Murat Özveri - Okçuluk

Seogi/i qim Aybııla'ya

Murat özveri · 1969'da lstan­ bul'da dogdu. İstanbul Erkek Lisesi ve 1.0. Dişhekimliği FakUltesini bitirdi.

M.0. Dişhekimliği FakUltesinde Perio­ dontoloji doktorasını tamamladı.

Doksanlı yıllarda Car&Men der­ gisinde kendi adıyla ve Murat Taşsever imzasıyla, silah tekniği ve hukugu Uzeri­ ne makaleleri, gezi ve spor yazılan, de­ nemeleri yayınlandı.

Ortaokul ytllanndan beri hayali­ ni kurdugu okçuluga 2002'de başladı.

Geleneksel Türk okçuluğu ile �bktan sonra, kaybolan bu kUltüt değerinin her yönü ile canlandınlması ic;in ı;alışıruıya başladı. Yurtiçi ve yurtd.ışmda inceleme ve araştırmalar yaptı. Yabancı uzmanla­ nn Ulkemi.ıde yaptıgı bilimsel araştırma­ larda bulundu. Türk Okçuluğu Uzerine seminerler verdi, www.keınankes.com sitesinin içerigini hazırladı. Toplumsal Tarih dergisinde bir makalesi yayınlandı.

Geleneksel okçuluk konusundaki bilgi­ nin tamamlanması ve korunması amacıy­ la, bir kaç arkadaşı ile Okçuluk Araştır­ malan Derneği (OKADER)'ni kurdu. özveri meslek hayatııu serbest dişhekimi /periodontolog olar.ık sür­ dürmektedir. Evlidir.

Okçuluk Hakkında Merak Elliginlz. Her Şey Copyright O 2006 Murat Ozveri

Dizgi,11<.apak

Film Grafik

Baskı - Cilt

; LookUs ; Mat Yapım : Umut Matbaııcılık

www.lookus.net

(212) 5113907 (212) 637 0411

Mayıs 2006 İstanbul JSBN 9944-62-163-3

YAZIŞMA ADRESİ Murat Özveri Halaskargazi Cad. 'l09/4 Osmanbey - İstanbul Dr.

kemankesiın@yahoo.com eu ı.ı......, - - ıneıın. gn&k"" � uı..ıu....ı ıew haklan .. ticari maıb kanıuılan - konıı>makıad.u ltiç ınr ...ıu.n.. kaynak beliıtilmit oba dahi ga.ıdi izin ohnmadıkço cleğiştirileınn. kopyaWwnu. çvgalblamaz. ycnidm yayunlarwnaz.

Okçuluk Hakkında Merak Ettiğiniz Her Şey

Murat Özveri

İÇİNDEKİLER ÔNSÔZ..............................................................................................................................xii

Teşekkür .......................•........................................................................................••...... xlill GiRIŞ ..................................•••............................................................................................ 1

OK����U�.,;��i�����.::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::"i� Tarihte ilk Yay ..........................•................................................................................. 10 Savaş Tarihinde Ok ve Yay.....••......••..................................................•...................... 12 Anadolu'nun Yakın Tarihinde Ok ve Yay ..•............................................................... 14 Allı Okçunun Savaş Becerisi ..................................................................................... 19 Bab Savaş Tarihinde Ok ve Yay ................................................................................ 21 Osmanlı Ordusunda Ok ve Yay .................................................................................23 Okçuluğun Babda Spor Dalı Olarak Gelişmesi ........................................................26 Okçuluğun Osmanlıda Spor Dalı Olarak Gelişmesi.. ............................................... 29 Eski Türklerde Ok ve Yay ........................•.....................••••••••.•................................... 29 Masal ve Efsane ...•...............................•........••.•••.•••••.••........................................ 29 Belgeler ve Arkeolojik Bulgular ..•...••.......•......•...•.••..........................•.....•••...........34 Sembol va Fetiş Olarak Ok va Yay ....................................................................... 36 Fütüvvet ve AhTiik ......................••............................................••.........•......................41 Osmanlı"nın DeNiş ......•................................•......•....••.......•..........................46 AhTiik ve Okçuluk ......................................•....•......................••..................•................47 İslam ve Okçuluk .......................................••.......................•...................................... 50 Diğer Ruhsal Gelişme Yollarında Savaş Sanatları ve Okçuluk .............................. 52 Osmanlı Okçuluğunda Tören ve Rltüeller ................................................................ 57 Küçük Kabza Alma TOrenı .................................................................................... 57 Büyük Kabza Alma Törenı •.......................................••.........................................• 57 İğreti Yen Kuşanma ...•.....................................••........................••......................... 59 Taş Dikme ............................................................................................................. 59 .............•.......••............••.....................................................63 Türk-Osmanlı Alış Tekniği ......................................................................................... 63

Ordusu

TÜRK-OSMANLI OKÇULUCU Basış

......................................................................................................................

65

Yayın kavranması ..................................•.••••...•..............•...................................... 66 Okun gezlenmesi .............•.................................................................................... 67 tutulması.................................................................................................... 68 Çeklş ..........•.....................................••••.•.................................••.........••.•••.............. 70 Bırakış.................................................................................................................... 73 Son Taşıma vaya Takip ........................................................................................ 73 Osmanlı Yay ve Oklan........••••.•••.•••.............•••...........................•...........................••••. 73 Osmanlı Kompoztt Yayı......................................................................................... 73 Osmanlı Oklan •.•...•............••.........•...•.......••••..............•......•.•................................ 79 Osmanlı Okçuluk Aksesuarları ..•.•..........••.•••••••..........•.....••.••••........................•........ 82 Okçu Yüzüğü (şast. zlh�r)....................................................................................82

Kirişin

ıauıık :i1111111............................................. ... .. ..........................................................n:ı l�ı111111ılı c )kı;ıılııP,ıııııta l )l�ıl1ıllııl111 ............................................................................. 87 Mıııııll Alı-Jlıunıılıı l(n�lmlllıııı l lıuı lhıkıN Mıl�&ııfrılnı .................... ............ .............�M

f:llNllMl,/l)t 1>1(1;111111( ....... ........ ....... .... .. . .................. . ........ ....................... ....... .......... !l!ı liıılııunh:ıııı l vıı l1ıluılllf llltı_:ııhık ... ........... .......................... .............................. ..........U!ı IHu;ıııııııı I iııılıılltı.1 ... .................. ....... .................... ........ ............................................ . !)ti

liımımuııım ·ıiıııı.:rıl\" ı iıılııııı•k��ııı CMu;ııln11 .. .............. ..................... .......................�Hl

Nlr;ıu\f!IH1•;11 ııll!J lrıkıılltlırıl ..•....., .......................................... ,,,,,,,,,,,,,,,,,..........,,,,,,, 11H) l lrtıh•f IJkı;ıduP.,11 . ......... . ............ ,,,,,,,,.,,,.,, ....................................... , ........................ 10:, 1111\ IH·ıl1ıllıılıııl ...... ... ... .. ... ... .. ............ ..................... .. .. ........... . ..................... ...... 1CJ;a

:i.ııll•I IJJu,;ırlıl�ll..........................................................,.,.,................,,.,,,..,..,, ....... llJ!ı

IJ4.;ILIJVııllııllrıdııl1Ntı.:ıılııAıı................................... ,.. ,....................................... 10! ı

ı;tıılııl\ Yııy h l ı fllu;ulıık (Arı: Nıııhı) ................................................................... ilHl Mıı111ll l)hı;ııl11P,11 ................................................................................................ 1 11/

ı•k v.ı Yııy llıı Avı:ılıh/llıılıhı;ılıh .......................................................................... il)/

MIHll llNllKl;lllllKlll Allllı;VI löllll'Ç .......... ......... ............. ................................... 11:1 Vay,.......

. ........................................................................................................ ·11:1

Y111ıılılrP..ı 11111lıo1111ıyıı P.,ıHıt ynylın ................................ .. ............... ................ ..... 11 :' l\ı�lı11111111·,ı.okllıııı1-�üuı ynylrıı..... .............. .................... .................................. ... 'l l(i

Yay kıılLuı llo knlıııı 11111�;11111.nhl m;ıvn Ki'Jrıı yı,ylrH

...........................................

l 1H

J11k l'ııu�ıı vııyıı ı,;nk 1'1111.;.ıılı.............. ................................................................. 11!1

M•ıkıuoılıYııy ...................................................................................................... 1:..'f)

Ynv :�m;ı•ıkrnı Nnlııro IHl,knl l tllltııı!lrl ............................................................ , 1 :.ı:ı lok K11vtnll ıııl, lh;l111hl11ıılıı ıııO. Mııkrunlı 1111'1 ............................................ :ı�:ı

Yııy lhıyıı ........................................................................,,.,,,,,........................ 1�!ı ı�ııld•; Kııvvııll v.ı Çııld!J Mnnnfıınl .................................................. .. ............. 1:1.7

Çııld·,ı. Mw.ufırdnlıı vn Ynym l\:'ııl Çııld:> Kııvv11U11ln lkıllrk11ınm�&1................ 1:lH Klıl'J Yıılı·ııddlPJ.... ...................................... .................................................... l:HJ

ilk ............................................................................................................................ ı:ı�

tıı.ı;. ...Mılml..... ............................................... ,,................................................... 1:1�

Ok 11�1'111 ......................................................................................................... ,... l:J4 tlhıııı AP.ıılık Muılmılrılıı tlrln Nokln�ıı llo llıuklnl (AM K)....................... ... ......... 1:i·t

Yıılıık .................... ........................................................... .................................... 1a� Aıkalılı ıı:nı) ... ................................................................................................... 141

l>k !:;f!ı;orkuıı Nult!ln IJlkknl tdllııınU'/ .....,,,,............, ...................................... ,. :L4:l Mntuıynl......................................................................................................... 14:.! llj!ıılık............................................................................................................. 147 Klriı,ı

IJıınıluk vn t:nııutno IJuflurl .......................................................................... 143

.......... ............................... ....... ....................................... ............ ............. .. ..... ..

145

Klrlr; y(ikookllilJ ................. .. ............... ,,............................................................... 14!i Kiri� nj!ırhRı ........................................................................................................ 1.47 Kiriş Mnlmynll .................................................................................................... 147

Oıln Smıır.;ı (MnyıloıılıkJ .................................................................................... 1.48

llrknlrk Noklnsı ............................. .. .......................... .. ..... ....... ...... ...................... 148

'my Kunıın l,,ıorl/Kııyışlnrı................................................................................ 148

1- lllk\fltClkı;utı.ııvrnılorı .............................. -... .......................... ........................... 1'11• .. 1•, 1 l.lllı�ıllk CKı�çııkı............................................ ... ...............................

Yııy l\�ıhı·u .............. ...... ..... ...... ........................ ...................................... .... .. l!ı"J Nl!.ııııı1'.l'Uı................ ............ .............................................. ..... . l'ı"J lludof ''"Av Nl·.1ııu1'.nlıLıHı.................................................... .. .......................... ı•,·t Khl:.ı lhlıı Nı·,1111 Alma l lıımıınlrnı.........

Jlı'1 11ı1ı ll11:ıhınC"11111ı llııllılıı111ııel"J....... ....... �ilııl ılllıi'lı ............................. ' .. . ''' ''............... l 'ılı lhlhHI .................. l'ol (;.tkl-.ı MıP"ınfıl"d Mu·,lıl/l:llı:kıM ..... .......... ' .. ... ......... 1.. / ... .....

Klı lıJ 1m>ı'flCılrn ( l ııllk) ........ ... .. 1• ' " Çııhl·.ı �ı:ı.ııln:ıl f\11111111;1 l lrnıuııılıuı ıovrn Uı:ıwJ ........ .. llılJ

C>hhık v.ı Vııy ı;ıııılıı·.ı................. , ..

Kııntloklı Yııv ....................... .. flK AIMll 11 KNll\I .. .. ..

MıMkMn UkAlmıı l oluılf'Jıılıı U1lay111;1kr,ıı . . ........... .........

Muılnın ilk 1\111111 ltıhıılPJ ......... ............................... ...................................... .... . l)ktııı l(lıl:.;ıı Ymlrl',!lıllnıw.I (I �111lımMı)........................................... .. . ..

110111111... ........................ .....................................

ıw

...

1111\lll (:;cııı lu�1ıma, I olkıw lhrrnıl-!h).... .........................

Mııdnın loktılPJıı f.•ulıııınk�M.ılA·.yıı hıknlP.11111 l(m·,ıln-;.lııılma·.ı...... ..... · OK IH,:11:,öllNllN 11m; ,.ı.................................................................. ....................... . ...

Okçu l'mıHlok:nı vn C>hım I !dHHneı l)o�mı........

1111

Uı:J llı1ı

llı1ı

ıı •.u 1111' lfı11

llıMl•ıhı (;11111 l\yıık ll11·or1 l'tııl-.yuııı1111111Ayıulaıııuır.ı . .......................... ........ 1I1 . 1I 1 Ynıı lhı·ır,ı............. .......................... ........ l / I l\\..1k 11......,....................... ................................................

Knınılı 11.ıı�ıt:,,ı ............................................................ ........................... ......... 111 ll.ı (.!ııkı·............................................................................................................... 1ı�· . l f:ı 111111 t,;.ıkt'; Vıı f.;aııu 1111/l:t'/'NHI ...... .. ..... .. .... ...................................... ....... 11.1 Nl',ı.ı . ıııAhıırı............................................ .................... -...

Okıııı llnvmlııhl ltumkt!ll.............................

.........................

Khl�lrı IJıı;ıhılı:,ı. Ştıhllrılıı Ok l lmuktıllıHı l·thl:.I ............ ....................................

Yn4uk lnkımınııı l"lkl:•I . .................. .......... ........ ... ..... ..... .........................

Ok llı�ıın1111 l\Aııh;t.111111tJıı.,,ı:;.ıı1lkt:�...................................................................

YoyırıAymırıın Yn1Mlnur..� (Aktırd, lunlnf'J,.. ........... ... ........................ . ............. .. ..

1 Ilı

11•1 11'>

IH�J ltO

IH:J

IH�'

ıu:ı

Uıı�lungM,; Aynrlıırı .............................................................................................. 1 H:ı lıH:tıAyıırlar .......... .. ... ............. ..... ......... ........... ..... .. ............................... ......... .... IH!ı Yıtluk!olı l>k YöıılıHnl ..................................................................................... 11-t!ı

KnPJl l'ıHılo Yôtıloıııl.....................................................................................

Soıı SnrlıoAynılnıı ...................................................................... ,,,............... l'OflllllHllotl .•.•.•. ,,,. ,,,,................................................... ,,,,,,,,,,,,................. ,,,,,,,..,..........

Suıı Söt ................... ............................................ ............ ....... ................ .......... ............

11-LH ltt!J

1!111 1 !J:t

DiZiN ............................................................................................................................ \!1!1

il

ÖN SÖZ Doksanlı yıllardı. Kuşe sayfalaıa basılı şu renkli masa asıu dergilerin­ den biriydi. Otomobiller ve erkek magazin konulan Uzerine bir dergi. Orada yazardım mahl!s kullıınarak. Otomobillerden ve futboldan anlamayan. hatta araba kullanma konusunda da iddiası olmayan yüz karası (!) bir "Tlln'rk Erk.,. ği" olarak, silah ve av Uzerine yazılar kaleme alırdım. O renkli sayfalardan bi­ rinde çıkb okçuluk ile ilgili ilk y=. İçine biraz Yunan mitolojis� biraz gele­ neksel Osmanlı ve biraz da geleneksel Japon okçuluğu katılmış, tek iddiası bu son ikisinin ortak noktıı]anna azıcık değip geçmek olan bir yazı.

Sonra, 2001 Mayıs' ında, Bodrum yakınlarında bir tatil köyunde ilk kez ok albm. Tatil koyune bilimsel bir kongreye katılıruık için gitmiştim. Son kilo­ metrelerinde olduğumu dUşUndllğüm uzun doktora koşusunda önemli bir safhadaydım. Çalışmanın ilk istatistik sonuçlaruu sunacakb.ın. Üç gUn boyunca otel odasında, kucağımda diz ilslU bilgisayarla geriliın dolu saatler geçirdikten sonra sunumumu yapouı, takını elbise ve kravab llzerimden atıp, ok atı:naya gitmiştim. Şeker gibi tat bırakmışb ağzunda, hedefe uçan oklan seyretmek.

Kız arkadaşıma telefonda "Biraz önce ok atbm. Çok zevkli bir şey. İs­ tanbul'a dönllnce bu işi yapacağım" demiştim.

"Ben de yapacağım. ben de ok atacağunl" diye cevap vermişti heyecan­ la; ben "Kendini Robin Hood mu saruyorsun7 ilim-irfan ile ugraş diye yoUadık seni oraya. Bir an önce haUet iş� dön. Kızlara da bakma ha!" demesinden çekinirken gizliden. Şimdi evliyim o müthiş kızla... Beraberce okların uçuşunu seyrediyo­ ruz. ağzımızda şeker gibi bir tatla. .

Gerçek anlamda bir •ata sporu" olan okçuluğu merak ediyorsanız. sa­ dece hobi olarak evinizin bahçesinde ok atmak istiyorsanız, müsabık bir okçu olmak istiyonıanız veya ok ve yayla avlanmak istiyorsanız, bu kiıap sizin için­ dir.

Bu kiıap, okların hedefe uçuşundan alcbğınuz o� zevki paylaşan herkes içindir.

Nişanlaşı, 27/G6/7JXJ4

d

Teşekkür Bu kez, samimi minn et duygulan ile kaleme alıyorum bir teşekkür Aşağıda adı geçen kimseler olmadan, elinizde tuttuğunuz kitap var olamazdı. Bu sebeple; Ali Kılıç'a, bana spor okçuluğıı dünyasının kapısını açtığı ve her daim güveni ile destek verdiği için, Metin Ateş'e, kitaptaki bazı fotograllardan kitabın mizanpajına, birlikte ortaya çıkardığımız KemankesNoktaKom'dan OKADER'in kunıluşune kadar, birçok onemli kilometrede benimle yan yana koştuğıı için, "On parmağında on mArifet" sahibi, sevgili kardeşim Fuat ôzveri'ye, kitabın fotoğraflarının çelcilmesinde gösterdiği Ozen. harcadığı zaman ve emek metnini.

için.

Cumhuriyet döneminin ilk kemangeri (yay yapan kişi) Süleyman Cem

Dönmez'e, geleneksel okçuluğıı canlandırma çabamıza getirdiği umul ışığı ve

takım ruhu için, Osmanlı yayı yapmu sanahna olağanüStil becerisi ve çalışkanlığı ile renk getirip luz kazanduan Dr. Yaşar Metin Aksoy'a, kitapta kullanmama izin verdiği bazı fotograllan için, Sevgili kayınpederirn. değerli edebiyatçı Yavuz Bülent Bakiler'e, hem Türkçe terminolojinin tespitinde uzabnış olduğu yardım eli, hem metnin tashi­ hinde verdiği çok Onemli destek için.

Engin Ateş'e, kitaptaki illüstrasyonları büyük bir heves, dikkat ve titiz­ likle çizdiği için, Sevgili dostum. meslektaşım, ağabeyim Hakan Çapalov'a, "İki Delinin Ok ve Yay ile Av Güncesi"ndeki delilerden biri olacak cesaret, ruh ve hayal gücilne sahip olduğu için, Birlikte antrenman yapbğıınız, müsabakalara kahldığııruz sevgili arka­ d�lanma; yay ve zihgir yaphğıınız, fikr1 tartışmalar ile bir ideali besleyip bü­ yüttüğümllz, KemankesNoklal<om ortak e-posta listesinin ve OKADER'in bü­ tün üyelerine,

Ve b�ıa corum eşim Aybala Tuğba BAkiler olmak üzere, içimizdeki ço­ cuğu anlayış ile karş�ayan, destekleyip büyüten yüce gOnülltı kadınlanmıza bütün kalbimle teşekkür ederim.

Dr. Murat özveri.

OKÇIJlUK HAIO(INDA MERAK ETTl<:INIZ HER ŞEY 1

GİRİŞ Bir Bilgi Avının Öyküsü ilk okçuluk malzememi Tophane'de bir magazadan aldım. Kısa sürede anladım ki, bana sahlan oklar ve yay, birbirlerine uygun değildi. Bu aslında hep var olan genel bir sorunun tezahürüydü: Türkiye'de bilgiye açlık duymayan, öğrenmekten zevk almayan bir çoğunluk vardı. Para kazanmak öncelikli, bazen de tek am.açlanydı. Yaphldan işi maalesef yalapşap. yeterince özen gtlsterme­ den yapıyorlardı. Çoğu tüccar, sattığı malın ne oldu�u aynnhlan ile bilmi­ yor, üstelik biliyormuş gibi daVTaruyordu. Sorulan sorulan geçiştiriyor, malı bir şekilde "okutuyordu". Bir kaç ciddi ithıılatçı yarunda, "evinin bahçesinde ok atmak isteyen• hobi okçulan pazarında pay edinmek isteyen fırsatçılar da vardı ortalıkta.

Her türlü uğraşın teorik bilgi ile zenginleşeceğine inandığımdan, ko­ nuyla ilgili eliıne geçen her şeyi okumaya koyuldum. Hemen kitapçı.lan gez­ meye başladım ve fark ettim ki, Türkiye'de kitapçı gezerek okçuluk ile ilgili Türkçe yayın bulmak neredeyse imkansızdı. Mesela, okçuluk sporuna başla­ mak isteyen birisi, temel bilgiyi alabileceği bir kitap arasa, bulamıyordu. Kitap veya kitaplar yazı.lınış olmalıydı, ama kim bilir neredeydi?

Yabancı dilde ilgili yayın bulmak ise kolaydı. Bizim neslin eli ayağı ko­ numuna gelmiş olan İnternet bu konuda ilk başvuru kaynağım oldu. Daha son­ ra. gerek internet Ozerinden, gerek yurt dışına yapbğım gezilerde bizzat araya­ rak konu ile ilgili kitap ve dergiler buldum.

Beni şaşkınlığa uğratan ilk bilgilere, intemetten ulaşmaya başladım.

Arama motorlannda "Türk Yayı" (turkish bow) 9117.cllkleri ile ar.una yapıldığında. Osmanb yaylaruıın onürıde saygıyla eğilen ciddi bir kitle ile kar­ şılaşıyordunuz. Osmanlılar tarihin en Qstlln nitelikli yaylaııru yapmışlardı. Ya­ pımı için fevkalade üst seviyede bilgi ve teknik maharet gerektiren bu yaylar,

2 MURAT OzvERI

bir kaç ayn doğal ınahemenin bir araya getirilmesi ile yapıldıklanndan.

•kompozit yay"' diye adlandınlıyorlardı. Başka Asya kavimleri de bu teknik ile yaylar imal etmiş olmalanna rağmen, Osmanlı'da yay hem bir av ve savaş silahı olarak kullanılmış hem de ateşli silahlann yaygınlaşmasından sonra da spor araa olarak önemini korumuştu. Osmanlı kemankeşlerinin kısa ve çok gtıçln menzil yaylarıyla kırdıklan mesafe rekorları. özdeş ekipman kullanılarak hALi (yani yaklaşık 500 yıldır) kınlamamışh. Üstelik bu rekorlar o kadar sağlam ve gtıvenilir belgelenmişti ki, herhangi bir karalamaya maruz kalması veya göz ardı edilmesi mümkün olamamıştı. Tarihimizdeki pek çok iyi şeyi tahrif ve örtbas etmeye meraklı olan Bah dünyası bile, bu konudaki hayrarılığını sakla­ yamıyordu.

Birçok tılkede, hobi olarak kendine Türk yayı imal eden insanlara rast­ laruyordu. Bunlann içinde hekimler, sosyoloji, fizik veya antropoloji doktorası yapmış bilim adanılan da vardı. Bu insanlar, boş zaman uğraşları ile mesle­ ki/entellektüel birikimlerinin kesişim noktasında, tarihi önemleri ve olaj!anıtstü enerji depolama kapasiteleri ile benzersiz olan Tıtrk yaylannı buluyordu. Bir kaç kişi de bunları ıtretip satışını yapıyordu. Beni en çok şaşırtan şey, bu bilgile­ re ulaşmaya başladıgunda, okçuluk malzememi muhtıilil Batılı ıtlkelerden almış olmamdı. Hiçbir ırıalzeme Tıtrkiye'de ıtretilrniyordu. Döviz verip falanca Ulke­ den getirtiyor veya alıyordunuz. Okçuluk tarihinin en önemli sayfalanru altın harflerle yazmış bir milletin torunları olarak. okçuluk malzemesi ıtretemiyor olmamızda belirgin bir ironi vardı.

Osmanlı, okçuluğu bir spor dalı olarak çok ciddiye alınış ve yQzyı11ar boyunca Atıalar Tekyeleri' çatısı altında eğitimini vermişti. Köken olarak bir savaş sanatı olan okçuluk. tıpkı geleneksel Japon okçuluğu Kyudo'da olduğu gibi, belli ritüellerle sarmalanmış ve muhtemelen tasavvufla sıkı sıloya ilintili bir ruhsal gelişim yolu kimliğine de bıtrıınmQ ştll. Okçuluk lsıarniyette de önemsenmişti. Hatta okçuluk ile ilgili çok sayıda Hadi.s-i Şerif vardı. Osmanlıda ise en azından başlangıçta, "gıua niyyetine• savaşan seçkin bir askeri veya yan­ askerf oluşum ile sıkı bağlan olan okçuluk, ok ve yayın savaşta kullarumının sona ermesinden çok sonralan bile, tasavvuf-okçuluk ilişkisine işaret eden ritü­ elleri korumuştu (bkz. Fütııvet v ve Ahilik/Osmanlı Okçuluğunda RiııteUer).

Uzakdoğu savaş sanatJannın. Zen Budizmi başta olmak llzere değişik felsefe ve

OKÇIJLUK HAKKINll' MERAK ETTlıliNIZ HER ŞEY 3

ruhsal geU.,im yollan ile ilişkilerine deginen ı;ok sayıda kitap ve makale varken.

Türk aydınlan okçulugun tasavvuf ile ilişkisi Uzerine yeterince kalem oynat­ mamışlardı (bkz. Diğer Ruhsal Gelişme Yollarında Savaş Sanatlan ve Okçuluk).

Araşbrdıkçiı, Osmanlırun devşirme askerlerden oluşan profesyonel or­ dusunun yanısını, İslamiyetin yayılması misyonu ile savaşan bir askeı1 fraksi­ yon. Ahilik teşkilabndan ayrı dtışüntllemeyecek son derece zengin bir ktlltür, tarihin karanlık sayfalannda batını uzatmaya başladı. Tekyelerde öğretilip sür­ dilrtlle n geleneksel Osınanlı okçuluğu, yediği çeşitli darbelerden sonra, 1925 tarihli "Tekye ve Zaviyeler Hakkında Kanun" kapsamında Atıcılar Tekyelerinin de kapatılmasıyla, resmen ortadan kalkmışh'.

Geleneksel Türk yay yapım teknikleri ile ilgili bilgi, Dr. Paul Em<SI Klopsleg adında bir bilim adamuun yazdığı ve 1934'de bastlan "Turkislı Archery and iM Cornposil• Bow" ffürk Okçuluğu ve Kompozit Yay) adlı kitap sayesinde Batılı Ulkelere geçmi!jli. Kitap, bir Türk kemankeşi olan Muslafa l<ôni'nin 1847de İstanbul'da bastlan ve bazı Anglo-Amerikan kaynaklarda •Arapça" denilen bir kitabı temel almıştı. Oysa ayrıntılı bir araştuma gösterdi ki; her şey­ den önce kitap Eski Türk<;< idi. Eski Yazı ile kaleme alınmıştı.

Mustafa Kini, kita bı il. Mahmud' un emriyle yazmışn. 1838'de tamamla­ nan el yazması Sultan'• teslim edilmiş ve 1847'de İstanbul'da basılmıştı.

Klopsteg Telhis'ten doğrudan doğruya yararlanmış değildi. Klopsteg'in kitabı­ na temel oluşturan yapıt, /oadıim Htin'ın filolojik (dilbilimsel) Telhis ı;a!Jşma­ sıydı. Hein'ın Almanca'ya• çevirdiği kitap, Klopsteg'in ürtlü kitabına temel oluştunnuştu. Dr. I<lopsteg, 30'1u ve 40'h yıllann Amerikasında "beyaz adam"ın kalbinde "geleneksel" okçuluk ateşini yakan okçulardan ve bilim adamlarından biriydi. Gerçi "uzman bir okçu olan Klopsteg'in. Hein'ın tercil­ mesindeki bazı teknik hatalan dUUlttiği" bildiriliyordu, ama aslında kitap ıer­ ctlmenin terctımesiydi. Orijinal metin ise Eski Türkçe idi ve mutlaka Ulkemde bir yerlerde mevcuttu. Eski Yazı ile kaleme alınmış başka metinler de ol.malıydı.

Ancak bu metinleri bulsam bile okumam mümkün değildi.

Tarih Vaklı'run açtığı Osmanlıca' Kurslarına başlamaya kam' verdim.

Eşimle, haftada iki gün ikişer aaat olan derslere devam etmeye başladık. Her

111._,n_goçnm!llL-un6lilmll-""'1ıiiyik,_.ıı_.,Cllınlnlıolı;ulUO� "L�dlnoıııllllnlpgoçnıı,tlr.V.-ilGmint-Iİİ,.nbu_,......,_ ııılndo,pıavoolı;u---iflorl�bu-..,_Wldfl"*"""'· 'J.llolıı,Bogonh-und8--'beldooo.n-ı.Dtrllln.11Z5. ·--...vo ... ,aılıOıcmt�dtro-PnkF·OmlllılııtL�IOM­ olllnflw lllO .,_•..,--lltoOıllılıl*lulllldıll....,...dl.olllıor-Tllıtıçe'ılr.llllııdlOI

4 MURATÔZ\'ERI anından zevk aldığım kursun, işimin çokluğu y!!zilnden sadece ik.i kurunu ıamamlayabildim. Alb aylık bu eg;tim sonrasında, sadece matbu metinleri oku­ yabilir duruma geldim Bu arada. yurtdışına yapbıun gezilerde piyasada okçuluk ile ilgili bu­ labilcügim. bir kısmından da inleme! aracılığı ile zaten haberdar olduğum pek çok kitap ve dergiyi alıyordum. Eski Yazı'yı öğrenme konusunda henllz emek­ leme döneminde olduğumdan, Dr. Klopsteg'in kitabını bulmak için Amerika' da bulunmayı fıısat bildim. Uzun Süredir baskısı olmadığını bilcüg;m kitabı ikinci cl kitap piyasasında aradım. ancak bulamadım. En bUyıık umudum ise, New York Public Library (New York Halk Kiltllphanesi)'de kitabı bulmak ve foto­ kopisini almakb. Ancak, kataloglarında gördUğ!lın kitabın kiltllphanede bu­ lunması mllmkün olmadı. Fazlasıyla ııvandakleri ve herhangi bir kitap veya belgeyi dakikalar içinde bulmalaruu sağlayan tasnif sistemleri, utanç verici biçimde fos çıkmışb. NYPL'den elim boş çıktım.

Mu•tafa KAni'nin kitabuu bulınalı ve okumalıy dım. Eski Dil ve Yazı'yı öğrenmek isteyiııimin sebeplerimden biri de bu değil miycü?

Bütlln bunlar olurken, yaşadıklarun iç dünyamda bir takını değişiklik­ lere yol açıyordu. Bazı şeylerin farkına varmaya başlamışbm. Benimkine benz.er •i!itimden geçmiş birçok TUrk aydınuun hayahnda görülen kocaman bir çelişki vardı hayabmda. Bir sllRdir aklımın dikenli teline talalan ıvır zıvır, bir yap­ bozun patQllan gibi anlamlı bir bUtllne dOnllşllyordu.

Eski Yazı'yı Oğrl!nıne çabauu sardanırlcen. bir yandan da İngilizce metnin peşine daşıam. Kolay yola kaçışımı, Eski Yazı'ya ve dile henllz yeterin­ ce vakıf olmayışımla gerekı;elencüriyordum ama bunda, zilınimin gizli köşele­ rindeki otuz kUsur yılın On yargılan hiç şaphesiz rol oynuyordu. İngilizce metinleri; metroda giderken hatta hıvalette bile rahatça oku­ yabiliyordum. Okuyamadığım. babauun babasının yazdığı yazı ve konuşhığu dilcü!

Prol. Dr. İlber Ortaylı'run bir konferansında "anne ve babaların çoruk­ lan ginin diye kapısw yumrukladığı" şeklinde taıuınladığı, yabancı dilde eği­ tim yapan liselerden birinden mezun olmuştum. Sınav kazanarak, kafa-göz yararak girdikleri okullarda, onbir yaşındaki bu zelci çocuklara, kendilerinin Tıırkiye'nin geleceği olduklan "pompalanıruşb". Yaksek kaliteli ve yabancı dilde eğitim gtırıneınizin sebeb� yarm�bar gün büyıık adam (!} olduğumuzdıı..

OKÇULUK HAKKIN[),\ MERAK E'TTiQiNIZ HER ŞEY

5

bilim ve sanat terminolojisi üzerinde çalışarak Türkçeyi zenginleştirecek olaıa­ nuzdı. Araşhrma- Geliştirmede yer alacak, kendi bilim dilimizi yaratacaktık.

Osmanlıca Kursunda okudugwnuz, Abdülhamit' in Tıbbiye Mektebi bi· rinci sınıf öğrencilerine yaptığı konuşmarun metninde, hemen hemen aynı şey­ lerin söylenmiş olduğunu görünce çok şaşırdım...

Aradan on yıllar, lisans ve doktora eğitimleri geçmişti ve fark etmiştim ki, biz bilimi de başkasırun terminolojisi ile yapıyorduk. Başkasırun dili ile yapı­ lan bilimde ne kadar özgün olunabiliyorsa, işte ancak o kadar özgün olabiliyor­ duk. Teknolojinin başka toplumların ihtiyaçları için yarathğı Urtınleri hayabmı­ za sokup o toplumların hayatını ve dilini de alıyorduk. Üzerimizde ne kadar igı-eti durduğunu fark etmediğimiz bir giysi gibi taşıyorduk onu.

Yıllarca öğre_nmek için zaman, emek ve para harcadığun yabancı diller­ den biri, çok değil sadece 90 yıl önce bu topraklan silah 7.0ruyla almak isteyen bir milletin diliydi. O millet, bizi yüzyıllarca ayru ülkü uğruna savaştığımız Araplarla düşman yapmış; ayru müziği dirılediğiıniz. ayru yemeği yediğimiz. aynı kahveyi ve içkiyi içtiğimiz Yunanlılarla birbirimize düşürmüştü.

O millet ki, doksan yıl sorıra • dosl ve müttefik" olmuş, silah zoruyla alamadıkları topraklan güle oynaya almıştı. Gelibolu'da dikemedikleri bayrak· lannı, bugün bir de üstüne para verip t-shirt diye sırtımıza giymiş; dillerini okur, yazar hatta konuşur olmuştuk. Çağdaş bir Cumhuriyet çocuğu olarak hayat gemimin bumunu çok kü­ çük yaşta Batıya çevirmiştim. Gemisinin rotası benimkine benzeyen, ama ar­ dında benden çok mil bırakmış, birikimi de benden bir hayli fazla bazı fikir adamlarından "değişik" sesler yükselmeye başladıBınd• önce garipsemiştim.

Attila /Ilı••'. Gın Dündar gibi kalemlerden, sağ görüşlü yazarlardan duysam kulak arkası edeceğim ve "angaje olduğu ideolojinin desteklediği paranoid hezeyarılar" diyebileceğim fikirler ortaya ahlmakta, tespitler yapılmaktaydı.

Hulki Ceııizoaıu, Prof Dr. Oktay Siıınnoğlıı ve daha pek çok yazar ve bilim adamı tarafından Batılı kültür emperyalizminin geldiği son nokta, gayet akılcı ve argtımantatif biçimde gözler önüne serilmekteydi.

Bütün burılar olurken. garip bir basiretsizlik göstererek, yeni harHerle yazılmış Tıırkçe yayın arama üzerinde çok fazla durmadığım, popüler bir kaç büyük kitap tekelinin satış mağazalarıru aramakla yetindiğim ortaya çıktı. Bu ihmalin altında lüç şüphesiz, bazı şeyleri ilk defa benim fark ettiğimi düşünme safuğı da yatıyordu.

•Y-.plr.dQıllnilr,�kldlNlr-Allllbhln,buo-pzılol:onlıojallqdı.-Tuwı'don - dllyorun.

8 MURATOZVElıt Orta yaşta okçulul!a boyle tutku ile sarılmam ve bilgi birikimimi artbr­ maya yonelik çabam, çevremden destek gördü. Kendi tarihimin peşinde yapb­ ğun bu bilgi avı yandaş bulmaya başladı. Arkadaşlanmuı bazıları benim için değişik bilgi kaynaklanru araştırıyor, yoluma ışık tutan bilgiler veriyorlardı.

Sonunda İSAM'ın (Türk Diyanet Vakfı İslam Araştırmalan Merkezi) kUtupha­ nesi kataloglarında, Mustafa K4ni'nin kitabıru bulmaya muvaffak oldum. " Tel­ lıis-i Risaili/'r-rumat" ("Okçuluk El Kitaplannın Özeli" veya "Okçuluk Üzerine Yazılanların özeli") adıN taşıyan ve 1847de basılmış olan kitap, aıaştumacıla­ nn kullanmuna sunuluyordu. Eski Dilde ve Eski Yazı ile kaleme alıruruş da olsa, Türkçe'ydi.

Yeni Türkçe kitaplar konusunda iki olumlu gelişme daha vardı. Biri, sahaflardan arkadaş vasıtasıyla gelen bir kitapb. Dr. Kurtuluş ôzıopçu'nun ka­ leme aldığı 2002 basımı olan kitap, 14. ytızyılda Memluk Kıpçakçası ile yazılmış olan "Kitab fi 'ilm an-Nuşşall'ın dilbilimsel incelemesi olup; hem metnin eski yazı ile yazılmış halirii, hem Latin harfleri ile yazılmış Kıpçakça'sıru ve Türkiye Tllrkçesine çevrilmiş halini de içeriyordu. Metin, geleneksel ok abş tekniğini de detaylı olarak anlabyordu. Kitapta aynca okçuluk ile ilgili Arapça ve Eski Türk­ çe literatur konusunda da bilgi vardı. l<onuyla ilgili bence en önemli ve kapsamlı Türkçe kitap, Telhis-i Risailü'r-rumat adb eserin fotokopisini almak için İSAM'ın kUtuphanesine git­ tiğimde elime geçti. Şansona Telhis ile ayru rafta duran bu müthiş eser, rahmetli Dr. Ünsal Yüctl'in on yıllar süren aıaştırnıalan sonucu ortaya çıkmış olan "Türk Okçuluğıı"ydu. Olağanosıu kapsamı ile bu şahane eser, içimdeki sıkınbyı gi­ derdi. Cumhuriyet donemi Tllrk aydını. tarihine ve tarihin gelecek nesillere aktarılmasına o kadar da kayıtsız değildi. Kitap, Başbakanlık Ataturk l<Ultur Merkezi Başkanbğı Yayınlan'nca basılmışb. Her kitap sabş noktasında bulun­ masa da, boyle bir eser vardı. 60'1arda Topkapı Sarayı MU.zesi Silah Seksiyonu Şefliği yapan Onsa! Yücel, ok-yay ve ilgili çeşitli malzemeyi ve belgeyi incele­ miş, lm'de bu konuda doktora tezini yazmış. Sonra birikimini bir kitap halin­ de yayınlamayı dOşllruntlş, ancak Onsözde belirttiğine göre, kitaba yeni bulgu­ lan ekleyerek içeriğini genişletmek Uzere baskıyı bir kaç kez ertelemiş. Elimdeki kitap, 1999'da yapılan birinci basımdı ve 1986'da trajik bir OIUmle hayata veda eden yazar, bu muhteşem eseri görememişti.

Yine önsözden, yazarın Dr. Klopsteg'in de içinde olduğıı yabana bilim adamlan ile fikir alış verişinde bulunduğıı an!aşıbyordu. Mütevazı bir tavır ile "Şi/plıesiz bu kitapla Türle a/cpduğu ih ilgili bi/ti/n bilgiler, eksiksiz olarolc ılerlentbil-

OKÇULUK HAKKJNOA MERAK rn1CINIZ HER ŞEV 7

m� değildir. Hemen her ı.ııam için dahıı aynnhlı inalemtlere ihtiyaç vardır"

diye yazmıştı.

Yazar, özellikle elinin alhnda inceleyebileceği zengin bir materyal ol­ masının avantajıyla, bazı analizlerde Bahiı litera111111n çok ilerisindeydi. Elbette kitapta değinilmemiş veya eksik noktalar vardı. Yay şeklinin yayın enerji depo­ lama kapasitesine etkisi, yayın çekiş kuvveti ile veriminin �kisi gibi bilgilerin eksik olması; bu bilgilerin ABD'de geleneksel yay yapımı ile uğraşan profesyo­ nellerin ve akademisyenlerin BO'lerden sonra hızlandırdıklan a.raşbrmalara dayalı olduğu doşunoldilğünde, kabul edilir hale geliyordu'. Üstelik bunlar Dr. Ytıcel'in araşbrmasının kapsamına da girmemekteydi. Ok atma tekniği üzerin­ de de dwulmamışb. Zihgirler (bkz. Okçu Yüztıgü) ile ilgili bilgi, mevcut örnek­ lerin incelenmesinden ibaretti ve nastl kullaruldıklarına değinilmemişti. Ancak bunlar, kitabın içeriti ve genel çizgisi dtışuntıldüğünde eserin kusursuzluğuna golge dOşürmemekleydi.

Ytlan hikayesine dönen "Klopsteg'in kitabı" ise, aylar sonra, meslekten bir Ostadımın zarif jesti olarak, İstanbul Robert Kolej'in kütüphanesinden teda­ rik edildi. Takıntım haline gelmiş olan kitabın 1947 baskısı, bir mucize gibi elle­ rimdeydi artık. Ta New York'da kovaladığım kitap, ironik bir biçimde istan­ bul'da bulunmuştu. Kitabın yazar tarafında kaleme alıruruş Onsözunde, 1900'1erin başında Telhis-i Risailü'r-rumat'ın, o dönem İstanbul Robert Kolej'in müdüril olan Dr. Paul Monroe tarafından Or. Klopsteg'e ulaşbnldığı; Klopsteg'in, önce Eski Türkçe öğrenmeye çabaladığı ama kısa sürede zorla.rup vazgeçtiği, sonra Hein'ın kitabından yararlandığı artlablmaktaydı. Farklı millet­ lerden, farklı ktıltürlerden de olsalar, /arklı zarnartlarda da yaşasalar, düşün­ mekten zevk alan ve ayru tutku ile yanan insartlann izledikleri yolun benzerli­ ğini gormek şaşırtıcı ve heyecan vericiydi.

Her ugraş sahibinin ilgi duyduğu alartlarda derin teorik bilgiye sahip olması gerektiğine göntılden inaruyorum. ister olimpik recııroe isler makaralı yay kullarun, ister evinizin bahçesinde ok ahn ister yay ile avlanıyor olLın, teo­ rik bilginizi arttırmak performansınızı yükseltecektir. Pratik yapmak, özellikle okçuluk söz konusu olduğunda elbette şarttır. Teori ve pratiğin birbirini ta­ mamlayan iki unsur olduğu akıldan çıkarılmamalıdır. Nastl sadece cemıhi ki­ tabı okuyarak cerrah olaınazsaruz, ok atmadan da okçu olmanız mümkün de·-· rarmftllloOnt.O•lldllloJU.lltf gücllnsı_ lltld _ıWtıılınuftur. -...11nd1Wfloblr Ul!lıliimindeıoılını.ıofp,-nti-olltlqıl-. Yl)Wl�kıMttllrı.iıotun-.llltillolrlpiu -npnlıotfbt. Yl'fpnıll� ... lım111otıılllloeıtno_u_nUı...,andln-­ �giiııanlıııdlnılf&.

8 MURATOZVERI

gildir. Ancak şu da bir gerçekfu ki, cerrahi kitabı okumadan da cerrah olamazsuuz!

Bilginin kutsalhğına inanıyorum. Bilgiyi korumak ve aktarmak için har­ canan her turlO çabanın, atılan her admun kutsal olduğuna da. Mevcut bilginin akıanlmasında aksaklıklar olabileceğini bilmeme rağmen (dil ve alfabenin de­ ğişmesL politik olay ların ve baskın kültürlerin hegamonyasının milli ve etnik kültürler ilzerine etkisi, motivasyonların zaman içinde değişmesi veya değişti­ rilmesi bunlardan bazılan) bir kaynak bırakmak istiyorum. Meraklısına, birçok şeyi bir arada bulacagı ve diğer kaynaklardan haberdar olacağı bir kaynak.

Okuduğunuz sabrlan yazarken. bu metnin kapsamlı bir kitaba dönOşmesiJti hayal ediyorum.

Bilginin korunmasına dair duyduğum romantik tutkunun yanısıra, bazı değerleri korumanın pratik yararlan olduğuna da inanıyorum. Modem olimpik stil okçulukta başı çeken ülkelerden Güney Kore, bu konuda iyi bir örnek teşkil etmektedir. Bu ülkede, Türk yaylarına çok benzeyen kompozit yaylar ve gele­ neksel ahş tanlan ile 154 m mesafedeki hedeflere yüzyıllar öncesinde olduğu gibi ok atılmaktadır'. Ancak Güney Kore, bu tarihi ve külturel temel Ozerine sağlam bir bin.a inşa etmeyi de başarıruşbr. Modem olimpik stilde dünya ça­ pında sporcular yetişfumekte ve modem teçhizat üreticileri içinde habn sayılır bir yer işgal etmektedir. Okçuluktaki uluslararası perfonnanslanrun ülkenin rek.lanu ve ekonomisi açısından taşıdığı önem öyle iyi anlaşılouşbr ki, Hyundııi gibi uluslararası pazarda pay sahibi olan dev firmalar, milli takım sporculanru finanse etmektedir.

Eliztizdeki kitabın yazılma amaçlarından biri, bilginin korunması ve ak­ tanlması gereğine duyduğum inançtır. Diğeri de hiç şüphesiz, bağıra bağıra sömürgeleşbrilmekte olduğumuz gerçeğidir. Geleneksel Türk Okçuluğu bu kitabın sadece bir bölürnünil oluşturmaktadır. Bununla beraber, Osmanlı okçu­ luğunun modem okçuluk ile teknik ve malzeme bakımından karşdaştınlıruısı misyonunu Ustlenmişfu. Bu bakımdan, önemli bir amaç doğrultusunda gösteri­ len bir çabanın llrtınildilr. GilnürnOziln norm kabul edilen ok atma tekniğiztin kaynağını ve Avrupa aydınının ırkçı dilşünceleriztin 20. ve 21. yOzyd okçuluk külturunü nasd şekillendirdiğini bulacaksınız bu sayfalarda.

Biz Türklerin kendimizi tarafsız bir tavırla değerlendirmedeki zaafı, iki zıt uç arasında fevkalade komik ve acınacak hallere dUşmemize sebep olmakta-

OKÇtJUJK HAKKINOA MERAK e:ıı1CIN!z tE1I ŞEY 9

dır. Bir tarafta, Osmanlı ve onun arka plaruıu oluşhıran kultürü hepten yok sayan veya hakir goren "mandaa" ve "zihni iğfal edilmiş" insanlarımız vardır.

Diğer tarafla, "Ok Turkler ıarahndan icad edilmiştir" gibi bilimsel dayanağı olmayan düşünceler ortaya alan bir başka grup insan. Tarih boyunca yapılrruş en Ustun nitelikli. yayların Osmanlı yaya esnahnın atölyelerinden çıkhğını, Osmanlının hem Bah hem Orta Doğu devletleri içinde modem anlamda okçu­ luk sporunun ilk uygulayıası olduğunu, geleneksel okc;ulug=tuzun çok zen­ gin bir kultur ali yapısına sahip bulunduğunu bilmeliyiz. Buna mukabil; hane­ dan cinayetlerinde yay kirişi kullarulmasında kökeni Orta Asya'ya kadar uza­ nan fetişizmin, ok ve yay ıakınhsında ise silah ile ilintili bir ıur sado-mazohist sapmarun izlerini yureklice surecek kadar dürtıst olmalıyız. Kendi geçmişimizi tarafsız bir baJai açısıyla inceleyerek. iyi ve kötU ıaraflanmızı anlayarak ve hep­ sinden önemlis� her ıurıu kulıur değerimizi koruyarak bu çıkmazdan kurtula­ bilece� umudunu taşıyorum.

10 MURAT Ozvoıl

OKÇULUGUN TARİHİ Tarihte İlk Yay Ok ve yayı elinize aldığınızda, zaman içinde neredeyse 20 bin yıl önce­ sine uzanan bir yolculuğa çıkıyorsunuz demektir. Ok ve yay, ilkel insan toplu­ luklarının hayatta kalma mllcadelesinde önemli bir rol üstleıunekteydi. Bu silah sayesinde, proteince zengin bir beslenme imkaruna kavuşulduğu gib� kemik, tendon, yağ ve deri gibi ham maddeler elde edilebiliyor. bunlar kullanılarak giyinme ve banruna ihtiyacı karşılaruyor, alet yapılabiliyordu.

Bilim adanılan, ilk avcıların ateş kullanmak suretiyle vahşi hayvan sU­ rtUerini uçurumlara sürerek avladıklarına inanmaktadırlar. ilk etkili av silahı ise, avcının kendini avırun pençe ve dişlerinin uzağında hıtabilmesini sağlayan ıruzrak olmuştur. Mızrağın daha uzağa fırlablabilmesi için önce bir kablodan yararlarulmış, bunu mızrağı daha büyük bir guç ile fırlatmayı sağlayan bir tür kaldıraç mekanizması olan at/atl'm icat edilmesi izlemiştir'. Bu fıdabc ile ablan mızrak, el ile ablan mızraktan daha hafiftir ve uçuş kararlılığım arttırmak için arkası tüylerle donablmışbr.

Yayın ilk kez nerede kullaruldığıru tam olarak belirlemek güçtür, Çllnkü yayın ana malzemesi ağaçbr ve zamanın aşındırıcı etkisine karşı koyamamak­ tadır. Çok eski çağlara gidildi�de, o donemin silahlarının ne olduğuna ışık hitan, arkeolojik kazılarda ele geçirilen ok ve nuzrak uçlan gibi dayaruklı mal­ zemeden yapılmış objelerdir. Bir diğer bilgi kaynağı ise, mağara duvarlanna yapılmış resimlordir. Ancak bunların bazılarında, sadece arkası tüylerle dona­ blmış gibi gOrünen oklar vardır ve bu oklann mızrak fırlahcılar ile fırlablmış arkası yelekli mızraklar olabileceği dnş0nolmektedir. Yay ile savaş ve av kom­ pozisyonlarırun resmedildiili bu larihl hıvaUerin her Oçll de İspanya'da bulun-

OKÇULUK HAM.KINOA MERAK mi�6NiZ HER ŞEY Ü

maktadır. Bunlar paleolitik doneme ait MDn!lla la Vella mağara resmi (Castellon), mezolitik döneme ait Cumı Remigia mağara resmi (Gasulla) ve yine mezolitik doneme ait Ren geyiği avcılaruu tasvir eden l.os Caballos (Castellon) mağara resiınlerid_ir (Resim 1).

Resim 1: Ok ve yayın kullaruouna dair en erken kesin bulgulu, mağara duvarların­ daki Neolitik döneme ail resimlerdir. Bu tarih öncesi tuvılller, UllWUJUn NNıl{ıl.an· RJD kompozisyonJuuu binince yıl sonrilsına tqımqWdır.

Araşhnlan donemde gıda temini amacıyla avlarunış olduğu düş!lnülen hayvanlar da, tarih içinde ok ve yayın izini sUrerken fikir vermektedir. Buzul Çağında avcılann mamut gibi çok iri hayvartlan öldürebilmek için, yay ile ah­ lan oklardan daha ağır silahlara ihtiyaç duyduktan dUş!lnülmektedir. Av okla­ nnın ortalama 20-40 gram ağırlığına karşı, hrlabcı ile ahlan mızraklan yaklaşık 65-100 gram ağırlığında olmalıydtlar, ki bunlar büyük hayvartlarda muhakkak daha fazla durdurma gUc!lne sah.ipti.

Yayın mızrak hrlabcılara gore avantajlı hale gelmesi, geyik bUytıklU­ ğUndeki hayvartların avlanmaya başlamasıyla olmalıdır. Yay ile avcı hem ken­ dini gizleyerek ahş yapma, hem de yanında daha fazla ok taşıyabilme imkanına kavuşuyordu. Ancak yine de bu akıl yurütme, yayın kullarulmaya başladığı tarihi kesin olarak belirlemeyi mumkun kılmamaktadır. ÇunkU geyik bUytıklü­ ğUndeki hayvartlann hrlabcı ile ahlan mızraklar ile avlarırnalan da mumkun­ dür. Ohio'daki Hopewell ve Adtııa Kızılderililerin bu silahla geyik avladıktan

12 MURAT OZllERI

bilinmektedir. Avustralya. mızrak fırlabcılannın nispeten yakın zamanlara ka­ dar kullanıldığı bir başka bölgedir.

Bazı araşbrmacılar yayın ilk kez 15.000 yıl Once Afrika' da kullanıldığını düşünmektedirler. Bu sureyi 50.000 yıla kadar çıkaran yazarlar varsa da, genel kabul gorerı duşunce bunun çok abartılı olduğudur. ilk yayın, kalın bir dalın bUkUlmesi ile yapılmış olması kuvvetle muh· temeldir. Avrupa'da arkeolojik buluntu olarak kayda geçmiş en eskj yaylar ise 1930'da Almanya'run kuzeyinde bulunmuş olan Stellmoor kalıntılan ve Dani­ marka'dakj Holmegaards kalıntılarıdır. Bu iki buluntu, sırasıyla 10.000 ve 8.000 yıl Oncesine tarihlenmektedir. Holınegaards'da bulunan tipte yaylar başka ar­ keolojik buluntularda da ele geçmiş, en genç kalıntılar 4.800 yıl Oncesine tarih­ lendirilmiştir. Her iki yay da Taş Devri'ne ail silahlardır (Resim 2).

Zaman içinde yay, Onemli bir savaş aracı haline gelmiştir. Ateşli silahlar yayın tahtını sarsana kadar, av için de etkili ve aranan silah olına özelliğini ke>­ rwnuştur.

-·----Resim 2: Holmegunl yayının gflnUmOzde yapılınıt reko1111tı11biyonu. Yay kolunun

ilginç şekline cllktk.ı edin.

Savaş Tarihinde Ok ve Yay M.Ö. 3500'1ere gelindiğinde, Antik Mısırlıların, yayı başlıca savaş silalu olarak kullanmaya başladıkları gorulmektedir. Bu yaylar adam boyundaydı ve taş veya bronz uçlarla donatılmış oklar abyorlardı. Mısır, sadece ahşap yayların değil, birden fazla malzemeden imal edilmiş "kompozit yayların" da kullanıl­ dığı bir Olke olmuştur. Mısıı'ın gllneyindekj Nubya, yetiştirdiği olağanUstü yetenektekj okçuları ile Afrika efsanelerinde kendine Y"' bulmuştur. Nubyalı okçular Mısır ordularında da görev almışlardır. Düşmanlarını gözlerinden vu­ rabilecek kadar usta olan bu okçular, yaşadıkları dönemde "gozbebeginden zımbalayanlar"" lakabını kazanmışlardı.

OKÇULUK HAKKINDA MERAK �iNiZ H€R ŞEY 13

M.Ô. 1800'1erde Asurlular ile yeni bir yay tasaruru ortaya çıkb. Bugün "muroe"11 denilen, her iki yayın kollarırun uç kısmında dışa doğru birer büküm

yapbğı yaylardı bunlar. Daha kısa olan bu silahlar, imalatlannda ağacın yarusıra deri ve boynuz da kuUarulan kompozit yaylardı. Bu tasarını yayı hem daha güçlü hem de at üzerinde daha rahat kullanılır hale getirmiş ve Asurlulara Orta Doğu'daki rakipleri ile yapllklan savaşlarda önemli bir ustünlük sağlamış­ br. Hitfüer de bu tip kısa ve uçbükUmlü (mıınıt) yaylan, M.ô. 1200"1erde geliş­ tirdikleri hafif ve hızlı savaş arabolan ile kombine ederek, hareketli ve tehlikeli bir savaş güeO oluşturmuşlardır. Tarihin bilinen ilk yazılı antlaşması ile sonla· nan Kadeş Savaşı, M.Ô. 1300 sıralannda12, o dönemin iki büyük devleti, Mısır ve Hitit'i karşı karşıya getirmiştir. Muvatalli komutasındaki Hititler 30.000 sa· vaşçı ile //. Ramses komutasındaki dört tümenden oluşan toplam 20.000 kişilik Mısır kuvveti i)e çarpışmışnr. Savaşta Mısır ordusunun neredeyse tamaıru yok edilecekken, Hitit ordusunun disiplinini kaybetmesi ve yağmaya girişmesi sa­ vaşın seyrini değiştirmiştir. Savaş, her iki taraf da birbirlerine karşı belirgin bir üstünlük sağlayamadan sonlanmışnr. Her halükarda savaş tarihinin bu kesitine damgasıru vuran, savaş arabalan ve üzerindeki okçular olmuştur (Resim 3).

Resim 3: Mıslt uvaş anbalan

ve kompozit yay, firavun ordu� lannın sa.vq gücünün temelini oluıtunayordu.

14 MURAT ÔZ\'Elli

Orta

Doğu'nun okçuluktaki UstllnlUğil yüzyıllarca surecekli. Asya ve yaylaruun ve okçuluk ıekniklerinin UstanlUgtıy­ )e, g11cu dillere destan Roma ordusuna dahi zor anlar yaşatacaklardı. Roma JeiYonu, Antik Yunan'dan devraldığı ağır piyadeye dayalı bir askeri yapdaruna ile savaşıyordu. MS. 300'1ere gelindiğinde, düşmanlanrun daha iyi teçhiz edil­ mesi sebebiyle, eski başansıru göslerememeye başladı. Savaş alanlarında kılıç ve pillumll, yerlerini mızrak ve yaya terk etti. Yayın gelmesi ile sol elde taşınan ağır kalkan ve kısmen göğüs zırhından da vazgeçildi.

Ostun nitelikli askerler olarak bilinen ve gllnilmüziln modem orduları­ na bı.rakbklan pek çok bilgi mirası bulunan Roma lejyonerleri, kirişi gogse doğ­ ru çektikleri oldukça köto bir ok atma tekniğine sahiptiler. Asya halklan ile karşılaşb.klannda, at Uzerinde sürekli hareket halinde olan ve bambaşka bir ıeknikle, son derece hızlı ve etkili ok atabilen d!lşmana karşı önceleri bocalamış­ lardır. Ancak. Roma imparaıorluguna katılan Asya eyaletlerinden devşirilen okçu suvariler ile desteklenerek eski güçlerini kazanmışlardır. MS. 451' de Hun­ lara karşı kazandan 1.aferden sorua Prolcopios adlı Romalı bir yazar, AS'fa eya­ letlerinin bu hafif aUdarıru övmüştür. Roma ordusuna katılan ama kendi şefle­ rine itaat eden bu adamlann; gövdeleri, kol ve bacakları zırhla kaplı olduğu halde dörtnala al sürerken cepheye, yana ve geriye dönerek ok atabilme yete­ neklerinden hayranlıkla söz etmiştir.

Bahsi geçen bu savaş becerisi ve tekniği, bu savaşta çarpışdan Hunlann, daha sonra Cengiz Han ve Timur'un peşinde Avrupa içlerine uzanan Moğol ordulanrun ve Alp Arslan'ın liderliğinde Anadolu'nun kapılanru açacak TUrkle­ rin de sahip olup uyguladıkları ile ayruydı. Roma ordusundaki bu yapdanma, Orta Doğu'nun benzer okçuluk mirasına sahip Pers ordusu ile 5. yozyılda yapı­ lan savaşla da Roma'ya zafer getinnişli.

Orta Doğu halkları savaşlarda,

Anadolu'nun Yakın Tarihinde Ok ve Yay MS. 8. ytızyıla gelindiğinde, Doğu Roma'run güçlenmesi ile Avrupa' da ve Asya'da yeni siyası yapdanmalar meydana gelmiştir. Geçen bir kaç yüzyılda, İslam-Arap güçleri lsJamiyeli yayma misyonu ile Arap yarımadasının dışına doğru yayılmışlardır. Yedinci yüzyılda Halid bin Velid ve Aınr bin As önderli­ ğindeki ordular, Suriye ve Mısır'ı fethetmişlerdir.

OKÇIJLUK HAIOONDA MERAi< rn\CİNİZ HER ŞEY 15

Ana silahlan mızrak olan ve okçuluk ıaktikleri uygulamayan Sar.ısenler, yenilgiye uğrattıklan dUşmanlanndan bir şeyler Oğreruneyi ihmal etmemişlerdir. Zaman içinde, gerek savaş stratejileri, gerekse askeı1 uygulama­ larda RomaWan taklit etmişlerdir. lslam-Arap ordulannın Anadolu'ya zaman zaman yaptıklan akınlarda Sarasertlere atfedilen okçuluk yetenekleri, aslında Tıırk halklanna aittir ve birçok Batılı tarihçi bu sebeple karışıklığa sebep olmuş­ lardır.

MUslllmanlar, Toros ve Adana geçiUerini kullanarak Mlsll" ve Homıan Uz.erinden Anadolu'nun bereketli topraklaruıa akınlar dUzenliyorlardı. Yayın, Ozellil<le ınızraklı Sarasen askerlerine karşı kazandıracağı taktik üstünlük açıkh.

732'de Tows'da Müslümanlarla karşılaşan Franklar, yerli komutanların savaşa getireceği adarnlarwn sahip olmalan gereken teçhizah capitularia (kral buy­ ruklan) ile belirlemişlerdi. Bu teçhiz.at içinde "bir yay, iki yay kirişi ve on iki ok" da bulunmaktaydı.

Tıırk boylannın İslarn'ı kabul etmeleriyle, bir kaç yüzyıl içinde Orta Asya bozkır savaşçılaruun okçuluk geleneği ve kompozit yaylan, lslam ordula­ nna geçecektir. Bundan sonraki yOzyıllar boyunca bölge, araya iki bOyOk Mo­ ğol istilaswn girmesi dışında, Hristiyanlık ve Müslümanlık arasındaki dinler savaşına sahne olacakbr.

9. ve 10. yüzyıllar Bizans ordusunun en güçlü olduğu dönemdir. Bab Avrupa'da ağır zırhlı şllvalyenin kişisel becerisine dayalı savaş taktikleri kabul görürken. Doğu Avrupa soylusu silah pratiği ile yetinmiyor; Mavrikios, 1..eon ve Nikeforos Fokas gibi düşünıırlerin kaleme aldıklan, savaş sttatejisi ve (else­ fesi üzerine kitaptan inceleyerek ampirik bilgiye teoriyi ekliyordu. Bu dUşünür­ lerden Leon'un Tactica adlı eseri, Tıırkler ile çarpışma konusunda da tavsiyeler içermektedir. Tıırkler "her ttırlU pusu ve manevrayı gerçekleştirmeye yatkın. keşif koUanru yerleştirirken çok dikkatli olduklanndan sürpriz saldırıya hemen hemen hiç maruz kalmayan savaşçılar" diye anlatılıyordu. Ancak Türkler, açık arazide ve eşit şartlarda yapılan çarpışmalarda Bizans ordusunca alaşağı edile­ biliyordu. DOzenli Bizans piyadesine, Türkler ile arayı hemen kapatmalan ve asla karşılıklı ok atışına ginnerneleri öneriliyordu. Tıırkler dUzenli piyadeyi yararruyor, hatta ondan çekiniyorlardı da. ÇOnko piyade, Türklerin at üzerinde kullandıklan nispeten kısa menzilli yaylardan daha uzun menzilli yaylara sa­ hipti ve yaya okçular, Türk aUanru uzaktan vur.ıbiliyordu14• Tllrkler, kendi

•

c.w.c. On1ln, '*- - .. ...... .. OıtopOdl Smı Sanalı 311-1515.

16 MURAT OMRI

vtıcutlannı koruyan zırhlar kullanırlarken, atlan zırhsızdı. Abndan olan bozkır savaşçısı ise sudan ç� balığa dönüyordu.

Savaş larihi açısından bakıldığında bu döneme damgasını vuran Bizans ordusundaki asıl önemli yapılanma, Artis Militaris (Savaş Sanah) adlı eseri de günllmaze ulaşlJWl olan imparator ve düşünür Mavrikios'un refomılan ile ger­ ı;10kleşmişti. Üst dıızey subaylann ınerl<ez yönetim tarafından atanmasıru da iı;>oren bir dizi değişiklik ile ordusunun disiplin ve sadakatini sağlamada bilyük başan elde etmişti. Mavrikios şöyle yazmışb: "istiyoruz ki, her Romalı özgür genç yay kullanınayı öğrensin ve her zaman eline bu silah ve iki mızrak verilOrduda yapılan refomılarla silah ve teçhizattaki degişiklikler de dahildi ve piyadenin atlı okçulannkinden daha uzun ınenzilli bir yay taşıması bunlar­ dan biriydi. özellikle Sanserıler ve Türkler gibi hızlı hareket eden düşmanlar ile karşılaşıldığında, suvariye göre daha yavaş hareket eden ve bu sebeple ikin· cil öneıne sahip görünen piyade, yay sayesinde önemli bir açığını kapatmış oluyordu.

Bablı savaş tarihçileri, bu kadar iyi bir ordunun galibiyetlerinin değil ınağlubiyetlerinin tartışılıp incelenmesi gerektiğini savunurlar. Bu mağlubiyet­ lerden en önemlisL Bizans'ın ihtişanuru sona erdiren ve Anadolu'nun kapılanru Türklere açan Malazgirt (Manzilctrl) Savaşı'dır. Bu savaşta 40.000 Türk savaşçısı ile 200.000 kişilik Bizans ordusu karşı karşıya gelmiştir.

Ok ve yayın her iki rakip tarafından bayük bir maharetle kullanıldığı ve Orta Asya kökenli atlı okçu taktiklerinin zafer getirdigi bu savaş sonrasında, Anadolu'nun kapılan Milslilınan Türklere açılmışbr. Bablı savaş tarihçileri,.

Romanos iV. Diogtıws komutasındaki Bizans ordusunun yenilgisinin sebeplerini yetersiz hazırlık, Bizans ile Ermeniler arasındaki etnik gerginlik, ordudaki para· lı askerler arasındaki huzursuzluk, Bizans gaçlerinde mevcut kişisel rekabet ve sadakatsizlik olarak bildirirler. Yine ayru kaynaklara gore Selçuklulann galibi­ yet sebepleri ise; kaçar gibi yaparak geri çekilme taktigi, Alp Arslan'ın Ustan liderlik vasıflan ve tabi, hızlı ve etkili atlı okçuların savaş becerileridir. Bu sa­ vaşta her Selçuklu hafif suvarisinin tirl<eşinde, sadağında (bkz. Tenninoloji) ve hatta çizmelerine sokulmuş vaziyette yüz kadar ok taşıdığı bilinmektedir. Kita­ bın ilerleyen bölamlerinde anlatılacağı gibt kirişi çekme ve ok atma teknikleri, dörtnal.a giderken inarulınaz bir hızla ve isabetle Usta asıe ok atmalanru milm· kün kılıyordu (bkz. Okçu Yilzilğtl).

Türklerin ok atmadaki bu usıan yeteneklerinin, kibir gibi insani zaafları tetikledigi de oluyordu. Alp Arslan'ın ölürnil ile ilgili olup resmi tarih yazarla-

OKÇULUK HAIOONDA MERAK ffilCINlz HER ŞEV 17

nıruzca pek değinilmeden geçen bir olay, bwta örnektir. Bu olay ayru zamanda

Türklerin yayı çok yakın mesafede de çarpışma silalu olarak ıercih ettiklerini göstermektedir.

Malazgirt Savaşım takiben Alp Arslan, Türkistan üzerine bir sefer plan­

lamıştı. Bölgede, güçlü ordusunun luzlı ve güvenli ilerleyişini tehdit eden bir kaç kale vardı. Bu kalelerden birinin komuta.ru, ıeslirn olına önerilerini ytırekli­

lilde reddederek kuşahnaya gtırılerce dayanan Haneınli Yusuf" idi. Kalenin ele geçirilmesi ile kale komutanı Yusuf tutuklanıp Alp Arslan'ın önüne getirildi.

Bizans Ordusunu alaşağı eden ve dönemin en güçlü ordulanndan birinin lideri

olan Sultan, kalenin savaşmadan teslim edilmemesini büyük bir küstahlık ola­

rak gördü ve öfkeyle kale komutanının öldllrtllınesini emretti. Bu sırada tutuk­ lu hançerini çekip Sultan'• saldırdı. Olayın bu kısmı ilginçtir: Okçuluk yetene­

ğin• naısistçe bir güven duyan Alp Arslan, muluıfızlanna müdahale etmemele­ Rru emretti ve yayıru çekip saldırgana bir ok attı. Ok hedefini bulmadı ve sal­ dırgan Sulıan'ı gogsünden hançerlemeyi başardı. Tarilıl kaynaklar, ok atarken Alp Arslan'ın ayağının kaydı� söyleseler de işin aslıru bilınek mümkün de­ ğildir. Yine de bu çarpışmanın çok yakın mesafede gerçekleştiği ve her şeyin kaş ile göz arasında geliştiği kesindir. Saldırgan. muhalızlar taralından hemen oıacıkıa oldtırülm!lşse de Alp Arslan, aldığı yara sebebiyle bir kaç gUn içinde

hayabru kaybetmiştir. Ancak bilindiği gib� Alp Arslan'ı ölümü Türklerin ve Sünni Müsltırnanlann Anadolu içlerine ilerleyişini durduramarnışbr.

Daha sonraki ytllarda Haçlı ordulan ve AVTUpa milletleri ile yaptlacak olan savaşlarda, Müslüman ordulanrun savaş taktiklerinin merkezinde atlı

okçu olacaktir. Atlı okçunun tıktik avanıajı, düşman ile arasındaki mesafeyi sürekli koruyabilmesi ve kendisi için avanıajlı olan zamanda saldınya geçebil­

me inisiyatifine sahip olınasıydı. Böylece, ana çarpışmalar için uygun zarna.ru

belirleme şansı düşmana verilmemiş oluyordu. Bu ıaktiğin ikinci avantajı, yu­ kanda da bahsedilen sahte geri çekilme stratejisinin başanyla uygulanmasına olanak sağlamasıydı. Bu strateji ile düşman önceden hazırlanmış pusuya çeki­ lebiliyor veya gtırılerce süren bir ıakip neticesinde iyice tıkaısiz bırakılabiliyor­

du. Yüksek hareket yeteneği sayesinde, düşman ordusunun yan ve geri kısmına vur-kaç tarzında saldınlar yapılabiliyordu. Hareket halindeki AVTUpa ordula­

nnda komuta kadrosu on sallarda yer aldığından, bu saldınlar büyük kanşıklık yarabyordu. Düşman ordusu, ana çarpışmarwt yapılacağı yere tam gücü ile

• 1111 - Uynoldlnlıı Yasııfl!ollıtıo/ ld.,ıo__,. Bllıll d_ Kallıııl/ ,_ __., _ _

dlOl�blt--golelı lillvll lro dl bfGIO -l<lr.

18 MUIAT ÔZVERI

gelmeye fır.wıt bulanuyor, atlı okçunun bu tip küçük ve apansız salclınlan ile zayıflablıp yıprablıyordu. Ana çarpışmalar başladığında düşman ordusu S""el­ likle yan ve geri desıek kuvvetlerinin önemli bölilmünu kaybetmiş oluyordu".

Birinci Haçh ordulan 1097de Selçuklular ile karşılaşbğında, Pmıs Balı<nı011d liderliğindeki ağır zırhh şövalye, karşısında kııb bir şekilde direnmek yerine saldıruun gUctıyle geri çekilip tekrar saldıran bu "esnek" düşmanı görerek şaş­ kınlığa uğradı. Tarihi belgeler, bu savaşta Selçuklulann tam Uç saat durmaksı­ zın duşmarun üzerine ok yağdııdıklanru ve HaçWaruı ne çekilmeye ne de hu­ cum etmeye fusaı bulduklonru bildirmektedirler. Bu durum askerin ciddi bir moral çOküntuye ugr.tmasuıa sebep olmuştur. Bu savaşta Haçlılaruı yardıınma, Koııt Raymond komutasındaki yardımcı kuvvetler koşacak ve umulmadık bir anda Selçuklu ordusuna kanatlardan saldırarak HaçWan muUak bir yokoluştan kurtaracaktır.

Türklerin bu taktiklerinin sağladığı son avantaj da düşmaru yürtlytış halinde savaşmaya zorlamasıydı. Ortada toplarunış vaziyette, etraftan atılan oklarla birer birer öldUrU.lmek istemeyen askerler, ya daha güvende olacaklanru ya da düşman ile yllZ yllZe geleceklerini dUşündUkleri bir yııne doğru çekiliyor­ lardı. Bu da Türk atlı okçusunun hareket becerisini daha etkin biçimde sergile­ mesi için fır.wıı doğuruyordu. Hızlı bir ok saldırısııu takiben geri çekiliyorlar ve abşa hazırlanması uzun süren arbaletler" doldunılana kadar abş menzilinin dışına çıkıyorlardı. Ok atarken attan inmeleri hatta dwmalan bile gerekmiyor­ du. Üstelik eğerin üzerinde dönerek yana ve geri çekilirken geriye doğru bile ok atabiliyorlardı. Hafit zırhlar kuşanan Türkler, en avantajh konuma gEhneden yUzyUze yakuı çarpışmaya girmemeyi tercih ediyorlardı.

MtıslUman ordulan da bu yıllarda Asya'nuı atlı okçu taktiklerini kulla­ ruyordu. 1187de Seloluuhlin Eyyubi komutasındaki MUslUmanlar Guy ıles Lusignan liderliğindeki Haçh ordusu ile karşılaşbğında, Müslüman hafif suvarinin 70 deve yükü ok desteği ile savaş alanına gelmesinin Haçh birlikleri­ nin moralini iyice bozduğu yine tarihi belgelerde yer almaktadır.

• c.w.c. Onım. A.g.o..

·---[tng. cnısslıow, AJa-..ı. Tü.. -,.,.-1",.-•Tllftıoll pr&, --"'""'l- •• - - --... gOçlil Y1 t.. bir yl)'llrı ....... .. tlrl'ji - lçlft bir lllllı dllDnotlrıo 11� ollah. Arlılllt ,.,.Un dllıa pvq ltıJ yapobllon, - yonı � dl olı llml mıı.nı UO�bir-.-b llagoslndo ıotmı,.... -lıüçjllı ..,,.. __.., tıu tilr lılr -• Jllll ldı"11_.lr. ICellınonlo .__ lıellnmlnlo tımıınuı plıl okflıtuı• ...,..,.._

OKÇUWK tW<KINOA MERAK mlQINIZ HER ŞEY 19

Atlı Okçunun Savaş Becerisi Burada, atlı okçunu savaş becerisi Uzerinde durmak gerekir diye düşü­ nüyorum. At üzerinde ok atmak, tarihin belki de en eski ve en çok beceri iste­ yen savaş sanabJır. Okçu ab dörtnala sürerken dizginleri bırakmakta ve yayıru çekerek ok atmaktadır. Bu tekniğin uygularuruısı, Uzenginln icadı ile müınkun olmuştur. Üzengi Asya' da çok uzun zamandır bilinen ve kullanılan bir araçken, Babya MS. 1. yltzyılda İskitler tarafından getirilmiştir. Yukarıda sözü edilen İmparator Mavriokos, kitabında Uzenginln önemine de değinmiştir. Okçu, üzenginin üzerinde doğrulmakta ve atının kontrolunü dizleri ile yapmaktadır.

Hunlann Babya gelmesi ile Bab dörtnala giderken düşmana bulutlar gibi ok yağdıran ve hızla geri çekilen bir düşmanla l<Mştlaş�br. Orta Asya kavimle­ rinin at ve· binicilik konularındaki merak ve derinliği, bu sava� doğayla ruhsal bir bağ kurmayı ilke edinen Şamanist topluluklar olmalanydı. Her türlü sanat -binicilik, okçuluk vs.- öğrenilirken, ustarun yolundan gitmek için öğren­ ciden isrenen, kendini tam olarak adaması ve bu sayede bazı ruhsal kuvvetleri­ nin ortaya ı;ıkmasıru sağlamasıydı.

At Uzerinde ok atmanın tekniği ise, bugtın bizim benimseyip uyguladı­ ğımız Bablı tandan farklı ve öğrenmesi zor bir tekniktir. Kiriş çekildiğinde kiriş tutan el yüzde veya vücudun başka herhangi bir noktasında sabit olarak tutul­ muyor. abn hareketine uygun olarak salıruyordu. Yine Bablı tekniklerden farklı olarak, kiriş yüze değil kulağa kadar çekiliyordu (bkz. Türk-Osmanlı Ok Ahş Tekniği/Modem Tekniğin Geleneksel Asya Tekniği ile Karştlaştınlması). Ancak kompozit yay teknolojisi ile mümkün olabilen bu uzun çekiş mesafesi sayesinde (bkz. Çekiş Kuvveti ve Çekiş Mesafesi), kollann ağırlığı vücudun sağ ve soluna eşit dağılıyor. suvari dengesi bozulmadan "nişan" alabiliyordu. İlginç olan, kirişin bır.ıkılma aruru, ahn dörtnala gidiş hareketinin belir­ lemesiydi. Abn dört ayağırun da yerden kesik olduğu kısacık anda -bu an en sarsınbsız an olduğundan- kiriş bırakılıyordu. Bozkırların atlı okçusunun sana­ tının doruk noktası da buydu ve çok hassas bir ritirn duygusuna sahip olmayı gerektiriyordu. Osmartlırun ilk dönemlerinde bu teknik, bir okçuluk hüneri olarak çeşitli vesilelerle sergileniyordu (bkz. Kabak Okçuluğu).

Bablı tarihçilerin bir kısnu, kompozit yaylann hafif silahlar olduğunu ve zırhlı Avrupa şövalyesi için ciddi bir tehlike yaratmadığıru söylerler. Asıl etkinliklerinin, düşman askerleri arasındaki dayaruşmayı ve bağlan yıpnıtan bir psikolojik etki yaratmalarında ve Avrupa ordularına at kaybettirmekte aranma-

20 MURATOZVERI

sı gerektiğini dile getirirler". At üzerinde sımsıkı durup uzun kargısı ile sal­ dınnaya alışuuş Batılı şövalye için atının kaybı savaş gücünlln büyUk oranda azalma91 anlamına gelmektedir. Yine de bu tamamen taıallı bir yorumdur. özellikle İngiliz yazarlar, kendi "Uzun Yaylarının" -biraz aşagıda anlahlacak­ tır- Asya yaylaruun golgesinde kalmasından rahat= oluyorlar gibi görUnmek­ tedirler. Oysa İngiliz Uzun Yayı'nın tarih sahnesine çıkmasına daha yedi y11z yıl varken, Asya kokenli kompozit yayların yay teknolojisinin doruğuna yerleşmiş olduklan, bilimsel bir gerçektir (bkz. Osmanlı Kompozit Yayı). Kanaatime göre bu yorumlar, emperyalist kUstahlığın bilimi dahi nasıl gölgeleyebildiğinin gü­ zel bir örneğidir. Diğer bazı Batılı kaynaklar -Ozellikle germenik olanlar- daha tarafsız davranmakta, • /ster İskit, Hun veya Tatar, ister fırhııa gibi tsen Moğollar

olsuıı, allı o/cçu, atJr urlıla kuşanmış Aurupa ş/h>alyesinin bile karşısında dummayacn­ tı bir Sll1JIJŞ sanah sergiliyordu" diye göıilş bildirmektedirler. Ayru kaynaklar, dUıilstçe bir kilitürel analizi de ekleyerek şöyle demektedirler: •Bugün İslam kıırşısında duydufıımuz Hristiyanca korkunun temelinde tü, Osmanlının çatışmalarda düşmanlA ilk imlası sağlayan vt asla ele geçmeyen. kompozil yaylarla silahlanmış hafif suoarisi -Almıcılor- vardır. Bunlann stımdart donanımına, meşhur kompozit yay da dahildi ve bunltarla ahlan oklar en Jcalın zırhlan dahi ddmekteydi"19.

Kompozit yayların gücü hakkında şunu yine de belirtmek gerekir ki, at Uzerinde kullanılan yayların görece lusa yapılması mecburiyeti vardır. Bu se­ beple bu yayların yaya okçuların kullandıgı daha uzun yaylar kadar kuvvetli yapılması zordur. Piyade okçular, Yeniçerilerle Osmanlı ordularında yer alma­ ya başlayacak, daha uzun ve kuvvetli kompozit yaylar ile teçhiz edileceklerdi"'.

Bugün müzelerde bulunan parçalardan da anlaşılacagı gibi, sert cisimlerin ok ile delinmesi Osmanlıda üzerinde çalışılan bir okçuluk disipliniydi ve kompozit

yayların hiç de oyuncak olmadıgıru karutlamaktadır" (bkz. Osmanlı Okçulu­ ğunda Disiplinler). Şehzade düğünleri gibi bazı organizasyonlarda da, okçula­ rın bu yeteneklerini sergiledikleri tarihl belgelerle sabittir. Yine de benzer bir

kUsıahlığın pençesine dUşmek korkusuyla. ilk Haçlı seferleri ile OsmanJırun askeri Ostunlüğtlnlln doruklara ulaştıgı dönem arasında 300 yılın geçtiği ve 11 C.W.C.

Oman, A.9.1.

"www..rnil ....,. .lr dl

• Tiiıtı °"IU... adlı - Dr. 0.... YQaf, - yorlonnoı ım.nluO• için 1111,1-1'5,I cm 11ç!i1oı1n1

-. lııaıtnotı okçul'*llollgll- bu py ııo,taMn � IÖalcçu lıl• olduı)ıınun lıım

.,.n1odi-IOl lılllrll 1.AınU,nlk. .._, _,.ı1 py11nnn �tıorllrnı 115-l:ıf"" - doOlıtiilni bl-. n ıı.p ,.... clt-lıuclolpllnclt ,.,.__n_ ııı- c1t ıw,.ım�Ym'ıuAnp 1oıı1110N urguıı - Nı.ııı,to. - "mp"dlJoclt-1).

OKÇULUK KAKKINDA MERAK rnlCINiZ �R ŞEY 21

kompozit yayın bu sllre içinde daha da geliştirilmiş olabileceği duşunlllmelidir.

Yay yapımında ulaşılmış en Ust seviye olan Türk kompozit yaylarından ilerle­ yen bölümlerde aynntılanyla bahsedilecektir (bkz. Osmanlı Koınpozit Yayı).

Cengiz Han ve Timur liderlifıinde Avrupa içlerine dek ilerleyen Moğol­ lar da, yine koınpozit yaylarla ve çok benur savaş taktikleriyle çarpıı;ıyorlardı.

Ancak, oturmuş bir devlet düuninden çok bir liderin karizması çevresinde toplanmış savaşçı göçebelerden oluşan Moğol güçleri, liderlerinin ölUınQ ile geri çekiliyorlardı. Moğolların durdurulamayan ilerleyiş� kendi idari sistemle­ rinin zaah neticesinde son bulmuştur.

Bab Savaş Tarihinde Ok ve Yay Doğu'nun savaş tarihini kompozit suvari yayı ve atlı okçunun teknik

UstUnlüğllne dayanan stratejiler ya.z.a.rken, yay Batı'da bambaşka bir mecr1da

gelişiyor, ama yine savaş tarihindeki dönUın noktalannda yer almayı sUrdUr11yordu.

Avrupa'da 11. ve 14. yüzyıllar arası, zırhlı feodal şövalyenin tıstünlUk dönemidir. BİZMIS ordusunun tersine, Batılı şövalye kişisel gUç ve beceriye da­ yalı asker! formasyona inaruyordu. Bir savaşçı için cesaret kadar disiplin ve taktik becerinin gerekli olduğunun farkında değildi. Müslüman ve Türk birlik­ im mhlı şövalyenin pek hevesli olduğu şiddetli çatışmalara ginniyor, dllşına­ ru yıpratan taktikler uyguluyorlardı. Bu da şövalyelere karşı bir taktik tıstünlUk olarak on plana ı;ılı:ıyordu.

Batıda suvarinin güçlenmesi ile öneınini kaybeden piyade sınıfı, bu yUzyıldan itibaren yeniden güçlenmeye başlauuştır. Piyadenin muhteşem do­ nllşUnde, lngiliz okçuları ile İsviçre Alplerinin mızraklı balta taşıyan çobanlan Onemli rol oynamışlardır.

Savaş alanında düşmana tıstünlUk sağlamanın başhca iki yolu vardır.

Birincisinde topyekun bir saldınyla dllşmanın !l2erine atıbnır, yUz yüze mQca­ delede sayı, ağırlık, silahlann tıstünlllgtl veya bu silahların daha bUyUk bir be­ ceri ile kullanılmasıyla rakip maglup edilir. İkincisinde dllşınan oyle sllrekli ve öllllncQJ bir ok. mermi, vs. yağmuruna tutulur ki, imha olur veya geri çekilmek zorunda bırakılır". Bu ikincis� ok ve yayın savaş tarihindeki belirleyici rolunun albnda yatan konsepttir.

•c.•.c. -A.p

22 MURATOMRI

Piyadenin güçlenmesi, Babdaki askeri yapılanmayı ıamamen değiştire­ cektir. Bu deg;şiklik. feodal rejimin zırhlı atlısının savaş üstünlüğünü sona erdirecektir. Bu arada, larih sahnesine İngiliz Uzun Yayı çıkacaktır23. Hatta bu yay efsaneler, filmler ve kitaplar vasıtasıyla habn sayılır bir şöhrete kavuşacak­ tır.

14. ve 15. yüzyıllarda İngilizlerin elde ettig; askeri başanlann albna im­

zasıru at.an Uzun Yaydır. Okçuluk ile ilgili pek çok kitap Uzun Yay'uı ilk kez

Normanlar tarafından kullaruldığını, İngilizlerin bu yayı onlardan aldıklarıru yazar. 1066'daki Hastings Swaşı'nda Uzun Yay'uı Normanlaruı İngilizleri mağ­ lup etmesinde önemli rol oynadığı söylenir. Savaş tarihi kitapları ise, İngiliz Uzun Yayı'run kökenini bulmarun kolay olmadığını vurgularlar. Bazılan, 1150 gibi bir tarihte Güney Galliler'den aluınuş olabileceği üzerinde dururlar. Gerek­ çe olarak ileri sürdükleri de; 1138 tarihli Standard Savaşı'nda, İngiliz ordusunun kısa, göğse doğru çekilen yaylarla teçhiz edilmiş olduğu ve okçulann ordunun önemsiz bir bölümünü oluşturduğudur. 1181 tarihli Silah Kararnarnesi'nde de Uzun Yay'uı adı geçmemektedir. 1200'1erin ortalaruıa gelindiğinde bile JullA arbaletin Uzun Yay'a tercih edildig; görülmektedir. Milli silah olarak kabul edilmesi ise, 1252 ıarthli Silah Kararnamesi ile olmuştur. Bu kararnamede "4Q

güm� Şilin deferind• toprağa veya 9 MArk deferinde taşınır mala sahip olan hnlcesin, kendisini kızma, kılıç, yay ve ok il• donatması" istenmiştir.

Suvari ile uygun biçimde takviye edilmiş okçulann kazandırdığı önemli taktik üstünlük. 13. yüzyıluı sonlanndan başlayarak İngilizlere birçok :uıler kazandımuşbr. Bu zaferlerin en önemlilerinden biri, 1298 tarihli Falkirk Sarıa,ı­ dır. Bu savaş, başrolünde Ma Gibson'ın oynadığı, ülkemizde "Cesur Yürek" adıyla vizyona giren filmde çok iyi işlenmiş olan; Kral /. Eduıard komutasuıdaki İngilizler ile William Wa/la"' önderliğindeki Lowsland'li lskoçlar arasuıdaki savaşbr. Bu savaşta, Williaın Wallace'uı (Mel Gibson) cesur lskoç savaşçılan, yoğunlaştırılmış ok abşlarıru takip eden suvari hücumu ile sal dışı bırakılmış­ lardır. Bundan sorıraki 200 yıl boyunca her İngiliz-İskoç karşılaşması bu tema­ run tekrarlanması ve okçunun başarısının teyit edilmesinden ibaret olmuştur.

Yay, şartlann eşitliğini ciddi biçimde bozmuş, İngiliz okçusunun okunu büyük yıgınlar halinde gelen kargıWaruı oluşturduğu kolay hedefe hrlatmaklan başka bir şey yapmasına gerek kalmamıştır.

OKı;..,uK HAKKJHOA MERAK rn1QINIZ HER ŞEY 23

İngiltere-Fransa yvaşla.rına kadar okçu taktikleri, saldırıya dayalı slra­ teiilerde ve suvari gUcU bakımından İngiltere'den zayıf düşmana ka1Şl uygu­ lanmışbr. Bu savaşlarda okçu g!lcOnon, suvari sayısı her zaman lngiltere'den fazla olan Fransız ordusu karşısında da işe yaradığı görülmüştür. Saldırıya geçen suvari bölüğünün oklar için sabit piyade kolu kadar iyi bir hedef olduğıı kısa sürede anlaşılmışhr. Okçu piyadeden oluşan bir hatta doğrudan yapılan bir saldın ile gedik açmarun neredeyse imkansız bir iş olduğu anlaşılmışh.

13. ve 14. yüzyılda Uzun Yayı ve okçuluğu öven pek çok masal ve balad vardır. Bunlardan herhalde en bilineni, Hollywood'un temcit pilavı gibi ısıhp ısıbp önUmUze sUrdUğtl, asil hırsız Robirı Hocd'tur.

Yay, ıs. yüzyıl sona erdiğinde hAli arbalete karşı UsıunJUğtlnil koru­ maktaydı. Hatta yüzyıl sorua savaş alanlanno ginneye başlayan ateşli silahlar da yaya çok lazla bir OstUnlük sagtayamaıruşhr. 16. yüzyılın ikinci yarısında, 14. ve ıs. yüzyılın askeri yapılanmalan, savaş sanab formlarırun genel degişimi ile sona ermiştir. Yayın bir savaş silahı olarak gözden düşmesi ise, ateşli silahla­ rın gelişimine paralel olarak. yavaş yavaş gerçekleşecektir.

Osmanlı Ordusunda Ok ve Yay Osmanlı ordusunun 12.-lS. yüzyıllar arasındaki askeri başansırun al­ hnda ordunun yapılanması önemli rol oynamışhr. Piyadeyi oluşturan yeniçeri­ ler, yay ve sadak dışında bir kılıç ve yatata11 taşıyorlar; rnigfer, kalkan ve zırh gibi savunma silahları kullanmıyorlardı. Osmanlırun erken dönemindeki askeri başarısına imza atan yine aynı silah olmuştur. Ancak bu kez sahnedeki İngiliz­ lerin tek parça porsuk ağacından yapılmış irısan boyunda Uzun Yay'ı değil; ağaç, sinir, bo)'RUZ ve tutkaldan yapılmış, yay yapımında ulaşılan en üst teknik düzeyin simgesi kompozit yaydı.

Orta Asya kökenli askeri yapılarunadan farklı olarak Osmanlı piyade sınıh askerlere, yeniçerilere sahipti. Yeniçeri de uzun menzilli silah olarak yay ile teçhiz edilmişti. 14. yüzyıl Osmanlı ordusundaki yapılanma 11.-13. yüzyıl Türk-Müslüman ordularındakinden daha iyi idi. Bu yeni askeri yapılanmada, atlı okçu hAJa önemli bir gUçtU. Üstelik sadece afü okçu olarak faaliyet göster­ mekle kalmayaı\ mızrağın yaıusıra topuz ve kılıç kullanarak yakın mesafede de çarpışan hmarlı sipahiler mevcuttu. Tımarlı sipahiler 14. yüzyılın ikinci yansın-

24 MURAT OZVERl da ordunun onemli bir bolümünU oluştwuyorlardı". Avnıpa ordulan içinde bu askeı1 yapılarurıa ile � çıkabilecek tek ordu Macar ordusuydu. Bunun sebebi, Macar ordusunda da atlı okçulann bulunmasıydı. Osmanlı ordusunun atlı okçulan, h411 savaş becerisi en yüksek seviyede olan ve Macarlar dışında hiçbir Avnıpa ordusunun � çıkamadığı bir gııç olarak önemini korumaktay­ dı. Ancak piyade gllctı olmayan Macarlar, Türk ordularındaki yeniçerilerin sayılannın artmasıyla, kargı ve arlcebüz" kullanan Avnıpah paıalı askerlerle dengeyi saglamaya çalışmışlardır. I. Mwad'ın 137.J'de Venedikliler ile Macarlar arasındaki savaşa 5000 okçu gOndererek Venediklilere yardım etmiş ollilas� hem Macar ordusunun bu öU!l!iğUıe işaret etmekte, hem de daha 1. Mwad dev­ rinde Osınanlı ordusunda okçuların ne kadar artmış oldu�u gıısterınektedir.

Ordunun ve 5i1I111yın ok-yay ihtiyacı esas olarak resmi imalathanelerde­ ki üretim ile karşılaruyor, yem.ediği takdirde sivil piyasadan temin ediliyordu.

Resmi imalathanelerden en önemlisi, Süleyıruıniye semtindeki Ağa Kapısı'nda bulunan Aga KDrlumesi idi. Burada çalışan EhJ-i Hiref veya Erfıdb..ı Hin/ denilen zanaatkarlar arasında okçu ve yayctlar da vardı. Bunlar saraydan Uç ayda bir maaş alırlardı. Bu yaycı ve okçu ustaları. seferberlik zamarunda artan ihtiyacı kaı}�ayamazlaısa, sivil okçu ve yaycı esnafından destek alırurdı. Osmanlıda sportif okçulu� da çok gelişmiş oldu�dan ve sivil piyasayı besleyen önem­ li bir sektörun varlığından da bwada söz etmek gerekir. Sefere giden orduya refakat eden Ehl-i Hiref, ağırlıkla savaşla yay ve okların tamiri ve bakımı ile ilgilenirdi. ihtiyaç olduğu durumda sivil eonaf da meslek loncalanna yollanan ferman ile sefere çağnlırdı. Orducu Esnafı denilen bu zanaatkar zllmn!si, çadır­ lan ve gerekli malzemeleri kendi meslek loncalanıun bUtçesinden temin edil­ mek suretiyle, ordugih yerinde zamanında bulunmak zorundaydılar.

Orduya her çeşit silah. bu arada ok ve yay da temin eden resmi imalat­ hanelerden biri de Cebeci Ocağı imalathanesi'dir. Bunıda, silah Uzetiminden çok. onanın ve bakım yapılmaktaydı"'.

Ateşli silahlann savaş alaruna girmesi ve askeı1 taktiklerin değişmesi, ok ve yayı birden bire savaş alanlarından silememiştir. Tllfeğın tek başına uzun menzilli silah olarak orduda yer alması birden bire olmamış, muhtemelen bir

OKÇULı.o< HAKKINDA MERAi< rn1(llt4Z HER ŞEY 25 sllre

ok ve yay ile beraber kullanılınıb ş r. SıUnkımren ve fi. Viyana Kuşatma­ sı 'ndaki yenilgilerden sonra savaş ganim21i olarak düşmanın eline geçen ve bugün KarlsnıhL ve Vi!f""a mllzelerinin koleksiyonlanna dahil olan Türk yaylan bunu karutlamaktadır. 1. H. UzunÇJJr,ılı gibi bir ilStad 16. yüzyıl sonu ve 17. yıızyıl başı gibi bir dönemde, ıııfekçilerden meydana gelen 92. Yenic;eıi Orta· sı'nın kurulması ile .ok ve yayın orduda kullanımının tamamen terk edildigini ileıi sürse de, Yücel bu tarihin ı;ok erken olduğu görüşündedir. Görüşüne ge­ rekçe olarak da zamanın ağızdan dolma, yivsiz namlulu ve fitilli tüfeklerinin kullanışsız, ilkel "çakaralmazlar" olduğunu gösh!rmektedir". Bu fikre tamamen kahldıgmu belirtmek islerim. Erken donem ateşli silahlar, abş hızı ve gacıı ba· kurundan kompozit yaylana geıisindeydiler. Barut namlu ağzından dökıılerek dolduruluyor, sonra mermi, yine namlu boyunca itilerek ateşlemenin yapılaca8' dip kısma, barutun ıtzerine yerleştiriliyordu. Bu hem zor, hem de at Uzerinde yapılması hemen hemen imkansız bir işli. Ateşleme için. yanmakta olan bir fitil, tetik işlevi gören bii manivela yardımı ile namlunun dip kısmındaki banıl ile temas ettiriliyordu. Namlu dibine açılmış bir delik vasıtası ile fitilin alevi nam­ lunun içindeki baruta ulaşıp onu oteşliyordu. Fitilin yakılması bile o dönemin şartlannda zor ve vakit alan bir işli. Tüfeğin abşa hazır holde tutulması için ise fitildeki ateşi korumak gerekiyordu. özellikle rıızgarlı ve yağmurlu havalarda bu tam bir eziyet halini ciıyordu.

Silalun doldurulması da bir hayli uzun silrilyordu. Eğitimli bir okçu­ nun bu süre içinde 20-30 kadar ok atabilmesi milrnk!lndü. Üstelik bu tilleklerin yivsiz namlulan ile ablan küre şeklinde mermiler, sonraki yılların ateşli silah mermilerinin sahip olduğu balistik özelliklere sahip değildiler. Usta bir okçu­ nun attı8' ok ı;ok daha isabetli olabiliyordu.

Yağ ve her yere dökıılüp duran barut yıızıınden bir hayli pis olan bu ilk tııfeklerin ağırlıklan da 4-5 kilogramı buluyordu. Buna karş� bir savaş yayuun (tirkeş yayı) ağırlı8' 500 gramı geçmiyordu. Buslı<cq'in ünlü Türlr Mel:tuplan'nda bahsedilerL Yücel'in de aktardığı bir olay, Yenic;eıi'nin yıldwnın bu yeni silahla hiç banşmadığıru gösh!rmekı..>dir. Kanunl'nin İran seferlerinden birinde geçen olay şöyle anlatılmaktadır. " ... Bu ne.dmle birileri Rüstmı'e (Sadıazam RilSh!m Paşa) sultanla birlilc� /ran seferi� çıkarlren kıdemli askerler arasındmı ilci yiiz lcişililc bir suwri mü.frezesi kunıp düşmana �t saçarak büyük katliamlar yapabilmeleri için mi*t hlfeklniylt d011JJtılmalannı söylemiş . . . Anaık yolun yansını kat tlmtden hlfek· ltr anzalanrrıaya başladı. Htr gıin bazı parÇJJl•n kınlıyor ""'!• kayboluyordu. Onlan •0.Ylloıt,A.4J.&

28 MURAT OMAI tamir tdtbiltalc ptlr az adam vardı.. Tüfek aynı zamanda Türlclerin çolc önnıu<dilderi ttmizlik ımlayışma da ters düşüyordu. Elleri kunmı içinde kalıyor, üniferrruılan kirle­ niyor,

sarlum lı.antal barut kutulan

ilt lorbo.lan arkad�annın alay konusu oluyordu.

Onlara "tez.o.er" diye ad takmışlardı ... Rı1sttm'in lıuzuruna çıkarak hiçbir i� yarama­ yan bozuk tıiftkleri g6slerip düşmanla /aırşı/ajhklannda bunlardan ntfayda bdclnıea­

ğini sordular. Oııa ynlvanp, kendilerini bu tıiftlderdm kurtannasını vt alışhklan silah­ lan geri vemıesini dilediler. Rüsttm kormyu dildcatlt inceledikten sonra1 isttklen"ni y.rint gttinııelcte lıerlıangi bir salnıım gönııedi. Ve lıöylta Rüstem'in müSIJJJiJÜS yle suvariltr oklanna vt ynylnnmı kav11ştulnr"''1J.

17. yıızyılda çakmaklı tuleğin Osmanlı orduswıa girmesi ile ok ve yay kullarumdan kalkmaya başladı. Yüzyılın sonwıa gelindiginde, yerini temamen tulege bırakrruşb. Ancak şunu da belirbnek gerekir ki; çakmaklı tüfeklerin isa­ bet oraru, ateşleme hızı ve hassasiyeti fitilli tüfeklerden yüksek olsa da hAI! ok ve yaym gerisinde kalıyordu.

Ateşli silahlara geçilmesi ile Türklerin öteden beri uyguladığı hareketli savaş stratejisinin de bUyUk oranda terki gerekmiştir.

Osmanlı ordusunwı ana unsurlazı ateşli silahlarla teçhiz edildikten son­ ra ok ve yay bir süre daha kullarulmaya devam etmiştir. Osmanlı t.Abiiyetinde olan ve seferlere kaıılan Kının ordusu, allı okçu kuvvetlerini 18. ynzyıl ortaları­ na kadar korumuştur. Ok ve yayı kullanmaya devam eden bir başka askeri unsur da, seferde ve banşta Sultan'ı korumakla görevli olan Sollllc zümresi ol­ muştur. Çok iyi yetiştirilmiş seçkin okçulardan oluşan bu yakın korumalar, varlıklazıru 18. yüzyılın ilk çeyregine kadar sürdürmüşlerdir. Solaklar, padişa­ hın sağında gidenlerinin yayı sag elleri ile tutup abş yapmalan sebebiyle bu adı almışlardır.

TUlegin ok ve yayın yerini alması, ıufek kullanma eğitimi için harcanan sürenin kısa olması ile ilgili olmalıdır. iyi bir okçunwı yetişmesi yıllar, asker! standartlarda ıutekle ateş etmeyi öğrenmek ise sadece haftalar alıyordu.

Okçuluğun Bahda Spor Dalı Olarak Gelişmesi Ateşli silah/ann gelişmesi ve yaygınlaşmasıyla yay hem Doguda hem Babda savaş alanlanndan silinmiş, ancak okçuluk zor ve eğlenceli bir spor dalı olarak varlıgıru korumuş, gtınümUze kadar çeşitli kollardan gelişimini sUrdUr­ mUştUr. • O. G. do lkıolıocq, A.g.L

Ol<ÇUUJK HAKKINOA ME1W< rn1<\INİZ HER ŞEY 27 Batı dıınyasında spor okçuluğunun doğduğu tılke lngiltere' dir. lngilte­ re kralı Vlll. Henry okçuluğun bir spor dalı olarak gelişmesi için girişimde bu­ lunmuş. Sir Oıristopher Mnrris'i bir okçuluk derneği kurmakla görevlendirmiş­ tir. ilk okçuluk derneği, "Guild o/Si. Gwge", 1537'de kurulmuştur. Okçuluk ile ilgili bilginin korunması ve İngilizler arasında okçuluğa ilginin arttırılması amaayla, 1545'ık Roger Asdıam larafından Toxoplıillııs ad lı kitap yayınlannuştır.

1600'1er boyunca okçuluk dernekleri kurulmuş ve dtızenledikleri turnuvalar ile okçuluk bir müsabaka. sporu haline getirilmiştir. "Scorloıı Silver ArTow Co11ltst" (Srorton Gtımtlş Ok Müsabakası) ilk kez 167.l'de York<lıirt'da düzenlenmiştir ve halen dtızenlenmeye devam etmektedir. K.ııdınlar da zaman içinde müsabaka­ larda yer almaya başlamışlar ve ilk kez 1787'de demek üvesi olarak kabul edil. mişlerdir.

Kuzey Amerika'da ise Klzılderililer a\' amacıyla ok ve yayı \.l.Zun za­ mandır kullanmaktaydılar. İlk gOçmenlerin gelmesi ile Eski Dtınya'nın yay yapımı ve okçuluk ile ilgili bilgileri bu yeni kıta�·· ıaşınmış oldu. Bu sayede, hedef okçuluğu bu kıtada da sevilen bir uygulama haline gelmeye başladı. l828'de "Uniltd Bawnıeıı of Plıilodelplıi•" adıyla ilk okçuluk derneği kuruldu.

Modem okçuluk ile ilgili pek çok icat ve teknolojik gelişmenin vatanı olan ABD'de ok ve yay bugun sadoce hedef okçuluğunda değil avcılıkta da kullanıldığından, okçuluğun buradaki gelişiminden söz etmek istiyorum. Mo­ dem çağın ok ve yay ile avlanan avcılan. değişik ıarz ve ekipmanlan ile bu antik uygulamarun modem versiyonunu dünyanın diğer ülkelerine de yaymak­ tadır.

Amerikan İç Savaşı'ndan sonra eski Konfederasyon askerlerinin ateşli silah bulundurmalan yasaklarunca, yay bir av silahı olarak ön plana çıkmıştır.

Will ve Mnurice Tiıompsım adlı iki kardeş, Florida Kızılderililerinin yardımıyla okçuluğu öğrenmişlerdir. Maurice'in "Tiıt' Witclıery of Ardıery" (Okçuluğun Btıytıso) adlı kitabı yazmasını takiben, okçuluğa olan ilgi ülkede hızla artmaya başlamış, 1879' da Nolioıınl Ardıery Associnlioıı (Mili! Okçuluk Birliği) kunılmuş ve müsabakalar düzenlemeye başlamışhr. "Ficld Arclıery" ("saha okçuluğu") denilen ve avlanma şartlannı simule eden bir ıtır hedef okçuluğunun ortaya çıkması ve yay ile avlanmarun giderek yaygınlaşmasıyla, 1939'da Nntioıınl Fitld ArcNry Associatioıı (Milli Saha Okçuluğu Birligi) kurulmuştur.

Okçuluk Olimpiyallara resmi olarak ilk kez 1900 Paris Olimpiyat Oyun­ lan ile girmiştir. Bunu takiben 1904 Sı. Louis ve 1908 İngiltere Olimpiyatlannda yer alan okçuluk, 1920'de Belçika'da düzenlenen Olimpiyatlara kadar bir daha

28 >«JRAT OZVERI

görtılmeınişlir. Bundan sonraki 52 yıl boyunca, ikinci bir ortadan kayboluş ya­ şanmıştır.

Erken dOnem okçuluk müSabakalanndaki sorun, genel kabul görmüş

bir kurallar bütünü oluşturulamamış olmasıydı. Herhangi bir spor organizas­

yonunda, organizasyona ev sahipliği yapan ülkede bir spor dalı popüler degil· se, bu dalda müsabakalara yer verilmeyebiliyordu.

Müsabakaya yönelik okçuluğu bir dllzene ohırtabilmek için. Polonyalı okçular 1930'1arda uluslararası bir oluşum meydana getirmenin peşine düştQ· ler. Bu uğraşların sonunda, Ftdmıtion Intmıationalt dt Tir A L'Arc (Uluslararası Ok ve Yay Federasyonu), bilinen kısaltmasıyla FITA kuruldu. FITA evrensel kurallar tespit etti ve Olimpiyat Oyunları dahil olmak llzen! bU.Ok spor organi· zasyonunda yer alacak okçuluk disiplinleri geliştirdi. Bu gelişmeler ile tekrar sahiplenilen ve palazlanan okçuluk. 1972'de tekrar Olimpiyat Oyunlarına dahil oldu.

Ok ve yay tasanm ve imalahnda, kullarulan materyaldeki ve onu işle­ yen teknolojideki gelişmeler sonucunda, yayın atış hassasiyeti habn sayıhr de­ recede arttı. Bu da okçuluğa duyulan ilginin artmasına sebep oldu. Teknolojinin okçuluğun hizmetine sunduğu önemli buluşlar arasında; 1946'da Doug Easton'ın alüminyum ok gövdesi üretmeye yönelik geliştirdiği teknik, 1966'da H. W Allm'ın Missouri'de makaralı yayı (compounıl baro) icat etmesi ve grafit ıeknolojisindeki gelişme sayesinde karbon ve karbon-alüminyum oklann üre­ tilmesi zikredilebilir.

Bu gelişmeler. okçuluğun modem maıeryal ve ıeknolojiye batunlı hale gelmesine sebep olmuştur. Ancak. primitif malzemeye dayalı "geleneksel" ok· çuluk uygularnalan sınırlı bir kitle tarafından sürdllr1llınüştür. Japonya. Kore, Moğolistan gibi ülkeler kültürlerinin birer parçası olan geleneksel okçuluk stil· !erini ve ilgili malzemenin yapılmasına yönelik bilgiyi korurlarken, "gelenek· sel" okçuluğun önemli bir ayağı da -ironik biçimde- makaralı yayın icat edildi· g; ABO'de ortaya çıkmıştır ve bütün dünyada hızla sempatizan bulmaktadır (bkz. Geleneksel ve Primitif Okçuluk).

Türk geleneksel okçuluğu ise maalesef tarihe kanşmıştır ve bu konu ile ilgili bilginin korunması için acil entellektüel yardım ve çaba gerekmekıedir.

Konu tamamen öksüz ve yetim bırakılmamışsa da, yapılan araştırma ve yayın çok azdır (bkz. Giriş). Günümüzde yurdumuzda uygulanan okçuluk da stil, malzeme ve bilgi açısından tamamen Batılıdır.

OKCWIK IWOONOA MERAK ETTiCINtz HER ŞEY 29

Okçuluğun Osmanlıda Spor Dalı Olarak Gelişmesi Savaş ve av için yaptlan okçuluk ahştırıııalannı spor diye aldığımız takdirde, Tıırklerde spor okçulugu, tarihin en eski dönemlerine dek ıwınır.

Ancak bugünkü anlamı ile spor. bedeni egitmek ve moral yönden kişiligi geliş.. tirmek amaçlı sisteınatil<.fiziki egzersizlere karşılık gelmektedir. Bu anlamı ile alındığında, okçuluk Osmanlılarda Yeniçag'dan itibaren dilzenli ve planJı bir spor faaliyeti olarak yaptlmaktaydı. İlk bakışta basit hir eğlence ve uğraş gibi görünen atışlarda, belli kurallara ve disipline bağlılıktan doğan ciddi bir hava hakimdi. Okçuluğa tahsis edilmiş tesisler ve bu tesislerin bakım, onanın ve devamlıhğını sağlamaya yönelik valullar kurulmuştu. Sayılan bu özellikleri ile Osmanlılar Ortıı Doğu ülkeleri içinde sistematik spor faaliyellerinin yaptldıgı ilk devlet olma özelliğine sahiptirler. Sistematik olarak uygulanan okçuluk, ateşli silahlar savaş meydı!nlannda On plana çıktıktan sonra bile, sözü edilen sportif kirnligini korumuştur. Zaman içinde Pula Ahşı ve Kabak Okpllufu gibi "daha savaşa yönelik" disiplirtlerin Onemini yitirmesi ile menzil okçuluğu aj?r· hk kazanmıştır (bkz. Osmanlı Okçuluğunda Disipliruer).

Dönemin en büyük askeri ve siyasi gtıeü olan OsmanWarda okçuluğun spor dah olarak ortaya çıkması ve gelişmesi bu gelişime sahne olan tarihi, dini, siyasi ve -belki hepsinden önemlisi- felsefi arka plan incelenmeden tam olarak anlaşılamayacaktır.

Osmanlıların kökeni hakkında h.llil degişik savlar ileri sürülmekteyse de hanedan kendini Oğuzlann Kayı boyundan saymaktadır. Bugün genel kabul gören de budur. İslamın ve tasavvufun. İmparatorluğun bir tohumdan dev bir çınara dönüşme sürecindeki rolü çok önemli ve okçuluk ile doğrudan ilintili ise de, İmparatorlukta doruğa ulaşan okçuluk ve ok-yay yapınurun izlerini geçmişe doğru sllnnek. bizi önünde sonunda kadim Tilrklerin ok ve yay ile iç içe olan hayatlanna taşıyacaktır.

Eski Türklerde Ok ve Yay Masal ve Efsane Çin kaynaklarında "Tilrk" adıyla geçen göçebe topluluklar, tarih sahne­ sine ilk kez M.S. 6. yüzyılın ortasında çıknuşlardır. Tilrkler tam olarak kimdir?

Hayat ıarzlan, göçebe yaşayışlan, aile düzenleri ve idari yaptlan ile birbirine benzeyen bozkır halklannı tam olarak birbirlerinden ayırt ebnek zordur. Dola·

30 MURATOZVERI

ywyla. kökleri burada olan milletlerin geçmişleri, bilimsel verilerden çok efsa­ nelere ve "etimolojik iz sunnelere" dayalı gibi görtınmektedir. Yerleşik dllzen­ de yaşayan topluluklann killtürUnden daha basit olan bozkır kültür11nden; bu killlilrlln malzemeleri olan deri ogaç, kürk ve keçenin taş kadar doyaruklı ol­ momoSJ sebebiyle, arkeolojinin eline incelenecek çok fazla materyal kalmamış­ br. Uzak Doğu ve Akdeniz killlllrleri, birbirilerini ayıran coğrafi engeller yü­ z!lııden uzun yüzyıllar boyunca iletişim kurarnanuşken, metal llzenginin icadı her şeyi değiştirmiş, kervanlar ve suvariler sarp dog geçitlerini ve Çölleri aşma­ ya başlamışlardır. Türkler bu killtürel etkileşimde aracı rolü oynadıklan gibi, kendileri de Çin, İran, Hint, Biz.ans killllllr erinin etkisi ile kendi killlllrlerinde değişiklikler yapmışlardır. MS. 604'de Türk Hakanlığı Doğu ve Bab olarak ikiye ayrılmış. 630-645 ytlan arasında Çökmeye başlanuşbr. Ülke halkırun bir kısmı bozkırlarda oluşan Uygur Hakanlığı'na katılmış, bozılan Çin sınır ordula­ nna dahil olmuştur. Bu iki gruptaki Türkler 756'da Tan Hanedanının yöneti­ mindeki Çin'e karşı başlablan isyana katılmış ve burada tamamen ornıdan kal­ dırılmışlardır. Bugün pek çok bilim adamı, kadim Türklerin nastl olup da kendi torunlan olmayan birçok topluluğa isimlerini bırakarak tarih sahnesinden si­ lindiklerini, hatta Türk isminin nasıl olup da bir dil ailesini temsil ehneye ba� ladığıru araştınnak gerektiği !lzerinde durmaktadırlar".

Etnik kökertleri ve bugünkü mirasçılan kiın olursa olsun, kadim Türk­ lerin killtllrel mirası ve dili, değişerek de olsa Anadolu'ya ve ganumııze kadar gelmiştir.

Bugün Anadolu'da yaşayan Türkler kendilerini Oğuz boyunun devamı olarak görmektedirler. "Oğuz" sözeüğllnlln. ok ve uz söttüklerinden meydana geldiği, "uz" un, bugünkü Türkçede çoğul eki olan •-ler/-lar" ekinin artlamını verdiği, dolayısıyla Oğuz sözcüğünün "oklar" artlamına geldiğini iddia edertler vardır. GumilOıla göre"' iSe, •oguz• sözeügü, hemen hiçbiri ayru ana boya bağlı olmayan fakat birbirine yakın yaşayan küçük kabilelerin birleşerek ittiiak mey­ dana getirmeleri sonucunda oluşan topluluklara verilen addı. Yazara göre Dı>­ kuz-Oğuz (Uygurlar) ve Üç Otuz (Karluklar) kelimeleri de böyle ornıya çıkmış­ br. Yu.ar aynca, "boy" artlarnına gelen "og" söı.cüğllniln ok ile ilgisi olmadığıru ve Kadim Türklerdeki "o", yani ·ana· kelimesi ile doğrudan baglanbsı olduğu­ nu ileri sürmektedir. Zamanla ·oguz· sozc0gıı asıl artlamının kaybederek, once detenninatif bir artlam kazanank etnik topluluk ismine, sonra da Türkmenlerin efsanevi atası Otuz KAğan haline gelmiştir.

• LN.-.Elld Tllıtdlr, 1111.

IO LN. Gumllır, A.g.a

OKÇl.JWI< HAKKJN°"' MERAK rnlıllNIZ HEI! ŞEV 31 Orta Asya gelenekleri ve yayın bu geleneklerdeki yeri ile ilgili belge olma niteliği taşıyan önemli eserlerden biri Dede Korkut Hikayeleridir. 15.-16. yüzyıllard a yazıya geçirildiği sanılan bu destanlar, 13. yüzyılda Kuzeydoğu Anadolu'ya yerleşen Müslüman Ot;uzlann hikayeleridir. Araşhrmacılar, des­ tansı bir ifade ile anlatılan olayların daha Onceleri meydana gelmiş olduğunu, hikayelerin sonradan lslami ruha büründüğünü dUşünmektedirler. Bazı1annca Türk /lyaılılsı diye bııwnWıan bu kitap, Ok-yay ile ilişkili Orta Asya gelenekleri­ ne kısmen ışık tubııaktadır.

Hayabn büyük bölümünü avcılığın oluşturduğu, kahramanlık ve yiğit­ liğin OVUldüğil bu sosyal düz.ende, s!lrek avı bir savaş tatbikah olarak yapıl­ maktaydı. Bilimsel çalışmalarda da SÖZÜ edilen bu uygulama, at üzerinde ya­ ban hayvanlaruu kovalayıp ok ve kılıç ile onları avlamayı temel alan, şölensi bir özellik taşıyan bir sosyal faaliyetti de. Hem Orta Asya halklaruun hem de Os­ manlının, gerek savaş tatbikah gerek yiyecek stoklama amacıyla, savaş sırasın­ da bile av partileri düz.enledikleri bilinmektedir.

"Dirse Han Oj!lu Boğaç Han" adlı hik2yede baba-oğulu birbirine dUşü­ ren düşmanları, Boğaç Han'a "Baban geyikleri kovalasın getirsin benim önüm­ de tepelesin, oğlumun at koşturuşunu, kılıç çalışuu, ok ahşuu göreyim, sevine­ yim dedi" diyerek onu babasına çekerler. Babaya da, oğlunun avlanır gibi ya­ parken kendisini oklayacağını söylerler. Baba Dirse Han bu fib'ıeye kanar ve • .. . kurt sinirli sert yayıru eline alır, üz.engiye kalkıp iyice çeker, uzatır, oğlaru iki omuzunun arasından vurup yıkar." Atlı okçu taktiklerinin uygulanışı ve üzen­ ginin at tızerinde ok abııa tekniğindeki rolü burada açıkça göı1llmektedir. Ayn­ ca bu satırlar, yay kirişinin yapılışında hayvan sinirinden yararlaruldığının ipuçlarını da vermektedir. Tarih boyunca başka pek çok kültürde de sinirin bu amaçla kullanıldıgı bilinmektedir. YUzyıllar sonra Osmanlılar kiriş yapımında ham ipeği tercih edecektir ve bunlardan örnekler günilmüz.e kalacaktır.

Yayın çekiş kuvvetinin (bkz. Çekiş Kuvveti ve Çekiş Mesafesi) fazla oluşunun ve böyle yaylara sahip olmaıun fiziksel kuvvet ve yiğitlik göstergesi olarak kabul edilmesi de "sert yaylı"", "katı yaylı"", "demir yaylı"" gibi tabir­ lerin övgü amacıyla kullarulmasından anlaşılmaktadır. Knııı Bure'nin Oğlu Bamsı ıı.yr.k adlı destanda da Kam B!lre'nin yeni doğan oğluna hediye almak için lstanbul'a gönderdiği bezirganların getirdikleri hediyeler içinde bir "ak kirişli katı yay" vardır. Burada tarif edilen kiriş de mu.htemelen sinirden imal edilmiş• Dlno HM Oll• tıoAoç Hm, '"'9-1 ıc.uJoOlu, Dodo llallıııl ....,..ı. 11M. • llllllı Koaı OQlu Km T.... Al" EHr· • ..,.. _..,emınv...- a,.. -.

tir. Sinirden yapılan kirişin sarımsı-beyazımsı bir renge sahip olması gerekir.

Göçebe hayab süren toplumlarda kiriş yapmak için alternatif malzeme deri olabilir, deri ise sinire gore daha ağırdır ve yayın lıızıN azalbr. Bazı başka Orta Asya topluluklanrun ve Arapların deriden kirişler yaptıl<lan bilinmektedir.

YUksek çekiş kuvvetine sahip yaylan kullanarılar da Ovillınekte, fiziksel güçleri sebebiyle iltifat gonnektedirler. Yine Dede Korkut hikayelerinden Kanlı Koaı Oğlu Kan Turalı 'da S./cm "'2tun ovülurken. "sağırıJJ soluna ilci koşa yay çelcrr­ di" denmektedir. Kitabın ekindeki sözlükte koşa kelimesinin arılanu çift, birlikte, ikili, ikiz olarak verilmektedir. Bunda ne kastedildiği arılaşılmarnaktadır. Bir ihtimal, her iki eli ile de bir çift yayı aynı anda çekebilecek kuvvette olduğu söyleniyor olduğudur. Osmanlılar döneminde kaleme alınmış olan okçuluk risalelerinde, iki veya Uç yayı aynı anda çekmenin bir okçuluk hüneri ve göste­ risi olarak zikredildiği dUşcıntllurse, bu manhklı göı11nmektedir3'.

Orta Asya'nın göçebe halklarında okçuluk eğitimi 3-4 yaşlarında ba.şh­ yordu. Kızlar da sav� eğitiminden geri kalnuyordu. Gençler ava veya savaşa gidecek yaşlara ulaştıklarında, uzun yıllar boyunca geliştirilmiş zihin-beden ve goz-.,J koordinasyonu sayesinde at Uzerinde isabetli ok atabiliyorlardı. Orta Asya kavimlerinden görece yakın tarihlerde, çok iyi incelenen ve dokumante edileni MogoUardır. Bazı Bahh gezginlerin gezi notlarında, genç ve evlenmemiş kadırıların ath okçu maharetlerini sergiledikleri yer almaktadır. Moğol kadınla­ nnın savaşta da yer aldığı Matthew Paris'in 1240'da kaleme aldığı metinden öğrenilmektedir. Marco Polo da ÔZbekistan'da ağırlandığı bir dönemde, ev sahiplerinin kendi tllkesinin kadırılarının diğer tllkelerin en guçlU erkeklerinden daha iyi okçu olduklaruu ileri surdugunu yazmakta ve ev sahibinin bunurıla ilgili olarak arılatbğı bir hikayeyi aktarmaktadır'".

Yukanda bahsi geçen destanda, 16 yıl tutsaklıktan sorıra obasına dönen Bamsı Beyrek. nişanlısının evlenmek Uz.ere olduğunu görür. Damat ve arkadaş. lan düğünde ok atarak eğlenmektedirler. Deli taklidi yapan Beyrek damadın ok abşı ile alay edinı:e, damat yayı ona verir. Bamsı Beyrek. yayı çekip kabza­ sından parçalar ve "çorak yerde çayır kuşuna atmak için iyi" diyerek a�ğılar yayı. Şaşıran gençler, Beyrek'in meşhur yayuu getirtirler bu meczub adama, onun Beyrek olduğunu bilmeden. Beyrek keneli yayuu alır ve hedef olarak kullanılan damadın yüzüğünü vurup parçalar. OUğllrılerde gençlerin eğlence arnaoyla ok yanştırdıklarından. Yıla/ de bahseder kitabında. Ancak, belli kur.illan olmayan.

OKÇULUK HAKKINDA MERAK m1CINIZ HER $EY 33 bir sisteme dayanmayan

söyler.

bu

uygulamanın spor olarak sınıflandınlamayacağıru

Yine Dede Korkut Kilabından öğrendigimiz evlilik ile ilgili bir başka

gelenek, damadın bir ok atması ve gerdek çadırını okun dllştüğü yere kunııa.sı­ dır.

Dede

Korkut

hikayelerinden K=n Bey Oğlu Unız Bey'in Esir Olma­

sinda, bir savaş tasvirinde "o gün kargı dilli kayın oklar ahldı" denmekte, bu da o dönemde kullanılan oklann yapıldığı malzemeye ışık tutmaktadır. Yücel, Eski

Türklerde oklann kayın ağacından yapıldığının bilindiğini ama ganumaze dek ulaşmış ilmek olmadığını söylemektedir.

Osmanlı döneminde ise oklar önce

yapılmışbr.

Çanı. kayından çok

kamıştan, soıualan çam ağaandan

daha hafif bir ağaçbr. Kanaatime göre kayın

oklar, savaşta yakın mesaledeki dllşmarıla çarpışırken kullanılıyordu. Uzun

mesafe atışlan için daha hafif materyalden imal edilmiş oklar kullanılmış olabi­ leceğini dıışıınuyorum. Bu düşüncemi destekleyen tarihi ve teknik dayanaklar vardır. Kayın ağacı yoğun dokulu ve ağır bir ağaçtır. Kayın oklar çok ağır olur ve yavaş uçarlar, ancak ağır okların kısa mesafedeki delicilikleri inanılmaz de­

recede yüksektir. Hız oka kinetik enerji saglarken. okun ağırhğındaki artış mo­ mentumunu arttırır. Moğolların, uzağa atmak için hafif ve yakındaki düşmana

atmak için ağır oklar taşıclıklon bilinmektedir. Pek çok benzerlikleri olan Orta Asya göçebelerinin silah ve mahimmat konusunda da birbirlerinden etkilendik­

lerini dllşllrunek mantıksız de�dir.

Ok uçlarırun demir olduğu. oklukta 90 adet ok bulundurulduğu, yay

kirişinin

av hayvarurun boynuna

ıakılarak kement gibi kullanıldığı" da yine

Dedem Korkut Kitabı'ndaki bu hikayelerde anlatılmaktadır. Osmanlıda saya

ıabir edilen ve menzil oklarında kullanılan kemikten imal edilmiş ok uçlan da bugllnkü hedef uçlarıru andınyordu. Savaş (tirkeş) oklarında ise

vardı. Bunlar,

demir ve bazen pirinç ok ucu kullanılmışbr. Demir ok uçlan kırımı diye adlan­

dınlınaktaclır. Eski Türklerin. ilkel bozkır yaşamına rağmen demiri işleyebildik­

lerine dair tarihi belgeler vardır. Gumil/iıfe göre Türklerin genel ıarih sahnesine

çıkışlan demir döklllncülUğündeki ihtisaslanyla başlamışbr. Türklerin efsanevi

atalan Apno CUcenlere demir dökUp verirlerdi. Cucen haru Anahuan, Türklerin asıl meslegine işaret ederken. Türk Hakaruru "benim dl!kllmcü kölem" diye vasıflandınyordu>7.

· - - . ... ,... ...... Ollrı - • lllmı*· • -·

· uı. -.A.p.

34 MURATOZVERI

Efsanelerde yer alan •dağı eritip geçit açarak bir kurlun önderliğinde

çıkmak", motifi bu tarihi gerçeğe dayaıuyor olmalıdır. Arkeolojik araştınrıalar­

da da, 5.-9. yüzyıllara ait Türk metalwji örnekleri bı.ılunmuştur. Bu yetenekleri onlan başanlı bozkır savaşçılan yapıruştı, çünkü keskin kılıç ve bıçaklar, üzen­ gi, ok uçlan, gemler yapabiliyorlardı.

Savaşçıların taşıdıklan ok sayısına işaret eden "oklukla 90 ok" sözleri, bir 07.an deyişi olabilir. Ancak sonraki dönemlere ait tarih! belgeler, Orta As­ ya'run atlı okçı.ılanrun savaş sırasında yanlannda yOze yakın ok laşıdıklanru bildirmektedirler. Bu amaçla yay çantasına. ok çantasına ve hatta çizmelerine bile ok koyuyorlardı. Belki de bu sebeple, yayın ve okların konduğu çantaların adlan ile ilgili ciddi bir karışıklık vardır ve bugüne kadar gelmiştir (bkz. Termi­ noloji).

Yay kirişini av hayvanlarına kement gibi atarak onlan yere indirmek. kirişin boğma işlevi gören bir silah olarak da kulları.ıldığını düşündürmektedir. Çünkü sürek avlan aslında savaş araç-gereç ve taktiklerini sınandığı ve mü­ kemmelleştirildiğı birer tatbik.at olma özclliğine sahipti. Sonraki yOzytllarda yay kirişinin boğına silahı olarak kulları.ıldığı zaten bilinmektedir.

Dede Korkut Hikayelerinde, kompozit yayın izine de rastlanmaktadır.

81JSRt'ın TtptgOı'ü Ôldılrm<Sİ adlı hikayede bir kadın Basat'a hitaben •/,; telct boynuzundan bh yaylı . ." sıfahnı kullarur. Bahsedilen yay ağaç, tutkal, sinir ve boynuz karışımı bildik Türk kompozit yayı olmalıdır (bkz. Kompozit Yay). lngiliz.ce literatOrde, bu tOr yaylar için •boynuz yay" (lııg. hom bow) tabiri de kulları.ılmaktadır". Nitekim Gwnilöv de kitabında Türklerin silahlarından bah­ sederken "boynuz yay" tabirini kullanmaktadır.

Belgeler ve Arkeolojik Bulgular Türklerin o dönemdeki askeri yapılanma ve silah kllltOrO ile ilgili ônemli bir başka bı.ılgu da, bugün frmil•fda bulunan. Türk hassa askerlerini tasvir eden heykellerdir"'. Bu figürlerin.. 7. yüzyıl gibi gıırece geç donemleri yansıbyor olduklan dütünlllse de, çok değerli bilgiler sunmaktadırlar. Çünkü giylm-kuşarn (bu savaşçı heykelleri zırhlıdırlar), silahlar ve at koşumlan bakı­ mından 6. yüzyıl sonunda kôklü değişiklikler olmadığı bilinmektedir.

0KÇUWK HAIOOND.l Maw< ETTWllNİZ HEA ŞEY 35 Hem piyade hem suvarinin giyimlerinin at binırıeye uygun oluşunun, Türklerde ayn bir piyade sıruh olmadığının ipuçlanıu vermektedir'. O dö­ nemde ön planda olan silah, hafif suvari mızrağıdır. Bu, atlı okı;u taktik ve be­ ceri.sinin diğer bozkır göçebelerinden, hatta beliti Orta Doğu halklarından son­ raki yüzyıllarda alınmış olabileceğini akla getirmektedir. Nitekim o dönemdeki belgeler • ...Türk zıri1lı suvarilerinin mızraklanyla, İranWann ise atlı okçulanyla Çinlilerin korkulu rüyası haline geldikler;''ni bildirmektedir". Buradaki çelişki­ nin sebebi muhtemelen, farkh kaynaklann "Türk" kelimesi ile farkh kavimleri kasrediyor olıruıs.ıdır.

Bu suvari heykellerinde üzenginin yüksek bağlanmış olmasının. suvarinin eğere ok atmaya daha uygun bir biçimde oturmasını sağladığı diişü­ nUlmektedir.

Bir diğer bulgu, Türk savaşçılanıun Sülelr (Yenisey) kaya resimlerindeki tasvirleridir. Burada, atlı okçu belinde sadak ve kılıç, elinde gürz ile resmedil­ miştir. Gumilöv'e göre bunlar Türklerin mağlup ettikleri halklardan seçtikleri hafif suvaridir. Bunlar, sonraki yüzyıllara "tipik Türk savaş biçimi" olarak inti­ kal edecek olan tanda savaşan, zırh kuşanmayan ve at üzerinde her yöne ok atabilen hareketli savaşçıların öncüleriydi.

1939'da S.V. Kiselev'in Kopeni köyünde yapbğı kazıda bulunan tas\'ir ise, 7. yüzyıl Türk savaşçısını resmetmektedir: "Başlıksız bir suvari. Uzun saçla­ n rüzgarda savruluyor. Saçlan arkadan bir şeriUe düğümlenmiş. Sağ taraftan aşağı doğru bir sadak sarkıyor. Girift yayı "m" harfini andınyor. Geniş gögüslU bozkır abrun gemi gerilmiş, kuyruğıl ise düğümlenmiş. Metinde geçen "girift yay" herhalde kompozit yaydır. Kelime bunu ifade etmek için kullanılmadıysa bile, "m" şekli verilmiş bir yay sadece ağaçtan yapılnuş olamaz. Yay kollanna dışa doğru verilen büküm, yayın birden fazla malzemeden yapılnuş -kompozit­ bir yay olma ihtimalini çok goçlendinnektediı4'.

Savaşçı tasvirleri elbette bir savaş silahı olarak yayın Orta Asya göçebe­ sinin elindeki anlamıru yansıtmaktadır. Ancak, ilk dönemlerinde avcılık ve hayvancılık ile geçinen bu kavimler için, at ve çadır ne on1ama geliyor idiyse, yay da o arılama geliyordu, yani hayatta kalınaru.� yoluydu. Dönemin en zen­ gin kOlturilne sahip büyük Çin imparatorluğu, abn ve kompozit yayın değerini çok sonra arıiamışb. ÇunkU bu iki öğe keneli hayat dtızeninde, göçebeninki

........ .. OAıllıllıro -- lıollrP lılrplpdt--...

ti LN.. Glmııl,lıt A.g.a.

··--- .. ... - .... - - ,. · - - - - --,..... ır. 11ı - opç u ..- ..,,... .. ,.,.. .ıı - glbl ..-ı - - 1ı1r......,.. • • - - --1ı111-.

38 MUAAT OZVERI

kadar yer etmiyordu. Nitekim. Çin'in a t kalıtır11nü v e kompozit yayı Kuzey komşulanndan aldığını bilmekteyiz" (bkz. Osmanb Kompozit Yayı).

Göçebe savaşçı/ avcı, ab ve yayı olmadan etkisini büyük oranda kaybe­ diyordu. Dede Korkut Hikayelerindeki yiğiUer de, ya uykuda baskına uğraya­ rak, ya da ah oklarup d!tş!lrtlldügtınde yakalanabilmekte veya öldıtrülebilmek­ tedir. Moğollar belki de bu yüzden birden fazla at ile sefere çıkarlardı. Türkler de, at gibi vazgeçilmez olan yaylaruu yitirdiklerinde zor dwumda kalmamak için hep bir yedek yay taşırlardı yanlannda41.

At Uzerinde her yöne ok atabilen Doğu okçuluğu ekolllnlln ilk temsilci­ leri M.ô. 5. yüzyılda hüküm sürmüş İskiUerdir. Sakalar, İskiUer ve diger Asyalı kavimlerle ilk temasa geçen Medler ve Persler, okçuluğu kısa sürede benimse­ mişlerdir. Tanın Havz.ası'ndan Haz.ar Denizi'nin kuzeydoğusundaki topraklara gelip yerleşen ParUar, İran ve Suriye topraklanna yayılmışlar ve birlikte getir· dikleri bu okçuluk ekolünü bu topraklara tiıŞ11JUŞlardır. Hunlardan ve Göktürk· !erden beri Altaylarda ve Çin Türkistaıu'na ait uçsuz bucaksız bozkırlarda ya­ şayan Türkler, Doğu okçuluğunun en başanlı uygulayıalan olmuşlardır.

Sembol ve Fetiş Olarak Ok ve Yay Yüce� Türk Okçuluğu adlı kitabında, ok ve yayın Türklerdeki sembolik anlamına da işaret etmekte, bu simgelerin kadim Türklerden Osmanlıya kadar kullarıımına örnekler vermektedir. "Ok ve yay Tılrkltrdt hıilcimiytl sembolıl idi. l;Llirlerindt V< siJclcelerindt bu sembolü ku/lanrnıılan, alcçuluğa tımıdılclan iinmıe işanl tıler. Goktürklerdt ak "ta�'lik" vt tsartli, yay İS< "mdbu'luk" ve ılstün/iiğıl pterirdi.

Kıığan'ın idJlresindtlci boyla,. ok görıdtnrıesi, lnnroellerini lup/ııyrp kendisine yardıma grime/eri anlamını tıqıyordu. Bu lört ve semboller, dııhıı sonra SdçuklulıırdJl dJl dtwmı edtr. Bılyılk S.lçuklular 1040'dJl DandJlnakan ZJlfrrini kıwmınca komşu ıllı:.Jert gön· derdik/eri fetihruımelerin başında, esiri Tiirk hıilcimiyn sembolü olan ole ve yay işantleri bulunuyordu. Sdçuklular ile 8iZ1l115 ımısırulıJ yapılan banş andlıışr,ruısırıda and/aşmanın onayı için Tufrul Bty, Şerif Nôsrr başlumlığındJllci bir /reydi, 1040'da /stanbul'a göndtnniş, 011JdJl bu vesil')/lt onmlan esiri Emeoi Oırnii'nin milırrıbına lıılJıinıiytl smıbolıl olan ııic "' Yll'!f � rr:smtdiJmişli. Tufrul Bty'in hJJliftnin bzı ih ..ıenınzsi smısındJl, diiğıln hl1h"'51 olarak ](153 yılında BağdJll'tıı brıslmlan alhn nuı­ dıılyanun iki yılziindl! Tufnd 8')/'in bbartma tıısı,ıirleri portrrlerin rıurindl! ise, Sıdo o...ı - -....

· - - - .... ı...ı. ,_,.,, ....... . ,_ • ..,. _ .. _,.,_. _ __ .. __ _ _ ......., _..,_ ,.... ..,., � ..... --------

Ol<ÇUlUK HAKKINlA MERAK ETTİCINIZ HER ŞEY 37

lan'ın lııllcimiytf sembolü o/on ok "" yay İŞllrtfleri ytr alnıoklndır. St/çı<klıı sııltan "" atabeglerinin, halla Osmanlı sultanlnnnm tasvirlerinde ellerinde ole ve yay hltar vaıi­ yetteglislerilmtleri bu geleneğin uzun sürt deııam tlliğini glistmndctedir."

Gerçekten de, Selçuklu Devleti'nin kuruluşu sırasında gerek İsrail Anlan Yabgu, gerek Tugrul bey, gerek İbrahim Yınal ok ve yayı başkanlık işa­ reti olarak il.zerlerinde taşırruş ve hığra olarak kullanmışlardır. Tugrul bey ya­ nuıda üçbin zırhh atlısıyla Nişaput'a girerken. omzuna asılı bir yay ve kuşagın­ da üç ok taşıdıgı bilinmektedir<• Çin kaynaklarında Göktürkler "On-ok kavmi" diye adlandırtlmaktaydı.

Bunun sebebi, bu Türk devletinin MS. 635 ytlında on ayn kabileye ayrılnuş olınıısı ve bu birimlerin başında.ki başbuğlara Kağan tarafından birer ok gOnde­ rilmiş olmasıydı. Nilekirn bu isim, Orhun Yaz.ıtlan'nda da kavim adı olarak, "On-ok boduru" şeklinde geçmektedir. Oklara gore idari yapılanmanın Hwtlara kadar çıkbğını öne sWen bilim adamları da vardır".

Okun Tilrkler arasında bir davet sembolU olarak da kullaruld.ıgına dair belgeler mevcuttur. Yine Orhun Yazıtlan'nda Bilge Knğaıı'ın M.S. 714'de çıkhgı Beş-Balık Seferinden bahsedilirken, "Okığlı kelli, bıı sayede Ş<lıir kurfııldu" ifade­ sindeki "okığlı" ibaresinin "ok gönderilmiş olartlar" yani •çağrılmış olartlar" artlamını taşıd.ıgı dUşünülınektedir. İslamiyetin kabulünden sonra da, okun t�biiyet ve davet sembolü ola­ rak kullanılmasına devam edilmiştir. Bu konudaki ilk belgeler, ilk Müslüman Türk devletlerinden olan Karahartltlara kadar uzanmaktadır. Dr. Osnıan Tıı­ rım'ın. Cazntli Sultan Mahmud'un tarihçisi Ufbi 'den aktardığına göre, Gazneli Malunud ile savaşa hazırlanan Karahanlı hilkümdan hig Hnn, memleketin her yerine dagılmı.ş durumda.ki kabilelere birer ok yollayarak büyük bir ordu top­

laınıştır47.

Selçuk başbuğu Arslan Yabgu ile Gazneli Sultan Mahmud arasında ge­ çen ve çeşitli kaynaklarda yer alan ürtlü diyalog da bu sembolizmin kesin karut­ lanndan biridir. Sultan Mahmud Aıslan Yabgu'ya kendisine bir yardım yaptl­ ması gerektiginde ne kadar kuvvet gönderebileceğini sorduğunda, Arslan Yal>­ gu okluğundan bir ok çıkarıp şöyle der: "Bu oku gönderirseniz veya bu oku kendi kabilelerime gönderirsem size yüz bin kişilik bir kuvvet sevkedebilirim; eğer şu öteki oku Balhan Dagı'na gönderirseniz elli bin kişilik bir kuvvet daha

•S. IJiwltıloOlı,ı oOıa'UISolçulıfa'yıı Bor. 1Con11. a..tol. 20GS. •O. T11111, EAl � Clom Hıılıuld_otnlı_.-.,C.ll.F.20, tMS. • o. Tınn, A.f.e,

38 MURAT OZVERI

yollayabilirim". Mahmud'un, daha fazla kuvvet lazım olursa ne kadar gönde­ rebileceğini sorması azerine ise "Bu yayı Türkisıan'a gönderdiğiniz zaman size iki yü>: bin kişilik veya islediğiniz kadar bir kuvvet gelebilir" cevabuu verir.

Turan'ın konu ile ilgili makalesinde, "okumak" mastannın bugunkU anlamının yanısıra "çağırmak, davet etmek" anlamlarında olduğunu ve bunun karutlan­ nın Orhun YazıUan'ndan Divon-ı Lugat-il Turk'e kadar pek çok kaynakta bulu­ nabileceğini yazmaktadır.

Kabileler arasında meydana gelen itaatsizliklerde de, baş kaldıran kabi­ lenin başbuğuna "itaat et" mesajına ek olarak ok yoUandıl!ı bilinmektedir. Sel­ çuklu ve soruaki Türk devletlerinde de, İslarn'ın etkisine rağmen bu ananenin varlıtııru koruduğu görtıimektedir. Artukogulları ve Harzeınşahlar Devletlerin­ de de, bu sembolizm kullarulouştır.

Sonraki devirlerde ok göndermenin bir davet ve tAbliyet sembolU ol­ mak dışında, hnkumdarlardan beylere, büyUklerden kuçilklere, bir tüt iltifat vesilesi ve dosUuk alameti haline geldiği görUlmekıedir.

Eski Türklerde ok tAbliyeı sembolU iken, yayın da metbQJuk (yani ken­ disine tAbi olunan kişi) sembolU olduğunu dUşundüren ipuçlan vardır. Bu ipuç­ lanndan birini Oğuz Destaru'nda bulmak mumkundür, Oğuz Han ihtiyarlaclı­ tıında Gün, Ay ve Yıldız adlı oğullarına doğuya; Gök. Dağ ve Deniz adlı oğuUan­ na da batıya giderek avlanmalarıru emreder. Doğuya gidenler bir albn yay, batıya gidenler Uç gilmUş ok bularak babalanna getirirler. Oğuz Han yayı Uçe balerek, Bozolc/an oluşturacak olan üç kardeşe verir ve "Ey büyük oğullanm!

Yay sizin olsun, yay gibi oklan göğe atıruz" der. Sonra, batıdan üç gtırnuş ok getiren ve Üçok/an meydana getirecek olan oğullanna dönüp "Ey küçük oğuUa­ nm! Oklar sizin olsun, yay oku attı. Siz de ok gibi olun" der. Turan'• göre bu, ok ile yay arasındaki ilişkiye göre, yayı alan Bozoklar'a hAkim.iye� oklan alan Üçoklar'• ise tabiiyet verildiğine dair bir sembolik açıklamadır. HAkimiyet veri­ len üç oğulun destana göre gökten ışıklar içinde inen bir kızdan doğmuş olma­ lan ve gök cisimlerinin isimlerini taşıyor olmalan da bu iktidar dagılımı ile ilişkili görtıimektedir. Bu araştırmacıya göre, Oğuz Han'ın oğullannın avdan getirdikleri yayın albndan ve okların gümüşten olması da yine "meıbQ olan" ile "tabi olan"ın tesciline yönelik sembollerdir. Prof. Dr. Sencer Oivitçioğlu ise, Eski Türklerin de altıru gümüşe yeğ tuttuklarıru kabul etmekte, ancak uç oğula bolüştürtllen yayın parçalanmış ve işe yaramayan bir yay olduğunu, Bozoklar'ın eski ve dağılmakta olaru sembolize ettiğini dUşUnmektedir4'. Ama

Ol<ÇUWK HAIOONDA MERAK ETTICINIZ HER ŞEY 39

Ortaçaj! Turk tarihini inceleyen hiçbir araştırmacı, Boıoklar-Üçoklar bölünme­ sinin ardındaki, ok-yay temelli sembolizmi göz ardı edememektedir.

Siyasi ve hukuki birer sembol olmalannın dışında, ok ve yay önemli bi­ rer fetiş olma özelliğine de sahiptirler. Ok ve yayın, özellikle Asya kökenli kompoz.it yayın sembol ve fetiş anlamlarına ilişkin olarak Nuriffim Fnıtnlr" şöyle yazmaktadır: • Kıı hşık (kompozit) yayın ıtkli, trktk oe kadııı tenıısıU orınnlanrıın lannsallaşhnlması sonucunda ortaya çıkmışhr. Bu tür ltuın511llaşhnna birçok lıalklar­ da görülmüştür. Burum bariz Onıelcltri Tatarlar'da ve akraba luılklarda da gôrülıfr.

Mestla Kuzey Altay lcabileltri11de ok ve ynyln ttdavi ıısülleri mıılıafazn edilmiştir. Hn­ lcaslar ok vt yaym büyü güciiııe sahip olduğuna i11nnrrlar ve ye11i doğan erkEk çocuğun btşifine oyunCJJ!c yay; kız çocufuıı beşiğine ise beu sarılı oymıcak ok koyarlardı."

Ok ve yay Eski Tilrk damgalannda desen olarak kullanılmış, sonra da stilize edilerek mimari eserlerden çadırlara, al koşumlarından mUhUrlere, el dokumalanndan mezar taşlarına, paralardan ahşap ve metal eşyaya kadar pek çok yerde kendine yer bulmuştur. Göçebe hayatın temelini oluşturan hayvancı­ lıkta, beUi bir obanın hayvanını dij!erlerinden ayırt etmek için hayvanların sağ­ nsma daj!lanaıak işlenen bu damgalann baz�arı, bariz şekilde ok ve yay sem­ boludu..ler. Yayı sembolize eden bir egn çizgi ve bu eğriyi kesen ve oku temsil eden daz çizgi, Uç çatallı bir yabayı andırmaktadır. Yaba motifi, muhtelif var­ yasyoruan ile Hazar bölgesi TUrklerinden (MS. 832) Oğuzlann Kayı boyu dam­ gasına kadar (bu damga M.S. 1421-1444 il. Mwad'ın bastırdığı sikkede de var­ dır) birçok kadlın Türk topluluğunda mezarıaşlarının, paralann, binaların üze­ rinde yer almıştır"' (Resim 4).

1y1

Resim 4: lkJ ok ve bir y•ym ıtillze cdllmif şekli olu bu damga Kayı Boyu1nun simgesi olup, O. Murad adına. bastınlan slkkelıerde de yn alautbı· Ok-yıy figürünün de8işik ıekillorde stllize edllmif halleri, mezar taşlarından at koşuatlanna, çadırW· dan kilimlere kadar pek çok obje ve OfY• azerinde kullanılllllf.fır

Ok sembol ve fetiş olarak, Orta Asya'lı dij!er bazı kavimlerin ktıltllrün­ de de kendine yer bulmuştur. Mevlfinn Celiil<ddiıı Ruıııi"nin Mesııevi adlı eserin­ de, Mogollann bir hasıayı kurtarmak için gökyUzüne doğru ok attıklan belir-

40 ...,.T.. OMRI ıilmektcdir. Bazı yazarlar bu davranışın •A.znıil'i korkutmaya• yonelik primitif bir inanç olduğunu ileri stırseler de, Turan bu adetin altında ruhlardan yardım dilemeye yonelik şamani bir mohvin yalhğıru ve ablan okun ruhları davet an­ lamım taşıdığını dUştlnmektedir. Bu düşUnceyi destekleyen argümanlanndan biri, Buryatlat'da Şaman'ın hastayı tedavi etmek amacıyla, içinde ok bulunan bir kabı ilahiler eşliginde doğudan babya çevirdigi, bu rituel ile ecdad ruhlanndan yardun umulduğudur. Uygurların ecdadı olan Kao-p•lerin f1ldırun düşen mahale gidip bağırmaları ve gOkyüzUne ok aımalan da benzer dini inançlara bağlanmaktadır''.

Okun, "sahip olma• ile ilgili bir sembol olduğu da yine Dedem Korkut Kitabında, olılu kelimesinin nişanlı anlanuna gelmesinden anlaşılmaktadır. Ok, miras hisselerini a)'1fTnakta ve her türlü kura çekilişinde de kullanılan bir obje olmuşhır. G. de Tyrin aktardığl bir efsaneye gore; Oğuz başbuğlarından yüz kişi, üstlerinde adlan yazuı oklan bir yere koyup, boyların başına geçecek olanı tespit etmek amacıyla kura çekmişlerdir. Bu kuraf1 Selçuk kazanmış ve kavmin

başına geçmiştir".

Kanaatime gore, ok ve yay ile bağlanhlı ilginç bir fetiş de Selçuklularda ve Osmanlıda hanedan cinayetlerinin işlerunesinde ve bazı siyasi idamların infazında, silah olarak yay kirişinin kullanılmasıdır. Osmanlıda birçok şehzade, henüz kundakta bebek olduğuna bakılmaksızın, tahta geçen ağabeyi tarafından boğdurulmuşhır. Hanedan cinayetlerinde, "kan akmaması için" boğma yonıe­ minin tercih edildigi bilirunekıedir. izleri Orta Asya Şaman killturüne kadar sllrillebilen bu kan tabusu anlaşuabilir olmakla beraber. cinayet silahı olarak yay kirişinin kullarulmasırun altında kadim bir gelenek veya inanç yatmakta mıdır? Kan akıtmadan Oldllımeye yönelik birçok alternatif yonıem varken, niye ille de yay kirişi ile boğdurulmaktaydı? Selçuklularda çoğu siyasi cinayet kur­ banırun kendi yayırun kirişi ile boğdurtuluyor olması, olayı daha da ilginç hale getirmektedir". Özellikle bu durum; kiriş kullarulmasırun, kirişin hemen el altında bulunan bir boğma silahı olmasından başka sebepleri de olabileceğini dllşUndllnnekıedir. Pek çok padişahın, kardeşlerinin katli için ferman verdikten sorıra, cenaze namazlanru kıldırbp cenazeleri tOrerue defneıtirdiği. gıınlerce Kur'an okuttuğu bilinmektedir. Siyasi sebepli cinayetler işleyen, hatta "devletin

OKÇULUK HAM.K.INDA MERAK ETntlNiZ HER ŞEY

41

bekası" için kardeş katlini hükme bağlayan ve meşrulaşluan bir zihniyet, yay kirişi ile boğdurarak kurbana bir nevi onur mu bahşediyordu?

Japonlar gibi başka Asyalı ve militarist millellerde, ölme ve öldurme Uzerine, sıkı kurallarla OrülmUş hatta törenselleşmiş sado-mazohist gelenekler vardır. Samurayın"; ·savaş alanında yenik dUşen soylu düşmanına

«ppııku"

hakkı vermesi; mağlup düşmanın da bwıu yaparak onurunu kurtarması ve saygıyla anılma hakkıru kazanması bunlardan biridir. Bu gelenek Japonya' da o kadar köklU ve yaygındır

ki, feodal savaşçının alhn çagı sona erdikten çok son­

ra bile; görevinde başarılı olamayan memurlar, modernleşmeyi protesto etmek isteyen gelenekçiler vb. hayallanna bu şekilde son vermişlerdir. il. DUnya Sava­ şındaki

Kanıikaze'6 pilotları

da, onurlu bir olum için gözlerini kırpmadan düş­

man savaş gemilerine intihar dalışları yapıruşlardır.

Osmanlıda işlenen siyasi cinayetlerin yay

kirişi ile bağlanhsının ve bu

silahın tercih edilmesinin ardındaki sosyal, geleneksel, psikolojik ve İslam önce­ si dini motivlerin mercek albna

alınması gerektig;ni dUşUnilyorum.

Fütüvvet ve Ahilik Ne Futüvvet ne de Ahilik bu kitabın doğrudan inceleme konusudur.

Ancak. geleneksel Türk-Osmanlı okçuluğunwı kaynagına ışık tuıacak IArihi ve sosyal süreçlerin anlaşılması, bu iki kurumwı ne olduğuna deg;nilmesi ile ola­

cakhr. Bu aynca, içine düşmüş olduğumuz "biz bunu iyi yapamayız" hezeya­

nından kurtulmamızı da sağlayabilecek, bize atalanmızın övUnülecek ınirasıru

hahrlatacakhr.

42 MURATOZVERI

İslam, Arap Yanmadasında sadece bir felsefi akını olarak değil. ayru zamanda bir siyasi hareket olarak dogmuştur. İslam-Arap ordularının dini yayma misyonu ile Arap Yanmadasının dışına çıkmalan da fazla uzun sııne­ n miştir. İslam siyasi ve askeri bir hareket olarak yükselirken, ortodoks lslam'ı yorwnlayan felsefeler de filizlenmeye başlaouşhr. Bu fikir akunlan büyük ihti­ malle, kılıç zoru ile yeni dine girmeye zorlanan milletlerin kendi fikri. dini ve kUlturel değerlerini koruyarak görtınürde Müsltlman olmalan sonucu ortaya çıkmıştır. İslamiyete farklı yorumlar getiren bu lelseff akımlar daha soıuıı ta· savvul veya sQfilik adıyla bilinir olacakhr.

Temelinde güzel ahlaklı olmayı ve insanlar arasında kardeşlik ilişkileri oluşturmayı hedefleyen bir felsefe bulunan fütllvvet, bugün de varlığını sürdü­ ren muhtelif ezoterik kardeşlik örgütlerine benzeyen bir yaptlanmaya sahiptir. lslam tasavvufunun örgütlenme dönemi olan Hicri ikinci yuzytldan itibaren yoğun bir şekilde yaytlmaya ve etkili olmaya başlamıştır. Fütllvvet ve ıa.avvul hayahnın birlikte yaytlmas� tasavvufun fOtllvvet birliklerine egemen olması, bu birliklerin yayılışuu da hızlandımuşhr. Böyle bir iç içe olma hali, bazı araşhr­ mactlann fütüvvetin ı;.öfilikle Jslamiyet'e girdiğine inanmalanna yol açmışbr.

Tasavvuf hayatıyla birlikte yaydan fOtllvvet İslim dininin yaytldıgı bO­ tlln alartlara girmiştir. Özellikle Emeviler döneminde fütllvvet kurunılan, dev­ let teşkilabndan ayn bir şekilde yaytlmış ve varlığını sllrdllrmll.ştllr. fütllvveı birlikleri yayıldıklan alartlarda bazen o derece güçlü olmuşlardır ki. devletin zayıf düştllğll durumlarda etkin güçler haline gelmişlerdir.

Fütllvvet kurumunu belli ortak prensiplere ve merkezi otoriteye bagla­ yan Halife Nlsır, bunlann yaygınlaştınlması için halileliğin kontrolünden uzak bölgelere elçiler göndermiştir. Bu yaytlış, Anadolu'nun iç bölgelerine kadar uzarunıştır. Fütllvvet gelerteg;, Anadolu içlerine başka bir etiket ile yayılmaya devam etmiştir. Ahllik.

Ahilik, Türk illerinde yaytlmış bulunan "dini-mesleki" karakterli ku­ rumlardır. Bu birlikler, başta mensuplan olmak llzere, insanlar arasında daya­ nışma ve yardımlaşma baglan oluşturmaya çalışmışlardır. AhDiğin ortaya çıkı­ şını, Anadolu'da yaytlışıru ve okçuluk ile ilgili bir kitapta kendine yer buluşunu anlayabilmek için, Tllrklerin. İslim'ı din olarak benimseme zamaruna kadar uzanan bir sllreci gözden geçirmek gerekir. lsıimiyet Türkler arasında 8. yllzyılm ortalaımdan itibaren hızla yayıl­ maya başlamıştır. Bah Gokı:tırk lmparatorluğıınun çllkll.şllnden 300 yıl ısonn. lmparatorlugıın Maverallrınetıir'deki topraklan burada yaşayan gllçebe boylar ve bölgeye sonıadan gelen Altay'h göçebeler tarafından payl.qıhnıştır. Bu gO-

OKÇULUK HAKl<INDA MERAM ETIICINIZ HER ŞEY 43

çebeler arasında, Ojtuzlar da vardır. Bu bölgede 8. ve 10. yUzy�lar arasında hüküm suren Uygurlar ve 9.-12. yüzyıllar arasında hüküm süren diğer Türk kavimlerinden hiçbiri Gökt:urkler kadar buyuk ve sürekli olamamışlarsa da, güneydeki lsıam uygarlığı ile devamlı ilişki içinde olmuşlardır. lslamm alhn çağını yaşadığı o dönemde, Seyhun nehri boyunaı, ileri Is­ lam-Arap uygarlığı ile Orta Asya'run göçebe kült:urü arasındaki ilişki askeri çabŞma)ar ile başlamışbr. Arapların "dinsizlere karşı savaşan• din sava�an. yani bilinen unvwanyla 'gAzi"ler, Ceyhun'tın güneyindeki yerleşim birimleri­ ni talan etmeye niyetli Asya'lı göçebelere karşı bir tampon oluştwmaktaydı.

Smırm iki tarafındaki bu savaşçılar, ayru sınır hayabrU s!lrdunıyorlar, birbirle­ rinin savaş teknik ve taktiklerini, yaşam biçimlerini benimsiyorlar. giderek or­ tak bir "askeri toplum" meydana getiriyorlardı. Yine bu donemde, ok atma ve atlı okçu teknik ve. stratejileri el değiştiriyordu. Arap kUlt:urU, Orta Asya'run müthiş kompozit yayı ve başparmak ile kiriş çekme teknigini büyük ihtimalle bu vesile ile tarunuş oluyordu (bkz. Osm�ı Kompozit Yayı/Okçu YUzüğU). Oç yüz yıllık bir etkileşimi takiben bu iki toplum birbirlerine, içinden çıktıklan ve savwunakta olduklan toplumdan daha yakın hale gelmişlerdi''.

Göçebelerin İslam-Arap uygarlığından etkilenmelerinde bu askeri "ya­ �aşma· dışında iki sebep daha vardı: misyonerlik faaliyetleri ve ticaret. Müs­ lüman olmayan büyük gruplan lslamlaştırm.a amacıyla yürütülen sistemli mis­ yonerlik faaliyetleri mevcuttu. Ceyhun nehrinin ötesine misyoner göndereruer ise genellikle İran'ın aşın ve enerjik snff ınistikleriydi. Bu sebeple, göçebeler, daha çok Müslümanlığın Sünni olmayan mezhepleri ile tanışmış ve bunlan kabul etmişlerdir. Din degiştirme. din il• gelen erken donem lslam kUlt:UrUnün etkisi ile yerleşik bir yaşamı ve daha medeni değer yargılaruu benimsemek wamına geliyordu. Bu süreç, misyonerlerin kendi öğretilerini gııçebelerin inanç ve yaşam tanlan ile bir potada eritmeye hazır olmaları ile atlabldı.

Türkler, kendi aUabelerini bırakıp Arap aUabesini kullanmaya başladı­ lar. Savaşçı rulılanru terk etmeleri ise kolay olmarnışbr. İslaın dinini kabul et­ melerinde önemli bir etken. mevcut inançlanrun ve yaşam tanJanrun bu din ile -veya bu dini yorumlayan felsefi akımlarla- çelişmemiş olmasıdır. O dönemler­ de ortaya çıkan tasavvuf akımlarındaki 'cihad' bilinci, lslaın'ın Tllrlder arasında yayılmasıru hızlanduan başlıca sebep olmuşhır. İslam'dan önceki yaşam tarzla-

• 1. J.-.- ...... .. - TllıldJo, 1. Cll. 11M.

44 ....T.. 6ZVERI

rında sa\•aşm önemli bir yer ıulluğu Türkler, yeni din in bu eği limlerini teşvik elmesi scbcbiyll" grupla r halinde Müslüman olmaya başlamışla rd ır58.

Bu geçişi kolaylaştıran başka şeyler de \•a rd ı. lslamiyer t� önce Türkler arasında St.'(kin kişilı:-r olarak görülen ozau ve kıfm'larla (şaman) lslam evliyalan vc dervişlerı toplu msa l konumlan a(ısında n birbirine yakın kişilerdi. Olağan os. ıu gO('lere s.ıhip ve ga ip ten haber verd ikleri kabul edilen kamlar ile kerametler güstt."ren Jslam C\'l i ya l.:ı rı birbiriyle rahatlıkla kaynaştılar.

Erken dönem dervişlerini ıasvir eden metinler; bu mistiklerin şamanlan andıran gari p davranışlarından, acay ip giyim tarzlan ve saç�sakal stilinden bahsetmektedir. Bazdan Snrı Snltıık gibi efsaneleşmiş bu yarı çıplak, primitif müzik enslrü man lan taşıyan, meczup görünümlü adaml ar, bugün gözümüzde c.:ın l anan sUfi imajı ile kesi nl i kle örlüşmeyen bir tablo çiziyorlardı59. lslamiyoı'in TUrklor tarafından din olarak kabul edildiği yuzyıllarda, sı nı r borlarındaki ribiltlar"'1 savaşçı dervişlerin yaşam ve faaliyet alanı olmuştur.

Bu mC'rkczk•r, ıasav\'ufun Türkler arasında yayılması nı kolaylaşhrmı.ştır. Yeni yaşam rarıının Türklerin geleneksel yaş..ım ıarzına ve karakterine uygun olması sayesinde, İslam'ı lwnimseyen Türkler, •d('rviş-gfızi" kimliğine bürünüveriyor­ lardı ilk M usl o man Türk devletlerinin t�vvuf han!ketini desteklemeleri ve d1.•n·iş-g.izilcr için lekyc, zav iye Vt• ribaı inşa etmeleri, bu yaşam tarzınm yay­ gınlaşmasını kolaylaşlırıyordu.

Ahi bi rlikleri 7Aımanla kuvvclini arlhnnış ve killelcri harekele geçirecek güce erişmişlc-rdir. Selçuklu döneminde, devletin ileri gelenleri ve mutasavvıf­ lar ı.ır.1fınJan Anadolu, sa\'aşc;ı derv iş-giizj \'C gOçcbclcre hedef olarak göste­ rilmiş, "T.mrı adına gaı..i edip ga n imet almalan" tavsiye edilmiştir. Bu teşvik sonucunda, Anadolu 'ya doğru hoyuk bir goç harekeli başla mışhr.

"'Oitlır Al)'.. mlbtlt loplumlıınll d• btNer SOSpl I dini hlrtılı* Mnuftur. Antik dini Şlnlo'yu llllp ecllfl J..... lf'lt.IOlıtlt NYlfÇlll llmWll)'. llVIKI ,...lderfl ... ll lrftlrdıOINI luıd• ıllılnMI t111m lllu6lrfnl l Zift BucHımlndtnödünçıNld.I saıunaı gömılm6ftlr.

"H. lnonc*. °""'.. lmponılorluOu Klnllı ÇaO J1J00.11GOJ, :ıo&I. �1RIHI, I* tlkyttürüdiir. TUrtı. dtvledll�ln Wıb, uW,. vt rltıldln �in, bunl8m 11Jt'8ınf1111 hııll ı""'81ına dlJ'enlıılı oluflutduOu liw'lenıebllr. Dtvltlln demtlrle pllftn wı �ıaı ımıltfle ll'lılln tıu lurumllr batıbof bınlolıumq, dlvtllln Hnltillıl w korıtnıılü lltlftol alınmttlanlır. Tek)ıt, uvı,t.,. rtblıdlr dlvlella g6itılr· cııoı dOONıı..lıı lullytı ııl•-ıtordl•. Bu-,......, do,,,. için çDtan, oospl ,_ .. -ıuıı,.ı. llrinl diinnı.,.n vt n.kMi IİI rolinü o,nıpn odliW hlllne gehlfJHdlr. Blm •GıllıU n 8Qltim JUYUI o11rU do'1nln gtnol """'"' �- """"ı..ıır. FUld KilpMü, • - ... odllon 1Mı ti• rlpllar llo Hglll ­ •unl111 ywr: •... Şıldı' /JJMı dılrıyıl#N ,.,., ,. nl11nı 99f*tn -llHlr umenırıdl )'MI rltlUlnn yeprldıfmı ıı6n1rotv< E_ dt ..,,,.. gjb/. lıci� ,. nng1n -,, ,,.,,...,-.-. /Hlrı» - ­ llfl, llıl'JÜll _,.,,-. Pl'flrl/lp ,,lfodlll)<v ,. momır..w � ılnnı -,,.. _ " """ ,.,,,,, .._.,.,.(11�, F• ._.., -Ooıgil(CillAnMn, lla, L 171J

O�Ç\JllJK Hı\�Kl'fl:JA MEA"-K ETTICINIZ HER ŞEY 45

Oğuz Türkleri �n Anadolu'ya fl•tihler yolu�·l.ı y.ıyılJıi;ı yüz�·ıll.uJ,1, l.ı· savvufi yaşam tarzı da Jslam dünyasının her t.ır,lhnd,ı yay�ml.1şmıştır. Ku\'\"t'lli merkezi bir otoritenin bulunmayışı. hakımiyl'lin J.. ü.;01... l'll'lırliJ..ll•r \'l' sult.mhJ..· lar arasında dağılmasına ve karışıklıkların do�nM�ııı.1 $l'lıl"p tılmuştur. �l.lnl•,·i otoriteye dayalı tas;ııvvufi bir �·aş.ım t.uzır:m k..ırı-ş.ıt...\ıkl.mn �illl•rilınl·�indl•ki bariz etkisi sebebiyle emirler \'C sultanl.ır ş...·�·hll·r ıll· ı�lıirli�iru.• yöndmiştir.

Bu simbiyotik siyasi ilişki sonuıunJ.ı. ı.ml....ltl.ır ı.lı.•\"ll'I ı.u.ııınd.m rl"'!'-· men tanınmıştır. Hatta Divitçioğlu' nun L.ımpıon d.ın .1J..t.ırdı�ın.l �örı:-. rıtı.1ılar devlet tarahndan. süfileri el alhnda ıuımaı... .mı.1oyl.1 nll'\.-lıurı.•n y.1ptırılmışhl""'ı Böylece. tarikatlann sultanlilr \'t' dl•\"ll'I h,\\',111 iızl·rindl· l'lt...in rol l'\·n.lJıJ..1.uı bir dönem başlamıştır. Selçuklu sullclnl.umın ��·hll'fl' �1�·hı ��\sll'rnwİ..-.rı s.1�·l-sinJ1.• büyük mutasavvıflar cihdd bayrağını p....şll•rınJl' l"'İT "dcn·ı�-h·�u i·· \ırdusu SU· rükleyerek, yerleşim� el\'erişli ('ilan ,\n,.hk•lu y.l l.l�1m.1y.1 b.1�1.ımış.l.udır.

Anadolu Selçuklu s..ıll.ın.ıtının �ı.·ni�ll·nw�·l· l,.,�l.hlı�ı Jl•\·irdl•. r\bl"ısı halifesi NAsu, siyasi otorit(."Sini �ü,11,•ıhlırnwt... \"l' İ4ım Lill..l·ll•rini bir nwrkıı.•1.i otorite etra(ında toplam,ık am.ıl'.'ıyl.ı Sı..•l..;-ut...lu sult.mıııı İüllh·n•ll' d,,,·,•t ı.•tmişlir.

Sullan 1. Gıyaseddin Keyhi.isrl•\', \ı,1\ı!l• ı.u.liınd.ın ��\nlkril,·n ,•kill•ri J...ıbul l'llip. rotuvvet kul'umuna girmiştir. Ou gl•lişnw. r\hilit... l.. unımunım dı.•\'ll'l him.1y�si alhnda Anadolu'da hızlı bir şddldl• y.1yılm.ısın.1 :-d""-'P ıılımı�hır.

FUtOvvet Anadolu'd�ı. l...l•ndiıw h.ı� i�im \'l' üıl'lliUl•r k.w.ınım�lır. Fü­ lüvvetin Anadolu' da yayıhı:ı AhiliJ.. .1Jı ik \"l' ı.un.111wn slı!i bir ı...ır.1lı..ll'rll· ol· muştur.

Tasa\'vur fikirlerinin An.1J,ııu·�·.ı y,•rll·�nwsiyk r\hihAin Mril....ıı l!llrü· nünıünde çok geniş al.ınlar.ı �-.ıyılm.1�1 J..,,ı,ı�·l.ışmış n· h11.l.111mışlır. Bunlt.1,

Ahiliğin örgüllenmf! \'f! yayılm.1 biçiminın t.ırit....ııl.u.1 lx·n1.ıı.•ınl•sinin üıll'mli nıU.ı vardır. Ahiler sadece şc-hirll•rJı.>, kdyll•rJı.• "''�ll•J.. lonl:.ıl.ırı t...imli�i .ıllınd.ı l'kt'-­ nomik hayatı canlandınnakl.ı k.ıhn.1011�1.ır; d.1A b.ışl.mnJ.1 z.wiyl'll•r kur.ırak, hem askl."ri hem sosyal fa&ıliyl•th.• lıulunn1uşl,1rdır.

•Hiz.nll."ltC milkcmml'llik", ı\hili�in ' .1rlık sd1ı1.•lıiJir. l·foJdll.•ri mükrm· mel vf! refah iı;ind<' bir tnplum rıluşıurm.ıJ..t ır Dony.1y.ı dü;ı:cn gı.•ıirmı.• \'l' hiz· mel Vl."rmc iddiıilsında olan Ahiler. n1i�\'t.mlarını \'erim• �l·lirdıilntdl•ri için öm:c

kl."ndilerinin mUkemn1cl olmıill&ırı grrl•k tighıin l�ilinl"inllcdirll•r. Bunun iı;in tir·

gül her üyesine, bir ml.rslck dalına üz�U spl.•siiik eğitimin y.ınısıra, toplumsal deS;crlerle ilgili eğitim vl"rilmr�ini amll(lanmış.lır. Her birey yl'tcncklcrinc göre bir mesleğin bilgi ve becerisini k.:ız.:ınır. iş sahibi olur ve sosy>l hayal• k.:ııkı · s. �.. AjJ&

48 MlflATOMAİ

sağlar. Onlara göre toplumun mutlu, güçlü ve refah içinde olması, ancak her bireyin bir meslek sahibi olarak toplum hayatına katkı sağlamasıyla mümkıtn­ dllr.

Bir şehirde siyasi otoritenin bulunmadığı durumlarda, AhUer hUkıtmeti yönebne misyonunu da Ostlenirlerdiılıl.

Osmanlı'nın Derviş Ordusu Anadolu'da 12. ve 13. yıtzyıllı,ır Bizans'tan Tıtrk egemenliğine geçiş dönemidir. Bu geçiş döneminde sııur bölgeleri; yUksek lslam uygarlığı unswla­ nnın, kendine özgıt, apayn, melez bir kıtltıtrle birleştiği bir sahnedir". Osmanlı ordusunun bir fraksiyonu olan Akına/ar, yukanda sözü edilen savaşçı dervişle­ rin ta kendisiydi. Sınır boylarını yurt edinen ve sadece düşmana akınlar yapa­ rak değil, kültıırel etkileşimde de rol oynayarak lslam'ın yayılması misyonuna hizmet ediyorlardı. Bu seçkin savaşçılar çok iyi birer suvari olmalanrun yarusıra, meşhur kompozit yayı kullanmakta da ustaydılar. Fuad Köpriilü'ye göre, uç beyliklerine gönderilecek savaşçılarda aranan dokuz şarttan ikisi, iyi bir ata ve iyi bir yaya sahip olmasıydı".

Allı okçu savaş tekniklerinde bu denli ustalaşmalan da Fütııvvet ve Ahilik geleneğinde yer alan ve "mükemmel insan" olmayı amaçlayan felsefe sayesinde mümkün oluyordu. 1. Murad döneminden itibaren, bazı Ahiler yeni­ çeriliğin temelini oluşturarak, kendine özgü yan-askeri karakterini kaybet:miş­ tiı6'. Savaşçı dervişleri Osmanlı ordusunun bıtyıtk bölıtmıtnü oluşturan ve son­ raki yüzyıllarda devşirme yöntemi ile beslenen Yeniçeri teşkilatından net olarak ayıran en büyük !!zellik ise, Yeniçeri'nin laik karakterinden farklı olarak, "gaz& niyyetine" savaşmaları, "cihad" ülkıtsıtne hizmet etmeleriydi.

Sııur boylarında Anadolu Selçuklulan zamarunda başlayan bu askeri ve idari yapılanmada, Sultan'ın otoritesi emir unvaru taşıyan sınır vilayeti komuta· ru tarahnda temsil edilirdi. Emir hem yönetici hem askeıf komutandı ve genel­ likle Konya'run ileri gelen ailelerin birinden gelirdi. Uç beyliklerinde yerel ola­ rak gerçek gıtç odaklan ise Türkmen boylanydı. Bu boylan komuta edenler bey

·-lll lltıll ""91or l'nll. Dr. 6ıııov _'llı _ dlıtonmlflr.

•a.J.Slw,A.f.1.

"F.�--nlnK....... - 119.

•Yoııtıorı " q,,lıl ....... - L llınd - - do, � - lallı -.. ..... ,_- lllı _ _ -lloy_.,..,._ 0.... ..... -

....... ,., .. -.. ....... . okçu - lo _ llllphll ..,_ ...._.,....

aııı.ı 11oy, ııı - ....- - ı;ın ııu _,..._ _. ...... ... _ ""' ..,..·

OKÇULUK HAKKJNQ.\ MEllAK Enll;INiZ HEll ŞEV

47

unvanı taşırlardı ve "kafirlere" karşı savaşhklan için "gazi" idiler. Selçuklulann aksini iddia etmelerine rağmen, bu uç beyleri sınır vilayellerinin emirlerinden bağtmSızdtlar. Aralanndaki ilişki kişisel sadakat bağlanna dayalıydı. Türkmen­ ler, halk üzerindeki etkileri sebebiyle siyasi iktidarlann hoşlanmadıklan mistik sQJI liderleri ile gelmişlerdi. Bu liderler Anadolu' nun muhtelif bölgelerinde kendi tarikatlannı kurdular, konlederas)'onlar şeklinde örgütlendiler. Burtlarla bağlantılı olan zaruıııtkar ve meslek lonca!an ile birlikte, toplumun alt yapısını oluşturdular. Bu sayede halk, askeri ve siyasi karışıklıklardan korunmuş oldu66• Osmanlı Beyliği'nin kunıluşu sırasında önemli görevler yüklenen Ahi· lik kurumu, Beyliğin devlete dönüşmesinden sonra, bazı fonksiyonlarını yitir­ meye başlamışhr. ôzeUikle askeri faaliyetler içinde olan. orduya yardım eden, ona ikmal ve lojistik destek sağlayan Ahilik, bu faaliyetlerini daha sorıralan yttrtıtememiştir. Büy.ıık Selçuklulardan beri fütuwetin siyasi ve toplumsal gücll sultanlan rahatsız etmiştir. Osmanlı hanedanının güçlenmesi ile benzer rahat· sızlık ve kaygılar onlarda da başlaıruştır. Osmanlı Devletinin büyumesi, büyük ihtimalle padişahlann merkezi otoriteyi güçlendirmesini gerektirmiştir. istan­ bul'un fethinden sonra Osmanlı devleti örgütlenmesini tamamlaıruş ve bir siya· si iktidar odagı olan Ahilik teşkilahna yavaş yavaş siyasetten el çektirilmiş, kurum bir esnaf teşkilabna dönilşturulmüştilr. Fetihten sonra yerleşik hayata uygun yeni bir örgütlenme modeli ortaya çıkıruş ve her esnaf grubu için ayn birimler oluşturulmuştur. Bu donemde her esnaf örgütunü temsil etmek üzere oluşan birimler, kendi alanlanyla ilgili kanun ve tuzükleri hazırlamış ve uygu· lamaya başlaıruşbr. İç işlerinde kendi ilke ve kurallan çerçevesinde faaliyelleri· ni sürdüren birimlerin. halkla ve diğer birimlerle olan ilişkileri de flltllvvetnamelere ve genel hukuk kurallanna göre yurutıılmege başlaıruştır.

Ahilik ve Okçuluk Okçuluk Osmanlıda mükemmel bir teşkilatlanma sergiliyordu. Ahi­ lik'in okçuluk ile ilgisini gösteren en önemli ipuçları. bu iki teşkilabn törenleri arasındaki şaşırtıcı benzerliktir (bkz. Osmanlı Okçuluğunda Ritlleller).

FUtllvvet geleneğindeki Futııvvete giriş töreninin. Osmanlı okçularırun "Kabza Alına Törertleri" ile ileri derecede benzerlik göstermesi; toplantı ve t� renlerde gelişigüzel değil, bpkı Abcılar Tekyesindeki gibi hiyerarşi dikkate

48 MURAT ÔZVEJll

alınarak belli bir düzende oturulması, her iki teşkilatın aynı kııkıen filizlendiği­ nin kanıhdır. FUlilvvet'leki "pir tuhna" geleneğinin karşılığı okçulukla da var­ dır. Belli bir mesleki eğitimi almak isleyen aday, bir ustanın (pir) öğrencisi ol­ mayı talep eder. Pirin huzurunda tören yapıldıktan sonra, pir tutan kişiye ogre­ neceg; sanala uygun bir obje -mesela, terzilere makas, kasaplara bıçak- armağan olarak verilir. Kemankeş adayları iı;in de benzer bir tören gerçekleştirilir ve aday usı.osından sembolik olarak bir yay alır (bkz. Osmanlı Okçuluğunda RilU­ eller).

Osmanlılar zamanında yazılan okçuluk risalelerinde, önemli kemankeş­ ler ovalarken sadece teknik asıunloklerinin ve albkları menzillerin deği� din­ dar, güzel ahlaklı ve iyi karakterli olduklarının da dile gelirilmes� o killtıır ve camia içinde "iyi insan olmaya" ne kadar önem verildiğini de ispatlamaktadır.

Ahilik kurumundaki eğiliminin asıl amaçlarından biri "bireyi sosyalleş­ lirerek şahsiy.ı haline getirmek ve Ustun insan kılmak'br. Bireyin sosyalleşmesi için gerekli kabul edilen ve "görgü kuralları' olarak ifade edilen billtln kurallar Ahi zaviyelerinde, üyelere öğretilmeye çalışılmışbr.

Bu kuralların üyelere benimsetilmesi için Cumartesi akşamlan zaviye­ lerde dersler verilmiş ve kuralların uygulanmasına dikkat edilmişlir. Ahcılar Tekyelerinde ve Okmeydanlan'nda ahlak ve görgü kurallanna uyulması konu­ sunda son derece liliz davranıldığı bilinmektedir.

Okçulann bu görgü ve disiplin kuralları içinde bazıları şöyle sayılabilir: • Ahcı pehlivan abş yapacağı yere vardıgı zaman, kendisinden eski pehlivan da bulunuyorsa ondan evvel atmayıp kıdemlili­ ge/tecr!lbelilige saygı gösterirdi.

• Bir abcı ok atarken arkasından di8er bir pehlivan (başka bir "ayak yeri"nden) ok aımaz.dı.

• Ahcılar, Meydan Şeyhi ve diğer ihtiyarlara her zaman saygılı olur, onların yapacağı törenlerde mevcut Adetlere uyarlardı.

• Menzil ablacağı zaman (rekor denemesi için ok atılacağı zaman), meydan ihtiyarlarından izin alındıklan sonra menzil ahlır ve bir menzilin ayak yerinde durup meşk (antrenman, pratik) için ok ab­ lamazdı.

• Okmeydaru'nda "meydan Adlbı' na herkesin titizlikle uyması gere­ kirdi. FUIUvveı öğretisi ile çelişen davranışta bulunana "yolsuz" de­ nir, yolsuzluk ve saygısızlık yapan kimseler, "Bizimle oturma• deni­ lerek azarlanır ve pişman olup ıızar dileyinceye kadar meydana

OKÇUWK HAKKl'IDA MERAK m1CINIZ HER ŞEY

49

alınmazlardı. Bir tür sosyal aforoz sayılabilecek bu durum, okçuluk geleneginde olduğu gibi fUtüvvette de vardı.

Burada O.Zerinde dı.1rulması gereken önemli bir nokta; kurallarla bu ka­ dar sıkı sıkıya örülü bir ortamda, yemek ve sohbet toplantılannda bile oturma sırasırun kıdem gözetilerek belirlendiği bir camiada, meydan ve atışlarda mes­ lek ve rütbenin önemsenmediği bir eşitlik ortamının bulunmasıdır. Bu durum. özellikle İmparatorluğun toplum ve devlet düzeni göz önüne alındığında, şaşır­

bcı bir istisna teşkil etmektedir. Osmanlı devlet düzeninde toplumsal sırullar birbirinden kesin hatlarla aynlıyor olmasına rağmen. atışlara her meslekten

insan. sosyal durumu ne olursa olsun katılabilmekleydi.

Zengin ve nüfuzlu

kişilere ayncalık ıi.runmazdı ve bunun istisnası yoktu . 18. ve

19. yüzyıllarda

Okmeydaru'na daha . çok saraya mensup kişilerin rağbet etmesi de, bu eşitlik ilkesini zedelememiştir. Kendisi de bir kemankeş olan ve meydan töresini gayeı iyi bilen

Sadrazam

Kımı

Mustafa PnŞ11'nı n

meydana her gelişinde HVezirliğim

orada kald� şimdi araruzdan herhangi bir kişiyim, bana öyle muamele edin"

dediği bilinmektedir. Hatta, usla bir kemankeş olan Sultan il. Mahmud'un ken­ disine iltimas yapılmaması konusunda ileıi derea.de titiz olduğu belgelerle sabittir.

Ahilik ve okçuluk iliş.kisi incelenirken atlanmaması gerek önemli bir

nokta, "gazA uğruna" savaşan bu

din savaşçılannın, Asya kökenli savaşçı ruh­

larını İslam'm ahlakı ile yoğurup bir tür f!lvalyelik kültürü oluşturduklandır.

Gözünü kırpmadan adam öldüren bu insanlann, güzel ahlaklı olmaya yönelik disiplinli bir yaşam sürmeleıi ilginçtir. Liıik bir ifade aransa, derviş-gazi figü­ rünün kendi içinde "şair ile savaşçıyı dengelediği" Söylenebilir.

Pek çok kültürde benzer savaşçı fıgürleıi vardır. Orta Çağ Avrupa'sının

"Tann, Oğul, Kutsal Ruh ve Bakire Meryem" adına savaşan feodal şövalyesi, Buşido (Savaşçının Yolu) denilen ahlaki dokbinin takipçisi olan Snm11rny, hatta Unlu Şııolin Tapmağı'run budist rahipleri böyle savaşçılardır. Ne var ki, bu ka­ dim kllltllrlerin mirasçısı olan milletler. romantik "güzel ahlaklı savaşçı" tema­

sıru filmlerle, kitaplarla işler ve bu konuda sayısız bilimsel yayın yaparken, biz külttırümüziln altın gibi ışıldayan bu parçasına ilgisiz kalmışızdır

(bkz.

Diğer

Ruhsal Gelişme YoUannda Savaş Sanatlan ve Okçuluk).

Okçuluk köken olarak bir savaş sanatı olduğundan, spor kimliğini ka­ zandıktan sorıra da "kafirlere karşı savaşma" misyonunu üstlenmiş bu savaşçı­

lann vizyon ve hayat tarzlanrun izleıini taşımışbr. Menzil abşlannda keman­

keşlerin •gaza niyyetine" deyip, "Ya Hakk" diye haykırarak .ok armalan

bu

50 MURAT OZVERI

yüzdendir (Savaş san.ah pratil!ind• haykınş ile ilgili olarak bkz. Diğer Ruhsal Gelişme Yollannda Savaş Sanatları ve Okçuluk).

İslam ve Okçuluk Türklerin İslamiyeti kabul etmesi, bu savaşçı Orta Asya göçebelerinin

İslamın felsefi yorumlan ile karşılaşması neticesinde olmuştur (bkz. Fütüvvet ve Ahllik). Türklerin dinlerini ve hayat şekillerini değiştirmelerinde, gazJ niye­ tine savaşan derviş-gizi figürü hiç kuşkusuz elkili olmuştur.

İslamiyet'in doğduğu yıllara ve topraklara gidildiğinde, bu büyük di­ nin siyasi bir hareke! kimliği de taşıdığı gezden kaçmayacaktır. Peygamberden

başlamak ıızere dini lider ve haleReri, devlet ve ordunun yönetiıninden de so­ rumlu olmuşlardır. Erken donem İslam-Arap ordulan dinin yayılması amacı ile hareket etmişler ve misyonlanru kılıç zoru ile gerçekleştirmişlerdir.

Bütün büyük siyasi hareketlerde olduğu gibi, Müslüman liderler için de halk kitlelerinin islenen amaç uğruna savaşacak idealist savaşçılar haline gel­ mesi öneınli olmalıydı. Şehiılil!in Allah kabnda ınakbul bir mertebe sayılması ve şehiı olanın muhakkak cennete gideceği inancının on plana çıkanlıııasının yarusıra, dönemin savaş sanatlarının öğrenilip çalışması konusunda da teşvik edici davrarulmıştır.

Bu teşvik her şeyden önce, Müslllmanlarca Allah'ın kelamı kabul edilen Kw'an-ı Kerim'den gelir. •O düşmmılara laıl'JI gücünüz ytltifi /aıılm lcırovtt vt ciluıd ipn bağlanıp beslerım atlar haZJrlayın""· Ayette geçen "kuvvet" kelimesinin tefsiri bizzat peygamber bırafından yapılmıştır: •Kuvvetten maksat ok almakhr".

Hz Muhammed'in okçuluk ile ilgili 40 kadar Hadisi de rivayet olun­ muştur. Bunlann bazılan şöyle sıralanabilir: "Hiç kimse yaydan daha üstün bir silah kullanmadı."

"Ok abn ve ata binin, ama ok atmak ata birunekten daha iyidir."

"Yayla ok atmalc, atlan terbiye ebnek ve kişinin eşiyle oynaması haram değildir, bunlann dışındaki tüm oyunlar babldır.•

OKÇUl.UK HAKKJNO. MERAK mlll!NiZ HER ŞE'I

51

"Ok atmayı öğrenin. Çunkll (ok athğınız) iki hedef arasında cennet bahçelerine benzer bir bahçe bulwm1aktadu.• "Ok atmayı ogrenen sonra da (sebepsi2 yere) terk eden kişi bi2den de­ ğildir."

"Kim Allaha Teall yolwıda ok atarsa, oku ister isabet ettirsin. isterse isabet ettirmesin. (Allah) ona İsmail peygamber evlatlarından bir köle azat et­ miş gibi bir köle bağışlamanın sevabıru verir."

"Bir ok vasıtasıyla Uç kişi cennete girer. Oku yapan, oku atan ve oku (atan kişinin) eline veren." lır."

"Hedefler aRsında yllrly l en herkese, atbğı adımlar kadar sevap yazı-

"Hedefe (talim için) ok abnak Allah yolunda yaptlan savaşta ok atmak gibidir. Ok atan kişinin okunu getirene de (Allah) atbgı her adun için bir köle azad edene verdiği sevap kadar sevap verir."

Yine peygamberin hayabndan ve sözlerinden nakledilen iki olay da şôyledir: Bir gun Hz. Muhammed ok atan ve "Vallahi sen vurdun" "Vallahi sen vuramadın" diyerek tartışan ve yemin eden bir grup insanın yanından geçiyor­ du. Ortlara dönerek şöyle demiştir. "Yeıııiıı ehne>ıizdeıı dolayı size lıiçbir wb<rl daŞ111Lz, okunuzu ahn."

Ok atmarun ne kadar makbul sayıldığı ile ilgili bir başka olay da şöyle nakledilmektedir.

"Sahabelerden Habib oğlu Sahi ok atmada ustaydı. Daha sonra ok at­ mayı bırakarak kendini ibadete verdi. Bir glln Resul Aleyhisselam Sahi adlı sahabeyi göremeyince sordu: 'Sahi nerede? Görünmüyor." (Orada bulunan kişiler) 'Ya Resulallah o ok atmayı bırakb, kendini Allah yolunda ibadete verdi' deyince Resul Aleyhi.sselam şöyle dedi: 'Canımın ıasarruhında olduğu Allah hakkı için soylllyorum ki nafile namaz ve ibadetle meşgul olmak ok atmaktan daha iyi değildir. Ok atmak nafile ibadetten daha iyidir."

Hz. Muhammed'in, bu önemli savaş sanabnUl öğrenilip çalışmasına verdiği önemin albnda, yaratılmak istenen "idealist gizi-savaşçı" figtlrll olabi­ leceği gibi, fiziksel bir egzersi2 olarak okçuluğun kişinin beden ve ruh gelişimi-

52 MURAT ôzvERI ne katkı sagladığı gerçeği de yabyor olabilir. Nitekim, vücut temizliği gibi sag­ lığı direkt ilgilendiren konulan koyduğu kurallarla bir sisteme oturtan lslami­ yeı. okçuluk dışındaki d!lzenli fiziksel aktivitelere de sıcak bakmaktadır. lslamiyetin kuruluş yıllarında okçuluğun bu kadar desteklerırnesi, Is­ lam-Arap dünyasında pek çok yazarın konuyla ilgili çok sayıda eser ortaya koymasına sebep olmuştur. Bu yazarlardan biri olan Abdu',..Ralımıın-i Tabari, ok ve yayın ilk kullarulışıru ilk insan olan Adem'e dayandınr: "Admı F!fgambtr anntlttn çıkıp y<ryüzünt gtldiği zaman Allahü Ttald ona lolıum tkmesini buyurdu.

Adem nleylıisselam tohum ekmqe başladı, ama kargalar gelip tohumlan yeıli. Admı aleyhisselam Allahü Ttalıi'ya ıikayet tlli. Htmeıı Cebrail altyhisstlam yeryılzünt indi °' bir yay. bir kirij "" bir ak gtlirdi. Adtm aleylıisstlam 'Ya Cebrail bunlar nt?' diye sordu. Cebrail yay, kiriı vt aku kullanması için Adem'e 0traek: 'Bunlar Al!ııhü Ttald'nın kuJJJJtlindendir' dedi. Sonra Adem'e ak ahnasını öğretti." 68 Bu anlabm, tarihi ve arkeolojik bulgula1la desteklenmemektedir. Daha önce bahsedildiği gibL ok ve yayın ortaya çıkışı 20.000 yıldan daha eskiye da­ yanmıyor gibidir. Okçuluğun köklerini diııl mitoloji içine yerleştirmek, bu dini benimseyen halkların doğal eğilimi olagelmiş gibi görtınmektedir. Asya tarzı okçuluk tekniğini ve okçu yüzUgü kullanımını lslam-Arap dünyasına tanıtanlar Asya halklan olmasına rağmen, Osmanlı İmparatorluğunda okçuluğun geçmi­ şini lslam geleneğine dayandırma yarılııl ıgına dUıülmüştür. örnek vermek gerekirse, imparatorlukta zihgir (okçu yUzilgü) yapımı ile uğraşan zanaatkarlar, Hz. Ali'yi pirleri kabul etmişler, zihglrin Hz. Muharnrned'in teşviki ile Hz. Ali tarafından icat edildiğine inanTRJŞlardır". Oysa lslam öncesi ve lslam'ın erken dönemlerinde Arapların basit ahşap yaylar kuUandıklan ve kirişi dört parmak­ lan ile çektikleri bilirırnektedir (bkz. Okçu YUzilgü).

Diğer Ruhsal Gelişme Yollarında Savaş Sanatları ve Okçuluk Ruhsal olgurılaşma ve kişiliğin gelişmesinde fizik egzersizlerin önemi daha ilk çağlarda, muhtemelen ampirik olarak anlaşılmışhr. Hatta bazı İlkçağ

•B1r.._g6ıl, _ _ •• o1ı _ aor- -- - ııdııı• - - �· Ab s.:.y...._.. - .. ..... -. - "llu olılo __ _ _ .... Oııdlıı .... Anııça .... ........ doıılıll (il Oıro,ıu, Ulb ftıı llHlliffaJı, 20l2).

•lludlhlç ..._ T_ �..,fll ı_ _ _ _....,... dllr lılr-.

DKÇUl.UI< HAIOONOA "ERAK �INiz HER ŞEY 53

Yunan düşünürleri bu konuda Wa yormuşlar; insanın ideal gelişimi için be­

den, zihin ve ruhun birlikte eğitilmesi gerektiğini ileri sürmüşlerdir"'.

Antik Çin'de M.Ö. 8. yllzyıla kadar uz.anan sistemli savaş sanab eğiti­ min, MS. 6. yazyılda Hindistan'dan Budizm'in gelmesi ile ayn bir ruha bü­ runmQştllr . Bugün de.savaşçı rahipleri ile şölvetini koruyan Şaolin Tapmağı'ıun kunılmasıyla, Uzakdoğu' da savaş sanatları ruhsal gelişim amaçlı felsefelerin metodolojisine girmiştir. Şaolin rahipleri sonraki yüzytllarda, zaman zaman

siy..eı salınesine çıkacaklar, donemin iktidar kavgalarında rol oynayacaklardır.

Savaş sanatları ile güzel ahlaklı olmayı hedefleyen felsefeler arasında bir çelişki var gibi ise de bu zıılık Bablı dualist perspektiften bakıldığuıda gö­ rUlmektedir. Oysa Uzakdoğu'nun Yang-Yin konsepti içinde, "savaşçı ve şairin" birlikteligi son derece anlaştlır ve açıklanabilir bir şevdirn. Şamanist Türkler de, Bab'ıun "lyi-KOto dua.lizmi" kadar keskin çizgiler ile birbirinden aynlmayan, "birbirini tamamlayan zıtlıklar" ilkesine yabancı olmamalan sebebiyle, "oavaşçı derviş" mantosunu rahatlıkla üstlerine gıo;inniş olmalıdırlar.

Gilzel ahlaklı, asil ruhlu savaşçı figürü, Orta Çağ Japonya'sında da On plandadır. Hatta ülkenin tarihi ve k!lltürel dokusunun "olmazsa olmaz" bir parçasıdır. Konu o kadar çok inceleıuniş, ilzerinde o kadar çok belge ortaya konmuştur ki, Japon kültllrUnün dünyada tarurup sevilınesinde soylu feodal savaşçı, varlığının sona ermesinden ytızlerce yıl sonra bile, bir kültür elçisi olarak işlev görmektedir. "Şairin savaşçıyı dengelediği" bu garip melez figür, büıun insanlık tarafından ilgiyle kaışılanmışhr.

Uzakdoğu ülkelerinin hemen hepsinde ok ve yay kullanılmış ve okçu­ luğun sistemli egitiıni verilmişse de bunlar içinde Oncelikle ilzerinde durulması gerekeninin Japon okçuluğu olduğuna inaruyorum. Çünkü bolgenin astl kültür devi olan Çin, yayı gOçebe komşularından öğreıunişlir. Çin'de kullanılan yay,

Osmanlı Kompozit Yayı başlıgı albnda artlatılmış olan, gelişerek Osmanlı'ya kadar gelen ağaç, sinir, boynuz ve tutkaldan oluşan yaydır.

Japon okçuluğu, kullanılan yayın kendine Ozgü oluşunun yarusıra, '"" melindeki felsefe Osmanlı okçuluğunun temelindeki felsefeye benzerlikler gos­ tennesi sebebiyle mercek albna alırunalıdır. Bu benzerliklerin daha iyi anlaştl-

. . ..... .._ � - - ..,. --.tıa dü!irütlfo _blr_ •v...., _ .. __ .a,ta llıırlf- Fu'ıuı _ tıa _ ntıvo ıılftltldll!O-· vo l'lrı. tılrtılılol -...,.. vo �n lılr _ lı;lı>dl .._ _ _ _ ııır ııa -. rlllf • · ,.,.q - glıl ı,t-ldMlidt,bklvw- ,...ı vw .....,_ ,. _ _

---.

- -- - -·

54 MURAT OMAI ması için, Japonya'nın neredeyse tamamen savaştan oluşan 600 yıllık tarihine kısaca gıız atmak gerekir.

Samuraylık kurumu, M.5. 7DO'lerde, aristokrat ailelerin çocuklanndan oluşturulan bir gençlik Orgütüne dayarur". Her samuray sürdUreceği yaşam tanını -ve nas� Oleceğini- babasından öğrenir. DOrt yaşından itibaren hem savaş sanatlan eğitimine. hem de entellektüel gelişimine başlar. Bir yandan döneminin her türlü savaş ve silah eğitimini alırken, bir yandan da Çin klasik­ lerini okumak ve yazmakla uğraşır. O, her an ölmeye ve öldUrmeye hazır bir savaş;ıdır. Savaş sanatlannda ustalaşmaya bir ömür adar. Ancak kendi hayab­ nın wamıru sorgulamaktan geri kalmayan bir düşilnürdUr de. Şairine bir benzetme yaparak. kendi hayab ile kiraz ağacı çiçeklerinin­ kini özdeşleştirir". Pek çok samuray şür yazar; güzel yazı. çay töreni veya çiçek düzerueme (İlcebona) gibi güzel sanatlarla uğraşır". İşleri adam öldUrmek olmasına rağmen, Buşido (savaşçırun yolu) adı ve­ rilen bir ahlaki öğretiye sıkı sıkıya bagiı olan bu savaşçılar; suikast, sabotaı casusluk gibi uygulamalardan imtina etmişler, orduda bu "pis işleri" yapacak bir askeri fraksiyon ihtiyacının doğmasına sebep olmuşlardır".

Albytız y� suren iç savaş sonrası iki �" (askeri diktatör) )aponya'yı birleştirme çabasına girmişlerdir. Bu süreç iki şogunun iktidan arasında kesin­ tiye uğramışsa da sonuç alınmış, diğer feodal baronlar (daimyo) savaş alanlann­ da mağlup edilerek şogurıluk siyasi otorite haline getirilmiştir. imparatoru gö­ rünüşte tanıyan ama siyasi gücü elinde tutan şogurılar, dairnyo'lan kontrolleri alnna alıp taşra ordularıru dağıtmışlardır. Bu sebeple bwerce samuray işsiz kalnuşb.r. Boşta kalan ve amaçsızca ülkenin çeşitli yerlerine dağılan bu savaşçı­ lar, bilinen sıfab ile rımin (dalga adam), savaş sanaUan ile kişilik gelişimi ara­ sındaki ilişkinin waş�masında ve tescilinde bir çığır açacaklardır.

Roninlerin bir kısmı çeşitli zanaatler öğrenip hayatta kalmaya çalışırken. bir kısmı "savaşçının yolu"nu terk etmemişlerdir. Yol'a bağlı kalanlann bir

OKÇULUK -OA MERAK rnllliNiz HEll ŞEV 55 kısmı,

kılıç dUellolan yoluyla şohret kazanıp kılıcını emrine verecek bir efendi· dikkatini çekmeye çalışmışlardır. Bazılan ise, savaş sanah eğitimi veren okullar açmışlardır. Bu son gelişme, savaş sanatlarında hem lelsef! hem pratik açıdan iki değişiklige sebep olmuıtur: Birincisi, savaş sanatlannın isimlerinin sonundaki •·juısu"77 eki. •-do" eki ile değiştirilmiı;tir. Bunun neticesinde savaş sanatl.an, sportif ve felsefi bir kimlik kazanmışlardır. ikinci değişiklik, o zamana kadar sınırh soylu bir grubun tekelinde olan savaş sanatlan, avama açılması olmuştur. Bunun sonucunda, b�ok savaş tek­ niği "yumuşablmış" veya en azından, doğuştan savaşçı olmayan bu yeni Oğ· rencilere daha yumuşak yöntemlerle ö&retilmeye başlamışhr. Daha önce samu· rayın hayabna girmiş Zen Budizmi, bu uygulamalarda yavaş yavaş On plana çıkmıştır. Saınuray, savaşırken işine yarayacak zihni melekeleri kazanmak için Zen'in pratiklerinden yararlarurken, artık savaş Zen'e araç olmaya başlamışhr ve savaş sanab uygulamaJarı ruhsal gelişim metodlan olarak gorillmeye başla­ mışbr.

Samurayın kullarumında ustalaşmak uğruna yıllar harcadığı silahlar­ dan biri de yaydır. Japonlar yayı önce Çin'den alnuolar, sonra kendilerine ÖZgll bir davranış sergileyerek, çok zor bir sureci başlatmışlardır: Kendi özgün yayla· nnı geliştirmek. Bu inatçı ve çalışkan millet ı;abalanna karşılık bulmuş, kendine özgü bir kompozit yay olan Yumi ortaya çıkmıştır. Yumi, bazen 2 metreyi geçen boyu ile Asya yaylan içinde en uzun olanıdır. Ağaç ve bambudan oluşan kar· ınaşık bir yapısı vardır. Yapımında sinir ve boynuz kullanılmaz. Yapısı asimet­ riktir. Üst yay kolu daha uzundur. Bu özelliği, at üzerinde kullanmayı mümkun kılmaktadır. Japonlann at üzerinde ok ab'na teknikleri Ynbusame adını alır. Ja· ponlar atlı okçu tekniklerini geçmişin derinliklerinden günümüze kadar taşıyan tek millettir.

Geleneksel Japon okçı.ıluğıınun daha yaygın uygulama alanı bulanı, at tiz.erinde olanı değildir. Ayakta ve diz çökerek ok ab'na tekniklerini içeren ve Kyudo aduu alan bu disiplinde okçu, seyrine doyum olmayan bir hareket silsil1>­ sl sergiler. Yavaş ve mUkeaunel titizlikte yapdan bir dizi hareketle abŞa hazır­ lanır, yayı çeker ve oku hedefe yollar. Amacı hede6 vurmak de!lildir. Hareket· leri kusursuz yapmaya odaklarur. nin

56 MURAT OZVERI

Nihai amacı. sayısız tekrar ile teknikte ustalaşmak ve sonunda • tekni­ ğin teknik, yayın yay ve okun ok olmaktan çıkhğı• bir zilınl duruma ulaşmak­ br. Bu zilınl tutum kazaruldığında, okçu için hedefi vunnak hatta ok abnak bile anlamıru yitirir. Okçu, oku kendisi değil de başka biri atıyormUf hissine ka­ pılır. Kyudo pratiği yapanlar, bu durumda okun hedefe taın isabetle ulaştığına inanırlar. Ancak çok uzun yıllar d!lzenli antrenman ile elde edilebilecek bu hal, Zen'de "satori" denilen aydınlanma halini andım veya onun ta kendisidir.

Samuray bu zilınl tutum ile savaş meydarundaki önüne dikilen engel­ lerden -korku, tereddüt, merhamet- kurtulur. Bu zilınl tavır, samurayın refleks­ lerini luzlandırd.ığı gibi, ölüm ve hayat anısında fark gözetmeden soğukkanlı­ lıkla işini yapmasını sağlar.

Tekniğin uygulandığı anda.ki bu boş zihin. Uzakdoğu kökenli diğer sa­ vaş sanatlannda da nihai amaçhr ve bir çotunda. fizik1 enerjinin bir patlama ile doruğa ulaştığı ana denk gelir. Bu kısa anda, Japonca'da "/ciııi" denilen fenomen meydana gelir. "Ki" bül:!tn evrende akhğına inarulan hayat enerjisidir", •ai" ise, "birleştirmek, bir araya getirmek" anlarrundaki • au" mastanndan tQreıniş bir kelimedir. KW, evrenin hayat enerjisinin o anda toplaıup yoğunlaşması demek­ tir ve birçok savaş sanabnda bir haykınş ile tezahür eder. İdeal olarak kendili­ ğinden kopması gereken bu haykınş, KJJrate-Do gibi bazı savaş sanatlannın eğitim aşamalannda fonnat olarak öğrenciye yaptınlır. Bu savaş narasırun Ja­ pon savaş sanatlannda.ki yeri ve anlamına değindikten sonra, Osmanlı okçulu­ ğunda.ki benzer bir uygulamaya gelelim. Osmanlı kemankeşlerinin menzil atış­ lannda "Ya Hakk" nidası attıklan bilinmektedir. Diğer okçuluk disiplinlerinde bu tip haykınşlann olup olmadığına dair bir bilgi yoktur. Menzil atışı yapan kemankeşlerin bu haykınşa verdikleri önem ve yükledikleri anlam, Şeyh Galib'e ait olan ve okçuluk ile ilgili birçok kaynakta rastlanan şu beyitten anlaşılınakta­ d.ır.

"Ne hava ve ne keman ve ne kemankeş ancak Erdiren menziline tiri nida-yı Ya Hakk. • Burada da benzer bir konsept göze çarpmaktadır: Oku uzağa uçuran; okçu, kullandığı yay veya o anki r11zgar değildir. Oku atan "başka bir şeydir".

OKÇUWK HAKKINDA MERAK ETTi(;INlz HER ŞEY 57

Zen'in "evrenin ortak enerjisi" ile açıkladığı bu fizbl-zihinsel fenomen, peka­ la • Vahıkd-i vılcud" inancında da anlam kazanabilir. Bu bakış açısından incele­ nirse "Ya Hakk" nidası, /ciaj ile �alacak derecede benzerlik gösterir.

Osmanlı okçuluğunun lslarni tasavvuf ile ilişkisine daha önce değin­ miştim. Osmanlı okçuluğunda bazı uygulamaların. yukanda anlatılan ve Uzakdoğu Savaş sanatlanna özgtı kabul edilen uygulamalarla benzerliğini, Zen ve lslami tasavvuf arasındaki benzerliklerde aramak çok da yanlış olmayacak­ br. Zen pratikleri, dünyevi her duygu ve değerin özünde birbirinden farklı olmadıgına dair bir farkındalık oluşturmaya hizmet ederken; tasawufi pratik­ ler de, imtihan için gelinen bu "sahte" dünyada, yaratılan her varlığın kendi­ sinden bir cUz taşıdığı Yüce Yaradan'ın farkına varma amacı gütmektedir. Her iki felsefede de pratiklerin benzer bir zihinsel/iç değişikliğe sebep olduğunu dllşilnmek yersiz olm;lz.

Osmanlı Okçuluğunda Tören ve Ritüeller Daha önce bahsedildiği gibi Osmanlı okçuluğu. kökenindeki ftıtüwet Ahllik teşkilatlanmasına işaret eden bir kurallar dizisi ile örülmüş­

felsefesi ve

tür. Büyük şehirlerde meslek loncalan olarak örgtıtlenen bu teşkilattaki mesleğe iki kurum un tarihi geçmişle­

giriş törenlerinin okçuluktaki törenlere benzerliği, rindeki ortak paydaya işaret etmektedir.

Küçük Kabza Alma Töreni Küçük Kabza Alma Töreni, okçuluğu öğrenmek isteyen adayın. yani ta­ libin, deneyimli bir kemankeşi "pir tutması" sırasında yapılan törendi. Talip bu şekilde "yola girmiş" olurdu. Bundan sonra o "kabza talibi" diye anılırdı.

Büyük Kabza Alma Töreni Büyük

Kabza Alma Töreni ise, talibin taruklar Onünde pişrev" oku ile

900 gez veya Azmayışa> oku ile 800 geze ok atarak "rtıştün!I ispatlaması" sorıra­

tescil için yapılan törendi. Bu mesafeye ok dıışıırmeyi başa­ "defterli kemankeş" olurdu. Çiçeği burnunda defterli kemankeş artık menzil bozup (mevcut rekor mesafelerden sında, icazet alışıru

ran talip, Tekye Sicil Defterine kaydedilir,

•ıı.a,._ıoıı- ı.ıooı vo"loyıı" HplucuGıon. pıı ııoocı ..,. _ yııpıtuı _ obı.

• uı... ........ ,..... .. ...,.,.,. _. _ _ _ _ ,..,.... __,,._ .._ l .... _ _ _ _ _ _ lıu llp olı lo llı-•k lallıll..,.

58 MURAT OZVERI uzak abp) menzil oahibi olmaya çalışacak bir "menzil talibi" (l:Alib-i menz.tl) olurdu.

BtıyUk Kabza Alma Töreni. Tekyede Meydan Şeyhi'nin81, Okmeyda­ ıu'nın idari kadrosunun•>, defterli kemankeşlerin ve kemankeş adaylanrun hu­ zurunda yapılırdı. Yine Ahilik teşkilabıu anımsabr şekilde, törene kablanlar belli bir düzende otururlardı. Şeyh töreni dualarla başlabrdı. Söz konusu mesafeye ok dtışClrtlldüğll­ ntın, ilcisi ayak yerinde (abş noktasının yerini belirleyen taşın yarunda) ikisi hava yerinde (okun dtıştüğll yer) olmak ti.zere en az dört kişinin phiUiği ile ispaUanması gettkirdi. Meydan Şeyhi her phidin onayını alır, sembolik olarak da olsa, hazır bulunanlardan itirazı edenin bulwıup bulwımadı� sorardı. itiraz olacak olursa, bu itiraz soruşturulurdu. Şahitierin onayı alındıktan sonra talip, ortada kurulu vaziyette ve kab­ zası yukarıda duran bir yayın öntınde diz çöker, sağ eli ile kabzasındon tutup kaldınp nazikçe Oper ve saygıyla yerine bırakırdı. Sonra gelir şeyhin elini öper­ di. Şeyh de "Gotürtın tıstadma kabza versin" derdi. Talip ve usııısı yayın yarwıa diz çökerler, piri sağ eli ile öğrencisinin sağ elini tutar ve "Bu kabzayı bana tıs­ ladım verd� ben dahi eınancti sana teslim ettim. Fi sebUullah niyyet-i gazA ile ok at. Sen dahi tilib olan kabza aşığına bu minvil tızerine hayır du! ile teslim et" der. yayı sol eli ile alıp talibin sol eline bırakırdı. Usta, elini öpen öğrencisi­ nin kulağına "kemanl<eşlik sım"ıul' fısıldardı. Bu rittıeL okçuluk bilgi ve gele­ neğinin nesilden nesile akıanlışını sembolize ederdi. Sonra talip tekrar tıstadı­

nın ve orada hazır bulwıan ihtiyarların elini öper, dönüp yerine otururdu.

OllÇ>JLUI< HAKl\INDA MERAK ETTIGINtz HER ŞEY

59

İğreti Yen Kuşanma İğreti Yen Kuşanma, icazet veri­ lirken talibin yay tutan kolunun bileğine ustası tarafından bir. kolçak tak.ılmasıdır.

16. Yüzyıl sonuna kadar kabza alına ttı­ renlerinde bu uygulamanın yer aldığı, sonradan terk edildiği anlaşılmakıadır.

17. yüzyılda Abdullah Elendi.. bu adeti de tekrar canlandırmak istemiş, bazı kemankeşler bu tören ile icazet alnuştır. iğreti yen· veya kolçak, kirişin kola çarpmasıru !inleyen bir deri bileklik­ tir. BüyUk ihtimalle İslam küllllrUnun etkisi ile Türk okçuluğuna sızmıştır. Çunkü zihglr kullanılarak yapılan atış­ larda kiriş, yay tutan kola çarpmaz. Bu sebeple Osmanlı keuıankcşlcri de yay kolunu koruma amaçlı herhangi bir akse­ suar kullanmazdı (bkz. Okçu YtlzO.ğll ve Bilek Siperi). Zaten iğreti yen kuşanma geleneği, Hz. Hüseyin ve okçuların piri kabul edilen Ebu Vakkas'• dayandınhr.

Taş Dikme

Resim 5: Bir men.zil taşırun lnnlmıt üst kasını. � yüzünde de kilııbe bulunan taışm gGrünen yUzündrki Dl<Hn töyledir. "El abd-tU filkir, ed­ cU'VMehmed Es'ad-tU Y..ırı,tGofua· llahu zilnübehu" (Kullann en yoksu­ lu, duacı/Mehıned Es'ad-tU Yesari/Allah (onun! gO.ıWıluırıı ba­ �l.a,.n). Bu t;qı, Sultan ili. Selim'in Kahvocibaıısı HllNmeddin Aga, 17119 yılında kırdığı 991 goz'llk (654 mi rekor üzerine dlktiJınlftiJ (Askeri Mllze-Horbiyo/lstuıbul).

Menzil taşlan, Osmanlı menzil okçuluğunun altın çağının birer karuh olarak yllZyılalar meydan okumuş, son 50 yıldaki çılgınca şehirleşmenin ve imar rantırun kurbaru olmuştur. Fatih Sultan Mehmed tarahndan okçuluk sporuna tahsis edilen, sonralan diğer spor dallarına da ev sahipliği yapan lstanbul Ok­ meydaru'ru yüzlerce yıl süsleyen bu taşlar, Meydan'• yapılan ve ardı arkası kesilmeyen tecaYtlzler sonucunda teker teker yok olmuşlardır.

· - -llı - popillrttosınl ,ıtlnnop lıl!llyln akçoıluP l""ldon hm -.....,, Grı..ıı nator _ ...., ,. '* _ Obıord,.. ıaytıllOl - '* �· z..ı.... on lyi -.ııeıleri­ -..: hn mtıllll llıflnıdl hlııı dt ll - '"pnl'-'Aiı llıfllntl llllh�..,UO• blln-�.

60

MIJRAT OZVElll

Menzil taşlan, kemankeşlerin lc.aydetıiği müthiş mesafeleri belgelemek ve rekoru kıran sporcunun anısuu geleceğe taşımak için dikilirlerdi. Genellikle mermerden bir sütun şeklinde yapılırlardı ve ü.zerlerinde manzum bir kitabe bulunurdu. Bu kitabede men7lli atan keıruınkeşln adı, atış tarihi dQşürtılmUş birle.aç manzum sahr ve bazen atış mesalesi de yer alırdı (Resim 5).

Diğer şehirlerde de okmeydanlan mevcuttu. lstanbul Okmeydanı'ndan önce açılan Bursa ve Edime okmeydarılanrun ne yerleri tam olarak bellidir, ne de menzil taşlanndan günümüze kalan vardır. İstanbul Okmeydanı'ndaki menzil taşlanrun akıbeti ise hakikaten ilzü­ cüdür. Menzil taşlannm 19. yilzyılda 300'ün üzerinde olduğu bilinmektedir.

1967de, kalan 179 taş tespit edilip envantere lc.aydedilmişlir. Günümüzde u­ dece 26 tane kalauşhr! (Resim 6)

Reolm 6: Menzil taşlıın: Türk okçulu&unun albn ça�uı­

nın ....iz tahlıleri. YiiZyıllann yıpnbcı etkisine dayaa­ Dllf bu abidelor, insan açg6zltı.1Qğüntın, ce!Wotinln ve

ihınallnin kurbmı olmuş. Bugün blnalann. otomobill.o­ ıin, kaldınınlann ansına ııluılrtlf, öylece teolim olmut­ ı.r I<admerine.

Ol<Ç\JLUK HAKKINOl MERAi\ ETTICiNlz HE< ŞEY 81

Bir ustanın gözetiminde başlangıç eğilimini tamamlayan kemankeş adayına "talib-i kabza" denirdi. Kemankeş adayı eğitimini tamamlayıp şahitle­ rin önünde pişrev oku ile 900 gez veya azmAyiş oku ile 800 gez mosaleye ok dUşllrlp l icazet almaya hak kazanırdı. BUyilk Kabza Alına Töreni ile icazet alan ve Tekye Sicil Defteri'ne kaydedilen kemankeş, artık "talib-i menzil" olurdu. Bu aşamadaki kemankeşler bundan sonra "menzil almak" veya "menzil açmak" amaayla çalışmalarına devam ederlerdi.

Menzil almak, mevcut menzillerden birinde. kaydedilmiş en uzun me­ safeden ..aşın a bp" rekor kırmaktı. Mevcut menziller, başı ve sonu birer taş ile belirlenmiş abş doğrultularıydı. Atışın yapılacağı nokı.ayı belirleyen bir "ayak taşı", genellikle \<Uçuk boyda, eğer kitabesi vana ahş doğrultusuna bakan yü­ zeyine kazınmış mermer bir taşh. Her menzilde. ahş yönllnil belirleyen bir de "menzil ana taşı" bulunurdu. Bu dogrultular genellikle rüzgarın yönllne göre belirlenir ve isimlendirilirdi. Bazen de o menzili açan kemankeı;in adı verilirdi; "ŞUca'ın Lodos menzili" gibi. Bir menzilin, o menzilde atış için kullanılmasına izin verilen okun adıyla veya sporcu profili ile isimlendirildiği de olurdu: • Azrnlyiş menzili" veya "İhtiyarlar Koşusu menzili" gibi. Mevcut menzillerde rekor atışlar yapıldığında, o menzilde aşın atmak ve rekor kırmak zorlaşırdı. Bu da kemankeşlerin şanslanru başka menzillerde denemesine veya )'eni menziller açılma ihtiyacının dogmasına yol açardı.

Menzil açmak, yeni bir atış doğrultusu belirlenip tescil edilmesiydi.

Yeni menzil açılması Meydan Yönetiminin iznine tıibiydi ve bu izin sık \'eril­ mezdi. Ancak Osmanlı okçuluğu 16. yüzyılın ikinci yansından sonra elit spor­ cular yetiştirememeye başlayınca, sporun azalan popillaritesini armrmak ve kemankeşleri yuıeklendirip motive etmek iı;in, menzil açma izni daha sık ve­ rilmeye başladı. Hatta, icazet almak için asgari mesafe kabul edilen 900 gez ile bile menzil açılmasına izin verilir oldu. Bu sebeple, 19. yüzyıla gelindiğinde Istanbul Okrneydaru'ndaki menziller, doğrultulan birbirine kanşacak kadar çok sayıya ulaşmıştır.

Taş Dikme, ya mevcut menzilde ablmış en uzun mesaleden aşın atarak (yani rekor kırarak) ya da menzil açmak amacıyla yapılan ilk atışın "ana taşı" olmak Uz.ere, yukanda bahsedildiği gibi bir mermer abidenin dikilmesiydi .

Rekorun kabul ve le!cili, abşın ayak yerinde ve hava yerinde (okun dllştuğtl yer) en az ikişer tane olmak Uz.ere dört şahidin huzurunda yapılması ile mUm­ kUn olurdu. Zaten rekor denemelerinde genellikle kalabalık bir topluluk olur­ du. Havaalar (okun dllşeceği yerde bekleyerıler) okun rekor mesafeye düşmesi durumunda sanklannı havaya fırlatarak ayak yerinde bekleyerılere haber verir-

82 ..,..... -

)erdi Buna "destar bozmak" denirdi. Hep birlikte okun yaıwıa gidilir, Meydan Şeyhi'nin yönettiği koçak bir tören ile okun dOştQgıl noktaya bir miktar taş yıgılırdı. Rekoru kıran kemankeş bir menzil taşı yaptıraıak buraya diker ve adının ölClmstlzleştirirdi. Ekonomik durumu yetersiz oldugurulan veya sefere çıkıp şehit dOştOğtlnden taşını diktiremeyen kemankeşler olmuştur. Bu gibi dwumlarda. kemankeşlerin aralarında para toplayıp arkadaşlanrun anısuu mermere kazıttıklan. taşuu diktirdikleri bilinmektedir.

OKÇIJ1.Ull HAKKIN°" MERAK rn1CI.., HEA ŞE'Y 83

TÜRK-OSMANLI OKÇULUGU Türk-OsmaD.ıı Ahş Tekniği Tarih boyunca her kuJttır kondi ok atma ı.eknipu geliştirmiştir. Farklı kUlttırlerde farl<lı tekniklerin ortaya çıkması; o külttırleri yaratan halkların ha­ yati ihtiyaçlannın ve halkların yaşadığı coğı'afyanın farklı olmasındandır.

Doğu ve Bab ok alma tekniklerinin farkl�ığı da aynı sebeptendir. Batıda at binme ve abn !lzcrinde sav.,ma. halkın çoğunlu�un değil soylu azınlığın sahip olduğu bir ayncalıktı. Atlı ve ağır zırhlı leodal şOvalyo, dövüş tekniği ve teçhizatı itibanyla ok ve yaya iltifat etmeyince, okçu genellikle yerde savaşmış­ tıı85. Bütün bunların neticesinde Batılılar, istenilon enerji depolama kapasitesine yay boyunu arttırarak ulaşabildikleri basit �ap yay tasanmlan geliştirmişler­ dir. Coğrafya ve iklimin, değişik ve amaca uygun pek çok odunsu bitki seçeneği

sunması da yay gelişiminin bu doğrultuda olmasında bir sebep olmuştur şüp­ hesiz. Ok atma tekniklerinin gelişimi de, kuşkusuz kullanılan yayın nitelikle­ rinden etkilenmiştir.

Doğu' da yayın gelişimi, hem hayat tarzırun hem de mevcut hanunadde

seçeneklerinin değişik olmasından dolayı farklıdır. Orta Asya insaru zor iklim şartlarında, konar-göçer bir hayat sUrmilşttır. Hayvancılığın başlıca geçim kay­ nağı olduğu bu hayat tarzında, avcılık ve savaş da gıınlük hayatın aynlınaz bir parçadır. At binmek ise, gtıçcbenin daha bebek sa�abilecek çağda, ayakta durmayı başarır başarmaz geliştirmeye başladığı bir yetenektir. GOçebenin ha­ yatı at Clzerinde geçer; eğer ilzerinde yer, içer, savaşır, avlanır, hatta belki uyur.

Ok ve yay gtıçebe için alı kadar önemlidir, hayatta kalmasının bir yoludur. At

· 1ıı9111 - - �- · - ..-...·.ı - · - ÇIOtml - - lnlyoıtlnlı. lllrbç Olkl

..... --11- ı11 o1ı - g6111riJW - -.•üııorlodl .... pt .. ........

- - � - .......-. hiçi* ____

84 -TOZVEllİ

üzerinde kullanılacak bir yayın görece kısa. ama bu çetin şartlann gerektirdiği yüksek enerjiye sahip olması gerekmektedir. İşte Doğu'da yayın çaglar boyu gelişimi bu koşullarda şekillenmiş ve ortaya, bugün de herkesin hayranlığını toplayan kompozit yay çıkmıştır. Boz­ kırlann ağaç türleri bakımından zengin olmayışırun getirdiği sınırlamalar, ağaç­ tan daha esnek haırunaddelerin d.thice kullanılmasıyla aşılmıştır. Kompozit yay ağaç, boynuz. sinir ve tutkaldan oluşan; müthiş fiziksel özelliklere sahip bir silahhr. Birden fazla malzemeden imal edildiği için ileri derecede esnektir ve basit ahşap yaylara göre daha kısa yapılması mllmkllndllr (bkz. Osmanlı Kompozit Yayı).

Doğu okçuluk ekolllnlln kökeninin Asya olduğu konusunda fikir birliği vardır. İslam önresi Arap kaynaklarında Araplara atfedilen ok atma tekniği, 9. ve 10. ytızytllarda İslam-Arap ordulannca kullarulan teknikten farklıdır (bkz.

Okçu Yüzüğü). Bu da göstermektedir ki, teknik muhtemelen 8.-10. yüzyıllarda Maverallnnehir bölgesinde lslam gizileri ile Orta Asya gııçebeleri arasındaki askeri, ticari ve kWtürel alışveriş neticesinde Orta Asya'dan gelmiştir (bkz. Fü­ tllvvet ve Ahilik). Selçukluların atlı okçusunun kullandığı bu teknik sorıra Os­ manlırun seçkin atlı okçu birlikleri tMafından savaı; alanlarında kullarulmaya devam etmiştir (bkz. Anadolu'nun Yakın Tarihinde Ok ve Yay).

Osmanlı'da kelimenin tam anlamıyla spor disiplini halini alan okçuluk, bazı disiplinlerin yavaı; yavaş terk edilmesi ve menzil okçuluğunun ön plana çıkması ile 19. yUzyıla kadar varlığını sllrdllrınüştür.

Osmanlırun ok atma tekniği aslında Asya kökenlidir ve benzerleri, g,._ leneksel okçuluk disiplinlerini korwnaya muvaffak olmuş Kore, Moğolistan gibi ülkelerde bugün de uygularırnaktadır. Moğolistan'da okçuluk, at yanşı ve güreşten oluşan bir geleneksel spor festivali olan Naadam,.her yıl coşku ile kut­ lanmaktadır. Bu festivalin köklerinin Cengiz Han liderliğindeki büyük Moğol imparatorluğuna kadar indiğine inanılmaktadır. Ok atma tekniğinin uygularu­ şında, Asya'lı milletler arasında, ekoller arasında, hatta okçudan okçuya deği­ şebilen ulak tefek farklılıklar vardır.

Burada anlatılacak olanlar, tekniğin genel hatlarıru çizecek, okuyucuya Türk-Osmanlı ok atma tekniği konusunda fikir verecektir. Osmanlılar zama­ nında kaleme alınmış ve ok atma tekniğinin de anlabldığı bir kaç risale vardır.

Ancak bunlann büyUk kısmında, eser meydana getirilirken Arapça kayruıklar­ dan yararlarıılıruştır. Bu sebeple, hali varlığını sürdüren Asya okçuluk ekolleri­ nin bilgi mirasından yararlanmanın, teknik üzerine daha saglam fikirler VerlO­ ceği kanaatindeyim. Ne yazık ki, ecdadımızın ok abşırun "sahada" nasıl yapıl-

OKÇIJL'1K ......NOA MERAi\ rn1CIN!z HER $EY 65 dığıru tam olarak bilmemiz mümkün de­ ğildir. Okçuluk geleneğimizin kesintisiz olarak gelecek nesillere akıanlmasındaki

zaalunız, bi.7j Turk-Osmanlı ok abş tekni­

ğini bilen ve uygulayan pratisyen ve teknik adamlardan mahrum bırakmışbr.

Asya kökenli rnilleUer için tipik olan, at Uzerinde her yöne isabetli ok ala­

bilmeleridir. Bu maharet, yllzlerce yıl bo­ yunca düşmanı en çok korkutan ve savaş­ lann kaderini belirleyen wısur obnuştur.

Atlı okçu tekniklerini yaşatan veya yeniden hayata dOnduren okçular vardır (bkz. Gü­ nümüzün "Gerçek" Geleneksel Okçulan).

Aynca oturarak ok atmak da tekniğin eski­

R..ım 7: Klopsı.g'in "Turldoh An:hery and the Compoılte Bow" odh OHrinin 1947 b.ıslwında ilk sayfayı •Olleym bu wa.ıruyon için "K.ııyn.ogı bilinmeym bir fo­ lolnft.uı ...• ıbunl kulluulırufbı" Muhh!melm resim. bu kitapta da

bulun.uı Necmeddln Okyoy'o alt foıogı-aftan çizilınlftlr.

ler tarahndan uygulanan ve risalelerde yer verilen bit versiyonudur. Ancak burada anlablacak olan, ayakta durarak ok atma­ nın esaslandır.

Basış Ayakta ok atarken ayaklann hedefe göre konumunun nasıl olduğu, tekniğin risalelerde yer verilmeyen bir kısırudır.

Kore tekniğinde,

yüz hedefe dönükken

ve hedef saat kadrarundaki 12:00 ko­

numundayken; sol ayak 11:00, sağ ayak yaklaşık 2:00 konumunda basılır (Yayı sol elde tutan sağlak okçular için)". Bu açık basış büyük ihtimalle tekniğin at üzerinde de uygulanması ile ilgilidir. Moğol okçularuun ok atarken çekilmiş fotograflannda ise, hedefe tam yan tedir. Sol

(90 derece)

dönlllen klasik basış görıılınek­

ayak 12:00, sag ayak 6:00. Osmanlıda ok abşıru gösteren çok sayıda

minyatllr vardır, ancak bunların bir kısıru at ıızerinde veya oturarak yapılan

atışlan göstermektedir. Klopsteg'in kiıabırun ilk sayfasında, çi7erl belli olma­ yan bir illustnısyonda, bir kemankeş menzil abşı yaparken. tam çekişte göste-

· - ....... --

86 MURAT OzvERI

riJmektedir. ttlustrasyon. yine kaynağı belli olmayan bir fotoğraftan yararlanıla­ rak çizilmiştir" (Resim 7).

Bu resim, ayakta ok atan Osmanlı menzil okçusunun basış � konu­ sunda fikir vermektedir: Sol ayak 12:00 ve sağ ayağın 6:00 konumunda olduğu 90 derecelik yan basış"'. Tabü unutulmamalıdır ki, menzil atışlarında, hedef vurma amacı güdalıneyip "belli bir yöne doğru" durulur (bkz. Osınanb Okçu­ luğunda Disiplinler).

Osmanlı okçuluğunda çok uzun çekişler yapılmadığına dair çok sayıda gösterge de olduğundan, iki ayağın birbirine yakın olduğu ve vücudun hedefe dönUk olduğu açık basışın da uygularuyor olması kuvvetle muhtemeldir.

Yayın kavranması Modern teknikte abş anında yay koUannm azami hareketini yapabil­ mesi için gevşek tutulması (hatta pannak veya bileğe asılarak hiç tutulmaması) öneriliyorsa da Asya tekniğinde yayın sıkı sıkıya kavranması söz konuaudur"' ...

Osmanlı menzil yaylan, tirkq (savaş) ve pula (hedef) yaylanndan daha küçUk bir kabzaya sahiptirler. Bu sebeple, kabza etrafına mwnlannuş bir kumaş şeridi sanlarak kabzanın avuç içine sıkı sıkıya otunnası sağlarur. Bu kumaş sargıya "muşamma" denir.91 Osmanlılarda kabzanın kavranması belli bir metod çerçevesinde yapılır.

Muatala Kani kabzayı kavramayı şu şekilde tarif etmektedir. •Kabzanın yayın sut kısnundaki orıa nokıası (""'in) sol elin parmaklan ile avucun birleştiği yere dayanmalıdır. Uzun parmaklı ve geniş bir avuçlu olanlar kabzayı bu şekilde kavramalıdır. Elleri kilçUk ve parmaklan kısa olanlar mttn'e parmaldann en uç eklemlerini yaslarnahdırlar. Elleri ortalama büyüklükte olanlar, parrnaklarırun ikinci eklemini m•ln'e yaslayacak şekilde kavramalıdırlar.•., Bu tutuşla yay, tam olarak başparmak ve elin birlqtigi nokıaya otur­ muyor gibi gözükmektedir. Oysa burası, üzerine gelecek kuvvetleri yayı tutan

Ol<ÇULUK HAKKINO. MERAK rniCINlz HER ŞEY 67

kol tızerinden lineer olarak vücuda iletir. Dr. Koppedrayer, "birçok Asya sti­ linde" yayın tam bu nokLaya dayandıguu söylemektedir. Yine de OsmanWarda kabzanın Telhis'te anlatıldığı gibi kavranıyor olması mUmkUndur. Bu şekilde, � asla kola çarpmamaktadır.

Kab-.r..a önce setçe parmak, sonra yüzGk ve sonra orLa parmak ile sıkıca kavranır. işaret ve başparmak gevşek bırakılmalıdır. Ç!lnkü ok yayın sağ ıara­ hndan ve başparmağın üz.erinden atılacaktır. Okun yaydan o;ıkarken yeleğin bu parmaklardaki deriyi sıyınp çizmemesi ancak böyle saglanır9'.

Yayın kavranmasında serçe, yuzcık ve orla parmağın uyguladığı kuv­ ve� OsmanWarda biraz abartılnuş gibidir. Yine Koppedrayer'ın kitabında bu üç parmağın yayı kavrayışı "bir yumur<ayı tutmaya" beıuetilınektediı"'. Ancak Osmanh yaylannın. kabza morfolojilerinden kaynaklanan sebeplerle daha sıkı kavranmaları gerekiyor olabilir (Osmanlı yaylan en kısa kompozit yaylardır, bu yüzden abş arunda yayın "tepmesi" daha kuvvellidir. Yayın çok sıkı kav­ ranması belki bu sarsınhıun ok uçuşuna etkisini az.altmaya hizmet ediyordu.

Yayın çok sıkı kavrandığını destekleyen bir rivayet de, Unlu kecnankeş Tozko­ paran İskender'in lakabını kazanması ile ilgili olandır. lskender'in sıDUsıkı kav­ radığı kabzarun Uzerini kaplayan " toz" u, yani kayın ağaa kabuğunu çatlattığı söylenmektedir).

"Yumurta !ular gibi" tutuş ile "sımsıkı kavramak" arasındaki bariz fark, tutuşun nasıl olması gerektiği konusunda çelişkili dUşUnceler yaratmakta­ dır. Menzil abşlan da yapan yabana uzmanların bu konudaki görilşil, menzil abşında kabzarun sıkı tutulıruısının. hedef abşlarında ise, modem sistemlerdeki gibi gevşek bir kavrayışın amaca hizmet edeceğidir"·

Okun gezlenmesi Okun kirişe takılması her iki ekolde de ayru olmakla beraber, okun ya­ ya yerleştirildiği Laraf farklıdır. Modem teknikte ok yaya •soldan" yerleştirilir, yani yayı tutan kol <arahndadır. TUrk-Osmanlı tekniğinde ok yayın diğer Lara­ lındadır. Bunun sebebi, okçu yilZUğü kullanılarak yapılan abŞta ok dinamiğinin farklı olmasıdır (bkz. Modem Tekniğin Geleneksel Asya Tekniği ile Karşılaşb­ nlınası).

Ok, tirl<eşten (oklukLan) elin beş parmağı ile bir kalemi tütüyormuşça­ sına gevşekçe tutularak aluur. Ucwtdan. yay kabzasını tutan elin işaret ve orta

• K. Omıpçu. A.g.L M il. �. llaJ'I TlwaDtng -. 21m.

•Mom ıı.,..... • -

68 MIJRATOZVERI

parmağı anısına yerleştirilir, buradan geçirilerek öne u.zablır. Sağ elin işaret, baş ve orta parmaklan ok gövdesi boyunca arkaya doğru kaydınlır ve arkalı!la doğru gidilirken yelek tuyleri dUzeltilir. Ok gövdesi, arkalığın önünden işaret ve başparmaklar arasında tutularak arkalık kirişteki arkalık noktasına yerleştiri­ lir (Resim 8). Bu teknik, ast osıe çok luzlı bir biçimde ok gezleyerek abŞ yap­ mayı mümkün hale getirir. Okun yayın sağ tarabna yerleştirilmesi. özellikle at 112.erinde bUyük hız ve rahathk sağlar.

a..iın 8: Aoya-TGık-Osınonh mzı ok gezleomal ve ldrifin tutulmuL

Kirişin tutulması Kirişin ıuıw.na.., yukanda bah9edilen gezleme hareketinin devamı ni­ teliğiruledir. Akıa bir hareketle sağ elin başparmağı arkalık noktasının hemen alımdan kirişi kanca gibi sarar. Kiriş, başparmağıı takılı olan okçu yüzllğtlnlln köşesine yerleştirilir. El belli bir tarzda kapablarak kiriş kavrarur. Bu kavrayıp "mandal" adı verilir.

Mandal, başpamW< çekişi kullanan değişik klllıtırlerde degişik biçim­ lerde yapıldıj!ı gibi, aynı ekol kendi içinde varyasyonlar gösterebilir. Mesela gtınııınoz Moğolistan'ında, yoreye gore değişen üç ayn mandal stili uygulan· maktadır. Telhis'te de birden fazla mandaldan soz edilmektedir. Mandalın etki· li olabilmesi, okçunun el yapısı ve parmak uzunluklarına uygun olıruısını da gerektirir. Bu sebeple eski ustaların birden fazla mandal biçimini çalıştıktan ve ogrettikleri bilinmektedir.

Mandal biçimleri, Ar.ıpların elin parmaklanru hesap yapınalı.t.ı kullan· dıldan bir sistem esas alınarak i.simlendirilınişlir. GllnUmUz matematigindeki ondalık sayılar sişteminin yarabcısı olan Anplar, başparmağın elin diğer par· maklan ile ilişkisine dayanan karmaşık bir sayı l i ade etme ve hesap yapma sistemine sahiptiler-ve ellerini bir ııır abacus gibi kullanarak hesap yapmaktay­ dılar. önemli Memluk eserlerinden biri olan ve 14. yüzyılda Taylıoga tarafın.. dan kaleme alınmış olan kitabın incelenmesine dayanan • Snramı Arcl"'ry" adlı kitapta. Tayboga'nın mandal l<kniklerine ve okçu yuzııklerinin kullanımına dair verdiği aynnttlı bilgiye de yer verilmiştir. Bu eserde, farklı mandal tipleri deıayb olarak anlablmıştır" (Resim 9).

R..ım 9: Fukb awıdal tipleri. Soldan Ağa: "73", •w, •22•.

Burada ilgi çekici olan, Osmanlıların okçu yUzüğU için kullandıktan ad­ •şası•w oluşudw (bkz. Okçu YUzUgtı). •Şasi' far>Ça •altmıŞ• anlamına gelmektedir. IUınUS·I TUrkl" şasi kelimesi için ·ktawıkq zilıglri. karşıbğuu vermektedir. Acaba bu, Abcılar Tekyelerindeki defterli kemankqle-

lardan

birinin

..

• J.D. Lall... w�. ,_ - ARMIY· An !ngllllı _ .., __ ., , _ woıtı

Aıdıoıy(e&A.D. 1311). -- Gıııouq ond •--· 1110. ..-ıı.ıoı.ruz lll- ,. tılıı .a1ı1y11 ·....• ,..... _ ıı.. Y111'ılo _ _ ,..._ .,,,_. ... tııııı"' .. �· • t. - - TilıM,tM

70 -•OZllEJli rin 60 biçimi

mandal ile ok aıtıklan anlauwu taşıyor olabilir mi? Son bir kaç yüzyılda menzil abşına yoğunlaşan kemankeşler, bu mandal biçiminin menzil abşlannda diğer biçimlere göre ilave bazı avantajlar sağladığını fark etmiş ola­ bilirler mi? Acaba askeri ve sivil okçular farklı mandal biçimleri mi uyguluyor­ lardı? Yoksa zihglrin bu isimlendirilmesinin albnda böyle bir mantık zinciri yok mu?

Mustafa K4ni'nin Telhis'te birden fazla mandal çeşidini tarif elliği ve bu eserin Osmanlı okçularının menzil atışlarına yoğunlaştığı 19. ytızyılda kaleme alındığı göz önüne alınusa, kemankeşlerin de elin ve vücudun fiziki yapısuıa uygun olarak farklı mandallaı uyguladıklanru düşünmek doğru olur.

Klopsteg'in Mustafa Klni'den aktardığına göre", Osmanlı keınankeşle­ rinin mandalı şu şekildedir: Serçe, ytızük ve orta parmaklar, bmaklan gllrlln­ meyecek şekilde kapatılır. Başparmak kirişi kanca gibi tutar ve kiriş zihg!rin kenanna yerleştirilir. Başparmak orta parmağın orta boğumuna basbnlır. Sonra işaret parmak, başparmak üzerine kapatılır. Bu esnada başparmağın bmağının yarısının görlllebilir olması gerekir (Resim 10).

R..im 10: Ooınanh keıııankqlcrlnde mandalın uygu)OJUfı.

Çekiş Asya stillerinin çoğıırıda çekiş çok uzundur. Bilytık ihtimaUe at ilzerin­ de daha dengeli ok atabilmeyi sağlayan uzun çekiş mesafesi, bugün geleneksel Moğol ve Koreli okçular tarafından h4IA uygulanmaktadır. Arapça okçuluk risaleleri de, tam çekişte okçu ytızügılnlln kulak memesine kadaı gelmesi ge· rektigini yazarlar. Başta Telhis olmak üzere Eski Türkçe risalelerde de tam çekiş için verilen referana noktası ayrudır.

•P.E. Klopotog. Tuıtdllı TlldJllcınal Al<ıı.y lııd h COlllpOlito -. tMT.

OKÇULUK HAAMJNDA MEIWI ETTIQINiZ HER ŞEY 71

Osmanlı risaleleri dışında bu konudaki bir kaynak da, Busbecq'in Tllrk Mektuplan' dır""· Kanwü Sultan Stıleyman'a elçi olarak gönderilmiş olan Ogi<r Ghislain de Busbecq, _kaleme aldığı mektuplarda 16. yüzyıldaki Tllrk yaşayış ve dilşlln<:e tarzı üzerine gözlem ve kanaatlerine yer vermiştir. Tllrklerin okçuluk­ taki becerilerinin yer aldığı mektuplarda. yaz.ar İstanbul' da yaşad.ıgı yıllarda kendisinin de bir Tıırk yayı edindiğini ve bununla egzersiz yapbğını belirtmek­ tedir. Busbecq'in, Tllrk okçulannın çekiş mesafesine ilişkin sözleri, Derin Türkömer'in çevirisi ile şöyledir. "Bir Türlr, ımm süreıı talimltrdm sonra m strt IJ"Y' bile kulağının arlcasına lıadar gerebiliyor. Oıt yondnıı bu lbrlii 'J"Y• n/ışmaırrış biri, çııl< guçlü olsa da kirişle yayın baglandığı ymkki ç.ııliğe sokulan bir oiklceyi kurıam01k

kadar germıez."

Ancak bu noktada, llzerinde durulması gereken önemli bir çelişki var­ dır. Kulak memesine kadar yapılan bir çekiş, kişinin fiziksel yapısına ve kol

ıızwıluğuna göre değişiklik gösterse de, 70 cm ve üzerindedir. Oysa mıızelerde mevcut okların çoğunun ıızwılugu 58-65 cm arasındadır. Menzil, hatta pula atışlarında, okun kabza gerisine kadar çekilmesini sağlayan bilek siperinin kul­ lanılıruş olması da bu çelişkiyi ortadan kaldırmamaktadır (bkz. Bilek Siperi). ÇQnkll uçlarındaki yaprak şeklinde temrenlerle kabza gerisine çekilmeleri mümkün olmayan tirkeş oklaruun bile (gövde) uzunlukları 70 cm do!aylann­ dadır.

Bu bilmec� bence birkaç çözümü olabilir: OsmanWann risaleleri kaleme alırken mevcut Arapça kaynaklan kul­ landıklan bilinmektedir. Orta Asya göçebelerinden kompozit yay ve Asya stili ok atma tekniğini öğrenen Araplar, Moğol ve Kore okçulan gibi uzun çekiş ile ok atıyor olmalıyd.ılıır. Yani tekniğin orijinalinde, bugün hAIA Kore ve Mogol geleneksel okçuluğunda oldugu gibi çekiş mesafesi uzundu. Oysa Asya tipi kompozit yay gelişerek kısalmış, Osmanlı menzil yaylarında en kısa halini al­ ıruştır. Bu sebeple Osmanlı ok atma tekniğinde çekiş de kısalmış olmalıdır. Os­ manlı risale yazarlanrun Arapça kaynaklarda anlatılan tekniği Türkçeye geçir· dikleri, kendi uygulama biçimlerini yazmadıklarıru düşünmek akla yakındır.

Elimizdeki az sayıda fotoğrafın incelenmesi ve konunun uzmanları ile yaptığım yazışmalar sonucunda vardığım sonuçlar da bu doğrultudadır101 • Bunlara ek olarak, Macaristan'da geleneksel Osmanlı yaylan ve okçu

yUzüğll ile atış yapan bazı dostlar edinme ve onlarla atış yapma imkaru da bul•O.G.do Bnllocq, Tıirlı .....,.,., lllOI. .. _ 0ıorw.. -ıı.rpo.ıc. 11o ._ _..

72 MURAT02VERI dum. Onlar da gıırece kısa çekiş mesafeleri ile ok abyorlardı (Reolm 11). Zihglr ile abş tekniğini çözmeye çalışbğım aylar boyunca, kulak memesinden çenenin ucuna kadar değişik çapa noktalan ile abş denemeleri yapbm. Bu denemeler,

Osmanlı okçularının çapa noklasırun çene ucu ile kulak memesi arasında, belki

dudak köşesi gibi alışlan alışa ıekrarlanması kolay bir yer olduğu konusundaki fikrimi pekiştirdi.

Osmanlı ordusunda, kulaklan ıırten koruyucu plakalan olan miğferler

de kuUanıldıgı goz önüne alınırsa, en azından savaş şartlarında, çekiş kulak memesinden daha Onde bir nokıaya kadar yapılıyor olmalıdır.

RHlın 11: Yaur M•cariltan'cWd Ttlrk okçulak ı.çhiuı ve ı.knl­ Ai ile •lışy•pan okçu dOllbnyl1.

Budapqte yakuı­ luında aıııl:ftn­ nwıda.

İkinci muhıemel açıklama, pula ve ıalimhane yaylarının menzil yayla­ rından daha uzun olduklan ve daha uzun çekiş mesafeleri ile kullanılmış olabi­ lecekleridir. Bu ihtimal, Busbecq'in aktardığı uzun çekiş mesafesini de açıklaya­ bilir. Yazar, göz hapsinde tuhılduğu evinin bahçesinde hedef alıştan çalışıığını

yazmıştır. Menzil abşlannın yapıldıgı Okrneydaru'ndari bahsetmekteyse de, üslubundan bu konudaki bilgisinin ayrınblı olmadıgı anlaşılmaktadır. Kuvvetle muhıemeldir

ki, Okmeydaru'nda hiç bulunmamış,

menzil abşlanna bizzat şa­

hitlik etmemiştir.

Osmanlılarda 17. ytızyıldan sonra menzil abşlanrun popüler hale gel­

mesi ile yayların ve dolayısıyla okların boyu kısalmıştır. Y!lcel'in Topkapı Sara­

yı Müzesi Koleksiyonundaki yayların uzunluldan için verdiği bilgiye dayana­ rak'"', hedef yaylannın da bu kısalmadan nasiplerini almış olduldan düşUnıtle­ bilir. Mtızeler ve Ozel koleksiyonlardaki yay ve okların son

400 yıla ait oklar

OKÇLWK HAl(l(INOA MERAK rn1cllNIZ HER ŞEY

73

olması, kulaga kadar çekilebilecek uzunlukta oklann bulunmamasuu açıklaya­ bilir. Aynca muhtemelen bu yay ve oklann çoğunluğu. saraya hediye olarak

sunulmuş yüksek kaliteli silahlardır. Yayın daha kısa yapılması, daha kaliteli

malzeme ve llst seviyede işçilik gerektirmektedir. Halkın ucret karşılığı ok athğı ıalimhanelerde kullarulan talimhane yaylanrun daha uzun ve dolayısıyla daha uzun çekilen yaylar olması mllmkUndUr.

"Kulak memesine kadar çekiş"• getirilebileceğim son açıklarnıı da çe­

kişte kulak memesine değenin zilıgir değil, elin bilek ile birleştiği kısım olabile­

ceğidir. Bu durumda zihgir çene üzerinde, dudak �inin biraz arkasında bir noktaya kadar çe�ktedir.

Bırakış Okçu yüzüğU ile bırakış, Uç pannakla bırakışa göre büyük avantajlar sağlamaktadır. Ancak temiz bir bırakışı

başarmak için uzun süre çalışmak ge­

rekmektedir. Bırakış, baş ve �aret parmağının hızla açılmasıyla yap�ır. Kiriş zilıgirden kurtulduj!unda kirişi tutan kol, arkaya dirsek atarcasına bir hareket

ile geriye hrlar. Risaleletde, bu hareketin elin kulağın henlen yanına getirilip

hilal şeklini almasıyla bitirildiği yazılıysa da bu bilinçli bir hareketten çok par­

makların, bileğin ve kolun doğal hareketinin bir sonucudur. Elin bu pozisyonu

pek çok

Osmanlı minyatllründe başarı ile resmedilmiştir. Yine de, sağ elin bu

kadar abartılı gösterilmesinin, ressam1ann sıilizasyonundan kaynaklanabileceği ilıtimali göz ardı edilmemelidir (Resim 12).

Son Taşıma veya Takip Atıştan hemen sorıra, vürut ve yayı tutan el bulundugu pozisyonu kısa bir süre daha korur.

Osmanlı Yay ve Oklan Osmanlı Kompozit Yayı Kitabın başka bölümlerinde de söz edildiği gibi. birden fazla malzeme­ nin kaynaşmasından oluşan yaylara "kompozit yaylar• denir. Japonların dut ağacı-bambu yaylan, bazı Kızılderili kabilelerinin sırtı

sinir kaplı yaylan ve

hatta modem dünyanın ağaç-fiberglas yaylan da aslında kompoziıtirler. Ancak

74 MURATôZVERI

"kompozit yay• denilince akla gelen

Asya'nın sinir. tutkal, ağaç ve boynuzdan

oluşan uçbükUmlll ve dışabükümlü yaylandır

(Resim 13).

Rrsiaı. 12.: Osmillnh ok ıı� tekni· ğinde kirişin tutulu.şu. çekilmni ve buılk.ılman

Roolm 13: O.manlı yayl.uuıdaki dıpbllldiın vr uçbtılıillrı.

OKÇUUJK HAKK"'D4 MERAi< rniCINiZ HEA $EY

75

Hemen her uzman. kompoziı yayın Asya' da doğmuş oldutu konus11J1da hemfikirdir. Abd krallarından llıil-İşlar'a (MÖ. 23�2320) ait bir mühtırde­ ki avcı figtırünfln taşıdığı kurulmuş yay, pek ı;ok uzmana göre tarihin bilinen en eski kompozit ya:yıdır. Bu yoruma şüpheyle bakanlar varsa da, Antik Mıoır kabartmolannda, savaş arabalarır11J1 üzerinde gösterilen savaşçtların ellerindeki kısa ve lam çekişte yanın daire şekli almış yaylar, kompozit yayın kOkeninin en azından M.ô. 1500-1200'1ere uzandıguu kanıtlamaktadır.

Kompozit yaylarda yayın sırtı gerilme kuvveılmne dayanması için si­ nir ile kaplanır. I<ann kısmına ise boynuz yapıştırılarak, yay çekilirken bu yü· uyde meydana gelen sıkışma kuvvetlerine karşı dayaruklılık sağla.nıruş olur.

Kompozit Asya yaylanrun Angle>-Sakson liıeralürde sıklıkla "hombow" (boy­ nuz yay) diye antlmasuun sebebi yayın karın kısmındaki boynuz lam.inalardır · (Reolın 14).

R"im 14: Osııwdı kompodt Y•flndli yaym sutı ıinir, karın kılıru boynuz Ue k.oplıdır.

Boynuz yayın lumıruı y•p'fb­ nldJktan SONıı •tencik• deni­ lf'ft bir ald kuJ..l.aıuluü. iple ııltıu Nnlır (Fotopf: Dr. v..., Melin Aboy).

Omwili yaylannda yayın çekirdeğini oluşturan ahşap aksamda en ı;ok akçaağaç 10> lcullarulırdı. Akçaağaç dışında dişbudak, porsuk ve kızılcık gibi difp Rrt ağaç türlerinin de bu amaçla kullantldığı bilinmektedir. Osmanlı yay­ larında ahş.ıp komponent Oç veya beş parçadan oluşur. Beş parçalı yaylarda yayın baş kısurılan ayn birer parçadır ve yayın uçbükOmlerini oluştururlar. Oç parçalı taaanmda ise puçalar yapıştırıldıktan sonra uçlar ters yöne bak!Uettk uçbııkum elde edilir.

-�--�-pı1ı..,.ı.111r 1p1.1r _ ,.,, ,__ _ pılı _ _ ...... ıı.ıııı ııını .... - ..... � -. - -·· ,..... ...... ...,,... __

711 M\JRATÔZVERI

Bunu takiben yayın kann kısmı. manda boynuzu ile lcaplaruı. Bazı İran koınp<>zitlerinde boynuz şeritler halinde hazırlarup uygulanmışsa da. Osınıınlı­ lar yekphe boynuzu yay kollarına boylu boyunu yapıştırmışlardır (Çok ı.or olup il•ri srviyede beceri isleyen bu i.şleınde, yaycı esnahnın birbirlerine yar­ dunct olduktan lcayıtlarıı geçmiştir). Yapııtınna yuzeyini arttırmak için, boynu­ zun ve ağacın yapışma yüzeylerine, ınetal bir tarak olan "taş'in" ile oluklar açılır. Bu i.şl•ıne "taş'in Ç<ıkıno" denir (R..iın ısı.

Kesim IS: Yayın bnunda, ahfap ,..._. tq'ln çekil....k elde Nllen oluk.Ju. 8oynU%1ln ag.<a yapışacak yllzeylne dt ayru şekilde oluklar açıLanlt y•plfına yOuyi aıttın.lınakta­ dır.

Boynuzun tutkalı kuruduktan sonrıı, yayın sırtına sinir döşenmesi safhası baş­ lar. Mandalardan elde edilen bacak tendonlım mermer havanda şimşir tokmak­ la dövUlerek liflerine aynhr. Sabtr ve maharet istey•n bu işlemden 50N'll � nen sinir, özel tarağı ile taıanarak daha ince ve d!l.zgün lifler haline getirilir (Rt1im 16). Bunu takiben sıcak tutkala bahrılan sinir. tabakalar halinde yayın sırtına yapıştırılır. Her katın kuruması için haftalara varan süreler beklenir.

Sonrıı yay kurumaya bırakılır.

Yaklaşık bir yıl alan bu kuruma safhasında, yay kolları sinirin bllZO!ıne­ si ile sut yıınUne kıvnlır ve "dışabaJt11m• (rıjlr.r) form oluşur. Hatta bu bUklll­ ıne, yay halka haline gelene kadar devam eder. Yayın bu haline "yay halka­ sı"denir. Yayın halka şekline ulaşması s!lrecinde yaycı, yay başlan ile kabzayı birbirine bağlar ve bir ipi sıkarak yayın halkalaşına sürecini yıınlendirir (Reılın

17).

OKÇUt.UK HAKKINC». MERAK �Nil HER ŞEY 77

Resim 16: Yıyın kmn kısmına boynuzyıpışhnhp kwwn1•1 �kJC"ndlktt-n sonra su.ı yıyın sırtına sinir döşenmesine p:Ur. Sıcak tulk.ı..la bahnlan lifler yüzeye dikkıtlice yapııtuılu (Foloifal: Dr. Yaıor Metin Ak­ soy).

Rni.m 17: Yay hılhsı (Topk•­ pı Sırayı Müzesi), Sutını. sinir döşenc-n y•y. sinirin kununa51yl• luvnlıuAk dış•bülcumJu şe-klini alu. Bu 111.mıidil kemangıer yay kollmnı k.ııbz.a­ yı bağlıyuak bu süreci yön· lendirir.

Yayı oluşturan malzeme birbirine. hayYan dokularından elde edilen tutkallar ile yapışbnlır. ÖZellikle yayın parçalannı birleştirilmesinde "Mersin Morinası" denileni°' bir balığın hava kesesinden yapılan tutkal tercih edilir. Bu tutkal,

sinir

(tendon) parçalanndan elde edilmiş tutkal ile belli oranlarda

kan7

bnlır. Bugün Osmanlı yayı yapımında uzmanlaşnuş az SO)•da yabancı uzman,

yayın kullanım amacına göre bu oranların değişiyor olması gerektiğini belirt­ mektedir.

"' rınç. 11111nı -ııolojldold ıarııııı .-yı. bu bolılloı 111ng1 - oldı9ı ..ı dotl*· Dr. Klopllo!I� bu lıolıliçln �u-· ·-._-,lıli-ldık/pa'ıcw--ol.,lıirbolıbr.Dr. Yuaıl'ln ..nfi111 TWlıcıt lllnı •ınenın moMnı- dı'. Mnitı mom...,ırı t6Meı1 Mfı ile Hu5o IHao'dıır. Tll!lllDH iki l)'n tür o1111 bu bllıldu blnm pt1111 4Nllllllnl utıılpl.lr Her lldlılnlı dl Mvysı lltllıbul ur-..a:.dır wı tıeı ikilllldln dt lıılmi otdl-.A. Gu-. g-- soyu l- - lt kAf1' iılrt'Yl olAn lıir ""*­ ....

78 MURATOZVERI Kuruma sUreleri dolduktan sonra yay çok hafif ateşte ısıtılıp,

"

tepelik"

denilen sert ahşap formlara bağlanarak "Asa gezi" yardımı ile yavaşça kurulur.

As.\ gezi.

Uz.erinde kertikler olan uzun bir çubuktur. Yay, karru yere bakacak

şekilde as.\ gezinin Uz.erine oturtulur ve aıama aşama

çekilerek,

iki yay kolu

simetrik bir kavisle büklllecek hale getirilir. Bu salh.ada yayın kamından, boy· nuzdan aşındırma yap�abilir.

Sırb

kaplayan sinir ve kullanılan tutkallar neme çok duyarlı oldukla·

rından, savaş ve talim yaylarında bu yüzey deri ile kaplanır. Kull�an deri,

aUn sağnsından elde edilen çok ince ve hafif deridir. Sırh deri kaplı yaylar bu

sebeple "sagnlı yay" adını alır. Menzil yaylarında ise sırt kayın ağacırun dış kabuğu ile kaplanır. Bu kabuga "toz" denir. Tozlu yaylar, ayru zamanda "timarlı yaylar" olarak adland�ır. ÇUnktı buruar mtısabaka atışlarından önce ısıblarak, tutkal ve sinirin içindeki nemin buharlaşması sağlanır. Yayın

kuvvetini, dolayısıyla menzilini arttıran bu işleme "tirnar vermek" denir.

çekiş

Yaylar, yüzey bitimlerine göre sınıflandınldığı gibi, kullanım arnaçlan­

na göre de sınıflandırWı:lı. Hedef atışlarında kullarulan yaylar "puta yayı",

menzil atışlarında kull��ar "menzil yayı", savaşta kull�war "tirkeş

ya)'" diye adlandırWdı. Buruann yarusıra, bir donem İstanbul'da çok sayıda

bulunan talimhanelerde halkın para karşılığı yapbğı idman atışlanrun kullaru­ lan "talimhane yaylan" ve kemankeşlik eğitiminin baılangıç safhasında kullaru­ lan, ok atmaya değil

kaslan kuvvetlendirip atış tekniğini ögrerırneye hizmet

eden "kepaze" (veya kepade) yaylan da vardır.

Bu yayların hangi şekU ve teknik özellikleri ile birbirinden aynldığı tam

olarak bilinmemektedir. Bu satirların yazıldığı sıralarda, dünyaca t!Ntı bir uz. marun bu soruyu cevaplamak için araştirrna yapmak tızere Kanada'dan Ttırki·

ye'ye gelmesi bekleniyor. Araştirrna gerçekleşirse, bu gizemin Çözülmesinde önemli bir adım atılmış olacaktir.

Os�ı yaylanrun yapım teknikleri birçok eski risalede ve yabana lite­

rattlrde yer alıyorsa

da, Cumhuriyet

p� araştirma ve yayın çok azdır.

döneminde yurdumuzda bu konuda ya­ Son yaya (kemanger), aynı zamanda usta

bir hattııt ve ebru sanatçısı da olan Necmeddin Okyay, 1976'da hayata veda

etmiştir. Halt

ve ebru konusunda birçok nsıad yetiştirdiği halde, bildigimiz

kadanyla yay yapma sanatiru öğrettiği kimse olmamıştır.

OKÇUWK HAl<KJl«lA MERAM ETTICINIZ HER ŞEY 79

Osmanlı Okları

Oklar kamış veya çam ağaandan yapılırdı. Hindisıan'dan ilhal edilen ozel bir kamış turtı olan okluk kamış z.aman içinde çok pahalanmış. ok yapı­ ırunda tamamen çıım ağaana dOnülm�ıtır.

Ok gOvdelerinin hazırlanması ağacın seçilmesinden uygun okluk çubuk haline getiribnesine, çubukların kurutulmasından endam verilmesine kadar, çok detaylı ve zor bir süreçti.

Anadolu'nun belli yerlerindeki yaklaşık 10 yaşındaki çam agaçlan, yer­ den 1 arşın yukandan olmak üzere. 1,5 arşın uzunlugunda kesilirdi. Elde edilen ağaç gOvdesi dört koşe parçalar halinde kesilir, desteler halinde bağlanıp İstan­ bul'daki okçular -.alına yollarurdL iki ay kendi kendine kurumaya btrakılan okluk çubuklar, fırında bir kaç saat tutulurdu. Ok çubuğunun ı;ırasını abp hafiflemesini sağlayan bu işlem "oka limar vermek" diye adlandınlırdı. Çubukların bu amaçla kızgın kuma g0mllldllgü de olurdu. Sonra, kunı ve !-ıava cereyanı olan bir ortamda on gün daha bekletilirlerdi. Sorıra nıtubeısiz bir depoda 3-5 yıl daha kurumaya bırakı­ hrdı. İşlenecek çubuklar ağacın dokusuna gore sınıflandınlır ve uygun olan­ lar ok yapılmak üzere gruplara aynlırdı. "Piştahıa" denilen özel bir ıezgah yar­ dınuyla ve Ozel ok rendeleri kullanılarak ok gövdelerine kaba şekli verilirdi.

Sonra okun gezi hazırlarurdı. Osmanlı oklannda üç ayn gez tipi vardı. Adi gez. ok g0vdesinin arkası yontularak açılan bir kertikıen ibaretti. Puta okları ve seri llretilen savaş oklan adi gezli olurdu. Menzil oklan başta olmak üzere daha Ozenilerek imal edilen spar oklarında, bnkknnı gez ve bnıpıire gez tipleri ıercih edilirdi. 8akkam gez. çamdan daha sert olan bakkam ağacından (Oıtsalpiııia Soppan) yontulup şekillendirilen iki küçük dudağın ok govdesinin arkasına yapış bnlması ile yapılırdı. BaşpAre gez ise boynuz veya kemikten lek parça halinde hazırlanan ve ok gövdesinin arkasına sokularak yapışbnlan bir tip gez­ di (Resim 18).

80 •«·••« OMRI Ok

yapımında

bir sonraki safha okun takılmasıydı.

ucunun

Menzil oklanna "soya" denilen; boynuz, kemik veya fildişinden yaptlan ve bugünkü hedef uçları­

na benzeyen, lüze biçimli

uçlar takılırdı. Bazı men­

R..im 18: Batpiı• gezli oklu (Uottt) (A5kai Mtlzc, Hubiyr/lstanbul) v• baklwn gali oklu (altb) (Top­ kopı Sar•yı Müzesi/İstanbul).

zil oklanna ise, "zeytuni

temren" diye adlandın­ lan,

yine

lüze

biçimli

metal uçlar takılırdı. Ge­ nel

metalden

olarak,

yaptlan

uçlar "temren"

aduu alırdı. Soya ile tem­ ren anısındaki bir fark da

oka takılış biçimleriydi. inceltilen ok ucu soyanın içine sokulup yapışhnlır­

ken,

temrenin takılması,

temrenin sivri dip kısmı­

nın ok gövdesinin içine çakılmasıyla yapılırdı.

Puta (hedef) larına

zeytuni

uç­

temren;

tirkeş (savaş) ve av okla­

nna yassı, iki veya daha

fazla kOşeli çelik temrenler takılırdı.

Uç takılmasıru

takiben

ok gövdesine son şekli verilirdi. Osmanlı ok

gövdeleri yelek takımının (dümen görevi gören tüyler) bulundugu

"baş" kıs­

mından, ok ucunun takıldığı "ayak" a kadar 24 bölüme aynlırdı. Bu bölümler,

insan vücudunun bölümlerine atfen "boyun", "göğüs", "göbek", "baldır", vb.

isimler alırdı. Gövde boylu boyunca ayru çapta olmaz, bazı yerlerde kalırtlaşır veya incelirdi. Bu şekilde birbirinden farklı

Uç ana

söylendigi gibi Söyleyecek olursak "endam" ortaya

gövde şekli;

o

zamartlar

çıkardı. Boğaz miyanm,

lı<-

OKÇUUM HAHWNDA MERM �İNİZ HER ŞEY dm

biri

81

sıR•mıısı ve ince miyane denilen rendeler yardımı ile oka bu uç endamdan verilirdi (Resim 19).

a..ım 19: Oaınanlı oklanıun gövdeleri ıillndir biçimli olmu; ayak. göbek ve bqlok.I çapWı f.ukb olıınlu.-Bu şekilde, Oıııwılı ok gövdelerinin profili uç ondamdan birine uyardı. Yukancbn "fliıY3' ı•m end.aaı, tan·ı hu, klriı end.am.

Ok gııvd""i endamlan şunlardı:

Kiriş endam: Ok gövdesi baştan (arka kısım) ayağa doğru aynı ka­ lınlıkta gider, baldırdan itibaren incelirdi.

2. Şem endam: Ok gövdesi başta ince, ortada kalın olurdu. Ayağa doğru fare kuyruğu gibi incelirdi.

3. Ta.rz-ı has: Ok gövdesinin göbeği kalınca, ayak ve baş kısmı göbek­ ten daha ince ve ayru kalınlıkta olurdu.

1.

Ok gövdelerinin yüzey bitimi ve cilası. beş-on kat saf balmumu sUriJ.IUp ovularak yapılırdı.

Son salha. oklann baş kısmına (arkasına) dümen görevi gören kanaıçık­ lann takılmasıydı. Bu kanatçıklar yelek. pty1'k, sakal veya yliıı diye adlandınlırdı.

Yeleklerin yapımında makbul saytlan tüy kuğu tüyü iıliyse de bir dönem "silhllr" kuşunun tüylerinin çok makbul saytldığı ve bu kuşun tüylerinin lran'dan ithal edildiği, okçuluk risalelerinde yer almaktadır. Bazı menzil okla­ nnda karabatak tüyünün kulllllltldığı, tüy olmadığı zamanlarda tutkala babn­ lan patiska veya kağıt kullanıldığı da olurdu.

Yelek boyu ve yüksekliği, okun hangi amaçla kullanıldığına göre deği­ şiklik gösterirdi. Ancak genel karakterleri inhan ile Batılı kuzenlerinden daha alçak bir profile sahiptiler. Bu, Orta Doğu oklarırun yeleklerinin genel karakteri olmakla beraber, pişrev oku yelekleri bir istisna teşkil ederdi. Pişrev yelekleri kısa ve topuz şeklinde olurdu. Osmanlılar yeleklemeyi de Batılı okçulardan

82

MURATl)ZVERI

Earkb yaparlardı. Ok gezlendiğinde

"işaret yeleği" aşağı veya yukan bakar,

diğer iki yelek birbirine 120 derece açı ile yerleştirilirdi.

Osmanlı Okçuluk Aksesuarları Okçu Yüzüğü (şast, zihgir) Asya stili ok atma tekniğini kullanan Osmanlı okçuları, kirişi çekmek için başparmal<lanru kullarur ve başparmağı kirişin yapacağı harabiyeıten ko­ rumak için "zihgir" veya •şasi" denilen okçu yüzüğıı kullanırlard.L Zihgir "zih" (kiriş) ve "gir" (tutan) kelimelerinin birleşm..i ile oluşan Farsça bir bileşik ke­ limedir.

Zihglrler yarı değerli taşlardan, metalden, boynuz, kemik veya fildişin­ den yapılırdı. Orduda deriden yapılmış zihgirler kuUaruld.ığı da bilinmektedir. "Şast" kelimesi aynı anlamda kullarulırsa da, KAmus-ı Tilrkfl"' şasi için "kemankeş 1.ihglri" karşılığım vermektedir. Okçular Tekyesinde eğitilen, ic4zet al.,ak •defterli" olan kemankeşlerin farklı tipte zihglr kullaruyor olması muh­ temeldir. Eldeki omekler. birbirine oldukça benzemektedir. Genel yapıları, başparmağı koruyan üçgen şeklinde bir uzantısı olan yüzük şeklindedir. Baş­ parmak ilzerine uzanan bu üçgen şekilli kısım •1taş• diye isirrtlendirilirdi. Os­ manlı zihglrleri Moğol tipi zihgirlere benzemekte, kaş kısmının daha kısa olma­ sı ile onlardan aynlmaktadır.

Zihgirin her kısmı ayn ayn ve yine ok ile yayda olduğu gibi antropomorfolojik isimlend�tir (Re.sim 20). Kaş' ın Uz.erinde, bir ucu zihgirin iç tarafına yapışhnlmış deri bir dil vardır. Buna "kulak" denir. Bu deri dilin işlevi, bug!ln zihglr ile ahş yapanlar arasında da tartışma konusudur. Kiriş zihgirin •eşik• denilen kenar kısmına yerleştirilip başpartı\ak kirişe dolandı­ ğında bu deri parça başparmağın iç kısmını koruyor olabileceği gibi, kiriş deri­ nin üzerinde de kayıyor olabilir. Yani kulak, başparmak ile kiriş arasına veya

kiriş ile zihglr yüzeyi arasına yerleştirilebilir (Resim 21). Kişisel deneyimim, zihgirin her iki şekilde de kullarulabileceği, bunun bırakışın kalitesini etkileme­ diği yönündedir. Ancak kulak başparmak ile kiriş arasına yerleştirildiğinde, il.si üste ahşlarda bu deri parçasırun başparmağı korumadaki değeri artlaşılmakta­ d.ır. lntemet ortaırundaki tartışma gruplarında bu konuyu tartışan ve bizzat tanışıp birlikte ok attığım zihglr aholan da bu fikri paylaşmaktadırlar.

•f.8"'",A.g.&

Ol<Ç\R.UK ><AKKlt<I». MERAK rnlOINIZ HER ŞEY

Zihglr ilretiıni Osmanlılarda ayn bir meslek loncası tara-

83

kulak

tından yapılmakıaydı. B u lonca

mensuplan pirlerini Hz. Ali ka­

bul

ederlerdi ve zihglrin icadıru

Hz. Ali ile ilgili bir lslam

ğine

g<!lene­ is­

dayandmnışlardı (bkz.

lam ve Okçuluk). Bu ilişkilen­

dirme, tarihi se1"!1<1erle ....� mekıedir. Başparinai< çekişi ve başparmağı

kirişin

aşındıncı

kaş

etkilerinden koruy.,.; aksesuarlar dünyanın pek çok yerinde ve birçok millet tarafından kulla-

nılmışbr. Ancak lslam

oncesi ve

erken lslam dOneminde Anıpla-

R..ia> 20: Zihgirin uııropoınorfotojlk iliın­

tondirilmesi-

nn bu tekniğe yabancı olduklan bilinmektedir

(bkz. FUltlweı ve Ahilik).

Bilek Siperi Bilek siperi veya siper, üzerindeki kayışlarla bilek ve ywnruğa bağla­ nan, oval bir tabla ve bunun üzerindeki oluktan

ibaret bir araçbr. Eski risaleler­ ile

de, siperin gelişiıni surecinde once oluksuz. sonra okun oturacııgı bir eşik

84 MURAT OZVERI

yapıldığından bahsediliyoısa da. bu omeklerden elde buluıunamaktadır 1°' .

Siperin tablası bağa (kaplumbağa kabuğu), fildiş� kösele, keler gibi materyal­ lerden yapılırdı. Oluğun yapıırunda ise bağa, fildiş� okaz veya manda boynu­ zwıwı yarusıra, ıhlamur veya akçaağaç gibi ağaÇlar kullanılmışbr (Reolm 22).

RHim :12, Bil•k sipm (Topbpı Sarayı Mau.visıanbul). Siperi bil.g. ve yıunnıgıı baglayan deri k.ıyı9W. •wıno• aıb verlllidl.

Bazı risalelerde bilek siperinin hem ok için bir rehber oluk hem de okwı yumruğa çarpmasını engelleyen bir koruyucu olduğu soylenmektedir. Siper aslında okwı kabza gerisine kadar çekilmesini sağlayan bir araçtır. Bugün de daha kısa, dolayısı ile daha hafif ok kullanarak daha yüksek ok hızlarına ulaş­ mak isteyen okçular, "mıerdrrrw" denilen benzer araçlar kullanınaktadırlar.

Okwı başlangıç hızının artııuısı, menzil atışlarında gerçeklen önemlidir.

Bilek siperini, yay hitan kolu kiriş çarpmasından koruyan kolçak ile ka­ nştırınamak gerekir. Osmanlı kemankeşlerinden kalan .Z sayıda resim ve lo­ togralta görülen ve bugün zihglr ile atış geleneginin kesilmeden devam ettiği ekollerde de gözlemlenen, okçuların yay kolwıu koruyacak herhangi bir akse­ suar kullanmad.ıklandır. 16. yozyıla kadar temel eğitimlerini tamamlayan ke­ mankeşlerin tören ile "iğreti yen" kuşanmalan, bu konuda kala kanşbncı olabi­ lir (bkz. Osmarılı Okçuluğunda Tören ve Ritüeller).

Bu Adet de. zihglrin icadına lslam kılılı uydurulması gi� erken dönem İslam kültürünUn etkisi ile Türk okçuluğuna sızmış obnahdır. İslam öncesi dö­ nemde Arap okçularının kirişi dort parmakla çektikleri bilinmektedir. Erken

• 011111 Yiicorkı T"'*"" S..,. - � .......

Ot<ÇIJLUK HAIOONOA MERAK ETM!Nlz HER ŞEV 85

lslam döneminde de aynı tekniğin varlığını sürdürüyor olması kuvvetle muh­ temeldir. Kirişin bu şekilde bırakılması yay tutan kolW> kirişin çarpmasından konıruruısını gerektirmektedir.

Siper 17. yüzyılda kullanılmaya

gerisine

başlamıştır. Başlıca işlevi okWl kabz;ı

kadar çekilmesini sağlamaktır. Ünsal Yücel'e gore de bir

"OV<rdrııw"

olan siper'"'· araştırmacıya göre bir gelişme değil gerileme olarak kabul odilıne­ lidir. Çünkü siperin hen!lz kullarulınadığı yüzyıllarda, daha sonraki yıllarda ulaşılamayan rekor mesafeler kaydedilmiştir.

Menzil atışlannda siper kullarunu büyük ihtimalle yaylardaki gelişimin

bir sonucudur. Y�ylar kısaldıkça, yay kollan hafifler ve yayın hızı artar. Yayda­ ki kısalmarın> doğal sonucu olarak ok boylannın kısalması kaçınılmazdır. Yay boyu kısaldıkça isabet oram azalacaktır, ancak menzil atışlarında bu çok büyük bir sorun yaratmamaktadır11•. Osmanlı okçuluğınlun 17. yüzyıldan sonra men­ zil abşlanna yöneldiği ve teçhizat gelişiminin bu doğrultuda olduğu akıldan çıkanlmamalıdır.

Konu ile ilgilenen az sayıda Türk araştırmacı, bu arada Onsa! Yücel de siperi sadece menzil atışlarında kullarulan bir aksesuar olarak görmektedir.

Gtınuınllzde Osmanlı okçuluğu ile ilgilenen birçok yabancı meraklı ile yaphğım yazışmalarda, siper ile hedef atışlan da yaptıklarını öğrendim. Sonra elline son derece nadide bir eser geçti: Halim Baki Kunter'in 19l8'de yayınlanmış olan Eski Türle Sporlan adlı kitabı. Bu kitabı bu kadar degerli kılarL siper kullarunu ile ilgili önemli bir belge niteliğine sahip olması. Kitaptaki iki lotograltan biri, sipe­ rin sadece menzil değil puta (hedef) abşlannda da kullarulmış olabileceğini göstermektedir. Kısacık öınril ile Cumhuriyet'in ilk Okçuluk Kultıbtı olmuş Okspor'un ilk yıllannda çekilmiş bu fotoğrafta. bu spor kultıbtlntln kuruculan modem kıyafetlerle ama geleneksel yay, ok ve diğer teçhizat ile görülüyorlar.

Bu resimde okçular, hedef ahşı yapbklan su götürmeyecek duruşlarda poz vermişler. Ellerindeki yaylar geleneksel Osmanlı yaylan. Zihgirler ve siper­ ler takmış okçular diz çökerek yaylarını çekmeye hazırlaruyorlar. Çoktan ara­ mızdan ayrılmış olan bu insanlar, şanlı bir geçmişin son temsilcileri olarak si­ yah-beyaz karelerde oltımstızleşmişler (Resim 23).

Son kemanger rahmetli Necmeddin Okyay'ı tam çekişte gosıeren daha eski iki resimde; oldukça uzun bir ok. ucu kabzarun bir hayli cınunde ve gövde­ si siperin oluğuna oturmuş vaziyeHe görillmekıe (Resim 24).

RHlm 23: Cwnlıuriyd dGnoıninin ilk okçuluk kulllbG Okspor'wı, modem kıyafetler ve ll"lenoksol toçhizat ile poz veren ıpomıbrı. Soldan Hia: Necmoddin Okyay, 8ihir ôzok. İbrahim ôzok. Vakkas Okatan. Kemal Gonos.

Bütün bu kanıtlar, siperin sporlif hedef atışlannda da kullan�mış oldu· ğunu ispatlamaktadır. Muhtemelen siper sadece k.ısa oklann kabza gerisine çekilmesine hizmet etmiyor, oluğu sayesinde ok için bir tür ok yatağı işlevi görüyordu. Yeterli uzuruukta ok kullanarak lirkeş (savaş) oklanıun da siper ile alılınış olması ihtimal dahilinde ise de, siperin savaş alanlannda rahat kuUaru· labilecek bir aksesuar olmamas� bu ihtimali zayıflatmaktadır. Nitekim, savaı ve av sahnelerinin resmedildiği minyatürlerde siper hiç görülmemektedir. Siper Os�ı'da tamamen spor okçuluğuna ait bir aksesuardır.

OKÇU.UK HAKKINOO MERAi< m!C»iız 10 $[Y

-- - --1

.

-

87

=

:l. '

�

Raiaı 24: Hattat ve tbruun, dQnyı ç.aıpınd.a bir gül yetitriricisl, mut.ı11vvıf, aon O... manh kom.uıgeri Nocmoddln Okyıy'ın diz çOkorek vordlgi pozun hodri ıhtı Ut ilgili olduiu k"indlr. Bu foloğraf, ılperirı putı ıtışlannda da kullanılmış olıbilocoğinl dtlfllıd ı Gnnekh!dir.

Osmanlı

Okçuluğunda Disiplinler

Bugün bütün dünyada Türk okçuluğu denilince ilk akla gelen m•nzil okçuluğudur. Bu şöhretin yer>iz olmadığı ve Osmanlı kemankeşlerinin akıl almaz ınesalolere ok duşurdugu, Osmanlı yaycılannın yay ıeknolojisinde mU· kemmelliği yakaladıldan bir gerçektir.

Ancak unuıulmamalıdır ki, menzil okçuluğıındaki gelişmeler ok ve yay savaş alanlannda çekilmeye başlayınca hızlanmıştır. 15.-17. yüzyıllar arasındaki spor okçuluğuna bakılacak oluna, "daha sav� yönelik" disiplinlerle fw1ılaşı­

lacakbr.

Osmanlılarda Yeniçıg'dan itibaren düzenli yapılan okçululc, dört ayn disiplinde incelenebilir.

bir

spor aktivitesi olarak

88 MlJMT OZVERI

Kabak ahşlan Puta abşlan Darp (zarp) vurma Menzil abşlan Aslında Kabak, Puta ve Darp ahşlan birer hedef okçuluğu disiplinidir_ kabak ve darp okçuluğu, bugünkü anlanunda hedef okçuluğundan farklı olduğundan, bunlan ayn birer madde olarak ele almayı tercih ettim.

Kabak okçuluğunun bu kitapta "puta atışlan" ve "darp vurma" başlık­ ları alhnda incelenen diğer hedef atışı disiplinlerinden başlıca farkı, at üzerinde yapılıyor olmasıdır""- Kabak okçuluğu, bir meydarun ortasına dikilmiş uzun bir direğin tepesindeki kabağa at üzerinden ok ahlması esasına dayanır. Atlı okçu tekniklerinin bir uzanhsı olan ve Osmanhrun Asyalı geçmişine işaret eden bu disiplinde, okçu meydanın bir kDşesinden ahru rahvan sürerek girer. Direğe yaklaşınca ahru dörtnala kaldırır. Direğin hemen yarundan hızla geçer, üzengi· sine basıp dogrularak geriye döner ve direğin tepesindeki kabağa ok atar. He· defin yerini bazen alhn veya pirinç bir kupa veya benzeri obje alsa da, uygula· ma ayrudır. Bu disipline tahsis edilmiş "Kabak Meydanlan" sadece Osmanlı topraklannda de,ıı;J, İran başta olmak üzere başka ülkelerde de bulunmaktaydı.

Diğer ülkelerde de disiplinin aynı adla anılması, "kabak" SOzciltıl Türkçe oldu­ ğundan, bu okçuluk uygulamasının Orta Asya kökenli olma ihtimalini güçlen­ dirmektedir.

Divitçioğlu'nun Oğuz Kağan Destaru'ndan aktardığı ve bir "ant içme töreni" olduğunu düşUndütti bir uygulama, muhtemelen kabak okçuluğuna dair en eski belgedir. Oğuz Kağan kırkar kulaç uzunluğunda iki direk diktirir.

Birinin tepesine bir albn tavuk. dibine bir beyaz koyun bağlabr. Diğer direğin tepesine bir gümüş tavuk, dibine kara koyun bağlabr. Destana göre bundan sorıra "kırk gün yerler, içerler ve sevinirler". Divitçioğlu, başka bazı belgelere dayanarak. Dguzlann bu şölende atlan ile direklerin etrafında dönerek tavukla· rı oklan ile vurduğunu ve bunun, Oğuz Han'ın topraklaruu paylaşbrdığı Bozoklar ile Üçoklar arasındaki bir anlaşmanın tesciline yönelik bir riıtıel oldu­ ğunu söylemektedir. Araşhrmacının dayanağı, Moğollar ve Kumanlar gibi di­ ğer bazı Orta Asya kavimlerinde ant içme törenlerinde tarafların canlı bir hay· Ama

OKÇIJU.1< IWOON1>A M(RAJ< mlCINIZ HEA ŞE't 89

vanı kılıçlan ile parç.alayarak. •anh bozanın dedi�rinin aktanldığı belgelerdir"•.

Eger destandaki "iki diregin tepesind•ki tavukla,.. g<!r<;•klen sozu edildiği gibi bir törende at Uzerinden ok ablarak vurulduysa, bu kabak okçulugunun ilk tasviridir.

Osmanlıda kabak ok­ çulugu bir gOsteri olmanı"n yanında, bence dUşmarun ok ve mıuaklanndan sakıruırak ve muhtemel hedeflerin yeriru belirleyerek dOrtnala goçip geri dönerek belirlenmiş hed•· fi okla vunnaya yönelik bir savaş idmaru olmalıdır.

At Uzerinde giderk•n yerdeki hedefleri vurmaya "kıgaç ahşı" denirdi. Kabak okçulugunun bir versiyonu sayılabilecek bu atış şekli, hiç kuşkusuz piyade dUşmanı ortadan kaldırmaya yönelik bir savaş tatbikahydı. " Kı· gaç"lar, genellikle omuz yllk· sek!iginde sınklara takılmış k!lçUk hedeflerdi.

Kabak okçulugu ı.>· man içinde popülerliğini kay·

�tir. O gllnlere ışık hitan bir minya\ül. Sultan

akıbeti bu hayvanınki gibi olsun•

. (J)

·� . ·,: .

.

. � ,.

Resim 25: Sultan il. M1U3d'ı yabancı elçil•· rin llnünd• kabak ahşı yaparken gösteren minyatür (HQnernlm•, 16. ytızyıVfopkapı Sarayı Müzesi).

il. Murad'ı yabancı elçilerin şaşkın ve hayran bakışları •lhnda kabak abşı yaparken göstermektedir (Resim 25).

'"S. ııı.tlı;iotfıı. Aµ.

Puta abşlan belli bir hedefi vurmak amaayla ok atma esasına dayanır.

Yani bugllnko hedef atışlanna Ozdeştir. "Puta" keliıneoinin kOkeni ile ilp; çe­ şitli rivayetler vardır. Bunludan biri. İstanbul' un fethinden sonra Yeniçerilerin Ayasofya'daki ikonlan bugllnko Okmeydanı'na gt'tirip bunlara nişan talimi yapllklandır. Bu Hristiyan ikonlarııun ·put" olarak görlllmesinde yola çıkıla­ rak. idman arnaçh ok atışlaruun bu isimle anılmaya bolşladığı söylenmektedir.

Evliya Çelebi'nin aktardığı bir rivayete dayalı olan bu asılsız iddiaya �k araşQnnacı ve yazar tarihi gerçek muamelesi yapıp esezlerinde yer vermiştir.

Yocel, bu konuda daha doğru bir iz üzerinde yüı11milş, "puta" kelimesi­ nin •pifıniş toprak kap" Farsça gelen anlamına "bOte" den geldiğini One sOnnQşlür. Pişmiş topraktan kaplar yapmak fiili, Batılı dillere de ayru etimolojik kökenden gelip •palltr)/' olarak geçmiştir. TUtkç-e'de

hAlA

"pot kır­

kullanılan

mak" deyimi de buradan

Muhtemelen

kaynaklanır.

eski

çaglarda ok hedefi ola­

rak bir testi veya kap dikiliyor, yapıhyordu.

O.manlırun

benzer bir buna atış

Bu . açıklama. gaynmO.Slim

tıebasına gösterdiği hoşgörO

Resim 26: Deri pata

(Askeri Mıtu-Harbiye/ btuıbul).

ve saygı da göz öno.ne alın­ dıpda

en akla

yakın olaru­

dır.

Puta atışlannda, 165-265 metre gibi inanıl­

maz mesafelere konan ve �lcJi kabaca armutu andıran. yaklaşık insan gövdesi bOyUklOgünde den hedefler kullarulırdı. Risalelerde, sepet �klinde putalar da olduğundan bahsedilmektedir (Jlaim 26).

Ql(ÇIJlUI( HAKKIN.,. ME1W1 ETT1Qiff1Z HER ŞEY

91

Puta abşırun bir varyasyonu olan "ip alhndan atış•ıa, kemanl<eş kendi­ sinden 190 cm U7.akıalı.i- iki direk , yerden 190 cm yuks<kliğe gerilmiş bir ipin altından atış yapardı. "Rmıy-i sedad" (mllkenunel atış) tabir olunan bu atış tarzında maltaret, bu kadar uzun mesaledeki hedefteri oku havalandırmadan vurmaktı. Ustası tarafından ablan ok. ipin albndan, neredeyse ipi sıyuarak geçer, hedefini vururdu.

Bir de "el puıası· ve "ayna• ı.abir edilen, bir sın� ucuna ıalulıp elde tutulan hedefler vardı. Bu hedeflere daha kısa ınesa/elerden abş yapılmaktaydı. Çok sayıda aıinyatlll'de, bu tip hedeflere yapdan atışlar belgelenmiştir (R ım

arasına

..

27).

..

Resim 'rl: Yavuz Sultan S.llın'in Mermer K6fk'I< ol putan •k •tlflN gıısı.ıen ınin­ . yatllnlen detay (Huaeml.,•, 16. y0zyı.VTopupı Sor•yı MllZ<sı).

ki böyle kl!Çük Yine bazı aıinyaturlerde, yere dikilmiş sınklann ucunda hedeflere at üzerinden ok atan suvariler gorülmektedır. . dayanan bır · Darp (zarp) vurma. sert cisimlerin ok ile delinmesi esasına u v�eud1>11 disiplindi ve hiç ktlfkusuı. duşmarun zırh ile _ _ ayna ı.abır edilen v Ok ile, bec:erisini geliştiren bir savaş idmanıydı.

�·�

�":=

92 MURAT ôıVERI

melen çeşitli meıallerden yapılmış hedeOer vunılurdu. Darp vurma halka açık okçuluk gtısterilerinde sergilenen bir hünerdi de.

Onyedind }'11zyıl gezginlerinden Du Loir Üsküdar'daki sarayda ağırla­ nırken, Sultan iV. Murad tarafından ok ve mızrak ile deliruniş yanm parmak kalınlığındaki metal levhalan, sergilendikleri odada gördüğüne anılarında yer vermiştir111.

Bugün Istanbul Harbiye'deki Askeri MUz.e'de, darp vurulmuş hedefleri gom1ek mllmkündilr. Bunların içinde metal çıngırak ve Uz.erine kurşun levha perçinlenmiş saban demiri gibi nesneler vardır, ki bunlar modem çagların in­ sanlanru bile hayrete düşOnnektedir (Resim 28).

Rnim 28: S..bm demir '1zerine perçin· lerunif ıııeW levh•y• .ı.rp (Askeri Mo­ u-Hublyt/l>wıbul).

111

Loi'duS, L8I Vopg11 ctu a..... du Lalr, Pn 1154.

Burada, küçük bir anwu nak­ letmeden geçemeye<eğim.

Mllzcyi ziyaretlerimden birin­ de Uç kişilik bir Alman hırist grubunun ok ile delinmiş çıngırağın önünde hay­ ranlık ve şaşkınlıkla durup hararetli bir sohbete dalmalarına tanık olmuştum.

Sohbet daha birinci dakikasında lngiliz Uzun Yayı'na döndu ve onun olağa­ nüstu gücü konuşulmaya başladı. Bu lrllm ü tarutınakta durum, kendi killtl!lz ve rekla.ırwn.ızı yapmaktaki zııafunızı ortaya koyması bakwundan dikkat YayL Uzun lngiiiz çekiciydi.

HoUywood filmleri ve hakkında yazıl­ mış çok sayıda kitap ile hak ettiği bir üne kavuşmuştu. Aına bahsinin geçe­ ceği yer, Tilrkiye'deki bir mUz.ede, kompozit Osmanlı yayırun inkar edi­ lemez teknik Ustunltıtünün somut delillerinin tam Ontı olmamalıydı.

Menzil abşlanna gelince; men­ zil okçuluğu Tıırk okçuluğunun al!­ met-i flrikasıdır demek y� olmaz.

OKÇULUK HAllKINOA MERAK rnlQiNIZ HER ŞEY 93

Bu disiplinde oldukça hafif oklarla, insanları bugün bile şaşkınlığa uğ­

ratan mesafelere abş yapılabilmiştir. Kemankeşlerin "adamdan sayılması" ve

defterli olması İçin ok atmak zorunda oldukları asgari mesafe bile, doğal mal­ zemeden yapılmış Batılı yayların azami menzilinin çok ötesindedir (bkz. Os­ manlı Okçuluğıında Tören ve Ritüeller)"'.

Menzil okçuluğıında çok hafif oklar kullanıldığı için, bu disiplinin bir savaş idmanı olma olasılığı zayıftır. Çilnku savaş ve avda genellikle yüksek momentumlu a!\ır oklar tercih edilmektedir. Uzun menzilli ancak çok etkili olmayan ok abşlan eğer savaş alanlarında kendine yer bulmuş idiyse. bu iki şekilde olmuş olabilir. Buruardan biri, oka bağlanan bir mesajın uzun mesafele­ re hrlablarak gönderilmesidir. Diğeri ise "t�ciz abŞı" niteliğinde ok ahnak ola­ bilir. Belki düşman, ok menzilinin dışında v• guvende olduğunu sandığı bir anda üz.erine ok yağmaya başlamasıyla psikolojik hasara ugrahlıyordu. Belki de, bir kısuu zırhsız olan basit piyade, uzaktan ahlan görece hafi/ oklar ile de bertaraf edilebiliyordu. Yine do, menzil okçuluğıınun askeri kullanımı ile ilgili bilgi mevcut değildir ve bu iki ihtimal spekUlasyondan öteye geçememektedir.

Savaşla kullarulmış olsun veya olmasın, menzil okçuluğu Osmanlı'da lam anlauuyla bir spor aktivitesi idi. BUyUk kemankeşlerin bu spora kendilerini adadıkları, rekor kırmak için yıllarca uğraştıkları, bugünün elit profesyonel sporcuları gibi düzenli ve ağır antrenman yap hklan, hatta Saray tarafından finansal olarak desteklendikleri bilinmektedir. Uzun zamandır beklediği rüz­ gar başlayınca, oğlunun kaldınlmakta olan cenazesini gözyaşları içinde terk edip Okmeydaru'na abŞ yapmaya giden kemankeş, ıakınhya varan sporcu hır­ sının yüzytllar sonrasına ulaşan simgesidir. GözU yaşh baba, bu denemesinde rekor kırıp taş diktirmeye muvaffak olmuştur. Gelmiş geçmiş en uzun mesafeyi atmış olan meşhur Tozkoparan lskender'in son nef"ini verirken. Bursa'h ŞUca'ın yıllarca uğraşıp kıramadığı rekorunu kastederek " Ah şu Şuca'ın Lodos menzili" diye sayıkladığı rivayet edilmektedir.

Müsabaka nıhlan, sporcu hırslan, centilmenlikleri ve çalışkarılıklan ile günUm!lz sporcularına ömek olacak bu bUyUk okçuların arusı önünde saygı ile eğiliyorum.

Bu elit sporcular önemli bir sektörü de besliyorlardı. Gunumuzun pro­ fesyonel sporlarında olduğu gibi, malzemeyi üreten esnaf da (yaycılar, okçular, zihglrciler ve diğer esna! loncaları) bu başarılar sayesinde gelir ve şöhret elde •diyor, devletin ekonomisinde yer alıyordu.

··- � lıljıllllOl on ..., -MS ..... bım ıı.ııı* lngtıiı lllun Y.,, 1e ıAplllı •

- - - -· -·

94 MURAT OZVEll

Tek başına bir kitap konusu olabilecek menzil okçulugı.ında gelinen nokta ile ilgili fikir vermek için, atılan bazı mesafeleri ve rekor sahiplerinin ad­ laruu vermek.le yetineceğim.

Menzil Abşlannda Kaydedilen Bazı Rekor Mesafeler Tozkoparan İskender Mlr-i Alem Ahmed Ağa

Bursalı Şüca Tozkoparan İskender Paıpol Hüseyin Efendi Çullu Ferruh Lenduha Cafer Sultan n. Mahmud

1281

1271,5 1243,5 1279 1207 1223 1209,S 1228 1225 1219

gez gez

gez gez gez gez gez gez gez gez

(845,79 m) (839,18 m) (820,71 m) (84,4 14 m) (796,62 m) (807,18 m) (798,27 m) (810,48 m) (808,SO m) (804,54 m)

OKÇIJuıı< IWOONDA MERAK rn1CINIZ HER ŞEY 95

GÜNÜMÜZDE OKÇULUK Geleneksel ve Primitif Okçuluk Okçuluk bugun geldiği noktada, yüksek teknolojinin Urottiği malzeme­

ye bağunlı, bilimsel metodlarl.a çalışılan bir spor dalı halini almıştır. Yaylar ah­ şabın cam elyah (fiberglass) ile kaplanmasıyla yapılır olmuş, 70'Ierde makaralı

c;ıkmır ahş hassasiyetini

yayın icadıyla, fiziksel kuvvet okçuluk için önemli bir ihtiyaç olmaktan tır. Sportif okçulukta da av amacıyla yey kullanımında da

arttırmaya yöneLik muhtelif aksesuar- nişangfilllar, stabilizörler,

dicker'Iar- kul­

larulmaya başlarruştır.

Oysa bir savaş, av ve spor aleti olarak ok-yay çağlar bo)'UOCa doğal ınalzemeler elde işlenerek yapılmış, makul mesafeler içinde hedef, herhangi bir yardımcı araç kullanılmadan vurulmuştur. Yayın yapımında ilk ve en uzun Sllre kullarulan hammadde ağaçhr. Sadece ağaçtan yapılmış basit ahşap yaylar söz konusu olduğunda, her yay hammaddesini oluşturan ağaç parçasının diğer bir parçadan farklı fiziksel özelliklere sahip olması sebebiyle kendine has ol­ muş, üreticisi ve kullarucısı için "kişiye özel" olma karakterini hep konımuştur.

Ağacın başka t1lr ağaçlar veya farklı doğal hammaddeler ile kombine edilmesi, yapılan yayın dayanıklıbğını ve performansını artbrmaya yönelik bir geLişme­ dir. Yayın sırtında meydana gelen gerilimin çatlamalara sebep olmasını engel­

başka ağaç tabakalan, deri, sinir (tendon), keten, kenevir, ipek gibi ise boynuz, kemik, hatta Janon ı13 gibi malzemeler, yapışbnlarak uygulannuşbr. Tabii bu lemek için,

maddeler; kann kısmırun sıluşmaya mukavim olması amacıyla yaylar da, yine üretilen her

parçanın

kendine özgtı oluşu ile "kişiye ait" bir

silah olma özelliklerini konımw;Iardır. ôzellikle basit ahşap yayların boyu,

'" tıalilı - -l'll*lndo _Vl ....�-· liiliıı -- .,.....,,... _-...

...... ......

98 MURAT OZVEAI

kullanıcısının kiıiş çekiş mesafesine gOre belirlendiğinden. bu yaylar teknik açıdan da "kişiye özel" olmak durumundadırlar (bkz. Çekiş Kuvveti ve Çekiş Mesafesi).

Bug!ln Anglo-Amerikan literatür\tndeki "geleneksel okçuluk" kavra­ mından anlaşılan; modem ıruıkara.lı yaylar kullanılmadan, yaya takılan nişan­ gfilllar ve isabet oranını arttıran diğer ekipman olmaksızın yapılan okçuluktur.

Gerçi, bu tanım Uzerinde de fikir birliği yoktur. Kitaplarda, dergilerde ve inter­ net il.zerinde çeşitli forumlarda, konu üzerine mllnaz.aralar sürmektedir. Bazıla· n, Uzerinde nişang!h, stabilizör vs. olmayan ahşap-cam elyafı kombinasyonla­ nnı da "geleneksel teçhizat" saymakta; bazılan ise, okçuluğun "geleneksel" diye nitelendirilmesi için yay. oklar, kiriş hatta ok uçlaruu yapmak için bile ilkel malzeme ve teknikler kullanılması gerektiğini ileri sürmektedirler. İş� Taş Dev­ ri aletleri kullanmak suretiyle yay ve ok yapmaya, ok uçlanru çakmaktaşından imal etmeye ve bu teçhizab avlarurken kullannıaya vardıran merakWar var­ dır"'· Bu fikri savunanlar, "Primitif Okçuluk" diye bir başka akım başlatmış­ lardır. Bu konuda da sureli yayınlar mevcuttur. Bazılan da, kullarulan gelenek­ sel ok ve yayın, "orijinal parçanın ruhuna uygun• tıısarunlarda arılamıru bul­ duğuna inanmaktadır. Yine de bu iki kavramın, "geleneksel" ve "primitif' in sık sık birbirine girdiği kesindir.

Bizim gibi tarihi çok eskiye dayanan kUltürlerde ise, "geleneksel okçu­ luk" sözlerinin anlamı çok farklıdır.

Yay yapımırun, yukarıda bahsettiğim kişiye özel halden uzaklaşıp "fab­ rikasyon" hale gelmesinde en onemli adım, cam elyafının (/iberglass), yay sırtı­ run mukavemetini arttırmak amacıyla kullarulmaya başlamasıdır. Bu buluş, yay ııretirnini herkesin yay sahibi olmasına imkan sağlayacak kadar hesaplı hale getirmiş; yaylann tanı olarak istenen çekiş kuvvetinde yapılmasıru mümktln kılmış ve kırılma ihtimalini çok az.altnuşbr. Ancak birçok romantik için bu, an­ tik bir silalun ruhunu yitirmesi anlamına gelmiştir.

Nişan almayı kolaylaştıran ve yayın hassasiyetini arttıran birçok akse­ suann yaygınlaşmasıru ve rutin müsabaka donanımına dahil olmasını, alümin­ yumun ve grafitin ok govdesi imalinde kullarulmaya başlaması izlemiştir. Cam elyafının yay yapım metodlanna girmesinden sonra romantiklere inen ikinci büyük darbe, makaralı yayın icadıdır. Onbirılen:e yılın son derece şık yay profili boylece değişmiş, sahneye kablolar, makaralar ve bol bol metal çıknuşbr.

Oi<ÇWJK HAKKIN°" MERAK ETTICINIZ HER ŞEY 97

Eski Dunya�dan Amerika'ya gelen göÇmen!er, Uzun Yay yapım ıeknik­ lerini ve lngiliz tarzi hedef okçuluğunu da getirmişlerdir. Thompson kardeşler Amerikan iç Savaşından sonra ülkenin güneyinde okçuluğu canJandınrken bOlgedeki Kızılderililerin bilgi ve birikiminden yararlanzruşlaısa da tercih ettik­ leri yay, lngiliz Uzwı Yay'ı olmuştur (bkz. Okçuluğun Babda Spor Dah Olarak Gelişmesi). 1920'lere gelindiğinde, Soxloıı Pop< adlı Amerikalı beyaz bir doktor, hastalarından biri olan, Yolıi Kızılderililerin son ferdi lslıi'den. geleneksel Kıztl· derili ok-yay yapım tekniklerini ve avlanma metodlannı Oğrenmi.ştir. Dr. Pope'wı "Hunling with Bow and Arrow" adlı kitabını yazması ve donemin antropologlarının lshl Ozerinde yaptıklan araştımıalan yayınlama!an, Ameri· ka'da sonradan "geleneksel" (!) okçuluk denecek olan ekolün doğmasına sebep olmuştur. lshi'nin, o günlerin beyaz avctlô.rın avlanma teknikleri üzerinde be­ lirgin bir etkisi olmuşsa da bu öncüler avlanırken İngiliz Uzwı Yayı'ru tercih etmişlerdir. Ülkenin bir kaç yüzyıllık kısaal< geçmişine büyllk bir iştahla sahip çı­ kan beyaz AmerikaWar, bu kıtadaki işgalci ve yok edici faaliyetlerinin günahını çıkarırcasına, yerli kültürün bu parçasını kaybolmaktan kurtarıruşlardu. Bu �abaların sonucunda, bugün u Amerikan Yassı Yay1"1 1s denilen basil ahşap yay­ lar yaptlmaya başlanuş, bunlann yaptlma yonıemleri bilimsel temeUere otur­ tulmaya başlaıruşbr. Kıtarun her tarafındaki yerli gnıplan yassı yaylar kullan­ maıruş olmalarına rağmen, Amerika kıtasmda modem çagların •geleneksel" yay yapım sanab bu yonde gelişmiştir. Kızılderili savaşçının at üzerinde ve gilmeyeı" gizlenerek avlanmak amacıyla yapbğı kısa yaylarda kuUanılmış olan, yayın sırtının sinir (terıdon) ile kaplanması tekniği de, beyaz adam tarahndan alınmış ve uygulanmıştır.

Oysa kısa yayların çekiş kuvvetini arttırmak ve kırılmasını ortlemek için yay sırtının sinir ile kaplanması, Asya'da ve Orta Doğu' da muhtemelen birtlerce ytldır bilinen bir teknikli (bkz. Osmartlı Kompozit Yayı). Kıtanm yeni sahipleri­ nin bilimsel merakı. onlan diğer kültorlerin okçuluk araç. gereç ve metodlarını incelemeye yoneltmiştir. J934'dt Dr. Klopsleg adlı bir bilim adamı. Mustafa Kfi.. nfnin 1847de basılan kitabının'" Htin tarafından yaptlan tercümesinden yarar· !anarak, ünlü kitabı Turkish Ardl4ry and ''"' Qımposil• Bow (Turk okçuluğu ve "Kompozit Yay)'u yazmışbr. Kitap, Tark-Osmanlı okçuluğu hakkında Batılı

98 MURATOMAI

dillerde yazılmış en önemli referans kitaplarından biri olma özelliğini korwnak­ tadır (bkz. Bir Bilgi Avının Öykıısü).

Klopsteg ve birçok bilim adamı, muhtelif yayların enetji depolama ka­ pasiteleri üzerine çok sayıda bilimsel ar.ıştımıa yapınışlardır. Bu çalışmalar, "gerçekten geleneksel", yani çok daha eski ve derin tarihi arkaplana sahip okçu­ luk ekollerinin bilinir hale gelmesini sağlıııruştır. Amerika'da oldukça yaygın olan ve mevcut mevzuat ile de desteklenen"' yay ile avcılık sayesinde, gelenek­ sel ekipman ile avlananların sayısı artmış, bu konuda çok sayıda kitap ve maka­ le kaleme alınmıştır. Ok ve yay ile avlanma simlllasyonu denebilecek Saha Ok­ çuluğu (Field Ardu:ry) ortaya çıkmış, bu zevki paylaşanlar 1939'da bir demek çabsı albnda ıoplanmışlardır (bkz. Okçuluğun Bahda Spor dalı Olarak Gelişme­ si).

70'1erde makaralı yaylar, romantik gelenekçi akımı kesintiye ulfatınış­ tır. Ancak 15 yıllık bir aradan soma; tüfek gibi hassas ahş yapan, basit yaylar­ dan çok daha luzlJ ve öldllrtlcü olan, üzerinde bir sllril ıvır-zıvır talulmış maka­ ralı yaylardan bıkan bazıları, geleneksel teçhizata dönmüşlerdir.

Okçunun Gezintisi Avlarurken veya doğada gezinirken gözllne kestirdiği muhtelif hedefle­ okçuluk meraklılanrun sevdiği bir aktlvitedir. Hedef seçimi sadece okçwıun hayal gücü ile sınırlı olıruısına rağmen, kesilmiş veya devrilmiş bir ağaç gövdesinin doğal bir ok hedefi olduğundan hareke�e. bu aktivite sıı.mp slıooting (kütük abcılığı) diye adlandınlmıştır. Doğada zevk için gezmek de işin parçası olduğundan. bu aktiviteye rUIJİng (gezinmek) de denmektedir. Bu gezin­ tiyi daha eğlenceli ve daha sportif hale getirmek için. yürüyüş yerine dağ bisik­ letini öneren yazarlar da vardır. Avlarurken kütük okçuluğu yapmarun hem çok zevkli bir uğraş olduğu, hem de av Oncesirule veya sezon dışında antrenman imkanı sağladıgı konusunda fikir birliği vardır.

Bu eğlenceli aktivitede, okun hedefe çok derin saplanmasıru önlemek ve kolay çıkarılabilmesini sağlamak için "sahıJ uı:u" IJield poinl) denilen şişe bo· yunlu uçlar, ok kaybetme ihtimalini azaltmak için Zmidıey firmasının ürettiği Judo9 uçlan veya ev yapııru kut uçlar kullaru!maktadır (bkz. Ok Uçları). Gele· nekçilerin çoğu, ok gövdesi materyali olarak ağaa tercih etseler de bu gezintile­ re alllıninyum oklar ile çıkarılar da vardır. Bunun sebeb� sert yüz.eylere çarpan re ok atmak, ABD'li

••IN -....ı lıoll lılr-..- oıı .. ,_,_....,_. lıln _.

Ol<QJWK HAKKINO• MERAK rniOINIZ HER ŞEY 99

ahşap oklann kırılması, buna mukabil alüminyum okların bükülmesidir. Çok hassas olmamakla °"'3ber. bunların saha şartlarında bile bir miktar düzleşti­ rilmeleri mtımkundtır. Eve dönüşte ise tun olarak dilzellilip tekrar kullaıulır hale getirilebilirler.

Bu aktivitede, ok ablacak hedefin lam olarak taruın1anması ve o yönün net ve açık olarak görtılebilir olması, bir kazaya sebep olmamak için şarttır.

Günümüzün""Gerçek" Geleneksel Okçuları Bugtın Amerikalı okçu ve avcıların "geleneksel okçuluk" labiri ile ifade ettikleri, kökleri 1920' lere W'.anan bir anlayış ve ekoldür. Btıtlln geçmişi bir kaç ytızyıldan ibaret olan bir ülke için kendine bir geçmiş yaratma çabasuu anlayış­ la karşılamak gerekir. Bana arılaşılmaz gelen, kökleri çok eskilere dayanan •·e birçok medeniyetin tartışmasız ktılttır miras.;ısı olan Ttırk insanının kendi gele­ neksel okçuluğuna duyarsız ve ilgisiz olmasıdır. Ostelik birçok yabancı, Ttırk okçulu&unu btıyuk bir hayranlık ve iştahla araşhnyor ve uyguluyorken!

Kendi ktılttır değerlerine sahip çıkan Kore, Moğolistan \'e Japonya gibi tılkeler geleneksel okçuluk ekollerinin tarihin derinliklerinde kaybolmasına izin vermemişlerdir. japorılar yaya okçunun tekniklerini içeren Kyııdo ve aUı okçu­ nun savaş sanah olan Yabusame adlı disiplinleri, hem beden hem kişilik gelişimi için uygulamaktadırlar. Bu savaş sanaUan Banda da birçok takipçi ve uygulayı­ cı bulmakta. arkalanndaki felsefe ile Japon ktılıtırllnlln tarutılmasında çok önemli rol oynamaktadırlar.

Teknik açıdan otantik Ttırk okçuluğu ile daha fazla benzerlikler taşıyan Moğol ve Kore okçuluğu da meraklı bir kitlenin ilgi odağı olmaya devam et­ mektedir.

"Gerçek" geleneksel okçuluk ekollerinden söz ederken özellikle bahse­ dilmesi gereken. Kassai Lajos adlı Macar yay ustasının misyonu ve yaphklandır.

Macarlar, atalan Magyarlar ve Hunlardan aldıklan atlı okçunun becerisini uzun stıre korumuşlardır. Hatta Osmanlırun yükseliş yıllarında, Macar ordusu, sahip olduğu atlı okçu kuvvetleri sayesinde Osmanlırun en önemli rakibi olmuştur (bkz. Okçulu&un Tarihi).

Macaristan da bu geleneği yaşaıamamışhr. An<ak bu gidişat, bir kaç Macar aydırurun olaya el atması ile değişmiştir. Bazı akademisyeruer ve heve:ın bir kaç pratisyen. Orta Asya mezarlarındaki kazılardan elde edilen arkeolojik bulgulardan, eski yazı ve resimlerden yararlanarak, otantik Orta Asya yay� carılandırıyı ııa başarmışlardır. Profesyonel bir yay yapım ustası olan K.assai

l.Ajos; lsk.i� Hun. Magyar, Avaz ve Mogoı yaylanıu, modem malzeme kullan.ı­ rak başanyla yorumlamıştır. Bununla da yetinmemiş, at binmeyi Ogttnmiş, Orta Asya a�ı okçusunun savaş becerisini canlandırmaya yıllanru vermiştir.

Bugün Lajos'un hem uygulama şeklini hem egilim metodolojisini belirledigi atlı okçu ıeknikfori. bir savaş sanatı ciddiyeti ile ııgtttilip uygulanmakla, Avru· pa'da pek çok sempatizan ve izdeş bulmakıadır (Resim 29).

Reoiın 29: K....ı lAjot, •llf teknikleri •• kıya· fetlori Wlhl gen;eklorle örtilfm... de, Avna· l"'do •Ilı okçuluk tekniklerinin ete•lmni&e btir11naıHlne önclllilk eden okçu)ardon biri. �jos dörtnala .ı.t sürerken Oae, yuu. ve uluıyı1 dönerek •llf yapabllınekle, bu •llflan oablt veya hanketli hedefine, saniyelfırlıt ifade ed..i· lebllttek ıüttlerde, btıyO.k bir INbet oraru ile �rı;ekJC'ftİnnektecliı.

Nişang.ihsız ahş teknikleri Modem olimpik stil okçulukla yayın ve kirişin üzerinde nişan almayı kolaylaştıracak bazı araç ve a�uarlar bulunmaktadır (bkz. Modem Okçuluk· ıa Araç ve Gereç). Nişang1h kullanmaksızın ok ahşı bugün çok az kişi tarahn· dan yapılıyorsa da yüzyıllar boyunca Mogollardan Kuzey Amerika yerlilerin•.

Afrika savanlarırun siyahi sav4K1lanndan 14. yOzyıl lngiliz piyadesine kadar her okçunun bu şekilde ok altlğt akıldan çıkanlmamalıdır. Sportif hedef okçu· luğunun ilk yıllarında da, okçular nişan almayı kolaylaştıran bir yardımcı akse­ suar kullanmıyorlardı. Makaralı yaylar tarih sahnesine çıkana kadar, en azın· dan av için kullarulan kuvvetli yaylar ile de bu şekilde ok abldığt bilinmektedir.

Makaralı yaylar, tam çekişte avcırun kirişe uygulaınasıru gereken kuvveti azal· tan mekanik özellikleri sayesinde, üzerine takılan bir nişangA!un hedefin oze-

OKÇ\Jl.UK HAMHINOA MERAK �iNiZ HER ŞEY 101

rinde hareketsiz ve- uzun süre tutulabilmesini mümkün kılmışbr (bkz. Makaralı

Yay).

Bugünün gelenekçileri. nişangahsız ok atarak veterli isabel oranma

ulaşmak için çeşitli teknikler uygulamaktadırlar. GünümOzde nişangahsız ya\'· lar ile mUsabakalar dUzenJenmekte, bazı avcılar da bu tarz ahşı tercih etmekte­ dir (bkz. Çıplak Yay ile Okçuluk).

NişangMısız atış tekniklerden biri "ıçgüdü ile !'apılan" anlamına gelen

instindive tabiri ile taıwnlamaktadır. Asl ında "içgüdü"" doguşıan s..hip olunan. amaca yönelik bir davranış biçimidir. Bazı Batıh vazarlar da bu tabiri n aslında sözü edilen atış tan.ıru tarurnlamakıa yetersiz kaldı�nı belirmwkıe. ancak tabir bu şekilde kabul görmüş oldugı.ı.ndan, bunu kullanma\'a d.-·am •tnıekledirler.

Bu tarz abş bakir bir konu olup Türkçe ıemunolojide ;·erini almanuş oldugun­ dan, konu Ozerine kala yorup kalem oynatanlann uygun talıir türetmesi \'e önermesi gerekmektedir. Bahh bir yaz.ar. bu tarl ahşı tamml.unak için "renekse dayalı abş" tabirini önermişse de1 ı.;ı. reneks lıir uyarana k.a'*ı \"erilen bilinc;siz

bence ifade ediln,.k islenen duruma karşılık gelme· Zira bu ahşın te melinde; bir topu lıaskelNıl potasına \'ey.ı kal��-e gönderirken beyin ile kaslar arasında meydan.:ı selım koordinasyona l:ıenzer bir koordinasyon vard ır. Ne elinizin ne de ayağınızın nişang.Uu \'ardır. h.ıtta ara­ daki mesafeyi de tam olarak bilmezsiniz, ancak aıılan ot;• ı;t>�nlukl,ı hedefine ulaşır. İçten kaynaklanan. bi r tür sezgi ve farkmdalığı temel alan bu koordinas-­ yon, yine bir "iç gtıdUm., ile açıklamp ifad� t!'dilm�liJir. Benim önerd iğim terim "içglldllmlll atış" br (bkz. Tenninoloji). Sözü edilen karmaşık zihin·beden iletı· şiminin oluşması, ancak çok çal ışma ile mümkündür. Fiziksel ku\'\'et \"t" kon­ disyon da önemlidir. İçglldtımltl ahş yaparken, tıpkı olimpik stilde olduğu gibi, kirişi tul· makta zorlanan bir okç u, formunu l:ıozacağı için başansız atı�lar yapacakhr (bkz. Ok Atma Tekrtiği). Bu atış tarzında, okun ucu \'eya ya\'tn herhangi bir böltımtl nişan almak için kullanılmaz. Okçu, b.lkışını hedefe kilitl")•ip zihinsel olara k dikkat kesilir. Bunun neticesinde bil inçs iz zihin, \•ücudun ilgili bölümle­ rini yönlendirir ve ok hedefe gider. lçgll dürnlll ahş tekrUği ku llanan pek çok okçu, tam çekişle oku� göz hi· zasına yakın durmasırun isabet yüzdesini arthrdığını düşü nmekıedırler. Bu sebeple çapa nokta ları (kirişin tam çekişle getirildiği, genelde yüzde bulunan tepki demek olduğundan, mektedir.

'" S.. F-"T-..ı .lıdıoıy" ldlı - ·--ling"-.. -. - ,...-..

- pwtp ·---.. - .....-.

102

MURAT OZ'ıU!I

çene, dudak köşesi gibi sabit bir nokta) genellikle olimpik okçulardan daha yüksektedir. İçgüdümlü atışta başarı oraıu yakın mesafedeki hedeflerde yüksekken, uzak hedeflerde düşmektedir. İçgüdümlü ahş tekniği ile avlananlar, etkili atış mesafesinin kişinin becerisine ve antrenman çokluğuna ba8lı olduğunu soyle­ mekte, ancak :ID-25 metre uzaklıktan iyi gruplar yapmayı yeterli saymaktadu­ lar. 20 metreden ablan 6 okun 20 cm çapında bir daire içinde toplanması kabul edilir bir isabet oranıdu. Büyük av hayvanlaruun vücudunda da akciğer, kalp ve karaciğeri içine alan. luıyali b61ge (viltıl zone) diye nitelendirilen kısmın vuru­ labilmesi için bu oran yeterlidir.

Nişangahsız ahş tekniklerinden bir diğeri, İngilizce literatürde gap shooting terimi ile geçmektedir. Bu yöntemde okçu okun ucu ile hedef arasın­ daki "aralığı" kullanarak "� alu". Bu, okçunun okun ucunu dikkate alma­ dığı içgüdümlü ahşlan larklıdu ve okçunun hedefe olan uz.aklığı bilmesini veya t.alunin eımesini gerektirir.

Okun ucunun nişan almak için kullanıldığı bir başka yöntemde ise, yüzdeki sabit çapa noktası değiştirilmeden, hedefe olan uzaklığa göre parmak­ lar kiriş üzerinde okun aşağısına doğru kaydınlu. Bunu yaparken, başparmağın tırnağı ile kirişin boğumları sayılarak, hedefin uzaklığına göre sağ el aşa­ ğı/yukan hareket ettirilir. Bu yöntemde, okçunun kiriş çeken Uç parmağı kirişi okun oturduğu arkalık noktasının altından tuımuş olur. Böylece, kirişi tutan el yüzde ayru noktaya getirildiğinde, parmakların ok dibinden uzaklığına bağlı olarak, ok ucu farklı bir açı ile yönlendirilmiş olur. Bu tekniğe İngiliz.ce'de string walking denilmektedir (bu isim, hmağın kirişi boğumlan üzerinde yapbğı hare­ ket yürümeye berızetildiginden konmuştur ve "kiriş yürilyüşü" diye çevrilebi­ lir). Yine okun ucu ile hedef ilişkisi, bir nevi "nişan almak" için referans işlevi görür.

Bu teknikte olduğu gibi her Uç parmağın da arkalık noktasının altına yerleştirilmesi, �g;ih kullanmadan ok atan. pek çok okçunun tercih ettiği bir yöntemdir"" ve özellikle hedefin yakın olduğu durumlarda, abş hassasiyetini ve isabet orarunı arlbrdığı dUştlnUlmektedir.

Ol<ÇULUK HAKKINOA MERAK �iNiZ HER ŞEY

103

Hedef Okçuluğu Günümüzde en yaygın olan hedef okçuluğu,

olimpik stil okçuluktur.

Makaralı yaylar ve olimpik uçbUkümliilerin (recurve) ayrı kategorilerde yer aldığı bu müsabaka okçuluğunda; değişik kuruluşların belirlemiş olduğu değı­

ıik müsabaka kurallan kapsamında müsabıklar belli uzaklıklardan, genellikle iç

içe çizilmiş dairelerden oluşan hedeflere, belli sayıda ok atarak puan toplarlar.

Hedefler, genellikle sıkıştınlıruş saman gibi okları durdurabilecek nite·

likte bir kitle Uzerine konan kağıt yüzeylerdir. Bu yUzeyler, çok sayıda ok isabe· ti ile hemen parçalanmaması için ağ şeklinde misina bir iskelet

ile güçlendiril·

mişlerdir ve Uzerlerine farklı renklerde iç içe daireler çizilmiştir. En ortadaki

dairenin sayı değeri 10' dur. Dışa doğru her daire bir puan 01.alır. Her iki daire

aynı riınkte boyanmış olup, 10 ve 9 sarı, 8 ve 7 kırmızı, 6 ve 5 mavL 4 ve 3 siyah,

2 ve 1 beyaz renktedir. Hedefin -ve tabü her bir dairenin· çapı ahş yap�an me­ safeye göre de�mektedir. Sayı değeri 10 olan en ortadaki dairenin içinde bir daire daha vardır. Ortasında "+" sembolü olan bu daireye isabet eden oklar sporcuya 10 puan kaz.andırır.

Ancak rakip iki

olursa, hangisinin daha çok •+• ile işaretli alanı

sporcunW\ skorlarında eşitlik vurduğu sonucu belirlemekte­

dir. Öz.ellikle makaralı yay kategorisinde skorlar birbirine yakın seyrettiğinden

bu alana saplanan oklar kritik olabilmektedir.

Kuralları en yaygın kabul gören disiplinler FiTA (bkz. Okçuluğun

Bab·

da Spor Dalı Olarak Gelişmesi) disiplinleri olmakla beraber, başka kuruluşların

belirlediği 20'yi aşkın popüler disiplin vardır. Olimpiyatlar da mA'nın kural­ lanru kabul ettiğinden. bunları özetlemeyi uygun gördüm.

FiTA Disiplinleri Kurallara gelince, her turnuvarun farklı kuralları olabilirse de, genel ka­ bul gören uygulamalar şöyledir.

Müsabakanın başında hakemler her sporcuyu, önceden numaralandı­ nlmış hedeflerden biri ile eşler. Bir hedefle birden fazla sporcunun eşleştirildiği de olur. Sporcu sayısının fazl.a olması halinde, iki veya üç grup luılinde ok ab­ labilir. Her sporcu, kurallarca ön görülen sayıda ok atar. Atılan ok sayısına gı>­ re, a�maması gereken bir süre vardır. Bu süre, büyük bir dijital ekranda gOSte­

rilir ve sporcu ne kadar zamaru kaldığını görebilir. Abş çizgisine gelmek ve

okları toplamak Uzere hedeflere gitmek için, hakemler tarafından bir ve iki adet sinyal sesi verilir.

104 MURAT OZVEAI

Heımesafec:la ehlen ok sayısı FITA Erlıekler

FITA Bayanlar FITA I KeDah Mekan FITA il Kaoalı Mekan OeQ,iştlrilmlş FITA KeDBh Mekan

Hedef yüzeyinin çapı

Oklann k.açarhk gruplar halinde 8Uldılı

Elde ecrneb> lecek en viiksek skor

6 (3-3)

1 440

6 (3-3)

1 440

90 metreye 36 70 metreye36 50 metreye 36 30meı,.,,. 36 70 metteye 36 50 met� 36 50 metreye 36 30 nu>t� 36 18 metreye 30

122om 122 cm BO ı:nı 80cm 122cm 122 ""' SO om SO ı:m 40c:m

3

300

25 metreye 30

60om

3

300

18 metreye 30111

SO om

3

300

Hedeften okların çıkarılması, bir hakem gözetiminde ve sporcular tara­ fından yapılır. Puanlar amaca yönelik hazırlanmış formlara, büyükten küçüğ• dogru sıralanarak yazılır. Bu formlar genellikle okçulara verilir, bazen de hede­ fe iliştirilir. Okların puanlan değerlendirilirken iki puan bölgesini ayıran çizgı üzerinde ok varsa, yüksek olan puan yazılır.

Hatta bu sebeple sporcular 18 ve 25 metre gibi kısa mesafeli disiplinler­ de, uzun mesafede ağır ve yav� kalacak olan alüminyum gövdeli oklar kulla­ rurlar. Bunların çapırun uzun mesafe ahşlannda kullarulan karbon veya karbon­ alüminyum oklarınkinden buyuk olması bu ıur çizgi ustu isabellerde bazen puan açısından avantaj sağlar. Okun kazandırdığı puanda herhangi bir fikir ayrılığı olması durumunda, hedefin yakınında hazır bulunan hakem haberdar edilerek karar ona bırakılır. Bu sebeple, hedefe saplı okların puanlan sayılıp hesaplarurken onları ellemek veya çıkarmak kural dışıdır.

Yerden sekerek hedele saplanan oklar sıfır puan sayılır. Eğer bir ok he­

def kağıdını tamamen delip arkaya geçer ama sıkıştırılmış saman gövdede ka· lırsa, arkadan One itilerek dışan çıkarılır ve hedef ka!lıdında kaça saplandığı okunur. Eğer ok saman gövdeyi de delip geçmişse ve bu hakemlerden biri vey' müsabık okçulardan biri lıırafından görüldüyse, okun puaru 7 kabul edilir. Do· zen yarışmacılar çıkardıkları her okun deli!tini kalemle işaretlerler. Bu durunı­ da, hedefi tamamen delip geçen oklar, işaretlenmemiş bir delik bıraJc.tıkların­ dan, hakem gözetiminde deliğin olduğu noktaya göre puan alırlar. Ahlan ok

., mA'nm ı.ı � 14-11,.. _ _...., ıcınııır,

OKÇULUK HAl<KINOA MERAK ETTiCINIZ HER ŞEY 105 hedefteki bir oka çarpar ve bu sebeple hedef kağıdına ulaşamaz ise, çarptığı okun saplı olduğu bölgedeki puaru alnuş sayılır.

Dalgınlık veya başka bir se­

beple, hakemin kendisi için belirlediği hedef dışındaki bir hedefe ok atan mü­ sabık. o okun puaruru alamaz.

Eğer bir müsabık ön görülen oktan fazla sayıda ok atmışsa, mesela 6 ok ahlacak bir seride 7 ok atmışsa, en yüksek puanı alan ok değerlendirme dışında tutulur. Eğer bir müsabık. atış hattını terk ettikten veya atışlann sonunu belirle­ yen sinyal çaldıktan sorıra, atması gerekenden daha az ok attığını fark ederse, eksik okunu atamaz. Bu hakkı kaybe� sayılır. Eğer bitiş sinyalinden sorıra ok aıarsa, hedefteki oklardan en fazla puan alan değerlendirme dışında bırakılır.

Saha Okçuluğu Saha Okçuluğu

(/i<ld nrdrery), av şartlanna benzer şarılar oluşturulmuş

bir hedef okçuluğu çeşididir. Bu disiplindeki zorluk. hedeOere kimi zaman yo­ kuş yukan veya yokuş aşağı atış yapmak gerekmesidir. Bu durum, nişang�h kullanarak ok atanlar iı;in zorluk yaratır ve benzer ekipman ile avlananlar

için

değerli bir pratik yapma imkanı sunar. HedeOer genellikle siyah-beyaz olup,

orta noktanın sayı değeri S'tır. Dışa doğru her dairenin puan değeri 1 azalır.

Toplam 28 hedef, değişik pozisyonlarda, genellikle ağaçlıklı ve engebeli bir araziye yerleştirilir. Bunlardan lidir. Diğer

14 tanesinde okçunun hedefe olan uzaklığı bel­ 14 tanesinde okçu mesafeyi tahmin etmek zorundadır. HedeOerin

yerleştirildiği yere göre; okçular rahatsız ayak basış pozisyonlannda, bazen görüşü daraltan iki ağaç gövdesi arasından veya bir agaç dalının altından, diz çökerek atış yapmak zorunda kalabilirler.

Üç Boyutlu Hedef Okçuluğu Saha Okçuluğu uzun yıllar boyun<a ok ve yay ile avlanan avcılann ye­ gAne pratik irnkaru olmuşsa da, iki boyutlu hedeflerden daha gen;ekçi alıştırma imkanı sunan ltç boyutlu hayvan maketlerinin piyasaya çıkmasıyla, bu yeni okçuluk aklivitesi kısa surede yaygınlaşnuştır. "Üç Boyutlu" anlamına gelen lngilizce 3 Dim<nsionaJ Sl!zlerinin kısal­ hlmış hali ile 3-D olarak bilinen bu hedefler, pek çok avcının arka bahçesinde kendine yer bulduğu gibi. onlara yerel ve milli müsabakalarda kendilerini sı-

108 MUAAT OZVERl nama şansı da vennişlerdir. Bu hedefleJ sentetik kOpüklerden yapılmış olup, çok sayıda isabete mukavimdirler.

Hayvanın vücudundaki vurulması gereken bölge, yani dirseğin arka· sında kalan kısım"'· bu 3-D hedeflerde değiştirilebilir bir blok şeklinde tasar­ lanmaktadır. Bu kısım, çok fazla ok isabeti ile kullanılmaz hale geldiğinde, ma­ ketin tamanurun değil sadece yıpranan kısnun değiştirilmesi mümkün olmak­ tadır. Üç Boyutlu Okçuluk müsabakalarında hedefleT çalılann arkası, ağaç alh vb. gerçeğe uygun yerlere ve değişik açılarda yerleştirilmektedir. Atış noktasına gelen okçu, hedefle arasındaki mesafeyi bilmemekte, gerçek av koşullannda yapması gerektiği gibi tahmin etmek zorunda kalmaktadır. Aynca, hayvan maketleri hayvanın kurkilniln rengine boyandığı için, bunlara nişan almak klasik hedefleJin ortasındaki san renge nişan almaktan daha zordur ve okçulara kendi sınırlarını zorlama şansı vennektedir.

Çıplak Yayw ile Okçuluk (Arc Nudo) Daha önce de belirttiğim gib� yay binlerce yıldır nişan almayı kolaylaş­ tıran herhangi bir araç olmaksızın kullarulınıştır. isabet oranını arttıran diğer araç ve gereç de, modem çağlann yaya eklediği fazlalıklardır. Ancak günü­ müzde de zoru seven ve atalarırun yapbğı gibi ok atmaya hevesli insanlar var­ dır. Geleneksel ekipman ile avlarıma ve "kütük abcılığı" gibi aktivitelerin yarusıra. çıplak yayların kullaruldığı hedef abc�ığı disiplirueri de ortaya çıkmış­ tır.

Bu disipliruerden biri kurallarını FiTA'nın koyduğu disiplindir. Bu tür okçulukta makaralı veya uçbüküTNO yay kullarulmaktaysa da, okı;ulann ço­ ğunluğu; el parçasına bir ok yatağı (bk7_ Modem Okçulukta Araç ve GeTeç) ve alt yay koluna küçük bir karşı-ağırlık takılıruş uçbüküTNü yaylan tercih etmek­ tedirler. Ahşlar klasik daire hedeflere düz bir zeminde yapılabildiği gi� saha okı;uluğıında olduğu gibi yokuş yukan ve yokuş aşağı hedeflere de yap�abil­ mektedir. Bu müsabakalarda kullarulacak ok yatağı, karşı-ağırlık vb. ile ilgili düzenlemeler mevcuttur. Yaya veya kirişe ta�an. nişan almayı kolaylaşbran hiçbir yardımcı aksesuara izin verilmemektedir. Yayın, boşalb.lmış (kirişi çıka­ rumış) ve diğer izin verilen aksesuarlar üzerine monte edilmiş vaziyette 12,2 cm

"'111ıq. "'-..ıaıı- "lııııl - - lıu bllgodl ıılıd0oıltr, Ulp,. lındOs bulunıır. _..,.. .. lo lıunyıı lllbollııJdodllıltlııdo, .. ..... iııçlmodon .. -... ıoıı- ... ...ı•. m-·dl-. A-'dl "... nudo" - -,. hor lıill do "çıplalı w 11-. IWıııııcıı "çıplolıw, ı,t blrTOılıçıı �.

OKÇU!JK HAMKINOA MERAi< mffliNIZ HER ŞEY 107

çapında bir çemberin içinden S"Q!bilir olması şarh aranmaktadır. Bazı meraklı­ lar. ok yatağı da ıakmamakta. yay penceresinin bir parçası olan bir IHılkonı>ı 02erinden ok atmaktadırlar. Çıplak bir yay ile nişan almak daha zordur. Çapa noktası ve parmakların kiriş 112.erindeki konumu da, nişangah kullanılan disiplinlerden farklı olabilmektedir (bla. Nişangah Ahş Teknikleri).

Son zamanlarda, çıplak yay disiplininde yapılan müsabakalarda başarı oraıunı arthracağı iddiasıyla, kabza ve kollarının ağırlığı ve ergonoııtisi ayarlaruıuş yaylar yapılmakta ve pazarlanmaktadır.

Menzil Okçuluğu Amacın oku en uzun mesa!eye atmak olduğu bir okçuluk disiplinidir.

Bu diSiplin için Ozel yay ve oklar yapılmaktadır. Bu yayların kabzalan, okçunun I"� mesafesinden daha kısa -dolayısı ile daha hafif- oklan atmasıru saııtaya­ cak şekilde tasarlanmaktadır.

Menzil okçuluğu Osmanlı'da yaygın bir spor disiplini olarak doruk noktasına ulaşmış, Osmanlı kemankeşlerinin imza a!hğı rekorlar 500 yılı aşkın bir zaman kınlamamışhr (bkz. Menzil Ahşlarında Kırılan Rekorlar). Modem teknolojinin eseri olan menzil yay/ ok kombinasyonlan ile 850 metre civanna ok ablabilmektedir. Ancak primitif malzeme ile yapılan yay ve oklarla elde edilmiş en uzun menziller hail Türk kemankeşlerinin elindedir.

Ok ve Yay ile Avcılık/Balıkçılık Ok ve yay ile avcılık belki de dünyarun en eski sporudur. Tarih boyun­ l"Şitli kültürlerde "eve yiyecek getirmeye" hizmet etmiş olan bu silah, özel­ likle Orta Asya kökenli kavimlerde, gerek savaş tatbikatı gerek eğlence amaoy­ la dllZenlenen avlarda kullarulıruşhr. Moğollar gibi Selçuklular ve Osmanlılar da, orduyu formda tutmak için, hem seferde hem banş zamarunda büyük av partileri dllz.enlernişlerdir. Ancak ok ve yay ile avcılığuı.. Ozellikle Osmanlı padişahlan arasında sevilen bir spor ve eğlence de olduğu bilirunektedir.

Ok ve yay ile avcılığın modem çatılara taşınması ise, Amerika'da Ame­ rikan İç Savaşı'ndan sonraki yıllara dayanmaktadır. İç Savaş sonrasında ateşli silah kullarumına getirilen kanuni kısıtlamalar sonucunda ilci genç adam, Ame­ rikan yerlilerinin ok ile avalık gelenegi ile İngiliz kökenli okçuluk geleneğinin

ca

108

MURAT ÔZVERI

bir sentezini yap�. ok ve yayı av silahı olarak kullanmaya ve sevdirmeye başlamışlardır (bkz. Okçuluğun Babda Spor Olarak Gelişmesi).

Yay ile avcılık. özellikle ABD'de popüler

bir spordur. Her eyalette ka­

nun koyucular, yayın avcılıkta kullarumını düzenleyen kanunlar hazırlamışlar­ dır. Av sezonunun bir bölümü, sadece yay ile avcılığa açık olduğundan. av tutkunlan ok atmayı öğrenerek yıl içindeki avlarırna sürelerini uzatmaktadırlar.

En

çok kullaıulan yaylar makaralılardır ve en çok tercih edilen avlanma şekli,

ağaç ıızerine kurulan taşınabilir metal platformlarda oturarak yapılan bekleme avıdır. Bu platfonnlar, önceden iz kesilerek avın geçebileceği muhtemel güzer­ gahlar belirlenmek suretiyle bu güzergahlar Uz.erindeki yüksek ağaçların tepe­ lerine kurulmaktadır. Yerde, çadıra benzeyen portatif gizlenme yerlerine girile­

rek yapılan güme avcılığı"' da, bu tan bir bekleme avıdır.

Ormanda yavaş yavaş ve sessizce gezinerek arama avı yapanlar da

vardır. Böyle avlanmanın (stili hunling), avcılık yeteneklerini en çok geliştiren ve ispatlayan avlanma tarzı olduğıı düşünülmektedir. Avcının ava sessiz yak­ laşma, rüzgarın yönüne devamlı dikkat etme, vııcudunun kokusunu ve şeklini gizleme gibi meziyetlere sahip olması ve bunlan geliştirmesi gerekmektedir.

ABD'de, avın

izleruncsi için ağaç gövdelerine monte edilen gece görüş

kameralarından. avın avcıya çekilmesini sağlayan çeşitli kimyasaUara; geyik sesi

çıkaran düdüklerden insan kokusunu gizleyen kimyasal

maddelere kadar

pek çok ürün avcıların hizmetine sunulmaktadır. Bu ülkede, gerek kullarulan

araç-gereç gerek av turizmine yönelik hizmetler açisından çok büyük bir sektör mevcuttur. Konu ile ilgili kitap, dergi, video, eğitim seminerleri ioe, büyük mik­ tarda paranın döndüğü bir başka yönüdür ok ve yayla avcılığın.

ABD'de avcıların en çok tercih ettikleri yay, makaralı yaydır. Makaralı­ ların daha

fazla tercih edilmesi, daha hızlı ve kinetik enerjisi yüksek oklar abl­

masıru mümkün lulmalarındandır. Böylece okun durdurma gücü artbğı gibi, uçuş hattı da daha düz olmakta, bu da

nişaıl almayı kolaylaşbrmaktadır. Maka­

ralı yay kullanan pek çok usta avcı için 40 metreye varan mesafelerde avı öldU­

rttcU bir noktasında vurmak zor değildir. Ok, hayvanın vücuduna girip dokula­ rın içinde ilerlemeli ve mümkün olduğıınca çok doku ve daman parçalayarak.

hayvaru olabildiğince hızlı öldürmelidir.

Bu sebeple kanurılar, kullarularak yayın çekiş kuvvetine alt sırurlar ge­ tirmektedir. Pek çok eyalette, Ulkede en popUler büyük av hayvaru o�

beyaz

OKÇUWK HAIU<..04 MERAK mlGiNIZ HER ŞEY 109

kuynıklu geyiğin (wiıirelail dt<T) avında izin verilen en dUşük yay çekiş kuvveti 40 libredir (yaklaşık 18 kg). Bııyük av hayvanlanndan ülkemizde yaygın olarak avlanan yaban domuzu için. en az 50 libre çekiş kuvvetinde yay önerilmektedir.

Makaralı yay teknolojisi sayesinde, mevzuahn izin verdiği asgari çekiş kuvvetinde ve daha kah yaylar, fiziksel kuvveti fazla veya çekiş mesafesi uzun olmayan bireyler tarafından da kullarulabilmektedi.r.

Ancak, modern tek kavisli ve uçbııkümlü yaylar, hatta geleneksel mal­ zeme ve yöntemlerle yapuan yaylar da, avcuar ıarahndan kullanılmaktadır.

Bazı avcılar nişang!h, stabilizör vb. aksesuarlara uygun soketlerle teçhiz edil­ miş uçbükıını!Ulere bu aksesuarlan monte ederken, primitif teçhizat ile ve ni­ şangAhsız atış yapmayı tercih ederuer da mevcuttur. Tek kavisli ve uçbükıımlü yaylar ile avlanarliar nispeten ağır oklar kullanmayı tercih ebnektedi.rler. Maka­ ralı yayın sağladıgı hız avantajından yoksun olduklanndan, gerekli olan penetrasyonu bu sayede elde edebilmektedirler. Okları görece yavaş uçtuğu için, ava atış mesafelerini genellikle 20 metre ile sınırlı tutmaktadırlar. Bu sınır­ lama sebebiyle, arama avı yöntemini tercih ederuer, avı fark ettikten (spoltirıg) sonra ona ustaca sokulma (slallcing) becerisini de göstermek zorundadırlar.

Okun hayvan vücudunun derinliklerine ilerleyerek mümkün olduğun­ ca çok danı.ar ve dokuyu harap edebilmesi için bir başka şart da. av için özel yapılmış ok uçlannın kullanılmasıdır. Bu uçlar muhtelif şekil ve tiplerde inıal edilirler. Büyük hayvarliarın avı için imal edileruerinin ortak özellikleri yassı, geniş yüzeyli ve ustura gibi keskin olmalarıdır. Geleneksel ekipman kullanarliar genellikle sabit ve iki bıçaklı uçlan tercih ederken. makaralı yay ile avlanan avalar, daha hızlı ok avantajım kullanarak, ava çarpınca açuan üç bıçaklı av uçları kullanabilmektedirler. Bu uçlarla teçhiz edilmiş oklar uygun bi.r yay ve ehil bir okçu tarafından atıldığinda. geyik ve yaban domuzu türlerinde, siyah ayıda ve hatta Grizzly gibi büyük ayı türlerinde etkili olmaktadır. Afrika'nın en büyük hayvarliannın dahi ok ve yayla avlanması söz konusudur, ancak çok yüksek çekiş kuvvetinde yay kullanmak gerekmektedir. Küçük hayvan avla­ nnda ise okun deliciliğinden çok şok etkisi yapması istendiğinden, kili uçlar tercih edilmektedir. Kuş ve tavşan türleri, sincaplar bu tür uçlarla vurulmakta­ dır (bkz. Ok Uçları) (Resim 30).

U0 MURAT OzvERI

Avda çok yakın mesafe. den de aaş yapmak gerekebildi­ ğinden, av oklannın yelek takuru sportif amaçlı oklardakine gore daha uzun olur. BOylece okun yaydan çıkaktan çok kısa bir süre sonra stabilize olması sağlanmış olmaktadır. Ancak dUzgün uçan bir ok av hayvanının vücudunda daha derine ilerleyip istenen tah­ ribah yapabilmektedir (bkz. Ye­ lek/Yelek Takımırun Etkisi).

Ok. ateşli silah mennile­ Resim 30: Küçdk hayvan aıvlınnda ve ..Ok­ rinden farklı olarak, büyük hay­ çu Gezintiııl"nde kulbn.ılan ok uçtan. Sol­ vanlarda durdurma güdlne sahip d.n ,....,, Çelik kilnt uç, sert tutik kilnt uç, Judo•. degildir '" . Avın ölumü, hayati organlann ve büyük darnulann kesil mesi ile meydana gelmektedir. Av vurulduktan sonra ender olarak görüş mesafesi içinde düşüp kalır. Yanın saat ila bir saat beklendikten sonra kan izi sürülerek av bulunur. Abştan hemen sonra avın peşine düşmek dogru değildir.

Takip edildiBUU anlayan hayvan, ağır yaralı da olsa çok uzak mesafelere kaça· bilmekıedir.

Avlanma ahlakı açısından bence en önemli husus, olabildiğince temiz ve hızlı bir öldürme yapabilmektir. Bu sebeple, avın yaralı gitmesine sebep olacak z.ayıf abş pozisyonlanndan kaçırulmalıdır. Av hareketsizken lam yandan veya hafif arka-yandan abş yapmak en doğrusudur. Hareketli ava ok ile abŞ yapmak çok zor bir iştir ve bu sebeple bun.dan kaçırulmalıdır.

Vurulacak hayvarun hayati organlanrun, yani akciğerler, kalp ve kara· ciğerin bulunduğu bOlge, genellikle ön bacağın hemen arkasındadır. Ancak av hayvanlan arasmdaki küçük anatomik farklılıkları göz ardı etmemek gerekir.

Mesela, yaban domuzlarında hayati bOlge geyiklerdekine göre daha aşat;ıda ve daha öndedir. Avlanacak hayvarun fizyolojisi hakkında da fikir sahibi olmak yerinde olur. Yine yaban domuzu ve geyik örneklerini verecek olursak, geyik

1

tek akciğerinden aldıt;ı yara ile ölürken, yaban domuzunu öldürmek. için her iki akciğeri de delmek gerekmektedir. Bu da, yukarıda bahsedildiği gibi, dUzgün

"' Alııtl _ _.,... _ ... _ _.... ... .. -... gQçlofl, .__ ,,_, VIYl 'stııfılılnıı ,,,... diyl -. Olıın lMı - - ııU<ll ,.ııtı.ır

Ol<ÇlJ<UK HAKKINDA MERAK ETTIGINIZ HER ŞEY U1

uçan ve yüksek kinetik enerjiye (luzlı) veya yüksek momonhıma (ağır) sahip ok gerektirmektedir.

Yay ile avalık. Avrupa ülkelerinde de poplllariıe kazanmaktadır.

Ok ve yay ile balık avcılığı da yapılmaktadır. Büyük tatlı su balıklan hatta timsah bile yay ile avlanabilmekıedir. Yeıeriru:e çekiş kuvvetine sahip her

türlü yayın kullanılabildiğı bu aktivilede, yaya olta kamışlarındakine benzer bir

makara monte edilmekte,

ok atılınca makaradaki misina tuzla boşalmaktadır.

Yay ile balık avında ağır, genellikle

masif cam elyafı oklar ıerclh edilmektedir.

Okların uc=a, yine amaca yönelik, zıpkın ucunu andının özel uçlar takılmak· tadır. Bu oklarda yelek talwnı ya hiç yoktur ya da plastiktendir (bkz. Yelek).

112 MURAT Ã&#x201D;Z\'EAI

OKÇULUK HAIOONOA MERAK rniCiNtz HER ŞEY

113

MODERN OKÇULUKTA ARAÇ VE GEREÇ Okçuluk en basit haliyle bile bir yay, ok ve kiriş ger<!ktiren bir aktivite· dir. Atış gtıvenliği ve rahatlığı için ise, kirişi tutan parmalc.lann ve yayı tutan kolu kirişin etkilerinden koruyan bazı aksesuarlar kullanılır. Günumüzde en

yaygın okçuluk tanı olan olimpik stil hedef okçuluğunda ise, yayın abş hassa­

siyetini arttırmak amacıyla yaya monte edilen pek çok aparat kullanılmaktadU'.

Bu bolümde bütün bu araç, gereç ve aksesuar anlatılacaktır.

Yay Yapıldığı malzemeye göre yaylar Yay, insanın kas gtıcUnO amaca yonelik bir enerjiye çevirerek, bir okun istenen hedefe mümkün olan en yüksek hızla

fırlahlmasıru

sağlayan ilkel bir

makinadır. İlk yaylar, ağacın tek bir kavis verilerek kıvnlması ile yapılmıştır. Bu

yaylann kiriş takılmış haldeki profilleri D harfini andırmaktadır. Sadece ağaç· tan mamul bu yaylara

basit alqap yayırı denir. Muhtemelen ilk yay yaş ağaç

dallarından yapılrruştır. Ancak kısa sürede, ağaç gövdesinin belli kesitlerinden alınan uzun parçaların kurutulduğunda daha iyi sonuç verdiği fark edilmiş ve basit ahşap yaylar bu minvalde gelişmişlerdir. Basit ahşap yayların yapımı için seçilen ağaç önce ortanun nemine eşit bir nem oranına ulaşması için dirılendiri­

lir. Alb aydan kısa olmayan bu dirılendirmeden sonra, ağacın su yolu ve hayat

halkalan dikkate alınarak ağacın içinden yay uzunluğunda bir kesit çıkarılır

'"hglı.r. ___ buUpylVlorlçln ldllniuı Tiiılıçe _ ymrııı _.

114

MURATôZVERI

(Resim 31). Elde edilen bu parça. kabzadan kiriş kertiklerine dogtu. hem eni hem de kalınhğı az.alblarak esner hale getirilir.

SIRT � -+ KARIN -----....

�

v.2 f/

SIRT - KUUANILACAK ALAN - AGAÇ KABUGU

..

'KARIN

..

R im 31: AAaç gilvdeıinden basit ahş.lp yay yapmak için kullaıulan k IL Bu inceltme esnasında yayın boylu boyunca üniform şekilde bilkO!mesi gerekir.

yay kolunun uyumlu bir şekilde bilkOlmesi sağlanarak, kiriş safha salha çekilir. Ağaç gerekli yerlerden aşındınlarak, ön görülen çe/ciş kuvoetine ve �ş mesafesine ulaşılır (bkz. Çekiş Kuvveti ve Çekiş Mesafesi). Bu işleme İngiliz.ce'de • tillering"''" denmektedir. Kelime sö7JUk anlamı ile almdıgında TUrkçe dUşlln·

İki

ce-ifade uygunluğu sağlanamadıgından, bizim ifademizle daha "banşık" bir sö7.Cllk olan "yayın al�hn/ması"'" kullanılabilir. Yayın uyumlu bir bUkUlme yaparak, istenen çekiş mesafesinde hedeflenen çekiş kuvvetine ulaştınlması

sUrecinde, Uzerinde kirişin takılacağı çentikler olan bir sınk kullanılır. Yay bu sıngın Ustüne, yere paralel olacak şekilde yerleştirilir. Anglo-Arnerikan literatur· de "lilltring stidc" diye geçen bu sıngın adı Osmanlıda iisıigezı'"' dir. Kiriş

asa

gezi il.zerinde bir miktar çekilir ve ilk kertiğe takılır. Bu pozisyonda yayın kann kısmından (atış sırasında okçuya bakan yüz) ağaç törpulenerek istenen kavise ulaş�maya çalışılır. Bu işleme, kiriş bir sonraki kertiğe kadar çekilerek. yavaş yavaş ve sabırla devam edilir (Resim 32). Sonra yay ile bir kaç atış yapılır. Atış-

OKÇUUJK HAKKINOA MERAK mi�Mz HEA ŞEY U5

lar sonrasında yayın kavsindeki uyum bir miktar bozulabilir. Son alıştırma yap�dıktan sonra, yayın yüzey bitimi yapılır. En sonunda yay rutubetten ko­ ruıııak amacıyla mum, yal! veya vernik gibi bir madde ile ya!ıblır. ilkel çağlar­

da, doııaJ boyalar ve deri de bu amaçla kullanılmıştır.

Yay kollarının eni­ ne kesiti değişik kultürler­ de farklı biçimlerde; yuvar­ lak, ·o· veya dikdörtgen şeklinde yapılmışbr. Her birinin, sağladı!!ı mekanik bakımından ıızellikler avantaj ve dezavantajlan Rnlm 32: Yayın ld gezinde abfhrılmuc vardır.

Ahşap yayların kuvveti ve dayarukJılıl!ı, kullarulan ağacın mekanik llzellikleri ile sınırlıdır. Çünkü ağaç esnetildi!!inde, yayın kann kısmı (okçuya bakan yüz.ey) sıkışma, sırt kısmı (hedefe bakan yüzey) gerilme kuvveUerine maruz kalır. Bu kuvveUe­

re dayanabilmesi için yay kollarının yeterli genişlikte veya kalınlıkta yapılması

gerekir. Bu da yayın boyunun uzamasına, ıızellikle dar mek�arda ve al ııze.. rinde kullarulması zor bir hal almasına sebep olur. Bu zaafları ortadan kaldır­ ma!< için kull�an ilk yııntem, yayın sırtının ağaçlan daha esnek bir materyal

ile kaplanması olmuştur. Bu amaçla sinir, ağac; (daha esnek bir ağaçtan elde

edilen laminalar), keten. kenevir, deri gibi birçok malzeme denenmiştir. Farklı

ağaçların tabakalar halinde birbirine yapışbrılması ile tabakalı ahşap yaylarm, yay sırtının ı;eşilli materyallerle kaplanması ile "sırtı kaplanınış yaylar"t>J. (me­ sela sırtı sinir kaplarırruş, sırtı deri kaplarırruş vb.) ortaya çıkmıştır. Bazen deri­ nin dogrudan ahşap yüzeyine değil, sinir gibi neme çok duyarlı bir sırt kapla­

masırun üzerine kaplandı!!ı da olmuştur.

Yayın karın kısmında meydana gelen sıkışma ise boynuz, lanon gibi sı­ kışmaya dayanıklı ve elastik doğal malzemelerin kullanınu ile çllzUlmüştür.

Daha önce bahsedildiği gib� yay yapımında doğal malzeme kull�arak ulaşı­ lan en üst teknik seviye, ahşap bir iskelet üzerinde sinir ve boynuzun yer aldıl!ı; bu materyalleri birbirin2 bağlamak için kollagen esaslı doğal tutkallann kulla"' iııg. ·'---·.1�--·-· "'lni. ·---. - -- - · Tlrlçl -,...... _lclk.

ll8 MURATOZVERI

nıldığı kompozit yaydır (bkz. Okçuluğıın Tarihi/Osmanlı Kompozit Yayı). Yine daha once bahsedildiği gibi, lngilizce literatürde bu tip yaylar bazen ır,,m bow (boynuz yay) diye geçmekte, sadece boynuz kullanılarak yapılan yaylar kaste­

dildiği izlenimi uyandırarak karışıklığa yol açmaktadır ve Yay).

(bkz. Eski Türklerde Ok

Doğal malzemeye dayalı bu yay yapım teknikleri, bugün de yay yapan

meraklılar tarafından uygulanmaktadır. Pek çok kişi hobi olarak boyle yaylar

yapmakta, hatta bunlarla avlarırnaktadır.

Ahşabın fıziksel ozelliklerinden kaynaklanan sınırlamalar, cam elyafı

kullanılarak giderilmiştir. Cam elyafırun bu amaçla kullanılması, yay çekilirken kann ve sırttı meydana gelen sıkışma ve gerilme kuvvetlerine

meti arttırmış, aynca yay llretimini kolaylaşbnp ucuzlatmışhr.

kafll

mukave­

Kollannın şekline göre yaylar Yayın ilk ve en basit tipi, kunılduğıında �i takılınca) basit bir "D"

şekli alan "tek kavisli yayHdır. Yay kollannın �nine kesiti

nasal olursa olsun

(oval, yuvarlak, "[)" veya dikdOrtgen), kirişi takıldığındaki profili tek bir kavis­ ten oluşan, kollan yayın temel kavsi dışında bUklllme yapmayan yaylar bu ismi

alır. Bu yaylar için "uzun yay" (longbow) tabiri de kullanılmaktadır. Ancak sırb­ nın yassı, karrunın dışbükey şekillendirildiği bir tek kavisli yay olan "lngiliz

Uzun Yayı" da sıklıkla "uzun yay" diye anıldığından, kavram kargaşası yaşa­ nabilmektedir. Onun için, "tek kavisli yay", İngiliz Uzun Yayı'ru da kapsayan bir yay ailesi adı olarak en uygunudur.

Uygun fiziksel Ozellikleri olan ağaç turleri kullanıldığında, yay yeterli

uzunlukta yapıldığında ve yayın yapılıp

kullanıldığı coğrafyarun iklimi

(nem/sıcaklık) izin verdiğinde; herhangi �ka bir malzeme ile kombine etme­

den. son derece

etkili

tek kavisli yaylar yapmak milmkilndilr. Bunun en iyi

Omeklerinden biri, İngiliz Uzun Yayıdır (bkz. Okçuluğıın Tarihi).

Diğer bir tip yay, yay kollannın uç kısımlannda dışan doğru (sırt yö­

Batı literatüründe rtcurvt ("rikörv" okunur) adıyla geçen bu yaylarda, kelimenin ifade ettiği aslında bu "fazladan

nünde) birer kavis daha bulunan yaylardır.

bUkOmler" dir. Otantik Türk okçuluk tenninolojisinde bu kelimeyi I<anılayan

tabir yoktur, çilnkO tek kavisli yay fonnu Orta Asya toplumları tarafından bi-

OKÇULUK HAKKINOA MERAK �INlz HER ŞEY 117 !inmemektedir. Çok eski çağlarda Orta Asya'da tek kavisli basit ahşap yay ya­ pılmış olabilir, ancak bunu belgeleyecek herhangi bir bulgu yoktur"'.

Tek kavisli yaylar kullanırken Asya yayı ile tanışan Bah, kendi yay

formundan "bir kez daha bükülerek" elde edildiğini düşündugu bu yeni forma

.. rteuroe" adıru vermiştir. Zorlama olmayan bir Türkçe ifadenin bulunmasına yönelik samimi çabamız, "rtı:u111<" kelimesinin "uçbükUm" ile karşılanabileceği kanaatine varmamız ile sonuçlanmışhr

(bkz. Terminoloji). Bu çabanın, Türk

okçuluk camiası tarafından anlayış ve hoşgörü ile karşılanmasıru ümit ediyo· rum1:w.

Bah, uçbüküm formunu ilk kez Asya topluluklarında görüp taklit el· miştir"'· ancak yapılan araşhrmalar antik Avrupa'da da böyle yaylann yapıl­ mış oİabileceğini göstermektedir'"· Kuzey Amerika'nın bah sahillerinde yaşa· ıruş olan l<Jzılderililer de sırtı sinir kaplanmış uçbllkllmlü yaylar kullanmışlar·

dır. Antik Yunan'da bazı bölgelerde de "m" şekilli yay kullaruldığına dair bula· ruk ipuçları vardır"'. Ağaca •m• şeklini vermek. ancak ağacı başka materyal veya materyaller ile kombine ederek mümkündür.

Yay kollanrun uç kısmında yapılan bükllmler. yayın enerji depolama kapasitesinl ve dolayısıyla ahş gııcünU belirgin derecede yükselhnektedir. Yay kollarının bu şekle sahip olması, başlangıç çekiş kuvvetini

üst seviyelere çıkar­

hr. Uçbükümler ne kadar uzunsa, yani yay kuruluyken kiriş ile yay ne kadar uzun bir yüzeyde temas halindeyse, yayın oka verdiği enerji o kadar yüksektir.

Bunun yarusıra, bu yaylar görece kısa olduklarından, özellikle ormanlık arazide

avlanırken, güme gibi dar mekanlarda veya at sımnda manevra kolaylığı sağ·

larlar. Bir başka avant.ajlan da, kısa olmaları sebebiyle kiriş bırakıldığında k.ıb­

zanm okçunun eline uyguladıkları tepmenin

daha

az oluşudur ı ;..� . Bugün

uçbükümlUler. yay başlarının kiriş ile ilişkisine dayanarak ra� aynlmakladır

akli/ ve

"nıik"' ola·

(Reaim 33). Olimpik stil yaylar statik tiptirler.

'"Asya IOpluJuldlnndadllıl 11.ı IMtı•m-ıetı ıı..ısıı yay tullanıldlil�• dairblr._ lmpomor '""""""' - bk lelı Uvbl py ıutarQrı göo- Wi birJ•po•res-. " -il Clooi- lVluı...•da ,....... bir be.,_ ,.... Tüıtcçe Çl'tlri "tlnlııl bülıiimlü" ıeklln­ dty<i. v...,, "ü; bliküm", "çift bikilm" ,. "uçbükeı" llblrilri ııru..ıon "uçlüüm" .-.ın Türtçe lladı � trı unun oluıı olduğllRI lnanıMldldlr.

'M.S. ı. rüıyılda - ordusu, ts. Yüqıldı Poıonı1. l1ıı1yıı 91bl Ole..,. bu formu ıalılit ldlp l"'"mllm•"''""· bu .., l lO ırUcılııjik ....ı.nla '' iıaıyı'de blrgöliln llblm.- ;amutardl ldıN•,. •ııtOyıl Öll<Oyı lıırVıln ..._ b�yay1ıu1ım..,,.. ır--,.,.s-. v.ı. ı� 11 N . Fatlah,, Taıwılam ve FnwıPwın Dil, ıoo.t. '" T-I Bcıwyor'ı Bllıle VoL t ve Tıaılllonal lnpfs BllıloVol.2. :ıin&.worklng rtcurve w ltltlc nıcurw.

118 MURAT OZVERI Yay yapımında cam elyafı ve ahşap

tabakalar

kullaruldığında,

uçbUkUmleri yapmak görece kolay· dır. Geleneksel tipte yay yapanlar, tek parça yaylarda bu bükümleıi yay başlanru direkt ısı veya buhara ma· ruz bırakarak yapmaktadırlar. Isı ile yumuşahlıp bükülen ve tahta kalıp· lara işkence ile tullurulan yay başları, aldığı şekli soğuyunca korumaktadır.

Bu teknikle bükülen agaç mukave­ metini kaybettiğinden ve yay ile bir

Remim 33: Aktif ve st...tik uçbilkUmU.I yay­ laıU, yay kollannın uaındüi büküm ile kirifİR ilifkisi.

sure atış yapıldığında uçbükümlerin

şekli bozulduğundan, bükümü takiben yay sırhnın sinir gibi bir malzeme

ile

kaplanması önerilmektedir.

Yay kollan ile kabza arasındaki açıya göre yaylar Bu sırunama, yayın kurulu değilken (yani kiriş takılmanuşken) bükül· muş olup olmaması ile ilgilidir. Basit ahşap yaylar boşken ya düzdürler ya da kiıişin takıldığı yöne doğru çok hafif kavislidirı'°. Ancak, yayın enerji depolama kapasitesini arttırmak için, yayın önceden sırt yönüne büküldüğü olur. Böylece yaya bir öngeıilim veıilrniş olur. Kurulu değilken, kollan veya bütün gövdesi sırt yönüne bükülen yaylar dıŞ<Jbükıimlii diye tarumlanmaktadır"'. Bu durumda, kiıişi takılan yayın başlangıç çekiş kuvveti daha yüksek olacakhr. Kollan vey.1 bütün gövdesi karın kısmıruı doğru kavis alan yay tiplerine ise

içebıikıiııılii yay·

lar denmektedir"'. Dışabükümlü yaylara pek çok örnek vennek mümkündür.

Türk

yaylan

da

dı.şabükümlü

ve

uçbilkümlü

yaylardır.

Dışabüküm.

uçbükilmler gibi yay kollarına doğrudan ısı veya buhar uygulanarak elde edi·

lebilir. Bu teknik, bazı Ameıikan Kızıldeıili kabileleıince uygulannuşhr. Türl­

yaylanna dışabükum yapıyı veren ise, sırta döşenen ve kurudukça bilzillilp yav kollarını "ters" istikamete büken sinirdir.

OKÇU.UK HAKKINOA MERAK ETIICINiZ HER ŞEV 119

İÇ<bükümlıl ljllylnr ise, iklimi çok kuru olan bölgelerde yaygındır. Yayın kiriş ıakılmamış profili ile kurulu profili arasındaki fark çok azdır. Dolayısıyla

kiriş. ıakıldığında ağaç büyük bir gerilime maruz kalmamış olur.

Tobii

ki bu

yayların enerji depolama kapasitesi düşük olmak zorundadır.

Kavram kan.şıklığına yol açmaması için, içcbükiiııı ve dış.tıbükiim tabirle­ rinin el parçası"' lormlanru nitelemek için de kullaruldıgını belirmekte yara r görüyorum. Yay kuruluyken el parçası kirişe yaklaşan bir bUküme sahip ise içt-biiki;ııı, kirişten uzaklaşan bir büküme sahipse dışnbüküm ve düz bir profile sahipse dılz diye tanımlanır (Resim 34).

Tek Parça veya Çok Parçaııı.w

Resim 34: El pa.rça.sı Jekillcri. Soldan

,.ğo: Dışabüktlmlo, dtlz ve

içıtbilkümlil.

Gunumozde yaylar tek parça yapıldığı gibi, taşıma kolaylıgı sağlamak amacıy1a, birbirine monte edilebilen birden fazla parça halinde de üretilmek­ tedir. Çok parçalı tasarımlar, çoğu kişi­ nin sandığmın aksine modem çağlara ait bir buluş olmayıp. geçmişle pek çok kültürde U)'gulama alanı bulmuş bir kolaylıkhr. El parçası \'e iki yay kolu olm.1k üzere Uç parçadan oluşan yay en yaygın tasarım olmakla beraber. iki parçadan oluşaın ya�·lar da ,·ardır.

Olimpik stil uçbükümlü yaylar. Uç par­ çalı tasarlanırlar (Resim 35). Bu ıasanm aynı zamanda, yeni bir yay almaya ge­ rek kalmadan, sadece yay kollaruu de­ ğiştirerek farklı çekiş kuv,·etinde, hatta !arklı boyda bir yaya sahip olmayı da mümkün kılmaktadır.

Yl Yaywı otçu lal'lflndan bvranln ....,,. •lbıt dlnllrnılldldlr. Olandk vt flltnllııMl yl)'l.m '1111 kolan kabUı lt�. Çot porçOllSln- 111,yıy-. -.,cıo,_.,. ,'"9-_, dıbutundutu .....,.. blr "rçorı.- ocıı11ı1.1t llıkarllı yoyllr voı.k -modlm uçbllkümlrılttdt dı, l:alıunın döl oldııOu el ­ •. v...r, lııglliıı:o'dl "riw" denilen bu porçoy1 "tlpatVU/' loblrl Ht ...... ...., .,. avııun gllnnUt-

:,�ınıı vanı

'" lnıı. --.

120 MURATOMRI

R..im 3S: lki yay kolu ve bir el parçasından oluş.an olimplk u�bükUmlO epor yayı.

Makaralı Yaym Makaralı yaylilr, yay kollarının başmdaki makcıralar ve kirişe parald k.ıblolar S.lVl>sindc, çekiş kuvveti ve çekiş mt.'SLlfesi arasındaki ilişkiyi okçunun .

IL'hinc dl"ğişliren mekanik cihazlardır. f,ula mekanik bulduğumu saklayam..ı· yacağım bu '"ok atımı makinalcırı" her nL' kaı.for romantik ok-yay imajının birnz dışında iscler de okçuluk.tol büyük bir devrim yaptıkları açıktır. Bu yaylar sayl"­ sindc, fizik."14?! kuvvet okçuluk için çok önemli bir faktör olmaktan çıkmıştır.

Makar.ı:ıh yaylarda, okçu, gcr�kli t;ekiş kuvvetini yay kirişine yine uygulama!... zorundadır. Ancilk bunu, Ç('kiş mt.'S.ıfosinin . bir kısmında uygular. Sonra, maka­ ra ya Ja kamliırın sağl.ıdığı mekanik avantaj devreye girer. Çekiş mcs.ıfesi u:1..;.1Jıkça çekiş kuv\•cıi düşmeye başlar. Bu durum, tek kavisli ve uçbilkomlU y.1y­ lardilkinin tam lersidir. Tek k.ıvisli ve uı;bükümlo yaylarda tam çekişe yaklaşıl­ dıkça, uygulanan kuvveı arlar (bkz. Yay &-çerken Nelere Dikkat Etmeli?). M.ı­ k..ıralı yaylarda ise okçu tam çekişe ul<ışlığında, kirişi yrıyın az.ami çekiş kuvvı.·­ linin altında bir kuvvet kullanarnk lular. Çl•kiş kuvvetinin az..ıldığı bu ar,ılıA,.ı "vadi" (lng. ııal/ı.•.11) denir. Vadi ar.ılığında meydana gelen ve yU1.de (%) cinsin· den ifade edilen azalmaya "lt"l-cı/f' denir. Makara tas..ırımlannda ve kullilmlan materyallerde yapılan yeniliklerle,

/cl"{)Jf oranı

')'.BO'lere kadar çıkmıştır.

u:l·•!ll

ö1.clliği ile ilgili örnek vermek gerekirse, %70 lı•l-11f değerinde ve 60 libr< (yakl.ı· şık 27 kg) a1.ımi çekiş kuvvelinde bir yayın kirişini çeken okçu, çekişine düş!I� bir kuvvet uygulayarak başlar. İlk saııtimetrelcrdc kiriş ağırlaşır ve çekiş ml•s,1· fesinin belli bir aralığında okçu 60 /il>rı'Yi kirişe uygulamak zorunda kahr.-Soıır;ı

.. .._ _,__ Tlb0 Tllr*çedt 1>u !lldiylt de kulla�Onıttodır.Aııc11ı ._. ....... . 1uıbııl

g&ıııi.iıtiir

OKÇULUK HAKKINOA MERAM �iNiZ KER ŞEY 121

okçu, kirişin birdenbire "'hafifü.....:l iğini" hisseder ve tam Ç\.•kişe ulaşhA,ında. kirişi tutmak için sadece 18 /ilırdik bir kuvvet kull ilmr. Su sayede, lam çekiş pozisyo­ mındEI s.ırsılmedan, titremeden nişan alı'fülSI mümkün ol ur.

Ol impik slilde �yn bir katcgorfrtc kendim.� yer bulmuş ol,m mak..1r.1 lı yay, is.ıbet yüzdesi fazla old uğu ndan mi1sabıklar .u,lsındaki l."Ckişnll'yi çok arıtırnuş, okçuluğu seyri dah.ı zevkli bir spor h<ı l i nı: J;elirmiştir. Oü nyaJ.1 yar ile avlanan pek çok avcmın m;ıkar.1 lı y;ı yl.uı lcn.·ih l'lnwsinin Sl"l�bi de kol.1y nişan ;ılma ve yüksek orand;ı is.ı.ıbct k.1ydl'lmC' iml..anı sunm.11.uıJır. Hu �·.1yl.ula inan ıl maz ok hızlarına ulaşılmış olması, 111.1k,u.llı �'<1ylarııı .wcıl.u ı n ra fından ll•rcih L�ilmcsinin bir b.ışka ��bidir.. 80yük h.1yv.ml.1 n n .wl,111n111sın.1 ycll·�ck

ı.-..·kiş k.u v velind e uçbükümlü yay lar \'l' uygun .1f;,ırlıkıa okl.u k.ull,mıl.ır.1k �·,1k­ laşı k 175-200 /ps1"' hı zlil ra ulaşılabilirkt.•n, m.ılo...ır.llıl,uda bu ı.foi;l•rlcr :UlO -�� civa rı na yükselmektedir. Bu da, ..fohll yUksc-k kinC"til l'ıwrji dli;l'rll•ri dcıne"ktir (bkz. Ok ve Yay ile Avcılık/ Balıkçılık). Anl",lk, lll'lli hızl,1nn 01"..erindc uç.m okl.lr \"Ok hafif olduklarından. yayın dcpol.ıd ığı l'lll'rjinin ı.:nk olZ l1ir ı..ısınını cmC'rlcı·.

Enerjinin c;o�u yayda kalınca, yay bund,1n zar.u �drelıilir tlılz. Y,1�· S...•ı.:crkl�n Nelere Dikkat Edilnıdi?).

Mak.ırah yaylar, kirişi \'l' kirİŞl' p.1r.lll•I scyredt.•n k.1 Dlol,uı ıutan m.1ka· raların şekil ve s.ıyısına gö� sının.ındırılırlM. l-ler m,1k.u,1nın dış kl•ıMrıııda, birinden kirişin d iğeri nden k.ıblonun gl-çli�i iki oluk lllC\'f."Ullur. 19S4.Yll•rin b,1şına kadar buton mak.lralı y.1yl Mda lHizensiz şekilli iki iane m.1k.u.1. öz.gün ıabiri ile söylersek "k.ım .. '"'7 vardı.. iki k,1ın l ı t.1s.uıml,u hM.i en y.lygını ulnıtıkla bc-mber, 1990'1a rd an beri lck kamlı mak.ualı yay l.u pl'pi.il.uitl' k...11..-ınm,1ya btış· lamıştır. Bu las.ı rın,da, yay alt kolunun tı,1şını.fa lıir ıane c-gz.mtrik Ş4.•lilli k..m1 bu lunu rken, üst kolun başında düzgün Jain.• Ş4...•klinde bir kontrol nl.lkar.1sı Yl'rleşmiştir. Bu makara .. iıflt'r" ad ını ahr. Bugün hl"ml"n her ürdici firma. mo­ dellerinin çoğunu hem tek hem çift k.mn ile piyasaya sOrmcklt.'\iir. M,1k.1ral ı yaylarda bu iki hlSc"lnmdan sapma göslc-rcn •�k tip, mr111İ11t•ltr mdami:ımılt yay'""' llen ilen, makaraların kolların uı:una değil. kollann dibinC" Vl'ya üzerine yerleşıi­ rildiği yaylardır (Resim 36).

122 MURATOZVERI Tek kam tasarımlı yaylann en

bUyük avantajı, iki kam arasındaki senkronizasyonun

,. ,, � ... .... .., ., �• ., _ l'5"� ,. ..,.. ... _,..."'!l' . !IJllllJl! ll

(eşzamanlılığın) gerekmemosidir.

ayarlanmasının

Çilnkü sadece tek bir kam mevcuttur. Çift kantlı makaralı yaylarda bunun ayarlanması gerekmektedir, aksi tak­ dirde atış sırasında kirişin vuruşu

düzgün olmamakta ve ok uçuşu bo­ zulmaktadır.

Kamlar

sert

H!'

olmak

yumuşak,

orta

ve

üzere üç kategoriye

ayrılırlar. Bu farklı tip kamların şekil­ lerindeki farklılıklar, enerji depolama kapasitelerinin değişik olmasına s,,_ bep olur. Buna bağlı olarak her üç

tipte, beher übre çekiş kuvvetine mu­ kabil depolanan enerji farklıdır.

Sert

kamlar ile donatılmış makaralı yaylar,

ayru çekiş kuvvetinde en çok enerji

depolayan, yani en hızlı olanlandır.

Ancak tabii ki, en hızlı en iyi demek

değildir. Sert kam ile teçhiz edilmiş makaralı yayların bazı dezavantajlan da vardır. Bunlardan biri, yayın çekiş kuvvetinin en aza indiği "vadi aralı-

Resim J6: Tok kanılı (oold.a) vo lover­ aclion (Nğd.a) makaralı yaylar.

ğı"run çok kısa, 2-2.5 cm kadar olmasıdır (Resim 37).

Yani

tam çekişe geçen

okçu ahştan önce çapa noktasından biraz öne kaysa, okun uçuşunda dramatik

değişiklikler olur. Okun çok hızlı olmas� tecrübesi az okçularda bir sonın hali· ne gelebilir. Hızlı oklar, özellikle kiriş parmak ile bırakılıyorsa kliı;llk bırakış hatalarından abartılı biçimde etkilenirler

(bkz. Ok Atma Tekniği/Ok Uçuşunun

ABC'si). Makaralı yay kullarucılarırun, kiriş taşıyıalan tercih etmelerinin sebebi budur. Sert kamlı yaylarda kiriş yüksekliği (kabza ile arkalık noktası arasındaki

mesafe) daha kısa olduğıınd� ok yaydan çıkarken dUzleşmeye zaman bula­ maz (bkz. Okçu Paradoksu).

.. 1ng. ..,,, _ _

OKÇUlUK HAKKJNDA MERAK ETI1CINIZ HER ŞEY 123

C-. Kuwett (N)

"": l ' ... j '" 1

0.2

0.4

0.6 Cekıt U...ilotl fmJ

Resim 37: Makarah yaylarda Çekiş Mesafesi-Çekiş Kuv­ veti gnlijp.

Yay Seçerken Nelere Dikkat Edilmeli?

Tek Kavisli mi, UçbtlkOmlil mtl, Makaralı mı?

Aslında bu sorunun cevabı subjektiftir. Farklı karakter ve zevkle insan­ lara hitap edecek çeşitli tiple yay vardır. Aynı kişinin farklı tipte yaylardan değişik zevkler alması da mumkundur. Okçuluğa başlayacak olanların her tip yayın özellikleri konusunda bilgi edinmesi, mümkun olduğu takdirde bunların birer örneği ile atış yapması Onerilebilir. Ancak Turkiye şartlarında bu o kadar kolay bir şey değildir. Kişinin istek ve beklentilerini çok iyi analiz etmesi gere­ kir. Yay ile avlarırna hayalleri kuran birisinin. sportif hedef okçuluğu yapacak birisi ile ayru tip yay alması söz konusu olamaz. Fiziksel yapı ve kuvvet de yay seçimini etkileyen faktörler olarak kiıı1ırruza çıkar.

Makaralı yaylann Ozelliklerinden yukarıda bahsedildiğine göre, burada kısaca diller iki tipi gözden geçirmek doğru olacaktır. Ancak makaralı yaylar ile ilgili SOylenecek Onemli bir nokta, bu yaylann performanslarının tarumlanma­ sında kullarulan notasyon ile ilgilidir. Kataloglarda "IBO speed'"' ibaresi ile veri­ len tuz değerleri, yayın lıtr 1 libre çekişkııvveliııe 9 graiıı1" ok nğırlıfı kuralı dikka­ te alınarak; bu yayın 60 libre çekiş kuvvetinde olanırun 540 grniıı ağırlığındaki bir oka kazandırdığı başlangıç tuz.ıdır (bkz. Ok Seçerken Nelere Dikkat Edilme­ li?). Kataloglarda, modem malzeme ve teknolojinin ulaştığı en son safha olarak,

124 "'""" OZVERI JBO degerleri 300 Jps (yaklaşık 100 m/s) ve usıune

ulaşan makaralı yaylar g().

rillmekledir. Okun 265 fps (yaklaşık 88,5 m/s) luzın llzerine çıkmasuun yaya zarar verebileceği. en azından yayın Omrilnll kısaltacağı, AMO ıarahndan belir­

lilmekıedir. Çekiş kuvveti 60 librmin llstııde olan hızlı yaylarda, birim çekiş kuvvetine karşılık gelen ok ağırlığı a.rttınlmalıdır. Çekiş kuvveli 60 librmin alh­

na düştllğllnde ise, birim çekiş kuvvetine

karşılık

gelen ok ağırlığı 9 gnıin'in

allına düşllrlllebilmekledir.

Sportif okçuluk ile ilgilenenler ya çok parçalı bir uçbükıım!U ya da ma­

karalı yay alacaklardır. Müsabaka yaylanrun ve makaralılann el parçası, genel­

likle metal veya karbon kompoziti olurlar. Metal el parçalan, dövülerek veya lek parçadan freze edilerek üretilirler. El parçalarırun ilzerinde, isabet oranıru arttıracak araç ve gerecin (bu bOlllmlln devamında anlahlacakhr) monte edile· ceği montaj soketlerinin olınası gereklidir. Yay kollan ahşap-cam elyafı kombi­ nasyonu veya karbon olabilir. Karbon kollar, yay kolu teknolojisinin geldiği en son noktadır ve oldukça pahalıdır. Daha önce söylendiği gibL makaralı yaylar ve olimpik uçbukümlU (r<eunıe) yay, spor okçuluğtında iki ayn kategoridir.

Avcılıkta yay kullanacak olanların yay seçimine gelince, bu kişilerin ahş ıanı.laruu (nişangahlı veya nişangahsız), fiziksel yapılarıru ve kuvvetlerini (çekiş

mesafesi ve kuvveti) göz önüne alarak çok dikkatli seçim yapmalan gerekir.

Ancak elde ok ve yay ile av peşine düşmeden önce, ok atmarun temel tekniğin· de ustalaşmak

şarttır.

Bunu becermek, çekiş kuvveti yüksek yaylar ile zordur.

Tam çekişte rahat tutulabilecek bir yay seçilmesine özen gösterilmeli, başlangıç· ta edinilen yanlış alışkanlıklardan kurtulmarun çok zor olacağı akıldan çıkarıl· mamalıdır (bkz. Çekiş Kuvveli ve Çekiş Mesafesi). Avlarırnaya yönelik okçuluk teçhizah edinecek kişilerin, temel tekniği öğreıunek ve geliştirmek için, çekiş kuvveti düşük bir antreıunan yayına da sahip olması gerekir.

Av amacıyla her üç tip yay da kullarulabilir. Avcıların silaluru av bo­

yunca taşıdığı unutulmamalı, yayın fiziksel ağırlığı da seçimde göz önüne alınmalıdır. Makaralı yaylar, geleneksel tasanmlardan ağır olurlar. Son yıllarda el parçalanrun karbondan üretilmesi ile makaralı av yaylan hafiflemeye başla· mışhr.

Hobi okçulan yine her Uç tip yayı da kullanabilirler. llalıçesinde ok ata· cak olanlar için çekiş kuvveti orta seviyede (kadırılar için 22-30 libre, erkekler

için 211-35 libre) çok parçalı uçbükıımlıı yaylar en iyi seçenektir. Çok parç.ılı yay tasanmlan,

yayın

saklarırnasıru

ve

taşınmasıru

çok

kolaylaştırır.

Uçbllkıımlillerin başlangıç çekiş kuvveti, tek kavisli yaylannkinden yüksektir.

Tek kavisliler, daha "yumuşak huylu" yaylardır. Ancak, kiriş bırakıldığında

OKÇUUJK HAKKJNOA MERAK rnlCiNİZ HEll Ş€V 125 okçunun elinde hisseltil!i "tepme" tek kavisli yaylarda daha fazladır. Gerekli

enerjiyi tek bir kavisten yararlanarak depoladıkları için uçbUkUmlU ve ınakar.ılı yaylara göre verimleri biraz daha düşüktur. Buna mukabil, kollarının uzun olu.şu onlan daha stabil yapar (bkz. Yay Boyu). Tek kavisli yaylar sessizdir de.

Bu özellik. yayı av amacıyla kullanacaklar için önemlidir. Ok, ateşli silahlann

ınennilerine gore çok daha yavaş uçmaktadır. Kiriş bırakıldığında yaydan çıkan tınlama sesi, avda irkilip sıçramayan2 ve okun tam istenen noktaya gitmemesi­ ne sebep olabilir. Gıırtıltlllü yayların kirişlerine, hnlama sesini azaltmaya yöne­ lik "susturucu""' bazı aksesuarlar takılır.

Yay B.oyu Kişiye uygun yay boyunun tespitinde çekiş mesafesinin bilinmesi kı>­ laylık sağlar. UçbükUmlU ve tek kavisli yaylarda,

başının arasındaki

kiriş çekildikçe

kiriş ile yay

açı 180 dereceye yaklaşır. Bu sebeple. kiriş hareketinin her

santimetresinde okçu daha fazla kuvvet kullanmak zorunda kalır. Okçunun tam çekişte ulaştığı çekiş mesafesi yayın boyuna göre çok uzunsa, çekişin bu

son anlan nahoş bir "sıkışma hissi" olarak algılanır. Yayın çekiş rahatlığı ve abş

hassasiyeti büyük oranda azalır. Aynı çekiş kuvvetine sahip iki yaydan uzun olaru daha isabetli ve rahat atış yapma imkanı sağlar.

Ancak, alınacak yayın boyunu belirlemede tek kriter okçunun çekiş me­

safesi değildir.

Av amacıyla kullanılacak bir yay ormanlık arazide ve dar me­

kanlarda taşırup kullarulacağı için. biraz kısa olmalıdır. Dolayısıyla, yay boyu­ nun belirlenmesinde ihtiyaçlar da rol oynar. Müsabaka yayları, normal yapıda ve ortalama çekiş mesafesine sahip erişkinler için takriben 66"-70"'"' (-l<>S-175 cm) uzunluğundadır. Ufak yapılı yetişkinler veya genç sporcular için bu uzun­ luk azalır (Tablo 1).

Av

için kullarulacak yaylarda

bu eşleşme biraz daha farklıdır.

UçbUkUrnlü av yaylarında uzunluk 58" e (-145 cm) kadar düşebilir. önerilen çekiş mesafesi-yay uzunluğu ilişkisi uçbükUrnlü yaylar için Tablo 2'de göste­

ril�tir.

Tek kavisli yaylar ise; gereken enerjiyi 03etmek için tek bir kavise sahip olan profili ile yetinmek zorundadır. Bu sebeple, özdeş performans saglamak

"'""""jıaııp/nf cıtnlon btı l9iblyonoll 6"111dt goylı glıl ÇGll lloUU tıa,.,..ıardl tıolt;lo oldulv ıı6jtoMıolı·

.....

.. _, ldrlıo .ıt .. iisl ııoı - ııooı-ıı ııır - ııı,ıu ııon ..,. -· ıı..ıı.. ıeıtt-.

"'X" lllcfı - - lnclı,rlldlf* 2,5 cıo uzunlvt•ndailçii -L lllllllllruı lilenıtiinte leldt -.ı..ı. .,., .......... ... ........ ... indi----··

126 MURATôZVERI

amacy!a, tek kavisli yaylar daha u.zwı koUu yapılırlar. Tek kavisli yaylarda en çok tercih edilen uzunluklar 66-68"(-165-170 cm) ise de modem malzeme kul­ lanılarak 62-64" (-155-160 cm) boywıda tek kavisliler yap�abilmeye başlanuş­

br. Tek kavisli av yaylarında çekiş mesafesi ile yay uzunlugu arasındaki ilişki

Tablo 3'de göste�tir.

Tablo 1: Ç•kif M..ıfesine GOie Yay Boyunun Tespiti'"

YAY UZUNLUGU

ÇEJ<lş MESAFESi 60cm

(24") elen kısa

150-160 cm

(60-64")

62.5-65 cm

(25·26")

162,5-165 cm

(65-66")

67,5-70 cm

(27-28")

167,5-170 cm

(67-68")

72,5 cm

(29") ve daha uzun

172,5-175 cm

(69-70")

Tablo :ı: UçbilkOm.111 Av Yaylan için Çekif Mesafesine Göre Yay Boyunıın Tespiti.'"

YAY UZUNLLJGU

ÇEKiŞ MESAFESi 67,5 cm

(27") den kısa

140 veya 145 cm

(56" veya 58")

70-72cm

(28-29")

150-155 cm

(60-62")

72,5-75 cm

(29-30'")

155-160 cm

(62-64")

75 cm

(30") den uzun

160-165 cm

(64-66")

Tablo 3: Tek Kovisli Av YayL:ırı için Çekif Mesaf..ine Gö"' Yay Boyunun Tespiti."'

ÇEKlş MESAFESi

YAY UZIJNLUCU

65 cm

(26") den kısa

165 cm

(66") den kısa

67.5-72,5 cm

(27-29")

165 cm

(66")

72,5 cm

(29") den ıazıa

170cm

(68'") ve daha uzun

•U. H�, C.F. ı...to. Atdıary, sıo,. ıo aı-_ 11111.

••ll.R. -G.F.Asbll. D. llall. D.Slııılı. -- � lnd - 11117.

OKÇIJl.UK HAKKll'l>A MERAK ETiiCiNIZ HEA ŞEY 127

Makaralı yaylar ise, çekiş

mesafesi ve yayın çekiş kuvveti arasındaki sınırlar içinde ayarlanabilir olmasından ötürü, oldukça kısa yapı· labili;ler. Av amaçb kullarumlannda sahiplerine sunduklan bir başka avantaj da budur. Makarab yaylarda boy, iki makaranın akslan arasındaki mesafedir.

Makarab yaylann boylan gittikçe kısalma eğilimindedir. Boylece arazide ta· şınma ve kullarumlannı kolaylaşmakta, hızlan daha da artmaktadır. Uzunluk· lan genel olarak 100 cm (40")'nin allındadır. Bazı üreticiler 80 cm (32") sınırla­ ilişkinin belli

rına kadar inmişlerdir. Kısa yaylar daha hızbdırlar. Yay boyu kısaldıkça maka·

rarun çapı büyümektedir ve bu, çekiş mesafesi kısa olan okçulann. çekiş mesa­ fesi uzun olanlardan daha yüksek ok luzlarına ulaşmalanru sağlayan bir meka· nik av;uıtaj sunmaktadır.

Ancak bu kısa yayların çok iyi akord edilmesi gerekir (bkz. Yayın Aya· rının Yapılması). Tecrtlbesiz ve temel okçuluk tekniği iyi olmayan okçuların elinde, kullarumlan son derece zordW'.

Yayın uzunluğu, yayın alt kolunun karın kısmında 66", 68", 70" vs. şeklinde belirtilir. B parçası ve yay kollanrun ayn ayn sahldığı olimpik uçbükümlü yaylarda, yay kollan el parçasırun uzunluğu dikkate alınarak seçilir ve istenen toplam yay uzunluğuna ulaşılır.

Çekiş Kuvveti ve Çekiş Mesafesi Kirişin belli bir mesafe boyunca çekilmesi için uygulanması gereken kuvvetin

libre'" cinsinden

ifadesi, yayın alt

kolunun

karın kısmında, genellikle

yay uzunluğunun yarunda veya alhnda yazılıdır. Buna •ynym çekiş kıwvtli"'" denir. Pek çok üretici 28 incir (-70 cm) çekiş mesafesini ortalama bir değer ka·

bul edip, kiriş bu mesafeye kadar çekildiğinde ne kadar bir kuvvet uygulanarak tutulabile<eğini yazar. Mesela, 50 kısmında yer alacak

ibare

/ibre1ik bir yay için yay alt kolunun karın olacakru''"· Basit ahşap yaylar dışında

50 # @ 28"

çoğu yay, bu mesafeden biraz daha uzun çekişleri tolere edebilir. Olimpik

uçbükllmlü

yayların alt kolunda, el parçasırun uzunluğu ve söz konusu

yay

kollan bu uzunlukta el parçasına takıldığında elde edilen yayın toplam uzun·

luğu belirtilir. Ayru uzunlukta ve sertlikte yay kollan farklı uzunlukla bir el parçası ile kombine edildiğinde, farklı uzunlukta ve farklı çekiş kuvvetine sahip bir yay elde edilmiş olW' (Resim 38).

'" lln yıı u-. yııldlfıt<54 g,... illdot ..... -.

09 iknda. "ııOulılı" " 'kuwtl" llblrlofl Unfaclldlr. KoNı lo ilgi •- lıU. T......cıjl

.. !l ııı.. 11 21 ıncı..., yııılı 28 1ndt'dtı 50 11bıe.

128 MURAT ôıVERI

Üreticinin

belirtmiş

olduğu

mesafeden uzun yapılan çekiş kirişe uygulanması gereken kuvveti arttırı.r· ken, daha kısası azalhr. Buna bağlı olarak, yayın depoladığı enerji miktarı da artar veya azalır. Fazladan çekilen

her mclı (2,5 cm) yayın çekiş kuvvetini

2-3 libre (yaklaşık 1-1.5 kg.) arllınrken,

bu değerin altmdnki her incir 2-3 libre

MEDIUM LIMB

kuvvel azalmasıııa S4?bep olur. Yayı

kullanan bağlı

kişinin

çekiş

25H 23H

mesafesine

olarak değişiklik gosteren bu

çekiş kuvvetine "yayın asıl çekiş kuv­

684°1bs 66'/2.lbs

veti" denir.

Çekiş Mesafesinin ve Yayın Asıl Çekiş Kuvvetinin Belirlenmesi Kişiye ait çekiş mesafesi ve asıl yaya

çekiş kuvvetinin uygun

ok

belirlenm�i.

seçiminde

büyük

önem taşımaktadır (bkz. Okçu Para­

Resim 38: Bu yay kollan 25 irıclı uzunlu­ ğunda el parçasına m.onle edilirse, lop­ lam uzunluğu 68 irıdı ve çekiş kuvveti 40 libre olan yay elde edilmektedir. Aynı yay kolları ile 23 i11dı el parçasrnda, 66 inclı yay boyuna ve 42 libre çekiş kuvve.. tine ul�ılmd:tadır.

doksu/Okun Esneme Değeri). Çekiş mesafesinin belirlenmesi için bir ok gezlenir (kirişe yerleştirilir).

Sonra okçu tam çekiş yapıp çapa pozisyonuna geçer (bkz. Modem Ok Atma Tekniği).

Bir yardımcı, ok gövdesinin yayın sırtına tekabül eden noktasına ka­

lem ile bir işaret koyar. Okçu kirişi yavaşça indirir ve okun 01.erindeki işaret ile arkalık (gez) kertiği arasındaki mesafe ölçülür

(Resim 39).

Eski yaylarda çekiş mesafesinin tespitinde öndeki referans noktası ya­ yın sırhyken, sonraları ok yatağı referans noktası kabul edilmeye başlamışhr.

Ok yatağı sırttan bir kaç cm geride yer aldığından, kişisel çekiş mesafesinin ölçülmesi ve asıl çekiş kuvvetinin hesaplanmasında karışıklıklar olabilmektedir.

Eğer modem bir yay kullanıyorsanız, gez kertiği ile ok yatağı arasındaki mesa­

feyi ölçtükten sonra asıl çekiş kuvvetini bulmak üzere, 28 inclı yerine 26,is iırdı değerini kullanarak hesap yapmak gerekmektedir.

Ol<ÇUW• HAKKINDA MERAK mlQINiZ HER ŞEY 129 ômek vennek gerekirse: Yay için verilen ölı;tı: 50 M @ 28" Ok yatağı ile gez kertigi arasındaki mesafe:

72,5 cm (29")

29" - 26.25" � 2. 75• Fazla çekilen mesafe 2,75

i11clı'tir. Bu da, SÖZ konusu okçu için 5,S-8,25

/ibrı: ilave çekiş kuvveti enlanuna gelmekıedir. Bu değerlerden 5,5 /ı'!mfyi kulla­ narak hesap edecek olursak, söz konusu yayın n.sı/ çekiı kıı"""ti:

30 libre + 5,5 //bre • 35,5 libre'dlr.

Bu ömekıeki okçu yayı ıam çekişe getirdiğinde, kirişe 35,5 /ibrt (-16 kg) kuvvet uygulamakıadır. Yayın depoladığı enerji de, kirişi daha kısa çeken biri­ ne göre daha fazla olmakıadır.

Re.sim 39: Klşiye ait çeki� mesafesi,. yayın sırhndan ok gırzinin en derin nokt•sını kıdu olan mesafedir. Modem yayluda, ok yatıgı ile gezin en derin noktuı uHınd•· ki mewoyo ı.s lnch (3,75 cm) ekltnir.

130 MURATÖZVERI

Bu saptamalar yaya uygun esneme değerlerinde ok seçimini kolaylaşh­

racağı gibi, yeni başlayanlara ihtiyaçları olan yayı seçmekte yol gösterici olacak­ tır (bkz. Uzunluk ve Esneme Değeri).

Müsabaka kalitesindeki uçbükıımlü yayların pek çoğunda, el parçası ile

kollann birbirleriyle yaptıkları açıyı ayarlayarak yayın çekiş kuvvetini değişti­ ren dUzenekler vardır. Bu �lem de

"lilJerjng" adıru alır (bkz. Yapıldığı

Malze­

meye Göre Yaylar).

Kiriş Yüksekliği Kiriş yüksekliği, yayın kabzasından kirişe kadar olan mesafedir ve ya·

yın verimini etkileyen bir faktördür. Bu faktör üzerine bilgi ve yorumlar "Kiriş"

başlığı altında bulunmaktadır. önemli Uyanlar:

!-Yayın tipi ve yapıldığı malzeme ne olursa olsun sıcak, nem ve çamu­ run onun düşmanı olduğu unutulmamalıdır. Yayın Ozellikle sıcaktan korunma·

sına ozen gösterilmeli, mesela sıcak Yaz günlerinde arabanın içinde veya baga·

jında kalmamasına dikkat edilmelidir.

2-Yay kir�ine ok takılı değilken ASLA yay çekilip buakılmamalıdır.

Bu "boş atışlar" yayın kırılmasına ve okçunun yaralanmasına sebep olabilir.

Çünkü tam çekişteki bir yayın kirişi bırakıldığında, ok yayda depolanan enerji·

nin yaklaşık % BO'ini alır. K�te ok yoksa, enerjinin hepsi yayda kalır ve bunun yarattığı titreşim yayı parçalayabilir.

3·Yayın kirişi takılırken, bu amaçla üretilmiş kayışlardan yararlanılma· sı, yay kollarının çarpraz kuvvetlere maruz kalmasıru engelleyeceği gibi, okçu· yu kazalardan koruyacaktır (bkz. Yay kurma ipleri/kayışlan). Yayı bacaklann arasına alıp baldıra dayayarak kurmak veya yay başıru ayak kenarına dayayıp kabzasından çekerek kurmak yaygın uygulamalar olmakla

beraber,

uzmanlar

bunlardan kaçırulması gerektiğini söylemektedirler (Resim 40).

4-UçbükümlU ve tek kavisli yaylar, yay kolları gerilime maruz kalma·

yacak şekilde, ideal olarak kolları bir iple asarak veya yatık durumda saklannı•­ lıdır. Makaralı yaylar zaten kurulu durumda saklanırlar. �in değiştir!Imesi veya bakıma yonelik diğer uygulamalarda,

"yny presi"

denilen bir aparat i le

yayın gerilimi azaltılır, kiriş gevşetilir. Makaralılan, el parçalarından asara> saklamak en doğrusudur. Asla kirişlerinden asılmamalıdırlar.

OKÇULIO< HAKKIN OA MERAi< rniCINiz HER ŞEY 131

< .!.

Resim 40: Bacaklann ansı.na sıluştınnk veya ayağm kenarını dayayarak yay kwm.Jı, sd<lıkla uygulanan ama yayı veya yayı kuran kişiye ur;ır verebilecek yönlemlerdir.

Ti1ıV1iye edilen,. yı1yın yay kumu. ipi veya kayışı ile kwulmıımlır (Bkz.Resim 50).

Bu uyanlar içinde hepsinden öneınlis� yayın bir

silah olduğunun akıl­

dan çıkanlrnarnasıdır. Bu sebeple, aşağıda sayılanlara uymak konusunda titizlik gösh!rilmelidir.

1-Ahş yaparken, atış yapılan yönün görüşe tamamen açık olmasına Ozen gosterin.

2-Hedefın arkasında, hedef ıskalandığı takdirde okların güvenli bir şe­ kilde duracağı yeterli mesafe veya oku durduracak bir g!lvenlik ağı olmasına dikkat edin. Bu amaçla kalın bir perde, eski bir halı, branda, saman balyalan veya bu iş için yapılıp sahlan güvenlik ağlarından edinebilirsiniz.

3-Ahş yaparken size refakat edenlerin sizin arkanızda bulunmasına, sizle ahş yapan varsa. tek bir hat oluşturacak şekilde yaruruzda durmasına özen gösterin.

132 MURATÔZVEAİ

4-Hedefin arkasına kaçan oklaruuzı toplarken, bir güvenlik tedbiri ola­ rak yayınızı hedefin önüne dayalı olarak bırakın. Bu, hedef sizin önUnQzü ka­ padığında ve görülemez durumda oldugtını.ızda. diğer okçulara varlığınızı işaret edecektir.

5-Çekilmiş bir yayı. çekiş kuvveti ne olursa olsun, şaka niyeline de olsa ASLA bir insana doğnıltmayın! Yavaş uçan hafü bir okun bile ölüme sebep olabileceğini unutmayın!''°

Ok Ok Çeşitleri Ok gövdeleri cam elyafı (/iberg/nss), ahşap, alüminyum alaşımı, karbon ve karbon-alüminyum kompoziti olabilmektedirler (Resim 41). Masi/ cam elya­ fı oklar hesaplıdırlar, ancak kolay kınlırlar ve ağırdırlar. Sudan etkilenmeme özelliklerine ağır olmalarırun avantajı da eklenince, ok-yay ile balık avlamak için biçilmiş kaftan sayılabilirler.

Ahşap oklar, gelenekçilerin en çok ragbet ettikleri oklardır. Agaç sıcak görünüşlü sempatik bir malzeme olması dışında, fiyat olarak da çok pahalı değildir. Ahşap oklann dezavantajları ise; kolay kınlmalan ve ayıu ağaçlan, ayru boyda da yapılsalar, esneme değeri ve ağırlık olarak birbirlerine özdeş olmamalandır (bkz. Uzunluk ve Esneme Değeri). Ayru ağaç türünden elde edilmiş aynı uzunlukta parçalar arasında % 70'e varan ağırlık farkları buluna· bilmektedir. imalat sırasında bunlardan birbirine yakın olanlar seçilip kullaru· lır. Ahşap oklann ağırhklan, kullanılan ağaca göre değişmekle beraber yüksek· tir. Aynca ahşap oklar neme karşı hassashrlar.

Alüminyum alaşımı oklar dayaıuklı ve·hesaplı olduklan gibi, esneme değerleri ve ağırlıkları bakınundan özdeş Oretilebilmektedirler. Darbe ile karşı · laşııklarında bükülürler, ancak ole düzleştirici denilen bir araç yardımıyla, hatta pek hassas olmasa da el ile düzleştirilebilirler. Tek d"2ılvantajlan, karbon ve karbon-alüminyum oklara göre ağır oluşlarıdır. Pek çok sporcu tarafından ya· kın mesafe abşlannda (18 ve 25 m) tercih edilmektedirler. Çaplanrun bu diğer

OKÇUUM HAKIUNDA MERAK �iNİZ HER ŞEV

133

iki tip oka göre büyük oluşu, hedefte çizgi üzerine düşen ahşlarda avantaj sağ­ lamaktadır (bkz. Hedef Okçuluğu).

Resim 41: Ok gövdeleri Çetitli materyı1l ve materyal kombinasyonlannd.ın Uıetihnek­

ı..ıır. Yukarıdan qağ>yo: ağaç, alOadnyum, fiberglas ve iki kubon gövdo.

Alüminyum ok gövdeleri 4 haneli bir sayı ile kategorizc edilirler. hk iki hane l indı'in �4'd• biri (-0,04 cm) aralıklarla gövdenin çapuu verirken, diğer iki hane 1 inclı'in lOOO'ıh biri (-0,0025 cm) aralıklara gövdenin el kalınlığını verir. ômek vennek gerekirse: Gövde kodu 2018 olan alüminyum alaşımı bir ok.

0,04 cm x 20

=

0,8 cm çapına ve

0,0025 cm x 18 � 0,045 cm et kalınlığına sahip dernektir. Üretici firmalar, çapı 0,5 cm'den 1 cm'ye kadar, et kalınlığı 0,02 cm'den

0,047 cm'ye kadar geniş bir yelpazede ürün sunmaktadırlar. Bu da, yayın astl

çekiş kuvvetine uygwı esneme değerinde ve istenen ağırlıkta ok bulmayı kolay­

laştırmaktadır.

Karbon oklar, daha küçük çaplı ve daha haliftirler. Genellikle üst üste 5 kat sanlan karbon liflerinden oluşurlar. Ok esneme değerleri, çaplan fazla bü­ yümeden de yüksek tutulabildiginden, hem avctlar hem sporcular tarafından 5e\'ilerek kullanılırlar. Çaplanrun küçük olması, çapraz hava akımlarından fazla etkilenmemeleri avantajuu da getirir. Bu olumlu özelliklere ağırlıklannın düşük olması da eklenince, uzun mesafe ahşlarının vazgeçilmez oklan olurlar. llk üretildikleri yıllarda pahalı olan karbon oklar, şimdi daha uygwı fiyatlarla ıtı­ keticiye sunulmaktadır. Dezavantajlan, sert bir yuzeye çarptıklarında kınlmala-

134 r.tJAAT OMAI

ndır. Yakınına saplanan başka bir okun yan darbesiyle de kuılabilirler. KınJ"" veya çaUayan bir karbon ok, düzeltifomeyecegi için çöpe ab.l.ıruıl.ıdır.

Alüminyum-karbon oklar, A/C/C kısalhnası161 ile bilinen ve bu iki materyalin avantajlanru kendi bünyesinde toplamış oklardır. Bunlar. küçük

çaplı bir alilminyum çekirdek üzerine 3 kat karbon kaplanmasıyla üretilmekte· dirler. Alüminyum iç yapı tam olarak istenen esneme değerinde üretilmelerini

sahip oklara göre çaplı olwlar. Karbon oklara göre biraz daha

saıııarken, karbon kaplama sayesinde ayru esneme degerine hem daha hafif hem de daha küçük

dayanıklı olmakla beraber, özellikle yan darbelere hassashrlar. Tek bir karbon ıabakasırun zarar görmesi bile esneme degerini habn sayılır derecede değiştire­ bilir. Fiyatlan oldukça yüksektir.

Ok gövdeleri genellikle uzun bir silindir şeklinde olmakla beraber, son

yıllarda çapı ortada artıp

iki uçta azalan gövdeler yaptlmaya başlamışbr. Bun·

lar, ayru esneme değerinde daha hafif ok yapmak ve okun yelek ıakınwun ok yatağından temiz çıkışıru sağlamaya yönelik arayışlardır'"· Günumilzde okların kullanım amaçlarına göre aynlması, daha çok ağır·

W<lan ve uçlan ile ilgilidir. Hangi materyalden yaptlmış olursa olsun uygun

esneme değerinde, uygun uç ve yelek Ue donatılmış, ağırlıgı amaca uygun

se­

çilmiş her ok; spor, hobi veya av için kullanılabilir. Oklar genellikle gövde, uç,

yelek ve arkalıkları (gez) ayn parçalar olarak alırur ve birleştirilir. Bu arada

gövde uzwtlugı., okçunun ve yayırun fiziksel özelliklerine uygun olarak ayar· larw.

Ok UçJanı63 Ok uçlan, değişik ihtiyaçlar dogrulrusunda çok değişik şekil, materyal ve ağırlıkla üretilmektedir. Taktldıklan ok gövdesinin yapıldıgı materyale ve/veya

sahip olduğu çapa göre, gövdeye dogrudan yapışbnlarak veya gövde

iç cidarına yapıştınlan bir ara parçaya (İng.

inserl) vidalanarak monte edilirler.

iç cidara yapışan ara bağlayıctlar, genellikle sıcak silikon ile yapıştınlır. AIO·

minyum gövdeli oklarda yaygın olan bu uygulamayla, ok ucu bu ara bağlayıcı·

ya vidalanarak kolayca takılır. Dogrudan yapıştınlan ok uçlan içinde, ok gO\'·

OKÇULUK HAKKINOA MERAK rrrlCINIZ HER ŞEY

135

desinin iç cidanruı yapıştırılanlar olduğu gib� dış cidanna kılıf gibi geçenler de vardır. Bunların yapıştınlınasında epolcsi yapıştıncılar veya siyanookrilat bazlı tutkallar {Japon yapıştına diye bilinir) kullarulır. Önceleri karbon ok gövdeleri­ ne yapışbnna, İngilizce'de oulserl denilen ara bağlayıcı parçalar vasıtası ile ya­ pılırken, bugün alüminyum oklannkine benzeyen ara bağlayıcılar (instrl) kul­ larulmaktadır (Resim 42).

RHim 42: Yıalwldan •PIPY• ilk dOrt uç, ahşap ok gövdolorino do8· rudm filpı,hnlaıilk, orUdaki p­ nlt av ucu alüminyum ok gövdesi· ne bis 11in,err' vuıbuıyla vid.ı.lı1.­ nank monte edilmekredlr. En altt•, karbon ok gövdesinin iç dcWıno dognıdan yapıfbnlan uç gonllmektodls.

Ok uçlan değişik ağırlıklarda üretilirler. Yaygın olarak kullanılan ağır­ lık birimi grain'" dir. Ok uçlan muhtelif ağırlıklarda ilretilmektedir. Ok ucunWl •ğırlıgı, ok gövdesinin karakteristiği ve uzunluğu ile birlikte esneme değerinin ayarlarırnasında önemli rol oynar (bkz. Uzunluk ve esneme).

Ok uçlarıru genel olarak hedef uçlan, genel amaçlı uçlar ve av uçlan olarak ayırmak mümkündür.

Hedef uçlan filz.e biçimlidirler. Okun ucunu ağırlaştırıp, okun atıldıgı hedef tahtasına saplanmasıru sağlarlar. Hedef uçlarırun, ok gövdesinin içine giren dip kısmı kademeli olarak kınlabilecek şekilde yapılmış olarıları vardır.

Bu tasarım sayesinde, ok ucunWl ağırlıgı istendiği gibi değiştirilerek hassas ayarlamalar yapmak mümkün olmaktadır.

Genel amıçlı uçlar içinde en yaygın olarıları Slllıa ucu denilen, şişe for­ mundaki uçlardır. Bunlar, pratik hedef ahşlan için idealdir. Okların kaybolma-

138 MURATOZVERi

51ru engellemek

için üretilmiş, dört ıane yaylı kola sahip Zwicl:ey fudd" uçlan, "'"'İf /astikleıı künt ok uçlan hem doğada pratik hedeflere ok atmayı zevkli hal• getirmekte; hem de kuş, tavşan ve sincap gibi küçük av hayvanlanrun vurulma. sında kullanılmaktadır (bkz. Kütük Okçuluğu veya Okçunun Gezintisi/Ok

ve

Yayla Avcılık/Balıkçılık).

Av uçlan ile kastedilen, iki veya daha fazla keskin kenara sahip çelik

uçlardır"'- Bunlar üçgen şekilli sabit bıçaklardan oluşabildiği gibi, ava

isaboı

sırasında açılan166 bıçakla:r ile doIWlJIUŞ av uçları da yapılmaktadır. Sabit bıçak­

lı olanlar hpkı yelek takımı gibi, okun uçuşunu etkileyecek bir hava sürtürune yüzeyi oluşturmaktadırlar. Bunlarla okun düzgün uçmasıru sağlaıruık, ahş tek· niğinin iyi olması ve bütün teknik değişkenlerin özenle ayarlanması ile müm· kündUr. Ok gövdesi ile bağlandıkları noktada uyumun çok iyi olması

da önem·

lidir. Açılabilir olanlar ise teorik olarak saha uçlarırun hassasiyeti ile uçmakta.

hedelte ise birçok sabit bıçaklı modelden daha büyük çaplı yara açmaktadırlar.

Sabit bıçaklı uçlardan iki kenarlı olanların, iyi uçtuğu ve derire saplandığı için

tercih edilmesi gerek·

tigi ileri sürülmektedir. Açılabilir av uçları için ise, uçuşlanrun çok düz·

kamı.aşık m.. güvenilir söylerunektedir. Bazı

gün olmasına rağmen

kanik yapıları sebebiyle olmadıkları

vakalarda, ava isabet kaydedildiğin· de açılmadıklan gözlenmiştir. Görü· nen odur

ki,

düşük hızla uçan ok/ar­

da· sabit bıçaklılar daha iyi sonuç vermekteyken, daha hızlı yaylar

ile

ahlan oklarda açılabilir uçlar daha kullanışlıdır (Resim 43).

Yay ile balık avı için, zıpkın Resim 43: Avaı çarpına açalan bıçak.l.ula 1eçhiz edilmif ov uçlan.

uçlarına benzeyen av uçlan üretil· mekte ve kullanılmaktadır.

OKÇUUJK HAKKINOA MERAK rnlGINIZ HER ŞEY 137

Okun Ağırlık Merkezinin Orta Noktası ile İlişkisi (AMK) Okun ağırlık merkezi, lngilizce ftınurırd of ceııtrt veya jroııt of llU! renfre sOzleri ile tanımlanır ve FOC diye kısalblır. FOC, okun ağırlık merkezinin orta nokıarun ne kadar önllnde olduğunu belirten ve yuzde ('il'.) cinsinden ifade edilen bir sayısal değerdir. Okun uç kısmının ağır olması, dü� ve dengeli uçma· sı için gereklidir. özellikle kiriş parmakla çekilip bırakıhyorsa, yük.sek FOC daha da önem kazanır, çünkü ağırlık merkezinin Onde oluşu kirişin bırakıhşın· daki kUçuk hataları Ortbas eder. Ancak yüksek FOC değerine sahip oklar, uçar­ ken daha belirgin ve geniş bir yay çizer. daha çok duşuş yaparlar.

Okun ağırlık merkezini bulmak için ucu. yelek takınu ve gezi takılmış ok, kalem gibi ince bir cismin Usttıne, yere paralel olacak şekilde konur ve den­ gelenir. Burası bir kalem ile işareUendikten sonra, gez kertiğinden okun ucuna kadar olan toplam ok uzunluğunun lam yansı bulunur. Burası da işaretlenir. İşaretlenen iki noktarun arası ölçülür. Elde edilen değer okun toplam uzunlu­ ğwıa bölünür ve elde edilen değer 100 ile çarpılır. Bu değer. o okun FOC değe· ridir (Resim 44) . örnek verecek olursak: Okun gez kertigi ile ok ucu arası= 71 cm Orta nokta ile denge noktası arası• 8 cm

8 cm : 77 cm m 0,103896.

0,103896 x 100 • 10,4 (bu okun FOC değeri) Okun dUz uçması için aranan FOC değeri 'il'. 10 ve üstüdür. Genellikle bundan düşük olması isterunez. Ancak ideal olaru, deneme-yanılma yoluyla kişinin kendisine uygun olaru bulmasıdır. Avcıların tercih ettigi değer aralığı 'il'.

10-12'dir. Bu değeri %18'e kadar çıkaran avcılar vardır. Tek kavisli ve uçbükümlu yay kullarup kirişi parmakla bırakanlarda yük.sek FOC okun dllz· gün uçmıısıru kolaylaşbru. Hedef okçulan, özellikle çok uzun mesafe abŞlann­ da (90 m) 'il'. IS'e varan FOC tercih ederler. istenen sayısal değere ulaşmak için senellikle uç ağırlığı değiştirilse de, ok gövdesi hatta yelek takımında yaptlan değişikliklerle de FOC ayarlanabilir.

138 MURAT OlVElll

Resim 44: Aphk Merkezin­

deki Kayma (AMK) değerinin hetapluuıwı.

FOC için, Turkçe "Afırlılc MEri<ezindEki Kayma" sozlerinden hareke�• AMK kısaltmasını öneriyorum. Bunun sebebi, FOC değerinin, ok gövdesinin orta noktasından öne doğru yer değiş� bir ağırlık merkezini tanımlaması· dır. Bah tarzı okçulukta okların ağırlık merkezinin llnde olması bir norm kabul edilmektedir. Oysa Osmanlı okları soz konusu olduğunda, tirkeş (savaş), pula (hede/) ve av oklannda ağırlık merkezi öne kaymışken, menzil oklarında du­ rum farklıdır. Osmanlı dönemine ait menzil oklan llzerinde yapnguruz Olçilm· !erde, ağırlık merkezinin orta noktarun gerisinde olduğu saptadık. Bu durum· da, ancak "negatif (!) bir FOC" den söz etmek mümkündur. Bu sebeple, "ağırlık merkezindeki kayma" (AMI<), hem öne hem arkaya dotru bir yer değiştirmeyi ifade edeceğinden, Osmanlı menzil oklanrun da Olçillınesinde kullarulabilecek daha dotru bir birim olacaktır.

Yelek Okun arka kısınında bulunarı ve okun doz uçmasıru sal!layan kanalçık­ lardır. Eski Turk okçuluk terminolojisinde yelek veya sakal diye geçer. Eskiden muhtelif kuş tüylerinden, deriden hatta kağıttan yap�an yelek, bugün uretaıı vinil ve Mylıı,. gibi sentetik materyalden'" veya doğal kuş toyilnden''"'yapıl· maktadır. Tüylerinden bu amaçla en çok yararlarulan kuşlar hindi ve kazdır.

Ot<ÇlJLUK HAKKINO& MERAK rnlGINIZ HER ŞEY

139

Yeleğin ok gOvdesine yapışhnlması üç şekilde olmaktadır. ok gOvdesi boyı.ınca düz, hnftfrerroint ve snnnal şekilde',. (Resim 45). Verevine yapıştuma, okun bpkı yivli namludan atılan menni gibi havada dönmesini sa&la.ıruıkta ve uçuş kararlılığını arttırmaktadır. Sorma! yapıştuma ise, okun arkasındaki hava sarttınmeSini arttırmakta, !!zellikle ağır ve sabiı bıçaklı av uçları ile donatılnuş okların duzgun uçmasını sağlamaktadır. Yeleğin her tUr ok gövdesine düz ve verevine yapışbrılması mumkilnken, sarmal yapışhnna genellikle alüminyum ve �p ok gövdelerine yapılabilmektedir, çünkü çoğu karbon ok gövdesi, yeleğin bu teknikle yapışhnlmasına izin vermeyecek kadar kUı;Uk çaplıdır. Ya· pıştımıa. bu iş için yapılrruş küçük yelekleme ıngahlarında'"' yapılır. Okun oturtulup gezinin geçirildiği "L" şeklinde bir iskeletten ibaret olan bu minik ıezgahta, yeleği tutan bir mandalın kayarak geçeceği bir oluk vardır. Yelek mandala sıkışbnldığuıda, yapışma yüzeyi dışarıda kalır. Bu ytızey tutkallanır ve mandal, sıız konusu oluğa yerleştirilir. Oluk, yeleğin ok gövdesi ile doğru pozisyonda birleşmesini sa&layacak bir konumdadır. İlk yelek yapışhnldıktan sonra, yelekleme ıezgahında gez kertiğinin oturduğu dip kısım dondUrUIUr ve gövdenin diğer yeleğin yapışacağı kısmı oluk ile eşleşir (Resim 46).

Resim ti: Yeleklerin yaplfbnllf şekilleri.

Soldan 1ag.: d� verevine, sanııal.

Resim 46: Yelekleme tn.gUu, okun gOv­ desini kendi ekseni etnlındı çevlttrtk yeleklerin gövdeye uygun •çıyla yapışh­ nlmalını 1.1Qlayan bir uaçhr.

Oka Uç veya dört yelek yapışbnlabilirse de, yaygın olan llç yelekli ta­ kımdır. Dort yelek daha fazla hava sllrtUrırne yüzeyi sa&ıadığuıdan, uçuş karar­ lılığının arttınlmasında tercih edilebilir. Oku ok yatağına yarılış yerleştirme

=�_.... _,, _ .... lloldıln..,,,, gllfl

140 MURATOZVERI ihtimali de, dört yelek ile ortadan kalkmakıadır171 (bkz. Okun Kirişe Yerleşti­

rilmesi).

ki­ sınırla­

Yeleğin plastikten veya doğal tüyden olnıas� daha çok kullanıcının şisel zevki ile ilgili olmakla beraber, her ikisinin de getirdi!\i avantaj ve

malar vardır. Plastik yelekler çok dayanıklıdırlar. Çok sayıda abştan sorua bile sağlam kalabilirler. Hava şartlarından etkilenmezler. Üretan yelekler çanta vb.'de sıkışsalar bile, kolayca eski şekillerine

kavuşurlar. Tüy yeleklerden

daha

ucuzdurlar. Ancak plastik yelekler, ok yatağından çıkış konusunda sorun yara­ tabilirler. Bu sebeple plastik yelekle donatılmış okun esneme değeri daha da önem kazanır. Ok yatağı kullanmayıp doğrudan yaym kabzası veya el parça­ sı'" üzerinden ok atanlar, plastik yelek kullanamazlar.

Tüyler okun gidişine göre yatarlar ama

plastik

yelek

ıakımı,

okun el

parçasından sekmesine ve yaydan düz çıkmamasına sebep olurlar. Plastik ye­

7,5 cm, 10 cm ve 12,5 cm, profil yüksek­ cm olarak üretilmektedir. Kullanılacak yeleg;n uzun­ luğu ve profil yüksekliğinin ne olması gerekli!\i ile ilgili kesin bir formül yok­ tur. Ancak hedef okçuluğunda uzun mesafelere uçacak hafif oklarda görece lekler genellikle uzunluklan 4.375 cm,

likleri 1 cm, 1,25 cm. 1.3

küçük yelek takımı tercih edilirken; daha kısa mesafelere dOz uçması gereken,

üstelik hem geniş

yüzeyli hem ağır uçlar taşıyan av oklan genellikle daha btt·

yük yelek takımı ile donatılırlar. Son dönemlerde, avcdar hafif oklara doğru bir eğilim gösterdiklerinden, avda da kaçük yelekler kullanılmaya

başlamışhr.

Okun istenen FOC değerine getirilmesinde de farklı yelek tiplerinden yararlaru·

labilir (bkz. Okun Ağırlık Merkezinin Orta Nokta ile İlişkisi (AMI<)).

Tüy yelekler bırakış hatalarını çok iyi tolere ederler. Ok yatağından re­

miz bir şekilde kurtulmaları hemen hemen

sorunsuzdur. Tek kavisli ve

bu sebeple terciJı edilirler. I<abza veya el parçası· temiz bir ok abşını mümkün kılarlar. Daha hafiftirler.

uçbükümlü yay kullananlarca

nın balkonu Uzerinden

Ancak.

nemli havalarda bile bozulacak kadar suya duyarbdırlar. Darbelere

dayarukldıklan da azdır.

Belli

sayıda ahştan sorua de!ıiştirilmeleri gerekir. Ok

gövdesine yapışbnlmasında da dikkat edilmesi gereken bir nokta vardır: Tüy· ler doğal olarak belli bir istikamete yönlenmiş olduklannd� kuşurı sağ veya

OKÇlJLUK IWOONOA MERAK rnl�INİZ HER ŞEY 141

sol kanadından alınmış tüylerin ayıu oka taktlması gerekmektedir"'. Bu sebeple ıoy yelekler, kataloglarda "sağ kanat" veya "sol kanat" diye kategorize edil­ mektedirler. Tüyler tam uzunlukta sahldığı gibi; piyasada plastik yeleklerin uzunl uk ve profiline göre hazırlaıınuş biçimde de bulunmaktadır. Aynca "pa­ ıabolik kesim" veya "kalkan kesim" denilen Ozg!in şekiller verilmiş tüyden yelekler de sahşa sunulmaktadır.

Arkalık (Gez) · Arkalık, okun kirişe oturtulmasıru sağlayan bir kertiktir. E.ski Dil'de "gez" veya "kertik" diye geçmekte, okun kirişe yerleştirilmesine de "oku gez­ lemek" denmekteydi. Geçmişte, doğrudan ok gövdesinin arkasına açtlan bir çentik şeklinde yapılan basil arkalıklardan; sert ağaç ttırleri, kemik veya fildi­ şinden yapılıp oka takılan tiplere kadar muhtelif şekil ve tiplerde imal edilrniş­ tir. Gunumllzde ahşap ok kullanan romantik gelenekçilerin ba»ları bir yana bırakılırsa, bütün okçuluk disiplinlerinde kullarulan arkalıklar plastikten imal edilmektedir.

Arkalık yanğırun uzunlamasına kesiti damla şeklinde olduğundan kiri­ şe oturtulan arkalık, kirişteki arkalık noktasıru kavrar ve okun düşmesini engel­ leyecek bir tutunma sağlar (bkz. Kiriş). Bu tutunmarun ne çok fazla ne de çok az olması gerekmektedir. Orta sargısırun (bkz. Kiriş) kalınlığına göre arkalık seç­ mek için yaptlacak kolay bir rest vard1" Ok gezlendikten sonra kiriş 2-4 cm kadar çekilip bırakılır. Bu hareket ile ok kirişten düşmüyorsa. arkalık fazla sıkı dernektir. Doğru olan, okçunun kendine uygun arkalığı belirledikten sonra hep aynı marka ve modeli almasıdır.

Arkalıklar ok gövdesine çeşitli m<>kanizmalarla tutturulur. Bazı alü­ minyum ok gövdelerinin arkasına konik bir şekil verilmiştir ve arkalık bunun üzerine geçirilip yapışbnlır. Daha küçük çaplı karbon ok gövdelerinde de arka­ lık bağlantısı genellikle bu şekildedir. Ancak ok gövdesinin iç cidarına, doğru­ dan veya bir ara parça vasıtası ile yapışan tipleri de vardır. Ahşap oklarda eğer gövde arkasına doğrudan basit gez açılmazsa, kalerntıraşa benzeyen aletlerle ok arkasına konik şekil verilir ve arkalık buraya yapışbnlır.

142 MURATOl'JERI

Ok Seçerken Nelere Dikkat Edilmeli?

Materyal

"Ok ÇeşiUeri" başlığı albnda anlabldığı gibL ok gövdesi yapımuıda kullanılan her materyalin avantaj ve dezavantajları vardır. Kullanım amacına en iyi hizmet edecek materyali seçmek, alınan zevk ve elde edilen başarıyı arttı­ racakbr.

Ağırlık

Okun ağırlığı u\UŞ hızını doğrudan etkilemektedir. Daha hafif ok, daha uzağa ve daha dUz bir hat çizerek uçar. Hedef okçuluğwıdaki uzun mesafe atışlarında olduğu kadar, avcılıkta mesafe tahmininin zor olduğu dunımlarda da, hızlı ok avantajdır. Avcılar taraiından tercih edilmesinin bir sebebi de, hızlı okun taşıdığı kinetik enerjinin yüksek oluşudur. Ancak ağır oklar daha dengeli uçarlar. Bu sebeple, hedef okçuluğwıda yakın mesafe atışlarında terrih edilebi­ lirler. Avda ise artan ağırlık sayesinde okun momentumunun artması ve bunun okun delicilik özelliğini arttırması, ava yakı.ndan abş yapmayı prensip haline getirmiş bir grup avo tarahndan ağır okların tercih edilmesine yol açar.

Ok ağırlığı ile ilgili olarak üzerinde durulması gereken bir di&er nokta, ağırlığın yay üzerine etkisidir. Ağır oklar yayın depoladığı enerjiyi daha çok emerler ve atış sonrasında yayda kalan enetji görece az olur. Böylece yayın öınnt uzadığı gib� yayın sesi de azalır. Sesin az olmas� avda kullanılan yaylar­ da aranan bir özelliktir (bkz. Yay Seçerken Nelere Dikkat Edilmeli?). Atış sonra­ sında yayda kalan enerjL müsabaka yaylarında çok büyük sorun teşkil etmez. Çünkü bu yaylar, el parçalarırun metal olması ve Uzerlerine talulmış çok sayıda stabilizör, nişangah vs. ile kalan enerjinin büyük kısmım emerler (bkz.

Stabiliz.ör). Çıkan ses de müsabıklar için bir dezavanlaj oluşturmaz. Ancak ge­ leneksel tipte tek kavisli ve uçbüktımlü yaylar ile çok hafif ok ablclığında, yay riske girer. Makaralı yay söz konusu olduğwıda; özellikle kam teknolojisi saye­ sinde bu yaylarda çok yüksek seviyede enerji depolandığı düşünülürse, ok ağırlığı konusunda titiz davranılması gerekir (bkz. Makaralı Yay). Makaralı yay kullanan avcılar ve okçular, yay koUanru korumak için kolların kann kısmına küçQk lastik silindirler yapışbnrlar. Av için yapılmış kısa stabilizörler de, ahş hassasiyetini artbrmalarırun yarusıra, yay kollanrun korunmasına hizmet eder­ ler174.

OKÇULUK HAKKI� MERAK �İNİZ HER ŞEY 143

Uzunluk ve Esneme Deleri

Oklar genellikle 80 cm (-32") boyunda üretilirler. Okçu bunlan kendi çekiş mesafesine göre keser veya sahn aldığı firmaya kestirir. Genel eğilim,

olabildigince kısa ok kullanmakhr. Çünkü ok kısaldıkça hafifler. Olimpik •til müsabaka okçuları clicker kullandıklarından, oklanru belli bir boya kısaltmak mecburiyetindedirler (bkz. Çekiş Mesafesi Müşiri/Clicktr). Bu uzunluk, okçu­

nun çekiş mesafesine göre belirlenir.

Avcılar da oklarını genellikle çekiş mesafelerinden 2-2,5 cm kadar uzun bırakırlar. Böylece yay tulan elin parmaklarını keskin av uçlarından korumuş olurlar. Kısa ok daha hafif olduğundan, hızlı ok müptelası bazı avcılar, çekiş mesafelerinden kısa oklar kullarurlar. Bunun için, okun kabza gerisine çekilme­ sine yönelik el parçası lasanmlan olan yaylar veya el parçasına takılan aparatlar kullarurJarı".

Okun &neme Değeri, ok gövdesinin belli bir kuvvet karşısında uğra­ dığı elastik deformasyonu belirten bir kavramdır'"· Ahş sırasında kiriş oku hızla ileri iter ve parmaklardan kurtulan kirişin yaphğı hareketi izleyen ok kab­ zarun etrafında bükülür (bkz. Okçu Paıııdoksu). Okun esneme değeri. okun iki ucu birbirinden 26 inc/ı (-66 cm) uzaklıktaki iki destek üzerine yerleştirilip orta noktasına 2 libre (-900 g) 'tik bir ağırlık asılarak saptarur.

Okun esneme miktanrun yayın çekiş kuvvetine uygun olması gerekir.

Aksi takdirde oklar hedefin sağına veya soluna vurur. Ok gövdesinin karakte­

ıiatlj!i, esneme değeri ü1.erine etkili faktörlerden biridir. Bu sebeple alüminyum ok gövdelerinin çapı ve et kalmlıklan belli standartlarda yaptlır. Karbon oklar da değişik esneme değerlerinde üretilirler.

Ancak aynı gövde karakteristigine sahip oklar. uzurtluklan dej!işince ayru çekiş kuvvetinde farklı derecede esner. yani esneme değeri değişir. Mesela. n cm uzunluğunda bir 2213 alüminyum ok, 69 cm uzunluğunda bir 2213'e göre daha çok esner.

Esneme değerini etkileyen bir diğer faktör ok ucunun ağırlıAıdır. \'ine örnek verecek olursak; aynı boydaki iki adet 2213 alüminyum oktan 8 gram

(125 grain) uç taşıyaru, 6,5 gram (100 grtıin) ağırlıkta uç taşıyana göre daha fazla esner.

Her yay tipi değişik miktarlarda enerji depoladığından, kullanılan ya­

yın tipi de esneme miktarı ıızerine etkilidir. Aynı uzunlukla ve gövde karakte-

144 MURAT OZVl'RI ristiğinde, aynı ağırlıkla uç taşıyan iki ok; ıııalcaralı yay ile abldığında daha çok, ıek kavisli yay ile abldığında daha az esner.

Kirişin parmakla veya tetikle (kiriş taşıyıcı ile) bırakılması da okun es­ neme mikıan üzerinde rol oynar.

Müsabaka okçulan, esneme değerini dar bir aralıkta hassas olarak ayar­ lamak için yaylarına bazı aparaılar !akarlar (bkz. Buton).

Kullanılacak yaya ve uç ağırlıgıruı göre uygun ok govdesini seçmek için, üretici firmaların hazırladıktan ıablolardan yararlanılır (Tablo 4). Yine de genel karo, kişinin yayına ve abş stiline bağlı olarak ıablolardan kllçUk sapma­ lar olabildiği ve bu sahada da arnpirizmin değerini korudugudur.

Tablo f: Kullanılan yayın llzellllderine gllre ok aeçmek; bıı amaçla huırlaıunı' esne­ me d<Aerl ve gövde a&ırlıgı ı..pll tabloluı (spiPl<l/w<iglrt charl) ile mümkQndllr. Her ok ilftti<isi flrınanın !.ırklı malery.ılden yapılmış oklarının. farklı yay tiplerine uygwı­ lugıı bu tablolardan lelpit edilir. Aşagıda Omek olar•k Easlon'ın olümlnyaın oklan için verdiği nnırme dıeA;trltti. tablosu sörülmektedlr.

Ok uzunluğu (Sez kertlğinden ok ucunun dibine kadar) Yayın asıl çeklş kuweti

25"

26"

301b 351b

21·

28"

29"

30"

31"

1616

1616

1716

1816

1816 1916

1616

1716

1716

1816

1816

401b

1616

1716

1716

1816

1816

1916

1916

45 1b

1716

1716

1816

1916

1916

2016

2016

501b

1716

1816

1916

1916

2016

2016

2018

55 lb

1816

1916

1916

2016

2016

2018

2018

60 1b

1916

1916

2016

2016

2018

2018

2020

651b

1916

2016

2018

2018

2020

2020

2117

701b

2016

2018

2018

2020

2020

2117

2216

75 1b

2018

2018

2020

2020

2117

2216

2219

801b

2018

2020

2020

2117

2216

2219

2219

OKÇULUK HAKJ<INI».MERAK rnl(JINjz HE!l ŞEY 145

Kiriş Yay kollannın iki ucunu (yay başlannı) birbirine bağlayan çok lifli iptir.

Geçmişte

barsak, sinir, keten,

kenevir, ipek gibi çok çeşitli malzemeden yapıl­

ıtUŞlır. Klopsteg. kaynak belirtmeden Eski Türklerde kirişin at kılından yapıldı­

ğuu. "kiriş" isminin ise "at"

anlamına gelen "kir" SOZCügürıden türediğini ileri

,urmektedir177• Bu kelimenin kökenini bulmak için Oivan-ı Lügat-it Türk,

Os­

manlıca sözlükler ve tarama sözlüğünde yaphğım aramarun sonuçsuz kaldığım belirtmeliyim.

Kirişin Eski Dil'deki adı "çile" dir. Osmanlı kemankeşlerinin aylar su­

ren "çOm.Zlik" dönemindeki bitmez tükenmez kiriş çekme alışhrmalan, gü­

nümüz Türkçe'sinde de kullanılan çile çekıııek deyimine köken oluşturmaktadır.

Kiriş yayın önemli bir parçasıdır ve iyi korunmalıdır. BakJm için dllzenli aralık­

larla mumlamak yeterlidir. Bu amaçla hazırlanmış kiriş mumlan oldukça he­ saplıdır. Kirişte yıpranma belirtileri görüldüğünde değiştirilmeli, müsabaka ve avda yedek kiriş bulundurulmalıdır.

Kiriş yüksekliği.

Yay kuruluyken kabzarun en çukw noktasından

kirişe kadar olan dik

mesafedir (Resim 47). Yay ve okçuya göre değişiklik gö5terebilir. Kirişin kendi

uzun ekseninde döndürülerek bükülme;i veya açılması ile kirişin boyu ve do-

Resim 47: � yllksekli­ ği, k.abunın en derin noktasından kirişe k.ııdM olm mesd'ıedir. Hassas bir ölçüm, bu unıç için yapılan T-cetvel yDdı­ mıyla yapılır.

'"P.E.. Klopllı.g. A.g.1.

146 MURAT OZVERI

I_

R•slm 48: Anglo-Sakson okçuluk g<lo­ neginde kirif ytlluekliğinin pralil< oı.r.k bulwunA5ı. Bu yönı.m, klrif ydbekllginln niap.ı.n kı•• olduğu tek kavisli )"'ylan uygundur.

!ayısıyla kiriş yüksekliği küçük bir arahkta arttınlıp azaltılabilir. Ancak kirişin çok fazla bükülmesi de doğnı değildir. Daha kısa kiriş yüksekliği ihtiyacı varsa, istenen kiriş yüksekliğini sağlayacak yeni bir kiriş Orillmeli veya alınmalıdır. İngilizce literaHltde kiriş y ük­ sekliği için "fistmele" sözcUgtl de kulla­ nılmaktııdır'"'· Bunun sebebi, Bah kll­ kenli tek kavisli yaylarda kiriş yüksek­ liğinin gOrece kısa olması ve pratik olarak, yumruğun alhndaki elli kısmın kabzaya dayarup başparmağın açılma­ sıyla bulunmasıdır (Resim 48). Bu ölçü, kişiden �iye değişmekle beraber, yaklaşık lS-20 cm'dir.

UçbUkümlU yaylarda kiriş yük­ sekliğinin en az 15 cm olması öneril­ mekte, yüksekliği daha az olursa kiri­ şin kola çarpacağı söylenmektedir.

Uçbükümlü yaylar için önerilen kiriş yüksekliği Tablo S'te gösterilmiştir.

Tablo 5: Uçbökümlil Yaylu için Öneril•n Klrif YOJoıekligi ve Anhklan"'·

YAY UZUNLOOU

ÔNERILEN KIRtş VOKSEKLl�I

KiRiŞ YÜKSEKL.ICI ARAUcll

160 cm (64"')

20,5 - 21,25 cm

19,4 - 22,5 cm

165 cm (66"')

21 - 21,5 cm

20 - 23 cm

170cm (68")

21,25 - 21.9 cm

20,6 - 23,75 cm

175 cm (70")

21,6 - 22,2 cm

21.25 - 24.4 cm

OKÇIJl.UK HAKKINDA MERAi< m�NIZ HEA ŞEY 147

kiriş yO.ksekliklerinde imal edilirler. Özellikle luzlı olduklan için kiriş yUksekligi kısa olan makaralı yayları ter­

Makaralı yaylar muhtelif

avcılar, daha

cih ederler. Kiriş yük.sekligi azaldıkça yay hızlanır, çünkü. yay kollanrun yaphğı vuruşwt mesafesi artar. Arıcak okun uçuş kararlılığı belirgin şekilde azalır.

Kiriş, okçular tarafından örtılebildiği gibi hemen her üretici firmadan istenen boyda ve nitelikte hazır kiriş tedarik edilebilir. Uçbııko.mlo. yaylar için ısmarlanan kirişler, yay kurulduğunda ideale yakın bir kiriş yüksekliği elde edilecek uzunluktadır.

Kiriş aAulığı Ahş yapıldığında, yay kollan okun yanısıra kirişi de taşımaktadır. Bu

sebeple, hafif kiriş daha hızlı yay anlamına gelir. Kirişin ağırlığını, kalınlığını ve hangi materyalden yapıldığını belirler. Tabii kirişin yayın çekiş kuvvetine bağlı olarak belli bir fiziksel dayanıkltlı!ıa sahip olması gerekir. Kiriş, lillerin kat kat

örillmesi ile yapılır. Kirişe Eski Dil'de "çile" denmesinin sebebi de budur. Örme işlemi için, kiriş tezgôhmdan yararlarulır.

Kirişin kaç kat örUleceği, yayın çei<4 kuvvetine ve kullanılan materya­ lin mekanik kuvvetlere dayanıklılığına bağlıdır. İlerleyen teknoloji ile birlikte

daha sağlam materyaller üretilmeye başlamış,

gerekli kat sayısı azalmış ve

yaylar hızlanmışhr.

Belirtilmesi gereken önemli bir nokta şudur: Modem materyallerle örü.­ hafif oklarda olduğu gibi, yayın ömrü.nü. azalt­

len kirişlerin hafiflemesi, hpkı

maktadır. Bu sebeple, üretici firmalar yaphklan yayların kiriş kertiklerini bu materyallere uygun hale getirmek amacıyla güçlendirmekte, veya yay kollan­

nın yapımında daha dayanıklı materyal kullanmaktadırlar. Çoğu firmanın kataloğunda yayların bu özellikleri belirtilir.

Kiriş Materyali Kirişin yapılacağı materyal hafif ve mekanik kuvve�ere dayanıklı ol­ masının yanısıra; sıcaklık, nem ve gerilim alhnda boyutunu değiştirmemelidir.

Yay kurulduğunda gerilim albndaki kiriş bir miktar u:z.ayacakhr. Sıcaklık ve

nem gibi dış faktörler de boyutunda degişikliğe sebep olacaktır. Günümüz ma­ teryalleri ile bu zaafların hemen hepsi ortadan kaldınlmışhr. Bugün en sık kul­ lanılanlan Dacron " ve Fası Flight" ticari isimleri ile bilinen sentetik materyaller­ dir_ Oacron bir miktar esnerken. Fası Flight neredeyse hiç esnememektedir.

148 MURAT ôZVEAI

Orta Sargısı (Meydanlık)

Kirişin ortasındaki sargıya ingiliıce stn1i11g denmekıedir. Osmanlıdaki tabir ise mtydım/rlhr''°· l(jrişi yaklaşık olarak ortalayan bu sargı hem kirişi oluş­ turan IiOeri bir arada tutmakta, hem de kirişin okun gezleneceği bolgesini kalın­ laştırmaktadır. Kirişin yay kertiklerine geçen halka!an da, dayanıklılıklarını arlhnnak amacıyla genellikle sanlmaktadır. Orla sargısı belli bir teknik ile sarı­ lır. Bunun üzerine de arkalık noktası sanlm•kt• veya yerleştirilmektedir (bkz.

Arkalık Nokıası).

1

t. · .

'

.

Resim 49: Pttfabrik pjrinç "c'" kltmpin kiriş üurint lakllD'IHı ile yapıbın ark.ı­ hk noktası. Arkalık nokta.­ sanın, bir veyı1 birden fazla kltmp kullanılar.ıık oluştu­ rulm.uı mümkündür.

Arkalık Noktası Okun arkalığının (gezinin) kiriş üurindo

yerleştiği yerdir. Okun hep aynı noktaya yerleşti·

rilmesini ve aşağı-yukarı hareket etmemesini ••S· lar. Arkalık noktası, orta sargısının üttrint ya sargı sararak ya da •c• şeklinde prefabrik metal klempler yerleştirerek yapılır (Resim 49). Sargı tarzında arkalık noktasırun daha hafif olma \'C elliği fazla yıpratmama gibi avantajları vardır.

Yay Kurma İpleri/Kayışlan181 Makaralı yaylann kirişi ve kablolan ı.ı· kılmış şekilde kullaıuma sunulup bu şekilde sak· landıklan söylenmişti. Makara teknolojisinin hir avantajı olarak, bu yaylar pasif halde büyük l•ir gerilime maruz kalmamaktadırlar. Tek kavisli w uçbtikümlü yaylarda ise durum farklıdır. Kulla· nılmadrklan zaman kirişleri çıkanlmalıdır. Kulla·

•»IJı'.YYcoltıu ..,_��- lçlıı ,.,..... söytüıono u, _ _ ....., _., ırıı;p N ...... ...... ,. .. ço11 ,,.._ bôllfYl _ ,. ....... llllllCllll dl _ odlya< _ dot. ITrı.t Olıl'ftllfı,ı lllfl. 0..K......, do, � ""lflok -..,., ..--- konıdutınrJ»­ -(frriislı AtdrotyMtdıM Canıpos.ft 8ow, iNi). EslUl);l'do """"""* do nilltı urııı ;çô\gi-.. · TUrkçıltıl Uı bWıfllı Glln otf• Sılrpll ıertmlnin UV9'1n ......., diifUniywum. .., Osmanlıllnil ,..,. kwma için lılllllr\ılln b)'lflarl Mınend dınlrdl Oamanlı r.,tln lltı1 dtftcld• dlıf""°*üıMI ("IJıt•I Oldulılanndaı YI m11htemelen çol yülı"k çekf:f lıuvvtdemıll JIP'ldıldannclln, kmend bugünkütıdılfl fllUı lwlllnı•nlı. Ym Olurul... bllln ıtralındal diincUUl ilr.,. yıy utıı&lı ırıklar • 1t11mt1ı: � Yl'I t..., lçlll lıiıkii�rıli. - - ·tlN'fflll � lrio diziM cı.1rrylllir lono ,.-nfıın "� '6ıııdildlOJ g6.ı 6".,,. ılrrwu, o - u 1rry kvnnllr !ıiı ı- ,.ııar tuUuılclıtı on....• ...., .

OKÇUUJK HAKKINDA MERAK rTTlcliNIZ HER ŞEY 149

nılacaklan zaman. yay kolları içeri doğru b!lkulerek kirişin iki ucundaki halka­ lar. yay başlanndaki kiriş kertiklerine geçirilir. Bu yaylann kollannı içe doğru bilkın• işlemi çeşitli yöntemlerle yapılmaktaysa da bunlann çoğunun yaya za­ rar verebile.:e� söylenmektedir (bk7.. Çekiş Mesafesinin ve Yavın Asıl Çekiş · Kuvvetinin Belirlenmesi bölumunde Önemli Uyanlar).

Yay Kunna İpleri, orgu ip veya kayış şeklinde yapılan, bir ucunda yay koluna zarar vermeyecek bir malzeme ile kaplanmış bir halka ve diğer ucunda yay başına kılıf gibi sıkıca g�bilecek plastik bir başlık bulunan, basit ve hesap­ lı araçlardır. Kirişin bir halkası yay başına geçirildikten sonra plastik başlık bunun ıızerine geçirilip yerleştirilir. Yay kurma ipinin diğer ucu, boşta kalan yay koluna geçirilir. Sonra yay bir el ile kabzasından; yay kollan yere paralel, karın kısnu yere bakacak şekilde tutulur. Yay kurma ipine iki ayakla, yaklaşık 30 cm aralıkla basılır. Ardından yay bir elle kabzasından tutularak yukanya doğru çekilirken, diğer el ile kirişin boşta olan ucu. boşta olan yay başındaki kertiğe geçirilir (Resim 50).

-

Resim 50: Yay kunn.arun en cıogru yönmni. yay kwma ipi veya kayııı kulluunü;· hr.

Ellik ve Okçu Eldivenleri Ok atma bWerce yıldır kirişin çeşitli şekillerde tutulması, çekilmesi ve

bırakılması ile yapılnuşbr. Son yıllarda kirişin "daha temiz" bırakılmasıru sag­

layan kiriş taşıyıı:ılar, özellikle makaralı yay kullaruı:ılan arasında tercih edil­ meye başlamıştır.

Kirişin el ile �kilip bııalulması da degişik yOntemlerle yapılmaktadır.

Ancak

bugtın

genel kabul geren, •Aktlnıiz Çdrişi" olarak adlandırılan;

işaret

150 MURATOZVERI

parmağın okun Ost kısnunda, orta ve yUzUk parmağın okun alt kısmında kirişe yerleştirildiği; her üç parmağın bUkülerek kirişi bir kanca gibi kavradığı tutuş. tur. Bu tutuşun, her üç parmağın okun alt kısmında kirişe yerleştirildiği bir modifikasyonu da mevcuttur ("üç parmak da altta" metodu). Her iki dunımda da, kirişin elden kurtulurken bu üç parmağın derisini sıyırması, antrenman gibi Ost üste çok sayıda abş yapmayı gerektiren durumlarda, parmakların korun­ masını gerektirmektedir. Bu koruma, çeşitli tasanmlarda ellikler ve okçu eldi­ venleri vasıtasıyla olur. Elliğin en basit fonnu, orta parmağa geçirilecek deliği olan basit bir deri parçasıdır. Bu deri parçasında işaret ve orta parmak arası (okun geleceği bölge) ayrık olabildiği gibi, •üçü de altta" metoduna uygun ola­ rak tek parça olanları da yapılmaktadır. Daha sofistike tasanmlarda, işaret 'O orta parmağı birbirinden ayn tutacak parçalar, deri yazeyini destekleyen metal veya plastik destek platfonnlan bulunmaktadır. Bütün bunlarda amaç sadea parmaklan korumak değil, okçunun atıştan abşa değişiklik göstermeyen temiz bir bırakış yapmasını da sağlarnakhr. Okçu eldivenleri, genellikle bu üç parma· ğın ucunu koruyan ve elin sırtında birleşip bileğe bağlanan "yanm eldiven" lonnundadırlar. (Resim 51).

Resim 51: Ellik ve okçu eldivmi.

DKÇUllM HAKKINDA MEAAI< ETTICINil HER ŞEY 151

Bileklik

(Kolçak)

Yay tutan kolun bilek ile dinieği arasında k.lan kısmım koruyan, deri veya pllslikten yapılmış aksesuardır. Osmanlı okçuluk tenninolojisind• "lcol­ pık" veya "iğrtti yrn" diye adlandınlınaktadır. Ancak Osınanl�arda fonksiyonel

olmaktan çok bir teren objesidir. ÇUnkü Türk-Osmanlı tekniğinde ok başpar­ ınaga takılan okçu yilzüğtl

ile ve yayın dış tarafından atıldığından, kiriş hoınm

hemen hiç kola çarpmilmaktadır. Dolayısı ile Osmanlı kemankeşleri yay ıuıan kollarını koruyacak bir ak..esuar kullanmazlardı. Osmanlı kemanlcoşlerinin yay tutan kollarına lakhklan vo

"sipd'

adı verilen aparat ise, kısa ve daha hafif

menz.il oklarının atılabilmesini sagbyordu. Siper. üzerinde oluk olan bir tabla­ dan oluşuyordu. Bu oluk sayesinde ok kab-lal\lf\ gerisine kadar çekilebiliyor­ du "' (bkz. Bilek Siperi). Kolçaklar kolu kirişin çarpmasından korumanın yanısırıı. elbise kıvnmlannı toplayıp kirişin yolundan uzak tutarlar. Günilmilz·

de genellikle deri, plastik, metal gibi ına1ze,,,.,ıerden. değişik renk ve ebana tltttilmektedir. Avda kullanmak için kamullaj desenli olanlan da vardır (R..ı....

52).

Rttim 52: Y.ayı tutan kolun bilek ile dUMk bOIOmO.·

arasındW

n.Un iç lusuuru koruyu bir a](.. sHuardır kolçak. Resimde. bir

İran lninyı1111rOnden alırunıf ııtlı okçu flgtlrll ile sılılerunit ev y•pımı deri kolçü gıınılınektt­

dlr.

152 MURATOZVERi

Yay Askısı GUnilmUz okçuluğunda yay kabzasmm sıkı sıkıya kavnumuısuun doğ­ olmadığı anlaşılmıştır. Yay çekildiğinde depolanan enerji oka aktanlırken azami salınınuru yapabilmelidir. Bunun için yayın sıla tutulmaması ve atış anında one fırlayabilmesi gerekmektedir. Gevşek tutulan yayın elden fırlayıp duımem..,i için, okçular yayı yay askısı ile ya bileklerine ya da parmaklarına "asarlar"(Resim 53). ru

Resini 53: Alıf ınraaıncll yıy lı· mamen bırakılmalıdır. Yayın elden dilfllınİ, el p.uçuımn bileğe veya pumakLua yay ukı· sıyla uılarlk önlenir.

Nişangih Yayın Uzeıine, yay penceresi içine monte edilen; tüfek ve tabancalardaki arpacığa benzeyen nişan alma aparabdır.

Yay, birılerce yıldır nişan almayı kolaylaştıran herhangi bir apara! ol­ maksızın kullanılmıştır. Ok, düşmana veya av hayvanına. sonradan i�iinr/u ahı denilecek yolla ablınışbr (bkz. lçgüdUınltı Abş). Nişangah kullanımı, ın<>­ dem çağların okçuluğa getirdiği bir yeniliktir. Yine de, bazı Amerikan yerli kabilelerinin, ilkel bir nişangah olabilecek dUzeııeklerden yararlandıldan bilin· mekıedir.

Nişangah, yayın üzerine takılı, ileri ve yana doğru çıkınb yapan bir

aparattır. Bu aparabn ucunda ateşli silahlardaki arpaak gibi kullanılan pin vey• pinler vardır. Tam çekişte kiriş, goz.e yaklaştığı için bulanık gonınecektir. Kiri-

OKÇULUK HAKl<INOA MERAK ETTICINIZ HER ŞEY 153

şin bu bularuk görilnttlsü arpacığın llzeT\ne (veya hemen sağına) getirilir. Sonra kiriş ve arpa!'lk hedef ile kesiştirilir (bkz. Nişan Alma). Kiriş hep aynı meı;aleye çekilir, yüzde aynı noktaya getirilir, klıişin gölgesi hep aynı yerde hedef ve arpacık ile kesiştirilirse, ok hep aynı yere gider.

Hedef ve Av Nişangilı.lan Hedef okçuluk disiplinlerinde kullanılan nişangahlar genellikle yaydan hedefe doğru çıkınb yapan. ucundaki arpacığı hem sağ/sol hem yukarı/aşağı

hareket edebilir tipte olanlardır. Arpacığın UC\I top gibi ve parlak kırmızıdır.

Arpacığın üst/ alt konumu, hedefe olan uzaklığa bağlı olarak belirlenir. Nişan­ gMtlarda alt/üst ayarırun yanısıra, sag/sol ayarı da vardır. NişangMun Ozerin· de bulunan cetvel vasıtasıyla belli bir mesafe için yapılan ayar bir sayı olarak okunabilir. Bu nişangAh tipi, hedefe olan uzaklığın bilindiği dwumlarda, mese­ la okçunun hep aynı yerde durup hedefe belli sayıda ok atbğı olimpik stil mü­ sabaka okçulu�da kullarulır (Resim 54).

Resiaı 54: Tok pinll nipngDılar, hedefe olan uzaklıgut belli olduğu b1' noklilda du­ nıp çok sayı cı. ok •ttıiı ıpor disiplinleri için uygundur.

Avda ise durum farklıdır. Av hayvanına herhangi bir uzaklıkta ras�a­ nabilir. Aradaki mesafe taJunin edilmeli ve arpacığın konumu buna göre ayar­

lonma!ıdır. Ancak bu çok

zaman kaybettiren bir işlem olacağından, av nişan­

göhJarında genellikle usı üste bir kaç arpacık vardır. Avcı bunlann her birini

belirli mesafeler için önceden ayarlamıştır. Geriye

kalan, hayvanın uzaklığım

154 MUAAT OZYERI ıahınin edip, o uuklıga ayarh aıpaolt

ıayinl. laser

ile nişan a.lınaklır (ll..im 55). Mesalt

Ue çalışan veya optik cihazlardan yararlanılarak yapılabilir. Tek

arpacıklı av nişanglhları da vardır. Avcı bu tip bir nişangılh kullanıyona, avın

bulunduğu mesafeye göre aıpacıgı alt veya ası hıtarak nişan alır.

Av amaçlı nişanglhlann arpacıklan, çarpma ve sürtmelere karşı yuvar­ Arpacıklar, mevcut ışığı avcının gGrUşllne en uygun şekilde kullanmak amacıyla fiber optik malz.emeden yapı­ lak veya dört köşe bir çerçeve ile korunurlar.

labildiği gibi, bazılan koruyucu çe19!velerindeki minik ampullerle aydınlatırw.

Bunun sebebi, avcılann milsabaka okçulanrun aksine uygun

parlak san

ışık şartluında v•

renkte bir hedefe degiL golgeli ortamlarda ve koyu renkli hayvan

postlaruıa nişan almak :zorunda oluşlarıdır.

R..im 55: Flbroopt;Jı. pinli bir ov nifangllu. Her pin ayn bir aı<Nfr için i1yarlUU1U4tu ve av hayvarumn bulundup m..Ueye göre bıınl.udan biri kulJ.uul anlı nipn alııur.

Kiriş Üstü Nişan Alma Elemanları Yayın el parçasına monte edilen ve Uz.erinde lilfeklerdeki arpacığa btn ·

zeyen pin veya pinler taşıyan nişanglhlar dışında, kirişin Uzerine takılan nişan

alma elemanları da vardır. Bu elemanlardan biri olan pttp sight, okçu ı..m çekişe

geçtiğinde nişan alan gGziln önüne gelen bir içi boş diskten ibarettir. Böylece nişan alan okçu için, bpkı tuleklerdeki gez gibi, nişan hatbrun arka kısmında bir ikinci referans noktası saj!lanmış olur.

Bunun dışında her allştl kirişin ytızde aynı nokı..ya çekilmesini gar•,,. tilemek için, ilave bir referans noktası olarak işlev goren kiriş Ustu nişan alma elemanları vardır. En yaygıru, kissn' buttan denilen ve kiriş yüze çekildij!ind•

dudaklann arasına dmk gelecek şekilde kirişe takılan ldiçük disklerdir (Resiaı 56). Türk okçuluk camiasında •dudaklık" adıyla bilinmektedir.

OKÇULUK HAIOONOo\ ..:RAK rnlQINIZ HER ŞEV 155

Restm 56: Kiriı lütl1 nitan alınli ele­ nwılanndan dudaklık.

Baskın Gözün Belirlenmesi Nişang;lh kullanıhrken aleşli ve havalı silahlarda yapıldığı gibi bir göz kapablarak � alınır. Bunun için, baskın gözun belirlenmesi gerekir. Tıpkı

herkesin bir elinin diğer eline göre daha becerikli olması gibi, gözlerden biri de diğerine göre baskındır. Sağ elini kullanarılar, yani yayı sol elinde tutanlar için baskın gözün sağ göz olması avantajdır. Solaklar için ise tam teı:si geçerlidir.

Baskın gözlln belirlenmesi için yapılacak işlem basittir: iki el, baş ve işa­

ret pannaklar bir pencere oluşturacak ve ellerin sırh yüze bakacak şekilde bir­ leştirilerek bir kol boyu ileri u:ıablır. Parmaklar arasında meydana gelen pence­ reden herhangi bir cisme bakılır ve iki göz açık tutularak ellerin sırh, kollar dirseklerden bükülmek sureti ile yüze yaklaşbnlır. Bu esnada, pencereden gö­

rülen cisim gözden kaybedilmemelidir. Eller yüze değdiğinde, pencere iki göz­ den birine yaslanmış olacakbr. O �i için baskın göz bu gözdür (Resim 57).

lleoiııı 57: Bulun gOz11n bellrlenırınL

156 MUAATÖZVERİ

Baskuı gözü ile baskuı eli terS olanların işi zordur. En dogrusu, bu kişi­ lerin ok atmayı öırenirken zayıl ellerini kullanmaya alışmalandır.

Stabilizör Ok atılırken, yay çekildiğinde biriken enerjinin büyük bir kısıru oka ge­

çer. Yine de enerjinin yaklaşık % 20'si yayda kalır. Bu enerj� yayda bir harekele sebep olur. Özellikle geleneksel yaylarda, yaya geçen bu enerji, elde bir tepme

olarak algılanır. Modem spor yaylarında kabzanın büyük ve ağır el parçasının üzerinde yer alması, bu tepmenin çok daha az hissedilmesine sebep olur.

Kirişi

parmaklan ile bırakanlarda, kirişin yaptığı yuvarlanma hareketi yayda dönme

hareketine yol açar. StabilizOrler, yayda kalan enerjinin yaya verdiği titreşim ve dönme hareketini azaltırlar. Böylece abş daha düzgün, ok uçuşu daha kararlı olur. Hem de yayuı ömrll uzar.

Heder okçuluğunda kullanılan stabilizörlerin çalışma prensibi, yayuı el parçasında meydana gelen dönme hareketinin eksenine,

teı-s yönde ağırlık

uygulamaktır. Stabilizörler genellikle alüminyum veya karbondan imal edilmiş. ucunda değiştirilebilir ağırlıklar olan, silindir veya koni şeklinde

içi boş çubuk­

lardır. Yapıldıkları materyal, titreşimi emip etkisini ortadan kaldıracak özellik­ tedir. Bunlann tek uzun çomak biçiminde

(mono ro4/long rod) veya birbirin<

bağlı çomaklar şeklinde tasarlanmış olanları vardır

(multirod).

monte edildikleri yuvadan hedef istikametine uzanırlar.

El parçasuıda

El parçasına ya dogrudan ya da "V" şeklinde bir ara bağlayıcı

(V-bar)

vasıtasıyla monte edilirler. V-bar, el parçasına terS yönde, yani okçuya doğru dengeleyici ağırlıklar takmayı mümkün kılar. Bu ağırlıklar;

tek kısa çoma�

(slıort rod) stabilizörlerin ucuna takılır. Bazı v:bar modellerinde, kısa stabilizOr çomaklarırun açısını da ayarlamak mümkündür (Resim 58, Resim 59). Av stabilizörleri, av yaylanrun kısa yapılmasını gerektiren sebeplerle, t.ıdef şeklinde

tiplerine göre çok daha kısa yapılırlar. Daha kısa çubuklarla yüksek enerjili •'' yaylannda yeterli stabilizasyonu sağlamak amacıyla, bunlar çeşitli tamponlama sistemleri ile donatılırlar.

Ol<ÇUWK HAKMINOA MEllAI\ ETTiCiNIZ HER ŞEY 157

Buton Buton, Türkçe modem okçuluk terminolojisinde "düğme", "berger"; İngilizce'de

"cushian plunger", "plunger bııllan" gibi isimlerle geçmektedir. Ki­

tapta "buton" SOzctiğ(lnü kullanmamın ve önermemin sebebi, bu kelimenin Türkçe' de yaygın kullanılmakla olup. bu aracı iyi ifade ettiğini düşünmemden­ dir.

Ok atılırken kirişin yaphğı yuvarlanma hareketi sebebiyle ok. yaya da­ yandığı nok!ada yaya dognı bir kuvvet uygular. Bu baskı noktasında yay hafif­ çe yana sıçrarken. ok kabzaya dayandığı yerden bükülüp esner

(bkz. Okçu Pa­

radoksu ve Okun Esneme Değeri). Buton, okun yaya bashğı/ dayandığı noktaya takılan, ok gövdesine dik yönde kuvvet uygulayan, silindir şeklinde, küçük bir araçtır. Uç kısmından çıkan plastik veya metal pin, silindir gövdenin içine uz.a­ nan helezonik bir yaya dayanmaktadır.

Buton genellikle el parçası.na monte edilebilen ayrı bir aparattı.r, ancak benzer teçhiz.ata salıip ok yatakları da vardır (Resim 58, Resim 591. Buton pininin oka doğru ne kadar çıkık olacağı ve buton yayırun sertliği ayarlanabil­ mektedir. BOylece ok yaya dayandığı noktada, yaydan uzağa dogru istenilen miktarda bir kuvvetle "itilir". Bu ibne miktarı ayarlanarak, okun esneme değe­

rini belli bir aralıkta ayarlamak mümkün olmaktadır.

Çekiş Mesafesi Müşiri/Clicker Şu ana kadar yaztlanlardan anlaşılmış olacağı gibi, iyi ok atmanın anah­

tarı her atışın

bir önceki ve bir sonraki ahş ile hpa hp aynı dinamiğe sahip ol­

masıdır. Bu "istikrar" kirişin her seferinde ayru mesafeye çekilmesini gerektirir.

Okçu tam çekişe geçip yüzünde sabit bir noktaya değdiğinde (çapa pozisyonu), yayı bir önceki ahşta çektiği aynı mesafede çekmiş olmayabilir. Mesela yay

tutan

taraftaki omuz ekleminde veya başın pozisyonundaki değişiklikler, okı;u­ ya farkında olmayacağı çekiş hatalan yaphnr. Çekiş mesafesi müşiri, kirişin her ahşta aynı miktarda çekilmesini ko­ laylaşhran bir düzenektir. En sık kullanılanı "cfidcer" ("klikır'' okunur) adını alır.

Oicker, yayın el parçası üzerine monte edilen basit, bant şeklinde, metal bir

yaydan ibarettir. Ok gezlenirken. ok gövdesi bu metal bandın alhndan geçirilir.

Kiriş çekilip çapa pozisyonuna geçilince, okun ucu bu yassı yayın gerisine geçer ve yayın kurtulup el parçasına çarpmasına sebep olur. Duyulan bklama sesi

(dide), okwı bırakılması gereken aru işaret eder. Clidcer kullanan okçuların ok

168 MURATOZVERI

uzunlukları, çekiş mesafelerine ve clidctr pozisyonwıa gOre ayarlanmahdır. Bu sebeple okçular ok agıtbğını. esneme degerini. AMK değerini vs. gOz Onünde bulwıduraralc. bütün oklannı aynı boyda keserler (Resim 58, Resim 59).

R..im 58: Oç parçah uçbllktımlti opor yayırt.11 .ait el parçuı üzerindeki anç ve

ge�.

Rmm 59: Oç parı;ah uçbilkamltl yaya alt el paıçaı tlurindeki buton ve clkkcr'm kııllaruhşı.

Avlaıurken çekiş mesafesi müşiri kullanmak isteyenler, yukarıda anlah­

lan hedef tipi clic/ctr'lan kullanamazlar. Çünkü geniş av uçlan didctr'ın metal

banh altından geçmez. Bu yüzden av yaylarında, bazı avizelerde bulunan aç·

ma-kapama sistemine benzer bir sistemle çalışan müşirler kullanılır. Tıklama sesini çıkaran kısım el parçasındadır ve bir ip ile tahrik edilir. ipin diger ucu da kirişe bağlıdır. Kiriş el parçasından belli bir uzaklığa kadar çekilip ip gerildi· ğinde tıklama duyulur.

Kiriş Taşıyıcılar (Tetik) Kirişi çekip bırakmanın değişik yöntemleri vardır. Bugün kabul gören

iki yoldan biri Uç parmagın kullaruldıgı Akdeniz çekiş� diğeri de kirişin

bir

mekanik mandal ile tutulup, taşırup, tetik benzeri bir mekanizma ile serbest

OKÇlJWK HAKKINDA MERAK ETlWNIZ HER ŞEY 169

bırakıldığı yöntemdir'"· Bu ikinci yöntemde kullanılan araçlar, kirişi letik vası­

laSIJ'la açılan minik bir mekanik çene vasıtası ile tutmaya yaıarlar"'· Kiriş taşı­

yıcı ile bırakılan kiriş, pannaklarla bırakılan klıişin yapbğı yuvarlanma harek<>­ ıini hemen hemen hiç yapmadığından, daha isabetli ve istikrarlı abş yapmak

milmkiln olmaktadır. Kiriş taşıyıctlar genellikle makaralı yay kullanıcılan tara­

fından tercih edilmektedir. Makaralı yaylarla parmak ahşı yapmak da milm­ kilndUr. Ancak kam teknolojisi sayesinde bu yaylar çok yüksek enerji depolama kapasitelerine ulaşmışlardır. Bu da kllçilk bırakış hatalannın ok uçuşwıa belir­ gin şekilde yansımasına sebep olmakıadır.

Resim 60: iki farklı tip ve mod•ld• klrlf ıaııyıcı.

Kiriş taşıyıcılar genellikle bileğe geçirilen genişçe. halka şeklinde bir

kayışın ucwıdadırlar. Böylece okçu yayı, yapması gerektigi gibi, bllyilk oranda

sırt kaslarıru kullanarak çelanektedir.

Parmakla abşta kirişi çekerken parmak­ bu beceriyi ka­

lan aşın gergin tutmamak. temiz bir bırakış için esastır. Ama

zanmak uzun yıllar çalışmayı gerektirir. Kiriş taşıyıctlar bu açıdan da kolaylık

sağlarlar.

Bu aparaUar, kirişi tutan mekanizınalanndaki farklar ve tetiğin elin

hangi parmağı ile çekildiğine göre çeşitli tip ve modellere aynlır (Resim 601.

160 t.UIATOzvERI

Çekiş Mesafesi Arthrma Elemanları (Over-Draw) Her okçunun kullandığı okun boyu. kendi çekiş mesafesine gore belir­ lenmektedir. Kullanılan okun boyu uzadıkça okun ağırlığı artmakta, esneme değeri değişmektedir. Okun ağırlığı ve esneme değeri, ok gövdesinin yapıldığı materyal, ok ucunun ve yeleğinin ağırlığı gibi değişkenlerle oyruınarıık kısmen ayarlanabilirse de, okun boyunun kısalması her durumda daha hafif ok demek­ tir. özellikle kinetik enerji meraklısı avcılar ve menzil okçuları, kendi çekiş me-­ salelerinden kısa ok abnak için. ok ucunun yayın gerisine kadar çekilmesini mümkün kılan bazı aparatlar kullanırlar. Bu aparaUar yayın el parçasına monıe edilebildiği gibi, bazı yayların el parçalan bu şekilde tasarlanır.

Okluk ve Yay Çantası Hedef okçusu, hobi okçusu veya avcı olsun. ok atan herkes oklaruu koymak ve gerektiğinde çabuk ve kolay çıkarabilmek için bir taşıyıcıya ihtiyaç duyarlar. Okların konduğu çantanın Türkçe adlandırılması ile ilgili bir kanşık­ lık vardır. Bugün okluk için "sadak" tabiri kullarulıyorsa da orijinal olarak sa­ dak, kurulu haldeki yayın konduğu kılıftır. Ok çantalan için "tirkeş" veya "tirdan•; tahtadan yapılan kutular için "kubur" tabirleri kullarulmışbr. Okları koymak için birılerce yıldır muhtelif şekil, büyüklük, materyal ve tasarımda okluklar kullanılnuşhr. Günümüzde kullarulan okluklar Uç ana grupta toplana· bilir (Resim 61): 1- Belde taşmanlu. Sağ eli baskın olanlar (yayı sol elinde tutanlar) ge­ nellikle sağ tarallannda, bellerine asılı olarak taşırlar. Sadece okların yerleştin· lebileceği basit çanta formunda olanlardan, içinde oklann ayn gruplar halinde konabileceği tüpler bulunarılara, hatta ok dışında nesneler koymak için cep ve gözler ihtiva edenlere kadar pek çok çeşidi vardır. Hedef okçuluk disiplirılerin­ de en sık kullarularılar burılardır. Yedek kiriş, not defteri ve kalem, gııneş göz­ lüğü, su matarası, dürbün gibi eşya bu ilave gozlere konabilmektedir. Av okla­ nrun uçlarında jilet gibi keskin av uçlan bulunduğundan, her bir okun ayrı klipslere takılı olduğu ve av uçlanrun bir kapişon ile korunduğu. bele takılan okluklar da vardır.

Ot<ÇUWK HAKKINDA MUW< rn141>iz HER ŞEY 161

2- Sutta taşınanlar. Daha çok

Hood

Robin

gibi filmlerin etkisinde

k.ıı lan bir grup romantik meraklının rağbet ettiği okluk tipleridir. Gelenek­ çilerin imaj ve zevk için ıaşıyıp kul· landıklan, hatta yephklan sırt okluk­ ları, avda ses çıkardıkları ve sık bitki

ört!lsünde harekeli zorlaşhklanndan, aslında

pek

kullanışlı

değildirler.

ôzellikle avda, ok okluktan alınırken yapılması gereken abartılı kol ve vü­

cut

hareketinin avı ürkütmesi, önemli

bir dezavantajdır. Sırtta ların

da

av

taşman okluk­

uçlanrun

koruyan

k.ııpişonu ve oklan birbirinden ayn

tutan klipsleri olan tipleri vardır. Bun­ lar genellikle küçük bir sırt çantası ile kombine edilmişlerdir.

3- Yaya monte edilenler: Ya­

yın el parçasına monte edilen, oklan

Resiın 61: Bele takı.Lın (solda) ve yaya. aıonı. edilen (..ic!A) olduklar.

yan

yana ve klipslere sı�hnlmış

olarak

taşıyan,

av

uçlannın

bir

k.ııpişon ile korunduğu okluklardır.

Bu okluklar, aslında avda kullanmak

ilzere geliştirilmişlerdir. Değişik tipte uçlar ile donanmış 3 ila 8 ok taşıyabilmek­ tedirler. Sık bitki örtüsünde ve ava yaklaşırken taşınmalan çok kolaydır, çünkü yaya bitişiktirler. Bazı avcılar, yayın agtrlıgıru arthrmalarırun ahşın daha ve sar.ımbsız yapılmasına imkan sağladığını düŞünmektedir.

temiz

Yay çantaları ise, yaylan taşımak için kullanılan, sert plastik veya yu­ muşak malzemeden yapılmış çantalardır. Çok çeşitli model ve tipte üretilmek­ tedirler.

Geçmişte Asya'da kullanılan yay çantaları, yayın kurulu durumda abn eğerine asılı olmak taşınmasını sağlarlardı. Bugunko yay ı;antalan, yaylan dernonıe veya kirişi çıkanlınış halde taşımak içindir.

160 MURAT OZVERI

Çekiş Mesafesi Arttırma Elemanları (Over-Draw) Her okçunun kullandığı okun boyu, kendi çekiş mesafesine göre belir· lenmektedir. Kullanılan okun boyu uzadıkça okun agırlığı artmakla, esneme değeri değişmektedir. Okun agırlığı ve esneme değeri, ok gövdesinin yapıldığı materyal, ok ucunun ve yeleğinin ağırlığı gibi değişkenlerle oynanarak kısmen ayarlanabilirse de, okun boyunun kısalmaın her durumda daha hafif ok demek· tir. özellikle kinetik enerji meraklısı avcılar ve menzil okçulan, kendi çekiş me­ safelerinden kısa ok abnak için. ok ucunun yayın gerisine kadar çekilmesini mümkün kılan bazı aparaUar kullaıurlar. Bu aparatlar yayın el parçasına monte edilebildiği gibi, bazı yayların el parçalan bu şekilde tasarlaıur.

Okluk ve Yay Çantası Hedef okçusu, hobi okçusu veya avcı olsun. ok atan herkes oklannı koymak ve gerektiğinde çabuk ve kolay çıkarabilmek için bir taşıyıcıya ihtiyaç duyarlar. Okların konduğu çantanın Türkçe adlandınlması ile ilgili bir kanşık­ lıl< vardır. Bugün okluk için "sadak" tabiri kullanılıyorsa da orijinal olarak sa­ dak, kurulu haldeki yayın konduğu kılıftır. Ok çantalan için "tirkeş" veya "tirdan"; tahtadan yapılan kutular için "kubur" tabirleri kullarulmıştır. Oklan koymak için binlerce yıldır muhtelif şekiL b!lyilklük, materyal ve tasarımda

okluklar kullarulmışhr. Günümüzde kullanılan okluklar üç ana grupta toplana· bilir (Reıim 61):

1· Belde taşınmlar: Sağ eli baskın olanlar (yayı sol elinde rutanlar) ge­ nellikle sağ taraflarında, bellerine asılı olarak taşırlar. Sadece okların yerlcştiri· lebileceği basit çanta formunda olarılardan, içinde okların ayn gruplar halinde konabileceği tüpler bulunarılara, hatta ok dışında nesneler koymak için cep ve gözler ihtiva edenlere kadar pek çok çeşidi vardır. Hedef okçuluk disiplinlerin­ de en sık kullanılarılar bunlardır. Yedek kiriş, not defteri ve kalem, güneş göz­

lüğtı, su mataras� dllrbiln gibi eşya bu ilave gözlere konabilmektedir. Av okla­ nnın uçlarında jilet gibi keskin av uçlan bulunduğundan, her bir okun ayn klipslere takılı olduğu ve av uçlaruun bir kapişon ile korunduğu, bele takılan okluklar da vardır.

Ol<ÇULUK HAKKINOA MERAK mltllNIZ HER ŞEV 161

2- Sırtta taımonla.r: Daha çok Robin Hood gibi filmlerin etkisinde kalan bir grup romantik merakluun rağbet ettiği okluk tipleridir. Gelenek­ çilerin imaj ve zevk için taşıyıp kul­ landıkları, hatta yaptıklan sırt okluk­ lan, avda ses çıkardıkları ve sık bitki örtüsllnde harekeli zorlaştıklanndan, aslında pek kullanışh değildirler. ÔUllikle avda, ok okluktan alırurken yapılması gereken abartılı kol ve vü­ cut hareketinin avı ürkütmesi. önemli bir dezavantajdır. Sırtta taşınan okluk­ lann da av uçlannın koruyan kapişonu ve oklan birbirinden ayn tutan klipsleri olan tipleri vardır. Bun­ lar genellikle kilçllk bir sırt çantası ile kombine edilmişlerdir.

3- Yaya monte edilenler: Ya­ yın el parçasına monte edilen, oklan yan yana ve klipslere sıkışbnlmış Realm 61: Bele ı.ıaı.n (eolda) ve yaya olarak taşıyan. av uçlannm bir monte edilen (ııajda) oklukLu. kapişon ile korunduğu okluklardır.

Bu okluklar, aslında avda kullanmak Uz.ere geliştirilınişlerdir. Değişik tipte uçlar ile don� 3 ila 8 ok taşıyabilmek­ tedirler. Sık bitki örtllsllnde ve ava yaklaşırken taşmmalan çok kolaydır, çunka yaya bitişiktirler. Bazı avclar, yayın ağırhğını arttırmalarının abşm daha temiz ve sarsınbsız yapılmasına imkan sağladıgını daşünmektedir.

Yay çantalan ise, yaylan taşımak için kullarulan, sert plastik veya yu­ muşak malzemeden yapıl.ınış çantalardır. Çok çeşitli model ve tipte llrelilmek­ tedirler.

Geçmişte Asya'ela kullanılan yay çantalan, yayın kwulu dwumda abn asılı olarak taşınmasıru sa&Iarlardı. Bugtınkll yay çantaları, yaylan demonte veya kirişi çıkanlmış halde taşıınak içindir.

eğerine

182 MURAT �!

Kundaklı Yay Okçuluk ile ilgili bir kita­

bın olmaz.sa olmazı, kendi hayran

kitlesini oluşturmuş bir silahhr kundaklı yay (Resim 62). En basil fonnu, tüfeğinkine benzeyen bir kundak Qzerine oturtulmuş bir yay ve çekilmiş kirişi tutup bir tetik ile boşaltan bir mekanizma­ dan ibarettir. G!lnümazde arbalet ve lalar yayı adıyla da bilinir. Ne var ki, tatar yayı tabirinin kulla­ rulmasırun doğru olmadığı kanaa­ tindeyim. Kırım-Tatar ordusunun kullandığı, Osmanlı kompozil yayına benzeyen, biraz daha uzun ve abartılmış dışabııkumlu profili ile kendine has olan yaylar "l<.ı­ Ruim 62: Kundüh yayın avantajlan, meka­ nm-Tatar yaylan" diye isimlendi­ nik dlluneklorle çekilebilen güçlO bir yay ve rildiğinden, bir kavram karmaşa­ yatarak atış yapabilme imkarudır. Buna mu­ sına sebep olunabilir. kabil. Ual Uate hızlı atış yapıbllme Nlwnın­ Kundaklı yay Osmanlı'da dan kLui.k yayların ll"ri•lndedlr. ayak yayı, zemlı<rek, f11rh, mecra gibi isimlerle bilinir. Orta Asya'dan beri klasik yaylaruu kullanan Türkler, bu silaha hiç iltifat etmemişlerdir. Sebebi, sarunm silahın atışa hazır hale getirilmesinin çok yavaş ve at Uzerinde kurulmasının çok zor olmasındandır. Bir diğer sebep de, kundaklı yayın tüfek gibi OjVenmesi kolay bir silah olmasıdır. Dolayısıyla, profesyonel ordulardan çok. •vatandaş asker" temelli ordulara uygundur. izi binlerce yıl öncesine ve Antik Çin topraklarına kadar sllrlllebiliyorsa da, Ortaçağ ve sonrasında Avrupa'da geniş kullarum alaru bulduğundan "pek Avrupalı" bir silahbr kundaklı yay. Bu silahı Avrupa'ya Portekizli tttccarlar Çin'den getirmiştir. önceleri nispeten uzun. tek kavisli ve ahşap bir yaya sahip olan arbale� uç kısmı yere dayarup kiriş iki el ile göğse çekilerek kuruluyordu.

Uç kısmında, ayaklan sokup arbaleti yere sıkıştıracak halkalar bulunurdu.

Türkçe'de "ayak yayı• adıru almasının sebebi budur. Kundağın üzerinde okun

Ol<ÇULUK _,..NDA MERAi\ m1CINIZ HEA ŞEY 183

0ıunnası için ·açılan uzun kanal ise, muhtemelen "mecra" isimlendirmesinin sebebidir.

Avrupalı milletlerin Haçlı Savaşları vasıtasıyla, o donem altın çagını ya­ şayan İslam uygarlığı ile tanışması, arbaletin gelişimine de kalkıda bulundu.

TUrk tipi uçbükilmlü yayı gören Bah, bu tasanını arbalet yaylarına uyguladı.

Uçboktımlü profilin yarusıra, kullarulan maıeryaller de değişti ve yay yapmun­ da metal kullarulmaya batladı. Bu gelişmelerin sonucunda, kurulması çok fazla kuvvet gerekİiren, ama uzun menzilli bir silah ortaya çıkb. Artık arbaletlerin kurulması, ancak bazı mekanik araçlar sayesinde milmkundu. Bu amaçla, uy­ gulanması gereken kuvveti yay çekiş kuvvetinin altına düşuren kaldıraç, çıknk ve zemberek temelli kurma aletleri icad edildi. Osınanlılann bu silah için kul­ landığı "zemberek" ve "çarh" (çark) kelimelerinin kökeni budur'"· Doldurulup ahşa hazır hale getirilmesi için gereken süre daha da uza­ masına rağmen, kundaklı yay böylece çok etkili bir silah haline gelmiştir. Ayn­ ca, klasik yaydan farklı olarak yere yatarak atış imkaru sağlaması, ilave bir avantajdır.

Günümüzde, hobi ve av amacıyla kundaklı yaylar üretilmektedir.

ABCYnin bazı eyaletlerinde avda kullanımı serbesttir. Modem materyaller kul­ larularak çok kuvvetli yaylara sahip, hatta makaralı yaylar ile donanmış kun­ daklı yay modelleri mevcuttur.

Kundaklı yayın oklan nonnal oklardan kısadır. Nonnal yaylara göre kısa olan çekiş mesafesinin getirditi enerji depolama zaah, arttırılan yay çekiş kuvveti ile telafi edilmiştir. Osmanlılar kundaklı yayın athğı oklara "çarh oku" demektedir. Yabancı dillerde de, bu oklar normal oklardan farklı şekilde adlan­ dırılmaktadır'".

164 MURAT OZVERI

Ol!Ç\JLUK HAKKINOA MERAK ETJIGINIZ HER ŞEY 165

OK

ATMA TEKNİGİ

Modern Ok Atma Tekniğinin Ortaya Çıkışı Binlerce yıldır değişik ktılturlerde değişik slilde yaylar ve oklar yapıl­ mış ve farklı ok atma teknikleri geliştirilmiştir. Okçuluk ile ilgili literatür Anglo­ S.ksmı ve Anglo-Am•rikan yazarlar tarafından oluşturulduğundan. hem tenni­ noloji büyük oranda lngilizcedir, hem de kabul gören ve yaygınlaşan teknik İngiliz kokenlidir. Literattıriln oluşmas. İngiltero'de kralın emri ile başlatılan ıalışmalara dayanır. Ateşli silahlann tarih sahnesine çıkması ile popülaritesini kaybetmeye başlayan okçuluğa ait bilgi ve geleneğin korunması amacıyla, 16. rOzyılda ve 17. yüzyılın başlannda kitaplar yazılmış, dernekler kurulmuş, İngi­ liz tarzı okçuluk yaygınlaştınlmaya çalışılmışhr (bkz. Okçuluğun Bahda Spor Dalı Olarak Gelişmesi).

Amerika'ya gelen ilk göçmenler, İngiliz Uzun Yayı'nı ve İngiliz tarzı •tı.ş Leknikleriııi Yeni Dllnya'ya taşıııuşlardır. iç Savaş sonrasında Kızılderilile­ rin okçuluk geleneği ile taruşmış ve bundan çok etkilenmişlerdir. Ancak ok •tına tekniği İngiliz kimliğini korumuştur.

Doğu'da ise ok atma tekniği farklı bir mecrada gelişmiştir. Bozkır okçu­

luk ekolü, teknik ve teçhizat olarak Osmanlılar ile doruğa ulaşmışhr. Osmanlı­ larda okçuluk, daha Yeniçağ'da organize sportif faaliyet kimliğine bürllnmüş­ ttlr (bkz. Okçuluğun Osmanlıda Spor Dalı Olarak Gelişmesi). Cumhuriyet önce­ sinde okçuluk üzerine çok sayıda risale yazılmışsa da Cumhuriyet döneminde konu ile ilgili yapılan araşbrma ve ortaya konan eser son derece azdır. Osman­ lının okçuluk üzerine yarattığı en son ve hAIA çok önemli bir kaynak olma özel­ ligine sahip olan eser, bahsedildiği gibi I/. Mnlıınııd'ım emri ile 19. yüzyılda Mustafa Kani bin Muluımm•d tarafından kaleme alınan kitaphr (bkz. Giriş).

Doğu ve Bab'run ok atma tekniğindeki en belirgin fark, kirişin çekilip bırakıJmasındadır (bkz. Türk-Osmanlı Ok AhŞ Tekniği). Satıhlar işaret, orta ve

166 MURAT ÔZVEl!i

yazllk parmağın kirişi çekmek için kanca şekline getirildiği ve Akdmiz çdriı, diye bilinen stili kullanmışlardır. Doğu stilinde ise kiriş, başparmak ile orıa parmak arasında sıkıştınlır ve işaret parmak başparmak Uzerine kapahlarak kilitlenir. Başparmağın kirişi kavradığı yer, okun kirişe takıldığı yerin hemen alhdır. Bu çekiş stiline İngili.z<:e literatürde "Moğol Çekişi" anlamına gelen "Mongolian draw" denmekredir. Tabir ilk kez 1885 yılında Edwıırd S. Mol"><'u•

yazdığı •Ancient and Modem Methods of Amıw Rtlt4St"10' adlı makalede kull., rulmışbr ve genel kabul görmüştür. Yazar yaklaşık 40 yıl sonra, konu ile ilgili bir başka makale kaleme almış ve aynı terimi kullanmışm""· Bu isimlendirme akık1 bir temele dayanarak yapılmaınışltr. Morse, bu stilin "Mançu, Çin, Kore, Japon. Türk ve kuşkusuz aynı kökenden halkların karakteristiği" olduğunu ilni sürmüş ve bütün bu millet ve halklan "Moğol" diye etiketlemiştir.

Moğolların da ok atarken bu stili kullandıklan doğru olınakla beraber. bu çekiş sınırlı bir coğrafyaya mal edilemeyecek kadar çok yerde kullarulrnışhr Bu çekişi kullanarak ok alan halklan sayacak olursak -Türkler, Hunlar ve diğeı Orta Asya kavimleri, Çinliler, Japonlar, Koreliler, Araplar ve Orta Doğu millet· leri, bazı Amerikan Kızılderili kabileleri, Sudan, bazı Afrika kabileleri, Kuzey· bab Hindislan- bu tarz kiriş çekişini bir halk veya coğrafya ile ozdeşleştinnenın doğru olmadığı görülür.

Zaren günümüzün Batılı yazar ve bilirnadarnlan, "başparmak çeki�­ gibi daha doğru terimler kullanmayı tercih ehnektedirler.

Morse yazılarında kiriş çekme metodlaruu sayarken -kendi deyimi ile­ "Moğol çekişi"nden de bahsetmiş ve bunun "Akdeniz çekişi kadar iyi olmadığım·· söylemiştir. Oysa durum bunun tam tersidir. Bugün ok uçuşunun mekaoiği bütün hatlan ile belirlenmiştir ve başparmak çekişi ile bırakılan okun dah.l k.ı· rarlı uçtuğu bilinmektedir. Kiriş üç parmaktan kurtulurken yapağı geniş yuvar· lanına hareketini, okçu yüzüğünün daracık kenarından kurtulurken yap""· maktadır (bkz. Okçu Paradoksu ve Okun Esneme Değeri).

Okçu yüzüğünün bu özelliği sayesinde, yaya uygun ok esneme degen daha geniş bir yelpazeye yayılmışhr. Eskiden okların doğal malzemelerdeıı

yapıldığı ve bu sebeple birbirlerine özdeş ""neme değerinde yapılmalanrun (O� güç olduğu düşünillürse, bu büyük bir avantajdır ve okçunun isabet oranrrıı çok yillcseltiyor olmalıdır. Abş sırasında okun fazla esnememes� daha faıla enerji taşıyarak yaydan aynlması anlamına da gelmektedir, ki bu da daha uz,ı· ğa ve daha luzlı uçan ok demektir. Doğu yaylanrun çok yüksek kaliıed•. .,. 1n1u1ı..,.,.,. Ardlk wı llodlm ftnlll!Mrt• "'E.S.Mono. - - ... - - IOluı lnlırl•.. D11r bn -ı.1m.

•

<;<ık

OKÇUlUK HAKKINDA MERAK ml<'llHlz HER ŞEY 167

güçlü ve hızh .yaylar olduklan da dQşilnUlürse, ancak böyle bir çekiş/bırakış metod u ile kararb bir ok uçuşu saglanmış olmalıdır. GUnumuzde ıızellikle ma­ karalı yay kullananlann kiriş taşıyıcılan tercih etmeleri, bu hızlı yaylarda üç pamıakla bırakırken yapılacak ktıçllk hataların ok uçuşunu belirgin biçimde bomıasındandır.

Başparmak ile ok atışırun başka avantajları da vardır. Mesela ok, yayın hem iç hem dış tanıfuıdan ab.labilir. Okun okluktan alınıp gezlenip atılması çok daha çabukhıi. Başparmak çekişi, daha uzun mesafeli bir çekişi mumkun kılar.

Eğer yay bu UZ'-11' çekiş mesafesine uygun uzurılukta ve uygun materyalden yapılmışsa, daha yOksek ok hızlarına ulaşılabilir.

Bence burada, Morse'un kesin bir dil ile Akdeniz çekişinin usl:ünlUğlln­ den bahsetmiş olmasırun altında yatan sebepler gözden geçirilmelidir. Çilnku bugUn genel kabul gören ve olimpik stil okçulukta kullarulan kiriş çekme yön­ temi budur ve bu kesinlikle en iyi yııntem değildir!

Yazann yaşadıgı dönem, yani 19. yüzyıl sonu ve 20. yUzyıl baş� türlerin üstünlüğüne dııyılı ı ırkçı fikirlerin Avrupa aydırılan arasında yaygın olduğu bir dönemdir'"· Sosyal Darwincilik akımının yaygın olduğu; bir grup insanın ırk, kültür, t.ıbliyet veya herhangi bir öz.elliği ile diğerlerinden ustun olduğu fikirle­ rinin alıp başıru yürüdüğü yıllardır. Nitekim 20. yllzyılın ilk yansında Almanya ve İtalya gibi ülkelerin faşist liderleri, ekilen bu tohurrılann hasadıru yapacak, neredeyse blltun dünyayı bir kan gölüne ve ateş topuna çevirecektir. İngiliz okçuluk metodlarırun Yeni Dilnya'ya geçişinden sonra, bu Ulke­ de okçuluk tekniği Uzerine yazılan kitaplarda da, uç parmaklı Akdeniz çekişi iyi atış tekniğinde bir norm olarak kabul edildi. Hansnrd 1841 tarihli kitabU>da "çıığu /ngiliz okçusu üç panııak çekiş kullanmaktadır" diye yazmaktadır. Bu yoruma temel oluşturan kitap ise Asdıam'ın 16. yllzyılda yazdıgı kitaphr (bkz. Okçulu­ ğun Bahda Spor Olarak Gelişmesi). 11ıoıııpsım kardeşlerin yazdıgı Witdıery of Archny adb kitapla da yazarlar Amerikan Kızılderililerinin okçuluk geleneği konusunda bilgili olmalarına rağme� ok atma tekniği ile ilgili bilgi verilirken lngiliz okçuluk ekolüne bağlı kalmışlardır (bkz. Okçuluğun Tarihi).

19. yilzyılın sonuna gelindiğinde, bugünkü abş formu arhk "en doğru" kabul edilmiştir. 20. yuzyıbn başındaki yazarlar, bunu teyit etmek dışında bir şey yapmanuşlardır. 1970'lere gelindi�de Milan Elott, • tarih lroyunco en usla ol:çulann bazı/an tarafından kullanılmış olan başparmak çekişinin unutulmuş olmasına

168 MURAT OZVERI i11•nnıak çak zoı" diye yazınışbr. Yazar şaşırmakta haklıdır. Bu teknik. ge�kten de Bab tarafından unutulmuş veya unutturulmuştur.

Okuyucunun bilmesini isıediğim, kabul edilmiş değerlendinnelerin hor zaman doğru olmayabileceği ge�ğidir. Gerçek dogrular ise ancak ön yargı •• dogmalazdan kurtularak. analitik bir değerlendinne ile yakalanabilir. Akilcı, analitik ve tarafsız bir yaklaşun beniınsenıne, doğrulara hiç değilse yaklaşılır.

Orta Asya'daki Turkier de, Osmanlı ecdadunız da başparmak çekişi ile ok atmışlardır. Ancak. Osmanlı Devletinin gerileme döneminde üst üste yediği tokatlarla, okçuluk sporu yok olup tarihin derinliklerine gömülmüş, ecdadın başparmak çekişi de unutulup gitmiştir. Günümüzde Japonya, Kore, Moğolis­ tan gibi bazı ülkeler, geleneksel okçuluk faaliyetlerini devam ettirmekte ve bil­ giyi korumaktadırlar.

Turk-Osmanb ok atma yonıemine kitabın ilerleyen sayfalannda yer ve­ rilecektir. Bu bölümde anlahlacak okçuluk ıekniği, modem bir spor dalı olan olimpik stil hedef okçulugunda uygulanan ve geçmişi yukandaki sabrlarda özetlenen tekniktir.

Modem Ok Atma Tekniği Ok atma üzerine yazılan metinlerin yarazlı olduğu tartışılmaz ise de ok atmayı öğrenmenin en doğru yolu bir antrenör ile çalışmakbr. Bir okçu için, tecrübeli ve bilgili bir antrenörden daha değerli bir şey olamaz. Özellikle baş­ langıçta, yanlış davranış ve uygulamaları ahşkarılık haline getirme riski vardır.

Söz konusu risk. deneyimli biri tarafından eğitilme, gözleınlerune ve düzeltil me yoluyla ortadan kaldırılabilir. Yerleşmiş yanlışlıkların düzeltilmesi daha zor · olmaktadır.

Okun Kirişe Yerleştirilmesi (Gezleme) Yay kurulur ve stabilizor, ni.şangüı, dic:ker, buton gibi aparatlar y•)'• monte edilir.

Sağ eli baskın olanlar yayı sol ile hıtup, kirişi sag elin işaret, orta ve yü· zuk parmaklan ile çekecekler, işaret parmaklanru okun Us� diğer iki parrnakla­ rıru ise alt kismına yerleştirileceklerdir. Okun gezi (arkalığı), işazet ve orta par­

mağın arasında, kiriş Ozerindeki azkalık noktasına sırada, oku kirişe !akmak vazdır.

takılı

olacakbr. Ama öne<

OKÇULL.0< IWOONDA MEAAK rnlQINlz HER ŞEY 169

Ok yatagırun !!zerine yerleştirilen okun ucu clicker'ın metal bandının al­ tından geçirilir (Resim 59). Oic/cu yoksa ok, doğNdan ok yatağına yerleştirilir.

Oklar çoğunlukla Uç yeleklidir ve yeleklerden biri genellikle farklı renktedir.

Ok, "işaret yeleği" denilen bu farklı renkteki yelek okçunun yay tutan koluna bakacak şekilde kirişteki arkalık noktasına yerleştirilir. Diğer iki yelek bir ·v·

gibi yayın el parçası tarafına gelmelidir (Resim 63).

Okun arkalığı arkalık noktasına sıkıca oturmalı ama çok sıkı olınam..ıı­ dır (bkz. Arkalik).

Rtsim 63: Okun gn.lerunesindt yeltk.lcrin doğru konu.mu. Kol tarafın. bale.an dik yelek Nişutt yeleği" olarak adlandırılır ve genellikle d.lğn iki yeleklen farl<lı renktedir. Geleneksel Türk ekolOnde yelekleme farklı yapılır, işaret yelegt yukan veya aşagı bakardı.

T Formu Ok atma tekniğini anlatan kitaplar klasik olarak. ok atarken vücudun alacağı şeklin T harfini andınnası gerektiği üzerinde dururlar. Ayakların omuz açıklığından biraz daha kapalı, vücut hedefe tam yan dönük, yay yere dik ko­ numda kaldırılmış ve kiriş çekilmiş, her iki omuz hedef ile tek çizgi !!zerinde hizalanmış vaziyette, V(lcut cepheden gerçekten de T harfini andırır (Resim 64).

Aslında her okçu zaman içinde bu formu modifiye ederek kendisi için en uy­ . &un ve rahat olan şablonu bulur. İçgüdümlü ahş tekniği ile atış yapanlar, özel­ likle ok yatağı kullanmayıp oku doğn>dan el parçasına/kabzaya dayayarak atıyorlarsa, yayı hafifçe yahnrlar ve vocut!arırun üst kısmıru öne doğN eğerler

!bkz.

İçgüdümlü Atış). Bu sayede oturarak, arkalarına donerek halta daha zor pozisyonlarda ok atabilmektedirler.

170 MURAT OZVERI

Ancak. hedef okçuluğu yapacaklar ve 07.cllikle yeni başlayanlar için T

formu c;ok önemlidir. Bunun iki önemli sebebi vardır. Birincis� vUcut T şeklindeyken gövdenin her

iki

yarundaki

kaslar uywnlu bir şekilde kasılırlar. İkincisi, T lonnu ahŞtan ahŞa tekrar­ lanabilirlik bakımından son derece uygun bir duruş sağlar. Okçuluğu diğer pek c;ok spor aktivitesinden ayıran. başarı

için her ahŞın bir önce­

kini bpabp tekrarlamasıdır. Aslında

her okçu vücudunu bir makina gibi çalışmak üzere eğitmelidir. T formu bunu kolaylaşhrır.

T lonnunu öğrenmek için

sabırla, adım adını mektedir.

İlk

çalışmak

gerek­

adım. ok atmadan

vü­

cudu T formuna sokup kirişi yavaşça indirmektir. Kirişte ok olmadan kiriş

ASLA SAUVERİLMEMELİDİR.

Resim 64: Ok aluken, abıtan

ıhşa tekrar·

lanabilirlik baluauncWı on laHkrarh YÜ· cut pozüyonu, gt;vde ve kollann T huflnl andınıcak tekilde konumlandınldığ> pozisyondur.

Böy­

le boş ahŞlarda yay kınlabilir ve okçu

yaralanabilir. Elde yay olmadan da ayru şekilde T formu çalıştlabilir.

İkinci

aşama, hedefe c;ok

ya­

kın durup hep ayru vUcut duruşunda

ok atmakbr. Bu safhada okların nereye gittiğine dikkat etmeyip vUcudun T formunda olmasııia dikkat edilmelidir.

Hatta gözleri kapayıp vücudun dwuı;unu "hissederek" atış yapmak, pek çok

uzman tarafından önerilen bir egzersizdir.

T lonnunu lam olarak tarif edecek olursak: 1-Vücudunuzun yan tarafı hedefe bakacak şekilde durun ve omuzlan­

ruz ile hedef hayali

bir çizgi üzerinde yer alacak biçimde ayak basışınızı ayarla­

yın.

2-Dik durun, öne eğilmeyin. Kiriş� dirseğinizi arkaya doğru hareket edecek şekilde, tek ve akıcı bir hareketle çekin. Bunu yaparken, kirişi çeken ıaraftaki kürek kemiğiniz omurganıza doğru hareket etmelidir. Bu, sırt

ruzı daha çok, kol kaslarınızı daha az kullanarak çekmek demektir.

kaslan­

OKı;ut.IJK HAKJ(JHCIA MERAK ETTIGINIZHER ŞEY 171

3-Tam çekişe geçince dinıeğinizi aşağı dogru çevirin. Kiriş çeken elinizi

ı•P" pazisyonuno getirin. Klasik çapa pozisyonunda el çenenin altına girer, en usı parmak çeneye dokunur ve kiriş bumun ucuna değer.

Elde yay yokken T fonnunu laklit elmek çok iyi bir egzersizdir ve bir­ çok seçkin okçu ısınma arnaC1yla bunu yapmaktadır.

Hedefe Göre_ Ayak Basış Pozisyonunun Ayarlanması Ok almada � anahtan, birbirlerini hpabp tekrarlayan ahşlardır.

Olıçunun ayaklannın pozisyonu ve hedefe göre doğrultusunun her seferinde oynı olması bu sebeple çok önemlidir. Ayaklan hedefe göre konumlandınnanın üç şekli vardu (Resim 65):

Yan Basış

Yeni başlayanlara önerilen klasik ayak pazisyonudur. Vücul hedefe 90 parmaklan karşıya bakacak şekilde dOz pozisyondadır. Her iki ayak da hedefe dogru çizilen hayali bir çizgiye heınen ı..nen dik durumdadır. Bu basış şeklinin en büyük avantajı kolay tekrarlanabi­ lir ve doğal oluşudur. Dezavantajı ise, Ozellikle rüzgarlı havalarda çok sağlam bir leme! oluşturmaması, bu şekilde basan okçunun rtızgarda hareketsiz kal­

derecelik açıyla donüktür ve ayaklar,

makla güçlük çekmesidir.

Açık Basış Kiriş çeken taraftaki ayağın pozisyonu yan basışlaki ile ayrudU", ancak '"Y larafuıdaki ayak saat yönünün tersine bir hareketle hedefe dogru dönmür

lilr Daha saglam bir duruş sağlamakla beraber. vücudun üst kısmının hedefe doğru dönmesi eğilimini yaratır. Bu da omuzlann hedef dogrultusundan sap­ ması sonucunu dot;urabilir. Açık Basışın bir diğer dezavantajı da, sırt kasların­

d.ın çok kol kaslarına ytıklenme eğilimi doğurmasıdır.

Kapalı Basış .

Yay tarafındaki ayağın pozisyonu yan basışbıki ile ayrudır, ancak

kiriş l<ken taraftaki ayak saat yönüne hareketle arkaya doğru yer değiştirmiştir. Bu basış da saglam bir duruş sağlar, ancak Uç belirgin dezavantajı vardır: Bırakılan kirişin Vücuda veya giysiye çarpması ihtimali, v1lcudun hedefe doğru hizalan­ masuıda sapma ve kirişi nonnalden fazla çekme eğilimi.

172 MURATOZVERI Yeni başlayanlann yan basışı ıercih etmeleri doğru olacakhr. Basış, ki­ ozellikleri ve ihtiyaçlan doğrultusunda daha sonra modi.fiye edi­

şinin fiziksel

lebilir.

Resim 65: Hedefe göre ayak basış pozisyonları.

Vukan.W. qajpya: yan

buış, açık baslf, kapalı buıı.

Ön Çekiş Kirişin çekilmesi aslında birden fazla parçaya boltınemeyecek tek w akıcı bir hareket olmakla beraber. daha çok nişan alma ile ilgili bir tabir olan ön çekiş, "predraw" sıklıkla kullanılmaktadır. Bu tabir, kirişin çekilmesi sürecinde, tam çekişe geçmeden önce nişangüun hedefin yakınında bir yerlerde tutulm.ı>•

anlamıru taşır.

Tam Çekiş ve Çapa Pozisyonu Kiriş çekilip yüzde sabit bir noktada durulur. Okçu kirişi bu nokı.J• sabit tutup nişan alacakhr. Tıpkı bir teknenin çapa abp hareketsizleşmesine benzediğinden bu pozisyon "çapa pozisyonu• diye adlandırılır (bkz. T Formu).

Bu pozisyonda el çenenin albndadır, elin llsl kenan çene ile temastadır ve kiriı burnun ucuna değmektedir. Değişik mesafelere nişang!h kullanılarak abŞ y•P'" lan olimpik stilde, en uygun çapa pozisyonu budur. Aslında çapa pozisyonu

OKÇlJLUI\ HAMKINDA MERAK mllliNIZ H[A ŞEY 173

kişiden kişiye· degişiklik gOsterebilir, ancak kişi atıştan atışa detiŞIM)len bir çapa pozisyonu bulup bunda ustalaşmahdır.

Atıştan atışa de�meyen bir çapa pozisyonu almakta, kiriş Uzcrine takı­ lan ve tam çekişte dudaklann arasına gelecek şekilde konumlanmış "kissn buı­ ton" da kullanılır.

Bazı yazarlar, astl çapa pozisyonunun sırttaki kas ve kemiklerin ilişkisi ile belirlendiğ!ni ileri sUnnektedirler. Bu çok yerinde bir yorumdur. Kirişi çeken taraftaki rlıomboid ve trnptıius adalelerinin kasılmasıyla kUrek kemiği omurgaya yaklaşır. Aynı taraftaki dirsek aşağı doğru döner. Anlahlan bu karmaşık meka­ nik. okçu tarafından "sırtta bir kilitlenme" olarak hissed ilir (Rniın 66).

"- -

Resim 66: Ön çeklf ve tam çekiş, akıcı tek bir hareketle yı1.pdu. Taın çekif� klrif burnun ucuna değtt, kirifi çeken e1 ÇHltrıin ı1.lh.n.1 yerletlı· Doğru ıut poz.isyonundı1., kank keınikleri birbirine yaklquak "kilitlenir".

Nişan A1m.ı.

Kullanılan nişangih tipi ne olursa olsun, kullanım prensipleri aynıdır.

Unu tulmaması gereken. nişan almanın baskın göz ile yaptlması, diğer gözün kapatılması gerektiğidir.

Yay tutan kol ileri uzatılır, diğer el ile kiriş tutulLır ve çekmeye başlanır.

Baş, kirişin yayın ortasından geçtiği görülecek şekilde konumlandırılnuş olma· hdır. Tam çekişe geçilip çapa pozisyonu alınır. Bu safhaya gelene kadar nişan-

174 -T OZllERI

g!lun arpaoj!ırun (pin) hedefin yakınlannda tutulması harcanan •Uıeyi kısalıa­ capdan. okçunun fiziksel kuvvetini gereksiz yett harcaınasıru Onler. Hedefin orta noktaoı ve arpaok üst Uste getirilir. Göz hedefe odaldanmışken, göze daha yakın olan kiriş ve arpaok bularuk görülür. Bazı uzmanlara gött okçıı gözllnü hedefe odaklamalıdır. Bazıları ise, arpaoğa odaklMUp hedefi bularuk görmeyi tavsiye ederler. Kirişin bularuk gllrüntüsll, arpacıg>n tam sağına getirilir (kirişi sağ eti ile çekenler için) ve arpaok hedefin üzerinde haıeketsiz kalana kadar beklenir. Genellikle bir kaç saniye süren bu sürecin somınd• sırt kaslan gerilip "kilidenir" ve ok bırakılll' (R..im 67).

Hor nişangılhın arpacığı. alt/üst yıınde ve yanlara haıeket ettirilebil­ mekıedir. Nişangah pininin ayarlarunas� deneme-yanılma yoluyla yapdır. Ni­ şangüu aymarnak için hedefe bir kaç ok abn. Eğer oklar nişan aldıtmız nokta­ ıun O.tüne doşüyorsa arpacığı yukan, altına düşüyorsa aşağı doğru hııreket ettirin. Nişan aldıtmız yerin sağına düşen oklar için arpacığı sagıt ve soluna düşen oklar için sola doğru hıırekel ettirerek ayar yapın.

R..laı 67: Toın çeklfle hedefe nifuı alırur, aut kaılan kaatWak ç.opo noldalınd.a "killdeıune" ııa&J;uw ve ok bınkalır.

GllnümUz spor okçuluğunda uçbllkUrnlü yaylar kategorisinde y� sporcular, kirişi Akdeniz Çekişi denilen tıında Uç parmak ile çekmektedirler. k dır.

Makaralı yay kategorisinde ise, kiriş taşıyıcılar kullanılınaıa

OKÇIJLUI< HAKKINDA MDIAK ETTIGINIZ HER ŞEY 175

BınıkıştaJ\ kaynaklanan hatalann ok uçuşuna olumsuz etkisi, kiriş taşı·

yıcı kullanılması ile ortadan kalkmaktadır. Parmaklarla bırakışın iyi yaptlabil­

ınesi ise, okLın yaydan temiz çıkması ve düzgün uçması bakımından önemlidir ve U2W\ suren çalışma ile mtımkUn olmaktadır.

Bııakışta en sık yaptlan hata, kiriıı kurtulduğunda elin yüzdeki çapa noktasından dışan doğru su;raınasıdır"'· Kirişi bırakan elin hareketi, telli bir ensınımarun tellerine vuruyor gibi obnal� bırakış bilinçli olarak parmakların açılmasından ı;ok, "kirişin kurtuluvermesi" tavnyla gerçekleştirilmelidir. Sırt adalelerindeki kastlma ve bırakış doğru yaptldığında, kirişi tutan elin bırakıştan sonraki harekeli gerİellikle geriye, omuza doğru kısa doğrusal bir fırlamadır.

Parmakların açtlışırLın hıtlı ve rahat olmas� kiriş tutulurken kol kasları· nın mtımktın olduğunca az kullarulması ve el kaslanrLın olabildiğince gevşek bırakılması ile mtımktındtır. Elin serbest tutulabilmesi için kirişin parmaklann birinci ve ikinci boj!umlan arasına yerleşlirilmesini öneren yazarlar da vardır.

Bir diıer grup da, kirişin parmaklardan kurtulurken yapbğı dörırne hareketini en aza indirmek için kirişin parmak uçlannda tutulması gerektiğine inanmak­ tadırlar.

Takip (Son Taşıma, Follow-through) Ok yaydan çı.kbktan sorıra okçunLın pozisyonunu bozmadan bir kaç sa­

niye beklemesidir. Takipte esas olarL başın ve yay tutan kolun yükseklik ve konumLınu atış sırasında (ve hemen sorırasındaki bir kaç saniye) korumasıdır.

Yeni başlayan okçuların çoğunLın atılan okLın nereye gittiğini görmek arzusLın­ da oluşu, okLın gezi veya yelek takınu yaydan kurtulmadan yayı hareket ettir­

melerine sebep olmaktadır. Takip, yayın abş sırasında hedefe doğru itilip kolun

aynı duruşunu koruması tavn ile yapılır (Re.sim 68).

17& MIJAAT ÖZ\IERI

Resim 68: 81rakl,tan ıonra, okun hedefe çupııı duyularuı kadar buakı.t anındaki vUcut poz.isyonunun korunm.uı gerekir. Bu durumda yay, öne dogru dllzglln bir devrilım! huekdi yapar.

Modem Tekniğin Geleneksel Asya Tekniği ile Karşılaşh­ nlması Modem ok atma tekniğinin ortaya çıkışından ve bu doğuşa eşlik eden

tarihi ve sosyal gelişmelerden daha Once bahsedilmişti.

Buyuk ihtimalle Asya"dan kaynaklanan, yay yapımı ve ok abŞ tekniği ile kendine ozgo olan Doğu okçuluk ekolu ise, OsmanWar ile spor kimliğine bllrtlnrnilş ve gelişimini sUrdUrmllştur (bkz. Okçuluğun Osmanlıda Spor Dalı Olarak Gelişmesi).

Bu ekol sadece Asya'da değil Orta Doğu ülkelerinde de izdeş bulmuş· tur. Gllnllmllzde, Moğolistan ve Kore gibi geleneklerine bağlı lllkelerde sUrdO· rülmektedir. Japonlar geleneksel okçuluk bilgi ve klll turllnU koruyan bir başka Asyalı millettir. Japon geleneksel okçuluğu Kyudo, kullarulan yaydan abş tek· niklerine, hatta felsefesine kadar eli� Doğulu milletlerinkinden farklılık gOS­ tennektedir.

Doğu ekolllnlln teknik detaylan konusunda bilgimiz, Osmanlı Türk�• ile kaleme alınmış az sayıda risale, Arapça yazılıruş kitaplar ve Memluklar dö­ neminde yazılmış bir kaç kitaba dayalıdır (bkz. Giriş). Günümüzdeki geleneksel Kore okçuluğu, okçuluğa meraklı bazı Batılılar<:a incelenmiş ve yazıya dökül·

OKÇ\JLUK HAKKINOA MERAK rn1f>INİZ HER ŞEY 177 ınllştll r. Çin okçuluğu üz.erine yazılmış makaleler ve bir İngilizce kitap da mev-

cuttur.

Doğu ekolunun takipçisi olan milletlerin malzeme ve uygulamaları ara­ sında ufak tefek farklar varsa da, çoğunda ortak olan ve Batı tipi okçuluktan aynlan Ozelliklerini burada zikrehnek istiyorum.

Her şeyden önce kullarulan yay; ağaç, boynuz, sinir ve tutkaldan oluşan kompoz.it yaydır. Asyalı milletlerde sadece Japonların yaylan

(yurnı) kendine ("crırve) ve

özgü olup, bambu ve ağaç kompoz.itidir. Asya yaylan uçbükümlü

dışabükümlü (ref/ex) yayla.rdır ve Batıdaki basit ahşap kuzenlerine gore daha kısadırla.r. Olağantistll esnek yapılan sebebiyle, uzun çekiş mesafelerine ve at üzerinde kulla.ruma uygundurlar.

Yumi burada da istisna teşkil eder ve çok

uzundur. Ancak bazen 2 metreyi geçen uz�uğuna rağmen. asimetrik yapısı sayesinde suvariler tarafından da kullaıulabilir.

Asya'run bu kısa, dışabükümlü ve uçbükümlü kompoz.it yaylan çok

güçlü ve uzun menz.illi silahlardır. Bu sebeple, hedef atışlan bugün düştınüle­ meyecek kadar uzun mesafelerden yapılır. Osmanlıda puta atışlarında hedef 250-400 gez

(16S-265 metre) uzağa konurdu. Ustalık ispatı için de atışın yerden

belli bir yükseklikte gerilıniş bir ipin altından geçecek şekilde yapılması gere­

kirdi (bkz. Osmarılı Okçuluğunda Disiplinler). Geleneksel Kore okçuluğunda

mesafe 154 metre ile oldukça benzerdir. Ka.rşılaşhnna yapmak için söyleyelim. olimpik mA disipirılerinde hedefin yerleştirildiği en uzak mesafe 90 metredir.

Ayakların pozisyonu, Batı stilindeki açık basışa benzer. Hatta gelenek­

sel Kore okçuluğunda ayaklar hemen hemen yan yana ve parmak uçlan hedefe

dönüktür. Bunun sebebi çok büyük ihtimalle, Asya'run binicilik geleneği ve

okun çoğunlukla at sırtında atılıyor olmasıdır.

Yayın çekilmesi, her açıdan Batılı stilden farklılık gösterir. Kiriş baş ve orta parmak arasında sıkıştınlır ve işaret parmak başparmağın üzerine kapatı­ larak eli kilitler. Bu kilitleme pozisyonuna "mandal" adı verilir (bkz. Türk­ Osmanlı Ok Atış Tekniği). Başpamıağa bir okçu ytızUğtı (zihgir) takılır (bkz.

Okçu

YtızUğtı). Kiriş bu ytızüğlln kenarına, "eşik" denilen kısma dayalıdır.

Zihgir ile bırakış sırasında, Uç parmakla bırakışta kirişte meydana gelen abartılı yuvarlanma hareketi görülmez. Bu bırakış, bugünkü kiriş taşıyıcılara benzer bir Yatar sağlar: Okun dinamik esneme değeri

(dynamic spint) değişir, ok yaydan

çok temiz bir biçimde kurtulur ve yayda depolanan enerjinin çoğu okun ileri hareketi için kullarulnuş olur (bkz. Ok Uçuşunun ABC'si).

Zihgir kulla.rumı, yayı daha uzun çekebilmeyi mClmktln kılar. Kiriş, ekolden ekole farklılık göstermekle beraber, omuza veya kulağa doğru çekilir.

178 MURATôıYEAI

Osmanlı kemankeşleri ise, diğer Asya ekollerindekinden farklı olarak daha kısa bir çek.iş ile ok atarlardı (bkz. Okçuluğun Tarihi).

Doğu ve Bah ekollerinin abş stilleri arasındaki kayda değer bir başka fark da zihglr ile ahlan okun yayın "diğer" tarafından ahlmasıdır. Sağ elini kullanan ve Batılı stilde ok atan okçu oku yayın soluna (yayı tutan kol tarafına) yerleştirirken. Doğu stilinde ok yayın diğer tarafuıdadır (solaklarda tersi). Bu­ nun sebebL bırakış sırasında kirişin yapbğı yuvarlanma hareketinin iki teknikte birbirine zıt yönde olmasıdır. Okun kabz.a etrafında bükülerek hedefe gihnesi için. kirişin yapbğı yuvarlanma hareketine göre, ok yayın sağ veya sol tarafın­ dan atılır (bkz. Ok Uçuşunun ABC'si). ' Okun yayın dış tarafından ahlabilmesi, daha hızlı ok gezleme imkanı sağlamaktadır. Böylece hem üst Oste çok hızlı ok atmak mtımkUn olmakta, hem de at üzerinde oku gezlemek ve atmak kolaylaşmaktadır191 (bkz. Osmanlı Ok­ çuluğu). Şunu eklemek gerekir: Zihglr kullarumında ustalaşan okçuların, yayın iç veya dış tarafından, fark gözebneksizin ahş yapabildikleri bilinmektedir.

Akdeniz çekişinde bu mümkUn değildir. Modem yaylarda el parçasının içeri doğru oyulup okun yayın merkezine yaklaştınlması ile bu sorun azalhlmaya

çalışılrnışhr.

Takip veya son laşıma ve atışın bu safhasında kirişi bmıkan elin geriye "sıçraması", Doğu okçuluk tekniğinde de vardır. Kirişi bırakan el, sağ kulağa doğru yükselip hilal şeklini alır. Bu büyük ihtimalle bilinçli bir hareketten çok. kirişin başparmakla çekilip bırakılmasırun doğal sonucudur.

Kiriş tutan elin geriye sıçrayışıfarka (bokme), yay tutan elin takip hatt­ keti hntra diye isimlendirilir'"· Kiriş tutan elin hareketinin bu ismi alması, başparmak ile bırakışta bi­ lekten bir dönme hareketinin yapılması ile ilgili olsa gerektir (bkz. Okçu YüzO· ğtı). Bu hareket Akdeniz çekişinde yoktur. Batılı stilde elin geriye doğru hareke­ ti doğrusaldır ve elin yüzden açığa doğru fırlamaması önemlidir.

Modem okçulukta yay ahş sırasında sıkı kaVTarunaz. Bileğe veya par· maklara "asılır". Böylece, kirişin bırakılması ile yay maksimum hareketini ya­ par. Eski okçuluk risalelerinin çoğunda kabzarun sımsıkı kavranması öneril­ mekte, bunun nasıl yapılacağı detaylan ile arılablmaktadır. Ancak bunun, ozel­ likle 17. yüzyıldan sorıra popülaritesi artan menzil okçuluğu için bir nonn ol-

OKÇULUK MAKKINO,t. MERAK mlCINlz HER ŞEV 179

ınası muhtemeldir. Çunkü başka

bazı kaynaklar, kabzanın kavraruşuu "yumur­ Atış Tekniği).

ıa tutar gibi" diye larif etmektedirler (bkz. Türk-Osmanlı

OK UÇUŞUNUN ABC'si Okçu Paradoksu ve Okun Esneme Değeri Parmakla bırakılan kiriş, bırakış ne kadar temiz yapılırsa yap�sın, bir yuvarlanma hiı.reketi yapar. Sağ elini kullananlar için bu hareket sola, yayı tu· tan kola doğrudur (solaklarda tam tersi). Ok kirişe takılı oldu� sure boyunca saniyenin küçük bir parçası- bu hareketten etkilenmektedir. Okun arkası, takılı oldu� kiriş ile birlikte sola hareket edince, ok yaya basar ve iki dayanak nokta­ sı arasında (bu noktalar kiriş ve ok yatağıdır) bükülür. Kirişin öne hareketi de­ vam ederken, ok bu kez de düzleşme eğilimi ile diğer tarafa bükülilr. Ok düzle­ şene kadar sırasıyla her iki tarafa doğru esneyip bükülür. Bu esnada kirişin öne hareketi devam etmektedir. Yay kollan hareketini tamamladığında, okun yelek kısrru ok yatağından kurtulmuş olmalıdır (Resim 69). Okun yayı terk etmeden yapbğı bütün bu hareket "iç balistik" başbğı altında incelenir.

Eğer okun esneme miktan kirişin itme hızı ile uyumluysa, ok birbirine zıt yönde yaphğı bükülme-doğrulma hareketleri sonrasında, tam hedefe doğ­ rulmuş vaziyette ve yelek takımı ok yata1>na değmeden yaydan çıkmış olur.

Ok gövdesinin bükülerek yayın kabzasuu geçerken yaphğı "etrafından dolaş­ ma" hareketine "Okçu Paradoksu" denir'"· Gereğinden esnek oklar sola. gereğinden kah oklar sağa doğru uçarlar.

Geleneksel Bah yaylarında, Ozellikle İngiliz Uzun Yayı gibi kabza bolümü da· ralmayan yaylarda, okun esneme değeri daha Onem kazarur. Modem yaylarda el parçası yatay yönde bir miktar oyularak okun yayın dikey eksenine yaklaş· ması sağlanmışhr, ancak paradoks yine önemlidir.

Okun esneme değeri, statik ve dinamik esneme değeri olmak üzere ikiye aynlır.

Statik esneme değeri, ok gövdesinin bükülme miktandır. Statik esne·

me değerini belirlemek için, "spint ltsltr" adı verilen bir Olçüm aleti kullanılır.

�u alette ok gövdesi birbirinden 26 inch (-66 cm) uzaklıkla iki destek arasında yerleştirilir ve ortasına 2 librt (-900 g)'lik bir ağırbk asılır. Gövdenin yaphğı bükülme indı cinsinden ölçülür.

•1ıııı. ·-. ,,-...

180 MURATOZVERI Dinamik esneme değeri

ise okun a� sırasındaki bllklllmesidir. Dina­ Arıcak, sıatik osneme değeri dikkare alınarak yaya uygun ok seçimi yapmak, yay ayarlarıruı başlamak için iyi bir hareket noktasıdır. mik esneme, sıatik esnemeden farklıdır.

NİŞAN HATTI

3

4

5

6

Resim 69: "Okçu Paradoksu", okun kabzanın eınfında bir yıLuı gibi kıvnluak yapb·

ğı lwtteli laıum1ımak için kulluııWı tabirdir. Yay çekildiginde ok kabunın genq· 1iği sebebiyle hedefe ba.Juruıawdadır, ama gövdesinin esnemesi ..y..ınde hedef doğnıltusundil uçu.

Okun Havada.ki Hareketi Okun kiriş ile temas halindeyken yaphğı btıkülme-doğrulma hareketle­ ri, ok yaydan kurtulduktan sonra okun uçuşuna alt-üst ve sağ-sol salırum haro­ keti olarak yansır. Bu salınım ok yol katettikçe azalır. Okun yayı terk ettikten sonraki hareket ve davranış biçimi •dış balistik" başlığı alhnda ineelenir. Yay· dan çıkan okun kuyruk kısım uçuş sırasında sağa ve sola doğru, balık kuyru· ğunu andınr bir hareket yapar. Bu benzerlik sebebiyle okun bu hareketi lngiliz· ce literatürde "balık kuyrugu hareketi" anlamında fishtııiling kelimesi ile ta· rumlanır. Yaya uygun ok seçildiğinde ve belirgin bir bırakış hatası yapılmamıŞ­

sa, bu hareket 8-10 metre içinde neredeyse tamamen ortadan kalkar.

Ot<ÇULUK HAl<lllNDA MERAK rnll;iNIZ HER ŞEV 181

Yatay yönde ikinci bir hareket l!ir\l de, İngilizce minnowing tabiri ile bi­ linen ve balık kuyru� hareketine benzeyen harekettir"'· Farkı, bu hareketin daha kısa osilasyonlar şeklinde olmasıdır. Uçuştaki bu anormal "titreşim" in gözle fark edilebilir olması sebebiyle minnowing uçuş bozukluklanru tarumla­ mal< için de kullanılmaktadır. Minnowing'in ana sebebi, ok yayı terk ederken arka kısmının -genellikle yelek takımının- ok yaıaıına çarpması veya değmesi­ dir.

Uçan okun yapbğı bir diğer hareket de, kuyruk kısmının yukan-aşağı hareketidir. Yuna• kuyru�11n hareketini andıran bu hareket İngilizce termi­ nolojide f10'7"'İsing diye geçmektedir'"· Ok yaydan çıkbğında kuyruk kısmı (azla aşağıda veya yukanda olursa bu hareketi yapar (Resim 70).

Balık kuyru� hareketi ve yunus kuyru� hareketi, ok 6-10 metre uç­ tuktan soma yelek ta.kıınırun aerodinaınik etkisi ile buyllk oranda dnzelir.

-

-

-

-

-

--

-

-

Resim '111: Yunm Kuyruğu (-) ve Bohlı Kll)'ftlgu (alıta) hueketlerinin şeınalik

Silstorillti.

.. � -. 'llDçlllı - -gobllıtl.lllr ...... ...,..,.. .,.... ._ ııoı_·· - ....... ..,..,. - lo ,....._ ,...... r.ıı .. lıılloo g11ı1 _ _ _ bıı"* _ llo,_..,..

182 MURAT ÔZVERI

Kirişin Buakılış Şeklinin Ok Hareketine Etkisi Okçu Paradoksu ve okun havada yapbğı bu hareketler, Akdeniz stili ki­ riş bırakışında meydana gelmektedir. Kiriş taşıyıalar ile çekip bırakılan kiriş yukarıda bahsedilen dönme hareketini neredeyse hiç yapmaz. Bu durumda ok yukarı aşağı bir salırumdan çok, alt-üst yönde yunus kuyruğu hareketi yapmak egilimi gösıerir. Ok yaydan daha temiz çıkar ve görece kararlı bir uçuş sergiler.

Yaya göre ok seçimi gündeme geldiğinde bu.. esnekliği daha az okların kullanı­ labileceği anlamına gelir.

Asya ıan.ı başparmak tutuşunda da kirişin dönme hareketi çok küçük çaplıdır. Kiriş okçu yüzüğünQn kenarından kurtulurken sınırlı bir yuvarlanma hareketi yapar. Bu yuvarlanmanın yönü Akdeniz tanı b�takinin tersidir, yani sağ eli baskın olan okçularda kiriş hareketi yay tutan kola doğru değil dışa doğrudur. Bu sebeple, Asya stili ok atanlar oku yayın "diğer" tarafına yerleşti­ rirler. Ancak tekniğin özünde kirişin yuvarlanma hareketinin çok kUçllk olduğu gel"Çl!ği yathğından, okçu yüzUğünUn kullarumında ustalaşan okçuların yayın her iki tarafından da ayru şekilde ok attıklan bilinmektedir.

Yelek Takımının Etkisi Yelek takımı, okun yukarıda anlatılan dinamiğinde dUzeltme yapan elemandır. Bunu hava sUrtilnmesi ile sağlar. Kiriş bırakıldıktan sonra okun arka kısmı takılı olduğu kirişin hareketine göre bir hareket alır. Ok, uçuşunun ilk metrelerinde havada bir nevi salırum yapmaktadır. Arka kısımda yelek takınu· run yarathğı hava sUrtünmesi sayesinde, okun uçuşu dUzelir. Yeleği oluşturan kanatçıkların yapıştınlma açısına bağlı olarak, ok yivli silah mermileri gibi jiras/wbik hareket de yapabilir ve yaydan çıktıktan yaklaşık 10 metre sonra uçuş kararWık kazanır. Yeleğin dtlz, verevine veya sarmal yapıştınlınası; yeleğin doğal kuş tuyU veya plastik kanatçıldardan oluşması; yelek pro6linin yüksekli· ği, yeleğin ağırlığı ve uzunluğu okun esneme değerini değiştirir.

Ok Uewtun Ağırlığının Uçuşa Etkisi Ok ucunun ağırlığının değişmesi, ayru gövde karakteristiğine sahip ok· daha az veya fazla esnemesine sebep olur. Ağıt uçlu oklar daha çok, hafif uçlu oklar daha az esner. lann abş sırasında

OKÇUWK tW<KINDA MERAK mlCiN\Z HER ŞEY

183

Yayın Ayarının Yapılması (Akord, Tuning) Modem Okçulukta Araç ve Gereç bölümllnde anlatılan bütün unsurla­ birbirleriyle etkileşimini en Ust seviyeye çıkarmak için yapılan uyumlama işlemlerine, yayın ayan veya yayın akordu denir. Yani yayın ayan, ok ve yayın en iyi perfonnansı göstermesini saglarnaya yönelik yapılan ayarlamalardır. Teçhi­ zatın ayarlannın yapılması, okçunun tekni�de meydana gelebilecek küçük varyasyonlan ve. okçudan kaynaklanan bazı hataları en aza indirmeyi sağlar.

Yayın ayarının yapılmasından önce, mevcut yayın çekiş kuvvetinin bi­ linmesi ve uygun okların seçilmiş olması gerekir. Bunun için Modem Okçuluk­ ıa Araç ve Gereç başhğı albndaki yay ve ok konulannın iyice okunup anlaşıl­ masında yarar vardır. Okçunun çekiş mesafesindeki yay çekiş kuvvetine göre (asıl çekiş kuvveti), yaya uygun esneme değerine sahip oklar seçilir. Bunun için, ok üreticisi firmaların hazı.rladığı tablolardan yararlanılır. Bu tablolardan birini örnek olarak Tablo 4'de bulabilirsiniz.

Makaralı yaylarda yay kollarwn el parçasına bağlandığı yerde, genel­ likle allen anahtan ile sıkılabilen vidalar mevcuttuı. Bu vidalar ile yayın mak­ siınum çekiş kuvveti belli bir aralıkta ayarlanabilir. Ay;u vidaları saaı yönüne ıevrildi�de çekiş kuvveti artar, ters yöne çevrildi�de .,.alır. MakiJiah yay­ larda çekiş kuvveti ay;ulan yapıldıktan sonra ok seçimine geçilmelidir.

Yay ayarlan; başlangıç ayarlan, ince ay;ul;u ve son safha ay;ulan olmak llZere üç aşamada incelenebilir. Başlangıç ayarlannda, gezlenmiş okun yaıay ve dikey yöndel<i oryantasyonuna yönelik dilzenlemeler yapılı.r. İnce ayarlar, okun oryantasyonunda yapılan hassas dilzeltmeleri ve buton yayı.run serUiğinin ayarlarunasıru içerir. Son ayarlar, oklann değişik mesafede yapbğı gnıpl;u de­ ğerlendirilerek yapılı.r. nn

Başlangıç Ayarları 1-Kiriş Yüksekliği: Abş sırasında yay kirişinin çıkardığı ses, uygun kiriş yüksekliğinin belirlenmesinde önemli bir kriterdir. Yayın en sessiz fonksiyon gtloterdiği kiriş yüksekliği tercih edilmelidir.

Kiriş yüksekliği, kiriş kendi uzun ekseni etrafında bükülmek sureti ile kisaiblıp uz.atılarak ayarlanabilir. Kiriş normal kullarumında da bir kaç tur (6 ila 10) bUkülmeli ve enine kesiti yuvarlak hale getirilmelidir. Bu işlem, kirişin hava Sllrtünmesini az.albp yayın perfomuınsıru ıı.rttınr. BUkme, orta sargısının (mey­ danlık) sanlcna yönünde olmalıdır.

184 MIJAAT OzvE•I

Kiriş yüksekliğinde değişiklik yapmak için kirişe çok fazla tur yaptır· kirişin kopma riskini arttıracağı unutulmamalıdır. İstenen kiriş yUksek­ liğine ulaşmak için farklı boyda yeni bir kiriş kullarulması gerekebilir.

Müsabaka kalitesinde modem uçbükumla yaylarda da makanllı yay­ lardaki çekiş kuvvetini ayarlayan vidalara benzer "filler vidıılın ı " vardır. Bu vidalar ile üst ve alt yay kollarının kirişe olan uzaklığını ayarlamak mUmkUn­ dür. Bu ayar, yayın çekiş kuvvetini de değiştirmektedir. Uçbükumlü yaylardaki kiriş yüksekliği ve ayarları için "Modem Okçulukta Araç ve Gereç" Bölümünde "Kiriş" başlıklı kısou okuyunuz.

Makaralı yaylar, üretici firmarun önerdiği kiriş yüksekliği ile kullaruC>­ ya gelir. Yine de kişinin kendine göre ince ayarlan yaparken kiriş yüksekliğinde de ufak tefek değişiklikler yapmak gerekebilir.

Yayın başlangıç ayarları, ayarların yapılmasında bir başlama noktasıdır.

Okçunun atış stiline bal!lı olarak teçhizatın en iyi performansı gösterecek hale getirilmesi, daha detaylı ayarlar yapılması ile mümkün olmaktadır. manın

2- Ok yatağı ve di!!er yardımcı araçların montajı: Yay ayarlarına devam edilmeden uygun bir ok yatağı, buton (cuslıion plunger), /cisser butltm, pup siglıl, nişangah (bkz. Modem Okçulukta Araç ve Gereç) gibi bütün yardımcı aksesua· nn yay üzerine takılması gerekir. Ok yatağı ve buton, ok yerleştirildiğinde bu· tonun pini ok gövdesine tam ortadan yaslanacak biçimde konumlandınlmah· dır. Unutulmaması gereken, bu yardımcı araçlardan herhangi birinlıı değişti· rilmesinin yay ayarlannı tamamen bozacağıdır.

3- Arkalık noktası: !Grişte, orta sargının üzerinde okun gezleneceği y.. rin belirlerırnesi için özel yay c:etvellerinden"' yararlanılır. T- şeklindeki cetvel· de rnin şapkasında kirişe sıkışarak giren, okun gezine trenzeyen kertikler var­ dır. Yay cetveli sayesinde, okun ok yatağı ile 90 derece açı yapacağı noktadan yukarı kayarak, arkalık noktasının yerini belirleyecek C-klempler takılır veya sargılar sarılır. Bu yukan kayma, kirişi parmakla bıral<acak uçbükumlü yay abcılan için l,25 cm, kiriş taşıyıcı kullanan makaralı yay abcılan için 0,6 cm kadardır. Yani, ok yatağına yerleştirilip gezlenen ok, yer düzlemine tam paralel durmaz; okun ucu hafifçe yere bakmış olur (Resim 71).

· ha. --

OKÇIJWK HAKKINOA MERAK �iNİZ HER ŞEY 185 4- Buton pini: Ok ok yatağına yerleştirildiğinde, ucu bir miktar yaydan

dışan doğru konumlanmış olmalıdır. Bu çıkıklık. butonun pininin ok govdesi

yönüne çıkanlması ile ayarlanır. Eger parmakla abş yapılacaksa, uçbükllmlü yaylar için ok ucunun orta hattan 32-45 mm dışan konwnlanması geTekirken. makaralı yaylar için bu mesafe 32 mm kadardır. Makarah yayda kiriş taşıyıcı kullarulacaksa, ok ucu tam hedefe yönlendirilebilir. Bu ayarlan yaparken, ma­ karalı yaylarda kirişin izdllşümünU yay kolunu dikey olarak tam ortasından bölmedi&i unutulınamalı ve kirişin yay koluna göre konumu hesaba katılmalıdır.

•

Resim 'n.: T-tttvel kirlte dik konuırulıdır. Kirit tıurindoki arkalık nok­ ta•� 90 derecelik izdü­

tilınGnden daha yukarı· dadır. Bu aebeple, gez­ leom.iı okun ucu hafifçe Y""' bakmakt.ıdır.

İnce Ayarlar Başlangıç ayarl� teçhiz.abruZın maksimum performans ile çalışmasına giden yolun ilk metreleridir. İnce ayarlar için çok sayıda yöntem bulunmakta­ dır, ancak en yaygın olan ve sevilenleri "yeleksiz ok yöntemi"197 ve "ka�t perde yOntemi""' dir.

Yeleksiz Ok Yöntemi

'"!!

... - ­ .. __bıht

188 MURAT OzvERI

Bu yOntemde !iç tane yelekli ve !iç tane yeleksiz ok kullanılır. Oklar 9.

12 metre mesafeden. ayru noktaya nişan alınarak atılır. Yelekli ve yeleksiz okla­ nn oluşturduğu gnıplann birbirine göre konumu, okun havadaki hareketi ko­ nusunda fikir verir (Resim 72).

Bu yontemle yapılacak d!lzeltmelerde ilk aşama, okun uçuş sırasındaki yu.kan-aşağı salııuıruru (yunus kuyruğu hareketi) giderecek ayarlarnalan yap­ maktır. Ayru noktaya nişan alınarak yapılan atışlarda yeleksiz oklar yeleklilere gOre Uste isabet ettiyse, kiriş Uz.erindeki arkalık noktası daha yukan kaydırılır.

Yeleksiz oklar hedef Uzerinde yeleklilere göre altta toplaruruşsa, arkalık noktası daha aşağı bir po1isyona taşınır. Arkalık noktasının pozisyonu, yelekli ve ye­ leksiz oklar aynı yükseklikte toplanana kadar minör kaydırmalarla d!lzeltilir.

Bu aşama ıamamlanmadan ikinci aşamaya geçilmemelidir.

RHim 72: Yeleksiz ok yönteminde, ye­

lekli ve yeleksiz okWın hedef Ozerinde

olUftunluklan gruplann birbirine ko-

numu, akan h.ıvadııki hareketi JWdwıdı bilgi verir.

Yeleksiz ok yonteminde ikinci aşama. okun uçuş sırasındaki balık kuy­ ruğu (/ishtai/ing) hareketinin düzeltilmesidir. Yeleksiz oklarin yelekli oklann soluna toplanması, ok reaksiyonunun çok kab olduğunu, sağına toplanması ise okun lazla esnek olduğunu gosterir (bkz. Uzunluk ve Esneme Değeri/Okçu Paradoksu ve Okun Esneme Değeri).

Okun fazla kab olması durumunda, şu ayarlamalar yapılır: Butonun yay sertliği az.alblır.

Yayh ok yatağı SÖZ konusu ise, daha gevşek yaylı olaruna geçilir.

Yay çekiş kuvveti (ayarlanabiliyorsa) arıtırılır.

Daha ağır ok ucu kullanılır.

Daha esnek (esneme değeri d!lşUk) ok gOvdesine geçilir.

OKÇUWK HAKKIN°" MERAK �INiz HER ŞEV 187

Makaralı_yayla.rda: Buton pini iı;eri ahnır/pannakla atış yapanlarda ok

yatağı sola ı;ekilir; kablo veya kablo siperinin okun çıkışını engelleyip engelle­ mediğine bakılır.

Okun fazla esnek olması durumunda ise şu ayarlamalar yapılabilir: Butonun yay serUigi arthnlır.

Yaylı ok yatağı söz konusu ise daha sert yaylı olaruna geçilir.

Yay çekiş kuvveti (ayarlanabiliyorsa) azaltılır.

Daha hafif ok ucu kullarulır. karılır.

Makaralı yaylarda: Butonun pini veya okun dayanma noktası dışan c;ı-

Daha kah (esneme değeri y!lksek) ok govdesine geçilir.

Pamıakla atış yapanlarda, ok yatağı sağa çekilir.

Bu dtızeltmeler,

15 metreden yapılan atışlarda yelekli ve yeleksiz okla­ uzaklık 10 cm'ye inene kadar

nn oluşturduğu grupların merkezi arasındalU

devam etmelidir. Ej!er btıttın uğraşlara rağmen aradalU uzaklık bu kadar azal­ auyorsa, farklı esneme değerinde ok gövdesine geçmek gerekir.

Yeleksiz ok yonteminin son aşamasını, okun yay penceresi ve ok yala­ ğına takılmadan kurtulup kurtulmadığının kontrol edilmesi oluşturur. Özellikle

hafif

ok kullarulıyorsa, düzeltmenin bu salhası çok Onemlidir. Atış sırasında

okun ok yatağında veya yay penceresine temas edip etmediğini anlamak için,

ok yatagına ve yay penceresine, hatta okların yeleklerine pudra serpilir veya

pudralı deodorant sıkılır. Bu şekilde bir ok ablıp, ok yatağında ve/veya yay penceresindelU pudra tabakasında iz kalıp kalmadığı gOzlenir. Eğer okun yaya veya ok yatağına çarpbğına delalet eden izler varsa, bu

btıyllk ihtimalle okun

arka kısmının sağ-sol hareketindendir. Balık kuyruğu hareketine benzeyen ama

çok daha hızlı olan bu hareketin (minnowing; bkz. Bu böltımdelU Okun Havada Hareketi) dtızeltilmesi, aşağıdalU ayarlamalar ile yapılabilir: Okun arkalığı kendi ekseninde çok hafif çevrilir.

Ok yatağının kolu diklcaUice kesilerek biraz kısalblır.

Yelekler daha alçak profilli olarılar ile değiştirilir.

Butonun pin çıkıklığı ve yay serUigi artbrılır, sorıra yay tekrar balık kuyrugu hareketini gidermek için ince ayara t.Abi tutulur.

188 MURATOZVERI

Abş sırasında yay kirişinin gıımlek ceb� kalem, giysi kıvrunlan vb. engele çaıpıp çarpmadığı kontrol edilir.

bir

Bu d!lzeltmelere ragmen çarpma devam ediyorsa, aşağıdaki değişken­ lere madahale edilerek temiz ok çıkışı sağlanmaya çalışılır:

Başka esneme değerine sahip ok gövdesine geçilir.

Kirişin fiziksel ağırlığı değiştirilir. Bu, daha az sayıda liften oluşan bir kiriş örülerek sağlanabilir.

Kirişin orta sargısı (meydanlık) değiştirilebilir.

Ok ucunun ağırlığı artbnlabilir.

Yayın kiriş yüksekliği ayarlanabilir.

KatJt Perde Yllotemi

Bu yöntem, özellikle makaralı yaylarda çok iyi sonuç veren bir ince ayar yöntemidir.

Kağıt perde yönteminde, okçudan yaklaşık 2 meıre uzaklığa ve omuz yaksekliğine yerleştirilen bir çerçeveye, bayak bir kağıt yaprak gerilir. Gazete sayfa!an bu � için biçilmiş kaftandır.

Oluşıunılan kağıt perdeye 2 ila 8 metre mesafelerden atış yaparak. okun perdede yaphğı yırtığın şekli değerlendirilir. Yırtığın profili, okun uçuş şekli ile ilgili bilgi verecektir (Resim 73). Ayarlara 2 metreden yap�an atışlarla başlanması, perdeden aşamalarla uzaklaşarak daha ince ayarlamalar yapılması tavsiye edilıı\ektedir. Kirişi parmaklan ile çekip bırakan okçulann tercih ettigi uzaklık 5 metre, kiriş taşıyıcı kullanaruann test atışı uzaklığı ise 8 metre kadar·

dır.

Kağıt perde yönteminde her şeyden önce okun ok yatağına veya yaya çarpmadan çıkbğına emin olunmalıdır. Bunun için, Yeleksiz Ok Yöntemi başlığı albnda anlatıldığı şekilde, tem.as saptanmalı ve giderilmelidir. Eğer hafif bir temas varsa, ok arkalığırun biraz dOndilrillmesi sorunu çözmek için yeterl i ola­ bilir. Sert temas, kirişe çok sıkı oturan arkalık noktasına veya esneme değeri yüksek (kah) oka bağlı olabilir. Bazen temasın sebeb� kiriş çekilirken parmakl•­ nn � çok fazla dörune kuvveti uygulamasıdır.

Yay ile temas yoksa veya var olan temas giderildikten sorıra, ilk dazel·

tilmesi gereken okun yunus kuyruğu hareketidir.

OKÇUWK H-'KKINDA MERAi\ miCINIZ HER ŞE\' 1B9

Rniln 73: Okun bğ>İ perde içinden geçerken y•phğ> yırtık, okun hav•dw ..ııruuu hAkland.o bilgi verir. İdeal yutık profili. m sağdaki gibi veya ona benzer olmalıdır.

Son Safha Ayarlan İnce ayarlar bittikten sonra, oklann uzun mesafe abşlannda oluşturdu­ ğu grup ve ok UMU dikkate alınarak son sallıa düzeltmeleri yapılmalıdır. Bu aşamada iyi gruplar elde ediliyor ama ok düzgün uçmuyor olabileceği gibi; pllrtlzsUz bir ok uçuşu elde edildiği halde oklar hedefte bir araya ıoplanmıyor olabilir.

Eğer uzun mesafede oklar hedefte dik yönde bir dağılım gösteriyorsa, arkalık noktasının yerini

0,8

mm'lik yer değiştinnelcrle ayarlamak gerekir.

Grubun dağılımı yatay yöndeyse ve eğer makaralı yay kullaruyorsaruz, buton pininin iç/ dış ayarıru 0,8 mm'lik kıpırdatmalarla yapın. Makaralı yay kullanan ve parmakla abş yapanlar, buton yayı sertliğini vidayı 1/8'lik turlarla çevirerek ayarlamalıdır. UçbUkumlU yay atıcılan ise, buton yayının sertlik ayarıru 1/8 turluk oynamalarla değiştirerek grup dagılımıru düzeltmeye çalışmalıdır.

Sözu edilen ince ayarlann tamamlanmasından sonra unutulmaması ge­ reken, kisser bulton ve ptep siglıt gibi kiriş üslU nişan alma elemanlanrun yerle­ rinde kilçUk değişikliler yapmak gerekeceğidir.

Yay ayarlanrun yapılması, sabır gerektiren ve zaman alan bir süreçtir.

Unutulmaması gereken, kullanılan teçhizatta yapılacak kilçUk bir değişikliğin bile, mesela farklı ağırlıkta ok ucuna veya farklı buyaklükte yeleğe geçmenin,

btiıun ayarları değiştireceğidir.

190 MUllAT ÔZVERl

Terminoloji

Bu kitabın yazılması sınsında karşılaşbğım en büyük sorunlardan biri, Türkçe okçuluk terminolojisi ile ilgili kanşıklıkh. Tarihe "okçu kavimler" olarak geçen Asyalı kavimlerin kültürel mirasçılan olan bizler, hıhaf bir ironinin göl­ gesinde, yabancı terminoloji kullanmaktaydık. Modem okçuluk malzeme ba­ kımından tamamen dışa bağımlı olduğundan, malzeme ile birlikte terminolojiyi de almışbk.

Bu kitapta mevcut terimlerden bazılarının yerine yenilerini önerme.

Türkçe karşılığı olmayanlara karşılık bulmarun yanında, bugünkü Türkçe ile ban.şık olan Osmanlı terimlerini kullanmaya c!lret ettim . Herhangi bir konudaki terminolojiyi, o konuda kafa yorup kalem oynatanlann yarathğını biliyordum Morse'un ortaya athğı "Moğol Çekişi" tabirinde olduğu gibi, bu terim tUreticile­ rinin her zaman tarafsız davranmadığı, hatta bazen yeterince bilgili olmadıklan da açıkh. Yazılan az sayıdaki Türkçe metinde de, bunlann örneklerini görmüş­ tüm. Benim de bu iki insani zaaftan lamaınen muaf olmadığım gerçeğinden hareketle, bu çabaırun tamamen iyi niyete, derin araştırmaya, dostlarla yapılan mürı!zaralara ve çok. ama çok düşünmeye dayalı olduğunu söylemeliyim. Sağ­ lıklı bir terminolojinin oluşturulması için verdiğim savaş, ka7Jınıian ve kaybedi­ len muharebelerden oluşmaktadır ve şu şekilde özetlenebilir: Gördllm ki; "staf1iliz.,.., ·....r, "diden" gibi bazı terimler Türk spor ok­

çuluğu c:arniasında, olduğu gibi veya küçük değişikliklerle kullanılırken, aslın­ da Osmanlı okçuluk dilinde karşılığı olan bazı kelimelere yeni karşılıklar bu· lunmuştu. Ecdadın bulup benimsediği terimlerden günümüz Türkçesi ile ban· şık olanları bile bugün kullarulnuyordu. Mesela "gez" yerine "arkalık", "mey· danlık" yerine "orta sargısı", "temren" yerine "ok ucu" deniyordu. Kitapla, günllmüzün Türk okçulan arasında yaygınlık kazanmış bu yeni Türkçe tabirleri kullandım, ama Eski Dil'deki karşılıklanru da verdim. Bunurtla beraber, yaban· cı kelimelerden baz.ılanna, burılar benimsenmiş ve yaygınlaşıruş olduklan halde Türkçe karşılıklar buldum. Mesela "berger" yerine "buton", "limll' yerine "yay

OKı;utJK HAIOONOA MERAK rnllllNIZ HER ŞEY 191

kolu", "rot!' yerine ·�mak", "tetik" yerine "kiriş taşıyıcı" kelimelerini önerdim ve kullandım.

Yine orijinal hali ile kullarulan ve kimsenin anlamadığı "recıırv<", "reflct', "ıkfla" kelimelerini "uçbükürnlü", "dışabükUrnlü" ve "içebükUrnlü" kelimeleri ile �tladım. Yay morfolojisi ile ilgili olan bu kelimelerin Türkçe karşuığıru bulmadan, yay yapımı ve morfolojisi üzerine �k sayıda kitap ve bilimsel makale okudum, basit ahşap yaylar yaphm ve merakhlarla fikir alışve­ rişinde bulundum. Bu birikimim sonunda; •slraight st1111t &aw";se/f"cw", "laminated woodım &aw", •sinew-backed &aw", •amıw slıelf gibi bir�k kelimeye Türkçe karştlık önerdim ve kullandım.

Günümüzde Türk spor okçuluğu camiasında kullantlan başka bıı.zı Türkçe terimler ise, aslında dognı ve anlaşılır olmakla beraber, teknik termino­ lojiyi fakirleştiriyor, hatta ifade yetersizliklerine yol açabiliyordu. Mesela okun arkasında.ki kanatçıklara; "yelek", "sakal", "yün" gibi mevcut çok sayıda terim dururken "toy" deniyordu. Oysa yelekler doğal kuş toyleri dışında bazı sente­ tik malzemelerden de yapılıyordu. Bu sebeple, daha geniş anlamlı "yelek" ke­ limesini kullandım. Böylece "toy yelekler" ve "plastik yelekler" gibi ayıncı terimler de kendiliğinden ortaya çıkh. Benzer bir durum "kabza" kelimesi için söz konusuydu. Geleneksel yaylarda yayın kavrandığı kısma verilen ad, �k parçalı modem spor yaylarında, yay kollanrun ta.kıldığı ve uzerinde kabza bö­ lümünün de yer aldığı el parçasına (İng. riser) denebiliyordu. Kitapta, yayın elde tutulan ve yay kollanrun monte edildigi bu parçası için "el parçası" terimi­ ni kullandım.

"Oidrn"ı "çek.iş mesafesi müşiri"; "peep siglıt" ve "kisser bııtton" (dudak­ lık)'u "kiriş üslü nişan alma elemanlan" ana başlıklan albnda toplayarak hem yeni terim önenniş oldum, hem de okuyucuya ne işe yaradıklannı açıkça gö5termek istedim. Ama clicker'ı, bilindigi ve alışuageldiği gibi kullandım.

Bazı kelimelere �ılık ararken. kelimelerin okçuluk literaturtıne nasıl halalı girmiş olduklannı fark etme şansım oldu. Aslında yay çantası olan "sa­ dak"ın ok çantası anlamında kullarulmasından. Anglo-Amerikan literaturtın "kuvvet birimi" ile tarumlarıması gereken yay çek.iş kuvvetini • dmıa weiglıt" diye isimlendirip "kütle birimi" cinsinden ifade etmesine kadu birçok ömejle rastladım. Türkçe "çek.iş kuvveti" tabirini önerirken. Almanca'da "kuvvet" tabirini içeren "Zugkraft" kelimesinin kullarulmasından yola çıkhm. İngilizce anJamlanyla tamamen ilgisiz göı11nmesine rağmen. "tillering" kellınesini "yayın alıştınlıııası" şeklinde çevirdim ve kullandım. "Til/ering

slidc" kelimesinin Tıırkçesinde, Osmanlıda mevcut olan "Asa gezi" tabirine sa­ dık kaldım.

Terimlere T!lrkçe karşılık ararken; kelimenin laşıdığı ifade, T!lrkçe dil­ bilgisi kunıllanna uygunluğu ve kelimenin başka bir teknik disiplinde daha önce T!lrkçeleştirilmiş olup olmadığı gibi kriterleri dikkate aldım. Bu sebeple "inslinctiııt" kelimesini "içgüdüsel" değil "içgüdUmlU" diye çevirirken; "cam" kelimesini T!lrkçe mühendislik terminolojisindeki "kam", "rod" kelimesini T!lrkçe mikrobiyoloji terminolojisindeki "çomak" karşılıklan ile T!lrkçeleştir· dim. Bwıa mukabil, "spine" kelimesini, T!lrkçe Fizik terminolojisinde "spin" olarak kullarulıyor olmasına rağmen "esneme değeri" olarak T!lrkçeleşlirdim.

Bazı yabancı kelimeleri, artık "T!lrkçeleşmiş" olduklarına inandığım için T!lrkçe yazımlan ile kullandım. Mesela "paradoks" kelimesini, TDK Yazını Kılavuzun­ da bulunmasından da cesaret alarak, "çatışkı" gibi ıuıulmaınış bir kelimeye tercih ettim. • Kompozit" kelimesini ise hem anlaşılır olduğu hem de konuyla ilgilenen herkes için evrensel nitelik kazanmış olduğu için bu haliyle kullandım.

Dediğim gibL kaybedilen muharebeler de bu savaşın parçasıydı.

Makaralı yaylarda çekiş mesafesi içinde çekiş kuvvetinin azaldığı aralık için kullanılan "Mlley" kelimesine, T!lrkçe iyi bir ifade olmamasına rağmen "vadi aralığı" karşılığını önerdim. Tatminkar karşılıklar bulamadığım "/et--0/f, "pup sight", "gap shooting" gibi kelimeleri orijinal hali ile kullandım. Ancak, "forward ofantre" (FOq için •Ağırlık Merkezindeki Kayma" karşılığını buldum ve AMK kısaltmasıru kullandım. Metnin ilgili yerlerinde gerekçesini anlalhm.

Umudum, okçuluğun yaygınlaşması ve eksik terminolojinin ortaya çı­ kan ihtiyaçla. kendi doğal akışı içinde tamamlarunasıdır. Bu girişimin, kendi· ıni>e ait ciddi, zengin ve istikrarlı bir okçuluk dilinin oluşturulmasında bir ilk adını olmasıru temenni ediyorum.

OKÇIJWK HAKKINOA MERAK ml�INIZ HER ŞEY 193

Son Söz Elinizde tuttuğunuz kitabm yazılmasına karar verip bilgisayarm önüne oturmamın üzerinden neredeyse iki yıl geçti. Bu iki yılda, okların uçuşunu sey­ retmekten çocuksu bir zevk alan bir avuç insandan, belli bir hedefe yönelen sistemli bir han!ket doğdu.

Her şeyin baş� eşim ile birlikte antrenöıilmUz Ali Kılı(tan olimpik stil okçuluk e�timi almaya başlamamızdı . İstanbul Spor İl MUdUrlUğU tarafından tahsis edilebilen antrenman mekarılanrun kötü şartlan, Federasyon'un bilgilen­ dirme ve sahip çıkına konusundaki umursamaz davranışlan ve buna benzer engellere rağmen. ok atmaya devam ettik. Kısa bir süre sonra; tarihi, felsefi ve ıeknik arka plaru ile sıra dışı bir zenginlik sergileyen geleneksel TUrk okçuluğu ile "tanıştım". Bu topraklann tarihini ok ve yay ile yazan atalanouzın bu elit sav� sanatının, şu veya bu sebeplerle unutulduğunu şaşkınlıkla fark ettim .

Bilişim sektöründe çalışan Melin Ateş'in aramıza katılmasıyla, www .kemankes.com sitesini kurduk. GOnumüzUn en önemli bilgilenme ve haberleşme medyası olan intemet sayesinde, soz SOyleyebileceğimiz bir plat­ form oluştu. Ülkemizde okçuluğun gördUğU Uvey evlat muamelesini, gelenek­ sel okçuluğumuzun nasıl tarihin karanlıklanna gömi!ldüğünil, bir ktılıtır hazi. """inin nasıl yok olmaya terk edildiğini bu sitede haykırdık. Bu arada sitede, ziyaretçileri olabildi�• aydınlatacak bir içerik hazırlamakta büyUk titizlik gaslerdik. Bu kitabm temelleri, aslında o dönemlerde ab.ldı.

Meraklılann kab.lımı ile sayımız arttı. Sayımız arttıkça, imkarıların ye­ lersiı.li� daha belirgin hale gelmeye başladı. Bununla beraber, geleneksel TUrk­ Osmanlı okçuluğuna ilgi duyarıların sayısı da artmaya başladı. lstanbul dışın· daki birçok şehirdeki meraklılar ile de baıtaı>b.lar kurmaya başladık. Bu bağlan­ tılarda, Harbiye Askeri Müze memurlarından /klin Usta'nın, meraklılara ve­ rilmek llzere kendisine bınıkılan isim ve telefon numaralanru ilgilenerılere ilet­ mesi gibi ilginç vesileler de rol oynadı. Bu şekilde, kaybolan bir sanat olan Os­ nıanlı yay yapımını tamamen kendi gayretleri ile gün ı.şıpıa çıkarmaya çalışan

194 MURAT ÔMRİ Siileymtm

Cem Döımıez

ile

taruşbın.

İzmir'de yaşayan ve ziraat mühendisi olan

Dönmez ile uzun telefon görüşmeleri yapmaya başladık. Ankara'da bir orto­

dontist dişhekimi olan Prof Dr. MLlin Orlıaıı, saatlere varan telefon konuşmala­ nnda bir diğer dert ortağı oldu. Bab dunyasırun hayranlık beslediği. araşhrdığı

ve koruduğu geleneksel okçuluğumuzun Ulkemizde gördill!U muamele, hepi·

mizde benzer sıkınhlar yarabyordu. Bu çelişki, biraz vicdanı ve onuru olan hor

aydın için alhndan kalkılması zor bir yüktıı.

İnternet sitemizin kurulmasından kısa süre sonra, bir ortak e-posta gru­

bu oluşhlruldu . Böylece meraklıla:r arasında bilgi ve fikir paylaşımının sağlan­

ması imkaru doğdu. Bu arada, geleneksel okçuluğumuz için kafa patlatan, ka­

lem oynatan, hem de bunu biz bu yola çıkmadan çok önce yapan aydınlar ile tanışmaya başladık. Otuz yıldan fazladır lstanbul Okmeydaru'nın kurtulması

için çaba sarf eden İlhan Hattatoğlu, geleneksel okçuluğumuz ile ilgili çok değor­

Ozbay GüV<11, okçuluk ile ilgili makaleler yazan yüksek Şinasi Amr, Osmanlı menzil abşlarırun mekaniğinin matematiksel analizini yapan Prof Dr. Atilla Bir, bilim teknolojisi tarihi dersleri veren Doç. Dr Mustafa Knçar ve daha pek çok isim ile telefon, e-posta ve karşılıklı görüşme li eserleri olan Prof Dr.

mühendis

yoluyla bağlanh kurduk.

2005 Mayıs ayında eşimle Macaristan'a gidip, Tilrk okçuluğuna ilgi du­ yan ve zihgir kullanarak ahş yapan bir grup meraklı ile tanıştım. İnternet

üze­

rinde kurulan dostlukları omuz omuza ok atarak pekiştirdik. Onların saha tec· rilbelerinden yararlandım. Macaristan' da edindigirn dostlar ve bu ülkede gele·

neksel okçuluğun canlaruşının izlediği seyir, kendi geleneksel okçuluğumuzun canlandırılması ile ilgili umutlannu besledi.

Bir sonraki adım, 2005 yılının Yaz'ında abldı. Okçul.uğu her şeyden ön·

ce bir

killtıır değeri olarak gören yedi kişi, Okçuluk Araşhmıalan Denıe.�i

(OKADER)'ni kurarak, gittikçe kalabalıklaşan bu meraklı grubunu bir tüzel kişilik çahsı albnda topladı. Başlıca hedefi hem modem hem geleneksel okçuluk

stilleri konusunda araşbnna yapmak, eğitim seminer ve toplanblan dOzenle·

mek, çeşitli medyada eğitici yayınlar yapmak olan demek, zaman geçirmedeıı faaliyete başladı. Dk

faaliyet, mA stili okçuluk eğitimine yönelik kurslar dO·

zerılenmesiydi. Bunu, 2005 Eylol' unde ilk eğitim seminerinin dllzenlenmesi

izledi. "Osmanlı Okçuluğuna Giriş" ve "Osmanlı Yayı Yapınu" konulu konuş· malardan oluşan seminer, lstanbul Sultanahmet'te, Türk Edebiyat Vakfı toplan· h salonunda yapıldı ve bOyilk ilgi gllrdil. Bunu,

1.0.

Sanat Tarihi Böltımü'nde

yapıları, Osmanlı okçuluğu ve yay yapımı konulu konuşma izledi.

OKÇIJLU11 HAl<ltlljl>• '4EOAJ< miGINIZ HE� ŞEY 195

Rnim 74: Yaz.ar Maurist.uı'dı, antttn•

mm mekanwn yalunluuuWU bir bU1n adıN btil\Mlrn krndilrrine •ıu.ackos gnıl>u• ıdıru veren ok(V dosllua Jle ok atarken. YUAnn yvund.ı garülen gen( okçu, iki lllk•nin ortak g<Ç111"inin ipuc;­ lmru t..ıyan blr lsıne Nh.lp: FonAI Zolton. "ZolWı"ın Twkç•d•k.i k"'1ılıgı •suıtın".

Ruia1 75: Yu.uve d01tu Or. Cabar Sz4ll6st, Macari•t1.n'dı1 Sz4ll'9l'lerin evinin bahçttiade, ev &ahlblnin M.acu y•}'l replllwı ile ahı yapukon. Dr. Sz4114sl, Macariaan'da goı....ıa.ı okçu­ lupn tt-ll•riııi alan akadoaıisyonltrin l.kind kufatııun tt.,.ikiltrindon.

196 ....T ... ÔZVERI

Btıton bunlar olurken, okuduğunuz bu kitap da ortaya çıkıyordu. Ba­ zen, haftalar süren aralar verdim. Bazen bir böltımtın yazılmasında. aylara va­ ran ertelemeler oldu. Bu böltımlerden biri, Osmanlı ok atma tekniğinin anlatıl­ dığı böltımdtı. Gecikme, bu böltımü kaleme almak için İngilizce kaynaklar ile yetinmek islemememden kaynaklandı. Osmanlı Türkçesi ile yazılmış metinlerin ilgili böltımlerinin gtıntımtız Türkçesine çevrilmesini bekledim. Ancak bunun da yeterli olmayacağını dtıştıntıyordum. Yazılanların "sahada" ıeyid edilm..i gerekiyordu. Bu amaçla. sayısız deneme yaptıın. Böylece, yazılan ile yap�an arasında ulak tefek farklar olması gerektiği sonucuna vardım. Sanalı denebile­ cek bu süreçte, ok atış tekniğinin yanısıra zihgir yapımının inceliklerini çOzmek için de uzun günler. haftalar, hatta aylarca uğraştım.

Metinlerde anla�ar ile saha pratiği arasındaki farklılıkJar hakkında dtıştındüklerim, sonraki aylarda taruşhğım diğer yabancı uzmanlarca da teyid edildi. On yıllaruu Türk okçuluğuna adamış Adam KıJrpuwicz, Beık Dwyer gibi yabancı uzmanlarla uzun ve detaylı yazışmalar yaptım, fikir ve bilgi alışveri­ şinde bulundum. Kitabın ilgili böltımleri btıton bu araşbrma, inceleme, dtış!IJl­ me ve deneme sürecinin sonunda kaleme alındı.

Kitabı oluştururken, İstanbul Harbiye'deki Askeri Müze'de yapbgınuz araştınrıarun da büyük katkılan oldu. Cem Dtınmez ve benim imzanu ıaşıyar. dilekçe, Genel Kurmay Başkanlığı'nca incelendi ve Mtıze koleksiyonunda anş­ tuma yapmamıza izin verildi. Aldığımız bu resmi iz.inle, ıntıze koleksiyonun­ daki ok ve yaylar tızerinde kısa bir çalışma yaptık. Mtıze yonetiminin, tıstlendi­ ğiıniz misyonu anlayan ve ona destek veren sıcak, dostça ve samimi tavrının bize çok btıyük rahatlık sağladığını belirtınem lazıın. Mtızedeki araştınnalan­ mıza, daha detaylı ve prograınlı şekilde devaın etmeyi planlıyoruz.

Kitabın basımının yaklaşhğı şu günlerde, yirmi yıldır Osmanlı yaylan yapan Adam Karpowicz'i ülkesine uğurlamamızın tızerinden sadece günler geçti. Derneğimiz kurucularından ve Cumhuriyet döneminin ilk kemangeri (yaycısı) olan Cem DOnrnez'e yay yapıınında rehberlik eden Karpowicz, Top­ kapı Sarayı Mtızesi yay koleksiyonunda yapacağı bir araştuma için lsıanbul'a gelmişti. Polonya asıllı Kanadalı bir sanat eserleri restoratörQ olan araştımıacı.

Osmanlı yaylan yapan bir yaycı. Kendi külttırumtıztın önemli bir parçası olan okçuluk ve ilgili leçhizabn araşbnlınası, yabancı ıneraklılann eline kalmıştır. Bu durunıwı, Türk aydırunda utanç duygulan uyandırınası gerektiğini dtıştıntıyo­ rum.

OKÇULUK HAKKINO.. MERAK ETTiCINIZ HER ŞEY

197

Rnlm 76: Cunhurlyet tarihinin ilk keogngeri StUeyman Cıtm Dönmez ve ustuı

Adam Karpowicz. Topkııpı Saroyı'run bohçuinde.

RUlın 77: YUM, Adom Karpowlcz ll• Çorlulu Ali Pqo Medr...ıi'nd• norgll• keyfi Ylpoıkon.

198 MURAT OZVERi Yine de, kısa sürede çok yol alındı. Ve ben bu Son Söz'Un "son söz" ol­ mayacagıru biliyorum.

Gun geçmiyor k.i, Osmanlı yayı yapmaya hevesli biri çıkmasın. Gele­ gün artıyor. Bunların buyuk çoğıın­ lugu, iyi eğitimli genç insanlar. Tokat'la kalp-damar cerrahisi uzmanı olarak

neksel okçuluğumuza merak saranlar her

çalı'°" Dr. Y. Metin Aksoy, Osmanlı yaylan yapmaya başlayan bir diğer kişi.

Yakın gelecekle, geleneksel yöntemlerle yay yapanlar artacak. Ok yapanlar,

zihgir ve siper yapanlar çıkacak. Hiç kuşkusuz geleneksel okçuluğa gönül vo­ renlerin sayısı artacak. ilk geleneksel okçuluk takımını kurmak Uzereyiz. İnanı­

yorum k.i, bu Ulkede tekrar menzil abşlan yap�acak. rekorlar kınlacak. Yakın gelecekte. birileri atlı okçu tekniklerini canlandıracak. Ecdadın savaş sanabnı,

bize Anadolu kapılanru açan okçu suvarinin

becerisini,

spor organizasyonla­

nnda canlı gösteri olarak seyredeceğiz. Hatta belk.i siyasilerden cesur ve vicdan­ lı biri çıkacak, Okrneydaru'ru rant kurbaru olmaktan kurtaracak. Bir açık hava müzesi haline getirip kUIHlr hayabmıza kaz.andıracak.

Bir rüya görüyorum. Ve biliyorum. gerçek olacak.

Dr. Murat Özveri

25/11/2005

OKÇULUK """'""°" MERAK ETTICINIZ HEA ŞEV 199

DİZİN A Aar. Aetnu:ıat 75 açık basış 65, 66, 172. 177

.ıdigeı80 Agırlık merkezindeki kayma (AMK) 137, 138, 192 Ahilik AkçuA&ç 75, 84 Akır<:ılar 20, 46 aktif uçbukumlu yay 118 AMO ı23, ı24 arbalet ı8, 22. 23, ı62. ı63 Ul gezi ı92 astl çekiş kuvveti 128, 129, 133, 144, 149 Aswlular 13, 47 Ahcalar Tekyesi 41 •v ucu 135 ayak taşı 61 ayna 20 •ıın4yiş, azm.lyiş oku, azm.lyiş mmzlli 61

B Bokkam, bakkam gez 79, 80 b.lhk kuyrugu ıuın,keti 180, 181, 186, 187

N•ış 65,66, 105, 170, ın. 1n. ı77

b.lskın göz 155, 173 ruıpare gez '/il, 80

b<rgor 157, ı90 t>ilok siperi, siper 59, n. e:ı. 84. 85, 86, · R7. ısı. 198 boynuz yay 34, 75, 116 8oıok!ar 38, 39, 88

Bu...,h Şuca 94

8usbecq. O.G. de 25, 26, n, 72 81tyok kabza alma töreni 57, 58, 6ı

c, ç <am elyafı 95, 96, 111, 116, 118, 124,132 Ceb..,; Orağı imalathanesi 24

clid<er

191

95. ı43, ıs7. 158, ı68, ı69, 190,

çarh 18. 162. 163

çile 145, H7, ı48 <;>plak yay 106. 107

o darp (zarp), darp vurma. darp ahşı, darp okçulugu 20, 88. 92 destar bozmak 62 d*1btikUmlU vav 74, 77, 118. 148, 1;ı, ı62,177, 191 • . dı'°bukumlu el parçası 119

E

Ehl·i Hlıef. Erbl.D-ı Hiref

Ellik 149. ıso el pulası 91 end.ım 79, 80. 81

2�

F

fetiş. fetişizm 9. 36. 39, 4IJ fib<t"gı.. 73, 95, 96, 132, ı33 FITA 28, 103. ıl).l. 177. 194

G, H

gaz.\ 2, 44. 46. 49, so. 58

genel amaçlı uçlar 135 Gumikıv 30, 33, 34, 35 Hastings Sava� 22 Henry. vııı.• Kral 27 Holmegaard 12

ı, i

1.B.O hıı:ı 123, 124 içebukUmlU yay 118, ı91 içebukUmlU el parçası 119 içgildUmlU ahj 101, 102, 152, 192 igreti yen. igreti yen kuıanma 59, 84, ısı

200 MURATOzvERI

lngiliz Uzun Yayı 13, 20, 22. !12. 93, 'Ti, 116, 165, 179 lslcender, Toz.koparan 67, 93, 94 lforet yeleği 82. 169

· J, K, L Judo"98, ııo. 136 kabak. kabak okçuluğu. kabak atqı 29, 88. 89 kablo siperi 187 kabza alına ıoreni 47, 59 l<adeş Savqı 13 kagıt perde yönteıni 185, 188, 189 kam (ınakanılı yay) 120, 121, 122. 142.

159, 192 kam (şaman) 31, 44 l<arlsrulu! 25 katınç y•y 2 Kayı boyu 7, 9, 39 kepaz<!, kepade 78 kıgaç, kıgaç atqı 89 ki, kiai56, 57

kiriş endam 81 Klopsteg. P.E, Dr. J, 4, 6, 7, 34, 65, 66, 70

77, 'Ti, 98, 145, 148, 151, 178 Kolçak 59, 84, 151 Kyudo 2. 55,56, 99, 176 Küçük kabza alına ta'9\l 51

Los aııı.ıı.. ıı

ltt-of/120, 192

M Mahınud, O., Sulıan 3, 49, 94, 165 Mahınud, Gazneli 37, 38 mandal 68, 69, 70, 76, 177 manivela ınelcanizrnalı yay 121 Maveraünnehir 42. 64 moa.1 18, 162. 163 Mehmed, U., Fatih Sultan 59 menzil almak 61 menzil açmak 61 menzil ana ı.şı 61 menzil atı1150, 56, 65, 66, 67, 70, 72, 78, 84, 85, 88, !12. 94, 194. 198 menzil atmak 48

ınerızll okçulugu 29, 59. 64, 92. 93, 94, 107, 178

menzil ıaşı 59, 62 Menin Morinası T1

IMb\ 66 ıneydan ldAln 48 meydanlık 148, 183. 188, 190 Meydan Şeyhi 48, 58, 62 ınızra1ı, mızrak fırlaha 10. 11, 12. 14. ıs, 16, 35, 89, 92 Moğol çekişi 166, 190 Mordla la Ve/la 11 Mor.ıe, E.S. 166, 167, 190 Murad 1, Sulıan 21, 24 Murad O.. Sultan 39, 89 Munıd, iV.. Sultan 92 Mu.tala Kini bin Muhammed 3, 4, 6, 49, 66, 70, 'Ti, 165 mürekkep yay 2

N, O, Ö Nearıeddin Okyay 66, 75, 78, 86, 87

Neolitik 11 nişanglhsız atış 100, 1cn, 102. 109 Okspor 85, 86

Orducu eonalı 24 ona sargısı 141•. 148, 183, 188, 190

ınıadnrw 143, 151

P, R peylek 81 pir tutmak 48, 57 pişıev, pişıev oku 57, 61, 111 piştahta 79 plastik yelek 140, 141, 191 pula 80, 90 puta atışı 8, 29, 71, 85, 88, 90, 91, 177 puta oku, puta yayı 66, 72, 78, 79, 138 ,..,,,,,. 7, 13, 103, 116, 117, 124, 177. 191 Rei&-1 Tln!ndhln 58

Remy-1 aedAd 91

OKÇIJUJK HAKKIN°" MEAAK rn1<\lNlz HER ŞEY 201

S, Ş, T sabit bıçaklı av ucu 136, 139 51dııl< 23, 35, 160, 191 saha ucu 98, 135

sakal (yelek) 81, 138. 191 wnuıay 41, 44; 49, 54. 55, 56 sırtı kaplanmış yaylar 115 siper (bkz. bilek siperi) Solaklar. Solak zQmresi 24 Sosyal Dıuwinı:ilik 167 soya 33. 57, 80, 134

5wllmoor l2

Şoman. Şamanist 19, 40, 44. 53 �· 69, 82. 85 ıom endam 81 ŞeyhU'l-Meydan 58 ŞUa, Bursalı 61, 93

T ıabııl<ab ahpp yay 115 talil>-! kab.za 61 ıallb-1 menzil 58, 61 talimhane. ıalimhute yayı 72, 73, 78 tarz-ı has 81 ıaş'ln, taş'in ...,kme76 T-cetvel 145, 185 tepelik 78 TekyeSidl Defterl57,61 Telhis-i RilallU'r Rumal 3, 7, 67, 69, 70

reınttn 33, 71, 80, 134, 190

ı.ndan 10, 76, 77, 95, '11 Thompson WW. Thompson Maurice 1:1, '17. 167 tımarlı sipahi 23, 24 limarb yay 78 liııuır vermek 78 tirkeş 16. 33, 67, 71, 80, 86, 138, 160 lirkeş oku, lirkeş yayı 25. 66, 78 Tor.ophillus 'D ıuy yelek 140, 141, 191 tencik 75 Tozl<oparaıı. lskender 67, 93. 94

U, Ü Üçoklar 38, 39, 88

V, Y, Z Ya Hııl<k 49, 56, 57 yan basış 66, 171, 172 Yang-Yin53 Yavuz Sulıan Selim 91 yay hallcası 76, 77 yelekleme ıezgalu 139 yumi 177 yün 81. 191 umberek 18, 162, 163 zembildek 18 zeytuni ıenuen 57, 80