Mehmet Emin Resulzade - Panturanizm, Kafkas Sorunu by Türkçü Betik

M3h3mmad amin R;,sulzad3

PANTURANİZM. QAFQAZSORUNU

Bakı-T3kour-2012

Rus

dilind::m

ı,:cvir::-ın

Yadigar Türkcl

l�ls;ıf:l clınbri dok loru

Mahammad amin Rasulzada: PANTURANİZM.

QAFQAZ SORUNU.

Bakı- «Taknur»

2012. 68 s.

İSBN: 978-9952-445-02-3

amin

R:ısub:ad:ı

M8H8MM8D 8MİN R8SULZAD8 (31yanvar1884- 6 murr 1955) M::ıh;:,mın;:,d amin R::ısulzad;,

31 yanvar 1884-cü ild;:, Bakıda "" ruhani aifasind::ı doğulub. Atası Axund Hacı Molla al:>kh::ır Ra sulzad::ı, anası Zal qızı Ziny::ıtdir. İlk oxuma, el::ıca d::ı ulusal

eyitimini ailasinda alan M;:,h::ımm::ıd amin Bakı Texniki okuluna girs::ı d::ı çağın siyasi olaylanna qatıldığından oxumağı buraxıb basına atı lmı ş 1903-cü ilda Tiflisd::ı çıxan ,

«Şarqi-Rus» qazetind::ı ilk yazısını yayımlamışdır. 1903-cü ildan çeşidli sosial-siyasi d::ımakl::ırda çalışan Mahammad amin bay qurduğu gizli ganclik qururnu ifa ça rizm::> qarşı çıxınış, izkmdiyind::ın 1908-ci ilda İrana [Qacar lar dövfatina] getmişdir. İranda Anayasa

axınına

qatılıb,

«İrane-nov» (Yeni İran) adlı günd::>lik q::>zet çıxaran M ::> h::ımm::ıd amin b::ıy rus elçisinin ist::ıyil::> l 911-ci ild::ı İrandan

çıxarılmışdır. İstanbula g::ıfan M::ıh::ımm::ıd amin b::ıy orada «Türk ocaqlan»nın çalışmalanna qatılrnış, «Türk yurdw> d::ırgisin::ı yazılar yazmışdır. 1913-cü ild::ı Romanovlann 300 illiyil::ı bağlı bağışlanan dan sonra Bakıya dön:m M::ıh::ımm::ıd amin R;,sulzad::ı çe şidli kill tür, siyas::ıt qurumlannda çalışmış, 1915-1917-ci il kırd;, «Açıq SÖZ>> adlı günd::ılik q::ızet buraxmışdır. M::ıh::ımm::ıd amin R::ısulzad=ı 1917-ci ild::ı <«<Türk Fede-

ralist Müsavat Xalq Partiyası»nın başçısı kimi Bakıda top lanan Qafqaz.. Müsabnanlan Qurultayında Rusiyanın yerli

yönatiınkıra bölünmasina, Güney Qafqaz Seyminda İsa Mü salman Fraksiyasının başçısıtak Qafqazın Rusiyadan ayrıl masına, sonra da Azarbaycan Cümhuriyatinin qurulmasına çalı şmı şdır. 1918-ci il mayın 28-da Azarbaycan Cümhuriyatinin ya radıldığı bildirilmiş, Azarbaycan Milli Şurasının sadri Ma

hammad amin R asulzada qabaqcadan danışıldığı kimi, iyu nun 4-da Cümhuriyatin Dış İşfori bakanı Mahamrnad Hasan Hacınskifa birlikda Batum Konfransında Osmanlı dövkıtila anlaşaraq bu dövlatdan ordu yardımı istamişdir. Azarhaycan Cüınhuriyatinin 23 aylıq dönaminda ulus üçün çox höyük işl�n görülmüşdür. 1920-ci il aprelin 27-da rus-sovet-mason güclari Bakını tutub Azarbaycan Cüınhuriyatini devirmişlar. Bundan son ra tutulub Mo skvaya aparılan Mahamm.ad am in Rasulzada Finlandiyaya qaçmış, oradan İsta.nbula g�lmiş <<Azarbaycan

Cüınhüriyati. Keyfiyati, taşakkülü va indiki vaziyati» adlı kitabını yayım lamış dır 1923-cü ildan bütün türklar üçün yayımladığı «Yeni Qafqaz»dan (1923-1928) sonra <�ri türk» (1928-1929), «O dlu yurd» (1929-1931) dargifarini çap etdirmişdir. .

Sovet ağalığının Türkiya Cüınhuriyatina basqısı üzün dan 1931-ci ilda arxadaşlan il a birlikda İstanbuldan Avro paya gedan Mahammad amin Rasulzada 1932-ci ildan Var şavada yaşanuşdır. 1939-cu ilda alman faşistlari Polşanı tutandan sonra Rumıniyanın baş bndi Buxaresta keçan Mah ::ımmad amin

b:;,y 1942-ci ilda Almaniyanı n başçıları ifa Azarbaycan Cüm4

huriyatini n

gafacayini danışmağa çalışnuş, istadiyi alınmadı dönmüşdür. 1944-cü ilda Sovet ordusunun Buxaresta yaxmlaşmasın

ğından yenidan Buxaresta

dan sonra Almaniyaya gedan Mahammad amin bay 1945-ci il aprelin

24-da amerik:alılann tutduğu bölgaya keçmişdir. 1947-ci ilin sentyabrında Türkiyaya galan Mahammad

ômin Rasulzada ömrünün sonuna kimi Ankarada yaşamış, höyük elmi, siyasi-ideoloji

işlar görmüşdür.

1952-ci ilda Avropaya gedan Mahammad amin bay orada «Qafqaz Bağımsızlıq Komibsİ»ni qumıuşdur. Ayn-ayrı çağlarda Azad Avropa Radiosundan sevgili Azarbaycana sasldnan Mahammad ômin

Rasulzada 1955-ci

il martın 6-da Ankarada ölmüşdür. Mahammad

amin Rasulzada «Qaranlıqda işıqlar»

«Nagahan bala», «Camaat idarasi», «Biza bankı idara

fay «Azar baycan Cüm.huriyati», «ôsrimizin Sayavuşu», «İstiqlal maf kurasi va ganclik», «Rusiyada siyasi vaziyat», «İnqilabçı sosializmin iflası va demokratiyanın gal�yi», «Milli yat va dalıdır»,

«Azarbaycanın taşakkülünda Müsavat»,

bolşevizm», «Qafqaz türkfari», «İran türkfari», «Azarbay canın

kültür galanaklari», «Çağdaş Azarbay can adabiyatm,

«Çağdaş Azarbaycan tarixi», «Milli birlik», «Azarbaycan şairi Nizami», «Qafqaz türklari» kimi çox dayarli asarlar yazmışdır.

YADİGAR TÜRKEL

2012-Cİ

İL ÇAPINA ÖN SÖZ

Qafqaz Bağımsızlıq Komitasi Azarbaycan Cümhuriyati nin qurucusu, ulusal ideoloq Mahamrn;;ıd amin Rasulzada nin «Panturanizmdan. Qafqaz sorunu ila bağlı» kitabını 1930-cu ilda Parisda yayımlamışdır. Kitabda Mahamrn;;ıd Bmin Rasulzadanin ermani <<yandaş ideoloq»larından Xondkarya na cavab kimi yazdığı «Rusiyanın qulluğunda», Rusiya Keçid Ağalığının başçısı Aleksandr Kerenskiya ya zılmış «Na peyiadir, oa da material» yazılan, el� da 1930cu ilin aprel inda Qafqaz, U krayna, Türküstanın siyasi sığın maçılan qarşısında edilmiş «Panturanizm. Qafqaz sorunu» adlı çıxışı toplanmışdır. Maharnmad Bmin Rasulzada «Panturanizm. Qafqaz so runu» kitabında türkün içgüdüsü - özünüqoruma instinkti olan, gerçak tarixi Oğuz xanın Gündoğandan Günbatana dak bütün ölhfari tutub xanlar xam - dünya xam olduğu çağdan başlayan türkçülüyün XIX-cu yüzilin sonu, XX yü zilin başındakı yeni dirçalişindan yaşadıqları çağa kimi gali şimini an üst d�yda araşdıraraq, onun yüksak uyqarlıq dayarlarindan yaranmış ulusal ideologiya olduğunu göstar

mişdir: «Doğudakı ulusal axınlardan biri olan panturanizm Batıdakı, çox ara geriçi olay sayılıb, şovinizm deyilan nasio nalizmdan bir az ayndır. Şovinizm saldırıcı axın olub, ulusal oluşmuş hansısa hö yük kapitalist dövfatinin ağalığını daha çox güclandirmak , topraqlannı

genişfandinnak istaklarina

dayanır. Avropa

nasionalizmi siyasi saldıncı, sosial tutucu ideologiyadır. Do ğudakı ulusalçılıq isa siyasi qorucu, sosial yenilikçi olaydır». Türkfara yağı kasifan rus strateqfari la «yandaş ideoloq lar»ı isa tü r kç ülük ideologiyasına pan damğası vurub çağın 6

siyasi düşünc::>sin::ı panturanizm adı ifa saldırıcı ideologiya kimi yeritm::>y::> çalışırdılar. M::>h::>mm::ıd amin R::ısulzad::ınin «Panturanizm. Qafqaz sorunu» kitabında onlann bu siyas::ı tinin yanlışlığı göst::>rilmişdir: «Biz gerç::ıkfar::ı dayanaraq indiki durumunda türkçülüyüo Qafqaza heç bir qorxu törat

mOMliyini, t::ırsin::ı, rus imperalizmin::ı qarşı yön::ıl::ın ideya ki mi onunla bir olduğunu gördük>>. Türkçülük çağdaş Az::ırbaycan Respublikasında az::ır baycançılıq ideologiyasının içind::ıdir. Türkçülükl::ı yanaşı qafqazçılıq da türk bilginl::ırinin yaradıb g::ılişdirdiyi ideyadır. M::ıh::ımm::ıd amin R::ısulzad::ı Parisd::ıki çı.xışında Qafqaz elfarini Qafqaz Konfederasiya sında birl::ışdirm::ıkl::ı çar Rusiyasından ellikl::ı qurtulmağa çalışıldığını yetkin siyas::ıtçit::ık göst::ırir: «Bu ideya Gürcüs tanla Azarbaycanın yuxanda deyil::ın ordu-savunma ması il::ı bir az gerç::ıkl::ışdi.

Çıxışınun

anlaş

sür::ısi onu bütünlükl::ı

uyğulaya bilrn::ım::ıyimizin çox.lu n::ıd::ınl::ırind::ın danışrnağa qoymur. T::ıkc:} bunu deyirik: bu ideyanı gerç::ıkl::ışdirm::ıy::ı qoymayan n::ıd::ınl:nd::ın biri indi d::ı Xondkaryan ağa il::ı K-0-

nun dilil::ı Qafqaz ell::ırinin birl::ışm::ısini pozınağa çalışılan qarayax.ma, boşboğazlıq idi». Qafqazçılıq ideyası ::ın azı ruslann Az::ırbaycana, Qaf qaza quldur basqınlarının başladığı IX yüzild::ın başlayır. Qaynaqlar Şirvan şahı Ağsartanın gürcül::ırin d::ı yardımı il::ı Az::ırbaycanın San adasının yax.ınlığında rus quldurlannın 72 gam.isini batırdığını bildirir. Qafqazçılıq ideyası Az::ırbaycan şairi Nizami

G::ınc::ıvi

nin «İsk::ınd::ımam::ı» poemasında yüks::ık d�yd::ıdir. Niza mi G:anc:avi höyük türkçü, islamçı, azarbaycançı, qafqazçı

ideoloqdur. 7

M::ıh::ımm::ıd amin R::ısulzad::ı 1934-cü il noyabrın 5-d::ı, Parisd::ı 8Jim::ırdan b::ıy Topçubaşovun q::ıbri üstünd::ı danı şark::ın Az::ırbaycan ideoloqlannın Qafqaz Konfederasiyası ideyasına nec::ı içd::ın, dönm::ız bağlı olduğunu aşağıdakı sözl::ırJ::ı bildirmişdir: «Ü, İstanbuJda, Mudros anlaşması günJ::ırind::ı, Az::ırbaycan Elçiliyinin başçılığında i.k::ın, yayım ladığı, özü kiçik, anlamı höyük kitabında Qafqaz sorunun dan danışmış, qafqazWar üçün konfederasiyadan başqa çı xış yolu olmadığını uzaqgör::ınli.k:J::ı göst::ırmişdir». «Panturanizm. Qafqaz sorunu» kitabında ruslann XIX-cu yüzilin başlarında Qacarlar, el::ıc::ı d::ı Osmanlı döv l::ıtl::ırind::ın köçürüb Qafqaza g::ıtirdiyi erm::ınil::ırin yüz il sonra da Rusiya imperializıninin ::ıJaltısı olduğu inc::ılikl::ı gösl::ırilir: «Qafqaz keçmişd::ı qonşu ell::ırin çatışma yeri ol muşdur. Birg::ıyaşayışın son dön::ımind::ı bu böJg::ınin ç::ıkdi.k l::ıri d::ı bir sıra Qafqaz ell:ninin separat davranışlarının takca onJara yox, bütün uluslara ağrı-acı gatirdiyini aydın gös t::ırdi». Qafqaz birliyin::ı dönük çıxan enn::ıniJ::ır dağılmış Rusi ya İmperiyasının hansı biçimd::ı olur-olsun dirç::ıldilm::ısin::ı

çahşırdılar. Onlar Qafqaz Konfederasiyasına dönük çı.xma sayclılar, rus-sovet-erm::ıni-mason bolşefaşizmi Qafqazı tuta maz, ell::ıriııllz özgür, demokratik, uyqar çağa qovuşardı. Bolşevik gücl::ırin::ı qarşı G::ınc::> ayaqlanmasırun başçıla nndan biri polkovnik Cahangir Kazını B::ıy 1935-ci ild::ı «Şi mali Kafkasiya - Severniy Kafkaz» jurnalının l 8-ci nömr::ı sind::ıki yazısını bu sözfarl::ı bitirirdi: «Qafqaz Konfederasi yası Anlaşması pağlanıb, işl::ıs::ıydi, Qafqaza ist::ınil::ın özgür lüyii g::ıtir::ırdi». [İz naslediya politiçeskoy emiqrasii Azer

. baydj ana v Polşe (30-ye qodı XX veka). Bakı, 2011, s.295].

Türkçülük ideologiyası Azarbaycan bilginlarinin galiş dinnasil� qafqazçılıqla bitkinlaşmişdir. Çağdaş Azarbaycan Respublikasının Ağalığı da bacard.ıqca qafqazçılıq siyasati yeri tmalidir Bu yol Mahammad amin Rasulzadanin, atimar dan bay Topçubaşovun, Hasan bay Ağayevin, Fatali Xan Xoyskinin, Nasib bay Yusifbaylinin, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin düzgün, ulusalçı yoludur. Türk dilini arab, fars dillarindan arındırmaq, özga dilla rin pis etkisindan qorurnaq is tay ila, elxa da 1930-cu il Paris çapının adının uzunluğunu, indiki çağa bir az uyğuasuzlu ğunu göza alıb, türk dilina yad va bağlayıcısını da ataraq, kitabı «Panturanizm. Qafqaz sorunu» adlandırdıq. Kitabdakı «Rusiyanın qulluğunda» adlı birinci yazı Mahammad 8mia Rasulzadanin 2009-cu ilda yayımladığı mız «Milli birlik» kitabında da verilmişdir. Onu arab, elxa da başqa dildan keçma sözlardan arındıraraq, cümhuriyyat, kommwıist kimi sözlari da bir y, bir m-la yazdıq. Sayğılı igid yeniyetma, galacak politik ulusal ideyalar qaynağı olan bu amh yaxşı-yaxşı oxu, ondakı toplumsal siyasi ideyalan anla, uyğula, türk dilinin göz.alliyini gör, onu sev, dilini armdmb gözal dilfa danış, yaz! Kitabdakı ayri ayrıcda 0 yazılanlar Mahammad am in Rasulzadanin, düz ayncdakılar O Yadigar Türkelindir. Kitabın çapında amayi olan bütün aydınlara, daha çox da falsafa elmJari doktoru Matlab abdüfali oğluna, Xan Babadır Töraliya çox sağ ol! deyirik.

YADiGAR TÜRKEL falsafa elmlari doktoru

«QAFQAZ» YAYIM EVİND8N «Qafqaw Yayım Evi Qafqazm görkamli siyasatçisi, Azarbaycan Demokratik Respublikasının (1918-1920) ön cüllarindon biri Mahammad amin Rasulzadanin bir sıra asarfarini ycnidon çap etmayi garakli sayır. Qafqaz Bağım sızlıq Komitasi siza çatdırdığımız bu kitabı da bütün Qafqaz üçün garakli sayıb

1930-cu ilda Parisda çap etmişdir .

Kitaba «Rusiyanın qulluğunda», «Na peyindir, na da material» yazılan, «Panturanizm. Qafqaz sorunu» çıxışı salııımışdır. Birinci yazı Azarbaycanın siyasi sığınmaçıJarını Türki yaya qultuqda suçlayanlara, ikincisi Rusiyanın Keçid Ağalı ğının başçısı A. Kerenskiya cavab, «Panturanizm. Qafqaz sorunu» isa Qafqaz, Uk rayna, Türküstanın siyasi sığınmaçı lan qarşısında edilmiş çıxışdır. Mahammad amin Rasulzadanin Qafqa.7. cllarinin birlaş

masinin garak liyi ideyası aktuallığını bu gün da itinnayib, tarsina, Orta Qafqaz ölkalari dövlat bağımsızlığı qazanan dan sonra yeni, çağdaş anlam aldığından, bu asarlar bu gün da istanilmakdadir. «Qafqaw

Yayım Evi yenidan çap olunan asarlarin

Azarbaycan Ulusal Axınının ke�n yüzilin başlanğıcındakı amacından, Qaf4az ellarinin birlaşmasina olan baxışından daha dolğun bilgilar verncayini düşünür. Kitabın day ari bir da oxucunu türk ellarinin falsafi ideya axınlan, liderlarinin siyasi proqrarnlan ila tanışdırmağındadır. Kitab uzmanlar, elaca da başqa oxucular üçüodür. «QAFQAZ» YAYIM EVİ

[2007-ci il] 10

YAYIM EVİNDaN M:ıb:ımm:>d amin R:>sulzad:> b:ıy rus bas ınında «pantu ranizm»l:> ba�lı yazılanlara cavab olaraq bir sıra yazılar çap etdimıiş, dinl:>yicil:>r qarşısında çıxışlar etmişdir. Bu yazılarda çıxışlarda «türk» axını il:> bağlı çoxlu ,

gerç:ık material olmasından başqa, türkfarin ulusal axmlan na

qarşı çıxan bütün boşboğazlıqlara, qarayaxmalara ellik d:;ı Az:;ırbaycan Ulusal Özgürlük Axınına qaraya xanlara tutarlı cavab verilmişdir. Yazarın görbmli toplumsal-siyasi ş:>xsiy:>t, tanınmış publisist, Azarbaycan Özgürlük Axmının ideoloqu olması bu çı xı şlara özal ün, d:;ıy:;ır verir. Qafqaz Bağımsızlıq Komit:>si neytral adamların biryön lü yayımların bilgilarinin et kisin:> düşmayib işi özbri anla maları üçün sayğı.lı yazarın bu konudan iki yazısı ifa bir çı xışını rus dilinda ayrıca toplu kimi çap etm:>yi g:>rnkJi saydı. Bizim toplu baxışlanna d=ıy=ır verdiyimiz oxuculara Az=ırbaycan Ulusal Axınının amacı, ist=ıkfari, onun Qafqaz Konfederasiyası sorununa baxışıru çatclıra bils:>, dem=ıli. ist:ıyirniz=ı çatm.ışıq. l:;ı efac:;ı ,

ÖN SÖZ Az::>rbaycanın tanınmış publisisti, böyük, demokratik «Müsavat» pa.rtiyasının başçısı M::>hammad amin Rasulza danin yazdığı «Panturanizm. Qafqa.z sorunu» kitabı müsal man dünyasının oyanışmı izlayanlarda çox böyük ilgi do

ğurur. Biz burada türklarin ideya axınları, onlann uyqarlıq, özgürlük savaşı öncüllarinin siyasi proqramJan ifa ilk qay naqdan tanışırıq. Yazar bu axınları olanüstü aydınlıq, böyük yet:mak, bilicilik.fa açıb onları xristian dünyasının uyğun axınları ila tutuşdura.raq, oxucunu dayarli, görk olası sonuca - dünya uyqarlığının bütövlüyüna g::>tirir. Dema, Qarbin buçağadak heç cür anlamadığı Doğu da onun kimi, eyni yollarla galişir, o da, gec da olsa, ancaq dönmadan, Batının Avropanın toplumsal-siyasi quruluşları nın ulusal-siyasi düşüncasini etkilayarak çatdığı yüksalişi ke çirir, getdiyi yolu addım-addım gedir. Türk.iy:min Avropa sivilizasiyasına dayanaraq yenidan qurulması bir neça şaxsiyatin d:nin kök.fara dayanmayan iınprovizasiyası, şıltaqlığı yox, bütünlükla doğal olub türk ulusunun qabaqkı yaşamının garak:m tarixi sonucudur. Xristian düşüncasi Türkiya dövlatinin dini kök.farda, panislaınizm özülünda varlığını heç cür anlaya bilmir, onu İslam dünyasının d::>yarl::>rindan sayırdı. Ancaq o, bir çağlar papalara boyun ay::>n Avropanın bela bir dini özülda yaşadı ğını unudurdu. Doğu ifa Batı yeni tarixfarini bir çağda, dini ağalıq 12

özülünda başladılar, ancaq bir aynlıqla: ikinci bu ağalığı birincidan tez aradan qaldırdı. Pankatolisizm

yenidanqurmalar,

devrimlarla

içdan,

panislamizm İsa dışdan, savaşlar, ayaqlanmalar, uluslann ınetropoliyadan - Türkiyoldaa yavaş-yavaş qopmalan, so nuncunun gerçakda ulus-dövl:lta çevrilmasila dağılır. Ancaq bu larixi gerçakliyin önünda ideya axınları, düşünca savaş ları, ulusal yüksalişin ideoloji yollarının axtanlması galirdi. Kitabın yazarı da bizi bu ideya savaşının bütün gedişila tanışdırıb, tarixin neca yenidan yarandığını, müsalman, xris tian ulusları arasındakı hansı ideya oxşarlığmm olduğunu göstarir. Panturanizm, pantürkizm, türkizm müsalman ortamına keçirilmiş panalrnanizm, panslavizm, nasionalizmdir. Bu axınları araşdıran yazar bütün «pan»ları atıb, takca gerçak, sağlam bir ideya axınını: lürkizmi - özülü bir-birila ancaq uyqar ilişkilarla bağlı türk dövlatlari olan, tarixin ge dişi, xristian uluslannın ulusal yüksalişina bütünlükla uyğun türkizmi sa.xlayır. Müsalman dünyasınm bu böyük dirçalişi, onun dünya sivilizasiyasına qovuşması özlarina sol dey:m rus sığınmaçı basınının bir çoxunun dayanıqlığını pozur. Mahamrnad amin Rasulzadanin kitabı bu böyük uyqarlıq sorununu «dayaqların qorucuları» baxımından yazan çevralarin saldı rılarına cavabdır. İmperializmin bütün biçimlari tarixi korluq xastaliyina tutulmuşdu. Tarix indi da bu yolla, özü da onlara qarşı ge dir: olanlar olacaqdır! Köklü demokratiyanın borcu bunu, tarix.in gedişini düzgün görmak, onunla uzlaşmaq, onu gard13

kan toplumsal ilişkilara yönaltmaya çahşmaqdır. Ulusların yaşamı eşitlik, barış, dinclikla qurulmalıdır. Qarşılıqlı çatışma, bir-birini qırmaq, yenmak,

zülm yox,

qarşılıqlı sayğı, qarşısındakım dayarlandirma, könüllü an laşma, kültür yarışı - budur tarix.in buyuruğu!

SSRi-nin müsalman uluslan yüzillik yuxudan oyanaraq iti addımlarla bütün dünya axmına ca.n alır, uyqar uluslar ailasina qoşulurlar. Dünya demokratiyası, elaca da qonşu xristian ulustan onları ürnkdan qarşılayıb

XOŞ GeLMİSİ

NİZ! - demalidirlar.

NUHJORDANİYA Paris, sentyabr 1930-cu il

RUSİYANJN QULLUGUNDA Bu yazı Kerenskinin «Dni» q:ızetinin 59-cu sayında Xondkaryanın çap et dirdiyi «Türkiy:ınin qulluğunda» adlı yazısına cavab olaraq <<Odlu yurd»2 jurnalının 10-cu sayında mışdır.

yayımlan

Qafqazlı jurnalistl::ırd;m biri rus imperializmini tutan enn::ıni siyasil::ırin::ı çox yerind::ı olan ad vermişdir - rus im perializminin könüllüfari! Bel::ıl::ıriıı::ı bizc::ı, eyni baqq, eyni uğurla «Rusiyanın qullan» da dem::ık olar. Bu qulluğun parlaq örn::ıyini enn::ıni jumalistl::ırind::ın A. Xondkaryan verrnişdir. Ukraynalı «Trizub»un inc::ı deyi rninc::ı «gerç::ık rus» olan bu enn::ıni keçmiş Rusiya Keçid Ağalığının başçısı Kerenskinin yayımladığı, h::ıft:;ılik «Dni» q::ızetind:;ı «Türkiy:min qulluğunda» adlı bir yazı y aznu şdır. Yazı Rusiyada yaşayan :;ızifan ell::ırin elçil::ırinin Cenev

r:;ıd::ı toplanacaq qurultayından önc::ı veril::ın bildirişl::ı bağlı yazılmışdır. Parisd::ı yayımlanan «Prometey» jurnalında birl::ışmiş, Rusiyadan

qurtulrnaq istay::ın ulusların

«separatçı»

çalışması ruslardan da çox rus olan xondkaryanlann kişi liyin:;ı toxunmuşdur. Bir baxın! Bu dözüfac::ık şeydirmi?!...Olunnu, Ukrayna, Qafqaz, Türküstan, Kuban, Krun, Qazan kimi ölbl::ır çıx.ıb Rusiyanın ::ılind:ı qalmaq ist::ım::ıdikfarini bütün dünyaya bil dirsinl::ır, bağunsızlıq istosinl::ır?!... •«Odlu Yuni>> istanbulda M:ıh:ımm:xi amin R:ısulzad:ınin redaktorlu

ğunda yayımlanan, Az:>rbıı.ycan Ulusal Axınının Çlllarlannı qoruyan

jumaldır. ıs

Bağımsızlıq! Ne� quJ ruhlu olsalar, içl�rindan «uluslar türmasind�m qalmağı özlarina bunca borc bilsalar da, xond karyanlar bu çağırışa arxadan vurmanın zararini bilac:ık gözüaçıqdırlar. Bunu edamazlar, onda çağın an uyğun, an yüksak ideyasına qarşı çıxmış olurlar. Bununla birlikda, bela bir çıxış öziina na da olsa, sosialist görüntüsü veran Kerensk.i qazetinin sosialist boyasına da uymaz! Sonra ba ğımsızlığa arxadan saldınnaq Xondkaryanın olduğu ulusal dastada ela da xoş görünmaz, orada sözda da olsa, Ermanis tanın bağımsızlığından danışılır. Bax, bu kimi düşüncalar bizda Xondkaryan bu gedişfa gerçakdan qaçaraq Rusiyadakı «separatizmim> içdon olma dığını göstarmaya çalışır, düşüncasini yaradır. Bu istakla da o, bir çox ermani boşboğazlanrun ötadan bari evirib-çevir maya ahşqan olduqları «panturanizm» konusunu yaxalayıb yaraq arxadaşlanndan Zarevand adlı birinin yaxında çap olunacaq «Türkiy:ı va panturanizm» adlı asarindan yarar lanır. O, bu asard�n aldığı bir sıra parçalarla «Proınetey»da birlaşan türk-tatar separatçılarınm istaklarinin bağımsızlıq yox, Rusiyadan ayrılıb Türkiyaya qovuşmaq olduğunu gös tarmay� çalışır. Bu davasını yeritmak üçün Xondkaryan huyundakı qul ruhu ila iyranc bir yol qullanır: dema, qazanh bir «tatar» jumalistinin «odabi duyğularını türk� adabiyat, basın oxu maqla galişdirmasi» böyük suç imiş ... Ela ha! Xondk.aryanlarca, dünyada yalnız bir ilham qaynağı, yalnız bir duyğu örn::>yi vardır: Rusiya! Dema, «Türk.iy�da anayasa bildirişinin bütün türk-tatar ölkal::>rinda sevincla, istakla qarşılanması yena bela bağışlan mayacaq bir suç» imiş! 16

Belaca, ilgilanmJk üçün rus anayasası, rus nihilizmi, rus anarxizmi, rus komunizmi, rus leninizmi varkan, turk ana yasası, tü rk toplumu, türk ulusalçılığı, kamalizmil::ı ilgilan

ınak naya ga rak?! . . . İstanbulda çıxan qazetlari oxumağı bela Rusiya yurdsc

varliyina dönüklük kimi anlayan bir adamın Rusiya impe rializmina qarşı görülan yağıca olayları neca qarşılayacağını

göza almaq çatin deyil! «Sizmidiniz savaş çağında Rusiya sınırlarını vicdanla qorumayanlar?!... Sizmisiniz rusofilkıri Qafqaz birliyi dışın

da sayanlar'?... Onda görürsünüz sonunu! Türklarin erm:mi lar::ı etdiyini Rusiyada da siz::ı edacakfarini gözlayin!» . Xondkaryan bizi da, qulcasına dediyi bu qorxu qarşı sında yolunu çaşacaq adamlardan sayırsa, yanılır. Biz, bağımsızlıq savaşçıları davamızı yüzilin an güclü bağımsızlıq, özgürlük çağırışına dayayınq. Rusiya imperia lizminin tutma, alakeçirma ila qurulan sınırlarını qorumaq bizim üçün bir ideya ola biJmazdi. Bizi bu ideyaya dönük

lükda suçlayacaq Rusiya impcralorluğu tarixa keçsa da, xondkaryanların bu ulanmaz davadan dönmazliyi qul ruhlu olduqlarını göstaran na parlaq bir tutalqadır! Bax, «papadan artıq katolik» buna dcyarlar! Bizim öz sınırları içinda qalan rus ulusuna qarşı heç bir pisliyimiz yoxdur, tarsina, ona b u yönda türlü yaxşılıqlar di layirik. Ancaq bizi yaşamımızı istadiyimiz biçimda qurma ğa, uyqar yaşamımıza istadiyimiz yönü vennaya qoyma maqla öz boyunbağısına taxaraq çalıb-çapan har hansı rus imperializmina bütün varlığımızla yağıyıq. Biz, bunu bu im peri alizmi n keçmişina, indisina olduğu kimi, galacayina d:> demakd:m az da olsa çakinmirik. Dünyanın toplumsal düşüncasind�n başqa, tarixin da 17

Avstriya İrnperatorluğuna «dönük» çıxıb Rusiyaya sığınan çexoslovakiyalıları suçlamadığı kimi, bizi da suçlamayacağı nı bilirik! Panturanizm sorununa ga]İn(;;), olanaqdan yararlana raq uydurmaçıların aldatmaq istadiyi adamlara biryolluq anladaq: slavyan ııluslarında olduğu kimi, türk ııluslarında da, birlik ideologiyası doğmuş, bu doğuş bir ara romantik bir dönam yaşayaraq, ona kimi dini-islami düşünüş alışqan lığında olan siyasi türk-tatar düşüncasini daha çağdaş, yeni liksevarlikla etkif amişdir

Ancaq panslavizmdan daha az gerçak koşulu, gücü olan panturanizın, panslavizmin erdiyi sonuca daha az bir arada galmiş, bu gün an qatı panturançılar bel::ı, takc::ı kül tür birliyini bacardıqca qorumaqla yetinmişl::ır. Ayaz İsaki bay in türk birliyin::ı, bu birliy::ı qarşı Türkiya Cümhuriy::ıtinin göravlarind.,n danışan yazısından yağıtak yararlanan ermani rusçuları o yazı ila bağlı yen::ı Ankarada çıxan «İnqilab» qazetinda yazılan acıqlı yazılan da görmali dirlar, görmadiklarini d::ı düşünmürük. Ötadan bari türkçü olaraq yazan yazarların qatılıruı ifa çıxsa da, bu qazetda alverçi Xondkaryanın dediyi 8li Heyd::ır amir baya baxma yaraq, Ayaz bayin Türkiy., Cümhuriy::ıtindan başqa türk öl kafarinin çıxarlannı qorumaq istaklarin::ı qarşı güclü baxış lar vardır.

«Türk ulusalçı/ığı» da bu baxışlara uyğun yenilaşir. O, irq sistemindan aydın u/usalçılığa keçir. Bu ulusal sistemin başda, tanınmış tarixçi Xalil bay Mükrimin olmaqla yolçuları türk anlayışının ulus yox,

irqi göstardiyini deyan «ana

doluçular» adlı okul da yaratmışdılar. «Anadoluçular» tak bir türk ulusunun yox, ayrı-ayrı türk uluslarının olduğunu de yirlar. 18

Onlar bu düşüncalarini galişdirarak Türkiyani Anadolu adlandırmagı da irali sü.rdular. Onlara göra «anadolu» sözü türklarin ulusal kimliyina «türk»1 sözürubn

daha

uygundur.

Bu yenitürkçü ideologiyanın ıakca elmi olmadığını da dem;ı/i yik.

[Yatıq yazı ifa verifan parça 1978-ci ild:> Ankarada ya yımlanan «Milli t:>sanüd>> kitabında buraxıldığından, 2009cu ild:> Bakırla çap olunmuş «Milli birlik» kitabında da ol mam.ışdır. Onu rus dilind:>n çevirib yerin:l qoyduq. Bu parça professor Vilay:>t Quliyevin 2011-ci ild:l çap etdirdiyi «İz naslediya politiçeskoy emiqrasii Azerbaydjana v Polşe (30ye qodı XX veka)» toplusunda da vardır]. Tonca befa bsk.in olmamaqla yanaşı türk ulusalçılığını irq quraması sistemind:>n ulus quraması sistemin:l keçir:ln Türkiy:l ideoloqlannın uğuru t:lk quramaçılıq alanında qal marmşdır. Türkiy:> Cümhuriy:>tinin yeni yaşam dayaqlan qurulurkan izlamm politika çağdaş demokratiyası ifa indiki ulus anlayışına bütünlük};) uyğundur. Dün:>nki pantura nizm düşüncasifa bugunkü türkizm arasında çex ideoloqla nndan Palatskinin anladığı panslavizm.l:l Qavliçikin anladı ğı panslavizm arasında olduğu kimi höyük bir aynlıq vardır. Palatsk:i höyük qardaş Rusiyanm yön:ltimi altında hö yük slavyan imperatorluğu düşünür, çexlarin qurtuluşunu ancaq Rusiyadan gözfayirdi. Qavliçikin bu yüksakd:ln uçan düşüncadan ayn yaratdığı ideologiya slavyanlığa bağlı qal maqla, bir gerçakliktak, çexl:lrin öz gücbril:l qurtulacaqlan ideyasım ortaya qoydu. Bax, bugunkü Çexosiovakiya Res publi.k:ası bu gerçakçi ideologiyarun yaratdığıdır. Slavyan birliyi düşüncasi Çexoslovak.iya dövlatinin qu rulmasım angallam:>diyi kimi, türk birliyi d:> Az:>rbaycanın •M.a.R:ısulzad:min «Promethee)) jumalının 18 may 1928-ci il sayındakı

«Le caractere essentlel du nationalisme de la Turqule» yazısına bax. 19

Qafqaz Konfederasiyasına girro::ısin::ı ::ıng::ı] o]amaz! Palatski Jciınj bir idealist b::ılb d::ı günün birind::ı Çexoslovakiya da olınaqla bütün slavyan dövl::ıtl::ırinin bir siyasi birlik yarada caq]annı düşünm::ıkd::ıdir. Ancaq bel::ı bir düşüncanin olması sözsüz, Çexoslovakiya Respublikasının bir gerçak o]duğunu danamaz! Türk birliyi üçün d:> bel:>dir. Ulus birliyind:>n dolayı biri-birin:> yaxın kültürlü türk ell::ırind:>ki ortaq d:>y::ırl:>ri qorumaqla yanaşı, ayn-ayn türk el::ırinin bir dövl:>t, respub lika kimi bağımsızlıq qazanınaq yolundakı axınlannı quşqu altına alanlar ancaq rus imperializminin könüllül::ıri, ya da qulları ola biforl:>r. Az::ırbaycarun bağımsızlıq savaşçılanrun türk birliyi dü şünc:>sind::ın höyük ilham aldığını danmamaqla yanaşı, siya s::ıtd::ı gerç:>kçilik yanlısı olan Az:>rbaycan ulusalçılan üçün bu düşünc:>nin t:>k kültür alanında olacağı aydındır. Buna gör::ı d:> biz bağımsız Qafqaz Konfedarasiyası ideyasıru ça ğın ::ın aktual tezisi kimi savunuruq. Qafqaz Konfedarasiyasını yaratmaq üçün çalışan qu ruroların ancaq Rusiya imperializmin:> qarşı gücl::ırd:>n ya ranması il:> bağlı düşünc:;ımizi Türkiy:> il::ı birfaşm:>k amacı daşıdığım dem:>k üçün ancaq Xondkaryant::ık Rusiya düş künü, ya da Türkiy:> yağısı olmaq g:>rnkir! «Rusofılliyjni» - rus imperializminin yandaşı olduğunu dey::ın Xondkaryan bu «prestijin» bağımsızlığa toxunınadı ğını dava edib, gülüne olmaq qorxusu göst::ırm:xfan «rus tutması Polşaya bağımsızlıq verdi», - deyir. Polşa bağımsız lığının rus yağıçıhğı üz:>rind:> qurulduğunu bilın::ıy::ın, ulus lararası axınlar tarixini az-çox bil::m t::ık bir aydının buluna mayacağını söylam::ık g:>r::ıkdir!... H::ı, Xondkaryan ağa! Panturanizmin dün:>nki romantik 20

öncüllarina Qafqaz Konfederasi yasının türk düşüncasina an gal olmadığını s öyladi yiniz

bağımsızlığına «suç»

kimi

uyğun

itimi, siza da russevarliyin Qafqaz olmadığı nı söylamaliyik. Sizin bir

göstardiyiniz türk dostluğu İsa buna kasinlikla

banzamaz!

Rus imperializmila savaşırk an siz da anlayın : qafqazl ıla r üçün «rusofillik» çox da yaxşı bir dastak olmasa garak!

Rusiyarun öz ul usal sının içinda qalmasını ürakdan İst;) yan qonşu dövlatlara - Türk iya ita İrana qafqazlılann göstar;) cayi yaxınlıq duyğusunun anlamı bütünlükla başqadır, yaxşı lığad ır. Xondkaryanlann istadiyi kimi, Türkiya yağıçılığı üz:uin d a qurulan Qafqaz birliyinin bugünkü Sovetlar İ ttifaqında olan Güney Qafqaz Federasi yasınd an başqa bir anJamı ola maz! Bu anJayış Xondk aryan düşüncasindaki bir çox ermani si yasilari ni güva nl an di rib, onun rus ağalarını şad edarsa da, başqa uluslardan olan qafqazlı siyasi qurumlan, ela ermani ulusunun yaşanı galir-çıxarlannı içdan anlay an ağlı başında alanlan sevindi racayini düşünmürük. D e di yiıniz k im i indi ancaq kültür alanına ,

rini bütünlük.la türk ulus ları gerçayina

çakifarak ye veran si yasi pantura

nizm uydurması üzarinda rusçuluq gedişi adına alver yapan «gerçak rus» ermanilari nadansa «Daşnaksütyun» basınının ortaya atdığı, yen i çıxan

«panarianizm»dan heç da daruş mırlar. «Daşnaksütyun» par tiyasın ın dü şünca larinin yetkili yay ı mı olan «D roş ak »ı n «arian ocağı», «arian ö zayi» n i n qu rulması ila bağlı halli ö n ari si ni A. X ondk aryan, sözsüz, gör müşdür. «Droşak»a göra bu «ocaq»la «özak»da: «seçkin farslar, igid kürdla r qoçaq baluclar, cangalli gilaklarla gö zü açı q enna ni la r afqanlar hind.lilar - hind-ari soyundan bütün uluslar toplanmalı, birlaşmalidirlar!»... Bu birli yin ,

amacı n�dir? «Arian uluslarının qaniçan yağılan turanWara qarşı ariyan uluslarından qurulınuş bir birlik yaratmaq!»

Bela bi rlik Yegikyanm, sözsüz, İranı sevdiyi üçün yox, ,

aldadıcı bir gediş qullanmaq üçün bildirdiyi düşünc�inca: «İranın bu birlikd�ki rolu Prussiyanın Almaniya birliyinda oynadığı roldurn.

(Bu yöndaki baxışunız yazarlarınuzdan M. B. Mammad bayin yazdığı «Erm:milar va İran» adh kitabda bütün lükla açıqlamb, yazılmışdır. İstanbul, 1927).

zada

«Daşnaksütyun»un taktiklari ariyan birliyindan daru şarkan bu böyük plana Rusiyanın da qatılmasından heç da nışmırlar. Bu dinmazlik - Xondkaryanın hiza uyğuladığı yolla - Enmınistanın Rusiyadan aynldıqdan sonra İranla qovuşmasını göstarmirmi? Göstarm�z: «droşak»çıların da, xondkaryanlann da iz fadiklari yanlış yolda tutul duqlan ortaq bir xastalik vardır türk yağıçılığı, qonşunun pisliyini istamak. Arian birliyind:m danışmaları da bu xastaliyin uzunsü rnn görüntüsündan başqa bir şey deyildir. İranlıları öz qon şuları, bir sözla qafqazlı azarbaycanlılara qarşı qaldırmaq istayila uydurulan bu quramaya özfarinin da yaxşı dayar verdiklarini düşünınürük!... Bizca, qonşu pisliyini istamayin burada da tak etkili ko şul olduğunu göstarmaya garak yoxdur. Ancaq bu yolun errnani ulusuna çox baha oturduğu bütün dünyaya hallidir. Yanlış yolun harasından dönülürsa, qazancdır!... Uluslarından çox öz duyğuları, çıxarları üçün çalışan bir sıra ermani siyasatçilari ulusdaşlanııı birga yaşarnah ol duğu qonşularına qarşı çıxmazlara yönaltmakdan çakinar farsa, onlar üçün çox ağıllı, çox garakli bir işda bulunmuş olarlar!... 22

Na PEYİNDİR, na na MATERİAL (Kerensk.ilara cavab) Bu yazı Kerenskinin «Dni» q:ızetinin 60-cı sayında çap etdirdiyi «Rus ulusu üz:ırind:ı

diktatura»

yazısına

kimi «Odlu Yurd>> jumalının

cavab

11-ci

sayında yayımJallllllşdır.

Birinci Dünya savaşı ayn-ayn siyasi quruluşlann gücü nü, ba rkli yi ni yoxlayan höyük sınaq oldu. Bu tarix.i sınaq dan uğurla ancaq quruluşunda ulus başl an ğıcı olan, ya da yönatiminda ona geniş yer verilan dövlatlar çıxdı.

Dünya uluslarının bu savaşında Rusiya, Avstriya-Ma canstan, Osmanlı imperiyalarının yenilib dağılması tarixi uyğ unl uq idi. Yenanlarin birliyinin başında duran İngiltara

nin dövlat sisteminda bela,

ulu s

baxımından, savaşa kimi

olanlarla tutuşduranda böyük dayişiklikbr oldu. İndi ulusları onlann istakbrina tars olaraq, öz ağalığı altında saxlamağa çalışan imperialist dövlatlarin istaklarinin baş tutmayacağı aydındır. Buna baxmayaraq - buna heç na eda bi lmi rsa n - bu gü na ki.mi yaşayan bir sıra utopistbrin tarix.in ıa bri na kötük

soxmaq istayila bela bir imperiya düşüucasindan :>l çakmJdi yi görünür.

Ola bi br sözün k.imdJn getdiyini duyursunuz. Rus siya si sığınmaçılannın yaşamı il::ı az-çox ilgil:m:mlarlJ, başçılan m

tanıyan ] ara onların ye rini taprnaq çat in deyildir. Rusiyanın si yasi sığınmaçılannın başçılarını diİıbsa k

dünya t ar ixinin gedişin in Rusiya ib bağlı o lm adı ğını düşün

m;)liyik. Rusiya galişim.indJ dünya tarixina bağlı deyildir, · onun öz �lişma yollan vardır. Dünya sosialist, ellikla de23

mokratik axını proqramının özülünd::ı dursa da, özl::ırini so sialist adlandıran partiyaların elçil::ıri bel::ı, ulusların çağdaş uluslararası özünüb::ılirl::ım::ı prinsipinin Rusiyaya da uyğu lanmasının g::ır::ıkliyin:;ı k::ısinlikl:;ı qarşı çıxırlar. Bu baxımdan keçmiş Rusiyanın Keçid Ağalığının başçı sı Kerenskinin d::ıst::ısi hamıdan aşın çıxış edir. Özü d:;ı bu aşırılığın bütün acısı SSRİ-d::ıki türk respublikalarına, daha çox da Az::ırbaycan Ulusal Axınma yön::ılmişdir. Biz keç:;ın yazıda Kerenskinin :;ım::ıkdaşlanndan Xond karyan ağanın araqarışdırıcı yazısını araşdınnışdıq,

indi d:;ı

Kerenskinin yazısını araşdırmalı olduq. Kerenski yazısını QPU [Baş Siyasi İdar::ı-KQB] agentl::ı rinin Qazanda tatar komunistfari içind:;ı ortaya çıxardığı «ulusalçılıq uklonm>ndan başlayıb, «Sultan Qaliyevçi»liy:;ı keçir, «pantürkizm»l::ı qurtarır. Görünür bu «qorxuncluq» qarşısında ruhu pozulduğundan, o, c:;ıh:mn:;ım ağrı-acısına uğramışt:;ık anlamsızca sayıqlayır: dem::ı, «sultanqaliyevçi l::ır» rus toprağını «keçmiş Rusiyanın .::ıec:;ı dey:;ırlar, :;ızilan ulusları arasında» bölm:;ık ist::ıy irl::ır Nec:;ı

dey::ırl:;ır

::ızil:;ın

uluslar!.

. .

Rus monrax.iyasında

ulusların :;ızilm:;ısi ger�yini d:;ı qımışaraq («nec::ı dey::ırl::ır, ::ızilanl::ır...»)

yazıb,

qorxu

içind:;ı

«Rusiyanın bölünm:;ı

si»nd::ın hayqıran, özünü demokrat, radikal, sosialist adlan

dıran Kerenskinin düşlcünlüyünün d::ırinliyini görün. Özü d:;ı nec::ı bölünm:;ı!.

«Qafqaz gürcüfar::ı, dağWara, azarbaycanlı lara, Kiçik Rusiya ukraynaWara, Sibir yakutlara, buryatlara, efac:;ı d:;ı başqa yadellifara, Volqadan o yana Orenburqdan, Si ..

bird•m başlayıb Türküstandakı PalDİr.J kimi pantürkçüfara, başqa sözfa Qazan tatarları ifa kamalçıların birliyin:;ı verilir». 24

Yaxın keçmişda çox böyük dövlatin başında durmuş, yena da bunu arzulayan adamın soyadım coğrafi, siyasi an lamsız «Pamir - Qazan tatarları ifa kamalçılar birliyi» kimi açıqlamanın altında göranda kerenskilarin düşdüyü siyasi cah:mnam qorxusunun gücünü, dayarini anlayırsan. Ancaq Ker en skin in

dalğmlığı takca bununla bitmir.

Onun düşüncasioca, bütün

garakanlarla

rus

ulu sunun

ulus

düşüncasini, duyğusunu öldüran bolşevizm, tarsina, rus ol mayan ulusları bu duyğuya şirniklandirir, indi güclanan «se paratçı axın» da bu siyasatin doğal sonucudur... Kerenskilar yaşamdan, yaşanan çağın istaklarindan neca da uzaqlaşıblar! Ela bil beç na olmayıb - na dünya sa vaşı, na görüntü imperiyalann dağılması, na da rus çarizmi nin çökmasi!. .. Çarizm dönamindaki rus geriçilari hansısa

bir

ulusal

axında dış etkanfar, ulusun hans1sa çaxnaşmasında «Avropa intriqası» gördüyü kimi, Kerenskitak ağalar da elaca ulusal axınJarı «separatizm» adlandıraraq, onlara dışın lapşınğı ila işlayan güclartak baxırlar. Kerenskiya göra «Rusiyadakı bütün separatçılar bu, ya da başqa dış ağ ahqla bağhdular». Bu düşünca ali altıadakı uluslar arasında sayğınlığının azalmasına dözmayan bütün imperialistlarin baxışı deyilmi? Kerenskinin dilindaki «panturanizm» terminila Suvorinin «Novoye vremya»sındakı [Yeni çağ]

adıyaman

Menşikovun

çox işlatdiyi «panislamizm»in na ayrıJığı vardır? O, Momzenin [Nobel ödüllü alman yazıçısı, tarixçisi filosofu] sözlarini dayişarak deyir: «Rus ulusunun na başqa uyqarlıq üçün peyin,

na da

özga dövlatin tikilmasi üçün 25

material

olmaq

istamayacayina

güvanrnaliyik!».

olmaması üçün da o, göründüyü kimi, rus ulusunu

nin bütün oluslarmm alışdığı ğa çağınr>>.

Bunun

«SSRi

ulusalçıhq doyğusu ila yanma

Biz Kerenski kimi ağalara biryolluq bildirrnaliyik: na «seperatizm», na da «Rusiyanın bölünmasi» sözü yoxdur. Biza göra bu sözfar heç yerinda da işladilmir: birincisi, çağ daş uyqar insanlığın, demokratiyarun an uca çağırışı - ulus ların özünübalirlamasina uyğun olaraq ölk::ısinin yadellilarin tutmasından qurtanlmasına, bağımsızlığının tanınmasına yönalmiş ulusal axınını «seperatizrn» adlandırmaq düzgün deyildir. Axı, Belçika ulusunun Almaniyanın tutmasından qurtulmaq savaşım seperatizm adlandımıaq kims::ınin ağlı na galmirdi! Buna uyğun olaraq, bizca, �rbaycan, Gürcüstan, ya da Ukraynanm rus tutmasından qurtulmasına yönalmiş axınlarını da seperatizm adlandımıaq olmaz! Axı, Kerenski kimi ağalar çexoslovaklann, xorvatlann, elaca da başqa ulusların Avstriya-Macarıstan İmperiyasına qarşı yönalmiş axınlarına dağıdıcı seperatizm kimi baxrnayıblar. Onda na üçün Quzey Qafqaz, Türküstan, Qazan, Knm, elaca da baş qa uluslann axınlarını dağıdıcı seperatçı olay sayırlar?! ... Bu uluslar yurdlarının bağımsızlığı üçün seperatçı yox, gerçak savaş edirlar, Rusiyanı bölrnak düşüncalari da yox dur, tarsina, biz Rusiyanın çiçaklanmasini, ulusal sınırların da topraq bütünlüyünü qorumasını ürakdan istayirik. Ancaq Kercnski kimi ağalar da bu gerçayi anlamalıdır lar: Qafqazın azarbaycanlılara, gürcülara, dağlılara keçmasi Rusiyanın bölünmasi anlamına galmir. Elaca da na Ukray26

na, n::ı d::ı Türküstanın Rusiyaya heç bir qatışacağı yoxdur. Biz, bu ulusların doğal hüquqlannı almaq ist::ıkfarin::ı, bağımsızlığa, ulusal topraqlannda ağalığa çatmalarına n::ı üçün Rusiyanı parçalamaq aktı kimi baxıldığmı anJaya bil mirik! Bu axrnaqlığı ancaq rus ulusunun keçm.iş Rusiya İmpe riyasındak.ı rus olmayan uluslara bir sıra ağalıq hüquqlan nın olmasını düşün::ın adamlar dey::ı bilar. Tarixin dağıntılan içind::ın romanovlar ail::ısinin imperi yasını diriltım:ık ist::ıy:ml::ır d::ı olmaqla, kims::ıy::ı düşün�sini söybm::ık yasaq deyilclir. Qoy ist::ısinfar, bu onlann huququ dur. Ancaq yaxşı olardı onlar bu arada vicdanlarını itirm::ı sinl::ır. Kamalizmd::ın , onun saldmcı planlarından danışırlar. Biz is::ı işd::ı n::ı görürük? Kamalizm «Misaq-i Milli» [Ulusal Anlaşma] sınırlanndan qıraqda qalan bütün Osmanlı top raqlanndaıı k::ısinli.k.J::ı, ünl::ı ::ıl ç::ıkdi, bu tarix.i gerç::ık.liy::ı uy du. Ona yapışdırılmağa çalışılan «panturanİzm>> planlan «paruusistl::ır»in d::ıyirmanına su tök:m::ık ist::ıy::ınl::ırin çox bic

taktiki gedişind::ın başqa bir şey deyildir . Varbğı ifa Sovet İttifaqmda türk elfarinin ulusal, doğal axınlarını yaxşı yönda etkifayan çağdaş, gerçakçi «türkizm» sÖ7.SÜz, «panrusizm»in yağ1S1dır.

Panslavizmin Avstriya-Macanstan İmperiyasında oy nadığı rolu ola bilsin «türkizm» d::ı Rusiya imperiyasının yeni biçimi olan Sovet İttifaqmda oynasın.

Ax.ı, t::ık� Avs

triya-Macanstan İmperiyasının dağılması il::ı «slavyan ofılçi liyin» keçm.iş romantikl::ı rinin çoxdankı ist::ıkl::ıri gerç::ıkl::ış27

m:xli. Panturanizm özünün romantik biçimind::ı panslavizm dan daha gücsüzdür. Bu, Kerenski kimi ağalara yaxşı b�lli dir. Ancaq onların anlamı biza aydın olan taktikalan var dır: Qafqazın türk olmayan uluslarını qorxuzmaq, rus ulu sunda şovinist ruh oyatmaq!

Biz

«Prometey» etdiyi kimi - Kerenski kimi ağalara

onlar rus ulusunda şovinizmi d::ıstaklamakfa, ancaq keçmiş Rusiya İmperiyasının indi özgürlüyünü alda etmay;;> çalışan uluslarının yox, düo;;>n Rusiyadan aynlmışlan, e];;>ca da im perializmin saldırıian altında sürakli qalmış ölblarin d� qu raşdınlacaq Rusiyaya qorxu ifa baxacağ:ı, onlardan heç ki min «na rus uyqarhğına peyin, na da rus dövlatina material ol maq istamayacayi»ni qazanacaqlarını deyirik.

PANTURANİZM. QAFQAZ SORUNU1 1

Höyük dövfatçil;,rin boşboğazlığı Rus bası nının bir-birina yağı olan iki düşargasi son çağ larda Rusiyaya qorxu olub, «Turan topraqlammı, başqa sözla, Sovel İtti faqın ı n türklar yaşayan, siyasi yönatimca özal ulusal quruluşlara ayrılmış bölgalarini ondan qopanna ğa çalışan panturançıhq axınından albirliyila çox danışmağa başlamışdır. Sovet rej im i nin başdan-ayağa çürüdüyü, komunist par tiyasının aşındığı çağda Rusiyanın an böyük gerçakfarindan biri

uklonizmdir. Uklonizm R usiyanın özünda sosial-sinfi özallikli olsa

da, Sovet İt tifaqınm rus olmayan ucqarlarında balli nadan larla ulusal-siyasi özallik qazandığından, burada Sovet ko

munist dikta turasına qarşı çıxanlann sosial kiml iyi ulusla bü tö vlaşi r

Sinfı, elaca da ulusal uklonçuluqla savaşan bolşeviklar boşboğazlıq etmadan keçinamirlar. Onlar köylü axınmın ideoloqları ita geniş demokratik yenid anqurm alan n dön m azlarini çox ara iri topraq mükiyatçiliyinda, monarx i yan ı n dirçaldilmasinda su çlayıb, akinçilari yenid a nq u ranl ann öc

alacağı ila qorx uzurlar. Onlar ulusal axınlann öncüllarini «Rus ulusu ÜZ<Jriod;,

diktatur�>>2 qurmaq istayan «şovinist»lar kimi göstardiyin' Paris, mart 1 930-cu il. ıneyim Kerenskinin yazısının başlığından alınmışdır.

d;;m, adlarının çakilm�i bela rus ulusunun ulusalçı bsimfa

rind::>

çaxnaşma burulğanı yarad ır, Sovet Ağalığını istama

s<ılar da, R usiyanın bütövlüyünü, onu höyük kapitalist döv lafüırin «Gürcüstanda menşeviklarin, Azarbaycanda müsavat çıların, Ukraynada petlyurovçularm, Turküstanda basmaçıla rm, elaca da başqa seperatçı axmlanm ustahqla dastaklayib» «öldürma»sindan qoruyan tak gerçak güc kimi görürlar. Moskva qazellari son dönaında bela ukJonlardan birini Tatarıstan Respublikasının komunistlari içinda tapmışlar. Bolşeviklarin dediyina göra, Tatarıstanın ukJonçu komu nistl:ni Sovet İttifaqınıo bütün türk ellarini birlaşdiracak «Turan dövlati» yaratmağa girişibfar. Panturançı komunist lar guya panturançı istaklarina göra dış güclarla, basmaçılar Ja, elaca da Türküstandakı anvar paşanın axını ila ilişkisi olan, 1 923-cü ilda partiyadan qovulmuş tatar komunisti Sultan Qaliyevin l göstardiyi yolla getmişlar. Sovet basınının gerçak özalliyi olan boşbo�azlıq indi rus sığınmaçı basınında geniş hay-küy yaratmışdır. Sovet publisistlarinin Moskvada «su l tanqaliyevçilik»dan yaratdıq lan quramanı Parisda albirliyila «kerenskiçilar» sürdürdü lar. Önc::ı Xondkaryan ağa, ardınca Kerenski özü bu olay dan yararlanaraq olduqca biryönlü yazılarında rus demok ratiyasının gözünü istayi Rusiyanı bölüb «Rus ulusu üzarin da diktatura qunnaq» olan <�panturanizrn»in yaxınlaşan qor xusuna yönaltmaya çalışdılar. Rus ulusalçılan qarşısında suçlarını yumaq istayan Ke renski ağa bu «qorxU>>nu göstarmakia rus nasionalizminin •Sul tan Qaliyev ixtisasca öyrad:ındir. 1 923-cü ilda onu Sovel Ağalığına qarşı gizli işl:ım:ıkd:ı, ulusalçılıq uklonunda suçlayıb giill:ıl:ınm:ı verdilar. Sonralar parliya qurullayı devrima etdikl:ırini göz:ı alıb bağışladı, ancaq partiyadan çıxardı.

an yaralı duyğusunu oyatmaq istayir. Sosialist Rusiyanın devrimçi

Keçid Ağalığının

başçısının düşün�sina gör;,,

«Rus ulusu başqa uyqarlıqlara peyin, özga dövfatl;,rin tikinti sind;, material olmaq isfamirsa, rus olmayan uluslann alov landığı kimi ulusal düşüncasinin qutlu özünüanlama alovunda

yanmalıdır». 1 Kerenskinin tak� b u açıqlaması ifa «panturanizm»d:m, onun Rusiyaya yönalmiş «saldıncı planlanndam> danışan rus siyasatçilarinin, publisistlarinin hansı yol tutduqlan çox aydın görünür. Ancaq genal amacdan başqa onlar bu strategiya ifa beç da garaksiz olmayan ikinci istaklarini yeritmaya çalışırlar. Görünür onu başa çatdırmağı da «Dni»nin [Günlar] ;,mak daşı Xondkaryan ağa boynuna bötürüb. Onun işi yaxşı işlardan deyildir. O, Rusiyanın bağımsızlığa çalışan türk el larinin bütünlükla, daha çox da azarbaycanlılann R usiya dan ayrılıb Türkiyaya birkışmak istadiyini düşündüklarini göstannay;ı çalışır. Sözsüz, boşboğazlar bununla Qafqaz Konfederasiyası yaratmağın garakliyini anlamış Qafqaz el larinin beynina uınudsuzluq salıb, psixoloji bölmaya çalışır lar. «Panturanizm»dan qaldınlan bütün hay-haray iki an lam daşıyır: 1. Rus ulusu oyan, sani yeni Moğol axını gözfayir!

2. Qafqaz uluslan düşünün, Rusiyadan ayrılandan sonra Türkiy;,nin ağalığı altına düş;,c;,ksiniz!

1 c<lJni»

.M! 60. 31

ZAR EVANDIN PAMFLETİ Rus sığınmaçı basınındakı bu hay-küyünün qaynağı Zarevand adlı birinin son çağlarda yayım.Ianmış «Türkiya. Panturanizm» adlı pamfletidir. Pamflet [sataşma] keçmiş çar Rusiyasının İstanbuldakı Böyük Elçiliyinin baş çevirani, uluslararası hüquq ilişkilari bilicisi Mandelştam ağanın Zarevandın kitabına verdiyi «bütünlükla obyektivdir» dayarila başlayır. Kitabın ilk bölmalarindaki türkçülük axının yaranma tarixi, panturanizm ideologiyasının oluşumu ifa bağlı deyi I:ınlarla, onun yazarın obyektivliyina verdiyi dayarifa Man delştam ağa ifa halka da banşmaq olar. Ancaq bu obyektiv lik yazara elmi yox, ancaq diplomatik. biçimfarda garakdir. O, başlanğıcda oxucunu bir sıra obyektivlikla ala alıb get dikca subyektiv istakfarina daha çox qurşanaraq hay-küyçü adabiyatın çox parlaq ömaklarini verir. Bizim günlara ya xınlaşdıqca ondakı subyektivizm, hay-küyçülük, gerçakforin qatışdırılması, doğrulamalarının tutalqasızhğı daha da göza çarpır. Bu dayarlandirmamizda tutalqasız görünmamak üçün sözl:Jrimizi bir sıra örnaklarla doğrulamağa çalışacağıq: Başdan-ayağa yalan: l . Guya 1 9 1 3-cü ilda Bayazid kandinda panturançılann quruJtayı keçirilib, Azarbaycandan Mahammad ômin Ra sulzada, ôhmad bay Ağayev, ôlimardan bay Topçubaşov o qurultaya qatılıb. M:m örnrüında Bayazid k:mdini görmamişam! 32

2. Guya Azarbaycanm Baş bakanı, r::ıhmatlik Fatali

Xan Xoyski türk ordusu galanda pantürkçü çıxış edib. 3. Guya arzurumda Azarbaycanla Türk.iya Ennanista na qarşı savaş anlaşması bağlamışlar. Burada Kazım Qara bakir paşanın maktubuna dayanılsa da, bu bilginin düzgün qaynağı göstarilmir.

4. Guya Akçura bay çıxış edib ennanilarin öldürülmasi nin garakliyini söyladi. Bu suçlamanı deyarkan onun düz gün qaynağını göstannak garakirdi.

5. Guya man Sovet okullarında inspektor olrnuşam. Sovet yox, genallikla heç yerda, haçansa, hansısa okulun inspektoru olmamışam. 6. Guya 8hmad bay Ağayev İstanbulla Astarxan arası nı gazmişdir. O bela gazintida olınamışdır!

Guya Akçurinla İsmayıl bay Qaspıralı Ganc türkfa

rin «İttihad va Taraqqi» partiyası MK-nın üyalari olmuşlar. Onlar belasi olmayıblar! Bunlar Mandelştam ağanın «obyektiv» dediyi yazana bilgilarinin yalanını, tutalqasızlığını göstaran bir sıra ömak lardir. Faktlann dolaşdırılmasını göstannak üçün İsa aşağıdakı örnayi gatiririk: Zarevand ağa «Türkçülüyün asaslan»na dayanaraq r;;ıh matlik Ziya bayin dilindan aşağıdakılan bildirir:

«Oğuzıstan yaxın galacayin böyük Türkiyasidir». Ziya bay isa «Türkçülüyün asaslarrn kitabının 20-ci sa hifasinda bununla bağlı bunları deyir: «Bu gün ancaq Oğuz türklarinin kültür birliyini düşün mak olar. Türkiyanin, Azarbaycarun, İrarun, Xar;;ızmin türklari Oğuz türkl;;ıridir. Bax, b4na gör;;ı türkçülüyün yaxın

idealı Oğuz, ya da Türkman birliyidir. Bu hansı birlik olmalıdır? Siyasimi? İndilik yox, g:;ıl:;ıcakd:;ın danışmağa is:;ı g:;ır:;ık yoxdur. Bi zim iodiki ideahmız ancaq oğuzların kültür birliyifa smırbdır. Türkçülüyün yaxm amacı bu topraqlarda (Oğuz ellarinda) takca kültürün ağahğına çahşmaqdır!». Bax, ger�kl:;ırfa bel:;ı oynayırlar! . . . Zarevand ağa Ziya b:;ıyin savaş çağında yazdığı, Rusi yanm dağılmasından, onun dağıntıları üz:;ırind:;ı «Turan»ın yaranmasından danışılan şeirini sıralayır, ancaq Ziya b:;ıyin sonra o «Turan»dan na yazdığını gizladir. Ziya b:;ıy Oğuz birliyind:;ın yuxanda verdiyimiz abzası panturanizmla bağlı baxışlan iJ:;ı bitirir.

«Panturanizm - bu, Leninin komunizmi, Mah:1mmadio cannati kimi utopiyadır! İdeal kimi onun ancaq insanları ro mantik qıcıqtak alovlandırınaq, devrimçil:;ışdirmak d:;ıyari vardın>. Biz başqa ömakl:;ır da gatira bil:;ırdik, ancaq bu da yet:;ır. Dinlayicifar aşağıda bir az ayn yönda açıqlayacağımız ger �kfard:;ın başqa örn:;ıkl:;ır da tapacaqlar.

PANTURANİZM ÇAGIMIZDA Zarevand ağanın asarinin gerç.aya bütünlükfa tars olan başlığının adı befadir. Aydınlatmaq üçün «çağımızın pantu rinizm»ini Zarevanda göra, bir da balgabrla, gerç.aklarla göstarmaya çalışacağam. Zarevanda göra çağımızın «panturanizm»i kamalizm dir. Kamalizm «yimfa-yüz böllurlaşmış türkçülükdür».

Y azarın dediyina gör::ı M ustafa Kama) «bir ara pan türkçülükd::ın yetkili olaraq ::ıl ç.akmiş olsa da, panturançılıq proqramını n höyük bölümünü işda uyğulamışdırn. Zarevand ağanı görkamli Mandelştam da doğrulayır. Baxın, o n::ı yazır: «Görünür panturançılıq ideyalan ifa qo vuşmuş o tak amac (Mustafa Kamalın amacı) türkfari alt dan-altdan Rusiyanın yerinda höyük Turan dövfati yarat mağa yönaldirn. Zarevandın panturanizmdan olan nağılı da ela bu söz larla başlayır: «İndiki çağın panturanizmi Türkiyacb ağalıq

edan siyasi doktrindir». Kitabın sonrakı yerfarinda ayn-ayn b içimfarda aşağıda

lu düşünca yeridilir: «Mustafa Kama) göydan ulduz tutmur. O ancaq Türk.iya pantürkçülarinin son onillikda biçimfadiyi

toplumsal düşüncaya ürakd::m bağlılığına dayanaraq yarat dıqlan türkçülük proqrammı uyğuladı. Bununla da o. adını panturanizmb bsinlikfa bağladı». «Bütün türk-tatar u luslarının bidaşm�si ideyasının indi da türkbrin ulusal idealı olduğuna heç bir quşqu yoxdur. Kama! paşanın ağalığı b u ideyanı ölbsinda açıq, özgürc;ı 35

yayrnağa qoyduğu kimi, bütünlükla dastaklayib sayğınlığı n ı n gücü ila yaşayanlara uyğulayır».

Bir sözl a : «Kamalçılarıo bayrağı pantürkizm, pantura nizm idi!». Zarevand ağanın biza çakdiyi görüntü budur. İndi da gerçakl::ıri n, bal gal ari n na dediyina baxaq. Biz Zarevanddan «kamalçılığın yüzda-yüz türkçülük olduğunu öyrandik». Bas türkçülük nadir? Türkı,:ülüyün tanınmış quramaçısı Ziya bay ölümqabağı yazdığı, 1 923-cü ilda Ankarada çap olunmuş «Türkçü l üyü n asasları» kitabında bu sualla bağlı aşağıdakıları deyir: «Türkçülük

siyasi

axın

deyildir,

elmi-folsafi-estetik

okuldur. Başqa sözla, bu, kültürda birlaşma yoludur. Buna göra da türkçülük bugünadak siyasi partiya biçimina girm a

mişdir. Onun bund a n sonra da bu yola k eçmayacayi sözsüz dür. Buna baxmayaraq türkçülük siyasi amaclara da yad deyildir, onlardan bütünlükla qaçamaz, kültür ideallarıtak siyasi il kalari da vardır. Türkçü lük heç çağ, heç bir biçimda k.lerikalizınla, dinçi ağalıqla, geriçilikla barışamaz. Türkizın çağdaşlıq axınıdır. O ancaq çağdaş ideya axınları ila barışa, uyğunlaşa bilar. Biz siyasatda ulusalçı, kültürda türkçüyük!». Türkçülüyün bela balirlarun asi türkçülük ideologiyası nın başqa bir sayğını Yusif bay A kçura oğlunun son bildiri şifa doğrulanır. Zarevao d Yusif bayin 1 908-ci ilda yazdığı «Siyasatin üç sistemi» kitabını incalayarak, onun pantürkçülara «komonist manifesô»nin

marksistlara garakliyi

dayarinda

olduğunu

deyir. Bax,

panturançıların bu

Marksı 1 928-ci ild;ı yayımla

nan türk illiyind;ı (Türk ili) türkçülüyün tarixini açıqlark;ın, yeri g;ılmişkan özünün «Siyas;ıtin üç sistemi» kitabına toxu naraq aşağıdakıları deyir: « . . . Ancaq bu gün man oçağkı inc:;ıl;ımamd;ı göz;ıçarpan

bir çatışmazlıq görüram . Man «türkçülük siyasatini» «pantu ranizm>>d:m, «İslam siyasatini» «panislamizım>d;ın ayıra bil

saydim, «Türkiyada türkçülük, ya da islamçıhq siyasati yü

riitmanin beç da dışda pantürkçü, panislamçı olmaq olmadığı nı» bilardim. Man o çağda bunu ayıra bils;ıydirn, ola bilar 1 908-ci il d;ın sonrakı bütün olaylan önc;ıdan daha aydın görardim». «Türk ocaqlan» «türkçülük» anlayışını siyas;ıtd;ı uyğu lamaqdan ötrü 1927-ci ild;:ıki qurultayında İç düzüyünün birinci düzüyünü dayiş;ır;:ık, çalışma alanını ancaq Türkiy;:ı

Respublik.asımn sınırları il;ı b;:ılirladi. Rahm;:ıtli k Ziya b;ıyin öyr;:ıncisi, İstanbul U niversiteti nin professoru, iqtisadçı, sosioloq, tanınmış jurnalist, indi Böyük Millat Mxlisinin elçisi Nxmaddin Sadiq bay r;ıh

m;ıtlik öyr;ıdaninin bir anma tör;ınind;ı onun öyr;:ıtimini el mi-sosioloji incalayib, gerç;:ıkbr;ı dayanaraq göstardi: Ziya bay çox. yayğın «Turan» anlayışı altında ancaq «Türk Türki yasini» , başqa sözla özünü ulus kimi anlamış «Türkiyani»

düşünürdü. Bu yozumdan «Turan»ın takc;:ı «Türk Türkiy 3sİ» �·ox, «Türk Aurbaycan»ı, «Türk Türküstan»ı, elaca da başqaları oldu� aydındır. Son çağın türkçülari ilk axınçılardan ayn olaraq ulusu ancaq irq göstaricifarifo balirlamayib on a ayrı-ayrı tarixi, sosial, kültür etkenfarinin qarşdıqb ürünü kimi baxdılar.

Bu doğal dayişirnin sonucunda türkçü aydınlar içarisin dan irqiıı ulusun an başlıca birlaşdirici gerçayi olduğunu al qılamayan ayrı-ayn «denatimçilar» ortaya çıxdılar. Bu de natimçiliyin ideya atası «Anadolunun geosiyasisi Anadolu ulusunun yaradllması üçün an yaxşı özakdir»,

deyan Xalil

b�y Mükrimin oldu. Bu ideologiyanın etkisila bir ara «Andadolu» adlı jurnal da buraxan aynca bir «anadoluçular» okulu yarandı. «Ana doluç.u lar»ın bildirişfarina göra «türk» sözü ulusu yox, irqi göstarir, ayrıca bir türk ulusu yoxdur, ancaq türk irqinin . ulusları vardır. Onlara göra «türkfar»a türk yox, anadolulular deyilmalidir. Bu baxımdan onlar çox irali gedarak res publikanı Türkiya yox, Anadolu adlandırmağı irali sürdülar. Bu anadolu ulus baxışı takca bir sıra aydınların düşün casini sarmamışdır, onu Türkiya Respublikasının yüksak göravlifarinin siyasi düşüncasinda da görmak olur. Kama) paşa 1 928-ci ild:;ı Cümhuriyat Xalq Partiyasının qurultayındakı çıxışında Türkiy:min bağımsızlıq savaşının tarixinindan geniş danışaraq Türkiyanin çağdaş siyasatinin baş yollarını göstardi. Bu çıxışın özü türk dilinda basında çap olundu, alman, fransız dillarirıa çevrilmişi da vardır. 1 Bu çıxışdan bizi ilgilandir:m bölümü alırıq. Mustafa Kamal dış siyasatin başlıca ilkal:;ırini balirtarak sözü-sözüna aşağıdakıları deyir: «Yaşam başdan-başa savaşdır. Yaşamda ancaq uğurlu savaşla uğur qazarunaq olur. Buna İsa ancaq

siz maddi-ma

n:;ıvi güdü olanda çatılır. İ nsanları çulğayan bütün suallar, onJarın d üşdüyü bütün qorxular, qazan dıqlan uğurların bütünü çoşqun birg:;ısavaş d:;ınizinin darinlikfarindan g:;ılir. IBu yax.ınlarda

rus

dilin:ı çevrilmişi d:ı yayımlanıb. Moskva çapı. 38

Dünya tarixinin baş sabüalari Doğu uJuslannın Batıya saldırdığını yazar. Bu uluslarm başında türk ulusunun durduğu hallidir. Doğrudan da türklölr islamadak. elaca da İslamdan sonra Avropanın darinliklarin;ı kimi girib, ölkal;ıri tutmuş, insanlan incitmişlar. Batıya saldıran Doğu ellari içinda İ s paniyanı yürüşlaril;ı tutub Fransa sınınnad;ık çatan ;ır;ıblar da var idi. Ancaq baylar, bütün saldınlar t:ırs saldın oyadır. Yağı ların bu saldınlannı öncadan görm:ıyan, bununla bağlı gara

kan ölçül;ır götünnayan güclar yenilir, ölürlar. arablar;ı qarşı t;ırs saldın andalusda acı, sarsıdıcı dağıl ma ila başladı, ancaq onunla qurtarmadı, izlam;ı butün Qu zey Afrikada da sürdü. Atillanın

franklann

topraqlanna,

Batı Romayadak

uzanan imperiyasıru yada salaq. Onun ardınca Salcuq döv latinin dağıntılanndan yaranmış Osmanlı İmperiyasına göz atıb, onun İstanbulda Doğu Romanm tacını aldığı çağa ba xaq. Osm='tnlı sultanlarından Almaniya ilo Batı Romanı tu tub höyük imperiya yaratmaq istay;ın da var idi. Onlardan bir başqası bütün müs;ılman topraqlannı bir ağalıqda bir foşdinn;ık ist:ıyirdi. Bu amada Suriyanı, Misiri tutmuş, xali

fa adını almışd ı . Üçüncü sultan Avropanı tutub bütün mü salrnan dünyasını da öz ağalığında saxlamağı düşünürdü . Batının bitm;ıyan qarşı saldırılan, müsalman ölkalarin d a ki qurtannayan ayaqlanrnalar, bela dönamJarda yaraq gücü il;ı bir ağalıqda birl:ışdirilmiş ayrı-ayrı gücl;ır arasında olan qaçılrnaz çokişm;ıl;ır sonda Osmanlı İmperiyasını da başqa imperiyalar kimi tarixin arxivin;ı atdı. Ölkanin dış siyasati önca onun iç quruluşuna dayanır. başqa sözla dış siyas;ıt

ölkanin iç qurluşuna 39

uyğun olmalı-

dır. Batı ila Doğunun ayn huylu, kültürlü, istak.Ji ellarini içi na almış dövlatin iç quruluşu İsa, sözsüz, dözümsüz, boş olacaqdır. Bela olanda dış siyasat da gücsüz olur. Befa döv latin iç quruluşu ulusal olamaz. O, ulusal siyasal yeridamaz. Bax, na üçün Osmanlı dövlatinin siyasati ulusal deyildi? O,

özünün aydın olmayan, adda-budda, qmq-qınq siyasatini yürüdürdü. Ayn-ayn ulusları bir ad altında toplayıb, bu dayişik soylulan eyni yollarla, yasalarla yönatmak proqramı çakici olsa da aldadıcıdır. Bunun kimi, dünyanın bütün türklarini içina alacaq bir dövlat yaratmaq amacı da gerçaklaşmaz dü şüncadir. Bu, bir neça yüzillar boyu ağrı-acı ila yaşanmış,

çox qanlı olaylarla keçmiş gerçakdir. Tarix hiza panislamizm, ya da panturanizm siyasi siste

minin uğurla uyğulandığuu göstaran bir gerçayi, olayı bela \'ermir. İrqi yox, ellikla insanlığa dayanaraq, ancaq tutucu

luq istayila yaradılıruş dövlatlarin galacayi tanxda yazılrnış dır. Biz hansısa tutuculuq sapmasındaıı uzağıq! Hurnanist ideyalara dayanıb insanların bütün ulusal duyğularını, Özal istaklarini unutduran dövlat qunnağa galinca, bundan ötrü uyğun ortamın olması garakdir. Biza göra aydın, uyğulanabilcak tak gerçak siyasat ulusal siyasatdir!

Çağdaş dünyanın gerçak durumu, onun yüzillarca ağıl larda, huylarda kök.Jaşmiş genal düzani, gerçaklari bizi siya satda utopist olub bağışlanmaz suç buraxmağa qoymaz.

Tarixin anlamı, elmin, ağlın, mantiqin buyuruğu beladir! Dövlat

ulusumuzun

güclü,

sağlam

olub

dinclikla

yaşaması üçün bütünlükla ulusal siyasat yeriunalidir! Bu 40

siyas::ıt in dövfatimizi n iç qurluşuna bütünlük];) uyğun olması da g::ırnkdi r . M::ın ulusal siyas :>t dey::ırbn aşağıdakılan göz:> alıram: Önc:;ı ulusal siyas::ıtinda qalıb öz gücl::ırina arxalanmaqla varlığını qorumaq, höyük s::ıad;ıt;ı, uğura çatmaq amacı ifa ölk::ınin yaxşılığı üçün çalışmaq. K� desak, ulusu gerçakfaş maz, utopik amaclar dalınca qoşdurub soyğuna uğratmamaq. Uyqar dünyadan uyqar insan yanaşması gözfayib onunla dostluğu sürdürm3k». ı

Bax, Zarevandm diplomatik deyib 1 9 2 1 -ci il Qars anlaş ması ifa yozmağa çalışdığı bildiriş b udur. Ancaq biz burada da gerç:;ıkfarla oynandığını görürük. Bu ç ıxış Moskva, Qars anlaşmalarından yox, Lozanna anlaş masından çox-çox sonra edilmişdir . . .

Bu, diplomatik yox, daha çox doqmatik, utopik pantura nizmi çox açıq, bsinlikfo atmış çıxışdır. Bax, «Çağımızın gerçakfara, balgalara dayanan paoturanizm»i beladir.

IBiitün ayırmalar biT.İmdir. 41

PANTURANİZM KEÇMİŞDa Gördüyünüz kimi, biz indi türk elfarinin toplumsal siyasi yaşamında halli bir ara yeri olmuş panturanizınin bü tün. romantik 'görüntülarindan ayrılmış gerçakçi türkçülükla üz-üzayik. DoğudaJa ulusal axınlardan biri olan türkçülük. Batı dakı, çox ara geriçi olay sayılıb, şovinizm deyilan nasiona lizmdan bir az ayrıdır. Şovinizın saldırıcı axın olub, ulusal oluşmuş hansısa höyük kapitalist dövlatinin ağalığını daha çox güclandir mak, topraqlannı genişlandirmak istakfarina dayanır. Avro pa nasionalizmi siyasi saldırıcı, sosial tutucu ideologiyadır. Doğııdakı ulusalçılıq İsa siyasi qorucu, sosial yenilikçi olaydır. Napoleonun savaşları A vropanın batısı ifa doğusunda ayn-ayrı axınlar doğurduğıı kimi, höyük dünya savaşı da Batı ifa Doğunun toplumsal ax.ınlannın huyunu ayn cür etkilayirdi. Bu olaylarda Batıda sosial partlayışlar göründü, Doğu da isa tarsina, ulusalçı axınlar öna çıxdı. Bu olayın öz açıqlaması vardır.

Batıdakı toplumsal

axınlar daha çox sosial nadanlardan yaranır, toplumun ga lişmasini yubadan sosial qatlar, iç gücfarinin basqısı ila qınlırdı . Doğu toplumlanndakı Orta çağının darabay quruluşlan isa

dış güclarin etkisila dağılırdı. Dışdan olan bu basqı da

doğal olaraq irali sosial yox, ulusal ideyalan çıxarırdı. Orta çağ ortamında doğulan ulusalçılıq klerikal ideolo giya ila yoluxmaya bilmazdi. Doğunun müsalman dünyasın42

da panislamizm ideologiyasını doğurmuş erkan ulusalçılığın dinçi h uyu bununla bağlıdır. Panislamizm bir ara, demak olar, bütün müsalman türk ellarini ilhamlandınrdı . Türk ellarinin toplumsal-siyasi axı nında islam dini baxışı bir ara çox önamli olmuşdur. İslam bilginlarinin çoxu müsalrn an dünyasını son çöküşdan dinin köklü doqmalanna q ayıtmaqla, o biri yandan da müsal manlann siyasi birlaşmasila qorumağı düşünürdülar. Ancaq islamçılıq ideologiyasının bu dini-siyasi ikiüzlü yü sonralar panislamizmda iki axımn ayrılmasının başlanğı cı oldu. Bir axın dış güclarla savaşan, ancaq o güclari andıran har bir yenilaşmaya qarşı çıxıb, har hansı bir avropaçılığa savaş deyan ortodoksal-tutucu axındır. Yenidanqurucu, ikinci axın İsa Avropa saldınsı ila siya si savaşmaqla ideologiya alanında çağın liberalizmini şariata uyğun uyğulamaq istayirdi. Panislamizmdaki liberal-yenidanqurucu axın

sonrakı

galişmasila müsalman aydınlannda ulusal-kültürçü dünya görüşünün yaranması üçün garakan özill ü yaradırdı. Bax, örnak kimi panislamizmin liberal-yenidanqurucu düşargasindan görkamli bilgin Camaladdin 8fqanil müsal-

ı arqani XIX yüzilin ortalarında yaşamış, islam dünyasının

böyük devıimçisi, panislamizınin quramaçısı olmuşdur. Yük.sak oxuma gör.ln şeyx Qahir.ınin tanınmış Carniül-azhar Universitetinin profess o ru

olmuşdur. 8r:ıbi paşa ayaqlanmasının başçılanndan biri Şeyx M::>

hamm:>d 8bduh onun yetirm:ısi idi ôfqani Londonda İngiltara imperia lizmina qarşı yön:ılmiş , panislarnçı jurnal yayımlayırdı. Sonralar ingilis l:ırin izl:ım:ısindan qurtulmaq ist:ıyil:ı Parisa galir , oradan Sankt-Peter bu rqa gedib Katkovun başçıhğındakı slavyanofill:ırl:ı Hindistanda oya nış tör:ıtm:ık çalışmalanna başlayır. Ancaq o, ıezlikl:ı bu isı.-kl:ırind:ın uzaqlaşıb Rusiyadan gedir. ôfqani bütün müs:ılman dünyasını g:ız mişdir. Onun idcyalan müs:ılman ölk:ılarinin liberal axınlannı çox et

kil :ımiş di r. Qacarlarla OsmanWann sar�ylan onu gü d ü ş:ıxsiy:ıt sayırdı. 43

manlann ulusal düşünc::ısini oyatmağın g::ırakliyini birinci göst::ırir. O, «U1us birliyinin fülsafasi» adlı yazıda «U1usun dan qıraqda xoşbaxtlik yoxdur. Qohumluq dilsiz düşünüla maz. Dil İsa toplumun bütün qatlannının anlaşma nadani ol mazsa, özünün sosial göravini yerina yetiramaZ» baxışını doğ rulayır. Camafaddin 8fqaniy::ı gör::ı, dinla dil toplumu birfaşdi ran iki köklü başlanğıcdır. Ancaq dilin birl::ışdirici başlan ğıct::ık d::ıyari d i n inki ndan çox g::ıraklidir. 0fqani açıqlayır: «Biz, dilin dayişmadan dindan daha çox qaldığını görürük. Biz, bir dilda danışan irqin min ilda dinini bir neça yol dayişdyini görürük».

C::ıınaladdin arq a n i deyir: «Bütün müsalman uluslan öz gür, bağımsız, uyqar yaşamaq üçün ulusl arını anlamalıdır lar!».

Panislamizmin bu quramaçısırun Doğunun müsalman uluslarının özlarini anlamağının devrimçi d::ıyarini k::ısinlikfa göstarilrn::ısi türk ulusal dünyagörüşünün ideoloqu, aşağıda geniş da nışacağı mız , m::ırhum Ziya bayda aydınlanaraq bütünlük.fa panislamizm ideologiyasına qarşı çevrildi . Onun «Türkçülüyün ::ısasları» kitabından aJdığmuz sözl::ıri bel::ıdir: « . . . Bir ara panislamizm ideologiyasının müs::ılman ulusları nı

özgürlüya qovuşdurub, ölblarini özg::ıl::ırin ali altında ol

maqdan qurtaracağı düşünülürdü. Yaşananlar is::ı panisla mizmin bir yandan aşın dini-kleri kal-geriçi axın doğurub, o

biri yandan da müs::ılman dünyasında ulusal ideologiyanın yaranmasını ::ıng::ıll::ıy::ırak, bu ulusların ulusal özünüanlaması nı,

galişmasini yubadıb, onlan özgür uluslara çevrilmaya

qoymadığını göstardi. Ulusal özünüanlamanın qarşısını al

mağa çalışmaq isa bu ulusların ba ğımsı z ağalıq yaratması nın qarşısını almağa çalışmaqdır. Dini-klerikal düşüncay::ı 44

galinC;) İsa o, bütün çağlarda toplumu geri çakir! Bütün galişmalarin mayası, ulusal bağmısızbğın özülü an laşılmış «Man» olduğunudan, bütün mÜS3lman öl.kalarinda ulusal özünüanlamanm güclanmasina çahşılmabdır!». ***

XIX yüzilin birinci yarasında Türkiyanin dövla1 adam ları böyük dış dövlatlarin Osmanlı İmperiyasırun iç işlarina qarışmasından qorunmaq, bununla da imperiyanın dağıl masının qarşısını al m aq üçün ölk:m in siyasi yönatim quru

luşunu yenilaşdirib, din ayrılığı qoymadan bütün insanların hüq uqlanru eşitladifar. Bu yenidanqunnanm (tanzimat) ÖZ;) y i Sultan abdülazizin Gülhan:> Xatt-i Hümayunu [Ulu Gül

han:> Yolu] adlı uca buyuruğunda açıqlandı.

Tanzimatın

yaradıcılan bu liberalizmla imperiyanın

xristian uluslarının istaklarini bir az ödama k

onları Lürk

dövlatçiliyila banşdırmaq ist ayirdilar An caq Doğu Avropa .

run bütün uluslarını darindan çulğamış 1 848-ci il devriminin ideyalan ifa alo vlanınış

arxalannda Avropanın ayrı-ayrı

dövlatlari, daha çox da Rusiya İmperiyası duran x ri stian ulusları «Xatt»la keçina bilmazdilar. «Tanzimat» özünü doğrultmadı . O, xristian uluslarının

ortadanqaçma istaklarini azaldamadı . Onlar başdan baş a -

u]usalçı a xmla ra qapılınışdıla r. İmperiyanın bütün ulusla rın ı n padşahın ağalığı altmda birJaşmasi - «Üsmanlıçılıq» gerçayinin dağılması özlüyünda

din birliyi olan islamçıhq tezisini güclaodirdi. Bu siyasatin arxasında Sultan abdülhamid dururdu. abdülhamidin anayasanı pozmasının qarşısını almaq

çağırışı ifa başlayan Ganc türkbr devrimi «lanzimat>ıda olanları yenid:m uyı1;ulamaq istadi. Qınc türklar ağalığa 45

«uluslara eşitlik», başqa sözl:;ı

ulusundan asılı

olmadan

bütün yurddaşların dinincfan, siyasi eşitliyi çağırışı ifa g:;ıldi.

Ancaq Osmanlı İmperiyasının önc:;ı xristian uluslarını çul ğamış özünüb:;ılirl:;ım:;ı tarixi süraci tak bu çağırışla qurtar madı. O, Balkan savaşı adı altında, Türldyanin demak olar bütün xristian bölgal:;ırini itirmasifa bitdi. Bu yaşananlar «İttihad va Taraqqi» (Birlik - Yüksaliş) partiyasının «Osmanlı qanadrnnı öldürüb, ondak.ı islamçı axını gücfandirdi. ı Ancaq az sonra müsalman uluslarının da «çağın ruhım ifa alovlandığı aydınlaşdı. Albaniyadakı ayaqlanma, :;ır:;ıb aydınJarının ulusalçı axınlan, elac:;ı d:;ı başqa çıxışlar Ganc türklarin panislamizm ideologiyasının gerçakliyina umudla nnı kasinlikla qırdı. Dünya savaşı da bunu aydın göstardi.

arab bölgal::ıri istanbula qarşı ayaqlandılar, ingiltaraniıı Hindistandan olan müs:;ılman döyüşçülari Dardaneli - mü salmanJarın x:;ılifasinin qutsal k:;ındind::>ki boğazı güll:;ıy::> tu turdu. Bu ağır sınaq çağında türkçülük ideologiyası siyasi sis tem

kimi öna çıxmağa başlayır. Ancaq uyqar düşünc:;ı biçi

mi olan türkçülüyün son onill::ırin savaş çağında yarandığını düşünm:;ık yanJış olardı. Yox, o, bird:;ın yaranmamışdır! Türkçülük

türk

aydınlarında özünü çoxdan göst:;ırirdi .

Yusif bay Akçura oğlunun doğruladığına göra bu ovqat «t;)nzimat>> dönaminin görbınli şairlari Şinasila Ziya paşa da bela vardı. XIX yüzilin ortalarında yaşamış Vefiq paşa Osmanlı dilinin sözlüyünü yazıb, bu dilin kökfarinin Tür küstandakı dillarfo birliyini göstarmişdir.

'«İttihad v�

T:ıDqqİ» içind:ı üç ayn, özgür ideoloji sistemli osmanlıçı,

islamçı, t ürkçü fraksiya olan siyasi toplum idi.

Biz ulusal ovqatın sonralar tarix-adabiyat alanındakı araşdırmalara keçdiyini görürük. Yeri galrnişkan, bilanfar bu olayın türk toplumunun düşünan, tanınmış bölümünün hansı yollasa eşitdiyi , Batıdakı ulusal amaclann yayğın olub özgürlük ideyalarının yayıldığı tarixi ana uyğunluğunu deyirlar. Bu ideyalar özü ila ulusal ayaqlanmalara qatılmış, Tür kiyada sığınacaq tapan bir stra sığınmaçılan da özü ifa gati rirdi. Sonralar Calaladdin Mustafa paşa müsalman adını al mış polşalı sığınmaçı Konstantin Bojetski bu baxırndan da yarli iz qoymuşdur. Akçura bay «Türkçülüyün tarixi» ı adlı «Özat»inda onun «Les Turcs anciens et modemes» [Türklarin çağdaş tarixi] kitabının adını çakir. Mustafa paşa bu kitabında Av ropa ila türk ellarinin bir irqdan olub, Qarb uyqarlığının «Turan-arilar»in ağlının yaratdığı ürün olduğunu deyan «Tauro-Ariennisma» baxışını galişdirir. Başqa sözla Avropa uyqarlığının yaradıcısı ela� da turanlılardır. Turanhlann bir bölümü İslama keçib sem.it uyqarlığı ila qovuşdu. Batı uyqarlığını alan türklar İsa bununla ela bil keçmişlarini qay tanrlar. Akçura bay Dlaladdin paşanın çox elıni olmasalar da onun açıqladığı sualla bağlı çox dayarli baxışlar söyladiyini deyir. Bu kitabda ilkin olaraq türk ulusun böyüklüyü, gücü, onun dünya tarixindaki yeri, türk dilinin dolğunluğu, özga sözlarsiz yaşaya bilacayi, Asiya ila Avrop anın çox yerinda yayılmış bu dilin dayari göza çarpdınlmışdır. Kitabda im periyanın xristian uluslarını türk ulusu il� kültürla, dilla bağlamağın garnkliyi söylanmişdir. ı «Türk ili»,

304.

Türk aydınlarının ulusal düşüncasinin aydınlaşmasında genallikla, türkiyalilarinsa özallikla Avropa, elaca da rus do ğuçu-türkoloqlarının o çağadak köklaşmiş baxışların tarsi na, tiirkl3rin yeni soylarının amtlan ifa öyünınaya başladığı

aski türk kültürünün olduğunu deyan elmi tapmtılarının çox böyük etkisi olmuşdur. German Vamberinin Orta Asiya gazisi, Fon Le Koxun ideal tapıntısı, Leon Kaxonun türk ulusunun tarixindan da nışan tan ı nmış kitabı, Vasili Radlovun türk dillari sözlüyü, Vasili Bartoldun [Avropa, elaca da Rusiyanın türk tarixi, Lürk dili, türk uyqarlığı ifa bağlı böyük işlar görmüş doğuçu alimlari] Türküstan tarixila bağlı elmi araşdırmalan, elaca da başqa doğuçu türkoloqların tapıntıları bu, ya başqa biçimda türk aydınlarına çatır, onları duyğulandırırdı. Türk ulusal özünüanlama düşüncasinin başlıca dir.)yi İsa sözsüz, bu gün dünyanın qabaqcıl gerçaklaıindan birina çevrilmiş ulusal ideologiyanm ellikla galişmasi olmuşdur. ***

Rusiya İmperiyasının müsalman uluslarının ulusal türk düşüncasinin çoxdan, ilk türk dramaturqu, a.zarbaycanlı Mirza Fatali Axundzadanin 1 850-ci ilda ölmaz komediyala nnı aydın el dilinda yazması ila başlandığına quşqu yoxdur. 1 875-ci ilda Azarbaycanın başqa bir oğlu - Hasan bay Zardabi Bakıda «akinçi» qazetini çap etdirir. İki il sonra isa ünlü İsmayıl b;;,y Qaspıralı Baxçasarayda (Kronda) ulus okullarının yenidan qurulmasıru, oxutmarun doğma türk dilinda

olmasını

amaclayan

day;;,rli

«Tarcüman»ım

ya.

yımlamağa başlayır. O çağadak oxutma ar;;,b, ya da fars di linda idi. 48

Biz Balkan savaşı il:;ı dü nya savaşı çağının türk ulusal ideyasının g::ılişm::ısinin ::ın üstün anı olduğunu demişdik. Bu ça�da keçmiş Rusiya İınperiyasındakı mÜS3lmanlar dan daha çox türkfarin özünü anladıqları d oğru d ur

B u na,

bi� qarşı çıxanların sev:>-seva dediyi kimi. türk yayıcıları yox, tutucu ağalıqla sağ partiyaların tutumundan başqa rus to plumu nun liberal bsiminin başında duranların ba lkan la ra ged:>n tibb bacılarına verdiyi «yarab bir slavyan döyüşçü sü olduqca,

türk 3Sbrinin yaraslDI sarıma» kimi «slavyanofıl

göst::ırişl:>r» n::ıd:>n olmuşdu. Bax, bu yanaşma doğal olaraq keçmiş Rusiya İ mperi yasının türk elfarind:> ulusal oyanışa n:xfan olub «Qızıl ay»a ya rdımlar topladır, türk oxuyanlannın qarşı çıxışlanna, ye

niyetm::ıl:Jrin savaşan türk ordusuna könüllü getm:;ıl:;,rin:> n:;ı d:;ın olurdu. Bu durwn, bu ovqat Türkiy:;ı ifa Rusiyanın qarşı-qarşı ya olduğu dünya savaşı çağında da d:;,yişm:;ız qalmışdı . ***

S avaşların deyil:>n çağı türk ell:Jrinin özünüanlama gerç:>kl:>ril=>

doludur.

Türk

uluslannın bütün görbrnli

adamlarının qatıldığı, bütün t ürk aydınları içind:J geniş y ayılmı ş ulusal türk ideyasının sevi bn «Türk yurdu» jurnalı

bu çağd a yayımlanmışdır. Bir ara doğrudan da yeni ideya nın alovlanan ocağı olub, yeniyetm:>l:>rin ür::ıyind:> türkçülü yün «qutsal alovunın> yandıran «Türk ocaqlarm topluluğu

da bu çağda yaradıldı. Bu savaş günl::ırind:;ı tiirkl:>rin ulusal çı şairi Mehmet Emin b::ıyin kitabı da çox höy ük uğurla ya

yımlandı. Bundan başqa türkçülüyün ayrı-ayn konularını g�lişdi-

r:m bir sıra publisistik asarlar çap olundu: Yaqub Q;;,drinin, Orxan Seyfinin hekayalari, tarunmış türk yazıçısı Xalida 8dibin romanları «qurtulmuş Turan.>>ın ideaJ tiplarini, ob razlannı verirdi. Xalida xanımın «Yeni Turan» romanı bun lardandır. Yeni ideya axını takca şairlarla yazıçılan yox, tanınmış araşdınnaçı alimfariınizi da özüna çakdi. Türkologiyada tezlikla bütün Avropada tanınan Mehmet Fuad Köprülzada irali çıxdı. Ziya Göyalp baya galinca İsa onun takca yeni ideologi yanın publisisti, adabi yayıcısı kimi qalmayıb, yaratdığı yeni sosioloji okulla bütün axının ortasında işıq saçan ulduza çevrilmasi önaınlidir. O, İstanbul Universitetinin kafedrasında Dürkbr.ym [Fransız sosioloqu] ideyalarından dars demakdan başqa, Türkiyada birinci olaraq yeni türkçülük elmini poetik çaka, folsafi düşüna, elmi açıqlamağa çalışan toplumsal-siyasi ideologiya yarada bildi. Onun bu yönlü asarlari oxuyan ye niyetmalarin düşüncasinda, ovqatında silirunaz izlar bu rax dı. Ziya bay bir ara, doğrudan da, Türkiya topl umunun dü şünan bölümünün düşüncasinin ağası olmuşdu. O, sonralar özünün bütün toplumsal-siyasi sistemini ölümqabağı yazdığı, yuxanda adı keçan «Türkçülüyün asas lan» kitabında verd i. «Türkçülüyün asaslan»ında ulusun toplumsal -siyas i, ;;,dahi-estetik, kültüral-dini yaşamının bütün sorularına ca vab verilmişdir. Aydın sisteınlaşdirilmiş bu cavablar ulusaJ kültüral, galişan demokratik düşüncaya bütünlükfa uyğundur. O çağda bu id eyalar bu ya başqa biçimda Rusiya türk larinin top] uınsal-adabi çevralarinda da ga]işirdi.

Toplumsal ideologiyanın bütün sistemi o çağa kimi «mü salman» adlandırılan türk basmmdakı «müsalman» anlayışını da «türk»a dayişmakla islamçıhğıo din sistemindan türkçülü yün ulusa1 sistemina keçirdi. 1 9 1 5-ci ilda, savaş çağında yayımlanan «Açıq sö:z» ' ordu senzurasının töratdiyi �tinlikldrn baxmayaraq, Rusiya müsdlmanlarıru türk adlandırıb, bdlli bir türkçü ulusal-de mokratik ideologiya yaymağa çalışırdı. Tezlikla bu ideologiya ila o çağa kimi gizli işlayan «Mü savat» partiyası ortaya çıxıb Rusiyamn ulusal-topraq bölgal;, rina bölünm;,si sorununu gündaliya çıxarır, özallik.Ja da Azar baycanm bağımsızlığına çalışır, onun ideoloqları bu amacı Rusiya sınırlanndakı başqa türk elfari üçün dd istdyir. Bu baxış 1 9 1 7-ci ilin mayında Moskvada toplanan «Rusiya Müsdlmanların Qurultayında» uğurla alqılanır. Türkçülük ideo]ogiyası o çağda Qazan, başqa deyimla, Volqaboyu tatarları içinda da yayılır, ulusal ideyaya şeirlar yazan şairlar, elaca da Zaki Valadi Toqan kimi tarixçifar or taya çıxı b, yantlrruramsa, 1 9 1 3-cü ilda [Vikipedi Özgür An siklopedida 1 9 1 1 -ci il] özünün «Türklarin tarixi»ni çap et dirir. ,

***

Panislaınizmdan qurtulan türk toplumsal-siyasi düşün casi indi çatdığı ger�k ulusal ideyaya o anda çatmadı. Bu, psixoloji bax.ımdan aydındır. Ellik.la savaş, qorxu çağında bela höyük islam birliyi çağırışından üz döndaran ulusalçılar onun yerina düşüncalari onuntak etkilayacak ça ğırış qoymalı idilar. Bu, ancaq ulusal birlik ola bilardi. «Din '«Açıq SÖZ» M:ıh;ımm;ıd amin R:ısulzad:ınin başçılığı il;ı yayımlanırdı.

birliyi çağı keçeli, indi tarixi uluslar ir:ıli aparır. Yaşasın, Dunaydan Altayad;ık türk uluslarının birliyi !» . . . Özü da ·

tarix alınanların birl;ışmasini bilirdi, Avstriya-Macanstan, Osmanlı İmperiyası, Rusiya kimi bütün qurama dövlallar dağılmalı idifar. Türk ell;ıri isa oyanıb ulusalca yaşamağa, özgürlüy;ı yönaldilar. Bu baxışda idealla gerç;ık birJ;ışirdi. Alman dövlatin;ı banwr Turan dövlatinin yaradılınası ifa «Türk ulusunun ünü ;ın yüksaya çatar, onun içind:ıki böyük güc açılaraq dünyaya yeni uyqar d;ıy;ırl;ır verardi» . Bu ideal türk ulüslarının yurddaşlarını sözsüz devrimçi J;ışdirirdi. Ancaq onlar ayn-aynlıqda qarşılanndakı yağıla nn çox böyük güclarinin qorxusundan özgürlükdan, bağun sızlıqdan söz befa açamazdılar. Bununla bela, onların kiçik ellar yox, ünlü tarixi, efac;ı da gafacayi olan çoxmilyonlu ulu sun üy;ılari olmalarını anlamaları doğal olaraq umudlarını artınb, yüzilin yağısı il;ı dönmad;ın çatışmaya çağırırdı. Gerç;ıkd;ı İsa türk ulusunun aydınları bu ideala çatmağa çalışdıqca öz uluslarının tarixfari, sosial özalliklarila yanaşı ulusal özgürlüya onlardan qabaq çatmış ulusların yolunu da öyranirdilar. Onlar bu öyranma il;ı, el;ıc;ı d;ı çağın etkifa rindan, olaylarından siyasatda, ideologiya alanında yavaş yavaş, yuxanda dediyirniz gerç;ık sonuclara çatdılar. Türkçülüyü

yaymağın

gerçak

dayarini

daha

yaxşı

anlaınağmız üçün si.za bir türk paşasının bir türk askarina özünün müsalman yox, türk olduğunu neca ç;ıtinlikfa anlat dığını danışacağam. - S;ın hansı ulusdansan, Mehmet? - paşa yançısından sordu. - Allaha şükür, müsalmanam! - Mehmet cavab verdi .

- Ancaq islam - dindir, m�m İsa sandan hansı ulusdan olduğunu soruram. - Man müsal.manam - asbr yenidan dedi.

Paşa ona ulusun dinla yox, dilfa balirl:mdiyini, Mehme tin dilinin türk dili, özünün da türk olduğunu anlatrnağa başladı. Mehmetcik durux du. - Ha,

Mehmetcik duruxm a, san da manim kimi türks:;m.

- Allah saxlasın, bu neca ola bilar, manim paşam türk olsun ! . . . - Mehmetcik gözlarini baraldarak dilfandi.

20 il qabaq Rusiyanın yetarinca oxumuş «müsalman la

acı durumda idi. Ancaq indi «panturanizm>>in etkisila Sovet Rusiyasın

nnın» çoxu bela gülüne,

dakı müsalmanlar, elaca da «Üsmanlılarn özlarini türk ad

landırırlar.

v PANTURANİZMİN İKİ AXINI Panturanizm axıru böyüyüb siyasi d üşünc:;ıni n halli sis

tem.ina keçdilcca onda özakçifarin romantik, federalistfarin

gerçakçi axım kimi iki yol göründü. Birinci axının alman quramaçılannın ulusal bax.ışları nın halli etkisinda olan öncüllari tü r k uluslarının qan qo humluğunu, dillarinin ellik.fa yax.ınlığmı, elaca da din birliyi

ni uyğun siyasi birlaşdirmalarla bir türk dövlatinin yaradıl ması üçün yetarli görürdüfar. Romantikfarin bu savaşçı-qat özallikli, daha çox tutu cu-avtoritar toplumsal-siyasi baxışı demokratik ovqatlı, li

beral düşün�li aydınlar arasında geniş yayılamazdı. Gerç:>kci axın isa türkçülüyün yüksak ideal l arı

il:;ı çoşsa

da, ondak.ı ulusal özü n ü anlam anı n gerçaklarini romantik arzulardan daha çox daya rlandi rird i . Türk uluslarının ulu sal kültür çıxarl arının ortaqlığıru anlayan gerç:;ıkçi axın on ları ortaq bir dövlatd:;ı birlaş d i rm:;ıyin olmayacağını an.Jayır

dı. O, önc:;ı ayn-ayn türk ellarinin bağımsız dövlatl:;ır qurub özgürlüy:;ı qovuşmasına çalışırdı. Yeri g:;ılmişk:;ın, bsin bir siyasi proqrama dönm:;ıy:;m ilk axının Azarbaycan türkçüfarini özün::> çox da ç:;ıkm:;ıdiyini

demaliyik. Orta çağ d :;ı r:;ı b:;ıyliyinin dağıntılan üzarind:;ı g:;ıli ş:;ın demokratik quruluşlu Az:;ırbaycan toplumuna b ütün tükl:;ı tars bir axının uğur qazanmayacağı bütünlükl:;ı aydın idi.

Doğrudan da Azarbaycan siyasatçilari, daha çox da «Müsavat»ın başçıları gerçakdan uzaq, ayağı altında yer olmayan romantik panturanizma qarşı idilar. Tarsina, onla

rın düşüncasinca Qafqaz uluslanmn konfederasiyası çağmşı Azarbaycanın, elcte<J da bütün türk dünyasmın gerçak istakla rina daha uyğun idi. Azarbaycan siyasatçilarinin bu baxışını parturanizmin praktik siyas atda gücsüz bir sıra «ortodoksal» yandaşları alaşdirirdi. Buna Zarevand ağanın da kitabında dediyi, türk jurna listi 8liheydar 8mir bayin «Vaxt» qazetinda «Müsavat»ın si yas ati na qarşı çıxması, ona verdiyimiz cavab yaxşı ömakdir. Biz ona Azarbaycanın bağımsızlığı çağırışının Türkiya nin çıxarlanna, türklarin kültür birliyina tars olmadığını,

Qafqaz Konfederasiyası ideyasınm onun düşündüyü kimi, Türkiyanin yaxşı anladığımız çıxarlarma qarşı yönalmadiyini anlatmalı o ldu q

8liheydar çağdaş Türkiyada siyas;ıtin gedişini azacıq da etkilay a bilmasalar da, romantikanın qorxuducu duyğuJarın dan keflanib, dörd yanlarındakı bütünlük.la başqa şey deyan

gerçaklari gönnak istamayan, ya da bacannayan, öz duyğu lanna q apılm ı ş sayca az, qızğın başlardan biri idi . Man ona ancaq Türkiya siyasatinin çıxarlanna qarşı yağı aktı kimi işıqlandırdığı, oxucularda çoxlu yanlış duyğuJar oyada bifa cak Qafqaz Konfederasiyası ideyasını qorumaq istayil a ca

vab vennişam. Ayn-ayın axmlardan uzaq olub bu çak iş m ani anlayan

oxucular dedikfarimizi doğrulamaya bilmazlar. Qarşıçıxan Qafqaz

Azarbaycan siyasatimi?'.a göra bizi türk birliyinin 55

yağılan sırasına qatmağa qalxıb, Azarb aycanın q ard� ulu sunun uğradığı ağrı-acıdan xoşlandığını da gizfatmirsa, bu rada daha n a söz ola bifar. Bu adam befaca deyir :

«Azarbay canda liberal, konservaôv paröyalar yaransa da, Türkiyaya birlaşmak partiyası yaranmamışdır». al iheydarin sözlarinin çağdaş Türkiyooa da dayarinin olmaması gör kamli türk jurnalisti Mah yaddi n bayin atdığı atmacadan da görünür. Smima ayaqlanmasına baxan ola nüstü mahkamanin başçısı isa bir sıra suçlan an l ara onlara sevgifa qucaq açan Azarbaycana keçarak, qonşu, b ağım s ız bir dövlatin iç işlarina sorumsuzluqla qanşdıqlarını demiş dir. ***

R omantiklar pantu ranizm da n danışark:m çox ara onu klassik irq quraması

panalrnanizınla tutuşdu rurla r Bu tu .

tuşdurmadan neca olursa-olsun «Turan axını» ila qorxuz maq istayan boşboğazlar da yapış ı rl a r Ancaq burada pa .

nalmanizmla yox, p an s lavizmla yanaşdırmaq düzgün olardı. Balli olduğu kimi, uzun illar çar Rusiyasının dış siyasatinin özül cizgisi olan panslavizm Rusiyada yox, Avstriya-Maca nstan monraxiyasının ağalığındakı slavyan ellarinda yaran mışdır. Çexiya bu ideologiyanın b eşiyidir. Panslavizmin Pa

latski, Şafarik kimi , elaca da başqa höyük ro mant ikla ri bax, burada ortaya çıxmışlar. Bu, ilk çex panslavistlar dastasinin öııcüllari böyük qardaş slavyan Rusiyasının ağn-acı çak:m, bir parçası alman, b aş qası türk imperializminin ayaqlan al

tında azilan qardaşlarına yardıma gal�yini, qurtulmuş slav yan l arın i kibaşl ı rus qartalırun başçılığında höyük slavyan 56

imperiyası quracaqlarını düşünürdül:)r. Bu ideologiya slavyan elforini Avstriya-Macarıstan, efa C:) d:) Osmanlı imperiyalan il:) çatışmağa umudlandınrd ı .

Onlar b u umudla içdan güc alırdılar. Bundan başqa rus slavyanofilfarinin etkisi, el:)c:;ı da çarların dövlat siyasati slavyan elforinin bu umudunu artırırdı. Panslavistlar özlari da panalmanist :)zanfar adını qoy duqlannın öyran�nfari idilar. Onlar ideologiyalarının ÖZ;)yİ ni bütünlük.fa onlardan alsalar da, gerçak sonuclan başqa

oldu. Panalmanimı Prussiyanın başçılığında bir alınan irn periyasının yaranmasına g�tirdi, slavyanlann g:)lxayi başqa oldu. Ancaq çex romantikfaril:) birg� yet�n:)kli çex gerçakçil:) ri d� yetişirdi. Onlardan Qavliçik kim.il:)ri «slavyan gerçakli yinin ancaq ayrı-ayn slavyan eU3rinin gerç3kfarin3 dayandığı m>> düşünürdüfar. O, çexfari çalışmağa çağıraraq deyirdi:

«Oturub, �ll:)rimizi yanımıza salıb, Rusiyanın g:)lib bizi qur taracağını gözfom:)k asan işdir, ancaq ünsüzdürn. Qavliçik s lavyan ideologiyasına çox yenilik gatirdi. O,

«höyük slavyan dövl3ti» çağırışını, <<Slavyan federasiyası» ila d:)yişdi. Bu federasiya çağırışı sonralar çex demokratik ulu salçıların ideologiyasına çevrilib, slavyanofilliy:) el:) da say ğısı olmayan prezident Masarik.in başçılığında bağımsız Çe xoslovakiya Respublikasının yaranrnasına g:)tirdi. Panslavizmin Rusiyanın Polşanı üç yol bölm:)sinin qar şısını almadığını, özgürlüyünd:)n dolayı Rusiyaya bordu olan Bolqanstanın onunla savaşdığını dem�ya d;,y:mni? N� üçün, Almaniya birl:)şib dünya savaşının basqısına döz:) bildi, slavyan ell:)ri is:) parçalandılar? . . . Bu aynlıq O;)57

d�ndir'! Biz� gö�. Alınaniyada kültür birJiyi, iqtisadi galir çıxarlar, coğrafi bütövlükla Prussiya özayinin birlaşdiriciliyi göz qabağında idi. Slavyanlarda bu koşullar yox idi. Tak soy birliyi isa bir dövlatin yaradılması üçün yetarli deyildi. Panslavizm idealı gerçakfaşm:)sa d:), slavyan ell:)r:inda özgür ulusal yaşam duyğusunun oyanmasmda höyük ger �k olub, özgür slavyan dövlatlarinin yaranmasını etkiladi. Panturanizmla da befo oldu. O da panalmanizmi yamsı

lamaqla başladı, aocaq g;JlişdikC3 panslavizm yolu ifa getdi, indi is3 panslavizmio yetdiyi u!urlara çatar.

QAFQAZ KONFEDERASİYASI İDEYASI Biz iralida Azarbaycanda panturanizmin ideoloji çıxar ları ölkanin gerç;:ıklarila uzla.şdıran gerç;:ıkçi axınınm galişdi yini demişdik. Azarbaycan türkçüJüyü federalist yolla irali layib az�rbaycanhları Çexiya ömayinda olduğu kimi, Azar baycanın bağımsızlığı ideyasından başqa, Qafqaz Konfede rasiyası yaratmağın garakliyi düşüncasina da gatirdi. Azar baycan Türk Federalist «Müsavat>> partiyası 1 9 1 9-cu ilda toplanan ikinci qurultayında aşağıdakılan b::ılirl::ıdi: «Müsavat» partiyasının i kinci qurultayı siyasi bölm::ınin Qafqaz Konfederasiyası ideyası il;;ı bağlı çıxışını ç;:ıkişib, ulu sal, iq tisadi, siyasi gerçak çıxarlardan çıxış ed:mık, ancaq Qafqaz respublikalarmın sıx birliyil;;ı uluslararası birlikd;;ı asanhqla tanınıb siyasi, elac;;ı d;;ı topraq bütünlükl::ırinin gü v;;ınc altına alına bil;;ıc;;ıyini anlayaraq:

Qafqaz respublikala rmın özgür Qafqaz Konfederasiyasında birlaşmasini gCJrakli sayıb, Qafqazın bütün demokratiyasını, el3C3 d3 qonşu res publikalarm ağabqlanm bu ideyanın gerçaklaşmasi üçün ça lışmağa çağınr. ı O ilda d;;ı A.z;;ı rbaycan ağalığı Bakıda keçirilan enn;;ıni Az;;ırbaycan görüşünda Qafqaz respublikalannın konfede rasiyada birl;;ışm;;ısi ön;;ırg;;ısini ir;;ıli sürdü. Az;;ırbaycanın

sunduğu, ennanilarin geri qaytardığı önarga 1 920-ci ilda Gürcüstanla Azarbaycan arasında savaş-qorunrna anlaşma sının bağlanması il;;ı sonuclandı. Erm;;ınistan da ist;;ıy;;ında bu birliy�

girn

bilardi .

günlarda

Azarbaycan

1«Az:ırbaycan» q:ızeti, Bakı, 14 dekabı: 1 9 1 9, N!! 27 1 .

basınında

Qafqazın gömrük, ela� da damir yol sorunu çakişilirdi. Takca ağalıqdakı «Müsavat» partiyasının öncüllari yox, A�rbaycan siyasi düşün�sinin bütün axınlan, görkamli si yasi öncüllar Azarbaycan Respublikası yaradılandan

qaz ellarinin bir liyini deyirdilar. Bundan

konfederativ

ölkanin

Qaf dövlatda birlaşmasinin garak

sorumlu

öncüllarinin

çıxışlarında

danışılır, çağırış parlament kürsüsündan saslanir, yuxanda deyi ldiyi kimi, partiya qurultaylannda baJirlanirdi. Bizim sığınmaçı basında Qafqaz Konfederasiyasından bütün ifüırda danışılmış, indi da danışılır. Azarbaycan öz gürlükçülarinin İstanbulda yayımlanan «Odlu yurd» jumalı bu sorundan yaxşı anlamda danışın.ağı yaddan çıxarmır. Azarbaycanın siyasi öncüllari bu düşün�ni boş yera qızğınlıqla savunmurlar. Qafqaz keçidinin siyasi, iqtisadi koşulları bütünlükla bu siyasi yolun garakliyini deyir. Qafqaz keçmişda qonşu ellarin çatışma yeri olmuşdur. Birgayaşayışın son dönaminda bu bölganin çakdiklari da

bir s1ra Qafqaz ellarinin separat davranışlannın takca onlara yox, bütün uluslara ağrı-acı gatirdiyini aydın göstardi. Tarixi ortaqlıq, ağrı-acıların birliyi, daha doğrusu ol muş-olacaq birliyi Qafqazın bütün uluslarında ortaq, az çox yaxın psixologiya yaratmışdır. Terrorun, qırmızı impe rializmin bütün ulusları qanlı, ağır daş altında sıxdığı illar bu ulusları daha yaxmlaşd.ınb onlarda

ulusal-siyasi çıxarla

nn birliyi düşüncasini yaratdı. Qafqazdan galan bilgilar Qafqaz uluslannın siyasi düşü nan qatlarının ellikla bu ovqatda olduğunu deyir. Bu ovqat bu gün Qafqazın siyasi sığınmaçıları arasında olan siyasi tutwna, başqa sözla Qafqaz birliyina bütünlükfa uyğun galir.

Bağımsız Qafqaz t:ık� onun

uluslarının

xoşb:ıxtlik

girovu yox, el� d:ı uluslararası ön:ımli gerç:ıkdir. Quzeyin sür:ık.li qorxusu altında olan doiuJu qonşularunı.z aocaq

öz

gür konfederativ Qafqaz bufer dövl:Jtnin olması ifa galxak larincfao arxayın ola bifarlar! Qafqaz dövbti yaratmaq yo lunda gerç:ık işl:ırimizin doğulu qonşul anrnızda biz:ı, bizim işl:ırimiz:ı sayğı yaradacağma quşqu yoxdur. Bağımsız Qafqaz siyasi, el:ı� d:ı iqtisadi gücü il:ı ulus lararası dünya siyasati üçün d:ı ön:ımli d:ıy:ır qazanardı.

ÇIXARIŞLAR, ÖZ3TL3R Deyil:mlardan aşağıdakılar çıxır: Türk elfarini devrimçifaşdirib onları ulusal özünüanla mağa, özgürlüyünü doğrulamağa diri�sina yömıltmiş pan turanizm ideologiyası obyektiv olaraq qabaqcıl ideya olub, bütün bskinliyifa Rusiya imperializmina, halli «bütöv, bölün maz Rusiya» ideyasına qarşı yönalmişdir.

Panturanizm yaranışının başlanğıcında irqi qurama yo lu ila gedirdi. Ancaq obyektiv tarixi nad:mfarin gücü ifa onun an Larunmış başçıları da elin ulusa keçmasinin t;:,kca irq birliyila ola bil:mayacayi, bir irqi materialdan ayn-ayn ulusların yarana bifacayi düşüncasina çatdılar. Biz, olayların gedişi, ağıllardakı galişma ifa bu gün ger çakfara dayanaraq deyirik: Daha, romantik, siyasi pantura

nizm yoxdur, ancaq ulus istakfarini güdan gerçak türkçülük

vardır! an garakli çıxarışlardan, çox önamli gerçaklardan biri kimi aşağıdakını demak olar:

Türk ellarinin özünüanlaması

irq ideologiyasındao ulus ideologiyasına keçir, bu da saldıncı bğı ideoloji qurama baxımından da aradan qaldım. Düşüncanin bu galişmasi türk ölkalarinin çağdaş siyasi iqtisadi durumuna bütünlük.la

uyğundur.

Yeni Türkiya

Respublikasının höyük başçısının göslardiyi dış siyasal da ölkanin sosial-iqtisadi d urumuna bütünlükla uyğundur. O, üratdiklarini satmaq üçün alaltı ölkalari ol.malı galişmiş sa naye ölkasi, ya da yaşayanları çox olduğundan topraq tut

maq istayan ölka deyildir, tarsina, o, Anadoluııun boş çölla62

rini ak�k üçün köçanlari çağırma siyasati yürüdür. Buna göra Mustafa Kama] paşa «Ac, yoxsul Anadolunun başqa lanna veracayi bir qunışu bela yoxudur!», - deyarkan min yol düzgün deyir. İşlar beladirsa, Türkiyanin saldırıcı siyasatindan danış maq olmaz!

Demali, «Yeni Moğol saldmsı» fantastik dü� nağıh dır. Gerçakda bela qorxu yoxdur. Bunu Kerenskinin başçılıq etdiyi, neca deyarlar, rus demokratiyası da çox yaxşı bilir. Ancaq o, biza halli olan nadanlarla, bifa-bifa boyalan qatı laşdırıb, azğın boşboğazlıq yayır. Moğol saldırısının olmayacağı onlara yaxşı hallidir. Onlar çağımızda imperiyalann yararunadığını, tarsina, da ğıldığını da bilirfar. Onları Kamalın bela deyak, guya Qaza nı qurtarmağa gedan pal.klan yox, çox bacanqlı siyasatçilar

la sübayların bütün bicliklarina baxmayaraq, alindaki, ulu sal özünü anlamış, özgürlüya can atan uluslann basqısı ila dağılan Avstriya-Macanstan İmperiyasırun ömayi qorxu zur. Bu yürüşün da panslavizm ideyasından ilhamlandığı hallidir! . . . Bu gün bağımsız olan o slavyan ellari kimi Azarbaycan ulusu da bir çağ panturanizmin devrimçi ideyalanndan il hamlanaraq ulusal varlığını qorumaq ideyasına çatıb ba

ğımsız Qafqaz Konfederasiyası siyasi birliyindan qıraqda qur tuluşunun olmadığına anladı. Bu ideya Gürcüstanla Azarbaycanın yuxanda deyilan ordu-savunma anlaşması ifa bir az gerçaklaşdi . Çıxışımın sürnsi onu bütünlükla uyğulaya bilınamayimizin çoxlu na danlarindan danışmağa qoymur. Takca bunu deyirik: bu ideyanı gerçaklaşdirmaya qoymay_an nadanlardan biri indi

dd Xondkaryan ağa

Iaşmdsini

ila

K-0-nun dilila Qafqaz ellarinin bir

pozmağa çalışılan qarayaxma, boşboğazlıq idi. ***

Biz� gerç;,klar;, dayanaraq indiki durumunda türkçülü yün Qafqaza heç bir qorxu töratmadiyini, tarsin;,, rus impe ralizmina qarşı yönalan ideya kimi onunla bir olduğunu gör dük. Ancaq bizim üçün «panturanizm sorunmmun qorxulu çözfun yolu vardır. Man, Mandelştam ağanın planını deyi ram. Onun «Turan topraqlannın Rusiyadan biryönlü aynl

ması»riı heç cü"r alqılamayan düşüncasina göm bütün türk ellari ÖZ;)rklik alıb

<<Böyük Rusiya Federasiyası»nın iç quru

luşu kimi Rusiya sınırlarında qalırlar. Bura istasa Türkiya, galacakda İran bela qatıla bilar. Böyük rus dövlatçiliyinin aşın qanadının türk elfarinin özarkliyindan danışması özlüyünda çox yaxşı gerçakdir. Bu rada bizim tutduğumuz ideyanın gücü görünür. Bu, çağın insanlan ağıllannı işlatmaya zorlayan ruhudur. Mandelştamın önardiyi sorunu çözüm yolu rus siyasi düşüncasinda çox yayılmış uydurmalardandır. Ancaq sorun höyük dövlatçilarin

yumaqla aparamadıqlannı sürüşdürmak

la silmak kimi yeni fantaziyası ifa çözülamaz! Biz, Rusiya ağalığındakı uluslar rus siyasi düşüncasinin bela aldadıcı ürünlarindan çox çakrnişik. Heç bir yalançı, liberal söz Rusiya imperialistlarinin ata-babalarının zorla tutduqlan topraqlardan çakilmalari bir yana, tarsina, bu ya başqa yolla daha yenilarini ala keçirmak istadiklarini göran gözlarimizi bağlayamaz!. ..

H:}, ağalar, Kamalın gerç:lkd:} olmayan «pantürkizmjn dan>>,

«Müsavab>

partiyasından qorxmaq

yox,

�rsina,

Mandelştam, Kerenski kimi ağaların «panrusizm»ind:m qo runmaq garakdir!.

Rus imperializmifa çarpışan Qafqaz, Ukrayna, Türküs tan ellarini, başqa azilıniş ulusları heç �ya .dayanmayan ç;ı kjndirm:} çabalan bizi qorx uzmur, ar

a.riqz � ç:>ki.O.dirma, ay

�iazlığı� a. ba!una

nlıq salmaq ist:}yan yağılann azğın boş

yaraq, uluslar ımızın bir yol balirbnmiş özgürlük amacına doğru dostyana, düzgün addımlarla gedak! Rusiya asılı.lığında olan bütün uluslar,

özallikfa da biz,

Qafqaz ulusları bir yağıya - bu gerçak qorxuya qarşı bir bayraq altında birl:ışmalidirlar!... Paris, apre! 1930-cu il.

YADİGAR TÜRKEL 1 95 1 -ci il aprelin 28-d:ı Bil:ısuvar ra yonunun B:ıydili k:ındind:ı doğulub. l 969-76-cı ilfard:ı N:ıriman N:ırima

nov adına ADTİ-da oxuyub. 1 993-cü ild;ı «Ekoloj i mad:miyatin forrnalaşmasının

sosial-falsafi va tibbi

aspektlari»nd:m namiz:xllik, 2005-ci ild:ı <<İnsan, tabiat, camiyat münasib:ıtl:ıri (Biososial v:ı fa lsafi as pektlar)» konusuda doktorluq dissertasiyası mildafi:ı edib. l 999-cu ild:ın AMEA Milli Münasib:>tlar İnstitutunda, 2003-cü ild:>n F:>Is:>fa, Sosiologiya v:> Hüquq İnstitutunun politologiya şöb:;ısind:> işl:>yir, aparıcı elmi işçidir. «İnsan, t:ıbi;ıt, c:ımiyat», «Bil:ısuvam, «Dünyanın mahiy:ıti v:> darki haqqında», «İnsan, t:>bi:>t, camiy:>t münasibatl:>ri (Biososial v:> fals:>fi aspektl:ırn, «Yazışma va kargüzarlıq» ( l 997, 1 999, 2007), «Demokratik c:>miy:>tin ınilli-m:>n:>vi prob leml:>ri», «Politologiya (açıqlamalarla sözlük)», <<Politlogiya (açıqlamalarla sözlük, ya da milli kimlik d:ırsl:>ri)», «Nizami G:>ncavinin siyasi v:> dini-ideoloji baxışlarrn , efac:> da başqa ki tablar yazmışdır. Respublika basınında toplumun sosial-siyasi sorunlarından yüzd:>n çox elmi-publisistik yazı çap etdirmişdir. M:>h:>mm:>d 8min R:>sulzad:>nin «Az:ırbaycan şairi Niza mi» (2008), «Milli birlik>> (2009), <<Az:ırbaycan şairi Nizami» (Bitkin çapı, 201 1 ), «Qafqaz türkfari» (20 1 2), kitablarının işl:ıyib çap etmişdir.

içiNDaKiLaR

Mahammad amin Rasulzada ....... ... . . . . . . . . .. . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . ..... 3 20 1 2-ci il çapına ön söz

....................

. . . . . . . . . . . . . . . .. . . . .

....

. . . . . .

«Qafqaz>> Yayım Evindan [2007] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 0 Yayım Evindan . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l l Ön söz

......... . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . ........... . . . . . . . . . . . . ...... . . . . . . . . . . . . . . .

Rusiyanın qulluğunda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . 1 5 Na peyindir, na da material

..... ................

Panturanizm. Qafqaz sorunu

.............

......

.... . . .

. . . .

...

..........

. . 23 .

......... ........

Komputer bazakçisi: Fariz Maharramov

Çapa imzalanmışdır: 30. 1 0.20 1 2. Fonnatı: 60x84 1 / 1 6 Hacmi: 4 ç.v. Sifariş 5 1 . Tiraj 300.

«Taknur» MMC-nin matbaasinda hazır elektron variantdan çap olunrnuşdur.

Mat.OOaoin direktoru: 0fakbar Mammooov Matb� kitabın mazmununa göra heç bir cavabdehlik daşımır!

Ünvan: Bakı ş., H.Cavid pr., 3 1 Telefon: 408-86-23