel mişler, biz yatmıştık. Ziya Bey Yeni İstanbul 'a 1 3 1 başladı. Hüseyin Naili Bey de yazacak. Beni de teşvik etti. Ben de İskele Kahvesi' nde çalıştım. 2 1 Haziran 1 955 Salı: Sabah İbrahim geldi. Yeni İstanbul gazetesine Asya hakkındaki makaleyi düzelterek verdim. Yazarak Cemal Beye verecek. Sağlığım müsait olursa perşembeye i neceğim. 130

131

Ord. Prof. Dr. Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu ( 1 901 - 16. 1 1 . 1 974), Erzurum'un Tortum ilçesi Çamlıyamaç köyünde doğmuştur. Posta-Telgraf Okulu'nu bitirmiştir. 1 924 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'ni bitirmiştir. Strasburg Üniversitesi 'nde felsefe tahsili yapmış, 1 935'te aynı yerde doktorasını tamamlamıştır. 1 937 yılında İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi' nde doçent olarak çalışmaya başlamıştır. Başlangıçta Anadolucu fikir akımının öncüleri arasında yer almakla birlikte muhacir Türk liderlerle de samimi ilişkiler kurmuş, Türk Ocaklan ' nın bir süre genel başkanlığını yapmıştır. Memleketimizde sosyolojinin önde gelen isimlerindendir. Yeni İstanbul o tarihlerde İstanbul'da çıkmakta olan günlük bir gazetçdir.

'cı(;.,. Sevdahnıeı Kırımer'in Günlüğü

Edige' nin menfaatperest ol mağa başladığını söyledim, l lırahi m de bunu fark ettiğini ve ben müteessir oluru m diye siiylcmediğini anlattı . Neşriyat, Cemal · Beyi görerek Kültür Derneği hakkında malumat vermelerini, yer meselesini söylemelerini tembih L'llim. Hasan Polatkan ' la görüşebilmem hususunda da mal umat al malarını söyledim. Nail Beyle Ragıp B eye 4.30'da da Ziya B ey Fındıkoğl u ' na gi ttik. Hayatı mla alakadar oldu, ben de hatıralarımdan bahsettim. 23 Haziran 1 955 Perşembe: Cumhuriyet'te makalem çıktı. İbrahim'e telefonla yeniden Cevat Fehmi Beyle görüşmesini söyledim. Saat 4 ' lerde telefon l'ılcceğimi söyledim. B i raz sıkıldı gibi. 25 Haziran 1 955 Cumartesi : Saat 3 ' te arabayla Kielçinski ' lere gittik. Vapur araba ile dolu. B i z Kielçinski ve kızıyla oturduk. Onlar bizi aşağıya kadar getirdi ler. Kielçinski Schaetzel ' den gelen ve Rusya ı ı ıahkumu milletler için fenaya giden bugünkü siyasi durum hakkında mutalaalar bulunan mektuptan .bahsetti. Yal ıda saat 6 ' ya kadar Mete' lerle kaldık. B urgaz tari kiyle Bostancı ' ya geldik. 26 Haziran 1 955 Pazar: Sabah Hüseyin Naili ve Ziya Fındıkoğlu' nu gördüm; benim makalemden bahsettiler.

ayaktan

27 Haziran 1 955 Pazartesi: Mösyö Decei'de İskerlet ' i n Paris'e gitmesi münasebetiyle konuştuk; kısa bir muhtıra hazırlayarak kendisine vermeyi kabul ettik.

Cafer Sewlalınıeı Kırımer'iıı Giiııliiğü

30 Haziran 1 955 Perşembe: Azeri lerin Divayolu' ndaki Kültür Dernekleri salonunda Said Şami l ' in İstanbu l ' a gelmesi ve Ak Rus teşkilatı reisine, onlardan Mecit Beye gelen mektuba verilecek cevap konuşuldu. Mecit Bey benim kendisine bu toplantıl an n bir nizama sokulması lüzumu hakkında söylediklerime tercüman olarak bundan bahsetti. 1 Temmuz 1 955 Cuma: Mösyö Kielçinski, kızı, Sandru ' lar ve Mösyö Decei bize yemeğe geldiler. Ziyafetimiz fevkalade iyi oldu; çok güzel bir gün geçirdik. Sandru ' lar Cemal B eyle görüşmelerini anlattılar. Ve beni acele görmek istediğini söylediler. Pazartesi gideceğim. 4 Temmuz 1 955 Pazartesi : İstanbu l ' a i ndim. Saat 5 ' te Azerbaycan Kültür Demeği ' nde bulu nacak olan Müstecip ' e düşüncelerimi söyledim. İbrahi m hakkında daha alakalı olmasını d a tembih ettim. 8 Temmuz 1 955 Cuma: Nehru hakkında çalıştım. Müstecip' Iere telefon ettim. İbrahim, ısrarlanma rağmen ancak telefonla Cevat Fehmi Beyle görüşmüş ve Curnhuriyet'te basılacak makalelerim hakkında eski vaitlerden başka yeni bir netice alamamış. Edige' den de haber ve gazeteler alamadığımızdan şikayet ettim. Mahsus asabiyetle serzenişte bulundum. Bunlara da tesiri olur kanaatiyle bunu yaptım. 10 Temmuz 1 955 Pazar: Yumurtacı Mehmet 1 32 geldi. Şarki A l manya'dan adına gönderilen gazeteyi gösterdi. Müstecip ' e vermek üzere yann sabah Sirkeci ' de kendisini görecek. Gece Kemal B eylere gittik. 132

Kmm'ın Üsküı köyündendir.

'11/i·r Sevdahıneı Kırııner'in Günlüğü

1 5 Temmuz l 955 Cuma: Cemal Beyi ziyaret ettim. Müstecip ' lere uğradım. İ brahi m'e Tlirk B irliği esaslan hakkında yazdıklanmı verdim. Saat 5 ' e

kadar M üstecip gelmedi, gelmedi .

İsmai l d e bürosunda meşguldü,

1 6 Temmuz l 955 Cumartesi: Abdullah Soysal yemeğe geldi. Fatma' lan ve Afıfe' yi de ,·ağırdık. Angrolye, Niyazi, refikası ve oğluyla Pekin' le geldiler. 1 >oktor Nigar Arabacı da geldi. Gece Kemal Beyler geldi. 1 7 Temmuz 1 95 5 Pazar: Kemal Lokman Bey geldi. Asya hakkındaki makalemden 'i ıayişle bahsetti. Mecit Beyle sık görüşmemi rica etti. Siyasi lıaı ıralanmı yazmamı hararetle teşvik etti. 1 8 Temmuz 1 955 Pazartesi: 5'e kadar Müstecip gelmedi . Türk Cephe B irliği ' ne gittim, M üstecip de oraya geldi . Benim tekliflerimle eski programın merkezlere gönderil mesi Vl' 8 Ağustosa kadar son kararlann bi ldirilmesi kararlaştınldı. 22 Temmuz 1 95 5 Cuma: İstanbul ' a araba vapuruyla geçtim; Müstecip'i bulamadım. l hirolanna gittim. Evrakı bıraktı m. 24 Temmuz 1 95 5 Pazar: Hava sabahtan bozukça idi. Öğleye kadar kimse gelmedi. Sonra bizim Fatma' l ar ve Halil İnalcık, refikası ve çocuklar geldi ler; Hal i l ' le 4-5 saat konuştuk. Gelişmesinden, r iddiyetinden bilhassa meslek aşkından fevkalade memnun kaldım. Yemekte bizde kaldılar. Gece 9 ' dan sonra yazlık � aldıklan Kanlıca' ya gittiler.

Cafer Sewlahmeı Kırımer'in Günlüğü

25 Temmuz 1 955 Pazartesi : Sabah 8.30'da İbrahim geldi . Saat 1 'e kadar kaldı. Edige ' nin mektuplarına verilecek ve gerek bu meseleler ve gerekse umu miyetle konuşmamız l azım gelen hususlar hakkında bayram ertesi toplanmamız lüzumundan bahsettim. Türk Cephesi durumundan ve bizim vaziyetimizden müteessir olduğumu anlattım. Kendisine asıl gaye hakkında hazırlanması lüzumunu, malumatını ve ecnebi dil bilgisini arttırmasını, hu kuki ve ticari işlere bir çerçeve çizmesini, herhangi bir sevgiyle kendi istikl alini kaybetmemesini söyledim. Halil İ nalcık' la görüşmekten duyduğum huzur ve zevki anlattım. 7 Ağustos 1 955 Pazar: Demirağ korusunda bayram bozukluğundan dolayı yapılamadı.

müsameresi

havanın

8 Ağustos 1 955 Pazartesi : İ stanbul ' a i ndim. görüştüm.

Cemal Beye uğradım.

Kielçinski

i le

1 3 Ağustos 1 955 Cumartesi : Naci Beye gittim, umumi vaziyet hakkında konuştuk. Leh Sefiri ' ne gittim, Rusların uzun vadeli bir programla hareket ettiklerini, dostluk siyasetleriyle hareketlerinden bekledikleri, garbın durumu ve dünyanın geleceği hususunda düşüncelerimi tasvib etti. Çin hususunda o da umumi görüşü kabul ederek Çin ' i n müstakil bir siyaset takip edebi leceğini söyledi. 15 Ağustos 1 955 Pazartesi : Müstecip' le Türk B irliği ' ne gittik. M irza B ala Münih intibalarını anlattı . Türkistanlılar gelmediğinden 18 Perşembe günü toplanmak üzre ayrıldık.

< 'ııfc'r Sevdahmeı Kırımer 'iıı Giiııliiğii

1 7 Ağustos 1 95 5 Çarşamba:

Kınm'ın Münih'te İ lmi' Şura'ya 1 33 alınmamasını esefle karşıladığımız ve bu hal edilmedikçe milJI merkezlerle teşrik-i mesaide bulunamayacağımız hakkında iki muhtıra yazdım. İbrahim'e telefon ederek yarın bunları müzakere etmemiz liizumunu anlattım. 1 8 Ağustos 1 95 5 Perşembe: Sabah İsmai l ' lere uğradım. Onlara yazdıklarımı verdim ve anlattım. Öğleden sonra yine müzakere etti k. Saat beşte İbrahim de Türk B irliği ' ne geldi. Yazılan mektuplardan çok müteessir oldular ve Türk Merkezleri ayrı ayrı olarak enstitüye Kırım'ın a l ı nması hususunda yazmağa karar verdi ler. Kuniholm'e de ıııevzu-u bahs ederek yardımını rica edecek. Kuniholm' Je 1 34 görüşmede Ruslarla sulh anlaşmalarında Kırım ve Şimali Kafkasya' dan sürü l müş ol anların yurtlarına dönmeleri ni istemelerini de rica edecekler. Amerikan Hastanesi ' nde Sandru ' yu Nail ve Selçuk Beyleri ı.i yaret ettim. Cemal Beye Türk Kültür B irliği ' nin yaptığı, Moskova Radyosu, Sokolnıcki ' ni n 1 35 Paşaya selamlarını ve telefonu lıi ldirdim. 4.30 ' da Cumhuriyet' te Cevat Fehmi Beye gittim. Harice gi ttiğimde Cumhuriyet namına kağıt verecekler. Makalelerim i�·in de para verecekler. 1 9 Ağustos 1 95 5 Cuma: İ smai l ' e telefon ettim. İ brahim'in yaptıklarımız hakkında bir ı ııcktup hazırlamasını söyledim. 1 11 1 '·1 1

ı <ı

Sovyetler Birliğini Öğrenme Enstitüsü'nün ilmi şurası. B. Eric Kunıholm, New York'ta tesis edilmiş olan Amerikan Hürriyet Komitesi'nin Siyasi İşler Direktörü'dür Mıchal Sokolnıckı, Kırımer'e 1 952 tarihinde gönderdikleri bir karttan eşi ile birlikte İstanbul' da yaşadık.lan anlaşılmaktadır.

Ca[er Sevdahnıet Kırımer'in Giinlüğü

20 Ağustos l 955 Cumartesi : Sabah Saadet Hanım geldi. B abasını ikaz ettikleri halde Hasan Paşa' ya 1 36 teslim olduğunu, Hidayet' i n 1 37 bunun Türk olduğundan bile şüphe ettiğini ve Lebib Beyle 1 38 Hasan' la babasının arasını açtığını söyledi. 2 1 Ağustos 1 955 Pazar: Müsamere havanın müsait olmamasından yapılamadı. Edige' den sonra Moda'da Hamide Bektöre Hanıma gittik. 1 39 22 Ağustos 1 955 Pazartesi : İsmai l ' e Türk cephe Birl iği ' nde görüşmelerden ve bi raz da tasavvuftan, Nakşbendllikten bahsettim. IJ6

1 37

1 38 1 39

Hasan Ereli ( 1 892- 1 959), il. Dünya Savaşı esnasında Sovyet ordusundan Almanlara esir düşen Türklerdendir. General olarak bilinen Ereli, 1 949' da Türkiye'ye geldikten sonra Ayaz İshaki ' nin yakın çevresinde yer almıştır. Hidayet Yaşın ( 1 894- 1 978), Kazan ıaratlannda doğmuştur. 1 9 1 5 yılında gönüllü olarak Türk ordusunda savaşmak üzere Türkiye'ye gelmiş, kendisi gibi olanlardan teşkil edilen Asya Taburu'nda Mezopotamya bölgesinde dövüşmüştür. Savaştan sonra tahsilini tamamlayarak öğretmen olmuş, ilk görev yeri olan Kars yöresinde çalışmışıır. Asya Taburu ile ilgili hatıralarını Yana Milli Yol dergisinde tefrika ederek neşretmiştir. Yana Milli Yol'un yasaklandığı yıllarda gizlice derginin Türkiye içinde dağıtınunı üstlenmiştir. Dr. Ahmet Lebib Karan Hamide Bektöre, Kırımlı öğretmen ve siyasetçi Şevki Bektöre'nin eşidir. Şevki Bektöre ( 1 888-20. 1 1 . 1 96 1 ), Dobruca'nın Kavaklar köyünde doğmuştur. Ailesi daha sonra Polatlı 'nın Karakaya köyüne yerleşmiştir. 1 9 1 8 yılında öğretmen olarak Kırım'a gitmiştir. Öğretmenlik yapmaya Kafkasya ve Türkmenistan'da devam etmiş, tutuklanarak uzun yıllar hapis yatmıştır. 1 955 yılında ailesinin bulunduğu Türkiye'ye dönebilmiştir. Türkiye'ye döndükten sonra yaşının ilerlemesine rağmen Kırımer' in muhalifleri tarafından tesis edilmeye çalışılan ' Kırım Türkleri Milli Kurtuluş Merkezi'nin başkanlığını yürütmüştür. Kınm Milli Merkezi dışında oluşturulan merkezin nüvesini teşkil eden grubun bariz vasfı siyaseten Kırımer'e karşı olmalarıdır. Bektöre bu gurubun başında liderlik iddiasını sürdürmüştür. Volga Kızıl Akarken isimli çok baskı yapan bir kitabı bulunmaktadır.

Cafer Sevdalımeı Kırımer'iıı Günlüğü

Cemal Beye gittim. Paşa ile goruşmüş, ay sonunda Ankara'da bul unacakmış. Cemal Beye bu teşkilatın işlerle alakasını arkadaşlara his ettirmesini, Kuniholm'e Kırım' ın İlmi Şura'ya alınması lüzumunu söylemesini, Enstitünün yalnız Rusya'dan çıkmış olanlar değil bu meselelerle i l men alakadar ve i l mi faide getirebi leceklere ait olması lazım geldiğini anlattım. Türk Dilleri Toplantısı' nda bulunmam lüzumunda ısrar etti. 25 Ağustos 1 955 Perşembe: Saat 3 ' te Cemal B eyin bürosunda Şefik ve Osman Beylerin Teşki lat mümessil leri olarak bulunduklan, Türkistanlı lardan doktor Salih 1 40, İsa 1 4 1 , Ahmet Naim 1 42 , Şimali Kafkasyalı lardan Said Şami l, Mehmet Girey, Gazi Han, Azerilerden Mirza Bala, Selim, İdil - Urallılardan Mecit, bizden de benle Müstecip lıulunduğumuz bir toplantı yapıldı. Cemal Beyi ;ı sözlerine arkadaşların fikir ve hi slerine tercüman olarak bu günün bizim ıçın birkaç bakımdan bayram olduğunu, Teşkilatın, hükümeti mizin işi mizle yakın alakası, bizi toplu bir halde toplamış o l malan, A merikalılann da Türk liderliğini tanımalannı; hep birer bayram telakki etti m. Sözlerim iyi tesir etti. Paşaya ve Cemal Beye teşekkürlerimizi belirttim. Kuniholm' Ie görüşmede müttehit bir cephe halinde lıulunacağımız kararlaştınldı. Muhaliflerle milli merkezlerin anlaşmalarında yardımda lıulunacaklannı Cemal Bey vaadetti.

ı .ıo 1•1

1•2

Dr. Salih Erginkol. İsa Yusuf Alptekin olmalıdır. Dr. Ahmet Naim Öktem (20.04. 1 984), Türkistan' ın Buhara şehrinde doğmuştur. Türkiye' de Birleşmiş Milletler Yüksek Komiserliği Türkiye Temsilciliği, İstanbul Bölge İktisat Müdürlüğü görevleri yanında milli meselelerle ilgilenmiş, demek yöneticiliklerinde bulunmuştur.

Cafer Sewlalımet Kırımer'iıı Giiııliiğii

27 Ağustos 1 95 5 Cumartesi : Sabah onda Azeri kardeşler arasındaki ihtilafı hal için İbrahim' lerin bürosunda toplandık. Vahap Beyi n 1 4 3 saat üçe doğru B ursa ' dan geleceği anlaşıldığından üçte toplanmağa karar verdik. Bedri Beylerde yemek yedim. Üçte Vahap Bey soğuk algı nlığından rahatsız geldiği nden Pazartesi sabahı dokuz buçukta toplanmağa karar verdik. İ brahim' le Kadıköy' üne geçtik. Cemal Beyin bürosundaki toplantıdan işin bu hale gelmesinden sonsuz sevinç duyduğu ve beni candan tebrik etmek istediğini söyledi. 28 Ağustos 1 95 5 Pazar: Evde makale yazmakla uğraştım. 29 Ağustos 1 955 Pazartesi : Saat 9.30' dan bire kadar İ brahim' lerin bürosunda Vahap, Mustafa Vekilli, Mirza Bala, Mehmet Sadık 1 44 , Hüseyin Beylerle birlikte Azeri kardeşler arasındaki i htilafı bitirmek üzre toplandık ve yazdığım şu kararda ittifak temin edi ldi. 29 Ağustosta İstanbul ' da istişari mahiyette toplanmış olan Azeri arkadaşlar, Azerbaycan istiklal davasının bütün Azeri istiklalcilerinin birliğiyle yürütülmesini ve bu birliğin bir an evvel tahakkuk ettirilmesi zaruretini kabul ederler. Bugünden prensip itibanyla arada ihtilaf kalmadığını beyan etmeyi ve her

1 43

1 44

Abdulvahap Yurtsever ( 1 898- 1976), Baku'da doğmuştur. 1 9 1 7 ile 1 976 yıllara arasında Azerbaycan milli hareketi içinde bulunmuştur. Müsavaı Partisi'nin yer altı çalışmalarına katılmış, tutuklanıp serbest kaldıktan sonra memleketini terketmiştir. Ankara Hukuk Fakültesi'ni bitirmiştir. Memuriyet hayatı ile birlikte siyasi çalışmalarını ölümüne kadar sürdürmüştür. Mehmet Sadık Aran ( 1 895- 1 97 1 ), Milli Azerbaycan Cumhuriyeti döneminde milletvekilliği yapmıştır. Memleketinden aynldıktan sonra Türkiye ve Finlandiya' da gazetecilik yapmıştır.

( 'ıı/er Sevdalımeı Kırımer'iıı Güıılıiğıi

ı k i taraftan kısa zamanda kurulacak salahiyetli bir komisyonda ıefenuata ait meselelerin hal ledilmesini kararlaştırdı lar ve bu kararları n her i ki tarafa kabul ettiri l mesi için çalışmayı borç bi ldiklerini beyan ve taahhüt ettiler. 30 Ağustos 1 95 5 Salı: Cumhuriyet'te Nihat Beyin generalliğe teıfıini okudum ve Kars ' a şu telgrafı gönderdi m: Tarihi olacak başan lannıza da yol açmış bulunan teıfıinizden duyduğumuz sonsuz sevinçle gözlerinizden öperiz. Cafer Kın mer 2 Eyl ül 1 95 5 Cuma: Osman Beye uğradım. Azerilerin birleştiril mesini anlattım ve Paşaya bi ldiri l mek üzere not ettirdim. 3 Eyl ül 1 95 5 Cumartesi : Saat l ' de Emirgan'da Lale Köşkü ' nde hepimiz toplandık. Ben de kontrolümü bırakarak bir Amerikalı dost olarak geldiğinden ziyade kendi mümessili mizin gelmesine intizar cııiği mi zden bahisle birkaç söz söyledim. Yemek samimi geçti ve Sadri Beyin çok basit, sanki Kuniholm Rusya' yı tanımı yormuş gibi söylediği sözleri tamire çalıştım. Bana B ullit' i n beni Cenevre ' de 1 922' 1erde tanıdığından bahsetti. S izin yolunuzda çalışacağım. Ümid C'derim ki bana i t i mat edersiniz. Dedi. 4 Eyl ü l 1 95 5 Pazar: Saat 8 ' de Taksi m Gazinosu' nda Almanya'dan a vdet etmiş olan Cemal Beyin riyasetinde Türkistanlılardan Ahmet Na' im, Emin B uğra, Mirza B ala, Said Şamil, Gazi Han, Mecit Beylerle Teşkilat adı na gelenlerden beş kişiyle birlikte çok güzel bir yemek yedik; h ususi bir hasbihal şeklinde dertleştik. Kuniholm hana Ukraynalı İ vvtz ' ye Ukrayna' yı hiçbir zaman kontrolleri al tında tutamayacaklarını söyledi.

Cafer Sevdalınıet Kırı111er'i11 Gii11/üğii

5 Eyl ü 1 1 955 Pazartesi: Sabah saat I O'da Sandru ile Hilton Otel i ' ne giderek Kuniholm' ü gördük. Sandru maalesef ciddi bir sohbete gelemeyecek, Kuniholm yurdunuza yaptığınız en mühim iş Türkiye' deki durumu yaratmış olmanızdır dediği halde benim bu işteki rolümü söylemeyi aklından bile geçinnedi. Kuniholm uzak şarkla garpta Amerikalı ların çok meşgul olacaklarından yakın şarkla Rusya'dan ayrılacak Türkler meselesi Türkiye' ye bıraktı klarını söyledi ve Ennenilerin hala Türkiye aleyhinde bulu nmaları nın şaşkı nlık olduğunu kaydetti. 6 Eyl ül 1 95 5 Sal ı : B u gece İ stanbul yağma edildi. B ugün Eisenhower' in Moskova makalemi yazmağa başladım.

seyahati

hakkındaki

7 Eyl ül J 9j5 Çarşamba: Makaleyle uğraştım. Ragıp' a gittim. 8 Eyl ül 1 95 5 Perşembe: Gene makaleyle uğraştım. 9 Eyl ül 1 95 5 Cuma: İ stanbu l ' a gittim, İ brahim' Iere makaleyi verdim. Cemal B eylere uğradım, Osman Beyle görüştüm; kendisine Türkçülük hakkında malumat vereceğimi söyledim. Şakir' lerde yedim. Bedri Beyin davetiyle onlara gittim. Kielçinski ' yle buluştuk. Sonra da Dece i ' i gördük. Her ikisi son derecede müteessirdiler. Beyoğlu'nda dolaştık. Kielçinski 35 yı l sili ndi dedi. Deli Fuat Paşa oğlu Hidayet Bei45 de 600 yıllık tarihimiz lekelendi dedi . Hepimiz hakikaten harap 145

Hidayet Fuat Tugay, Deli Fuat Paşa ( 1 835- 1 93 1 )'nın üç ayn hanımdan olan onsekiz çocuğundan biridir. Fuat Paşa'nın çocuklarının içinde kendi sahalarında önemli mevkiler işgal edenler çıkmıştır.

( ·a[er Sevdahmeı Kırımer'iıı Giiııliiğii

haldeydik. Avdetimde Hanife Ragıp Beylerin \ağırttıklannı Vahap'ın da beklediğini söyledi.

beni

10 Eyl ül 1 955 Cu martesi: Sabah Yahap'ın işi için Ragıp Beylere gittim. Hanım çok aleyhinde bulundu. 20' sinde çıkacağını taşınacağını söyledim. Zaten muvafakat etmiş olduğunu söyledi . Evde Nebi le' ler ve babalarını, annelerini buldum. Öğleden sonra Vahap geldi. Tahir Beyin yanında kendisine bu on günü de huzurla saygıyla geçirmesini tembih ettim. 1 1 Eyl ü l 1 95 5 Pazar: Öğleden sonra Fatma ve Hanife i le B urgaz ' a giderek Kielçinski ' lerle görüştük. Akşam 5 . 30 vapuruyla döndük. Çok samimi ve güzel bir gün geçirdik. Onları Cumartesi yemeğe \ağırdı k. 1 2 Eyl ü l Pazartesi: Sabah IO'da Sokolnıcki ' ye vardım. Refikasıyla birlikte hüyük faciadan bahsettik, her i kisi sonsuz müteessirdiler. Bir Macar gençlik bozukluğu hakkında bahsettiler, Macar Konsolosluğu 'yla teması anlattılar. Umumi vaziyet, Türkiye Jurumu hakkında konuştuk. Kuniholm'le görüşmelerini söyledi ler. A vdette de görüşecekler. Kendisine benim Amerika' ya gitmemi teshil etmesini söylemelerini rica ettim. Ahmet Yeli Beye geldim. Öğlede teessürle hadiselerden bahsettik. B izim Milli Teşkilatın İ ngiliz ve Amerikalılarla birlikte komünizmin rolünü tebarüz ettirmeleri l üzumundan bahsetti. Cemal B eye geldim. Macar' ı anlattım. Bolşeviklerin Kürtleri tahrik etmeleri ihtimalinden bahsettim. Lehlilerin Çanakkale ve Lozan Konferansı' nda Pilsudski ' nin 1 46 yaptıklarını hatırlattım. 1 «•

Mareşal Jozef Klemensk Pilsudski, 1 867 yılında Litvanya'da bir köyde doğmuştur. Kızılorduyu yenilgi tattıran asker olarak meşhur olmuştur. 1 926 yılında Polonya devlet başkanı seçilmesine rağmen görevi kabul etmemiş,

Cafer Sevda/ınıeı Kırımer'in Giinlüğü

Müstecip'e uğrndım. Müstecip ' le ve Nazım Beyle mektupla görüştüm. 1 5 Eylül 1 955 Perşembe: İ stanbu l ' a indim. Mösyö Withal l ' le, Guillon ' la görüştüm. Lami ' lerde yemek yedim, Lami ile konuştuk. 1 6 Eylül 1 955 Cuma: Ragıp Beylere gitti m. Vahap ' a tavsiye mektubunu temin ettim. Baczkowski ' ye, Cengiz'e, Yusuf' a yazdım. Ragıp Beylerde İstanbul Radyosu Müdürü Timur Beyle tanıştım. Nezahat 'in oğlu oldu. 1 7 Eyl ül 1 955 Cumartesi : Kielçinski ' )erle, Sandru' lan yemeğe davet ettik. Lodos çok kuvvetli olduğundan gelemediler. Yusuf a 1 47 İ slam'da teceddüt hareketleri diye bir eser yazmasını, peygamberimiz ve Hulefa-ı Raşidi'n zamanını esas almasını, taassup devri , Cemaleddin Afgani' den 1 48 beri gelen teceddüt fikirlerini işlemesini yazdım. İ slam' ın terakkiye, demokrasiye ve insanlar arası nda kardeşliğe muhalif olmadığını

Harbiye Nazın ve Leh Ordusu Başmüfettişi görevine getirilmiştir. 1 926 yılında Promethe Birliği teşkilatının en büyük politik ve ekonomik destekçisi olarak tanınmıştır. 1 2.05. 1 935 tarihinde vefat etmiştir. 147

Yusu f U ralgiray.

148

Cemaleddin Afgani ( 1 838 Esedabad, İran - 09.04. 1 897 İstanbul), Müslüman siyaset adamı ve gazetecidir. Afganistan devlet yöneticiliklerine danışmanlık yaptı. 1 870'ıe İstanbul' a geldi. Dini fikirlerinin hoşa gitmemesi üzerine Kahire'ye gitti. Mısır'daki siyasi faaliyetleri sebebiyle 1 879'da sınır dışı edildi. Paris'te eski öğrencisi Abduh ile birlikte İngiliz karşıtı bir dergi neşretti. Rusya ve İran'da bulundu. Davet üzerine geldiği İstanbul'da öldü. Felsefi-tasavvufi boyutlu düşünceleriyle İslam' a yeni bir bakış açısı gelirdi.

( ·ıı[ı:r Sevdalımeı Kırınıer'in Giinliiğü

belirtmesini tavsiye göndereceğim.

ettim.

"Risalet-i

Ebediyye"

yoksa

1 8 Eylül 1 955 Pazar: Kielçinski ' Jer geldiler. Kızıyla vedalaştı k. Sabahtan Sudi ve Hüseyi n Nai li Beyler geldiler. 19 Eylül 1 955 Pazartesi : Schaetzel' e uzun bir mektup yazdım. Rusların kül türlerinin ı,aaflarıyla tarih lerini i nceledim. B izdeki son hadiseleri n bizler için mühim ders olacağından, Atatürk yolunun sarsı lmayacağından, halkımızın bayrağına ve devletine an' anevl sadakatinin büyük bir sigortamız olduğunu yazdım. Kadıköy' üne Müstecip ' i n evine giderek mektubumu verdim. Yarın Kielçinski 'ye vermeleri hususunda yazdım. Oradan Şcvket' Iere giderek torunu tebrik ettim. 20 Eyl ül 1 95 5 Sal ı : Evde mütalaa i l e meşgul oldum. Hazım B eyin refikası geldi. Çok müsbet ve olgun bir hanım. 2 1 Eylü l 1 95 5 Çarşamba: Sabah H ilton ' a gittim. Mösyö Kuniholm ' Ie on birde görüşeceğiz. Cemal B eye telefon ettim, Paşa' dan Kuniholm' Ie Ankara' da anlaşıldığını öğrendiğini söyledi. İbrahim' ler Schaetzel ' e yazdığım mektubu verememişler. Kemal ' le konuştum. Caferoğlu Ahmet Kın m gıdaları hakkında bilgi istedi. Alber' Ie 1 49 4 ' te buluşacağız. Kuniholm Ankara' dan yazılı müsaade çerçevesi hakkında kağıt a ldığı nı, herhalde ümit ettiği kadar olmamakla beraber memnun ve çalı şma imkanı bulacağını söyledi . Enstitüler kültür müessesesi olarak icra komitesi gibi bu teşekkül lerin de imkan veri ldiğini söyledi. Türkistan hakkında zirai B ol şevik siyaseti 1�9

Simsarlıkla uğraşırdı.

Cafer Sevdahnıeı Kırımer 'iıı Günlüğü

ve bunun tesirleri hakkında bir yazı istediklerini ve bunu bildiren kağıdı verdi. Kielçinski müteessirdi. Sandru " da pek iyi değilmiş. Alber' e beş bin Lira verdim, borcum bitti. 23 Eylül 1 955 Cuma: Mirza Bala Münih'e gideceğinden kendisine bizimkiler tarafından verilen ziyafette bulunmak üzre İ stanbu l ' a indim. Sabah Server' i n mağazasına gittim. Sandru ile konuştum. Ku niholm'le goruşmemi kısaca anlattım. Kielçinski' yle görüşmemiştim, öğleden sonra görüşeceğiz. Mösyö Şapşal 1 50 oradan geçiyordu ; Kielçinski oradaydı . Tanıştık. 1 2 ' de Aziz' lere gittim, gittikleri için dolaştım. Saat bire doğru Beyaz Saray ' a gittim. 1 5- 1 6 arkadaşla toplandık. Mirza Bala'ya hayırlı seyahatler dileyerek birkaç söz söyledim. Yolda kendisine Edige' yle kardeşçe, birbirlerini tamamlayarak çalışmalarını söyledim. Kınmlılann kendisini Azerilerden de çok sevdiklerini bildirerek kendisini i kaza çalıştım. Yine Server'e çıktım, Alber makbuzumu getirdi ve beraber yaktık, şerefine de çay içti k. 27 Eylül 1 955 Sal ı : İ stanbul' a indim. Server' i n mağazasında sabah Kielçinski beni Mösyö Szysman ' l a 1 5 1 tanıştırdı .

15°

151

Karaim Süreyya Şapşal ( 1 873- 1 8. l l . l 96 l ), Kırım'ın Gözleve şehrindendir. Karaimlerin ruhani başkanıdır. Bahçesaray'da doğdu. Lise tahsilini Petersburg'ta yaptı. Şark Dilleri Fakültesi ' ne kaydolarak Türk dili ve edebiyatını, Arap ve Fars dillerini öğrenmiştir. 1 899- 1 906 yıllan arasında Tebriz'de kalmıştır. 1 908 yılında Kınm'ıı dönmüştür. l 9 1 5'te Kırım Karaimlerinin başkanı seçildi. l 928'de Polonya Karaimlerinin lideri olarak Vilno'ya gitti. Aynı zamanda Türk Dili profesörlüğü yaptı. Sımon Szysman, Karaim asıllıdır. Araştırmacı olarak Paris Üniversitesi'nde çalışmıştır. Eserleri vardır. Türk tabiyetine geçme talebi kabul edilmemiştir. İstanbul'a geldiği zaman İsmail Otar'da misafir kalmıştır. Karaimler konusunda neşriyat yapmıştır: S. Şişman, İstanbul Karayları, İstanbul

< 'ııfer Sevdalımet Kırımer'in Günlüğü

Ruşen Eşref Beyin 1 51 Akaretler' de oturduğu apartmana gi ttim. Atatürk ' le i l k nasıl tanıştığımı anlattım. O da kendi giirüşmesini söyledi. Kitaplannı verdi. B irlikte beni Hamdi' lere get i rdi ler. Yemeği Hamdi' lerde yedim. Saat 4'te İbrahi m ' Ierde Szysman' la görüştüm. Kendisine Karayımlarla dün bugün ve yann için düşündüklerimizi siiyledim; bize yazmasını rica ettim. 30 Eylül 1 955 Cuma: İstanbul ' a indim. Kielçinski ve İbrahim'le konuştum. Mösyö Sandru 'ya vardım. Kuniholm' le görüştüğünü söyledi. Server' lere gı ltım. Almanya' nın fevkalade gelişmekte olduğundan ve Adenauer' ı n 1 53 vaziyetinin sağlam bulunduğundan bahsetti. 3 Ekim 1 955 Pazartesi: İ stanbu l ' a indim; İ brahim' lere uğradım. B irlikte bürolannda Selim, A bdullah, Müstecip, İ smai l , İbrahim' le beraberdik. Sabah Naci Beye uğradım. Milli Teşkilat ' ı n devletin yüksek siyasetinde uğraştığı meseleler, oynadığı tarihi roller hakkında malumat verdi. Cemal Beye uğradı m. Yine Yon Mende'yle olan münasebetimden bahsetti. Bana yaptığı tekl ifin umumi mahiyette birlikte çalışmak şeklinde yapıldığını ve buna Rusya M uslümanlan, mahkum milletler, bilhassa Türkler hakkında Enstitüsü Dergisi, III. Cilt, İstanbul, 1957, s. 97- 102, S. Szyman, Don Karaertum, Viyana, 1 983. ı\'

Ruşen Eşref Ünaydın ( 1 8.03. 1 892-2 19.1959), Galatasaray Lisesi ve Edebiyat Fa.kültesi mezunudur. l 920 yılında Ankara'ya gelerek kurtuluş savaşına kaıılınışıır. l 923- l 935 yıllara arasında Afyonkarahisar milletvekili olarak mecliste bulunmuştur. Daha sonra Tiran, Aıina, Budapeşıe, Roma, Londra'da elçilik ve büyükelçilik görevlerinde bulunmuştur .. Aynı zamanda gazeteci ve yazardır.

l \ .ı

Konrad Adenauer (05.0l . 1 876-09.04. 1 967), il. Dünya Savaşı sonrasında yeni kurulan Federal Almanya' nın ilk başbakanıdır. 14 yılı bu görevde bulunduktan sonra yaşlandığı gerekçesiyle görevinden ayrılmıştır. Almanya' nın savaş sonrasında iktisadi kalkınmasının temellerini atmıştır.

Cafer Sevdalımeı Kımııer'iıı Giinliiğü

müşavirlik olduğu fikrinde olduğunu ve bu hususta Celal bilhassa Naci Beye muhakkak malumat vermiş olduğumu ve bu meselelerde aramızda hiçbir i htilaf ol madığını söyledim. 5 Ekim l 955 Çarşamba: Ahmet Yeli Beye, Leh Sefiri ' ne, Szysman şerefi ne verilecek ziyafete, Cemal B eyin yardımcısı Osman Beye ve İ brahim' lere uğrayacağım. Ahmet Vel i B eye Cemal Beyle görüşmesini tavsiye ettim. Leh Sefiri ' yle İ stanbul hadiseleri ve umumi durum hakkında görüştük. Macarlardan şüpheli adam hakkında yeniden Cemal Beye malumat vermem hususunda izahat verdi . B eyaz Saray' da Szysman ' la yemek yedik. Hal i l 1 54 de vardı, Kı n ın tarihinin acele yazılması z�ruretinden bahsettim. Szysman' a da bizde bıraktığı fevkalade iyi tesirden ve Türk milleti nin duygusu hakkında birkaç söz söyledim. Cemal Beyden sonra Osman Beyle görüştüm, kendi sine bir kütüphane kurmaları ve İ slam bil hassa Türkçülüğe ait okunması lazım gelen eserleri tavsiye ettim. İ brahim' lere uğradım. Müstecip'le görüştüm. 9 Ekim 1 95 5 Pazar: Nuri Demirağ 'ın korusunda yapılacak düğüne gitti m. Eşref Edip Beyle 1 55 tanıştım. Çok haberdar. Maalesef fazla taassupla cereyanları mütalaa ediyor. Nuri Demirağ büyük dostlukla beni '-14

Halil İnalcık.

155

Eşref Edib Fergan (Serez 1 882-İstanbul l 97 1 ), İlk ve orta öğrenimini tamamladıktan sonra İstanbul'da Mektebi Hukuk"a kaydolmuştur. Hukuk tahsili sırasında Çemberlitaş Atik Ali Camii'nde dini ilimlerde öğrendi. Ebu' l-Ula Mardin ve Mehmet Akif Ersoy ile birlikte S ırat-ı Mustakim mecmuasını çıkardı. Mecmuanın ismini 1 82. sayıdan itibaren Sebillüreşad olarak değiştirdi. İlmi, dini, edebi ve felsefi eserler neşretti. Milli mücadele esnasında Akifle birlikte hareket etti. 1 94 1 yılında Ömer Rıza Doğrul, İsmail Hakkı İzmirli ve Kamil Miras ile birlikte İslam-Türk Ansiklopedisi"ni çıkarmaya başladı. Çok sayıda eser kaleme almıştır.

Cafer Sevdahmeı Kırınıer'in Günlüğü

karşıladı . Kalabalık bir cemaatle nikah kıyıldı. B iz İbrahim' le yemeği beklemeden döndük. 1 0 Ekim 1 955 Pazartesi: İstanbul' a indim. Kielçinski' yle kısaca görüştük. Schaetzel 'den aldığı mektupta kendisinin İstanbul hadiselerinden çok müteessir olduğunu söyledi. 1 4 Ekim 1 955 Cuma: İstanbu l ' a indi m. Kielçinski ' yle görüştüm. İbrahim' lerde Yusuf un halkımızın Kınm'a getiri l mesi hususunda Mısır' ın tavassutunu rica etmesini görüştüm. İsmail harp i htimal inde bunun halkı mız için fel aketli olacağını söyledi. Kielçi nski Mısır'a gidecek; emin bir zatı arayacağını söyledi. 20 Ekim 1 955 Perşembe: Müstecip' lere telefon ettim, bulamadım. 2 1 Ekim 1 955 Cuma: İstanbul ' a i ndim. Server' le görüştük. Müstecip ' leri bulamadım, İsmai l ' le görüştüm, telefonun meselesini hal letmesini rica ettim.

bizim

22 Ekim 1 955 Cumartesi : Abdullah Soysal geldi . Kielçinski ' ye telefon ettim. Sefir' in beni acele görmek istediğinden ona telefon ettim. Pazartesi Taksim ' de dişçi Apostolidi s ' te l . 30'da buluşacağız. Cemal Beye sabah uğrayacağım. 24 Ekim 1 955 Pazartesi: Sabah Cemal B eye gitti m. Sandru ' nun Müni h ' teki Gürcü, Türkiye ' de Türk Cephesi ' ni polislerin idare ettiği hakkında yazdığı hususunda Mirza Bala' dan mektup geldiğini söyledi. Ben esasl ı itiraz ettim, kendisine meselenin sert konulmasını tavsiye ettim. Bize yaptığı iyiliklerden bahsettim. 1 I . 30'da

Cafer Sevdalımeı Kırı111er'i11 Giinliiğü

dişçide Leh Sefiri ' ni gördü m; 2.30'da Hi llon Oteli' nde yeniden buluştuk. Server' e uğradım, bulamadım. 25 Ekim 1 955 Salı: Öğleden sonra 3.30'da Szysman Kadıköy ' ünde Hacı Bekir' in mağazasına geldi. Orada çay içtik ; beşe kadar konuştuk. Kınm' da Alman işgali zamanında gördüğü acı levhaları anlattı. Dünyanın geleceği hususunda o da bedbin. 28 Ekim 1 955 Cuma: Reşit Rahmeti Beye geçmiş olsun için gittim. Selim'e uğradım, orada Abdullah ' ı da gördüm. Rahatsızca olduğumdan eve döndüm. Doktor Fehmi telefon etti . Çeşme ' ye tayin edilmiş, gitmeden beni görmek isteyerek adresi mi sordu. Vapur zamanı müsait olursa gelecek. Şakir' le telefonla konuştuk , Pazar günü gideceğiz. 29 Ekim 1 955 Cumartesi : Evde vakit geçirdim. Akşam Fatma' lara gittik. Orada Cemi l ' i gördüm. Maalesef bizim muhacirlerin ruhlarına, zihniyetlerine B ol şevik tesiri oldukça derin nüfuz etmiş. 30 Ekim 1 955 Pazar: Ben Sandru ' ya geçtim. Bir buçuk saat kadar onda kaldım. Umumi duruma bakışı bedbin. Arapların silahlandınlması meselesinde i ki mi z de bedbiniz, mahalli harbi Bolşevikler göze alıyorlar gibi geliyor. Münih'ten aldığı haberde Yoro' nun, Sintatze' ni n Türk Cephesi hakkında söylediklerini anlattı. Ye bun lara kendisinin malumat verdiği hakkında şüphe olduğunu anlattı. Ben şiddetle reddettim. 1 4 Kasım 1 955 Pazartesi: Cemal Beyi ziyaret ettim. Haydarpaşa İ stasyon Komiseri Neşet ve Osman Beylere bilet için telefon etti; akşam gidip

( 'ııft'r Sevdalınıet Kırımer'iıı Giiıılüğii

alacağı m. Withall ile görüştüm. İngiltere ' de Rusların dostluk siyasetleri nin çok tesir ettiğini söyledi. Müstecip' lere uğradım. 1 5 Kasım 1 955 Sal ı : Evde hazırl ıklarla meşgul oldum. Kardeşlere v e dostlara telefon ettim. Ragıp ' a uğradım. 16 Kasım l 955 Çarşamba: Sabah I O' da Bostancı ' dan hareket. Sabah Kemal Beye telefon ettiysem de bulamadım. Selim geldi. 7.20'de Ankara'ya geldik. Otele uğradım. Fena bir oda ayırmışlar. Eşyamı bı rakarak Abdullah' lara gittim. Ahmet'i de orada buldum. Saat I O ' a kadar orada kaldım. Murat arabalarıyla beni otele getirdi. Kaba bir çocuk, söz dinlemez bir halde. 17 Kası m 1 955 Perşembe: Çok erken Hüsnü Paşaya telefon ettim. Saat 1 1 ' de otele gelecek. Hal i l İnalcık'a, profesör İbrahi m Barkın Beye telefon ettim. Tevfik Beyi ziyarete gittim. Paşadan randevu alarak bi l direcek. Kendisine endişelerimi bilhassa yurt meselesini bahsettim. Sabah Niyazi ' ye uğradım ve kendisinden aldığım 500 Lirayı i ade ettim; sonraya bırakıl ması nı samimiyetle istediyse de verdim. Mustafa Vekil li' ye telefon ettim, oda gelecek. Hüsnü Paşa ve Veki lli ile birl i kte bire kadar konuştuk. Her i kisinin Vahap Beylerle <1nlaşma ü mitleri kalmadığını söylediler. Yann akşam Veki l li'de yemek yiyeceğiz. Akşam yemeğine Leh Sefiri ' ne gittim. İ brahim B arkın B ey 5 .30' da geldi. Pazar günü 4.30' da onun evinde bazı arkadaşlarla buluşacağız.

Cafer Sevdalımeı Kırımer'iıı Güııliiğü

1 8 Kasım 1 955 Cuma: Cuma günü Tevfik Beye uğradım. Paşadan randevu meselesi hal edi lmemiş. Kalem-i mahsus müdürü Feridun Bey imkan bularak söyleyememiş. Bizim Kazım Bekirof' un işinden yine Tevfik Beye bahsettim. B asın Yayı n ' da Vahap Beye uğradım. Muhiddin 156 de orada idi. Muhiddin makalesini verdi. Vahap Bey bugün 5.30'da gelecek. Hal i l inalcık geldi. Öğle yemeğine onlara gittim. Oradan Resulzade 'nin hanımına gitti m; bulamadım. Hali l ve Resulzade' ni n hanımlarına şeker almak için girdiğim pastahanede SGdi'yi gördüm. Tevfi k Beye Paşaya söylemek üzere Bolşeviklerin duru mu, bize düşen görev vesilesi, Kunihol m-Türk Birliği meseleleri hakkında not ettirerek hul asaten malumat verdim. Tahir ve Saadet Çağatay ' Iara uğradım. Saadet ve eşi Tahir de oldukça samımı davrandılar. Saadet'e babasının eseri "Cıyıntık"ı yol layacağım. Emin Beyin hanımını sıkmayarak insani yardı mları var. Memnun oldum. 5.30'da Vahap geldi; Komisyon toplanmasına hazır olduğunu ve iki defa Mustafa Beye telefon ettiğini anlattı. 6.30 ' da Paşaya gittim. Mustafa' nın iş tutmadaki zaafını anlattım, Vahap Beyle görüşmemi i zah ettim. Yemekten evvel Mustafa telefonla Vahap Beyle konuştu ve gelecek hafta toplanma kararına vardılar.

156 Mehmet Muhiddin Sevdiyar ( 1 5 .0 1 . 1 9 1 3- 1 3.09. 1 999), Kınnı'da doğmuştur. il. Dünya Savaşı' nda asker olarak Almanlara esir düşenler arasındadır. 1 948

yılında Türkiye'ye gelmiştir. Türkiye'de bulunduğu 13 yıl zarfında Basın Yayın Genel Müdürlüğü'nde Rusça mütercimi olarak çalışmıştır. zeki, enerjik, kabiliyetli ve yazı yazma alışkanlığı olan bir kişiliğe sahiptir. O tarihte Cafer Ortalan ile birlikte Kırım Milli Merkezi' ni n iradesi dışında ayn bir hareket tesis etmeye çalışmıştır. 1 96 1 yılında Amerika'ya gitmiş ve New York'ta vefat etmiştir.

< 'a(a Sevdalımeı Kırınıer'in Günlüğü

1 9 Kasım 1 955 Cumartesi : Sabah Muhiddin geldi . Mirza' larla görüşmemi tavsiye etti. B i r daha gelişimde Yakup Beyin evinde buluşmağı kabul ettim. Kemal Kırgız' la 1 57 İ dris 1 58 geldiler; onlara Halil İ nalcık' la bul uşmalarını tavsiye ettim. Çok samimi ve candan davranan vatansever gençler. Niyazi ' ye uğradım. B izim yeni gelen lerden Kemal ' i yarı n 2'de evine çağırmış ve bana bir saat zaman ayarlamasını rica etti. Abdullah ' a telefon ederek Ahmet' in yarın sabah 8 ' de gelmesini rica ettim. 2.30 ' da Paşaya telefon ettim. Resim çektirmek üzere gitti m. Oradan İ brahim Barkın Beye g i ltim. Orada Emin Buğra ve Mecit Beylerle Türk Cephesi hakkında konuştuk. Şerafeddin Beylere uğradım. Oradan M odem Lokantasında Lütfi Paşanın da bulunduğu ziyafete gittim. Mesaide bulunacaklar. 20 Kası m 1 955 Pazar: Sabah Ahmet gelmedi . Yalnız mezarlığa gıttım. Resu l zade ' nin ve bazı dostları mın mezarlarını bulamadım. Oradan Leh Sefiri ' ne gittim. Oradan da Abdullah ' lara gittim. Aş yaptılar. Acele yiyerek Niyazi ' lere vardım. Kemal geldi. Niyazi ' ni n oğlu kendisine hediye edilen bir kordonu bana verdi. Kemal, Muhiddi n ' i n aleyhinde bulunduğundan bahsetti. Yardımlaşmaya girmeyeceğinden bahsetti, Niyazi ve refikası kendisine çok iyi mukabelede bulundular. Oradan Niyazi ' nin emrime verdiği bir taksiyle Emi n Buğra Beye gitti m. Samimi dertleştik. Oradan Hamit Zübeyir Beylere vardım. Türk

1 .ı 7

1 1�

Kemal Kırgız ( 1 9 1 3-22. 1 0. 1 99 1 ), Kırım'da doğdu. İlk ve orta tahsilini Kırım'da yaptı. Lise tahsilini Kuleli Askeri Lisesi'nde yaptıktan sonra 1 939'da İstanbul Hukuk Fakültesi " ni bitirerek emekli oluncaya kadar askeri hakim olarak görev yaptı. Sümerbank'ta çalışan çalışan aslen Kırımlı olan bir görevli.

Cafer Sewlahmeı Kırımer'in Giinlüğii

Ocakl arı hususunda dertleştik. Ameri kalıların kültürel faaliyetlerine yardım edecekler. Pazar gecesi Hüsnü Paşaya gidemedim; kendileri bana geldiler l .05 ' e kadar konuştuk. 2 1 Kası m 1 955 Pazartesi : Sabah 7. 1 5 ' te yürüyerek istasyona geldim. Ahmet ve Halil Beşev 1 59 geldiler. Sekizi beş geçe hareket ettik. 5 .20' de Bostancı ' ya geldim. Evde Hanife'yi bulamadım. Alimseyit' lere 1 60 gittim, 8 .30'da eve geldik. 22 Kasım l 955 Sal ı : M üstecip' lere telefon ettiysem d e konuşamadım. 25 Kasım 1 955 Cuma: Arkadaşlarla, Sandru ve Kielçinski ' yle telefonla görüştüm. Cemal Beye telefon ederek randevuya gelemeyeceğimi söyledim. 27 Kası m 1 955 Pazar: Naci Bey geldi; son derece bedbin. 28 Kası m 1 955 Pazartesi: İ stanbul ' a indim. Kielçinski' yle görüştük. Server' e uğradım. Cemal Beyle görüştüm. Kuniholm ' e yazılacak mektubun her

159

Halil Beşev ( 1 896-03.05. 1 973), Kınm'da Akrnescit'e bağlı Beşev köyünde doğmuştur. Akmescit'te ticarete başlamış, Sovyet döneminde milli faaliyetleri sebebiyle kapatıldığı hapishaneden 1 929' da kaçarak Türkiye'ye sığınmıştır. Ankara'da ticaretle meşgul olmuştur.

160

Alim�eyit Cemil Saklat ( 1 878- 1 0.0l . J 964), Genç Tatar hareketinin ve Vatan Cemiyeti'nin ( 1 9 1 2) kurucularındandır. Kırımer' in ilk gençlik yıllarından itibaren mücadele arkadaşıdır. İstanbul'da İlahiyat Fakültesi'ndeki tahsilini tamamladıktan sonra 1 9 1 0- 1 9 1 4 yılları arasında Kırım' da öğretmenlik yapmış, faaliyetleriyle Rus polisinin dikkatini çekmiştir. Sovyet döneminde sıkıntı çekmiş Almanların il. Dünya Savaşı sırasında Kırım'ı boşaltmaları sırasında Almanya'ya gitmiş, 1 948 yılında İstanbul ' a gelerek yerleşmiştir.

( 'afi!r Sevdahmet Kırımer'in Giinlüğü

biri mi z tarafı ndan, fakat aynı mealde ve ifade değişikliğiyle yazılması nın iyi olacağını söyledi. Müstecip' tere uğradım; İ brahim'e söyledim. Hüseyin Naili Bey geldi, durum hakkında dertleştik. 29 Kası m 1 955 Sal ı : İbrahim' le telefonl a konuştum; Cemal Beyi n söylediklerini telefonl a da teyid ettim. Kültür Demeği ' nin gazetelerde çıkan kongreleri ne davetiyelerinde toplantının münakaşalı geçeceği yazıldığı ve bundan maksatları nın halkın merakını tahrikle toplantıya gelmelerini sağlamak olduğunu söyledim. Cavit Bey refıkasıyla geldi, Pazartesiye evden çıkıp ı,: ı kmayacaklannı katiyetle söyleyeceklerini bildirdi. 4 Aralık 1 955 Pazar: Sabah ben Sandru' ya gittim. 1 1 ' i geçe Lami ' lere geldim. Sandru ' nun sağlığını hiç beğenmedim; yine Avrupa ' ya gitmesi meselesinde ısrar ettim. 5 Aralık 1 955 Pazartesi: Müstecip' Iere uğradım. Saat 4 ' te Cemal Beyle görüşeceğim. Altıda eve geldim. 7 Aralık 1 955 Çarşamba: Öğleden sonra 3 vapuruyla İstanbu l ' a i ndim. 4 ' te Müstecip' lere uğradım. Behçet Kemal ' in Salı gecesi Mitskieviç hakkındaki heyecanlı konuşmasından bahsettim. 9 Aral ı k 1 95 5 Cuma: Naci Bey telefon etti . Sandru ' l ar geldi. 12 Aralık 1 955 Pazartesi : Nuru l lah Bey geldi. 13 Aralık 1 955 Sal ı : Schaetze l ' e mektup yazdı m.

Cafer Sevdalımeı Kırımer 'in Günlüğü

1 5 Aral ık 1 955 Perşembe: Abdul lah Battal Bey Sadri Beyin hanımından benim rahatsızlığım haberini alarak geldi. Biraz umumi fikir geli şmesinden, eski Yunan ' dan Arapların bu felsefeyi kısmen kurtarmalarından, geçmişten bahsettik. Mitskieviç ve Leh fikir hayatı nın kuvvetinin bundan geldiğini izah ve Behçet 161 Kemal ' in radyodaki konuşmalarını dinlemesini söyledim. Naci Beye telefon ettim, yarın görüşeceğiz. 1 9 Aralı k 1 955 Pazartesi: Mösyö B . Eric Kunihol m'e mektup yazdım. 20 tarihli bu mektubumda Ankara seyahati mden avdetimde tansiyon, kalpten rahatsız olduğumdan, Ankara' da münevverlerimizin Enstitüde çalışmağı kabul ettiklerini, İbrahim Yarkı n'ın 1 62 Türkistan hakkındaki yazıyı biraz geç de olsa iyi yapacağını ve kendisinin Türkiye seyahatinin çok müsbet neticeler verdiğini, Türkiye' yi ve bizim muhitirnizi tanıması ve meselelerimizi bütün kalple bağlanmış olup Enstitü ve diğer mesaisi için sağlam bir temel İ stanbul olduğunu yazdı m ve hadiselerinin işlerini güçlendirdiğini tahmin ettiğimi ve son siyasi hadiselerden sorulmasını, bizde de medeni cesaretleri kuvvetli ve demokrasiye bağlı insanlar bulunduğunu ve şarkta yine Türklerin en dinamik olduklarını ve demokrasiye en iyi hazırlanmış bulunduklarını kabul etmesi ve bizim bu kudsi gayeden daha uzak 161

162

Behçet Kemal Çağhır (23.07. 1 908-24. 10. 1969), Zonguldak Yüksek Maden Mektebi 'ni bitirmiştir. Halkevleıi müfettişliği ve 194 1 - 1 947 yı llan arasında Erzincan milletvekilliği yaptı. Şair olarak tanınmıştır. Radyo programcılığı yapmıştır. Prof. Dr. İbrahim Arif Yarkın ( 1 902-3 1 . 10. 1995), Taşkent'te doğmuştur. İlk ve orta öğretimini burada yaptıktan sonra yüksek tahsil için Almanya'ya gitmiştir. Berlin Ziraat Yüksek Okulu'nu bitirdi. Doktorasını Macaıistan'da yaptı. 1 930 yılında Türkiye'ye geldi. Emekli olduğu 1972 yılına kadar Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi ' nde çalıştı. Mesleki yayınlan yanında Türkistan ' la ilgili çok sayıda makale kaleme aldı.

Cafer Sevdalımeı Kınmer'iıı Giinliiğii

bulunduğumuzu kabu lle beraber yarışta Ruslarla bizim geçeceğimizi kayd ettim. Birkaç zaman sonra kendi çalışmaları için daha müsait havayı bulacağını ümid ettiğimi ve bunu dilediğimi ve muvaffakiyetlerinin gerçekleşmesi için bir sağlam temel olacağını yazdım. Yeni yılın hayırlı olmasını diledim. Mösyö Baczkowski ' ye Don Levin ve bizim Ahmet Ahmedo v ' a yazdım. 21 Aral ık 1 955 Çarşamba: Kadıköy' üne giderek Amerika 'ya yazdığım dört mektubu postaya verdim. Bizim Ahmet' e oraya gelmem ihtimalinden ve bana yardım edebilecek durumda olup olmadığını sorarak yazdım. Kuniholm'e Ankara seyahatimden ve İbrahim Yarkın ' ın Türkistan hakkında yazacağından bahisle yazdım. Don Levin'e de tebrik ve biraz Türkiye' ni n önemi nden bahisle yazdı m. Baczkowski ' lere yılbaşı tebriki ve biraz da umumi vaziyet hakkında düşündüklerimden bahisle yazdım. Lami İzmir'e gittiğinden Semenber' le Mete 1 63 bize geldiler. 25 Aralık 1 955 Pazar: Edige ' ye sağlığımdan bahisle ve Avrupa' ya çıkarak tedavi edi lmek zorunda bulunduğumdan bana orada ne şekilde yardım edebi leceğini sorarak ve bundan hiç kimsenin haberi olmaması l üzumunu, kızı l lara karşı i htiyatlı olmamız bakımı ndan, izah ederek yazdım; bundan hatta Hanife ablasının da haberi olmadığını kaydettim. 3 1 Aralı k 1 955 Cumartesi: Mösyö B. Mi lean'a ve B lumer White ' a yılbaşı münasebetiyle yazdım.

163

Mete Ataman, Hanife Kınmer' in yeğenidir,

1956

< '11/er Sewlalımeı Kırımer'iıı Günlüğü

J Ocak 1 956 Pazar:

Gece Hüseyin Naili Beylere yemeğe davetli idik. Dayısı eski haric iyeci lerden Celal Hazı m Bey de vardı . İç durum hakkında epeyce dertleştik. 3 Ocak 1 956 Salı: B ugün Ankara'daki Yardımlaşma ve Kültür Derneği' nden yı lbaşı tebriki münasebetiyle aldığı m çok güzel ve Kırım kı zını, K ı n m ' ı tasvir eden kart münasebetiyle uzunca bir tebrik ve gaye ve işleri hakkında bazı tavsiyelerimi yazdı m ve kendilerine 50 Lira göndenneğe karar verdim. 4 Ocak 1 956 Çarşamba: İbrahi m sabahtan geldi. Kendisiyle Kırım edebiyatı hakkında yazmağı düşündüğüm broşü r hakkında konuştuk, malzeme verdim. Durumları, işten, idealden uzaklaşmış olmaları ve ruhen İ brahim'in bilhassa birkaç ay içinde çok soğumuş olduğunu anlattım ve i nsanlardaki iki şahsiyetten, ifade, hal ve ruh di llerinden bahsettim. Hanife Hanım da geldi. Hep birlikte yemek yedik. İbrahim ' e Edige'ye yazacağı mektup hakkında düşüncelerimi söyledim ve Ankara Yardımlaşma Cemiyeti ' ne yazdığı m mektubu makinede yazmak üzere verdim. 5 Ocak 1 956 Perşembe: Müstecip ' lere uğradım. Hamdi , bir Y ugoslavyalı için yardım etmem maksadıyla oraya geldi. Kendisine benim bir salahiyetim olmadığını, Mülteciler Komites i ' nin bu işte çalışması l azım geldiğini, onları n salahiyet ve hakları olduğunu, hükümetin bu teşkil atla teşıi k-i mesaide bulunduğunu anlattım. Müstecip benim durumumu kendi aralarında konuştuklarını ve kendi lerinin halkımızı, idealimizi sevdiklerini benimse aşık olduğumu söyledi. Ben de bir mecnun i lave etmeleri lazım geldiğini söyledim.

Cafer Sevdahmet Kırı111er'i11 Gii11/iiğii

Cemal Beye uğradım. Benim, Amerika seyahatimden ve bunu nasıl yapmak istediğimden, dış ve iç siyasi durum hakkında kısaca fikrimi söyledim. 6 Ocak 1 956 Cuma: Mösyö Decei Pazar günü Manya ve Bratyanu için yapılacak ayine gitmem hususunda ısrarl a ricada bulundu. Vaziyetim müsait olursa mutlaka gideceğimi söyledim. 7 Ocak 1 956 Cumartesi: Hanife ' ye bu sabah Müstecip' l ere telefon ettirdim, Rus Kil isesi ' ne gitmelerini söyletti m. 8 Ocak 1 956 Pazar: Romenlerin toplantısına gidemediğimden müteessir oldum. 9 Ocak 1 956 Pazartesi : Nurullah B ey geldi . Baczkowski 'den mektup ve bilhassa Pari s ' ten aldığım karttan memnun oldum.

Gui llon' lardan

1 0 Ocak 1 956 Salı :

Hamide Bektöre Hanım geldi. Kendi hayatını, Kafkasya ve Türkistan' da geçirdiklerini, gördüklerini burada çocuklann yerleşmelerini nasıl sağladığını anlattı . Ay sonunda oğlu Atilla' nın nikahında şahit olmamı teklif etti . Ben de memnuniyetle kabul ettim. Nebile de geldi ve Turan'ın gönderdiği Philips ' i n takvimini getirdi. İ brahim ve Orhan Özkırım telefon ettiler. Orhan benim mefkure konferansımı 1 64 Türk Elleri Federasyonu' nun bastıracağını söyledi.

164

Kırımer' in mefkure konusunda değişik konferansları olmuştur. Bunlar farklı isimlerle değişik tarihlerde basılmışıır: Mekfure ve Mefkurenin Fert ve cemiyet hayatındaki Tesiri, İstanbul, 1 937. Mefkure ve Türkçülük, İstanbul, 1965, Derleyen: İbrahim Otar. Ülkü ve Türkçülük, İstanbul, 1977.

Cafer Sevdalımeı Kırımer'iıı Giiıı/iiöii

1 2 Ocak 1 956 Perşembe: Mecit Bey refikasıyla ve Kielçinski geldi ler; epeyce oturdular. Güzel musahabeler oldu. Kielçinski mayısta Ermenistan'dan kaçarak gelmiş olan ailesi Fransa'dan gitmiş, Fransız tebaası bir Ermeni genci nin anlattıklannı söyledi. Ben de kendisinden Erivan'da ve Ermeni matbuatında Kürtler hakkında bildiklerini sormasını söyledim. Mecit Beyin Müni h ' e gitmesine hanıinı muvafakat etmiyor; Mecit Bey de buna karşı hareket etmeyeceğini söyledi . Ve haftada iki defa briçte geçirdikleri hoş, eğlenceli vakitten bahsetti . 1 6 Ocak 1 956 Pazartesi Server' e uğradım. Mösyö Withall' le görüştüm. Ağustosta buradan aynlacağını söyledi . Bol şeviklerin stratej i k noktalarda, milletler arasındaki ihtilaf mevzularını daha had bir hale getirmeğe önem verdiklerini; İngilizlere Ameri ka' dan daha az önem vermediklerini anlattım. 1 9 Ocak 1 956 Perşembe: Mösyö Sandru, Le Bon ' a geldi. Umumi vaziyetten, kendisinin yazın Gürcülerin kongresine gitmesinden ve Paris, açılacak enstitü meselesi hakkında konuştuk. 20 Ocak 1 956 Cuma: Sabah Cemal Beye uğradım; Mende' yle yakın temasla teşrik-i mesainin tanzim edi l mesinin verdikleri haberlerin bizim tarafımızdan da kontrol edil mesini söyledim. Sandru ile görüşmesinin iyi olduğunu, Edige ' ni n siparişini göndereceğini, Edige' nin de enstitü meselesi hakkında endişe duyduğunu, Kuniholm ' den aldığım mektupta henüz meselenin hal edi l mediğini anlattım ve Mecit (Hamit) meselesi hakkında generale mal umat vermesını ve akrabalanna yardımda

J O()

Cafer Sewlalımeı Kırımer'iıı Giiııliiğii

bul unmalarını, bunun vaat edilmiş olduğunu anlattım Abdullah Kı rı mcan ' la ile göıiişülmesini tavsiye ettim.

2 1 Ocak 1 956 Cu martesi : Gülçi n ' e ı 65 yarın Beyazıt ' ta

Beyaz Saray'da Abdullah Lokantası ' nda toplanacak Kının Türkleri Yardımlaşma Cemiyeti toplantısına göndereceğim telgrafı yazdırdı m. "Gün geçtikçe Kırım Türklerine ve Türklüğe hayırlı olacağından emin bulunduğum cemiyeti nizin bu faideli toplantısında aranızda bulu namadığımdan sonsuz müteessirim. Her daim olduğu gibi muvaffakiyetlerinizi candan diler hepinizi en iyi dileklerimle selamlarım." 22 Ocak 1 956 Pazar. Karaköy Postanesi' nden Kırım Türkleri Yardımlaşma Cemiyeti ' ne gönderilmek üzere hazırladığım telgrafı verdim. 23 Ocak 1 956 Pazartesi : B u sabah İbrahim'e telefon ettim. Müsamere çok kalabalık ve çok güzel geçmiş. Vali Yalova' ya gideceğinden muavini gel miş. Benim telgrafımdan halkımız çok müteessir olmuş; doktor Reşit ' le de görüştüm. İ brahim hala Cumhuriyet' e gidememiş. Bugün yarı n halledeceğini söyledi . 25 Ocak 1 956 Çarşamba: İ brahim Yarkın Beye Kuniholm'un Türkistan ziraatı hakkında dileklerini yazdım ve teşekkürlerini bildirdim. Mösyö Kuniholm'a 4 ve 1 9 tarihli mektuplarını aldığımı bildirerek yazdım. İ brahim Yarkın' a di leklerini bildirdiğimi enstitü hakkındaki kararın gecikmesinden müteessir olduğumu, Türkçe mecmuanın gün geçtikçe arandığını, işin sözden daha kolaylıkla yol açtığını , enstitünün de böyle olacağını ve bugün burada ve orada bu işe şüphe i le bakanların buna kıymet ı ö5 Gülçin Şanda, Şakir Ataman'ın kızıdır.

Ca[er Sevdahmet Kırımer'in Günlüğii

101

vereceklerine i nandığımı yazdım ve bazı mecmualar göndermesini rica etti m. Cumhuriyet' e yazacağım makaleler için bu ricada bulunduğumu kayd ettim. 26 Ocak 1 956 Perşembe: Edige'ye uzunca bir mektup yazdı m. Türkiye' de sanayi leşme ile kapitalizmin doğduğunu, en geç 20-25 senede içtimai sarsıntılar olacağını, fazl a maddileşme, maneviyata kıymet vermemenin arttığını bunun ·bi zi m cephemize ve bilhassa kardeşlerimize de tesiri olduğunu yazdım. Amerika ve İngiltere ' ye gitmek fikrimi bildirdim; vereceği miz tehcir ve Ukrayna'ya ilhak protestosunu hazırlamasını rica ettim. Naci ve Celal B eyleri n adreslerini yazdım. Londra ' ya seyahatimden bir gayemin de Lehli dostlanmızın işlerine yardım etmek istemem olduğunu, kendileri nin eski dostlanmıza önem vermediklerini ve benim hazırladığım dostluklardan nasıl faydalanacaklannı endişeyle düşündüğümü kayd ettim. 27 Ocak 1 956 Cuma: Mösyö Baczkowski' ye yazdım. Kapitalizmin emperyalizmden vazgeçmeyi kabul edeceğini fakat Asya'nın kendisine kapanmasına tahammül edemeyeceğini kayd ettim. James B umham' i n harp devam ediyor tezini kabul etmekle beraber kat ' i harbe Asya' da başlanacağını ve harbin orada biteceğini yazdı m. Harp, diplomasinin çözemediği problemleri hal edeceğini, harp olacak mı değil dünyanın muvazenesizliklerinin istikrarsızlı klannın önüne geçilebilir mi suali vaziyeti daha iyi tavzih edeceğini, bu bakımdan her şeyin harbi zaruri kı ldığının daha iyi anlaşılacağını yazdım. Sağlığımın pek iyi olmadığını, Londra ve Amerika' ya gitmek istediğimi bildirdim. 28 Ocak 1 95 6 Cumartesi: İ brahim'e telefon ettim. Ankara' dan Kının Türklerinin Yardımlaşma ve Kültür Cemiyetleri ' nden aldığım mektuptan bahsettim. Niyazi ' nin reislikten çeki ldiğinin sebeplerini oradaki

1 02

Cafer Sevdalımeı Kırımer'iıı Giiııliiğii

arkadaşlara yazarak sormasını söyledim. Orhan gidecekmi ş onun da bunu tetkik etmesini bildirdim. Kendilerinin de burada Kının Türkleri Yardı mlaşma Cemiyeti ' nde böyle bir sürprizle karşılaşmalan ihtimal ini bildirdim. 30 Ocak 1 956 Pazartesi: İbrahim'le konuştum. Cumhuri yet' ten benim makalelerin bedelini almasını, Edige'ye yazılacak mektubu göndermesini söyledim. 3 1 Ocak 1 956 Salı: Kielçinski 'yle konuştum. Schaetzel'den cevap alamadığımdan merak ettiğimi söyledim. 2 Şubat 1 956 Perşembe: İstanbul ' a i ndim. İbrahim' !ere uğradım. Ankara' dan gelmiş olan Niyazi ile oradaki Yardımlaşma ve Kü ltür Cemiyeti ve oradaki hemşeriler hakkında konuştuk. Cemal Beye uğradı m. Hamdi ' nin Yugoslavyalı hakkında himaye isletmesi meselesindeki isabetsizliği anlattı. Ben de Hamd i ' ye vaziyeti anlattım. Mösyö Guillon, Kielçinski ile Server' e geldiler, yann hareket edeceğinden çok az görüşebi ldik. 3 Şubat 1 956 Cuma: Ati lla Bektöre ' ni n nikahı saat 3 ' te Kadıköy'de kıyıldı. B en de şahidi oldum. Nikah dairesinden Yoğurtçu'da Riviera Oteli' nde kokteyle gittik. B izim eczacı B ekir 1 66 de vardı. Abdurrahman Beyler saat 5 ' e doğru geldi ler. Kendisini biraz tenkit ettim. Hamide (Bektöre) Hanı m ve Atilla benim gel memden çok memnun oldular. 166

Bekir Akçar ( 1 893- 1 2 .0 1 . 1 962), Kırım'ın Gözleve şehrindcndir. İlk ve orta tahsilini Kınm'da yaptıktan sonra İstanbul'da eczacılık öğrenimi yaptı. 1 927' de Türkiyc'ye geldi. Bakırköy Akıl Hastalıkları ve Sinir Hastanesi ' nde baş eczacısı olarak görev yaptı.

( ·a{er Sevdalımeı Kırımer'in Giinliiğii

1 03

1 O Şubat 1 956 Cuma: Sabah Server' in mağazasında Kielçinski ' yle Charaszkiewicz'in hana gönderdiği mecmuadaki makalesi ve bizden sorduğu sualler hakkında görüştük. İ brahim'e telefon ettik. Yan n sabah Kielçins ki ' de buluşacaklar. Decei'yi gördüm. Kielçinski ' nin Amerika' ya gitmek i stediği ni, münasebetsiz bir ciheti bana anlattı. 14 Şubat 1 956 Salı: Müstecip' i n kızına stupendium (burs) veri l mesi hususunda Blumer White ' a yazdım. Hüseyin Nail! Bey yann Pari s ' e gideceğinden Mösyö Guillon' la kendisini tanı ştırmak istediğimden Kadıköy' üne giderek Hacı Bekir' den bir kutu lokum aldım. Guil lon ' a kendi sini takdim ederek bir mektup yazdım. Naill Beyle görüşerek bunları verdim. 17 Şubat 1 956 Cuma: Evde evrakımı yeniden gözden yazmağa devam niyetindeyim.

geçirdim.

Hatıralarımı

1 8 Şubat 1 95 6 Cumartesi : Evrakın bilhassa hatırata ait kısmını tetkik ettim. Öğleden sonra doktor Reşit refıkasıyla ve Cemil geldiler. 20 Şubat 1 956 Pazartes i : Müstecip ' le telefonl a konuştum. Mevludun ç o k i y i geçtiğini söyledi. Hırka-i Şerif'te Kının ve u mu miyetle Rusya Müslümanları şühedası için okunulan mevluda gidememiştim. 2 1 Şubat 1 95 6 Salı: Mithat Şükrü Bey ' 67 merhumun cenazesine gitmek üzere Kadıköy' üne kadar gittiysem de havanın fenalığından ve rahatsızca olduğumdan cesaret edemedim. 107

Mithat Şükrü Bleda ( 1 874- 1956), Cenevre' de yüksek tahsilde iken Jöntürk hareketine katıldı. 1 908' den sonra mebus seçildi. 1 9 1 6'da İttihat ve Terakki

1 04

Cafer Sewlahmeı Kırımer'i11 Gii11/üğii

22 Şubat 1 956 Çarşamba: Ankara' dan bizim gençlerden Hamit refıkasıyla geldiler. Ali mseyiı de geldi. Oradaki lerin işleri yolunda imiş. 23 Şubat 1 956 Perşembe: İstanbul'a indim. Kielçinski ' yle Hanife ' ni n kendisinin Londra'ya ailesinin yanına gitmemesinden çok muazzep olduğunu anlattım. Kont Yontakovski ' nin geleceğini söyledi. 25 Şubat 1 956 Cu martesi : İbrahi m ' le telefonla konuştum. Yazın yapılacak cemiyet kongresinde Abdurrahman Beyin reis kalmasını sağlamalarını tavsiye ettim. 27 Şubat 1 956 Pazartesi: "Stalin; inkılap ve vatan haini ! " makalemi yazmakla uğraştım. Müstecip ekseriyet olmadığından Yardımlaşma Cemiyeti kongresinin toplanamadığını ve hey'et-i idarenin seçilemediğini söyledi. Türkistanlı doktor Salih Bey telefon etti . Mutlaka beni muayene etmek istedi. Çarşamba Müstecip' lerde buluşacağız. Hai n el lerin işleri bozmağa çalıştı kları, bunları mağlup etmeye muvaffak olduklarını söyledi. Yeniden hortlamak ıçın uğraşmalarını söylemesi üzerine Cemal Beye bildirmesini tavsiye ettim. 28 Şubat 1 956 Salı: Makaleyi bitirdim. Halil İnalcık ' a yazdım.

Partisi genel sekreteri oldu. 1 9 1 9'da Malta'ya sürüldü. Cumhuriyet döneminde bir süre kenarda kaldıktan sonra 1935 yılında Sivas'tan bağımsız milletvekili seçildi. 1950 yılına kadar parlamentoda kaldı.

( 'a[er Sewlahmeı Kırı111er'i11 Giiııliiğii

1 05

29 Su bat 1 956 Çarşamba:

Sabah araba vapuruyla, Müstecip ve Eıiver' le 168 , İstanbul 'a i ndim. Yazdığım makaleyi verdim, Müstecip' in okuyarak maki nede yazı lmasını rica ettim. Server'e gitti m. Ahmet Veli Beye uğradım, Hamit Zübeyir Beyi n A lmanya'ya gidip geldiğini öğrendim. Kazan ve Başkurtların tarihi hakkında Amerikalı ların 1 1 .000 Mark tahsis ettikleri ni söyledi. Server' lere uğradim; onunla vaziyetim hakkında konuştuk. Server'den Karaköy' e i ndim. Lami i le birlikte yemek yedik. Onun işi hususunda Muzaffer Nedim Beyle görüşmem hakkında fikri ni sordu m. Şimdilik lüzum görmedi. Bence görüşmek faydalı olacak; çünkü onların meclis i i darelerinin de değişeceğini kuvvetle tahmin ediyorum. S aat 3.30'da Müstecip' lere vardım. Naci Beyi bulamadım. Saat 4.30'da Türkistanlı doktor Salih Bey geldi . Beni esaslı muayene etti. Tansiyon bir kolumda 2 1 . 5, diğerinde 2 1 . Kalbimi fevkalade yorgun buldu. Bütün bunlara rağmen vaziyetimi kabi l-i tedavi buldu. İ laçlar verdi. B ir hafta sonra yine muayene edecek. 1 Mart 1 95 6 Perşembe: Hamit Zübeyir Beye yazdım. Almanya'ya gitmesinden hem nihayet i lmi bakımdan işlerimize önem verilmeye başlanmasından memnun olduğumu ve hem de bilhassa kendisinin temiz, hakiki, vatansever bir idealist olduğuna inandığımdan, diğerleri hakkında düşünülecek haller bulunmayacağından bu işlere ve bu temaslara girişmiş olmasından sevindiğimi tebarüz ettirdim. Edige, Mirza Bala ' l arın durumları hakkı nda ve umumi işlerin gidişi ve tasavvurlar hususunda mal umat verirse memnun olacağımı bildirdim. Naci Beyle telefonla görüştüm. 168

Enver Tekoğlu, Ailesi Kınm'dan Romanya'nın Dobruca bölgesine göçetmiştir. İstanbul Defterdarlığında Muhakemat Müdürü idi. Hukuka dair bir kitap neşretmiştir.

106

Cafer Sevdalımeı Kırımer'in Günlüğü

Komünist kongresi hakkında acele görüşmek istediğini; fekat tansiyonum dolayısıyla rahatsız etmek istemediğini ısrarla söyledi. 2 Mart 1 956 Cuma: Edige'ye mektup yazması, Amerika'daki Ahmet Ahmedof' un adresini yazarak sağ olup olmadığı nı oradaki bir arkadaşından sordurmasını, Moskova Komünist Fırkası Kongresi hakkında neşriyat ve tahlillerden bahseden gazete ve mecmuaları göndermesi hususunda yazdım. İbrahim'e Paris'te Şişman'a rahatsızlığı mı ve döviz dolayısıyla mecmualar gel mediğinden Komünist Kongresi hakkındaki neşriyattan ve Sosyalistiçski Yestnik göndermesi hususunda yazması nı söyledim. İsmai l ' in de Cengi z'e Alman devri hakkında hatırat ve düşüncelerini yazarak göndermesini yazmasını söyledim. 4 Mart 1 956 Pazar: İsmet' ler, Seyitmehmet' le Hasan, Naci Beyler geldiler. Nai ll Beyle telefonla konuştum. Paris, Londra seyahatlerinden memnun olduğunu bildirdi ; görüştüğümüzde tafsilat verecek. Rus murahhası eski hukukçulardan imiş. Leh mümessili de münevver bir zatmış, diğerleri ehemmiyetsiz i nsanlarmış. 5 Mart 1 956 Pazartesi : Sabah Ragıp' a uğradım. Müstecip' le telefonla konuştum. Ankara Kültür Cerniyeti' nden aldığım mektubu uğradım (verdim). Makalemin acele yazı lmasını rica ettim, İbrahim ' i n bizzat götürmesini hatırlatmasını diledim. Müstecip, Abdul lah Soysal ' ın geldiğini söyledi. 7 Mart 1 956 Carsamba: Cemal Beyle görüştüm, Abdullah' ı n getirdiği gözlükle kulaklığı getirdi. Osman Beyle Türkçülük mevzuunda

( 'tıfer Sevdahmeı Kırımer'iıı Günlüğü

1 07

konuştuk. Benim Gaspıralı i le Dünya Tarihinde Türklük 1 69 ve Türklük ve Ukrayna eserini vereceğiz. Müstecip'e telefonl a söyledim. Kendisini ziyaretle görüşmesini tavsiye ettim. 10 Mart 1 956 Cu martesi : Sabah i ki saat kadar Hüseyin Naili Beyle görüştük. Paris ve Londra seyahatlerini anlattı. B ana güzel bir boyun bağı da getirmiş. Öğle yemeğine Abdullah geldi. Alimseyit de Şcvket' lerin mevlutlanndan geldi . Abdul lah, Edige ' nin kimseyle iyi geçinemediğini yine anlattı; canım sıkıldı. Mirza Bala'nın da bizimkil erin hep maddi hağlara kapı ldıkları nı söyledikleri ni anlattı. 1 1 Mart 1 956 Pazar: Müstecip Aziz Beyle gelecekti ; gelmediler. 1 3 Mart l 956 Salı: Sabah i yi kalktım. Kielçinski arkadaşının geldiğini söyledi . Yan n sabah l l ' de buluşacağımızı ümit ettiğimi söyledim. S aat 2.30' dan 5 ' i geçene kadar Azertekin 170 ve Ejder Kurtulan Beyler 17 1 geldiler. İran ' dan Ankara' dan bahsettiler ve bilhassa bir İ ranlı gencin Rusya hakkında yazdığı fantastik fekat ı tı9

1 70

171

Laszlo Rasonyi ( 1 899- 1984), Tanınmış Macar türkologudur. Budapcşte ve Beri in Üniversitelerinde tahsil gördü. 1 929· da Helsinki, 1 933-34 İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü'nde, 1 935- 1 942 arasında DTCF'de çalıştı. Macaristan 'a dönerek Türkoloji çalışmalannı sürdürdü. 1 961 'de emekli olduktan sonra bir süre daha Ankara Üniversitesi'nde çalıştı. Dünya Tarihinde Türklük isimli eserinin ilk baskısını Kınmer yapmıştır. Ali Azertekin ( 1 905-20. 10. 1 967), Baku'dc doğmuştur. M usavat Partisi' nde çalışmıştır. 1 928'de İran' a iltica etmiştir. Varşova'da Promete çalışmalanna katılmıştır. Hayatının son yıllarında görme melekesini kaybetmişti. Daha sonra geldiği İstanbul'da ölümüne kadar yaşamıştır. Ejder Kurtalan ( 1 898-06.06. 1 97 1 ), Baku'de doğmuştur. Gence Harp Okulu' nda okudu. Müsavat Partisi çalışmalanna katıldı. İran ' a sürgüne gönderildi. il. Dünya Savaşı esnasında İran'da hapishanede kaldı. Savaştan sonra Türkiye'ye gelerek burada yerleşti.

108

Cafer Sewlalımeı Kırınıer'in Gü11/iiğii

kıymetli bir eserinden bahsettiler. Azertekin Türkçe ' ye tercüme etmiş. Hürriyet gazetesinde bastırmak istiyor. B olşeviklerin İran' a girmeleri sırasındaki duruma kısaca temas ettim; pek fazla üzerinde durmadı m. İbrahim'e telefon ederek bildirdim. 1 4 Mart 1 956 Carsamba: Saat 1 l ' de Kielçinski ' yl e arkadaşı Mösyö Jerzy Ponikiewski ve Decei ile konuştuk. Kendisine Rusların şimdi i ki mühim problemleriyle uğraştıklarını: ! . Kendi bünyelerini structureleri ni sağlaml aştırmak 2.Asya meselesini tamamiyle hal letmek. 1 7 Mart 1 956 Cu martesi : Saat 1 1 ' de Sandru Divan Oteli ' ne geldi. Kalbinden fena halde rahatsızlanmış. Ben evine kadar gıttım. Hal i ni beğenmedi m. Kendisinin doktor Frank tarafından muayenesine karar vermiş olmasından memnun oldum. 1 8 Mart 1 956 Pazar: Şakir' l ere gittik. Kendilerine etraflıca Sovyetlerdeki gelişme hakkındaki düşüncelerimi izah ettim. 1 9 Mart 1 956 Pazartesi : Kielçinski' yle onun durumu hakkında konuştuk. Sandru ' nun sıhhi durumu endişeli olmakla beraber daha nefsi değer bir hale gelmiş. Osman Canbek Beyle telefonla konuştum. Yarın yahut çarşamba sabahı görüşeceğiz. 20 Mart 1 956 Sal ı : Sabah Osman Beye uğradım. S andru' dan Gürcüler v e Ermenilerden bizimle a z çok itimatla teşrik-i mesai edebilecek, enstitüde çal ışabilecek olanlar hakkında aldığım malu matı bildirdim, isimler verdim. Türkistan' dan gelmiş olan Mehmet' in anasıyla görüşme hususunu hal lettim. Müstecip' lere uğradım. Benim kendilerine mil ll meselelerle çalışmaları ve Lehlilerle sıkı temasta bulunmaları hususunda söylediklerimin

Cafer Sevdahnıeı Kırımer'iıı Güıılüğii

1 09

büyük manasını anlattım ve hiçbir zaman kendilerinin mühim bir mesele sormadıklannı, yarın beni kaybettikleri zaman müteessir olacaklarını anlattı m. Server'e uğradım. Hamdi ' nin Abdullah ' ın fermjüp (fermuar) meselesiyle alakadar o l masını söylediği; fakat kendisinin buna giremeyeceğini söyledi. 2 1 Mart 1 956 Çarşamba: S abah doktor Salih Beye gıttım. Tansiyon 1 6-9. Kal bi m daha iyi. Yeni bir ilaç daha verdi. Öğleden sonra Sandru'ya gitti m. Ameri kan Hastanesi ' nde 38 numarada yatıyor, vaziyeti ağır. Ragıp Beyin hanımına Teşvikiye Sağlık Yurduna uğradım, Zeki Bey de oradaydı . Selim Sım Beyi 172 de ziyaret ettim. Gazi ' ye uğradım. Kızı oradaydı. Milll Fırka kitabı hakkında Roosevelt'e yazmasını babasına söylemesini rica ettim. Bedri Beylere uğradım. Lami ' nin derecesi devam etti. 22 M art 1 956 Perşembe: Çarşıya gittim. S ahaflarda çarşıda el yazması Kur'an-ı Keri m' ler gördüm. Kürkçü Şükrü' lere 1 73 uğradım. Oradan Cemal Beye telefon ettim. Kendim de güzel yazıl mı ş bir levha aldım. 25 Mart 1 956 Pazar: Edige' den gelen Pravda gazetelerinde neşredilmiş olan Moskova ricalinin XX. kongrede söyledikleri nutukları okumak ve tetkikle uğraştım. 26 Mart 1 956 Pazartesi: Bugün de mahalll ve Fransız gazetelerini tetkikle vakit geçirdim. 2 17

1 7.ı

Selim Sım Tarcan (25.03 . 1 874-02.03. 1 956), Galatasaray Lisesi ve Mühendis Mektebi mezunudur. İsveç'te Kraliyet Askeri Beden Eğitimi ve Jimnastik Akademisi ' ni bitirdi. 1 935- 1937 yıllan arasında Ordu milletvekili idi. Memleketimizde beden eğitiminin öncüsü kabul edilir. Bahçesaraylı Şükrü Tanatar.

1 10

Cafer Sevdahmeı Kırımer'iıı Giiııliiğii

28 Mart 1 956 Çarşamba: Ameri kan Hastanesi ' ne giderek Sandru' nun madamı yla görüştüm ve erken eve döndüm. Hanife ' yi daha iyi buldum. Safiye' ler de bizde idiler. Withal l ' e uğradı m. Blumer White ' ı n kendisine yazacağından bahsettim. Mektubunu kendisine okudum. 29 Mart 1 956 Perşembe: Evde XX. Komünist Kongresi bulunduğum makaleyle uğraştım.

hakkında

yazmakta

l Nisan 1 956 Pazar:

Evde okumak ve yazmakla vakit geçirdi m. 3 Nisan 1 956 Salı: Komünist Kongresi ' nin ideolojik manası hakkında yazdığım makaleyi Müstecip ' lere gönderdim. Kemal Beye uğradım. XX.

4 Nisan l 956 Çarşamba: Cemal ve Osman Beyleri gördüm. İbrahim' lere geldim, makalemi iyi bulmuşlar. Bugün yazılması nı tamamlayacaklannı söylediler. Birlikte Konyalı'da yedik. Kielçinski ' yle Leh gazetesinde Jukov hakkında yazılanlar hakkında konuştuk. Notlar aldım. Akşam Hüseyin Nai li Beylere vardık. 5 Nisan l 956 Perşembe: Evde istirahatle, Kielçinski ' nin verdiği Preuves mecmuasının ve bil hassa materyalizm diyalektiği hakkındaki makaleyi okudum. İspanyol boğa güreşi hakkında İ spanyol edebiyatından tercüme bir küçük hi kayeyi beğendi m. Maalesef İspanyol edebiyatını hiç de tetkik etmediğime üzüldüm. Hilmi Beylere gittim.

Cafer Seydahmeı Kırımer'in Günlüğü

ili

7 Nisan 1 956 Cu martesi : XX. Komünist Kongresi ' nin siyasi cephesi hakkında yazacağım makalenin hazırlığıyla yeniden Bolşeviklerin nutuklannı tetkik ettim. Türkistanl ı İsa Bey açılacak olan Uzak Şark Lokantası' nın tertiplediği ziyafete gitmem hususunda telefon etti. İ brahim telefon ederek Sudak' lı muallim Ekrem Beyin 1 74 oğlunun İktisat Fakültesi ' ni bitirdiğini, A lmanya'ya gitmek istediğini ve bu münasebetle görüşmek i stediğini söyledi. Pazartesi veya çarşamba buluşabi leceğimizi bildirdim. Naci Bey telefon etti, Pazartesi sabahı görüşeceğiz.

8 Nisan 1 956 Pazar: Doktor Salih Beye telefon ederek Naci Beyi de Türkistan Lokantası ziyafetine götürmek istediğimi ve onların adından kendisini davet edeceğimi, bunu ziyafeti hazırlayanlara bildirmesini rica ettim. 9 Nisan 1 956 Pazartesi: Sabah ona doğru Naci Beye uğradım, biraz dertleştik, on bire doğru İ brahim' lere geldim. Sudak ' l ı olup şimdi Tarsus ' ta ticaretle uğraşan Ekrem B eyin oğlu Timur' l a görüştüm. Yüksek İktisat Fakültesi ' ni bitirmiş, Almanya' ya giderek doktorasını yapmağı düşünüyor, teşvik ettim. Müsbet, ciddi bir genç; i nşallah Türklük için hayırlı bir adam olur. Yanma doğru Naci Beyle türbede buluşarak Uzak Şark Lokantası' na gittik. Orada Müstecip, Said Şamil , Emin Buğra ve diğer arkadaşlarla buluştuk. Naci Bey gitmiş olmamızdan çok memnun kaldı . Türkistan ve Çin yemeklerinden tattık, hoşumuza gitti.

174

Tarsus'ta öğretmenlik yapmıştır. Kayınpcdcri Kafkasyalı İsmail Beydir.

112

Cafer Sevdalımeı Kırınıer'in Giiııliiğü

1 O Nisan 1 956 Salı: Salih Beye telefon ederek Emin Buğra Beye yarın sabah ona geleceğimi ve buluşmamızı dilediğimi söylemesini rica ettim. 1 1 Nisan 1 956 Çarşamba: Sabah doktor Salih Beye gittim, oradan oğluyla İsa Alptekin Beyin evine gittik. Yemekte de orada kaldım. Türkistan pilavından yedik. Umumi meselelerimiz, Amerika' da çalışmamız, buradaki faaliyeti tanzim etmemiz, bir kulüp açı l ması hususunu uzun boylu görüştük. 1 2 Nisan 1 956 Perşembe: Ben de yazıları mla meşgul oluyorum. Emi n B uğra Beye Ankara' ya yazdığım mektupta Türk Federasyonu ' nun hükümeti mizden bir bina tedarik etmek üzre bulunduğunu bildirdim ve bizim bu teşkilatta sayımız ve daha hazırlı kl ı bulunmamız dolayısıyla müessir olabileceğimize bunlarla çalışmakla işlerimizi daha kolaylıkl a yürütebileceğimize bunun daha ihtiyatlı olacağına, bize de binada yer ayrılacağına ve ondan azami faydalanabileceğimize arkadaşların inandıklarını yazdım. Bu vaziyete göre şu hususun aydınlanmasını beklememiz, durumu tetkik etmemiz gerektiğini, kanaat getirdikten sonra şu veya bu şekilde hareket etmemiz hakkında yazdım. Tasavvur ve iş planlarından çok memnun olduğumu Türklük için i nşallah hayırlı bir temel yaratılacağını yazdım. 1 3 Nisan 1 956 Cuma: New York ' ta Ahmet Ahmetof' a yazdım. Gönderdiğim ve geri gelmiş olan mektubumu da i lave etim. "Ancak bu sene sonlarında buradan hareket ederek orada bir iki ay kaldıktan sonra karar verebileceğini yazdım. Kendisi için yardı mda bulunmak mümkün deği lse sıkı l mamasını da herhalde elden geleni yapmağa çalıştığınızdan müteselli oluruz." dedim.

1 13

Cafer Sevdahmeı Kırııner'in Günlüğü

1 4 Nisan 1 956 Cumartesi:

Hal i l İnalcık ' a yazdım. Profesör Yaeschke'ye 1 75 selamlarımı söylemesini ve benim telefon numaramı ihtiyaten de İbrahim' lere vermesini rica ettim. Evde yazılarımla meşgul oldum. 1 6 Nisan 1 956 Pazartesi: Makaleyle uğraştım. 17 Nisan 1 956 Sal ı : Makaleyle 1:1ğraştım; bitirdim; beyaza çektim. 1 8 Nisan 1 956 Çarşamba: İstanbul ' a i ndim. Müstecip' lere makaleyi verdim. Deçey, Kielçi nski Ankara'ya gittiklerinden görüşemedim. 22 Nisan 1 956 Pazar: Hasan Ali Yücel ' in Ankara Tarih Kongresi hakkında Cumhuriyet'te neşrettiği makaleden Halil İnalcık'ın muvaffakiyetini öğrenerek kendisine şu telgrafı gönderdim: Tarih Kongresi ' ndeki muvaffakiyetlerinden heyecanla sevindi m; tebrik ve candan takdirleri mle gözlerinden öperi m. 23 Nisan 1 956 Pazartesi : Müstecip ' e H al i l ' i tebrik ettiğimi, yazmaları nın teşvik olacağı nı söyledim.

1 75

kendilerinden

Prof. Dr. Gotthard Jaeschke ( 1 894- 1 984), Alman asıllı ilim adamı. Yakın dör.em Türk siyasi tarihi ile ilgili ilmi çalışma ve geniş yayınlanyla Türkiye'de yakından tanınmıştır. En temel eseri Türkiye kronolojisidir. Modem Türkiye üzerine umumi dersler vermiştir. 1 9 1 8- 1 93 1 yıllan arasında Alman Dışişleri B akanlığı 'nda görev almıştır. 1 927'de Ankara'daki Alman Büyükelçiliğinde Viskonsül olarak görev yaptı. Bu süre içinde Atatürk ile tanıştı. Kınmer ile yakın dostluk ilişkisinin bulunduğu anlaşılıyor.

1 14

Cafer Sevdahmeı Kırınıer'in Günliiğii

25 Nisan 1 956 Çarşamba: Server' le görüştüm. Ahmet Veli Beyi uzunca bürosunda bekledim, geldi; Almanya seyahati münasebetiyle görüştük. Yon Mende ' den İ sa Bey hakkında malumat öğrenmesini rica ettim. Kunihol m'ün kendisi hakkında \ · ;k takdirkar olduğunu anlattım. 26 Nisan 1 956 Perşembe: Öğle yemeğine Aksaray'da doktor Oktay Beylerin 176 evine gittim. Orada Profesör Yaeschke ve madamıyla bulunduk. Kendilerine Hacı Bekir' den lokumlar götürdüm. B irkaç saat birl i kte kaldık. O da benim gibi Edige' ni n ilim muhitinden uzaklaşmasından müteessir olduğunu söyledi . Saide 1 77 çok güzel yemekler yaptı ; bilhassa Özbek mantısı buharda pişmiş çok lezizdi . Profesörlere Aksaray Valide Cami i ' ni n avlusunda resimler çektik. 30 Nisan 1 956 Pazartesi : Yusuf tan buraya geleceğini bildiren mektubunu alarak çok sevindim.

176

177

Dr. Avdulvahap Oktay ( 1 904- 1 2.07. 1 968), Taşkent'te doğmuştur. Ortaöğrenimini Taşkent ve Baku'da yapmıştır. 1922'de yüksek tahsil için Almanya'ya giderek 1 929'da Heidelberg Üniversitesi Tıp Fakültesi'ni bitirmiştir. 1 939'da Türk.iye'ye gelerek resmi hizmete girmiş sonra serbest olarak çalışıruştır. Mustafa Çokayoğlu'na Yaş Türkistan dergisinin neşrinde Tahir Çağatay ile birlikte yardımcı olmuştur. Saide Oktay, 1 905 yılında Şerahmet ailesinin bir ferdi olarak Taşkent'te doğmuştur. 1 922 yılında Almanya'ya yüksek tahsil için gönderilen öğrencilerin arasındadır. Burada yüksek tahsilden sonra biyoloji alanında doktora yapıruştır. 1 933 yılında evlenmiştir. Türk.iye'ye geldikten sonra liselerde öğretmenlik yapmıştır. 20.04. l 992 tarihinde İstanbul' da ölmüştür.

Cafer Sevda/ııneı Kırımer'in Günliiğü

ı 15

1 Mayıs 1 956 Sal ı : Bedriye geldi . Müsamerede bulunan Amerikan Generalinin fevkalade memnun kaldığını, refikasının ve kendisinin maskeli balol arda giymek üzere bizim milli kadın kıyafetiyle, çoban elbisesini sipariş ettiklerini söyledi. Cumhuriyet' te Bolşevik siyaseti hakkındaki makalem çıktı. Hüseyin Naili ve Ziya Fındıkoğlu profesörler geldiler. Nai li Bey Rauf Orbay Beyle görüşmesini anlattı. Ziya Beyle uzunca konuştuk. 2 Mayıs 1 956 Çarşamba: Müstecip' l ere gitti m. Orada son müsamerede rolleri olan i ki gencimi zle görüştüm. Yusuf' u n geleceği haberini söyledim. Osman Beye kütübhanenin Türk- İ slam-Rusya mahkum milletler, Ruslar komünizm gizli faaliyetleri ve umumi durumları hakkında kısımlara ayrıl masını tavsiye ettim. 14 Mayıs 1 956 Pazartesi : Oradan Rauf Beye gittim. A meliyat kendisini sarsmış. Durumumuz hakkında bedbin. Bilhassa harp vaziyeti tahaddüs (ortaya çıkma) ederse vaziyetimizin ağırlaşacağını, Rusların siyasi görüşleri nin aleyhimizde tecelli etmesi ihtimalinden endişeleniyor. Hamdullah Suphi Beye uğradım; yatakta ziyaret ettim. 1 94 1 Rus-Alman Harbi hakkında bana söylediklerini bildirerek yazmamı rica etti. 1 5 M ayıs 1 956 Salı: Cemal Beyi ziyaret etti m. Veli Kayum 1 78 hakkında konuştuk. Behçet Paşanın Kuniholm ' le vaki muhaberesini bana okumasını 1 78

Veli Kayum Han ( 1 5 .07. 1904- 1 3 .08. 1 993), Taşkent'te doğmuştur. 1922 yılında Buhara hükümeti tarafından Almanya'ya tahsile gönderilen öğrencilerin arasındadır. Berlin Yüksek Ziraat Okulu'nda ameli ziraat teknisyeni yetiştiren kısma devam etmiştir. Türkistanlı esirlerle ilgilenen komitede Mustafa Çokayoğlu ile birlikte bulunmuş ve onun ölümü üzerine

116

Cafer Sevda/ımeı Krrımer'in Günlüğü

Cemal Beye bildirmesi üzerine o da bu mektupları okudu. Paşanın son mektubu siyasi, askeri durumumuz hakkında yazdığı satırlarını ve netice ol arak acele teşrik-i mesai lüzumunda ısrarını çok yeri nde buldum. Paşa Amerikalı larla anlaşılarak Türk siyasi muhacirlerini teşkilatlandırmak kabil olamazsa bunu doğrudan doğruya bizim yapmamızı bildiriyor. Bu hususta hükümetimizden müsaade alacağını kaydediyor. Müstecip' lere uğradım. Eve döndüm. Profesör Naili Beye ve Fatma' lara gittim. 2 1 Mayıs 1 956 Pazartesi : Abdul lah ' ın bana hiçbir haber yazmamasından çok gücendiğimi söyledim. Behçet Paşanın bir yardımcısı kendisine Paşanın çok meşgul olduğunu ve Yusuf' a bir i ki ay Amasya' da i kamet ettikten sonra yine vaziyetin düzeleceğini söylediğini bildirmiş. Emniyet Müdür Muavini ise bir ay sonra memleket dışına çıkarılacağı nı bildirmiş ve harice çıkabil mesi için vize için uğraşmasını tavsiye etmiş. Gül nar 1 79 Alman ve İ ran Konsolosluklarına muracaat edecek, ben de Mülteciler Komitesini ve Paşadan vaziyeti anlamağa çalışacağım. 23 Mayıs 1 956 Çarşamba: Sabah 9'da doktor S alih Beye gittim, bu lamadım. Oradan Müstecip ' lere geldim. Edige' ni n mektubunu okudum. Cemal Beyi aradı m, bulamadım. Osman Beye gittim. Yusuf hakkında verdiğim izahat sonunda Paşadan Yusuf un vaziyetının aydınlatıl ması için hudut haricine çıkarı lıp çı karıl mayacağını Emniyet l . Şube Müdür Muavininin bir ay sonra i hraç edil eceğinden vize tedarik edil mesi hususunda söylediklerini Milli Türkistan Birlik Komitesi' nin başkanı olmuştur. 1 942 yılında neşretmeye başladığı Milli Türkistan dergisini fasılalı olarak 1960'1ı yılların sonuna kadar çıkarmıştır. 179

Gülnar Kınmlı bir hanımdır.

Cafer Seydahmeı Kırımer'iıı Günlüğü

1 17

anlattım; Cemal Beye telefon ettim, Osman Beyden not aldığınr ve saat 4 ' te gelecek olan Paşadan soracağını ve İbrahim'e telefonla malumat vereceğini anlattı . Safiye ' ye çanta aldım ve akşam Hanife ' yle götürdük. 24 Mayıs 1 956 Perşembe: Edige ' ye yazdım, i l mi çalışma yoluna ginnesinden kastetti klerimi izah ettim. Bolşeviklerin dünya ile Amerika ile anlaşmalannın bir zaman meselesi olduğunu, bu bakımdan Müni h ' teki çalışmalanna da muvakkat diye baktığımı, buradaki çalışmalan hususunda müsbet cevap vermeleri ni geciktinne lerinin de bundan ileri geldiğini kaydettim. Emin Buğra Beye neşriyatlanna iştirak edeceğim hususunda yazdım. Yusuf a da bayram tebrikine teşekkürlerimizi ve Ulm'e yazdığı mektuba cevabımı göndermiş olduğumu bildirerek yazdım. 5 Haziran 1 956 Sal ı : Cevher' l e 1 80 Gülnar geldi l er. Gülnar Yusuf' un 1 8 1 o n gün zarfında hudut harici edi leceğini söyledi . Kendisine Behçet Paşaya hitaben bir mektup yazarak himayesini rica ettim. Ankara' ya giderek Paşayı gönnesini söyledim. 6 Haziran 1 956 Carsamba: Kielçinski ve Decei ' le Guillon'dan gelen ve Cezayir meselesiyle, Sovyetlerin yeni siyasi gelişmeleri hakkındaki yazısını okuduk. Cemal Beye uğradı m, Yusuf hakkındaki ricamı yeniden teyit ettim. 9 Haziran 1 956 Cumartesi : Erda, Decei ' ni n verdiği A l manca mecmuadan hakkındaki makaleyi tercüme ederek getirdi. 1 8°

18 1

Jukov

Cevher Han ı m Bakırköy Akıl Hastanesi ba� eczacısı Bekir Akçar'ın eşidir. Yusuf Uralgiray o tarihte Mısır vatandaşı idi.

1 18

Cafer Sevdcılımeı Kırımer'in Günlüğü

1 0 Haziran 1 956 Pazar: Çamlıca' ya giderek Yusuf' un gönderdiği emanetleri aldık. 1 2 Haziran 1956 Sal ı : Abdullah ' tan v e Gülnar' dan Paşanın Yusuf un Türkiye' den çıkarılmamasını temin ettiğini bildirdiler. 14 Haziran 1 956 Perşembe: Yusuf a ve Ankara'da Abdullah ' a yazdım. 17 Haziran 1956 Pazar: Hüseyin Naili Beyler geldiler. Vaziyeti çok ağır buluyor. Cumhuriyet'ten makalesini basamayacaklarını söylemişler. 23 Haziran 1 956 Cumartesi : Cemal Özkan Beyle görüştüm. Behçet Paşanın Gürcüleri ittiham eden Kuruşçef in bu sözleri hakkında ve Rusya ' nın bugünkü siyasi durumu ve gelişmesi hususunda fi krimi sorduğunu söyledi. 25 Haziran 1 956 Pazartesi: Behçet Paşaya bir mektup ve bir de Rusya' nın siyasi geli şmesi hakkındaki kısa düşüncelerimi belirten bir rapor gönderdim. Mektupta Gürcüleri Kuruşçef' in Türkiye' ye i lhak taraftan ol makla itham etmesi hakkında durdum. Ye Bolşeviklerin Amerikalı larla bir anlaşmağa varacaklarından Fransızların, Almanların yaptıkları gibi bir gün evvel Amerikal ılara bizim Ruslarla anlaşmada temel tanıdığımız esaslan bildirrneği bilhassa Kürt meselesi hakkında durmamızı yazdım. Yusufun Ankara'da yerleşmesi hususunda da ricada bulundum. 29 Haziran 1 956 Cuma: İ stanbul ' a Paket Postanesi ' ne giderek Edige ' den gelen mektubu aldım. Müstecip' lere uğradım; Edige' ni n mektubunu okuduk. İ lmi Şura ' ya kendisini namzet gösterdiğimiz

Cafer Seydalımet Kırımer'in Günlüğü

1 19

hususunda yazmaları nı ve Müstecip' Ie İbrahim'den birisinin Münih' teki toplantıya gi tmelerini kararlaştırmalarını konuştuk. Cemal Ö zkan Beye uğrayarak Gümrük Postanesi ' ne benim hakkımda malumat vermelerini ve beni her zaman çağırmamalarını temin etmelerini rica ettim. 1 Temmuz 1 956 Pazar: Naci Bey geldi. Behçet Paşanın Amerikalı lara burada radyoları n ı kurabilecekleri hakkında · yaydığını ve Rus casusunun işinde beceriksizlikler gösterildiğini anlattı . 1 6 Temmuz 1 956 Pazartesi: Mösyö Withall ' e uğradım, Mösyö Hilton ' la tanıştım. Withal l ' le vedalaştık. Londra'dan yeni adresini yazacak. Oradaki dostlara Rusya durumu ve niyetleri hakkındaki uüşüncelerimi söyledim. Rusların Amerikalı larla anlaşıp anlaşmamalarına göre siyasetlerinin takarrür edeceği, Jukov' un Eisenhower' l a goruşmesını temine çalıştıkları, mutlaka müzakerelerde bul unacağı, Rus mukadderatının onun elinde bulunduğu, fırka ve hükümetin bir aletten ibaret olduğunu söyledim ve Jukov ' u n vaziyete hakim ve en popüler adam olduğunu anlattım. Ö ğleden sonra Müstecip' l ere gittim. Müstecip' le İbrahim ' i n Münih ' e gitmeleri münasebetiyle Edige'ye anlatmalar (gereken meseleler, bizim teşki latla hesaplaşacak hale gelmesi, oradaki mümess i ller ve temasta bulunduklarıyla ıyı geçinmesi, i stikbalinin akademik sahada olduğu, Amerikalı ların soğuk harbe karşı kul lanmak üzre giriştikleri faaliyetlerin sona erebileceği, bu takdirde Edige' ni n duru munun fenalaşacağı, ınüsbet, daimi, sağlam işin Amerika i lim mehafı l i ve bunların s i yasi çevrelerde itimat kazanmış olanlarıyla tanışmasının ilerde s i yasi mühim neticeler elde etmemize yarayacağını anlattım. Rus gel işmesi, Garp gelişmesi hakkındaki düşüncelerimi, Amerikalıların burada çalışmağa geçmemelerinde hükümetimizin hir engeli bulu nmadığını, bunun Ameri kalıların henüz Rus

1 20

Cafer Seydalımet Kırımer'in Günlüğü

meselesi hakkında bir karara gelmemelerinden i leri geldiğini izah ettim. l 8 Temmuz l 956 Çarşamba: Hikmet Abdülmecit B ey geldi. Evde kendisiyle tanıştık. 26 Temmuz 1 956 Perşembe: Sandru ' lar gelecek. 3 Ağustos 1 956 Cuma: Osman Canbek Beyden, Rahmi Beyin Ankara ' da Behçet Paşayla görüşmesi sonunda, Yusuf Yurdatap hakkındaki heyet-i vekile karannın değiştirilmediği haberini aldım; çok müteessir oldum. Müstecip'e telefonla Gülnar' a mektup yazdırtarak vaziyeti bildirdim ve Yusuf' un demirperde arkasına gönderil memesini temin etmeleri hususunda ricada bulunduğumu yazarak Tan n ' dan kendilerine sabır di ledim. l l Ağustos l 956 Cumartesi : Yenimahal le'de eski Leh Sefiri Sokolnıcki ' yi ziyaret ettim. Schaetzel'den bahsettik, bana cevap yazmamış olduğu hakkında mektubuna yazacak. Umumi vaziyet hakkında Ruslann Amerikalı larla mutlaka Jukov vasıtasıyla anlaşma i mkanını bulacaklanndan ve bu takdirde demokratik bir gelişme yoluna gireceklerinden bahsetti m. Bedbi nliğimin sebeplerini izah ettim. 1 5 Ağustos 1 956 Carşamba: Osman Beye uğradım. Rahmi Beyle de orada görüştük. Yusuf Yurdatap hakkında sonuna kadar muracaatta bulunmağı tasvip etti ve Başvekalete muracaat fikri min de doğru olduğunu söyledi. Kurulacak enstitü hakkında Ankara' dan sorulan suallere de kısaca temas ettim.

Cafer Sevdalımeı Kırınıer'in Günlüğü

121

16 Ağustos 1 956 Perşembe: Osman Canbek Bey Ankara'dan gelmiş olan iki arkadaşıyla bana geldi ler. Şaşkın bakkal' daki dondurmacıda kendileriyle iki saat kadar konuştum. Kendilerini oldukça meselelere vakıf, bi lhassa candan alakadar bulduğumdan memnun oldum. 17 Ağustos 1 956 Cuma: Gülnar' la İsmail ' !erde buluştuk. Başvekalete istid'a hakkında İsmai l ' e fikirlerimi söyledim . .

yazılacak

20 Ağustos 1 956 Pazartesi : Sabah İstanbu l ' a i ndim. İsmai l ' e uğradım. Benden kurulacak enstitü hakkında yazdıklanmı İsmail ' e bıraktım. O oğlu Yavuz' u 1 82 mektebe kaydetti rmekle meşguldü. Görüşemedik. Müstecip de saat ikide geleceğinden bekleyemedim. Osman Canbek B eye telefonla yazımı İsmai l ' lerden almasını söyledim. 2 1 Ağustos 1 956 Salı: İsmail ' e telefon ettim. Yazımı iyi bul muş, Osman Bey gelerek almış. 25 Ağustos 1 956 Cumartesi : Hanife ile öğleden sonra Acıbadem'de doktor Oktay Beyin evine gittik. Saide, Saadet, Rabia Hanımlarla 1 83 Tahir Bey evde idi, Oktay Bey sonra geldi. Yavuz Abadan' dan 1 8 4 söz açıldı. Ben hakkı mda söylediklerini bir profesöre yakıştıramadığımı uc 1 8·1

1 84

Yavuz Otar. Dr. Reşit Rahmeti Arat'ın eşi Dr. Rabia Arat olmalıdır. Prof. Dr. Yavuz Abadan ( 1 8.04. 1 905-30.06. 1967), Kınm doğumludur. 1930 yılında İstanbul Ü niversitesi Hukuk Fakültesi'ni bitirmiş, doktorasını Almanya'da yapmıştır. 1 933'te İstanbul Ü niversitesi Hukuk Fakültesi'ne doçent tayin edilmiştir. Bir süre milletvekilliği yapnuştır. 1 952' de yeni görev yeri Siya�al Bilgiler Fakültesi'nde dekan olmuştur.

1 22

Cafer Sevdalımeı Kırımer'in Giinliiğü

söyledim. Tahir Bey onun oportunistliğinden bahisle anlaşacağımızı söyledi . Münih toplantısındaki i ntibalarını sordum. Uzun ve samimi olarak Amerikalılarla görüşmeleri ni, diğer mil letlerin durumlarını bizi m Türk Elleri gençlerinin vaziyetlerini, Pari s Bloku toplantısını anlattı . 1 85 Edige' nin geçimsizl iğini, birçoklarıyla arasının açık bulunmasını ihtiyatlı ifadelerle söyledi. 30 Ağustos 1 956 Perşembe: Müstecip' le öğleden sonra Kadıköy' ünde Hacı Bekir' in arkasındaki salonda buluştuk. İ smail'in benim İbrahi m'e pek sert ihtarda bulunmamamı söylediğini bildirdi . Bazı arkadaşlarla dertleşme mevzuunu görüştük. İkinci Dünya Harbi, ondan bugüne gelinceye kadar durum ve ne yapmalıyız, benim işleri devrim hususlarında görüşülmesini, yukarıdaki iki mevzua ait raporlar hazırlanmasını ve diğer hususları görüştük. Doktor İbrahim Beyle Safaeddin Beyleri de orada gördük. 3 1 Ağustos 1 956 Cuma: Öğleden sonra Ahmet Veli Beye uğradım. Uzun görüştük. Türkiye'de ahlak ve karakter durumu, Hindistan ' a Ameri ka' nın yaptığı son yardımlar, geleceğimiz meselelerinden konuştuk, kendisi çok bedbin . Buraya geldiğinden bile müteessir.

ıs5

Paris Bloku: Siyasi bir teşekküldür. 1 953 yılında kurulmuştur. Bloku teşkil edenler, Rus olmayan Sovyet mahkumu milletlerdir. Bunlar, Türkler (Türkistan, Azerbaycan, İdil-Ural, Kuzey Kafkasya, Kırım Türkleri), Ukraynalılar, Kazaçiler (Don havı.asında yaşayan Kazaklar), Gürcüler ve Ermenilerdir. Tam adı 'Sovyetler Birliği Milletlerini Kurtarma Cemiyeti'dir. Almanya'nın Münih şehrinde Amerikalılar tarafından tesis edilen anti-komünist çizgideki Sovyetler Birliğini Öğrenme Enstitüsü'ne paralel çalışmalar yürüten blok Sovyetlerin dağılma dönemine kadar varlığını devam ettirmiştir.

Ca[er Sevdalııııet Kırııııer 'iıı Giiııliiğii

1 23

2 Eyl ül l 956 Pazar: Sabah Orhan Özkırım geldi; kardeşi Çeti n 1 86 için Edige'ye yazmam hususunda ricada bulundu. Ben kendisine bizim işlerin durumu, arkadaşlara da haki m olan zihn iyetin oportunizm olduğunu anlattım. Yardımlaşma Cemiyeti' nin kuvvetlenmediğini, neşriyat yapmadığımızı, yeni bir kadronun gelişmediğini söyledim. Beş on arkadaşla birlikte dertleşmemizi söyledi. Lütfiye isminde Karacehennemler' den olduğunu söyleyen bir hanı m geldi, muhacir evlerinden veri lmesi hususunda Müstecip' lere yazdı m. 4 Eylül l 956 Sal ı : İbrahi m geldi. Müni h ' ten aynlmasının doğru ol madığını anlattım. 6 Eylü l l 9 5 6 Perşembe: Sabah Müstecip ' le araba vapuruyla indik. Osman Canbek Beyi gördüm. Müstecip ' lerde Selim, İbrahi m, İsmai l ' le birlikte teşkilat hakkında konuştuk. Türkçülük bakımından milli meselelerimizi anlayan gençlerden bir kadronun hazırlanmasını konuştuk. Aziz B ozgöz' ü 1 87 gördüm, milli müzemizin yapı l masını, gelecek nesi llerin mazimizi unutacaklanndan

1 86

1 87

Çetin A. Özkınm o sırada Almanya'ya gitmek istemekte idi. 1 930-06.02.1996 tarihleri arasında yaşayan Özkınm basında önce karikatürcü olarak tanındı. Yeni Sabah ve Milliyet gazetelerinde sinema eleştirileri yazdı, yazı işleri müdürlüğü görevlerinde bulundu. Düş Erimi isimli bir kitabı vardır. Aziz Bozgöz, Kırım' da öğretmen olarak ç.. ıışmıştır. Asıl adı Abdülaziz Bozgözü'dür. ll. Dünya Savaşı sırasında Almanlara esir düşmüştür. Savaşın bitiminde Türkiye'ye gelmiş, 196 1 yılında Amerika'ya göçmen olarak gitmiştir. Orada hayatını kazanma yanında milli meselelerle ilgilenmiş, Kurultay dönemi hatıralannı Emel ' de neşretmiştir.

1 24

Cafer Sewlalımeı Kırımer 'i11 Gü11/iiğii

bahsetti. Kültür tarihinin bütün Türklerde yazılması lüzumunu anlattım. Benim İ slam Aka hi kayemden bahsettim. 16 Eyl ül 1 956 Pazar: Kiracımız Iraklı Hikmet Bey ailesiyle, çocuklarıyla geldiler. Oğluyla kızı Londra'ya tahsile gideceklerinden vedalaşmak üzre geldi ler. Bulgar İ skerlet iki arkadaşıyla geldi ler. Hikmet Beye de bunlara da Süveyş işinin ikinci bir forma vaziyeti al ması ihtimalinden bahsettim. Hikmet Beyle Müslüman dünyasının durumu hakkında konuştuk. Selametimizi dünyanın selametinde aramamız lüzumunu izah ettim. 1 7 Eyl ül 1 956 Pazartesi: Lami' lerle doktor Cevdet Beylerde buluştuk. Türkçülükten ve hatıralarımdan bilhassa İ ttihat ve Terakki ' nin ruhundan bahsettim. l 8 Eylül 1 956 Salı: Gece Hüsameddin Bey geldi . Bizde terbiye meselesi, adam yetişmemesi hususl arında konuştuk. 20 Eyl ül 1 956 Perşembe: Müstecip'lere geldim. Dün toplanmışlar ve Kırım istiklal davası ideali bugün de müş' ir olarak alınabilir mi mevzuunda ciddi görüşmeler ve hep birlikte müzakere etmeyi kararlaştırmışlar. 26 Eylül 1 956 Çarşamba: Sabah Müstecip ' e uğradım, İ brahim'in "Milletim nev ' i beşer, vatanım ruy-ı zemin" dediğini v e işimizden ayrılma kararında olduğunu söyledi .

Cafer Sevdahmeı Kırınıer'in Günlüğü

1 25

28 Eylül 1 956 Cuma: Leh Sefıri ' ne gittim. Madamıyla birlikte i ki buçuk saat Kielçinski ' nin fena durumu hakkında konuştuk. Oradan çok büyük teessürle çıktım. Akşam 9 ' da Hikmet Beye uğradım, vedal aştık. l Ekim 1 95 6 Pazartesi :

Osman Beyle telefonla konuştum. Ltitfı ' ni n hakkında kendi zaviyelerinden müsbet cevap verdi. 3 Ekim 1 956 Çarşamba: l l .30'da Kielçinski ' ye gittim. Hakkında işittiklerimden çok üzüldüğümü fakat kendisinin, idealinin, mil letinin, milletine faydalı olabileceği düşüncemin tesiriyle çok açık ve her meseleye temasla konuşacağımı söyledim ve Kielçinski ' nin bizim tanıdığı mı z, güvendiğimiz, ü mitle baktığımız Kielçinski ' yi öldürmeğe hakkı olmadığını söyledim. Verdiği izahat sonunda bana candan teşekkürler etti, kucakladı , öptü. Muntazam bir programla görüşeceğiz. 5 ' te Müstecip' lere geldim. Selim, Sabri, Müstecip, İbrahim bulundular. İ brahim "Mil letim nev ' i beşer, vatanım nıy-ı zemin" ve "Vatan mefhumunu red" gibi tezler i leri sürdü. İ lmi' görüşlere uymadığını izah ettim. Çalışma programı üzerinde çalışacaklar. İ smai l geldi kten sonra diğer meseleler hakkında konuşacağız. Osman Beyin dükkanına da uğradım. Naci Beyle de dertleştik.

6 Ekim l 956 Cumartesi: Müstecip telefonla S aid Şamil Beyin Mısır' a uğrayarak geldiğini söyledi ve Yusuf un İngiliz casusu olarak bir ay hapsedildiğini bu iftirayı tevsike, bir deli l bulamadıklarından

1 26

Ca[er Sevdalımeı Kırı111er'i11 Giiııliiğii

serbest bırakıldığını ve Bolşeviklerin Mısır' ın iç işlerine de müdahale ve tesir ettiklerini söylediğini bildirdi. 8 Ekim 1 956 Pazartesi: Mösyö Hilton'a uğradım ve Yusuf' un durumunu anlattım. Kendilerinden bir haber almadıkça bir şey yapmayacağımı söyledim. Saat üçten beş buçuğa kadar Leh Sefiri ' yle ve madamıyla görüştüm. Kielçinski meselesi. Yusuf' a yardım için çok düşündüler ve çare aradılar. Yusuf a hitaben i ki kart yazarak kendilerine verdim. l O Eki m 1 956 Çarşamba:

Müstecip telefonla İstanbul Ekspres gazetesının Şevki Bektöre ' nin gelmekte olduğunu yazdığını söyledi . Orhan Özkınm' la Atlan geldiler. Atlan Ankara ' ya naklediyor, adresini bildirecek. 1 1 Eki m 1 956 Perşembe: Behçet Paşaya Yusuf un çıkarı l ması hakkında yazdı m. Yusuf' a yazdığım mektubu da leffettim. Paşaya yazdığımda Yusuf' a mektubu elden vermeleri, bu olamazsa bir Mısır'da kul lanılan zarfa koyarak postaya adresi Arapça yazı larak atılmasının teminini rica ettim. 1 2 Ekim 1 956 Cuma: İ stanbul ' a geçtim. Osman Beye uğrayarak Paşaya yazdığım mektubu verdi m. İbrahim' le esaslı görüştüm ve bu toprak üstünde benim kadar esaslı görüşebileceği, kendisine telkinde bulunabilecek adam bulunmadığını söyledim. Ahmet Veli Beyle görüştüm. Ya Amerikan-Rus anlaşmasının olacağını veyahut da Amerikalıların kendi kabukları na çekileceklerini söyledim.

Cafer Sevdahmeı Kırııner'in Giinlii,ğii

1 27

1 3 Ekim 1 956 Cu martesi : Sabah Moda ' da Şevki Bektöre ' yi ziyarete gittim. Yolda refikasıyla buluştuk. Kırımlıları n ve Al manların kendisine yaptı kları yardı mları anlattı. Çok sevindim. Bizimki lerde milli imanın yıkı l madığı kuvvetle anlaşılıyor. Şevki ' yle göz yaşlarıyla kucaklaştık. Anlattıkları refikası nın söylediklerini te' yid ve takviye etti. Müstecip'e telefon ettim. Kendisi Yardımlaşma Cemiyeti namına ziyaretle selamlamalarını söyledim. 1 5 Ekim 1 956 Pazartesi : Ankara'dan Abdu llah ' tan aldığı m mektupta Yusuf' un harice gitmeğe karar verdiğini halbuki avukatının yüzde doksan kurtulması temize çıkması ihtimalini kabul etti ğini öğrendim. B unun üzerine kendisi, ailesi, muhacir ve hükümel makinesi bakımından bu işin neticesini almasını, harice gitmekten vazgeçmesini yazdı m ve Abdul lah ' ın acele bu tavsiyemi kendilerine bildirmesini yazdım. 1 7 Ekim 1 956 Çarşamba: Hamide Hanım benimle görüşmek i stediklerini söyledi ; yarın sabah gideceğim. 1 8 Ekim 1 956 Perşembe: Kınm'ı alakadar eden eserler bulursa getirmesını ve Edige' ye acele benim çok sıkıldığımı bildirmesini söyledim. Şevki Bektöre' ye gittim. Milli emniyetten gelip kendisiyle görüşecekleri ni söyledi. Ben de prensiplerimizi hatırlattım. Gerek bizim matbuatla ve gerek A merikalılarla Kalgay hususunda anlaşmamalarını söyledim.

1 28

Cafer Sevdalımet Kırınıer'iıı Günlüğü

20 Ekim 1 956 Cumartesi : Ben de bilhassa Haydar Bammat ' ı n 1 88 Visage de l ' Islam eseri ni okumakla vakit geçirdi m. 22 Ekim 1 956 Pazartesi : Haydar Bammat ' ın eserini okumakla vakit geçirdim. M üstecip telefon etti . Perşembe günü için Kielçinski ' ye verilecek yemeğe davet etti . 24 Ekim 1 956 Çarşamba: 9.30- 1 0 Le Bon ' da Kielçinski . 6 ' da Yardı mlaşma Kielçinski ' yle seyahati hakkında bir buçuk saat kadar konuştuk; Londra ' da dostlarıma malumat vermesini ve onlar hakkında bana kısaca yazmasını rica ettim. Çarşıkapı ' da Yardımlaşma Cemiyeti ' ne gittim; Hasan, Aziz, Selim, Müstecip, Kurtseyit ve ben bulunduk. Vaziyetleri berbat. 25 Ekim 1 956 Perşembe: Saat 1 2.30' da Beyaz Saray' da yemeğe gıttım. Müstecip, İbrahim, Selim, Kielçinski ' yi davet etmişlerdi, çok iyi geçti. Lehl ilerin faciamızla davamızın kaybolmadığında ısrar etmelerinden bahsettim. Bizim de eli mizden geldiği kadar her devirde, her vaziyette Lehlilere ve Lehistan ' a yardımdan kaçınmayacağımızı söyledim.

ı88

Haydar Barnmat ( 1 890-3 1 .05. 1 965), Dağıstan'ın Temirhanşura yöresinde bir Kumuk ailesinde doğmuştur. Hukuk öğrenimini Petersburg'ta yaptı. 1 9 1 7 ihtilalinden sonra Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti'nin Dışişleıi Bakanlığı'nı yaptı. Vatanının işgalinden sonra önce Türkiye'ye daha sonra Fransa'ya giderek ülkesinin bağımsızlığı yolunda mücadelesini sürdürdü. Promete hareketine karşı keskin muhalefet yürüterek çeşitli dergiler neşretti .

Cafer Sevdalımeı Kırı111er'i11 Günlüğü

1 29

26 Ekim 1 956 Cuma: Osman Beye telefon etti m. Maalesef, Yusuf hakkındaki mektubumun gönderi lip gönderil mediğini de bil miyor. Rahmi Beyi n sormasını rica etti m. 27 Ekim 1 956 Cumartesi : Sabah Abdul lah Kınmcan Ankara'dan geldi, hepimiz çok memnun olduk. 28 Ekim 1 956 Pazar: Sabah Ali mseyit ve Abdul lah ' la Şevki Bektöre'ye gidecektik. Ben iyi uyuyamadığı mdan, biraz halsiz olduğumdan gidemedi m. 30 Ekim 1 956 Sal ı : Vedalaşmak üzre Abdullah geldi . Hemşerilerle görüşmeleri ni anlattı. Sadık Şpan ' ı n Kırımlı ları parçalamağa çalı ştığını söyledi. Ankara'da Ni yazi ' yi iş başına geti rmeleri hususunda konuştuk. Yusuf hakkında da yazacak. Ahmet ' i n de Ankara' dan ayrıl maması nı bizim de tavsiye ettiğimizi söylemesini kendisine bildirecek. 3 1 Ekim 1 956 Çarşamba: Ahmet Veli B eyle dertleştik. B izim i ktisadi, mail durumumuzdan bedbin ; umumi siyasi durumdan endişeli. Rusya' nı n bütü nlüğünü muhafaza etmesine Ameri kalıların taraftar olacaklarına kani. 2 .40' 1a Yeniköy'e gitti m; 3 . 30'da Leh Sefiri ' ne vardım. 5.30 ' a kadar onlarla Macar ve İ ngiltere, Fransa' nın Süveyş' e karşı asken harekete geçmelerini konuştuk. Macarları diğerlerinin takip edecekleri ni, Rusların tenzilata gitmelerinde iç durumlarının bil hassa Rus askerleri nin ihtilalcilere geçmelerinin sebep olduğu hususunda durduk. Kielçinski

1 30

Cafer Sevdalı111eı Kırımer'in Giinliiğii

hakkında ailesiyle temasta bulunan bir adamdan malumat alacaklar. 2 Kasım 1 956 Cuma: İ brahim İ talya' dan geldiğini telefonla bildirdi. Edige ' ni n ihmalden yazmadığını, Macari stan ' da Rus ordusundan yüz kadar Müslüman askerin Macarlara geçtiğini Müni h ' ten bir Amerikalının buraya geleceğini söyledi. Sandru telefonla Pazar akşamı Gazi Han 'ın Ameri kalıyla görüşmek üzere beni de çağırdığını söyledi. 3 Kasım 1 956 Cumartesi: Osman Beyle görüştüm. İ brahim' lere geldim. İbrahi m Al manya seyahatinden, Paris B loku ' ndan, Edige' nin durumundan bahsetti. Said Şamil geldi. Libya'ya seyahatinden ve Fi listin Müftüsü' nün 1 89 Bolşevikler aleyhi nde söz söyleyen yegane adam olduğunu tasrih etti. B undan çok memnun oldum. 5 Kasım 1 956 Pazartesi: Şevki Bektöre'ye gıttım. Bolşevik mezaliminden bahsetmemesi hakkında bir mektup aldığını ve bunun yazı lış tarzı ndan Kültür Derneği ' ne mensup olanlardan geldiği ihtimal ini kabul ettiğini söyledi. Emniyete göndermesi hakkında söyledim. 8 Kasım 1 956 Perşembe: Saat l 2.30 ' da Park Otel ' e gittim ve Amerikan Komitesi' nin siyasi mümessi li şerefine veri len ziyafette bulundum. 189

Hacı Emin El-Hüseyni ( 1 895- 1 974), Filistin milli hareketinin asli l ideri ve Filistin'deki İngiliz hakimiyeti boyunca ( 1 9 17- 1 948) Arap dünyasının ünlü bir ismidir. Kudüs'te doğmuşıur. Ailesi kendilerini seyyit olarak kabul eder. Genç yaşında müflü seçilmiştir. 1 94 1 yılında gizlice Avrupa'ya gidip İtalya ve Almanya yetkilileriyle Filistin topraklannın geleceği hakkında görüşmelerde bulunmuştur.

Cafer Sevdalımeı Kınmer'in Giinliiğii

131

Türkistanlı lardan Ahmet Na' im, Ahmet Can, İ sa Beyler; Şimali Kafkasyalıl ardan Said Şami l , Mehmet Giray, Kazan' dan Sadri, Mecit Beylerle Generallerle Azerilerden Ali Azertekin ve Selim, bizden ben, M üstecip ve İ brahim vardı. Türkistan meselesine büyük önem verdiklerini söyledi. Ben de kendilerine Türkistanlı lardan 1 5-20 kişi l i k bir kadro hazırlamalarını bu.nun ıçın üni versitelere al maları nı söyledim. Soğuk savaşta, propaganda için değil Türklerle teşrik�i mesaide bulunmaları lüzumunu söyledim. 1 0 Kasım 1 956 Cumartesi: Müstecip' lere yemeğe gitti m. Şevki Bektöre ve refikası vardı. Ufak aş yapmışlardı. Çok güzeldi . Şevki, Türk kabilelerinde Türkçülüğün, milll birl i k duygusunun ölmediğini söyled i ; Türkiye'ye bağlı l ığın da çok kuvvetli bulunduğunu delil leriyle anlattı. Kolhozu diğer milletlerin değil Rusların da benimsemediklerini bildirdi. 1 1 Kasım 1 956 Pazar: B aczkowski 'ye yazdım. Poznan, Polonya, Macaristan. 1 - B unu di ğerlerinin takip edeceklerini, veya ihtimali görmediğimi, Bolşeviklerin kaçınacaklarını, Rusya'daki buhran ihtimalini kuvvetle tahmin ettiğimi, Amerikalıların kısa kaçançlar çerçevesinde de Ruslarla müzakereye geçmek istememeleri, 2- Rus askerlerinin Macarlar tarafına geçmeleri. Bence en müh i m olanları garplıların harp vaziyetini almaları, Rusları tenzilata götürecek. Alabilecekler mi? Mukaddes hodbinlik ve univertus siyasetleri ile Polonya ve Macar kanlarıyla yaratılan bu müsait durum da hepimizin ders alması. Kielçinski ' yle sıkı temasa gelmesi.

1 32

Cafer Sevdalımet Kırımer'in Günlüğü

8 Aral ık 1 956 Cumartesi: Sel im gelecek. Cengiz' in 1 'ıo eserini biraz okudum. Tarihi, edebi bir ız bırakacağına inandım. 22 Aral ık 1 956 Cumartesi : Server' in mağazasına kadar gittim. İbrahi m, İ smai l ve Sandru ile telefonla konuştum. Osman Canbek Bey saat 1 2 'de eve gelecek. Hüseyin Naili Bey ile konuştum.

190

Kırımlı romancı Cengiz Dağcı 09.03.1920 tarihinde Yalta'ya bağlı Gurzuf kasabasında doğmuştur. 194 1 yılında tank teğmeni olarak Sovyet ordusunda görevli iken Almanlara esir düşmüştür. Almanların teşkil ettikleri lejyonda savaşnuş, l 946'da Polonyalı eşi i le birlikte İngilizlere tesli m olmuş ve Londra'ya yerleşmiştir. İngiltere'de bir yandan hayatını kazanmış, boş zamanlarında kaleme aldığı çok sayıda eseri Türkiye'de neşredilmiş_ ve Kırım Türkleri edebiyatının ölmez isimleri arasında yerini alnuştır.

1957

Cafer Sevdahmeı Kırımer' in Giiııliii:'rii

1 35

8 Ocak 1 957 Sal ı : M ustafa ' l ara oradan Sadri Maksud) Beye gıttım. Halsiz, ihtiyarlık tesirini gösteriyor. Çok samimi dertleştik; ayrı lırken kendi sini kucaklayarak öptüm; çok mütehassis oldu; refikasının da gözleri yaşardı. 9 Ocak 1 957 Çarşamba: Osman Beye uğradım. Gürcistan hakkında B aczkowski ' nin gönderdiği eseri verdim. Rahmi Bey de telefonla istedi. İbrahim'e Kielçi nski ' ye yazarak istemesini söyledim. Müstecip' lerde bizim Milli Merkez hakkındaki düşüncelerimi ses alan tele (banda) söyledim. B irlikte yemek yedik. l O Ocak 1 957 Perşembe:

B attal Beyle doktor mütekait Fikri Altan Paşa 19 1 geldiler. Beni muayene etti . tansiyonum 1 6.5, kal bimi de iyi buldu. 1 2 Ocak 1 957 Cu martesi : Hamdul lah Suphi Bey telefon etti. Beni epeyce zamandır aradığını, sağlı ğı mla alakadar olduğunu, sevdiği on zattan birisi olduğumu söyleyerek çok heyecanla iltifatta bulundu. Profesör Reşit Rahmeti Bey telefon etti . profesör Hüseyin Naili Kubalı ' ya ve Kemal Beye telefon ederek geldiğimizi bildirdim. 1 4 Ocak 1 957 Pazartesi : Edige'ye mektup yazdı m v e Nisanda tedavi için onlara gelmek niyetinde olduğumu, sağlığım müsaade ederse hatıratımı tamamlamak istediğimi yazdım, ilaçlara teşekkürlerimi bildirdim.

191

Dr. Fikri Altan ( 1 8 89-22.07. 1 979), Kazan yakınlarında Samara'da doğdu. 1908'de İstanbul'a gelerek askeri tıbbiyeye girdi. 1 945 yılına kadar askeri hekim olarak muhtelif yerlerde görev yaptı. Tuğgeneral rütbesinde emekli oldu.

Cafer Sewlahmeı Kr rımer in Günlüğü

1 36

Müstecip ' le telefon la konuştum. Şevki Bektöre'yi davet ettikleri yemeğe çok az Cemiyet azası gelmiş. Bizimkiler Cemiyetin idaresini yeni gelenlere bırakmak fikri ne gelmişler. 1 5 Ocak 1 957 Sal ı : Öğleden sonra Kemal Beye kadar gittiysem d e bulamadım. İbrahim' le telefonla görüştüm. Edige ' den aldığım mektuptan, buradaki Amerikan Enstitüsünün açılacağından ve benim vasiyetim hakkında konuştum. 16 Ocak 1 957 Çarşamba: Selim' le konuştum; yann akşam gelecek. 17 Ocak 1 957 Perşembe: Ahmet Vel i B ey Almanya'dan gel miş, telefonla sağlığımı sordu; mütehassis oldum. Cengiz Bey telefon etti ; iki güne kadar geleceklerini söyledi. 21 Ocak 1 957 Pazartesi : Mecit Bey geldi. Umuınl vaziyet, muhaceret işlerimiz, siyasi hırslar ve saire hakkında konuştuk. Ukrayna ve Beyaz Rusların işlerinin kuvvetlenmesini takdir ve teessürle yad ettik. 23 Ocak 1 957 Çarşamba: Şevki Bektöre ve refikası yemeğe geldiler. B edriye de vardı . Saat 4.30'da gittiler. Çok güzel vakit geçirdik. 24 Ocak 1 957 Perşembe: Selim'e telefon etti m; bu akşam gelecek. Ahmet Veli Beyle konuştum, onun da kalbini Almanya' da doktorlar pek i yi bulmamışlar. 25 Ocak 1 957 Cuma: Müstecip' lerle konuştum. Selim geldi.

Cafer Sevdalımeı Kırımer'in Giin/iioü

1 37

27 Ocak 1 957 Pazar: Ahmet Veli Beye gittim, öğle yemeğini onlarda yedim. Von Mende ' nin hastalığından ve ümitsizliğinden bahsetti. Damadı geldi . Hastalıklardan, benim Al manya 'ya gitmem meselesi nden bahsettik. Damadı gitmemi çok teşvik etti ve beni Kemal ' lere kadar kendi arabasıyla getirdi. Saat 2.30'da Kemal ' lerden ayrı ldık, 4.30'da evimize geldik. 28 Ocak 1 957 Pazartesi : Müstecip Amerikalıların kurmak istedikleri Enstitünün artık açı lmak üzre olduğunu, Behçet Paşanın da çekildiğini; fakat Enstitünün açı l masını temin ve kolaylaştırmak ve bunu görmek gayesiyle bir müddet daha iş başında kaldığını söyledi. Naci Beye telefonla vaziyeti bildirdim; meseleye alaka göstermedi , ben kendisini teşvik ettim v e işin önemine binaen alakadar olmamız icap ettiğini söyledim. Alakadar olacak ve beni de haberdar edecek. Seli m bizde kaldı . 3 0 Ocak 1 957 Çarsamba: Nurullah Beyle görüştük. B izim muhacir Cemil geldi. İ brahim'le telefonla görüştüm, Enstitü ' nün başına gelmem hususunda Türkistanlı lardan Na' im ve Ahmet Can Beylerle görüşmeleri hakkında İ brahim'e söyledim. 2 Su bat 1 957 Cumartesi : Osman Beyle telefonla görüştüm; Pazartesi i neceğim, Enstitü hakkında görüşeceğiz. Selim' le Şevket' lere kadar gittik. Hamdullah Suphi B ey telefon etti ; Ankara ' ya gideceğinden gelemediğini, görüşmemizi çok arzu ettiğini söyledi.

138

Cafer Sevdalımet Kırınıer'i11 Giiıılüğii

2 B ugün öğleden sonra Kırım Mecmuası 19 ve Mehmed Muhiddin ' in mektubunu aldı m. Bu genç de maalesef samimi olamıyor. 3 Şubat 1 957 Pazar: Selim, mecmua mesele,ini tabii telakki etmem ve kendimi üzmemekliğim hususunda konuştu. 4 Şubat 1 957 Pazartesi: Selim' le birlikte İ stanbu l ' a i ndik. İ brahi m' lere geldik. Kının Mecmuası hakkında toplanıp konuşacaklar; Enver Ankara ' ya giderek anlaşmağa çalışacak. Osman Bey İ brahim' lere geldi ; kurulacak Enstitü hakkında konuştuk. Müstecip'e Osman Beye Kefevi' nin 1 93 kitabını vermelerini söyledim. Kınm' ın daima şimali tanıtmağa çalıştığını, bizim de bunu milli borç tanıdığımızı anlattım. Selim beni vapura kadar getirdi. 8 Şubat 1 957 Cuma:

İbrahim, bizden sisle gitmiş, telefonla görüştüm. Sabri ' nin 1 94 gelmesini söyledim. Azeri Ali Bey de oradaymış, kendisine görüşemediğimin hastalıkların temadisinden i leri geldiğini,

ı92

Cafer Ortalan'ın sahipliğinde Ankara'da 1957 Ocak ayından iıibaren neşredilmeye başlanan Kının dergisi, Kının Milli Merkezi 'nin kontrolü dışında ve K.ınmer'e muhalif olanlar tarafından çıkarılmıştır. Dergi, il. Dünya Savaşı 'ndan sonra batıya iltica eden yeni muhacir nesilden olanlann zorlamasıyla milli merkeze bağlı olmadan neşredilmeye başlanmıştır. Kırımer, o zamana kadar sürdürülen K.ırım'ın bağımsızlığının sağlanması hususundaki siyasete zarar vereceği endişesiyle derginin deneıim altına alınmasını temine çalışmıştır. Dergi 1 957 Eylül-Aralık sayısı çıktıktan sonra neşriyatına ara vermiş, Temmuz 1960'ta yeniden yayınlanmaya başlanmış 1 96 1 Haziran ayında kapanmıştır.

ı93 Kefevi Tarihi, Tevarih-i Tatar Han ve Dağıstan ve Deşt-i Kıpçak ülkelcrinindir .. Eski harflerle Romanya Dobruca'da neşredilmiştir. ı94 Sabri Arıkan.

Cafer Sewlalımet Kırımer'in Giiıılüğü

1 39

Mirza B ala'ya da benim iyi temennilerimi bildirmesini nca ettim. 9 Şubat 1 957 Cumartesi: Sabri geldi. Hilmi Bey şarkı larla geldi ler. 1 0 Şubat 1 957 Pazar: Sabri ' ye Amerika'da Cambridge'de bulunan Halil İ nalcık kardeşi mize mektup yazdırdı m. Kın ın Mecmuası hakkında beklemesini, Müstecip geldikten sonra kendisine yazacağımızı kaydetti m. 1 5 Şubat 1 957 Cuma: Osman Beyle telefonla görüştüm, Rahmi Beye Almanya ' dan istediği kitabın gönderi ldiğini söyledim. Burada değilmiş. Osman Beye artık iyileştiği mi, muracaatta çekinmemelerini söyledim. Enstitü hakkında yeni bir haber yokmuş. 1 6 Şubat 1 957 Cumartesi: Zehra bil hassa Kırı m Mecmuası ' nı alıp almadığımı ve bu husustaki düşüncelerimi anlamak için geldi; Mehmet Muhiddin ' i n akrabasındandır. 1 8 Şubat 1 957 Pazartesi : Karasu ' lu Yusuf, Abdullah Soysal ve Ali mseyit geldi ler. Yusuf, Haydar Gaspıral ı ' lann 1 95 Kınm ' a ait bir tarihi eseri neşretmek üzere olduklannı söyledi. Alimseyit, Ahmet Özenbaşlı' nın 1 96 Bolşeviklere alet olduğundan bahsetti ; çok 1 9j 1

Haydar Gaspıralı, İsmail Gaspıralı'nın oğludur. Ahmet Özenbaşlı, Kırım'ın Yalta kazasının Bilyüközenbaş köyünde 1 893'te doğmuştur. Odesa'daki Tıp Fakültesi 'ni bitirmiştir. Milli Fırka'nın üyesidir. 1925' te "Çarlık Hakimiyetinde Kınm Faciası Yahut Tatar Hicretleri" isimli eserini yayınlamıştır. 1945'te Dobruca'da Ruslar tarafından yakalanmış ve uzun süreli olarak sürgün edilmiştir. 04. 1 2. 1 958 tarihinde sürgünde bulunduğu Tacikisıan'da ölmüştür. Vasiyeti üzerine kemikleri kızı tarafından 1 993 yılında Kınm'a getirilerek Zincirli Medrese'nin avlusuna gömü 1müştür.

1 40

Cafer Sevda/ımeı Kırınıer'in Günlüğü

fena tesir etti. Rahatsız olduğumdan bu sözleri kesmelerini rica ettim. Abdullah Müstecip' Ierin Kültür Teşkilatı idare heyetini yenilere vermeğe kalkışmalarını tehl ikeli buldu. Ben de aynı fi kirdeyim. 19 Şubat 1 957 Sal ı : M üstecip telefon etti . Osman Beyin teşkilat hususunda kendisiyle görüşmek istediğini söyledi, Tatarcılığın hortlamaması için gevşek gittiğimizi söylemesini hatırlattım. Görüştükten sonra bana gelecek. Edige'den aldığım mektupta benim tedavi için Almanya'ya gidebilmem hususunda yazdığım teklife bunu bize bırakmayın diye cevap verdi, çok canı m sıkıldı . 20 Şubat 1 957 Çarşamba: Ahmet Veli, Naci Beylerle görüştüm. Yon Mende ' n i n sağl ığının iyileştiğini, daha işe başlamadığını Veli Bey söyledi. Mösyö Hi lton ' a telefon ederek Withal l 'ün adresini sordum, telefonda yazmak mümkün olamadı uğrayacağı m. 2 1 Şubat 1 957 Perşembe: Cumhuriyet gazetesi, dün gece saat 9.30' da Sadri Maksudi Beyin vefat ettiği haberini ve bu münasebetle kısa tercüme-i halini neşr etti. İ brahim' le telefonla konuşarak Cafer Kınmer ve Kırımlı kardeşleri adından bir çelenk gönderi lmesini ve ailesine benim yüz felcine uğramış bulunmamdan cenazesı ne gidemediğimi anlatmalarını rica ettim. İ brahim vasıtasıyla refikasına aşağıdaki telgrafı gönderdim. "Hastalığı m taziyetlerimizi size ve bütün ai leye arza imkan vermediğinden sonsuz teessür duymaktayım. Türk tarihinin kendisini daima takdir ve rahmetle anmasını sağlamış olmakla hepimize az çok tesel li imkanı da bahşettiğini düşünerek mütesell i olmağa çalışalım; hürmetlerimle. Cafer, Hanife Kınmer."

Cafer Sevdahnıeı Kırımer'in Gü11liiğü

141

22 Şubat 1 957 Cuma: Sadri Beyin cenazesine gidemediğimden çok muazzeb oldum. Müstecip'e ve Hamdi 'ye ailesine teessür ve ızdırabımı bildirmelerini rica ettim. 23 Şubat 1 957 Cumartesi : Profesör Reşit Rahmeti Beye Yon Mende' nin adresini bildirdim ve benim Almanya ' da tedavim hususunda yazması nı rica ettim. Naci B ey refıkasıyla geldiler. 24 Şubat 1 957 Pazar: Lam i ' ler, Bülent, Bedri Beyler, Reşit Rahmeti Bey ve refikası geldiler. Reşit Bey, Ahmet Vel i ' ni n milli işlerden soğuduğunu anlattı . Akdes' i n 197 menfaat aradığını, Hamid'in 1 98 de eski saffetini kaybettiğini söyledi . Sadri Beyden, "talihli adam" diye konuştu. Yon Mende' yle münasebetinin bozulduğunu ve benim Almanya ' da tedavi görmem hususunda yazamayacağını, kendimin mektupla vaziyeti anlatmamın daha doğru olacağını söyledi. 25 Şubat 1 957 Pazartesi : M üstecip telefonla Yardımlaşma Cemiyeti ' ne yeni hey' et-i idare seçildiğini, Abdurrahman Beyin riyasette kalmamak hususunda ı srar ettiğinden, yeni seçilen heyetten bahsetti. Kırı m

197

198

Prof. Dr. Akdes Nimet Kural ( 1903- 197 1 ), Tataıistan'ın Berkeıe köyünde doğmuştur. 1924 yılında Türk.iye'ye gelmiştir. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'ni bitirmiştir. Almanya'da ihtisas yaplı. Dönüşünde DTCF' de öğretim üyesi olarak çalıştı. Hamit Zübeyr Koşay.

1 42

Cafer Sewlalımeı Kırımer'in Günliiğü

Mecmuası hakkında Hamza 1 99 görüştüğünü anlattı. Ö mer Bey Azizoğlu geldi , bahsettik.

Cafer

memleket

Efendilerle200 meselelerinden

26 Şubat 1 957 Salı : Leh Sefiri ' ne yazdım. Müstecip ' le Kın ın Mecmuası hakkında konuştum ve benim kendilerine hiç cevap vermemekliğimin doğru olmayacağını söyledim. Bu hususta konuşacağız. 27 Şubat 1 957 Çarşamba: S abah profesör Hüseyin Nail i Kubal ı Beye telefonla konuşmasına ve İnönü' nün fırkalar arası anlaşma yolunun açılması hususundaki teşebbüsüne büyük önem verdiğimi söyledim. Profesör bu fikre iştirak etmedi. Nurul lah bey geldi. Ruhselman ' ı n20 1 ruhiyat hakkındaki tetki klerinin kendisinde i manın takviyesine nasıl tesir ettiğini ve kendisiyle görüşmesını anlattı . B akü ' de Zeynel Abidin

ı <ı9 Hamza

20°

20ı

Göktay ( 1 895-05.05. 1 96 1 ), Kırım'ın Bahçesaray şehrinde doğmuştur. Türkiye'ye gelip yerleştiği İstanbul'un Fatih semtinde 30 yıl süre ile işlettiği kahvehanesi Kırımlıların toplandığı bir merkez görevini yapmıştır. Cafer Ortalan (08.02. 1 9 1 3-Ankara,08.02. 1 998), Kırım'ın Karasubazar rayonuna bağlı Ortaalan köyünde doğmuştur. Akmescit Devlet Üniversitesi 'nden ziraat mühendisi olarak mezun olmuştur. 1 935 yılında İstanbul'a geldi . İstanbul ve Malatya'da mesleki çalışmalarda bulunduktan sonra 1 954 yılında Ankara Ziraat Fakültesi ' nde çalışmaya başladı. 1 954' de görevinden ayrılarak serbest çalıştı. 1955 yılında Ankara'da Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Demeği'nin kurucu üyeleri arasında yer aldı. Dr. Bedri Ruhselman, Türk metafiziğinin en önemli isimlerindendir. 1 950 yılında Metapsişik Tetkikler ve İlmi Araştırmalar Demeği'ni kurmuştur. Ruh ve madde konusunda çok sayıda eseri bulunmaktadır.

Cafer Sevdahnıeı Kırımer'iır Giinliiğii

1 43

Tagiye v ' le202 görüşmesini, babasıyla Hüseyinof B ayı 203 ziyaret etti klerini söyledi . 28 Şubat 1 957 Perşembe: Decei ' i aradım, bulamadım. Nuri Berköz Paşanın adresini ağabeysinin telefonundan öğrendim. Kadıköy, Yel değirmeni , Tal i mhane Plevne Apartmanı 2. Müstecip'e Naci Beyle refi kasını müsamereye çağırmaları nı ve birkaç biletin satılmasına yardım · etmelerinin kabil olup olmadığını sormalarını söyledim. İ brahi m dün A nkara' ya gidip döndü. Eskişehir' de Emin204 bütün Türk El leri ' nin danslarını canlandıran bir müsamere hazırlamı ş. Decei telefon etti . Ankara ' ya gideceğinden bahsetti. Ben de Leh Sefıri ' yle görüşmesini sağlığı mı ve selamlarımı bildirmesini söyledim.

'.!oı

203

2 04

Zeynelabidin Tagıyev ( 1 838-0 1 .09. 1 924), Babası Bakü'de ayakkabıcılık yaparak hayatını kazanıyordu. hayata duvarcı ustası olarak başladı. Kazandığı para ile gaz yağı fabrikası satın almış, ortakları ile birlikte 1 873' te petrol arama izni almıştır. Uzun zaman başarılı olamamaları üzerine ortaklarının hisselerini satın alarak çalışmalarına devam etmiş, sonuçta Azerbaycan'ın en zengin kişisi olmuştur. Çok geniş bir alanda ticari faaliyetini devam ettirmiş, eğitim alanında ilk kız okulunu açarak yardımcı olmuştur. Hayat gazetesinin neşriyatını finanse etmiştir. Hayır alanında yaptıkları saymakla bitmez. Sovyet döneminde bütün mal varlığı devletleştirildi. Baku yakınlarındaki Merdekan'da bulunan bağ evinde yoksulluk içinde hayata veda etti. Gani B ay Hüseyinov, Orcnburglu bir tatar milyoneridir. Aile hayır hizmetlcrlylc meşgul olmuş adlarını taşıyan bir medrese yaptırmışlardır. Burhan Şeref, Abdülgani Bay Hüseyinofun Terccme-i Hali hem Hüseyinoflar Firmasının Tarihi, Orcnburg, 1 9 1 3 . Emin Bektöre ( 1 906- 1 5 .04. 1 995), Roınanya'nın Hacıoğlu Pazarcık şehrinde doğmuştur. Bükreş Ticaret Lisesi mezunudur. 1 940 yılında serbest göçmen olarak Türkiyc'ye gelmiş ve Eskişehir'de yerleşerek ticaretle meşgul olmuştur. Burada aynı zamanda Kırım folkloru ve musikisinin yayılması yolunda faaliyette bulunmuştur.

1 44

Cafer Se)'dahmeı Kırımer'in Günliiğii

1 Mart 1 957 Cuma: Naci Bey telefon etti. B izimkilerin müsamereye davet ettiklerini ve dostlanna bilet satmasını rica ettiklerini söyledi. Müstecip'e telefonla bildirdim. 2 Mart 1 957 Cumartesi: Cengiz Dağcı evladımızın ' Korkunç Yıl lar' esennı okuyorum. Tablolann her biri diğerinden korkunç . . . En güzel tarafı bütün faciada Kının, Kınmlılar, Türklük . . . Esas fikrin sağlam, sarsıl maz bir ideal olarak muharririn ruhuna, varlığına hakim olduğu kolay hi ssedi liyor.. Ümitl i, büyük ümitli bir istidat. 3 Mart 1 957 Pazar: Cengiz Dağcı ' nı n kitabını bitirdim. Üslubu canlı, duygulan kuvvetli, hadiseleri bağlaması, sanatı tabii. 4 Mart 1 957 Pazartesi: İ brahim'le telefonla konuştum ve Kırım Mecmuası ' na bir tebrik ve mektuplarına cevap yazmamın lazım geldiğini ve doğru olacağını söyledim. Müstecip' ten mecmuadan bana gönderilen mektubu iade etmesini istedim ve Enstitü hakkında, Said ' i n başa gelmesi i htimalinden bah:sıe konuştum. 6 Mart 1 957 Çarşamba: İ brahim'e telefonla Hali l İ nalcık'ın mektubunda Kının Mecmuası hakkında yazdıklarını söyledim ve Halil' in arzusunu dikte ettim. Kendisine Müstecip ' i n Ankara ' da mecmuayı çıkaranlarla yaptığı görüşmeyi bildirecekler. 7 Mart 1 957 Perşembe: Ahmet Veli B eyle telefonla görüştüm, Filistin'e gidip gelmiş; bilhassa ziraatteki terakki lerine hayran olduğunu anlattı, görüşeceğiz.

Cafer Sevdahmeı Kırımer'iıı Günlüğü

1 45

Kunihol m'e, New York ' a Yusuf' un ve refikası nın kurtarılması hakkında mektup yazdım, Müni h ' te İ slam dünyası için girişmek istedikleri faaliyette ve umumiyetle Bolşevi klere karşı çalı şmalarda faydalı olacağını ve İ slam dünyası münevverleriyle gelişmekte olan temasları nı kaydettim. 8 Mart 1 957 Cuma: Müstecip' le telefonla konuştuk. 9 Mart 1 957 Cumartesi : Osman Canbek telefon etti; Enstitü meselesi hakkında Salı günü görüşeceğiz. İ brahim telefon etti, müsamereden epeyce kar ettiklerini söyledi; l .300 ' ü mütecaviz hası latları olmuş 700 ' ü mütecaviz lira Cemiyetlerine i rad temin etmişler. 1 O Mart 1 957 Pazar: Şevket' ler, Kemal ' ler geldi. Eskişehir'den bizim Emin geldi . Bu arkadaş fevkalade taktik kabiliyetle, iş bulma ve hiç bı kmadan yıl lardan beri en ümitsiz günlerde bile, yolumuzda sebatla çalı şma bakımından hakikaten eşsiz. Maalesef o da Eskişehir' de, uzakta. B ana daha yakın ol saydı ve İ stanbul gibi bizim için ehemmiyetli bir yerde bulunsaydı, ne iyi olacaktı. Mamafih Eskişehir' de bulunmasından dolayı da Tanrı ' ya şükredelim. 1 1 Mart 1 957 Pazartesi : İbrahim' l e görüştüm, Çarşamba akşamı gelecek. 1 2 Mart 1 957 Salı: Osman Canbek geldi. Enstitünün başına buralı profesörlerden birisinin gelmesi ; ilmi vasfının hakim olması . Hi slere dayanan değil i l mi ve hakiki olaylara kıymet veren eserler. Yusuf hakkında '1:ıhsettim. Benim Avrupa'ya tedavi ve iş bakımından gitmem l üzumunu anlattım. Rahmi Beye B aczkowski ' den gelen eseri verdim.

146

Cafer Sel'{/ahmet Kırımer'in Giinlüğii

1 3 Mart 1 957 Çarşamba: Kırım Mecmuası ' nın ikinci sayısı geldi. Rahmetli Çelebi Cihan hakkında yazılan makalede tarihi vak' alar ve benim rolüm kasten şükutla geçiştiriliyor. Herhalde hakkımda bozuk niyetleri olduğunda artık tereddüde yer kalmadı . Bilhassa Mustafa Kurtiyef' in iştiraki büsbütün şüphelerimi kuvvetlendirdi. Müstecip ' lere telefon ettim. Ehemmiyet vermemekliğim tavsiyesinde ( !) bulundular. Hamdi de aynı fi kirde. Benim şahsi işim olsaydı hakları vardı; fakat mi lll bakımdan buna nasıl lakayt kal ınır? Bu bozuk cereyanın herhalde zararları olacak. İbrahim geldi, bizde kaldı ; vasiyet meselesi, vergi işimiz,mecmua ve işlerimiz hakkında konuştuk. İbrahim ciddi, faal harekete geçmeğe taraftar değil . 1 4 Mart 1 957 Perşembe: Cengiz Dağcı ' nın "Yurdunu Kaybeden Adam" eserini okumağa devam ettim. Müstecip ' le konuştum. Mehmet Muhiddi n ' i n Kının Mecmuası hakkındaki mektubunu göndermesini söyledim ve bu hususta görüşmemiz lazım geldiğini söyledim. 1 5 Mart 1 957 Cuma: Halil İ nalcık ' a mektup yazmak istedim ve Kırım Mecmuası hakkında düşüncelerimin tesbitini düşündüm. Fakat bunu Müstecip' le görüştükten sonra yapmağı daha muvafı k buldum. Naci Bey telefon etti, sağlığı mı. sordu ; yakın alaka ve dostlukla hasbihalde bulundu. 16 Mart 1 957 Cumartesi : Yardımlaşma Cemiyeti ' nin reisliğini de kendisini mahcup etmek için teklif ettikleri fikrinde. (Doktor Reşit)205 205

Dr. Reşit Türker, 1 9 1 4 tarihinde Kınm'ın Karasubazar şehrinde doğmuştur. 1 930 yılınd:ı ailesi ile birlikte Kafk:ısya 'ya sürülmüşler, 1936' de geriye

Cafer Sewlalımeı Kırımer'in Giinliiğii

Ancak Kırım Mecmuası hakkında söyledim. Mustafa adlı kişiyi beğendiğini söyledi.

147

Onlar da

l 7 Mart l 957 Pazar:

Mecit Bey refıkasıyla geldiler. Onun da sağlığı sarsı lmış. Sigarayı bırakmış. B izde hakiki idealistlerin azlığından biraz konuştuk. 1 8 Mart 1 957 Pazartesi : Kunihol m'den aldığım mektupta Yusuf un kurtarıl ması için uğraşacağını bildiriyor. Müstecip' e telefonla söyledim ve başkalarına aks ettirilmemesini tembih ettim. 30 Mart l 957 Cu martesi : Ankara'dan bizim Niyazi geldi , bize biraz kahve v e b i r paket çay getirdi . Yeni gelenlerden çektiklerini anlattı. Hüsameddin Bey uğradı. l Nisan l 957 Pazartesi: Mösyö Kuniholm'e Yusuf hakkında gösterdiği alakaya teşekkürle cevap yazdım. 2 Nisan 1 957 Salı: Milli işlerimiz hakkında çok üzüldüğümü, maalesef durumumun ciddi, isabetli kararlar almama mani olduğunu söyledim. Kendilerinin ciddiyetle meselelere alaka göstermelerini rica ettim. Osman Bey geldi. Enstitü meselesi hakkında daha ciddi bir haberleri olmadığını söyledi. Kuniholm'ün Yusuf hakkında yazdıkları nı kendi sine bildirdim.

dönmüşlerdir. Tıp Fakültesi'ni bitirdi. 1 944'de Almanya'ya geldi. 1948'de İstanbul'a gelerek mesleki çalışmaları yanında demek faaliyetlerine de katıldı. 26. 1 0. 1 995 tarihinde vefat etti.

Cafer Sevdalımet Kırımer'i11 Giinliiğii

1 48

3 Nisan 1 957 Çarşamba: Gazetede Amerikalı sabık sefirlerden mösyö Boullit' in İstanbul ' a geldiğini okudum, Hamdi'ye telefon ettim. Park Otel'de kalıyormuş. Ankara'daki Leh Sefiri ' ne yazdım ve kendisine hürmetlerimi bildirmelerini rica ettim. 5 Nisan 1 957 Cuma:

İ brahim'e Hanife' nin adından Kahire'de Nazmiye ' ye206 bir açı k posta kartı yazarak sağlıklarını sormasını bildirdim. Müstecip benim bana yazılan mektuba cevaben Kın ın Mecmuası'na yazmamı kararlaştırdıklarını söyledi. Kat' i cevap vermedim. Bir mektup · yazarak gönderecekler. Sonra cevap vereceğim. Naci Beyle görüştüm. Boullit'ten bahsettim, gazetecilerin olsun alakadar olmaları hususunda bir şeyler yapmalarını rica ettim. 1 O Nisan 1 957 Çarşamba: Selim geldi ; Süleymaniye' de yem dükkan tutmuş, çok yorgun. 13 Nisan 1 957 Cumartesi: Şevki Bektöre geldi . Hatıratını çok tahrif ettiklerini, bunları yazan muhanirle epeyce çekiştiğini anlattı. 24 Nisan 1 957 Çarşamba: İ smai l'e geldim. Burada Selim ve İ brahim' le görüştüm. İ brahim'e, Edige' n in mektubunu okuttum; cevap yazacak.

206

Nazmiye Uralgiray ( 1 9 1 3-23.03. 1 987), Köstence'de doğmuştur. Köstence Müftüsü İbrahim Kadir Efendi'nin kızıdır. Kahire radyosunun Türkçe servisinde spikerlik yapmıştır. Yusuf Uralgiray ile evlenmiş, eşının ölümünden sonra geldiği Ankara' da hayatını tamamlamıştır.

Cafer Sevdahmeı Kırııner'iıı Günlüğü

1 49

1 7 Mayıs 1 957 Cuma: Akşam yemeğini Nail Beylerde yedim. Eski valilerden Bekir Bey de vardı. Yemekten sonra Ziya Fındıkoğlu Bey de geldi. Memleket mil let meselelerinden bahsettik. Bekir Bey Kürt meselesiyle uğraşmış, tehlikeli kavramış. Ö nümüzdeki seçimi Halk Partisi' nin kazanması i htimal ini kuvvetli görüyor. 1 9 Mayıs 1 957 Pazar: Kadıköy' e Müstecip' lere gittim, bulamadım. 20 Mayıs 1 957 Pazartesi : Hüseyi n Naili Beyle i ndik. İ brahi m, Enver' le geldi. İbrahim'e Hanife' nin adından Nazmiye' ye mektup yazdırttım ve Edige ' lere gitnıesını tavsiye ettim. B aczkowski ' ye, Leskizi'ye, Halil İ nalcık'a yazacak. 27 Mayıs 1 957 Pazartesi : İ brahim' tere telefon ettim. Eski valilerden Bekir Beye ve Hakkı Şinasi Beyle narkozcu doktora kitaplarımdan gönderil mesini ve Edige ' ni n Dergi Mecmuasını 207 yollamasını rica ettim. 3 Haziran l 957 Pazartesi : Osman Beyle görüştüm. Milll programsızlığımdan bahsettim. Kın m ' ı n da bunun netic.;sinde ağır bir mesele olarak karşımıza çıktığını yann için dP: �,unun bize fena neticeler vereceğini anlattım.

:!07

Almanya'nın Münih şehrinde Amerikalılar tarafından kurulan Sovyetler Birliğini Öğrenme Enstitüsü tarafından 1 955 yılı Ocak yılından itibaren neşredilmeye başlanan Dcrgi' nin yazıişleri müdürlüğünü Dr. Edige Mustafa Kınmal, yazıişleri müdürlüğünü Mehmet Emircan yapmıştır. 1972 yılında çıkan 66. sayı ile yayın hayatı sona ermiştir.

1 50

Cafer Sewlalımeı Kırımer'iıı Güııliiğii

5 Haziran 1 957 Çarşamba: Kının Mecmuası ' nı çı karanlardan Cafer Bey geldi. B ana olan hürmetleri nden bahsetti. Makale, resi m istedi. Kendi sine biraz geçmişten bahsettim. Çelebi Cihan ' l a benim bir vicdan bir kalb olarak hareket ettiğimizi söyledi m. Kınm'ın mi lli, si yasi işlerde ön ayak olageldiğini anlattım. Mecmuayı çıkarmadan benimle konuşmadıklarının doğru olmadığını tasrih ettim. Düşmanı unutmamalarını tavsiye ettim. Kurtiyef208 hakkında vicdanına havale ederek kendisi nden başkasına söylememesi şartıyla şüphelerimi söyledim. Edige' lerin, Müstecip ' l erin hizmetlerinden bahsettim. 6 Haziran 1 957 Perşembe: Telefonla Müstecip'e Cumartesi görüşeceğiz.

Cafer' in

geldiğinden

bahsettim;

8 Haziran 1 957 Cumartesi : 9.30 Naci Bey, l 1 Müstecip' ler Naci B ey başveki l i n gösterdiği alakayı, teklif ettiği işi etraflı anlattı. Teşkilatın yeniden tanzimi hususunda da çalışacağını söyledi. Kının Mecmuası hakkında yeniden görüşeceğiz. 208

Mustafa Kurti (Berke), 02.05 . 1 8 8 l 'de Kınm'da Kefe'de doğmuştur. St. Petersburg Üniversitesi' nde tıp tahsili yapmaya başlamıştır. 1906 yılında meydana gelen ihtilal hareketine katılması sebebiyle okulundan ihraç edilince memleketine dönmüştür. Genç tatar hareketinin ilk mensuplanndandır. 1906 yılında Vatan Hadimi gazetesinin neşriyatına iştirak etmiştir. 1 9 1 7 yılında Bahçesaray'da Kurultay'a üye olarak kaıılmıştır. Önceden beri incelediği ve benimsediği sosyalizm ilkelerine bağlı kalmıştır. Sovyet döneminde hapse girmiş, Kırım Ziraat Bakanlığı'nda mütercim olarak çalışmıştır. 1942 yılında Kınm'da Azal Vatan gazetesinin, 1 943'te Ana Yurt dergisinin neşriyatında çalışmıştır. 1 943 yılında Almanya'ya gitmiştir. 1949 yılında Türkiye'ye gelip yerleşmiştir. 1 957 yılında Haziran ayında tekrar Almanya'ya dönmüş Kasım 1957' de Pforzheim şehrinde kalb sektesinden vefat etmiştir.

Cafer Sevdalımeı Kırımer'iıı Günlüğü

151

l l Haziran 1 957 Sal ı :

Sabah Osman Beye uğradım. 24 Haziran 1 957 Pazartesi : Ya Naci Beyle Ankara'da buluşmak yahut d a o geldikten sonra oraya gitmek. 26 Haziran 1 957 Çarşamba: Naci Beyi yeni büroda ziyaret ettim. Arap memleketleri hakkında yazacağı raporun mukaddemesini okudu . Seyahatinin 20 gün kadar süreceğini merkezi Beyrut olacağını anlattı. 27 Haziran 1 957 Perşembe '. Moda' ya giderek Şevki Bektöre' yle görüştüm. An kara ve Polatlı civarında yaptığı seyahatler hakkında malumat verdi. Kın ın Mecmuası 'nı çıkaranların bizimle anl aşmal arı hususunda onlara söylediklerini anlattı . B izim köylerin terakki ve kalkınma yol unda olduklarını söyledi. 29 Haziran 1 957 Cumartesi : Sabah 8.30'da Müstecip, İ brahim'le birlikte Kadıköy' ünde Hacı Bekir' in dükkanında buluştuk. Benim Avrupa ' ya tedaviye gitmem ve bilhassa Ankara seyahatim ve Kırım Mecmuası 'nı çıkaranlarla hangi esaslarda birleşebileceğimizi konuştuk. M üstecip yazmakta olduğu makaleyi tamamlayacak esaslan tesbit edecek. Sabah Kadıköy' ünde Ali Azertekin Beyi gördüm. Mirza Bala' dan gelen mektupta Edige'nin dışan gitmesi yerine Abdullah' ı seçtiğini söyledi. 1 Temmuz 1 957 Pazartesi : Mecit Beyle umumi meseleler ve Almanya'ya seyahatleri hakkında konuştuk.

1 52

Cafer Sevdahmeı Kırınıer'iıı Günlüğü

2 Temmuz 1 957 Sal ı : Kırım Mecmuası geldi. Kurtiyef in tamamiyle hakikate muhalif makalesini basmış olmalanndan çok müteessir oldum. 4 Temmuz 1 957 Perşembe: 9.45 Osman Bey ( İ nci Hanım), 1 0.30 Mösyö Hilton, 1 1 .00 Decei (Le Bon) Saat üçte Müstecip' !ere geldim. Abdullah da beşte geldi. Edige' yle olan münasebetleri ni ve Edige'nin durumunu kurtarmak ve kuvvetlendirmek gayesiyle Enstitünün kongresine · iştiraki kabul ettiğini söyledi ve Merkezden sormamı ş olduğunun doğru olmadı ğını kabul etti v e Merkezin karanna uyacağını söyledi. 5 Temmuz 1 957 Cuma: Mü�tecip' lerle telefonla Kadıköy' ünde buluşacağız.

görüştüm.

Yarın

saat

üçte

6 Temmuz 1 957 Cumartesi: Saat üçte Müstecip, İbrahim, İsmai l, Selim, Sabri Kadıköy' ünde toplandık. Ben başta teşkilatımızı yeniden kuvvetlendirmelerini sonra Edige' ye karşı vaziyet almalannı söyledim. B una binaen Abdullah ' ı n gitmesine muvafakat edi lmesini, Abdul lah g itmeyecekse hiç kimsenin gitmemesini, eğer bunlar yapılacaksa ihtilafın harice aks ettirilmemesi prensibinin her şeyden ziyade dikkate alınmasını söyledim. Benden başka ittifakla Müstecip' i n gitmesine ve bu suretle Merkezin otoritesini Edige 'ye tanıtmağa karar verdik. 7 Temmuz 1 957 Pazar: Sabah erken Müstecip' lere gittim ve Edige' ye benim oraya gitmemi kolaylaştırması hususunda Müstecip'e bir mektup dikte ettirdim. Fakat yine kat' i karar veremedim ve i l k görüşmemize kadar mektubu göndermemesini rica ettim.

Ca[er Sevdahmet Kırımer'in Günlüğü

1 53

9 Temmuz 1 957 Sal ı : Öğleden sonra Mecit Bey ve Müstecip i l e bizde benim M ü ni h ' e gitmem meselesini konuştuk. O da gitmemi muvafık bulmadı. Çok yorulacağımı ve sinirleneceğimi söyledi. Ben İ l mi Şura'ya seçilmemin faydal ı olacağını söyledim ve yardımlarını rica ettim, arkadaşlara da bunu bildirmesini diledim. Müstecip bu hususta Edige'ye ve Mirza Bala'ya yazacak. Benim eserlerimden i l mi çalışmalarımdan malumat verecek. 1 2 Temmuz 1 957 Cuma: Nazmiye' den mektup alarak Yusuf' un sıhhat ve afiyette olması haberi ni öğrenmemden sonsuz sevinçler duydum. 1 3 Temmuz 1 957 Cumartesi: İ brahim' Ieri bulamadım, İ smai l ' e Edige'ye Yusuf' un durumunu anlatmaları, vize gönderilmek üzere ona yolladığı mektup hakkında kendisine bir şey yazmamasını acele bildirmelerini söyledim. 1 4 Temmuz 1 957 Pazar: B izimkilerin Nuri Demirağ'ın korusunda toplantıları var. Gitmekte tereddüt ediyorum. Sağlığımı heyecanla sarsmamaklığım hakkında etrafım ı srar ediyor. Toplantıya gitti m. Şevki Bektöre kardeşimiz de gelmişti . Nuri Demirağ da geldi. Topluluğa birkaç söz söylemesini rica ettim. Doktor Reşit halka bunu bildirdi . Heyecanla teessürle hatıralarından birkaç misal vererek konuşmasıyla halkımızdan bazılarının gözyaşları dökmelerine tesir etti. B irli kten biriyle i ki dakika kaytarma oynadık. 1 5 Temmuz 1 957 Pazartesi : Ben de Müstecip' Jerdeki toplantıya gittim. 5.30'dan 7.30'a kadar orada kaldım; Müstecip' le döndük. Yeni Merkez ve

1 54

Cafer Sewlahmet Kırımer'iıı Giiııliiğü

çalı şmalan canlandırmak, Müzakere iyi cereyan etti.

neşriyat

i şine

önem

vermek.

16 Temmuz 1 957 Sal ı : Maliye vekili yle görüşmem hususunda İsmai l ' e telefon ettim. İbrahi m'le telefonla görüştüm. Benim Pilsudski hakkındaki yazı mın Türkçe ' sini Selim arayacak. 1 8 Temmuz 1 957 Perşembe: İsmai l ' le telefonla görüştüm, Mal iye Vekilinin B aşbakanla çok meşgul olduğundan görüşmenin teahhura uğraya geldiğini söyledi. 19 Temmuz 1 957 Cuma: Müstecip telefon etti . Vahap Beyin Mecit Beyle görüştüklerinden ve kendisinin Münih'e davet edil mesini temine çalı şacaklanndan bahsetti. Ben de Edige' yle mutabık kalarak hareket etmeleri hususunda konuşmasını söyledim. Vahap Beye benim İ l mi Şura'ya seçilmem hakkında söyledim; Mirza B ala'ya selamlanmı ve arada sırada mektuplannı beklediğimi bi ldirmesini rica ettim. İ smai l ' le telefonla konuştum. Hasan Polatkan' dan benim Londra'ya da geçmem lazım geldiği buna binaen dövizimi biraz daha fazlaca rica ettiğimi bildirmesini söyledim. 20 Temmuz 1 957 Cumartesi : Gece Müstecip'lere gittik. Abdul lah ' ın vaziyetinden Mecit ve Vahap Beylerin Almanya' ya gitmelerinden ve bizim Edige' yle kızmadan görüşeceklerinden bahsettik. Benim Hasan Polatkan Beyi bizzat ve acele görmem hususunda Müstecip ısrar etti. 24 Temmuz 1 957 Carsamba: Sabah erken Müstecip'e gittim ve kendisini alarak İ stanbul ' a indik. İsmail, Müstecip, Abdul lah, Selim' le Edige'den gelen

Cafer Se\'dalımeı Kırımer'in Günlüğii

1 55

mektubu ve Yusuf un mektubunu okuduk. (B izi mkilerin resmen davet edi lmemiş olmaları ) cümlesinden faydalanarak bunu prensip meselesi yaparak gi tmeme karan verdiği mizi ileri sürmelerini tavsiye ettim. Saat üç buçukta Di van Otel i ' ne gittim. Said, Vahap, Selim, Ali, Nurullah Beylerle buluştuk. Bizim İsmai l ve Müstecip de geldiler. Enstitü müdürü saat I ' de geldi. Meselelerimiz ve Türkiye ' deki durumumuz hakkında kendisine i zahat verdim. Hususi ol arak da kendisine Edige' ni n durumunu takviye etmesini ve Yusuf un Arapça mecmuanın başına getiri lmesini, Kuniholm' le bu hususta temasa geçilmesini rica ettim. 25 Temmuz 1 957 Perşembe: İsmai l ' le Hasan Polatkan Beye yazılacak mektubum 09 hakkında telefon la konuştum. Cengiz' i 2 neşriyat göndererek bize bağlanmasını temi n etmemiz hakkında ve Selim, Sabri ' ye ve diğer konuşmalarımız hakkında malumat vermemiz hususunda düşüncelerimi söyledim. Edige'yi kırmadan Enstitü müdürüyle görüşmeleri hususunda ve Yusuf hakkındaki söylediklerimi bildirmesini söyledim. Müstecip' le buluşarak yazacaklar. Saat dörtte İ smai l ' i n bürosundan Müstecip ' i n yarın ineceğini öğrendim. 26 Temmuz 1 957 Cuma: Müstecip ' le tel efonla konuştum. Sabri ve Selim'in Amerikalıyla olan goruşmemızı anlatmasını, bu suretle arkadaşl arın işle alakalarının kuvvetlendirileceğini söyledim. 29 Temmuz 1 957 Pazartesi : Hilton' la görüştüm; Osman Kocaoğl u' n u n Pakistan' dan buraya gelmek istediği ni ve bu hususta ne düşündüğümü sordu. Burada kendisini teminin çok zor olacağını, bu hususta biraz tetkikten sonra daha esaslı cevap vereceğimi söyledim. �09

Cengiz Dağcı

Cafer Sevdahmet Kırımer'iıı Günlüğü

1 56

Naci Beyle goruşmegı düşü nüyorum; onun da kendisine teveccü hü olmadığından bir şey yapılabileceğini ummuyorum. 3 1 Temmuz 1 957 Çarşamba: Mecit Bey Almanya'dan geldi. Öğleden sonra bana gelerek orada olup geçenlerden bahsetti. Para mevki bizimkilerin Amerikalı lara fazla mümaşat (gösteri) etmelerine ve milli' merkezleri hiçe saymalarına sebep olduğunu teessürle anlattı . 1 Ağustos 1 957 Perşembe: Naci Beyle telefonla görüştüm, Cumartesi görüşeceğiz; sabah telefon edeceği m. B izim Hasan telefon etti, Eskişehir seyahatlerinin çok iyi geçtiğini; l .500 ' den fazl a seyirci olduğunu, benim telgrafımı gece geç vaki t aldıklarını söyledi . . Kendisine Mazalı kısmıyla barışmaları hakkında söyledim. 3 Ağustos 1 957 Cumartesi : Naci Beye erkenden telefon ettim, görüşmemiz Pazartesi sabahına kaldı. Edige'ye yazdım ve şu ricalarda bulundum: 1 - Her ne kadar Mecit Bey ora durumu hakkında malumat verdiyse de yapılanlar, yapılmayanlar hakkında bir raporla vaziyeti bildirmesi, 2 - Yaz tatilini nerede geçirecekse bana adresini bildirmesi, 3- Yusuf' un kurtarıl ması için onun üniversiteye alı nmasının temini, 4- Kuniholm' ün bu seyahatinin bizim meseleler bakımından mühim olacağından onu görebi lmesi; olamadığı takdirde bize bildirmesi ve Yusuf kardeşimizin Arapça mecmuanın başına getirilmesini benim kendisinden beklediğimi bildirmesi. Zaten kendisine bu hususta yazmıştım ve yardım vaadini almı ştım. Yusuf' un vesikalarını da leffen gönderdim. Seyahatimin geciktiğini ve i leride vaziyet anlaşılınca yazacağımı kaydettim.

Cafer Sevdahmeı Kırınıer'in Günlüğü

1 57

5 Ağustos l 957 Pazartesi : Öğleden sonra Mecit, Said Şamil , Azeri Ali Beyler geldi ler. Ameri kan-Rus münasebatı, Jukov-Eisenhower münasebetleri, Rus milletçil iği hususunda söyledim ve yazdıklarımı hatırlattım. Bu durumda ve mali, iktisadi zorluklar önünde Ruslarla şu veya bu şekilde ve anlaşmağa doğru gidi lmesi ihtimal ini gördüğümü söyledim. B ize Amerikalıların hariçte faaliyete yardım etmeleri lazım geldiğini, bunu sağlamağa çalışmamızın doğru olacağı mütalaasında bulundum. Sabah İ stanbul ' a i ndim. Naci Beye uğradım, Ziya Bey de oradaydı . Durumumuzun ağırlığı hakkında Rus gelişmesi hususundaki düşüncelerimi söyledim. 6 Ağustos l 957 Sal ı : Suadiye Kahvesi ' nde Osman Canbek Beyle buluştuk. Hidayet hakkında fikrimi sordu . Umumi vaziyet, Rusya' nın gelişmesi ve açıl ması düşünülen Enstitü hakkında fi kirlerimi söyledim. Amerikalıların komünizme karşı aldıkları vaziyetin Rus emperyalizmine karşı sarih olmadığını i zah ettim. 8 Ağustos l 957 Perşembe: İ stanbul ' a i ndim; Naci Beyi ziyarete gittim. Ahmet Salih Beye benim Avrupa seyahatim hakkında ve döviz veri lmesi hususunda konuşacak. Hasan Polatkan Beye yaptığım müracaatı ve neticesiz kaldığını anlattım. Teşkilatın başına geçmesi lüzumu hakkında söyledim. B azı şartlan olduğunu anlattı . Müstecip telefonla Türk Cephesi ' ni n B aşvekili görmek istediğini söyledi, ben de bunun neticesiz kalacağını söyledim. Doğru bulmadım.

1 58

Cafer Sevdahınet Kırımer'in Gıinliiğıi l l Ağustos 1 957 Pazar:

Nurul lah Bey geldi , Mecit Beyin bazı arkadaşlarına izahat vermeği, Müni h seyahatini kendi tavsiyesiyle aydınlatmağı kabul ettiğini söyledi. 1 5 Ağustos 1 957 Perşembe: Mustafa Vekilll Bey telefon etti; birkaç gün için gelmiş; telefon ederek gelecek. 1 6 Ağustos 1 957 Cuma: Naci Bey telefon etti. Ahmet Sal ih Beye mektup yazmamış; bugünlerde geleceğinden konuşmayı tercih etmiş. Başvekille göıiişmesinin uzamasından müteessir. Müstecip telefon ederek Almanya'dan avdet etmiş olan Vahap Beyin söylediklerini anlattı. Edige' ni n müzakerelere iştirak etmediğini anlattı . 1 7 Ağustos 1 957 Cumartesi : Dönüşte Rauf Orbay' a tesadüf ettik. Abdü lhalik Be/ 1 0 rahatsızmış. Ona gidiyordu. Almanya'da B adneuheim ' a Fuat 1 Paşayla2 1 gidip gel mişler, fevkalade memnun. 2 ıo

211

Mustafa Abdülhalik Renda (Yanya, 1 3 . 12. 1 88 1 -İstanbul, 0 1 . IO. 1957), 1 903 yılında Mekteb-i Mülkiye'yi bitirdi. Mesleğe öğretmenlikle başladı. Kaymakamlık ve mutasamflıktan sonra Bitlis, Kastamonu ve Halep' te valilik yaptı. 1 9 1 7 ' de dahiliye Nezareti müsteşarı oldu. Malta'ya sürüldü. 1 922'de Konya valili, 1 923- 1 946 yıllan arasında Çankırı mebusluğu yaptı. 1 923- 1 924 arasında maliye, Milli Müdafaa, Bahriye ve Nafia Vekilliklerinde bulundu. 1 935'te seçildiği TBMM başkanlığını 1 946 yılına kadar sürdürdü. Ali Fuat Cebesoy (İstanbul, 1 882- İstanbul, l ü .0 1 . 1 968), TBMM'nin ilk Nafia Vekili İsmail Fazıl Paşa' nın oğludur. l 899'da girdiği Harbiye Mektebi ' nde Mustafa Kemal' le birlikte okudu. 1 905'te kurmay yüzbaşı olarak orduya katıldı. Mustafa Kemal'in Amasya Taınimi'ni imzalayanlar arasında yeraldı. 09.09. 1 9 1 9'da Sivas Kongresi kararıyla Batı Anadolu Umum Kuvayı Milliye komutanlığına getirildi. 13. 12. 1 922'de TBMM'nin ikinci başkanlığına seçildi. 30 Ekim l 924'te 2. Ordu Müfettişliğinden

Cafer Sevdalımeı Kırımer'i11 Giiıılüğii

1 59

l 8 Ağustos l 957 Pazar: Öğleden sonra Mustafa Vekilli, Reşit Rahmeti', Rabia Hanım geldiler. Reşit Beyler Almanya' ya gidiyorlar. Badneuheim'a da uğrayacak. Mustafa Bey Amerikalı lardan ziyade Rusya' nın iç gelişmesinden ümitli. Görüşü doğrudur. Benim Cumhuriyet' teki Jukov hakkındaki makalemi görmemi ş. 2 1 Ağustos 1 957 Çarşamba: Yedide döndüğümde evde Eskişehir' den bizim Emin Bektöre ' yi, refikası ve çocukları n ı buldum. Emin Eskişehir'de yapılmış olan müsamereyi anlattı bir daha kendisine candan teşekkür ettim. 23 Ağustos 1 957 Cuma: Gece Hüseyin Naili' Kubalı ' lara gittik. Medeni' Kanun hakkındaki toplantıdan ve yazdığı rapordan bahsettik. 24 Ağustos 1 957 Cumartesi : Naci Beyi aradım, gelmemiş. 25 Ağustos 1 957 Pazar: Hüseyin Nai li' Beyler geldiler. Akşam 8.30'da Mecit Beyle Kemal Lokman Bey geldiler. İ şlerden, Sovyet-Amerika münasebetleri nden, Amerikal ıların Ruslara önem vermesinden, işlerimizin durumundan ve geleceğinden bahsetti k. Yeni kadro hazırlamamızdan ve Amerikalıların mütereddit durumlarına rağmen emperyalizmin yıkıl mağa mahkum olduğundan er geç Rusya ' n ı n çökeceğinden konuştuk.

ayrılarak meclise döndü. Cumhuriyet döneminin ilk muhalefet partısı Terakkiperver Cumhuriyet Partisi'ni kurdu. Partinin kapatılmasından sonra uzak kaldığı meclise 1 933 yılında bağımsız milletvekili olarak döndü . Bakanlık v e TBMM başkanlığı yaptı. 1 950-1957 yıllan arasında Demokrat Parti listesinden bağımsız milletvekili oldu. Hatıra kitapları bulunmaktadır.

Cafer Sevdalııııeı Kırımer'iıı Günlüğü

1 60

26 Ağustos 1 957 Pazartesi : Naci Beye telefon ettim. Ahmet Salih Beyle görüşmüşse de benim meseleyi açamamış. Mektup yazacağını söyledi. Şevki Bektöre hanımıyla geldi. Hüseyin Cahit Beyin komünizme karşı yaptıklarını anlattım. 29 Ağustos 1 957 Perşembe: Naci Beyle telefonla görüştüm, yeni bir şey söylemedi, benim meseleye temas etmedi. Londra'dan mebus B lumer White telefon etti. B irkaç gündür İ stanbul ' daymış. Kanl ıca' da kalıyormuş. Cumartesi, pazar telefon ederek hanımıyla bize gelecekler. B aczkowski 'den mektup aldım. Amerikalı bir araştırmacının Londra' da Türklük hakkında neşrettiği ve benden bahseden eseri gönderdiğini bildiriyor. 3 1 Ağustos 1 957 Cumartesi : B lumer White refi kasıyla geldi v e beni kuracakları yuvalarında misafir kalmağa davet etti; çok mütehassis oldum. 3 Eyl ül 1 957 Sal ı : İ stanbul ' a i ndim, Müstecip' l e görüştüm, Hasan v e diğer bir hemşeri de orda idi ler. Hemşerilerimizin bana bağlılıklarından bahsettiler. Saat 5 . 30'da B lumer White ve refikasıyla Le Bon pastanesinde oturduk. 5 Eylül 1 957 Perşembe: İbrahim gelmiş, telefon etti, yarın sabah gelecek. 6 Eylül 1 957 Cuma: Gaspıralı hakkında Ankara'da vereceğim konferans ıçın notlar hazırlaması hakkında İbrahim' le konuştuk. 7 Eyl ül 1 957 Cumartesi: İ brahim' le telefonla konuştum. Pazartesi veya Salı sabahı notları getirecek.

Cafer Sevdahmet Kırımer'in Giinliiğii

161

9 Eyi ül 1 957 Pazartesi : İ brahim'e telefon ettim, geldi. Namıma gönderilecek yazıyı gözden geçirdik, mektup suretini tesbit ettik. İbrahim gittikten sonra cemiyetin davetiyelerini ve benim geleceğim hakkındaki yazıyı aldım, sarsıldım. Nihayet İbrahim' e gitmeyeceğimi bir daha teyit ettim. Ve Hamdullah Suphi Beye hitaben bu toplantıda onun bizim boşluğumuzu dolduracağını bildirerek yazdım. 10 Eylül 1 957 Sal ı : Bedriye geldi; Rusya' d a surgune gönderil miş Kı rımlıların yakında yurda iade edilecekleri hakkında Türkistan' daki hemşerilerimizden haber aldığını duyduğunu bildirdi . 1 1 Eylül 1 957 Çarşamba: Naci B eyle telefonla görüştüm, Ahmet Salih Beyin � 1 2 başka bir vazifeye geçtiğini , kendisinin de B aşvekille görüşmek için hala i ntizarda olduğunu söyledi. B izim Ahmet Tetikçi Ankara' dan geldi. Kendisini çok zayıflamış buldum, müteessir oldum. Hamide Bektöre Hanım telefon etmiş, bulunamadım, hep bekledim, bir daha telefon etmedi . Müstecip telefon etti yanındaki misafiriyle telefonla beni görüştürdü. 1 2 Eylül 1 957 Perşembe: İ smai l , İ brahim telefon ettiler, gönlümü rahatlandırmağa çalıştı lar. İ smail benim kendilerine yaptığım tesir hakkında çok samimi sözler söyledi.

212

Ahmet Salih Korur ( 1 905- 1 982), 1 925 yılında Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü'nde memuriyete başlamıştır. Memuriyette iken Ankara Hukuk Fakültesi ' ni bitirmiştir. 1 950 seçimlerinden sonra Başbakanlık Müsteşarlığı ' na getirilmiştir. Müsteşarlık görevinde iken üç ay Milli Emniyet Hizmetleri Reisliği' ne vekalet etmiştir.

1 62

Cafer Sevdahmeı Kırımer'in Giinliiğii

1 3 Eyl ül 1 957 Cuma: Şevki Bektöre geldi. Ankara'ya gidemediğimden duyduğum ıztırabı anlattım, müteessir oldu; o kadar üzül memekliğimi söyledi. Ben de kendisine bu konuşmamda Cemaleddin Efgani ile Gaspıralı ' yı mevzu-u bahs edeceğimi söyledim ve bu hususta yazdığım bir sahifelik bir yazıyı kendisine verdim. 1 8 Eylü l 1 957 Çarşamba: Edige'ye uzunca mektup yazdım, Yusuf meselesine ciddi alaka göstermesinden memnun olduğumu, arkadaşlarla olan ihtilafta Merkez meselesine önem vermemesinin birinci planda geldiğinden, Enstitü ve Paris B loku meselesinde Rus emperyalizmine karşı Amerikalı l ar vaziyet almamalarına rağmen diğer mil letlerin bir cephe haline gelmiş olmalarının manasının büyüklüğünden bahsettim ve benim mesele hakkında Avrupa'ya gittiğim takdirde bana ne kadar yardımda bulunabileceğini sordum'. 1 9 Eylü l 1 957 Perşembe:

İ stanbul ' a indim; Müstecip' lerde Ali Ekber 1 3 ve Kocaoğlu Osman Beylerle214 Kınmlı Hasan ve arkadaşlarıyla görüştüm.

213

214

Ali Ekber Topçubaşı, Milli Azerbaycan Cumhuriyeti döneminde Meclis Başkanı olan Ali Merdan Topçubaşı'nın oğludur. Paıis Barış Konferansı' na gönderilen Azerbaycan heyetinde babasının yanında katip olarak görevlendirilmiştir. Babasının ölümünden sonra Fransa'da yaşamış ve Kmmer ile haberleşmeye devam etmiştir. Osman Kocaoğlu ( 1 878-İstanbul, 28.07 . 1 968), Özbekistan'da Fergana'nın Oş şehrinde dünyaya gelmiştir. Ailesi ile birlikte gittiği Buhara'da özel eğitim almıştır. Yeni usul mektepleri tetkik etmek üzere İstanbul'a gelmiştir. Buhara'da cedit mektepleri açmıştır. Buhara Halk Cumhuriyeti ' nde önce Maliye Bakanı olmuş, yapılan kurultay sonucunda Cumhurbaşkanı seçilmiştir. Sovyetlerin egemenliklerini genişletmeleri üzerine önce Afganistan'a sonra Türkiye'ye geldi. Birleşmiş Milletler teşkilatının görevlisi olarak bir müddet Pakistan'da görev yapmıştır.

Cııfer Sevdalınıeı Kırımer' in Giinlüğii

1 63

Ali Ekber'e i limden ayrılmamasını, babasının hatıraları nı neşretmesini acele olarak da Amerikal ı lara tele aldırarak Hoower Kütüphanesi ' ne21 5 göndertmesi ni söyledim. Osman Bey hep aynı düşüncelerde, daha ziyade hayali, realiteye işleri c iddi düşünme ve tutmağa doğru bir gelişmeye varamamı ş. Selim' le vapura geldik. Öğlede eve döndüm. 2 1 Eylül 1 957 Cu martesi : Sabah Şevki B ektöre'ye Moda'ya gıttım. Ankara seyahatinden, Gaspıralı hakkı ndaki konferansın çok güzel geçtiğinden benim gönderdiğim yazı nın okunduğundan, benim rahatsızlığımdan bahsettiğini söyledi. Osman Canbek Bey refikasıyla geldi. Buralarda mü lk almak istediklerinden ve boşuna bizde kiracı olmak istemediklerinden bahsetti. 24 Eylü 1 1 957 Sal ı : Saadet' le Tahir Bey geldiler. Tahir Bey Münih seyahatini, Edige ' nin durumunu ve bütün cephenin aksaklığını anlattı. Saadet de Almanya ve Finlandiya hakkında malumat verdi. 25 Eylül 1 957 Çarşamba: Hanife ' yle Reşit Rahmeti Beylere gitmek üzere İ stanbul 'a indik. Sabah Müstecip' lere uğradık. Hali l İ nalcık geldi , onunla da dertleştik. Kırım Mecmuası hakkındaki endişelerimden bahsetti m. Teşekkür etti. Reşit Rahmeti Beyle Almanya seyahatleri, Müni h ' teki bizim durum ve benim seyahat meselemi konuştuk. Yardıma, yani mektup yazmağa gelmedi.

'15

Hoower Kütüphanesi, A.B.D.'deki Stanford Üniversitesi, "Hoower Savaş, Devrim ve Barış Enstitüsü" adını taşımaktadır. Kütüphane, bilhassa süreli yayınlar bakımından Sovyet öncesi Rusya Türklüğü hakkında ender koleksiyonları ihtiva etmektedir.

1 64

Cafer Sevdalımet Kınmer'in Günlüğü

26 Eylül 1 957 Perşembe: Öğleden sonra Cemi l Beye uğradım. Amerikalılar, bilhassa bizim teşki latların aksaklı kları ve memleket ve halkı hakkında dertleştik. Kemal Beylere uğradı m. Onu da çok bedbin buldum. 27 Eylü l 1 957 Cuma: Müstecip' le, Hamdi' yle telefonla görüştüm. Sabah Osman Beye uğradım, memleket dertlerinden Suriye durumundan konuştuk. Basit esnaftan bir adam ol masına rağmen zekasını muntazam işletmesi ve netice çı karmasını bildiği nden meseleleri iyi kavrıyor. 28 Eylül 1 957 Cu martesi : Şevket' lere gittim. Öğleden sonra Ö mer Beye gitti m. Ankara ' da durum hakkında, seçimler hususunda, bilhassa Suriye vaziyeti için neler düşünüldüğünü sordum. Sarih bir cevap alamadım. O da müteessir. 1 Ekim 1 957 Sal:: Naci Beyle telefonla Suriye' de Bolşevi kleri n silah yığmalarından maksatları nın onları bizim şark vilayetlerine kaçırarak Kürtleri aleyhimizde tahrik olduğunu, Suriye ' nin müdafaasına azmetmiş olmalarını ilanları da bunu teşhise matuf bulunduğunu söyledim ve acele Başvekil i görmeleri nin mahzuru bulunduğunu, bu mese lenin tetkiki hususunda benim harice gitmem lazım geldiğini de münasip gördükleri takdirde söylemeleri ni rica ettim. Müstecip'e telefonla Azerbeycan dergisi nde Mustafa Kurtiyef' in (Berke) makalesini basmaları hakkında Azeri kardeşleri ikaz etmesini söyledim. 3 Ekim 1 957 Perşembe: S abah Müstecip ' le vapurda buluştuk, kendisine Suriye hadiseleri hakkındaki düşüncelerimi söyledim, İsmail ' e de büroda anlattım. İbrahi m ' i kısa gördüm.

Cafer Sevdahmeı Kırımer'in Günlüğü

1 65

Rahmi Beye Suriye, Kürt meseleleri hakkında etrafl ıca anlattım. Tedaviye gitmem hususunda pasaport ve gerekli döviz vermelerini rica ettim. Ahmet Veli Beye geldim. Ona da durumumu anlattım. Edige' nin yardıma mecbur olduğunu söyledi. Naci Beye telefon ederek davet ettik. B aşvekile Suriye hadiseleri hususunda konuştuklarımızı yazmış, okudu. 4 Ekim 1 957 Cuma:

B asın Yayın Müdürü Memduh Tezel Bey� 1 6 telefon etti ve Amerikalı bir gazeteciyle göıii ş memin iyi olacağını söyleyerek kabul etmemi istedi. Saat 6.30'da bize gelen George Gerard 9'a doğru gitti. Konuşmalarımızın mühim kısıml arını not etti. Rusya, mi l letler meselesi bilhassa Türklerin durumu hakkında konuştuk. Ben kendisine komünizmle 1 5 -20 sene evvelinden başlayarak fi kir mücadelesi noktasından ve kongre zabıtları hakkında bilgi verdim. B aczkowski hakkında malumat verdim. Halil İ nalcık ' ı tavsiye ettim. 5 Ekim 1 957 Cumartesi : Sandru' lan yemeğe davet ettik, sabahtan geldiler; beşten sonra gittiler. Çok memnun oldular. Sandru h içbir zaman aradığım kadar samimi olamamı ştı ; fekat burada yal nızlığını 216

Memduh Talat Tezel, 1905 yılında Bulgaristan'ın Şumnu şehrinde doğmuştur. Sofya Üniversitesi'nde yüksek tahsil yapmıştır. 1931 yılında Cumhuriyet gazetesinin B alkanlar muhabiri olarak Sofya'ya gitmiştir. Bu ülkede çalıştığı altı yıl içinde ölümle tehdit edilmiştir. 1 937 yılında dönüşünden itibaren 1 940 yılında Matbuat Umum Mildürlüğü'nde memuriyet girinceye kadar Cumhuriyet gazetesinde çalışmaya devam etmiştir. 1 949 yılında memuriyetten aynlmış, Yatan, Vakit, En Son Dakika gazetelerinde yazı işleri müdürlüğü görevinde bulunmuştur. 1 953 yılında yeniden memuriyete ginniş, Basın-Yayın ve Turizm Genci Müdürlüğü'nün İstanbul biriminde müdürlük ve uzmanlık yapmıştır. Selim Sarper'in Moskova'ya Büyük Elçi tayin edilmesinden sonra, birlikte çalışma talebi üzerine 1 944 sonlarından 1 947 senesi sonlarına kadar Moskova Büyük Elçiliği'nde Ba�ın Ataşe'si olarak çalışmıştır. Çok sayıda yabancı dile vakıf olan Tezel' in "Moskova'dan Geliyorum" isimli bir kitabı bulunmaktadır.

1 66

Cafer Sevdalımet Kırınıer'in Giinliiğii

bilhassa bu hastalık devresinde sözde dostlarından hiç kimsenin kendi sini aramaması beni müteessir ediyordu . Ben de kendisini az çok memnun edebilmiş ol mamızdan çok sevindim. Hüseyin Naill Bey Amerika'dan geldi, telefonla konuştum; çok mütehassis oldu. 6 Ekim 1 957 Pazar: Sabah Hamit Zübeyir kardeşimize refikasının vefatı münasebetiyle teessürleri mi bildirerek yazdım ve eşının kaybından dolayı mukadderata boyun eğme zarureti ni tevekkülle karşılamağa çalı şacağını kaydettim. Hüseyin Naili Beye gittim. Amerika' nı n mamurluğundan bahsetti. Orta mektep Hilmi geldi , konuşmalar bozuldu. 7 Eki m 1 957 Pazartesi : Hidayet' in Mecit Bey aleyhindeki tezvirlerini söyledi. Abdullah Battal Beyin düşerek ayağını çatlattığını ve alçıda olduğunu bildirdi . Tevfik Beyle telefonla görüştüm. Gerek kendisi gerekse Naci Bey, Rahmi Beyle benim seyahatim hakkında görüşecek. 8 Ekim 1 957 Salı: B iraz benim Türkiye' de kurtuluş hareketine iştirakim hususunda malumat verdim. İzmirli Avni B eyle B ostancı' da Kahvede görüştük. 9 Ekim 1 957 Çarşamba: Naci Beyle telefonla görüştüm. Rahmi Beye bana yardım etmesi hususunda tavsiyede bulunduğundan teşekkürlerimi bildirdim. Ankara' ya yazması hususunu muvafık bulmadı. Rahmi Bey telefon etti. 1 00 Lira döviz vereceklerini ve pasaport işini yapacağını söyledi . 1 9 Ekim 1 957 Cumartesi : Hüseyin Cahit Beyin ölümünü okudum, Hüseyin Naili Beye telefon ederek bu hususta görüştüm. Kendisini hürriyet

Cafer Sevdalımeı Kırımer' iıı Günliiğii

1 67

cihadında onun haleflerinden en mühimi tanıdığımdan bunu yaptım. Doktor İ brahi m' den Ankara'dan mektubumun cevabını aldım; müteessir oldum; suallerime ciddi cevap değil temas bile etmemi ş. B adneuheim meselesini bu suretle aydınlatamadım. 24 Ekim l 957 Perşembe: İ stanbu l ' a indim. Rahmi Beye uğradı m, pasaport için istida hazırladık. Dertleştik. Müstecip' lere uğradım. İ şlerimiz hakkında bilhassa neşriyata önem vermeleri hususunda söyledim. Cevat Fehmi Beyi CumJrnriyet idaresinde bulabilmek için 5.30'a kadar beklediysem de bulamadım. Müstecip' le Kadıköy ' üne geldik. Kendi lerine Jordaı ıya2 1 7 hakkında malumat verdim ve İ kinci Harp sonunda bir harp ihtimal ini uzak görerek Bolşeviklere karşı keskin vaziyet al maktan ileriyi tahrikten kaçınarak mi lletini koruma yolunu tuttuğunu anlattım. 8 Kasım 1 957 Cuma: Öğleden sonra Şevki Bektöre geldi. B irlikte İskele Kahvesi ' ne gittik. Rusya' dan ne kadar korkuyla çıktığını anlattı. Belgrat ' ta hastanede gördüğü iyi muameleden şükranla bahsetti ve yurda kavuştuğu anda nasıl Tanrı ' ya şükrettiğini söyledi. Ben de kendisi ne bizim mi l li durumumuz bakımından halimizi yazmasını rica ettim ve Kırım münevverlerinden rahmetle anı lmağa l ayık olanların hayatlarını canlandırmasını rica ettim. 9 Kasım l 957 Cumartesi: Müstecip ' lere gittim. Emin, Ahmet Karakaya da geldiler. Hem sağlığımın bozulması ve hem de bizden bir kadronun tam hazırlanması emeliyle birkaç senedir M i l li Merkezimizi onların idare etmesini di lediğ i mi anlatarak işlerimiz ve yapılması lazım gelenler hakkında düşüncelerimi söyledim ve sağlığım müsaade 217

Nue Jordania, Rusya'da Çarlık idaresinin devrilmesinden sonra kurulan Gürcistan devletinin 1 9 1 8- 192 1 yılları arasında başkanlığını yapmıştır. Menşevik olup muhaceret döneminde milli meselelerle alakasını devam ettirmiştir. Oğlu Recep Jordinia 1 92 1 Paris doğumlu olup Amerika' da denizcilik tarihi profesörüdür.

1 68

Cafer Sevdalınıet Kırımer'iıı Giiıılüğii

ettiği nisbette sonuna kadar kendilerine yardım edeceğimi bildirdim. 29 Kasım 1 957 Cuma: Nurullah Bey geldi . Mecit Beyle görüştüğünden, Müni h ' ten İdil -Ural hakkında bir eser gönderildiğinden, onun tetki kiyle meşgul olduğundan bahsetmiş. Müstecip telefon ederek yine rahmetl i Hasan' ı n Gazi Giray eseriyle İ smail Hikmet ' i n 2 1 8 eserini karşılaştırmalarını ve Hasan ' dan i laveler yapmalarını söyledim. İ smail Hikmet ' i n Kırım kültür tarihi hakkında yazdığı eseri acele Hali l ' e göndererek tetkik ettirmelerini tavsiye ettim. 30 Kasım 1 957 Cumartesi : Decei telefon etti. Avrupa Yunanistan' da tetkiklerde bulunmuş.

seyahatinden

bahsetti,

5 Aralık 1 957 Perşembe: Müstecip telefon etti, bu hafta başından beri işine gelemediğini yüzünde kpn bozulmasından yaralar olduğunu anlattı. 6 Aral ık 1 957 Cuma: İ brahim' le telefonla görüştüm; B ursa' ya gideceğinden bahsetti. Eski Leh Sefiri Mösyö Sokolnıcki ' ye uzun zamandır yazamadığımı izah ederek bu fasılanın bir asırdan fazla

218

İsmail Hakkı Ertaylan (İstanbul, 1 889-08 . 1 2 . 1 967), Galatasaray Lisesi'ni 1 908' de, Mülkiye Mektebi'ni 1 9 1 1 'de bitirdi. Öğretmen olarak başladığı meslekte değişik yerlerde çalıştıktan sonra 1 923-1 927 yıllan arasında Azerbaycan Baku Ü niversitesi'nde Türk ve Batı Edebiyatı profesörlüğü yaptı. İstanbul Ü niversite Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı bölümünde öğretim üyeliğinde bulundu. Kırım Türkleri Yardımlaşma Cemiyeti, "Gazi Geray Han-Hayatı ve Eserleri, İstanbul, 1958" isimli kitabını bastırmıştır.

Cafer Sevdalımeı Kırımer'in Günlüğü

1 69

geldiğini kaydla mektup yazdım. Schaetzel ' in sağlığını merak ettiğimi, bir rüya gördüğümden endişe duyduğumu yazdım. 7 Aral ık 1 957 Cumartesi : Hüseyin Naili B ey geldi. Dünya durumu, Bolşevik Rusya'nın gelişmeleri, iç durumumuz hakkında dertleştik. Chicago' daki Hukukçular Toplantıları ' n ı n layiha ve mukarreratlarının (kararlar) burada basılmaları meselesinde muvaffak olduğunu anlattı . Ben de çok memnun oldum. 8 Aral ık 1 957 Pazar:

Kının Mecmuası'na "Nurlu Kabirler"i 2 1 9 basmaları hakkında mektup yazmak istiyorum. Yarın Müstecip' lerle görüşeceğim. 1 3 Aralı k 1 957 Cuma: Sabah biraz dolaştım. Halil İ nalcık'a ve Eskişehir mebuslarından bizim gençlerden Halil Akkurt220 kardeşime mektup gönderdim. Hal i l ' e fırka içinde demokrasiye taraftar olması ve mi lli meseleleri her şeyin üstünde tanıması, (Misak-ı Milli) meselesi hakkında bazı düşüncelerimi yazdım. Hal i l ' e Kı n ın tarihi hakkında yazdım. 19 Aralık 1 957 Perşembe: Madam Sandru geldi, Sandru ' nun iyi olduğundan manen sıkıntıl ı bul u nduğundan bahsetti ; ısrarla davet etti . Hava soğuk olduğundan çıkamıyorum, bu da beni çok sıkıyor. :ı9

Nurlu Kabir isimli eseri, 1 1 ayn hikayeden meydana gelmektedir. Hikayeler konuları itibariyle Kırım Tarihi ' nin üç ayrı devrini ihtiva etmektedir. Hikayeler Emel dergisinde 1 937- 1 938 yılları arasında neşredilmiştir:Nurlu Kabirler, İstanbul, 199 1 , 1 1 1 s. Emel Türk Kültürünü Araştırma ve Tanıtma Vakfı yayını.

��0

Dr. Halil Akkurt, 1920 yılında Bulgaristan'ın Yama şehrinde doğmuştur. İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi'nden mezun olmuş, dahiliye ihtisası yapmıştır. XI. Dönemde İstanbul Milletvekilliğinde bulunmuştur. Evli ve iki çocuklu sahibidir. Meslektaşı olan eşi ile birlikte 1 963 yılında itibaren uzun süre Almanya' da doktorluk yapmıştır. 1998 yılında vefat etmiştir.

1 70

Cafer Sevdalımeı Kınmer'in Günlüğü

23 Aralık 1 957 Pazartesi : Sabah Sandru ' lara gittik. Sandru' yu daha kederli ve halsiz gördüm. Ahmet Veli Beylere gittik. Kocaoğlu Osman Beye gizli ol arak kendi verdiğini bildirmeksizin dostlar vasıtasıyla i ki yüz elli l ira vermiş, onun aylığını 450 Liraya ç ıkarmışlar. Naci Beyin yeni başkanla olan münasebetlerinden bahsetti. 24 Aralık 1 957 Salı : Sabah Müstecip' Iere gittim. Öğleden sonra Naci Beye uğradım. Yeni Reisle olan münasebetlerini anlattı. Teşki latın dayanması lazım gelen prensipleri tespit ettiğini söyledi. Çok samimi ve alakadar münasebatta bulundu . Eczacı Necdet ' e uğradım. Orada Nai l Paşayla dertleştik. 25 Aralı k 1 957 Çarşamba: 5 .30 Markiz' de Hamdul lah Suphi Bey. Sabah Gazihan 'a gittim. Orada Mehmet Girey' le de görüştüm. Almanya' dakilerin Edige de dahil olmak üzere menfaat düşkünü olduklarından bahsetti. Markiz'de Hamdu l lah Suphi Beyle bir müddet sonra da Şinasi Bey de gelerek üçümüz epeyce dertleştik. Zeki Velidi" nin Türkçülüğü kavramadığı hakkında Şinasi Beyle aynı fikirde olduğumuzu tesbit ettik. Hamdullah Bey İ kinci Dünya Harbinin çıkacağı hakkında bana söylediğini yazıp göndermemi rica etti . 28 Aralı k 1 957 Cumartesi: Necdet Beye vardım; felsefi konferanslarından bahsetti. 30 Aralık 1 957 Pazartesi: Necdet Beyin konferanslarını okudum.

1958

1 73

Ca[er Sewlalımeı Kırınıer'in Giinlüğii

4 Ocak 1 958 Cumartesi : Sabah Sandru ' ya gittim; tamire gelen adam mani oldu.

pek konuşamadık;

radyosunu

6 Ocak 1 958 Pazartesi :

Sadri Beyin refikası Kamile Hanım22 1 geldi. Rahmetli babası ve Sadri Bey hakkında konuştuk. Finlandiya'da Ufa Milll İdaresi hakkında kıymetli materyal bulmuş. Üzerinde çalışarak Sadri Bey hakkında makale yazmağı vaad ettim. Saat beşte Amerika' da Kolombiya . ü ni versitesi' nde çalı şan faal siyasi rol oynayan Nasır Bey geldi. Kahve ve aspirin muadili ilaç getirdi. Kendisine Türkçülük, Türk B irl iği ve Türkiye'nin rolü hakkında düşündüklerimi söyledim. 7 Ocak 1 958 Sal ı : Yusufun bize gönderdiği mecmua B aczkowski ' deymiş. Yann mektup yazdırtarak acele göndermesini rica edeceğim. Osman Canbek Bey geldi. Ahmet Kemal hakkında malumat istedi ve S iste) Lombrazo adlı bir Rus hakkında nerden malumat alabileceğimizi sordu. Ben de kendisine devrin hodbi nliğinin korkunç durumundan bahsettim. Daha mühim mi olarak kurtarabileceğimiz kadannı olsun kurtarmamız lazım geldiğini söyledim ve Amerika' dan gelen Nasır Bey hakkında malumat verdim. 8 Ocak 1 958 Çarşamba: Sabah Necdet Beyde tarih profesörlerinden Memduh Seydol Beyle tanıştım; eski İ ttihatçılardan. Kendisine Türk kültür tarihinin yazılması l üzumunu izah ettim, çok memnun oldu.

221

Sadri Maksudi' nin eşi Kamile Hanım ( 1 892/ 1 893-1973) Tataıistan'ın, altın madeni ocaklarına sahip bulunan zengin Remiev ailesinden Şakir Remiev'in kızıdır. Hk. bk. Bertugan Rcmicvlcr, Liron Hemidullin, Raif Merdanov, Ramil Minnullin, Kazan, 2002.

1 74

Cafer Sewlalımeı Kırımer'in Giinlüğii

Decei ' e gıttım; endişede.

hala

gelmemiş,

hizmetçi

Mukaddes

çok

l O Ocak 1 958 Cuma : Feyzi Beyle eski İttihatçılardan, gizli komiteciler ve Kınmlı Bekir Beyden bahsettik, oğlu Bahriye Miralayı i miş. 16 Ocak 1 958 Perşembe: Ahmet Veli Beye uğradım, Ankara'ya gitmiş. Arslan Beyle sonra da Mahmut Beyle umumi durum hakkında ve cihanın sürüklenmekte olduğu feci durumu konuştuk. İ ttihat ve Terakki devrinden bahsettim; Mahmut Bey çok mütehassis oldu. Naci Beyle telefon la konuştum; Ziya Beyin yeni mevkie geldiğini öğrenerek çok memnun oldum. 17 Ocak 1 958 Cuma: Kocaoğlu Osman Bey bize geldi; kendisiyle dünya durumu, bizim muhaceretimiz ve bil hassa Pakistan hakkında konuştuk. Pakistan hakkında verdiği izahattan çok müteessir oldum, o memleketin ricalinin ciddiyetten mahrum bulunmaları ve İngi lizlerin tuttukları siyasetin isabetsizliği beni çok müteessir etti. Hüseyin Naili Beylere gittik. Vazifesini yapmış huzuruyla, kendi sini rahat buldum. 1 8 Ocak 1 958 Cumartesi : Reşit Rahmeti teşekkürler ettim.

Beyle

telefonla

görüştüm;

alakasına

1 9 Ocak 1 958 Pazar: Doktor Cel il, kayınbiraderiyle geldi; epeyce dertleştik. Haydar Saraç ' ı n Kın m ' a dönmek istediğini teyit etti . 1 9 1 5 ' te

Cafer Sevdahmeı Kırımer 'in Giiı.ılüğii

1 75

Akmescit'te Petrograt caddesinde bir bozacıda kendisine Rusya' nın inkılaba gittiğinden bahsettiğimi hatırlattı. 20 Ocak 1 958 Pazartesi : İ brahim' le telefonla görüştüm, müsamerenin iyi geçtiğinden; Gazi Giray eserı nın basılmasından, benim mukaddeme yazmamdan bahsettim. 2 1 Ocak 1 95 8 Sal ı : Müstecip telefon etti. İ sa Beyi n kendi sine Emin Beyden gelen mektupta Yusuf' u n M ı sır'da vaziyetinin düzeldiğini ve Said B eyle kendisine çok büyük yardımlarda bulunduğunu bildirdiğini yazmış. Bu beni çok sevindirdi. 22 Ocak 1 958 Çarşamba: Gece Müstecip refikasıyla geldi. Şemseddin Günaltay Beyle222 yaptığı uzun görüşmesi, Şimal Türklerinin siyasi çalışmalan, kadro hazırlanması ve saıre hakkında düşündükleri ni sarahatle söylemiş. Şemseddi n Bey hem bu günkü, durumunun hem de muhacerette itimada layık adamın az olmasının müsbet iş yapılmasına mani olduğunu bildirmiş ve gençlerimizi unutmamamıza önem vermemizi tavsiye etmiş. Bolşeviklerin dünya hakimiyetin i ellerine almağa doğru muvaffakiyetle yürüdüklerini ve bunu başaracaklanndan korktuğunu söyledi. Ziya Beye Ankara ' ya mektup gönderdim.

22 2

Şemsettin Günaltay ( 1 883- 1 9. 10. 1961), Yüksek Öğretmen Okulu'nu bitirdi. Lozan Üniversitesi' nde öğrenimine devam etti. Öğretmenlik ve S üleymaniye Medresesi'nde müderrislik yaptı. 1914'te Darülfünun'da Türk Tarihi ve İslam Kavimleri müderrisi oldu. l 9 1 5'te milletvekili seçildi. 1923 - 1 950 yıllan arasında Erzincan milletvekilliğinde bulundu. Bir süre başbakanlık yaptı . 1 94 1 'de Türk Tarihi Kurumu başkanı oldu. 1961 'de senatör seçilmesine rağmen yemin merasimine katılamadan vefat etti.

1 76

Cafer Sevdahnıeı Kırınıer'iıı Günlüğü

23 Ocak 1 958 Perşembe: Bu sabah kıymetli bulduğum Mümtaz Turhan Beyin223 "Kültür Değişmeleri" eseri ni okumakla vakit geçirdim. Merhum Sadri Beyin refikası telefon ederek Sadri Bey için makale yazmamı istedi . Hüseyin Naili Beye gıttım, Osman Bölükbaş ı ' yla224 görüşmesini anlattı . Gazetecilere bu mülakat hakkında söylediklerini tashih ettirmek için bir çok gazete idaresiyle telefonla görüştü. 25 Ocak l 95 8 Cumartesi : Öğleden sonra Niyazi geldi. Bu akşam Ankara'ya dönmeden beni görmek istemiş. Çok mütehassis oldum, biraz da kahve getirdi. Abdullah Kırımcan' ın mektubuna cevap yazamadığımı , Haydar Saraç ' ı n Kınm'a dönme meselesinde vazifesini yaptığı nı, hareketin hem kendisi için ve hem de hemşerilerimiz için doğru olmadığını anlattığını, başka işimizden bir zarar gelemeyeceğini söyledi m. Halil İ nalcık ve Ahmet ' le Kın m Mecmuası hakkında görüşmelerini söyledim. 30 Ocak l 95 8 Perşembe: Müstecip ' le telefonla görüştüm. Ankara'dan Cafer' den Kırım Mecmuası hakkında mektup aldığı mdan bahsettim ve Yusuf' un gönderdiği kitabın geldiğini söyledim. 223

224

Prof. Dr. Mümtaz Turhan, Aslen ErLurumludur. İ stanbul Ü niversitesi Edebiyat Fakültesi Tecrübi Psikoloji Kürsüsü Başkanı iken vefat etmiş 03.0 1 . 1 969 tarihinde İsıanbul'da Zincirlikuyu mezarlığında defnedilmiştir. Kültür Değişmeleri isimli doktora tezi alanında ilk ve önemli bir çalışmadır. Osman Bölükbaşı ( 1 9 1 3-06.02.2002), Fransa'da matematik tahsili yaptı. Dönüşünde Kandilli Rasathanesi ve liselerde öğretmen olarak çalıştı. 1 946'da DP'ye katıldı. 1 948'dc Millet Partisi'nin kurucuları arasında yeraldı. 1 950'de Kırşehir milletvekili seçildi. Sert muhalefeti yüzünden partisi kapatıldı, kendisi tutuklanmasına rağmen 1960 yılına kadar milletvekilliğini sürdürdü. 1 961 'de yeniden Meclis'e girdi, siyaseti 1973 tarihinde bıraktı.

Cafer Sevdalımet Kırımer 'in Giinliiğü

1 77

2 Şubat 1 958 Pazar: Hüseyin Nai li Beye gıttım. Vekalet emrine alınması münasebetiyle orada hukuk profesörleri ve doçentlerle biraderleriyle tanıştım. 5 Şubat 1 958 Carsamba: Abdullah Soysal geldi; bizde kaldı. Abdul lah işlerinden memnun, geleceğinden ümitli. Arkadaşlara bakışı da daha samimi. Az da olsa soğukluk bitmiş. Kının Mecmuası ' nı tutmamız fikrinde. 7 Şubat 1 95 8 Cuma: Öğleden İ brahim' lere İ brahim'e gıttım. sonra Baczkowski' ye ve Kının Mecmuası' ndan Cafer' e mektup yazdırdım. Osman Canbek Beyle görüştüm. Ziya Beye benim enstitü hakkındaki yazılarımı verdim. Kopyasını aldıktan sonra iade edecek. 8 Şubat 1 958 Cumartesi : Dünya durumu hakkında bazı düşüncelerimi ona söyledim. 1 0 Şubat 1 958 Pazartesi : Vapurda Nuri Berköz Paşayla225 buluştuk. Çok samimi dertleştik. 1 1 Şubat 1 95 8 Salı: Öğleden sonra Hüseyin Naili Beye gittim. Babanzade Şükrü Bey226 ile tanıştım. Hüseyin Beyle görüşemedik. 225

226

Nuri Berköz. İstanbul'da 1 896 tarihinde doğmuştur. Korgeneral rütbesinde iken Jandarma Genel Komutanlığı yapmıştır. Orgeneral rütbesinde Kara Kuvvetleri Komutanlığı yapmış, emekli olduktan sonra siyasete girmiş 1 957 seçimlerinde DP'den Tekirdağ milletvekili seçilmiştir. Evli ve iki çocuk sahibi idi. Ord. Prof. Dr. Şükrü Baban, Babanzade ailesinden olup Kürt Teali Cemiyeti'nin il. Başkanı Zihni Paşa'nın oğludur. Gazeteci ve Kültür Bakanlığı yapan Cihad Baban'ın amcasıdır. Fransa'da Paris'te Siyasal

Cafer Sevdalımeı Kırımer 'in Giiııliiğü

1 78

1 2 Şubat 1 95 8 Çarşamba: Mecit Beye gittim. Etrafındakilerden çok şikayet etti. Umumi durum hakkında konuştuk. 1 8 Şubat 1 95 8 Sal ı : Nuru llah Beye gittim. Vaktiyle Türkistan'a giderek ilkokul açtığından ve Türkistanlı lann mi lli imanı bulmalanna çalıştığından, Türkistan' m m durumundan bahsetti. 19 Şubat 1 95 8 Çarşamba: Nuri Berköz Paşa geleceğinden bazı çaylık bisküviler almak için gittim. Perihan Hanım geldi. Paşa geldiğinde o da bizdeydi, gitmedi; görüşmemize bir derece mani oldu. Paşa çok samimi, candan alaka gösterdi, sağlığım hakkında tavsiyelerde bulundu. Eski günleri hatırladık; ı srarla davet etti. 20 Şubat 1 95 8 Perşembe: Müstecip, İbrahi m'le görüştüm; kendilerine Ankara'ya yazarak mebus Halil Beyin benim mektubumu alıp almadıklannı sonnalannı, Ankara'ya v armamdan sonra muhabereyi tanzim etmelerini, iki cemiyetin birleşmesinin sağlanmasını ve bu suretle cemiyetin toplanma ve çalı şma yerine kavuşmasını kaçınnamalannı söyledim. İ brahim memnun. Hanife' yle Yusuf'a çok müteessir olduk. Edige ' nin durumunun bozukl uğu hakkında Mirza B ala malumat vermiş. 2 1 Şubat 1 95 8 Cuma: l 0.30'a kadar konuştuk. Bizim kadronun kalmasından duyduğum ıztırablan anlattım.

işten

uzak

Bilgiler Fakültesi ' ni bitirmiştir. Dönüşte bir müddet Hariciye Vekaleti'nde çalışmıştır. Mülkiye Mektebi İsıanbul'da iken bir süre müdürlüğünü yapmış, İktisat Fakültesi' nde öğretim üyesi olarak görev yapnuş uzun yıllar Tercüman gazetesinde dış politika yazıları kaleme almıştır. Uzun süren rahatsızlıktan sonra O 1 .02. 1980' de vefat etmiştir.

Cafer Senlıılımeı Kırııner 'in Güıılii<;ii

l 7'J

23 Şubat 1 958 Pazar:

Saat 5 . 30'da Reşit Rahmeti, doktor İ brahim Veli Bey227 Ankara' dan ve Rabia Hanım geldi ler; bir i ki saat muhabbet ettik. Hastal ıklardan, mim meselelerimizden, eski günlerimizden, Almanya' da Badneuheim tedavi lerinden bahsettik. 24 Şubat 1 95 8 Pazartesi : Gece Hüseyin Naili Beylere gittik; 10.30'a kadar oturduk. Kendisine gelen takdirkar mektupl ardan bahsetti . Hayat muzayakası na uğrayacağı ihtimal inden metanetle bahsetti. 25 Şubat 1 95 8 Salı: Öğleden sonra Moda' ya Şevki Bektöre' lere gittim. 27 Şubat 1 95 8 Perşembe: Selim geldi ve bizde kaldı. Hastalığından, hastanelerden bahsetti. Sağl ığı hamdolsun daha iyi. Umumi meselelerden, benim vesikaların kaybolmasından, hatıralarımı yazamadığımdan teessürle konuştuk. 5 Mart l 958 Çarşamba: İstanbul ' a gittim. M üstecip, İ brahim meşgul olduklarından onlarda kalamadım. Naci beye uğradı m, bulamadım. Öğle yemegıne Ha:ndi' lere gittim. Hamdi Amerikan Yardım Heyeti'nin reisiyle tanı ştığını söyledi. Kansı Rus imiş. Amerika ve Avrupa devletlerinin ekserisinde mühim adamlardan bazıları hep Ruslarla evli. B u büyük bir mana taşımaktadır. Öğleden sonra Şakir' )ere gittim. Hanife'yle buluştuk. Birlikte Kema l ' lere gitti k. "7

Prof. Dr. İbrahim Veli Odar ( 1 899- 1975), Ural dağlarının doğusunda bulunan Kızıl yar kasabasında doğmuşıur. 1 9 1 7 ' de Rus lisesini ıamamladıkıan sonra ııp ıahsilini Almanya' da yapmışıır. Tahsilini biıiıip bir müddei Mançurya'da çalışmış ve şartların olumsuzlaşması üzerine Türkiye'ye gelmiş, Ankara Üniversiıesi Tıp Fakülıesi'nde Anaıomi kürsüsünde öğreıim üyeliğinde bulunmuşıur. Odar'ın şahsi meselelerinin halli için zaman zaman Kırımer'e başvurduğu bilinmekıedir.

1 80

Cafer Sewlalımet Kırımer'i11 Günlüğü

6 Mart l 958 Perşembe: Sabah Sandru ' ya gitti m, Hanife de geldi, gecikti, çıktık. Sandru ' nun Fransa' ya gitmesini çok tt>şvik ettim. Öğleden sonra Divan Pastanesi ' nde Hariciyecilerimizden Behçet Beyle buluştuk. 9 Mart l 958 Pazar: Öğleden sonra Fatma ' l ara gıttı m. Onların ev sahipleri de geldi, birlikte çay içtik, memleketin iktisadi durumu hakkında konuştuk. Prati k işte çalışanlar hem vaziyeti daha iyi tesbit ve hem de neticeleri daha iyi kestiriyorlar. I O Mart 1 958 Pazartesi : Öğleden sonra Müstecip'e telefon ettim; Abdullah, Hamdi orada i mişler, Romanyalı Hamdi , Decei hakkında bir malumatım olup olmadığını sormuş ve Romenler arasında endişe olduğunu söylemiş. Gazi Han ' a telefon ettim; bulamadım. Naci Beyle görüştüm; lazım gelenlerden malumat edinmeye çalışacak. 1 7 Mart 1 95 8 Pazartesi: Müstecip' lere telefon ettim. Edige'den mektup gelmiş, bana ve kendilerine etraflı yazacağını vaadediyormuş. Kendisine iltifatlı, okşayarak yazmalarını, Yusuf işinin hal ledildiğini ve kendisine yazmamasını bildirmelerini söyledim. Kültür Cemiyetinin yine birleşme kararına gelemediğini söylediler. Ben de muhalif alanlan harekete getirmeleri hakkında doktor Reşit, Orhan ve diğerleriyle konuşmalarını ve birleşme taraftarlarını harekete getirmelerini söyledim. 22 Mart l 958 Cu martesi: Cumhuriyet gazetesinde Decei' nin kaçırıldığı haberini okuyarak müteessir oldum. Şaşkına döndüm. Orada Özdemiroğlu Ragıp Beyin ölümü haberini aldım. Kurtulmuş olmasına rağmen çok sarsıldım. B ugün de müteaddit def al ar

181

Cafer Sevdahmeı Kırınıer'in Günlüğü

Sandru ' ya telefon ettim; i htimal ler beni sarstı .

cevap

alamadığı mdan

hep

fena

23 Mart 1 958 Pazar: Sandru ' ların telefonları bozukmuş; nihayet konuşabildim ve rahatladım. Gece Hüseyin Kubalı B eye gittim. Orada doktor İbrahim Beyle228 buluştuk. Hürriyet Partisi ' ni n durumunu izah etti. Bence İ brahim B eyin biraz daha sabırlı ve dinlemeyi bilmesi lazım. Münevverlerden ziyade halka güveniyor. Halbuki onların partilerinin görüş ve kanaatlerini halkın benimsemesi daha uzak ihtimal . Demokrat Parti ile anlaşarak onları itidalde tutabileceklerini ümit ediyor. 26 M art 1 958 Çarşamba: Akşam Selim geldi; Ankara seyahatini anlattı. Kırım Mecmuasını çıkaranlarla anlaşılamayacağını, Ankara'daki arkadaşların teşebbüslerinin netice vermediğini söyledi. Benim Avrupa seyahatim hususunda hasta raporu almamın daha karlı olacağını anlattı . Saat onu geçeye kadar konuştuk. 27 M art 1 958 Perşembe: Selim, sabah erkenden gitmiş; görüşemedik. 28 Mart 1 95 8 Cuma: Gece Müstecip, refikası ve kızıyla geldi ler. 1 0.30'a kadar oturdular; h ususi işlerimizden, mi l li gelişme ve sarsıntılardan konuştuk.

228

Dr. İ brahim Öktem, Demokrat Partisi'den milletvekili seçilmiş, parti yönetimine muhalefet eden arkadaşlarıyla birlikte istifa ederek Hürriyet Partisi' ni kurmuşlardır. 1957 seçimlerinde başarılı olamayan Hürriyet Partisi'nin feshedilerek CHP'ye katılma karan alması üzerine siyasi hayatını bu partide devam ettirmiştir. l 96 l yılında yapılan seçimlerde CHP' den Meclis'e girmiş ve bir süre Milli Eğitim Bakanlığı yapnuştır.

1 82

Cafer Sewlalımeı Kırımer'iıı Giiııliiğii

30 Mart 1 958 Pazar: M ukadder' in memleket meselelerine, Türkçül üğe alakasını bir kere daha din leyerek çok memnun oldum. 2 Nisan 1 958 Çarşamba: B edriye geldi ; rüyalannda sık sık Kırım' ı gördüğünü ve bizim halkımızın yine yurtta yerleşmeleri i htimalini sezdiğini söyledi. 4 Nisan 1 958 Cuma: İ stanbul ' a ınınce Müstecip ' lere uğradım; orada biraz dertleşecektim; Müstecip, Necip'in229 nasıl öldürülmüş olduğunu teferruatıyla anlatmağa başlaması beni sarstı, çok kalamadım. 6 Nisan 1 958 Pazar: Nuri B erköz Paşalar gelecekler. 9 Nisan 1 958 Çarşamba: Mareşal Pi lsudski ' yle mülakatım hakkındaki yazıyı buldum. 1 O Nisan 1 958 Perşembe: Sabah gazeteler Hüseyin Naili Kubalı Beyin üniversiteye dönmesini büyük başlıklarla yazdı lar; kendisini telefonl a heyecanla tebri k ettim, memnun oldu. Abdullah B attal Beyin refikası geldi. Müstecip'e ve Selim'e Pilsudski yazısını bulduğumu bildirdim.

229

Necip Hacı Fazıl ( 1 906-22. 10. 1948), Romanya'da Dobruca'da Azaplar köyünde doğmuştur. 1925 yılında Mecidiye resmi seminerinden mezun olmuş, çiftçilik yapmıştır. Köyünde gençleri biraraya toplayarak Keneşuv Demeği'ni kurmuştur. 23.08 . 1 944'te Sovyet ordusunun Romanya'ya girmesinden sonra muhacirlere yardımcı olmuştur. Köstence emniyet müdürlüğünde bir hafta tutuklu kaldıktan sonra cesedi ailesine teslim edilmiştir.

Cafer Sevdalımeı Kırımer'i11 Günlüğü

1 83

1 1 Ni san 1 958 Cuma: Edige' den aldığım mektup hakkında Müstecip' lerle görüşmek üzre Salı günü İstanbu l ' a ineceği m. Abdullah ' ın oğlu Murat refi kasıyla geldi ler. Bizim Sabri Arıkan geldi ; bir iki saat dertleştik. Elhamdülill ah Küçükyalı ' da yaptırmakta olduğu apartman tamamlanacak. 1 5 Nisan 1 958 Salı: İ stanbul ' a indim. Müstecip' lere gittim. İki hayır cemiyeti mizin birleşme kararı nı vermiş olmalarını öğrenerek çok memnun oldum. Edige : ni n mektubuna cevap yazdırttım. Pi lsudski ' yle olan mülakatımı da İ brahim'e verdim; yazarak Edige'ye gönderecek. Nurul lah Bey geldi. Çanakkale Harpleri ' ne iştirakinden, o devirde çeki lenlerden bahsetti. Ahmet Veli ve Naci Beyler telefon etmişler. 1 6 Nisan 1 958 Çarşamba: Ahmet Veli ve Naci Beylere telefon ettim. 23 Nisan 1 958 Çarşamba: İ smai l Hakkı Beye, Nurullah Beye, Ömer Beye uğradım. 24 Nisan 1 958 Perşembe: Müstecip' lere telefon ettim, Kırım Mecmuası ' nın beni müteessir ettiğini Mustafa Kurtiyef hakkında yazdıktan hezeyanları anlattım. Nureddin Agat ' ı n onları tuttuğunu söylediler. Kendisiyle görüşmek istediğimi kızına telefonla bi ldirdiler. Yarın veya öbürsü gün geleceğini söylediler. . Selim' le konuştum; yarın akşam gelecek. 25 Ni san 1 95 8 Cuma: Öğleden sonra Nureddin Agat kardeşimiz geldi. Ankara seyahatinden, Kının Mecmuası' nı çıkaranlarla görüşmelerinden ve bilhassa Kının tarihinden bahsetti. Şahin Giray'ın büyük

1 84

Cafer Sevdahmet Kırımer' iıı Günlüğü

gümüş ve fevkalade sanatkarane basılmış parasını gösterdi. Hayır cemiyetlerimizin birleştirilmesi hakkındaki çalışmalanndan çok memnun olduğumu kendi sine ve Abdurrahman Beye candan müteşekkir bulunduğumu söyledim. Selim gelecek. 27 Nisan 1 958 Pazar: Şevki Bektöre, Bekir Akcar kardeşler refikalanyla geldiler. Epeyce dertleştik. Elhamdü lillah her i kisinin sağlıklan çok iyi. Benim de Avrupa' ya gitmem hususunda ısrar ettiler. 29 Nisan 1 958 Salı: Hüseyin Nai li Beyi evin önünde gördüm. Sıddık S ami Beyi2 30 takdim etti ; hürrnetlerimden bahsettim. 2 Mayıs 1958 Cuma: İstanbu l ' a giderek Müstecip, İ brahim ve İ smai l ' le görüştüm. Neşriyat işlerimiz hususunda konuştuk. 6 Mayıs 1 958 Salı: B aczkowski ' ye mektup yazdım ve Sovyetler hakkındaki yazıl anmızın tam ilmi olamadığını çünkü çektiğimiz azaplardan kurtulamadığımızı ve onlann biran evvel mahvolmalannı dilediğimizi; "San' at, san ' at içindir" esasına göre sırf i lmi bir görüşle tahlillerimizi yapamadığımızı, cihanın tekamülünde oynadıkları dolayısıyla da olsa rolü emperyalizmin acele çökmesine sebep olduklarını bile kalemi mizin yazamadığını tesbite çalıştım. Schaetzel hakkında malumat istedim. 7 Mayıs 1 958 Çarşamba: Profesör Hali l İ nalcık kardeşime benim Kının tari hiyle alakamdan ve kimlere bunu yazdırtmak için yardım ettiğime dair yazdım. Bu malumatın kendisinde bulunmasını münasip 230

Ord. Prof. Dr. Sıddık Sami Onar ( 1 898-09.08. 1 972), İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi' ni bitirdi. 1 933'te aynı fakülteye İdare Hukuku profesörü oldu. İki defa İstanbul Üniversitesi rektörü seçildi.

Cafer Sevdalııııeı Kırımer' in Günlüğü

1 85

gördüm; ileride bunu arkadaşlardan ve benim vesikalarımdan malumat alarak tamamlayabilir. 1 0 Mayıs 1 958 Cumartesi : Suadiye ' de Tevkif Paşa merhumun oğlu İ smail Hakkı Beyi gördüm, kendisine ve biraderi Ali Beye Kırı m Hayır Cemiyetlerinin birleşmeleri hususunu hararetle müdafaa etmiş candan olmalarından çok mütehassis olduğumu ve teşekkürlerimi bildirdim. 1 7 Temmuz 1 958 Perşembe: Şükrü Ali Beyle siyasi durum hakkında, Bolşevikler hususunda konuştuk. Harbin maalesef olamayacağına inandığımı söyledim ve geleceğin büsbütün korkunç olabi leceğinden bahsettim. 1 8 Temmuz 1 958 Cuma: Ahmet Şükrü Beyle dünya siyasi durumu hakkında görüştük. Bolşevik tehlikesini izaha çalıştım. 13 Ağustos 1 95 8 Çarşamba: Edige ' yle uzun boylu konuştum. Dünyanın gidişinden, Türklüğün halinden, bizi m muhaceretin idealden uzaklaştığından, kadromuzun tükendiğinden ve Kırımlıların hali nden bahsettim. 14 Ağustos 1 95 8 Perşembe: Dün kendisini Sosyalistiçeski Vestnik okumadığından tenkid ettim. İ l me gitmemesi üzerinde durdum. Kendimizi temin edelim nazariyesinin boşluğundan bahsettim. 23 Ağustos 1 95 8 Cumartesi : Yusuf u n İ slam' da teceddütle uğraşmasını ve Avrupa'ya gelmemesini istediğimi söyledim; bunu da yazdım.

1 86

Cafer Sewlalımeı Kırımer'in Giinlüğü

25 Ağustos 1 95 8 Pazartesi :

Dün Edige' yi Ali Kantemir23 1 ve Gürcüyle görüşmem hususunda çok sıkıştırdım. B ugün telefon etti ; her i kisinin geleceğini söyledi. Gürcü saat 3 . 30'da telefon etti, 6'da gelecek. Al. Kordza 6 Eylül 1 95 8 Cumartesi : Sabah Magoma Be/ 32 geldi . Bu doktor hakkında müsbet, iyi malumat almış. Beni ziyareti borç bilmiş. İhtiyar, zeki. Briyyan ' dan bahsettik. Sovyetlerin Çin-Amerikan harbine taraftar olabi lecekleri ni söyledi. Nazik, kurnaz bir adam. 7 Eylül 1 958 Pazar: Vaziyetimiz, işimizin geleceği hakkı ndaki düşüncelerimi, durumumuzun darlığını, kadromuzun inhilal etmiş olduğunu, umum Türklük ve Türkiye, mahkum mil letler, B irleşmiş Mi lletler esaslanna bağlanmamızdan, benim Amerika' ya gitmemin tarihi borcum olduğunu, B aczkowski ' yle bu hususta anlaştığımı anlattım; fekat sağlığımdan ümidim olmadığını söyledim. Edige mecmua mes' elesinde durdu. Ben damar sertliği hususunda tahkikatta bulunmadığını söyledim.

23 1

232

Ali Han Kantemir (09.05 . 1 886- 16.04. 1 963), Kuzey Osetya bölgesinin Karagaç köyünde doğmuştur. Liseyi Vladikafkas'ta, yüksek öğrenimini Petersburg Hukuk Fakültesi'nde yaptı. 1 9 1 3'te Baku'da avukatlık yapmaya başladı. İhtilalden sonra kurulan Kuzey Kafkasya hükümetinde dışişleıi bakan yardımcılığı yaptı. Bir mlüddet sonra aynı hükümetin Baku temsilcisi oldu. Muhaceret hayatında Haydar Bammat'la işbirliği içinde bulundu. Münih'tc Sovyetler Birliğini Öğrenme Enstitüsü'nün çalışmalarına katıldı. Prof. Dr. Ahmet Nabi Magoma (2 1 . 10. 1 897-26.03. 196 1 ), Dağıstan'da doğdu. Liseyi Temirhanşura şehrinde okudu. Yüksek tahsilini Çekoslavakya'nın tahsis ettiği bursla bu ülkede yaptı. Prag Teknik Üniversitesi' nde öğretim üyesi oldu. Berlin'de Birleşik Kafkasya Milli Komitesi'nin reisliğine seçildi.

Cafer Sevdalımet Kırımer'in Giinliiğii

1 87

8 Eyl ül 1 95 8 Pazartesi : Sabah Süleyman Bey telefon etti ; 3-4 arasında Amerikalı ların adamının bana otomobil göndereceğini söyledi . Saat 1 1 ' de Edige arabasıyla geldi; kağıt, kalem aldık. 9 Eylül 1 95 8 Sal ı : Saat üç buçuktan dört buçuğa kadar Amerikalıların Avrupa mümessi li Kelly i le görüştüm; Yusuf ve Edige hakkında söyledim. Bolşevikler hakkında düşüncelerimi bildi rdim. İ yi bir görüşme olmadı. Süleyman Bey geldi. 10 Eylü l 1 958 Çarşamba: Sabah yemeğini erken yedim ve saat 1 2 ' de Edige' nin arabasıyla Münih Havaalanı ' na gitti k. Hava şirketinin hesabına küçük bir otelde kaldım. 1 2 Eylül 1 958 Cuma: Hüseyin Naili Beyi ziyaret ettim; Avrupa'ya gidemeyecek. Hizmetçi bulamamışlar. Vaziyetten müteessir. 22 Eylül 1 958 Pazartesi: İ brahim'e telefon ettim, biraz gripten rahatsızmış, erken kalkmış. Paris' te Szysman ' a yazarak Sosyalistiçiski Vrema gazetesinin bu seneki nüshalarından Bolşeviklere dair olan makaleler bulunan mecmualarını göndermesini ve buna devam etmesini rica ettiğimi bi ldirmesini söyledim. Ahmet Karakaya' da233 Ankara'dan gelmiş. Onun vaziyeti daha yükselmiş; tebrik ettim. B ana geleceğini söyledi, memnun oldum.

233

Ahmet Karakaya ( 1 9 1 4-29.07. 1 988), Eskişehir'in S ivrihisar ilçesinde doğmuştur. İlk, orta ve lise tahsilini Eskişehir'de yapmıştır. Siyasal Bilgiler Fakültesi'ni bitirerek Maliye Bakanlığı' nda uzun süre çeşitli görevlerde çalışmıştır. Emel dergisinin Ankara'da yeniden neşredilmesi sırasında bir süre editör olarak çalışmıştır.

1 88

Cafer Sevdahmeı Kırımer'in Giinlüğü

24 Eylül l 958 Çarşamba: İbrahim ve Ahmet Karakaya gelecekler. Ö ğleden sonra saat üçe doğru geldiler, beşte gittiler. Sağlığımdan Avrupa seyahatimden anlattım, evvelki eserlerim ve tercümelerim hususunda konuştuk. İbrahi m'in Çelebi Cihan merhum hakkında yazmasını kararlaştırdık. 27 Eylül 1 958 Cu martesi : Kocaoğlu Osman Beyle bizim Türk İstiklalcilerinin tarihi başanlarından bahsettik. Amerika' da çalı şma l üzumunu anlamadığımızı tenkid ettim. 1 Eki m 1 95 8 Carsamba: Abdullah Soysal geldi . B aczkowski ' ni n Münih'e gönderdiği Lehçe mektubu okudu. Benim Ameri ka'ya gitmem hususunda candan teşvikte bulunuyor ve evinde misafir etmek istiyor; çok mütehassis oldum. Edige ' ni n yaptıklan ve Lehlinin hareketi . . 4 Ekim 1 958 Cumartesi : Diyanet İşleri Reisi Ankara' da Yunanistan' da çıkan bir mürteci gazeteye Kur'an-ı Kerim ' i n Türkçe tercüme edilemeyeceğini buyurdu. Cumhuriyet meseleyi haklı bularak protesto eder şekilde koydu. Maalesef buna karşı vaziyet alma gevşek. Ben heyecanla kahvedeki lere söyledim. Heyecanlandığımdan çok oturmadan kalktık. 7 Eki m 1 958 Salı: Nureddin Agat kardeşim gelmiş. B ulunmadığıma çok müteessir oldum. Leh Sefiri Sokolnıcki telefon etti, bundan çok mütehassis oldum; gelecek hafta görüşeceğiz. 9 Ekim 1 958 Perşembe: Hüseyin Naili Bey gelmiş, selamlaştık, görüşeceğiz.

Cafer Sevdahmeı Kırımer'iıı Gii11/iiğii

1 89

1 0 Ekim 1 958 Cuma:

Sadık Beyle memleket meseleleri bilhassa maziye dair ve inkı lap hamlemizin gelişmesi, Talat Paşa merhumun rolü hususlarında konuştuk. 14 Eki m 1 958 Salı: Leh Sefi ri Sokolnıcki ' yle telefonla görüştüm ; yarın saat 4 ' te Park Otel ' in kahvesinde buluşacağız. 1 5 Ekim 1 95 8 Çarşamba: Naci B ey geldi, biraz dertleştik. Ahmet Veli Bey bir Amerikal ının Rusya Türkleri hakkında yazdığı eserden bahsetti. 1 6 Ekim 1 95 8 Perşembe: Leh Sefiri Rauf Beyle görüşmelerinde benim rahatsızlığımla çok alakadar olduğunu, beni görmek istediğini söylediler, ben de bugün telefon ettim, İstanbu l ' a inmeden kendi lerine telefon edeceği m, bul uşacağız. İbrahim, Müstecip telefon ettiler, neşriyatı kuvvetlendirecekler. Buna memnun oldum. Halil de daha ciddi i şe sarılacakmış. 23 Ekim 1 95 8 Perşembe: Orada tanışlarla bilhassa Umumi Harp ' te Kafkasya' ya gitmiş, Azerbaycan ' ı tetkik etmiş, Rusya vaziyeti bildirmiş, yakından tanı mış Şükrü Beyle görüştüm. 24 Ekim 1 95 8 Cuma: İ brahim' lerin iki hayır cemiyeti mızın birleştirilmesi hususunu bırakmamalarını söyledim; kendi neşriyat işlerinin yardımlaşma cemiyetiyle münasebetini tanzim etmişler. 6 Kasım 1 95 8 Perşembe: B ekir Akcar kardeşim bana arkadaşlık maksadıyla geldi, birlikte bir gün geçirdik. Akşama doğru Romanyalı Hamdi kardeşimiz de geldi . Bana Edige' nin gönderdiği i lacı getirdi. Bekir' le hemşerilerin durumundan, sağlığımızdan, Türklüğün halinden bahsettik.

Cafer Sevdahmet Kırımer'in Günlüğü

1 90

1 O Kasım 1 958 Pazartesi: Bu gece bizde kalmak üzere Selim geldi. Umumi meselelerimizden buradaki teşkilatlardan arkadaşlar ve son yardımlaşma cemiyetının toplantısından bahsettik. Gelmiş olmasından çok memnun oldum. Bize yalnızlığımızı unutturdu. Sağ olsun. 1 6 Kasım 1 958 Pazar: Abdullah B attal Bey telefonla çok görüşmek istediğini Hanife' ye söylemiş. Eksi k olmasın, beni hep arıyor. 1 7 Kasım 1 958 Pazartesi: Selim' le telefonla konuştum, geldi , birl ikte dertleşti k. 1 8 Kasım 1 958 Sal ı : Kemal Beyler geldiler, durumumuzdan müşteki.

biraz

dertleştik,

içtimai

20 Kası m 1 958 Perşembe: Ankara'da Niyazi, oğlu ve ablasının oğlu geldiler. Oğlu Almanya ' ya2 34 tahsile gidiyor. Ablasının oğl u Teknik Üniversite'de. Mükemmel gençler. Allah muvaffak etsin. Mustafa Veki lli Bey Hanife'yle konuşmuş, ben yatıyordum. Kalkınca telefon ettim, çıkmış; akşama yine telefon edeceğim. Mustafa Veki l li Bey telefon etti, yarın yemeğe davet ettim, gelecek. 2 1 Kasım 1 958 Cuma: Öğle yemeğine Mustafa Vekil li geldi, bir hayli dertleştik. Muhaceretin malum hastalıklarından, durumumuzun ağırlığından bahsettik. Dünya durumunun gün geçtikçe ağırlaşmasından dünyanın bir tufandan daha geçmesının mukadder gibi göründüğünden, Bolşeviklerin bütün bu devrede bir çok sarsıntıları atlattıklarından, dünya materyalizminin, dar hodbinliğinin onlara rn

Pekin Kırımman, 1 940 doğumlu olup mühendislik tahsili yapmıştır..

191

Ca[er Sevdalııneı Kırımer'iıı Gü11liiğii

yaramasından bahsettim, olduğunu anlattım.

bizim

durumumuzun

çok

korkunç

24 Kasım 1 95 8 Pazartesi : Sel i m geldi , epeyce dertleştik. Kitap neşretmemızın daha faideli olacağına o da sağlam kanaat getirmiş. Cemiyetlerin birleşmeleri hususunda yine çalışacaklar. 30 Kasım 1 958 Pazar: Öğleden sonra Çin Türkistanı ' ndan İsa Bey geldi; çok mütehassis oldum. Seyahatlerinden, kardeşlerimizin durumlanndan, dünya vaziyeti, davalanmızın maalesef ciddi bir yardı mla yürütülemediğinden bahsetti. Hakkımdaki samimi duygulanndan çok mütehassis oldum. İ sa Bey Ankara'ya gitmeden bana malumat verecek. 6 Aral ık 1 95 8 Cumartesi : Türkistanl ı profesör Ahmet Can Okay Bey geldi. Umumi dünya durumu, Türkiye ve Türklük, bizim muhaceret meselelerini konuştuk. B en bedbinliği mi izah ettim. Her Türk elinden biri sine en ciddi lerinden tanıdığımı, bu düşüncelerimi bildirmeyi vazifem biliyorum. Dünyanın büyük i mtihandan geçmesini mukadder gibi gördüğümü söyledim. 1 0 Aralı k 1 95 8 Çarşamba: Kocaoğlu Osman B ey telefon ederek öğleden sonra bize geleceğini söylediğinden evde bekledim. 1 5 Aral ık 1 95 8 Pazartesi : Selim' i n kanaati benim artık her şeyden elimi çekerek istirahatimi temi n etmem merkezinde. Zaten elden bir şey gelmediğine göre döne dolaşa buna geliyorum. Tann bugünleri aratmasın. 20 Aral ı k 1 958 Cu martesi :

1 92

Cafer Sevdalımeı Kırımer'in Giinliiğü

B izi m Ahmet Ankara' dan geldi ; Ani<.ara'da hemşerilerimiz iyi ve işleriyle uğraşıyorlarmı ş. Bozuk fikirde olanlardan bir ikisi Amerika ' ya gitmişler. 2 1 Aralı k 1 958 Pazar: Abdullah da Ankara'dan geldi . Akşam Ahmet, Abdul lah, Alimseyit bize geldi ler. Ben Edige' nin bana yaptı klarından bilvesile bahsettim. Ali mseyit beni hayrete düşüren ve şimdiye kadar bana söylemediği bir takım fi kirlerini açıkladı . B en kendilerine dünya durumunun vahametinden ve Bolşeviklerin gel işmelerinden bahsettim. Abdullah ' ı n Almanya'ya gitme kararını sormadan vermesine ve bunda ısrarına hayret ettim. 22 Aral ık 1 958 Pazartesi: Kubalı Hüseyin Beyler beni yemeğe davet ettiler. B u münasebetle kendileriyle dertleştik. Umumi dünya durumu, bizim durumumuz hakkında konuştuk. 24 Aralık 1 958 Çarşamba: Müstecip telefon etti . Abdullah ' la görüşmüşler. Ahmet Karakaya ' nın Nurl u Kabirler için benim tercüme-i hal i mi istediğini, Halil İ nalcık'ın Kının tarihi hususunda harekete getiri l mesini, Edige ' nin ciddiyetsizliği hususlarında malumat verdi. 25 Aralık 1 958 Perşembe: İ brahim ' e telefon ettim. Szysman'a yılbaşı münasebetiyle yazmasını ve Sosyalistiçiski Vestnik Mecmuasını göndermesini rica etmesini söyledim. B izim Abdurrahman Hüsnü235, Raşit Aşk! gibi arkadaşların hatıralarını yazmaların ı tavsiye ettim. 235

Abdurrahman Hüsnü Teberdar ( 1 876-14.07. 1963), Bahçesaray şehrinde doğmuştur. İ lk tahsilini burada yaptıktan sonra İ stanbul'da Nişantaşı' nda rüşdiyeyi bitirmiş, Bahriye Mektebi'ni rahatsızlığı sebebiyle tamamlayamamıştır. 1 9 1 7'de toplanan Kurultay' üye seçilmiş, Kurultay başkatipliği vazifesini ifa etmiştir. 1928'de Solofki 'ye sürgün edilmiş, Türkiye'ye geldikten sonra İ stanbul' un Atpazarı semtinde oturmuştur.

1959

Cafer Sevdahnıeı Kırımer'in Günlüğü

1 95

1 4 Ocak 1 959 Çarşamba: Öğleden sonra Mecit Beye gıttım, refikası ve kendisiyle görüştük. Amerikal ıların bizim meselelerdeki çalışmalarını tenkid etti. Ben askeri kitaptan bahsettim. Mahkum milletler illerinin askeri zabıtları hakkında Kazakların reisi kendisini tavsiye etmiş, cephemizin samimiyet ve hürriyetten mahrumiyetinden bahsettik. 1 5 Ocak 1 959 Perşembe: Selim' le telefonla görüştüm. Edige'ye yazmış. Şişman ' a da Sosyalistiçiski Vestnik mecmuasını göndermesini bildirmiş. 1 8 Ocak 1 959 Pazar: Naci Bey refi kasıyla beyan-ı taziyet maksadıyla geldiler; çok candan mütehassis olduk. 2 1 Ocak 1 959 Çarşamba: Sandru ' ya telefon ettim, yemek yiyemiyor, i ştahası yok, son derecede halsiz i miş, yürüyecek halde değilmiş; çok müteessir oldum. Ahmet Veli B eye telefon ettim. B ir müddet sonra Al manya'ya giderek hastanede yatmak istediğini söyledi. Kendisini yormamağa dikkat ediyormuş. İ nşallah. 27 Ocak 1 959 Sal ı : Gündüz A limseyit geldi . B ugünlerde bilhassa Kınm' dan, Kırı m hatıralarından bahsediliyor. Bolşeviklerin bir büyük kriz geçirmeleri ihtimalini kuvvetlendiren fikirler, rüyalar hep tevali ediyor. 1 Şubat 1 959 Pazar: Öğleden sonra profesör Hali l İ nalcık geldi. Kemal ' ler de vardı. Epeyce dertleşti k. Kırım tari hini neden yazamadığını izah etti . Ehemmiyet verdiğini anlattı. B irlikte Hüseyin Naili Kubalı

Cafer Sevdahmeı Kırımer'i11 Gü11/iiğü

1 96

Beye gittik. Orada gençlikten, tarihten, Türk tarihinden, Ziya Gökalp' ı n sezişinden bahsettik. Ben de Şimal Türklerinde Türkçülüğün geli şmesinden ve Bolşeviklerin bunu nasıl temelinden mahvetmek istediklerini anlattı m. 15 Şubat 1 959 Pazar: Reşit Rahmeti, refi kası, Arslan Bey ve refi kası geldiler. B en Reşit Rahmeti"ye dünyanın gidi şinden çok ümitsiz ve çok bedbin olduğumu anlattım. Dünyanın bir ağır duruma düşebi leceğinden bahsederek Bolşeviklere karşı vaktiyle bizim hiçbir tedbir alamadığımız gibi dünyanı n da bugün aynı vaziyette olduğunu söyledim. Yana Milll Yol ' daki 236 makaleden bahsettim. Koleksiyona bakarak bana söyleyecek. 2 1 Şubat 1 959 Cumartesi : Müstecip ' le telefonl a görüştüm. Rusların cemiyet-i hayriyelerini ne intizamla ve ne kadar akı l l ı , tedbirli müsamereler yaparak 25.000 Lira senede gelir temin ettiklerini söyledim. 22 Şubat 1 959 Pazar: Naci Beyle görüştüm. 9 Mart 1 959 Pazartesi : Mirza Bala' nın vefatını Cumhuriyet ' te okuyarak müteessir oldum. İ brahim' e telefonla bizimkilerin cenazeye iştiraklerini sağlamalarını söyledim. 236

Ayaz İshaki, Yana Milli Yol dergisini kızı Saadet Çağatay'ın yardımıyla Aralık 1 928 ile Eylül 1 939 tarihleri arasında Almanya' da Berlin'de 136 sayı halinde çıkarmıştır. Savaşın başlaması ve İshaki'nin Varşova'dan ayrılması üzerine derginin neşriyatı kesilmiştir. Dergi ve Ayaz İshaki hakkında bk. Şule Güngör, Yana Milli Yol Dergisi ve Tatar Aydınlarından M. Ayaz İshaki, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1994.

Ca[er Sevda/ımeı Kırımer 'iıı Günlüğü

1 97

1 1 Mart 1 959 Çarşamba: Seli m' Je, Müstecip' Je telefonla görü;tüm. Müstecip, Mirza Bala merhumun cenazesinden ve federasyonun toplanacağından, Edige'ye yazdıklanndan bahsetti. 2 1 Mart 1 959 Cumartesi : Kocaoğlu Osman Bey geldi, durumu ağır, kendisine 50 Lira verdim. Bundan evvel de 200 Lira vermi ştim. Vaziyetinden çok müteessir oldum. 7 Nisan 1 959 Salı: Hamdul lah Suphi B ey telefon etti . B ana Türk Ocakları ' ndan bir mektup gönderdiklerinden bahsetti . Candan beni anmışlar. 1 1 Nisan 1 959 Cumartesi : Akşam Mukadder' Jer2 37 ve eniştesi Mustafa Bey refikası ve kızıyla geldiler. Dü nya vaziyetinden Rusya durumundan bahsettik. Polonyalı Murat2 38 , biraderiyle geldiler. Annesi de gelmiş. Bize davet ettik, bayram ertesi gelecekler. 1 2 Nisan 1 959 Pazar: Profesör Ziya Fındıkoğlu Beye gittim; çok samimi dertleştik, hatıralanmdan ve Mısır seyahatimden, o zaman Kürt-Ermeni meselesi hakkında hükümeti i kaza çalıştığımdan bahsettim. 14 Nisan 1 959 Sal ı : Mısır' dan Yusuf tan mektup aldım. Said v e Ali Beylerden vaat ettikleri cevabı alamadığından müteessir olduğundan, Dergi mecmuasının Arapça'sını çıkarması için Mü nih'te bulunan Said B eylere yazmalannı ve cevaplannı beklediğini bildirmesini ve Yusuf a da bunu bildirmesini söyledim. 237

238

Mukadder, Kınmer'in Kırımlı hemşehrilerindendir. Murat Yakuboğlu, Lehistan Tatarlarından olan Yakuboğlu, İstanbul ' da uzun seneler çalışmış, komünizmin yıkılmasından sonra memleketine dönmüş ve 04.02. 1 998 tarihinde V arşova' da ölmüştür.

198

Cafer Sew/ahmeı Kırımer'in Giinliiğü

1 8 Nisan 1 959 Cumartesi : Öğleden sonra doktor Feyzi geldi, Hürriyetten evvel Makedonya' daki çalışmalanndan, Kınmlı zabitlerden Bekir Beyin hastalarla mücadelesinden, Arnavutluk ' ta idamdan Talat Beyin (Paşanın) müdahalesiyle nasıl kurtulduğundan bahsetti. 1 9 Nis:1n 1 959 Pazar: Hüseyin Kubalı Bey geldi, üniversite, i lim muhiti umumiyetle muvafık, muhaliflerin meselelerimizi daha esaslı incelemediklerinden arnl annda hususi, dostça görüşmemelerinin çok görüldüğünü söyledi. Amerika ve İ ngiliz profesörlerinin memleketlerine bir müc.det için gitmesini istediklerinden bahsetti . 23 Nisan 1 959 Perşembe: İ zzet Beyin ilrru meselelere, dillere önem vermesinden çok memnun oldum. Sandru hastaneden daha iyi olarak çıkmış. Bundan da memnun oldum. 25 Nisan 1 959 Cumartesi : Sabri v e Edip2 39 geldiler. B iraz çalışmaları mın hulasasından bahisle, vesikalanmın, evrakımın bizim gençler yüzünden Avrupa ' da kaybolduğundan faaliyetim hakkında hulasaten da olsa gençlerin bir şeyler yazmalarını tavsiye ettim. Kocaoğlu Osman Beyle Şaşkın Kahvesi' nde oturduk, tercüme-i halini yazmasını bir daha kuvvetle tavsiye ettim. Mütekait Reşat Bey de geldi, tanıştırdım.

2 39

Edip Bekman, 1926 yılında Kınm'da doğmuştur. İlk v e Orta tahsilini Kırım'da yapmıştır. il. Dünya Savaşı'nın başlaması üzerine yüksek tahsili gecikmiş, Almanya Münih'te elektrik alanında öğrenim görmüştür. 1950 yılında ailesi ile birlikte Türkiye'ye gelmiş, kısa bir süre özel bir şirkette çalıştıktan sonra kendi işini kurmuştur.

Cafer Sevdalımer Kırımer'in Günliiğii

1 99

28 Nisan 1 959 Sal ı : Bizim mütekaitlerle görüştüm, Ç i n ' i n durumu v e Asya'da vaziyetin ağırlaşacağından konuştuk. 3 Mayıs 1 959 Pazar: Reşat Beyle dertleştik ve İsmet Paşanın başına taş atılmasını bizde demokrasi cereyanının dejenere yolunda korkunç i lerlemesi bizi çok müteessir etti. Hüseyin Naili Bey de müteessir, ayakta bi rkaç cümle konuştuk. 7 Mayıs 1 959 Perşembe: Muzaffer Bey Vatan gazetesinin baş makalesinin benim düşüncelerimi aynen tekrarl adığını söyledi. (Bunl an yanlışlıkla buraya yazdı m. Cuma gününe yazılacaktı.) 12 Mayıs 1 959 Salı: Öğleden sonra K Jcaoğlu Osman Bey geldi. Bir iki ay sonra Mekke ' de toplanacak siyasi kongresinden ve oraya gitmek istediğinden bahsetti. Said ve Gazi Han' la görüşerek Amerikal ılardan yardım alabileceğini ve bu sayede gidebileceğini söyledim. Çok ihtiyarladı, çok acı şeyler konuştuk. 20 Mayıs 1 959 Çarşamba: Tayfur B ey de geldi, güzel bir konuşma oldu. Benim Şimal tehlikesi hakkında ve dünya durumu hususundaki sözlerim kendisine tesir etmiş, tekrarladı. 25 Mayıs 1 959 Pazartesi: Dün Amerika Hariciye Nazın Dal l as öldü. Kanserden zaten ölüme mahkumdu; kurtuldu. Bolşevikleri iyi anlamış olan adamlardan birisiydi. Kardeşinin Amerikan Gizli İ stihbarat Teşki latı' nın rei si olması kendisine çok faydalı olmuştu. Metaneti , çalışkanl ığı, fikirlerindeki sebatıyla müsbet rol oynadı . Truman ' ı n boşluğunu bir derece doldurdu.

Cafer Sevdalımet Kırımer'iıı Günlüğü

200

5 Haziran 1 959 Cuma: Saat beşte Albay Mustafa Beylere uğradık. Bolşevikleri çok kuvvetl i görüyor. Rusya' da sefaleti bile kabul etmiyor. B izi otomobil leriyle evimize getirdiler. 6 Haziran 1 959 Cumartesi: Sabah Moda'ya Şevki Bektöre' lere gittim. Fevzi Ablay' dan Amerika' dan aldığı mektubu okudu. Ailesinin hali nden bahsetti. Refikasına hıyanetlik ederek Almanlara teslim ettirdiğini reddetti. Kendisi nin benim hakkı mda yaptığı tezviratı yazıp soracağını söyledi. 1 9 Haziran 1 959 Cuma: Hamdul lah Suphi Bey telefonla, beni çok mütehassis eden cümleleriyle bayram tebrikinde bulundu. 25 Haziran 1 959 Perşembe: Ahmet Veli Bey telefon ederek benim Gaspıralı ve Ras6ny ' nin Dünya Tarihinde Türkl ük eserlerinden Finlandiya' daki kardeşlere göndermek istediğini, kendilerinin bunlan çok alakayla okumak istediklerini söyledi. Maalesef eli mde mevcutlan yok, arayacağım. 28 Haziran 1 959 Pazar:

Azerbaycanlı kardeşlerimizden şai r Vol kan240 geldi; çok mütehassis oldum, kendisine küçük bir yardımda bulundum. 3 Temmuz 1 959 Cuma: Müstecip telefon etti ve Romanya' dan bir tanıdık "kadı"nın geldiğini, maalesef bir çok arkadaşlarımızın ağır hapis 240

Ali Volkan ( 1 897- 1 98 1 ), Azerbaycan'da Narderan'da doğmuştur. 1 924 yılında Türkiye'ye iltica etmiştir. Türkiye Kömür İşleımeleri' nin Zonguldak Alaplı 'da bulunan ocaklannda memur olarak çalışmıştır. Azer, Tomris ve Nergis isimli üç çocuk sahibi olmuştur. Halk edebiyatının çeşitli formlarında şiirler yazmıştır: ·Azerbaycan Halk Şarkı ve Manileri, İstanbul, 1 939, Tecelli basımevi, toplayan: Milli Azerbaycan Ordusunun 3üncü Piyade Gence Alayının Karakol Marangozu Ali Volkan

Cafer Sevdahmet Kırımer'in Giinliiğii

201

cezalarına uğratıldıkları nı anlattığını söyledi, çok müteessir oldum. 5 Temmuz 1 959 Pazar: Hüseyin Naili Kubalı Beyler geldiler. Ameri kalı profesörlerle Kilyos'ta yaptıkları toplantılardan bahsetti. Maalesef son günlerin yağmurlarından istifade edemediklerinden müteessirler. 1 5 Temmuz 1 959 Çarşamba: Bugün gıyaben çok sevdiğim, takdir ettiğim, Atatürk ' ün yaveri Mu zaffer Kılıç Beyi n vefatı haberi ni okuyarak müteessir oldum. Mert bir zattı. Atatürk' ün Dolmabahçe Sarayı ' na gi tmesine muhalefet ederek i stifa etmişti. Ciddi, mert bir zattı . 1 9 Temmuz 1 959 Pazar: M üstecip, refikası, Çin Türkistanı ' ndan İ sa B ey refikasıyla geldi ler; kendilerine dünya durumunu çok fena gördüğümü anlattım. Kitap yazmalarını tavsiye ettim, bizim gençlerin bu çığıra sarıl malarını şayan-ı takdir bulduğumu söyledim. Müstecip'e Amerikalı ların Rusya hakkında eser yazmış i nsanları toplamalarının daha faideli olacağı nı, bu hususta adım atı lmasını hazırlamamız lazı m geldiğini, benim ileride yazacağımı söyledim. 1 3 Ağustos 1 959 Perşembe: Seli m' le konuştum, M üstecip' leri bulamadım, arkadaşlar iyiymişler. Şakir geldiyse de maalesef bizi bulamadı. Sabah Alimseyit' !ere uğradım, Abdul lah Kırımcan' ı orada buldum, arkadaşların Ankara'da iyi olduklarını, işleriyle muvaffakiyetle uğraştıklarını, Amerika'ya gitmek i steyenlerin kalmadığını, oraya gidenlerin çok müteessir oldukları nı yazdıklarını anlattı. 4 Eylül 1 959 Cuma: Saat dörtten beş buçuğa kadar Park Otel ' in kahvesi nde Leh Sefiriyle, refi kasıyla görüştük.

Cafer Sevdalımeı Kırımer'iıı Günliiğii

202

26 Eyl ül 1 959 Cumartesi : Müstecip telefon ederek "Nurlu Kabirler"i okuduklarını, basılması için çalıştıklarını söyledi. Hali l İ nalcık'ın Kının tarihini tamamlaması ıçın İsmai l ' i n Ankara'da Hali l ' le göıii ş eceğini söyledi. Edige, benim Sosyalistiçiski Vestnik mecmuasını göndermesini yazmasını rica ettim. 1 5 Ekim 1 959 Perşembe: Müstecip telefon etti . Arkadaşlardan her birisinin beni haftada bir kere olsun aramalarını, telefon etmeleri ni kararlaştırdıkları nı söyledi . Ay sonunda bazı arkadaşların geleceklerinden ve burada göıii şme yapacaklarından bahsetti . 2 0 Ekim 1 959 Salı: Kemalizm ve Atatürkçülük eserleri sahibi Saffet Engin Bey24 1 geldi . Türkçül ükle alakadar, hariç Türklerin siyasi faaliyetleri arttırmalarından bahsetti ; ben kendisine burası için ve oradakilerin korunmaları yahut da düşmanı tahrik etmemek bakımından bunu doğru bulmadığımı söyledim. Amerikalı müel lif Hostler' in geleceğinden bahsetti. 3 1 Ekim 1 959 Cumartesi : Mister Hostler'in kitabının Almanca' sı çı kacak, Frankfurt' ta basılacak. Alfred Messner - B onn Üni versitesi ' nde tercüme edil miş. Bize göndermesi . 1 Kasım 1 959 Pazar: Abdullah Kınmcan geldi. Türklük hakkında kıymetli eser neşretmiş olan Amerikalı Hostler gelmiş ve beni mle göıii ş mek istediğini söylemiş,

24 1 M . Saffet Engin, Türk Tarih Kurumu'nun ilk üyelerinden olan Engin daha

sonra eserlerini arı Türkçe ağırlıklı olarak yazmaya başlamış, adını Ann Engin olarak değiştirmiştir.

Cafer Seydahmet Kırımer'in Günlüğü

203

Hanife' yle konuşmuş. Kendisine telefon etti m; Salı günü ziyareti ne gideceği m. 2 Kasım 1 959 Pazartesi : Abdullah Kınmcan bize geldi. Kendisine bizim Ankara'daki arkadaşlarla muntazam ve sık görüşmesini, bizim neşriyatı okumasını söyledim. Kının meselesi nde içtekileri kırmalarına vesile verilmemesi, mecmua veya başka neşriyat yapılmamasını, ilmf eserler çıkarı lması hususlarını ve ölümümde hakkımda Türkistanlı, Kazanlı, Kafkasyalı, Azerbaycanlı arkadaşların hatıralarını yazdıkları eseri neşretmelerini söyledim. 3 Kasım 1 959 Salı: Hostler gelecek, Hi lton otelinde kalacak. Saffet Bey telefonla bildirecek. Daha evvel geldiğinden bugün saat onda kendisiyle H ilton'da görüşeceği m. 8 Kası m 1 959 Pazar: Candan takdir ettiğim, sevdiğim kardeşim Hamit Zübeyir Koşay Bey Ankara'dan vazifeten geldiği halde havanın çok yağmurlu olmasına rağmen beni görmeğe geldiğinden çok mütehassis oldum; sevindim. Mustafa Vekill1 Bey yağmurun şiddetinden gelemedi ; aramış olmasından çok memnun oldum. 1 5 Kasım 1 959 Pazar: Abdullah Taymas B ey geldi; çok memnun oldum. Maşall ah ihtiyarlığına rağmen dinç. Hafızası, zekası yerinde. Çok dinamik bir zat. Şimal Türkleri büyük fikir adamları hakkında yazdığı ve neşrettiği küçük risalelerinden dolayı kendisini candan tebrik ettim. 1 8 Kası m 1 959 Carsamba: Abdullah Taymas B eyden " İ ki Maksudller" adlı esennı aldım. Benim Sadri B eyin "Türk Dili İ çin" kitabı hakkında Milliyet gazetesinde yazdığı m i ki uzun makale hakkında maalesef yanlış i ktibas yahut da daha doğrusu hulasa vermiş.

Cafer Seydahmeı Kırımer'in Günlüğü

204

28 Kasım 1 959 Pazar: Naci Beyin alakasından son derecede mütehassis oldum. Dünya vaziyeti ve bu oyalama siyasetinin yann pek pahalıya mal olması ihtimalinden, Çin'in Asya ' nın durumundan bahsettik. 2 1 Aralık 1 959 Pazartesi: Gece 9 ' a doğru Sandru ' nun ölüm haberini Liza telefonla bildirdi. Zavallı senelerdir çekiştiği hastalıktan kurtuldu. İ ki gün evvel Müstecip'e ve İ brahim'e bu akıbetin tahakkukunda bizimkilerin bulunmalannı ve Kırımlı dostları adından çelenk götürmelerini söylemiştim. Yann sabah telefonla da bildireceğim. 22 Aralık 1 959 Sal ı : Müstecip' lere telefonla Sandru' nun ölümünü v e Şişl i ' de otobüs garaj ı karşı sındaki Ortodoks Kilises i ' nin mezarlığında gömüleceğini, saat üçte bir çelenkle gitmelerini söyledim. Saat beş buçukta Müstecip cenazeye gittiklerini, madamın çok perişan olduğunu, çelenk götürdüklerini, 40-50 kadar cemaat bulunduğunu söyledi. Sağ olsunlar borcumuzu ödediler.

1960

Cafer Seydahmeı Kırımer'in Günlüğü

207

2 1 Ocak 1 960 Perşembe: geldi. Kültür Cemiyetlerinin Doktor Lebib B ey müsameresine çağırdıysa da maalesef gidemeyeceği mi kendisi de kabul etti . 1 2 M art 1 960 Cumartesi : S abri , Edip kardeşler geldiler. Edip Almanya ve İ ngi ltere seyahatlerinden bahsetti. Londra' da bizim Dağcı kardeşle görüştüğünden ve Polonyalı Selim kardeşimizin milll duygul arının kuvvetinden, zeka ve kabiliyetinden, kuvvetinden bahsetti. 1 9 Mart 1 960 Cumartesi: Kocaoğlu Osman B ey geldi, vaziyeti hamdolsun oldukça düzelmiş. Enver Paşanın adamlarından merhum Sami Beyin kardeşi Eşref Bey242 , Reis-i Cumhura vaziyetini bildirerek yardım temin etmiş. 24 Mart 1 960 Perşembe: Abdurrahman Benli Beye telefon ederek Yardımlaşma Derneği ' nin reisliğini kabul ettiğinden kendisine candan teşekkürlerde bulundum, çok memnun oldu. 2 Nisan 1 960 Cumartesi : Öğleden sonra Mecit Bey geldi, dertleştik. O da benim gibi fırkacılığın ve bunu kardeş düşmanlığına kadar götürmenin milletimize pahalıya mal olacağından endişeli. 242

Eşref Sencer Kuşçubaşı, 1 873 tarihinde İ stanbul 'da doğmuştur. Babası Mustafa Nuri Bey il. Abdülhamid'in kuşçubaşısıdır. Harbiye Mektebi son sınıfında iken sürgüne gönderilmiş, dönüşünde İttihat ve Terakki Partisi'nin silahşörleri arasına girmiştir. Teşk.ilat-ı Mahsusa'nın Arabistan, Sina ve Kuzey Afrika bölümünün başkanlığını yapıruştır. Lozan Anlaşmasından sonra 1 50'1ikler arasına alınıruş, 1938'de Türk.iye'ye dönmüştür. İzmir yakınlarında bulunan çiftliğinde 1 964 yılında vefat etmiştir. Türkistan hatıraları "Hayber'de Türk Cengi" adı ile basılmıştır.

RESİMLER

İsmail OTAR

Soldan Sağa: Ayaz İ S HAKİ, Yusuf AKÇURA

2 l0

Cafer Seydahnıeı Kırımer'in Günlüğü

Oturanlar: (Soldan) Selim ORTAY, C. S. KIRIMER, A. Zihni SOYSAL Ayaktakiler: İ brahim OTAR, Edige KIRIMAL, İ smail OT AR, Sabri ARIKAN

Soldan Sağa: Prof. Dr. Tahir ÇAGATAY, Prof. Dr. Saadet ÇAGATAY, Dr. Saide OKTAY, Dr. Abdul vahap OKTAY

Cafer Sevdahmeı Kırımer'in Güıılüğü

Soldan iti baren : Said ŞAM İL, İ sa Yusuf ALPTEK İN

Soldan itibaren: İsmail OTAR, Yusuf URALG İ RA Y

211

212

Cafer Seydalınıet Kırınıer'in Günlüğü

Süreyya ŞAPŞAL ( 1 873- 1 96 1 )

Wlodzimierz B ACZKOWSKİ

213

Cafer Seydahmet Kırımer'in Günliiğü

1 93 6- Warşova / Soldan i tibaren İbrahim OTAR, Cafer S KIRIMER, Selim ORTAY

Bekir AKAR

214

Cafer Sevdahmeı Kırımer 'iıı Günlüğü

Soldan itibaren: İ brahim OTAR, Abdul lah Zihni SOYSAL

M irza B ALA

Cafer Sevdahıneı Kırııner'in Günlüğü

215

Necip Hacı FAZIL

Müstecip Ü LKÜSAL.

216

Cafer Sevdahmeı Kırımer'in Günlüğü

Safiye İ MRE (Menger)

Ahmet Vel i MENGER

Cafer Sevdahmet Kırımer'iıı Giiııliiğii

217

Mehmed Emin B UÔRA

Hal i l İNALCIK

Soldan İtibaren: Sabri ARIKAN, Ünsal AKTAŞ, Nureddin Mahir ALTUG, İsmai l OTAR

Nureddin AGAT

DİZİN A Abadan Yavuz, 1 2 1 , 2 1 1 Abduh Muhammed, 80 Abdülhayr, 3 1 , 66, 209 Abdülmecit H i kmet, 1 20 Ablayef Cafer, XIII Acıbadem, 1 2 1 Açıksöz Gazetesi, 1 0 Afganistan, 34, 44, 80, 1 6 2 Afyonkarahisar, 8 3 Agat N i lüfer, 1 4, 2 1 1 Agat Nureddin, 5, 1 4, 1 83, 1 88, 2 1 1 Agat Selma, 5 Ah met A h medov, 9 3 , 1 06 Ahmet Tevfik Paşa, 8, 3 1 Akaretler, 8 3 Akbaba Dergisi, 35 Akçar Bekir, 1 84 , 1 89, 1 02, 1 1 7 , 209 Akçura Y usuf, VIII Akkurı Halil, 1 69, 209 Akmescit, X, XI, XII Aksaray Valide Camii , 1 1 4 Akyar, VIII Alfred Messner, 202 Alma Savaştan, XIII Almanya, 2, 1 4, 17, 2 1 , 22, 23, 24 , 30, 3 1 , 39, 44 , 5 2 , 56, 57, 5 8 , 6 1 , 6 3 , 64, 70, 77, 83, 90, 92, 1 05, 1 1 1 , 1 1 4, 1 1 5, 1 2 1 , 1 22, 1 23 , 1 30, 1 36, 1 37, 1 3 9, 1 40, 1 4 1 , 1 47, 1 49, 1 5 0, 1 5 1 , 1 54, 1 5 6, 1 5 8, 1 5 9, 1 63, 1 69, 1 70, 1 79 , 1 90, 1 95 , 1 96, 1 9 8, 207

Alp Oteli, 59 Al ptekin İsa Yusuf, 1 8, 75, 1 1 2, 210 Altan Fikri, 1 3 5 , 209 A ltay Gazetesi, 28 Altuğ Nureddin, 35, 2 1 1 Amasya Tamimi, 1 5 8 Amerikiı, 4, 5, 1 2, 1 5, 1 7, 1 8, 1 9 , 20, 26, 27, 28, 36, 38, 39, 44, 45, 48, 60, 66, 79, 88, 93, 98, 99, 1 0 1 , 1 03 , 1 06, 1 1 2, 1 1 7, 1 1 9, 1 22, 1 23 , 1 39, 1 59, 1 66, 1 7 3, 1 79, 1 86, 1 8 8, 1 92, 1 98, 1 99, 200, 2 0 1 Amerikan Hastanesi, 6 5 , 7 3 , 1 09, 1 10 Andiş Seydahmet, 5 Ankara, XVI, 1 , 2, 3, 4, 5, 8, 9, 1 3 , 1 8 , 20, 2 1 , 27, 29, 34, 36, 37, 38, 39, 40, 44, 45, 46, 47, 50, 58, 59, 60, 62, 65, 67, 75, 76, 8 1 , 83, 87, 90, 92, 93, 97, 1 0 1 , 1 02, 1 04, 1 06, 1 07 , 1 1 2, 1 1 3 , 1 1 7, 1 1 8, 1 20, 1 2 1 , 1 26, 1 27 , 1 29, 1 37, 1 3 8, 1 42, 143, 1 44, 1 47, 148, 1 5 1 , 1 60, 1 6 1 , 1 62, 1 63 , 1 64, 1 66, 1 67 , 1 74, 1 75, 1 76, 1 78, 1 79, 1 8 1 , 1 8 3, 1 87, 1 8 8, 1 90, 20 1 , 202, 203 Ankara Ziraat Fakültesi, 1 4 2 Antalya, 5 0 Arabacı N igar, 7 1 Arabistan, 207 Aran Mehmet Sadık, 76, 2 1 1 Arat Rabia, 1 2 1 , 209

220

Cafer Seydahmeı Kırınıer'in Günlüğü

Arat Reşit Rahmeti, 3 1 , 43, 45, 48, 50, 67, 86, 1 35 , 1 4 1 , 1 59, 1 63, 174, 1 79, 1 96, 2 1 1 , 1 2 1 , 209 Ankan Sabri, ili, 1 0, 1 38, 1 83, 2 1 2 Arnavutluk, III Arsal Sadri Maksudi, iV, 36, 1 35 , 1 40, 1 73 , 2 1 2 Arslan İshak, 27, 2 1 O Ataman Erda, 27, 40, 2 1 0 Ataman Hamdi, 6 , 2 1 0 Ataman Lami, 1 , 2 1 O Ataman Mete, 93, 2 1 1 Ataman S erver, 6, 1 5 , 2 1 2 Ataman Şakir, 1 1 , 27, 1 00, 2 1 2 Atatürk Mustafa Kemal, 5 3 , 37, 49, 65, 8 1 , 8 3 , 1 1 3, 158, 20 1 Atik Ali Camii, 84 Atina, 28, 3 1 , 83 Atlasi Hadi, 62, 2 1 O Atpazarı, 1 92 Avrupa, 24, 45, 49, 6 1 , 63, 64, 9 1 , 93, 1 30, 145, 1 5 1 , 1 57, 1 62, 1 68, 1 79, 1 8 1 , 1 84, 1 8 5 , 1 87, 1 88, 1 98 Ayaşlı Edibe, 32 Ayvazov Hasan Sabri, VII, XIII Azerbaycan, 4, 8, 10, 1 3 , 1 8, 2 1 , 56, 57, 70, 76, 1 22, 1 43 , 1 62, 1 68, 1 89, 200 Azerbaycan Gazetesi, 1 0 Azerbaycan Yurt B ilgisi Dergi si, 56 Azertekin A l i , 1 07, 1 3 1 , 1 5 1 , 209

Baban Şükrü, 1 77, 2 1 1 Baczkowski Wledzimierz, 1 7 , 1 9, 25, 30, 3 5 , 3 8 , 44, 59, 80, 93, 98, 1 0 1 , 1 3 1 , 1 45 , 1 49, 1 60, 1 65 , 1 7 3 , 1 77 , 1 86, 1 88 , 2 1 2 Badneuheim, 1 5 8 , 1 5 9, 1 67, 1 79 Bağdat, 1 , 20 Bahçesaray, 1 , 2, 8, 23, 5 1 , 82, 1 42, 1 5 0 Baku, 76, 1 07, 1 1 4, 1 4 3 , 1 68 , 1 86 Bammat Haydar, 1 28 , 1 86, 2 1 0 Barkın İbrahim Rebi, iV, 34, 39, 87, 89, 209 Basiret Gazetesi, 1 0 Başkurdistan, 1 7 , 3 8 , 44 Başkut Cevat Fehmi , 65, 209 Bayar Celal, 20 Baylan, 60 Bebek, 6 1 Bekman Edip, 1 98 , 209 Bektöre Atilla, 1 02 B ektöre Emin, 1 43 , 1 59 , 209 Bektöre Hamide,

74,

98,

1 02,

161, 210 Bektöre Şevki, 74, 1 26, 1 27, 1 29, 1 30, 1 3 1 , 1 36 , 1 48 , 1 5 1 , 1 5 3 , 1 60, 1 62, 1 63 , 1 67, 1 7 9, 1 84, 200, 2 1 2 B el l ioğlu Sım, 1 5 Benlioğlu Abdurrahman, 5 3 , 60 B erköz Nuri, 1 43 , 1 77, 1 78 , 1 82, 21 1 B erlin, XIV, 2, 4, 22, 24, 44, 54, 92, 1 07 , 1 1 5 , 1 86, 1 96 Berl in Yüksek Ziraat Okulu, 1 1 5

221

Cafer Seydahnıet Kırınıer'in Günliiğü Bem sefiri, 28 Besarabya, X, XIII Besolt Gazi Han, 14, 15 , 49, 7 5 , 77, 130, 1 80, 199, 2 1 0 Beşev Halil, 90, 2 1 0 Beşiktaş, 1 6 , 61 Beyaz Saray, 49, 64, 82, 84, 100, 128 Beyazıt, 49, 59, 64, 1 00 Beyoğlu, 2, 2 5 , 28, 35, 5 7 , 78 Beyrut, 2 5 , 151

c Caferoğlu Ahmet, 56, 59, 67, 8 1 , 21 1 Cağaloğlu, 51 Cambridge, 139 Canbek Osman, 1 08 , 120, 1 21, 1 23, 1 32, 145 , 1 57 , 163, 1 73, 1 77 , 211 Cebesoy Ali Fuat, 1 5 8 , 209 Cemiyeti Akvam, XV

Bitlis, 15 8

Cenevre, 3, 77, 103

Bleda M i that Şükrü, 1 03, 211

Cezayir, 1 17

Blumer White, 54, 6 1 , 93, 103,

Chicago, 5 , 1 69

1 1 0, 1 60

Chicago Üni versitesi, 5

Bonn Ü n iversitesi, 202

Civan Süleyman, 50

Bor, 58

Clark George L., 49

Bostancı , 40, 69, 87, 90, 1 66

Cluj Ü niversitesi, 1 4

Boston Emerson Koleji, 5 9 Bozgöz Aziz, 123 Bozüyük, 38 Bölükbaşı Osman, 1 76, 21 1 Brüksel, 28

Cumhuriyet, 8 , 32, 37, 56, 5 7 , 65, 69, 70, 73, 77, 1 00, 101, 102, 104, 1 1 3, 1 1 5 , 1 1 8 , 140, 1 59, 165, 1 67, 1 80, 188, 1 96

Budapeşte, 8 3, 1 07 Bucak, IIl

Buğra Mehmet Emin, 17, 1 8 , 24, 25, 36, 37, 44, 45, 46, 58, 77, 89, 11 1 , 1 1 2 , 1 1 7 , 2 1 1 Buhara, 7 5 , 1 1 5 , 162 Bulganin, 5 1 , 56 Bulgaristan, III, 3, 40, 1 65 , 1 69 Burgaz, 69, 79 Bumham James, 1 01 Bu�� 1, 9 , 1 0, 21, 76, 1 68 Buva, 62 Bükreş, 7 , 50, 143 Bükreş Ü n i versitesi, 7 Büyük Postane, 47

Çağatay Saadet, 4, 21, 88, 196, 211 Çağatay Tahir, 21, 88, 1 14, 211 Çamlıca, 1 18 Çanakkale, 7, 79, 1 8 3 Çang Kay Şek, 18 Çankaya, 34 Çankırı, 1 58 Çapakçı Halil, IX Çarşıkapı, 1 28 Çekoslovakya, I l , III

222

Cafer Sevdalımet Kırımer 'iıı Günlüğü

Çemberlitaş, 84 Çeşme, 86

Eisenhower, 78, 1 1 9, 1 57

Çıgan Köyü, 44

Efgan( Cemaleddin, 80, 1 62, 209

Çınaraltı, 34, 35 Çin, 3, 1 8 , 27, 34, 47, 72, 1 1 1 , 1 8 6, 199, 20 1 , 204 Çokayoğl u Mustafa, 2 1 , 1 1 4 , 1 1 5

El-Ezher Üni versitesi, 1 El-Hüseyni Hacı Emin, 1 30, 2 1 0 Emel Dergisi,

il, XVI, 7 , 67, 1 23 ,

1 69 , 1 87 Emel V akfı, 67 Emircan Mehmet, 1 49, 2 1 1

D Dağcı Cengiz,

1 3 2,

Emirgan, 5 3 , 77 1 44,

1 46 ,

Endonezya, 53 Engin M. Saffet, 202, 2 1 1

1 5 5, 209 Dağıstan, 46, 1 28 , 1 3 8 , 1 86

Enver Paşa, XIV, 32, 37, 65

Dani marka, 3 1

Ereli Hasan, 74, 210

Darıca, 1 7

Erez Selçuk, 1 4

Damat Ferit Paşa, XV

Erginkol Salih, 67, 7 5 , 209

Demirağ Nuri,

Erişirgil Emin, 25, 209

1 6, 23, 66, 84,

1 5 3 , 211 Demi rkıran Sema, 1 O Demokrat Parti, 3, 1 5 9 , 1 8 1

Erivan, 99 Erkilet Hüseyin Hüsnü Emir, 1 3 , 28, 59, 67, 87, 90, 2 1 0

Deniz Harp Okulu, 37, 5 3

Ersoy Mehmet Akif, 84

Denyy Jean, 3 3 , 2 1 0

Ertaylan İsmail Hakkı, 1 68 , 2 1 0

Decei Aurel Gheorghe, 1 4 , 209

Erzincan, 92, 1 7 5

Divan Oteli, 108, 1 5 5

Erzuru m, 47, 68

Divan Pastanesi, 1 80

Erzurum İşhanı, 47

Divanyolu, 57, 70

Esedabad, 80

Divriği, 1 6

Esendal Memduh Şevket, 9

Dobruca, XVI, 1 , 7 , 74, 1 05 , 1 3 8 ,

Eskişehir, 3 8 , 65, 67, 1 4 3 , 1 45 ,

1 3 9, 1 82

1 56 , 1 5 9, 1 69, 1 87

Dobruca Hars Birliği, XVI

Estonya, III

Doğrul Ömer Rıza, 84, 2 1 1

Eyüp, 5 1

Doğu Al manya, IlI Doğu Türkistan, 17, 1 8 , 47 Don Levin, 54, 93 Dragos, 20, 25, 53

223

Cafer Sevdahmeı Kırımer'in Günlüğü

Gülhane Hastanesi, 54 Günaltay Şemsettin, 175 , 212

Fazıl Necip Hacı, 1 8 2, 2 1 1

Güngör Şule, 1 96

Fergan Eşref Edib, 84, 2 1 0

Gürcistan, 1 35, 1 67

Fergana, 1 62 Fındıkoğlu Ziyaeddin Fahri , 68, 69, 1 1 5, 1 49, 1 97 , 2 1 1 , 2 1 2

Fi l i stin, 1 30, 1 44 Finlandiya, 28, 3 1 , 76, 1 63, 1 7 3,

Hablemitoğlu Necip, 2, 9 Hablemitoğlu Şengül, 9

200 Fon Leniro, 5 2

Hacı Ali Efend i , XII

Frankfurl, 202

Hafız M uhterem E fendi, Y ii

Fransa, 29, 36, 48, 66, 99, 128,

Haydarpaşa, 38, 8 6 Halep, 1 5 8

1 29, 1 62, 1 7 6, 1 77, 1 80

Hayit Baymirza, 54 Hazım Celal, 97 Heidel berg Ü ni versitesi, 1 1 4

G Galatasaray

Lisesi,

50,

83,

1 09, 1 6 8 Gaspıralı Haydar, 3 1 , 1 39, 2 1 0 Gaspıralı İsmail, 1, IX, 5 , 8 , 3 1 , 139, 2 1 0 Gaspıralı Şefika, XII, 8 , 2 1 2 Gazi Eğitim Enstitüsü, 46 Gence, 56, 1 07, 200 General Denikin, XIV General Skorapatski, XIV General Vrangel, XIV Gerard George, 1 65 Giray Gazi , 1 68 , 1 75 Giray H üsamettin, 3, 2 1 0 Giray Şahin, 1 8 3 Giresun, 36 Gotthard Jaeschke, 1 1 3, 2 1 1 Göktay Hamza, 1 42, 2 1 0 Gözleve, XII, 3 1 , 53, 82, 1 02

Helsinki, 1 07 Hemidullin Liron, 1 7 3 Hırka-i Şerif, 1 03 H i gh Life, 2 H i lmi

Abdülhakim,

VIII,

XII,

XIII H i l ton Otel i , 78, 8 1 , 86, 1 1 9, 1 26, 1 40, 1 5 2, 1 5 5, 203 H i ndistan, 44, 62, 1 22 Hint, 1 8 , 66 Hokand, 67 Hoower Kütüphanesi, 1 63 Hostler Charles Warren, 25, 209 Hoten, 1 7 Hoybun Cemiyeti, 6 Hruşçof, 39, l 1 8 Hürriyet Partisi, 1 8 1 Hüseyinov Gani B ay, 1 43, 210

224

Cafer Sevdahmeı Kırımer'in Günlüğü

I-i Ihlamur, 3 1 İçel, 50 İdil-Ural M i l l i Merkezi , 3 8 , 48 İdilli Ayaz İshaki, VIII, 4, 20, 2 1 , 24, 3 8 , 74, 1 96 , 209 İdrisi Alimcan, 57, 209 İlkkul Ahmet Kemal, 47, 52, 5 3 , 6 3 , 1 73 , 209

1 7 8 , 1 79, 1 82, 1 8 3 , 1 84 , 1 89, 1 96, 1 97 , 200, 207 İstanbul

Üniversitesi,

68,

121,

1 84 İsviçre, XV, 30, 52, 57 İttihat ve Terakki Partisi, IX, 1 04, 207 İzmir, 5, 1 8 , 65, 93, 207 İzmirli İsmail Hakkı, 84, 2 1 0

İmre Safiye, 5 5 İnalcık H a l i l , 4, 39, 4 4 , 45, 64, 7 1 , 72, 84, 87, 88, 89, 1 04 ,

J-K

1 1 3 , 1 3 9, 1 44, 1 46, 1 49, 1 63 ,

Jukov, 39, 50, 59, 1 1 0, 1 1 7, 1 1 9,

1 65, 1 69, 1 76, 1 84, 1 95 , 202, 2 1 0, 2 1 1 İnan Abdülkadir, 4 3 , 44, 209 İngiltere, 3 1 , 39, 87, 1 0 1 , 1 29 , 1 3 2, 207 İnönü Zaferi, 50 İran, 44, 80, 1 07, 1 1 6 İslimye, 3 İsmail Fazıl Paşa, 1 5 8, 2 1 0 İsmet Paşa, XV İstanbul, xvı ı , 3, 4, 6, 7, 8, 1 0, 1 1 , 1 2, 1 4, 1 6, 1 7, 1 8 , 2 1 , 22, 23, 25, 27, 28, 3 1 , 32, 34, 35, 36, 4 3 , 44, 47, 48, 50, 5 1 , 53, 56, 57, 6 1 , 62, 63, 65, 66, 67, 68, 70, 7 1 , 72, 73, 7 5 , 76, 78, 80, 82, 8 3 , 84, 85, 89, 90, 9 1 , 92, 98, 1 02, 1 04, 1 05, 1 07 , 1 1 3 , 1 1 4, 1 1 8, 1 2 1 , 1 26, 1 3 5 , 1 3 8, 1 4 1 , 1 42, 1 45 , 1 47, 1 48 , 1 54 , 1 57 , 1 5 8, 1 60, 1 62 , 1 63 , 1 65 , 1 67 , 1 68, 1 69 , 1 76 , 1 77 ,

1 20, 1 57 , 1 59 Kabirler Nurlu, 67, 1 69 , 1 92, 202 Kafkasya, 5, 49, 7 3 , 74, 98, 1 22, 1 28, 1 46, 1 86 , 1 89 Kafkasyalı Şimali, 57 Katlı Kadircan, 46, 2 1 0 Kahire, 1 , 6 , 80, 1 48 Kadıköy, 1 0, 22, 29, 35, 3 8 , 48, 49, 5 1 , 62, 66, 76, 8 1 , 86, 93, 1 02, 1 03 , 1 22, 1 4 3 , 1 49, 1 5 1 , 1 52, 1 67 Kadir İbrahim, l 48 Kanlıca, 7 1 , 1 60 Kantarcılar, VIII Kantemir Ali Han, l 86, 209 Kalgay Osman, XIII Karakaya Ahmet, 1 67, 1 87 , 1 88, 1 92, 209 Karan Ahmet Lebib, 24, 74, 209 Karasubazar, 1 42, 1 46 Karpiç, 39 Kars, 74, 77 Kastamonu, 1 5 8

225

Cafer Sevdahmet Kınmer'in Günlüğü Kaşgar, 1 8 , 29, 47

Kızılay, 39

Karabekir Kazım, 65

Kiev, XI, XIII

Karelya, III

Killigil Nuri , 3 2 , 2 1 1

Katırcıoğlu Mahmut Muhtar, 22

Ki lyos, 20 1

Kazakistan, 48

Kocaoğlu Osman, 1 5 5, 1 62, 1 70,

Kazan, 4, 2 1 , 24, 3 1 , 36, 48, 55, 58, 60, 62, 74, 1 05, 1 3 1 , 1 35, 173

1 74, 1 8 8, 1 9 1 , 1 97, 1 98, 1 99, 207, 2 1 1

Kefe, XII

Kolombiya Üniversitesi, 1 7 3

Kerç, 22

Konrad Adenauer, 8 3 , 2 1 O

Kerçi Yakup, VIII

Kont Yontakovski, 1 04

Kerson, X

Konya Öğretmen Okulu, 46

Kırgız Kemal, 89, 2 1 0

Korkmazof Ce lal, VIII

Kırım, 1 , 2 , 3 , 4 , 5 , 8 , 9 , 1 0, 1 1 ,

Korur Ahmet Salih, 1 6 1 , 209

1 2 , 1 4, 1 5 , 1 8 , 20, 2 1 , 22, 2 3 , 27, 3 1 , 3 5 , 39, 40, 4 5 , 5 0 , 5 3 ,

Koşay Hamit Zübeyr, 5 8 ,

141,

209, 2 1 0

5 7 , 64, 65, 67, 7 0 , 7 3 , 7 4 , 7 5 ,

Köprülü, 20

8 1 , 82, 8 4 , 8 5 , 86, 8 8 , 89, 90,

Kö�enc� 1 , 1 2 , 1 4 8, 1 82

97, 1 00, 1 0 1 , 1 02 , 1 03 , 1 05 ,

Kubatı Hüseyin Nai li, 56, 64, 65,

1 2 1 , 1 22, 1 23 , 1 24 , 1 27, 1 3 2,

68, 69, 9 1 , 97, 1 03 , 1 07, 1 1 0,

1 3 8, 1 3 9, 1 4 1 , 1 42 , 1 43 , 1 44 ,

1 1 5 , 1 1 8, 1 3 2 , 1 35 , 1 49, 1 5 9,

1 46, 1 47, 1 4 8 , 1 49 , 1 50, 1 5 1 ,

1 66 , 1 69, 1 74 , 1 76, 1 77, 1 79,

1 5 2 , 1 63 , 1 67, 1 68 , 1 69 , 1 74 ,

1 8 1 , 1 82, 1 84 , 1 87, 1 8 8 , 1 95 ,

1 76 , 1 77 , 1 8 1 , 1 82 , 1 83 , 1 84,

1 98 , 1 99, 20 1 , 2 1 0, 2 1 1 Kudüs, 3 1 , 1 30

1 85 , 1 95 , 1 98, 202 , 203 Kırım Dergisi, 1 76

Kultura, 7

Kırım Kültür Derneği, 2, 3, 64

Kuniholm B. Eric, 7 3 , 92, 209

Kırımal

Edige

Mustafa,

il,

1 49, 209 Kınmcan Abdu llah, 27, 40, 1 00, 1 29 , 1 76 , 20 1 , 202, 203, 209 Kınmer Cafer, 77, 1 40 Kırımer Hanife, 2 1 , 2 7 , 40, 9 3 , 1 40, 2 1 0 Kırımman Niyazi, 40 Kırımman Pekin, 1 90 Kırşehir, 1 76

Kural Akdes N i met, 1 4 1 , 2 1 1 Kurtalan Ejder, 1 07, 209 Kurtiyef Mustafa, 1 46, 1 64, 1 83 , 211 Kurultay Gazetesi, 27, 28, 5 1 , 1 23 , 1 5 0 Kuşçubaşı Eşref Sencer, 207, 2 1 0

226

Cafer Sevdalınıeı Kırınıer'in Günlüğü

Medine, 1 Mehdi Reşit, Vll

Lale Köşkü, 77 Le Bon, 28, 59, 99, 1 28, 1 5 2, 1 60 Lenin, 63 Letonya, III

Memmetzade Mirza Bala, 1 0, 24, 67

72, 75, 76, 77 82, 85, ' ' 1 05 , 1 07 , 1 3 9, 1 5 1 , 1 5 3 , 1 54 , 178, 1 96, 1 97, 2 1 1

Libya, 1 30

Menderes Adnan, 2 8

Litvanya, ili

Menger Ahmet V e l i , 3 , 14, 27,

Lehistan, III Levine lsaac Don, 49, 2 1 0 Levitski Andrej Don, 6 , 209 L. Martov, 63, 2 1 0

•

Lokman Kemal, 48, 7 1 , 1 59 , 2 1 0 Londra, 29, 32, 37, 54, 8 3 , 1 0 1 , 1 04, 1 06 , 1 07, 1 1 9 , 1 24, 1 28, 1 3 2, 1 54, 1 60, 207 Lozan Ü niversitesi, 28, 1 75 Lozan Konferansı, XV Luvracs George Pren il, 1 5 Lübnan, 3 0

48, 52, 55, 1 3 6, 1 89, 200, 209 Merdanov Rai f, 1 73 Merdekan, 1 43 Mısır, il, 1 , 2 8 , 48, 5 8 , 59, 80, 8 5 , 1 1 7, 1 25 , 1 26, 1 75 , 1 97 Mı skıewicz Adam Bernard, 57, 60, 66, 67, 9 1 , 92, 209 Mi koyan, 39 Mi ll iyet Gazetesi, 1 23 Minnullin Rami l , 1 73 Mir Yakub Bey, i l Miras Kamil, 8 4 , 2 l O Mi llet Gazetesi, XI

M Macar, 1 5 , 79, 1 07, 1 29, 1 3 1 Macaristan, ili, 58, 92, 1 07, 1 30, 131 Magoma Ahmet Nabi , 1 86, 2 1 1 Maksudi Niyazi, 54, 2 1 1 Malenkof, 39 Malta, 37, 1 04, 1 5 8 Mançurya, 1 79 Manisa, 50 Mardin Ebu' l-Ula, 84 Markiz, 2 5 , 1 70 Mecidiye, 1 , 1 82 Mecidiye Müslüman Semineri, 1

M i maroğlu Gülümser, 27, 2 1 0 Moda, 22, 47, 74, 1 27 , 1 5 1 , 1 63 , 1 79, 200 Molotof, 39 Moskova, X, XI, 40, 62, 73, 78, 1 06 , 1 09 , 1 65 Moskova Komünist Fırkası, 1 06 Moskova Sefareti , 40 Muhiddin Mehmed, 1 3 8 Münih, 1 4, 1 5 , 4 3 , 44, 72, 73, 82, 85, 86, 99,

1 1 7,

1 1 9,

1 22,

1 23 , 1 30, 1 45 , 1 49, 1 5 3 , 1 54, 1 5 8 , 1 63 , 1 68 , 1 86, 1 87 , 1 88, 197, 1 9 8 Müsavat Partisi, 4 , 1 0, 7 6 , 1 07

227

Cafer Sevdahnıeı Kırımer'in Giiıılüğii

N Nadi Nadir, 5 1

Ögel Semra, 53

Na' im Ahmet, 77, 1 3 1

Ögel Şükrü Ali, 5 3 , 2 1 2

Nalçik, 49

Öktem Ahmet Naim, 75, 209

Nehru, 70

Öktem İbrahim, 1 8 1 , 209

Niğde, 58

Örlük Köyü, 3 1

Nişantaşı, 3 1 , 1 9 2 New York, 4 9 , 7 3 , 8 8 , 1 1 2 , 1 45 Noman Çelebi Cihan, VIII, IX, X, Xl, XII, XIII, 50, 2 1 1

Özcan Ö mer, V, 1 8 Özdemiroğlu Ahmet Ragıp,

1 7,

1 80, 209 Özenbaşlı Ahmet, IX, X

Novogrodek, 5 7

Özkan Cemal, 1 1 8 , 1 1 9

N u e Jordania, 1 67, 2 1 1 Numunei Terakki Mektebi,

Yii

Nureddin M ü nir, 6 1

Özkmm Çetin A., 1 2 3 , 209 Özkırım Raşid Aşki, 1 6, 23, 2 1 1 Özkınm Orhan, 1 6, 98, 1 23, 1 26, 211

o p

Odar İbrahim Vel i , 1 79, 2 1 1 Odesa, IX, X Okay Ahmet Can, 44, 1 9 1 , 2 1 1 Okday Ali Nuri, 8, 3 1 , 209

99, 1 03 , 1 06, 1 07, 1 22, 1 30,

Okday Şefik, 3 2

1 62 , 1 77 , 1 87

Oktay Avdulvahap, 1 1 4 , 209 37,

1 1 5,

1 5 8, 2 1 0 Ortaç Yusuf Ziya, 3 5 , 2 1 2 Orenburg, 48, 1 43 Ortalan Cafer, 8 8 , 1 3 8, 1 4 2 , 209 Ortay Selim, 1 2 , 24, 2 1 2 Ortekin Hasan (Ablayef), 23, 34, 210 Osetya, 1 86 Otar İbrahim Şükrü, l , 35, 98, 2 1 0 Otar İsmail, 9 , 8 2 , 2 1 0 Otar Yavuz, 1 2 1 , 2 1 2

Paris, IX, 2, 1 8 , 26, 28, 32, 3 3 , 36, 44, 56, 5 7 , 69, 8 0 , 82, 98,

Okday İsmai l Hakkı, 8, 2 1 O

Orbay Hüseyin Rauf,

Pakistan, 1 8 , 1 5 5 , 1 62, 1 74

Paris B loku, 2, 1 22, 1 30, 1 62 Paris Hukuk Fakültesi, 3 3 Park Otel, 4, 2 8 , 3 1 , 49, 1 30, 1 48, 1 89 , 20 1 Pazarcık, 3, 40, 1 4 3 Pendik, 3 2 Perekop, XII Perkel Nac i , 20, 2 1 1 Petersburg Hukuk Fakültesi, X, 1 86 Petrarca, 5 7 Petro Pavlowsk, 3 Pforzhei m, 1 50

228

Cafer Sevdahmeı Kırımer'iıı Giiııliiğii

Ph i l ips, 98

Romen, 7, 1 4, 3 2

Pierce Richard Donald, 59, 2 1 1

Ruhselman Bedri, 1 42, 209

Pilsudski

Rusya, III

Jozef

Klemensk,

30,

1 8 2, 79, 1 54, 1 82, 1 83 , 2 1 1 Plevne, 3 , 1 43 Polatkan Hasan, 65, 69, 1 54, 1 5 5 , 1 57, 2 1 0 Polonya, XV, XVI Ponikiewski Jerzy, 1 08 Polonya, 2, 4, 10, 1 7, 22, 30, 3 1 , 57, 79, 82, 1 3 1 Poznan, 1 O, 1 3 1 Poznan Üniversitesi, 1 0 Prag Tekni k Ü niversitesi, 1 86 Pravda Gazetesi, 1 09 Preuves Dergisi, 1 1 0 Prometre, XV, 4, 1 3 , 1 7 , 1 8 , 48, 49, 1 07, 1 28 Puşkin, 57

s Sadullah Paşa, 32 Sahalin, lII Saklat Alimseyit Cemil, 90, 209 Sakız Gambotu, XIV Sakmar Mecit, 38, 48, 21 J Samara, 1 3 5 Sancaktanol Cemal, 1 9, 209 Santiago, 28 Saraç Haydar, 1 74, 1 76 Saray Mehmet, 1 4 Sarıyer, 6 1 Sarper Selim, 1 65 Schaetzel Tadeusz, 30, 2 1 2 Sebil lüreşad Dergisi, 84

Selim Şakir, 57 Senyebos

Rasonyi Laszlo, 1 07, 200, 2 1 J

Serez, 84

Raului Gura, 1 4

Sevdiyar Meh met M uhiddin, 88,

Remiev Şakir, 1 7 3 Renda M ustafa Abdülhalik, 1 5 8, 21 1

1 39 , 1 46, 2 1 1 Seydahmet Cafer, XII, XIII Seydol Memduh, 1 73

Resuloğlu Mehmet Ali, 5 5 , 2 1 1

Seyit Alim, VIII

Resulzade Mehmet Emin, 4, 1 O,

Sezer Memduh, 3

1 3 , 1 6 , 20, 39, 54, 5 5 , 5 7 , 8 8 ,

Sıddık Sami, 1 84

89, 2 1 1

Sırat-ı Mustakim Dergisi, 84

Riviera Oteli, 1 02

Sibirya, 3, 2 8 , 36, 62

Rize, 44

S ibiu, 1 4

Roma, 28, 83

Sina, 207

Romanya, III, XVI, 1 , 4, 7, 1 4 ,

Sirkeci, 47, 70

5 0 , 1 05 , 1 3 8 , 1 4 3 , 1 82, 200

S i vas, 1 6, 1 04, 1 5 8

229

Cafer Seydahmet Kırmıer'in Giin/üğii Sivastapol , XIII

Siyociri, 4 Sokolnıcki M ıchael, 3 1 , 73 2 1 1 , 209

70, 7 5 , 77,

Sofya Ü n i versitesi, 1 65

Şark D i lleri Fakültesi, 82

Sorbon Ü n i versitesi, 36 Vrema Gazetesi,

1 87 Sosyal istiçski Vestnik, 63, 1 06 , 1 85 Öğrenme

Enstitüsü, 2, 1 0, 44, 7 3 , 1 22, 1 49 , 1 86 Soysal Abdul lah Zihni, 22, 52, 1 06,

1 30,

Şapşal Karaim Süreyya, 82, 2 1 0

Son Saat Gazetesi, 65

53, 7 1 , 8 5 ,

1 25,

Şanda Gülçin, 1 00, 2 1 O

Son Posta Gazetesi, 65

B i rliğini

1 1 1,

1 3 1 , 1 5 7, 2 1 1

Solofki, 1 92

Sovyetler

Şam, 48 Şami l Mehmed Said, 5, 9, 24, 37,

Sorbon Ü ni versitesi, IX

Sosyal istiçiski

Şahab Nezihi, IX

1 39 ,

1 77,

Şark Enstitüsü, 1 7 Şaşkınbakkal, 1 8 , 3 5 , 1 2 1 Şebinkarahisar, 3 6 Şehzadebaşı, vıı Şekerci Hacı Bekir, 5 1 , 66, 86, 1 03 , 1 1 4, 1 22 , 1 5 1 Şişli, 64, 204 Şükrü Ahmet, VIII Szysman S ı mon, 82, 2 1 2

1 8 8, 209 St. Petersburg Üni versitesi, 1 5 0

Stalin, 59, 1 04 Stanford Üni versitesi, 1 63

Tacikistan, 1 39

Stockholm, 1 , 5 2

Taksim Gazinosu, 77

Strasburg Üniversitesi, 6 8

Tan Yıldızı, 4

Suadiye Kahvesi, 1 57

Tanatar Şükrü, 1 09

Sudak, 1 1 1 Sultanhamam

Tandoğan Nevzat, II Aşirefendi

Caddesi, 47 Sunç Mehmet Girey, 49, 7 5 , 1 70, 21 1 Suriye, 1 64, 1 65

Tanin, IX Tannu Tuva, III Tannöver Hamdullah Suphi, 39, 50, 57, 1 1 5 , 1 3 5, 1 3 7, 1 6 1 , 1 70, 1 97 , 200, 2 1 0

Sülkeviç S ü leyman, XIII, XIV

Talat Paşa, XIV

Sükuti Abdurrahim, VIII

Taray Cemal Hüsnü, 28, 209

Sümerbank, 38, 89

Tarcan Selim Sırrı, 1 09, 2 1 2

Sütlüce, 3 2

Taşkent, 2 1 , 44, 4 8 , 92, 1 1 4, 1 1 5

230

Cafer Sewlahmeı Kırımer'iıı Giiııliiğii

Taşsu Köyü, 36

Türkiye, 1 , 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 1 3 ,

Tataristan, 4, 2 1 , 54, 62, 1 4 1 , 1 7 3

1 4 , 1 5 , 1 7 , 1 8 , 2 1 , 2 3 , 24, 27,

Tepebaşı, 20, 24

28, 30, 3 1 , 33, 36, 3 8 , 40, 44,

Taymas Abdullah Baıtal , 28, 92, 1 66, 1 82 , 1 90, 203, 209 Teberdar

Abdurrahman

Hüsnü,

46, 49, 5 1 , 52, 5 3 , 55, 57, 5 8 , 7 4 , 75, 76, 7 8 , 7 9 , 8 5 , 88, 90, 92, 93, 1 0 1 , 1 02, 1 07, 1 1 3 , 1 1 4 , 1 1 8, 1 22, 1 23 , 1 28, 1 3 1 ,

1 92, 209 Tekoğlu Enver, 1 05 , 209

1 32 , 1 4 1 , 1 4 2 , 1 43 , 1 50, 1 5 5 ,

Terakkiperver

1 62 , 1 66, 1 7 3 , 1 79, 1 86, 1 9 1 ,

Cumhuriyet

Fırkası, 37

1 92, 1 9 8, 200, 207

Tezel Memduh Talat, 1 65 , 2 1 1 Tientsin, 27 Tiran, 83 Togan Zeki Velidi, 1 7 , 21 1 Tokura, 4 Tokyo, 28 Topçubaşı Ali Ekber, 1 62, 209 Tortum, 68 Tugay Hidayet Fuat, 78, 2 1 0 Turhan M ümtaz, 1 76, 2 1 1 Türker Reşit, 1 46, 209

u Ufa M i lli İdaresi, 1 73 Ukrayna, XVI, 6, 9, 1 0, 1 1 , 1 5 , 77, 1 0 1 , 1 07 , 1 36 Uralgiray Nazmiye, 1 4 8 , 2 1 1 Uralgiray Yusuf, II, 1 , 6, 80, 1 1 7, 148, 2 1 2 Uzak Şark Lokantası, 1 1 1

Türkmen İ l ter, 1 Türkmen Kemal Behçet, 1 , 1 9,

9 1 , 92, 209 Trabzon, 46 Truman, 1 99 Tümen Kitapevi, 39 Türk Dilini Tetkik Cemiyeti, 44 Türk Kültür Birliği, 27, 30, 3 5 , 44, 45, 46, 50, 5 1 , 7 3 Türk Ocaklan, 5 0 , 68, 90, 1 97

Ücüm, 3 1 Ünaydın Ruşen Eşref, 83, 2 1 1 Ü l küsal Müstecip, XVI, 7, 8, 9, 1 1 , 1 6, 1 7 , 27, 28, 3 1 , 35, 37, 38, 43, 44, 45 , 46, 50, 5 1 , 5 2 , 5 3 , 5 4 , 5 8 , 59, 62, 67, 7 0 , 7 1 , 72, 7 5 , 8 0 , 8 1 , 8 3 , 8 4 , 85, 8 7 ,

Türk Tarih Kurumu, 36, 202

9 0 , 9 1 , 97, 98, 1 03 , 1 04, 1 05,

Türk Yurdu, 1 9

1 06, 1 07, 1 08 , 1 1 0, ·1 1 1 , 1 1 3 ,

Türkistan Türk Gençler B irliği,

1 1 5 , 1 1 6, 1 1 8, 1 1 9, 1 20, 1 2 1 ,

44, 67

1 22 , 1 23 , 1 24, 1 25, 1 26 , 1 27, 1 28 , 1 3 1 , 1 3 5 , 1 36, 1 3 7, 1 3 8, 1 39 , 1 40, 1 4 1 , 1 42, 1 4 3 , 1 44,

Cafer Seydahnıeı Kırımer'in Giinliiğii

231

1 45 , 1 46 , 1 47, 1 4 8 , 1 49, 1 50,

Yarkın İbrahim Arif, 92, 9 3 , 1 00,

1 5 1 , 1 5 2 , 1 5 3 , 1 54, 1 5 5 , 1 5 7 ,

21 1

1 5 8 , 1 60, 1 6 1 , 1 62, 1 63 , 1 64,

Yaş Türkistan Dergisi, 2 1 , 67, 1 14

1 67 , 1 68 , 1 69, 1 70, 1 75 , 1 76,

Yaşın Hidayet, 74, 2 1 0

1 7 8, 1 79, 1 80, 1 8 1 , 1 82, 1 83 ,

Yavşirına, 4

1 84, 1 89, 1 96, 1 97, 200, 20 1 ,

Ya vşirme, 2 1

202, 204, 2 1 1 Üsküdar, 1 6 , 23, 6 1

Yekaterinoslav, XIII Yel Değirmeni, 1 4 3 Yeni Sa.hah Gazetesi, 1 23 Yeni Sinema, 60

V-W Vakit Gazetesi, 28, 65, 1 65 Vatan Cemiyeti, VIII, 50, 9 0 V e fa Lisesi, I X Vekilli Mustafa, 1 3 , 39, 4 3 , 7 6 , 87, 1 5 8, 1 59 , 1 90, 2 0 3 , 2 1 1 Veli Kayum Han, 1 1 5 , 2 1 2 Vi lno, 82

Yeni Türkistan Dergi si, 67 Yenihisar, 1 8 Yeniköy, 2 1 , 37, 1 29 Yeni mahalle, 1 20 Yoğurtçu, 1 02 Yuldız Gazetesi , 28 Yurdakul Halil Nuri, 5 8 , 2 1 0 Yurdatap Yusuf, 1 20 Yurtsever Abdulvahap, 76, 209

Viyana, 8 3 Yon Mende Gerhard, 54, 6 1 , 8 3 , 1 1 4, 1 37 , 1 40, 1 4 1 , 2 1 1

Yusufbeyli Nasip, 9 Yücel Hasan Ali, 1 1 3

Volkan A l i , 200, 209 Varşova, 1 , 1 2 , 1 7 , 28, 1 07, 1 96, 1 97 Vladikafkas, 1 86 Warszawa, 1 2 , 5 7

z Zeki Velidi, 1 7 , 43, 44, 49, 2 1 1 Zeynal Aflan Mugan, 1 8 , 2 1 2 Zeynelabidin Tagıyev, 143, 2 1 2 Zeytinburnu, 32

y Yakuboğlu M u rat, 1 97, 2 1 1 Yalta, Yii, XII Yalova, 1 00 Yalla, 2 1 , 5 8 , 1 32, 1 39 Yana M i l l i Yol Dergi si, 1 96 Yanya, 8, 1 5 8

Zincirli Medrese, 1 39 Zonguldak, 1 1 , 1 7 , 34, 92, 200 Zonguldak Yüksek Maden Mektebi, 92