Necdet Sevinç - Arşiv Belgeleriyle Tehcir Ermeni İddiaları ve Gerçekler by Türkçü Betik

ARŞİV BELGELERİYLE •

TEHCIR ERMENi iDDiALARI VE GERÇEKLER

NECDET SEVİNÇ

ARŞiV BELGELERiYLE

TEHCİR

ERMENi iDDiALARI VE GERÇEKLER Yazar Necdet Sevinç Yaym Yönetmeni Oğuzhan Cengiz Editör Mustafa Erdem Kafkaslıoğlu Kapak Ta.mrwıı tHiseyin Özkan Mizmıpaj Özlem Özkan Baskı 1 Ci lt

Barış Matbaa ve Mücellit Davutpaşa Cad. Güven Sanayi Sitesi C Blok Kat:2 No:291 Topkap1/ İstanbul Tel: 0212 674 85 28 İstanbul - 2010 4.Baskı Kitcıbm Ulmlaram.u Seri Numarası (ISBN): 978-975-6217-56-6 TC Kiiltiir Bakmılı,�ı Sertifika Nımıarası: 12460 Llu kiıabın yayın halkı, yazarlarıyla yapılan sllzle�nıe gere�i Dilgeo�uz Yayınları'n;ı aiııir. Kaynak gilsıerilnıcdcn kiı;ıpıan ;ılınıı yapıhıın;ız. Y;ıyıııevinin y;ızılı izni olmadan nıdyo ve televizyona uyarlmıan�ll. Oyun. CD yada rnmıyeıik bant haliııe gctirilemez. fotokopi yada herhangi bir ytıııternlc ço�allılanıaz

mul!mllmmmm

irıihal: Alemdar Mah;ıllcsi Molla Fenari Sok;ık 41/A Ca�aloğlu/ISTANBUL Tel: 02 1 2 527 33 65-66 Faks: 02 1 2 527 33 64 e-mail: hilgi@hilgcoguz.com.ır www .hi lgcoguz.com.tr

ARŞİV BELGELERİYLE •

TEHCIR ERMENi İDDİALARI VE GERÇEKLER

NECDET SEVİNÇ

IÇINDEKILER ITHAF TALAT PAŞA SAiT HALIM PAŞA CEMAL PAŞA TALAT PAŞA'DAN KALAN ŞEHiT DIPLOMATLARIMIZ MEHMET BAYDAR BAHADIR DEMIR HÜSEYiN DANiŞ TUNALIGIL ISMAiL EREZ OKTAR CIRIT TAHA CARIM NECLA KUNERALP BEŞIR BALCIOGLU AHMET BENLER YILMAZ ÇOLPAN GALiP ÖZMEN NESLiHAN ÖZMEN ŞARIK ARIYAK ENGiN SEVER REŞAT MORALl TECELLi ARI MEHMET SAVAŞ YERGÜZ CEMAL ÖZEN KEMAL ARIKAN ORHAN GÜNDÜZ ERKUT AKBAY ATiLLA ALTlKAT BORA SUELKAN GALiP BALKAR DURSUN AKSOY CA HiDE MIHÇIOGLU IŞIK YÖNDER

..............................................................•..................................................

. ...... ...... ................ ....... ..... ...... .. ........ ... ......... .... ....... .. ............... ....

·····································································•····················

..........................................•.............. ..........................................

...

..........................................................•...•..........

.. .. ....... .. ... ........... .... ...... ... ... ............... .......... .. ... ..................... .............. ....

... ........................................ .................... ...... .. ... .. .... ... ....

......... ............. .... . ............. . .. ... ............. ..... .... .. ............... ....

.. .... ..... .. ... . ... ........... ....... ... .... . . ..... . .... . .. .. .... ..... .......... . .... .... ..

.......... ... .... ............... ....... ............... ...... ..........

... ......... .. .. ..... ..... . ................................. ...... .... ........................... ...

................................ ............ .......... . .. ... ............ ............... ....... . .....

.. ....... .. ............. ...... .......................... ...... .. . ........ ....... ......... ....... ...

............... ..... .... ... . ......... .. ...... ...... ..... ......... ....... ..... .... .. .....

....... ............... ................. .. ............. .... ........................... ....

.......... . .. ..... . ... ..... ... .. .. ................ ..... .. . .. .......... ............. .. ........

............ . ..... .......... ...... ................................ ..... ......... ...........

. ...... ........................ ... ... . ............... . ..... .. . .. ... ..... . . ......................

............ . .... ........ ... ...... .................... ...... .... .... ........ . ..........

........... ... ....... ... ....... .............................. ....... .... ... ... .. ..... ....... . ....

..... ...... ... .. .... ....... ......... .. .... .......... ... ... . . . . .. .. ............. .. ............. ....

.... .. .. ... ... .... ...... . .............. .. ........... .......... .......... ..... ..... ......... ... .

....... .............. ... .. ....... . ... .. ...... .... ................. .............. .. .. ..... .... ....... .

...... ........... ..... ..... .... ...... .... ...... ...... ........ ... .... ... .. ..

..... . ......... ....... .. .... .. . ..... .. ..... ........... ...... .... . .... ... .. .... .... .. .. ....... .....

.......................... .. . . .. .... ... .. ...... . ... . .... . ... ....... ................... ...... ..

.. .................... ... ..... ........ . .. ...... ... ............ ............. ......... .. ....

. .... . .................. . ........ .... ........... ............... .. ...................... ..........

. .................. . .. . ... ....................... .... ................. ...... ..... .......... ...

. .. ..... .............. .. . .......... ......... .... ..... .... ....... .. .... ........... ........ ....

.. ................. ......... ........ ....... ..... ..... ......... ... . .... ... . ... .. . ..... ..........

...... .. ............................................... ........................ ...... . ..... .

... ............... .. ...... ... .............. . ..... . ....... ........... ....... ..... .. ..

......... ....... .... .. ............ .. .... .......................................... ..... ............

ll 13 15 17 19 19 19 21 21 22 22 22 22 23 23 23 23 24 24 24 24 25 25 25 25 26 26 27 27 27 27 28 28 28

ERDOGAN ÖZEN . . . .. . . .. . . .. .. . . .. . .. . . . . . . 29 ENVER ERGUN ... . . .. ...... ... .... . .. . . . . . . . . 29 ÖNSÖZ veya TÜRK ALEYHTARUGI DAVASI ... . . . . . . .. . . . 29 PKK- ASALA ITIIFAKI .... ... .. . . . .. . . . . . . . . 33 TÜRKIYE'DEN TOPRAK TALEBI .. .. . . .. . ... .... . . . . . . . . . 34 "TÜRKLER SOYKlRlM YAPMADI" . . ... .. . .. ... . . 36 DEMEK SUÇ SAYlUYOR .............................................................................. 36 BELANIN MAHIYETI . .... ... .... . . .... . . . .......... ... . . . . . . . 37 SÖZDE SOYKIRIMA ILIŞKIN KARARLAR ... . . . . . .. . . . . 38 AMERiKA ....................................................................................................... 38 DiGER ÜLKELER: .. . ... . . .... . . ... . . . . . . . . .. . . . . .. 40 KISALTMALAR . .. .. . . . .. . . . . .. . . . . . 43 1.Bölüm: 45 MUTLU BIR AZlNLlK iKEN . . . . . . .... . . . .. .. .. . 45 MiNNET DUYUYORLARDI . . . . . .. . . . . . . . ... . . . 48 MAKAM VE SERVET . . . . . ... .. . . . SO MILLET VEKILLERI- BAKANLAR . . . .. . . . . . ... . 53 TÜRKÇE KONUŞUYORLARDI ... . . . .. . . ... . .. . . . 58 2. Bölüm: ......................................................................................................... 61 ERMENiLER ZIHNEN ELEGEÇRILINCE.. . . .. 61 SiLAHLI EGITIM YAPILAN OKULLAR .. .. . . . ... .. . 64 AMERiKAN ÖRGÜTLENMESI . .. . . . . . . . . . 70 UTÜRKLERIN KANINI DÖKELIM" ....... . .. . .. . . ... . 71 TAŞNAKSAGAN MARŞI .. . . .... . . . . . . . ... . . . 78 iSTIKLALE DAVET . ..... . . . ... . . .. .. .. . . . ... .. ... . 78 HAN'IN ŞARKISI . .... . . ... . ..... ... . . . .... ... . . ... . .. . . . . . .. 79 HINÇAKYAN MARŞI .. . . . .... ..... ... . . .. . .. . . . . 79 ERMENiSTAN'IN F IGANI .... . . .. . ... .. . ... . . . . . .. . . ..... . . 79 ANAVATAN ERMENISTAN . . .. . . . . . .. . . .. .. 80 HER KIRMIZI IÇKIYI TÜRK KANI . . . .. . . . 81 DIYE iÇIYORLARDI . .. . . .. . . . 81 OKULDA MERMi IMALATHANESI .. . . ... . . . 83 TERÖRIST ÖGRETMENLER .. . ... . . . .. . . .. . . . 85 3. Bölüm: ......................................................................................................... 89 MiLLET-i SADlKANlN IHANETI . . ..... . .. . . 89 TEHCiRLE ILGILi ILK TEKLiF . ... . . . . . . . . . .. . 91 RUSLARlN iTiRAFI: ERMENISIZ ERMENISTAN . . . . . . .. 92 DEVLET iÇINDE DEVLET OLMAK . . . . .. . ... ... ... . . . . 94 ERMENiLER RUSLARlN BASiT BiR ALETiYDi ........................................ 95 BiR iHANETiN KISA ÖYKÜSÜ . . .. . . . . . . .. .. . . . . 96 .. . . . . ..

.. ... .

.......... . .

. .

...

.. . .

.. ..

. ... . .

. . .... .... . . ...................

........ ... ... .. ........ ...... .. ....... ...

....

...

.......... .... .

... .

. ..

.. ...

. .. ..

....... ....... .

. .. ...

...

. . ..

... .. ..... ... . . .

.... . . .

..... ............. .... ..... . ... . .... .

.. . . ... . . . . ........... ..

.....

. ..... .......

... . ...

. . . . .... . .

........ . .

... ...... .. ... . . . .

.. ...... ....

..... . .... .

... .....

. .....

..... ..

.......

. .. .

. . .... . ..

.......... .............. ..... .....

. .

. .. .. ... ..

. .. . ..... .. .

. ...... .....

.......

....

. ...

..........................................................................................................

...

. ..

. .... ......... ...

.. ... .... ... . .

.... .........

.. ... . .......... ... ... ......... .

... . .. ..

.... . ... .

. ..

. ... ..

..... ....

...... ...

....

. .

..... .... .....

......... .

..... ... .

...

........... .

..... .

. .... ..

... ... . ........... ................ . .........

.. . ...

. ... ...............

. . . .

... ...... ....

....... .

. .............. ........... .

.....

. .

. .. .... ... ............. .......... ..... . ..... ....

. ......

..... ........ .... .......

...... .

........ .. ... ................ ......................... . . .... ...

...... ..... . ..

. ..

...... .......... ...........

.. . ..... . .... ....... .

....... . .......

.. .

..... .............

....

.. ..

. .....

. ... .

.. .

. .

...... ...

.... .. ... .

. ...

....

.. .....

.. ... . . .... .. ..

... .. .. .. .... ............

... .. ..... ...... . ...

.. ..

.. ... . ... ...

.... .. .. .

. . .

....... ...

. ..

.......

......... . ..... .......... ... ... . .......... ...... .... ...

.......................... . . . . ... ... ..... . ........ ...... .......... ... .........

...... . ... ... ....... ...

........ . ........ ........

..... ........ .......... ....

... ..... ..... . ... .

... . ...

. .. ..

.................... ............ . . . . .. .. . ... .. . ......

. .... ..... ..... . .... ..... ... ........ .........

....... .

... ..... ............ . .... ....

. .. .. ... ..

.... ..... .

...... .......

....

.. .......... . . ... ...... ... ... .

...

...... .. . .. .

. . ... ... .

RUSLAR iHTIYAÇ DUYUNCA 99 HEYETTEKi HAiNLER 1 Ol 4. Bölüm: 103 KATLiAM ÇAGRISI . . 103 TÜRK'Ü, KÜRDÜ HER YERDE VUR, ÖLDÜR! 103 5. Bölüm: . . .109 KAYlP ÜLKENiN GÖRÜNEN RUHU 109 iSYAN GENELGELERi . . 111 BiTMEK BiLMEYEN iSYANLAR 112 YABANCI PARMA(il . . 115 BANKA BASKINI . . 117 BÜTÜN TAYFALARI ERMENI OLAN RUS GEMiSi 119 SASON TEZGAHI . . . 121 iNGiLiZLER ERMENi KANlNI, VAN . 124 SAMANINDAN UCUZA ALDlLAR . 124 EŞKiYA iLE iŞBiRLi(ii 126 EŞKiYAYA SiLAH SEVKiYATI .. 131 6. Bölüm: .. 135 YABANCI MÜDAHALESiNE DAVET . 135 ERMENiLERIN ŞUURALTINI . 138 DEŞiFRE EDEN TALEPLER . .. . .. . . 138 GENEL iDARE iLE iLGiLi TALEPLER 139 YARGilLE ILGiLi TALEPLER . . 140 ZABlTA iLE iLGiLi TALEPLER . 141 ÇEŞiTLI TALEPLER . 141 ZORAKliSLAHAT . . . . . 144 7. Bölüm: . 147 PROPAGANDA VE GERÇEK . . 147 "ANADQLU'DA YARIM MiLYON ERMENi VARDIR MAJESTE" 149 BAZI VILAYETLERDE ERMENi NÜFUSU 153 ERMENI ABARTMASI 156 TEHCiRDEN ÖNCE ERMENi NÜFUSU 158 ViLAYETLERDE DURUM 161 8. Bölüm: . 163 HÜRRIYET ... AMA KiME? . . 163 MAVZERLE KiLiSEYE GiREN PiSKOPOS . 167 "HEMEN GiDiP JANDARMA KOMUTANINI TOKATLAYACA(iiM!" 169 DO(iU'DA RUS PARMA(il 173 YENIKÖY MUKAVELESi . 175 9. Bölüm: . 177 ................................................ .....................

................. ................... ......... . .. ................. . ... ... .........

.......................................................................................................

............. . ........ .................. ........ . . ...... ............... .... .........

..... ...................................

........... .. ..... .... ................. .... .. ........ . . .. . ....... . .................... ........... ...

.......... ......................... .....................

.. ............ .. .. . ............................ ... ................... ...........

................. .......................... .....................

. ......... ...... ........ .. . ........ . ....... .... ...................................

.... ... .. . ......... .. ..... ................ .... .... ....... .............. .......... .......

............... .................

............ ............ ........................................ ......................

......... . . . .......................... . ............... .

................. ..

..................... ..... . .. .. .......

. .......... . .... .................... ..... ........ ......... ............... . . ...... .

.. .. .

.. ......... ... ....... ..... .. ..... ... ..... . ..... . .... ... .......

............................. .. ....................................

........ ............. .............

............ ............................... .... ...... .

....................... ........................ ...... ....... .......

.. ............. ...... ...... . .. . ............. ....... ....... . .

.... .

........ ...... ....... .. .......... ...... ... ..............

. . .................. ............. ............................. ..... .

.......... ............... . ................................. ..... . .

.. . .............. ....... .............. ........ ....................... . ... . .... .......

............. ....... .. ........................

. .. ...................... ..

.. ........

.. ................. ... .......... ................ ...... ...... .............. . ..... .... .............. . ...

. ........................ .... .. ............. ... ......... .... .. . . ....

........

.....................................................

. . ... ................................... .......................... .. .............

..... .. . ........... ........ . . ...... .............. ..

...... .... ... .... .. .......... .. .... ... .... .......... ........................

....... . . .......... .. .... ......... ................................... .. ................ ....... ........

........... ............. .. .............. . ......... .......... .... ...... ...

...

............. . .............................

...

.......................... ....................... .. ......................

.. ....... ... .. ............. .......... ................................. ... ...

.... ..

. ............... .... . ..... .................. .................. ............ . ... . .. .. .............

ITiBAALl EŞKiYALAR lHANETiN OYBiRLiGiYLE KARARLAŞTIRILMASI "VATANI VAZIFENi YAPMAK iÇIN, TÜRKLERiN BAŞINI EZ! ITiBAR SAHiBi EŞKIYALAR MiLLETLERARASI TEZGAH KILISEDE TOP NAMLUSU, BANKA KASASINDA DiNAMiT! ERMENi CASUSLAR SAVAŞ VE iHANET ERMENiLERE GÖRE MÜSLÜMAN ÖLDÜRMENiN MUHTELIF YOLLARI SAVAŞ VE iSYAN ZEYTUN iSYANI EŞKiYA VAN'A HÜKÜMDAR OLUNCA 1 00 BiN MÜSLÜMAN KATLEDILDi VAN GÖLÜ, KAN GÖLÜ KAZIGA OTURTTULAR BEBEKLERI SÜNGÜLEDILER BOGAZLADILAR SÜNGÜYE GEÇiRiP KIZARTTlLAR DiRi DiRi YAKTlLAR SAMANLIGA DOLDURUP YAKTlLAR BABALARININ GÖZÜ ÖNÜNDE TECAVÜZ ETTiLER ÇOCUKLARI PARÇALADILAR AiLELERI KESTiLER HASTAHANEDE YAKILDILAR ELLERiNDEN ÇiViLENDI AGZINA KAZIK ÇAKTlLAR ALÇAKÇA TECAVÜZ ETTiLER DERiSi YÜZÜLEN ŞEYH KIZARTILAN ÇOCUKLARINI YEMEYE ZORLANDILAR 1 O. Bölüm: iHANET CEZASI KAÇAZNUNI'NiN ITiRAFLARI TEHCiR KARARININ ALlNlŞI TEHCiR KANUNUNUN UYGULANMASI ALINAN TEDBiRLER FIRSATÇILIGA ÖNLEM

......... . .............. ...................................... ......................

.............................. .

...... ... ............................. . ...................

...................... .... ..................... ...................... .... .....

. ................. ......................................................

......... . . . ..... . .................................... ................

....... . . ....... ............... .... .................... ................

......................... ...................... ...............

....................... . .. .... ........ ........................ .....................

................................•.....................................................

..... ......... .................. .........................

.................................................... ..

........ . ........ . ....... .......................... .......................................

...........................................................................................

............. .................... . .................

........................................................

.............................................................................

... .. ....... . ..... ..................... . ............... . ... ...................

.................. ..................................................

................. . .... ... . . ..............................................................

.. ... . ................ . ............... ....................

..... . . ... ...................... ... . ................................................

.... . . . ..... . ......................... ..............

.........................

........... .. ..... . .......... .. ................................ ...

...................................... . ............. ............. ....................

............................ ................ ....... ..... ...........

...........•...•...........................................................

..........•.........................................•...................

.......... ................. ................ .......................

................... .... ......................................................

..... ... ..... .......

....................................................................................................

............................. ............... ............... . ...............................

. .. .. .............. . .................... . .........................

...... .... ................. ....... . .................................

.................. ...... .......................

................... . .... ...........................................................

... ..... ......... .. .. ......... ................... ....... . ......................

1 77 1 79 1 80 1 80 1 84 1 89 1 93 1 93 197 199 202 202 205 205 207 21 1 21 3 21 3 21 4 21 4 21 4 21 4 21 5 21 5 21 6 216 216 217 217 21 8 21 8 21 9 223 223 227 229 232 234 237

TAŞINMAZ MALLARlN DURUMU . . . . . .. . . . . . 237 TEHCIR EDILENLERE DEVLETiN ILGiSI . . . ... . .. .. . . .. . 237 SAGLIK AŞILARI BILE YAPILDl ................................................................. 239 KIMLER TEHCIR EDILDi? ... . .... . . ... . ... . .. . .. .... ...... . .. . . . . 241 ERMENILERI EVSIZ, EKMEKSIZ VE MEZARSIZ BIRAKMAYlN . .... 241 TEHCIR KELIMESiNiN ANLAMI . . .... . .. ... . . ... ... . . .... .. . . . . ... 244 ll. Bölüm: 247 YALAN VE GERÇEK . . .. . . ... . 247 ERMENILERI HASTALIK KlRDI . . .. . ... . .......... . . .. ..... .. . ... . 252 ERMENILER DEGiL, TÜRKLER ... .............. . . . . .... . . . ..... ..... ......... 256 SOYKIRIMA UGRADI . . .. . .. . . . . ... . .. . . . . . ... . . .. . . 256 SAHTE BELGELER .. . . . .. .. . . . .. . .. . 258 CIDDiYE ALINMAYAN BiR KiTAP . .. .. . . .. . . . . . .. 262 BÜYÜK ELÇININ HiKAYESi ... ................ . ... . .. . . ........ . ..... ....... 264 SANKi KILISENiN SÖZCÜSÜ . .. . . . . . 266 SAHTEKARLIK BELGELERi .. .. .. . . ..... . 268 1 2. Bölüm: . .. .. ... ........ .. . .. ..... .... . . ...... .... . ... . . . . ...... . . 273 iKi MiLLi ŞEHIT . .. .. . . . .. .. ... ........ . .. ... .. . ... . . . . . ....... ...... . . 273 INGiLllLERiN MAAŞA BAGLADIGI PARTi KURUCUSU .. . . ... 277 PAPAZIN EMRINDEKi MOLLA . . . .. .. . .. . . .. . . ... . 279 ECNEBiLERE YARANMAK iÇiN . . . . .... . .. . 280 NUSRET BEY'IN IDAMI .. . . . . .. . .. . . . . .. .. . . 286 CALTHORPE: BU MAHKEMELER UTANÇ VERICiDiR . . .. . .. 290 MALTA FiYASKOSU . . . . . . .. . . ... . . ... . . . . . . . . . . .. .. 290 "BIZE TÜRK ALEYHTARI HABERLER GÖNDERIN" . .. . ... . . . 294 1 3. Bölüm: . . . .. . .. .. . .. . .. .. . . . . . . . 294 BOGAZLANAN TÜRKLER .... :................................................................. 297 ERZURUM'DA ERMENi SOYKIRIMI . . . .... . .. .. . .. .. . ... . . . ...... . . 300 AHMET REFiK'iN TESPITLERi . . . .. . ... .. .. . . . 305 ERZiNCAN' DA ERMENi SOYKIRIMI . . .. . . . .. . . . . 307 ERMENiLERiN KARS'TA YAPTIGI SOYKlRlM .. . ... ... ... .... ... . . . ...... 31 2 ERMENI SUBAYLARlN ITiRAFLARI . ..... . .. .. . ... .. ... . ..... ... . . . 31 6 CAMIDE ŞEHIT ETTiLER . ... . ... . . . .. . . . . . .. .. . . 31 8 PiŞiRiLMIŞ CESET YEMEGE ZORLANDILAR ........ . .. . .. .. .. ... .. . . 31 8 ÇOCUKLARI YAKTlLAR .. . . ... . . .. .. ..... . .. . . . . . . ..... ...... . . 31 9 HERGÜN BiR UZVUNU KESTiLER . .. . . . .. .. . . . .. . . .... . ..... . 31 9 ZEHiRLI EKMEKLE ÖLDÜRDÜLER . . . .. . . . . . . . . . .... . 321 RAKAMLARLA ERMENI SOYKIRIMI .. . ..... . . . . . . 322 . ..

...... .... ..

.... . ..

...

. ..

. .

.. ... ... ...... ........

. . ..... .

. .. .

.. . . . .

. ....

.. .

. .

. . ..

. . .

...

.... . . . .

.. .. ... . .

....................................................................................................

.......... ......... .... ..............

. ..

...

.. ..

... ...

. .

. . ...

..... . ..

...

... .

. . .. ..

........ . .........

. ..

. ...

.......... ..... ...

....... .

.. .....

...

. ..... ..

. ... ..... .. . .

. ...

. . .. .... .. .. ..

. .

..... ....... . . . .

...

... . . ..

.. .

. . ..

...

. ..

. ... .

....... ..................

...

. .. .... ....... ..

.. .

........ . ..

. ...... ...

... ..... ..... . . . .

. .

....

... . ...... . .... .... .. ..... ...

.. .

.......... ......... . ............ ....

. ...

....

...

.... .. ......

.. . .. ....... .. ...........

. . .

. . . ....... ...

... .

. . ....

.. .... ...

.. .

. ..

. .... ..

. . .

. ........ .... .... .

....

. .

. ... ....... .. .

. .

. ....

. .. .

... .. . .

.....

. ..

. . .

... .. ... .. ..... ..

. . . . ..... ...

.. ... .. . ... .. .

... ... . ... . .

.....

. .

.. . .. .

............... . .. . .... ....... .. ..

. ..

. .....

. . ..

. . . . . .

.... .

. . . . . . ..

.................. .. ..... ....... . ..

.. .. ....

...... . ....... . ... ........... ............

. ...... ..

.. .. .

. ..

.......... ... ... .. . ........... ......... . . . .............

...... . ..... . .

.. ...... . .. ...... .

...... . .. . ...............

. ..

. ......

.. ...

..... .. . .

... .. .... .

.. ...

. ...

. .

....

. . .. .........

. .

. . .

. . ..

... ..... ........

. ... .... .. ... ... ..... ............ .

Necdet Sevinç'in diğer bazı eserleri: •

•

Osma n l ı ' n ı n Yüksel işi ve Çöküşü Osma n l ı ' dan G ünümüze M i syoner Faal iyetleri Pontus'ta Hesapiaşına Türklerde Kadın ve A i le Gaziantep'te Türk Boyları Acının Tadı ( H ikayeler) Duruşmalar (Oyun) i stikliilin Bedeli (Roman)

Tiflis le Ermeniler larq{mdan yaverleriyle bir/ilae şehil edilen Osnıanlr Bahriye ve�.

Ord11 J,:omwcınr Cemal Paşa. (Resim cinayerren hemen sonra çekilmişiir.)

Na=m

iTH AF 1 9 1 8'de biz devletimizi kaybet miştik. 1 9 1 9'da Erivan'da toplanan 9. Taşnak Dünya Kongres i ' nde sürgündeki Türk yetki lilerin izlenmesine ve öldürül mesine dair kararlar alındı. Bir cinayet şebekesi olan Nemesis örgütü ayn ı zamanda bir m itoloji tanrıçasın ı n ad ını taşıyordu. Örgütün kurucuları arasında, A rmen Garo kod adıyla dağa çıkan Osman l ı ' n ı n Erzurum M i l letveki l i Karakin Pastırmacıyan Efendi d e vard ı ! Cinayet harekatı nı n başkanl ığına Sahan Nata l i adı nda b i r A merikan Ermenisi getiri ldi. Bu karardan sonra Osmanlı i mparatorluğunun iki Başbakanı, bir ordu komutanı, ve d iğer bazı görevli leri, çoğu arkadan vurulmak veya tuzağa düşürül mek suretiyle alçakça katiedi Idi. B u eser, rahmeıle andığım ı z şehitleri mizin aziz ve asil ruhlarına ar mağan edilmiştir.

NECDET SEVINÇ

----··---------·ı TALAT PAŞA 1 908' de E dirne Mebusu, Mec l is Başkanve kili. 1 909' da Dahil iye, 1 9 1 0' da Posta ve Telgraf Nazı r' ı ol du. Balkan Savaşı 'na gönüllü olarak ka tı l dı . Edirne'yi Bulgarlar'a bırakacağından şüp helendiği Kamil Paşa Hükümeti'ni devirmek için Bab-ı A l i Baskını'nı planlayıp yönetti. 1 9 1 3 ' de Sait Hal im Paşa Hükümeti 'nde ikinci kez Da Talat Paşa hiliye Nazı rl ığı ' na getiri l di. Türk Orduları üç kıtadak i cephelerde savaşırken. düşmaniarımızia i şbirliği yapıp devlete karşı ayaklanan Ermeni lerin tehcir edi l mesinde Enver Paşa i le birlikte en önemli rolü oynadı . 4 Şubat 1 9 1 7' de vezirl ik rOlbesiyle Sadrazaml ığa ge tiri l di . Doğum tari hi: Edirne, 1 874 Şehadet tarih i : Berl i n , 1 5 Mart 1 92 1 Talat Paşa'yı öl düren ve İran Ermenisi olan 24 yaşındaki kaati l Sogo mon Tei l i ryan suçüstü yaka lan dı. Cinayeti taaın mü den yani planiayarak i şlediğini it iraf ettiği ve A lınan ceza kanunu da adam öldüren bir k i şiye idam cezası verileceğine hükmettiği hal de Alınan Mahkemesi Türkler ta rafın dan gösteri len şah itleri dahi dinlemeden caniyi beraat ettirdi. içtihat olarak kabul edi len bu karar neden iyle halen devaınedegelen Ermeni ci nayetleri adeta meşru addedi l di ve birçok Türk'ün daha kan ının dökülme sine sebep oldu . N itekim Paşa'nın katlinden bir yıl bir ay sonra 1 7 N isan 1 922 ' de Teşki lat-ı Mahsusa'nın i leri gelenlerinden, eski Dahiliye Müste şarı Dr. Bahaeddin Şakir ve Trabzon eski Val isi Cemal Azmi Beyler, pol i sin gözü önünde Aram Yengenyan adında aşağılık bir can i tarafından yine Berl in' de şehit edi l di ler. Ermen i i leri gelenleri Türkler 'in öldürülmelerini teşv ik etmek ve genç leri Türk vurmağa özendirmek için Amerika' nın Fresno şehrinde Talat Pa şa'yı katleden cani adına anıt dikti ler! A lmanların kurtardığı kaatilin İngil izler tarafından da ödül len diri l diği an laşı l ıyor. Şöyle k i : Berl in'deki İngiltere Büyükelçiliği ile teın asta olan zengin bir Hintl i. Talat Paşa'nın katlinden sonra şoförü tarafından öldürü lür. şoföriin yargı lanması sırasında Hintli 'nin karısı "Talat Paşa'yı katleden kaatile

ingiliz Sefareti'nde mükafaat verilmesi gibi mü him bir sırra sahip ol duğu için kocasının İngilizler tarafından öldürüldüğünü" söyler!

ARŞIV BELGELERiYLE THICIR ERMENI IDDIALARI VE GERÇEKLER

Mahkeme zabıtlarına geçen bu ifade i zm i r Val isi Tahsin Uzer tara fından 1 922'de Tlirk M i l letine duyurulm uştur. Kaati l i n cebinde 1 2 bin mark gibi mühim m i ktarda para bulunması bu iddiayı kuvvet lendirmektedir. Tal at Paşa' n ı n kaati l i , iddia edildiği gibi ai lesini tehci r sırasında kay betm iş biri değildir. Kaat i l i n babası 1 905 'te Sırbistan'dan Türkiye'ye dönünce Rus casusu olmasa sebebiyle tutuklanmış, 6 ay sonra da sınırdışı edi l m iştir. Bu casus baba, 1 . Dünya savaşı y ı l larında Ruslar' ın kurduğu Ermeni çeteleriyle birlikte Doğu A nadol u'da M üsl üman hal kı katledecektir! Tıpkı Tal at Paşa' nın kaat i l i Tei l i ryan gibi ; Dr. Bahaeddin Şakir ve Cemal Azm i Bey ler' i n kaat i l i Aram Yengenyan ile 1 9 Temmuz 1 92 1 ' de A zerbaycan Başbakanı Cevanşir ' i öldüren M isak Torlakyan adında ki cani de, Ermeni ler tarafından, m i l li kahraman i lan edi l m iştir. Önce Berlin 'de toprağa verilen büyük şelıidimiz Talat Paşa. daha sonra yurda get irilerek Hürriyet-i Ebediye Tepesi 'nde vatanın kucağına emanet edi ldi. Düşınan ları Talat Paşa'nın Çingene olduğu i leri sürerlerse de aslı yoktur, Paşa halıralarında Türk oğl u Türk ve M üsl üman olduğunu yaz m ıştır. Türk çocukları, Türkiye'de Y üksek Askeri Şura Üyel iğine getiri len ve 5. Ordu Kom utanl ığı ' na tayin ed i lerek şeretlendirilen A l man Gene ral L i mon Von Sanders' i n, kaati l i n lehinde i fade verdiğini ve mahkeme nin kaati l i deği l , ınaktül Talat Paşa'yı yargı ladığın ı unutmamal ıdır.

N ECDET SEVINÇ

SAiT HALi M PAŞA M ı s ır Val isi Kavalal ı Mehmet A l i Paşa' n ın torunu, Prens Hal im Paşa ' n ı n büyük oğludur. 1 888' de Şura-ı Devlet. yani Dan ıştay üyeliği ne getirildi. Meşrutiyet' i n i lan ından sonra Ayan Mec l i s i ' ne seç i ld i . 1 9 1 2 ' de Devlet Ş Orası Baş kan ı, 1 9 1 3 'te Mahmut Şevket Paşa Kabinesi ' nde Hariciye Nazırı oldu. Mahmut Şevket Paşa'nın öldürülmesi üzerine 1 2 Hazi ran 1 9 1 3 'te Sadra Sait Halim Paşa zam l ığa getirildi. 1 9 1 9 Mayıs ay ı nda işgal kuvvetleri tarafından Lim n i 'ye, Eyl ü l 1 9 1 9'da da Malta'ya sürüldü. Doğum Tarih i : K ahire, 1 863 Şehadet Tari h i : Roma. 6 Aralık 1 92 1

Sait Halim Paşa'yı vuran kııatil Arşavir Şıracıyan Ermen iler ta rafından milli kahraman ilan edildi. Sait Halim Paşa. Sultan Mahmud Türbesi ' nde, babası Halim Paşa'nın koy nunda yatmaktadır,

NECDET SEVINÇ

CEMAL PAŞA i tti hat Terakki ' n i n üç lideri nden biri olan Cemal Paşa, Adana ve Bağdat Val i l i kl erinde bulundu. K ısa bir süre Bahriye Nazırl ığı yaptı. 1 . Dünya Savaşı çıkınca Bahriye Nazırl ığı ' na i l aveten 4 . Ordu Kom utanl ığı da uhdesi ne ve rildi. Kanal Harekatı ' n ı yönetti. 1 . Dünya Sa vaşı sonunda vatanı terk etmek durum unda ka l ın ca. önce A l manya'ya. oradan A fganistan 'a Cemal Paşa gitti . i ngi l izler'e karşı savaşmakta olan A fgan Ordusu'nu i slah etmeye çalıştı, bu nedenle i ngi l izler tarafı ndan öldürtüldüğüne dair haberler yay ı l d ı . Fakat Paşa'nın Ruslar tarafı ndan öldilrüldüğü yolunda iddialar da var. Doğum Tari h i : M idi l l i, 1 872 Şehadet Tarihi: Ti flis. 2 1 Temmuz 1 922. Cemal Paşa, Ti flis'te A nkara H ükümet i 'n i temsi l eden Ahmet Muh tar Bey (Mol laoğlu) i le görüştükten sonra geç saatte ote l i ne dönerken Rus gizl i pol is karargahı n ı n kapısı önünde yaverleri Teğmen Süreyya Bey ve B i n başı N usret Bey'le beraber Kereki n Lalayan ve Sergo Var tanyan ad ındaki kaati l ler tarafından şehit edi ldi. Ti flis' e göm ülen cenazesi zaferden sonra Erzurum Şeh itl iği'ne geti ri ldi. Kastilleri yakalanamadı.

ARŞIV BELGELERIY LE TEHCI R ERM ENIIDDIALARI VE G E RÇEKLER

TALAT PAŞA'DAN KALAN ... B i rinci Dünya Savaşı sırasında birbirinden binlerce k i lometre uzak ııktaki S ina, Kafkasya, Bağdat, H icaz, Çanakkale, Mekke, Gal içya 2ephelerinde çarpışan Türk Ordusu yurt içinde de em peryal istlerin kış <.ırttığı Ermeni leri n i haneti ne uğraın ıştır. 7 Ocak'ta, Kafkas Cephesinde �ramati k bir bozguna uğrarız. 1 4 Ocak'ta başlatı lan 1 . Kanal Harekatı hezimetle neticelenir. 15 Şubat'ta Mısır Cephesindeki 4. Ordu Gazze'ye �ek i lmek zorunda kal ır. 1 7 Şubat'ta dUşınan donanmaları Çanakkale Bağazı' n ı n girişi ni bombalamaya başlarlar. Tari hi Türk şehirleri teker teker Ermeni lerin işbirl iği hali nde olduğu düşı nan birliklerince işgal edi l i r. Ermeni ler savunmadan yoksun şehir kasaba ve köylerde vahşi bir k atliaına başlarlar. H ükümet Ermen ileri cephe gerisi nde i kamete mecbur eder. Yukarıdaki göm lek, işte bu kararda imzası bul unduğu için katled i len Talat Paşa'nın şehadeti sırası nda sırtı nda bulunan göı nlektir.

ŞEHiT DiPLOMATLARIMIZ

NECDET SEVINÇ

MEHMET BAYDAR Türkiye Cumhuriyeti 'nin Los A ngeles Başkonsolosu. Dogum Tarihi: i stanbul 1 924 Şehadet Tarihi: Los A ngeles, 27 Ocak 1 973 Cumartesi.

BAHADIR DEMİR Türkiye Cumhuriyeti'nin Los Angeles Konsolos Yardımcısı. Dogum Tarihi: istanbul 1 942 Şehadet Tarihi: Los A ngeles, 27 Ocak 1 973 Cumartesi Mehmet Baydar ve Sahadır Dem i r ' i n kaatil leri Mıgırdıç Yan ı kyan

"Sultan 2. Abdülhamid'in sarayından çalınan tabioyu Türk m üze lerine hediye etmek istediğine" dair bir yalan uydurup, i ki diploma tımızı otele davet etti. Dışişleri Bakan l ığı'nın talim atıyla davete icabet eden Mehmet Baydar ve Sahadır Dem i r, sanatsever bir insanl a karşılaş mayı beklerken, 78 yaşındaki caninin kurşunları na hedef oldular. Müebbet hapse mahkum edi len fakat 1 O y ı l hapiste kaldıktan son ra yaş l ı l ı k sebebiyle serbest bırakılan cani 1 896'da Rus işgal i altı n daki Kars'ta doğdu. 1 7- 1 8 yaşlannda di�er bazı Ermeni lerle birli kte T ürkiye'ye sızıp Doğu Anadolu'da müslüman halkı katietmekte olan Ermeni korn itacı ları na katıldı. Bu durum, hem kendisi, hem de bu aşagı l ı k vampirden bir kahraman yaratmak isteyen d iasporanın avukatı tarafından 25 Haziran 1 973 günü yapı lan duruşmada itiraf edildi. Refet Yinanç, bu caninin 1 9 1 9'da Fransızlar Adana'yı işgal edince

Vali Kemal Bey'i süngüleyerek şehit ettiğini, yakalanmasına rağ men bilahare Fransız İşgal Kuvvetleri tarafından hapisten kaçırıl dığını yazm ıştır. ı Can i, m ahkemede, Türkiye'ye 1 9 1 5 y ı l ında geldiğini ve sadece 6 ay kaldığını söylediğine göre Türk kanı ile beslenen bir kan içici olduğunu gizlem iş demektir.

Refet Yinanç, 2001,s:267

1965'den Günümüze Ermeni Sorunu, YTD, Sayı:

37, Ankara

ARŞIV BELGELERIYLE TEHCIR ERMENI IDDIALARI VE GERÇEKLER

HÜSEYiN DANİŞ TUNALIGİL Türkiye Cumh uriyet i ' n i n Viyana B üyükelçisi. Şehit edi len ilk B üyükelçimiz. Do�um Tarih i : A nkara, 1 9 1 5 Şehadet Tari h i : Viyana, 22 Ekim 1 975. Tunal ıgil, Büyükelçi l i k makamı nda şehit edildi. Çeşit l i Ermeni ör gütleri cinayeti üstlend ikleri halde Avusturya polisi ellerinde otoma

tik silahlarla güpegündüz Büyükelçiliğimizi basıp, Büyükelçimizin odasına kadar giren 3 kaatilden birini bile yakalamadı. Avusturya makamları üzüntülerini bildirip, dosyayı kapattı lar.

İSMAİL EREZ Türkiye Cumhuriyeti' nin Paris B üyükelçisi. Şehit edilen ikinci Büyükelçimiz. Doğum Tarih i : i stanbul, 1 9 1 9. Şehadet Tarih i : Paris, 24 Ekim 1 975. Büyükelçil i�imize 350-400 metre mesafede çapraz ateşe tutularak. şoförü Tal i p Yener' le birl i kte şehit ed i len i sınai l Erez' i n kaat i l leri ya kalanmadı. Şehitlerimizin cenazeleri yerde dururken Fransız Devlet Radyosu, caniyi haklı çıkaran yayınlar yaptı. Radyo, Ermeni terin 'intikam aldığından' bahisle, onları mazlum ve masum göstermeye çal ıştı.

OKTAR CiRiT Türkiye Cumhuriyeti ' n i n Beyrut B üyükelçil i�i Başkatibi. Doğum Tarihi :1946 Şehadet Tarihi: Beyrut. 1 6 Şubat 1 976 Pazartesi.

Kaatili yakalanmadı.

TAHA CARIM Türkiye Cumhuriyet i ' n i n Vatikan Büyükelçisi. Şehit edi len üçüncü B üyükelçim iz. Doğum Tarihi: Cenevre, 1 9 1 4. Şehadet Tarihi: Roma, 9 H aziran 1 977, Perşembe

NECDET SEVINÇ

Cinayet olayını saat 20.00'deki haber program ında duyuran Fransız Televizyonu "Unutulmamalıdır ki, 1 9 1 5 yılında Tü rkler, 1.5 milyon Ermeniyi katletmişlerdi" dedi. Kaatil veya kaatiller yakalanmadı.

NECLA KUNERALP Türkiye Cumhuriyeti'nin Madrit Büyükelçisi Zeki Kuneralp'in eşi. Dogu m Tarihi: ? Şehadet Tarihi: M adrit, 2 H azi ran ı 978, Cuma.

Kaatiller yaka l a n m adı.

BEŞiR BALCIOÖLU Emekli Büyükelçi. Doğum Tari hi: İstanbul 1 909 Şehadet Tarih i : Madrit 2 Haziran ı 978 Cuma. Balcıoğlu, Madrit'teki Ermeni saldırısında Necla Kuneralp' l a bir likte şehit oldu.

Kaatiller yakalanmadı.

AHMET BENLER Türkiye Cumhuriyet i ' nin Lahey Büyükelçisi Özdemir Ben ler' in ogıu. Doğum Tarih i : Londra, ı 952 Şehadet Tarihi: Lahey, 1 2 Ekim ı 979 Cuma.

Kaatili yakalanmadı.

YILMAZ ÇOLPAN Türkiye C u m h uriyeti ' n i n Paris Büyükelç i l iği Turizm ve Tanıtma Müşaviri. Doğum Tarih i : Gönen, ı 928 Şehadet Tarihi: Paris, 22 Aralık ı 979, Cumartesi. Y ı l maz Çolpan öldürüldükten sonra Fransız H ükümeti, bu feci c i nayet olay ı nda her türlü terörizmi kı nadığına dair genel bir açık lama yapınakla yetindi. Açıklamada şehidimizin adından bahsedilmediği

ARŞİV BELGELERİYLE TEHCIR ERMENI IDDIALARI YE GERÇEKLER

gibi Ermeni kelimesi de kullanılmadı. Bu açı klama sadece Fransız Haber Ajansı AFP'nin bültenleri nde kaldı. Açıklama televizyonlarda yay ı nlanmadı. Kaatil yakalanmadı.

GALİP ÖZMEN Türkiye Cumhuriyeti 'nin Atina Büyükelçi l iği İdari Ataşesi. Doğum Tarihi: Şehadet Tarihi: Atina. 3 I Temmuz 1 980.

Kaatili yakalanmadı.

NESLİHAN ÖZMEN Galip Özmen' i n kızı. Doğum Tarih i : 1975 Şehadet Tarihi: Atina, 3 I Temmuz I 980 Perşembe.

Kaatili yakalanmadı.

ŞARIK ARIYAK Türkiye Cumhuriyet i ' n i n Sidney Başkonsolosu. Doğum Tari hi: İ stanbul, 1 930 Şehadet Tarihi: Sidney, I 7 Aral ık I 980, Çarşamba. Ci nayetten sonra bir açıklama yapan Avusturalya'nın Ankara Büyü kelçisi kaatil lerin Ermeni olduğuna değinmed i . Canberra Times gazete si. haberi "Ermeni/erin Türkler't/en intikamı, bugünün düşmtınllkları dünün hakwzltklarmdan kaynaklamyor" başlı kları i l e vererek caniyi adeta bir adalet savaşçısı i lan etti. Gazete ayrıca Trabzon-Diyarbakır hattının doğusunu Ermenistan olarak gösteren bir harita yayın ladı .

Kaatil yakalanmadı.

ENGiN SEVER Şarı k A rıyak ' ı n koruma görevlisi. Doğum Tari h i : İ stanbul I 952 Şehadet Tari h i : Sidney, I 7 A ralık I 980, Çarşamba.

Kaatili yakalanamadı.

NECDET SEVINÇ

REŞAT MORALI Türkiye Cumhuriyet i ' n i n Paris Büyükelçi l iği Çalışma M üşaviri. Doğum Tarihi: Zonguldak 1 943 Şehadet Tarih i : Paris, 4 Mart 1 98 1 Çarşamba.

Kaatili yaka lanmada.

TECELLi ARI Türkiye Cum huriyeti'nin Paris Büyükelçi l iği Din Görevl isi. Doğum Tarihi: Kütahya 1 946 Şehadet Tarihi: Paris, 4 M art 1 98 1 Çarşamba.

Kaatili yakalanmada.

MEHMET SAVAŞ YERGÜZ Türkiye Cumhuriyet i ' nin Cenevre Başkonsolosluğu Sözleşmeli Sekreteri . Doğum Tarih i : Muğla, 1 942 Şehadet Tarih i : Cenevre, 9 Haziran 1 98 1 Salı. Yergüz'ü şehit eden Mardiros Cankoçyan adındaki, 1 958 Bey rut doğum l u kaati l halkın yardımıyla yakalandı, fakat mahkemede caniden çok Türkiye'yi yargaladalar. Fransa ve Beyrut'tan getirilerek Cenevre'deki duruşmaya sokulan 1 3 Ermeninin mahkeme salonunu Türkiye aleyhtarı miting meydanına çevirmesine gözyumuldu. Kaatil, Mehmet Savaş Yergüz'ü öldürmek maksadıyla Türkiye'den geldiğini ve Yergüz'li takip ettiğini itiraf etmesine rağmen 14 yal5 ay hapis cezasayla

kurtaralda. Kaatil 10 yal hapiste kaldaktan sonra serbest barakalda.

CEMAL ÖZEN Türkiye Cumhuriyeti'nin Paris Konsolosluğu koruma görevl isi. Doğum Tarihi: 1 948 Şehadet Tarihi: Paris, 4 Eyl ül 1 98 1 Perşembe. Paris Konsolosl uğuınuzu basıp, 5 vatandaşımızı 15 saat sürey le re-

ARŞiV BELGELERiYLE TE I ICiR ERMENI IDDiALARI VE GERÇEKLE!{

hin alan, Konsolos Vek i l i Kaya İ na l ' ı yaralayan. koruma görevlisi Ce ınal Özen'i de şehit eden Ermeni saldırganlar 7'şcr yıl hııpsc mahkiiın edilerek ödüllendirildilcr. Hepsi de lleyrut doğumlu olan Vasgen Sako Sesl iyan. Kevork A brahaın Kozliyan, A raın Aved is Basmacıyan. Agop A braham Jotliyan adındaki teröristteri n duruşması süresince Frıınsız

medyası harp halinde bulund uğu bir ülkeden bahsediyormu� gibi

yay ı n yapt ı . Kaatillcrin haklı olduğu telkin \'C ima edild i . Ermeni terör örgütü A SA LA' nın elebaşı larından biri olan cinayet teşvikçisi Anı Toraııyun, Fransız Dc\·lcl Telcvizyoııu'nun J. ve 2. kan:ılın d:ı konu�turu ldu. Telev i zyon yöneticileri sanki l laşkonsolosl uğuınuzun baskına u ğ.rayacağın ı önceden biliyorlarm ış gibi olaydıın yarım saat

sonra yazar olduğun u iddia ettikleri Vııhe Katclı:ı adında bir Ennc niyi progrıuıııı çıkaı·ıp bilinen Ermeni palavrahırmı teknırlattılar. Fransız Devlet Başkan ı d uruşma öncesi nde (6 Ocak ı 984) Vicnne şeh ri ndeki Emıeni kolonisini ziyuı·ct ederek Ermeni iddialarmı kabul .

ettiği a n la m ın a gelecek bir konuşımı yııptı. Fra nsız savcı, iddiana ınedc terörist kelimesin i kullıınmadı. Cani terden A ram Basnıacıyan cinayetten

3.5

y ı l sonra hücresinde ası l ı ol arak bulundu.

KEMAL ARIKAN Türkiye Cumhuriyet i ' n i n Los A ngeles Başkonsolosu. Doğum Tari h i : Çorum, ı 9 27 Şehadet Tarihi: Los A ngeles. 2 8 Ocak ı 982 Perşem be. Kemal A rıkan. 2 kişi tarafından öldürülnı i.iştli. Lübnan göçıneni Kir kor Sal i ba v e Lübnan göçmen i Hampig Sasunyan. Los A ngeles Yüksek Mahkeme Savcısı, K irkor Sal i ba' n ı n Beyrut'a kaçtığı n ı ve orada öldi.i ğüne dair haber alındığı n ı , fakat ölüm olayının teyid edilemediğini söyled i . Bir daha da mahkemede Sal i ba'dan bahsedi lemed i. O yakayı kurtard ı, Sasunyan ömür boyu hapis cezasına çarptırı ldı. Kaa til Sasun yan için 21 Kasım 1983te Kaliforniya Montebello'da bulunan Kut sal Haç Ermeni Resul Kilisesi'nde a nma gecesi düzenlendi. Ayi n i Başpiskopos Yeprem Tabakyan yönetti.

ORHAN GÜNDÜZ Türkiye Cumhuriyeti ' ni n Boston Fahri Başkonsolosu. Doğum Tarihi: i stanbul, 1922 Şehadet Tarih i : Boston, 4 Mayıs ı 982 Sal ı . Orhan Gündüz öldürülmeden yaklaşık 2,5 ay önce 2 2 Mart 1 982'de

NECDET SEVINÇ

Uaşkonsolosluğumuz Ermeni teröristler tarartndan bombalanm1şt1.

Buna rağmen Amerikan makamları gereken tedbirleri almadı l ar. Kaatiller yakalanmad1.

ERKUTAKBAY Türkiye Cumhuriyeti ' n i n L izbon Büyükelçisi idari Ateşesi . Doğum Tarih i : Adana. 1 943 Şehadet Tarihi: Lizbon. 7 Haziran 1 982 Pazartesi . Evinin önünde silahlı saldırıya uğrayan Erkut Akbay olay yerinde şehit oldu. Akbay'ın eşi Nadide Akbay, Lizbon Büyükelçil iğim izde söz leşmeli sekreter olarak görevliydi. saldırıda ağır yaratanıp bitkisel hayata giren. Yozgat 1 942 doğumlu Nadide Akbay, 8 Ocak 1 983 Cumartesi günü Ankara'da hayata gözlerini yumdu. Kaatiller yakalanmadL

ATiLLA ALTlKAT Türkiye Cumhuriyeti'nin Ottawa Büyükelçiliği Askeri Ateşesi, H ava Pilot Kurmay A l bay. Doğum Tarih i : i stanbul 1 937 Şehadet Tarihi: Ottawa 17 Ağustos 1 982 Cuma Kaatiller yakalanmad1.

BORA SUELKAN Türkiye Cumhuriyet i ' n i n Burgaz Başkonsolosluğu idari Ateşesi. Doğum Tarihi: Karaisa 1 937 Şehadet Tarihi: Burgaz. 9 Eylül 1 982 Perşembe. Kaatiller yakalanmadL

GALiP BALKAR Türkiye Cumhuriyeti'nin Yugoslavya Büyükelçisi. Şehit edilen dördüncü Büyükelçi m iz. Doğum Tarihi: istanbul, 1 936 Şehadet Tarihi: Belgrat, l l Mart 1 983 Cuma. Büyükelç i l iğimizde şoför o larak çalışan Necati Kaya'nın da yara-

ARŞIV HELGELERIYLE lHICIR ERMENIIDDIALARI VE GERÇEKLER

lanınasına sebep olan Harontion Kirkor Levonyan ve Raffı A lexan dre Elbekyan adındaki kaatiller Yug oslav mahkemesi tarafından 20'şer y ı l hapis cezasına çarptırı l dı. Fakat bu dinilerden Levonyan 4 yıl yathktan son ra 1 987 Mayısmda gizlice serbest bırakıldı. Elbekyan i se 8 yıl yattık tan sonra A ral ık 1 990' da Yugoslov Cumhurbaşkanı Slobodan M ilose viç tarafından affedildi. E l bekyan' ın açıklamaların dan her iki kaatilin de odaları n da renkli televizyonlarının bile bul unduğu anlaşı l dı .

DURSUN AKSOY Türkiye Cumhuriyeti'nin Brükse l Büy ükelçi l iği i dari A taşesi. Doğum Tari h i : i sparta 1 944 Şehadet Tari h i : Brüksel. 1 4 Tem m uz 1 983 Perşembe. Cinayetten sonra Si i rt ' i n Barınç Mahal lesi nüfu suna kayıtlı H ü snü Göl adı n da Türk vatan daşı bir Ermeni yakalandı, fakat Fran sa' dan geti rilen şahitlerin ifadesi üzerine serbest bırakıldı.

CAHİDE MIHÇIOÖLU Türkiye Cumhuriyeti 'nin L izbon Büyükelçi l iği Maslahatgüzarı M u stafa Yurt sev M ıhçıoğl u' nun eşi . Doğum Tarihi: Bal ıkesir 1 945 Şehadet Tari h i : Lizbon . 27 Tem muz 1 983 Çarşamba. Lizbon B üyükelçiliğim izin Kançı laryasına sal dıran Ermeni terö ristler Cah i de M ı hçıoğlu'nu şehit edip, maslahatgüzar Mustafa Yurtsev M ı hçıoğlu i le oğlu Atasay M ı hçıoğl u'nu da yaraladı lar. Si mon Yahne yan. Sarki s Aprahamyan. Vatch Agam inyan ve A ra Hovsel Harvik yan adı n daki kaati l ler Poı1ekiz pol i si tarafından öldürül düler. Erme ni k i l i se si, herzaman o l duğu gibi kaatil lere yine sahip çıktı. 1 2 Ocak 1 984'te Washi ngton' daki Surp Haç K i l i sesi ' n dc, 2 1 Ocak 1 984'te Il li noi s G lenviev ' deki Ermeni Azizler K i l i sesi ' n de, 22 Ocak 1 984'te New Jersey' deki Vartanatz K i l i sesi 'nde caniler için ayinler düzenlendi.

IŞIK YÖNDER Türkiye Cumhuriyeti'nin Tahran Büyükelçil iği Sekreteri Şadiye Yönder ' i n eşi. Doğum Tarih i : ?

NECDET SEVINÇ

Şehadet Tari hi: Tahran, 3 1 Mart

1 984

Pazartesi.

Kaatiller yakalanmadı.

ERDOÖAN ÖZEN Türkiye Cumhuriyeti'nin Viyana Büyükelçiliği Çalışına Müşaviri Veki li. Doğum Tarihi: İzmir, 1934 Şehadet Tarihi: Viyana. 20 Haziran I 984 Çarşamba.

Kaatiller yakalanmadL

ENVER ERGUN B irleşmiş M i lletler Viyana Bürosu Direktörü. Dogum Tarihi : İstanbul, 1932 Şehadet Tari hi : Viyana. Pazartesi.

Kasım

1984

Kaatiller yakalanmadı. 2 2

7 Ekim 199 1

Pazarte si

günü Atina'da şehit edilen TOrkiye Cumhuriyeti'nin

Atina Büyükelçiliği Basın Ataşc Y ar d ımc ısı

Çetin Görgü i lc 4 Temmuz

1 994 Pa7.artesi günü Atina'da şehit edilen Atina llüyllkclçiliğimiz Ikinci MUs

Ömer Haluk Sipahioğlu'na yapılan saldırılar, 1 7 Kasım adındaki Yunan l l Aralık 1 993 te Bağdat IJilyükclçiliğiıniz Idari Ataşesi Çağlar Yücel'in şchadctinc idari Ataşe Hüseyin Kerimoğlu' nun da yaralanmasına se

leşan

terör örgülü,

bep olan Bağdat'ııaki mentur saldırı l lalkın Mücuhitlcri Örgülll tarafından Ostlc nildiği için bu temsilcilerimiz listeye alınmaınışlardır.

Ayrı ca 6 Şubat 1 980 ' dc Türkiye Cumhuriyeti"nin Bem Büyüke lç is i Uoğan Türkmcn'c Bcnı"de suikast h:şebbüsiindc bulunulmuştur. 1 7 Nisan 1 980"dc Va

tikan Rii)'ükclçinıiz Vccdi Türel

ilc koruma görevlisi Tahsin

Y ücel Roma'da. 26

Eylül 1 980'dc Paris llüyilkcliliğimiz Basın M!işaviri Selçuk Bakkalbaşı P;ıris'tc.

3 Nisan 1 911 1 'dc Kopcnhag Bilyükclçiliğimiz Çalışına Müşaviri Cavit Demir Kopenhag·ıa. 25 Ekim 1 98 l'dc Roma Büyükelçiliğimiz ikinci Katibi Gökberk Ergcnekon Roma'da. ıı Nisan 1982'de Kanada Bily!ikclçiliğimiz Ticaret Ata�csi Kemaletin Kani Güngör Ottowa'da. 1 Temmuz 1 982'de Rolterdam Başkosolo

sumuz Kemaleilin Demirer Rotterdaın'da. 28 Mart 1984'te Türkiye'ninTahran Büyükelçiliği İ ki nç i Katibi Hasan Servet Öktem ilc Büyükelçilik gör evli lerinde n

İsmail Pamukçu Tahran'da. Emıenilcr tarafından tertiplenen suikastlardan yaralı olarak kurtuhnuşlardır. Selçuk Bakkalbaşı felç olnıu�tur. Kanada Büyükelçimiz Coşkun Kırca 1 2 Mart 1985'tc. elçiliğimizin hasılınası sırasında yaralanmış. Pa ris 13üyükclçili�iınizdc Mnliyc Mii�aviri olarak görev yapan Ahmet Erbeyli'nin arabasına da yine Ermeniler tararından bomba konmuştur.

NECDET SEVINÇ

ÖNSÖZ veya TÜRK ALEYHTARLIGI D AV Ası Kam uran G ürün ' ün ortaya ç ıkardığı i ngiliz arşivleri n de saklanan bir belge de Türk aleyhtarlığının bir dava olarak kabul e di l diği şöyle ifade e di lmektedir: . Erın en i lerin kredi si ni düşürmek, Türk aleyhtarl ığı davası n ı za yıtl atınak demektir. Türk' ün, başı felaketten kurtul mayan asi l bir i n san o l duğu itikadını yı kmak çok güç olm uştur. B u durum, bu itikadı canlan dıracak ve Ermen i leri n o l duğu kadar siyonistlerle A rapların da prest ij i ne zarar verecektir. Türklerin Ermeni lere yaptığı m uamele, Türk meselesi n i n radikal hal l ini ülkede ve hariçte kamuayiarına kabul etti r mek için ınajestelerinin hükümetin i n elindeki en büyük serm:ıyedir." 3 i ngil i zler tarafı n dan re smen. diğer Batı l ı lar tarafı n dan da gayri re s mi olarak kabul e di len ve hep gün demde tutulan Türk aleyhtarl ığı da vası, Türk Ordusu'nun 1974 ' teki K ı brı s çı kartması n dan sonra batı nın hemen hemen bütün başkentleri nin de steğiyle hortlatı l dı . Önce k ı sa adı ASA LA olan ''Ermen i stan ' ı n Kurtuluşu için G izli Ermeni Ordusu" 4 , arkası n dan Ermeni Soykırımı A dalet Komandoları 5 , adl ı terör örgütleri kurul du. Ermeni Gizli Ordusu, metod olarak devrimci şi ddeti seçece ğini, Türklere ve Türk dostlarına karşı terör ey lem l erine girişeceğini, resmi ve özel i leri gelen şah ı sların hedef al ınacağını açı kladı . 6 K ı sa adı JCAG olan Ermeni Soykırımı A dalet Komandoları i se hedefini şöyle i lan e diyordu: ''Ermeni leri n ken di vatanlarında yaşama ve kendi leri ni yönetme hakkı vardır. B i z bunu sağlayacağız. Bu maksatla Sevr Antiaşması'nın üzeri n de ı srarla durmaya devam e deceğiz. Çünkü bu antlaşma Ermeni davası nın m i l letler arası alanda k i lometre taşlarından biri di r. Bundan sonraki hedefimiz i se : a)Soykırı m ı n tanınması, b)Türkiye'nin tazm i nat ö demesi , c)Ve Enneni topraklarına geri dönüşün gerçekleşti rilmesi olacaktı r. 7 •· . .

forcing Otlice J>ublic Pecord Ollice Seri nu: 3 7 1 , Dosya nu: 3404. sıra nu: 1 62647, zikreden Kanıuran GilrUn.

Ermeni Dosyası, istanbul

1 988, s. 67,

68 4

Armenian Seeret Army for Libcration ofArmenia

Justice Commandos for Arınanian Gcnocide

Mehmet Saray, Ermeni Terörü ( 1 827 - 2002), Ermeni Araştırmaları

Cengiz K llrşad., Ermeni Terörü, Osmanlı Arşiv i Yıldız Tasnifi, Ermeni Meselesi,

1 . Tü rk i y e Kongresi lli ldiri leri, c:2. Ankara 2003, s. 386

istanbul 1 989, c: l ,s.44,45

ARŞiV BELGELERIYLE TEHCIR ERMENIIDDIALAR I VE GERÇEKLER

Bu ikinci Ermeni terör örgütü şayet Bat ı l ı istihbarat teşki latları tara fın dan kurulmadıysa bile daha çok Avrupa ve A merika' daki Ermeniler taratin dan desteklendi. ASALA ise şayet Sovyet isti hbarat Örgütü ta rafın dan kurulmadıysa bile Doğu B loku ' n dan destek al dı . B iz, H ınçak Terör Örgütünün devaın ı olarak kurulan ASA LA' n ı n da Taşnak Terör Örgütünün devamı olarak kurulan JCA G ' ı n da Bat ı l ı ve Doğulu istih barat Teşkilatın ı n bas i t birer taşeron u o l duklarına i nanıyoruz. 1 973 ile 1 984 arası n daki yaklaşık l l y ı l için de bu örgütler Fransa' da 37, İsviçre' de 25, İ talya' da 20, Lübnan ' da 1 7 , Amerika' da 15, Türkiye' de 1 3, ispanya' da l l , i ran' da 7, Belçika' da 6, i ngiltere ' de 5, Yunanistan, Kana da, Dani marka ve A l m anya' da 4'er, Hollanda ve Portekiz' de 2 ' şer, Avusturya, Avusturalya, Irak, Sovyetler B irliği, Bul garistan ve Yugoslavya' da Türkiye aleyhtarı birer ey lem yaptıkları hal de çoğu zaman yakayı kurtarmaları başka tilrl ü açıklanamaz. B ir kez daha kay de del iın ki bu eylem lerde birçok bilyükelçi ve konsolosumuz şehit e di l diği, hava alanları bas ı l dığı, Türk di plomatlarıy la birl i kte 34 yabancı uyrukl u hayatı n ı kaybettiği ve 300 kişi de yaralan dığı hal de teröristlerin çoğu yakalanmaın ıştır! Nas ı l olur bu iş? 4 kıtada, 1 7 ü lkede 1 98 eylem planlayacaksın, 40'a yakın Türk di plomatını ve ailelerini şehi t e deceksin, bu arada 34 yabancı hayatını kaybedecek, 300 kişi yaralanacak. bir-iki olay m ilstesna teröristler ya kalanaınayacak. Nas ı l olur bu iş? A S ALA'ya mensup teröristlerin Sivastopol ' daki Rus Asker A kadem isi ' n de eğitim gördilkleri ni, Abu N i dal ve George H abbaş ' ı n başını çektiği Fil istin K urtuluş Örgiltil' niln radikal fraksiyonların da da staj yaptıklarını söylersek bu işin nasıl ol duğu ortaya çıkacaktır! Ermeni Patriği Kohen ' i n Kıbrıs Rum Yöneti m i L i deri Kipriyanu'yu "Enneni davasına h izmetlerin den dolayı" K i likya Haçı Nişanı i le ö dü l len dirmesi ve kod adı Agop Agopyan olan Bedros Havanisian ' ın İ talyan televizyonun da programa çı karı l ması da bu işin nas ı l ol duğu konusunda m uhterem okuyuculara ayrıca fikir verecektir. Kayde delim ki, bu Bedros Havanisyan denen adam, ASALA adındaki cinayet

şebekesinin elcbaşıdır! Bu konuda en çarpıcı örneklerden biri Fransa' da yaşanm ıştır. B izim Gökberk Ergenekon'u Roma' da vurmak isteyen, fakat omuzundan ya ralanınca kaçan Monte Mel konyan, ayn ı zamanda Fransa' da Koperni k Sokağı suikastına da adı karışan kişi dir!

NECDET SEVINÇ

Bu terörist, kiml iği bilinmesine rağmen, Creteil mahkemesi tara fı ndan serbest bırak ılm ış, bu skan dal Le Figaro gazetesine sızınca, Fransa M el konyan ' ı tutuklamak zorundak kalmıştır. Bir süre sonra da serbest bı rakm ıştır. Yukarı da ASALA'yı desteklediklerini kay dettiğiıniz i talya, Yunan istan, Suriye, Kıbrıs Rum kesimi ve saire gibi devletlerin, aynı zamanda PKK'yı da destekledikleri bilindiğine göre; öyleyse her iki örgütün de aynı merkez lerden em ir aldıkları akla gelmez mi?

PKK - ASALA iTTiFAKI Türk aleyhtarl ığı davasını ayakta tutmak isteyen dev letleri n gizl i teşkilatları 6 N i san 1 980' de Lübnan ' ın Sedan kentinde PKK ve ASA LA temsilci leri ni bir araya getirdi ler. i k isi de Türk aleyhtarı olan bu terör örgütlerinin işbirliği antiaşması imzalamasını sağladı lar. Varılan mutabakata göre Türkiye' deki terör eylemlerini PKK devam ettirecek, ASALA Karabağ'a kayacaktı . 8 N i san 1 980 ' de Sayda' da yayınlanan PKK-A SALA ortak b i l d i risinde deniyordu k i :

" . . . savaşçılarımız çok yakın bir gelecekte Kürt savaşçıları ile ya n yana gelecektir. Biz Tü rkiye dışında iken Türk Ermenistanı'nı kur tarınam ız mümkün değildir. Biz Ermenista n ' ı Kürt savaşçı kardeş lerimizle birlikte ku rta racağız. Çok yakında varlığımızı, işgal edil miş Ermenistnn'ın en iç nokta la rında göstererek ispatlayacağız." Bu varlık ispatlama çabasının Türk mi I leti ne 30 bin şehi de ınal ol duğunu bi 1 iyoruz! 1 987' da böli.icü PKK ile Ermeniler arasın da bir antiaşına daha i ın zalanır. Antlaşmaya göre: Ermeni ler, PKK kampları n da eğitim faal iyet lerinde bul unacaklar dır. Buna karşılık PKK 'ya her y ı l adam başına (eğiti len Ermen i başına) 5 bin dolar ödenecektir. Küçük çapl ı ey lemiere Ermeni ler de katılacak tır. 1 8 N isan 1 990 ' da Hermes Sanıuroyan i le ··PKK ve ASA LA' nın or tak eylem yapacağına, Erıneni lerin Türk güven l i k kuvvetleriyle i lgili istihbarat faal iyetleri n de bulunacağına. kamp masratları nın % 7 5 ' inin Ermen i ler tarafından karşılanacağı na" dair bir başka antlama i ınzalan mıştır.

ARŞIV BELG ELERI YLE TEilCIR ERM ENI IDDIALAR I VE GERÇEKLER

Antlaşmanın bir maddesi şöyledir: Muhtemel devrimden sonra elde edilen topraklar eşit olarak bölüşüle cektir! PKK saldırılarının, ayn ı zamanda Ermen i saldırısı olduğu bakınız nasıl itiraf ed i l iyor: Ermeni Halk Hareketi Örgütü' nün Washington'da yayınlanan A r nıenian Struggle ad ındaki organı n ı n, 3 1 Mayıs 1 993 tari h l i sayısında deniyor k i : ' '.... Faşist Türk sal d ırısının K uzey Irak'ta başladığı andan şi mdiye kadar. aralarında üst düzey bir ın i l itan ıın ı zın da bulunduğu 22 devri ın c i m izi yitirdik! Kuvvetlerim izin d iğer böl ümü K üı1 devri mci lerle oınuz omuza yaptıkları direnişe devam ederek. Türk kuvvetlerine kayda değer kay ı plar verd irm i ş ve güven i l i r bölgelere çekilmişlerd ir. Direnişimiz artarak devarn edecektir. Yaşasın Ermeni-K ürt-A rap hakları arası ndaki dayan ışma." 8 Biz bu ilirafa rağmen Bekaa ve Zel i l kam plarında elegeç i ri len bel gelerden A SA LA i le PK K ' n ın birl ikte eğitim yaptı klarını ve yakalanan bazı PK K ' l ı ların sünnetsiz �lduk ların ı kaydetrnek istiyoruz. Ve y ine kaydetrnek istiyoruz ki Abdullah Öcalan, Ermeni Yazarlar Birliği

tarafından ''Büyük Ermenistan hayali fikrine olan katkılarından dolayı" onur üyeliği ile ödü.� lendirilmiştir!

TÜRKİYE'DEN TOPRAK TALEBi 1 979'da Paris'te yapı lan 1 . Dünya Ermeni Örgütleri Kongresi. Er men ilcri "bir fikir etrafı nda bi rleşleıneye. bir bayrak altında toplanınaya ve Türkiye'den toprak talepleri ni yenileıneye" davet etti. Kongre ayrıca ''Ermeni Bir_l iği Hare�eti 'nin siyasal laştırılın asını" da kararlaşt ırıdı. 1 985'te ıtalya ve ısviçre'de iki önem l i toplantı yapıldı. ıtalya'nın Vcncdik şehrinde yapı lan sern inere hemen her Ermeni ası l l ı yazar ve bi l i m adam ı ile Ermeni taraftarı o larak bil i nen yazar ve bi l i m adam la rı kat ı ldılar. Sem inere bir bildiri sunan Fransız Ermenisi A nahide Ter Mi nassian ''Ermenistan sözünden sadece bir devleti anlamamak lazım. Ermenistan sözünden Anadol unun Doğusunda bul unan bir coğrafi böl geyi. kutsal Ağrı Dağı'nın taç landırdığı Ermeni Yay las ı n ı anlamak la zım"9 diyordu. 1 985'te tertiplenen 2. toplantı için tercih edi len şehrin ad ıyla bile mesaj veri l iyordu: Sevr! ıı

Beıw:ri ürnı:ldcr için hakınız Ercan Çitlioglu. Ermeni Terörü Üzerine Analiz, Ermeni Araştırmaları, 1 . Türkiye Kongresi Bildiri leri. c: 2. Ankara 2003. s: 427--135

Cemalettin Taşkıran. E rm e n i Diasporası Nedir, Ne istiyor? Ermeni Ara�tırımıl.ırı. 1 . Türkiye Kongresi Bildiri leri. c : 3 . A n kara 2003, s: 4

NECDET SEVINÇ

Bu m linasebetsiz şeh irde 7- 1 3 Temmuz tarih leri n de toplanan. terör ilrgütlerinin temsil e dilmediği 3. Dünya Ermeni Örgütleri Kongresi ' n de alınan bazı kararlar şöyleydi: " . . . Türk sömürgeciliği ile mücadele için Ermeni ve diğer halklar arasmda olduğu kadar Ermeni Ulusal Kurtuluş Hareketi ile Türkiye "deki ilerici-devrimci hareketler arasmda itt!fak kurulmasına, Diinya Ermeni Kongresi kendisinin herhangi bir devlet yada güçle iliş kisinin bulunmadı,i'{mı ilan ederken, Ermeni halkınm mücadelesine saygı c/uyan ve destekleyen/erin yardımlarını kahul edeceğine Kongre, Lozan Ant/aşmasmda imzası bulıman devletlere,

BM 'ye,

,\'SCB ve ABD 'ye, Sovyet Ermenistan Cumhuriyetine, Avrupa Konseyine, 8/oksuzlar hareketine başvurarak "Ermeni halkının sömürgeciliğin kaldı rılmasından yararlanmayan tek halk olduğunun bildirilmesine Türkiye 'nin / 9 1 5 soykırımını kabul etmesi için zorlanmasına Türk işgali altındaki Ermeni topraklarım kurtarmak için tüm siyasi ve diplomatik yolları kullanmasına karar verdi.

" 111

Ancak bir kısm ını naklettigim iz bu kararlar aynı zaman da kongre tara fından kabul edilen Dünya Ermeni lerinin Anayasası'nın da ınaddeleridir. Bu i ddialar sık sık Enneni yetkililer tarafın dan tekrarlandı, resmi Er meni metinlerine geçirildi . 23 Ağustos 1 990 tarihli bağımsızl ık bildirisinin l l . maddesi aynen şöyledir: "ErmenistanCumhuriyeti Osmanlı Türkiyesi 'nde veBatı Ermenistan 'da meydana gelen 1 9 1 5 soykırımının uluslarara:>'l planda tanınması amacına ulaşılmasını destekler! "

Ennenistan Dışişleri Bakan ı Vartan Oskanyan, Erivan Ün iversitesinde yaptığı konuşmada; Türkiye'nin Doğu il lerini "Ermenistan" olarak nite lenı işti. Ennenistan Cumhurbaşkanı Petrosyan. Argünıeti Façti adlı Sovyet dergisine yaptığı açıklamada "Kars, Ermeni toprağ1d1r" dedi. Ter Petrosyan ı l ıın l ı bir Enneniydi. Taşnakçı Koçaryan Cumhurbaş kanl ığına getiril ince, Ennen iler sadece Kars'ta deği l, Doğu Anadolu' nun bllyük bir kesiminde hak i ddia etmeye başladılar. 1 999' da Cal ifornia Üni versitesinde bir konferans veren Robert Havsen Ennenistanın sınırlarını şöyle çiziyordu: " . . . Ermenistan Doğuda Fırat nehri, Kuzeyde Pontus dağları, Güneyde Toros dağları ve Batıda Sivas-Kayseri arasında yer alan alçak tepeler/e 10

Cengiz Kurşad. a.g.nı . . s : 49

ARŞ IV HELGELERIYLE TEI!CIR ERMENi IDDIAL ARI VE GERÇEKLER

sınırlı, Sivas ve Malatya şehirleriyle Arapkir, Divriği, Gürün, Darende, Zara ve Şebinkarahisar kasabalarını ihtiva eder. Daha sonra bu alan Nik sar, Tokat, Amasya ve Zile 'yi de içine alarak genişlemiştir. " Ocak 200 1 ' de CNN Türk televizyonunun Manşet Program ında ''soykı rıın konusu Ermeni stan yönetiminin sorunu deği l dir, bu konu tüm Enneni halkına ınal olm uştur" diyen Ermen istan Devlet Başkanı Kaçaryan şöyle devam ediyordu:

"Eğer yönetim bu konuda geri adım atarsa karşısında bütün Er meni/eri bu/w: "

"TÜRKLER SOYKIRIM YAPMADI" DEMEK SUÇ SAYlUYOR Ermeni diyasporası hemen hemen her ü l ke de yayınladığı kitap, hari ta. dergi, defter, küre vesaire gibi eğitim malzemeleri, Türk düşmanl ığı nın birer karargah ı haline getirdiği ki l i se ve okul l arı, bütçesi 50 m i lyon dotarta ifade edi len si nema fi l m leriy le Türk aleyhtarlığı davasını öy le körüklem iştir ki, bugün bazı ülkelerde "Türkler soykırı m yapmadı" de mek bile suçtur! Evet. Prof. Bernard Lewi s, 1 3 A ral ı k 1 993 tarihli Le Monde gazete sin de yay ı n lanan mü! akatında "Türkler soykırım yapmam ıştır " de di ği için mahkemeye veri l m iş. 2 1 Hazi ran 1 995 günün deki duruşmada da "soykırımı inkar suçun u n " fai l i olarak mahkum e di l m iştir! Aynı şek i l de Türklerin soykırım yapmadığını söy leyen J . Mc. Carthy çal ışt ığı üniversiteden kovulmak i stenm iştir. Batının duymak i stedikle rini söylemeyen S. Shaw. H. Lowry, A. Manga gibi bir çok b i l i m adam ı da TOrk yan l ı sı alınakla suçlanın ışlardır. A dalet tarihine Batı 'nın yüzkarası olarak geçecek bir başka skandal da İ sv içre ' de yaşanm ıştır. Angelina Franchau sel, Maı1 1 995'te Mecli se bir soru önergesi vererek, ''İ sviçre hükUmetinin Ermeni soykırı m ı n ı resmen tanımaya hazır o l u p ol madığını'' sorm uş, bu teşebbüs İ sviçre ' de yaşayan Ermeni ler tarafı n dan 5.000 iın za l ı bir di lekçe i le desteklenın iş tir. Fakat İ sviçre' deki Türk dernekleri 1 996 y ı l ı n ı n Ocak ay ı n da 4.200 i m zalı bir dilekçeyi parlaınentoya sunarak m ukabele edince, "soykırı mı inkar suçundan " mahkemeye veritın işler dir! Batı cephesinin bütün bu haskılarına rağmen Türkiye ' de Türk m i l letini soykırım yapınakla suç layan Ermeni dönmeleri üniversitedeki

NECDET SEVINÇ

görevleri ne devam edebi lnı iş, Türklerin sadece Ermenileri değil

Rumları da kestiğini yazabilen biri de Abdi i pekçi Dostluk ve Barış l)erne�i'nden sonra Kültür Bakanlığa tarafandan da ödüllendiril miştir! Levon Maraşl ıyan gibi bazı dönmem iş Ermeniler de A nıerika dan getiri l ip Türk tezleri aleyhinde konuşturulm uştur. işte Türkiye'yi yönetenleri n bu atTedi l mez gatleti ve Türk aleyhtar Iarı n ı n da hummal ı gayretleri sebebiyle bugün bir çok devlet ve bir çok cyalet soykırım tasarı ları nı onaylam ıştır.

BELANIN MAHİ YETİ Ermeni diyaspora sına ait olan şu satı rlar bir Ermeni yayını n dan alın m ıştır:

- Vatammız Tiirk Ermenistanı. Türkiye tarafından göçler ve katliam lar sonucu boşaltıldı. Bizim asıl problemimiz bu toprakları geri almak tır! 11 Ermeni stan dışındaki Ermeni stan. veya A meri ka daki Ermeni stan olarak tanı m layabileceğimiz diyasporanın A meri ka' da 3 siyasi partisi, Wash ingtonda da 5 m i lyon dolar bütçesi olan bir Ermeni mec l i si vardır. 1 2'si Ermenice 5 ' i i ngi l izce ol mak üzere toplam 1 7 süreli yayına sahip tir. Diaspora ayrıca Harward, Ca l i fornia, Michigan ve Colombia üni versitelerinde Enneni kiirsüleri kurulmasıyla, Enneni i ddialarına malzeme tem in edi lmesi için 4 büyük araşt ınna ve inceleme merkezinin açılmasını sağlam ıştır. Erıneni kimlik. kültür ve etn ik şuurunun gelişmesi ve Türk aleyhtarl ığı davasının can l ı tutulması maksadıyla açılan bütiin bu kuruluşlara yılda 40 mi lyon dolar harcanmaktadır. Cemalettin Taşkıran ' ın Enneni kaynakların dan edin diği bilgi lere göre Amerikan Ermen i leri, toplam ınal varlığı 250 mi lyon dolar olan 1 3 5 kiliseye yılda 35 mi lyon dolar yardım yapmaktadır. Amerikadaki 25 Ermeni okulunun bütçesi i se 1 2 mi lyon doları bulmakta dır. Kaydedelim ki, Ennen ilerin Türk aleyhtarlığı davasının emrine verdik leri toplam 1 . 1 28 teşkilata mukabil, Türkiye' de sadece bir tek Enneni Araş tınnaları bülüınü vardır. O da ancak 2000 yılında faal iyete geçebi l ın işt ir!

Cemalettin Taşkıran. a.g.m . • s:

ARŞIV BELGELERIYLE TEI ICI R ERMEN i I DDIALARI VE GERÇEKLER

Yine kaydedel iın ki, dünyanın çeşitl i ülkelerinde ve çeşitli d i l lerde Erıneni lerin Türkiye'yi suçlamak için yayınladıkları 20.000 kitaba i la veten 1 990-2000 y ı l ları arasında Türkiye'de Ermeni iddiaları nı savunan 25 kitap çıkmış ve bu kitaplar hiç bir resmi veya gayri resmi tepki gör ıneden sat ı lm ıştır. Bu kitapların büyük çoğun luğu başta A l nıanya olmak üzere gizli servis elemanlara. bir kısmı da müslüman ismi taşayan Er

men iler tarafından yazı lm ıştır. Yukarıda Ermenilerin Türkiye'yi suçlamak için 20.000 kitap yayın ladık larından söz ettik. Türkiye bu 20.000 kitaba 2003 yılı itibariyle an cak 1 30 eserle cevap verebi lmiştir ki bu rakam aslında savaşm kaybe dilmckte olduğuna dair bir alarm olarak kabul edilme l id i r.

SÖZDE SOYKIRIMA İ LİŞKİN KARARLAR Türk hükümetlerinin ve Türk aydın larının önce bir Ermeni mesele sinin olduğuna inanınayışları, inandı ktan sonra da sah ip çı kmayışları sebebiyle Türkiye bir çok cepheyi kaybetmiştir. Bu i lgisizlik ve ba sına sızan dönıne-devşi nne çocukl arı n ı n Ermeni tezlerini serbest bir küstahl ı kla savunmaları böy le devam ed ip giderse, Türkiye Erınenilere karşı verd iği savaşı kaybedecektir! Soykırım yaptığımıza i lişkin parlamento ve eyaJet meclislerini gös teren aşağıdaki l iste, aynı zamanda Ermeni ler tarafından elegeçiri l en mevzilerin l i stesidir. Unutmayal ım ki savaşı kaybedersek kazananlar sadece Ermeni ler olmayacaktır.

AMERiKA : l l May ıs 1 920'de Ermenilerin katliaına maruz kaldığı kabul edildi.

O tarihte henüz soy kırım kelimesi sözl üklere girmediği için alınan karar da şöy le deniyordu: "A B D Senatosu' nun Dış i l işkiler Alt Komitesi' nde dinlenen tanıklar Eımeni halk ının maruz kald ığı katl iaın ın ve başka kötü muameleleri n varlığını açıkça ortaya koymuştur". A B D Temsilciler Meclisi 9 N i san 1 975'te, 24 Nisan 1 975 tari hi ni ''insanın insana zulmetmesi günü" olarak kabul etti. karar '' 1 9 1 5'te yapı lan soykı nmda hayatlarını kaybetmiş Ermeniler de dah i l o lmak üzere tüm soykırı m kurbanlarını'' kapsıyordu.

NECOET SEVINÇ

A B D Temsilciler Mecl isi 1 O Ey lül 1 984 'te i k i nc i bir kararı ben i msed i . Böylece Temsilciler Meclisi "24 Nisa n 1 985 gü nünü insa nın insa n;ı zulmetmesi gün ü'' olarak kabul etmeyi ve A meri kan hal k ın ın tüm soykırım kurbanl arını öze l l i k le 1 9 1 5- 1 923 y ı l ları arası nda Türkiye 'de yapı lan soykırıma maruz kalan 1 .5 m i lyon Ermeninin anıl mas ı na dair tasarıyı onay lamış oldu. Karar 2 3 3 kabu l oyuna karşı 1 84 red oyu i le alındığı için yani 3/2 çoğun l uk sağlanamad ığı için tekemmlil etmed i . Fakat Ermeni kaynakları kararın tekeın mül ettiğine dair yayın lar yap t ı l ar. halen de yapıyorlar. 1 996'da. ertesi y ı l yapılacak d ı ş yard ı m tahsisleri ne i l işk i n yasa gö rllşll l llrken. Türkiye'ye verilecek yard ı m ı n soykın ın ı n kabul ü şartı na hağlanması istend i . Tasarı metni nde TOrkiye'nin "Osman l ı Dev letinin 1 9 1 5- 1 923 y ı l ları arasında Ermen i halkına yapı lan ac ı masız ey lemleri kabulü ve Ermen i soykırımı kurbanları nın hat ıratma saygı göstermesi'' �art ına bağlanınası isteniyordu. 268 kabu l oyuna m ukabil 1 53 red oyu alan bu karar, tasarı senatoda görüşü i iirken met i nden ç ı karı l d ı . Ermen i kaynakları soykırım şartıyla i lgi l i i fadelerin meti nden ç ı karı ldığını ha len be l i rt m iyorlar. 2 1 Eyliil 2000 tarihinde. Temsilciler Mec l isi U luslararası Operas yonlar ve i nsan Hakları A l t Kom itesi, soykının ı n tanı nması ile i lgi l i bir kararı kabul etm iş. U l uslararası i l işki ler Komitesi'nden de geçen karar A B D Başkanı Cl i nton 'un m üdahalesiyle geri çek i l miştir. C l i nton. tasa rının geri çek i l mesiy le i lgi l i mektubunun gerekçesi nde soykırımla i lgi l i herhangi b i r i fade kul lanmaın ış. sadece "Ameri kan ç ı karlarına aykırı olacağını" bel i ı1m iştir. Amerikan Başkanı B i l l C l i nton 1 994- 1 995- 1 996- 1 998- 1 999 ve 2000 y ı l ları nda, George W Bush da 200 1 y ı l ında 24 N isanın anı l ması amacıyla bildiriler yayınlam ışlard ı r. Clinton'un yay ı nlad ığı bi ldiri lerde "Osmanl ı i mparatorluğunun son y ı l larında techir ve katliamdan yüzyı l ın en ac ıklı olaylarından biri" olarak bahsed i lmektedir. Bu bild iri lerde "soyk ı rım" i fadesine yer veri lmem iştir. 1 990'da George Bush'un ya yın lad ığı başkanlık bildirisinde gene soykırımdan bahsed i l memiş. fa kat "Osmanlı i m pa ratorluğu n u yönetenlerin yaptığı korku nç kat liamlıı rdan" söz edi l m iştir. Aynı şek i lde George W. Bush ' un 24 N i san 200 1 'de yay ı nladığı başkan l ı k bildirisinde soykırım sözü kul lanılına ın ış "Osman l ı i m paratorl uğunun son döneminde Erıneni lerin zorunl u göçe tabi tutulduk larından" v e '' 1 .5 milyon Ermeninin yok edildiğin den" bahsed i l ın i ştir. Ronald Reagan. 24 N isan 1 98 1 tari h l i bildiride "Ermenilerin uğradığı soykırımdan'' bahsetın iş. J i ının Carter ise 1 6 Mayıs 1 978 'de Erıneni lere verdiği bir davette " 1 9 1 6'dan önce tüm

A R Ş i V llELG E L E R i Y L E TF.I I( ' i l{ U� M E N i i DD i A L A R I VE GERÇEKLER

Ermeni halkııı ı ortadan ka ldırnııı çııbıısındıın" ve bunun "o güne kadar hiçbir grubun çekmediği kadıı r büyük bir trajedi olduğun dmı'' bahsetın iştir. Anıerikan eyaJetlerinde tablo daha da kötüdür. Şöy leki bu eyalet lcrden Erıneni lerin yoğun olarak yaşad ığı K al i fornia 1 5, Rhode I siand 1 O. New York 8, l l l inois 6, Pcns i l vania 6, Kolorado 4, M ich igan 4, New

Jersey 3 . Connekticut 2, M a i ne 2. Mary land 2, M assechusetts 2, Virgi nia 2. Wiscaıısiu 2. Ala<;ka, Arizona. Arkansas, Florida. Georgia, M i nnesota, Nevada, New Hempshi re, New Meksi ko, Oklahoma, Oregon ve Was h i ngton da birer kez Ermeni soy k ı rı m ı n ı n tan ın masına. 24 N i san günün a n ı l masına ve Ermeni soy k ırı m ı n ı n okul larda okunmasına dai r kararlar a l m ı şlard ır.

D i G ER ÜLKELER: Türkiye i le A ıjantin arasında h i çbir siyasi, iktisadi, t icari, kültürel sorun ol mad ığı ve i k i ü l ke arasın d a tari hte cereyan etm iş hiçbir mesele de bulunmad ığı halde bu devlet 1 985, ı 993, ı 995, ı 998, 2004 ve 2005, 2006 ve 2007 y ı l l arı nda diasporanın çalışmal arı sonucu Türkiye aley h i nde 8 karar a l m ıştır. A ıjantin parlamentosu' nun 4 may ıs 2005 tari h l i kararı nda Türkiye " 1 9 1 5 - 1 923 yılla n a rasııu.hı ermenilere soykırım yıı pmıı kla suç lanın aktad ı r. Ayrıca, Boi nes A i res Beled i yesi ı 996' da ··Ermeni soykırım ının, yiizyılın ilk soykırımı olara k okullarda oku tulnıasııı ı" kararlaştırm ış. Boi nes A i res Ö zerk Kent Hükümeti de 22 N i san 1 999 'da benzeri bir karar alm ıştır. Boi nes A i res Belediyesi ise

"Osmanlı makamlarınca ya pıhın ve 1 ,5 milyon kişinin kııtledildiği Ermeni soykırımının 83. yıl dönümiinde Ermenilerlc dayaııı�nıa duygularını" d i l e get i rm iştir. 22Nisan 1 998'de bir açı k l ama yaparak

Ay rı ca Belçika Senatosu 26 Mart 1 998'dc. Fransız Senatosu 8 Ka sım 2000. i sveç Parlamentosu 29 Mart 2000. ve 1 1 Maı1 20 1 O, i talyan Parlamentosu 1 7 Kasım 2000. Kanada Parlamentosu 2 3 N isan 1 996,

2000 ve 22 N isan 2004 ' te. K ı brı s R u m Yönet i m i 29 N isan 1 982, Lüb nan Parlamentosu 3 N isan 1 997 w 1 1 M a y ı s 2 00 0 'de . R usya Federas yonu lkvleı D u ması 1 4 Nisan 1 99:' ve 2005'de Uruguay Senatosu ve Tem s i l c i ler Medisi 20 N i san l %5 ' tc, Uru gu ay Scnatosu 1 8 Ekim 2000 ve 2005'tc soyl.;ırı ın ın lw hul cdildiğine dair kararlar ald ı lar. Yunan Parlfııııenıosu 25 N i saıı 1 996 ' da. 24 N i san · ı "Tii rldcr tara fından Er nıcııilcrc ya pılan Suykınnı ı A ıı ıııa gii nii. ol arak kabul e tti. 1 6 K asım

N FCDFT St-:VıNÇ

.ı ı

2000'de tari h l i kararı na at ı fia bu l u n arak benzeri bir karar al dı . Ay r ıc a Vat i kan 2000'de, i sviçrc 2003. S l ovakya ve H ol l a n d a 2004'te. Po lo n ya . /\ l manya. Venezüela ve L itva n ya 2005'te. Ş i l i 2007'de soyk ı rı m ı kabul eden kararlar aldı lar. 1 6 A ra l ı k 2003'te, i sviçre Federal Mec l isi, 30 Kasım 2004 'te Slovakya, 5 A ral ı k 2004 'te l lol landa. 20 Nisan 2005'te de Polonya

Parlamentoları soykırımı tanıyan kararlar ald ı l ar. Avustralya' nın New South Vales Parlamentosu 1 7 N isan 1 99 7, i sviç re ' ni n Cenevre kantonu 25 Temmuz 1 998 ve 1 0 Aral ı k 200 1 ta rih le ri nd e Roma dah i l 20 kadar i t a l y a n Şeh ir Beled iye Meclisi de 1 990' 1 ı y ı l ları n sonları nda i sviç rc' n i n Vant kantonu 23 Ey l ü l 2003'te. i ng i l t e re'de k i Galler G wcynedd Bölge Mec l i s i 2004 Mart ayında ben zeri kararlar alm ışlard ır. Bu arada Fransız Cumhurbaşkanı Francois Mitterand 1 987'de F ransa ' n ı n Vienn ken t i n de yaptığı konuşmada ''1 9 1 5 yılında Ermcoilere soykırım yapıldığını'' söylemiş. 200 1 Eyl ül ay ın da Enn e n i sta n ı zi y a ret ede n Papa da 1 9 1 5 kurbaniarına değindiği konuş m a sında Ermcııice soykırım anhı ııı ıııa gel e n bir sözcük kullanmışt ı r. B u konuda Dünya Kil iseler B i rl i ği. i nsaıı Hakları L i g i. Amerikal ı Yahudiler Ceınaat ı vesaire gibi sivil toplum örgütleri Ermenilerin soykırım iddia

larına destck veren kıınırlar alınışlardıı·. Avrupa Konseyi Parla me n ter l er Asaınblesi bu konuda 24 Nisan 1 995 ve 24 N isan 1 998 tar i hle r i nde sadece i mzalayan ları bağlayan iki bildiri yayınlamıştır. Ayn ı met n i n tekrarlandığı bildiri lerde "24 Nisan 191 5'in

Osmanlı İmparatorluğunda yaşayan Ermenileri yok etme planının uygulamaya konulduğu tarih olduğu, 20. yüzyılın ilk soykırımı ola ı·ak bilinen Ermeni soykırımının anıldığı ve insanlığa karşı işlenen bu suçun kurbanları olan Ermenilcrin hatıralıırmın sclıımlandığı'' ifade ed il mekted ir. Avrupa B irl iğine gel i nce . . . Türkiye 1 7 N i san 1 987' de tanı üye l i k için Avrupa B i r l iği ne m ü racaat ett i : 1 8 Temmuz 1 987'de Avrupa Parl amentosu, A B ' y e germ e k i ç i n Erm e n i soykırı m ın ı kabul etmesinin şart olacağı na i l iş k i n bir karar aldı. "Kii rt sorununun rcddcdildiğin den'' ve "Kıbrıs'taki Türk işgalinden" de şikayet edi len kararda şöy le deniyordu: ··- Türk Hükfımeti bugüne kadar 1 9 1 5 yılındaki soykırı mı tanımayı. reddederek Ermeni halkını kendi tarihine sahip olına hakkından yoksun bırakınaya devam etmektedir. "isbatlanmış olmasına rağmen Ermeni Soykırımı şu ana kadar ne bir siyasi mahkCım iyet konusu olmuştur, ne de herhangi bir tazminat alına bilın iştir"

AR�IV BELGELERIYLE TEI Il'I R ERMENIIDDIALARI VE GERÇ'L' K LER

Bir isbat bah is konusu ol madığı halde. burada soykının ı n isbatlan dığı ndan bahsedebi len Avrupa Parlamentosu'nun 1 5 Kasını 2000 tarih l i kararı ise şöy ledir. "Avrupa Parlamentosu. Türkiye'nin Ermeni soykırımı ya ptı

ğını ilan eder ve Türk h ükümetinin bunu ka bul etmesini ister. Ti.irkiye' n i n bu olguyu red etmesinin Avrupa Birl iği üyel iğinin kesin engeli olduğunu aç ı klar Türk hükümetine ve Türkiye Büyük M i l let Mec l isi ne. özel li kle modem Türkiye dev letinin kurul ması öncesi nde Ermeni azı n l ığın maruz kaldığı soykının ı n kamuoyu önünde kabulü ile Türk toplumunun önem l i bir parçasını oluşturan Ermeni azınlığa destek veri l mesi çağrısında bulunur."' '� .

Soykırım tasarıları hakkında geniş bi lgi edinmek için hakınız. Pulaı Tatar,

Erm enilerin Soykırım Savının Oluşturduğu Gergin liğin Çözü m ü ile i l g il i U u kuki \'e Siyasal Ö nrelikler, Ermeni Araşt ırmaları. 1 . T ii rk i y e Kong resi Bi ldirisi. c : 2. /\nkanı 2003. s: 22 1 -225. Slilcyınaıı Bcyoghı. Ermeni Tehcirine Dair A raştırmalara Toplu Bir Hakış, Ermen i /\raştırıııaları. 1 . /\nkara Kongresi B i ldirilcri. c: 1 .

/\nkara

2003. s: 23-33

NECDET SEVINÇ

KISALTMALAR TA TTK

DOA YTD EAD ATHD BTTD DHiA TDAD TDTD

: : : : : : : : : :

Türk A nsik lopedisi Türk Tarih K urum u Başbakanl ı k Osman l ı A rşivi Yeni Türkiye Dergisi Ermeni A raştırınaları Dergisi Askeri Tarih Belgeleri Dergisi Belgelerle Türk Tarihi Dergisi Dünden Bugüne i stanbul Ansiklopedisi Türk Dünyası A raştırmaları Dergisi Türk Dünyası Tarih Dergisi

MUTLU

I .Bölüm: BiR AZl N L I K İ KEN . . .

Kimseye etmem şikayet, ağlarını ben halime Titrerim ınücrim gibi, baktıkça istikalime, Perde-i zulnıet çekilmiş, korkarım ikbalime, Titrerim mücrim gibi baktıkça istikbalime ( Kemani Serkis Efendi"nin N i havent şark ı s ı )

Nihan enim seni sinernde ey mehpare canınısın Ben im raz-ı derununı, sevdiginı gözden nihanımsın Gönül sende gözUnı hak-i derinde ey ıneh-i devran Benim can-ü cananım, sevdigiın vird-i zebanımsın Ah dil nüvazıın, çaresiizıın, kurbanın olaın, halim pek yaman ( Leon Harıcıyan Erendi ' n in H i cazkar Agır Scmai 'si)

Sırasıyla Babil i ler' in. Asurlular'ın, İ ranlılar' ın, Partlar'ın, Make donyalı İskender' in, Roma. Bizans ve Araplar'ın boyundutuğu altında yaşayan Ermeniler Selçuklu fetih leriy le birlikte Türk idaresiyle tanıştı l ar. llir süre Moğollar'ın, Karakoyuolu ve Akkoyunlu Türk devletlerinin sa yesinde varlıklarını muhafaza eden bu millet daha sonra Osmanlı tebaası olarak tarihlerinin en parlak, zengin ve itibartı dönemini yaşadı . ı J Ermeni toplumu İstanbu l ' un fethiyle birl i kte hiçbir devletin egemen liğinde elde edemediği bUyük haklara kavuştu. İran onları mecusi yap mak, Bizans hıristiyanlaştırmak için uğraşmıştı. Ermeniterin Grogeryen mezhebine girmeleri, onları Ortodoks yapmak isteyen Bizans imparatorla13

Bu konuda gen i� hi lgi

için lıakıııız:

idareleri'nin Ermeni Politikaları,

Recep Şahin,

istanbu l . 1 988

Tarih Boyunca Türk

ARŞIV BELGELERI Y LE TEIICIR ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

rının şiddet kullanmasına sebep oldu. Ermeni ler, ancak Selçuklular'ın bu toprak ları fethelmesi üzerine dil. din ve yaşayışta serbestlik kazan d ı lar. ı 4 Bu hürriyet. Osmanlılar zamanında daha da şümullü bir hal aldı. 1 46 1 'de Bursa'da yaşayan Ermeni ler' i aileleri ile birlikte istanbul'a geti ren Fatih Sultan Mehmet. imparatorluk başkentinde bir Ermeni patrikha nesi kurdu, Bursa Metropolili Ovak i m ' i patrik ilan etti, Süryani, Kıpti ve Habeş k i l iselerini Ermeni Patrikhanesine bağladı . ı s i stanbul'u terkeden Rumlar ' ı n dükkan ve işyerleri de Türkler' le beraber Ermeni lere pay laştırılm ış. cemaatını kaybettiği için açılınayan Rum kiliseleri de Ermeni lere hediye olunmuştur. ı 6 1 64 1 'de K um kapı 'daki bi naya taşınıncaya kadar Samatya'daki Suluınanastır'da faal iyet gösteren Patrikhane Ermeni toplumunun bütün mezhep, nikah, boşanma, ölüm ve diğer ihti laflarının çözümü meselele rinde yetki lendirilm işti. Patriğe ayrıca; kilise, okul. hastahane ve benze ri sosyal kurul uşların yönetimi, buralara memur alınması, mem urların görevden azledilınesi, nüfus say ıın ı gibi imtiyazlar da verilm işti. ı 7 Ermeni ler, böy lece tarihlerinin en m utlu dönem ini yaşamaya baş lamışlard ı . Askere alınmadı kları için nüfusları d üzen li olarak artıyor, Osman lı Devleti gi bi çağın en güçlü devletinin imkanlarından fayda lanarak zenginleşiyor, zenginleşti kçe kudret ve itibar kazanıyorlard ı . Sonraki y ı l larda saraya kredi veren Ermeni sarratlar vasıtasıyla devlet adamlarına nüfuz ve devlet işleri ne m üdahale etmeye de başladılar. Ermeni tarihçi Oskanyan, Osman l ı Ermeni leri nin huzur içinde nasıl ın ütTereh bir hayat yaşad ıkları nı şöy le anlatınaktad ır.

". . . Ermeni cemaati Türkiye 'de günlük hayatm esastm teşkil et miştil: Zira uzun süredir hizmellen ziyade, idare etmeye alışmiŞ olan Türkle1; sanayinin hütün dallanm onlara hırakmışlardt. Bu sebeple Türkiye 'deki hankerlet; liiccarla/; makinaci/ar hep Ermeni idi. Diğer tarafian onlarla Müslümanlar arasmda his henzerfiği ve menfaal hirli ği vardn: Ermeniler Türkler 'e rahatça uymuş ve emniyetlerini kazana rak en nii(ıızlu reaya olmuş/urdu: "

Ahmet l lulki Sami.

1 5. ve 16. Yüzyılda Gayrimüslimlerin Hukuk ve l çtimai Durumu, TTK. lkllctcıı. Ankara, 1 983. s: l l 34

Ermeni Meselesi, Ankara. 1 970. s: 3 1

Yavuz Ercan.

Lütli i kiz.

Dr. Abdüsselam Paşa ve Ermeni ler, YTD, sayı: 38. Ankara 200 1 .

s : 1 048

Turgut IşıksaL say ı :

Ermeni Propagandacılar, Bclgderlt: Türk 77-78. istanoul. 1 974, s: 24

·ı ari h i Dergisi.

NECDET SEVINÇ

Ermeni rahip Çark ise Tanzimat devri Ermeni leri nin durum unu an latırken demektedi r ki:

" ... Bu üçüncü devreyi Ermeni/erin altın devri olarak vas�flandırır sak hata etmiş olmayız, kanaatindeyim. En feyizli, en elverişli saydtKl ımz bu devit·de Ermenile1; her salıada ileri gidebildile1; kendilerini ta mtarak, hükümetin emniyetini ve itimadım kazanarak yüksek mevki/ere rtkabildiler. "18 Napolyon Sonapart tarafı ndan 1 805 'de i ran Şahı Fetih A l i han'a elçi olarak gönderi len A mede Jauber, seyahatnamesinde Ermen ilerin zen gi nliğini şöyle anlatnıaktadır:

"Yozgat �a hangi büyük evi, güzel bir köşkü, bir lıam gördümse salıi hinin Hacı Ohannes olduğunu söylediler. Bu Ermeniye, büyük servelin den dolayı Yozgat 'm Roçild 'i diyorfa1: Hacı, Ankara 'da da bir Ermeni kilise.si inşa ellirmiş. 19 "

Ermeni zenginl iği yalnız Yozgat'a m ünhasır deği ldi. Boğaziçi' n in en güzel yalıla rında onlar otururdu. Bulundukları her vilayetin en görkemli köşkleri, konakla ra, malikhaneleri on larında. Napolyan Sonapart ' ı n i stanbul Büyükelçisi Mareşal Sebastiani'nin 12 Tem muz 1 808 tarihli raporu, Osman lı azınlı kları hakkında i lgi çe kici bilgi lerle doludur. Napolyon' u n istediği raporu tanzim etmeden, imparatorluk coğrafyasında casusları vasıtasıyla inceleme yapt ı ran ve istanbu l'da zengin bi r Ermeni kızıyla da evlenen Sebastiani, raporunun Ermenilerle ilgili kısmında şu bilgi leri veriyor:

"Majeste " İstanbul 'da 40 bin Ermeni vai·dır. Anadolu 'nun Ermenistan de diğimiz bölgesinde de nilıayel yarım milyon Ermeni yaşamaktadu: Bu halkm hepsi halinden memnundw: istanbul 'daki Ermeniler arasmda birçok büyük zengin var. Kibar Türk aileleri servetlerini adetci bunlara idare ettirmektedirler. Devlete faizle borç para veren birtakım banker ler de vardır ki, Ermeni mi/letindendirle1: Derhal belirtmeliyim: Bir kısmı katolik, bir kısmı da Rafizi olan bu Ermeniler deviele son dere ce itaat/idir/er ve Türkler 'e büyük muhabbet beslerler. Şu anda hemen hemen hiçbir Ermeni politika ile uğraşmamaktadır. Eminim ki, hiçbir zaman herhangi bir siyasi telkine kulak asmayacak/ardır da. 18

Y.G. Çarık,

Türk Devleti llizmetinde [rmeniler, ( 1 453-1953)

1 953. s: 5 1 19

Mehmet A l i Ayni.

Milliyetçilik.

istanlıul. 1 943.

323

istanlıul

ARŞIV BEL<..i ELER I Y L E TEI ICIR ERMEN I i DDIALARI VE G ERÇEKLER

" Ermeniler 'in Osmanlı idaresine karşı girişilecek herhangi hir harekete katılmayacakları muhakkak/n: Aralarmda Fransa yu sem pati duyanlar da yok değildir. Fakat hu sempati, kendilerine Osmwılı olduklarını unui/uracak derecede değildiı: Yalmz; eğer Fransa günün birinde. yaşadıkları memlekellen herhangi birini zap/edecek olursa, o

memleketlerde mulıakkaktu:

o turan

" 10

Ermeni/erin majestelerine hizmet edecekleri de

•· Mareşal Sebastiani ' ni n bu raporu tanzim ettiği tarihten yaklaşık 30 y ı l sonra M ıs ı r Val is i Mehmet A l i Paşa ' n ı n kuvvet leriy le çarpışan Osman l ı Ordus u ' nda yer alan M oltke de. Ermeni ler i ç i n benzeri tespit lerde bulunm uştur. Erme n i leri n Türk Di l i ' nden ve adetlerinden çok şey aldıkları n ı yaz.an ve Türkiye'de bul unduğu 1 835- 1 839 y ı l l arı arasında ü l kemizi iyice i nceleme fı rsatı bulduğu anlaşı lan Moltke. gözlem leri n i şu çarpıcı c ü m l e i l e özet lemekted ir: Aslınd:ı onlara hıristiya n Türk

demek mümkündür. 2 1

Polonya' l ı seyyah M i koşa ' n ı n 1 8. yüzy ı l sonu itibariyle b i ze intikal etti rd iği bi lgi ler de yukarıda nak lettiği m iz tesbitleri tey id etmekted i r. .. Ernıeni lere Türk ler tarafı ndan herhangi bir m i l letten daha çok saygı (iti mat dem iş olması gerekird i ) gösteri l mekted i r" d iyen Mi koşa. Erıne n i lerin eski adetlerini tamamen unutmuş oldukları nı kaydetti kten sonra şöy le devam ed iyor: "Geçmişte kendilerinin ne oldukları üzerinde kat 'iyyen düşünmü yorlaı:

Fikir bakumndan hir ihtilal pltinını kavrayabilecek kabiliyelle

değildirler ( . .) Halfa Osmanlı Devleti 'nin çökeceği günün yaklaşmakta olduğu kendilerine söylendiği zaman, bundan memnun olmadıkları bile

görülmektediı:

M iNNET DUYU YORLARDI Değil Osman l ı ' n ın günün biri nde çökeceği ihtimaliyle mem nun ol mak, Ermen i ler, Osman l ı 'ya m i nnet d uyduklarını bile i fade etm işlerd i r.

N izamctı i n Nazif Tcpcdclcııl io�lu.

İ mparatorluğu' nda Komitacılar. 21

ll V.

Erdal İlter.

Moltkc.

Su ltan 2. Abdülha m id ve Osm anlı

İstanbul. 1 972.

1 0 1 . 1 02

Türkiye l\lektupları, Çeviren: I laynıilah Ürs.

İstanbul 1 969. s: 35

Ermeni Kilisesi ve Terör, YTI1, say ı : JK. /\nkara. 200 1 . s: 861

N ECDET SEVINÇ

ı :rmeni i leri gelenlerinden biri olan M ıgırdıç Dadyan 1 867 y ı l ı nda kale me aldığı inceleme yazısında Osmanl ı rej im ine teşekkür etmekteydi . ıJ Dikkatinizi çekmek isterim ki. Osman l ı Ermeni l erinin tam bir hür riyet içinde nasıl kalkındıklarını gösteren bu inceleme, Meşrutiyet'in il5nından evvel yapı l mıştı r. Yani, Osmanl ı halklarının hürriyetle tanış I Iğı iddia edilen tarihten önce ... Ermen ilerin ve diğer Osma nlı azlıklarının hürriyetten yoksun nıvalh bir vaziyette yüzyıllarca baskı altında yaşadıklarına dair iddiala r, Osmanlı topraklarının paylaşılmasına karar verildikten sonra ortaya atılan siyasi maksattı a ldatmacalardan ibarettir. Bakınız ara-sıra rastladığı m ız namuslu Batı l ı lar'dan biri olduğu an lnşı lan Viskont R.Des Koussans i ftira cephesine nasıl bir tekzip yoll u yor: "- Gerçekte Asya köylerinde Ermeni köylüsü ile Türk ziraatçisi ara smda tam bir dayanışma vardu: Çok kere genç bir müslüman, askere ııeya Jı4ekke :re hacca giderken aile ve e�yalarını Ermeni. komşusu na emanet eder. u Ben Anadolu )m gezerken durum böyleydi. Ermeni Türkü öyle tak/id etmiştir ki, kadmları Türk kadınları gibi kapalıdır. F:vleri harem ve selamlığa ayrılmıştır. Bundan dolayı iki ırk arasında geleneksel bir antipa/i yoktur. Türkler tarafindan Ermeni/ere yapılan baskı yalmz Times Nehri kenarındaki İngiliz yazarlarının muhayyile sinde vardır. ıJ "

Hemen hemen aynı yaklaşımda bulunan Rus yazarı Mayevski, Van ve Bitlis Vil ayetleri Askeri istatistiği adl ı eserinde ''Türkiye Ermeni le rinin Orta R usya'daki köylülerin durumundan çok daha iyi olduğunu'' bel i rttikten sonra. Ermeni meselesinin nasıl ortaya çıktığını şöy le izah ediyor: - Batı diplamatları da milliyet kavgasından pek gaddarca istifade etmeye kalkıştılar. Ermeni/erin milli hislerini tahrik ederek hiç sıkılma dan Türkiye 'de bir Ermeni meselesi icad etmişlerdir. 23

Erdal i l l e r.

İ st i kiıli Savaşı Kahramanlarımızdan Kazım Karabekir Paşa da benzeri ıesbitlerdc hulunmaktadır. Paşa. "llacca giden bir Türk, evini barkını bir Ermeniye emanet etti�i gibi, yerinden uzaklaşan bir Ermeni de varını yo�u n u bir Türk'e bırakırdı. Türk zenginlerinin ço�unun aşçısı Ermeni idi" dem ekted ir Kazıın Karabek i r. Ermeni Dosyas ı İstanbul, 1 994. s: 1 3

ag.m, s: 86 1

Ahmet H ulki Sarol. age. s:

ARŞI V BELGELERIYLE TEHCIR ERMENI IDDIALARI VE G E RÇEKLER

Halbuki bunların hepsi Türkiye'nin göz kamaştıran m i rası üzerinde hisse sahibi olmak için yapılan şeylerdir. H ı ristiyanl ığı korumak. insan l ığı ve kanunu savunmak gibi şeylerin hepsi birer maskeden ibaretti r. Ermeni teri n fakir ve yoksul d üşmeleri Avrupa'nın umurunda bile de ği ldir. 26 1 896 y ı l ına kadar Türkiye'de bir Ermeni meselesinin bulunmadı ğı n ı bel i rten Rus General Maslovski, Türk Genelkurmay Başkanl ığı Arşivi' nde m üsvette hali nde bul unan Um umi H arpte Katkas Cephesi adl ı eserinde terör öncesini anlatırken demektedir ki, " Türkle1; Ermeniler/e aralarmda hiçbir ayırım gözetmezler ve asla Ermeni/ere kötü bir his beslenıezlerdi. Ermeniler Türkler 'e Köre çok daha gönençli bir hayat geçirmekteydiler. Ermeniler şehirlerde yaşar, ticaret ve sanayi ile ui{raşır/ardı, ticaret tamamen onlarm elindeydi. Ancak bdzı aşiretlerin komşu Ermeni köylerine saldırıları 17 Ermeni/e rin durumunu güçleşt iriyordu .

�8

MAKAM VE SERVET Devletin her türlü meşakkatine katianan Türk ırkının çocukları, ası r lar boyunca 3 kıtadaki sonsuz cephelerde kırı larak, çi ftini çubuğunu 26

Abdullah Yaman. Ermeni Komitalarının Emelleri ve I htilal Hareketleri, istanbu l 1 973, s: 1 6 1 Çalışmamızda. 1 9 1 6 yılında " Ermeni Kornitaları nın A' mal ve Harekat-ı l htililiyesi", adıyla Dahiliye Vekiileti tanırından hastırılan ve konusunda en önemli kaynaklardan biri olan bu eserin Abdul lah Yaman tarafından sadeleştirilip. 1 973"de I stanbul"da basılan nüslılısı esas alınmışıır. .

Maslovski'nin "bazı aşiretler" dediği Kürt Aşiretleri daha çok nelis müdataası yapıyorlardı. Kürtler'in silahları yoktu, örgütlü değildiler. Kürt Aşiretlerinin saldırıları daha çok "cevap" niteliğindeydi. 1 894'te patlak ve ren 1 . Sa�on i syan ında, sonradan Osm anlı Meclisi'ne mebus olarak girecek olan H ınçak Kom itesi i stan bul Teşkilatı Başkan ı M urat kod adını k u l lanan Hamparsum Boyacıyan'ın yönettiei Ermeni teröristler Silvan'dan gelen Ermenilerle birleşerek Muş'un güneyindeki Delican Aşireti'ne sal dırdılar, bir kısmını öldürdüler. mallarını yağma ettiler, yakaladıklım müs lümanların dinlerine hakarcı ettiler, onları işkence altında öldürdüler. köyleri yaktılar, askeri biriikiere saldırdılar. N itekim 2. Sason i syanı'ndan önce de çetenin i ran'la irtibatını kesen Mazrik Aşircti 'ne saldırdı lar. aşiretin büyük kısmını yokettiler.

Belgelerle Ermeni Sorunu, Ankara.

1 983,

s: 93

NECDET SEVINÇ

terk etmek, dükkanı n ı tezgahını kapatmak zorunda kal ı rken, �" asker lik yapmak gibi bir mükellefiyetieri o lmayan gayrimüsl i m unsurlar bir bakıma onların hakların ı gasp ediyor veya servetlerine el koyu yorlardı. Bu durum giderek ticareti n ve sanay inin eldeği ştirmes i ne sebep oldu. Birkaç örnek vennek gerek irse, Artin Bezciyan, ı 768'de Kars'tan i sıanbul'a geldiği nde belki de ayağında don yoktu. K ı sa bir zaman sonra i pek ticareti nden büyük paralar kazanıp. memleket i n ticari ha yat ı nd a söz sahibi oldu. A l i Paşa ' n ı n sarrafı olması sayesi nde Türkiye' n i n en zengi n adaın ları arasına giren Köçeo�lu Agop, Sulta n A bdülaziz' in devrilmesi için M u rat Efend i'ye yüksek faizle borç para verm iş, böy lece ser vetine servet kattı ğı gibi, s iyasi entrikalara da en üst d üzeyde karışma ya başlam ıştı. Senekeri m Manukyan, dem i r tüccarları Asador ile A n zavur da dönemin en zengin leri arasındaydı lar. Şirket-i Hayriye'nin

ve Osma n lı Ba n kasın ı n pekçok orta�ı Ermeniydi.

Bu zenginlik yalnız i stanbul'a özgü bir durum değildi. Ermeni ler bulundukları her yörede en zenginler arasındaydı lar. Rus Generali Ma yevski, Van-Bitlis i statistiği adl ı eserinde, Ermeni lerin bölgenin en var lıklı tabakasını teşkil ettik leri ni yazar. Giderek her bölgede Türklerden daha zengin duruma gelen 31 Enneni ler, nüfusu ı O bini n üzerinde olan şehirlerde ticareti ellerine geçinnişlerdi. 1� Mareel Leart. Osmanlı Ermenilerinin zenginl iğini anlatırken bazı rakam lar vermektedir. Bu rakamlara göre Anadolu'daki 1 66 ithalatçın ın 1 4 1 'i

Ermeni, 12'si çeşitli uyruklu ve sadece IJ'ü Türk'tür! 9.800 dükkin sa29

Seyyah Jackh. Türk yıırdunda. Türklerle Enncnilerin durumunu mukaycsc cde kcn şunları yazar:

Küçükasya'dan grçerken Türklerin fııkirli!inin yanında arasıra günl Ermrni köylrrini görürsünüL Ermrni köyü temiz vr güztldir, zira Ermeniler hiçbir zaman askerlik )·apmazlar.Bunun yanısıra Türk köyü stfalet içerisindedir. Çünkü TOrkler yıllarca askerlik yaparlar n tarlaları da ekilmtdtn öylere durur. Emst Jackh Dtr anfstrigen dt Halbmond, Btilrage zur TOrkisrhtn, Rrnaisanrt, Bcrlin 1 9 1 1 . s: 1 07. zikreden: Ramazan Çalık. Alman Kaynaklarına Göre 2.Abdülhamid Dönemindt Ermeni Olayları, Ankara. 2000. s:

Geniş bilgi için bakınız: Necdet Sevinç.

Osmanlı'nın Y ü kselişi ve Çöküşü,

i stanbul. 1 999 31

Ki Young Lee.

Ermeni Sorununun Dotuşu, Ankard. 1 9911. s: 65

A l fred Kortc.

Anatolisrhe Skizzen, Berlin. 1 1196. s: 5 7 . Zikrcdcn: Ramazan

Çalık. age. s: 1 5

ARŞIV BELGELERIYLE TEIICiR ERMENI IDDIALARI VE GERÇEK L ER

hibi ve zanaatkann 6.800'i Ermen� 2.550'si Türk, 150 ihracatçının 127'si Ennen� 20'si Türk, 37 bankacının 32'si Ennenidir. n

Bu zenginli�e rağmen Yedikule'deki Enneni hastahanesi ne, Hasköy Er meni Yetimhanesi ' ne ve diğer Enneni azınbk kuruınianna devlet bütçe sinden tahsisat veriliyor, Patrikhane'nin bütçe açığı devlet maliyesince karşılanıyordu. 34

Kısaca özetiediğimiz gibi her bölgede, her şehirde ve hatta hemen her mahallede en zenginler, ya Rum, ya Enneni, ya Yahudiydiler. Devlet, Tan zimat Fennam'yla birlikte o anlamsız eşitlik ilkesini benimseyince, siyasi kadrolar da Enneniler ve diğer hıristiyan azlıklar tarafından dolduruldu. Ter cümanlık öteden beri gayrimüslimlerin istihdam edildiği öneml i ve saygın bir görevdi. Yunan istiklalinden sonra bu saha hemen hemen tamamen onlara terkedi ldi, bürokrasi adeta Ermeni işgal i altındaydı. Kabataslak bir fikir edinilmesi için bu konuda da birkaç isim vermek istiyorum: Mustafa Reşit Paşa, Londra elçisi iken yardımcısı Agop Gıcıkyan adında bir Enneniydi. Aynı şekilde A l i Paşa Hariciye Nazırlığı görevini deruhte ederken Sabak Abro adında Ermeni bir umumi katibi vardı. Kir kor Odyan. Hariciye Nazırlığı'nda yüksek seviyeli bir bürokrattı. Sonra Devlet ŞCırası üyesi oldu. M ithat Paşa i le Avrupa'ya giden Odyan Efendi, 1 876 Anayasası ' n ı hazırlayan Paşa'nın en yakın danışmanı ve yardımc ı ları arasına girdi. Bogos Dadyan'a Sultan Abdülmecid' in evinde misafir edi lmek gibi büyük bir şeref bahşedildi. Kendisine beylik ri.itbesi verildi. Bogos, Ab dülınecid Han'ın sarayında Cabi hümayunlarına yani padişahın şahsi ser vetine bakardı. Tophane de onun idaresindeydi . Bogos' un yakınlarından Beran ve Mahsutzade Simon Beylerle Agop Efendi Harem-i HümayCın' un bütUn alışveriş işlerine memur edi lmişti. Çoğu yüksek rütbelere ulaşmış, paşalık unvanı almışlardı. Agop Efendi'nin Çengelköy'deki köşkü Abdti laziz zamanında Emlak-i HümayCın' a alınmış, daha sonra da Vahidettin Efendi'nin ikameline ayrıl ınıştı ki, Sultan Abdülmecit bu köşke zaman zaman uğrar, akşam yemeklerini orada yerdi. H içbir Osmanl ı hükümdan nın. hiçbir Osmanl ı ' nı n evine gitmediği dü şünülürse, padişahın bu Ermeniye kazandırdığı yüksek itibarın erişilmez olduğu anlaşılacaktır. Bu Bogos, sonsuz servetine r.tğmen Sultan Abdti laziz tarafından tedavi edilmek üzere Avrupa'ya gönderilmiştir! 33

Kamunın Gürün. Ermeni Dosyası, Ankara 1 988, s: lOK

Mehmet Hocaoğlu. Arşiv Vesikalarıyla Tarihte

istanbul,

1 976.

Ermeni Mezaliıııi ve Ermeniler,

NECDET SEVINÇ

Saray kuyumcuları ve Darphane Nazıriarı Divriği l i Düzyan 1\ i lesi' nden, saray hekimleri Şaşyaıı A i lesi ' ııden. Darphaııe Müdtirleri Bczciyan A i lesi 'nden, Baruthane nazıriarı Dadyan A i lesi 'nden, mimarba şı lar Balyan A i lesi' ndendi ler. i timada layık kimselerin yönettiği ve tabii itimada layık kimselerin çal ıştırı ldığı Baruthane tam 1 40 yıl boyunca Dadyan Ailesi'nden so ruldu. Bu devlet kurumu 3 . Selim zamanında bu ai leden A rakel'in em rine verildi. O öl ünce oğulları Ohannes i le Simon Efend i ler babalarının yerini aldı lar. Ohannes, 1 820'de Beykoz Kağıt Fabrikası 'nın müdürü oldu. 1 856'da 1\hkam-ı Adiiye üyel iğine getirildi. Darphane 1 724'ten sonra Düzyan

Ailesi'nin eline geçti. Serkis ve kardeşi K i rkor Düzyan 27 Ağustos 1 8 1 9'da Darphaııe'den para çalmaları sebebiy le tutuklanmış, 2 Ekim 1 8 1 9' da Bab-ı Hümay uıı (Padişah Kapısı) önünde kel leleri uçurulmuştur. Aynı gün Kuruçeşme ve Yeniköy'de de diğer kardeşleriyle amcazadelerinin, köşklerinin pen cerelerinde ası l malarından bu ailenin h ırsızlık için çete oluşturd uğu anlaş ı l maktad ı r. Fakat buna rağmen Düz A i lesini devletten ve saraydan uzaklaş tırmak m ümkün olamam ıştı r. 1 847'de bu ai leden Karabet, Bala (bir mülki rütbe) nişan ıyla Val ide Sultan ' ı n sarrafı oldu. Ay nı yıl, aynı ai leden M ihran Düz, Darphane Meskukat Nazırl ığı ' na getirildi, sonra Tanzim at M ecl isi 'ne seçildi. Sultan A bdülaziz devrinde o zamana kadar müslümanlara mahsus bir görev olan Adi iye A zal ığı' na, 1 870'de Dev let ŞOrası Başkanlığı'na kadar yükseldi ve 1 877 Meclisi'ne milletvekili

olarak girdi.

MiLLETVEKiLLERi - BAKANLAR Agop Ohannes K azazyan Paşa i le M ikael Portakalyan ve Ohannes Sakız Efendi ler H azine-i Hassa nazıpydı l ar. H azine-i Hassa nazıriarı padişahı n itimat ettiği ki mseler arasından seçi l ird i. Ohannes Paşa daha sonra üç kez Mal iye Bakan l ığı ' na geti ri ldi. K i ri kor Agaton, Ohannes Çam ic, M ıgırd ıç Sinapyan Efendilerle Davut Garabet Paşa Nafıa N a zırı oldular. Bunlardan M ıgırdıç Si napyan Orman ve M aadin, Ohannes Çaın ic daha sonra Ticaret ve Ziraat nazırı olarak görev yapt ı . Bedros Kuyumcuyan Efendi Orman ve Maadin Nazı rl ıgı ' ndan sonra Tica ret ve Ziraat Nazırl ığı ' na getirildi. Stanbulyan ve Mardikyan Oskar Efend i lerle Garabet A rtin Davud ve Andon Tıngı r Yaver Paşalar Posta

ARŞIV BELGELEiliYLE TEilCIR ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

Telgraf Nazırı, Bedros Hal laçyan Efendi ile Gabriel

Noradukyan Tı

caret ve Ziraat Nazırı oldular. B i r ara Ayan Mecl isi üyel iğine de tayin edi len Noradunkyan Efendi, Gazi Ahmet Paşa hükümetinde Hariciye Nazırl ığı'na getiri ldi .15 A braham Paşa Ohannes Paşa, Azaryan, Aram ve Di I ber Zare efendi ler padişah tarafından Senato demek olan Ayan Mec lisi üyel iğine seçi ldi ler. Bunlardan Ohannes Paşa, eski Hazine-i Hassa, Gabriel Efendi Ticaret ve Nafıa Nazırıydı. Azaryan Efendi, Devlet-i A l iyye'nin Belgrad Büyükelçisi, Aram EtendP6 Orman ve Maadin ve Zi raat Heyet-i Fenniyesi Reisi, Di lber Zare Efend i ' de Şura-yı Devlet üyesiydi. Abraham Paşa daha sonra Şura-yı Devlet M ülkiye dairesinde görev yapacaktır. 1 876 'da açı lan I. Meşrutiyet Meclisi'ne

9 Ermeni milletveki

li girdi. Bunlardan Ohannes Allahverdi, Meclis-i Mebusan Reis Vekiliydi. Sebuh Maksutyan i stanbul, Rupen Yazıc ıyan Edi rne, Sa hak Yavrumyan Bursa, Hamazasp Ballaryan ve Dan i e l Karaciyan Erzurum, Manuk Karciyan Halep, M i kael A lt ı ntop A nkara, Agop Şahinyan S i nop m i l letveki l iyd i ler. 1 894 y ı l ı na ge l i nd i ğ i nde sadece devletin merkezi idaresinde ve basanda çahşan Ermeni sayıs1 t OOO'e yaklaşmaktaydı. Taşra Meclis-i idare üyeleri, sandık e m i n leri, beled iye, aşar, ağnam ve rüsumat i şlerinde görev l i o lanlar i lave ed i l ince bu sayman

9 bini aştiği görülmekted i r. Mesela, 1 896'da y a l n ı z i stanbu l 'da istihdam edi len 1 .700 m üslümana karşiiık, 597 gayrimüslim memur çaliş maktaydi. Ve bu saymm genel nüfusa oram % 26 gibi çok yüksek bir seviyeye ulaş1yordu. _17 35

l'aşa ohırak

bilinıııı:sinı:

ra�ıııcn

böyle

bir

ünvana sahip olmayan Gabricl

Noradıınkyan Eli:nıli. daha sonra Türkiye'ye karşı düşmanca tavır alacaktır. isliklal Savaşı yıllarında Ankara ilc Fransa arasında imzalanan 1 92 1 sözleşmı:sinin yOrülügc girmesini i\nlı:ıııck için alelacelel Londra'ya giderek, Avrupa'nın n:smi ve gayri resmi mahlillcrinde Türkiye aleyhinde lı:şcbbUslcrde bulunan zat. işle bu zanır. 36

Bu A ram Efendi. Sultan 2 . A bdulhamid l lan ' a hall ini' bildirmeye giden heyetteki

Araın

Kaynaklar:

EJ�ndidir.

Belgelerle Ermeni Sorunu, Genelkurmay Askeri Tarih v e Sıralejik

Eliid Başkanl ı�ı. Askeri Tarih Yayınları. Ankara. 1 983. s: 24 Necla Basgün,

Abdülhamid'in Cülusundan Zamanımıza Kadar Türk-Ermeni i lişkileri, Ankara 1970. s: 27, Sadi Koçaş. Tarih Boyunca Ermen iler ,. e Türk-Ermeni i lişkileri, Ankara. 1 967. s: 1 1 5. Mehmet 1-locaoglu. age. müıeaddit sayHılar. A l i Karaca.. Tehcire G iden Yolda Ermeni Meselesine Bir Çözilm Projesi n Reform l\lüfeıtişli�i ( 1 878- 1 9 1 5), TDAD, sayı: 1 3 1 , istanbul. 200 1 , s: 1 0 1

NECDET SEVINÇ

Başbakanlık Arşivi'nde muhafaza edilen bir belgede 1 896 yılı itibariyle Devlet Teşkilatı'nda istihdam olunan Ennenilerin listesi bulun ıııaktadır. Sadeleştirilerek yayınlanan bu l iste artık ihanet halinde olduk

1 ısınan lı

ortaya çıkınasma rağmen devletin Ermenileri daşlamadağma ifade rden önemli bir gösterge olarak kabul edilmelidir. lım

1 896'da çeşitli bakanl ı k ve muhtelif devlet kurum larında çalışan Er meni leri n sayısı aşağıda gösteril miştir: Dahi l iye Nezareti : Harbiye Nezareti : Adiiye ve Mezahip Nezareti: Sıhhiye Nezareti : Şura-yı Devlet: Maliye Nezareti: Askeri fabrikalar: Tophane-i A m i re: Askeri okul: Bahriye Nezareti: Maarif Nezareti : Rüsumat Emaneti : Defter-i Hakani Nezareti: Hazine-i Hassa Nezareti : Ticaret ve Nafıa Nezareti ve Ziraat Bankası: Şehremanet i : Zabtiye Nezareti : Posta ve Telgraf Nezareti : Orman, Maadi n ve Ziraat Nezareti : Divan-ı Muhasebat Riyaseti : Düyün-u U mumiye idaresi: Reji idaresi:

15 49 1 47 4 5 40 308 1 10 12 1 84 1 04 1 09 13 202 1 13 58 284 288 64 3 257 265

nu sayı giderek arttı. Devleti yönetenler, daha çok Ermeniyi istih dam

ettikleri takdirde Ermeni ayaklanmalarma da önleyeceklerini sa nıyorlardı.

Sonuç tam tersi oldu. Ermenilerin işgal ettikleri makam yükseldikçe, ihanet darbeleri de y ı kıcı olmaya başladı. 1 908'de ilan edilen 2. Meşrutiyet Meclisi'ne l l Ermeni milletvekili IH

Ermeni Komiteleri ( 1 89 1 - 1 895). Ankara 200 1 .

58-59

ARŞI V 13ELGELERIYLE TEHCIR ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

girdi. Bu 1 1 m i l letvekil inden 3'ü, Kozan Milletvekili Hamparsum Boya cıyan, Erzurum Milletvekili Karakin Pastırmacıyan ve Van Milletve kili Vahan Papazyan, Türklüğün yokedilmek istendiği 1 . Dünya Savaşı yıllarında cşkıya çetelerinin elebaşıları olarak Türk askerini arkadan ''urdular! Temsil ettikleri halka kurşun yağd ırdılar. i leriki bölüm lerde gö receğimiz gibi diğer bazı m i l letveki l leri de onlardan geri kalmadılar. 39 Ohannes Sakız, Artin Dadyan, Harutyan Dadyan Paşalarla, Manuk Azaryan Dışişleri Bakanlığı Müsteşarı olarak görev yaptı lar. Garabet Artin Davut Paşa Berl in ve Viyana Büyükelçisi idi. Dikran A leksanyan Brüksel'de, Yetvart Zohrab Londra'da, Hovsep M isakyan Lahey'de, Ser kis Efendi Haınamcıyan Roma'da, Azaryan Efendi Belgrad'da Büyükel çi olarak Osman l ı Devlet i ' n i temsi l etti ler. Ohannes Kuyumcuyan Roma Maslahatgüzarı, Dikran Tıngır Berl in, M ilıran Kavafyan Brüksel Büyükel çi l iğimizin müşaviri idi. Fırat Düz, Ohannes Magakyan, M ilıran Kavafyan, Hovsep Azaryan, Serkis Balyan, Dikran Hünkarbeğend iyan, M inas Yeram, M ıgırdıç Eramyan, Ohannes Nafı lyan, H ı rant Noradunkyan, Arsel Avyan, Manuk Azeryan, Puzant Manas, Rupen Manas çeşit l i merkezlerde Osman l ı konsolosuydular. Pol Manas Paris Büyükelçi l iği' nde ataşe, Sabulı Manas aynı elçiliktc bir başka görevdeyd i . Manas Ai lesi'nin bazı mensupları da Viyana ve diğer başkentlerdeki Osman l ı temsil c i l iklerinde çalışıyorlardı. Andon Tıngır Paşa, Serdar-ı Ekrem Ömer Paşa'nın tercümanıydı, sonra Posta N azırı oldu. Osyan Mardikyan, Mahmut Şevket Paşa Kabİnesi 'nde Posta Telgraf N azırı'ydı. Ayrıca Dikran A leksenyan, Yetvard Zohrab, Ho sep M isakyan, H ırant Düz, Ohannes Kuyumcuyan Paşa, Serkis Balyan, M ihran Kavafyan, Agop Kazanyan Paşa, M i kael Portakalyan Paşa, Sakız Ohannes Paşa elçi ve konsolos olarak görev yapm ışlardı. 39

1 908 ML'Ciisin'deki Ermeni Milleıvekilh!ri: istanbul M i lletvekilleri Kirkor Zohmp ve Bedros Hallacyan. Tekirdağ Milletvekilleri Agop Babikyan ve Agop Boyacı yan. Hıılep Milletvekili Artin Boşgezenyan. Sivas M i l letvekili N azaret Dagavar yan. İzmir M i lletvekili istepan İspartalıyan. Kozan Milletvekili l lamparsum Boyacıyan. Muş Milletvekili Kegan Dcrgarabedyan. Erzurum Milletvekili Karakin Pastırmacıyan, Van Millctvikili Valıan Papazyan 1 9 1 4 Meclisin'deki Ermeni Milletvekilleri de şunlardır: Ergani milletvekili istepan

Çıracıyıın. İzmir milletvekili Onnik lhsmı. İstanbul milletvekilleri Kilkor Zöhrnp ve Bedros Hallaçyan. Maraş milletevekili Agop Hırlakyan. Muş milletvekili Kegmn Dergarabedyan. Halep milletvekili Artin Boşgezenyan. Si va� milletvekili Dikran Barsamyan. Kozan milletvekili Matyos Nalbantyan. Kayseri milletvekili Karahcl Tomaymı, Bağdat milletvekili Sa�un Efendi. Erzurum milletvekili Varteks Sercn gülyan. Ergai milletvekili istepan Çıraciyan aynı ?.amanda Meclis Başkanlık Di va nı Katibiydi.

Nejat Göyünç. X V I . Yüzyılda Mehmet Paşa adında Ermeni ası l l ı bir vezirden bahscdiyor. (Nejat Göyünç. Osmanlı Devleti'nde Ermeniler H a kkında,

NECDET SEVINÇ

Dışişleri Bakanlığı teşkilatında b u saydı klarım ızdan başka .\O'a yakın Ermeni çeşitli kadrolara yerleştirilmişlerdi.

A ndon Tıngır, Yaver ve A b raham Veremyan Paşalarla M ih ran ve Bedros Kuyumcuyan Danıştay üyesiydi ler. İ çişleri, Ba

ı >üzyan

yındırl ı k, PTT, Maliye, Adalet Bakanhklarıyla devletin hemen hütün teşkilatlarında yüzlerce E rm e niye görev veri l m işti.

Yunanistan' ı n kurulmasından sonra saray ve devlet hekimleri de daha çok Ermenilerden seçilmeye başlandı. Bogos Şaşyan, oğlu Manu cl Pavlarki, Kaspar Sinapyan, Perunak, istepan Paşa, M ıgırdıç Parlardı, /\gop Ohannesyan, Dikran Peştemalcıyan Paşa, 2. Mahmud ve A bdül ıııecit devirlerinin saray hekimiydiler. B u göreve getirilen 50ye yakın Ermeni hekim, padişa h lara, devlet adam larına ve saray halkına n ü fuz ederek Ermenilerin kon u mlarının yükselmesini sağladı.

Mihran Düz. Bogos Düz, Abraham A l lahverdioğlu, Maksud Serim yan, Ohannes Tıngıroğlu, Dikran A leksanyan, Bedros Yağlıkçıoğlu, Mıgırdıç Bilezikçioğlu gibi Ermeni zenginleri Osmanlı Bankası'nın kuruluş sermayesine iştirak ettiler. Sebuh M aksudzade, Agop Bi le t.ikçiyan, Antuan K ı l ı nçyan, Andon M ısırl ızade ve Ohannes A ptalzade �irket-i Hayriye'nin ku rucusu ve idarecisi oldular.

s..urada Oskanyan'ı tekrar hat ırlamalıyız, bu Ermeni asıl l ı yazar daha 1 857'de diyordu k i : "Ermeni/er, Türkiye 'de günlük hayatın esasını teşkil ediyordu. Türkler sanayinin bütün dallarını onlara bırakmış/ardı. Dolayısıyla lıankacılar, tüccarlar, zenaatkdrlar hep Ermeni idi. Ayrıca Ermeniler/e Türkler arasında his benzerliği ve menfaal birliği mevcuttu. Duyguları ve adetleri aynıydı. Bu sebeple Ermeni/er, kendilerini Türkler 'e iyi uy Jurmuşlar ve onların güvenini kazanarak en nüfuz/u ve imtiyaz/ı cema ul haline gelmişlerdi. Hôlô da öyledir/er. Köylüsünden paşasına kadar lıer Türk, Ermenilerden borç para alırdı. Türkler on/arsız bir gün bile yaşamazdı. 41 "

Yukarıdaki satırlarla sadece, Ermeni lerin, Batıl ı lar' ı n iddia edegel dikleri gibi Türk boyunduruğu a ltmda ezilen zavallı b i r h a l k olma dığına dikkat çekmek istedik. YTD. sayı: 38. Ankara, 200 1 . s: 635) 1 6 1 6- 1 6 1 9 ve 1 626- 1 628 y ı llarında iki

kez sadarete getiri len H alil Paşa da Ermenidir. 1-lalil Paşa. 1 6 1 1 - 1 6 1 3 yıl larında da Kaptan-ı Derya ' l ı k makanı ı n ı işgal etmiştir. 1 655- 1 656 yıl larında

vezir-i azam olan Süleyman Paşa da Ermeni asıllıdır .J 1

C. Oskanyan.

The Sultan and H is People. New York. 1 857. s: 354 Zikreden:

Kamuran Gürün, age. s: 87-88

ARŞIV BELGELERIYLE THJCIR ERMENI I DDIALARI VE GERÇEK LER

TÜRKÇE KONUŞUYORLARDI M isyonerler veya emperyali stler Ermeni lere çengel atıncaya kadar, hatta çengel attıktan da sonra bu halk Türkler' le öyle bütünleşmiş, Türk dil ve kültürünü öyle beni mseınişti ki. Keman i Tatyos Efendi, Aşıkzade. Sebuh. Kanuni Artaki Terziyan, Udi Arsak Çömlekçiyan, Levon Han cıyan. Ovrik Kazazyan. Sedefçi Dikran, M i llran Mavukçuyan, Nubar Çöınlekçiyan, Agyazar Garabetyan. Biınen Dergazaryan, Hırant Ken kü lyan ve Bogos Efendi gibi ince ruh lu kimseler halen çok sevilen eserle rin besteka rları olmuşlardır.

Ermen iler Türk adetlerini, Türk dil ve kültürünü de beniınsemişlerdi. içlerinden Türk Edebiyatı ve sanatı hakkında ilmi araşttmlalar yapanlar bile çıktı. Yani onların Tü rkleştiğinden dahi bahsedebiliriz. Öyle ki, Ermeni çoğu nluğu Tü rkçe konuşmaklaydı. Papazlarla aydınlardan Er meniceyi "lekellüm etmek" isteyenler bile Türkçe'den pekçok kelime alınaktaydılar. 42 Pekçok kilisede ayinler Türkçe yapılıyordu. 43 Ermeni leri n. diğer i liere göre yoğun olarak yaşadıkları Muş ve Bitlis'in merkez ve çevresindeki birkaç yerden başka, diğer köylerdeki Ermeniler, Ermenice dahi bilmezlerdi, Türkçe konuşurlardı

.ı.ı

Bir Fransız yazar Türkiye'ye geldiğinde Ermeniterin kendi araların da bile isteyerek Türkçe konuşlukianna şahit olmuştur. 45 Ayinlerini Tü rkçe yapan, kiliselerde Türkçe vaaz dinleyen Ermeniler, yeni terim ler bulacak ıotdar Türk Dilini mnimsemişlerdi. 46 1 86 1 de Bursa, Kütahya. Eskişehir, Ankara ve Bolu yöresini gezmiş olan Georges Perrot "Anadolu'da Rumbır Rumcayı. Ermeniler Erıneniceyi bilmczlcr, hem ötekiler, hem beri kiler efendilerinin dillerini yani Türkçe'yi konuşurlar, fak.tt bu Türkçe'yi Ruml:ar Yunan, Ermeniler Ermeni harfleriyle yazarlar" 47 diyordu. Ennenilcrin halen olduğu gibi isimleri de Türkçe'ydi. Yalnız Türkçe keli-

Sadi Koçaş. age. s: 1 1 5

Enver Zıya Karai.

Mehmet l l ocao�lu. age. s: 607

Osmanlı Tarihi, c: 8. AnkarıL 1 983. s: 1 27

Bak ı n ı z: Gcorges de Malevil le.

Sözde Ermeni Trajedisi, Çeviren:Gal i p

Üslil ıı, istanbul. 1 91J I , s: 1 4 46

A l i Nadi Ün ler.

Gazianteıı Savu nması, istanbul. 1 969.

dipnot 47

Mehmet A l i Ayni. ııgc.

323

1 2.7 numaralı

N ECDET SEVINÇ

ıııclere oğlu veya zade anlamına gelen yan eki takılıyor, 48 ya da doğrudan doğru ya Türkçe isimler alıyorlardı. 4'l Çocuklarına Haıar, Murat, Manas, Tatar, Hmr, l)ede, Abda� TuBun gibi öz Türkçe isimler veren so Enneniler, Avrupa kamuo yunda hıristiyan Türk sanılıyonlu. s ı

Bir kısmı da gerçekten Türk ırkının evhidı idi.

Portakalyan.

Kavalyun.

Cinciyan.

Çömlekçiyan.

l-lancıyan.

Reisyan.

Peştemulciyan, Deveciyan, Kalfacıyan vcsaire gibi

Celal, ihsun. Allahvcrdi, Altıntop, i lyas. Karakaş. Düz. Zeki, Adil. Dilbcr, Türkcr. Turan. Şinasi. Karakoç vesairc gibi

Bakınız: Ahmet l lalaçoğlu. 1 866-68 Yılla rında H arput'ta Kullanılan Şah ıs I sim leri Ü zerine Bir Deneme, Tlirk Folkloru Araştırmaları. 1 982/2. s:

7 1 -86

Erdal IIter, Ermeni Kilisesi ve Terör, VTD, say ı : 3!1, s: !160

Bölüm: ERMENiLER ZiHNEN ELEGEÇRİLİNCE ... 2.

Talas, Tarsus, Fırat v e Antep Amerikan Kolejleri Ermen ilere

yen i bir zihin inşa etmek için açı lm ıştı. Osmanl ı topraklarındaki A lman, Avusturya, Fransa, Rus ve Amerikan okul ları Ermen i çocuklarına özel kontenjan lar ayırdılar. Özell ikle kolej ler, dini mahiyetteki okullar ve hatta ecnebi hayır kurumları Ermen i gençlerin i em peryal istleri n emellerine göre yetiştirdi l er .

"Misyonerler Dünya'nın hiçbir ülkesinde Türkiye'deki kadar emperyal izme h izmet etmem işlerdir." Dr.Earle

Türkler' l e böylesine kenetlenen, kilisede bile Türk Dili ile konuş ınayı tercih eden ya n i kısmen Tü rkleşen bu sadık teba, Osmanl ı top raklarına gözdiken emperyalist başkentlerden önce m isyonerler tarafın dan zihnen elegeçiri Jip, baştan ç ıkarılmıştır. Çeşitli devlet ve mezheplere mensup ınisyonerler, müslümanları hı ristiyanlaştırmaktan ümidi kesince gözlerini doğu k i liselerine dikmiş lerdi. Yakubiler, Keldaniler, Nasturiler, ama nüfusları bu azl ıklardan daha fazla olduğu için gene l l i k l e Ermeni l er onların hedefiyd i . Bizim tesbitierimize gö re 1 630 yılına kadar istanbul Ermeni toplu mu içinde mezhep farkı yoktu. Bu tarihten sonradır ki, Roma'ya bağlı papazların çalışınaları sebebiyle Ermeni ler aras ı nda kato l i k i nancı yayı l ınaya başladı . 52 Ermeni Patriği ' n i n gel işmelerden rah atsı z ol m as ınd an, 52

Rilal Eryılmaz. Osmanlı Devleti'nde Gayrim Uslim Tebaa'nın Yönetimi, i stanbul, 1 990. s: 59

ARŞIV DELGELERIYLE TEHCIR ERMENI IDDIALARI VE GERÇEKLER

bu çalışmaların yoğunl uğu hakkında fikir edinebil i riz. "Reayanı n i fsat edi ldiğinden. Ermeni l erin kato l i k k i l isesine gittiğinden yakınan patri k. 1 634 y ı l ında devlete başvunnuş. devlet de katolik Enneni l erin devam

2 k i l iseyi

ettiği Galata'daki

kapatmıştı.

1 64 1 ' de kato l i k propagandası n ı n yoğunlaştığı anlaş ı l ıyor. B i r l at i n rahi p olan Pere Clement Galana. b i r kısım papazlarla birl ikte Ermeni çocuklarını. ders vermek bahanesiyle toplay ı p, mezhep değişli nneye zorlayınca Ermeni halkın tepkisiyle karş ı l aşm ış, devletin tak i batından korktuğu için de arkadaşlarıyla birl ikte fırar etm işt i r. Ama İ stanbul 'daki kato l i k propagandası sona ermem iştir. Kato l i k m isyonerleri bundan sonra 1 668'de Hasankale, G üm üşhane, Tercan. Kars. İ spir, Bayburt ve Trabzon Enneni l eri arasında görüyoruz.

169lde 30 bin E rmeni Roma Kilisesi'nin hakimiyetini tanımış tır. ss 1 697'de başta latin m isyonerierin yoğun olarak hücre faal iyetinde bul unduğu Galata ol mak üzere İ stanbu l ' un d iğer semtlerindeki Enneni m atbaalarında

süre k l i olarak propaganda k i tapları bası l ıyordu.

1 70 1 ' de Fransız m i syonerleri nin Vezi rhanı ' ndaki matbaaları da Er meni leri katol i k olmaya ikna etmek için devreye sokuldu. 1 8 1 3 'te ilk kez Enneni lerle i lgilenen Rus İncil Cem iyet i, 1 8 1 5 'te de 4 . asırda Ermeniceye tercüme edi l m i ş olan İ nc i l ' i Petersburg'ta 1 5 bin

Ermenilerin çoğu Tü rkçe konuştuğu için Rus İ ncil Cemiyeti 1 822'de Ermeni ha rfleriyle Türkçe İ ncil bastırdı.

adet bası p dağıttı.

Ermeni ler 1 8 1 0 y ı l ında Napolyon' un h i m ayesinde, m i syonerlerce açı lan

Yaşayan Doğu Dilleri Okulu ' na, 1 8 1 6'da Moskova'daki La zaryan Enstitüsü'ne 1 823te Ti fl is'te kurulan Nersesyan Seminerine 57

öğrenci

gönderd i ler. 1 833 'te Peştemalciyan Mektebi' nden yetişen

Sahakyan Amerikan misyonerlerinin hizmetine girdi ve derhal bir A meri kan okulunda öğretmen oldu. Gregoryen ve katol ik Enneniler bu okulun kapatılmasını sağladılarsa da proteston propagandasını önleyemediler.

Bu Osmanlı Devleti'ne karşı uyguladıklan siyasetin malzemesi olarak halkı kullanmak isteyen Ruslar Ermenileri Ortodoks, FransızJar katolik, ingiliz ve Amerikalılar da prnteston olmaya zorluyordu. 53

Ahmet U Uiki Saral. Ermeni Meselesi, Ankara 1 970, s: 47

Esat Uras. Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Ankara 1 950 s· J 54

Hilal Ery ı l maz. age. s: 58

Tespit edebildiginı iz kadarıyla ilk Ermeni maıbaası 1 567'de Tokatlı A bgar tarafından i stanbul'da açı lmıştır

Nejat Göğünç. Osmanlı i daresi'nde Ermeniler, i stanbul, 1 983, s: 55

NECDET SEVINÇ

Sultan 2. M ahmut, 1 830'da Fransız elçisinin tavassutu ile katolik Er ıııcnileri bir cemaat olarak kabul etti Andan Nurican adında katalik bi r Lımeni papazı murahhas tayi n edildi. 1 83 1 'de de Hagapos Çukurcuyan 1-.. atolik Ennenilerin partiği oldu.

1859'da devlet protestan Ermenileri tanıdL Genellikle 1 8SO' I i y ı l lardan itibaren m i syonerierin azı n l ı k lara

m illi yet fikrini aşı lamaya başlad ı k l arı kabul edilir. A ncak gerçek şudur ki, Er meni milliyetçiliği, bu tarihten yıllar önce Venedik ve Viyana'nın siyasi ıııahfellerinde Mekhitaristler'in İtalyan ve Avusturyalı politikacılar ılan peydahladığı Türk düşmanlığına özellikle istika mctlendirilmiş hir cinai harekettir! Ermeni m i l l iyetçiliğinin şeki l lendi ri l m esinde ve Ermeni eğitim -.isteminin gelişmesinde en büyük rolü Mekhitaristler oynam ıştır. 1 7. ylizyılın sonlarında Sivas'ta doğan A bbod Mekhitar, Roma K i l isesi i le Ermeni Patrikliği'ni birleştirmek için i stanbul'a geldiğinde herhalde ka ıol ik m i syonerler tarafından elde edi lm işti.

i stanbul'da bu iki k i l isenin

birleşmesi için kitaplar bast ı rı p dağıl ınca gregoryen Ermeni lerin bas k ısı i l e karş ı l aştı. Faaliyetlerini yürütmek için Vened i k l i lerin e l i ndeki Modon kentine gitti. Fakat Türkler Modon' u fethedince Mekh itar ve ıalabeleri Venedi k Senatos u ' na başvurarak Saint Lazar Adası ' n ı n ken di leri ne veri l mesi ni isted i l er. A l d ı lar da. Daha önce c üzzam l ı hastal arın i�lüme terkedi ld iği bu adayı kendilerine merkez yaptı lar. Ünlü Saint La tar Akademis i ' n i kurdu lar.

Latin patronaj ı altında ve tabii latinterin yönlend irmesiyle çalışan Mekhitaristler, adada bastırdıkları kitap lıarı Türkiye Ermenilerine dağıttılar. Abbod Mekhitar öldükten sonra Saint Lazar Akademisi 'nin ve mat haasının yönetimi I stanbu l ' l u bir Ermeni olan Mel işor 'un el ine geçti . 1 773 'te Mekhitaristler arasında b i r anlaşmazlık çıkınca içleri nden b i r

grup Trieste'de ayrı b i r k i l ise kurdu. Trieste, Napolyon orduları tarafın dan işgal edi 1 ince 1 8 I l ' de Viyana 'ya taşındı lar. Venedik. yani S aint La t.ar ve Viyana'daki bu iki merkez. Ermeni ulusal bi l incini oluşturacak eserler yayınladı. Enneni d i l i ne ait Saint Lazar Katnusu'nu hazırlad ı . Viyana'daki merkez, 1 82S 'te, istanbul Pangaltı ' da Ermen i ler i ç i n okul açtı.

Mekh itarist ınektebi nin rahiplerince hazırlanan Ermeni tari h i , d i l i

v e dini i le i lgi l i yayı nlar Osmanl ı ü l kesine serbestçe giriyor v e Ertne ni lere dağıtıl ıyordu.

Mekhitaristler ' i n bu çalışmaları, sonraki y ı l larda

Ermeni olayiarına kaynakl ı k edecekti .

Osmanlı Devleti'nin Datılma Deni, ( 1 1!- 1 9. Asırlarda).Ankara.

��

YusufAkçura.

�9

M ual l im Ccvdcl Mektep ve Medrese, isıanbul. 1 978, s: 1 1 5

lıO

YusufAkçura.agc,s:2 1

1 91!5,s:2 1

ARŞIV IJELGELERI YLE TEHCIR ERMENI IDDIALARI VE GERÇEKLER

SiLAHLI ECiİTİM YAPILAN OKULLAR Türkiye aleyhtarı siyasi ve dini faaliyetlerde Protestanlar, Roma'nın katolik papazlarından daha akti ftiler. Amerikan misyonerleri Osmanlı ülkesine girdi kten sonra fakir Cukara Ermeni çocuklarma bedava okullar açarak Protestanlık tel kinine başlamışlar, bedava inciller ve diğer propaganda kitapları dağıtmışlardır. Ameri kan misyonerleri Ennenileri, asırlarca birarada yaşadıkları Türkler'e karşı çete kunnaya ve Osman l ı Devleti 'nin zaa fıyetinden dolayı gücünün ulaşamadığı bölgelerde

Türkler' i katletmeye teşvik etmişlerdir. 6 ı

savunmasız kalmış

Misyoner oku l l arında Enneni lerin bil inçlenmesi için tüm imkanlar kullan ı l ınaya çalışıl ıyordu. Bu okullarda Erıneni lere d inlerinin ve ge leneklerinin üstün olduğu adeta şartland ırı larak öğreti liyordu. Müstak i l Enneni okul ları dışında, A l manya, Avusturya, Fransa, i ngiltere, Rusya, Amerika ve italya, Osmanl ı topraklarındaki oku l l arında

E rmeni ço cuklarma ve gençlerine özel kontenjanlar ayırıyorlardı. 62 B i l hassa kolej ler, dini mah iyetteki okul l ar veya hay ı r cemiyetleri, masum görü nüşlerine rağmen Ermeni kom i teci lerine e l eınan yetiştiren, cephane ve s i l ah tem i n eden fesat yuvalarıyd ı .

General Mayevski bile Amerikan m isyoner mekteplerinde marangozlar, kunduracılar, dokumacılar, fırıncıla rla beraber usta komiteciler, ihtila lciler ve propaga ndacıla rın da yetiştiğinden şikıiyetçiydi. 63 Pad işahı n yaverlerinden Ferik ( Korgeneral) Şükrüoğlu Seyyit Meh

met Sadettin Paşa' n ı n 16 Ocak 1 896 tari h l i raporundan anl ıyoruz ki, M uş ' taki Çan l ı K i l ise ve Amerikan m i syonerleri n i n B itl is'teki okul un dan bazı kimseler M uş ve B itlis ayaklanmalarını teşvik etın i ş 64

Güm üş hane ayaklan,ması da protestan okulundan yani Amerikan okulun dan işa ret olarak çalınan çan sesiyle başla mıştır. 65 61

Ahmet Hikmet Ero�lu. Osmanlı Devleti'nde Yahudiler ( 19. Yüzyıl Sonuna Kadar). Ankara. 1 997, s: 74

Halil Aytekin, Kıbrıs Ermeni Kampları, Söylem Dergisi, sayı: 2. Lclkoşa. Şubat 1 996, s: 34

Rus Generali Mayevsk'nin Türkiye Gözlemleri, Van-Bitlis vilayetleri Askeri i statisligi . Çeviren: Bayram Bayraklar, istanbul 2007. S. l 46

Belgelerle Ermeni Sorunu, Gcnekurmay Başkanlığı Yayınları,Ankara. 1 983, s: 1 1 4- 1 1 5

Age,s: 1 1 6

NECDET SlVINÇ

1 890'daki

Erzurum

i syan a ' n ı n

l lastahanesi ' nde hazırlanmıştı.

planları

İ stanbul 'daki

Yed i k u l e

(ı(,

Sağduyu sahibi Erınen i ler, kato l i k papazlarının faal iyetlerinden ol ıluğ:u gibi; protestan m isyonerlerin i n çalışınalarından da şi kayetçiydi ler. Bunlar. sadrazam H a l i l R ı fat Paşaya gönderd ikleri telgratta .. Osman lı Devleti sayesinde raluat ve h uzu r içinde yaşadıklarına, Bitlis'te bulunan Amerikah protestan mister George'nin teşvik ve ta hrikle riyle fesatçı Ermeniterin karışıkhk çıkardığını, Cuma günü cam ilere saldıran ve i slam ları öldürmek isteyen E rmen ileri nefretle karşıla dıklarını" bildirm i şlerd i r .,7 •

Uzun müddet Türkiye'de ikaınet edip, oturduğu sürece Türkiye'ye ihanet eden Merzifon Amerikan Koleji öğretmenlerinden Gegorge White. hatıraları nda hapisteki Ermeni ih tilalcileriyle ilgilendiklerini, hatta onla ra maddi yanlanıda bulunduklarını yazm ıştır. 68 Ama okulda eylem planland ağını yazınaın ıştır. Bak ı nız nas ı l ortaya ç ıkın ıştır bu olay : G ü l benk Panos ve M ihrican adındaki Ermeni teröristler, İ stanbul 'dan dönerken Ankara'da k i ralad ı kları arabanın sürücüsünü Yozgat yolunda hoğarlar. A t ları nı, parasını. saatini a l ı rlar. Atları Tokat'ta saıarlar. Bu olay üzerine Andon Rişduni ad ında bir Ermeni yakalanır. Üzerinde l l ıııçak Kometisi ' nc ait vesika. icra ınemurluğu belgesi ve bazı evrak lar bulunur. Dcrevenk Manasııra ' nda yapılan araınalarda elegeç irilen helgelerden ey lemlerin elebaşıla rın ın Merziron Amerika n Koleji üğrctnıenlcrinden Karabet Tomayan ile Ohannes Kayayan olduğu un l:aşılır. c.<> Bu Tomayan, İ sveç l i karısını sözde hastahane yaptırmak için Fransa ve İ ngi ltere'ye gönderip, örgüt için

bin İ ngi l i z l i rası toplatın ıştır.

M i syoncrlerin okul ve k i l iselerini birer kızgın fırı na benzeten Erıne ı ı i Patriği Horen Aşıkyan şöyle yazmaktad ır:

" Tiirki)'t! 'nin her yerine dağtlmış birçok protestan misyoneri Er melliler arusı11da jaaliyet gösteriyot: ingilizler 'in kudretini ve insani ıluygularmı mühalağalar/a un/aliyor/w: ingiliz yardımı ile Ermeni/erin tı(ı

/\ge. s: 94

tı7

Osnıı.nlı Belgelerinde 1:-:rıııeniler, ci ll: J. isııınbul. 1 992. s: CLXX I I I

tıM

Bıık ııııt. George. E . Whiıe. Dir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji llatıraları, i sıanbul. 1 995, s: 1 75

(ıl)

Helgclerle Ermeni Soru nu, s: 1 00

ARŞIV UEI.üELERIYLE TEIICIR EI�MI:NI IDJ>I A I .ARI VE GER<;I:KI .ER

kalkmmalarmm ve hir Ermenistan kurulmamun pek yakm oldu{!,III1U mat ediyorlar. Türlü yerlerde kurdukları okul ve kiliseler için gizlice yaplıklan müjsid projeler. tüten kızgm .firm/ardan başka bir şey değildir.

Asl ında sadece m isyoner okulları kızgın fırın deği ldi. Ermeni okul la rmda ders veren Amerikalı, İ ngiliz ve Fr.msız öğretmenler, millct-i sadıkanm bütün okullarını yangm yerine çcvirmişlerdi. Onların ektiği tohumlar, Ermeni lerin isyankar olmalarında başlıca etkenlerden biridir. 71

TOrkiye'de uzun yıllar çal ışan White. "işe doğru yenlcn başlamak için okullar açmalıyız" diyor ve devaın ediyordu:

- Sonm Emıenilerin iyil(i!i ü;in mümkün olan en yarcn·/i işi hangi yoldan yapacağımızdır. Onlarla ilgili ularak işe do{!,ru uçtan ba,�kımuk için olaıl/ar (.\'· malıyız. Bir t,.YX.'tfb';ztlı kıifiısın:Ja. J 'et��kininkinden ddıa kolay iz hırakılahilil: �ı i şe doğru uçtan başlamak i steyen Ameri kan misyonerleri Tlirkiye · de Osman l ı azınl ıkları. özel l ikle de Enneni ler için okullar açtı lar. Rev Cham

bers ve eşi, Amerikan misyonunca Erzuru m ' da görevlend irilm işl i . Ken disi erkek. hanımı da kız çocuklarını eğitiyordu. O dönemde ( 1 839) Erzunım 'da 36 mahalle vard ı .

mahal lede azınlık lar yaşıyordu. 8 ma

halle de karışıktı. Şehirde Sanasaryan Yüksek Okul undan başka 6 Ermeni okulu bulunduğu halde,

Amerikalılar her mahallede bir okul açarak

Enneni ihti lalci lerin i n emrine verd i ler. Ameri kan m isyonerleri 1 858'de Bitlis' e gel m i şlerd i . B i r süre sonra A meri kan m isyonerlerinin tel k i n ve tesi riy le B i t l i s yöresi ndeki Ermeni okul larının sayısı SO'ye yükseld i ! Amerikalı ların organize ettiği Harpul Ermeni Protestan K i l iseler B i rl iği 1 865 y ı l ında kurulmuştu. 1 877'de birl iğin 22 k i l isesi . 83 i l kokul u vard ı . 7�

B u oku l l arın niçin aç ıldığını devlet şCırası Oyesi Mehmet Mansur.

padişaha sunduğu raporda şu kesin htiktimle açıkl ıyord u :

Ermeni'nin Ermeni'ye Zulnıü, Anli..iını 1976 s: K(ı

Niyazi Ahın�'l O;uıo�lu.

Erglinüz Akı;orıL age. s: 3 1

George. E. White. age. s: 107

N\..'Cmeııin 'liızlu.

Küllür ve [�ilim Tarihimizde \':ıbııncı Okullar

Ankara.

J l)<) ı . s: 1 1 5 74

Uygur Kocahaşoğhı. Kendi llelgeleriyle Anndolu'daki A ınt'rika, 1 9. Yüzyıldıı Osmıınlı i ın ııııraıorluğu ' ndaki Amerikan Misyoner Okull;ırı. isıanhııl. 1 99 1 . s: 1 K9

NECDET SEVINÇ

"Ermeni/erin hu şekilde ıcısavvur ve leşebbüslere girişme/erinin �ehe

hi, Osmcınlt ülkesine gelen fi·enk pcıpazlcırmm istedikleri yerlerde

/ıirer okul cıçtp. Ermeni çocuklcırtm tcilim ve terbiye etmeleri, onlartn devlete başkcı/dmnalarmcı sebep olmuştur! ;; Sadettin Paşa ise. isyanın sadece eğitimle i l gi l i ol madığını açı k lar.

1 896 tarih l i raporunda Amerikan m isyonerlerinin okul Ermcoilerio kafasını ihtila l ve isyan fikirleriyle doldurdukla rından, onları devletten soğuttuklarından bah isle halkı kışkırlmak için misyoncrlerin altın saçtıkla rından sözedcr. 76 Paşa. 5 M ay ı s

açı p

i ngi l iz arşivlerinde bul unan A merikan m i syonerleriyle i lg i l i bir gizl i hclgede

" Misyonerlerin Ermen ileri müslü manara ka rşı hazırladık lıarı ve onlara dinarnit yapmayı öğrettikleri, Ermenileri her fırsatta i sliimiara karşı kulla ndıkları" 77 ifade ed i l mekted ir. Ermeni Ic re m uhtel i f s i l ahları n yap ı l ması n ı öğretenler de y ine m i syo

ner öğretmenlerd i r. 78 Türkiye'deki yabancı m isyonlara mensup şah ı slar ve

yabancı okul yöneticileri Ermeni gençlerine askeri eğitim bile yııptırmışlardır. Van'daki Rus Konsolos Yardımcısı. gerçek si lah larla Ermeni gençlerine eğitim verm iştir. 7Q B ursa'da da Hacalızade mevk i i n

ıle Fransız Oku l u m üdürü başına topladığı Rum ve Ermeni öğrenci lere y i ne

gerçek sihihlarla askeri eğitim yaptırma ktaydı. Mıgırdıç adl ı

hiri de i ngi l iz subaylarından aldığı e m i r üzerine Ermeni ve Rum ları isyana k ışkırtıyordu. 80 Yani Ermeni meselesi, Ermenilerin meselesi değil, Osmanlı i mparatorluğu'nda menfııatları ça rpışan em peryalist devletlerin ılıivası olarak meyda na gelmiştir. sı A ltını çizerek tekrar etmek isteriz �i. Ermeni meselesi Osman l ı toprakları nda yaşayan Ermen i leri n sos7�

1\khıneı l locaoğlu. Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni Medtimi ve

Ermeniler, age. s: 32 7tı

BOA. Y ı ldız Evrakı. Kısım: 36, zik: Mchmel l locao�lu. age. s : 325

Erol U hıhclcn. i ngiliz G izli Belgelerinde Türkiye, isıanhul. 1 967, s: 1 70

Mehmet Hocao�lu. age.

TOrkkaya /\lııilv. Ermeni Terörizm inde Silah Sajtlanm ası: Osmanlı

1 22

Belgl'lerine Dayalı Gerçekler, Uluslararası Terörizm ve Uyuşturucu Madde Kaçakçılığı, Ankara. 1 9K-1. s: 1 7 1 KO

Y.Aıtila Şehirli. Da�ıınsız Ermeni Devleti'nin Kuruluş Çabaları ve Osmıınlı De,·leti'nin Ald ığı Tedbirler, TDAD. s: 1 3 1 . i stanhul 200 1 . s: 27

Enver Ziya Karai. Osmanlı Tarihi, c: !1. Ankara. 1 9!13. s: 1 3 1

/\RŞ I V BELGELERIYLE TEIICIR ERMENI I DDI I\Li\RI VE G E RÇEK LE!�

yal, kültürel. ekonom i k, idari veya siyasi şart ve statülerinden kaynak lanmaz. bu mesele başta i ngiltere olmak üzere Bat ı l ı devletlerle Rusya tarafı ndan ihdas ed i l m iştir! Ermeni leri kul lanarak Osma n l ı ' y ı parçala mak isteyen Ruslar el atıncaya kadar da Türkiye'de hiçbi r Ermeni ha reketi olmamışt ı r. B üti.in bunlardan sonra m isyoner okullarının E rmen i milliyetçi liğinin ve hatta Ermeni devrimciliğinin merkezi olduğu nu K� söy leyeb i l i riz. Bu afet. kısa zamanda Ermeni okul larına da sıçrayacak ve Enneniler daha çok ayrıl ı kçı yetiştinnek için daha çok okul açınaya baş

1874'te Ermeni okulu sayısı 520 iken bu sayı % 64 artışla 1 900 yılında 813'e yükselecektir!

layacaklardır.

Kaynak ların yetersiz alınası sebebiyle bu konuda kesin rakamlar ve remiyoruz. Mercel Leart, sadece Ermen i lerin Türk Ennenistanı dedik leri bölgede 803 okullarının bul unduğunu kaydetmektedir. 8-1 Bu sayıya A nadolu'nun hemen her şehrinde Ennenileri devlete karşı kışkıı1makta olan bini aşkın i ngiliz, Amerikan. Fransız ve Rus okulunu da eklersek. karşılaş tığımız sorunun mahiyeti ve miisebbipleri hakkında daha gerçekçi değer lendi rmelerde bul unab i l i riz. Osman l ı ü l kesinde Osman l ı çocuklarının aklını çelınekte olan ya bancı okulların bir k ıs m ı n ı n ruhsatı yoktur. Ruhsatsız okul lar. devletin resmi kay ı tlarına geçınediği için bu oku l ları n sayı ları tespit ed i lemediği gibi çeşit l i kaynaklarda veri len rakam lar da bi rbirleriyle çel işmektcd ir. O bakımdan biz kaba taslak bir fi k i r edi nebi l meniz için çeşitli dönem lere ait bazı rakanı ları vermek istiyoruz. A hmet Mülay i m ' in. 1 870- 1 890 y ı l ları arasında Osman l ı toprakla rında faal iyet gösteren yabancı okul lada i lg i l i olarak öni.�ınüze koyduğu tablo şudur: Fransız okul ları

i ng i l i z okul ları

A merikan oku l l arı

: 465

Avusturya okul ları

A l man okul ları

italyan oku l ları

Rus okulları

44 K

Ll!l!. Ermeni Sorunu'nun Doğuşu. /\ n k a ra . 1 988_

Ki Young

Kamuran Güriin.

Ahmet Miilayinı. \"abancı Okullar. Diindcn BugOnc i stanbul Ansiklopcdisi. c : 7.

Ermeni Dosyıısı. /\nkara.

i stanhul 1 993. s:395

1 988. s: 1 08

NECDET SEVINÇ

1 883 'te,

Türkiye' de

1 .3 1 7

ın isyonerin,

4.085

öğrenci y i

Türk

1 >cvleti ' ne karşı kışkırtınakta olduğu 6 1 5 yabancı okuldan bahsed i lir. 1 897'de okul say ı s ı 624'e. beyni y ıkanmakta olan öğrenci sayısı 27.400'e yükse l i r. B i r araştırmacı m ı z 1 897 y ı l ında Türkiye'de 1 3 1 Amerikan 1 27 Fransız, 60 i ngi l iz. 22 A l ınan, l l Avusturya,? de Rus okulunun bul unduğunu yazın ıştır.85 Otto

Eberhard'a

göre

Di.inya

Savaş ı ' ndan

önce

Osman l ı

Coğrafyası' nda 1 . 1 24 yabancı okul faal iye göstermekted ir. B u okul larndan 530'u Fransızlara, 273 ' ü A ınerikal ı lara.

1 26'sı i ng i l izlere.

1 05 ' i Ruslara, 67'si i talyanlara, 2 3 ' ü A l ınanlara aittir. A lunet Ağaoğl u, yine 1 . Di.inya Savaşı öncesinde ecnebi lerin Osmanl ı Topraklarında sa h i p oldukları okul say ı sı n ı 1 506 olarak bildiri r. B i r ecnebi kaynak ise 4 .024 ecnebi okul undan bahseder. Bu 4.024 okulun büyük devletlere göre dağı l ı ın ı şöy ledir:

Ok ul Sayısı

Öğrenci Say ı s ı

A merika

675

34.3 1 7

Fransa

500

59.4 1 4

Devlet

i ngi ltere Yunanistan A l ınanya

1 78

1 2.800

1 .830

1 33 . 1 00

3.50086

işte bu okul larda binlerce Rum, Ermeni . Bulgar ve A rap öğrenci kel imenin tam anlam ıyla birer Ti.irk düşman ı olarak yetişt i ri l m iş, daha sonra da el lerine silah veri l i p, düşınan ordu larıyla biri ik te Türk askerine karşı savaşa sevk ed i l m i ştir.

115

Recep K ı l ıç. Osmanlı Devleti'nde Amerikan Müesseseleri'nin Ermeni Okulları'ndıı Ermeni Milliyetçili!i'ne Etkileri. ··ı ıo::;görüdcn Yol Ayrımı na Enneni lcr"' ( Erciycs ve Nevşeh i r Ünivcrsitc:leri' ncc Dilzen lcncn 2. U lusla rarası Sosyal Araştırınalar Scmpozyuın · u Tctıl iğlcr) c:4. Kayseri 2009. s:61!

!16

Davidson Rodcric.

U.Westernnizet Education in Ottoman Turkey, The

Middle East Journal, 289, 3 0 1 Bu tatıloda Yunan okııliarına ihtiyatla yakla şılnıalıd ır. Türkiye'de 1 830 Yunan okulunun bulumıtıilınc�i için Run azı nlık okul larınında yabancı okul say ı l m ı ş olma�ı gerekir.

ARŞ I V BlHiELERI YLE TntCIR ERMENI I DDIALARI VE GERÇE�LER

AMERi KAN ÖRGÜTLENMESİ Amerikan

M isyonerleri, Türk

Ermeni leri ' n i

ruhen şeki l lendi r

mek. onlara üstünl ü k şuuru ve bağımsızl ı k fikri vennek için J 859'da Harput'taki meşhur kolej i açarlar. Kolejin adı, güdülen maksada uygun olarak A rmenia Col lage. yani Amerikan Kolej i 'dir. Bu isim Osman lı hükümetinin ilirazı üzerine 1 888'de Fırat Koleji olarak değiştiril i r. Harput'taki F ı rat Kolej i i l e birlikte Kayseri 'deki Talıts, Mersin'deki Tar sus ve A ntep'teki Merkezi Türkiye Kolej i, M i l l et-i Sad ı ka ' n ı n evlatları nı vahşi birer terörist olarak yetiştirmeye prograın lanm ıştır. Beyrut'taki Amerikan Kolej i , Arap seçkinlerinin çocukların ı Osmanlı devletine karşı kışkırtacak. i stanbul 'daki Robert Kolej daha çok B ulgarlar' la meşgul olacaktır. Anadolu'daki Amerikan üslerinden Merzifon Kolej i ise R u m çocuklarına Pontus Devleti fikrini aşı l ayacaktır. 1 890'da Zaptiye Nazırı olan H üsey in Nazım Paşa'dan öğrenmekte yiz k i , B itl isteki Amerikan Okulu Bitlis ve çevresinden okumaya gelen Enneni çocuklarını devlete karşı birer isyancı olarak yetişti rın iştir.87 B i r Türk çocuğunun kuzu gütmek te iken 50-60 kadar Rum - Enne ni öğrenci tarafı ndan Merzifon Amerikan Kolej ine çek i l i p dövülınesi, yabancı okul l arda çocukların nas ı l bi rer Türk düşmanı olarak yetiştiri l d i ğini gösterınesi bakı m ı ndan fevkalade öneın l id i r.Arkadaşlarına "size esir getird i k ! " diyen öğrenci ler, alçakça saldırdıkları Türk çocuğuna da

"Burası ayrı bir hükümettir!" d iye bağırın ışlard ı r.88 Kaydetme l iy i z ki H ı nçak terör örğütü. y ı l larca A merikan Kolej in den idare edi l miş89 birçok Amerikan okulu da silah ve mühimmat depo su olarak Ermeni terörüstlere yard ı m etm iştir.'lll

117

l lüseyin Nazım l'aşa. Ermeni Olayları Tarihi Devıcı Arşivleri Genel Müdüriii�O Osmanl ı Arşiv i Gcnd MüdOriO�ü Yayını. c: 1 Ankar.ı 1 994 s. l 74

Kil

Sclma Yel-Ahmet Gündüz. Ermeni I syanlarının Meydana Gelmesinde I ngiltere' nin Rolü ve Sebebleri "lloşg.örüden Yol Ayrımına Ermcnilcr'' c:4 Kayseri 2009 s: l l O

119

Mustafa Murat Onıu�. Ermeni Mektepleri ve Ulusal Kimlik Oluşumu, ''Hoşgörüden Yol Ayrınıına Errncniler'' c:3 Kaysri 2009 s:270

Bab-ı A l i Daire-i Sadareı-i lJ7.mıi Mektfıbi Kalemi

Halcr vilayeıindcn gelen şifrenin ı;özümüdür: Maraş'la bulunan Fransı7. Anırasonıe rahiplerinin resmi izin ile inşa etlikleri cv ve okulun allındaki mahsendc top. silah ve savaş mühimmatının

NECDET SEVINÇ

Au A meri kan karargahlarına, sayı ları SOO ' ü aşan diğer A m erikan okul larını i ngi l iz. Fransız, Rus vesaire mektepleri n i i lave edersek. bir ııcs l i n nas ı l e l egeç i rildiğini izah edeb i l i riz. Kald ı k ı bu ecnebi okul la rında Türk düşmanı olarak yetişt i ri len . öğretmenler, Anadol u' nun en llcra köşelerine kadar yay ı lan azı n l ı k okul larında görevlend iri l i nce lllrkiye'nin her tarafından m erkezi idareye karşı önü, arkası kesi l m ez nyaklanmalar başlıcaktır. Ermeni mekteplerinde Ermeni m i l li şuurunu uyandı ran, onlara istik lal li kri n i veren, Ermeni genç leri ni ayaklanmaya sevk eden i hti lal, Zin ılandan Zindana. Kanyol u Üzerinde, itiraz, Unutturul m uş Kahramanlar. Y ı ld ı z Bombası, vesaire gibi kitaplar okutulmuştur. Bunlar Cenevre'de hasılan kitaplard ı r. Türkleri tezyi f eden, gençlede i nt ikam fikri uyandı nın ve Ermeni m i l liyetç i li ği yaratmaya çalı şan. Ermenistan' ı n Mazisi, Ermenistan Tarih i , Kadim Ermenistan Haritaları, Ermeni Kahramanları gibi k itaplar R usya'da bas ı l ı p A nadolu' nunu en ücra köşesi ndek i m is yoner mekteplerine ve Ermeni azı n l ı k okul larına sokulm uştur.

"TÜRKLERiN KANINI DÖKELİM" Ok u l l arda m i syoner yetiştirmesi öğretmenler, Ermen i lerin yaşad ığı vi layetlerin b i rleştiri lerek Ermenistan adında bir devletin kurulacağı nı, Ermeni leri öld üren Türkler'den ve K ürtler'den intikam alınacağın ı nnlatm ışlard ı r.91 Kazancıyan Ohannes ' i n Ermeni mekteplerinde okutulmak i ç i n ha mladığı, 1 877'de basıldığı anlaşılan ders kitabında Türkler kastedi le rek ''Koşahm onlarm kan laram dökelim, ya ölelim, ya öldürelim" i fadeleri yer almaktadır. Çocuk lara öğreti len b i r şarkı m etininde ise

''llizim yiğit evlatlaramız sağliklarmda düşmanlarmm kanlarını Yukarsuyu gibi içmişler, biz pedcrlerimizden aksini yapıyoruz." oldu�u. yakalanan bir Ennı:ni eıısusunıın i l"ade!'ine dayanılarak polis dairesi nin verdi�i rapodan ıın l aş ı l m ışt ır Bahsedilen malısenin aranıp aranm ıyaca�ı .

M araş Mutasurrıll ı�ı"ndan alııııınn şifre telgralln bildiri lmektedir. Bu konuda emrinizin bildirilmesi.

Vali 8 Kasım 1 895

•J J

I lasan

Mustafa Muraı Öntu�. Ermeni Mekteı)leri ve l l lusal Kimlik Oluşumu """ Hoşglirüden Yol Ayrımnın Ermeni ler"" e : J Kııyseri 2009 s:282

ARŞI V BELGELE R I Y LE TElKIR EI{MENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

denmekte<)2 böylece çocuklar kan içmeye teşvik edi lmektedi r. Mamu ratUiaziz vi layetinin M i halgazi nahiyesine bağlı H i sarcık köyü Ermeni okulunun öğrencileri ise şu marşı okumaktadırlar:

"Evlat/ar uyanın bu vatan bizimdir Bu Türk denilen vahşi bir canavardır Bunların zulüm ve laaddisi çekilmez

Sanki bizim canmuz Türklerin kılıcının ucunda nu '!9J B i r başka kitapta yer alan Eıınenistan Manzumesi baş l ı k l ı ş i irde çocuklar

"Türkleri kırmağa, Sultan'ı ve Sait Paşayı gebertnıeye''

çağrılmaktad ı r.<>4 Tüm Ermeni mekteplerinde Ermeni tari h i n i n, Ermeni coğrafyası nın. Ermeni edebiyatını n okutulması.

Ermenistan'ın istiklaline dair nıa n zu me ve ilabilerin serbestçe terennüm edilmesi, 1 869'da patri kl iğe seç i len M ıgırdıç H rımyan tarafından emred i l m işli. sonra

<lS

i şte bu tarihten

ka nun kaçııklarının barınıığı ha line gelen okullarda çocuklar

da mecburen okudukları ders k i tapları y l a suça teşvik edi ld i ler. Gerek patri khaneye bağlı cemaat okul larında . gerek m i syoncrlerin açm ı ş ol d uğu kolej lerde Ermeni gençleri azı n l ı k m i l l iyetç i l iğiyle ıanıştı lar. S ı nı tl arda kend i lerine

Ermenistan coğrafyası, yüceleştiri l m i ş Ermeni

edebiyatı ve e fsaneleştiri l m i ş tarihleri öğret i l d i . Gençler. m i l l i b i l inçle ri n i bu kurumlarda kazand ı lar. B u sını flarda okutulan ders kitapları nın içeriği bize Ermeni genç leri n i n nas ı l ğunu göstermektedir.

Türk düşmanlığı i le dolduruldu

•x,

"Antranik kardeş }{icle/im Türk�ve :re

Ktralmı Türkler 'i o/sım Ermenistan " marş ı n ı n ezberlet ild iği oku l l arda eğitimden çok mevhum Ermeni tarih i

Ersin Mücl.Zinoğlu. [rm eni Azınlık Okullarının Ermeni Milliyetçilijti'nin Doeuşu ndaki Yeri "l·lo�görüdcn Yol t\yrımına Erıneni lcr'' c:2 Kayseri 2009

s: I OO 93

Ersin Müezzinoğlu. agb. s: 1 O 1

Şakir Baııııaz.

Milliyetçilik, Bağımsızlık, Ernıeniler, Osmanlı Dnleti ve Amerikan Misyonerleri " l lo�görüden Yol t\yrııııına Ernıenih:r" �.: : 4 Kayseri 2009 s: 1 S7

M . A l i Ayni. age. s: 339

M. Kemal Ö ke.

Ermeni Sorunu. 1 9 1 4- 1 923. Ankara 1 99 1 . s: 73

NECDET SEViNÇ

okut u l uyordu. 1 895-96 y ı l larındaki Van isyanı n ı bastırmakla görevlen

Hazar Henizi'nden Adana'ya kadar varan hölgeyi ihtiva eden Ermenistan haritalarının okullara sokulduğun ılan bahseder. 97 d i rilen Saadetl i n Paşa.

1 9 1 6'da Dahi l iye Nezareti tarafı ndan hazırlan ı p Askeri Matbaa'da hastırılan

Ermeni Komitelerinin A'mal ve Harekat-ı i htilaliyesi

isi m l i eser, Ermeni meselesi hakkında en önem l i kaynaklardan birid ir.

l hı belgesel eserde Ermeni okul larında okutulan ders k itapları hakkında şu bi lgi ler veri lmekted ir: '' 1 9 1 4 y ı l ında Matosyan Matbaası ' nda bası lan ve

Madam Zabel ve

l l . Asador tarafından i l koku l lar i ç i n yazılan d i l bi lgisi k i tabı n ı n 1 6. say fasında

"Hamiyetli Yervant"

başl ığı altında şun lar vard ı r:

" Yervant arkadaşmuzdır. Kendisini çok beğenirim. Çünkü hamiyeili bir çocuktur. Pek güzel Ermenice konuşur. Lisanımıza, milli tarihimize ait dersleri bütün dikkatiyle takip eder. Ana dilini bilmeyen, konuşma esnasmda yabancı kelimeler kullanan ve daima Avrupa kitaplarmı oku yan çocuklara benzemez, O size Ermeni masallarını, Ermeni krallarının kahramanlıktarım ve u{;radıklarıji!lı:iketleri anlatabilil: Nerede muhterem bir Ermeni yazarımn resmini görse tamr ve size ismini söyleyebili1: " "Yine aynı kitabın 1 7. sayfas ında

"Ermeni Çocuğu"

isi m l i ş i i r de

şöyled i r: Ben Ermeni neslinden bir Ermeni çocul:uyum Hayk 'm, Aram 'in /isamn konuşurum Tacım, altınım elmasım yok. Fakat gönlüm zengindi1: Nam us/uyum. Milletimin hasret ve sevgisiyle yamyorwn. İçimde kahramanların ruhu yaşıy01: Ecdadım ın, ruhundaki mukades ateşini hazinelere değişmem. Her ne kadar bedbaht olsa zulüm ve işkenceye uğrasa da Ermeni hiçbir zaman kimseden ekmek dilenmez.

lJ7

Başbakanlık Arşivi. Y ı ld ı z Evrakı. kısım: 1 4. zik: Mehmet Hocaoğlu. age. s: 1 23

9!!

Bu tevkiih:de önem l i eser Abdul lah Yaman tarafından Ermeni Komiteleri n i n Emel leri ve ihti lal Hareketleri. adıyla sadeleşıiri lerek l a t i n al li.ıbesiylc yeni den yay ı nlanm ı ştır. Kitabı n latin a l fabesiyle yayın lanan başka haskı ları da vardır. Biz çalışmam ızda Abdul lah Yama n ı n hazırladıgı nilshayı esas aldık

ARŞ IV BELGELERIYLE TEHC I R ERMENI IDDIAL ARI VE GERÇEKLER

"Yine

adı

geçen

yazarlar

tarafından

i l kokul lar

için

yazılan

"Kitaphane., adı ndaki okuma kitabının 40. sayfasından " Ermeni Ço cuğu" i s i m l i başka bir şiir: "Ey Ermeni çocuRu. Kalıraman çocuk. Sen kahraman Vartan 'in neslindensin. Namus/u ol, Milletin seninle övünsün, Büyük bir bilgin ol. Vatanma rehberlik et. Büyük bir önder ol. Milletinin ruhunu yücelt. Her Ermeni çocuğu, Kalıraman ecdadmm eserini takip etmeye, Ve va/anma saygılı olmaya, Mecburdur. " "Aynı kitabın 1 3 . sayfasında Ermeni Kralları ndan

Ardaş ' ı n hama

set menkıbeleri, 37. sayfasında Ermeni terin H ükümet merkezi (!) olan Ani şehri n i n harabeleri, 59. sayfasında K i l ikya' nın son kralı Leon'un hal tercümesi, 78. sayfasında Vartan

Mamikonyan'ın hal tercümesi,

98. sayfasında da Kral Dertad ' ı n menkıbeleri i le resim leri bulunmak tad ı r. "Yine adı geçen müell ifler tarafından hazırlanan "i kinci sınıf D i l bi lgisi" adı ndaki kitabın 32. sayfasında ezberlenmesi için yazılan A.

Pa nusyan ' ın "Ermeni Gü neşi" adındaki ş i i ri : "Ey Ermenistan 'm sevgili giineşi, Vatanın ovalarma nurlarını saç, İşte, mavi semanın lütı�fakisleri altmda, Hayat verecek bahar geliyor. Ermeni ocaklarına sıcak ışınlarını ver, Ermeni/erin alınlarma, Mukaddes ümit ve inanç ışm/arım saç " 82. sayfadan

" İ ttihad" isi m l i ş i i r:

"Ermeni/er! Hangi mezhepte olursanız olunuz, Daima yanyana çalışmız, Aynı tarihe, aynı lisana sahipsiniz, Birbirinize bağlı olunuz.

NECDET SEVINÇ

Ermeni/er! Hangi korniteye mensup olursanız olımuz. Daima elele yüriiyünüz. Bir /isan, bir vatanımız vat: O halde bir gayeye, bir ruha sahip o/ıınuz. Ermeni/er! Hangi mevki ve sm�fta olursanız olunuz Daima gönül gönüle bağli olunuz, Hayatınızı, daima aynıfırtına dağıttı. Ayrılmaz ve ahirette bir arkadaşları olımuz. Ermeni/er! Hangi yıldız altmda yaşarsanız yaşayın, Çalışırsanız çalışın, Size kardeşlik sevgisi lôzımdır. Dedeleriniz, Mezarlarından, Size ittihat tavsiye ediyorlar. "Bunlardan başka. aynı kitaplar, sayfalarında Kafl<.as E rmeni edip ve yazarlarıyla, yerli ve yabancı ihtilalcilerin resimlerine ve hal tercümelerine yer verm işlerdir. S. Kapamacıyan tarafından yazılan ••Kamir (Şark'da küçük seyyah) Ermeniterin Yegane Okuma Kita bı" adındaki eser ise bir Ermeni çocuğunun Ermenistan'daki seyahati farz ol unarak yazılm ıştır. Bu hayal i kitapta Ermeni tarihine, eski Erme ni medeniyetine( ! ), krallarına, efsanelerine. Erzurum, S i vas, Harput ve Zeytun gibi yerlerin Ermeni ler nazarındaki k ıymetine, taşıdıkları ha tıralara dair fi ki rler veri l m iş ve m i l l iyetçi Ermeni yazarlarının,

ihtilal liderlerinin resimleri konulmuş, hal tercümeleri tafsilatıyla yazıl m ıştır. .. Yine istanbul'da 1 9 1 0 tari h i nde Belnez Kitabevi tarafından neş redi len ve Ermeni ortaok u l ları için lanan

K.H. Basmacıyan tarafından hazır Resimli Ermeni Ta rihi adındaki ders k i tabın ı n i l k sayfasında

şunlar vardır.''

"Birinci ders Ermenistan; A talarımı=ın oturdukları kıt 'aya, mil/etimi=in ismine nisbet/e Er menistan denilir ki, şimdiki durumda iiç devlet arasmda bölüşülmüştü1: Ermenistan evvelce çok kalabalık ve mesut bir kıt 'u idi. "Ermenistan, kuzeyde Pontus (Karadeniz) ve Rasdan (Gürcistan) doğuda Hazar Denizi ve İran, Güneyde Asuristan, E/cezire, batıda Alus nehri (Kızılırmak) ile çevrilmiştir. "

A RŞ i V BELGELERIY LE TEJ JCI R ERMENi i DDiALARI VE GER(,"EKLER

"Aynı kitabın 82. safyası ndan:

"Türkiye 'de Ermeniler " "Ermenistan 'm büyük bir kı.wn Türklerin eline düştükten sonra Ta tar zulüm ve işkenceleri tekrar başladı. Ermeniler ve Türkiye 'deki diğer unsurlar meşruliyelin ilanma kadar epeyce zaman ızdırap çektile1: Rus hükümeli hıristiyanlan himaye maksadıyla Osmanlı Hükümeti 'ne lıarh ilan etmişti. " 87. sayfasından bir parça:

"Ermeni meselesi " "Ermenistan 'da meydana gelen zoraki ihdidalar, gmp ve yağma/m� katliamlar vs. gibi hunharlrklar Ermeni/erin imhası için Sultan Hwnil Hükümetinin icraatı. Ermeni/erin durumu. Avrupa ya şikayetlerine sebep oldu. Bu suretle Ermeni meselesi ortaya çıktı. "1878 yılmda Osmanlı Rus harbi sona erip Ayestefanos 'da ya bancı sefirlerin huzurunda anlaşma imzalanırken Ermeni/erin mulı terem patriği Nerses Vwjabedyan, sefirlere Ermeni/erin çektikleri elem ve ızdırapları aniatarcık buna bir çare bulmalarım istirlıam elli. Ermeni meselesi 1 6. madde şeklinde kabul olundu. Fakat aynı sene Berlin 'de akdolunan Konferans bunu bozarak isteklerimizi 61. madde ile sağlamlaştırdı. " 88. sayfasmda bir parça:

"Ermeni ihtilal komite/eri! " " Telıir edilmeden yapılacak rejhrmlar bugüne kadar tatbik olwımadıktan sonra, taşkınlıklar arttı. Bunun neticesi olarak Hmçak ve Taşnak komiteleri zulıur etti. "Bu komiteler halka her surelle nüfuz ederek onları uyardı ve ihtilôlin sebebi olan mukaddes gayeyi ve bunun balışedeceği lütufları her tarafia yayıp izah etti. " 88. saytasından başka bir paragraf:

"Ermeni katiianı/arı " "Sultan Hamid zamamnda Ermeni meselesi için bir lıiil çaresi bu lundu. Bu da Ermenistan 'daki Ermenileri çıkararak yerlerine göçmen

NECDET SEVINÇ

( 'c:rkederi veya Kürtleri yerleştirnıekti. Fakat hu programm tatbiki kolay değildi. Çünkü hiçbir Ermeni kendi ocağını arzus uyla terketmek isteme::di. Bu sebeple Avrupa 'mn gözünde Timurlenk 'i hatı rlatacak kat liamlar meydana geldi. Avrupa devletleri utwmwyarak 1895 'den heri Istanbul 'da ve bilhassa Ermenistan 'da vuku bulan hu katliamları karşı ilgisiz kaldı. Akan kım sellerini durdurmadılw: Bilhassa bir Hıristiyan llliklimeti mr ki. Tutar neslinden geldiğini göstermek için o melum·a imha politikusmı kendisi de li)JKU!adJ. Ermenileri imha ve böylece Er menilerin atalanndan kalan arazisini elde etmek istedi. Bu sebepten A.'afkwya 'da da katliamlur başladı. Zeytun kahraman/arı, ecdadlarm c/un intikal eden cesaret vejedakt.irbklarım ispat ellile1: Kafkasya 'da da t-:rmeniler Tatarlar ·a tam hir ders verdiler. "

Osman l ı H ükümeti · n i n birçok orij inal belgeye dayanarak hazır lad ığı eser, i l kokul coğrafya k itapları nda Van ' ın ad ı na Vasporagan, l :rzuruın ' un adına Gari n, Diyarbak ı r ' ı n ad ına Di kranagerd i s i m leri n i n veri ld iği ni bel i rtmekte v e bugünkü Ermeni okul l arı konusunda ders a l ı nınası gereken şu gerçekleri anlatınaktad ır: " . . Coğrafya k itaplarında ise en çok tafsi lat Doğu v i l ayetleri ne ay rı l ın ışt ı . Kom itacı öğretmenler Osman l ı Devlet i ' nden bahsettikleri

"Tü..ı.i.lerin Anadolu vilayetlerini Ermenilerden 7.aptetmiş olduklarını, her Ermeni için, atalarının memleketin i Türklerin bo yıı ııduruğund:m ku rtarnıağa ça lışmanın m illi bir görev" olduğunu

nıınan

an latıyorlard ı . Koın itaların emel lerine göre teı1ip ed i len ve patrikhane !ara fı ndan seç i len bu kita pların mekteplcrde okutulması mccburiy ıli. Okuımı k i taplarına a l ı nan çok heyecan l ı eski ve yeni ş i i rlerin öğ renci taraf'ı ndan ezberlenmesi şarttı . Ö ğrenciye dağıtı lan defterlerde ve nkuma, tarih, coğrat)'a, matematik vb. ders k itapları nda ise Ermcnis l:ın h:t ritası ve arması bulunuyordu. Okul müdürlükleri ve öğ rc t

ıııcıı liklcrine, patriklıane ta rafından komita reisieri ve Rusya'dan ı,.:clınc kom itacılar tercilıli olarak tayin ediliyordu. ·· Mcktepler ve k itaplardan sonra, Ermeni yazarları tarafı ndan her -;cııe ncşrol unan salnameler de di kkale şayand ı r. B u n lardan Teotik ad ın da bil'i s i n i n her sene İ stanbul 'da ç ı kard ığı "Anıcnon Darcscvi" ad l ı

Ermeni koın itacılarının rcsiın lerini, bun l:ı rın şiir ve mak:ılelerini Ermen i mesel esiyle uğraşan yabancıla rın resimlerini i ht iva ed iyord u. Hele mezkür y ı l l ığın 1 9 1 4 tari h l i nUshasın da, yani B irinci C i han Harbi sırasında neşrcdileninde, Rus ordusunda ç:ılışa n Ermeni sub:ty ve gencrallerin resimleri konm uş ve hal tersalnamesi (y ı l l ığı) sadece

AR�IV BELGELER I Y L E TEHCIR ERMENi I nDIALARI VE GERÇEKLER

cümeleri yaz ı l m ıştı. Ayrıca bun ları n hatıralan ve hamaset menkıbeleri takdirle anlat ı l m ış, bilhassa Ermeni meselesinin ayrı ntı l ı bir tarihçesi kaleme alınm ıştı. Düşünmel i ki o zaman Osman l ı H ükümeti, Ruslarla harbe tutuşm uş. Ermeni çeteleri de sınırlarda ve iç k ı s ı m l arda y ı k ıcı faal iyetlerine başlam ışlard ı . " B u n u n g i b i , y i ne, "Sahak - Mesrop", ''Ermeni Salnamesi" ''aşra Salnamesi'' gibi daha birçokları yıkıcı neşriyatta geri kalm ıyorlard ı . "Gençleri n okudukları şiirlerin. okul larda yen i nesle okutulan par çaların, isyan ve i ht i lal mevzularından başka bir konuyu ihtiva etmeme s i ne çal ışıl ırd ı . Kom ita marşları ile okul l arda ve diğer yerlerde söy lenen manzumelerin aşağıdaki örnekleri, komitaların ruh hal lerin i ve Ermeni leri ne gibi yollara sevkettik-lerini gösterir:

TAŞNAKSAGAN MARŞI Taşnaksağan çetesi, Sason'a gide l i m . Y i ğ i t arkadaşlarım ız bizi bekl iyorlar. Kahraman Antranik cesur arkadaşlarıyla. Harp istiyor, balıarı bek l iyor. Çete başları can ve gönülden yemin ederek, Fedai leriy le i lerl iyorlar. En önlerinde kahraman A ntran ik, Nara atarak harp istiyor. Yetişir artık kardeşler çok uyuduk. B u kadar sabır ve taham m ü l kali değil m i ? A namız Ermenistaıı ' ı elden çıkard ık, Ş i m d i kuvvetiiyiz tekrar alal ı m .

İ STi KLALE DAVET Ermeni ler silah başına, k ı l ıç bcle, tüfek om uza, Türk Ennenistanından bizi bir ses çağırıyor. Dağdan dağa dehşetli bir feryat çınl ıyor. Vatana koşunuz Ermeniler, Ermenistan'a koşunuz. Ermenistan 'da Ermeni ler yi ne kıyam etti . As lanlar gibi inti kam d iye b.:ğınyorlar. Bütün ovalar kana boyandı. B ütün derelerden kan akıyor. Düşınan korkusundan dehşetinden kaçtı . Ermenilere birçok ganiınet bıraktı . B i r ağızdan zafer diye bağı ral ıın . Düşman ınağl up oldu, yaşasın Ermenistan.

N ECDET SEVINÇ

I lAN 'IN ŞARKISI Ay yoktu. karanl ı k bir geceydi. Bir çete hızlı hızlı gidiyordu. Bu çete kalıraınan Han' ın çetesi idi. Hepsi de si lah l ı idi. Kahraman Han. Pasin'e çıktığı zaman. Top sesleri işiti ldi. Ermeni kahramanlarının si lahlanndan, Çıkan kurşunlar gürlüyordu. Enncnistan toprağında, O kahraman kanını döktü. Ağlama, onu hatırla. kahraman Han ' ı n adı nı hiç unutma.

UINÇAKYAN MARŞI Sen uzak il lerde garip garip oturduğtın halde, Vatamn felaketini yakından bil iyorsun. Yeni eınel lerin yüce ve cesur vaizi. ihtilalin ç ın layan hınçağı (Çıngırağı) Senin saçtığın. ektiğin yeni büyük idealin. Güzel meyveleri çabuk yetişsin. Erzurunı 'da, istanbul 'da asa şiınşeği. i lk hareketin çanını çabuk çal. Ermeni ler her tarafta ayaklansm. Esaret zinciri kırılsın. yeni güneş doğsun. H ürüz. H ı nçak Kom itacı çınla...

ERMENiSTAN' IN FiGANl Eınelime erişeyim de, Varsın beni darağacına ç ıkarsınlar Darağacından boğuk sesle, "Ah Ermenistan·• diye bağıracağıın. Ah Ermenistan kalbiın i, ruhtıınu Sana ithaf ediyorum. kabul et. M ümkünse ben öleyiın yalnız Biçare Ermenistan hayat bulsun Benim de murassa tacım. Bir kral ım olsun Ermenistan bayrağı dalgalansın.

A R Ş I V l3ELGELERİYLE TEI ICIR ERMENI iDDi ALARI VE GER�T K I .ER

ANAVATAN ERMENiSTAN Mezarı ın ı n yanına taşı ın ın üzerine Şu zafer abidesi n i d i k i niz. Ermenistan görsün, Ermeni kahramanları okusun. Şehit olan arkadaşlar, ana Ermenistan' ı hatırlasın. Kahramanların önünde d urduğuın zaman Haydi i leri diye bağırd ı ın Kahraman Ermeni ler düşman ı m ıza karşı harbedel i m . Şecaati m i zi, Enneni l iği onlara göstere l i m . Kem i k leri m i z kabi r içi nde rahat etsin. H ür sancakları y l a, mezarım ızı Ermen i kahramanları örtsii n.'' "Koınitacı ların, ihti lalc i l erin bu şarkı ları oku l l ardan başka tiyatro sahneleri nde, Ermeni kahveleri nde, kul üpleri nde, sokaklarda da açı ktan açığa söy len iyordu. Mesela hiç bir mem l c kette aynanmasına müsaade edi l meyecek derecede, taşkınca yazı l m ı ş olan "Yartan Maın i konyan'' piyesi Beyoğl u' nda, Üskiidar'da oynand ığı sıral arda Ermen i lerin en heyeca n l ı i htilal havalarından olan "Pamy Orodan" hep bir ağızdan söy leniyor, Erıneni l iği temsil eden iht iyar, "Hür Ermenistan, Hür Er

meniler" kel i melerini söy lediği zaman. hal k heyecanın ın son derece sine gel iyor, "Yaşasın Ermen ista n" d iye bağıranlar bile ol uyordu. Bu kadarla da kal mad ı . Bu şarkılar, pla klara okunup her tıı rafa gönde rildi. Acaba bu kadar şımarı k l ığa ve arsızlığa nerede taham mül oluna bi l i rd i ? Propagandanı n kom italarca özel bir önemi olduğundan, ücretle tutulmuş hatipler. mahalle mahalle gezerek halkı tahrik ed iyorlard ı . Er meni, yazar ve m üe l l i tlerine gel ince. zaten bunları n hepsi. "Hiirriyeti n ilan ı"ndan sonra b i r tek edebi. ciddi eser yazmam ış v e kalem lerini ta mamen komi tacı l ı ğa, Ermen i leri n emel lerinin diri lti lmesi ne, ihti lale ve bozgunl uğa kiralamışlard ı . " B i lhassa tarih kitapları, dikkat çekicidir. Meşrutiyetten sonra her önüne gelen bir tarih yazd ı . B i l hassa tari hçil erden birisi. Bizans i m pa ratorlarından 1 4 veya 1 8 ' i n i n Ermeni ı rk ına( ! ) mensup olduğunu söyle yecek kadar garip iddialarda bu lunmuştur. "Patrikhane, bütün varl ığı i l e tam bir kom itac ı yatağı oldu. Öğ retmenler ve v i l ayetlerdeki piskoposlar, uzun uzun tetkiklerden sonra genç ve müfrit papazlardan seçiliyor ve bunlar da papaz kisvesi altın da gittik leri yerlerde mevki ve durum larından istifade ederek koın italar hesabına çal ışıyorlard ı .

N ECDET SEVINÇ

Koınita gazeteleri e n ufak köylere kadar sokularak, bozgunculuk yaygınlaştırı l d ı . Gazetelerin neşriyatı halkı. h ükümet aleyhine tahrike ve ıneın leketi hüki.i ınetsiz göstererek devlet icraatını tenkide yöneldi. Dışardaki gazeteler ise hükümet adaın iarı hakkında ve Türklüğün ııleyhinde ağıza alınmaz küfü rler savuruyordu. Edebi ve i l mi gaze ıcler, kitaplar nutuk, konferans, şarkı ve hatıra gelecek ne gibi vasılalar varsa hepsiyle hükümetin ve Türklerin izzeti nefsini, d i n i h is lerin i tez y i t: tahkir ve terzi! edecek ne müm künse hepsine başvuruldu." 99 i stanbul ve Anadolu'daki Ermeni okul l arı ayn ı program ı okuttukları halde 1 00 çocukları suça teşvik eden kitapların yazarları kovuşturmaya ıığramaın ışlard ır. Dah i l iye Nazırı Talat Paşa 1 9 1 7'de Sadaret' e yolla dığı bir tezkerede Ermeni çocuklarının kafasını ayrılıkç ı fikirler ve

Osma nlı düşmanlığı ile doldura n bir gramer kitabının yazarı H ra n t Asador'un Şfira-yı Devlet üyesi olduğuna dikkat çekmektedir. 101

HER KIRMIZI İÇKİYİ TÜRK KANI DiYE İÇİYORLARDI Oku l l arda öğretmenler, k i l ise ve ınanastı rlarda papazlar tarafından yön lendirilen Ermen i l er biraz daha gayret ederlerse kısa zamanda bir Ermeni devletinin kuru labi l eceğinc i nand ırılınışlard ı . A rtık her mesl ekten herkes b u hedefi n peşinde koşuyord u. Başta Rus Ermenisi Ayvazovski olduğu ha lde Ermeni ressa mlar gençlerin

psikolojik hazırlıklarının tamamlanması için çeşitli tablolar hazır lıyor, m i l li şairleri say ı lan Beşiktaşl ıyan Ermeni savaşçı l ığını öven ve Ermeni çocuklarını daha beşikten itibaren Ti.irk düşınan ı olarak yetiştir ıneyi amaçlayan şi irler yazıyordu. Kafkasya l ı yazar A povyan ' ı n henı paları durmadan beyannameler yazıp, Ermeniler arasında dağıtıyordu.

Osma nlı-Rus Muharebesine Rus ordusu saflarında katıl m ış olan iki Ermeni generali Arşak Dergosyan ile Loris Mclikof un ııdları milli Ermeni mefah irleri arasında dolaşıyor, resim leri her F:rmeni okulu nda çocuklara dıığıtılırken, Kafkasya'da basılan pul lıı r dıı bu iki generalin resim leriyle kompoze ediliyordu. 1 877-78

Abdullah Yaman. Ermeni Kom itelerinin Em elleri ve i h tilal H a reketleri, s: 1 1 1 - 1 1 9

1 00

Osman Ergin. Türkiye Maari r Tıı rihi, c:

1O1

M. Kemal

Ökc. age. s : 74.

mı

1 -2. istanbul. 1 977. s: 759

nı aral ı dipnot

ARŞI V BELGELER I Y L E TElKIR ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

Türk i m paratorluğu' nda yaşayan Erıneni ler. Türk iın paratorluğuna karşı düşınan safı nda çarpışanları birer kahraman olarak kabu l etmekle kalmadı lar.

Sason 'da yüzlerce Türk askerini boğaziayan ve boğaz latan Ha pet Tevekkeriyan ile Talost Antrasya n ' ın büyük boy resim leriyle süslenm iş tlamaları, duvar halılarını bütün okullara astıla r. 12 H açin'de olduğu gibi (Saimbey l i ) tiyatro sulonlarana asılan per delerin üzerinde m üstakbel Ermeni devleti için hazırlamı n a rma lar resmedilmişti. 1 02 Tütün tabakasından ç ı karıp sard ı k ları sigaranın kağıdında dahi E rmenistım haritaları vardı. H e r k ı rm ızı içkiyi Tiirk kan ı diye yuvarlamayı adet edinm işlerd i . 103 Okul larda Ermenistan tabloları en k ıymet l i yeri işgal ett i . Pis koposluklardan Osmanlı tuğrası ka ldırılara k yerine Ermenistan arması, Ermenistan ha ritası, martin ve mavzerler asıldı. Bomba yapım m ı öğrenmek için Erzurum, Kayseri, Diyarbakır ve Van 'dan Rusya'ya ve Avrupa'ya adamlar gönderildi. ı ıı.ı A rt ı k okul lar konı itacı yetiştirmek için kuruluyor, silah deposu ola rak k u l l a n ı l ıyordu. "Bitlis ve Van v i l ayetleri Askeri istatistiği'' kitabının yazarı Rus General Mayevski,

Ermeni papazların ın okulları birer kin ve düşmanlık a racı olarak kullandıklarını şöyle ifade ediyor: . . . Ermeni ruhani reisierine gelince. . . . Onların din lıakkmda hiçbir

çalışmaları yoktw: Buna karşılık mil/ifikirlerin gelişmesinde büyük hiz metleri geçmiştir. Düşüncelerini yüzlerce seneden hel'i manasflrların sessiz duvarları arasında geliştirmişlerdir Buralarda ruhani ayin yeri ne hıristiyan-müslüman düşmanlığr yerleştirmişlerdi1: Okullar ve kilise okulları bu huwsta ruhanilere çok yardmı etmiş!it:

1115

Osman l ı Devleti ' n i n kend i lerine sağladığı itibarlı konuımı istismar eden papazlar bağımsız Ermeni devleti için k i l i se lerde, ınanastı r ve okullarda sürekli olarak Osmanlı düşman l ığı yapmışlardır.

10ı.

1 02

Sad i Kocaş. age. s: 1 40

1 03

Altan Deliorman. age.

1 04

Abdullah Yaman. age.

1 20

1 05

Rus General Mayevski'nin Türkiye Gözleııı leri. Van-llitlis Vilayetleri Askeri istatistisi, s: 1 66

1 06

Halil Ertuğrul. Azınlık ve \'abancı Okulları. Türk Toı,tıınıunıı Etkisi. istanbul 1 998. s: 5

NECDET SEVINÇ

OKULDA MERMİ iMALATHANESi Okullarda Ermeni çocuklarına 9 asar koynunda yaşadaklan hal kın nasil öldü rüleceti öğretiliyordu. Y ı l lar boyunca halkın pek d i k katini çekmeyen bu i hanet planı Erzu rum olay larıyl a ortaya ç ı ktı. Türk iye'deki Ermeni okullarına öğretmen yetiştirmek i ç i n. 1 88 1 'de Rusya Ermenilerinden Matadi an tarafından Erzurum ' da kurulan 1 07 Sa

nnsaryan Okulu 'yla şehirdeki baza kiliselerde silah depolarman bulunduğuna dair ihba rlar alananca 1118 Erzurum Val isi Seın i h Paşa tıuraların derhal aranmasını eınretti . Ermeni ler arama yapmak için ge len zabıta kuvvetlerinin üzerine ateş açtı lar. B i r subay, i k i er ve bir pol i s şehit oldu. 1 09 Fakat Sanasaryan Oku l u ' y l a i h bar edilen k i l iseler arandı . Elegeçiril�n çok sayıda tabanca. k ı lıç v e satıra e l kondu, ayrıca

imalinde kullanalan bir de maki na bu l undu. 1 1 0

merrni

Erzurum ve Sanasaryan Okulu bu konuda tek örnek değildi. H aç i n ' de (Saimbey l i)

Ermeni Okulu' nda Ermenistan armasa, d inamit, barut ve fitil, i zın it merkeze bağl ı Erıneşe nahiyesindeki ruhban okul unda da bom balar ve çeşitli çapta sila h la r bulundu. 1 1 1 Sulumanastır'daki Ermeni kız okulunda bir nevi h avan topu mermisi olan alta h u m ba nı bir adet dinarnit kapsü lü, 4 kutu adi kapsül, 3 rövelver, Koca mustafa Paşa Ermeni Kilisesi bünyesindeki erkek okulunda da 3 humbara elegeç i ri l ın işti . 1 1 1 i stanbul Hasköy' deki Ermeni k i l isesi bün yesinde bulunan okulda 11 rövelver, bu sila hiara ait çok miktarda mermi ve kama yııkalanmaşta. 1 1 3 Diyarbak ır'daki Taşnaksütyun Ermeni Mekteb i ' nde duvarda ası l ı bulunan haritanın arkasındaki gizl i bölmede ordudan kaçmış 4 tirari ya kalanm ıştı . Tah k ikat sonunda bu 4 kişin in önemli suikastler yapmak için okulda gizlendikleri anlaş ı l m ıştı. 11� Yakalanınasalar c inayetten sonra da okulun gizli bölmelerinde saklanacak lardı. B i r belgeden si lah deposu hal i ne getirilen okul ları n aynı zamanda s:

1 16

1 07

Necınetıiıı Tozlu .. age.

1 OS

Necla Basgilıı. age.

1 09

Mehmet l locao�h1. age. s: 1 9 1 .

1 10

Altan Dcliormıın. age. s: 2!1

lll

Mehmet l locao�lu. age. s : 522 . 563 numaralı dipnot

1 12

l lüseyiıı Nazım Paşa. Ermeni Olayları Tarihi, c: 2. Ankara 1 994. s: 398

1 13

l lüscyiıı Nazım Paşa. age. c: 2. s: 40 1

l l�

Alldullah Yaman. age.

2!10. 1

!14

ARŞIV BELGELERİYLE TU ICİR ERMENI I DDIALARI VE G E RÇE K L E R

sil:ih sevkiyat merkezi olarak da kul lan ı l dığını anl ıyoruz. Sözkonu su belge Yozgat'taki b i r Ermeni okulundan ihtiyaç bölgesine 40 kitap gönderi l diğinc daird i r. Tahkikat sonunda anlaş ı l ınıştır ki, Ermeni öğret ınen ieri n kitaptan maksadı bomb:adır. 1 1 � Çoğu, ayn ı zamanda birer terör örgütünün m i l itanı o lan öğretmenler. öğrenci lerini koın itelere liye kaydettirerek el lerine birer s i lah vermiş lerdir. ı ır, Van 'daki Ermeni okullarında ise. Rusya'nın Ermeni ası l l ı Van Kon solosu Kaınsaragan çocuklara si lah kul lanınayı öğretıniştir. Bütün bu hazırlıklar iki yaşına kadar olan bütün Tü rkler'in öldürülmesi gibi tüylcr ü rpertici bir plan içindir. Ermeni kom iteleri nce a l ın an ve H an zarlı M urat ' l a Kolordu K umandanı Bünyamin imzac;ıy l a yay ın lanan bu dehşet verici kararları, Tiirkçe hatalarını düzelterek. Türk m i l li di kka tine arzediyoruın :

Karar: 1 Türk M i l leti vahşet i n i n ortadan kald ırı l ması. Avrupa düvel - i m uaz zamasınca karargir olm uştur. Bu eınele u laşı l ması için a l ı nan karar aşağıdaki şek i lde icra edi lecektir: i lk önce Rus devlet-i m uau.aması Erzurum'a doğru taarruza geçince Türkler karşı larındaki kuvvetle ıniicadeleye mecbur olacaklardır.Ge ride teşekkül etm iş olan kalıraınan Ermen i çeteleri Türk Ordusu'nu arkadan vurmak suretiyle i k i taraf arasında kalan düşmanın hep

sinin 5 yaşına kadar olanları ilc birlikte imha ve katiedilmeleri karargir olmuştur. 1 1 7 imzalar Reis: Hanzarlı lviural Kolordu Kumandam: Bünyamin

Ka ra r: 2 Karar-ı sabıkta her ne kadar 5 yaşına kadar olanların kesi lmelerine karar veri lmiş ise de bu 5 yaşındaki çocuklar nüfus itibariy le ehem m iyetlidir. Onlar i leride mensup oldukları m i l leti hatıriayarak Erme ni m i l leti için teh l i ke teşki l edeceklerinden 2 yaşına kadar olanların kesi l mesi ne m üttefıkan karar veri l d i . ı ı s imzalar Reis: Hanzarlı Murat Kolordu Kumandam: Biinyamin s:

1 15

Mehmet 1 locao�lu. age.

1 16

l l üscy in Nazım 1'�\_\ia. age. c : l . Ankara 1 994. s: 72

51!2

1 17

Mehmet l l ocaoghı. age, s:51!2

l lK

llclgcnin asl ı için hak ın

ız: Zen:. Van ve Civarında Enncni Mezjli ıııi, istanbul

1 963. s:5

NECDET SEVINÇ

TERÖRİST ÖGRETMENLER S yaşına kadar olan bütün Türk çocuklarının kesi lmesiyle tatm i n olmay ı p. bebeklerin bile katiedilmesini kararlaştıran ve rejimi, ida ı-cyi. pad işah ı deği l, bir milletin tümünü yok etmek isteyen bu vahşi kafay ı Ermeni ki l isesi biçim lendirm iştir. 1 9. asrın ortalarından iti baren, Rus' un, İ ngi l i z' i n gözüne girmek için 9 asır boyunca ekmeği ni yediği l'ürk M i l leti ' ne alçakça tuzaklar kuran Ermeni Patriklıanesi, merkez den vilayetlere tayin ed i len piskopos, papaz ve öğretmen ierin kom i ıccilerden seçilmesine özen gösteriyordu. 1 1" Tam bir konı itacı yatağı olan patrikhane 1 20 daha çok Taşnak, H ınçak ve Raıngavar örgütlerine ıncnsu� öğretmenleri göreve getiriyordu. 1 2 1 Oku l larda ve kiliselerde tam an lamıyla Ermeni çocuklarının bey ni y ı kanıyordu. m Oir süre sonra Türkiye'de ihtilal çıkarmak için

nusya 'dan gelen kornitacılar da okul müdürlü klerine ve öğretmen kadrolarına atanmaya başlandı. İstanbul 'da öze l l ikle Getronagan Mektebi bu adamların elinde bir fesat ocağına dönmüştü. Kom ite ye ait en ın ühim müzakereler ve ınünakaşalar bu mekteple Sanasar yan Mektebi ' nde cereyan ediyordu. 1 23 Patri khiine, terör ey lemlerinin merkezine öy lesine kayın ıştı ki, Zeytun isyan ı bizzat papazların ııskerlerimizc ateş açm alarıyla başlamıştı. İ ngi liz belgelerinde rast ladığımız Kamil Paşa'nın İngi ltere' n i n Halep Konsolosu Elridge'ye gönderdiği bir yazıdan anl ıyoruz ki, Zcytun'daki öğretmenler silahlı ııyaklanmanın elebaşıları arasın-daydılar. 1 2� Okul açmak için ol uşturulan gönüllü kuru l uşlar da patrikhanen i n pol itikasını taki p ediyorlard ı . Galata'daki Getronagan Ermeni Mektebi mezun larından Harutyan Çakıryan adında biri n i n "mektep m uallimi" sıfatıyla Zeytun'a gönderi lmesiyle Zeytun çapulculuğu istiklal fi kri ne dayanan bir ayaklanmaya dönüşmüştü; Ermeni B i rleşik Ceıniyeti Zeytun'da açtığı okul lara ihtilalci öğretmenleri gönderm işti. 1 15 Bunlar1 19

Mchınel Hocaoğlu. age. s: 1 2 1

1 20

Abd u l l ah Yaman . age. s: 1 20

121

Abd u l lah Yaman. age. s : 1 1 0

1 22

Erginöz Akçora. age. s: 2 5

1 23

Abd u l lah Yaman. age. s: 1 1 6

1 24

B i lal Şimşir, age.

1 25

Abdu l l ah Yaman. age. s: 77-78

203

ARŞIV BELGELERIYLE lHICIR ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

dan biri daha sonra kendisine prens süsü vererek J. Napolyon 'dan Er

menilerin ba!ımsızlı!mı isteyecek kadar cüret gösterecekti.

126

1 862'de Zeytun eşkıyasının i leri gelenleri. yani Türk askerine kur şun sıkanlar delege olarak l stanbul ' a geldiler. Patrikhane'nin teşvikiyle bu elikanlı eşkiyalar birer vatan kurtarıcı gibi karşılandılar. Getro

nagan Mektebi'nde şerefierine resmi kabuller düzenlendi.

1 17

Köyleri basan, ıssız da� yollarında adam sayan, arkasına taktı�ı eşkiyalarla beraber ırza tecavüz eden terörist ö�retmenlerin eylemleri Rus, A merikan. I ngi liz ve Fransız arşivlerine intikal ettiği halde onlar bu vahşetten asla şikayet etmemiş, fai l ierini de alenen kınamamışlardır. Hatta gizlemişlerdir. Ruslar' in Bitlis Konsolosu 3 Ocak 1 9 1 0 tarih ve 602 numaralı raporunda "Muş Vidisi' nin ileri gelen avcılannın (yani insan avcılarının) mekteplerde pedagog kesildiklerini" yazıyor, bir Enneni canisi olan Karmen 'in Bitlis'teki Ermeni okullarına yüksek

müfettiş sıfatıyla geldiğini kaydediyordu.

128

Aynı konsoloslu�un 1 9

Kasım 1 9 1 2 tarih ve 63 numaralı raporunda ise okulların v e ki l ise okul larının m üslüman düşmanl ıgını tahrik etti�i i fade edi liyordu.

129

Van' ı n Akdamar Adası'ndaki rahip okulunun personeli ise köylere ö�retmen ve komite temsilcileri olarak atanm ıştı.

Akdamar Kilisesi de Taşnak Komitesi'nin merkezi olmuştu. 1 30 Bunlar m ün ferit örnekler de�i ldi. Ermeni M i l leti Tarihi'ni yazan Dr. Astaryan bile "Bütün Ermeni kilise ve okullarında ihtilal şarkıları

n ın söylendi!ini, ihtiUil piyeslerinin oynandığını kaydetmiştir" 1 26

131

Devlet Şurıisı'ndan emekli Mehmet Mansur Efendi, padişaha takdim etti�i

1 894 tarihli layihada Ermeni ayaklanmasını, Ermeni okullarının hazır ladıtını anlatır. Napolyon J ' Un imparatorlu�u ilan edilmeden geçici idare

üyesi Lamartine ve bazı vekilieri Ermeni okulu ögrencilerinin imtihanında hazır bulunmaya çaeırmışlar. Ermeni okulu müdürü verdili nutukta de miş ki: Ermeni m illeti batımsızlıgını kazanmak için Fransa'nın himaye ve yardımını beklilyor ( ... ) Ermenilerin bu çeşit tasavvur ve teşcbbUslerc girişmelerinin sebebi Osmanlı ülkesine gelen frenk papazlarının istedikleri

yerlerde birer okul açıp. Ermeni çocuklarını lıilim ve terbiye etmeleri. Ermeni leri n devlete başkaldırmasına sebep olmuştur'" Mehmet Hocaoeıu. age. s: 32

1 27

Mehmet H ocao�lu. age. s: 1 24

1 28

Abdullah Yaman. age. s: 1 50

1 29

Abdullah Yaman. age. s: 1 6 1

1 30

Erginöz Akçora. age. s: 29

131

N iyuzi Ahmet 8anoglu. age. s : 1 1 6

N ECDET SEVINÇ

Ermeni çocuk ve gençlerin i Türk M i l let i ' ne ve Türk Devlet i ' ne ıhiinete azınettiren öğretmenler ise tam bir terörist ve serseriydi ler. Şöy

le k i : •

Bursa olaylarında Ermeni oku l u m üd ürü olan piskopos ve k i l i Barkef Efendi i le katibi Sokpaş, m uhte l i f evrakla birlikte ele geçiri l i p Divan-ı Harb'e veri ldi ler.

•

132

Erzurum 'daki Ermeni okul unun 4 öğretmeni M i rke M anastı rıo da sarhoş olduktan sonra çalgı çald ı rarak manastırda bulunanları

"yaşa Ermenistan, yaşa Ermenistan" diye bağırtmış, devlete karşı isyan ettikleri için ölenlerin ervahına alenen dua etmiş, ay rı l ıkçı marşlar söy lemişlerd i r. •

ın

Van Taşnaksiltyun Komitesi yönetici lerinden Rafael. senelerce

İ ran'da kornitacılık yapmış, daha sonra Türkiye'de Ermeni mektepleri müfettişi olarak çalışmıştır. 134 •

M uş Başmahalle Ermeni Oku l u öğretmenlerinden M ıgırdiç ile bir başka Ermeni okulu öğretmeni K irkor,

halkı isyana teşvik etmek, silah almak için para toplamak suçla rmdan idam ce zasına çarptırılmışlardır. u� •

Divriği ' de Ermeni öğretmen Toros veledi Agop, okulda ço cuklara ''talim ve neşretmek üzere" bölücü şarkılar verdiği ve onları nezdinde alıkoyduğu için 5 sene m üddetle

kal'abendlijte

mahkum olmuştur. 1 36 •

i negöl

kazası n ı n

Yenice

nahiyesindeki

Ermeni

okulu

öğ

retmenlerinden Avakim ve Ohannes Efend i ler, Ertuğrul Sancağı B idayet

Mahkemesi' nce

"fı' l i-i

olduğundan" cezaland ırı l m ı ş l ardır. •

cür'etleri

sabit

H aç i n Ermeni Mektebi öğretmeni J i ray ir, nam-ı d iğer Mardiros Garip Boyacıyan

1 5,

biraderi Hamparsun Boyacıyan

kürek cezasına çarptırılm ışlardır. 1 32

Abdullah Yaman. age. s: 334

1 33

Hüseyin Nazım Paşa. age. c: 2. s: 420

1 34

Abdullah Yaman. age. s: 299

135

mezklıra 137

118

sene

Muş'ta kain Baş Mahalleli mekıep muallimi Stepan veledi Mıgırdıç ve Dersaadcfli olup Muş'ta Kırkayak Şirketi Mektebi muallimi bulunan Muzyan veledi Kirkor... Şahısların idamları na .... Hüseyin Nazım Paşa. age. c: 1 . s: 25

1 36

HUseyin Nazım Paşa. age. c: l.s: 40

1 37

HOseyin Nazım Paşa. age, c:l. s: 44

1 38

Hüseyin Nazım Paşa. age. c: 1 . s: 22

ARŞIV BELGELERIYLE TEHCIR ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

Dahi l iye Nezareti ' ne gönderilen 27 Mayıs I 3 1 2 tari hli bir tez kerede Çengiler Ermeni Okulu öğretmenlerinden Kara

bet Soluzyan'ın bazı eşkıyalarla birlikte çete kurd uğu bildiri lm iştir.

ı39

Birçok öğretmen cinayete karışmış ı4o birçoğu devlete karşı isya na kalkışmı ş. ı 4 ı bir kısmı da başı sıkışı nca bir düşman gem isine atlayıp fırar etm i ştir. ı 41

1 39

Hüseyin Nazı m Paşa. age. e:2.

1 40

Cinayetle itharn olunan eşha�ın Adana İstinaf Mahkemesi Ceza Dairesince

239

vicahcn ve gıyabcıı iera k ı l ınan muhakemeleri neıicesinde eşhas-ı merhumeni n Adana'da Abkaryan Mektebi muallimi 1 8 yaş l arında. Tosyan Yervanı ' ın ... ( H üsey in Nazım Paşa. age. c:l, s: 43.) Cinıt�·etle itharn ulunan Çemizgezek Ermeni Mektebi m uallimi Atamyaıı Bedros ve reti ki Toros' un Erzurum I stinat' Mahkemesi Ceza Dairesi' nce iera k ı l ı nan nıuhakemclcri neticesi nde sa bit olan cürümlerinc göre . . . ( H üsey in Nazım Paşa. age. c: 1 . s: 42)... Cinayetlr

itharn olunan Sivas a halis inden Kasapoğlu 1\lektep m uallimi Karabet n Trabzon Ermeni Mektebi nı uallimi Agop velcdi Misak. . . U l llscy in Nazım

Paşa. age. c: 1 . s: 37) 141

Malct Marki. Salisbury'yc göndcrdi�i 27 Mart

1 879 tarihli rapordan:

Zeytun'da isyan eden papaz N ikos ve Çolak Aninle beraber

okul öğretmeni Hohas Ozlonta nos' un da yakalanıp İ stanbu l ' a sevkedildigi. . . ( B i lal Ş i mşir,

age. s: 236.) 1 42

3 0 Kanunisani

1 3 30 ıarihindc Dörtyol mıntıkasımlan Adanalı nıcktcp

muai l l i m i Abraham ve Dörtyollu Artin ve Bcdros namında 3 E rmen i dUş man gem i sine fı rar eylemiş idi. (Genrelkumay Başkanlı�ı Sıralej i k Etüdkr ve l larp Tarihi Arşivi. arşiv nu: 1 / 1 Dolap nu: 1 0 1 . dosya nu: 1 3 )

3. Bölüm: M i LLET-i SADlKANlN İ HANETi

Dogu'da Kars ve Erzurum, Batı'da Edirne düşınüştü. Sırtlarında sırmalı Osmanl ı üniformalarını taşıyan Stefan Arslanyan Paşa ile Ohannes Nuriyan Efendi, gizlice Edirne'ye git ti ler. Edirne Başpiskoposu Kevork Ruscukluyan' la buluştular. Rus Başkomutanı'nın huzuruna çıktı lar, önünde eği ldi ler, zaferinden dolayı "Onu kutladı lar, bağl ıl ıkları arz ettiler ve Ruslardan lutüf diledi ler. Ermeni ler, kendilerine men faal saglad ıgı sürece devlete bağlıydı lar.

1 9. asra gel inceye kadar atlaslarda Ermenistan adında bir toprak parçası na rastlayamazsı nız. Tarih i m izin en feci mağlubiyetlerinden biri olan 1 877- 1 878 Osman l ı-Rus savaşından sonra i mzalamak zorunda �a l d ı ğımı z Ayestafanos A ntiaşmas ı ' n ı n 1 6' nc ı maddesine yerleştiri len

"F.rmenistan" ifadesiy le bu l üzumsuz memleketin varl ığı Osman l ı Devleti ' ne resmen kabul ettiri l m iş. Berl i n M uahedes i ' n i takiben d e em l ıcry a l i zm i n planiarına uygun olarak atlaslarda yer alm ıştır. Fakat Ermeni-Rus m ünasebetlerin i n baş laması. yukarıda zikretti �iın i z tarihten çok daha öncelere rastlar. Herhalde R usya' nın kudretl i hir devlet hal i ne geleceğini anlayan Enneniler. 1 7. yüzy ı l ı n ortalarında R uslara yaklaşmaya baş lamış, 1 659'da Çar A leksi'ye altın işlemel i bir ıahl annağan ederek ilk teması kurmuşlardır. 14J 143

Arşiv Belgelerine Göre Kall<aslar'da v e Anadolu'da Ermeni Mezalimi, cill: 1 , ( 1 906- 1 9 1 8) Ankanı 1 995. sayfa: 1 0 ..

ARŞI V HELGELERIYLE TEHC I R ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

Özel l i kle 1 768- 1 774 Osmanl ı-Rus harbi sırasında Ermenileıin 2. Kate rina tarafından cesaretlendirilerek

Rusya'nın himayesi altmda bir Ararat krallığı kunna ümidine düşürüldüğünü biliyoruz. Osmanlı'yı yıkmak için Sırp, Bulgar ve saireden sonra Ermeni lere de ihtiyaç duyan 2. Katerina, bu azınlığı devaml ı olarak Türkler ve müslümanlar aleyhine k ışkırtıyordu. Bu arada sürekl i Moskof tahriklerinden cesaret alan Osep Argotyan adında bir piskopos, A rarat kra l l ığını kurmak için bir proje hazırlayıp, o günkü Rus başkenti Petersburg'a takdim etti, bu proje Çariçe hükümeti tarafından da tasvi p ol undu . 144 "Ermenilerin Osmanl ı Devletine karşı başkaldırmalan kendilerinden doğmamıştır. Zira

Ruslar, Ermenilere el atıncaya kadar Türkiye'de h içbir Ermeni harekatı olmam ıştır diyen Edgar Granvil le, "Çarl ık Rusyası ' n ın Türkiye'deki Oyunları" isimli eserinde Moskof tahrikinin

sebebini şöyle açı k lıyor:

". . . Kelimeler/e oynamanın hiçbir yararı yoktur. Bu hareketlerin amacı Türkiye 'nin Doğu vilayetlerinin Rusya ya katılmasıdır. " 1 8 1 6'da Moskova'da

Şark Dilleri Enstitüsü'nU kurarak

1 4 5 Ermeni

meselesin i daha şüm u l l ü bir siyaset hal ine getiren Rusya, Osmanl ı-Türk I m paratorluğu' ndaki Ermeni lerle beraber. i ran-Türk I mparatorluğu ' ndaki Ermeni azı n l ığı da k ışkırtmaya başlad ı . Bu kışkırtmaların sonucu olarak i ran Ermeni lerin i n Ruslarla işbirliği yapt ıkları, 1 823 'te Ermeni koınitacı Madatyan ' ı n 1 O bin Ermeni gönü l l üsü i l e Rus ordusuna hizmet ettiği, pa paz Nerses Aşdaragesi ' n i n el inde haç olduğu halde gönüllülere kat ı l d ığı,

yani i ran Ermenilerinin, İ ran'a ihanet ettiği Fetih Ali Şah tarafından Osmanl ı padişah ı na bildiri l m işti . 1 46

Daha sonra Katagikos Nerses Aşdaragesi

Vatan M u hafızları adıy

la teşki l edi l en 60 bin kişi l i k bir Ermeni kuvvetinin başında, 1 828'deki Rus- i ran ınuharebelerine katı lacak 147, bütün Ermeni lere de Rusların ya n ı nda i ran'a karşı savaşmayı emredecekti. 1 44

YusufAkçura, Osmanlı i mparatorlu!u'nun Da!ılma Devri, Ankara, 1 985, s: 2 1

1 45 1 46

YusufHalaçogtu, Ermeni Tehciri ve Gerçekler ( l 9 14- 1 9 18), Ankara, 200 1 , s: 1 2 Belgelerle Ermeni So runu, Genelkurmay Başkantıgı Yayını. Ankara, 1 983,

s: 24 1 47

Abdullah Yaman. Ermeni Komitalarının Emelleri ve I htil a l Hareketleri, İ stanbul, 1 973, s: 65

N ECDET SEVINÇ 8 Şubat

1 828'de imzalanan Türkmençayı Antiaşması 'yla I ran,

ı K I J 'te kaybetti�i topraklara i laveten Erivan ve Nahçıvan' ı da Rusya'ya

ı ı·rketınek zorunda kaldı. Rusya, Revan ve Nahçıvan Han l ıkları 'nı birleştirerek bir Ermeni vilayeti kurdu, sonra da i ran Ermenilerinin bu "Ermeni vilayetine" göç rimesini saglad ı . 1 4 8

TEHCİRLE İLGİLİ İLK TEKLİF Ruslar 1 828'de Türkiye'ye de saldırdılar, Ermeni halkm yard•

ınıyla Ka rs'• işgal ettiler, Doğu Anadolu'da i lerlemeye başladılar. Er mcn i le �in. Türk Ordusu'nun kıt'a hareketine ve mevkiine dair bi lgi leri ıliişınana ulaştırmaları sebebiyle birl iklerimiz mağlup oldu. 1 49 Ermeni ıhanetieri yüzünden Kars'tan sonra Ah ıska, Bayezid ve Erzurum gibi ı )oğu'daki önem l i kalelerimiz Rusların eline geçti.

Erzurum Val isi Galip Paşa' nın Erıneni lerin i hanet hal i nde oldukla rını bildiği anlaş ı l ıyor. Paşa, l l Mart 1 828'de Rus sınırı ndaki Erme ııi lerin iç bölgelere tehcir edi l mesini teklif etmiş, bu tekliften bir ay ·.onra da çok sayıda yerli Enneninin Rus ordusuna asker yazıldığına dair haberler al ınmıştı . Erzurum 'un, Erzurumlu Ermenilerin düş

ınuna hizmet etmeleri sebebiyle Ruslarm eline geçmesi Paşayı, haklı \·ıkarmıştı ama tehcirle i lgi l i teklifinin kabul edi l mesi için artık vakit ı,:ok geçti . 1 4 Eylül 1 829'da imzalanan Edirne Antiaşması'yla kaybettiğimiz top rakların büyük kısm ını geri aldık. Rus Ordusu' nu törenle karşılayan ve ıluha sonra da Rusların ardına sığınıp, nice cinayetler işleyen

100 bin

l<:rmeni Rusya'ya geçti. Ruslar onları Erivan, Ahikelek ve Ahıska yö ıderine yerleştirdi ler.

ı so

Ermeniler bu iskandan sonra, Rusların eliyle bir devlet sahibi ola hi leceklerine gerçekten i nanmaya başladı lar. Akıllarına göre Rus Çarı. nasıl aynı zamanda Polonya kralı ise, birleştiri len Erivan ve Nahçıvan l lanl ıkları ' n ı Ermenistan i lan edip, bir de Ermenistan Kralı olabilird i !

1 48

Kemal Beydili, 1 828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı'nda Dogu Anadolu'dan

Rusya 'ya Göçürlllen Ermeniler, Belgeler, nu- 1 7, Ankara. l 988. s: 366 1 49

Necati G ü ltepe, Ermeni Meselesi ile i lgili (Rus, i ngiliz, Fransız) Dış

Tertipler, YTD, say ı : 37, A nkara, 200 1 , s:2 1 7 1 50

Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, Ankar.ı. 1 988. s: 80

i\ RŞI V IJELG ELERIYLE TEHCI R ERMENI I DDiALARI VE GERÇEKLER

Ermen i ler böy le bir dev let i n kuru labi l mesi için Rusların daha çok memnun edi lmesi gerektiğinde inanıyorlardı, bu inanç sebebiy le daha çok ku l la n ı l d ı lar. 1 828'de imzalanan Türkmençayı Antiaşması 'yla Ennenilerin ruhani merkezi olan Erivan c i varındaki Eçın iyazin K i l isesi Rusya'nın el ine geçm işti. Rus başkenti bu tarihten sonra bu k i l isey i Osman lı lar'a karşı tak ip ettiği siyasetin bir aracı olarak kullanınağa başladı. Öyle ki, asrın ortalarına doğnı Katagikoslar adeta Rus hariciyesinin birer memuru haline getirildiler, bazı patrikler elde ed ildi. Osman l ı topraklarındaki Er meni k i l iselerinde ay i n sırasında katagikosların ad ını zikretınek gibi bir usfı l yokken, 1 844'de Patrik Mateos, Rus elçisinin telkinlerine uyarak katagikos Nerses Aşdaragesi'nin ism ini Galata Ermeni k i l isesinde zik retti. 151 O Katagikos Aşdaragesi ki, daha önce bahsettiğim iz gibi Enneni gönü l lüleri n i toplay ı p, Rus ordusuyla beraber iran'a saldıran adamdı! Bu durum, yan i Türkiye'deki Ermeni k i liselerinde. Rusya'da bulunan katagikosu kutsama, o'na bağl ı l ık bildirme, o'nun emrinde olmayı i lan etme, daha sonra us(ıl haline getiri ld i 1 52

RUSLARlN İTİRAFI: ERMENiSiZ ERMENiSTAN i leriki bö lümlerde tafsi latlı olarak görtileceği gibi Ruslar, Ermeni leri bir devlet sahibi olacaklarına dair uınutlandırıyorlardı ama aslında öyle bir n iyetleri yoktu. Daha 1 868'de Prens Garçakof "ya hıristiyan lara ınuh tariyet veri l m e l i, yahut Osmanlı i m paratorluğu'nun teşrihi (yani parça lanması) yapı lınalı ve taksim ed i lmel id ir" m cüm lesiyle Petersburg'uıı siyasetini açıklarken, Dışişleri Bakanı Labonof, biraz da patavatsız bir şeki lde ••Rusya h u d ud u nda E rmen isiz bir Ermenistan istediklerini" 1�ağzından kaçıııverdi. Rusya. kendi sınırları içindeki Ermenileri baskı altında tutarken. Os man l ı Ermeni lerine hürriyet vaat ediyordu. Türkiye'de Ermen i ler hiç bir ay ırı ına tabi tutulmadan yaşarken, Rusya'da katagikosluğa ait vakıL 151

Atıdullah Yrumuı. age. s: 65

1 52

Mchnwt Hocaoğlu. Arşiv Vesik:ılarıyl:ı Tarihte Ermeni Mezalimi

Ermeniler, istanbul. 1 976. 1 53

VI'

Sad i Koça�. Tarih Boyunca Ermeniler ve TOrk-Ermeni i lişkileri, Ankara. 1 967. s: 72

1 54

Sadi Koçaş. age. s: 79

N ECDET SEViNÇ

ıııektep ve dini müesseseler zapt ve ınüsadere olunuyor, Ermeni lisamyla ıııt•kteplerin açılması yasaklamyordu. Seyahat serbestisi, sosyal hak lar, ı ıeşriyat bi nbir türlü kayıtla sınırland ı rı l ıyordu. Hatta katagikoslar ko vıılup uzaklaşt ırı l ıyor, bu durumu protesto eden Erıneni ler, ai leleriyle heraber Sibirya'da ve Kafkasya'da "siyasi mücrim" isnadıyla yoke ılil iyorlard ı . ı ss Rusya 1 836'da çıkarı lan ve Pologenia deni len kanunla bi.iti.in Erıne ııilerin d ini merkezi olan Eçın iyazi n Katagikosluğu ' nun birçok hak ve yct kisini tahdit etm işt i . Bu kanuna göre katagikos tayini, Çar ' ı n onayı ııa bağlıydı, katagikos sadece d ini yetkiye sahi pti. Fakat d ini konul arda b i le tam yetki o'na ait deği ldi. Bu yetki, tayinleri Çar'ın onayından geçen 8 kişilik Sinod Mcclisi'ndeydi. Sinod Mec l isi ' nde tam yetki l i bir Rus memur bulu ııııyordu. Yani katagikos da, sinod üyeleri de re'sen Rus Hükümeti

lıırafından tayin ediliyor gibiydi. Niteki m Kafkas Umumi Val isi Gal itz' i n 1 898'de Çar'a takd i m etti �.i raporda bu kanuna dayanılarak 320 Ermeni okulu n u n kapatıldığı bildiri l iyor, bu okul lara ait emiakin Maarif Bakanl ığı ' na bağlanınası ı-;lcniyordu. ı so Gene bu kanuna dayanı larak 1 903 'te Rusya'daki bütün Ermeni ki l i sc ve mekteplerine hükümet el koymuştu. ı s7 Türkiye'de ise Ermeni ler, d iğer ülkelerdeki soydaşlarıyla m ukayese l·ıli leıneyecek kadar saygın ve huzurluydular. Tanzimat ve onu taki p l'ılcn ısiahat ferınanları, Ermeni lere eskiden beri sahi p oldukları hak lardan başka yeni i mtiyazlar kazandırm ıştı, öze l l i kle Yunan isyanlarını müteaki p sarayda ve Hariciye Nezareti ' nde Rum lardan boşalan m akam lara Ermeni ler atanmaya başlanm ışt ı . B ir m i l li parlamento gibi Ermeni lopluınunun her türlü meselesini çözüm lerneye çalışan Ermeni M il lt'li Umumi Meclisi'nin kurul uşundan sonra bile Osmanlı Ma liyesi,

Yt·dikule Ermeni Hastahanesi'ne, Hasköy Yetimhanesi'ne ve diğer hirçok Ermeni kurumuna para veriyor, her yıl Patrikhane'nin bütçe ııçıjtını kapatıyordu. Pangaltı Ermeni Lisesi Müdürü Per Arsen Ayd ınyan' ın 1 869'da Sadrazam A l i Paşa'ya bir d i lekçey le başvurması üzerine durumdan Ila herdar olan A bdi.ilınecit, ad ı geçen okula her ay 20 okka et ve 40 sorn un IS5

Abdul lah Yaman. age. s : 64

1 � (•

Abdullah Yaman. age.

1 57

Sad i Koçaş. age, s: 70

ARŞIV BELGELERIYLE TElK I R ERMENI I DDIALARI VE G ERÇEKLER

ekmek veri lmesin i emretın işti ki,

1 58

daha b i rçok okula ve Ermeni mües

sesesine devlet çeşit l i yard ı m lar yapıyordu. Sultan Abdül ham it. sarayı anlatırken babası A bdülmecit'in bazı Ermen i lerle maaile görüştiiğünü şöyle ifade etmektedir: "Babam Sultan Mecit zamamnda kilereiye varıncaya kadar Ermeni idi. Hassa Hazinesi 'nde Artin Pa�a 'lar. Gıünüşgerdan 'lar vardı. Eski bir aile bilirim. validemin terzisi idi. Adeta harema{{alığı ı:az(fesi onlara verilmişti. Bütün vüzera, kibara konaklarında ayvazlcu; mutemetler on /ardı. Pederim her hafta Gümüşgerdan 'lar Ailesi 'ne gide1; orada yemek yerdi, onlar da gelirler. Harem-i Hümayun 'da kalır/at; yatar/ardı. " m

DEVLET İÇİNDE DEVLET OLMAK Azınl ı k lara büyük imtiyaz sağlayan 1 856 Isiahat Ferman ı ' n ı takip eden y ı l larda N izaın mime-i M i l let-i Ermeniyan hazırlanınaya başlan d ı . 1 860'da tamamianınasına rağmen muhtelif sebeplerden dolayı 29 Mart 1 863 'te tasd i k ed i len bu nizaınnanıe i le Erınen i lcre adeta dev let içinde devlet olma gibi çok geniş imtiyazlar veri lm işti. Ermenilerc

kendileri tara fından oluşturulacak 1 40 üyeli bir meclis ta rafından idare edilebilme ha kkı tan ıyan 1 60 ni ziim niiınenin Erınenice metninde "Ermeniler'in teşkilat-ı esasisi" yani Ermeni Anayasası ifadesi vardır. 6 bend. 95 maddeden ibaret olan nizamniiınenin 3 . bendinde Ermeni Uınuıni Meclisi ' ni n görevleri şöyle sıralan ıyordu: M i l letin edebi ihti yaçları nın gideri l mesine çal ışmak. Ermeni k i l isesinin i nançlarına leke sürmemek. fen ve maari fın her sınıf erkek ve kız çocuklarına öğretilıne si, k i l i se, hastahane, okul gibi m i l li m üesseseleri gel iştirmek, bunların ge l i rleri ni arttı rmak. masrafları nı karşılamak. m i l l i işlere h izmet eden lerin d urumlarını düzeltmek ve saire, ve sai re ... N izamniimeni n 57'nci maddesinde U m umi Meclis'in 1 40 üyeden ol uşacağı, 20 üyenin istanbul'dan. 40 üyenin taşradaki kil ise mensup larından, 80 üyenin de Istanbu l'daki kil ise cemaatı arasından seçileceği hükme bağlanıyordu. 68. madde, 80 üyenin 7'sinin devletin y üksek ma kam l arında vazife gören Ermeni lerden seç i l mesi n i cmred iyordu. 1 5!!

S i l va Kuyumcuyan. Pangaltı Ermeni Lisesi, istanhul Ansiklopcdisi, cilt: (ı. isıanhul. 1 993, s: 2 1 7

1 59

Enver Ziya Karai, Osmanlı Tarihi, ci lt: 8, Ankara. 1 983. s: 1 2 7

1 60

Esat Uras. age. s: 42 1

N ECDET SEVINÇ

1 O. madde, rahip, öğretmen, hastahane ve okul larda çal ışan meınur lıırı işten çıkarına yetkisini patrike vermişti . A ncak patrik kararı genel ıııccl isin onay ın a sunacaktı. ı u ı

ERMENiLER RUSLARlN BASİT BİR ALETİ YDİ Erınen ilerin ilk parlamentoları olarak kabul ed ilen Ermeni Uınuıni Meclisi 'nin çal ışmaya başlamasıyla birl ikte manastırlarda, kiliselerde, ııkul larda, içinde yaşadıkları topluma kin ve nefret hisleriyle dolu hir nesil yetiştirilmeye başland ı . Ermeni çocuklarının birer Türk

ıliişınan ı olarak eğitilineleri işinde misyonerler onlara yardımcı uhıyorlardı. Katalik ve protestan m isyoner örgütlerince açı lan okul ve �cm i nerler Ermeni gençleri için c inayete azınettirici rol ler oynadı lar. 1 ari h in seyri içinde Ermeni olayiarına bakı ldığı nda m utlaka bir veya lıirkaç yabancı devlet ve bunların karargahı durumundaki azınlık ve yabancı okul ları görülecektir. 162 Ermeni olayların ı hazırlayan arnil ler urasında kronoloj ik sıra bakımın dan protestan m i syonerleri nin çalışına larına ön planda işaret etmek gerekir. ı &J Yukarıdan beri anlatageldiğimiz gibi R usya, Türkmençayı A ntiaş ması ' n ı n iınzalanışını müteakip Türkiye Ermeni lerini Osman l ı Dev leti'ne karşı kışkıı1maya başlamıştı. Fakat Ermeni ler 1 877- 1 878 llirk-Rus, Roınen savaşından sonra Rusya eliyle bir devlet sahibi ul:ıbilcceklerine inanmaya başlı•dılar. Ama Kafkasya'yı Ruslaştır ı ııak siyasetini takip eden Petersburg'un bağımsız bir Ermenistan kur ılurtmak gibi bir niyeti yoktu. Ermen iler Rusya için sadece Osmanlı

nevieti'ne karşı kullanılacak basit bir aletten iba rettiler. Hatta Rus Hariciye Nazırı Prens Labanof. Bulgaristan' ı n nankörlü �llnü ima ederek .. Biz Garptaki hatamızı Şark'ta tekrar etmeyece f:iıniz için bir Ermeni Bu lgaristan ' • istcmeyiz" 16� demişti. Halbuki !{ usya, Güney Kafkasya' da, Anadolu' dakinden fazla Ermeninin bulun masını iç siyasi hedeflerine aykırı bulduğu için Ermeni dilini, Ermeni k nltüriini.i ve hatta Ermeni kil isesini yıkmak için çal ışıyordu. ı lı 1

Mehıneı

l lı2

Azmi Slisl!i,

ı lı3

Enver Ziya K arai. age. s: 1 2 8

ı h4

i smail

Hocaoglu. age. s: 27-21!

Maraş'tııki Fransız ve Ermeni İ şbirliği,

Hami Dani�ıııcnJ.

1 972. s: 3 3 3

Ankara. 1 987. 30

i zah lı Osmanlı Tarihi Kronolojisi.

c: 4. istanbul.

ARŞIV BELG ELER I Y LE THICI R ERMENI I DDIALAR I VE G ERÇEKLER

Fakat bütün bu gerçekiere rağmen Ermeniler tarihimizin en kına günlerin i yaşadığımız 1 877-78 savaşı sonrasında Türkiye'ye ihanet ettiler! Doğuda Erzurum, B i t l i s yöresine kadar sarkan Ruslar. Batı 'da i stanbul kapılarına dayanm ışlard ı . K afkaslar'da ve Balkanlar'da panik hali nde Rus orduları n ı n önünden kaçan onbin lerce Türk. Boşnak. Po mak. Çerkez. G ürcü, A rnavut, A baza vesdi re çol uk çocuklarıyla birl ikte Türk M i l leti ' n i n şefkatine sığınm ışlardı . Devlet. aniden gelen yüzbinlerce m ü l teciye ekmek yetiştirmektc b i l e m üşkü lat çekiyordu. Doğu'da toprak ları m ı zı işgal eden Ermeni ası l l ı Rus general Mel i kotla temasa geçen Erıneni ler. savunmasız kalan

Tü rkler'in evlerini basmağa, mallarını yağmalamaya başladıl:ıı: Direnenler öldürül üyordu, yara l ı lar hastahanelere sığınıyor, yeteri kadar doktor ve i laç bulunam ıyordu. Pad işahın, hükümetin ve hatta ord unun otoritesi sars ı l m ış, halk k i me i nanancağını şaşırm ışt ı . i şte böyle tt�ci bir vaziyetten istifade etmek isteyen Patrik Neı-ses Varjebetyan, G randi.ik N ikola' n ı n Yeşi l köy 'deki karargahına gid i p Türkler' e ka rşı kaza ndığı ı.aferden dolayı Rus Başkom utanı'nı kutlayıı bilm işti!

BİR İ HANETiN KISA ÖYKÜS Ü Halen başım ıza kakı lan tehcir olayın ın iç yüzüni.in anlaşı labilmesi için

1 877-78 savaşını takibeden dramatik gelişmelerin üzerinde biraz dunııak gerekiyor. Buna ihanete uğrayışımızın kısa hikayesi de deni lebi l i r. Bakınız bu devlet. tehcir kararını vermemek için ne kahıı·lar çekmiş ve kaç yıl direnmiştir: Manon adında bir Halep Mebusu vardı. Rusya'nın, Osmanl ı Devleti ' ne harp i lan ettiğine dair tebl iğ, 25 N i san 1 877 'de Meclis-i Mebusan 'da okununca, Manon Efendi söz alınış ve de m işti k i :

Biz lurisliyan Ermeni olduğumuz münasehet�rle ilıin ederim ki. Rusya 'nın hinu�vesine muhtaç değiliz. Rusya 'mn öne sürdiiğü himayeyi kat '�IJ'en kabul etmeyiz ve ona muhtaç da değiliz. Biz hiçbir zaman müslü man arkadaşlannuzdan ayrılmadik ve aynlmayacağ1:z.

Manon Efendi 'nin bu palavralarından birkaç ay sonra padişahın

lim tebaayı da vatan hizmetine çağırması üı.c rine

gayrimüs

toplanan Enncni Meclisi.

Ermeni gençlerinin de askere yazılarak savaşa katılınası yolunda karar almışt ı . 1 65

Enver Ziya Karai. age. s: 236

NECDET SEVINÇ

Ne zaman? 7 Aral ı k 1 877'de. Fakat 8 A ralık'ta Plevne düşü nce Ermeni Meclisi yeniden topla n ııcak Vi! bir önceki kara n iptal edecektir! Yan i, millet-i sadıka, kendilerine avanta sağladığı sürece devlete �ıi ılıktı, aksi halde ne devlet umurla rındaydı, ne vatan !

Nitekim birkaç kez padişaha bağlı bir Osmanl ı vatanseveri olduğunu i lilde etmek ihtiyacı duyan Patrik Nerses ve Ermeni Meclisi, ordularımı tın mağlup olması üzerine vakit geçirmeden Ruslarla i lişki kurdular! Rus orduları Edirne'ye giri nce Patrik Nerses Varjebetyan, derhal bir korni re kurarak, bu komiteyi Rus Orduları Başkomutanı Grandük Nikolas'la v.llri.işmekle görevlendirdi. Daha öncede bahsettiğimiz gibi sırtlarında, <��ırmalı Osmanlı üniformalarını taşıyan Stefan Aslanyan Paşa ile Ohen ııt'S N urian Efend� İstanbul'dan gizlice Edirne'ye gittiler. Orada Edir ıır Başpiskoposu Keork Rusçukluyan'la buluştular. Üçü birden Enneni l'ııtrikhanesi'nin ve Enneni Meclisi'nin yetkili delegeleri olarak Rus Uıışkomutanı Grandük Nikola'nın huzuruna çıktılar. Rus Çan'na bağhlık lıırını arzettiler, Ruslardan lütuf diledi ler. 166

Ruslar özellikle Doğu Cephesi'nde Türkiye Ermenilerinden faydalan ınıştı ya, Patrikhane, Türkiye'ye yapılan bu ihanetin karşı l ığını hemen ıılmak istiyordu. Bunun için Patrik Nerses ve İzmirliyan başkanlığında v.izlice toplanan Enneni Meclisi, Çar l l . A leksandır'a ulaştırılınak üzere bir ınuhtıra hazırladı.1 67 Rus orduları İstanbul kapılarına dayanınca İşgal Kuvvetleri Komutanı Grandük Nikola'yı bizzat ziyaret eden Patrik Ner 'cs Varjebetyan, M ıgırdıç Hrımyan, Horen Narbey, istepan Papazyan ve Mustiçyan'dan müteşekkil papaz heyeti vasıtasıyla bu muhtırayı Rus Çarı'na v.llnderdi. Muhtırada Osmanlı Devleti'yle ilgili şi kayetle bulunduktan son nı "Ermen ilerin yaşadığı Doğu vilayetlerinin ' E rmenistan' namayla lstiklalinin ila nma müsaade edilmesini" rica ediyordu. 1 68

"Ermenistan mlmıyla istikhll inin i l anma müsaade edi l mesi" i stenen hıprak l ar, Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakır, Elazığ (Harput) ve Sivas'tı. Osmanl ı kaynaklarında Vi layet-i Sitte denilen bu altı vilayet, bugün k O idari taksimatı mıza göre Erzurum, Erzincan, Ağrı, Van, Hakkari, l litl is, M uş, Şırnak, Batman, Tunceli, Siirt, Diyarbakır, Mardin, ElaErmeni Gailesinin Tarihsel 1\:ökeni Üzerine, Ermeni Araştırmaları

1 Mı

Bilal Şimşir,

1 fı7

Esat Uras. Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi,

l fıK

Abdullah Yaman. age. s: 67

Dergis i : 1 , Ankara, 200 1 , s: 1 1 5 istanbul, 1 976. s: 200

ARŞ i V nELGELERIYLE TEI ICIR EI{MENI i DDiALARI VE G ERÇEKLER

zığ, Malatya. BingöL Si vas. A masya, Tokat, Buyburt, Güm üşhane ve G i resun'un Şebi nkarah isar kazasını kapsamaktadı r k i . bu vatan parçası A nadolu' nun üçte biri nden fazlasına tekabül eder! A nadol u' nun fethinden itibaren dini ni. dilini, kültür ve medeniye t i n i büyük Türk M i l let i ' n i n tan ıd ığ ı iın kfın ve bahşettiği i m t iyazlar sayes i nde m u hafaza eden ve savaşlara kat ı l m ad ı k ları halde, Türk Ordusu'nun sayesinde i t i l ip-kak ı l ınadan, onun bunun ayağı n ın al t ın d a kal madan saygın ve ın iiretTeh yaşayan Ermen i terin bizden i lk toprak talep leri budur! Pntrik, R u s Başko m ut a m N i kola ilc

y aptığı görüşmede şayet b�ığımsız bir Ermenis ta n ' ı n kurulması m ü m kü n gözük m üyors�• adı geçen vilayetterin Rus denetimi a lta na a l ı n m asını dah i isteyebi l m iştir. 1 "" Patriğin bu neticeye u laşmak için sadece Rustarla temasta o l ma d ığın ı bi l iyoruz. Savaştan b i r y ı l önce i ngi ltere K ral içes i ' y l e i ngi liz D ı ş işleri Bakan ı Lord Dcrby 'e b i rer ınuhtıra göndererek " E r m e n ilere m u h ht riyct veı·ilmesini" isteyen 1 70 Patrikhane, savaştan sonra bu kez i ngi ltere ' n i n yeni Dışişleri Bakanı Lord Sal isbury·c başvu rd u . Patrik Vaı:jabetyan, Sal isbury'e yo l ladığı N i san 1 878 ta rih l i m ektubunda, 8 asırdan beri birli kte yaşad ık ları m iislllman ları aşağı layarak d iyordu k i : - Ermeniler/e Türkler 'in birarada yaşamalan artık imkcinstzdu: Eşitlik, adalet ve l'icdan ö::Kiirlii{{iinii ancak bir hıri.\·t�vcm yönetimi sağ/ayabiliı: Miisliiman yöneliminin yerini htristiyan yönelimi al maltdu: Ermenistan (DoğuAnadolu demek istiyor) ve Kilikya. lu risliyan idare.�inin kurulmasi gereken yerler arasmdadır. Türkiyl! Ermenileri işte bunu istiyor/w: 1 71

Patrik, İ ng i l iz D ışiş leri Bakan ı ' na yol lad ığı bu m ektu ptan bir ay kadar önce 1 7 Mart 1 8 78'de i ng i l tere ' n in i stanbul Büyükelç isi Henry Layard ' ı ziyaret ederek ''Doğu'da bağım sız bir E rm en ista n istiyoruz" dem iş, Layard ' ın tek l ifine i lgisiz kaldığın ı görünce de şantaja başvurmaktan utanınaın ışt ır:

Eğer siz y a rd ı m ede m ezsen iz l�usy�ı'ya m ü racaat edcriz! ı n 1 69

/\hdullah Yıınan. age. s: 67

ı 70

lkıgclcrlc Ernıcni Sorunu.

ı71

Erdal i lıcr. Ermeni Kilisesi ve Terör, YTD. s:

ı 72

Kanıuran GOrlln. age.

s: 4 ı

ı ı7

38. /\ nkara.

200 ı . s : RM

NECDET SEVIN<;

Bu görüşmede, Henry Layard ' ın ..E rmenistn n 'dan n e re n i n kıastcd ildiği ni" sorması, üzerinde d u ru l m ası gereken b i r husustur. l,'!lııkU bölti m lin başında da bel i ı1tiğim iz gibi Ayestefanos A nt iaş ınıısı i m zalan ıncaya kadar atlaslarda Ermen istan adında b i r toprak pıırçası yoktur.

RUSLAR İHTi YAÇ DUYUNCA 3 Mart 1 878 'de imzalanan Ayestefanos Antiaşmasından bir devlet \· ı kmad ı . Rus Başkom utanın Türkiye'de büyük paralar kazanan Dadyan Ailesi'nin Yeşilköy'deki köşkünde m isa fir olması ve antlaşma şartları nı gôrüşmek için Osma nlı delegasyonunu bir Ermeninin evinde kabul ı·ımcsi 1 71 Ermenileri umutlandırm ıştı ama Ayestefanos Antiaşmasından lıağıınsız bir Ermenistan kararı ç ı kacağı nı bekleyen Ermeni ler sukut-u hayale uğrad ı lar. 3 1 Ocak 1 878'de imzalanan Edirne Mütarekesi ' nde Ermeni lerle ilgi l i hiçbir hüküm ol mad ıgı halde, Ayestcfanos Antiaşmas ı ' na Rus 1 \a�komutanı Grandük N i ko la'yı Yeşi l köy'deki evinde ağı d ayan A rtin 1 )adya n Paşa' n ı n çabaları sonucu 1 74 "Ermenistan 'dıt m ahalli şartların

kıihettinliği ısla hatın vakit geçirilmeden yapılmasın ı ve Kürtler ve C,'rrkezlere karşı Ermenilerin koru n ması nı" derpiş eden bir madde �onu ldu. Ayestefanos'ta bek led iği sonuca ulaşamayan Patrik Varjebetyan, Mıgırdıç Hrımyan ' la, Horen Narbey ve d iğer iki papazdan ol uşan bir heyeti Avrupa'nın önem l i merkezlerine gönderdi . Hrımyan; Roma, Vi yııııa. Paris ve Londra'da, Narbey; Rusya'da görüşlüğü yetki l i lerden ı nneni taleplerinin Osman l ı Hükümet i ' ne kabul etti ri lmesini istedi ler. "'

Artık Ayestefanos'taki gibi bağı msızl ık tezin i savunmuyorlard ı . Milletlerarası dengelerin. Osmanl ı Devleti ' n i n bir süre daha ayakta �alması nı icap ettirdiğini kavram ış olacaklardı ki. Osman l ı 'dan ayrıl-

1 73 IH

Vl!ysel Eroğlu. Ermeni Meza l i m i , istanbul. 1 973. s : 40

Belııelerle Ermeni Sorunu, s: 1 33 .

Daha sonra Osmanlı Dışişleri

M üsteşarı olan Artin Dadyan Paşa. 1 896'da yeğeni Dcrıad Dadyıın

Rakani iğı ve

Va-

ginag. Acemyaıı ile birlikte Ermeni komitelerini isyanlardan vazgeçirmd için ikna etmekle görevlendirnıişlerdir

1 7S

A bdul lah Yaman, age. s: 67

1 00

ARŞIV BELGELERI Y L E TEHCIR ERMENI I DDIALARI V E GERÇEKLER

mak istemediklerini söy l üyor, A nadolu' nun doğusunda, çoğunlukta olduklarını iddia ettikleri yerl erde Lübnan Sancağı'nın m u hta riyet statüsü ne benzer bir ida re ta rzı talep ediyorlardı. Bu yerler, Bab-ı Ali tarafı ndan tayin ve büyük devletlerce tasvip edi len bir Ermeni genel vali tarafından yönetilecek, yerli bir jandarma kuvveti teşkil edi lecek, vergi leri n bir kısm ı mem leketi n kalkınması için kul lanı lacak ve bi.itün bu ıslahat ı n ( ! ) yap ı lmasına büyük devletlerce seçilen m i l letlerarası bir kom i syon nezaret edecekti . 1 76 B i r m i llet lerarası meti nde "Ermenistan" adının i l k kez zikred i ldiği Ayestefanos antiaşması İ ngiltere'yi telılşland ı rd ı . A ntlaşmamn 1 6' ncı maddesinde; Kars, Ardahan, Batum 'un Rusya'ya veri l iyor olması, Londra' nın Asya'daki nüfuzunu sarsabi l ird i . Ruslar, Erzurum 'a gird i k leri gün, istanbu l ' daki İ ngi l iz Büyükelçisi Henry Layard, Londra'nın d ikkatini bu mesele üzerine çekti. 1 77 Layard, Kont Derby'e yol ladığı 4 A ral ı k 1 877 tarih l i gizl i yazıda, Doğu Türkiye ' n i n Rusya'ya bırakı l masın ın, H i nd istan' la doğrudan ula şım ı etk ilemesi, Ortaasya ve H i ndistan' daki m üslüman halk üzerinde Rusya' n ı n nüfuz kazanması bakı m ı ndan sakıncalarına değin i l iyordu. 1 7" Bu endişe İ ngi lizlerin devreye girmesine sebep oldu. 4 Haziran 1 878'de K ıbrıs' ı n yöneti m i İ ngi ltere'ye devredi ldi, buna mukab i l muh temel bir Rus saldırısına karşı İ ngi ltere ' n i n dostluğu sağlanıyordu. i n

giltere, Kıbrıs Antlaşmasına yerleştirdiği bir cümleye dayanarak a rtık E rmeni meselesinde taraf olacaktı. O cümle şuydu: "Buna mukabil ıat-ı padişahı dahi Anadolu kıt 'asında bulunan hı ristiyan ve sair tebaanın iyi idare ve korunmaları hakkında devleteyn {İngiltere-Osmanlı devletleri) arasında sonradan kararlaşimlacak olan lüzum/u ıslahatı yapacağını İngiltere Devleti'ne vaadeder. "

Bu antlaşmadan yaklaşık 1 ay sonra 1 3 Tem m uz 1 878' de i mzala nan Berl i n A ntiaşmas ı ' nda Ermenistan ad ına yer veri lmişti ama 6 1 ' nci madde i le Osmanl ı Devleti başka y üküm l ü lükterin altına da sokuluyor du. Madde şöyleydi :

1 76 1 77

Enver Ziya Karai. age,

Bilal Şimşir, i ngiliz Belgelerinde Osmanlı Ermenileri, ( 1 8!16- 1 886), Ankara. 1 986, s: 22

1 78

1 32

Bilal Şimşir, age.

1 45

NECDET SEV i NÇ

101

"Biih-ı Ali, ahii/isi Ermeni olan eyiileılerde mahalli ihtiyaçların ica lıl'ttirdiği ıslahalı bi/ii ıelıir-i icra ve Ermeni/erin Çerkez ve Kürtlere Aarşı huzur ve emniyetlerini temin etmeyi laahhül eder. Ve arasıra bu /ıahda ittihaz olunacak tedbirleri devletlere tebliğ edeceğinden düvel-i mıişarünileylı (adı geçen devletler) fedabir-i mezkurenin icrasına neza rc 'l edeceklerdir " m

HEYETTEKi HAiNLER Artık i ngi l tere ve Rusya sık sık ıslahatları bahane ederek Osmanl ı içişlerine m üdahale edecek, arkalarma b u iki devleti aldık Inn için de Ermeni terörünün önü arkası gelmeyecektir! Kaydetmek isteriz ki, m ütareke i le i lgili m üzakerelerde bul unmak lltcre devşirme Osmanl ı yönetimi, Edirne'ye gönderdi ği heyete nas ı l Slcfan Aslanyan Paşa i le Hovannes Nuryan Efendi adında i k i Ermeni yi dah i l etm işse, Berl in'e_ yol lanan Osmanl ı delegasyonunda da Ohan l lağdatl ıyan, Haç i k Odyan ve Karabet Varakaş adında üç Ermeni vard ı . ı >cvlet i ' n i n

lllfl

Daha önce i fade ettiği m i z gibi, Stefan Aslanyan Paşa i le Hovannes Nuryan Efend i aynı zam anda Ermeni Patrikhanesi' n in temsilcileri ulura k sırtlarında Osman l ı üniformaları olduğu halde Edirne'de Rus Başkom utanı Grandük N i kola'nm huzuruna çıkıp, Çar'a bağ l ı l ı kların ı hildirm işlerd i . işte böyle hainlerin m üzakereci olarak katıld ıkları Ayestefanos Antiaşmas ı ' n ı n 1 6., Berl i n M uahedes i ' n i n de 6 1 ' nci maddelerinde Doğu A nadolu'da bazı ıslahatların yapı lacağı h ükme bağlandıktan son ra. Ermenilerin K ürtlere ve Çerkezlere karşı korunacağı bel i rt i lmekte d i r.

Ermeni lerin sürekl i olarak Kürt ve Çerkez sald ı rı larına maruz kal en azından Kürt ve Çerkez aşiretlerince taciz edi ld iği manaları n ı iht iva eden bu maddelerin antlaşma met i nlerine geçirilmesinin sebe lıi. aslında hesap sorulması ihtimalinden d uyulan ü rpertidir. Yani

dığı.

lş�al sırasında polis üniforması giydirilip, eline bir Rus silahı tu cuşturulan yerli Ermeniler, müslüman ha lka öyle zulmetmişlerdir ki, efendileri çekilince Kürt ve Çerkez aşiretlerinin intikam almaya ka lkacakla rında n korkul maktad ır! Çünkü 1 877-78 savaşı nda Ruslar, Doğu Anadolu'yu işgal edince sadece d üşmanla işbirl iği yapmakla kalmamış, aynı zaman-

ı :rmen i ler 1 79

isınail

1 110

Mchnıel l locaoğ.hı. age.

l lııın i Dani�ıncnd. age. s:

1 05

332

1 02

ARŞ I V HELG ELERIYLE TEI ICI R ERMF.NI I DDIALARI VE GERÇEKLER

da onların hizmetine de girm işlerd i r! Türkiye üzerindeki siyasi ve ci nai operasyonları nı Ermeni leri kullanarak tamamlamak isteyen Rusya,

Do�u An adolu'ya birçok E rmeni asıllı su bayla gelmiştir. Rus Kuvvetleri ' n i n biiyük kısmına kom uta eden General Loris Me l i kof Ermenidir. Korgeneral Lazaref. Kars. B i nbaşı Kamsaragan, Erzu rum işgal K uvvetleri Komutanl ığı ' nda görev lendirilm iştir, bun ların iki si de Ennenidir. Kamsaragan daha önce Erzurum 'da Rus konsoloso

olarak çalıştığı için şehirde birçok Ermeni dostu \'ardır. R uslar. konsolos ol arak Erzurum ' da bulunduğu yıllarda Van Ermeni Okulu'nda silah kullanma ve askeri strateji konulannda Ö7..el dersler veren 181 Binbaşı Kamsaragan'ın E rzurum'a polis şefi yapa rlar, yanına da Teğmen Nikolosofadında bir başka Ermeniyi verirler. Erzurum'da bu ikisi. Kars'ta Lazaref, birçok yerl i Ermeniyi pol is hizmetine alırlar, el lerine birer si lah verirler. 182 Rus birliklerinin ya kında çekileceğin i, bu toprakların Ermcoile re verileceğini söylerler, onlar da müslümansız yani sorunsuz bir Ennenistan'da yaşamak için başlarlar katliama. Ama bu topraklar Türkiye'ye geri veri l i nce, şeh irlerde devlet oto ritesinin daha egemen olduğu b i l i ndiği nden. kırsal kesi mdeki K iirt ve Çerkez aşiretlerinin Ermen i lerden inti kam al ması nı önlemek için "korunma" meselesini Ayestefanos ve Berl in Antlaşmaianna yerleş tiri rler. Buna rağmen binlerce yerl i Ermen i , Rus birlikleriyle beraber Anadolu'yu terk etmek zorunda kalır.

181

Esat Uras. age. s : 43 1

1 82

Şimşir. Ermeni Gailesinin Tarihsel Kökeni Ü zerine, Enneııi Ara�tırmaları Dergisi, Ankara. 200 1 , sayı: 1 . s: 1 1 4 nilal

4. Bölüm: KATLiAM ÇAGRI SI Fnı ıısız-Erıııcııi ccııı i)'ctiniıı fa l ı ı·i başka nlarından

Gco rgcs Clcıııcııccııu, Scmıto Dış i liş k i ler Kom isyonu Başkanı, Den is

Coclıiıı bakan. Georgcs Lcbz ın i l ll!tvek i l i ve Meclis Dışiş leri Komisyonu l laşkaııı. Pau l Pcnlolı Maarif Bakanı. Eticıınc Laınie ile Anatol Francc da aka demi üyesiydi ler. E s k i lı iiylikclçi Lous Ren i ilc eski Maarir Bakanı A llıert

Saro ceıı ı iyctiıı hıışkaıı l ığ ı n ı yııptılaı: Yönetim

kuru lu liyeleri arasında da liyeleri vard ı . Cem iyet i n veznedan k imdi biliyor m u s u n uz?

senatörlcr. m i l l etvek i l leri. öğretim

- C rcd it Lioııe Hıınkasının

müdürü!

TÜRK'Ü, KÜRDÜ H ER YERDE VUR, ÖLDÜR! Ermeni M i I leti N i zam nıi ınesi ' n i n yay ı m t anması ndan hemen sonra l lay ı rseverler Ccm iycti. Mektcpsevcrler Ccm iyeti. Fedakarl ar Ceın i yeti. A rarat l ı vesa i re gih i kan kokınayan teş k i l atlarda faal iyet gösteren Ermen i l er. Berl i n Kongres i ' n i tak i p eden y ı l l arda daha iddial ı i s i m ler taşıyan örgütler kurmaya başladı l ar. Vak ı a, daha 1 87 0 ' d e Erzurum 'da hazı örgütler, 1 876'da da Ernu·n ishı n 'ıı Doğru Ccm iycti kurulm uştu aına bun ların yenilerlc h i r l i kte Türk siyasi varl ı ğ ı na karşı d isipl i n l i hir taarruza geçmeleri ancak Berl i n Kongresi ' nden sonra gerçek lcştiri le M i l l iy e t ç i Kad ı n lar, 1 8 8 0 dc Van'da Şıı rk Mu h:ıriplcri, ayn ı y ı l K i l i kya ' da M iyascl Engeriıyan. H ayat iş Cemiyeıleri k uruldu. 1 880' de y ukarıdan beri sayageldiğiıniz bütün bu örgütler b i rleştiri le bi l d i . 1 !! 7 9 ' d a

rek Ermeni B i rleşik Ccın iycti ol uşturuldu. 183 Cem iyeti n i leri sUriilen amaçlarından b i ri "Doğu v i l ayetlerinde nıckteplcr açarak yen i nesli ayd ı nlatnıaktı" ı ö-ı Tarihle E r m e n i ler \·e F: r nı e n i Meselesi,

1 1!3

Esaı U rns.

I H4

Ahllullah Yaman. Ermeni h:onıilalarının E m e l l e ri

isıanhul. 1 976, s:42 1

i lııil�l Barekelleri, s: 61!

ARŞIV BELG ELERI YLE TEHCIR ERMENI I DDIALARI VE GERÇEK LER

1 04

A rt ı k gem azıya alınm ıştı . 1 878'de Van'da Karahaç Cem iyeti teşki l ed ildi, 1 88 1 'de Erzuru m ' da A navatan M üdaliile ri Dernegi kuruldu. Dernegin amacı şöyle açıkla n ıyord u : Ermenileri saldırılardan korumak için silah ve cephaneyle donatmak. m

Bir y ı l sonra 1 882'de y i ne Erzurum'da adı dahi devlete isyan an lam ını ihtiva eden Silah lıla r Cemiyeti kuru ldu. Cemiyetin üyeleri gerekti�i zaman kulla n ılmak üzere silah taşıyacaklardı. ı so Erzurum'daki Silahlı lar Cem iyeti'yle, M i l l iyetperver Kad ınlar, Şura-ı A l i

, Van'daki Karahaç, İ ttihat ve Halas ve İ stanbu l ' daki Er meni Vatanperverler i ttihad ı, Yıld ırım i h tilalci Derne�i i le Kurban 1 87

Derneği ' nin kurucuları genellikle Rusya Ermen ileriydi. Kurban Derneği ' n i n kurucusu Pakrat N avasartyan adı nda Kafkasya' l ı bir dok tordu. Bu doktor derneği Tifl i s'ten yönetiyord u. 1 88 1 872'de Van'da kurulan i ttihat ve Halis Ccmiyeti, Rus taraftarı

bir örgüttü. Bu cemiyet Rusya' n ın gönderdiği para sayesinde kısa zamanda gUçiU bir kuruluş hal ine geldi. Yine Ermeni lerin Türkiye'den koparmak için halen yoğun bir faal iyet içinde bulunduk ları Van 'da ku rulan K urtuluş Birl iği Cemiyeti ise, Ermen ilerin Rus ord usuna katıl

malarını gaye edinmişti.

ı 8Q

1 885 y ı l ında Van'da i htilalci Armenak Partisi adında bir parti kurulmuştu.

ı 90

Part i n i n kurucusu ve elebaşısı M ıgırdıç Portakalyan' ın

babası M i kael Portakalyan, gençl iğinde Paris'e gönderi lm iş, dönüşte ( 1 858) Bab-ı A l i Tercüme Odas ı ' na alınm ış, 1 886'da Mal iye Nezareti Danışmanı, sonra da Ziraat Bankası M üdürü olmuştu. Oğlu M ıgırdıç ise bir Ermeni okulunda beyni yıkandıktan son ra terör eylemlerine kat ı l m ış, 1 885 'de Fransa'ya kaçıp Armenia Gazetesi 'ni yayınlamaya Osmanlı i daresinde Ermeniler, istanbul. 1 983. s: 42

1 85

Nej aı Göyünç.

1 86

Abdullah Yaman, age. s: 7 1

1 87

IJu cemiyel daha sonra Müdali i Vatandaşlar adını almışıır

1 88

Belgelerle Ermeni Sorun u, Ankara, 1 983,

1 89

Ergünöz Akçora,

s: 73

Ermeni Sorun u ve Türkler'e Yaptıkları Katliamlarda Ermeni Komitaları'nın Yeri, YTD, s : 38. Ankara. 200 1 , s:757. 49 numaralı dipnot

1 90

Osmanlı Belgelerinde Ermeniler ( 1 9 1 5- 1 920), Ankara. 1 994. s : 4

N ECDET SEVINÇ

1 05

başlamış ve M arsilya'daki matbaasında hastırdığı i hti lalci beyanname leri Türkiye'de dağıttırmıştı. Armenak Partisi, kısa zamanda İ stanbul, !'rabzon. M uş ve Bitl is'te şubeler açtı. En tehl i keli Ermeni örgütlerinden biri olan Hmçak Derneği, I H87'de Rus uyruklu Katl<as Ermenisi olan Avedis Nazarbegyan, ka rısı Maro ve di�er bazı Rus uyruklu Ermeniler tarafından İ sviçre'de kuruldu. İsınail Özçelik, bu derneği İ ngiltere'nin destekledi�in i 1 9 1 ya zıyor. Cenevre'de marksist Ermeniler tarafından kurulan H ınçak Parti si, 1 890'da i htilalci Hmçak Partisi ad ını aldı . Partinin programındaki ilk hedef, Anadolu Ermenilerinin siyasi ve milli bağımsızlığını sağlamak lı. 192 Kuruculannın tümü de Rus Ermenisi olan i htilalci Hmçak Parti

si, 191 Cenevre'den gelen Tifl is' l i Şiınavon, İran'dan gelen S. Danielyan, Trabzon'dan gelen Rus uyruklu Rupen Hanazat ve Batum'dan gelen H . Megavaryan tarafından İstanbul'da örgiitlendi. 1 94 Nazarbegyan 'ın yakın adamlarından olduğu anlaşılan Rupen Hanazat, 1 889'da İstanbul ' un ör gütlenmesi bitince Anadolu'ya geçip gizli ihtilal hücreleri ol uşturdu. Ba �ıınsız bir soyalist Ermenistan'ın ancak terör yoluyla kurulaca�ına ina nan parti, kısa zamanda Bafra, Merzifon, Amasya. Tokat. Yozgat, Arapgir ve l'rabzon'da şubeler açtı. 1 95 1 890'da Ti tl is'te, asl ında ihtihilci bir fedarasyon olan Taşnak ortaya çıktı . Merkezi yurtdışındaydı. Bu teşkihit da Rusya

lıırafından destekleniyord u.

Kristofer M ikaelyan, Roston Zoryan. Si

mon Zavaryan tarafından kurulan Taşnak Komitası'nın parolası "Türk'ü,

Kürdü her yerde her türlü şart altında vur! Ö ldür. Gericileri, sözü n den dönenleri Ermeni hatiyelerini yoket, öçal" dı. 197 Osmanl ı Devleti'nin sınıra yakın bölgelerinde ihitilal çıkartmak mak sadıyla kurulan Erbab-ı i nahat Komites i ' n in merkezi Ti fl is'te idi. Ermenileri devlete karşı ayak lanmaya çağıran bütün bu teşkilatlar Rusya. İran, Mısır, A merika ve Avrupa'nın çeşitli merkezlerinde şube-

191

İsmail Özçelik. Ermeni i dd iaları v e Gerçekler, Ankara. 200 1 , s : 1 3- 1 4

1 92

Yusuf Halaço�lu, Ermeni Terörü ve Gerçekler ( 1 9 1 4- 1 9 18), Ankara. 200 1 , s: 1 6

1 93

Tarık Zafer Tunaya. Türkiye'de Siyasi Partiler, Dönemi. i stanbul, 1 984, s: 568

c:2, Ikinci Meşrutiyet

1 94

Belgelerle Ermeni Soru nu, s: 8 1

1 95

Kamuran GUrün. Ermeni Dosyası, Ankara. 1 9118, s: 1 7 1

İsmail Özçelik, age, s: 1 3 - 1 4

1 97

Belgelerle Ermeni Sorunu, s: 87

AR�! V BU.OELI : R i Y L E TEI ICI R E R M E N i I DDiALARI VE G EIH,TKI.ER

1 06

ler açtı lar, Osmanl ı topraklarında gizl i ce örglitlendi ler. 'qx Bütün Ermeni

yabancı m isyon şenerince himaye edildikleri gibi, yurtdışında da her seviyedeki devlet ve hükümet yetkilisinden yıtr dım gördüler.

örgütleri yurtiçinde

Mesela Londra'da Türkiye aleyhtarı A rm e n i a Gazetesi ' n i yay ı n la

Minas Çeras, İ ngiliz Lordları ve parlamenterleri ile ynkın irti bat halindedir. M i nas bu dost ların ı n delalet iy le Londra'da Cambridge

yan

Kolej i ' ne Ermenice öğretmeni olarak atanın ışt ı r ki, o tarih lerde i ngi l iz Dışişleri Bakanlığı memurlarından başka Eıınenice bilmek isteyen bir tek k i ş i n i n bul unabi leceği dahi şüphe l id i r ! Enneniler 1 888'de kendi leri ni destekleyen i ngil izieric birl i kte ingil iz Ermenian Coının itc'yi kurdular.

ıqq

Londra'da faa l i yet gösteren bu kom i

ten i n üyeleri aras ın d a önem l i devlet ve siyaset adamları bul unuyordu.�((, i ngiltere'deki Ermeni faal iyetleri i ngi l iz- Ermeni Derneği ve Ermeni Va tanperverler Derneği gibi teşkilatların üzeri nden yapıl ıyordu. Daha son ra aleyhi m i zde bir propaganda kitabı ya7.acak olan James Bıycc. i ngiliz m i l letveki l lerinden Stevenson' la birl ikte i ngliz-Enneni Derneği ' n i n en

Fnmsız-Emıeni cemiyelinin fııhri başkanlıırındmı Georges Clemenceau, Semtto L>ış ilişkiler Komisyonu Başkanı, Den is Cochin bakan, Georges Lebz m i l letveki l i ve Meclis Dı�işleri

faal üyesiydi. Paris'te faal iyet gösteren

Kom isyonu Başkanı. Paul Penloh Maarif Bakan ı, Eıicnne Laınie ilc A natol

Eski biiyükelçi Lous Rcni ilc eski Maııril' Bnkıını Albert Saro cemiyetin bnşkanlığını yıt ptıhır. Yön�:tim kurulu

France da akademi iiyesiydiler.

üyeleri arasında da scnatörlcr. m i l letvek i l leri. öğret im liyel eri vard ı . Cemiyetin veznedan kiııı d i biliyor m usunuz?

- Crooit Lione Hankasının müdürü! Cemiyetin Sosyal Münasebetleri Yürütme Heyeti'nde Fransız Propa

Andre bulunuyor ve bu günılı Semıtu B:ı�kanı'nın himayesinde çıılışıyordu. �o ı

ganda Komitesi Başkanı madam S.

Ermeni terör örgütleri i talya'da da böylesine serbest çalışıyor ve lıiımı ye görüyorltırdı. Bu himaye basııı için de sözkoıı usuydu. Ermeni davası 1 91!

Kam uran ( i ii rli n . age. s: 1 74

1 99

Erdiıncnı Kuran. Ermeni !\lcselcsinin M illetlerarası lloyııtn. YTD. say ı :

3 7.

236

200

Bak ı n ız: Ermeni Komiteleri ( 1 89 1 - 1 895), Ankara. 200 1 . s: 55

20 1

AbJul lah Yaman. age. s: 396-397

N ECDET SEVINÇ

1 07

ingiltere'de yayınlanan Times. Pall Mail Gazette ve Daily News tarafindan hararetle destekleniyordu. Londra' da, i ngiliz lordl:ı rınca kurulan i ngi liz- Ermeni şirketi, Hayistan yani Enııenistan adında bir gazete yayın lıyor, hu gazete ayrıca hükümetin kontrolü altında olan James Bıyce tonundan da yardım göıiiyordu. I-layık adında bir gazete de New York'ta yayınlanıyordu. New York'ta ayrıca Surhantak adında bir Ermeni gazetesi daha çıkarılıyordu. H ı nçak 1\rgütünün organı olan H ınçak Gazetesi Titlis'te yayın hayatına atılm ıştı. sonra i sviçre'ye taşındı. Troşak. Cenevre'de. Pro-Armenia Paris'te Erme niterin Türkler tarafından yokedilmekte okluklarını yazıyordu. Troşak Gazetesi. Şubat 1 9 1 4 tarihli nUshasında Pro-Arınenia Gazetesi'nin Fran sızlar tarafindan kurulduğunu açıklamıştır. :ıo1

:!02 Ahd u l l alı

Yuımııı. agı:. s:

1 42

ï¿½------

Bölüm: KAYlP Ü LKENİN GÖRÜNEN RUHU 5.

Avrupa ü lkeleri Van, Diyarbakır ve Bitlis'teki konsolosluları vası lasıyla Ermeni teröristlere para ve si lah yardımı bile yapmıştı. Meşruluk dışında birşey ler yapı lmasını isteyen Patrik, istanbu l'daki ııyaklanmalardan önce Büyükdere'deki bir yalıda yabancı elçi lerle gizlice buluşup, onlardan onay al ıyordu.

Enneni toplumunu sonu bel irsiz bir maceraya sürükleyen ve genel likle R usya, ingi ltere ve Fransa ile dirsek temasında olan Enneni ileri gelen ll·ri, Osmanlı Devleti'ni tahrik etmek için el lerinden geleni yaptı lar. Sık �ık tören ler tertipleyerek okul larda ögrendikleri kışkırtıcı şi irleri okudular. 1 >ılrıi Ordusu'na karşı harbedip, Ennenistan' ı kurtardığı rivayet edi len ko ımııanları kutsadılar. Uydurdukları kahramanları andılar, hiçbir devletin oynamasına izin venneyeceği piyesleri temsil ettiler. Daha sonra patrik ve katagikos olarak görev yapan ve Berl in Konferansı'nda Türkiye aleyhinde faaliyetlerde bulunan M ıgırdıç Hrım yıın, 1 857'de Van-Muş arasındaki Varak Manastrı'nda bir matbaa kunnuş ııı. 101 Papaz. bu ınatbaada basılan Van Kartalı adındaki gazetede Osmanlı nevieti'ne sövüp sayıyordu. Katkas Enneni leriyle teınasta olan komi ıcciler Rusya 'dan büyük miktarda silah ve mühimmat getirip kilise hudrumiarında saklamışlardı. Rusya'dan Türkiye'ye gönderilen casus lıır, kil ise ve manastırları kul lanarak Kürt ve Çerkez kıyafetleriyle köy köy ılolaşıp, halkı isyana çağıran konuşmalar yapıyorlardı . 264 203

Mehmet Hocao�lu, A rşiv Vesikalarıyla Ermeni Mezii l imi ve Ermeniler, l sıanbul, 1 976, s: 27

!1"'

Dr.Astarciyan, Ermeni Milleti Tarihi, zikrcdcn: N iyazi Ahmet Bano�lu,

Ermeni'nin Ermeni'ye Zulmü, Ankara. 1 976, s. l 6

1 10

ARŞIV BELGELERIYLE IUICi R ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

Patrikhane bu işin o kadar içindeydi ki, Rusya 'dan kaçıp Türkiye'ye gelen birçok terörist sahte isimlerle papaz olarak kiliselere tayin edi liyordu. Türkiye'de tepesinden t ımağına kadar pisl iğe bulaşan Van Ermeni Mektebi Müdürü M ıgırdıç Portakalyan. daha önce de belirniğimiz gibi Avrupa'ya kaçıp, 1 885'ıe Marsilya'da Annenia adında bir gazete çıkaıma ya başladı. M inas Çcras da Londra'da aynı isimde bir başka gazete çıka rıyordu. Ve ikisi de Berlin Antiaşması'nın 6 1 . maddesinin tatbik ed i lmesi için Fransa'nın Osman l ı Devletine baskı yapmasını istiyordu. Berlin Konferans ı ' nda umduklarını elde edemeyen Enneni lerin akl ı . Balkanlar' ı Osman l ı 'dan kopannak i ç i n çevrilen entrikalardaydı. Papazlar; Romenleri. Sırpları. Yunanl ı ları, Karadağlıları ve Bulgarları hatırladı lar. Onlar istanbul ' a karşı ayaklanarak ve hatta kan dökerek bazı haklar elde etmem işler m iydi? Öyleyse, Kumkapı Patriği ve bütün yurt sathına yayı lan papazlar da aynı şeyi yapacaklard ı, yani bela arayacaklar dı. Ermeni patriklerinden Ormanyan Efend i , Ermeni k i l ises i n i

ülkenin görünen ruhu"

"Kayıp

olarak tanım l ar. B u görünen ruh, o günlenk·

Nerses Varjabetya n ' d ı . Varjabetyan. Ermeni M i l let M ec l i s i ' n i n derhal toplanmas ı n ı istedi . Çıktı kürsüye.

den yana oldu kla rın ı"

"Avrupa devletlerinin Ermeniler

üstüne basa basa bel i rtt i kten sonra S ı rp, Ka

radağ ve B ulgar ayaklanmal arı n ı örnek gösterip, Rusların S ırplara ve K aradağ l ı l ara yard ı mc ı olduklarını hatırlat t ı . Dedi k i :

- Meşruluk dışında birşeyler yapılmalıdır! Ber l i n Konferansı ' nda bağımsızlık veya h iç olmazsa Lübnan benze ri b i r muhtariyet elde ed i lebi leceğin i uman eski patrik M ıgırd ı ç H rıın yan daha açık konuşmakta sakınca görmemişti.

Balkan kavimlerinin isteklerini, isyan edip kan dökerek elde ettiklerini, Ermenilerin dt• bu yola sapmahı rı gerektiğini şöy le i fade ett i : Berlin 'de ölü cam için keşkek dağılılıyormuş. Beni de Ermt'·

11ilere düşe11 payı alıp gelinnem için gönderdiniz. Ben de kabımı a/11 rak koşlwn. Gördüm ki. Sırp/ur, Kur udu,�lı lw; Bulgar/ar. Romenleı: )iı

nanlur yanlarmda asılı demir kepçeler/e kaplarını doldwılulw: Siz ;., •. hana demir kepçe yerine kciğıl verdiniz. O kağıt parçasım sıcak keşkeAı•

ne kadar soklu isem kağıt da o kadar ıs/andı. Nihayet düştü. Ben de ho� diindüm. Önceden birkaç Zeytım 'lu isyancı J.:Öiiirmeyi ımullum. Onlarlll kepçeleri vardı. Kubm altmdan. kımanndan birşeyler kopanrlardı. ·""

205

Mchnıcı llocaoğ.lu. agı.:. s: 1 1 4 - 1 1 5

lll

NF.CUET SEVINÇ

l l nmyan ' ı n verdiği mesaj açı k t ı . S ı rplar, Karadagl ı lar, B ulgarlar

w Osma n l ı Avrupası ' n ı n diğer kav i m leri ayaklandı klan i ç in pay ianna

d!l�eııi ald ı lar. B izim bu yağmadan avaııta koparab i l me m i z i ç i n isyan � ıkarmam ı z lazım d iyor ve aya k l anmaların ödüllend i r i l d iğ i n i ima ede ı l·k. sürekli anarşi. süre k l i terör, süre k l i c inayet ve süre k l i i hanet bölgesi olan Zeytun' u örnek gösteriyord u . i şte tam bu s ı rada Patri khane d i p l amatı N u rias Çeras, Ermen i lerin ��y lcme geçmeleri n i isteyen bir broşür yay ı n lad ı . Diyordu ki,

-Avrupa elimize silalıları verdi. Pasianmadan kullanalım.

211"

A rt ı k Patrikhane, öze l l ikle Doğu Anadolu ve K i l i kya'da "Kendi piskoposları ve d iğer ruhanileri birer birer �·.ilrevden alacak �07 bunların yerine tay i n edi lecek din görevlisi ve öğ

hııllerinde görev yapan"

rl·tıncnlerin müfrit Türk ve Islam düşm:ınları arasından seçilmesine

ve devleti yabancı bas ı n l a Avrupal ı lar' ın v i layet-i sittedeki d i plomatik

ll·ın s i lci lerine kol ay l ı k l a şikayet edeb i l mesi i ç i n yabancı d i l bil iyor ol ıııalanııa özen gösterecekt i . 108

iSYAN GENELGELERİ S i vas Val isi Hakkı Paşa, 1 88 1 - 1 882 y ı l lanııda Dah i l iye Nezareti ' ne \ ol ladığı ş i frelerde ··ratri khane' n i n piskoposlara ihtilal ve isyan ha

llrlıklımnı gösteren genelgeler gönderdiğini, isyan ve ih tilallerden Frınenilerin zara r göreceğini söyleyen piskopos ve papazları işten ıı l l ığını, yerlerine ihtil:ilci papazlar tayin ettiğini ve dev let i n işi o l an ı ı li fus say ı m ın a g i ri şerek. Avrupa devletlerine 6 vilayette çoğu nlukta ulılu klarını gösterıneyi amaçlad ığ ı n ı :!O'ı b i l d i riyordu.

Patri k h ane ' n i n, teröre alet o l m ay ı reddett i k leri i ç i n sürgün ve i hraç ı·dcrek metel iğe m uhtaç lu11e get i rdiği papazları Osma n l ı Devlet i ' n i n ıııaaşa bağladığını kaydetmek, b i r vicdan borcu olarak kabul ed i l m e l i d i r. Mesela Patrik i zm i rl iyan ' ın harcad ığı Darende M anast ı rı ' n ı n papa tı K i rgos' a dev let 300 gümüş kuruş maaş takd i r ederek sefaJet içi nde

ya�amas ı n ı önlem iştir. Şakir Paşa ' nı n l l A ra l ı k 1 895 tari h l i telgrafı n

ılan a n l ıyoruz ki, B i t l i s yöres indeki Çaıı l ı Manastırı ' n ı n rah i p l eri nden

1\ arabet i l e L i ner köyünde i kamet etmekte olan i sal Efendi ler. Sason

olayları nda 1116

•

.'07

B i l al

terörü desteklemedikleri için işlerinden atılmışlardır.

Şiın�ir,

i n giliz

Belgeleri n d e

Osm a n l ı

E r m e n ileri

( 1 856- 1 889),

A nkara. 1 9!!6. s: 29 Alxlul lalı Yaman. E r m e n i h:om iıeleriıı i ıı E m elleri ve i h t il a l l l a reketleri, istanlıııl. 1 973.

1 75

.'OK

Mdı ıııct l loc;ıoğlu. age. s: 6

.'0'1

Erdal i l ter. Erm e n i Ki lisesi ve Terllr, YlU. say ı : 3!!. Ankara. 200 1 . s: !!67

1 12

A R Ş I V BELGELERIYLE TEHC I R ERMENI I DDiALARI VE G E RÇEK LER

Devlet bu i ki adamcagıza önce I SO' şer kuruş maaş baglam ış, bilahare bu rakam ı 300 kuruşa y ükseltın işt i r. 2 ı o

Türk makamiarına haka ret eden papaz, piskopos ve öğretmen ler ödüllendirilerek devlet otoritesi sarsılmak isteniyordu. Mesela 1 894'te H ı nçak Kom itası ' n ı n başkanl ıgı n ı üstlenerek 2 1 1 k i l ise i le bir terör örgütünün bütünleşmesine, dolayısıyla bütü n kilise ve manastır ların çetecilerin emrine girmesine sebep olan Patrik İ zm irl iyan, Muş

Mutasarrıfına haka ret eden papaz Kirkor Aleatyan ' ı İ stanbul'a da vet ederek Ruhani Meclis Başkanı yapmış, daha sonra da Kilikya Katagikosluğu'na yükseltmişti. 2 1 2 Aynı şekilde Türkiye'de işled iği suçlardan dolayı Rusya'ya kaçıp, sahte pasaportla geri dönen Çarşam bal ı Nişan Menasyan, Va han sah te adıyla bir kiliseye papaz olarak

tayin edilmişti.

BiTMEK BİLMEYEN iSYANLAR Ermen i ler, Bat ı ' n ı n m üdahalesini tem i n etmek için ayaklanmayı adeta vazgeçil mez bir model olarak kabul etm işlerd i . Öyle ki, 1 . Sason İ syan ı ' nda birçok cinayete sebebiyet veren Londra'daki H ı nçak örgütü, "Yeni hadiselerin zuh u r etmeyişinden" şikayetçiydi. 21 3 Türkler' i bölgeden kaçırarak di plomatik çevrelere nüfus üstünl üğü ne sahi p olduk ları n ı gösterıneleri ve böy lece Avrupa' nın m üdahalesini saglamaları 2 1 4 için de yeni hadiselerin zuhur etmesi gerekiyord u ! Ve bir d e tahrik edi len m üsl ümanların Ermen i leri n üzerine yürü mesini sağlamak için yeni hadiselere ihtiyaç vard ı . O takd i rde patrik. piskopos. papaz takı m ı zaten bahane arayan Avrupalı lara dönüp " İ ştl·

görüyorsu nuz, barbar Türkler masum h ı ristiya nları katlediyor" diyecek, ve ıslahat ı n bir an önce uygulanmasını isteyecek lerd i . 21 O

Mehmet Hocaoğlu, age, s: 1 1 7 Ramsaur, Ermeni Komitecilerinin. Av r upal ı ların dikkatini çekmek için kendi insanlarını bile harcamaya kararlı olduklarını yazmaktadır. ( Bakını1: E. E. Ramsuar, Jön Türkler ve 1908 ihtiliili. İstanbul, 1 972, s:26)

21 1

Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, c:l, 2. Meşrutiyet Dönemi. İstanbul, 1 984. s: 568

212

Mehmet Hocaoğlu, age, s: 1 36

213

Ermeni Komiteleri ( 189 1 - 1 895), Ankara, 200 1 , s: 57

214

Bayram Kodaman. A bdulhamit ve Pa ul Terziyan, YTD. s : 37.Ankara, 200 1 , s: 284

N ECDET SEVINÇ

1 13

A rtık Diyarbakır'da olduğu gibi şehrin en itibarl ı şahsiyetlerinden A l i Efendi ' ni n sarığı çarşı ortası nda başından kapılıp yere çarpılacak, < 'uma namazı sırasında 2 1 s Ermeni teröristler Cam ii Kebir, Fatih Paşa, Bchram Paşa, A l i Paşa, Sultan Şaşa cami l erine saldırıp, birçok m üslü manı şehit edecek, aynı a nda ateşe verilen çarşıları söndürmek için ıtclen asker ve görevlilere kurşun yağdıracaklardı. 21 6 Diyarbakır çarşısındaki 870 dükkanın kül olmasına sebep olan bu yangından hemen sonra Siverek'te bir Ermeni tüccar, vergi dairesi k <itibini keserle şehit edecek, L ice' de evlerine çeki len Ermeniler m üs Hiınan ların üzerine kurşun yağdıracak, Palu, Çerm i k ve Ergani 'de cami ve mescitler ateşe verilecekti. Adana' da kafay ı çekip d i ne, A l l ah ' a k Oftirler yağdıran Ermeni lere nasihat i ç i n gönderi len m üftü efendiye ku rşun a tılacak, Malatya' n ı n Halep Pazarı' ndaki berber dükkanına ı raş olmak için giren Hemo adındaki bir Kü rt, berber Ehlican oğlu Scrkis tarafından ustura ile boğazlanacak 2 1 7 A rapgir'de kendi kilise lerini yakıp, müslüman la rın üzerine aıacaklardı. 21 8 Birecik'te göze l i m altındaki sanığı öldürmek için karakol u basacak 2 1 9 Zeytun, Fres ve A ndırın'da kadınların göğüsleri kesilip "al sana turu nç" diye koca

la rına verilecek, süt emen çocuklar havaya a tılıp, h ançer veya kılı cın üstüne düşürülecek, Doğubeyazıt'ta olduğu gibi Frankl i n adında hir A merikal ı öldürül üp m üsl üman l ar cinayet işlemekle suçlanacaktı. 1 890'dan sonra Ermeni ayakl anmalarında dikkati çeken bir tırman ış görül ür. Çünkü bu tarihten itibaren Rusya'nın yay ılınacı siyaseti hortla ınış, G ladston da I ngiltere'te Başbakanl ı k koltuğuna oturmuştur. Ve bakı nız ondan sonra ne olmuştur: Avrupa l ı lar, vilayet-i sittede ısiahat yapılması yani Erm en i lere bazı imtiyazlar veril mesi için baskı yaparken, terör örgütleri de harekete ge çiri l m iştir. 20 Haziran 1 890'da Erzurum ' da ayaklanan, 1 5 Tem m uz 1 890'da Kumkapı olayların ı tezgahiayan Ermeni komite leri, 1 893 ' te Kayseri, Deve! i, Yozgat, Çorum, Tenos, Azizi ye, Tokat, Gemerek ve Merzifon'da isyan etti ler. Merzifon'da 25 askerimiz şehit oldu. Ankara İ stinaf Mahkemesi' nde yargı l anan Ermenilerden 1 7 kişi idama mahkum edil di, 1 6 kişi çeşit l i cezalara çarptırıldı. 215

20 E k i m 1 3 1 1 ( 1 895)

216

Mehmet Hocao�lu, age. s : 236

217

Mehmet 1-!ocao�lu, age. s : 244

218

Mehmet Hocao�lu, age, s: 246

219

Mehmet Hocao�lu, age. s: 254

1 14

A RŞ I V IJELUELE R I Y L E TEI ICIR ERMENI I DDIALARI VE G ERÇEKLER

1 895 y ı l ı adeta bir isyanlar ve ayaklanmalar yılı olmuştur. Ermeni ler

sadece zi krettiğimiz bu y ı l içinde Divriği, Trabzon. Eğin. Develi, Ak hi sar, Erzincan. Güm üşhane, Bitlis, Bayburt, Maraş. 2.."'0 Urfa, Erzurum, Diyarbakır, Siverek. Malatya. Harput. Arapgir. Sivas. Merzifon, Antep. Muş. Kayseri ve Yozgat'ta ayak landılar. i syan larda doğrudan doğruya padişah hedef al ındı. Duvarlara "milyonlarca müslümanı ida re eden

bir devletin" yakında i m dada geleceğini bildiren i lanlar astılar. 2 2 ı Aynı yıl tezgahianan Zeytun isya nında 50 subay ve 600 erimizi öl dürdüler. 24 Aralık'ta askeri birlik ler Zeytun'u kuşattı. K i l i s istikametine doğru i lerleyen 5 bin kadar Ermeninin bir kısmı yakalandı, diğerleri ya kalannıak üzereydi ki. 6 devlet araya gi rd i . Askeri harekat durduruldu, genel af çıkarı ldı, ayrıca geçmiş vergi ler atTed i ld i , vergiler azalt ıldı ve 5 elebaşının yurtdışına çıkmasına gözyumuldu. m Yine aynı yıl içinde Ermeni ler H ı nıs'ta halkın saygısını kazanan Hay dar Efendi 'yi parçalayarak öldürdüler. Hamidiye Süvari A layı Reisi Ha l i l Ağa' nın kızı Reyhan ' l a gel inini kaçırdıl ar, aşi ret i leri gelenlerinden Yusuf Ağa'yı katlett i ler. Gümüşhane'de 1 jandarmamız Ermen ilere ait

dükkanda zehirlendi. Olayı taki p eden cuma günü İsrailyan ad ı ndaki Ermen inin evi nden müslüman halkın üzerine ateş açıldı. Tnıhzon'dıı eski Va n Valisi Oıı hri Paşa ile Tra bzon Kom utanı Harndi Paşa gil pegii ndüz sokak ortasında saldırıya uğradılar. 221 Çıkan olayları yatış tınnak için şeh irde dolaşan va linin üzerine Ermenilere ait bir hanın ha lkonundan a teş açılınca halk birbirini öldürmeye başlad ı . Bu kitabın, Ermen i isyanların ın tümlinü i ncelemek gibi bir amacı yoktur, fakat ayaklanmaların nası l çıktığı nı ve cıini teröristterin Avru pal ı lar tarafından nasıl himaye edi ldik lerini anlatmak bakımından bazı olay lar üzerinde durmak istiyoruz.

224

220

i l k ayaklanma 27 Ekim. i kincisi 1 8 Kasım

22 1

Kamuran Gürün.

222

Necati Gültcpc.

Ermeni Dosyası, Ankara. 1 988. s: 1 90

Ermeni Meselesi ile ilgili (Rus, i ııgili7� Fransız) Dış Tertipler,

YTD. sayı 37. An kara. 200 1 . 's: 227 22J 224

Bel�elerle Ermeni Sorunu, G�:ııell.;unmıy B:L';'kaıılığı Yayıııları.i\ııkara. 1 9113. s: 1 09 Emıcni ayaklmımalan kııynakçalla sımlanan ı.'SCrlcıı:kn. tizı:llikle dosıuııı olması sebebiyle çalı�ınalıırına yakından �ıhit olduğıını mlımctli Mehnıcı l locaoğlu'ııun

Arşiv Vesikalarıyla Ermeni Mezıılinıi ve Tarihte Ermeniler isi m l i k itapt a Genel ·

k u nıı ay Başkanlığı tarafından 1 9!!J'te Ankıım·da yay ı nlanruı

Sorunu isimli iııır.ısız 1."SCrdL"'l inedenebil ir.

Belgt'lerle Ermeni

N ECDET SEVINÇ

115

YABANCI PARMAGI 1 877-78 Osmanl ı-Rus Savaşı sırasında, bugün ad ı Süleymanl ı olan Zcytun Ermenileri Babek adındaki bir sabıkalının peşine takı l ı p isyan ett i ler. Civardak i Türk köy leri n i yak ı p yağmaladı lar. Bozdoğan yörUk lcrine saldırdı lar. Yedi kişiyi vahşice öldürdüler. B i rçok masum insanı yaraladı lar. Kaymakam bir sabah uyand ığında cam iyi ve h ü kümet bi nalarını alevler içinde görüp, Maraş'a kaçmıştı . Bulgar ayaklanması na benzer bir tezgah döndürüldüğünü sezen Halep Val isi Kam i l Paşa, dcrhal Zeytun'a gelm iş, 200 kişiyi tutuklam ı ş, dağdaki kocalarının teslim olmalarını sağlamak içi n de Ermeni eşkıyasının karı larını alıp, l lalep'e dönmüştü. Kam i l Paşa'nın bu enerj i k davranışı i ngiltere'nin Halep Konsolosu l lenderson' un bütün planlarını altüst etti . 225 1 870'den beri devlete isyan halindeki Zeytun eşkıyası i le mektuplaşan ve hatta onlarla toplantılar yapan Henderson. Ermeni lere, kendilerinin İ ngiliz himayesi altında olduklarını ve tutukluların serbest bırakı lacağın ı söyleyerek isyancı lara sah i p çıktı. Doğrudan Lord Sal isbury'e gönderdiği raporlarla da Kam i l Paşa'nın görevden al ınmasını istedi . Sonunda b u enerjik ve vatanperver val i görevi nden alındı. Kam i l Paşa'nın azlinden sonra N isan 1 879'da Zeytun'a b i r araştırma komis yonu gönderildi. Zeytun'daki olayları araştıracak olan komisyon Maz har Paşa i le Ermeni N Urian Efendi' den oluşuyordu. Şura-yı Devlet üye si olan bu N u rian Efendi ki, Türk Milletinin en ka ra günlerinde

f:rmenilerin Rus Çarına bağlılıkla rını bildirmek üzere düşman başkomu tanı Nikola'nın Yeşilköy'deki kara rga h ına giden h ıyanet heyetinin içindeki Nurian Efendi'ydi! Henderson tabii Nurian Efendi'nin görevlend i ri l mesille memnun oldu. fakat Mazhar Paşa'yı istemed i . Sonunda 7 Türk ' ü katleden. hükümet konağını v e camiyi ateşe ve ren Ermeniler serbest bırakı ldı lar. Dolayısıyla olayların önü, arkası alı namad ı . i ngil izierin arkalarında olduğuna inanan Ermeniler, 10 Ekim 1 895'te Zeytun' un A l abaş Köyü'ne tahkikat için giden 2 jandarma

erini bir ağaca bağlayarak yaktılar.

��6

24 Ekim'de kasaba. sayı ları 6 bini bulan ve dışardan gelen Ermenile rin saldırısına uğrad ı. Kayma kam, 50 subay ve 600 asker esir alındı.

225

Zeyıuıı'da ilk is)'an 1 545'dc patlak vcrm işıir

226

Kamuran GOrOn. age.

s: 1 93

1 16

ARŞIV BELGELERIYLE TEHCI R ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

Esir Türk askerleri daha sonra Ermeni kadınlara öldürtülmüş 227, bazı askerler koyun boğazlar gibi boğazlan m ış, birkaç erin de ayak deri leri yüzülmüştür. Olayın günlüğünü tutan Aghasi adında bir Ermeni daha sonra 13 bini asker olmak üzere, 20 bin Türk'ü öldürdüklerini

228

iftiharla anlatacaktır. Zeytun'da Türkler' i n nasıl vahşice katledildikleri ingiliz makaml a rı tarafından bilinmesine rağmen onlar siyasi hesapları uğruna canileri desteklemeye ve himaye etmeye devam ederler. M r. Bamham'dan i stanbul 'daki B üyükelçi Currie'ye gönderi len 3 Şubat 1 896 tarihli şu telgraf, İ ngilizlerin, yeni cinayetler işlemeleri için h angi canilere sa hip çıktıklarını göstermesi bakımından ibret ve dehşet vericidir. "Bu öğleden sonra Zeytun şehrini ziyaret ettim. Ve Zeytun '/u/ar tarafindan

öldürülmüş

Türk

askerlerinin

cesetlerini

gördüm.

Zeytun '/u/ardan biri dün 230 askeri katiettiklerini kaydetti. Çoğunun ellerini bağlayarak baltalarla kafalarını yarmışlar veya kılıç ile keserek veya si/ah/a vurarak öldürmüşler, bazılarının ise ellerini ve ayaklarım kesmişlerdir. Bir Türk yetkili bir subayın gözlerini oyup yuva/arına ba rut duldurarak kafasını parça/adıklarını bana anlattı.

119

Dikkat ederseniz İ ngil iz diplomat, canilerin kimliğinden asla bah setmemektedir. Ona göre bu facianın sorumluları Ermeni ler değil, Zeytun' lulardır! Enneni katliamı iki ay boyunca devam eder. 24 Aralık'ta Türk askeri Zeytun'u kuşatır. Ermeniler, İngilizler'in Halep Konsolosluğu'na başvu rarak. Londra'nın müdahale etmesini isterler. Bunun üzerine Rusya, Fran sa, ingiltere, Almanya ve Avusturya'yı temsilen de İtalyan konsolosları Halep'te toplanırlar. Konsolosların Osmanl ı Hükümeti'yle vardığı muta bakat neticesinde askerlerimizi boğaziayan ve kendi ifadeleriyle 20 bin Türk'ü katleden canilerin ellerini, kollarını saliaya saliaya Zeytun'u terketmelerine izin verilir, caniter yeni katliamlar planlamak üzere

Marsilya'ya giderler. Fakat 6 devletin konsolosları tarafından savunulan Ermeni teröristlerle varılan 28 Ocak 1 896 tarihli mutabakat sadece eşkı yanın serbest bırakılınasına amir değildir. Bizim için onur kırıcı olan bu mutabakat Avrupalı devletlerin ısiahattan anladıkları manayı izah etmesi bakımından da ayrıca önemlidir. 227

Belgelerle Ermeni Sorunu, s: 1 06

228

Kamuran GUrün, age. s: 208

229

M uammer Demirel, Ermeniler H a kkında i ngiliz Belgeleri ( 1 896- 1 9 18), Ankara. 2002. s. 27

N ECDET SEVINÇ

1 17

Antlaşmanın maddeleri şöyledir: Zeytunlular bölgelerine gelmiş olan Hınçak reisierin i Osmanlı ll ükümeti'ne teslim etmek zorunda olmayacaklardır.

Adı geçen komitacılar Osmanlı Devleti ülkesini terkedecek ve yabancı

lı

devletin temsilcileri bu şahısların sağ salim Avrupa'ya kadar gitme lerini sağlayacaklardır.

Zeytunlular ve Zeytun'a sığınmış olan Ermeni köylü ve çetecileri için

ı,:cnel af çıkarılacaktır.

Osmanl ı Hükümeti tarafından, Zeytun'a, Avrupalı 6 devletin de uy ı,tun bulacağı bir vali atanacaktır. Kasabadaki kolluk kuvvetleri, askerler, hükümet memurları /.cytunlular'dan olacaktır. Zeytunlular gerekirse kalan vergi borçlarım ödemeyecekler ve S yıl vergi vermeyeceklerdi� Vergiler her şahsın gücüne göre alınacaktır. Zeytunluların can, ınal, namus. şeref ve din dokunulınazlığı Avrupalı clevletlerce sağlanacaktır. Zeytun'a gelmiş olan Enneni köylülerin ve çetecilerin salimen yerleri dönmeleri, yabancı devletlerin konsolosları tarafından kontrol edile ı:ektir. isyancıların askerden aldığı silahlar, Türkler'in silahlannın da top lımması kaydıyla geri verilecek. Zeytunlular'ın silahlan yine kendilerine ne

kalacaktır.

Yanmış olan kışlayı hükümet yeniden yaptıracaktır. Bir bölük hariç, Osmanlı askeri Zeytun'dan çıkacak. kalan bölilk de gUvenl ik işlerine karışınayacaktır. Konsoloslar, askeri birlikler, bölgeden çekildikten sonra buralardan ay rılacaklardır. Avrupalı devletler Maraş'ta birer konsolosluk açacak ve konsolosluk lar aracılığıyla Zeytun'un yeni yönetimini belirleyeceklerdir. ıJo

BANKA BASKINI Aşağıdaki dehşet verici satırlar, Osmanl ı Bankası baskınına bizzat katı lan bir Enneni terörist tarafından kaleme alınmıştır: ". . . Binanın (yani Osmanlı Bankası 'mn) kenanndan sokağı kontrol et tim, sivil ve asker ka/aba/ıktı. Orta boyda bir bomba jirlattım. Bağrışma lar yükseldi, herkes kaçıyordu. Yaralıları ve ölenleri kaldırıyor/ar, yerlerine l'eni askerleri getiriyorlardı. Bir bomba daha aıtım. Yine aynı bağrışma ve kaçışmalar oldu. Bombalar hayreı edilecek sonuçlar veriyordu. Bomba par-

230

Belgelerle Ermeni Sorunu. s:

1 07- 1 08

1 18

ARŞIV BELGELER I YLE TEHCIR ERMENI I DDI ALARI VE GERÇEKLER

çaları çarptığı şahts/arı hemen öldürüyor, etlerini parçaliyor, acılar içinde kıvrandmyordu. Özellikle hüyiik bombalar top sesi çıkarıyor, etrafa dehşet saçıyordu. Sürekli olarak tabanca ve bomba seslerini duyuyordum . " !JJ .

Bu satırlar Enneni terör örgütlerinden Taşnakit eylemci Hayık Tıryakyan 'a aittir. insanların acı içinde kıvranmalarından, etlerinin parça lanmasından, gafıl avlanmalarından zevk aldığı anlaşılan bu cani ve onun gibi cani ruh lu arkadaşları, bakınız Avrupal ı lar tarafından nasıl kurtarıla caktır.

Savaş ilan etmektense, teröristleri Osmanlı Devleti'nin üstüne gön dermek daha ucuza ma lolocağı için Petersburg dahil, Türk topraklarında gözü olan her Batılı başkent, Ermenileri destekl iyordu. Ermeni ler, Batı' nın takip ettiği siyasetin farkında olmakla birl ikte b iraz aceleciydi ler. Onlar, Avrupalı güçlerin Osmanl ı Devleti'ne müdahale ederek vilayet-i sittede bir Enneni devletinin kurulmasını sağlamak için sık sık şiddete başvuruyor lardı. Zeytun'da al ınan sonuçtan umutlanan Taşnak örgütü 26 Ağustos 1 896'da Osmanl ı Bankası 'nı bastı. Bankada çalışanların çoğunun yabancı uyruklu, özellikle de Avrupalı oluşu sebebiyle eylemi tezgahlaınak için bu banka seçi lmişti, böylece Batı kamuoyunun Enneni meselesiyle daha ya kından ilgiteneceği hesaplanıyordu. Baskın sırasında kul lanılan bombalardan bazı memurlar öldü, bazıları yaralandı. Teröristterin de 6'sı ölmüş, 3'0 yaralanmıştı. Tahkikat sırasında anlaşıldı ki, eylemciler müşteri gibi, birer ikişer ban kaya gelmiş, sonra aniden si lahlarını ç ıkararak personeli rehin alm ışlardı. i çeriden de kendilerine yardımcı olanlar vardı. Eylemciler bankadan çalı

şan Ermeniler vasıtasıyla bankaya bomba ve dinarnit yerleştirmişlerdi. 232 Yine tahkikat sırasında anlaşıldı ki, eylem. yurtdışında planlanın ış. J>at

rik İzmirliyan'ın onayı ile yürürlüğe girmişti. Baskın olayına katılanlar Rus pasaportoyla Türkiye'ye gelmişlerdi. m Osman l ı Bankası baskını sırasında Taşnak Kom itesi 'nin istanbul'daki temsilcisi Melik Yusufyan da Kafkasyalı bir Ermeniydi. 214 Baskın sırasında teröristlerin elinde 753 adet bomba ve en kalitelisinden 800 adet de Amerikan revolvcri m bulunu yordu. Bu 753 bomba Üsküdar'dan Kabataş'a geçirilmiş, ayrıca üzeıinde Taşnak Komitesi'nin annası bulunan 200 Amerikan yapıını tabanca Beyoğlu'na gölü-

23 1

Belgeleric Ermeni Soru n u . s: 1 23

232

Mehmet l·locan�lu. agı:. s: 355 s:

233

Atıdullah Yaman. age.

234

Belgelerle E rm en i Soru n u. s: 1 2 1

235

Esat U ras. Tarihte Ermeniler ve Ermen i Meselesi,

isıantıul. 1 976 s:

509

1 19

N ECDET SEVI N(,'

ı1llıııiiştü. 216 Bask ını takiben 27 Ağustos-20 Eyliil tarih lerinde Ermen i lerin �i lise. işyeri ve evlerinde yapılan aramalarda binlerce menni, yüzlerce ımıh ıd if cins revolver, d inamit fitili, di nanı it kapsül ii ve el bombaları bulundu. "ioııradan öğreni ldi ki, bütün bu hazırl ık Bab-ı Ali'nin yani Başbakan lık binasının, Credit Lyonais Bankası'nın, Voyvoda ve Galatasaray Polis 1\ıır:ıkollan'yla Aya Triada Rum Kilisesi'nin havaya ııçunılmao;ı içindi.

BÜTÜN TAYFALARI ERMENi OLAN RUS GEMİSİ Zapliye Nazırlığı'nın Başbakan lığa yazdığı 26 Ağustos 1 896 tarihli tezke

l'l'<lc, Rusya'nın Enneni teröristlere ne şekilde yardımcı olduğu bakınız nasıl ıııılatı lınaktadır:

"Gerek haşkenl ve �erek vildyetlerdeki Enneni ayaklanmalan şinul�ve ka dar Rus Ermenileri tan!findan diizenlenmiş ve yiiriitülmiişliil: Hatta Kumkapi 1 J/c�VI 'nı çtkaran Tankqf' adlı Ermeni, mahkemede ilıtilôlci olduğunu itiraf ı·ttiKi halde, RıL� Elçilif!.i Baştercümam Maksimqf'tarajindan kurtarılmıştır (. .) .

Nu.\·

Elçiliği 'nin acente, postalıane hizmetiileri arasmda birçok Ermeni ko

mitecisi vardu: Mensikofadındaki Rus vapurunım kaptamndan haşka hiitiin

tayfası Er

menidir. Bunlar konıiteci ve fadailerle lıirlikte homha ve dinarnil gihi put laytel maddeleri gece gündüz, her fırsattan fuydalanarak vapurdan dışarı pkanp Ermeni ihtilôlcilerine vermektedirleı: Ru.\ya 'dan 40 kadar Ermeni f(odaisinin ilıtilôl ve i.�van çtkarmak maksad1_1'ia

olduklan öğrenilmişti1:

istanhul 'a

gelmek üzere

!J.v

Zapliye Nezaretini'nin tezkeresinde, Kumkapı Olayı 'nın fai l ierinden liırıkof'u kurtardığı ifade edilen Rus Elçiliği'nin baştercüınanı Maksimof da aslen E rmenidir.

Ve çok bliyi.ik bir ihtimalle R uslar onu Ermeni olduğu i ç i n i stanbu l ' a ı ayin etm i ş v e gene ç o k biiyü k bir ihtimalle Türkiye i le başı derde giren Frmeni teröristleri koruyup kurtarınakla görevlend i rın i şlerd i r. N i tekim devlet. reh in a l ı nan mem urları kurtarmak ve teröristleri ya kalamak için bankaya polis yol l ayınca Maksiınof, Osman l ı Bankas ı ' n ı n < icnel M üdürü Sir Edgar Yincent'le birl i kte Saray ' a giderek s i l a h kul lanılmamasını istemiştir. Ey lemde birkaç kişi ölmesine rağmen 17 te riiristin Maksimof' la birlikte bankadan çıktıkları ve ellt>rini kollarını �allaya saliaya Sir Edgar Vincent'in yatma gidip, oradan da G irondl•

355

2.16

Mehmet l locaoğ lu. age.

� _1 7

Belgeleric Ermeni Sorunu. s: 1 24

2JK

Mehmet l locaoğ.lu, age.

3 74

1 20

A RŞ I V BELUELERI Y L E TF. I IC I R ERMENI I DDI ALARI VE GERÇEK LER

adındaki bir Fransız gemisiyle sağ salim Marsilya'ya geldikleri

t ı rl an ı rsa. M a ksi mofun Saray ' da s ı k ı bir pazarl ı k yapt ı ğ ı n ı söy leyebi l i ri z.

Fakat şeh i r eşkıyalarının i md ad ına sadece Maksi mof yetişmem i ştir.

Fransız Sefareti ' n i n baştercümanı Roue de Maksi mafla birl i kte terörist

terin i mdad ı na koşmuş ve Marsi lya'ya doğru uzun bir yolcul uğa ç ı ka

cak olan şeh i r şak i leri n i n lıer türi ii i ht iyac ı n ı tem i n etm iştir.

240

Olaydan

sonra 5 Ermeni terörisli Rus hastahanesinde tedavi altına a l d ı ran ve çok

ağır olduklarını i leri sürerek i fadeleri n i n a l ı nmas ı n ı engel lediği cani leri kaçırmak isteyen de gene Maksimoftur.

24 1

B i r süre Galata. Saınatya ve Patrikhane k i l iseleri ne gizlend i kteıı

sonra Osmanl ı H ükümet i ' nden af talep eden teröristterin ifadelerin·

den anlaş ı ld ığına göre. onlara Osmanl ı Bankas ı ' na bas k ı n düzen len i n

ce. i ngi l i z donanması n ı n Ermeni devleti n i n kuru l uşunu sağlamak i ç i n İ stanh u l ' a geleceği söy l en m i şt i r ! N itek i m örgüt rei s ierinden A rıneıı

A kkoni, Samatya'daki S u l umanast ı r ' ı n tepesinde saatlarca İ ngi l iz do

nanmas ı n ı n gel m es i n i bekledi kten sonra aldatı ldığını aniayı p i n t i har

etm i ş t i r. �4�

B u rada 1 -2 satı rla da yabancı k uruluşlara d i kkat çekmek gerekiyor.

Bu kuruluşlar çoğu zaman teröristlerin, ajanların yuva landığı Vl' her türlü devlet aleyhtarı faa liyetlerin yürütüldüğü yerler olmuştur. Rahmetl i Talat Paşa'nın Avrupa devletlerinin Ortak Elçiliği dediği Os man l ı Bankası a l ay ında. bankaya yerleştiri len Ermeni odac ıl arın, terö rist terin içeri gi rmesine yard ı mcı oldukları b i l ind iği halde bu

suçlular

zabıtaya teslim ed ilmem işlerdir! Zaptiye N az ı r l ı ğ ı ' n ı n Başbakan l ığa gönderd iği tezkerede "Ermt· n i odaetiarı getirmek için mem u rlar gönderilmiş ise de, bankanın bu nları sa nık veya suçlu sıfatıyla zabıtaya teslim edemeyeceğine dair satırlar okun makta ve her kim ise Pancuri Efendi i l e i k i nci m üd ürün Zaptiye Nezareti ' ne kadar gelerek Ermeni lere san ı k veya suç l u mua melesi yap ı l ınası halinde

Zaptiye Nezareti'ni

tehdit ett i kleri bel i rt i l mekted i r.

e l ç i l iğe şi kayet

etmekll·

14.ı

Baskınla b i r l i kte Taşnak Kom ites i ' n i n yabancı devlet tem s i l c i lerim·

verdiği beyannaınede;

Ermeni lerin yoğun bulunduğu Doğu A nado l u v i l ayetleri i ç i n 6

yük devlet tarafından Avrupalı bir yüksek komiser seçi l mesi. 239

Kamuran G ü rün. age. s: 2 1 5

240

Abdullah Yaman. age.

s: 375

24 1

Mehmet Hocaoğlu. age.

242

Abdullah Yaman. age. s: 75

243

Mehmet 1-tocao�lu. age.

373

bil

121

NECDET SEVINÇ

Val i, ınutasarrıf ve kaymakam ların b u yüksek koıniser tarafından -�·\· i l mesi ve padişahı n onay laınası. Avrupalı subayların kom u ta ve yönetimi altında yerl i halktan ınilis, jandarma ve pol is örgütü kurulması, Birikmiş vergi lerin al ınmaması. Ermeni lerden 5 y ı l vergi al ı nmaması, Suçlu say ı lan E rmeni politikacılar için genel a f çıka rılması, Bu hususları sağlamak üzere Avrupalı devletlerin temsi lci lerinden ıı.rçici bir kom isyon kurul ması ve bu kom isyonun Erıneni lerin çokça lııılunduğu Doğu Anadolu şehirleri nde oturınası244 gibi istekler bulu ııııyordu. Yani Ermeniler hem baskın gibi, cinayet gibi, sabotaj ve bombala mn gibi adi terör olayların ı tertipliyor, Batı l ı devletleri n araya gi rıne \iylc ifadeleri nin a l ınması dahi m ümkün olamadan devrin en l üks va \ılalarıyla Türkiye'yi terkediyor, hem de kend i lerini barbar Türkler ' i n huyuoduruğu altında ezi len mazlum b i r halk olarak tanıtıyorlard ı !

SASON TEZGAHI Bu oyun Ağustos 1 894'te sahneye kondu. Ermeni ler, Kürt aşiretlerini. ,,·ııgin otlakları bulunan Talori Vadisi' nden uzaklaştırarak hem nüfus ba �ıııı ından çoğunluğu sağlamak hem de geniş otlak ve toprakları ele geçir mek için ayakland ı l ar. Ayaklanmayı, Kumkapı Olayı ' nın fai l ieri arası nda bulunan istikbalin l\u1.an Mebusu Hamparsum Boyacıyan tertiplemişti.:w� Dördüncü Ordu I lirlikleri'nin ayaklanmayı bastırmak için si lah kullanmak zorunda kalınası lllerine Avrupalılar, her Ermeni teröründe olduğu gi bi Osmanlı Devleti nlcyhinde harekete geçtiler. Halbuki aynı tarihlerde Bulgaristan'ın Menlek kasabası ve Yanıklı kö yllıılin müslüman halkı Bulgar çetelerince katledilınişti! Sırf Yanıkil'da _, �0 ev ateşe verilmişti. Devlete karşı ayaklanan Enneni teröristler için l l;ib-ı Ali'ye baskı yapan Avrupa. Yanıklı ve Menlek'te katledi len Türkler lı;in üzüntülerini dahi bildirınedi . 246 Olaylardan sonra Eçıniyazin Katagikosu Hnmyan, Rus Çarı' na bizzat lııışvurarak Türkiye'ye müdahale edilmesini isted i . Ermeni propaganda!·14 .'·IS

Belgelerle Ermeni Sorunu, s:

1 22

Nejaı Göyünç. Osmanlı Devleti'nde Ermeniler Hakkında.

YTD,

sayı :

38,

Ankara, 200 1 , s: 637 !·llı

Tehc:ire Giden \'olda Ermeni Meselesine Bir Çö::iinı Projesi ve Reform Müfettişlijti, TDAD, sayı: 1 3 1 , isıanbul. 200 1 , s: 1 05

Ali Karaca.

1 22

ARŞIV BELGELERIYLE TEHCIR ERMEN I I DDiALARI VE GERÇ E K L ER

sı, 7-8 bin soydaşları n ı n öldürlildüğüne dair yalanlarla Batı kamuoyunu aldatıyordu. Bu iddia, i lçedeki bütün Eımeni lerin öldürüldüğü anlamına gel iyordu. Abdülham i t, iddiaları araştırmak için bölgeye bir tahk i kat heyetini yol lamayı kararlaştı rd ı . Temyiz Mahkemesi Di lekçe Dairesi Başkanı Şefık Bey ' i n Reis. Emn iyet Sandığı Müdürü Ömer Bey. istinat'-ı Cün ha Dairesi Başkanı Celaletti n Bey ve Dah i l iye Nezareti ' nden Mcciı Efendi'nin üye seçi ldiği koın isyona Londra' n ı n baskıları sonucu Fran sa, Rusya ve i ngiltere'nin Erzurum Konsolaslan da dah i l ed ildi, Ame ri ka. S ivas Konsolosu'nu görevlend i rd i . 241 Bu kom isyon Sason'a gitti. 4 Ocak 1 895'ten. Tem m uz 1 895'e kadar yaklaşık 7 ay içinde 1 04 ' ü Er meni. 6 1 Kürt ve 25'i Türk olmak üzere 248 1 90'dan fazla şahit d in led i. 1 08 toplantı yaptı ve ni hayet 20 Temmuz 1 895'te raporunu yayınlad ı.

Rapor, olaylara E rmen ilerin sebebiyet verd iğini ve ha lkın Haın parsum Boyacıyan tarafından kışkırttıldığını ortaya koyuyordu.�4Q Tahrikçi ler arasında İ ngiliz ve Rus casusları tesbit edildiği gibi, yakalanan silahlar da İ ngilizlerin ve Rusla rın verdiği silii h la rdı.250 Bu konuda 4. Ordu M üşiri Zeki Paşa' n ı n istanbul 'a yol ladığı rapor la, Kaptan N arman ' ın raporundan da sözetmek gerekiyor. Zeki Paşa. Tal ori civarı ndaki yayiaklarda defalarca Beleriini Aşiret i ' ne saldı ran Ermeni l erin son olarak bu Kürt aşireti n i leri gelen leri nden Hacı Ağa ' nın karnma barut dold u ru p patlattıklarından, olayların da bu y üzden ç ı ktığı ndan bahsetmekted i r. Ermeni lerin 7-8 bin olduğunu i leri si.irdükleri ölü say ısı ise sadece 1 000 ci varı ndad ı r. Kaptan N arman ' ı n raporuna gel i nce... Bir İ ngi l i z y üzbaşısı olan Charles Boswel Norman ' ın, asl ı A n kara Ü n i versitesi Türk İ nkı lap Tarihi Enstitüsü A rşi v i ' nd e b u l unan ve 1 896'da yazı l d ığı tah m i n edilen raporu, Batı kam uoyunun, Bal ı l ı gazeteci ler tarafı ndan nas ı l aldat ı ld ı ğ ı n ı ve as i le ri n gene Batı l ı dev letler tarafından nası l hi maye edi ldiğini an latan önem l i bir vesi kadır.

247

Ingiliz Konsolosu Shiplı.:y, Frıuısız Kıınsolosu Vilbcrt. Rus Konsolosu Pr. Jcvasky, Anıerikan Konsolosu Dr. M i lcs Jcwcı

248

Ramazan Çalık.

249

Hüseyin Nazım

Pa..-;a, Ermeni Olııyları l)ırihi, c: 1 . /\nkar<l.. 1 994. s: X I X

Bi lal El)'ılma7�

Osmanlı D�vleti'nıle Ermeni Sorunu, YTD. s: 38. Aııkarıı.

250

A lman Kııynaklarııı:ı Gör� 2. A bdülhaınid Döneııı i nılı· Ermeni Ol:ıyla rı, Ankara. 2000. s: 1 2')

200 1 , s: 643

NECDET SEVINÇ

1 23

Norınan, "lstanbul'da, geçen Eylül ayında ısı vuku bulan isyandan sonra •�yancıların çeşitli kiliselere sığındıklarını, fakat büyük devletlerin elçi INinin şahsi garantileri üzerine ortaya çıktıklarını" anlatıyor ve diyor ki: l lıııçak Komitesi'nin üyeleri ise sığındıkları yerden hiç ayrılmadılar. Ve w:çcn sene Eylül'ün 30' undan beri Sürekli Komite, İ ngiliz Büyükelçili ltinin kapısından 100 metre uzaktaki kilisede çalışıyor, Zeytun'daki hlltün faaliyetler bu binadan yürütülüyor!

Kaptan Norman, inceleyegeldiğimiz Sason isyanı üzerine, Daily l dcgraph Gazetesi'nin; Mr. Lannin olduğu sanılan Dr. Dil lon'u, Daily Ncws Gazetesi'nin de Mr. Frank Scudamore'u Türkiye'ye gönderdiğini. hııııların dehşet dolu haberler verdiklerini anlattığı raporuna şöyle devam rıliyor: "ingiltere 'de bu haberlerin Sason Vadisi 'nden yapılan araştırma ,,,. sonucu çıktığı inancı genel olarak yaygındı, fakat bizzat Sir Philip ı 'wrie 'den ve Osmanlı Dışişleri Bakanlığı 'ndan öğrendiğime göre ne Dr. / Iii/on ve nede Mr. Scudamore Erzurum 'dan öteye geçmemiş, ingiltere 'deki ll'iniyetli insanlar, bunlarm ayaklarında kayaklarta Sason 'daki dehşet ve ıki olaylara göğüs gerdiklerini sanırken, onlar aslında Erzurum Konso lmwnuz tarafindan ağırlanmtşlardır. " m

Kaptan Norman. Batılı gazeteci lerin Karahisar'da 3 bin. Birecik'te 2 hiıı Ermeninin öldürlildüğünü yazdıklarını belirttikten sonra. "Gerçek lt· IJirecik'te sadece 5 kişi hayatıni kaybetmiştir." demekte ve şöyle ılcvam etmektedir: Amasya'daki olayları bir şarklı sadakatıyla anlatan l'rofesör Tomayan. 800 kişinin öldürüldüğünü söylemiştir. Olaylar es ııusında orada bulunan bir Alman ve bir Ermeni tüccar ölü sayısını 53 ularak verir. lS4 Raporun Sason'la ilgi l i bölümü de şöyledir: Batı basını Sason olaylarında 1 O bin ile 20 bin Ermeninin Türkler tara l ından öldürüldüğüne dair haberler veriyordu. Oysa bir Batıl ı olan ve yet kili olduğu kabul edilen Vital Cuinet' in La Turquie d' Asie adl ı eserinde 1 1 8 köyli bulunan Sason kazasındaki nüfus dağılımını şöyle açıklıyordu: Müslüman! I 0.370 Ermen i ! 8.389 !51

!52

Bab-ı A l i "yc yapılan saldırı kastediliyor Yavuz Ercan. Ermenilerin Maskesi Düşüyor, YTD, sayı: 37. Ankara, 200 1 ,

537

25.l

Yavuz Ercan. agın. s: 54 1

!54

Yavuz Ercan, agm,

s: 545

1 24

ARŞI V BELG E L E R i Y L E TEHC I R ERMENI IDDiALARI VE G E RÇEKLER

Yani Avrupal ı gazetec ilere göre Türkler, bu 8 bin kişilik kalabalığın 20 binini yok etmişlerdir! Sonraki yıllarda toplam nüfusun 20 bin 966 olan Mersin'de 25 bin E rmeni'nin katiedildiğini yazacaklardı. Oysa yarıdan fazlası Türk, geri ka lanın çoğu da Rum'du.

Bütün bu gerçekiere rağmen Avrupalılar, Bitlis Valisi Tahsin Paşa'nın işten el çektiritmesini istemiş, bununla da yetinmemişlerdir.

İNGiLiZLER ERMENi KANlNI, VAN SAMANINDAN UCUZA ALDlLAR Sason olaylarından hemen sonra İ ngiltere'nin Van Viskonsolos veki lini Muş'ta görüyoruz. Kayıtlarda adı belirtilmeyen bu Viskonsolos veki li, Muş'ta, Ermeni Katolik Piskoposluğuna gider, Talori Ermeni lerinden bazılarının ifadelerini almak istediğini söyler. Bunların piskoposluğa çağ rılmasını ister. Skandal, piskopos vekilinin, durumu Muş Komutanı 'na bil dirmesiyle ortaya çıkar. B una rağmen Viskonsolos vekili, Ovadik adında bir Enneninin evine yerleşip, onun ·uygun gördüğU kimselerle görüşerek devlet aleyhine bir rapor hazırlamağa başlar. Kaydetmeliyiz ki, bu viskonsolos vekilinin Daily News Gazetesi 'nin İstanbul'daki muhabirine verdiği, Sason'da 25 Ermeni köyünün yakıldığı na, 3 bin Ermeninin öldürüldüğUne, Ermenilere zulüm ve işkence yapıldı ğına ve Ermeni kadınlarının zorla dağlara kaldırıldığına dair 255 yalanları yukarıda sözünü ettiğimiz komisyon raporuna rağmen adı geçen gazetede yayınlanmıştır! Fakat bu türlü haberlere inanılınasını istemeyen İngilizler de vardır. Kim mi? - Bizzat Van Viskonsolosu! Van İsyanı'nın anlatırken "şehirde gördüğü 3 Ermeniden birinin Bulgarca, birinin Rusça, diğerinin de Alma nca konuştuğuna" bizzat şa· hit olduğunu 256 yazan Viskonsolos Binbaşı Wi ll iams, raporunda bakını1 neler anlatıyor: (.. .) Bu olaylara maceraperesi Ermeniler sebep olmuştur. YapılacaA bir isyamn kendilerine yararlı olmayacağını birkaç kere söyledim, böy· le bir harekete kalkışmama/arım salık verdim. Hatta rica ettim. Samyo 255

Mehmet Hocaoğlu. age. s: 207

256

Ergliııöz Akçora. Yaşayanla rın Dilinden ve Belgelerle Van \'e Çe\'resindt'l.l Ermenileri n Vaptı�ı Katliamlar, TDAD, say ı : 1 3 1 , İstanbul. 200 ı . s: 1 83

N ECDET SEVINÇ

1 25

ntm ki, şimdi artık umutları kalmamıştır. Çünkü 6 Haziran 1 896 günü ·lmerikan misyoner Dr. Regnault ile birlikte asilerin tahkim ettikleri iki ı ·ai gördüm, şaştım. İran 'dan yardım gelinceye kadar burada 15 gün ı layanabilecek/erini söylediler. Bu açıklamayı basının yazdığı gibi Er meni/erin mal, can ve namuslarını korumak için değil, özellikle bir ba ,ı:ımsızlık veya muhtariyet kazanmak amacıyla sitaha sarıldıklarını be lirtmek için yapıyorum. Buradaki Ermeni/erin amaçları olay çıkarmak, Frmenilerin zarar gördüklerini yaymak, yabancı devletlerin ilgilerini ı•e yardımlarını sağlamaktu: Bu amaçla, aracı olmaları için Van 'daki l'llhancı devletlerin konsoloslarına başvurulmuştur. 257

B ayram-seyran deği l ken bu i ngi l izin Türkiye'yi böylesine savun ması hakikata duyduğu saygıdan deği ldir. Ya nedendir? i syancıların muvaffak olması hal inde Rusların Van ve çevresine sar k acağını bilmesindendir! Niteki m Yiskonsolos, isyanın elebaşaları a rasında 1 2- 1 5 kadar l{us, Bulgar ve Amerikan uyruklu kimselerin bulunduğu n u 1 58 özel l i kle yazmıştır! Aynı Viskonsolos 1 890'da "Rusya 'nın Ermenilere si lııh göndermek için cemiyetler kurd uğunu, siHih dağıtımı için de

ıı.jıınlar yolladığın ı" 1�9 rapor edecektir. Tabii Ruslar da boş durmayacak, onlar da İ ngi l izlerin ayıpları n ı açık l'dcceklerdir. Şu sözler Rus Generali M ayevski 'ye aittir:

- İ ngilizler Ermeni kanını Van samanından daha ucuza aldılar! Mayevski Van İ syan ı ' n ı değerlendirirken, Ermenilerin Rus Konsolosluğu ' n u n yakınında askeri eğitim ve a teş denemeleri yııptıklarını 260 bel i rttikten sonra İ ngi l izlerin Yan Konsolosu Bi nbaşı Wil liams ' ı n, Fakirsevenler Cemiyeti üzerinden Ermenilere para tlıı�ıttığını ve ayaklanan bütün ihtilalcileri birer birer tan ıdığını 261

yıızmaktadı r. Fakat Rus Konsolosu da masum değildir. O da devletin takibi altındaki teröristterin bir kısmının İ ran' a, bir k ısmının Ru.sya'ya kaçmasına yardımcı olmuştur. Van Valisi'nin, Şakir Paşa'ya gönderdiği I S Eyl ü l 1 896 tarihli yazı'37

Belgelerle Ermeni Soru nu, s: 1 1 9

25K

Belgelerle Ermeni Soru nu, s: 1 1 9

1�9

Ergünöz Akçora, agm, s: 1 90

.'lıO

Rus Generali Mayevsky'nin Türkiye gözlemleri, Van-Bitlis Vilnyetleri Askeri istatisliği, i stanbul 2007 s: 205,206

.'lı ı

Age, s: 206

1 26

i\ R� I V BELGELE R I Y LE TEHC I R ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

dan anl ıyoruz ki, konsolos Rusya'ya giderken 400'den fazla Ermeni

yi de birlikte götü rmüştür. 21'2

Böylece Rusya Türkiye'de başı derde girenleri ya İran, ya Kafkasya üzerinden ü lkesine sokmakta. doyurup donatıp, moralman da takvi

ye ettikten sonra ellerine silahı verip, yeniden Türkiye'ye yollamak tadır! Mabeyn-i H ümayun katiplerinden Mehmet Kamil Bey' i n, Şakir Paşa'ya yazdığı 8 Mayıs 1 893 tari h l i yazıdan öğren iyoruz ki, o tarihler de Rusya 30 bin Ermeninin Türkiye'ye kabul ü için baskı yapmaktadır! H atta bir kısminın pasapoıtu b i le vardır. 263 B üyük ihtimalle protestan misyoneri olan bir Amerikalı kadın ise

İ ran sınırından Türkiye'ye giren Ermeni gruplarının siHih ihtiya cını karşılamaktadır. 264

EŞKİYA İLE İŞBİRLİGİ Görül üyor ki. ipini koparan dam l amıştır Anadolu'ya. Çeşitli m i l l i yetlere ve mesleklere mensup olan ve her birinin ayrı bir hesabı bulu nan papaz, diploınat. misyoner, casus ve saire elele vererek Ermenileri

devlet kuvvetlerinin üzerine sevketmişlerdir. Bu konuda öze l li k le devrin iki büyük devleti olan Rusya ile i ngi ltere yarış halindedir. Di kkatinizi çekmek isterim ki, bu yarışın, bir h ı risti

ya n azınlığı müslüman çoğu nluğa karşı savunmakta da ilgisi falan yoktur. Rustarla i ngi l izler bile kendi belgeleri nde yapı lan işin tahrik ve kışkırtma olduğunu kabul etm işlerdir. Mesela i ngiliz Büyükelçisi Sir Clarc Ford, S i r A . N icolson 'dan aldığı ve i ngiliz Dışişleri Bakanl ığı'na gönderdiği ınuhtırada "Merzifon, Amasya ve diğer yerlerde isimlerini

u nuttuğu bazr Rus ajanlannın Ennenileri kışkırttığını"265yazmaktadır. Daha önce sözkonusu ettiğim i z Tokat' ın Göıneç Köyü civarında ki posta arabasının soyulması olayında da Rus parmağı vardır. Tokat Harp Divanının 29 Ekim 1 894 tarihli ilaını ndan öğreniyoruz k i , soy guncu 8 Ermeni, posta tatarı Mehmet Efend i ' y i önce kaınalarla ya ralarlar. Sonra koyun boğazlar gibi boğazlarlar. Başını gövdesindeıı

ayırırlar. Kolunun kemiklerini kırarla r. Sağ ayağın ın diz kapağını da m a rtini tüfek kurşun oyla parçalarlar. Aynı i lama göre bu vahşcı 262

Mehmet Hocaoglu. age. s:

323

263

Mehmet f-locaoglu. age. s:

324

264

Y.Atilla Şehirli. Bagımsız Ermeni Devleti'nin Kuruluş Çabaları vr Osmanlı Dnleti'nin Aldığı Tedbirler, TDAD, sayı: 1 3 1 , i stanbul, 200 1 , s: 27

265

Mehmet f-locaoğlu, age. s:

1 99

N ECDET SEViN(

1 27

Amasya'dan Tokat' a gelen iki Rusun örgüt reisi Dırdıryan Serkis'in 1'\'indc toplan masıyla başlam ıştır. �"''

Sultan A bdülhamit' i öldürmek. yabancı bankaları, y abancı mi.iesse w lcri, gümrük binasını, tren istasyonunu, Galata Köprüsü'nU havaya ııı,:urmak için i stanbul'a gel enler de Rus Ermen isidirler. Bunlardan şef K ristofer M ikaelya, Rus Yahudi tüccarı pasaportu taşı m aktadır ve Rus ı .lçil iği ' nden aldığı tavsiye belgesiyle, padişah ın kat ı l ı m ıy l a yapılan ·.L" Iam l ı k merasimini incelemiştir. �67 Yani 4 hatta üstüste Abdül ham id' i ll ldünneyi plan ladığı Yı ldız Cam i ' nin önünde cinayet tatbikatı yapm ış ı ır! Ruslar, bu Ermeni anarşistlerle i lgilerinin olmadığını. onları n kendi ıradeleriyle Türkiye'ye gittiklerini söyleyemezler. Çünkü bizzat Rus

l l iikümeti' nin Türkiye'ye eşkıya sevkettiğine dair belgeleri vardır. l� uslar halkı ayak landırmak için A nadolu'ya subay bile yol lanı ışlardır. Sivas Val isi Hakkı Paşa. Dah i l iye Nazırl ığı ' na çektiği 25 Eyllil I 88 I tıırihlr telgrafta Rusya'dan Sivas'a Ermeni çeteci lerin gelmeye başladı p, ı ııı bildirdikten sonra diyor ki : - 20 gün önce devlet aleyhinde ayaklanmayı leşvik etmek, ilıtilalcilere unuyak olmak ve kargaşaiıktu kun dökerek İngiltere 'den önce Rusya 'nın ı'ımlımma sığmmak için Kajkwya 'dan Buyezid. Van, Erzurum taraf: /arına gönderilen çeteci/er gihi, şimdi de 1 O Rus Ermeni subayının oym vazife ile İstanbul yoluyla Diyarbaku; Sivas ve Erzincan 'a doğru l't!tersbıa-g �an hareket etlik/eri, sefaret-i seniyyenin 5 Ekim 1880 tarilı/i tı'lgt'L!fiyla hildirilmiştil: ır.� Yurtdışından Türkiye'ye eşkıya ilu·acı sadece karayol uy l a deği l, deniz yol uy l a da yapı lmaktad ı r. Bu sebeple Bab-ı A l i . 1 89 1 'de i stan hul Liman ı ' na uğrayan gemi leri arayacağını, zira başkente anarşist Ihtilalci Ermeniterin gernileric laşındığmdan şüphelenildiğini res men yabancı elçiliklere bi ldirmek ihtiyacını duyın uştur. 269 Türkiye'ye geın i lerle getiri len Ermeni anarşistler, kendi lerine ve rilen görevi yaptıklan sonra yine geın i lerle götiirülerek adli takipten ıle kurlarılmaktadır. Zaptiye Nazırl ığı 'nın 4 Ey l ü l 1 896 tari hinde "iadaret'e ve Dah i l iye Nazırl ığı ' na gönderd iği tezkereden anl ıyoruz ki, tikredi l en tarihte Dersaadet Limanı' ndan Varna, Pire. Gelas ' a doğru hareket eden i ngi l iz, i talyan. Yunan ve Gürcü vapurlarıyla yabancı dev.'Mı

Mehmet l locaoğlıı. age.

Uı7

Belgelerle Ermeni Soru n u, s: ı 27

'h!!

Mehmet l l ocaoğıu. age.

21ı9

Ramazan Çalı k. age. Ankara. 2000. s: 96

1 97

ı 85

128

ARŞIV BELGELERI Y L E TEHC I R ERMENI IDDIALARI V E G E RÇEKLER

letlerin elçi leri tarafı ndan 438 Ermeni sevkolunmuştur. Ve bu sevk işlemi Türk maka m ia rına da bildirilmemiştir! Avrupa devletleri bu işin o kadar içinded i rlerdir ki, Ermen i lerin hak iddia ettikleri Van, Diyarbakır ve B itl is'teki konsolosları vasıtasıy la teröristlere para ve silah yardımı bile yapmışlardır. B ir A l man belgesinde Türk i mparatorluğu' ndaki ihtilalci ayaklan manın İ ngi lizlerin para ve desteğini a ldığı, 1 896- 1 897 Ermeni ayaklanmasının kökleri nin İ ngiltere'ye dayandığı açıkça beyan edi lmektedir. 270 İ ngi l iz ler A nadolu' nun birçok şehrinde öğrenci yurtlarının müfettişiymiş gibi dolaşan Ermeni ler vasıtasıyla 271 bazen i mparatorluk genel ine yay ı lan diplomatik temsilci likleri bazan da mektuplarla silah l ı ayaklanmaları k ışkırtmışlardır. 1 894 Zeytun Ayaklanmasının perde arkasında İ ngil izlerin bul undu ğunu açıkça ispat eden mektuplar ele geçiri lmiştir. 272 Yani B ab-ı A l i o l ay ında olduğu gibi, Patrik Meteos l zmirl iyan, Sad razam Sait Paşa'nın davetin i reddedecek kadar küstahlaşırken de Patrikhaneye kadar gelen ve dönemin Jandarma Genel Kom utanı de mek olan Za ptiye Nazırı ile kon uşmaya tenezzül etmezken de, Baş bakanl ı k binas ı n ı n 1 00- 1 50 metre yakınında Binbaşı Servet Bey ' i şehit ederken de, Başbakanl ığı n önünde pol i s ve j andarmaya kurşun yağdı rırken de 273 sırtlarını ecnebi lere dayamışlardı r.

İsta nbul'daki ayaklanmalardan önce, Ermeni patriği, genellikle Büyükdere'deki bir yahda yabancı elçilerle gizlice buluşup 274 on lardan onay almıştır! Ecnebi ler de bin y ı ldan beri altedemedikleri tarihi düşmanların ı içerden çökertmekte olan Ermenilere değil akı l vermek, dağdaki eşkıyanın çorabını bile tem inde kusur etmemişlerdir! Hep insani sebepleri i leri sürerek yapmı ş lardır bunu. Ama aynı bölgede, aynı köyde fakir-fukara müslümanlar açl ı ktan ölseler bile ne A merika'n ı n k ı l ı kıpırdam ıştır, ne i ngi ltere'nin, ne de Rusya' n ı n ! Osmanl ı arşivlerinde muhafaza edilmekte olan birçok belge, Batılı m isyon şeflerinin ermeni leri isyana teşvi k ettiklerini göstermektedir! Zeytun' da eşkiya reisi olan Babek ve onbeş �şkiya arkadaşı tarafı ndan, Halep'teki İ ngiliz Konsolosu'na yazıl an bir mektup, M araş M utasarrıf· l ığı da uhdesinde bulunan Fırka-i İslahiye Kumandanı M irliva M azhar 270

Ramazan Çalık., age, Ankara, 2000, s: 96

27 1

Y. Atilla Şehirli. agm, s: 27

272

Ramazan Çalık. age, s: 1 23 , 474 numaralı dipnot

273

Belgelerle Ermeni Soru nu, s: 1 06

274

Mehmet Hocao�lu, age,

218

1 29

NECDET SEVINÇ

l 'ıı�a tarafı ndan elegeçirilmiştir. Paşa'n ı n, 1 2 Mart 1 879'da H alep v i i a yeline gönderdiği mektupda denmekted irki : Ila/ep 'de İngiliz Konsolosu 'na leytun 'a keşfe gelen Konso/os Bey Efendim; Ayağınızın toprağma yüzlerittıizi sürüp, buradan oraya kadar ayak larımzı öperiz. Bizim tutuklularumz için çabştığmızı işittik. Son derece memnun olduk. Mektubu aldık, mdncismt biliyor ve bekliyoruz. Sizinle lıt•raber yaptığımız görüşmeyi gökte Allah, yerde biz biliriz. Piskopos Sı•rkis 'in tekkeki odasmda size verdiğimiz mazbatadan bir fayda gör medik, luild gözlüyorıa. Bize emrettiğiniz gibi hareket e/lik hem sizde /ıiliyqrsunuzki, emrinizden çıkmadık. Siz bize "ben buradan lıareket l'llikten sonra eşk(valar gelip, tekkede rahatça otursu11, dağiart/o pe ri�mı olma!>mlar, bundan !>'onra lıiikümette11 adam gelip, eşk(vaları

ı·cılwltımaya cesaret ederse karşı koyun ve bunu ba11a bildiriliki be11 ı/c• başka yerlere ne şekiltle ktırşı koytluğunuı.u bildireyim"

l'llifl. 17S

tembih

i ngi l i tere ' nin, eşkiyalarla görüştüğilnü, eşkiyalarla işbirl iği yaptığı m hatta eşkiyaları kışkırtıp sevk ve idare ettğini gösteren bu belge gibi ılaha birçok belgeye sahibiz. 1 880'de ikinci defa Başbakanlık'a gelen G latston, i ngi ltere'nin yüz yı ldan beri takip etmekte olduğu, Rusya'ya karşı Osman l ı Devleti 'nin hıprak bütünlüğünün muhafaza edilmesine i l işkin polit ikasını temelden ılcğiştirmiştir. Artık i ngiltere, Osmanl ı azınl ıkları n ı n kendi hi mayesin ıle müstakil birer devlet kurmaları için çal ışacaktı r. i şte bu temel poli t ika değişikliği nden sonra Ermeni eşkiyalar Londra'dan. i stanbu l ' daki BUyükelçilikten ve Anadolu'daki i ngi l iz Konsolosluklarından yönlen ılirilmeye başlam ıştır. 1 893 'te tezgahianan Yozgat ayak lanmasına katılan Ermeni ler. ya �nlan ınca " i ngiliz Başbakanı Gladston 'un işareti üzerine harekete ıtt•çt iklerini" söy lem işlerdir. i fadelerine göre i ngiliz Başbakanı on lara

Uıığımsızlık istiyorsan ız kan dökmelisiniz, kan dökmeden biz mü ılııhil olamayız" diye haber gönderm iştirY6 !75

Osmanlı Belgelerinde Ermeni- i ngiliz ilişkileri, 1 845- 1 890.

1 , T.C.

Ba�bakanl ı k Devlet Arşivleri Genel Müdürl ü�ü Yayını A nkara 2004. s.26

.' 76

Taha N iyazi Karaca. Yozgat'la Türk-Ermeni ilişkileri. Ankara 2005

1 16

1 30

AR�iV nEI.GELER I YI.E TEIICII� EI{MENI I DDI ALARI VE GERÇEKLER

Van Val i vekili Şemsi Paşa, l l Mart 1 898'de Y ı ld ız Saray ı ' na çekti ği telgrafda Van'daki i ngiliz konsolos vekilinin yard ı m dağıtmak ve av lanınak bahanesiy le seyahata çı kıp. Ermeni ler arasına fesat soktuğundan bahisle bu adam ın bölgeden uzaklaştırılınasını isteın iştirY7 Karaki nyan adında bir çete reisinin otuz kadar eşkiya ile birli kte Türkiye'ye gir diği n i öğrenince Fransız Konsolosunu da yanına a l ı p M uş'a gelerek bahsettiği m iz eşkiyalara yard ı m dağıtan da yine i ngi ltere'nin Van kon solosudur! Vardıın ın hayırsevenler tarafından değil hlikümet tarafından yapı ld ığını belitmeyi ihmal etmeyen konsoloslar, Çan l ı Manastır civa rındaki Hergütl köylinde kend i lerinden yardım isteyenlere ne dem işler d i r biliyor m usunuz? - Siz kim lerle savaştınız ki size para vere l i m ! dem işlerd i r.m Böylece yard ı m ın, Türklerle savaşmak şartına bağlı olduğu açıklan m ıştır! Yukarda bahsettiğim iz Fransız Konsolosu. M uş karakoluna girip haklarında resmi soruşturma yapı lmakta olan iki Ermeniyi alıp götlircıı Konsolos Rupen'dir. Bitlis Valisi Ferit Bey. 8 Haziran 1 905 tari h l i telgrafında bu konso losun dağ köylerindeki Ermeni' lere para dağıtlığını bildirm iştirY<ı ki herhalde bu Ermeni ler Türklerle savaşan Ermeni lerdir! Sason ve Talori dağlarındaki Ennenilere 548 Osman l ı l i rası dağıtan konsolos da yine bu Fransız Konsolosu Rupen'dir! Bir Amerikal ı olan George Hepwort i ngi ltere'nin emperyalist emel· lerine u laşmak için Enneni leri kul land ığını yazan nam usl u gazeteci ler· den biridir. Peşpeşe Enneni ayaklanmaların ı n tertiplendiği 1 892- 1 897 y ı l larında A nadol u'yu baştan başa dolaşan Hepwort, 1 898' de izieni m· leri ni anlatan bir kitap yazm ıştır. Aynı zamanda bir papaz olan Hepwort, Türkçe'ye "At Üzerinde Baştan Başa Ermenistan " şekli nde terclinıl' edebi leceğimiz Throung A rmenia on Horsback ad lı kitabında bir Ermc· ni bilgesi nin sözleri ni nakletmiştir. Bu Ermeni bi lgesi demektedirki:

" ... Ah! Biz önceleri çok mutlu bir halktık. Vergimizi öder. işimiz· le giicümüzle uğraşu; huzur ve refah içerisinde yaşardık. Fakat Bt!r· lin Ant/aşması, İngiltere 'nin işe kanşması yok mu? Eğer Avrupa bi:l 277

Osmanlı Belgelerinde Ermeni- i ngiliz ilişkileri. c:4 Ankara. 2006 s:5(l

278

Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Fransız ilişkileri. 1879- 1 9 1 8. c: Ankaııı 2002 s: 1 69

279

Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Fransız ilişkileri 1 879- 1 9 1 8 c: 1

1 72

N ECDET SEVINÇ

131

ı·ımlız hıraksa iyi bir geleceğe sahip olabiliriz. Fakat halk olarak kötü lı/r

duruma düştüğümüz görülüyor. Zavallı Ermeni/er! Avrupalılar hizi

/'ur/c/ere karşı fena bir hırsla tahrik ettiler. Yazık! Memleketimiz harap

oldu.

"1·"��1

Bu iyi niyet l i teınınennilere rağmen i ngil izler 1 . Dünya Savaşı baş lııyıncaya kadar, hatta 1 . Dünya Savaşı boyunca öteki Osmanlı azı n l ık Inn gibi Ermeni leri 'de Türkiye'ye karşı kışkırtmaktan vazgeçmem işler ıl ir. 26 N isan 1 9 1 3 ' te Hariciye Nezareti Tahrirat Daires i ' nden Dahiliye Nc1.aret-i Ceri lesine gönderi len yazıda, Zeytun'da iki i ngi l iz' i n Ermeni �·�k iyaları k i l i sede toplay ı p isyana teşvik ettikleri bildirilmekted i r. Ya tıda denmektedi r k i : ·� Maraş �an birkaç gün evvel yola çıkan John Ayan ve Dak/is Ka ..

radiris namlarmdaki iki İngiliz, Zeytun 'da, kato/ik kilisesinde eşkiyayı toplayıp, isyana teşvik etmişlerdir. Bu kişiler aynı zamanda oradakile rin silalı/ı şekilde resimlerini çekmiş/it: isyan çıkartmak üzere İngiltere lııikümetinin kendilerine silah ve para vererek yardım edeceğini telkin ı·tmişlerdir. Bu kişiler daha sonra Göksun üzerinden Kayseri ye ve ora

dan da İzmit 'egideceklerini beyan etmişlerdil:

"ZHt

EŞK İ YAYA SiLAH SEVKİYATI i leriki bölümlerde göreceğim i z gibi Ruslar, Rus ve Türk Ermeni le ı iııden ol uşan yaklaşık 200 bin kiş i l i k bir orduyu eğit i p, silahiand ırarak llsl üınüze göndereceklerdir. B i nlerce Ermeni de Osmanl ı Ordusu' nun �end isine verdiği si lahı alıp düşınan safı na geçecek, Ermeni ler Güney ı·cphelerinde de i ngiliz ve Fransız bayrağı altında Türklere karşı çarpı �ııcaklard ı r. Fakat bahsettiği m iz bu devletler yalnız savaşmak için değil, ayak Innma çı kaıtmak. tedhiş ve katl iam yapmaları için de Ermeni leri si lah lııııdırmışlard ır. Başbakan l ı k Osman l ı A rşiv i ' nde muhafaza edilmekte olun bir belgede Ermeni asi leri n i ngi ltere'den 1 O bin. Avusturya'dan .'KU

l lepwort. Through Almcnia on Uorsback Newyork ı !198 s: 330. zikredcn SUh;yman Kocabaş. ı 878 I.Jcrlin Antlaşınao;ından Sonra i ngilıere'nin Ermeni Pol itikası, '·Hoşgörüden Yol Ayrıınına Ennı:nilcr''. c:4 K ayseri 2009 s: 1 58

.'K 1

Latif Dinçaslan. Zeytun'da Misyoner Faaliyetleri. ··ı ıoşörüden Yol Ayrını ına Ermeni ler'' c:J Kayseri 2009 s:26

1 32

AR<;; I V BELGELER I Y L E TEHCIR ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

da 4 bin silah ald ıkiarına dair kayıtlar vardır. 2 Ekim 1 89 1 tari h l i bir belgeye göre bahsettiğimiz si lahlar Bom bay-Basra Körtezi üzerinden i ran'a sokulacak. i ran üzerinden Erınenistan'a, oradan da Türkiye'ye gönderi leccktir.181 Bitlis Val i l iği ' nden Y ı ldız Saray ı ' na gönderilen 2 1 Ekim 1 892 ta rih l i bir belgede istanbul 'dan B itlis' e gelen Kaspar adında bir Ermeni den bahsedi l ir. Sorgusunda Saınatya. K umkapı, Yedi kule ve S i l ivrikapı semtlerinde amele olarak çal ıştığını söy leyen Kaspar, gece saat 02 de Kumkapı aç ık larına dem i r atan Pa kc adlı bir ingiliz gemisinin Ermeni

Patrikhancsine dina rnit getirdiğini itiraf eder. i fadesine göre Kaspar i k i sand ık d i namiti Ermeni Patrikhanesi görevl i lerinden Moşih'e teslim etti kten sonra korkup. meml ketine kaçm ıştır. Yine Bitlis vi layeti nden Dah i l i ye Nezareti ' ne gönderi len 5 Hazi ran 1 893 tari h l i bir telgratia şimd iye kadar sınır boylarındaki Ermen i lere on binden fazla si lah gön deri ld iği bildiri lmekted i r. Rüstem adını kul lanan bir Türk Ajanı 1 6 Eyliil 1 893 'te Londra 'dan Hariciye Nazı rı Sait Paşa'ya gönderdiği bir şifrede, Avusturya ordusu nun k u l lanımından vazgeçtiği üç bin tüfeği n Ermen i ler tarafından satın a l ı narak Türkiye'ye sokulacağına dair bi lgi ler vard ı r. Rüstem bu habe ri. m uhbir olduğu anlaşılan Lazar adında bir Ermeni 'den aldığını söy lemekted i r. Lazar' ı n verd iği haberlere göre Ermeni ler Türkiye'ye çok m i ktarda tabanca sokmuşlardır. Sadece geçenlede bir gem i Selanik'e 200 tabanca get i rm iştir.183 S i ze bir-iki örmek daha vermek istiyoru m : Viyana'daki Osmanl ı Büyükelçi l iği ' nden Hariciye Nazırı Sai ı Paşa'ya 1 9.95 1 /527 sıra nuınarasıyla gönderilen 7 Kasım 1 893 ta ri h l i yazıda Trieste'de- satışa ç ı karı lan 240 bin ti.ifekle 30 bin fışeğiıı Kı brıs yol u i le Adana ve Konya'ya sokulduğumın kesin l i k kazand ığı bi Idi ri l mekted ir. �84 Karatodori Paşa. 28 Eyli.il 1 893'te Brüksel'den Sait Paşa'ya gönder d iği bir telgrafta Serkis Terziyan adında. 28 yaşlarında birinin L i ege' den bir hayli m i ktarda tiifek. k ı l ıç. bomba gibi eski si lahları satın ald ığını, 2 !! 2

Osmanlı Delgelerinde Ermeni-ingiliz i lişkileri, c : 2 ( 1 89 1 - 1 893) T.C

Ba;;tıakanlık Devlet Arşivleri Yayını /\nkara 2004

2!!3

Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Ingiliz ilişkiler c:2 ( 1 !!9 1 - 1 !!93)

2!!.:1

Osm anlı Belgelerinde Ermeni-i ngiliz ilişkiler c:2 ( 1 89 1 - 1 !!93) s: 1 89- 1 90

1 57

1 33

NEC DET SFViN<;

bunları Marsi lya' dan Sion M i rzayantz'a sevk edip oradan Londra'ya gl)nderdiği n i n tespit edildiğini haber verm iştir.18s Bu silah lar Londra'dan Türkiye'ye sokulacak ve o yıllarda i\ndol u'nun her tarafı nda tert i plenen Ermeni ayaklanmalarında Türk eviadını vurmak için kul lanı lacaktır. Bitlis Val isi Ferit Bey ' i n 24 Ekim 1 904 tarihli telgrafı ndan anl ı yoruz ki, Van'daki i ngi l i z Konsolosu, Ermeni terörislierin yoğun ola rak bulunduk ları Sason ve Taluri Vad isi ' ne kadar gid i p fak i r-tlıkaraya 1 20 altın l ira dağıtmıştır! Val i ' ni n 20 Şubat 1 905 tarih l i telgrafı ndan Ingi ltere' nin Van Konsolosu Tri l ' i n A merikalı doktor Andrak' la birlik te

Sason ve Taluri dağlarında para, yiyecek, çorap, şalva r ve çarık

�ibi giyecek ve keçe dağıttıkla rı anlaş ı l maktadır. 26 Mart 1 905 tarihli tclgrafından da M . Javi nof adında bir Rus'un Sason'a gidip i laç dağıt ıığı ö�renilm işt i r. Hemen hemen hepsi Ermeni terci.imanlarla çalışınayı tercih eden konsoloslar. Ermen i lerin gizl i haberleşmelerine de arac ı olm uşlardır. Başbakan l ı k Osmanlı A rş i v i ' nde m uhafaza ed i l mekte olan 29 Haziran 1 907 tarihli bir şifreden. Van, Bitl is, Mam uratii laziz. S ivas. Erzurum ve Diyarbakı r'dak i Ermeni piskoposları n, patrikhaneye yazıkları ya zı ların Rus, i ngiliz ve Fransız konsoloslarının zartlarıy la gönderi ldiği liğreni l mekted i r. 286

285

Osman l ı Belgelerinde Ermeni- i ngi l i z i l işki ler e:2 ( 1 89 1 - 1 893 )

1 69

286

Osmanlı Belgelerinde Ermeni- i ngiliz i l işki ler c: 1 ( 1 899- 1 9 1 8 )

181

Bölüm: YABANCI MÜDAHALESİNİ DAVET 6.

Dogu Anadol u' da uzun süren bir inceleme gezisi yapan Baker Paşa, H ristiyan ların Müslümanlardan daha iyi durumda oldukların ı tespit etmişti. Ermeni emel lerin in uygulanabi lir olmadığını farkeden Baker Paşa şöy le yazıyordu: Çünkü Ermen i ler her yerde azınlıktadırlar.

Okuyucuya pek inandırıcı gelmese de aşağıdaki satırlar bir Rus gene ral i ne aittir: - Avmpa 'nın bunca yıldan beri L�laluıt )'ll)'Karası Türkiye 'nin ledrici ola rak parçalanması maksadına malı.tfiıu: Mahat ne kadar radikal olursa, Türki >""' arazisinin bir]XDr;asmm lx.ışka..-mm eline geçmesi o kadar kolay olıo: 2x7

Evet, R uslar. Avrupalı lar' ı, Türkiye' nin parçalanması için ısiahat yay garası yapınakla suçluyordu ama onlar da bu Yaygara Korosu'nun e leınan lan arasınaydılar. Fakat koroda i ngil izierin sesi daha fazla yi.ikseli y ord u Berlin Antiaşmasından sonra Enneniler, yalnız bir hedefe yöneldiler:

287

Kazım Kanıtıckir. Ermeni Dosyası, istanbul. 2000. s: 1 K.

Kıizını Kamtıckir. Balkan l l arbi ' ndcn sonnı Genelkunnay isti hbarat Şuhcsi

B�kaııı olarak görev yaparken Binbaşı Sadık Bey. Rusça bir kitap bulup Paşa'ya verir. Bu pek mülıim kitabın adı Van ve Bi ı l is Vi layetleri isıaı i s t i ğ i · d i r. Karahe kir Paşa eseri Siidık lley'e ı..:rcliıne ellirir ve 1 9 1 4 'tc henüz 1 . Dünya Savaşı'na

girmeden ıL�keri maıbaada bastırır. Kitabın yazarı Genemi Maycvski. Van ve

Bitl is'le 5 yıl görev yaplıktan sonra 1 899'da Van'dan R ize Konsolosluğu'na

atan m ı ştır.

136

ARŞI V BELGELERI YLE TElKI R E R M E N i i DDiALARI VE GERÇEKLER

Yabancı müdahalesini davet! Yapı lan bütün isyan ları n. ayaklanmaların, çapulculukların,Avrupa'ya ve R usya'ya yaltaklanmaların ı n ardında hep bu sebep vardı . Ermeni ler, bütün hünerlerin i kul lanarak Batılı ları n Osmanl ı i mparatorluğu'na m ü dahale edip -şi md i l i k- m uhtar bir Ermen istan kurulmasını sağlamaya çalışacaklard ı . Mateos i zm i rl iyan, patrikveki l i olarak görev yaptığı 1 8 M ayıs 1 879 'da, Erzurum 'da papaz Vahan Vartabet'e gönderd iği mektupta

"Ermenilerin istediği gerçek ıslahatın Doğuanadolu'da bir Ermeni muhta riyeti kurulmasıyla sağlanacağını" bel i rttikten sonra "Ermeni sorununun çözümüne yardımcı olmaları için E rzu rum'daki yaban cı devletlerin konsoloslarının ve gazetecilerinin devreye sokulması n ı" ve önem l i Avrupal ı şahıslara saygı gösteri lmesini" istiyordu. 288 i ng i lizierin başlangıçta bu muhtariyet meselesine pek i lgi duyma dıkları anlaş ı l ıyor. Tal bot Sal isbury, i ngi ltere'yi temsi len kat ı ld ığı Ber l i n Kongresi ' nde "muhtariyet için şartla rın ve unsurların elverişli olmadığını" 289 söylemiş, Baker Paşa adıyla ün yapan ve Osman l ı hiz meti nde çalışan bir başka i ngiliz ise Ermeni özerkliğinin aptalca bir düşünce olduğunu yazm ıştı. 1 878 y ı l ı nda Doğuanadolu bölgesinde uzun bir inceleme gezisi yapan Baker Paşa, "Hıristiyanların Müslümanlanlan daha iyi durumda olduklarını" 290 belirttikten sonra diyordu ki, "Birçok Ermeni ileri geleni ile yaptığım konuşmalardan sonra anla dım ki, Ermeniler gelecek için büyük emeller beslemektedir/er. Bu emelleri uygulanabilir olmadığı gibi. kendileri için de tehlikelidir. Ermeni özerkli ği planının ne kadar aptalca bir şey olduğunu anlayabilmek için hu ülkeyi tanımak gerek, Ermeniler her yerde azmlıktadır. lYI "

i ngi ltere'nin i stanbul Büyükelçisi Henry Layart, bir yıl sonra yukar dakilerden daha farklı bir rapor gönderdi. Layart, herhalde bölgedeki Rus tahriklerinden endişelenmiş olacak ki, Londra'ya yol ladığı 1 2 Haziran 1 879 tarihi i raporunda "Bab-ı Ali dikkatli davranınazsa Bulgar soru nuna benzer bir Ermeni sorunuyla karşı karşıya kalaca ktır" diyor ve ekl iyordu: Bir Ermeni milleti yaratmak için aynı entrikalar bu kez Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, istanbul. 1 976. s: 283

288

Esat Uras,

289

Esat Uras, age. s: 242

290

Sal i m

Çöhçc. Büyük Ermenistan ' • Kurma Projesi, E A D.

1 . An kara. 200 1 .

s : 95 291

Haneli Bostan. ı . Dünya Savaşı Sırasında Ermeniler'i iskan Meselesi v e Bazı Gerçekler, TÖAD. say ı: 57. istanbul. 19118. s: 1 09- 1 1 0

NECDET SEVINÇ

137

Anadolu'da çevriliyor. Hıristiyan yaygarasma ve Avrupa müdahale sine sebep olabilecek bir durum oluşturulmak isteniyor. 292 Aynı yıl içinde İ ngiltere, olağand ışı bir uygulamayla çoğu v i l ayet-i sittede bul unan bazı şehi rlere birer askeri konsolos atad ı . Sivas'a al bay Wi lson, Erzurum'a binbaşı Trotter, sonra yüzbaşı Evert Van' a yüzba şı Clayton, Kayseri 'ye yüzbaşı Cooper, Adana'ya Yüzbaşı H . Cooper, Diyarbakır'a binbaşı Trotter tayin ed ildi. 20 Kasım 1 886'da Ermeni lerin hak iddia ettikleri 6 vi layetin merkezi konumundaki Sivas'ta A B D Kon solosluğu açıldı. H . M . Semet adında, Amerika'da eğitilmiş Tokat'lı bir Ermeni Konsolos tayin edildi. Aynı y ı l S ivas'a bağlı olarak A nkara'da KonsolosAjanl ığı açıldı. Ankara Konsolos Ajanl ığ ı ' na da 6 y ı l A merika'da eğitilmiş D ikran Tabipyan adında bir Ermeni getirildi.293

1 900 y ı l ında Harput'ta Serkis Kü rkçüyan'ın evinde Amerikan Konsolosluğu açıldı. Konsolos Thomas H. Norton adında biriydi . Yer li Ermeni lerden Kevork Kayariyan terciimanlığa, Avadis M ıgırdıçyan da Postacı l ığa tayin ed i ldi. Kayariyan, 1 879' da Harput'ta doğmuş, 1 892-

1 900 y ı l l arında Harput A merikan Kolej inde okumuş ve aynı yıl koleje öğretmen olarak tayin ed i l m iş bir Ermeni idi. �9� Bu Konsolosların hemen hemen bütün tercihnanları ve hizmetkarları yerl i Ermeni ler'den seç i l i yordu. Bunlar Anadolu'yu karış karış dolaşmaya başlad ı l ar. Ermen i ler bu yabancı konsolos ve askerleri -örgütleri nin tal imat ı uyarınca- adeta bir kurtarıcı gibi karşı lad ı lar. 295 Van'daki viskonsolos yüzbaşı Clayton, 3 1 Tem muz 1 879'da M uş'ta nas ı l karşılandığını şöyle rapor ediyor: "Muş 'un 4 saat ula{:mda bir Ermeni heyeti beni karşrladı. Piskopo sun evinde kalmam için beni resmen dave/ elli. Piskoposu Erzurum 'da görmüş, davetini zaten kabul etnıiştim. Muş 'a bir saat kala piskoposun yardımcısıyla ileri gelen Ermenilerden oluşan kalahalik bir kitle beni kar şılamaya geldi. Kente yaklaşırken Muş Ermenilerinin yandanfazlası beni karşıladı. Çeşitli okullarm çocukları, kilise ôyin e lbises�vle süslenerek sıra sıra dizi/miş/erdi. Biraz ileride de bir siivari albayı hirliğ�vle bana eşlik etti. Hepsi beni piskoposım evine kadar götiirdüle1:

292

Bilal Şinı�ir. İngiliz Belgelerinden Osmanlı Ermcnileri, Ankm<L ı 986. s : 39

293

Bi !<il Ş i ın � i r. Ermeni Meselesi ( 1 774-2005) Ankara 2005. s:279.

294

B i lıli Ş i ııışir. age. s: 287.

295

Bakınız. B i lal Ş i ııışir. age. B i ıılıaşı Trottcr"dcıı Marki Salislıury"c.Erzııruııı 1 6 Ağustos 1 879. s : 3 0 ı

1 38

ARŞiV BELGELERI YLE TEI I<:fl{ ERMENI I DDIALARI VE G ERÇEKLER

"Muş Ermenileri işi giicii btraktp yollara dökülmüş/erdi. 20-25 km. ötelere kadar heyetler salmış/ardt. Ala-yı vdla ile ingiliz Konso/os Muaı•ini 'ni karştlıyor/urdt. Muş Ermeni Piskoposu Jeun, kmk dökük bir Fransızca ile ateşli bir karşılama nutku çekmiş, muavin. konsolasa bir krula ya da prense seslenir gibi: "Majeste, u/tes " diye hitap etmişti. Olup bitenleri oruda sessizce seyreden Osmanlt Süvari Albayt 'mn önünde hiç stkt!mudan ingiliz Viskonsolo.m 'na şöyle seslenmiş/i: "Ekselans. Istırap dolu yürekle konuşuyorum. Bu halk benim aractlığım/a ve de rin bir saygıyla gelişinizi selamiayıp ulkışltyor. Gelişiniz hizim için gurur kaynuğulu: Milletimiz uzun zamandan beri korkımr kötiiltikler; baskdar ve

.fiddketler altında boğulmaktudu: 600 yt!dan beri bu zorbanm boyundu ruğu altmda inliyoruz. Bu ülkede mutluluk yok, her tarafta hıçkmklar; gözyaşları ve sefa/et var. Siz, altes. bahtsızlarm koruyucwmsumız. Bu halk. içine gömülmüş olduKıt mezar kasvetini ve sessizfiğini artık görmeyecek. Siz.

majesteleri, bize özgürlük bahşedecehiniz, her tarafet özgiirliik yayacaksmtz. Umudumuz sizsiniz.

zyr.

ERMENİLERİN ŞUURALTINI DEŞi FRE EDEN TALEPLER Avam Kamaras ı ' nda yaptığı konuşmada. Kur'an-ı Kerim'i kaste derck. " Du kitap yeryüzünden kalkroadıkça hıristiyanLır rahat yüzü �örmeycccklerdir" diyen Gladston. 1 880'de ikinci kez iktidara gelince. ingiltere'nin Türkiye politikalarında önem li değişiklikler başlar. Gladston, parlamento üyeleri arasından, kendisi gibi Tiirk düşmanı olduğu anlaşı296

Ilifal Ş i mşir. Ermeni Gailesinin Tarihsel 200 ı . s:

h:ökeni Üzerine,EAD,sayı: ! .Ankara.

1 2 1 ..

.. ingiliz diploınaıı araştırınııcı ve ingiliz lsti hhıırat ÜrgtiiU' nün Ortadogu Böl ge Şefi Sir Mark Sy li.es

( 1 879- 1 9 1 9) 1 900 y ı l ında yazdığı k itabında Erme Ermeni milleti insanda, en önyargısız kinıseltrin bile kolay kolay karşı koyamayacagı bir nefret ve istihkar (aşa�ılaına) hissi uyandırınaktadır. Ermeni korkaklıgı, hissiz yalancılı �·· entrikacıhğının derinliği, hatta en önemsiz nıesclclerde dahi istifçilik a l ı �kanlığı, erkekçe vasıf ve meziyetlerinin noksanl ığı. tehlike an ındaki ı;arcsizliği. do�al ve içgüdüsel hainli�i. hepsi hirden öyle i�renç bir karakter n i terin kamktcrini şiiyle özetl iyor:

yaraımaktadır ki. kendilerine karşı duyulan şefkati hu hususlar hastırınakta ve dengesiz h!ikllnı vermeye schep olmaktadır. Erdal i ller.

ve Terör, YTO .say ı :JR. An kanı. 200 1 .

K60

Ermeni Kilisesi

NECDET SEVINÇ

1 39

lmı. Goschen adında birini olağanüstü elçi olarak istanbul'a gönderir. Gosc hcn. istanbul'a gelir. Padişaha itiınatnamesini takdim ederken "Osmanlı

nevieti'nin Berlin Antiaşması'nın 61. maddesiyle Ermcoilere vaadetti �i ıslahatı, di�er devletlerin elçileriyle beraber kabul ettirmek için �eldiğini" söylemek ister. A ncak İ ngi l i z Dışişleri Bakanl ığı Goschen'in konuşma suretini alınca "elçilerin itimatnamelerini takdim sırasında nutuk atmalarının adetten olmadığı" gerekçesiyle bu küstah elçinin saygısızl ı k yapmasını önler. Fakat 7 Haziran 1 880 tarih i nde ingi ltere. Fransa, Rusya, Avusturya ve m üttefıkimiz A l ınanya' n ı n büyükelçi leri

Berlin Antiaşması'nın 6 1 . maddesinin uygulanmasını isteyen bir ın uhtıra verirler. Bu arada Doğuanadol u'da teftişte bul unan heyete, Erzurum Erınen ileri, patrikhane tarafından hazırlanan bir ısiahat ınet nini sunarlar. Erzurum ' u öteden beri Ermenistan' ın merkezi saydıkla rı için. bu ısiahat metninin adı Erzurum Vi layet i ' n i n Islah Projesi'dir. Ama meti nde azın lıkta oldukları Doğuanadolu için Ermenistan tıı

nımlamasını tercih ederler. B i r azınl ığın fı rsat bulursa nelere cür'et edebileceğini gösteren pro jenin bazı maddelerini özetleyerek, dikkati nize sunuyoruın.

GENEL İDARE İLE İLGİLİ TALEPLER Zat-ı şahane Ermeni m i l let i ne verdiği nizarnname i le Ermeni m i l letinin patriği ni, Ermeni lerin temsilcisi ve hükümet i le m i l let arasında vasıla olarak kabul buyurmuştur. ( .. ) Valinin seçimi ve değiştirilmesi •

hususlarında patriğin fikrinin a lınması gerekir. M üsl üman vali ler, ınutasarrıflar, kaymakam l ar şimdiye kadar Er meni lerin refah ve huzuru için hemen hemen hiçbir şey yapmamışlar, Ermeni m i l letini hoşnut etmem işlerd i r. Aynı zamanda dünyada yankı lar yapan eşitlik prensibini ve ıslahat ını uygulamayacakları da anlaşılm ış tır. Erzurum Val isi' nin. Erzincan ve Bayezid muıasarrıflarının ve Pa sin ler, H ı nı s. K iğı. Tercan. Ciski m, Kemah, Malazgirt, Karaki l i se ve Eleşgirt gibi Ermenileri çok olan kaza kaymakamlarının da Ermen i olmasını teklif ederiz. Val i n i n bel l i b i r zaman için görevden uzaklaş tın l maması gerekir. M utasarrıtlar, val inin seçi m i şartlarına göre (yani Patrikhane'nin ıasvi biy le) tay i n ed ilmeli veya değiştirilmel idir. Kaymakamlar ise idare meclisinin kararı ve val inin tasd ikiyle tay i n ed i l melidir. Vi layetteki detlerdar, ınektupçu, tapu m üdürü, gel i r müdürü gibi •

•

Hıib-ı A li'den tayin edilen mem urların tayin ve yerlerinin değişti-

1 40

AR�i V BELGELERIYLE TEHCI R ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

rilmesinde vniinin düşiincesi sorulmıı lıdır. Bu mem urla rın bir de yn rdımcılıırı bulunmalıdır. Eğer mem u r Ermeni ise, yardımcısı i slam, memur i slam ise yıırdımcısı Ermeni olmalıdır. •

Vilayette tan ı n ı n gel işmesi ne. sanatın teş v i k i ne, eği t i m ve öğre

t i ıne bakmak üzere gen i ş yetki l i b i r makam kuru l ma l ı d ı r. Bunun başı na get i r i l ecek mem ur, val i n i n tay i n i usCıl üne göre y ap ı l mal ıd ı r.

Pııtrikhıınc' nin izni

(Yani

ıı l ı n m a lıdır) Bunun yan ı ndaki mem urlar, kend i

s i n i n tekl i fi ve va l i ni n uygun görmesiyle yarı s ı Ermeni, d iğer yarısı da Türk- İ s lam olmak üzere Vi layet İ dare M ec l isi tarafı ndan tay i n edi le cektir. •

V i l ayet İdare Meclisi, yarısı

olmak üzere 6 k i ş i den •

Türk- i slam ve diğer yarısı Ermeni

kuru l m a l ı d ı r.

Her sancağın İ dare Mec l is i , Vi layet İdare M ec l isi gibi olacaktır.

( Ya ni yarısı Türk, yarısı Ermeni olııeaktır) •

Vi l ayette, halk tarafı ndan seç i l m i ş um umi b i r mec l i s olmal ı d ı r. Bu

mec l i s üyeleri n i n

yn rısı Türk- İ slam, yıırısı Ermeni olacaktır.

YARGI İLE İ LGİLİ TALEPLER •

baş (ya n i

Vi layet merkezinde b i r i sti n a f mahkemesi b u l u n m a l ı , ancak

ka nı kndı olmamalıdır. Patrikhane'nin izniyle)

M ahkeme, val i n i n tay i n usul üne göre

Bab- ı A l i tarafı n d an tay i n ed i l me l i ve Adi iye

Nfızırl ığı ' na karşı soru m l u olmal ı d ı r. Bu mahkeme n i n

6 üyesinden ya

rısı Ermeni, yarısı Tü rk- İ slam olacaktır. •

V i l ayet merkezinde,

başkanı vali tarafından tayin edilen

b idayet mahkemesi b u l unacaktır. B u mahkemen i n

bir

6 üyesinin yarısı

Tü rk- İ slam, yarısı Ermeni ol a cakt ı r

•

Eğer i stinaf Mahkemesi Başka n ı , Ti.irk- İ s l am i se, B idayeı Mahke

mesi Başkanı Ermeni, i st i naf M ahkemesi Başkan ı Ermeni i se, B idayet Mahkemesi Başkanı Türk- İ s l am olacaktı r. •

tayin

Sancak M ahkemeleri ' n i n de başkanları

kadılar değil, valinin

edeceği k i ş i ler o l acaktır. Sancağın m utasarrıfı Ermeni ise, bida

yet mahkemesi başkanı Türk- i slam, m utasarrı f Tiirk-İ slam i se bidayet mahkemesi başkanı Ermeni olacakt ı r. •

Her kazada yarı s ı Türk- i slam. yarı s ı Ermeni o l an b i r bidayet mah

kemesi kuru l m al ı d ı r. Bu mahkemeleri n başkanları

tır.

kadılar o l m ayacak

B i dayet M ahkemesi başkan ları, vi lay et i st inaf m ahkemesi nce, kay

makam Tlirk- i slam ise mahkeme başkanı Ermen i, kaymakam Ermeni

N ECDET SEVINÇ

1 -4 1

io;e mahkeme başkanı Türk- islam ol mak şartıyla tayin edi lecektir. Vi layet merkezinde val inin tekl i fiyle Bab-ı A l i bir ticaret mahke mesi kuracaktı r. Bu mahkemenin 4 üyesi olacak, üyelerden ikisi Ernıe ııi. ikisi Türk-i slam olacaktır. Vi layet merkezi isti naf ve bidayet ınahkeıneleriy le, sancak bida ycl ınahkeıneleri, sorgu haki ın ieri val inin teki itiyle Adi iye Nazırl ığı'nca l"llrk ve Ermenilerden eşit ndette tayin ed i l i r. Sorgu hak i m i Türk l,laın ise yardı mcısı Ermeni. sorgu hakimi Ermeni ise yardımcısı Tilrk lo;l;iın olacaktır. •

•

ZABlTA İLE İLGiLi TALEPLER .Vilayet için Avrupa biçiminde jandanna teşkilatı lazı mdır. B un la rın say ısı mem leket i htiyacına uygun olmalıdır. Jandaroınların yarısı Tll rk- i slam, yansı Ermeni olacaktır. Yeteri kadar aylık verilecektir. Zabı l a leşki latma Çerkez, K Urt gibi vahşi m i l letlerden kimse alı nmayacaktı r. •

•

Jandarma subaylarının -şimdilik- binbaşı ve albayları Avrupalı ol

malıdır. ( ... ) Yüzbaşı ve daha küçük subaylar Türkiye'nin yerl isinden yarısı

l '!lrk-islam, yarısı Ermeni olacaktır.

ÇEŞİTLİ TALEPLER Vi layet mahkemeleri nde, kanunlarında ve bOtiln haberleşmelerde, konuşınalarda Ermenice ile Tü rkçe bir tutulaca k t ı r. Vi layeti n resmi dairelerinde kılt i pler ve hizmetii ierin yarısı Erme ni. yarısı Türk- islam olacaktı r. Aşiretler (K ürt aşiretleri) dağıtılmalı. bunların her terdi teker teker uygun yerlere yerleştirilıneli ve kendi çalışmalarıyla geçim lerini sağlama ya zorlanmal ıdır. H ükümet bütün aşiret başkanları nı, ailelerini. akrabalarını. yakınla rıııı. kendi leriyle birlikte bir dahn dönmernek üzere Arabistan içlerine sUrerek adaleti sağlamalıd ır. Kars ve Ç ı ld ı r sancakları ndan göçnı i.iş Kürt ve Çerkez. Türkmen ve Türk göçmenleri Ermeni bulunan ka7..ahıra ve köylere ycrlcştirme ı ıı cli Enncni olınayan uzak yerlere yerleştirme l i d i r. 297 •

•

297

Mclınıcı l locaoğlu. Arşiv

Erıneniler, istanbul. 1 976.

Vesikalarıyla Ermeni Mezaliıııi ve Tarihte s: 406. 407.408.4 1 0

1 42

ARŞIV llELG ELERIYLE TEHCIR ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

Kendilerine yer açmak için, asırlarca birl ikte yaşadıkları Kürtleri ve Rus zulümden kaçıp Türk Bayrağı'nın himayes i ne sığınan Çerkezleri. "vahşi" olmakla nitelemekle kalmayıp. Arabistan çöllerine sürülmelerini de isteyen bu takpler ile Ermenikr, kuruluşunda ve gelişmesinde hiçbir katkıları bulunmadığı halde devlete ortak olmak istemişlerdir. Erınenilerin şuuraltını deşifre eden taleplerin bununla bitmed iğini bili yoruz. Ermeni Patrikhanesi 1 895 y ı lında hemen hemen bütün Türkiye'de irili ufakl ı ayaklanmalar ç ı kararak Batı'daki Türk aleyhtarl ığını körük lerken, İ ngiltere. Fransa ve Rusya, Bab-ı A l i'ye bir ısiahat muhtırası verdiler. Daha önce kısmen temas ettiğimiz gibi Hamparsum Boyacıyan'ın elebaşı olduğu 1 . Sason İ syanı'nı incelemek üzere İngiltere, Fransa ve Rusya'nın Erzurum konsoloslarının katı ldığı bir heyet kurulmuş, bu heyet Sason'a gi derek araştınnalar yapmış ve ayaklanmaya Ermenilerin sebep olduğunu tesbit etm işt i . Bu tesbite rağmen bu üç devlet l l Mayıs 1 895'te Osmanl ı Hükümeti'ne ağır b i r m uhtıra verdi ler. İ ngi ltere'nin Osmanlı topraklarımı asker çıkanna teşebbüsleriyle bir Ultimatom hali ne getirmek istediği ımıh t ırada bakınız neler isteniyord u : 1 - lslahat. Erzurum. Van. Bitlis, Diyarbakır. Elazığ v e Sivas vilayet lerinde yapılacağından. mülki ve askeri idareye kolay l ı k sağlamak için v i layetlerin sınırlarında değişiklik yapı lmalı, bu değişiklik etnik esasa

göre olmalıdır. 2- Bu vi layetiere tayin olunacak valiler gayriresmi olarak elçilere bildirilmelidir. 3- Siyasi sebeplerle mahkum ve tutuklu bulunan Ermeniler af fedilmelidir.

4- Hangi d i n ve mezhepten olursa olsun, mahkeme kararı olmadan yabancı mem leketlere göçm üş olanlarla. oturdukları v i layetlerden sür gün edi l m i ş olanlar ve sefalet sebebiyle işledikleri c inayetlerden veya olaylar sırasında korkuları ndan göçmek zorunda kal mış Ermenileriıı

hepsi, h ü kümet tarafından incifilmeden Tü rkiye'ye veya terkettik leri vilayetlere serbestçe girebileceklerdir. 5- Sorgusu ve mahkemesi yapıl makta olan adi suç ve ci nayet ler hak k ı nda mahkemelerin gec iktirmeden kararlarını b i ldirmeleri lazımdır. İstanbul'dan her v i layete adi iye encümenleri gönderi lmel idir. Bu eıı cünıenlerin verecekleri kararın isti nafı ol mayacaktır. (Yani bir üst mah kemeye başvuralamayacaktır) Bu encümen bir başkan ile biri m üslinı diğeri gayri müslim iki üyeden k u r u l u olacakt ı r. Sorgu hak i m i V l' sav c ı s ı bu l unacak, bun ların biri m üslim , d iğeri h ı ristiya n o lacak t ı r.

143

NECDET SEVINÇ

6- i stanbu l 'dan yüksek derecel i memurlar v i layetlere gönderi lcrek, cezaevleri teftiş ettirilecektir. Hiikiiın l ii lerin duru m l a rı n ı, ıııiidiir ve gard iyan ların tutum ve davran ışlarını inceley i p, bun lar ılan hükiiın l ü lerin haklarına tecavüz edenler azied i lerek mahkemeye verilecektir. Teftiş için gönderilen memurlardan b i ri m üs l i ın , d iğeri gayriın ü s l i m olacaktır. M üs lü man ıneınura h ı ristiyan yardımcı, h ı ristiyan ıneın u ra i slam yard ı m c ı olacaktır. Mem u rlar en ç o k 4 a y içinde teftişlerin i n sonucunu. düşünce leriy le b i r l i kte cezaev leri n i n l slalı ı i ç i n gereken ıslahatı b i r raporla açık lamaya mecbur o lacak lard ı r.

7- Val i ler tay i n olunur olunınaz, v i layetin idaresi n i yen i esaslara göre düzen leyecek lerd i r. Devlet-i A l iyye tarafından tayi n olunacak ıııutasarrıf ve kaymakam lar yerine oturunca, nah iye lerin teş k i l ine h�şlayacaklar, seçim cetve l ler i n i hazırlay ıp, nalliye mec l isleri ve müdürlerin i n seç i m i n i yapacak lard ı r.

8- Zat-ı şahane. büyük devletlerin uygun göreceği bir yüksek komiser tayin edecektir. Yüksek komiser, valilere emir verebile c:ektir. Y ü ksek koıniser, ıslahatın uygulanınasına nezaret edecekti r. Isiahat içi n alacağı tedbirleri va l i lere b i l d i recektir. Yüksek komiser

halktan dilekçeler kabul edecek ve bun ları yen i n i zama göre uy gu layacaktır. Y üksek koın iser bütiin v i layetlerde yen i n izama aykırı hulduk ların ı lağvedecektir. Y üksek koın iser, ın üsliiınan ise yard ı m cısı h ıristiyan, h ıristiyan i s e yard ımcısı ın iislüınan o lacaktı r.

�98

Muhtıra metni Sason, Talori ve diğer olaylarda zarar gören E r

menilerin zararları n ı n ödenmesine ve kendi lerine tarziye veri l ınesine yani özür d i lenmesi ne, Ermeni imtiyazların ı n korunmasına. 2 1 yaşından önce din değiştirme n i n yasakla n masına ve din de l!,işt i rccek k imsen in kendi d i n adaın ın ın yan ında b i r hafta kahna dan d i n değiştirmesine izin veri lmeyeceğine ve v i layet-i sitten i n d ı ş ında A nadolu v i layetlerinde val i lerin yan ında, Ermeni lerin hak

ve ç ı karları n ı korumak için bir ınenuır bulunduru l ınasına ve muhtı ra hüküm lerin i n Adana ' n ın Haçin, Halep ' i n Zeytun kazalarında da uygu lanmasına dair maddelerle devam etmekted i r.

2911

Mehmcl l locaoğlu. age.

4 1 7. 4 1 8. 4 1 9

1 44

ARŞIV UELG E LERIYLE TEHCIR ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

ZORAK i ISLAHAT Bab-ı A l i, bu muhtırayı da, muhtıraya ilave edi len

maddel i k ıs

lahat layillasın ı da h içbir işleme tabi tutmadan bir kenara fırlatıp attı, 3 Haziran 1 895 'te üç devletin elçi lerine gayriresmi olarak yolladığı cevapla da muhtırayı reddetti. Fakat bu tarihten 6 gün sonra i ngi ltere, Fransa ve Rusya. Bab-ı A l i 'ye bir Ultimatom vererek. l l Mayıs 1 895 tari h l i muhtıralarına net bir cevap veri lmesini isted iler.

2 Ağustos'ta üç devletin elçi lerine daha net cevap veri ldi: lslahac layihasın m bazı maddeleri kabul edilmişti. B ir genel af çakanlacak ta, aslahata denetleyecek yüksek komiserin padişa h m iradesiyle se çilmesi uyg u n görülmüştü. Zaten pad işah 27 Haziran 1 895'te Müşir Şakir Paşa'yı doğu v i layetleri val i l iğine tayin ederek kom iser mesele s i n i bir sorun olmaktan ç ıkarm ışt ı . Devletçe gerek l i göriilen sancaklara yerli v e dürüst gayri m üs l i m lerden mutasarrıf m uav i n i atanacak t ı . A lt ı vi layette, idare, polis ve jandanna teşki latında görev yapan memurlar nüfus oran ına göre m i.ls lüman ve hıristiyan lardan oluşacaktı. Bu esaslı tavizler Enneni ler tarafından bağımsızlık için atılmış

birer adam sayıldı. Umutları arttı. Fakat elde ettik leri imtiyazları yeterl i gönned i ler. Enneni Patriği Mateos izm i rl iyan, i ng i l tere ' n i n i stan bu l 'daki Biiyü kelç isi S i r Ph ilip Cürrie'ye b i r mesaj göndererek ..

Ermcniler için yaptığı çalışmalar ve göstenliği çabalanlan dolayı"

teşekkür etti . A l ınan tedbi rlerin Ermen i lerin durum ların ın düzeltil mesine yetmeyeceğini. öze l l ikle asbthatın yürütülmesinin ve gözetil

mesinin yabancı devletler tarafından yapılmasın a isted i . �9'> Bat ı ' n ı n po l it ika larıy la örtüşen bu taleplerin k ısmen v i layet- i sittede yapı lacak ısiahat kapsam ına al ındığını b i l iyoruz. 3 1 Kasını 1 896da bazı vilayctlere h ı ristiyan vali m uavi nleri tayin edildi. S ivas Va l i M uav i n l iğ i ' ne, Ayd ın M üdde- i U m umi Muav i n i Ruııı Aristidi. Bitlis Va l i M uav i n l i ğ i ' ne esk i Ankara Va l i M ua v i n i Ruııı kato l i k Andon Efend i. Erzurum Va l i Muav i n l i ğ i ' ne Posta Tahriral Acenta Katibi Rum kato l i k i brah i ın Se l i m Saho Efend i, Van Va l i Muav i n l i ği " ne esk i At ina Sefaret i Başkati b i Ermen i Stcpan M e l i l . E lazığ Va l i M uav i n l i ğ i ' ne esk i şehbenderlerden Ermen i Stepan Efend i atand ı .

299

Rrl�rlerlr Ermeni Soru nu. AııkanL 1 983.

141

N ECDET SEVINÇ

145

B i rkaç ay sonra 7 Ocak 1 897'de de S ivas ' ı n Hafık, M erzifon ve C iUrün, B it l i s ' i n Palu v e Ş i rvan, Elazığ'ın Arapgir, Eğin, Çarsancak ve S i lvan, Erzurum'un H ınıs, Ova, Kıği ve Bayburt, Van ' ı n Gevaş

ve Şatak kazalarma hiristiyan muavinler tay in ed i l d i .

Isiahat Program ı ' na göre E lazığ'a 7 3 , D iyarbak ı r ' a 90, S ivas'a

1 60, Erzurum'a ı os ve Van 'a ı 46 h ı ristiyan memurun istihdam edi l ınesi gerekiyordu. ı 8 9 7 y ı l ın a gel i ndiğinde E lazığ'a 3 9, D iyarbakır'a

90, S ivas'a 30, Erzurum'a 45, Van'a 4 ı gayri m U s l im memur atan ın ıştı ve atamalar devam ediyord u !

Bölüm: PROPAGANDA VE GERÇEK 7.

Geçenlede Muş Patrigi'ne "Ermeni lerin nufusU ne kadar" diye sordum. 1 60 bin dedi. "Ben araştırdım" deyince 1 20 bine indi. Oysa resmi istatistik yalnızca 48 bin! Binbaşı Trottcr (lngiltere'nin Erzurum Konsolosu)

Ermen i ler, Rusların eteklerine yapışıp Berl in Kongresi 'ne gel ıti klerinde, Türk vatanının coğrafi, kültürel ve ırki bir parçası olan lloğuanadolu'da bağımsız bir devlet kurmak gibi boylarını ve had lerini aşan cür'etkar bir hülyanın peşinde oldukları için bölgedeki nüfuslannın müslümanlardan fazla olduğuna dair palavra üstüne palavra sıkm ışlard ı . Oldukça şişiri l m iş rakam lar i leri sürü lüyordu. 3 00 Patrikhane tara fından hazırlanıp Berl in'e getirilen bir projeye göre sadece Erzurum ve Van vilayetleriyle Diyarbakır'ın kuzey kısmında 1 milyon 300 bin Ermeni yaşıyordu, müslüman sayısı ise 720 bindi ! 301 Yine Ermeni delegasyonunun sıktığı palavraya göre sadece Doğuanadolu'da 3 mi lyon Eımeni vardı. 302 Türkiye' n i n diğer bölgelerindeki Ermeni ler bu sayıya dahil deği ldi. Berlin Kongresi ' nde, Doğuanadolu'da 3 m i lyon Ermeninin bul un duğunu iddia eden Patrikhane, müstakil Ermeni devleti üzerine kurduğu hayal ler yıkılı p, hıristiyanlardan vergi a lınması da hükme bağlan ın

ca, Ermeni sayısın ı 1 m ilyon 780 bine indirdi! 303 .100

Ki Young Lee, Ermeni Sorunu'nun Do�uşu, Ankara, 1 998, s: 33

.1 0 1

Yusuf Ziya Bildirici. Adana'da Ermenilerin Yaptı�ı Katliamlar ve

Fransız-Ermeni İ lişkileri, Ankara. 1 999, s: 34 302

isınail Özçelik, Ermeni i ddiaları ve Gerçekler, Ankara. 200 1 , s: 45

.103

Yavıı;t Ercan, Ermeniler n Ermeni 1\-Jestlesi, \'TO, sayı: 37, Ankara.200 1 . s: 46

1 411

ARŞIV BELG ELERI YLE TElKIR ERMENI I DDiALARI VE GERÇEKLER

1 877-78 savaşından sonra R usların him metiyle Doğuanadolu'da m üstakil bir devlet veya m uhtar bir Ermenistan kurul ması gündeme ge l i nce, patrik yabancı başkentlere, bazı v i l ayetlerdeki Ermeni ve m üslü man nüfusunu gösteren cetvel ler yol lamıştı. B u cetvel lere göre Erzurum ' da 60 bin m üsl ümana karşı 1 34 bin Er meni, Van, M uş ve Bitl is'te 20 bin müslümana karşı 252 bin Ermeni, Sivas'ta 57 bin m üsl ümana karşı 65 bin, H arput'ta 70 bin m üsl ümana karşı 1 5 8 bin, Diyarbakır'da 55 bin m üsl ümana karşı 88 bin 800 Er meni vard ı ! Oysa i ngiliz Konsolosu General Henry Trotter' i n tesbit lerine göre Erzurum'da Ermeni nüfusu 1 34 bin deği l. 52 bin 34 1 'di. Trotter'nin verdiği rakamlara göre Van'da 39 bin ı ı 3, Bitlis'te 77 bin 993 , Harput'ta 44 bin ı o2, Diyarbakır'da 27 bin 252, Sivas'ta 53 bin O ı 3 Ermeni vardı. 304 B u i k i liste arasındak i büyük farkın sebebi Ermeni Patrikhanes i ' n in sık sık nüfus istatistiği yayınlanmas ında aranmalıdır. Patrikhane ı 880ı 88 ı y ı l l arında yani bir yı lda üç kez nüfus istatistiği yayınlam ış, her Ü\' istatistikte de birbirini tutmayan rakn ın lar vermiştir. Bu çelişki li l i stelerin nas ı l ortaya çıktığını H akkı Paşa' nın şifresinden öğreniyoruz. Sivas Valisi Hakkı Paşa. Dah i l iye Nazırl ığı'na gönderd iği 9 Ek im 1 88 ı tari h l i şi frede, "Patri khane' nin tal i m atı i le Ermen i leri n her vi la yette n ü fus sayımı yaptıklarını" bel i rttikten sonra Ermeni nüfusunun niçin abartıldığını şöyle açıklaınaktad ır: - Patriklıane papazlarından olup. Sis Katagikosluğu 'nda görevli olduğu hi/dirilen Karahel adlı papaz "Avrupa devletleri Ermeni/er!' heylik verecek, ni!filswıuzu fazla yazımz " diye h ütün kaza ve ki)ylcri dolaşmaktadır.

305

Bu tal i matlar ve birbirini tutmayan istatistikler yüzünden Ernıcııi nüfusu konusunda her kafadan bir ses çıkm ıştır. Hatılı lar, k i l isen in h.: s i ri altı nda kalm ış olmasalar dahi, din kardeşl iğinden, siyasi emel leriıll' uygun d üşmesinden ve Türkler'e besled i kleri düşınan l ı k yüzünden o l dukça abartılı rakanı lar verm işlerd ir. Mesela, Batılı araştırınacılardan Sae'ye göre 1 882- ı 884 tari hlerinde Bitlis'te 250 bin Ermeni vardır. Bıı rakam C u i net'e göre ı 3 1 .900, Lynch'e göre 97 bin 1 89'dur. Patriğe giin· 304

Cevdet

Çıkışı, 305

Kiiçiik. Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesi'nin Ortayıı istanbul. 1 986.

s: 1 65

Mehmet Hocaol!.lu. Tarih Boyun ra 1 976. s: 1 85

Ermeni Mezalim i ve Ermeniler,istaııhııl.

N ECDET SEVINÇ

149

ı ..c ayn ı tarihlerde B itl is'te yaşayan Ermeni sayısı 1 80 bindir! Yörede ıı.llrcv yapan i ngi liz yüzbaşı Nonnan ' ı n 1 895 'te verd iği rakamlara göre I l iil is'teki Ermeni nüfusu 1 30 bin 790'dır. Schaw 1 882 y ı l ı nda Bitl is'te 1 1 17 bin 804 Ermeninin bul unduğundan bahseder. Ayn ı şeki lde Sae'ye ııllrc 1 882'de Diyarbakır'da I SO bin Ermeni yaşarken, Cuinet'e göre lııı rakam 1 886 y ı l ı için 79 bin 1 20'dir. Yüzbaşı Norman i se 1 880'de ı li yarbakır'da 79 bin 029 Ermeninin bul unduğunu rapor etm iştir. 106 1 800' 1erin sonu i le 1 900' lerin başında Rize, Van ve Bitl is'de kon 'ulos olarak görev yapan Rus General l i Mayevski, "Asıl Ermenistan lııl'l:edilen mahalde i slamların daha çok olduğunu·• yazar.307

"ANADOLU' DA YARIM MiLYON ERMENi VARDIR MAJESTE" Soykırım yapmakla suçlandığım ız için Enneni sorununun henüz zuhur ı·tıııcdiği tarihlerdeki Ermeni nüfusuna dai r bi rkaç not vermek istiyo ı ııı. Napolyon Sonapart'ın elçisi olarak istanbul'da bulunan Mareşal \chastiani ' nin raporu. azınlıklar hakkında ilgi çekici bi lgi ler i htiva etmek tı·ılir. Napolyon'un istediği raporu yazmadan önce casusları vasıtasıyla ııııparatorluk coğrafyası nda i ncelemeler yaptırdığını bildiğimiz Se lıııstiani, istanbul'da 40 bin Ermeninin bulunduğundan bahsetmekted i r. \d1astian i, 1 2 Tem m uz 1 808 tari h l i sözkonusu raporunda Anadolu'daki 1 rıııeni sayısı hakkında da kral ına şu bilgiyi vermekted i r:

- Majeste, Anadolu 'nun Ennenistan dediğimiz bölgesinde de nihayet yarım milıvm Enneni yaşamaktadır! 1'"' Türk i mparatorluğunun dağıl masında Erınen i lerin de kul lanı labi le reği düşünili meye başlanınca 3 mi lyon rakam ının telaffuz edildiğini gö ı l lyoruz. Marcşal Sebastiani 'nin raporundan yaklaşık 60 yı l sonra, 3 Kasım I K(ı9'da, parlamentoda. Denis Cochin ve Jaures tarafindan verilen sonı öner �csini cevaplandıran Hanotaux, "Osmanlı memleketlerindeki Ermeni lerin �esinl ikle 3 m i lyonu bulmadığını" söylemiştir. "Anadolu vilayetlerinde Er<;alık. Alman Kaynaklarına Göre l l . Abdü lhamit Dönem inde Ermeni Olayları, Ankara, 2002. s: 22-23

llltı

Ramazan

10 7

Rus Generali Mayevski'nin Türkiye Gözlemleri, Van-Bitlis Vilayetleri i statisliei s: 1 76

lUK

Nazif Tcpedclenlio�lu. Sultan ll. Abdülhamit ve Osmanlı i m paratorlueu'nda Komitacılar, istanbul. 1 972. s: 1 0 1

Ninımcttin

1 50

ARŞIV BELG ELERIYLE TElKIR ERMENI I DDIALARI VE G E RÇEKLER

menilerin çoğunluk olduğu bir nokta gösterilemez ki, Ermeniler orada özerk lik kurabi lsinler." diyen Hanotaux. Ermenileri n, nüfusun o/o 1 3'ünden daha fazla olmadıklan nı ifade etmiştir. Joıı Elimizde 1 869 y ı l ı na ait bir rapor daha var. i ngil i z Konsolosu Tay lor, Erzurum'dan Kont C larendon'a gönderdiği 1 9 Mart 1 869 tarihli raporda, bazı yerleşim b i ri m leriyle i lgili b i lgiler vermektedir. Taylor' un tesbitlerine göre B it l is'te 45 bin 600 m üsl üman, 1 5 bin 200 hıristiyan vardı r. Konsolos, Bitl is, Malazgirt. Bulanık, Çukur, Varto. Muş ve civa rı için şu rakamları vermektedi r: 86 bin 1 00 m üslüman, 48 bin 300 h ıristiyan ! 31 0 Ayn ı rapora göre Adi lcevaz, Erciş, Mahmudiye, Şatak, Müks ve Kanaş'ta toplam 91 bin 200 m üslüman, 42 bin 800 h ıristiyan, Hakka ri, Gevar, Van ve civarında 2 1 6 b i n m üslüman, 1 95 bin h ıristiyan vardır k i , bu H ıristiyanların bir kısmının Yezidi olduğu da unutulmamal ıdır. Kars Mutasarrıtl ığında bul unan 2 bin evin ise a ncak 200'ü h ıristiyan dır! Yani onda biri! i ngi ltere' n i n Van Konsolosu yüzbaşı Clayton. yöreyi i nceledik ten sonra tanzim ettiği 3 ı Tem m uz 1 879 tari hli raporunda Ermenile rio ancak nüfusun °/e 2.5' ini oluşturduğunu yazmıştır. 1 878 y ı l ı nda Doğuanadol u' da uzun bir i nceleme gezisi yapan i ngi l i z General Baker Paşa. Büyükelçi Henry Layart'a gönderdiği mektupta, özerkl i k istekle rinin bütünüyle mantı k dışı olduğunu bel irtti kten sonra, E rmeniterin

her yerde nüfusun üçte biri ile beşte birini teşkil eden bir azınlık oldu klarını yazmaktadır. 3 1 1 ı 3 Haziran 1 878'de toplanan Berl i n Kongresi ' ne ingi l iz Delegesi olarak katı lan Tal bot Sal isbury de, Baker Paşa'yı teyid etmektedi r.

Salisbuıy, elçilerin iştirak elliği bir toplantıda demiştir ki, "Ermenistan 'da (DoKuanadolu demek istiyor) bir muhtariyet için şe raif ve andsır mevcut değildir! Bundan başka Ermenistan gibi büyü/c bir kıtada pek ziyade dağılmış muhtelif unsurlar/o, birçok din mensup larıyio karışmış bir şekilde bulunan ve eheriyet teşkil ederneyecek bir vaziyelle olan Ermeniler için muhtariyet imkansızdır. Ermeni/erin iste dikleri şekilde bir vilayet için merkezi bir nokta bulmak da güçtür. " JJı 309

Belgelerle Ermeni Sorunu. Ankara

31O

Bi lal

Şimşir,

1 983. s: 2 1 -22

i ngiliz Belgelerinde Osmanlı Ermenileri ( 1856- 1 880),

Ankara. 1 986. s: 79 311

Bilal Şimşir. age. s: 4 2 1

312

Sadi Koçaş. Tarih Boyunca Ermeniler vt Türk-Ermeni ilişkileıi.Ankam.

1 967, s: 259

151

N ECDET SEVINÇ

Ermeni taraftarları nın hazırladıkları bir kısım istatistiklerde b i le,

•:rmeniler h içbir yerde ço�u nluk teşkil etmezler. Robert de Cai x., hir yazısında "şurada burada Ermeni köy leri ne. şehirlerde tamamen Er meni leri n oturdug;u mahal lelere rastlamak mümkün ise de Enneni lerin ��unlukta kabul edi l eceği diyar bulmak güçtür" demektedir. m Yüzbaşı Trotter, Erzurum 'dan, Marki Sal isbury'ye yol ladığı 1 3 Kasım 1 878 tarih l i raporda, Bayburt'ta nüfusu n a ncak beşte biri nin h ı ristiyan oldujtunu 314 belirtir. Halep Konsolosu Henderson' un Sııl isbury'e gönderdiği 2 A ralık 1 878 tari hli rapor ise A ntep' in demog rıılik yapısını ortaya koyar. A ntep' in nüfusu 40 binin üzerindedir ve hunun ancak 1 5 bini hıristiyandır.m Osman l ı H ilkümeti 'nin Doğu'da yapılması istenen ısiahat hakkında Ingi l iz notasına verd iği 5 Temmuz 1 880 tari hli cevaptan öğreniyoruz ki. Enneniler, en yoğun olarak yaşadıkları Van. Diyarbakır, Bitlis, Erzurum ve Sivas vilayetlerinde genel nüfusun ancak % 1 7'sini oluşturuyorlardı. Sl)zünü ettiğimiz cevaba göre nüfusun % 4 kadarı Enneni olmayan hıristi yan, % 79' u da müsl ilman-Türk'tü. Rakamları fazla abartmad ığı b i l i nen Ermeni yazar Vahran Vardapel de ı >sman lı kaynaklarına yakın bilgiler verm iştir. Vardapet. Ceride-i Şarkiye isimli Enneni gazetesinin 3-5 Aralık 1 886 tarihli sayısında biltün gregor ycn nüfusun 1 m i lyon 263 bin 900 olduğunu belirtmiş, Türkiye'deki bü llln Ennenilerin 1,5 milyon olarak kabul edilebilecejtini yazmıştır. 3 1 6 Bir Fransız kayn<ıgı da 1 895 yılı için Vardapet'e yakın rakamlar verir. Francis de Perssense, 1 895 yılının Aralık ayındaki Revue des Deux Mon ılcs dergisinde özetle diyor ki, "En güvenilir yazarlar RıL\" uyruğundaki Ermenileri 600- 700 bin, İran urruğundaki Ermenileri 300-400 bin, Osmanlı Devleti uyruğundaki Er meni/eri 1 milyon 200 bin olarak tahmin ediyorlar. (. . .) Ermeni/erin çokça ulduk/arı Sivas vilayetinde 1 70 bin Ermeniye karşılık 840 bin müçlüman bu lunuyor ki. bu da genel ni!fusım ancak % 15 'i kadar oluyor. Hiçbir vilayet, hir sancak. hatta bir tek ka,·aha bile gösterilemez ki. orada Enneni nüfusu rof!.unluk olahi/sin ve Enneniler kendileri için bir öncelik veya ü�tünlük iddia edebilsin/er. 3 1 7 .l 1 3

Erdal i lt�:r. Ermeni Kilisesi v e Terör, Ankara.

J14

Bilal Şimşir, age. s :

1 93 1 97

1 999, s : 2 7

315

Bi lal Şimşir, age, s :

J 16

K i Young Lee. age. s : 3 5

J1 7

Esat Ura"- Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi. istanbul, 1 976. s: 1 46

1 52

ARŞIV BELGELER I Y L E TEHCIR ERMENI IDDIALARI VE GERÇEKLER

1 894 Sason İ syanı ' ndan bir y ı l sonra Bat ı ' nın baskı ları nı hertaraf el· rnek amacıyla kurulan Isiahat Kom i syonu' nun tesbitleri de Ermeni teri n h içbir v i layette çoğunluk teşkil etmedi klerini ortaya koymaktadı r. Devlet, mahiyetini daha önce özetiediğimiz ıstahat çal ı şmalarını yürütmek için Reform Genel M üfettişliği kurar. Bu müfettişl iğin ba şına Şakir Paşa'yı get i ri r. Daniş Bey, Genel M üfettiş Muav i n i olarak atanı r. Fakat İ ngi l izler bu göreve bir gayri müsl i m i n tayin edi lmesini istedikleri için Daniş Bey ' e itiraz ederler. Daniş Bey görevden alınır. Yerine Petersburg'taki Osmanlı Sefareti ' nde katip olarak çalışan Fethi Bey adında bir Maruni getiri l ir. Bu Maruni 1 895 sonunda istifa edi nce göreve Rum ası l l ı Mavrakardata tayin edi l i r. Sıra isiahat Komi syonu' nu üyelerinin tesbitine gel m iştir, devlet, Dışişleri Bakanı Sait Paşa'yı Kom i syon Başkanlığı'na getirmek ister. İ ngil izler iti raz ederler, bunun üzerine Sason Kom i syonu'na başkanlık eden Şefık Bey öneri l i r. i ngi l i z elçisi, Şefık Bey' e de itiraz eder. Elçiniıı amacı, İ zm i r Val isi Hasan Feh m i ' nin Komisyon Başkanl ığı'na atanma · s ıdır. Hasan Fehıni i l e i lg i l i tekl i f de Bab-ı A l i tarafından redded i l i r. So nunda Şefık Bey Kom isyon Başkanlığı ' na tayin ed i l i r ama, İ ngil izleriıı baskısı üzerine çok geçmeden istifa eder. Yerine İ ngil izlerin de uyguıı bulduğu Diyarbakır Val isi Sırrı Paşa tek l i f ed i l i r, fakat paşa kısa biı süre sonra vefat eder. İ ng i l izlerin "uyum içinde çahşabilecekleri" bi rini İsiahat Komisyonu'nun başkanl ığına getirmek istemeleri yüzünden seçim ler uzayı p gider. Bu arada kom isyonun 6 üyesinden 3 'ü bel l i olur:

Konstan tin Karatedori, Sakız Ohannes ve Dilber Efendi! Reform Projesi, m üsl ümanların çoğunl ukta olduğu şeh i r ve kasa· balara m üsl üman val i, m utasarrıf ve kaymakam, hıristiyanların çoğuıı· l ukta olduğu yerleşim biri m lerine de hı ristiyanların tayinini öngördüğ!l için I siahat Kom isyonu, Ermeni lerin hak iddia ettikleri 6 vi layetin nil· fusunu tesbit ederek işe başlar. Sonuçta İ ngil izlerin niçin çabalay ı p durdukları ortaya çıkar. Hıris tiyanlar Diyarbakır'da nüfusun % 1 8' ini, Sivas' ta % 1 7'sini, Harput'ta % I S ' ini, Van'da % 32'sini, Erzurum 'da % 1 8. 5 ' i ni, Bitlis'te ise ancak % 24 ' ünü teşki l etmektedirler. 3 1 8 Erıneniler, İ ngi l izlerin Bab-ı A l i 'ye yapacağı baskıyla bu vilayctlcn· Ermeni val i lerin getirileceğini di.işi.ini.irken bazı mutasarrıf yardımcıla rıyla yetinmek zorunda kal ırlar. 3 1 9 318

3 19

Ermeniler Hakkında Reformların tıygulanması,YTD, sayı: 3K, 200 1 . s: 776

Musa Şaşmaz. /\ nkara.

Sı:rkis Efendi Erzincıuı · a. Cercis Elendi Muş'a. Kanıkoç Efendi Gene· c. Poıukyıııı

I S)

N ECDET SEVINÇ

3 Kasım 1 896'da Fransız M i llet Meclisi'nde bir konuşma yapan ı ransa Dışişleri Bakanı da TOrkiye'deki Ermeni nüfusunun % I J 'den

lııt.la olmadıgını belirtm iştir.

120

Bütün bu rakam lara göre hıristiyanlar Osmanlı i m paratorlugu ge ııdinde nüfusun % 22.66'sını teşki l ediyorlard ı . 1 893 y ı l ı nda padişaha 'unu lan 1 88 1 , 82- 1 893 genel nüfus sayımı, şu gerçekleri ortaya çıkar ııııştı : Ülke nüfusu

1 2.064. 1 86

Müslümanlar :

9.330.067

(% 77.34)

Gayrimüslimler:

2.7335 1 5

(% 22.66)

GayrimUsl im nüfusun 1 .325.73 5 ' i Rum, 974. 1 86'sı Ermeni, 90.605 ' i

ıle Yahudiydi .

121

1 894 yılında Zaptiye Nazırı Hüseyin Kazım Paşa başkanl ıgındaki bir heyetin verdiği istatistiki raporda Osmanlı topraklarında 900 küsur bin ı rıoeninin varl ıgına işaret edilmiştir ki 122, bu rakam 1 893 verileriyle muta

lınkat hal inded i r.

1 897 Osmanlı istatistiklerinde ülke nüfusu 1 9 m ilyon 050 bin 307 ola ııık tesbit edilmiştir, bu rakamın % 7.47'ye tekabül eden 1 milyon 042 bin 1 74'0 Ermenidir.

BAZI YİLAYETLERDE ERMENi NÜFUSU 1 893- 1 897 yıl larına ait bilgiler ihtiva eden Fransız Sarı Kitabı

cografi

Vl' demografik şartların Doğuanadolu veya Adana-Maraş bölgesinde bir Er

ıııcni devletinin veya muhtar bir Ermeni eyaletinin teşkiline imkan verme ıligini açıkl ıyordu. Bu kitaba göre Adana'da 1 58 bin müslümana mukabil ın bin 450, Halep'te 797 bin 449 müslümana mukabil 37 bin 999 Ermeni

vnrdı. Vital Cuinet'in 1 892 yılı için verdigi rakamlara göre Erzurum ve

Nazaret Efendi Amasya'ya. K�1aki Erendi Tokat"a Muıasıurıf Yardımcısı olarak

tayin edilirler. Hatik. Haçin ve Zeyıu n a ise hıristiyan kaymakamlar atanır. Musa Şaşmaz, agm. s: 777 '

1 ıo 121

M ün ir Süreyya Bey. Ermeni Meselesinin Siyasi Tarihçesi ( 1877- 1 9 1 4), Ankara, 200 1 , s: 55 M .Ccmil Özgül.

Osmanlı Devleti'nde Ermeniler, YTD. sayı:37, Ankara.

200 1 , s: 57 1 22

Tarık Zafer Tunaya Türkiye'de Siyasi Partiler, cilt:l, 2. Meşrutiyet Dönemi. istanbul, 1 984. s: 570

ı 2 .l

Allaires Armeniennes Prqjct dc RelOımcs dans L'enıpire ünoman

1 54

ARŞIV BELGELERIYLE TEUCIR ERMEN I I DDI ALARI VE GERÇEKLER

Elazığ'da müslüman ve Enneni nüfusları aşağıdaki gibiyd i :

Erzurum Müsl üman : 500.782 : 1 34.967 Ermeni E l a zı � : 505.446 Müslüman Ermeni : 69.7 1 8 Sultan A bdülham id'in yaverlerinden Ferik ( Korgeneral) Şükrüoğlu Mehmet Saadettİn Paşa'nın padişaha gönderdiği 1 6 Ocak 1 896 tarihli raporda daha tefemıatl ı bilgilere rastl ıyoruz. Bu rapora göre H ınıs ve Bayburt kazaları hariç, Erzuru m ' un nüfusu nun etni k gruplara göre dağı l ı m ı şöy leyd i : 437.000

Müslüman

90. 4 1 0

Enne n i Rum

2.92 1

Kato l i k

7.920

Protestan

2 .024

M u sev i

6 1 23 ı

GayrimUsl i m Ç i ngene

Sözünü ettiğim iz rapora göre Hınıs'ta 30 bin 1 97 müslüman, 9 biıı 406 Ermeni olmak üzere toplam 39 bin 603 kişi yaşamaktadı r ve top lam 204 köy m üsl üman, 4 1 köy Ermeni, 8 köy de karışıktı r. 324 Toplam 476 köyünden 3 1 5 ' inde m üsl ümanların, 1 09' unda Erme· n i lerin, 52'sinde müslümanlarla Ermeni lerin karışık olarak yaşadıgı M uş'ta ise d urum şöy ledir: M üsl üman : 85.957 Ermeni : 58.240 m 1 896 y ı l ında Bitlis Vi layeti ' nin merkez, S i i rt ve Genç sancaklarımin 1 56 bin 496 Müsl üman, 54 bin 697 Ermeni vardır. 326 Şükrüoğlu Seyyid Mehmet Saadetlin Paşa, Gümüşhane hariç Trall· zon v i layetinde nüfusun etnik dağı l ımını raporunda şöyle açı klam ıştır:

324

Belgelerle Ermeni Sorunu,

325

Belgelerle Ermeni Sorunu. s : 1 1 5

326

Belgelerle Ermeni Sorunu,

1 14

1 16

NECDET SEVINÇ

Genel N ü fus

974.492

Müslüman

789.547

Rum

1 45.90 1

Ermeni

40.855

Kato l i k

1 304

1 55

885

Protestan

Gümüşhane' de ise 1 06.985 olan genel nüfusun 8 1 . 1 80' i mUslü ıııan, 24.3 1 7'si rum, 1 .494' ü Ermenidir. 327 Genel nUfusu 53. 1 80 olan Bayburt'ta ise 42.226 müsl üman, 1 3 .309 Ermeni, 563 de Rum yaşa maktadır. Bayburt'un 1 73 köyünün 1 37'si mUstuman, 1 9' u karışık, 7'si ıle Ermeni köyüdUr. 3 28 Fransız Dışişleri Bakanlığı "Ermeni işleri, Osmanli imparatorluğun da Reform Projeleri" başlığı altında bir kitap yayınlamıştır. 1 893- 1 897 y ı l larını kapsayan bu Diplomatik Belgeler kitabında bazı Güney ve Doğu il lerimizdeki Ermeni nüfusu şöyle tespit edilmiştir:

Adana Genel Nüfus

403 .539 69.300

Ermeni Gregoryen Ermeni Kato l i k

1 1 .550

Ermeni Protestan

1 6.600

Sivas Genel Nüfus

1 .086.0 1 5 1 29.523

Ermeni Gregoryen Ermeni Katol i k

1 0.477

Ermeni Protestan

30.433

Trabzon Genel N ü fus

1 .047.700

Ermeni Gregoryen Ermeni Kato l i k

44.000 2.300

Ermeni Protestan

800

127

Belgeleric Ermeni Sorunu. s: l l l

12K

Belgeleric Ermeni Sorunu. s:

1 12

1 56

ARŞIV BELG ELERİYLE TElK I R ERMENI IDDIALARI VE G E RÇEKLER

E rzurum Genel N ü fus

645 .702

Ermeni

1 34 .967

Bitlis Genel N ü fus

398 .625

Ermen i

1 3 1 .390

Mamuretü'l Aziz Genel Nüfus Ennen i

575.8 1 4 69.446

Diyarbakır Genel Nüfus

47 1 .672,

Ennen i

79. 1 29

v.m Genel Nüfus

430.000

Enneni

80.798 2

ERMENi ABARTMASI Soykırım iddialarını, dolayısıyla Anadolu'daki Ermeni nüfusunu araştı ranlar, Patrikhane'nin verilerini dikkatle incelemek durumundadırlar, aksi halde gerçekler ortaya çıktıkça ınahçup olacaklardır. Çünkü Ermeni Pal likhanesi ve çeşitli Ermeni kiliseleri Doğuanadolu'da hak iddia ettikleri içiıı alabildiğine abartılmış rakamlar ileri sürmüşlerdir. Daha önce de belirttiğimiz gibi Berl in Kongresi'ne "Doğuanadolu\la 3 m i lyon Ermeninin bulunduğu" iddiasıyla gelen Ermeni ler. siyasi emel· lerine ulaşamadıklarından başka bir de artık vergi m ükellefi olmaları ka rarlaştırı lınca bu sayıyı nasıl 1 mi lyon 780 bine indirdi lerse, benzeri oyun lara her m i l li ve m i lletlerarası zeminde sık sık başvurmuşlardır. İ ngtl iz arşivlerinde bul unan bir belge, Ermeni palavraları nın ço� rastlanan örneklerinden biridir. Bu belgede İ ngiltere' n i n Erzurum Kon solosu B inbaşı Trotter, Marki Salisbury'e gönderdiği 24 Tem muz 1 8711

N ECDET SEVINÇ

1 57

ınrihli yazıda, Van Konsolos M uavini yüzbaşı Clayton ' un 7 Temm uz'da ı :rzurum 'a ge ldiğini, 26 Tem muz' da Yan ' a hareket edeceği ni bel i rttik ıcn sonra. ona verdiği tali matı şöy le özetlemektedir: "Binbaşı Troller 'den, yüzbaşı Clayton 'a "Görev alamnız Van, önemli göreviniz idaredeki yolsuzluklan an lamak ve rapor etmek, Osmanlı Devleti 'nin söz verdiği reformlarm ya tıılmasına yardım etmektir. Gezginci ve yerleşik aşiret/er/e, Ermeni/erin 11ii{i1slarım tespit edin. Geçende Muş Patriği 'ne 'Ermeni/erin niifusu ne kadar? ' diye sordum. 160 bin dedi. 'Ben araştırdmt 'deyince, 120 bine indi. t Jysa resmi istatistik yalnızca 48 bin. " m

Ermeni l er ancak, "kafadan atma" diyebi leceğimiz, hiçbir esasa da yanınayan bu rakamlarla Batı kamuoyunu kışkırtırken, Osman l ı Devle li istatist i ki verilere istinat etm iştir, üstelik nüfus sayım işlerinde her lıa ngi bir ayırım gözetmeden Ermen ilere de görev vermiştir. 330 4 Ey l ü l 1 88 1 'de yürürlüğe giren Sici l-i Nüfus N izam niimesi, ka talar esas alı narak hazırlanmışt ı . Kaza Kom iteleri ' nde, Kaza İ dare Meclisi' nden ve Belediye Mecl isi'nden birer üye, nüfus mem uru ve bir de gayri müs l i m temsilci bulunuyordu. Enneni meselesi ni siyasi alana ıaşıyan önemli olayların cereyan ettiği y ı l larda da Osmanlı nüfus bil

�ileri gayrim üslim lerin kontrolü altındaydı. Osman l ı Dev leti ' nde, istatistik Genel M üdürl üğü 1 892'de kurul m uştu. İ l k genel m üdür N uri Bey, kurul uş y ı l ı nda kısa bir süre görev yapmış, sonra genel müdürlüğe Fethi Franko adında bir Yahudi ge

tirilm işti. Birçok kaynakta i lk genel m üdtir olarak kabul edi len bu Yahudi, 1 !!92 'den 1 897 y ı l ına kadar görevde kal m ış, 1 897'den 1 903'e kadar

ıla genel müdü rlüğe M ıgırdıç Sinabyan adında bir Ermeni getiril m işti. 1903'te bu Ermeniden boşalan yere Robert adında bir Arne rikah tayin edilmişti. 331 Bu makama ancak 1 908'de Mehmet Behiç Bey adında bir müslü man gelebi lın iş. m i l l iyeti hakkında bi lgi sahibi olmadığım ız Behiç Bey, 1 9 1 4 yı lına kadar genel m üdtir olarak kalmıştı. Hem nüfus sayım i şlerinde Enneni l ere de görev veri l iyor olma 'ı. hem de padişaha suikast yapıldığı y ı llarda bile İ statistik Genel Müdürlüğü'nde gayri m üsl i m lerin bulunuyor ol ması Osmanl ı verilerine olan itimadı daha da arttırmış ve Osman l ı istatistiklerinin ölçü olarak '29

Bilal Şimşir. age. s: 284-285

Cem il Özgtil, agm.

Cem il Özgül. agm, s: 57

1 58

ARŞ I V BELGELERI YLE TEHCIR ERMENI I DDIALARI VF. GERÇEKLER

benimsenmesini sağlamıştır. Bazı kazalardaki Türk ve Ermeni nüfuslarını ve Ermeni lerin kaza nüfusuna olan oran ını gösteren tablo Kemal Karpat tarafından yayınlanan 1 893 Osman l ı istatist ikleri ' nden alınmıştır: Kaza Ankara Amasya Çennik Diyarbakır Ergani (Maden) Erzurum Karai salı Kayseri Kiğı Maraş Mardin Siirt Sis (Kozan) Siverek

Tarsus Trabzon Urfa

Iürk

58.049 37. 1 70 24.4 1 3 42.888 30.029 27. 1 09 2 1 .595 85. 163 27.695 1 1 5.680 22.558 49.095 1 8338 28.471 39.862 79. 1 29 1 1 4338

Erm�gi

9.6 12 6. 1 84 4.944 1 3.083 3.879

9.730 39 24.950 10.481 2 1 .0 1 9 00 ı 1 .971 14.026 1 .401 1 . 1 74 9.546 9.783

% 14 1 2.8 17 23.5 9 28.04 0.001 22.08 28 15 00 1 9.6 42 4.9 2.8 10 8

TEHCİRDEN ÖNCE ERMENi NÜFUSU Vanbery'nin 1 896 yılı için verdiği rakam lara göre Doğuanadolu'daki 9 vilayetin genel nüfusu 5 milyon 999 bin 1 25'tir, bu nüfusun 4 milyon 453 bin 250'si müslümanlardan, ı milyon 131 bin l25'i de Ermenilerden oluş maktadır. Rus yazan Selonay, genel nüfus konusunda Vanbery'e yakın bir rakam verir. Yazarın Erzurum'daki Rus askeri görevl isi Korgeneral Trodder'den aldığı b ilgi lere göre Doğuanadol u'daki 9 vilayetin toplam nüfusu 4 milyon 629 bin 375, bu rakam içinde Enneni lerin sayısı 726 bin 750'dir. ingi liz turist Lynech, 1 90 1 yılında yayınlanan kitabında Ennenilerin bütün nüfusunu 2 milyon 427 bin 397 olarak bildinniştir. Yazarın, muhtelif bölgelere göre verdiği rakamlardan Osmanl ı sınırları içindeki Enneni sa yısını 1 milyon 158 bin 984 olarak tesbit etmek mümkündür. m 332

Esat Uras. age. s: 1 34

N ECDET SEVINÇ

ı s9

Tumbize de 1 900 yılında yayınlanan kitabında Türkiye Ermenilerinin ı milyon 300 bin olarak bildirmiştir. Esere göre Rusya'da 1 m il yon 200 bin, iran'da da 50 bin Ermeni bulunmaktadır. Tümü de yabancılara ait olan bu rakamlar Türkiye'deki Enneni sayısı hakkında kabataslak da olsa bir fikir vennektedir. Bu konuda en detaylı ve tabii en güveni l i r çalışına devlet tarafı ndan yapıl m ıştır. Osmanlı Hukumeti'nin 1 905'te başlattığı ve 1 9 1 4 yılında so nuçlanan genel nüfus sayımı Türkiye'de toplam olarak ı milyon 294 bin K5ı Ermeninin yaşadığını tesbit etmiştir. Buna mukabil müslüman nlifu �u ise 1 7 m i lyon 225 bin 1 65'tir. Zikrettiğimiz yıl lar itibariyle çeşitli mez lıcplere mensup Ermeni lerin Osmanl ı topraklarındaki dağı l ı m ı şöyled i r: �ııyısı01

(Ermeni Azı nl ığın Nüfusu) Vilayet veya sancak

Genel Nüfus

Ldime.

63 1 .094

19.725

1 15

Lrlunım.

81 5.432

1 25.657

8.720

2241

lstıınbul.

909.978

72.962

9.9 1 8

1213

Gregoryen

Katolik Protestan

Adana.

4 1 1.()22

50. 139

25 1 1

5.036

Aydın.

1 .608.742

19395

892

479

Bitlis.

437.479

1 14.7<»

2788

1 .640

ı ı.:ynıl

824.873

1.1 18

277

3.828

ı ıalcp.

�7.7fXJ

35. 1 1'»

5.739

8.643

l llidavendigar.

616.227

58.921

1 278

922

ı liyarbakır.

616.825

55.8SXJ

9.960

7376

Suriye.

9 18.405

413

247

1 .873

Sivas.

1 . 1 69.443

143.4(X)

3.693

4.573

!rabzon.

1 . 1 22.947

37.549

1 .350

1 .338

Kasıamonu.

767.227

8.959

Konya.

789.308

1 2.97 1

Maınuraı'ül Aziz

.538.227

76.070

3.75 1

8.043

Vıın.

259. 1 4 1

67.792

Eskişehir Sanca�ı

1 52.726

8.276

Anıalya.

49.686

630

Urfa.

1 70.988

15.161

lçcl.

1 05. 1 94

24 1

I lmi ı.

325. 1 53

55.403

316

215

1 .557

1 .652

499

1 .937

ARŞIV BELGELERI Y LE TEHCI R ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

1 60

Bolu.

408.648

2.96 1

Ciinik.

393.302

27.058

26 1

1 .257

Çatalca.

59.756

Zor.

66.294

Kudüs

328. 1 68

1 .3 1 0

Kamlıisar-ı Sahip.

285.820

7.437

Karesi.

472. 1 70

8 . 544

109

842 67

Çanakkale

165.8 1 5

2.474

Kayseri.S.

265.074

48.659

Kütahya.

306.894

3 .9 1 0

Maraş.

1 92.555

27.842

Mc:nıcşc:.

2 1 0.874

N i�dc.

29 1 . 1 1 7

4.890

Toplam

1 8.520.0 1 6

1 . 1 6 1 . 1 69

215 1 .733 9 51 67 1.515

2.0 1 8

638 4.480 46 67.838

6. 1 1 1 769

65.844 )))

Bu titiz ve teferruatl ı çalışmaya rağmen. Encyclopedia Britanica 1 9 1 O y ı l ı baskısında Türkiye Ermenilerinin sayısını l milyon 500 bin olarak göstermiş, aynı rakam. eseri 1 9 1 3 'te yayınlanan L. de Contenson tarafından da tekrarlanm ıştır. Türkleri suçlamak maksadıyla yazılan Mavi K itap'ta bile Türkiye'de I m i lyon 500 bin Ermeni'nin yaşadığından bahsedi l ir. Britanica, sözkonusu ettiğimiz baskısında Ermenilerin yoğun olarak ya şadıkları şehirler için şu rakamları venn iştir: Vilayet

Toplam Nüfus

Ermeni Nüfusu Nüfusa Oran (%}

Erzurum

645. 702

1 34 .967

20.90

Bitlis

398.625

1 3 1 .3 90

32.96

Van

430.000

80.398

1 8.79

Harput

578.8 1 4

69.7 1 8

1 2.04

Diyarbakır

47 1 .462

79. 1 29

1 6.78

1 .086.0 1 5

1 70.433

1 5.68

S ivas

333

Delgelerle E r m e n i So runu, s: 342-343

161

N ECDET SEViNÇ

Adana

403 . 5 3 9

97.450

24. ı4

H alep

ı .047.700

47 .200

4.5

Toplanı

5 . 0 6 ı .857

8 ı 0.685

Görüldüğü gibi yabancı bir kaynak dah i Ermeniterin en yoğun şe kilde yaşadı kları bölgelerde nüfusları n ı ancak 8 1 O bin 685 olarak vere bilm iştir. Mayıs 1 9 ı 4 tarihli M i l itarİst Rendesat, Osmanlı topraklarında Id Ermen i sayısını 1 milyon 250 bin olarak verir. Bunun 800 bini 1 >oğuanadol u ' da, gerisi im paratorluğun m uhtelif bölgeleri ndedir. Er meni ası l l ı 1-lovanisyan daha abart ı l ı rakam l ar üzerinde durur. Ona göre 1 9 ı 4 'ten önce Türkiye'deki Ermeni nüfusu 2 m i lyondan az, 1 .5 m i l yondan fazl adır. Yine bir Ermeni olan Kevork Aslanyan ı 9 ı 4 y ı l ı için bütün A nadol u'da 1 mi lyon 1 00 bin, bütün Osmanlı ülkesinde 1 mi lyon 800 lıin ermeninin bul unduğundan bahseder. Patrik Orınanyan'a göre Tür kiye Ermeni leri n i n savısı ı m i lyon 579 bindir. Fransa ' n ı n Van Konso losu M. Zarceski, Ermeni nüfusunu 1 m i lyon 300 bin olarak kaydeder. Ameri kalı M agie'nin, barış delegasyonu için 1 . Dünya Savaşı çıkmadan l\ııce yaptığı tespitiere göre Doğuanadolu'da 847 bin Ermeni yaşamakta dır. 334 Bu abartılmış rakamlara rağmen, nüfus istatistikleri incelendiğin de Doğuanadolu nüfusunun ancak beşte birini Erınenilerin teşkil ettiği anlaşılmaktadır. m Nitekim Londra'daki Alınan Büyükelçisi Von Kühlınann. 28 Mayıs 1 9 1 3 'te, Türk Ermeni lerinin durumunun düzeltilmesi için uygulanmak istenen reformun başarılı olamayacağını söylüyor ve diyordu ki: -Çünkü burada Ermen i ler çoğunluk ol uşturmuyor.H�>

ViLAYETLERDE DU RUM Arşiv belgelerine göre 28 Kasım 1 9 1 3 'te Erınen i lerin en kalabalık oldukları Bitlis ve Van vilayetlerinde nüfus dağı lımı şöyledir: 1.14

Mehmet Hocao�lu. age. s: 68

Erdal i ker. age. s: 2 6

l.l6

l l ikınet Ö zdemir, Kemal Çiçek. Ö mer Turan. Ramazan Çalık. Yusuf I lalaçoglu. Ermeniler SUrgün ve Gilç. Ankara. 2004, s: 1 9.

1 62

ARŞiV BELG ELERiYLE TEIJCIR ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

Van ' ı n mevcut 1 4 kazasıyla birlikte erkek nüfusu 225 bin, bunun 1 50 bini müsl üman, 72 bini gayrimüsl im, Bitlis'in 1 8 kazasıyla birlikte er kek nüfusu 245 bin, bunun 1 70 bini müslüman, 70 bini gayrimüslimdir. Diyarbakır'da ise kayıtlı bütün nüfus 576 bin 660 kişidir ve bu nüfusun 470 bin 093 ' ü müslüman, 1 06 bin 972'si hıristiyandır. m Patri k, 1 9 1 2 yılı için Diyarbakır 'da yaşayan Ermeni sayısını I 05 bin olarak vermiştir. Y üzbaşı Nornıan ise I 880'de Diyarbakır'da 79.029 Ermeninin bul undu ğunu bildirir. JJB Bu rakam ları n hangisinin doğru olduğunu, yabancı yazar ve konso losların hangi esasa göre tahminde bulundukları nı pek tabii olarak bilmi yoruz. En sağlam ve tarafsız kaynak olan Osmanlı Devleti'nin 1 9 1 4 nüfus sayıını sonuçlarına göre Türkiye'de yaşayan Rum lar, genel nürusun yüzde 9.67'sin� Enneniler % 7.55'ini Yahudiler de %

J)q

0.81 'ini teşkil ediyorlardı.

Konuyu inceleyen Yavuz Ercan, bazı Batılı kaynaklarla Ermeni kaynak larının çoğunun Türkmen, Kürt, A levi ve Kızılbaş gibi toplulukları sanki başka etnik gruplarmış gibi Türk nürustan ayn tuttuklarını yazmaktadır. J.ıo Buna hükümetin dahi, ulaşamadığı için istatistik cetvel lerinde değerle diımediği onbinlerce göçebe ilave edil irse azınl ıkların oranı daha da düşe cektir.

337

A l i Karaca. Tehcire Giden \"olda Ermeni Meselesine B i r Çözüm Projesi Rerorm M ü rettişliği ( 1 878- 1 9 1 5), TDAD, sayı: 1 3 1 .

istanbuL 200 1 . s: 148

338

Ramazan Çalık. age. s: 23

339

Cem il Özgül. agm. s: 58

340

Yavuz Ercan, Ermeniler n Ermeni Soru n u , YTD, s: 37. A n kara 200 1 , s: ·1.�

8. Bölüm:

HÜRRiYET... AMA KiME?

Kumkapı ayaklanmasının elebaşlarındandı. Atina'ya kaçtı. Avrupal ı k ı lığına bürünerek iskenderun üzerinden Diyarbakır'a geldi. Hınçak terör örguuı adına 1 . Sason isyanını yöneni . Bitlis'e tevkif ve idaına mahkUm edi ldi. Sonra mil letvek i l i seçildi!

G ladston'un iktidara gelmesinden, özel likle de 1 882'de Mısır'ı iş gal etmesinden sonra i ngi ltere'nin Osmanlı Devleti ' ne karşı takip ettiği o;iyasette kökl ü değişiklikler oldu. Cebelitarık, Malta, K ı brıs ve M ısır'a hakim olan Londra, H i ndistan yolunu kesin olarak deneti m altına alınış lı. Bu, boğazların i ngiltere için aıtık çok da önemli olmadığı ınanasma gel ird i . Öyleyse Osmanlı Devleti ' ni n toprak bütün lüğü d e artık i ngi ltere için önem l i deği ldi. Londra' nın, Ermenilerle daha yakmdan i lgilenmesi işte bu tarihten sonra başlamış. 1 888'den itibaren de i ngil iz-Ermeni Kom itesi'nin in gi liz Başkenti ' nde çal ışması na izin veri lm iş. belki de bu örgütü i ngi lte re hariciyesi kurdurtmuştu. Nitekim i ngiltere, 1 89Tden beri Rusya'ya "Osmanlı Devleti' n in taksimine hazar olduğunu" hatta ··su m i ras lıın pay ola rak boğazla n kendilerine vereceğin i" bildirmekteyd i . 14 1 Kendisini Osmanl ı katol ik lerinin ham isi olarak gören Fransa'da. ı )rtadoğu'da oynayacağı m üstakbel rol için Ermeni l ere i htiyaç duyu yord u. 14 1

YusufHalaçog.lu. Ermeni Tehciri ve Gerçekler ( 1 9 1 4.- 1 9 18), Ankara. 200 1 . s: 23

1 64

AR� I V lll:l G E I . E R i Y LE TEIICIR ERMENi i DDI ALARI V E GERÇEK LER ..

i ngi l iz ve r-ransız başkentlerinde gel işip, istikametlenen bizim Meşru tiyet hareket inin bu oı1amdan istifade ettiğini söylemek durum undayız. Meşrutiyet. öyle sihirli bir rej i m olarak sunuluyordu ki, i lanı halinde koca imparatorluk adeta bir anda süt liman olacaktı ! Alxlülhamit, "Kötü

olan tck

Şl')'" kabul edildiği için, öyleyse önce onu devinnek gerekiyordu. N i t e k i m i t t i hat Tera kk i ' n i n kurucu l a rı ndan A bdul lah Cevdet ' i n kaleme aldığı ör gütün ilk beyannamesinde ''Baskı rej iminin tlin

unsurlarm ell·lc vermeleri" isteniyordu.

yıkılınası

için ülkedeki bü

Bu yüzden. biraz da vatandan

tirariarına ideoloj i k bir derinlik ve sosyal bir ımıhteva kazandımıak. aynı zamanda özgürlük uğruna her şeyi göze alınış fedakarlar lafrasını satabil mek için. Osman l ı 'ya keten biçilmekte olan Avrupa başkentlerinde ''Ne efsunkar imiş.<ıiıı ey didar-ı hürriyet!" diye dolaşan Jöntürkler Anadolu'da soydaşlarım d i ri d i ri ateşe vermekte o l an Ermeni lerle, Balkanlar'da da ist i k lal peşindeki Bulgar ve Amavut eşkıyası ile birleşnıekten utanmadı lar. Hatta hangi oı1amda hürriyetten bahsettiklerini ve hürriyetten asl ı nda k i m lerin yararlanacağını idrak edemeyecek kadar hamakat ehli oldukların dan. Ermeni eşkıyayı, kcndill·rine, kendi devlet

yakın buluyorlardı.

başkanlanndan

daha

Bunun aksi varit olsaydı, Tevfı k f-'i kret gibi bir şair,

A bdülhamit' i havaya uçurmak isteyen terörisli "Ey

şanlı avcı" diye

başla

yan d izelerle övebilir m iydi? 342 Ve A hmet Refik (Altınay) de milli vicdanı hfıla derinden yaralayan bu saldınyı "hareket-i k:ıhr.tmamine" olarak değerlen direbilir miydi? Aslında bir Giircii kölenin .w oğl u olduğu halde bir prens payesi uy du rup, bu sahte unvanın ard ına sak l anan Sabahattin Efend i , d üşınan bayrağı a l t ı nda Türk M i l leti ' n i itham eden yazı far yay ı n lad ı ktan baş ka. Ermeni davası n ı savunan ve hatta Ermeni meseles i n i çözmek için Avrupalıla rı

Osm:mlı

nevieti ' n e m ü d ah aleye da\·ct eden makaleler

yazınaktan bile sıkı l ınaın ışt ır! A l i Haydar M ithat Bey ' i n halıralarına göre bu sahte prcnsi n elbirliği ettiği adam lar i ç i nde Doğuanadolu'yu Ermenistan yapmak isteyen Ermeni koın itac ı lar da vard ı ! Sabahattin E fendi ayrıca A rnavut l uk ' u Osman l ı egemen l i ği nden ç ı karı p. i talyaıı hak i m iyeti alt ın d a nı üst ak i l bir hükümet şek l i ne sokmak i steyen Der v i ş l·i i l nı i i le Avushll)'i:l. i t a ly ::ı ve Yunan devletleri n i n h izınct lerindl· çal ışarak A rnavut l uk 'ta her b i ri ne birer ııiifuz bölgesi ayı rımı gayreti güden. M ithat Paşa ' n ı n eski ada m l arından i sına i l K�.?ın al ' le de işbirl iği hal i nded i r !

342

"Fy şuıılı avcı. llaııı ıııı tıihudc kunııudııı. Aıtm Hıkaı ym:ık ki. yazıklar ki nırıııad ııı"

343

l l lisrcv l'a�ıııııı kiilckrindcıı ( i llrcü Mehmet i laiii Rı Hıt l'a�ı·ııııı of!lıı

l lı5

NECDET SEVI NÇ

Yala n ın biit li ı ı l liğ.ii ıı e kasteden bu hai n l i k l eri nden dolay ı A bd ü l ha m i t

I lan· ı n , karde�i L ütfu i la h ' l a b i rl i kte ınalıklım etti rd iği bu sahte Sebahat ı i n çeş i t l i i s i m lerle anı lan y u rtdışındaki Osmanl ı tirari leri n i n heps i n i .

h i r t e k ö rg iit ';at ı s ı a l ı ı nda t op lam a k iç i n A lırar-ı Osmaniye Kongres i ' n i hile diizcn lcın i�t ir!

i tti hat Te rakki ' n i n kurucu ları ndan A hmet R ı za' n ı n " Ermerı iler uıı u ıılıı hirlil;.tcydi" ded i ğ i

bu sahtekarın 1 902 y ı l ında Paris'te top

lad ığı Alı nı r-ı Osm a n iye Kongresi' ne, A ra p, Kürt, Arnavut gibi ııı iisHiın:ın unsurlardan ba�ka Rum ve Ermen i terör örgii tleri n i n tt·ın s i lcilcri de k:ı t ılmış v e Tiirk t a r i h i n i n ebediyycn lıı netleyeceği ıı�ıı ğıdııki ka ra rları a hn ışlıı rdır: Herlin M uahedesi'yle. diğer muahedelerin Makedonya i le Şarkianadolu'ya

ait abkaınının (yani hükümlerinin) diğer vi layetiere de leşm i l i suretiyle tat lıik i nc çalışı lacaktır. Bunun neticesi olarak Osmanlı imparatorluğu'nun her tarafında mahalli ıdare ler ve milli muhtariyctlcr teşekkül edt.><: ekti r.

Sultan H amid in Makedonya i le Şarkianadolu'da tatbik etmediği ınuhta '

riyct usulünün bütün vi layetiere teşm i l i için d iivel-i muazzamanın fiili mü dahalesi tıılcp t.'tfi k.'Cektir. J�> Bu sahtekık Türk tari h i n i n en kara n l ı k ve Türk M i l leti' n i n en umut

... uz günlerinde Yun:ın Haşbakanı Vcni7.clos'lıı bile i stanbul'da bir ayak

lanma çıkıtmııık için :ınlıışııbilmiştir! Hatta ayaklanmayı tezgahlaınak için

hir gizli cemiyet bi l e kurm uştur! Bereket vers i n k i , E m n i yet-i Uınuıniye Müdürü isınail Canhulat. bazı Yunan Elçilik mensuplarının da karıştığı cemi yet mensuplarının hepsini suçüstü yakalayaı-ak meınleketi büyük bir badireden

kııı1ann ı�tır. .1 1<·

Enncnileriıı. bu ah mak ta n yararlanmak için 1 902 ve 1 907'deki jöntürk

·' � 7 daha sonra Jöntürkler ve Makedonya koınitacıla rıyln beraber bir Hc)'ct-i i ııtilaliyc teşk i l ett i kleri b i l inmekted i r. Hs

kongrelerine kat ı ldık ları

I I .J

Alınıcı f{mı. t\ n ı hı r, i sıaııhııl. 200 1 . s: 75

1· 1 5

i�ıııail l l;ııııi IXıııi�ııı··ııd.

ı l (ı

RaııfOrh;ı� . Cl'hl'ııııeın lle(!.inııfııi, Si�·ıısi l l:ıtıral:ınnı cilı: 1. isıııııl:ıul. 2000.

1-17

·1;uık /ali:r ruııa�a. Tilı-kiyt•'df Si)'asi Pıırıill'r, cilı: 1. 2. Mcşnııiycı Dilııcm i. bıaııhu l. I 'J!!� .

h�ıhlı Osınıııılı h: ronolojisi, ı:ilı: 4 . i�ımıbul.

1 972. s: 3 5 8 s:

301

57 1

Miili:ııi�-i l lnııııııi l liiscyiıı l l ilmi l'aşa·ııııı 19 Ma) ıs 324 ( I 'XlX) ıarilıli şi lrc�i JiinHirk. Lnıı.·ni �lıkcdonya li:saı konıiıdcriııiıı S<ın unıunıi iı;ıiınıılıırıııda (gcnd ıoplaıııılannda) \ C rdikl.!ri karanı ıcvlikan Sdaı ı ik yahııl Maııası ır dahil inde hir ııı;ılıa l l i ııı;ılısu�ıa ··Mcrkcz kraııı Konıiıcsr· ııiunıyk hir heycı-i ilııilıiliyc leşk il

1 66

ARŞ I V B ELG E L E R I Y L E TEl K' I R ERMENI I DDIALARI V E GERÇEKLER

Sonunda Müfettiş-i Umumi Hüseyin Hilmi Paşa'nın bahsettiği Jöntürk, Ermeni ve Makedonya tesat kom itelerinin eyleme geçmesiyle Meşrutiyet'in ilan edildiğini hepimiz biliyoruz. Tarihçiler, l l . Meşrutiyet' i, devr-i hürriyet olarak isiınlendirirler ki, Türk Mi lleti'nin ve Türk Devleti'nin asıl dramı işte bu devr-i hürriyette başla m ıştır! Hürriyetin i lanından sonra başta. siyasi suçlular olmak üzere. koınitacılar Taşnak ve Hınçak gibi yurtdışından yönlendirilen terör örgütlerinin mensup ve l iderleri istanbul'a doluştular. Bunlann arasına şapkalan ve kelebek kravatlanyla birlikte, Rus Ermenileri de karıştı. Hazırlanan senaryo icabı. Taşnak ve H ınçak gibi Türk kanı dökmek için kurulmuş cinayet şebekeleri devlete bağlı olduklarını bildiren beyannameler yayınlayarak resmi ve ondan daha öneıniisi milli d ikkatleri dağıttı lar. Bu palavralara inanaıı ittihat Terakki, devletin yüksek kademelerine Er meni leri get irmekte sakınca görmed i . Eımeniler Meclis-i Mebusan'a çü rcklendilcr, bürokrasiye yerleştiler, kabineye kuruldular, bayramlarda ve çeşitli ınüna-;ebetlerle düzenlenen törenlerde önem li kişi lerin yanında Erme n i ler de poz verıneye başladılar. Mil letimizin ve devletimizin en azı lı düşmanlanndan biri olan Patrik Ma teos izınirliyan. sürgünde bulunduğu Kudüs'ten İstanbul'a gelişinde İtti

hatçılar tarafından ka�ılandı. Ermeni cemiyetlerini himayesi altına alan i ttihat Terakki. bu cem i yetler ad ına konserler düzenlenınesine ve temsil ler terti plenmesine izi n verdi. 14� Meınalik-i Osmaniye Sosyal Demokrat H ı nçakyan Ceın iycıi Heyeti Merkeziyesi tarafından veri len bir haberde bu örgütün hükü metçe resmen ta nındığı bildiril iyordu. 350 Bu tanıma. sanki gerekiyor muş ve sanki başarı i m iş gibi, haber i ttihat Terakk i ' n i n yayın organı durum undaki Tanin Gazetesi 'yle duyuruldu. 35 1 edip. p.:k yakın vakiıtc liil iyaıa başlayacakları. malum olan halyan nıcnbaındaıı isıihbar edildi. Tahsin PaşıL Esbak Ma�yn Hatıraları,

349

Mdıım.1

b1anhul.

Başkatiı)i, Abdülhamit ve

Yıldıı

1 93 1 . s: 2.t2

l locııoğlıL Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni MelJılimi ve Ermenilrr,

i stantı u l 1 976. s: 478-479 .

350 35 1

Tarık /1ıli:r Tımaya age. ci lt: 1 . s: 575 i ı ı ilıaıçılar Enncn ilcrc tlyiesine in anmış

l arla o kadar dost olnıu�lardı ki. bir Cuma g.elııı�" Padişııhı'nı ve ish1ııı l lalili:si'ııi üldünııd

selanılığında A bdü l lıaı ıı it 'c bomba aıaıı Vııhaıı adl ı ıerilristin bile isıanbul'a ıabii say ı l ııı ı �tır. Türk U akanı ·nı . Osmanlı

isteyen tıu terörist için istiııai' Miiddc-i Uııııuııisi "hakkında tahkikat-ı kanuni�·e icrasınıı imkan olmadığına n tahli�·esi hizıın gtld iği ne"

dair ı uhaf bir kamr wnııişıir

NECDET SEVINÇ

ı 67

Meşrutiyet' i n korunınası için Ermeni cemiyetleriyle ınünasebet k u ran i ttihatçı lar, tıpkı Hı nçak gibi bir Ermeni terör örgütü olan Taşnak lcşki lat ı ' nın da lcgal hale gelmesine sebep oldu lar. Abdülham id in silah ithalııtıylıı ilgili yasağı da ittihatçılıır ta rafın

dım kaldırılınca Ermeniler açıktan açığa silahlanmaya başladılar. Osman l ı arşivleri ndeki binlerce belgeden anl ıyoruz ki, A bdülhamit, Lrıneni meselesiyle bizzat i lgilenm işti. Oiziın Y ı ldızdaki istihbanı t �efi olarak niteieıneyi uygun gördüğümüz l l . A bdülham it Han, Erme n i leri bütün dünyada taki p etm iş. hatta hangi anarşistin hangi kod ad ını kul land ığın ı dah i tespit etm işti.

MAYZERLE K i Li SEYE G i REN PİSKOPOS Meşrutiyet ' le birl i kte bu fevkalede ehemm iyetli ve m i l li ıneseleyi t;ikibcden bir milli merkez kalmad ı . Fakat Ermeni m i l li merkezi d i md i k ayaktaydı.

l'ııtrikhanc 1895'te Urfa 'da tezgahianan devlet aleyhtarı olayhıra liilen katıldığı için Trablus'ıı sürgün edilen ,.e Meşruliyelin ilii n ındıın "onra geri dönen şerir bir papıızı piskopos seçerek Urfıı'ya tayin l'fti! Bu papaz k i l isede d i ni gün lerde ve hatta hergün el ine bir mavzer alarak "milleti kurtaracak biricik aracın silah olduğunu" söyl üyor du. Ardahan' ı n feti h yı ldönümüne rast layan yortu gününde k i l iseye gel i p, " Bugün Ermeni milleti ve milli mcfkurc adına ağlamıcak \'C ınııtem tutulııc:ık gündür" dem iş. m üsl ümanların sevinç lerine katıla çak olanların millet haini i lan edi leceğine dair tehdit ler savurmaktan ı,:ck i nmcmişt i . 1 5 2 Bülün bunlara rağmen itt i hatç ı lar biraz da Erınen i lerin Rus pol iti kalarına alet olmasını engel lemek için 1 908' de Osman l ı ınebusu se ı; i ldikten sonra. tevkif edilip, Rusya'nın korkunç zindanlarına a tı

lan Kanıkin l':ıstırmııcıyan'ı kurtarıp yeniden Meclis-i Mebusan'a ı.:etirmckte sakınca görmedi ler! m Bulgar Ordusu'nda subay .154 olarak tla çalışan bu adam, Bulgar askerlerine Türkler'in nasıl öldürülece J!ini öğretmişti! Past ırınacıyan. 1 . Dünya Savaşı başlayınca da Rusla1 52

Mchıııcl l locaoğ.lu. age, s: 5K5

1 53

Alldu l lah Yaman.

Ermeni Kom iteler'nin Emelleri ve i htilal Uareketleri,

i stmıoul. 1 973. s : 1 0 1 154

Mustaliı Giil.

Türk-Ermeni i lişkileri, \'TO, sayı : 3 7. Ankara. 200 1 , s : l 94

1 68

ARŞI V BELG ELER i Y LE TEIK'IR ERMENI I DDIALARI VE GEIH,' E K L E R

n n Türkiye'ye karş ı k urduğu Ermeni Gönül lü Taburlan ' nı n kom utan ı olarak, milletvekili olduğu devlete silah çekecekti! 1 896'da Taşnak terör örgütünün teı1i plediği Osmanlı Ilaokıısı bas

kınında da görev almış eski bir terörist olan Erzu rum Milletvekili Vartkes Efendi, 355 hem Taşnak Komitesi ' nde üye, hem de ittihatçı'ydı. Js6 Mecl is-i Mebusan'da Kanuni Esasi' n i n 35. maddesiyle ilgili konu masında şöy le diyordu: - Ben Erzurum 'da intilıap (yani

seçildiğim vakit)

olunduğum vakil,

illihat ve Terakki 'nin oraya bir programı geldi. ·· Bunu kabul ed()•or musun ? " dedile1� Ben de Taşnaksutywı

Fırkası 'nın programını

dim ve bu programla beni inlilıap ederseniz edin dedim.'

göster

357

i stanbul M illetvekili Kirkor Zöhı·ap ve Erzu rum Milletvekili K:ı rakin Pastırmacıyan da Taşııak terör örgütüne mensuptular. Ki rkor Zöhrap, 1 9 1 3te La Question A rınenienne a la Lumiere des Docuınents ad ındaki kitabını Mareel Leart ad ıyla bastı racak ve Ermeni nüfusunu Patrikhane'nin istediği şek ilde gösterecektir. 158 S i vas M i lletvekili Dr. Nazaret Dagavaryan, Ermeni Ramgavar ör gütünün de H ürriyet ve İti laf Partis i ' n i n de kurucu üyesi, ayn ı zamanda yöneticisiydi. 359 Liizumsuz adından sı kça bahsettiği miz Kozan M i l letvekili Hampar sum Boyacıyan, H ınçak terör örgütünün üyesiydi. Adana'nın Haçin kazasındandı. Tıbbıye'de 8 sene okuyan bu eşkıya. Kumkapı Ayak lan ması nın elebaşılan aras ında bulunduğu için hüküınetçe aranınası üzerine Atina'ya kaçmış, oradan Cenevre'ye gitmiş, daha sonra Avrupa l ı kıya retiyle İskenderun üzerinden Diyarbakır'a gelmiş ve 1 894- 1 895 yılın daki 1 . Sason i syan ı ' n ı H ı nçak terör örgütü adına yönetın işti ! i syanııı başlaması hal inde i ngi ltere'den balonlarla asker geleceğini söyleyerek ıı�ı halkı kışkırtan Boyacıyan, isyan sırasında gizlendiği ınağaranın topa tu tulması üzerine teslim olmuş, Bitlis'te tevk if ve idaına ınalıklım edi l miş355

) ;6

Hovhanncs Senıngilyan

Erdal İlter. Türkiye'de Sosyalist Ermeniler ve Silahianma Faaliyetleri, istanbul, 1 995. s: 46

357

·ıiırık Zater Tunayıı. age. ci lt: 1. s: 573

358

Kamur..ın Gürün.

359

Tarık Zııli:r Tunaya. age. ci h: 1 . s:

360

Mehmet Hocaoğlu. age. s: 20 1

Ermeni Dosyası, /\nkaı<L 1 9113. s: 116-87 286

1 69

NECDET SEViNÇ

ı i. Kardeşi M oru k. diğer ad ıyla J i nıs 1 893 'teki Yozgat Ayaklanması n ı n

l'lebaşı ları arasında bulunduğu i ç i n ası l ın ı şt ı .

36 1

Maraş .Jandarma Bölük Kom utanı Sü leyman Bey' i n şehit edi l me 'i nde bu Osman l ı m i l letvek i l i n i n büyük sorum l u l uğu vardı . 362 Savaş başlay ı nca. Taşnak Kom itesi. Rusya' dan gelen tal i mat üzeri ne Van yöres i n i n idaresi n i Van Mebusu Vreınyan' a. M uş ve B i t l i s hava

l i s i n i n idaresi n i de y i ne Van M ebusu Vahan Papazyan ' a tevdi ett i . 363

B u Osmanl ı m i l l etveki l leri , d i ğer bazı Osm a n l ı m i l letvek i l leriy le birl i kte

Rusya'nın safında Osmanlı'ya karşı savaşmaya başladılar.

nunlardan Papazyan 1 927'de K ürt Hoybun Cemiyeri'nin kuru c u l a r ı arasında yer alacak t ı .

Yukarıdan beri a n latageld i ğ i m i z gibi, hürriyet ortaın ından faydala nan Ermeni koın iteleri. bütün Ermeni müesseselerine hakim o l d u l a r. Mebusları, patri kleri. öğretmen leri, ok u l l arı ken d i güdüın lerine a l d ı l ar. 1 9 1 O yılı

baş larında Taşnak Kom itesi ' n i n Kopenhag Sosyal i st

K ongresi ' ne verdiği rapor. ayn ı zamanda bir i t i raft ı . Deniyordu k i : " 1 908 senesine kadar koın itan ı n Türk iye'deki çalışmaları gizl iydi ve

Sila hianma ve sil a h eğitimi gece o l uyor Faaliyetimiz daima siyasi ve ihtilalci idi. Bu faa l iyet bugün bütün

��dece geceleri yap ı l ıyordu. du.

Osmanl ı H ük lımet i ' n i n merkezlerinde sürdürü lm ckted ir. Yal n ı z şu var

� i . şimdi açıktan açığa ve gündüz yapılmaktadır. 365

itıi hatçı lar. itti had-ı anas ı r fi k rine yani Osman l ı 'y a savaş açtık ları halde. i m paratorl u k sın ı rları i ç i nde yaşayan herkesi Osm an l ı kabul eden Osman l ı c ı l ığa öy l e i nanın ışiard ı ki, devlet i n varl ığına meydan okuyan A dana i syanı b i l e onları derin uykularından uyandırmaya kati gelme ıli.

"HEM EN GiDiP JANDARMA KOMUTANINI TOKATLAYACAGIM!" O zaman k u l l a n ı lan rumi takv i m i n 3 1 M a ı1 1 325 gününe tesad üf et l iği i ç i n tari h i m ize

M a rt vak ' ası olarak geçen

llı l

Mehmet Hocaoğlu. age.

llı2

Yaşar /\k bıyık.

1 4 N i san 1 909 olayla-

1 95

Haçin Ermenileri,

YTD. sayı: 38. Ankara.

llı3

Kemal Yaman. ::ıgc. s: 270

ltı-t

Vahan Papazyan 1 'J3Tdc Bcyrııt'ta ilimüştür

llı5

Esat U ras.

Ta rihte Ermen iler ve F:rmeni Meselesi,

200 1 ,

s: 796

istanbul. 1 976.

s: 579

1 70

ARŞ I V Bı:LG EI.F.R I YLE TEI I C I R ERMENI i DDIALARI VE GERÇEK LER

rı nda devletin geçici olarak hükümetsiz kalmasını fırsat bilen Ermeniler Adana'da ayaklandılar. 20 bine yakın insanın ölümüne sebep olan bu Er meni ayaklanması, 2 Türk gencinin kurşunlanarak şehit edilmesi ve kaati lin Gökdercliyan Karabel'le diğer koınitacılar tarafından kaçırılması üzerine başladı. Sürekli tahrik edilen Ti.irkler ve Enneniler Adana sokaklarında birbir lerine girdiler. Çatışmaları durduıınak için gönderilen emniyet kuvvetlerine Enneni mahallelerinden ateş açıldı. Çok sayıda polis ve jandanna eri şehit edildi. ilk si lah sesinin duyulmasıyla birlikte mahallelerine kaçan Enneniler barikatlar yaparak Türkler'e ateş açınağa başladılar. 300 Ayaklanma. Enneni phlnına uygun olarak kısa zamanda Tarsus, Erzin, Misis, Dörtyol, Bahçecik ve Adana'nın diğer kaza ve nalıiyelerine yayıldı. Üç gün boyunca devam eden bu ayaklanmadan sonra ikinci isyan 25 Nisan J 909'da Ermenilerin askeri biriikiere ateş açmasıyla başladı. Bölge çapındaki olayların baş sorumlusu Piskopos Muşeg'ti ama Adana'da Türklüğe kurulan tertip oldukça eski tarihlerde hazırlanmıştı. Şöyle ki: Ruslar, Boğazlar yoluyla Akdeniz'e ulaşmanın zorluğunu anlayın ca. Doğuanadolu-Adana üzerinden iskenderun Körfezi'ne sarkabilmek için Ennenilere hem umut vermiş, hem de onları yönlendirmeye başla mışlardı. Daha 1 877- 1 878 Ti.irk-Rus Savaşı devam ederken Ermeni asıllı Rus generali Loris Melikof, Episkopos Horen Narbey'e yazdığı mektupta, Kafkaslar ' ı ve Doğuanadolu'yu kastederek, "Buralarda sizin için yer yoktur, siz aşağısı için çalışınız- dem işti . 367 Melikofun "aşağısı" dediği K i l i kya, Bağdat Demiryolu hattı üzerin de bul unduğu için, yabancıların kendi çıkarları bakımından kolay ınii dahale edecekleri bir bölgeydi. Öyle ise Ermeni ler orada yoğunlaşmal ı ve Batıl ı gi.içleri de yöreye davet etıneliydi ler. işte bu sebeple Adana bölgesi Piskoposu Paul Terzi yan, 6 Temmuz 1 898'de Fransız Hariciyl' Nazırı ' na gizli bir mektup yazarak, "Kilikya'da Fransa'nın himayt• sinde bir Ermeni de,·leti kurulmasını" teklif ett i . ·'"� Bölgeye olağa· nüstU sayıda Ermeni göçü devam ederken, Ermeni kom iteleri 1 905 'tl' Paris'te yaptık ları kongrede "her ne şekilde olursa olsun, Kilikya'nın

Adana'da Ermeniler'in Yaptığı Katiarnlar ve F'ra nsı1 Ermeni İ l işkileri, Ankara. 1 999, s: 4

366

YtL�ur Ziya Bild iıici.

367

Mehmet Hocaoğlu. age. s: 48 1

368

Bayranı Kodanıaıı. Sultan 2. Abdülhamit Devri Doğuımadolu Politikıı\1, An kara. 1 987,

1 39

NECDET SEVINÇ

171

lsliklalini sağlamaya" karar verm işlerd i . M Adana Ayaklanmaların ı n haş ınüsebbibi olan Episkopos Muşeg' in gay retiyle 1 900- 1 909 yılları ıırusında Kilikya'da Ermeni nüfusu o;., 40 oranında aruı. B u oran 1 903- 1 908 yıl ları için % 42 idi. 370 Zeytun. Van. Diyarbakır. Harput ve Bitlis taraflarından sadece Dörtyol 'a gelen Erıneni lerin sayısı 50 bini hulınuştu. Her evde 20-30 silahlı fedai vardı ve bunlar sözde pamuk toplamak için gelen işçi lerd i . m Bir ınukayese yapı labi lmesi için kay ıletmek isteriz ki, ı 893 sayım ına göre Döı1yol Sancağı ' nda 48 bin 1 72 ıııllslüınana mukabil, 6 Ilin 6 7 1 Ermeni vardı. m Hürriyet ortaın ından ve itti hat Terakki'nin Ermeni terör örgütleri ni yasal cemiyetler olarak kabul etmesinden de m yararlanan Muşeg. bölge lleki kiliselerde konferanslar vererek. Ermeni leri her şeylerini salıp silah ıılmaya çağırıyordu. Diyor ki: - Bir ceketi olan onu satıp, silah alınalıdır!374 Meşrutiyetin i lanından sonra silah ithalalı ve silah satışı serbest hırakılmış olduğu için Ermeniler tepeden tımağa silahlıydı lar. Bağlarda. mahal lelerde hatta hükümetin gözü önünde açıkça silah taliınieri yaptılar. Adana'da Enneni mahal lesini korumak bahanesiyle. aslında Türkler'i öl llllnnek için 200'e yakın yeminli Ermeni fedai çetesi hazırlandı. Ça vuş. onbaşı ve erlerden oluşan düzenli kollar kuruldu. Adana'da her köyde i'>tihkamlar kazılıyor. evlerin altlarından birbirine bağlanan tlineller, gizlen ıııck için kuyular açılıyor ve her kiliscde silah depolarıyin cephane imal h·ı�ahlan kuruluyordu. K i l iselerde su borularından m ükem mel toplar dilidilerek hazırl ıklar yapıl ıyordu. m Meşrutiyet'in ilanından sonra Adana'ya sadece Beyrut ve K ı brıs'tan ıı,ct irilen si lahların sayısı ı 2 bin 840'a ulaşm ışt ı ! 376 Mersin'deki i ngi liz Konsolos Yardımcıs ı ' na göre Meşrutiyet'ten sonra. yani yaklaşık ı yıl içinde vi layete 40 bin silah. rövolver ve otomatik tabanca getirilm işti. Silah hıışına komisyon altlığına dair kayıtlardan anlıyoruz ki, ithalat bizzat ltı9

Kemal Yıunıuı. age. s: 1 2 1

1711

8elgelerle Ermeni Sorunu, Ankara 1983. s: 1 29

17 1

Yusuf Ziya Bildirici. age. s: 49

172

Cezmi Yurtsever. Ermeni Terör Merkezi Kilikya Kilisesi, i sıanbul. 1 983. s: 270

ın

Geniş bilgi iı;in bakınız: i sınail l laıni Danişmend. age. cilı: 4. l sıanlıul. 1 972. s: 373-374

17<1

i ngiliz Dışişleri Arşiv i. 1'.0. 424/220. N u: 48. zikrcdcn Kanıuran Giirllz. age. s: 1 73

175

Yıi'Suf Ziya Bildirici. age. s : 46

176

Mehmet l locao�lu. age. s: 482

1 72

1\R�I V BELG ELERi Y L E TEIICi R ERMENI i DDii\L/\RI VE C i ER<,'E � I . F:I{

Episkopos Muşl� tarafından yapılıyoı·du. Başına kı-a llık tacı koyanık re sim çektiren 377 bu cani papaz 1 908 Mcşrutiyeti'nden sonra adeta Ki lik)·:ı Ermeni Kralı gibi tafra satmaya baş lamıştı. H ı ııçak ve Taşnak komi telerinin Adana ve yöresindeki l ideri olan Muşeg. halkı wrgi ödeını.!ıneyc çağırıyor, Türkler aleyhinde piyesler teı1iplcyerek kit leyi kışkırtıyordu. Adana'da Şair Ziya Paşa'n ın mezarının İtti hat Terakki Ccıniyeti tarafın dan ziyareti sırasında E rm en i l er, Ermeni bayrağı a l t ıııd:ı Erm eni m illi mıı rş ı n ı söyleyip, " Ya şıı s ın Ermenistan Kra l l ığı" di ye bağı rnı ışlanl ı.

Cemal Paşa'nın hatıratından aııl ıyonız ki. "bir Ermenin i n kıl na zanır gl' l i rse buna karşı 10 Türk'ün öldüriilcccğini" i ladc etmekten çekinmeyen ve valiyi küçük düşürücü beyanlarda bulunan bu Muşeg papazı. " Ueıncıı gidip Vihıyet Jandarma Koın uta ııı ' ıı ı to�ıtlııyııcağını" söyleyerek İdare Meclisi toplantısını terketm işti . JN Bütün bu tahriklere. esnafın dükkfuıları n ı kapatınaya zorlanınası vt· 2 Türk gencinin kaatilinin kaçırı lması da eklenince, Adana İ syanı pal lay ıverd i . Ermeni ihtilalciler Türk mahallelerine saldırarak kadın. çocuı.. . ihtiyar ve hasta bile tefrik etmeksizin her tarati kan ve ateş içinde hırakıııca müsl ümanlar da hükümet kuvvetleri nin müdahalesine rağmen ı rzlarını w ocaklannı ınüdafaa maksadıyla mukabdeye mecbur ol muşlard ı . Papaz Muşeg. ihtilalin ikinci günü İskenderiye'ye kaçıp kurlu ldu. 38n Cemal Paşa'nın verdiği rakam lara göre Muşeg'in sebep olduğu hu olay larda 1 850 müsl ümanın şelıadetine ımıkabil 1 7 b i n Ermeni tc lef ol ımı� tur. .ısı i syan bastırıld ıktan sonra kunılan Divan-ı Harp'te 9 Türk. 6 Erıncııı idaına mahküın edildi. 6 kişi de kürek cezasına çarpt ırı ldı. Fakat ınesele bununla kapanıııayacakt ı. Masu m ıı cez:ı l a n dınınıı.

yar:ınıp, Avrupalıhı r' ı da m e m n u n etmek gibi a h ın:ı ı.. düşünce yüzünden Cemal Paşa Adana'ya tay in old uktan soıı ra yen i idam seplıaları kurulacak ve 1 Erm co iy e kıırşı tam .p Tiirl. eviadı daha idam edilecekti! Teki rdağ M i l letveki l i Agop Babikyaıı Ermen i lere

ça

bir

Kastamonu M i l letvek i l i Yusuf Kemal (Tengirşek), ve Danıştay Başkaııı Arif Bey ' le Ermeni ası l l ı hakim M usd i kyan' dan ol uşan koın isyoııuıı. Türkler'in Ermen i ler tanıfından tahrik edildiğini tespit etmesine w 377

Belgelerle Ermeni Sorunu, Aııkanı, 1 983. s:

1 29

3 78

Mehmet l loeao�lu. age.

379

Ceıııal l'aşa. Haııralar, Yayıııa hazırlayan: Al pay Kabacal ı. İstanbul 200 1 . s: )'J.I

380

isınail l laıni Danişmend. age. ci lı: 4. s: 374

31! 1

Cemal Paşa. age. s: 397

693

1 73

N ECDET SEVINÇ

Ernıenilerin, devletin egemenliği altında bulunan topraklarda bir Ermeni krallığı kurmak istl'diklcri Ernıenilcrce de kabul eılilınesi ııc 182 rağmen Cemal Paşa. Adana'ya geli ş in den 4 ay sonra Adana'da 30, 1-:ı-l.in'dc 1 0 Türk'ü astıracaktı! i dam edi lenler arasında birçok tan ınmış a i l en i n ç ocu k ları bulunduğu gibi Bahçecik kazasın ın ınü llüslide vardı. Talat Paşa da hat ıratında. Adana olaylarından sonra Dahiliye Nazırı olduğunu hatırlatıp. "Bütlin soru�ıurnıa belgelerini dikkatle inceled i m . < llayların Ermen iler tarafından kışk ırtı l m ış oldu ğ u soruşturma kom isyonu llyesi olan Ennenilerin tanıklığı ile de doğnı lanıyordu. Kom isyon üye l eri n ,

den biri olan Agop Babikyan Efendi, bunu bizzat bana itiraf etti'' demesine rağmen Türklüğüıı namus ve h:ıysiyetini koruduğu anlaşılan müftüııüıı w

diğer kahra manların idamında ısrar etmekle bakınız nasıl övün

ıııcktedir:

" izlenen amacın, halk kitlelerinin hağnazlığmı kışkırtarak kıyama yol opnak suret�yle Avrupa 'nın dikkatlerini üstlerine çekmek ve Kilikya 'da ha .� ımsız h ir Ermeni birliği kurmak olduğunda şüphe yoktu. Ben hu işle -la raf.� ız hir devlet adamı sıfatıyla- !;iyasi amac: ımı ımlllmak, müslüman o/sım, 1-.rmeni olsun, kıyama girişenleri hak eliikieri cezaya çarptırmak istiyor

ı lımı Bu olaylar sırasında müslüman halkı kıymw teşvik etmiş olan miiflü 'llill ı•e öteki müslümanlarm da ceza/andm/ma/armda ısrar ellinı. Bımun

u:erine mahkeme mi!fiüyü ve suç ortaklarım idama malıklim elli ve hu idam 4orannm nazır/ar heyetince (hakan/ar kurulunca) onayianmasını sağlayan l'iııe hen oldum.

DOGU'DA R U S PARMAGI Meşrutiyet' i n il an ı. Avustuıya'ya; Berl in M u ahedes i ' nden beri işga li altınd a tuttuğu B osn a Herse k i i lhak etm e fı rsat ı vermi şt i . Aynı glin. -

ısın a n l ı haki m iyet i altın dak i Bu lgar Prensl iği istiklal i n i i lan etti, bir ıı.llıı sonra d a 6 Kasım 1 908'de G i rit Mec l isi, Yunanistan ' a i ttihak etti P.iııi aç ı k l ad ı .

Türkiye b u sırada Avusturya'nın Bosna-Hersek' i i t hakı ndan cesaret nlıp. Trabl usgarp'a sal dıran i talyan l arla K uzey A frika'da savaş ıyordu.

ı,yan eden Arnavutlar da Türk Ordusu'na ihanet halindeydiler. IK2 IK.l

YusufZiya Bildirici. age. s: 53 Talat Paşa'nın Anıları, Hazırlaymı: Alpay Kabacalı. istanbul. 2000. s: 24

1 74

ARŞiV BELGELERI Y L E T E lKiR ERMENi I DDi ALARI VE GERÇEKLER

Yunanistan, Bulgaristan, Sırhistan ve Karadağ bu fırsattan istifade ede rek Rusya'nın teşvikiyle ittifak hal inde Osmanl ı Dev l eti'ne savaş açtı lar. B ütün Avrupa başkentlerinin kıskanç bir hayranl ıkla parmak ısır dığı Yıldız i stihbarat Teşkilatı felç edildiği için devlet, Rusların Balkanlar'ı cl altından örgütlediğini farkcdcmemişti. Roma Büyükelçi l iği ' nden Başbakanl ığa getiri len Hakkı Paşa zaval lısı İtalya'dan geldiği halde, İ talyanlar'ın Trablusgarp üzerindeki emellerinden nasıl habersiz idiyse ve bu gaflet koca kıtanın elimizden çıkmasına nasıl sebep olduysa, Sofya Setirl iği ' nden alınıp. Hariciye Nazırl ığı'na oturttılan Asım Bey biçaresi de Türkiye üzerindeki Bulgar ideallerinden bihaberdi r. Ne hazindir ki; Hakkı Paşa, İ talyanların Trablusgarb'a asker çı kardığını Türk hizmetinde bulunan İ talyan Paşası Robilant' la briç oynarken öğrenmiş Atina'daki Türk Maslahatgüzarı Galip Kemali Söylemezoğlu'nun Balkan ittifakıyla i lgi l i i kazına kulak tıkamakla ye tinmeyen o uyurgezer Asım Bey de, Meclis-i Mebusan kürsüsüne çıkıp. "Balkanlardan imanım kadar eminim" diye haykırarak 384 Bulgar teh likesine dikkat çekenleri de töhnıet altında bırakm ıştır. ŞeyhUlislam Cemalettin Efendi'nin hatıratma göre Avusturya. Sırbistan'ın Avrupa'dan aldığı modern topların topraklarından ge çiri lmesine izin vermeyi nce, Türk askerine karşı kullanılacak olan bu topla r yine Sait Paşa Kabinesinin müsaadesiyle Selanik Limanı'ndan Belgrad'a sevkedilmiştir! Said Paşa Hükümet i ' nden sonra göreve gelen ve Büyük Kabine de nen Muhtar Paşa Kabinesi de gaflet, dalalet ve hatta hıyanet hal indedir! Bu kabine Rusya'nın. Hariciye Nazın Noradunkyan Efendi'ye verdiği. "Savaş olmayacağına dair" teminata inanı p Rumeli'deki 1 20 tabur askeri terhis edivermiştir! O Noradunkyan Efendi ki, Eçmiyazin Katagikosluğu 'nun em rindeki Boğos Nu bar Paşa' nın Mısır'da kurduğu İttihat ve MuaVl' net Cemiyeti'nin İstanbul Şube Başkan ıdır! B ütün bunlara rağmen Türkiye'nin karşısında bu ufak tefek Balkan devletlerinin kıymet-i harbiyesinin olamayacağı bil indiği için, Avrupa devletleri, "Savaş sonunda statükonun değişmesine izin vermcy'· ceklerini" ilan etm işlerdi. Bu, toprak i l hakının tanınmayacağı yani sı· nırların değişmeyeceği anlam ına geliyordu. Fakat orduya bulaşan siya . set virüsü sebebiyle Türk kuvvetleri, dünkü uşaklarına mağlup ol unra Avrupalı l ar, statükonun dcğişmeyeceğine dair sözlerini yaladılar. 384

isınail Hami Danişmend, age, ci lt: 4, s: 389

N ECDET SEVINÇ

1 75

Edirne düşmüş, düşman orduları i stanbul'un banl iyölerine kadar '>arkmıştı. işte tam bu sırada Rusya, Doğuanadolu üzerinden sıcak denizlere in ıııekle ilgili planlarını yürürlüğe koydu. Bu. isiahat meselesinin yeniden gündeme gelmesi deınekti . Bu plan çerçevesinde, Eçıniyazin Katagiko su S. Keork, Haziran 1 9 1 2'de saygıları nı sunmak üzere Petersburg'a gitti. Dönüşünde Rusya' nın Kafkas Genel Val isi Vronzof Daşkof tara fından gönderilen ve "Ermeni meselesiilin yeniden uluslararası sorun olarak ortaya atı lmasını ima eden" bir heyet onu ziyaret etti. Bu ima üzerine S . Keork'un 2 Ekim 1 9 1 2 'de Çar'a bir dilekçeyle başvurarak "Türkiye Erme11ilerinin kurtarılmasını" rica ettiğini bili yoruz. Bu tarihe kadar papaz külahlı siyasetçi ler arasında esaınisi bile okunınayan ve Ermeni tarihçi ler tarafından bile "renksiz, kayıtsız, si lik bir şahsiyet" olarak nitelenen bu ölügömücü, m i l letlerarası siyase tin merkezine oturtuluverdi. Rus Başkenti' nin Türkiye'ye karşı oynadığı satrançta sadece basit hir piyon olan bu papaz, Eçın iyazin K i l isesi 'nin küf kokan rutubetl i ıııahzenlerinde Avrupa kral ve imparatorlarının temsilci leri tarafından 1iyaret edi lmeye başlanınca kendini Ermeni m i lletinin müstakbel kra lı olarak görmeye başladı . Papaz, bu rüyadan uyanınca Ermenileri uçsuz bucaksız meza riıkiara gömdüğünü anlayacaktı ama iş işten �eçmiş olacaktı!

YENİKÖY MUKAVELESi Tarihim ize ·'Yeni köy Mukavelesi" olarak geçen Türk-Rus Antlaş ıııası yukarıda özetiediğimiz şartlar altında iınzalanın ıştır. Rusya'nın ıcşebbüsü, ingi ltere ve Fransa' nın da Rusya'yı desteklemeleri üzerine imzalanan ve Türk M i l leti tarafından ebediyyen lanetle anılacak olan hu antlaşma i le Osmanlı Devleti. Ayestefanos Antiaşmasından beri da yatılan Batı 'nın taleplerini kabul etmiştir. 8 Şubat 1 9 1 4 'de Sadrazam Said Halim Paşa i le Rus temsilci Gulke viç arasında, Said Hal i m Paşa'nın Yeniköy'deki yal ısında parafe edi len .ıııtlaşına i le Ermenilere bağımsızlığa yakın bir özerklik tan ındı rtı gibi, Ruslara da ilk fırsatta Doğuanadolu'nun tapusunu alma Imkanı veriliyordu. Antlaşmaya göre, Trabzon dah i l bugünkü Doğu ve Güneydoğuanadolu'nun hemen hemen tamamı demek olan vi layet-i

1 76

A R Ş i V BELG ELERiYLE 1TI IC i R FRMF:N i i DDIALARI VE G E RÇEKLER

sitte iki ida ri bölgeye ayrılıp, her birine birer ecnebi genel müfettiş atanacaktı. Müfettişieri n idare, ad l iye, zabıta ve jandarma üzerinde ge niş denetim yetki leri olacak. istemeleri hal inde valiler hakkında bile takibat yapabileceklerdil Her unsur kendi okul larına sahip olacak. askerlik görevi, mükellefin oturd uğu yerin bağlı bulund uğu müfet tişlik sınırları içinde yapılacaktı! 385 Devlet ve istiklal fi kriyle telif edilmesi mümkün olmayan ama is lamcı pol itikanın önderi olan Said Halim Paşa tarafından başarı say ı l ıp. övülen bu yüz karası mukavelenin imzasından sonra Van, Bitl is, Harput ve Diyarbakır ın ıntıkası Genel M ü fettişliği ' ne Norveçl i Bi nbaşı Ho!{ Trabzon, Erzurum, Sivas vi layetlerinin Genel Müfettişliği 'ne de Hol landa müstemleke memurla rındım Westenek getiri l miştir. 3 86 M iifcı tişlerle i lgili 25 Mayıs 1 9 1 4 tarihl i antlaşmaya göre Osmanlı Dc\·lcti, kendi mem urlarına aylarca maaş \'Cremediği halde bu iki ecnclıi genel müfettiş 400'er altın aylık alacaklardır! Kendi lerine ayrıca bi rer ikametgah tahsisi ve yabancı subaylardan birer yaver alınaları d:ı kabul edilmiştir. m B u iki genel müfettişten Hoff, bir kere Van ' a kadar gid ip gclıııi�. Westenek daha işe başlamadan 1 . Dünya Savaşı çıkınca zikrettiğiııı j, antlaşma da bu iki adaın ın kontrataları da feshedi l ıniştir. Fakat bu ar:ı da Ermeni Patrikhanesi elini çabuk tutacak ve Yeniköy Mukavelesi ' ı ı i ı ı imzasından sonra, genel müfettişierin görev bölgelerindeki piskoposlaı ı ve ruhani liderleri birer birer görevlerinden alıp, yerlerine koın itacılılı la ün yapmış, ırkçı. hükümet aleyhtarı olarak bilinen. yabancı lisanla ı . ı Vak ı f ki mseleri tayin edecektir. JHS

385

Tank hıli:r Tumıya age. cilt:l. s: 577-578

386

i sınail l lami Dfınişıncntl. age. ci h : 4. s: 409

387

Yusuf l likıııcı Bayur.

Ermeni Meselesi,

Dıini�mcnd. age. cilı: 4 . s : 409 3!!8

Abdul lah Yaman. age.

1 75

cih: 2. i sıaııhul. 1 ?98.

1 21). 1

Bölüm: İ TİBARLI EŞKİYALAR 9.

Rus Ordusu i lerler, Osman l ı Ordusu çekilirse Ennen i ler her tarafta ayaklanacaklardı . Resm i müesseseler, binalar bombalarla havaya uçurulacaktı. Yakı lacaktı . Hükümet kuvvetleri meşgul edilecek, levazım birlikleri vuru lacaktı. Eger Osmanlı Ordusu i lerlerse Ermeni ler kıtalarından kaçıp, çeteler kuracak ve Ruslar'a iltahak edecekledi.

Rusya'nın Bitlis Konsolosu, istanbul 'daki Rus B üyükelçisi ne yol la ,ı.�ı 24 Ocak 1 9 1 2 tarih ve 63 numaral ı raporunda "Balkan Harbi'nde '

l llrkler'in mağlubiyetinin, Ermeniler'de Türk hakimiyetinden kur ı nlmak fikrini uyandırdığını" kaydettikten sonra diyor k i : - Bana bildirdik/erine göre Ermeni/er, geceleri evlerinde toplantılar rıtpmakta ve Bitlis müshiman/arımn ev ve topraklarım kendi aralarmda /ı, ı/iişmektedirler.

J,v?

Raporun daha sonraki böllimlerinde Rusya'nın, Osmanlı Devletine mildaha le etmesi için komitelerin Ermenileri müslümanlarla çatışma ı n leşvik ettiği anlatılmaktadır. 190 Sadece yukarıdaki belge bile belayı kimin çıkardığını anlatmaya � •i lid ir. Fakat biz Erınen i lerin kend i lerini sürgün ettirınek için nasıl çaba l.ulıklarını daha eski bir Rus yazışınasından da takip edebiliriz: IK'I

Abdullah Yaman. Ermeni Komiteleri'nin Em elleri ve İ h tilıil Ha reketler, lsıanbul. 1 973.

ı•ıo

1 45

Raporun meıni için bakınız: Abdullah Yaman. age.

1 45- 1 46

1 78

ARŞI V BELGELERIYLE TE IICIR ERMENI I DDiALARI VE GERÇEKLER

istanbul ' daki Rus Büyükelçisi Zinovyev' in 21 Şubat ! 909' da Petersburg'a gönderdiği rapordan anlaşıldığına göre, o yıllarda bile müs lüman ve Enneni halk arasında öneml i bir çatışma yoktur. Raporda deni yor ki, "Bitlis teki Ermeni/erin ne Türkler 'den ne de Kürtlerden şikayetleri varken, Ermeni kornitacı dernekleri kurulmakta ve bu dernekler geniş fa aliye/de bulunmaktadır. Dernek üyeleri her pazar günü Bitlis kilisesinde toplantılar ve konuşmalar yapmakta/ar. ihtilalfikrinde olan Ermenileri bi raraya gelirererek yönetime karşı mücadele için kışkırtmaktalar. ( . .) Şu sı rada Ermeniler arasında ihtilalin ihtiyacı için vergi top/anmaktadır. Çoğu Ermeninin bu tür eylemlerin Ermeni/ere zarardan başka bir şey getirme yeceğini ve silah için para vermeyeceklerini söyledikleri, bunun üzerine Ermeni ihtilal komitelerinin şiddet kullanma ve karşı çıkanları kılıçtan geçirme tehdidiyle bu tür grupları sindirdik/eri öğrenilmiştir. m

Halkın 3 yıl içinde teröristlere teslim olduğu anlaşılıyor. Bu yazışmanın yapıldığı tarihten yaklaşık 3 yıl sonra Rus Büyükelçi si, Dışişleri Bakanı Sazanora gönderdiği 26 Kasım 1 9 1 2 tarihli raporda "Ermeni Patriği'nin Türkiye'deki Ermeni halkını kurtarması içiıı Rusya'ya yalvardığı" kaydedi lerek deniliyor ki. "Va n, Bayezid, Bitlis, Erzurum ve Trabzon konsoloslarımızm bildirdiklerine göre bu vila yetlerdeki Ermenilerin hepsi Rus tarafındadırlar ve bizim ordulara mazı bekliyorlar. 392

Ermeni Patriği Zaven Efendi, daha savaş başlamadan bir Enneni ya yın oganı olan Mşak muhabirine verdiği demeçte "Ermen meselesiniıı. (bizim Doğu Anadolu dahil) bütün Ermeni lerin Rusya'nın hükümranlı ğı altında birleşmesiyle çözü l meleneceğini" söylüyordu. 393 1 . Dünya Savaşı öncesinde Ermeni leri n Türkler'e ve Türk Ordusu' na nası l bir tuzak kurduklarının tespit edi lmesi bakımından kaydedilmeli dir ki, şiddeti metod olarak benimseyen Taşnak, Hınçak, Ramgavar gibi Ermeni partileri, aralarındaki antlaşmazlıkları bir kenara itip, Ermeni Patriği'ni de yanlarına alarak bir kurul oluştunnuşlardır. J'l4 Ermeni özerkl iği ve mümkünse bağımsızl ığı için Avrupa'da kapı kapı dolaşan bu kurumun başkanı Bogos Nubar Paşaydı . Bogos Nubar, Eçmiyıı zin Katagikosu' ndan, Eçmiyazin Katagikosu da Rusya'nın Kafkas Gend Vali<ıi Daşkoftan izin almadan bir adım bile alamıyordu. Ermeni Tehciri ve Gerçekler (1914-19 18), Ankara. 200 1 , s: 35

391

Yus u f l lalaçoğlu.

392

Yusuf Halaçoğlu. age, s: 32

393

Ovancs Kaçaznuni.

394

Talat Paşa'nın A n ı ları, Hazırlayan: Al pay Katıacalı, isıanbul. 200 1 . s:

Taşnak Pariisi'nin Yapaca�ı Birşey Yok. i stanbul

2006, s: 1 2 56

. NECDET SEVINÇ

1 79

Ardını İ ngilizlerden sonra Ruslara da yasiayan bu Bogos Nubar, Bab-ı A li'ye karşı öyle küstahlaşmıştı ki, Sadrazam Sait Halim Paşa'nın davetini ılahi reddetmişti ! Yusuf Hikmet Bayur'un yazdığına göre Sait Halim Paşa. Paris'teki Os manlı Büyükelçisi vasıtasıyla Ermeni meselesiyle i lgili ınevzuları görüş ıııck üzere Bogos Nubar'ı İstanbul'a davet eder. Paris Büyükelçimiz Rıfat l 'aşa. 1 7 Aralık'ta, Bogos Nubar'ın Eçmiyazin Katagikosu'na tel çektiğini ve oradan gelecek cevaba göre hareket edeceğini bildirir. Nubar Paşa, Katagikos'un telgrafını alınca da Osmanlı Sadrazaını 'na küstahça şu ce vabı verir: - Sevinçle icabet etmeyi düşündüğüm davet dolayısıyla çok duygulan Ancak bana ödev vermiş olan katagikos diyor ki, işin, İstanbul dışarıda 4 almak üzere Avrupa 'dadır! İstanbul 'da ise kutsiyetpenahın (yani katagi kosun) mümessili İstanbul Patrikhanesi 'dir! Os111anlı Hükümeti onunla lıer türlü görüşmeyi yapabilir. m ı lım.

İHANETİN OYBİRLİGİYLE KARARLAŞTIRILMASI Bogos Nubar Paşa'nın yukarıda metoini sunduğumuz telgarafıyla, l lclb-ı A l i 'ye değil, Eçmiyazin Katagikosluğu'na bağlı oldukları bi ldiri len Ermeni ler seferberliğin i lanından önce, İ stanbul Galata'daki büyük ı rıneni okulunda bir toplantı yapt ı lar, 396 Taşnak, Hınçak, Raıngavar ve ıliger Ermeni kom itelerinin temsi lcileriyle, Ermeni ileri gelenlerinin ka l ı ldığı ve Patriğin başkanl ı k ettiği toplantıdan sonra, herhalde herkesin ;eka düzeyini, kendi zeka seviyeleriyle müsavi sanıyorlardı ki. dostu ıliişınanı güldüren bir açıklama yaptılar. Açıklamaya göre; Ermeni ler, 1 >smanl ı H ükumeti'ne sadık kalacaklardı, dış tesiriere kapı lmayacak. 'avaş çıkınası hali nde de askerlik görevlerini yapacaklard ı ! Oysa öze l likle Balkan Harbi sırasında "Osmanl ı halklarının kardeş l ill,inin" yani Osmanlıcılığın koskoca bir palavradan ibaret olduğunu anlayan Bab-ı Ali, toplantıda alınan kararlardan haberdardı. Ermeni kom iteleri, Galata Toplantısı ' na benzer bir toplantıyı Van Mcbusları Papazyan ve Vremyan' la birlikte Kafkasya'daki Ermeni ıeınsilci lerinin de iştirakiyle Erzurum'da yapm ışlardı. 3 . Ordu Komutanlığının isıihbaratma göre bu iki Osmanlı mebu 'u toplantıdan sonra, Taşnak Komitesi'nin i leri gelenleriy le birl ikte Muş yöresindeki Çankel ı Manastırı ' na giderek, ınanastırda topladıkları I<J 5

Yusuf H i kmet Bay ur, Ermeni Meselesi, ci h: 2. istanbul. 1 998, s: 1 00

M inı Kemal Öke. Ermeni

Sorun u ( 1 9 1 4- 1 923), Ankara. 1 99 1 . s: 1 0 1

1 80

ARŞI V DELGELERiYLE TEIICiR ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

soydaşlarına kongre kararlarını bildirm işlerdir. m Papazyan, yöredeki teşkilatları hazırlamak üzere M uş'ta kalmış, Vremyan Van' a gitm iştir. Devlet, 2 1 Tem m uz 1 9 1 4'te seferberl ik ilan edince Taşnak Komitesi'nin İstanbul ' daki merkezinde biraraya gelen Taşnak, 1-l ın çak, Ramgavar ve Veragas M iyal örgütleri taşra şubeleriııe. Galata Toplantısı' nda al ınan kararlara uygun olarak şu tal imatı gönderdi ler: Rm ordusu huduttan i/erler ve Osmanlı ordusu çekilirse her tarafta birden eldeki vcisıtalarla ayaklamlacaktır. Resmi mües!;eseler ve bina lar bomhalar/a uçurulacak ve yakılacak/ır! Hükümet kuvvetleri içerde meşgul edilecek ve levazım birlikleri vurulacaktır! Eğer Osmanlı or dusu ilerleyecek olursa Ermeni askerleri silahlarıyla birlikte Ruslara illihak edecek, kıtalarından kaçıp çeteler kuracaklır.398

Bu çeteleri n kurulduğunu ve iyi yetiştirilıniş binlerce geri llanın cep he gerisinde Türk Ordusu'na ihanet etmekle kalmayıp, Türk halkı nı da vahşice katiettiğini biliyoruz.

Ve gene bi l iyoruz ki, tüyler ürperten bu seri cinayetler, birazdan esami lerini okuyacağım ız itibar sah ibi eşkıyalar tarafından değil, Rus Çarı, Rus Çarı 'nın kurmay subayları ve hep kan ve entrika ile birl ikte anı lan Ermeni papazlar tarafından planlanmıştır!

"VATANi VAZİFENİ YAPMAK İ ÇİN, TÜRKLERiN BAŞINI EZ! Bakınız taamm üden işlenen bu cinayetler nasıl hazırlanmıştır. Se ferberl iğin i lan edildiği günlerde Ermeni ler ufak-tefek gösteri ler tertip ley i p "son una kadar Tü rklerle beraber olduklarına dair" palavralar sıkarak h ükümeti aldattıklarını sanırken, Eçm iyazin Katagikosu 5. Ke ork, Rusya' nın Katkas Genel Val isi'ne bir mektup yazarak "Türkler'c karşı birlikte savaşmayı" teklif etti. Daşkof, aynı gün Tifl is'teki Ermeni M i l li Konseyi üyeleri ve bu ara da şehrin belediye başkanı Hadisyan ' la görüştü ve onlara şu teminalı verdi: -Türkler 'in doğu vilayetleri Ermeni/erin yardımıyla elegeçiri/irse size muhtariyet veririz. 399 397

ATllD , sayı : 83. Ankara. 1 983,

398

Abdullah Yaman, age, s: 1 76

399

Erdal i ller.

Ermeni Kilisesi ve Terör,

YTD, say ı : 38. An kara, 2002,

870-8 7 1

N I T I >l:T SEVi N<;

IKI

Zaten Erm e n i ler, Ruslar' l a b i rl i kte Türk Ordusuna karşı savaşınayı \ ;ıl::ın borcu olarak kabul etm işlerd i . İ k i büyük Ermeni Part i s i ' nden b i ri ı ı lan H ı ııçaklar' ı n I H8 7 ' d c Londra ' da bas ı l an Parti Program ı Türk H ü � liıııet i ne savaş aç ı lmas ı nı öngörüyordu . Taşnak ların yönettiği Ermeni M i lli Bürosu ise 1 . Dünya Savaş ı ' n ın hemen başında Çar'a gönderd i ği . ı rtda ··Erın c ı ı ilerin Ruslara h izmet ctmcl< için acele ettiğinden" ba l ı isle deniyordu k i :

-Rus silulu u/muk ve Rusyu ' nın Doğuduki tarihi görevini yerine xe tirmek vutun horcımw:: o/muştw: "H' Katagikos 5 . Keork. Çar N i kola' n ı n Ti tl is'c gel mesinden yararla ııarak. onunla bi zzat konuşm uş ve Osman l ı egemenl iğinden k urt u l mak �:ırarındaki Erm e n i leri n Rusya' n ı n h i ımiyesi a l t ı nda yaşamak isted i k le ı ini söy l e m işt i . Çar' ı n cevabı şu o l d u : -Cemuullmza kendilerini e n purlak bir geleceğin hek/ediğini söyle l'iniz! 4111 B u n u n üzerine dünya Ermen i leri n i n ruhani merkezi o l an Eçın iya t i n K atagikosluğu. merkezi n res m i gazetesi olan A rarat M ecmuas ı ' n ı n Ağustos 1 9 1 4 tarih l i nUshası nda R u s i m paratorl uğu ' n u " E rmenilcl'in lı;i misi" u nvan ıyl a takdi s ett i . Tak d i s etmekle de kalmay ı p. "bilu m u m 1-: rmenilerin manen v e bcdcıırn Rus on. hılarına m ua\·cnetc" ya n i , ;ı rı.hma mec b u r oldukla n mı dıı ir, bir de em irna me-i r u h ıı n i neş n·tti! Eh . . A rt ı k Çar N i kola da. b i r beyanname yay ı n l ayarak Türk toprak l arında k uru lacak m u h tar b i r Ermeni stan ' ı tanıyacağın ı i liin edeb i l i rd i . Vi layet-i sittenin. Enneni lerin yard ı m ıyla elegeçirilmesi halinde Ermeni ıııuhtariyctinin tanınacağına dair bu beyanname Eylül 1 9 1 4'te yayınlanmış. ondan sonra da zaten eskiden beri devaınedcgelen Ermeni c inayetleri soy � ı rı ma dönüşmüştür! Aı1ık komiteler yayınladıklaıı bildiri lerde "her Erme

ııiyi vatani vazifesini yapmak ve Türkler'in başını ezmek için" m üca deleye çağırıyord u . �02 Asl ında Rusların sesi olan bu çağrıya uyan Erınen iler. el lerindeki si lahlarla hirl ikte Rus ordusuna katıldılar. Türk Ordusu'nun gerisinde isyan çıkardılar. lıir k ısm ı ka"ten düşmana esir düşüp. silahlı kuvvetlerimiz ve memleketin du nıımı hakkında düşmana bilgi verdi. bir kısmı ulaşım yollarını kesti. 1 00

Ovancs Kuçazııuni. age. s: l l . 1 2

lO1

Esat Uras, Tarihte Ermen iler ve Ermeni Meselesi.

·102

Yulu� Tek i n K u rat.

i stanbu l. 1 976.

594

Doğuanadolu'da Ermeni Soru n u ( 1 900- 1 920), Tarih

Boyunca Türkler ' i n Ermeni Toplulu�u ilc I l işkileri Scınpozyunıu. A nkara. I Y85, s : 2 3 0

1 112

ARŞIV BELGELERI YLE TEHCI R ERMENI I DDIA LARI VE GERÇEKLER

Do�u vi layet lerinden Ermenilerin kitleler halinde Rus ord u ları na katıldıkların ı yazan Ph i l ippe de Zara, Türk ordusu'nun nas ı l ihane

te uğrad ığını şöy le özetlemektedir:

"... Ermeniler düşmanın hareketlerini teşvike başladılar. Bu ikili duvrumşlarmm sadakatla ilgisi yoktu, şüphesiz. Ama Sultan 'ın Hris tiyan tebaasımn en mukkoddes görevinin itaatsizlik olduğunu onlara öğreten Avrupu un 'anesi mevcutken hangi Batılı onları kusurlu bu/ahi /irdi? Komite/er. Rw; ordularının ilerleyişini kolaylaştırmak için (dü:j manla) mutabık kalıyorlar, Türk kıt 'alarımn geri çekilişini zorlaşllr mayu, lojistik konvay/arım durdurmaya, çeteler teşkiline çalışıyorlardı. Doğu vilayetlerinde kitle hdlinde firar/ar oldu. Bu şekilde Ermeniler Rus subaylarının idaresinde birçok tabur oluşturdu/ar. Şurada-burada mahalli i.!.yanlar çıktı. Türkiye Meclisindeki iki Ermeni Mebus Rusya Yll kaçtı. Bir kin edebiyatı aldı, yürüdü: "Türk anaları ağlas ı nlar! Türklere biraz ızd ı rap tattı ral ı m . Ermeni terin suçlutuğu hiç şüpheye yer bırakmaz" 403 Türk askerinin ve Türk eviadının kendi vatanında nasıl yokedi/diğine bizzat şahit olan Ali İhsan Paşa, hatıratmda pekçok Ermeni askerinin firar elliğini, bir kısmının da df.4man saflarına geçtiğini anlatır. 41" Philips Price ise Türkiye Tarihi'nde Ermeni ihanetini şöyle anlatıyor: " . . . Savaş patlak verince bu bölgelerdeki Ermeniler Kafkasya 'daki Rus makamlan ile göz/ice temasa geçtiler. Bir yeraltı teşkilatı ile bu Türk vilayetlerinden Rus ordusuna gönüllü sevkedilmeye başlandı! "411•1

Rus ordusuna iltihak, sınıra yakın bölgelerden başlamış, giderekAna dolu içlerinden de düşmana yardım etmek için kitle hali nde göçler olmuştu. Daha savaş başlamadan Bayezid Sancağı'ndaki Ermeniterin büyük çoğun luğu silah altında bulunaniarta birl i kte Rus ordusunun saflarına katıldı. .uw.

Erzincan Ermenilerinin dörtte üçü Rusya'ya kaçtı .407 403

Philipp� de Zara. Musıapha Kemal. Dictat�ur, Paris 1 936. s: 1 59. 1 60, zikrcdcn i sınet 13 iıııırk. Asılsız Ermeni iddiaları ve Ermenilerin Türklen· yaptıkları Mezalim, Ankara. 2005, s: 46

404

A l i i hsan Sabis, Harp lllitıralarım, 1. Cihan Harbi, cilt: 2. i stanbul, 1 990, s: 1 83- 1 1!4

405

M . Phi lips Price. A. H istory of l'llrkey. London 1 954. s: 9 1 , zikreden I sınet Binark. Asılsız Ermeni iddiaları ve Ermenilerin Türkelere Yaptıkları Mezalim, Ankara 2005. s: 46

406

Abdullah Yaman. age. s: 274

407

Abdullah Yaman. age. s: 275

N ECDET SEVINÇ

1 83

Fakat ihanet bununla bitmedi.

tı:rmeni papazlar Doğunun kiliselerinde savaşı Ruslann kazanması ı, iıı dua ettiler. 408 Müslüman halkın gözü önünde Paskalya yortularını Rus l ıııyra�ı altında kutladılar. 409 Kayseri Enneni Piskoposu Hasrof, Bükreş Kongresi'ne de kat ı l m ış . ı 1 ı l ı bir komitacıydı. Seferber l i k sırasında. piskoposluğunu takdis etti r ı m·k bahanesiyle Rus egemen liğindeki Eçmiyazi n'e gitmişti. Döndüğünde !\ alkasya'daki Enneni lerin nasıl hazırlandıklarına ve yakında Anadolu'ya

ıtt'll-cck Rus ordulanna nasıl yardım edileceğine dair konferanslar n·rmeye başladı. 410 G üya patrikhanenin parasını toplamak için Doğu ve l , :ıııadolu'da köy köy dolaşan papazlar, kiliselerde verdikleri vaazlarla hal ı. ı �ilahlanmaya çağırıyorlard ı . "4 1 1 Karahisar'ın (Sivas) Yaycı Enneni köyü papazı Sponil, papaz olmadan

ilıı�o:e

terör eylemlerini idare etmiş bir komitacıydı.

Sözünün daha fazla

�·.l'çmesi için papaz oldu. Tepesinden tımağına kadar pisliğe bulaşmış olan

ı uhani olmasını tasdik etti.

kilise, bu eşkıyanın

Sonra onu, piskoposluk paralannı toplaması

,,· in Sivas'ın Enneni köyleri olan Mamelek. Mişkens, Pörk, K ırtanoki ve

l thider'e gönderdi. Sponil bu köylerde verdiği vaazlarda "Türkler'in yenile rl·�ini" söyledi. Ona göre Ruslar yakında Erzurum'a girecek. sonra da Sivas'a Vl'lcceklerdi. Kil ise kürsüsünden diyordu ki:

- Ruslar önden biz arkadan Türk Ordusu 'nu vuracaKız! Size vaktiyle ı·erilen silahları kullanma zamam geldi! m Benzeri tahrikler Doğu'nun ve Karadeniz' in d iğer köy lerinde de ya pıl ıyordu. 4 13 Diyarbakır Piskoposu gibi Erzincan Piskoposu da asker � açakları nın gizlenmesine yardımcı ol uyordu. Hatta Erzincan Pisko posu asker kaçaklarına yatak l ı k yapm ıştı.

Piskoposlukla bazı evlerin ııı:ıhzenlerinde binden fazla asker kaça�ı yakala n m ış, yapılan tah kikat sonunda bu vatan hainlerinin bizzat piskopos tara fından yeıoıı

Abdullah Yaman. age, s: 274

109

Abdul lah Yaman, age. s: 277

I l li

Mehmet Uocao�lu.

lll

Mehmet 1-locao�lu. age, s: 60 1

112

Mehmet Hocaoglu. age, s: 597

llJ

Abdullah Yaman. age. s: 353

Arşiv Vesikalarıylıı Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermen iler, İstanbul. 1 976, s: 597

1 84

A RŞ I V BELGELERi YLE TElK I R ERMENI i DDIALARI VE G E RÇEKLER

dirilip içirildiği ortaya çıkmıştı. Birçok piskopos, azgın bir komita<·ı olduğu için taltif ed i l ip y iikseltilm işti. �� Piskoposlar, taş oyuklarına ve hatta duvar kal ın tılarına kil ise ismi vererek birçok Ermeninin bu kiJiselerin ( ! ) rahip ve müstahdemi olduk larını iddia edip, askere gitmelerine mani olmuşlardı. 4 1 5 Azıh hırsızlar bile kilise kadrolarında istihdam edilmişlerdi. Karahisb r ayaklanmasında Ermeni terin önderi olan Kerih, aslında Suşehri'ne ;bağl ı Ezbider bucağın ın papazıydı. Aynı zamanda hırsız dı da. Evi arandığında, çal ınmış eşya ve silahlar, devlet memurlarıyla

birçok Ermeninin gözüönünde papaz Kerih'in evinden çıkm ış, bu yüz kızartıcı suça ve utanç verici vaziyete rağmen piskopos ondan ilgisini esirgememişti. 4 1 6

İTİBAR SAHİBİ EŞKI YALAR Daha savaş başlamadan Osmanlı Ordusu'ndan fırar edenlerle, pa pazlann telkinine uyup, Türkiye'den kaçan Ermeniler, i ran'dan gelen lerle birl i kte Kafkasya'ya doluşm uşlardı. Tifl is'te kurulan ve başkan l ığına Ti flis Belediye Başkanı Hadisyan ' ın getirildiği Ermeni Ulusal Bürosu, çoğu kanu n k:ı çağı, m:ıccra perest ve ülkelerinde m u h t<· l i l suçların failieri olara k a ra n makta olan b u çapulculan yedirip, içi rip barır)dırmakla meşguldiL Para. herhalde Rusya'dan gel iyordu. Bu ara adından sıkça söz ettiğimiz Rusya'nın Kafkas Genel Valisi Koni Daşkof, birer kahraman mu:ı melesi yapıla n bu Ermeni serger delere askeri eğitim veriyordu. i şte tam bu sırada bir kurmay planlama sıyla Çar N ikola Ti tlis'e gelmiş, asl ında Pctersburg'un bir piyonu olaı ı Katagikos Efendi'yi huzuruna kabul etmiş ve daha önce de zikrettiği m iz gibi "Ermenileri pıı rhı k bir geleceğin beklediğine" dair beyan larda 4 1 7 bulunmuştu. General Daşko( i şte bu açıklamadan sonra. askeri eğitimden geçiri len. sergerdel erden Ermeni Gönüllü A layları kurmaya başladı. Çok geçmeden Rus askeri uzmanları. Kafkas. Anadolu ve ira n Erınl'· ni lerinden teşekkiil eden bu gönül lü alaylarına si lah dağıttı lar. 4 1 8 ·

4 14

Mehmet l locaoj1.lu. age s : 606 .

415

A hd ı ı l lah Yamaıı. age. s: 274

416

Mehmet Hocao�lu. age

417

Ergilnöz

A k.çora.

s : 596

Van

Çevresinde

1 9 1 6),ist:ınbu l. l 994. s: 76

418

1\TBD. say ı : H ı . Ankara.

1 982.

Ermeni

isya n l a r ı

( I H%

NECDET SEVINÇ

ı ss

Türkiye'deki bazı Ermeni i leri gelenlerinin Ti tlis'e geçerek Erıne Gönül l ü Alay ları ' n ın kuruluş çal ışınalarında görev aldıklarını da. 4 1 9 l(ıısların. Ermenilerin daha fazla müsl üman öldürmelerine yardımcı ıılınak için Türkler'den elegeçirdikleri silahları Erınenilere dağıttıkla ı mı da bil iyoruz. Eleşgirt Hudut Komutanl ığı, 30 Ağustos 1 9 1 4'te, yani ılilha savaş başlamadan Rus birliklerinin sınıra yakın Türk köylerini ıınıdıklarına ve buld ukları sila h ları Ermen ilere verdiklerine dair hilgi ler gönderıniştir. Türk askeri makamiarına ulaşan istihbarat raporlarından, Rusların ıniimk ün olduğu kadar fazla sayıda Ermeni gönüllüsü toplamak arzusun ıiii olduğu anlaşılıyor. Başkoın utanlıktan 3. Ordu Komutanlığı ' na gön ılailen 6 Eylül 1 9 1 4 tarih l i yazıda, Tebriz'deki Rus Konsolosu'nun Frınen ilere bağımsız bir E rmen istan vaat ettiği 420 kaydedi lmektedi r � i . herhalde bundan maksat yeni b i r Ermeni kitlesinin Türkiye'ye karşı ıırgütlenmek üzere Kafkasya'ya geçmesini sağlamak olmalıdır. Yine Başkomutanl ıktan 3 . Ordu Komutanlığı ' na gönderi len 26 rylül 1 9 1 4 tarihli rapor ise Taşnak ve H ı nçak Komiteleri 'nin bir sa vaş hal inde "Tü rkiye Ermenilerini isyana sevketmek üzere Rusya ik antlaştıkla rını bildirmektedi r. Bu rapordan 1 2 gün sonra 8 Ekim 1 1) 1 4'te Trabzon Val isi Cemal Azmi Bey, Rusların Osmanl ı ve Kafkas 1 rınenileri nden kurduğu çeteleri sınırdan içeri soktuğunu rapor etmiş ı ıi

t ır.

421

Savaş başlamadan önce uçaklarını bölge semalarında dolaştırarak Lımeni halkın kendi koruması altında olduğuna dair mesaj lar veren 422 l(usya'nın Ermeni Gönüllü Alayları'nda kaç kişiyi si lah altına aldığını lcsin olarak bilmiyoruz. Bu sayı kendi kaynakla rında 1 80 bin olarak Ermeni i ddiaları v e Gerçekler, Ankara. 200 1 , s: 29

·t ı iJ

isınail Özçelik.

·120

ATBD, say ı : 8 1 , s: 23

121

Yusuf Ualuço�lu. age. s : 3 6 Bilahare Ermen iler tarafından şehit edilen Trabzon Val isi Cemal Azmi Bey. 08. 1 0. 1 9 1 4 tarihli tclgrafında. Rus ların, Osmanlı Ermen ilerinden meydana gelen 800 kişilik bir çeteyi silahlandırıp. Batum'dan Artvin'e gönderdi�ini bildirmektedir. Genelkuımay a�ivlerinde muhafaz.a edilen bir başka belgede de Ruslar'ın Türkiye'den gelen Ermeni Komutanların emrine 4 bin asker ver dikleri. asker kaçakları da dahil 8 binden tazla Ermeni'nin de Kagızman"da ıoplandıgı i tade edilmektedir. Kazım Özalp'ın Van ayaklanmasıyla ilgili

4 . 1 2 . 1 9 1 4 tarihli raporunda da Ruslar'ın işgal eliikieri yerlerde Müslü man halktan topladıkları silah lar, Enneniler'e verdik leri bildiril mektedir. (Zafer Üzkan.

Tarihsel A kış i çerisinde Terörden Politikaya Ermeni Meselesi.

istanbul 200 1 , s: 28. 29) ı22

Muaınıner Demirel. Ankara. 200 1, s: 392

Ermeni Tehciri ve Alınan Ted birler, YTD. s: 37.

1 86

ARŞiV BELGELERi YLE TEHCIR ERMENI I DDiALARI VE GERÇE K L E R

i fade edi lm iştir. ��3 Oharaıiiyan bu rakamın 1 80 binden de fazla olduğu nu söylüyor. 26 Şubat 1 9 1 8 Paris'te yapılan m üttefiklerarası müzake relerde Ermenistan delegasyonu başkanı sıfatıyla söz alan A haroniyan. ı 9 ı 4, 1 9 ı 5, ı 9 ı 6 ve ı 9 1 7 yıllarında dünyanın her yerinden Ermeni gö nül lü terin Rus ordusunda düzenli asker olan soydaşlarıyla omuz omuza savaşa katı ldıklarını söy lemiş ve bir de rakam vermiştir: - ı 80 binden fazla! Bogos Nubar da 40 bin kişil i k bir i htiyat kuvvetinin Erivan'da bek lemekte olduğunu belirtiınştir. Dzadour Aghayan ise ı . Dünya Savaşı esnasında Rus ordusunda 5 bini gönüllü, 200 bin Ermeni'nin bul un duğundan bahsetınektedi r.424 Ermeni yazar Sarkis Ataınanyan "Rus Ordusu ' nda 1 60 bin E rmeninin bulunduğunu, bu sayının diğer ü lkelerden gelenlerle 1 70-180 bine ulaştığını" m belirtmektedir ki. biz bu sayının gerçeği yansıtmadığı kanaatındayız. Atamanyan'ın ya zısından anlaşı ldığına göre Türkiye ve i ran'dan Kafkasya'ya giden Er meni gönüllüleri 1 0 ile 20 bin civarındadır. Halbuki Karaki lise (Ağrı ) 2. i htiyat Süvari Tümeni Komutanlığın ın. 3 . Ordu Komutanl ığı ' na gön derdiği 25 Ekim ı 9 1 4 tarih l i yazıda sadece Kağızınan'da Rusların ı 5 bin kişiyi topladığından bahsedi l mektedi r. 200 binin ilzerinde olduğu426 tahmi n edi l en bu birliklerin komutanı da dikkat çekici bir isiındir: - Rus Ordusu' nun Ermeni ası l l ı generallerinden Tavmas Nazarbcg yan ! Fakat başka komutanlar da vardı. Ruslar, papazların kiliselerde, öğretmenierin okul larda. Daşkof u ı ı kıştatarda Türk öldürmeye programlan mış birer cinayet ınakina�ı hal ine getirdiği bu 200 bin k işiyi sevk ve idare etmek için, daha öne,· Sibirya'ya sürgün ettikleri ı 80 Ermeni kornitacısını affetmişlerdi! Erzurum Val isi'nin 13 Eyl ü l ı 9 ı 4 tari hlerinde 3 . 0rdu Komutanlığı'na yol ladığı yazıdan anl ıyoruz ki, bunlardan biri Aramayis ııdında b i ı hayduttu. ı o ı yıla hüküml ü bir Sibirya sürgünü iken. Titl is'e dawı 423

Muaınmer Demirel. 1.

Dünya H a rbi'nde Erzu rum ve Çevresinde Ernıeııı lfareketleri, Ankara, 1 996, s: 36

424

Ermeni ler. SOrgün ve Göç. s:66

425

Sarkis Alamanian.

The Armenian Com m u nity, New York, 1 935, s: 1 % Ermeni Tehciri v e A lınan Tedbirler, Yll ı.

zikrcdcn: Muaınıncr Demirel. say ı : 3 7.

31!8

�26 Tarihçi Tükkaya Aıaöv. 1 . Dünya Savaşı sırasında Tiirklere karşı

miilll'li�

ordularında 200 bin Ermen i ' n i n savaştığını. bu rakamın. Aıncrika\la� ı Ermcn iler' in ·'Lozan Antla�ına�ı ve Kemal ist Türkiye" başlığı altı ııılıı A B D ' n i n en iisl makamiarına sunulan raporda yeraldığını i fade ediyor. ( l li\ı riycl. 3 1 Ekim 2005

NECDET SEVINÇ

1 87

nlilip itibar sahibi yapılan, Gümrü nüfusuna kayıtl ı bu Ermeni eşkıya ,ı. emrine verilen intikam çetelerini daha savaş başlamadan Pasi nler' in löylerine göndermişti bile! itibar sahibi yapılan Ermenilerden bir di �.cri de Balkan Savaşı sırasında başına topladığı teröristlerle birl i kte hlirne, Keşan, Malkara v� Tekirdağ'da m üslüman kadın ve çocukları hoğazlamakla kalmayıp, bir kısmını da camilere doldurarak diri diri yııktığı için 427 Rusların dikkatini çeken Erzurumlu Antranik'ti ! Türk l l ükümeti tarafından aranan bir idam suçlusu olan bu fuzuli ya rııtık, ona ihtiyaç duyulması sebebiyle Rus Ordusunda tuğgene rıılliğe kadar yükseltilecek ve göğsüne, işlediği cinayetlerden sonra,

ılördüncü rütbeden Sen Jorc nişanı, ayrıca bir de eriere mahsus Sen Jorc haçı takılarak ödül lendiri lecekti ! Bu general kılıklı haydut, 5 Ha tiran 1 9 1 8'de emrindeki canilerle birlikte Rus ordusundan tardedi i m iş ve bu tart kararı Rus Kolordu Komutanı Nazarbegyan tarafından Türk Komutan lığı'na bildirilmiştir. Ermeni lerin "ka h raman" diye adeta ta pındı�ları bu kaati l aslen Erzincan'ın Tercan ilçesinin Kötür köyünde doğmuş bir zırcah i ldir! Gönüllü Alayların diğer komutanları da A i bay Silikyan, Muş'lu Sim pat, Van' l ı Hamazasp428 ve bir de Armen Garo'dur. Armen Garo . Yani 1908 Meclisi'nin E rzurum Milletvekil i Ka .

rııkin Pastırmacıyan E fendi!

E durum ve Deveboyunu Müstahkem Mevki ler kumandanı Yarbay l'werdoıkhlebof, daha sonra alayın resm i gazetesinde Antranik'in Os manlı hükümeti tarafından ölüme mahkum edilmiş bir suçlu olduğu nu bilmediklerini yazacaktır ama bu açıklama hiç de inandırıcı değildir. <,'ünkü Ruslar yukarıda kısaca değindiğimiz gibi Rus H ükümetinin'de IIIUme mahkum ettiği nice caniyi ordu saflarına katıp, eline silah vere rek Türkler'in üzerine göndermi şlerdir. Rusya Ekim 1 9 1 4'te Osmanlı Devleti'ne resmen savaş i lan edin ı:c, işte bu adamlar, emirlerindeki sergerdelerle birl i kte sınırlarımızdan içeri girecek ve kendi lerine yurt açtıkları zannıyla tarihin o güne kadar lanıkhk etmediği i nsan l ı k suçlarının fai lieri olacaklardı. "Yurt açtıkları tJtnnıyla" diyorum, çünkü Rusya için Ermeniler, kendilerini Doğu ımadolu üzerinden Çukurova'ya ulaştıracak bir vasatadan ibaret liler!

Eçmiyazin K i lisesi'ni kullanarak Çukurova'ya ve hatta Basra'ya -;arkmak isteyen 429 Rusların bu iş için çok para harcadıkları ve Do�u'da işlenen cinayetierin fer'i fai l ieri oldukları yabancı misyon raporlarında ·127

Abdullah Yaman, age. s: 1 28- 1 29

-128

Mehmet Hocaoglu. age. s: 6 1 3

·129

Davut Kıl ıç, Rusya'nın Do�uanadolu Siyasetinde Eçm iyazin Kilisesi'nin Rolü ( 1 828- 19 1 5), EAD, say ı : 2. Ankara. 200 1 . s: 5 7

1 88

ARŞI V UELGELER I YI E TEIKIII ERMENI IDDIALARI VE GER<"I'KLER

-ı

dahi i fade ed i lmektedir. B i r örnek teşkil etmesi hakım ından zikretınek isteriz ki, Avusturya-Macaristan i mparatorl uğu'nun Trabzon Konsolosu Moricz, 30 Ocak 1 9 1 4 tarihli raporunda "Rusların Ermenileri ayaklandırmak için çok para harcadıkl:ırını, asilerin hizmetine giz lice silalı sevkettiklerini ve bir Ermeni ııyaklıı nınıısı n ın patlak ver nıesine çahştıklarını" bildirmiştir. �30

Bu konuda, Ermenistan' ın i lk Başhakanı olan Kaçaznuni 'nin de bir itirafı vard ır. Kaçaznuni, Taşnak Partisi 'nin 1 923 y ı l ı Konferansında. 1 9 1 4'te Er meni birl iklerinin Türklere karşı faal iyete geçtiğini, bunun çeyrek yüz yıl boyunca beslenmiş olan psikoloj i k ortamın kaçınılmaz bir sonucu olduğunu söylemiştir.''431 Fakat bu konuda en çarpıcı belge Ermeni lere aittir. 1 9 1 5 Şubat'ında Tifl is'te toplanan Ermeni M i l li Kongresi ' ne Taşnak Partisi' nin sundu ğu tekliften anl ıyoruz ki, Rusya Hükümet i Türkiye Ermeni lerini isya na sevketmek için ilk ola rak 242.900 ruble vermiştir! Taşnaklar' ııı kongrede kabul edilen teklifi şöyledir: "Rus lliikümeti harbin başın da Türk Ermenilerini sila hlandırnıak, ha rbe hazırlamak, isyana sevketiirmek için ilk olara k 242.900 ruble vermiştir. Gönüllü müf rezeterimizin cephe gerisinde anarşi çıkara ra k Rus Ordusu ' nu n Tü rkiye'yi işgalini temin etmesi v e ileri harekatı kotaylaştırması lazımdır" 432

Ermeni tarihçi Richard Hovannisyan, Taşnak teklifinde zikredilen

cephe gerisinde a narşi çıka rnın görevinin küçüınsenmemesi gerek

tiğini yazıyor. Eski parlamento üyesi de (Karakin Pastırnıacıyan) dahil olmak üzere birkaç önemli Osmıı n h Ermenisin in Rus askeri yetki lileri ile işbirliği yapmak için Kafkasya'ya geçtiklerinden bahseden Hovannisyan. Türkiye'ye nasıl ihanet ettik lerini şöyle anlatmaktadır: " Rusya'nın toplam güciiyle karşıhıştırıldığımla sayıca az ol:ııı gönüllüterin askeri rolü ilk aşanı:ıda engebeli platoda Rus ordula· rına kılavuzluk edip yol göstermek \'e öncii birliklerinin tehlik,·li görevlerini yerine getirmekti. m Ermeni yazarın "düşmana yol göstermek" ve "arkadan \'U rm:ık" 430

Nejat Gtlyüııç. 200 1 . s: 2RR

43 1

•:rm eni Tehdri ve Soykırımı i ddiaları. YTD. �: 3 7 .'\ııkanı.

O vaııes Kaçazııuııi.

Taşnak 1•artisi'ııin Yapaca�ı H irşey Yok. ( 1 92 3 l 'arıı

Konteransı Rapnru) isıaııtıul 2006. s: 3 1

432

Erg.ünüz Akçora. age. s: 76

433

R ichard. G. l l ovaııııisian.

Armenia on the Road to indi 1,endence, 1 9 1 H, Ermeni Tehciri n

London. 1 974, s: 4 2-47. t.ikn:dcn: Muamnıer Dcın in:l.

A lınan Tedbirler, YTD, s: 37,

sayliı: 31!7

1 89

N ECDET SEVINÇ

)ekl inde özetiediği bu tuzak Güney cephesinde de İ ngilizler ve Fransız lur tarafından kurul muştur. Ermen iler Güney cephesinde de gene alet ,.,. gene düşmanın işbirlikçisidir.

Rus Büyükelçisi, İ ngi l iz Dışişleri Bakanl ığı 'na yazdığı 24 Şubat 1 9 1 5 tarihli bir memorandumda; Zeytun Ermenileri 'nin Kafkasya'da Kont Worontzof Daşkof' la temas kurduklarını, Türk ordularının ulaşım hatlarına baskın yapmak üzere 1 5 bin kişil ik bir kuvvet topladı klarını, ııııcak si lah ve cephanelerinin yeterli olmadığını, İ ngiltere ve Fransa tarafından İskenderun l imanı üzerinden bunlara silah göderdiklerini be lirtiyordu. 434 900 sene boyunca Türk Mi l leti'nin ekmeğiyle beslenenler Kuzey'de, Doğu'da ve Güneydoğu'da Türk M i l leti'nin en azı lı düşmanlarıyla el birl iği edip, çoluk çocuğu boğaziarken bakınız Güney'de nasıl bir iha net tertiplemiştir.

MiLLETLERARASI TEZGAH İ ngilizler daha 1 905'te Mısır'da Boğos Nubar Paşa'nın Ermeni İtti hat ve M uavenet Cemiyet i ' n i kurmasına izin verm işlerdi. Kimbilir bel �i

de bu cemiyeti bizzat İngil izler kurdurtmuşlardı. Tarihim izin en feci ve en utanç verici mağlubiyetlerinden biri nlan Balkan Harbi sırasında Dışişleri Bakanlığı koltuğunda otu ra n

Noradonkyan Efendi'nin İ stanbu l Şubesi Başkanlığı' n ı ılrruhte ettiği bu cemiyet, 1 9 1 4 yazında Taşnak üyesi 6 teröristi i h c ;a briel ı ıl al

hazırl ığı yapmak üzere Adana yöresine yolladı .

Aynı zaman

da Meşrutiyet ' i n i lanından sonra İ ngil iz işgali altındaki Mısır'da ku

ı ulan Ramgavar Komitası 'nın da başkanı olan 436 Bogos Nubar Paşa, hilahare Kahire'deki I ngil i z d iplomatik Temsilcisi M i lne Cheettham'a Tü rkiye'ye nasıl ihanet edeceğin i şöyle anlatıyordu: -Kilikya Ermenileri İskenderun, Mersin veya Adana ya yapılması 11111lıtemel bir çıkarmayı desteklemek için gönüllü yazılmaya haztrdır lar! Dağlık mmtıkalardcıki Ermeniler de silah ve mühimmat temin edi lirse Türkler 'e karşt ayak/anacaklcırdır! m l l4

Kilınııran GOrün, age, s: 201!

1 15

ATIJD. sayı: 83, Ankara. 1 983, s: 1 23

1 16

Abc.lullah Yaman. age, s: 1 6 8

1 17

Salahi R. SonyeL

Ytni Belgtluin lşığı Altında Ermtni Tthcirlui, Bellcten.

c: X X X V I . Ocak, 1 972. s: 36

1 90

ARŞIV BELG ELERIYLE TElK I R ERMENI I DDI ALARI V E GERÇEKLER

Ne zaman yapılm ıştır bu teklif? 12 Kasım 1 9 1 4'te. Yani Osmanl ı Devleti 'nin savaşa girişinden bir gün sonra! Ermeni koınitacıları Adana ve Maraş işgal edilineeye kadar isyan lar çıkararak. i ngilizlere destek vermeyi 438 ve böylece lskenderun'a yapılacak düşman çıkarmasına yardımcı olmayı kararlaştırmışlardı. Mısır'daki İngi l iz K uvvetleri Komutanı General Maxvel, herhalde Bo gos Nubar'dan söz alın ış olmal ıydı ki, 4 A ralık 1 9 1 4'te Londra'ya şu telgrafı çekti: İ skenderun Körfezi'ne çıkarma yapacak olursak, bu bölgedeki Ermeniler hemen bize katılacaklardır. Ermeni ler iyi döğüşürler, yal

nız onlara silah ve cephane vermek lazımd ı r 41Q istenen silah ve cephanenin gönderildiğini de, Çukurova yöresindeki Ermeni lerin Türk Ordusu'na saldırdıklarını ve tabii derslerini aldık larını da biliyoruz. Mehınetçiğin önünden kaçıp Suriye sah i l i yakınlarındaki M usa Dağı'na çekilen Erınen i ler, Fransız Deniz K uvvetleri 'ne ait gemiler le önce Port Sait Liman ı'na getirilmiş, sonra da bunların 5 bin kadarı Cezayir' e yerleştirilmek istenm iştir. Fakat herhalde bu durumun, yani müslüman Türkleri arkadan vur mak gibi bir sabıkaya sahip olan Enneni lerin Cezayi r'de korunması. müslüman Cezayir halkı nezdinde Fransızların itibarını zedeleyeceV,ı düşünülmüş olacak ki, iskandan vazgeçil m iştir. 438

Erdal il ter,

Türkiye'de Sosyalist Ermen iler ve Silahianma Faaliyetlrrı

( 1890- 1 923), istanbul. 1 995. s: 98 439

Belgelerle Ermeni Soru nu, Ankara 1 983. s: 256 ingi liz Albay Mark Sykes. Ermeni l iderlerle yaptı�ı görilşınenin sonunı nu 3 Ağustos 1 9 1 5 'te Kahire"deki ingi l iz kuvvetlerinin komutanı Sir Julııı Maxwcll'e rapor etmiştir. Raporda denmektedir k i : ·•. . . Talinıatları nız gerecği olarak Bogos Pa.,.;;a ' nın sekreteri Malezyan v e

l lırı

çak l iderlerinden Damadyan 'la dün görüştüm. Kıbrıs'ta yaklaşık 5 bin Erm,·ııı ıoplanacak ve kuzey Suriye sahiline bir baskın için müttefiklerin nezaret iııtlı si lah landırı lacak ve hazır bulundurulacaklardır. Bu kuvvet. Bulgar ve TOrk

oı

dularında h i zmet etmiş. 1 500 kadar kişi i lc A U D ' de işçi olarak çalışan. askrı ı

deneyimi yetersiz kimselerden oluşacaktır. Sued ch'e kadar uzanacak ulaıı harekat için 800 kişi kullanılacak ve bu alanın 20 ın il kadar çevresinde isyıııı

çı karılacaktır. Geriye kalan kuvvetler. 50-60 kişiden oluşan küçük birlil.. lrı haline Ayas i le Payas ara•;ındaki noktalara çıkarı lacaktır. Zeyıun ve Elbisı.ııı istikametinde. daha kuzeyde Makedonya hatlarındaki gibi görcvlendirilecd tir.

Ermeniler Sürgün ve Göç, s: 65

NECDET SEVINÇ

191

i ngi l izler' i n , Çanakkale'ye sevketmeyi tek l i f ettikleri b u Ermeni ler l ıansa tarafı ndan eğit i l i p, s.i l ah land ırı larak Ermeni Gönü l l ü A l ay ları � urulacak ve bu a laylar Urfa, Antep, Maraş, Adana bölgesinde kat lının yapacaklard ır! Bir kısım Ermeni de Magosa civarındaki i ngi l i z �aın pında eğitildikten sonra General A l lenby ' ni n emrinde F i l istin'de l llrk kuvvetlerine karşı çarpışacak ve Fransız askerleriyle birlikte

(_"ukurova'yı işgal edecektir! 440 Kaydetmeliyiz ki, i ngi l izler Kıbrıs'ta açtık ları Ermeni okul unun öğ ı ı·ııcilerini de ayak lanma çıkannak üzere Anadolu'ya göndenn işlerdir. 4 4 1 Rusya, Fransa ve i ngi ltere' nin Tehc ir Kanunu'nun uygulanınaya baş laması ınünasebetiyle Bab-ı Ali 'ye verdikleri m üşterek notaya gönderi len ı cvaptan anl ıyoruz ki, i ngi lizler Kıbrıs'tan getirdikleri Ermenileri i s �cnderun çevresine çıkannışlar, Dörtyol, Yumurtalık ve İskenderun'daki l ımenileri de i ngiliz ve Fransız amiralleri isyana sevketmişlerdir. Osmanl ı ııotası nda, asilerin evlerinde elegeçirilen vesikaların; idare merkezleri Pa ""· Londra ve Ti flis'ten bulunan Ermeni koın i telerinin, Rus, i ngi l iz ve ı ransız hükümetleri nin fi i li hi mayeleri altında bulunduğunun suyüzi.ine ı; ı ktığından bahsedi l mekted i r. 442 Gerçekten de Osmanlı Devleti savaşa girdikten sonra Rus, i ngi l iz ve lransız konsolosları bulundukları şehirlerde. Ruslann Kafkas Genel Valisi 1\ ont Daşkofda Tiflis'te Enneni koın italarına tal i mat verıneye başlaınış l;ıı·dır! A meri ka, Kafkasya, Mısır. ingiltere. Romanya ve İtalya'da Ermeni < iönüllü Birlikleri teşki l edi l miş, bunlar daha sonra silahlandırılarak muh ıdif cephelerde Türkler'in üzerine gönderilmişlerdir. 443 Hatta Ruslar esir

ulman Osmanlı askerlerini Ermenilere öldürtmüşlerdir. 444 Buhara gibi tarihi bir Ti.irk şehrinden bile Rus Ordusu'na Ermeni gö ıılillüsü yazılmıştır. 44 5 Sofya Ermeni Komitesi Delegesi M. Varandiyan. 3 Mart 1 9 1 5 'te i ngiltere Dışişleri Bakanl ı ğı ' na müracaat ederek Aıneri �a ve Balkanlar'daki Ennenilerin 20 bin gönüllü topladığını, i ngiltere'nin hkcnderun'a yapacağı çıkarınada bunları kul lanmasını tek l i f etm iştir! i ngiltere Dışişleri Bakanl ığı 'na bir teklif de A merika'dan gel miştir. .' 1 Mart 1 9 1 5'te i ngi l i z Dışişleri Bakanı Grey' e A merika Ermeni M i lli I lli

Mim Kemal Öke. age. s: 1 07

1·1 1

M i m Kemal Öke. age. s: 1 05

ı .ı ı

Mehmet Hocaoğlu. age. s: 663-664

J . IJ

Abdullah Yaman. age. s: 1 9 1

1·1'1

Abdul lah Yaman. age. s: 379

ı ı5

Esat U ras. age. s: 592

192

ARŞIV BELGELERI YLE TEHCIR ERMENI I DDIALARI V E GERÇEKLER

Savunma Komitesi adına yazılan mektupta "savaş başlar başlamaz : Fransa'nın savaş alanlarına gönüllü gönderdiği, binlerce gönüllünün de Rus ordusu saflarında savaştığı hatıriatı larak, K i l i kya'ya gönüllü yolla mak için hazırl ık yapmakla meşgul oldukları" bel i rtilmektedir. 446 1 9 1 5 yılı Şubat ayı itibarıyla, 592'si Osmanl ı Ennenisi olmak üzere Fransız Ordusunda görev alan Ermeni sayısı 1 2 bin 446'dır. 447 Bu konuda bir de Paris Konferansı'na katılan Ermeni heyetinin baş kanl ığını yapan Bogos Nubar Paşa'nın mektubundan bahsetmeliyiz. Port Sait ve Suriye'de, Türk halkının üzerine gönderi lmek için lejyon lar kuran bu Bogos Efendi, 30 Kasım 1 9 1 8'de Fransa Dışişleri Bakanı Pichon'a yazdığı mektupta "Fransız H ukfımeti'nin talebi üzerine Filis

tin ve Suriye'deki Fransız birliklerinin yarısından çoğunu Ermeni gön üllülerinin teşkil ettiğini, bu n la rın General Allenby'nin zaferin de büyük rol oynadıklarını" bel i rttikten sonra diyor ki: - Rus Ordusu'ndaki 150 bin Ermeninin yanısıra 40 bin gönüllü de Tü rklere karşı savaşıyordu .ı.ıa •

Halep Konsolosu Samuel Edelman 36 Ağustos 1 9 1 5 tarihli raporun da, Osmanl ı Ermeni lerinin yanısıra, dünyanın diğer köşelerine dağılmış Ermeni lerin de itilaf devletleri ordularının yanında Osmanlı kuvvetleri ne karşı savaşmak için organize olduklarından bahsetmektedi r. 449 Ermeni lerin, Türkiye'ye sürekli ihanet hal inde bulunduklarını ifade eden bu tür belgelerin belki de en çarpıcı olanı Allenby'nin kaleminden çıkmıştır. 1 9 1 9 yılında İtilaf Devletleri'nin i şgal Orduları Başkomutanı sıfatıyla iskenderun'a gelen bu i ngi l iz general inin Ermeniler için ya yınladığı beyanname adeta bir suç itirafı gibidir. Diyor k i : Tüm Ermeni/ere samimi teşekkürlerimi sunarım. Kumandam alim· da Ermeni birlikleri bulunmasından çok gurur duyuyorum. Onlar. yıl· lardan beri kahramanca savaştılar, bugün bizim elde ettiğimiz zaferdt• Ermeni/erin payı pek büyüktür.

4j(l

446

Muaııımer Demirel. Ermeni Tehciri ve Alman Tedbirler, YTD, sayı:37, s: 39�

447

Ermeniler, SilrgUn ve Göç, s: 66

448

Bakınız Şinasi Orei-SUreyya YUca, Ermenilerce Talat Paşa'ya Atfed ilrıı Telgranarın Gerçek YUzU, Ankara. 1 983, s: 29

449

Ermeni ler, SOrgUn ve Göç. s: 64, 65

450

Dumıuş Y ı lmaz, Ermeni Tehciri Meselesi ve• Uydurma i ddialar, TDA I I. sayı : 1 3 1 , istanbul. 200 1 , s: 262

Nt:Ct>tT SEVI N(,'

t 93

K i L İ SEDI� TOP N A M LUSU, BANKA KASA S I N DA D i NA M İT! i ngilizler. özellikle de Ruslar. Türkiye Ermenilerine büyük umutlar hağlamışlardı. 13u sebeple. onları n kendi ülkelerinde tcşki lfıtlanmalarına yardımcı oldular. 13ilhassa Balkan Savaş ı ' ndan sonra Ermeni koınitala rıııa büyük yardım lar yaptılar. bir önceki bölümde gördüğümüz gibi. ,;idece gönüliiileri eğilip. sihihlandınnak ve sınırlarımızdan içeri sok ıııakla kalınadı lar. devlete bağlı Ermeni leri de tikren iğfal veya tehdit et mek suretiyle kendi saflarına aldılar. Onlara silah ve cephane dağıtarak ısyan etmelerini istediler. Ruslar. daha 1 880' 1erde Ermenistan'daki dernekler vasıtasıyla Ana ılolu Ermen ilerine silah göndermeye başla mışlardı. � s ı i ngiltere'nin Van Konsolosu Clayton'un 1 880'da hükümetine verdiği rapordan, "Rusya 'nın, Ermenilere siliih yollıımak için çeşitli cemiyetler kurdu �unu, silah dağıtımını, tahsis edilen ajanlar vasıtasıyla yaptığını ve �ilahın i ran üzerinden Tü rkiye'ye sokulduğunu" öğreniyoruz. 45� Ruslar, işgal edecekleri Türk topraklarını "istikliHierini temin mak �ııdıyla" Erınenilere vereceklerini vaadetınişlerdi . Bunun için bazı gizl i

görevl i lerini Türk köylüsü kıyafetiyle Doğuanadolu'daki Ermeni köy lerine göndermiş. ·•ıevzi edi lmek üzere'' yani dağılılmak üzere sınırdak i hazı mevkii lere sihih ve cephane sevketınişlerd i . Bu işe o kadar önem veriyorlardı ki. çok umutlu oldukları Van bölgesine gönderdikleri adam hir generald i : Loris Melikof45·1 Silahlar Rusya'dan başka Avusturya. Belçika. Alınanya ve isviçre gibi devletlerden de geliyor, Ermeni kiliselerinde. okullarda. yabancı hankalar ve yabancı şahısların evlerinde saklanıyordu. 454 13ulgarlar' ı ve Ermenileri eğilip silfıhlandı rarak iistüınüze gönderen 'iyasi merkezler, çok geçmeden Balkan komiteleriyle Ermeni terör ör g!itlcrin i n Osmanlı Devleti'ne karşı ittifak kurmasını sağladı lar. Taşnak terör örgütünün Balkanlar'da temsilcil iğini yapan ve aynı zamanda Fi libc okulunda öğretmen olan Rostom 'un gayretleriyle gerçekleştirilen ·t 5 1

Kanıuran Gürün. Ermeni Dosyası, Ankara. 1 988. s : 1 64

-ı n

Ergünöz Akçora. hşayan ların Dilinden ,.e Belgelerle \"an w ÇeHesindeki Ernıenilerin \'aplığı Kalliamlar, TDAL>. say ı : 1 3 1 . isıanhul. 200 1 . s: 1 90

·I S 3

AIHD. sayı: 8 1 . Ankara. 1 982. s : 3, 1 804 nurnanılı hclge

·154

Türkaya Ataöv, Ermeni Terörizminde Silah Sağlanması, Osmanlı Belgelerine

Dayalı Gerçekler, Uluslararası Terörilm ve Uyuşıunıcu Madde Kaçakçılığı.

Ankara. 1 9!14.

1 68

1 94

AR�I V BELG ELERIYLE TEHCIR ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

bu ittifaktan sonra Ermenilerin Türkiye'de ku lla nacağı bombalar

Dulgarlar tarafından da imal edilmeye başlandı. 4 5 5 Bori s Sarafov ad ı nda eski bir terörist vardı. Bu adam 1 893 'te ku rulan Makedonya-Edirne Bulgar ihtilal Kom iteleri ' nde teğmen rütbe siyle çal ışmış. Osmanlı yöneti m i ne karşı terörist eylemler planlay ı p uygu lamıştı. Sonradan örgütiçi hesaplaşma meselesinden dolayı oı1adan kaldırılan bu Boris Sarafoğlu' nun çabalarıyla TUrk-Bulgar sınırında gizl i bir askeri okul açılmış, birçok Ermeni genci bu okulda Bulgar ordusunda yüzbaşı olan Bogosyan tarallndan yetiştiril ip, Türkiye'deki ihtilal hare

ketlerinde görevlendirilmişti. � so Herkese si lah taşıma hakkı tanıyan kanunun kabulünden yani l l . Meşrutiyet' i n i lanından sonra Enneni lerin hızla siliihlandıkları, bu fa aliyetin Balkan Harbi sırasında daha da yoğunlaştığı anlaşıl ıyor. Hınçak Komitesi' nin. elegeçiri len 1 9 1 2- 1 9 1 3 yıl larına ait karar defterlerinde .. silah,

cephane ve patlayıcı madde sağlanmasına çalışılması" ve ••silah eğitimi yapılması"na dair kardl'ların alındığı görülmekte m, gene aynı ör

gütün şubelerine yol ladığı 3 1 Ocak 1 9 1 3 tarihli yazıda da si lahlanınanın önemi hatırlatılarak ••silah temin edilmesi için para toplandı�ı" bildiril mektedir. � ss Ermeni leri n si lahlanması için Cava Adas ı ' ndan bile para geliyordu. wı Anlaşılan para o kadar boldu ki. Osmanl ı Devleti 1 . Dünya Savaşı' na girer ginnez. Enneni komiteleri tarafından otomatik tabancalar hariç, 10 bin tüfek ithal edildiğine dair belgeler bulunmaktadır. 460 H ı nçak Komitesi elebaşılarından Sabahgülyan ' ı n. Angah Hayasdan yani M üstaki l Ermenistan gazetesindeki yazısı ndan da Erıneni lerin

455

Erdal i lter. Türkiye'de Sosyalist Ermeniler ve Silahianma Faaliyetleri ( 1 890-

1 923), i staıı hu l . 1 995, s: 3 1 4 56

Erdal I Iter. age. s: 1 3 1

457

i hsan Sakarya. Belgelerle Ermeni Sorunu, Ankara. 1 984. s: M4

451!

The Turco-A rmenian Question, The Turkish Point of Wiew, Consıanı

•

nople, 1 9 1 9, s: 1 45, zikrcden: Erdal i her. age. s: 5 5 M .Picoı ve Fransa'nın M ısır'daki ortaelçisi Defmncc'ın, 5 Kasım 1 9 1 4 'ıc '\:ok gizli'' Kaydıyla Dışişleri Bakanlı�ı·na gönderdikleri telgratlan öğreni· yoruz ki Yunanistan bile Suriye'deki Ermeni gllnUI Iillerine 1 5.000 tUfck ve 2 mi lyon nıermi yollamayı kabul eıınişıir. ( Ermeniler, Sürgün ve Göç, s: 42)

n Osmaıılı Devleti'nin Aldığı Tedbirler, TDAD. sayı : 1 3 1 . i sta n bu l . 200 1 , s: 26

459

Y. Aı il la Şehirli. Batımsız Ermeni Dnleti'nin h:urııluş Çabııları

460

The Turcıı-Arnıenian . . . .. s: 1 20. zikreden: Erdal I Iter, age, s: SM

NECDET S EVIN(

ı95

d i nde, si lah alınması için bol para bul unduğu anlaşılmaktadır. Sabah gülyan sözkonusu yazısında "Türklcr'in ilgisizliğinden istifade ederek

bütün halkı silahiandırmaya karar verdiklerini, bu maksatla baş lıca merkezlerde silah satış mağaza ları açmayı ve ya n liyııtla, ha tta l.edava silah dağılmayı kararlaştırdıklarını" anlattıktan sonra. ittihat Terakk i ' n i n durumun farkına varması üzerine si l ah i thalatını yasakladı �ını yazmaktad ır.4l•l 1 9 1 5 Şubat' ında biitiin Ermeni komitelerinin katı l ı mıyla Ti fl is'te !oplanan Ermeni M i l li Kongresi'ne bir rapor sunan Taşnak temsilcisi. Rusların kendi lerine Türkiye E rmenilerini silahiandırmak ve uygun l.ilntanda ayaklandırmak için 200 bin rublenin üzerinde para verdiğini açıklamıştır. 462 Rus siyasetinin basit bir aleti hal i ne gelen ve bu haysi yel k ırıcı durumdan şikayetçi olmadığı anlaşılan Eçmiyazin 'deki Ermeni Ruhani Merkezi de bu tarihten yaklaşık 20 yıl önce si lah satın al ınması için i ngiltere'ye 1 00 bin ruble yollam ıştır. 4".ı Bi raz evvel de zi krettiğimiz gibi Rusya. Avusturya. Belçika. A l ınan ya ve isv içre'den geti ril ip, genell ikle i ran üzerinden yurda soku lan si lah ve cephaneler Ermeni k i l i selerinde. Ermeni okullarında. yabancı ban kalarda depolanmaktaydı. Mesela Hagop ad lı bir Ermen i Credit Lyon ııais Bank'ın kasnsında 45 okka dina rnit saklamış, Hasköy'deki

Ermeni kilisesinin tahta zemininin altında stokla n m ış silahlar elc ı:cçirilmişti. Daha 1 894 'te i zmit-Adapazarı arası ndaki Erıneşe Manastıranda �ııkhmmak üzere 5 1 6 sa ndık tüfek gönderilmişti. Mersin L iman ın dan yurda sokulan si lah dol u 8 sand ık Merzem i n K i l isesinde muhafaza ıılt ına alınm ıştı. Top nam l u ları sanki devasa k i l ise m u m larıy m ış gibi �arılmış olarak gümrükten geçi ri l iyordu. 4(,.1 Ermeni teröristler tarafından şehi t edi len Van Val isi A l i Paşa. 1 908 Şubat ay ı nda Yed i k i l i se Dere Mahal lesi ' ndeki Kevork H ı zarcıyan' ı n l'Vi i le Kobanis K i l i sesinde 2 bin si lah. 5 bin bomba, 50 bin merıni ve \·ok say ıda askeri malzeme elegeçirın iş, si lahların son model olması, llst düzey devlet yönetici leri ni dahi şaşırtın ıştı. 465 .ı(ı l ·ılı2

A bd ul lah Yaman, age, Salahi R. SonyeL

1 24

Yen i Belgelerin lşı�ı Altında Ermeni Tehcirleri, s: 4 1

Beli -

ten. c: X X X V I . sayı: 1 4 1 . Ankara. 1 972.

llı.l

Hazinc-i Evrak. G.S. nu: 555. zikredcn: Y. Aliila Şehirli. agm.

s: s:

l l l . K: 297. D: 26. ( 1 5 Uazinın l 895). 26

·IM

Y Atıila Şe h i rl i. agm. s: 2 7

llı5

l lasıın Okıay. Ermeni Kornitacıların Katletti�i Van Va lisi Ali Rıza Paşa ve Türküsü, YTD. s: 31!. A n kara. 200 1 . s: !!35

1 96

A R � i V l l E LG E L E R I YLE TEHC I R ERMEN I I DDIALARI VE G ER(EKL.ER

Teşk ilat-ı Mahsusa Gönüllü Taburu Komutanı. Türkiye'nin; varl ığını muhafaza etmek için dünya çapında bir savaşa giriştiği 6 Nisan 1 9 1 5"tc 3. Ordu Komutanlığı'na gönderdiği yazıda, yalnız Sivas-Erzincan ımı hitindeki Ermeni halkında 30 bine yakın silah mevcudiyetine kanaat-ı kat'iyye lıasıl olduğunu �66 bildiriyordu. Daha sonra yalnız S ivas vi layet i için 30 bin rakamı telaffuz edi lecekti . �67 O tarihte çok daha küçük bir yerleşim merkezi olan Zara'da 30 bom ba. 45 dinarnit ve çeşitli si lahlar bulunmuş, Ermeni köylerindeki ına· ğara ve sığınaklarda sandıklar dolusu bombaya elkonmuştu. 41.s Elazı� vilayet merkezinde ise S binden fazla si lah, 300 kadar bomba. bomba fit i l i, 200 paket dinarnit m i sketi bulunmuştu. �6" B i rçok bölgede terör çetesi kurup yönetenler -eğer protestan ise Amerika'ya gidip orada kalm ış. Ermeni örgütleri nin yabancı ü lkelerde ki merkezleriyle temasa geçmiş kimselerdi. Bunlar Amerika'da siyasi eğitim ald ıkları gibi adam öldürmenin usul lerini de öğrendi ler. Esk i adı Evcrek olan Develi 'den Amerika'yu giden Balakisli Asadar ve arkadaşları da bir jenaratör getirmişlerdi . llu cihazın ürettiği elektrikle Tii rkler'in sokakta öldü rülmesi dahi tec rübe edi l m işti. �70 Bereket versin ki, Kevork' un kurduğu tezgah ortaya çıktı da devkı Kayseri yöresindeki katl iam hazırlığının farkına vardı. Kevork Elekçiyan adındaki bir terörist de Everek' l iydi. Everek'iıı Su Mahallesi'ndendi . Herhalde protestan misyonerleri tarafı ndan elıh· edi ldikten sonra Amerika'ya gitmiş, 29 Ocak 1 9 1 4 'te 30 yaşlarınılıı iken Kayseri'ye dönüp. evini bir bomba imalathanesi olarak kul lannın ya başlam ışt ı . Bir gün Türkler' i imha etmek için yaptığı bombalardmı biri infı lak etti. Bu mübarek bomba Kevork'un bir elini koparm ıştı, pııı maklarını odanın duvarlarına yapıştırınıştı, sol hacağını dizinden uçııı muş ve kafasın ın yarısını yoketm işti l Bumın üzerine başlayan tahkikat sonunda Ermeni meza rl ı ğ ı ı ı ı l ıı bile bomba imalııtha nelerinin bulunduğu oı1aya çıktı, çok sayıılıı bombaya cikonularak 47 1 binlerce masum insanın hayatı kurtarı ldı. Ermeni ler. Doğuanadolu bölgesine yakın olması sebebiyle si lalı ihtiyaçlarının bir kısmını G i resun Limanı'ndan karşıl ıyorlardı. Bu i�ı Giresun'da kuyumcu olarak çal ışan veya kendisini öyle kamuflc cdı· ı ı 466

ATBD, s: !!3 . An kara. 1 9.1!3.

467

Oelgelerle Ermeni Soru n u , A nkara. 1 91!3. s: 200

461!

Belgelerle Ermeni Sorunu. s: 1 99

469

Belgelerle Ermeni Sorunu. s: 1 96

<1 70

Mehmet l lııcao�lu.

Arşiv Vesikalarıyin Ermeni Mezıılinı i ve Erııırııllrı

i sıanlnıl. 1 1>76. s: 594

47 1

Atıdul lah Yaman. age.

s : 265

NECDET SEVI N<;

1 97

Vahan Bedelyan ile Kel A rtin adında iki kişi idare ediyordu. Bir gün Kel Artin'in Rus vapunından çıkarınakla olduğu sarnan balyasının vi nçten hoşalarak dağılınası üzerine 400 martin ile çok sayıda mavzer elegeçiril di. �72 Gümrük ambarlarında arama yapılı nca da ihaneti n daha geniş çapta olduğu ortaya çıktı. Samsun'a i nd i ri len silahlar, buradan S ivas, Merzifon ve Amasya'ya sevkedi l iyordu. Saınsun'a gelen bir kısım si lah sandıkla nnın üzerinde şöyle yazıyordu: Samsun Ermeni Piskoposluğu' na verilecektir! 473

ERMENi CASUSLAR Erınen i ler, savaştan önce ve savaşın devarn ettiği y ı l larda kitleler hal i nde ayaklanmalar düzenlemek, köy leri, mahalleleri ateşe vermek ve korumasız i nsanlara vahşice said ırınakla kalmadı lar. Üç kıtadaki �onsuz cephelerde amansız bir vatan m üdafaası yapmakta olan Türk < )rdusu'nu bozguna uğratınak için yakaladıkları i l k fı rsatta casusluk da yaptı lar. Rahmetl i Talat Paşa halıralarında "Erıneni lerin casus olarak lı i laf Devletleri leh i ne önem l i rol ler oynad ı klarından " bahseder. 414 Düşınan subaylarına istihbarat veren A ntakyalı Ermeni ler daha sa vaşın i l k aylarında Fransız donanınasıyla haberleşince ayakland ı lar. Uc:vletin asilerin üzerine gönderdiği askerlerimize Fransız savaş ı:t·milerinden ateş açıldı. Asi ler Fransız donanmasın ı n koruması altın ıla düşınan nakl iye gem i leri ne binip kaçtı lar. iskenderiye'de yayınlanan l losarp gazetesinin Ermeni muhabi ri nden öğren iyoruz ki, ayaklananlar urası nda beş de papaz vard ı . B u Ermeni gazetesi, A ntakyal ı Ermeni bin, üzerinde hi lal işareti bul unan beyaz bir bezle Fransız zırhl ısına i�aret verdikleri ni ve Fra nsız kom utanın Ermenilerle ha berieşlikten ,onra bomba rdımana başladığını yazm ıştır. m 1 9 Ocak 1 9 1 4'te iki Ermeni i skenderun Körfezi ' ne sokulan düşman J.',em isine i ltica ederek Silahlı K uvvetleri ' n ve , halkın d urumu hakkında hilgi vermiş, bunu Dörtyol ermenileri n i n casusl uğu takip etmiştir. 30 Ocak 1 9 1 4 'te Dörtyol Ermeni lerinden Abrahaın Sazcıyan. Ar ıiıı ve Bedros ad ındaki üç kişi düşınan gem isi ne kaçıp, askeri güç ve 172

/\bdullııh Yaman. age. s: 293-294

1 7.l

Mehmet l locaoğlu. age. s: 579

1 7·1

Talat ı•aşa'n ın An ılan,

isıanhul. 2000. Hazırlayan: /\ l pay Kahacal ı.s: 73

17�

Mehmet Hocaoğlu. age.

51! 1 ·51!2

1 911

AR� IV BELGELER I YLE TEHCIR ERMENI I DDIALARI VE GERÇEK LER

tcı1ibatıınız hakkında daha önceden topladıkları bi lgiyi düşmana ver m iştir. Adana Ayaklanması ' na da ad ı karışan ve H ı nçak m i l ita n ı olduğu tespit edi len Karabel l skender, b i r Fransız gem isinden ç ı karken Dörtyol i ske lesi ' nde yakalan m ı ş ve casusluk yaptı g ı için idam ed i l m i şt i r. 476 l l Ş u bat 1 9 1 4 ' te Köşker Torosoğ l u Agop adında b i r öğret men bir düşınan gem isi tara fından getiri lerek gizl ice İ skenderun L iman ı ' na ç ı karı l ır. Agop yaka lanınca fı lo komuta n ı n ın talimatla rıyla hareket ettiğini ve bazı b i l g i leri a l m ak i ç i n karaya ç ı karı ldı ğın ı itiraf eder. Yine l l Ş ubat 1 9 1 4'te düşınan gem is i ne kaçarken yakalanan Dağl ıoğl u Artin ' i n üzerinde Divan-ı Harp'te yargı lan mas ı n ı gerekti recek kadar öne m l i i st i h bari b i l g i ler b u l u nur.477 Ermeni casuslar, daha çok y u rt sathına yay ı lan konsoloslarla ça l ı ş m ı ş. onların yön lend i rm eleri i le b i l g i toplam ış, çoğu zaman da yakayı k urtarm ışlard ı r. Harput'taki İ ng i l i z Konsolosluğunda tercüman olarak ça l ı şan bir Ermeni, l l . Kolordu hakkında toplad ığı bi lgiyi konsolasa verir, fakat bu ist i h barat raporu e lç i l iğe gönder i l i rken Türk makam ların ca elegeç i ri l i r, ama casusu yaka lamak m ü m kün ol maz, İ ng i l izler onu Beynıt üzerinden K ı brıs'a kaçırı rlar.

478

Bu espiyonaj faal iyeti o kadar yaygı nd ı r ki, Rus Generali Mas lovski bile Ermenilerin keşif, reh berlik, h a ber alma gibi işlerde k u l l a n ıldıi:mı yaz m ı şt ı r.

E l i m izdeki bilgi lere göre bu espiyonaj işine sadece öğretmen ler, yabanc ı tem s i l c i l i k lerde ç a l ı şanlar, örgüt mensupları veya paraya d üşkün sıradan Ermen i ler değ i l , ruhani reisler de bulaşm ıştır. Pat ri�in bile casusluk yaptığına dair kayıtlar b u l u n maktadır! Tür k i ye Ermeni leri n i n ruhani o l maktan çok s iyasi l ideri olan Patrik. 1 . Dünya Savaşı y ı l larında Amerikan Büyü kelçiliği üzerinden i tilaf Devletleri 'ne41111, Eçmiyazin Katagikosluğu üzerinden de Rusya'ya Türk Ord u su n u n d u ru m u hakkmda bilgiler vermiş tir!

476

Yusuf Ziya Bi l<.lirici. Adana'da Ermeniler'in Yaptıjtı Katliamlar Fransız-Ermeni i lişkileri, Ankara. 1 999, s: 52. 1 3 5 numaralı dipnot

477

Abdullah Yaman. age.

4 711

Mehmet Hocao�lu. age.

479

Belgelerle Ermeni Sorunu, s: 1 72

4110

Belgelerle Ermeni Sorunu, s: 220

335 s:

5110

NECDET SEViNÇ

199

Emniyet Genel M üd ürlüğü ' nden Başkom utanl ığa gönderi len

3 1 Ocak 1 9 1 S gün ve 2 .086 sayı l ı yazıda Ermeni Patrikhanesi ' n i n halyan sefa reti a racahğayla Eçmiyazin Katagikosluğu ' n a casus luk yaptağmm tespit ed ildiği b i l d i r i l iyord u . 48 1 Casusluk yapmaları sebebiyle Sarıkamış felaketinin m üsebbipleri arasında bulunan Ermen iler Türk Ordusu'nun durumunu ve harekatını Ruslara bi ldirmek için Trabzon. Erzurum. Muş, Bitlis ve Van gibi mer kczlerle beraber Ortaanadolu şehirleri olan Sivas ve K ayseri 'de bi le ca

sus büroları kurmuşlard ı . 48�

SAVAŞ VE iHANET Savaş başlamadan akdedilen Erzurum Kongresi'nin kararlannı hatır Iatmakta fayda var. Kafkasya'dan gelen delegasyon dahil, büti.in Ermeni 1\ıyütlerinin ve Van

Mebusu Papazyan'L1 yine Van Mebusu Vremyan'm

katıldığı bu kongrede 4 önem l i karar alınm ışt ı : Harp ilanma kadar sükunet ve itaat muhafaza edi lecek. ama Enneni ler bu zaman zarfında

Rusya 'dan gelecek veya dahilden tec.Jarik olunacak silahlarla c.Jonanacalc.Jarc.Ja. Harp ilan edilirse Türk Ordusu'n<L1ki Ermeniler silahlarıyla birlikte Rus Ordusu'na kahlacaklardı. Türk Ordusu i lerlerse siikunet muhafaza edi lerek amal-i mil liye isıir daı olunacaktı, yani milli emeller kurtarı lacaktı . Türk Ordusu ricat eder veyahu·t ilerleyemcyecek hale gelirse Ermeni çeteleri derhal ordu gerisinde harekete geçerek ellerindeki programı uy gulayacaklardı. 48 1

483

Bab-ı Ali Dahiliye Nc7.arcli Emniyeı-i Umumiyc Ncznreti Uususi: 2086. Kalem. Mahrcın: Karargah-ı Umumi istihbarat Şubesi MüdUriyetine. Dcrsaadet Ermeni Patrikhancsi'nin halyan Scfareıi vasıtasıyla ve gayrimun tazam bir surelle Açmazin ( Eçmiyazin) Katagikoshı�u ilc ınuhabcrcdc bu· lundu�u mevsukcn isıihbar kılınmış oldu�undan en ınühim esrar ve vakay i-i askeriyemizin Rusya 'ya intişıırına ıeshi l ve temin edecek tahkikat-ı dakika ve ınahrcmcniiyc tevessül olunması Emniyet-i Umumiyc MüdOrU lsnıail . Şube: 2/5. 900 1 8 Kanunisi'ın i 1 330 (3 1 Ocak 1 9 1 5 ) Kısım : 218 (3 1 ) M inh (de)

4H2

ArBD, sayı: 83. Ankard. 1 983. s: 63

-1H3

Arım. sayı: 83. s: 61

:wo

A RŞ i V BELG ELER i Y LE H I ICi R ERMENI i DDiALARI VE GEIU,H..: I . E R

Emıcni ler hemen hemen Galata Kongresi'nde alınan kararların tekrar landığı Eı-zuruın Kongresi'nde varılan ımıtabakat gereğince seferberl iğin ilk günlerinde. sükunet ve itaati muhfaza ett i ler. hatta Türkiye lehine gös teri yaptı lar, fakat askerlik şııbclcı·ine gidip silah, tcçhi:�.Jit ve elbiselerini aldıkt:ın sonra topluca tir.ıra bm;; l:ıdılar. Kaçanlar, örgütlerinden aldıkları tali mat uyarınca ya düşman tarafına geçiyoı: yahut vatan görevini yupın:ıya giden nıüslünıanlıır:ı sııldırıyorlardı. 4ı;.ı Askere gitmiş m üslümanların geride kalanları onların ilk hedetiydi. çoğu zaman tüylcr ürpeı1cn bir vahşil iklc yapılan bu saldırı larla. askerl ik çağına gelmiş genç lere gözdağı veril iyor ve onl arda çoluk çocukları nı veya namusları n ı konımak için :ıskerc gitmeme fikri uyanı.Jırılma k isteniyorc..l u . Ermen i ler bu faal iyetlere devam ederken coğrafi yap ısı çete faali yetleri ne pek m üsait olan Doğu ve Güneydoğuanadolu'daki kil ise ve manastırları kullanarak Türk askeri harekatına ve malzeme sevkiyatına mani olacak 485 ey lemiere başlad ı lar. R uslar, Türkiye'den kaçan Ermen i lerin bir k ısm ı n ı Ermeni Gönül lü A lay l arı'na al ı rken, bir k ısm ını da çeteler hal inde A nadolu iç lerine salmış lard ı r. Yalnız Sivııs vilayetinde 1 5 bin kişi Rus Ordusu 'na ka tılmıştı. 4116 Muş bölgesi nde ise çoğu Türk Ordusu' ndan kaçan 7 bin kada r Ermeni sila hlı olarak köylere dağılmıştı. 487 Asker celbi için bu köylere giden jandarmalara "a rtık Osmanlı H ukumeti'ne asker vcrnıcyeceklcri ni, çünkii böyle bir h ü kümeti tanınıac.Jıklarını" söy lüyor m ve on ları vahşice öldürüyorlard ı. Ocak 1 9 1 4'tc Bitlis' i n H izan Kazası ' na bağlı Sekür Köyü'ne asker kaçağı aramak ve asker almak için giden jandarmaların cesetleri bi laha re gözleri oyulmuş ve vücu tları taşlarla ezilmiş olarak bulundu. 4�'' Türk müfrezeleri ı 7 Şubat 1 9 ı S 'te isyan hal indeki Tas u, Sigor, Korsu köylerine girdi klerinde pekçok Rus şapkası ve Rus teçhizatı e legeç i rdi ler. Sigor da tıpkı Sekür'de olduğu gibi şehit jandarmaların cesetleri, gözleri oyu lmuş, ciğerlcri çıkarılmış ve kafaları ezilmiş olarak taşları n arasında bulundu. 4Q() 4!!4

Mehmet l l ocıKıglıı. age. s: 69

41!5

Yıısu f l lalaço�l u. Ermeni Tehciri ve Gerçekler ( 1 9 1 4- 1 9 1 8), Ankara. 200 1 . s: 35

41!6

Dclgelerle Ermeni Sor u n u. s: 200 s:

254

4H7

Delgeleric Erm e n i Sorun u,

4!!!1

Abdullah Yaman. age.

4!!9

Mehmet l locaoğlu. age. s: 609

490

Arım. say ı : 1!3. Ankara. 1 91!3, s: 69

s: 2 70

N ECDET SEVINÇ

Ocak-Şubat 1 9 1 5 te

201

yarıılı ve sııkat olara k evlerine dönen asker

4''1 Zara ve Hafik kazaları arası nda bulunan Sakar Dağı ' ndak i Döker Köyü'nde 1 2 Türk boğazlıı n d ı ! Ka rahisar Savcısı Cemal Bey i le jandarmalar şeh it edi ldi. 4q� Muş'a bağlı Akan Nahiye Müdürü' nün evi ateşe veri ldi. 49� B i n asker kaçağın ın yakalandığı 4� Diyarbakır gibi çoğunluğu m üs lüman olan bir şehi rde Ermen iler pol is ve jandarma devriyesini gez dirm iyor, Ermeni mahallelerinden geçen ın üsl üınanların üzerine pisl ik atıyorlardı. 495 Yozgat gibi A nadolu' nun merkezinde bulunan bir şehirde bile köyler ve jandarma karakol ları basıl ıyor. böylece Polonya sını rından Yeınen·e kadar uzayan çeşi tli cephelerde savaşan devlet bazı kuvvetlerini iç ı:üven liğin sağlan ması için geri çekmeye zorhı n ıyordu. Önem le kay detmek isteriz ki. cephede daha az asker bırakılınası için benzeri olay lar hütün yurtta terti plen iyordu. Aynı sebeple orduya gönderil mek üzere toplannn tahı l ambarları . üstel i k piskopos vek i l i n i n teşvi kiyle ateşe veri lm iş. 4% bi rçok yerde

lerin çoğu h u n h ıırca katledildi.

askere ekmek çıka nı n E rmen i fı rıııcılar erıı tı :ıehirlemeye teşebhüs l'lm işlerdir. 497 Büzı

köy lerde k i l i se aidatı toplamak bahanesi ne sığınan. bazı yerlerde de kendilerini tüccar ve çerçi kıyafet iyle kam ufle eden pa pazl ar köy köy dolaşıp Osmanl ı orduları nın mağlup olacağına dair pro paganda yaparak pan i k ç ı karnıaya çal ışm ış. Rus donanınası Gircsun"u topa tutmaya başlay ınca da sev inç gösteri leri yaparak hal ka ve hükümet ıneın urlarına olmadık hakaretlerde bulunımışlardır. 4''8 491

Mehmet ı locaoğlu. age. s : 51!0

·192

Mehmet l locaoğlu. age. s: 599

493

/\hdul lah Yaman. age. s: 27 1

·194

IJelgelerle Ermeni Soru nu. s: 1 91!

·II.J5

Mehmet l locaoğlu. age. s: 602

·196

Mehmet Hocaoğlu. age. s: 580

•197

Abd u l l ah Yaman. age.

293.

Zehirteyerek öldürme, Ermeniterin eski tıir al ı�kan l ığıd ır. U ınum Lrkıin-ı I l artıiye Dairesi. 4. Şubenin 3% 1 say ı l ı . 26 Kıinunusıini 1 323 ( 1 907) ta ri h l i. Serasker Rıza Paşa i mzal ı yazısından anl ıyoruz ki. H aç in Komitesi ch.• A rtin adındaki Erzak M üteahhidi vıısıtasıyla askeri birli kleri zchirleınc girişi ıninde bulunmuştur. (Tarık Zal'er Tunaya. Tü rkiye'de Siyasi Partiler, c : 1 . 2 . Meşrutiyet Dönemi . i stanbul. 1 91!4. s : 57). Sonraki zehi rleıııe te�ehtıüsleri

Osman l ı idaresi n i n tıu olay lardan ders a l ınallığını göstermektedir. ·191!

/\hdul lah Yaman. age.

294

202

/\RŞ I V nELGEI.ER I Y I . E TEI ICIR ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

Aynı şekilde Rus fı losu Ereğli 'ye bomba yağd ırı nca da Ermeni ler. yortuları ve bayram ları olmadığı halde çalgılı topl a n tılar düzenleyip e ğ len meye başlamışlardır. Ermeni ler çarşıda, pazarda " Rusla rın bir kaç güne kadar boru la rını, tra m petlerini çalara k şehre girecekle rini ve bir tek Türk'ü sa ğ bırakmayacakla rını" söy lüyorlard ı . Sonra

anlaşıldı ki, Rus fı losu Sakarya nehri nin Karadeniz'e döküldüğü yere asker ç ı karıp şehre doğru harekete geçince Sakarya havaya uçurula caktı . Yapılan araınalarda gerçekten de şehri havaya uçuracak kadar patlayıcı madde elegeçi ri Im iş. 4 bomba da Ermeni papaz okulu nda, başra hibin odasında bu lu n m uştu !4""

Erınen i ler, bu bombalardan başka binlerce silahın yakalandığı i zm i t-Adapazarı yöresi nde, m üslüman halkın izzet-i nefsini rencidc edi c i tecavüzlerde bulundular, Adapazarı ' nda polis ve jandarmaınızı şehit ettiler, kurşunlanmış, bıçakl anm ış, boğu l m uş m üsl üman öl ülerine orada burada rastlanır oldu.

ERMEN İLERE GÖRE MÜSLÜMAN ÖLDÜRMENİN MUHTELİF YOLLARI Tiirk M i l leti 'nin ve Osmanl ı Devlet i ' n i n 1 . Dünya Savaşı y ı l larında nas ı l bir belayla karşı karşıya old uğu, aşağıdak i satırlar okununca dahıı kolay anlaşı lacaktır. Ermeni Devleti'nin tedhiş yoluyla kurulacağına inanan soo H ı nçak Örgütü, m üsl ümanların nasıl öl � ürUieceğine, şehir lerin nasıl havaya uçurulacağına dair ti.iy ler ürpertici tal imatlar yayı n lamıştır. ''H ınçakyan ihti lal Kom itesi Azasının Vezaifıne (vazi felerinc) Dair Tal imat'' adını taşıyan bu emirnamen in bir maddesinde bakını1: neler emred i l iyor: Madde (8): Komitenin bir de cel latbaşı bulunmal ı . Cellatbaşınııı maiyetinde, kend isiyle hernetKar (hem fikir) bir fırka (yani tim) dahıı bulunmalı, bunların vaz i fesi de heyetin emri nden hariç ol mamak şartıy· la dahi len vt� haricen muzır olan adam ları katletınektir. Üç nevi ceza vardır: B iri tekd ir, biri sopa. biri ölüm. Öl üm de Oç tiirlüdür: R i rincisi kama. i kincisi revolver, üçüncüsü boğmak veyahııı tesıniın etmektir. Ermen inin "tesmim'' dediği, zehirlemektir! 499

Mchıııct l locaoğhı_ age. s: 577

500

Ki Young Lee.

Ermeni Soru n u ' n un Do�uşu, /\nkara. 1 99K. s: 3

203

NECDET SEVINÇ

- Ya binalar nasıl havaya uçarı lınalıdır? O da şöyle tari f edi liyor: • · ... Hane veya ebniye-i sairenin (diğer binaların) berhava edilmesi için �� ll.>dbire müracaat etıneli: Evvela dinarnit gül lesi. saniyen (ikinci olarak) dinarnit suyu, salisen (üçüncü olarak) baruttan mamul patlayıcı ci nsi !" so ı Bir de 1 9 1 O'da binlerce adet basılarak dağıtılan ve üzerinde Toınan diye bir imza bulunan Müdafaa-i Şahsiyye İ çin Talimat adlı kitaba gözatmak gerekiyor. Kişisel savunmadan bahsetmesine rağmen aslında müslümanların mısıl öldürüleceğini anlatan ve biz Türkler için ••düşman" ifadesi kul lanılan kitabın 64. sayfasında hangi iş için hangi silahın tercih edilmesi lazım geldi �ine dair bilgiler verildikten sonra köylerin nasıl basılacağı, yangınların nasıl 4,:ıkarı lacağı şöyle anlatı lmaktadır: "Bizde üç türlü köy vardır: Ermeni köyleri arasında ve yalnız Erınen i lerle ıneskun köyler. Diğer unsurlara mensup bölgelerde. sadece Ennenilerle meskfın köyler. Ermeni ve diğer unsurların, birl ikte ıneskun bulunduğu köyler. Her üç çeşit köyde de, teşkilatça bir fark yoktur. Her köy bir "birlik" meydana getirecek ve bütün mevcut kuvvet, silahlarıyla bu birl iğe dah i l ola l'aktır. Birliklerden her biri, a) sabit, b) seyyar adlarıyla ikiye ayrılacaktır. l ler kısma bir başkan ile birer yardımcı verilecektir. Seyyar ve sabit birlikler, her köyde beraberce, aralarından tecrübe! i bir başkan seçeceklerdir. Baş kan, köyün en büyük amiri olacak ve oradaki bütün kuvvetler, bu başka na bağlı bulunacak lardır. Başkan aynı zamanda, Bölge Komutanı'nın ve Erkam H a rbiye'nin vekilidir. "Aynı bölgede bulunan bOtün köylerin başkanları, araları nda topla narak, üç kişiden mürekkep geçici bir Erkanı Harbiye Heyeti seçecek lcrdir. Erkanı Harbiye Heyeti ve Bölge Komutanı, çatışma günleri nde. kendi mesul iyetleri altı nda, si lah kul lanınaya güçleri olmayan şahıslar dan si lahları toplayıp, tecriibeli olan kimselere dağıtabi leceklerdir. Ani hir baskına uğrayan köyler, yard ım istemek için derhaL komşu köy lere haberci ler çıkaracaklardır. Ermen i lerin azınlıkta bulundukları ve anında komşu köylerden iın dat kuvvetleri alamayacak olan karışık köylerdeki Ermeni ler. çatışmadan l'Vvel. kolay nakled ilebi lecek ınal larını alarak derhal Ermeni bölgelerine �cçeceklerdir. .. Düşmanın Erıneni lere oranla az oldukları karışık köylerde. eğer daha önceden kaçmam ışlarsa. ya onları reh in olarak alıkoymalı veya kendi leri nin ya da hükümetin tayin etmiş olduğu hareket şek l ine göre. kl\yden dışarı çıkınağa davet etmelidir. "Çatışma sırasında. evlerin kapı ları açık bulundurulacak. nizarniye uskerlerinin ve zabıtanın takibinden kaçan teıtler, kabul edilecektir. Bu �� 1

Ernı..:ni Komilckri

( 1 89 1 - 1 895). Ankara. 200 1 .

s: 1 2

204

A RŞIV BEI .OioLERi YLE TLI I C I R ERMENi i DDiALARI VE GERÇEK LER

sıralarda si lahsız boş adaın iann dışarda bulunmaları, kesi n l i kle yasak lanınal ıdır. Düşm a n ın eline düşen si lahın bedelini köy halkı ödeyecek tir. Düşınandan alınan si lahlar. alanlarındır.'" .. Köylere H ücuın için" Düşman köylerinin ınüstahkeın mevki l erini bilmek gerekir. Geri çekilme haıtı önceden tayin edilerek, karakol lar tarafından em niyet altına alınmal ıdır. Hangi köylerden düşmana yardımcı kuvvetler gelebi leceğini keşfe dip buna ınan i ol unmalıdır. H ücum edi lecek köyün yalnız üç tarafı ımıhasara altına al ınmal ı, sa kinleriniıı kaçınaları için bir taraf serbest bırakılnıalıdır. (Köy eğer döı1 taraftan ımıhasaraya alın ırsa, düşınan son gayretle karşı koyarak zaferi tehlikeye sokabilir.) Yalnız serbest bırakılan tara fta, bir baskıncı grup gizlenerek. kaçanları sıkıştırıp onları zarara sokmalıdır. Aslında. bu tarafın serbest bırakı l ınasındaki sebep, düşmanın kaçmasını sağlamaktan çok. onun mukavemet gücünün bölünmesini ve zaferin daha çubuk elde edi lmesini ıcınin etmektir. Düşmanı şaşı rtınak için, hücum zamanı olarak fecir vaktini seçmel i dir. Daha önceden yapılacak hücum. karanlık sebebiyle beklemeyi gerek tirir ve zaman kaybı doğurur. Telaş ve kargaşal ığın tam manasıyla sağlanınası için, yangın çıkar mak ve bunu birkaç yerde birden yaparak genişletmek icabeder. 13u nun için de, hücuından evvel, gereken şeyleri temin etmel idir. Hücuın edecek grupta süvari yoksa, yaralı ve ölülerin tanınmaınaları için onları Ermeni köylerine taşıyacak birkaç barki r (at) bulundurınalı dır. .. H ücum un yapılmasından birkaç gün önce Erkanı Harbiye Heyeti'nin seçip tayin edeceği güçlü ve güvenilir memurlar köylere gönderi lir. Bun lardan her biri, kiml iğini bel li etmeksizin. memur olduğu bölgede, gerek tiği kadar kalarak. telkikierini tamam ladıktan sonra, raporunu verir ve bu rapora göre gerekli tertibat alınır." sol Evet. Türk Orduları birbirinden ve anavatandan binlerce kilometre u1.aktak i cephelerde savaşırken. Em1eniler dokuz asır birl ikte yaşadıkları koınşulanııa böylesine alçakça tuzaklar kurmakla meşgullerdir! Her Ermen i köyünde bir genelkurmay başkanı seçilecek, her Ermeni bu genelkurmay başkanının emrine girecek, hangi müslüman köyü bası lacak sa, o köye daha önce keşif heyetleri gönderilerek, sabahın köründe birkaç yerde birden yangınlar çıkarılacak ve işte o panikten istifade edilerek de evinden fırlayan Türkler'in üzerine ku�un yağdınlacaktır. 502

Ahdullah Yaman. <ıgc.

1 26- 1 2 7- 1 2K

NITDFI SEViNÇ

205

Plan budur. Dünyanın rahala ve huzura kavuşması i ç i n

mesi

Türk Milleti'nin yokedil

gerekligine inanan ve bunu kendi organlarında yayıniayabiien

ıııenilcr, en sadisı canilerin dah i tasavvur ederneyecek leri vahşetlerin m ii ıııcss i l leri olmuş. böylece. Türkler'de intikam duygubın uyandmırak kendi 'unla nnı da hazırlamışlardır.

SAVAŞ VE iSYAN Osmanl ı Devleti

2 1 Temmuz 1 9 1 4'te

seferberl ik. l l Kası m 'da savaş

i lan ett i . Zeytun Erme n i l eri n i n , bu fı rsatı kaç ı rmadığmı, devletin savaş hazırl ı ğıyla meşgul olmasından istifade edip. daha Bab-ı Ali harp i l<ln etmeden Ağustos

1 9 1 4'te isyan ı

başlattı k ların ı görüyoruz.

Biz burada Eııneni ayaklanmalarını anlatacak deği l i z. i lgi lenen okuyu nılarıınız kaynakçadaki bazı eserlerden bu isyanları tak i p edebi l irler. Bu l:SCr sadece, başımıza kak ı l ı p duran tefı c i r o l ay ı n l ll sebep Ve mahiyet i n i n ve hatta nas ı l m i l li b i r zanıret ha.l ine geldiğini n anlaş ı l ması için Zeytun ve

Van isyanları ' n ı birer örnek olarak özetlemekle yetinecektir:

ZEYTUN İSYANI Seferberl i ğ i n i la n ı ndan sonraki

ilk

Ermeni ayaklanması. bugün

Kahramanmaraş' a bağl ı Süleyman l ı kasabası olan Zeytun'da çıktı:

vergi vcrmcmeye, askerlikten kaçınayıt ve hıılkı devlete karşı itaııtsizliğc ça �ırmağa başladılar. Orduya yazılmak için askerl ik şubesine gelenlerin yol Ağustos

1 9 1 4.

Erıneni ler seferberliğin i lanını takip eden günlerde,

ları kes i l iyor. paraları pul ları a l ı nıyordu. Hatta dağ köy leri nden gelen ler yolda pusuya d iişürülüp öld üri.il üyordu . Ermen i ler

1 7 Ağustos'ta asker

l i k şubesinden terhi s olup, Fercns yoluyla köylerine dönmektc olan yüzden

fazla Andırın'lı Türk'c saldırdıhır, birçoğunu öldürdüler,

üzerlerindeki

paraları aldılar. Ayrıca nakliye vasıtası toplamak için yörede dolaşnıakta olan jandaıınai<U"a ateş açtı lar. Mar.ış yolu üzerinde, Kaymakampınarı mev k i i nde IJeşanl ı Köyü hal k ı ndan bazı Türkler' i şehit ett i ler. 504 503

I l ayasdan gazetesinin 1 9 Ağustos 1 9 1 4 tarih ve 56'neı say ısındaki neşriyat

için hak ın ız: !\yhan Yalçın. Belgelerin I ş ığınıl a Tü rk-Erm e n i Meselesi ' n i n i çyüzü, i stanbul. 1 975. s : 2 J 2

504

Mdııııet l locaoğlu. age, s: 574

206

AKŞiV BELGELERIYLE TEHCI R EKMENI I DDIALARI VE GEKÇEKLER

Maraş'tan Zeytun Jandarmas ı ' na gönderi leceğin i öğrend ikleri cep haneyi gaspetmek için, kasabanın kuş uçmaz. kervan geçmez geçitle ri nde pusular kurdular. Cephane başka yoldan geçirilince, cepharıeyi karşı lamak için gidip dönen 1 7 kişi l i k müfrezeden 6 jandamlayı şehit ettiler, diğerleri ni ağır surette yaraladılar. A sayişi sağlamak üzere Zeytun'a gelen Maraş M utasarrıfı i le ka sabada devriye gezen jandarmalara saldırd ı lar. H ükümet Konağı'na taarruz ettiler, resmi daireleri basıp, silah ve cephaneye elkoydu l a r.

Tutuklu Erınenilerin tahl iyesini istedi ler. Devleti n takibi sebebiyle Zeytun'un en hakim yerinde bul unan Tekiyye Manastırı ' na sığı nan 700-800 kadar asi, kendi lerin i takip eden Maraş Jandarma Böli.ik Kom utanı Süleyman i le birl i kte 25 eri şehit ettiler, 36 eri yaralad ı lar. Gecenin karanl ığından ve saklandı kları ına nasıırın arazi avantaj ı ndan faydalanarak kaçan silahlı eşkıyalar rastla dık ları Türkler ' i kat letmeye. köyleri. harmanl arı . evleri ateşe verme ye başladı lar. Sadece Dönekl i , A kçarl ı, K ümperl i, Fatmal ı, Hartalp ve Önek köyleri nde 62 ev, 3 bağevi, 27 harman ateşe verildi. Ayrıca zik rettiği m iz köy halkına ait hayvanları alıp gittikleri tespit edi ldi. 505 Yapı lan takipler sonunda, ayakla n m a n ı n İ ngilizlere yardım için çıkarıldığı anlaşı ldı. Zeytun sergerdcleri ndcn Melkom, kom i te l ider lerin i n " İskenderu n'a çıkarma yapan İ ngilizlere yardım etmek için ayaklanma talimatı a ld ıklarını" itiraf etti. Harekatı n l ider ve planlayıcı ları olan H ı nçak Komitesi Başkanı Çakıroğlu Panos. kardeşi Yenidünya, Ağyaoğlu ve dört oğlu, Solakoğlu Mesrop ve Emaune l ' i n devletin lütfuna mazh a r olan kasabanı n zengin leri arasında bul unduk ları anlaşıldı. Piskopos' u n da aralarında b u l u nd uğu 61 eşkıya yaka la ndı. Elegeçiri len si lahların bir kısmı Türk Ordusu'nun sihihlarıydı. �06

Asilerin itiraf ettikleri gibi Cemal Paşa da hatıratında bölgedeki isyanların i ngi liz ve Fransız komutanları n ı n emriyle çıkarı ldığı ndan bahisle demektedir ki . .. i skcnderun ' Körfezinden başlayarak Dörtyol. Musababa, Halep, A ntep. Urfa ve Zeytun taratlarında yapı lacak bir Er meni ihtilalinin Suriye'yi A nadolu' dan ayırabilecek bir teşebbiis olaca ğını pek güzel takd ir etm iş olan Fransız ve i ngi liz Doğuakdeniz Ordu ları kumandanları. Çana kkale m u h a rebelerinin en müth iş anlarınd:ı Ermco ilere verdikleri emirle bu isyı mı yaptırmışlardır.

507

505

Ahdullah Yaman. age, s: 256-257-25!1-258

506

Ahdullah Yaman. age. s: 256-259

507

Ceınal l'aşa. l liitıralar, l lazırlayan: Alpay Kahacalı. isıanhııl. 200 1 , s: 426

1 1

NECDET SEVINÇ

207

Ermen i ler ' i Türkiye'ye karşı örglitleyen General Vorontsov l >aşkov'un Rus Dışişleri ve Oakan l ıgı ' na çektiği telgraftan. Zeytun Ermeni leri ' n in Ruslar'dan yardım istediği anlaşılmaktadır. Daşkov'un 20 Şubat 1 9 1 5 tari h l i telgrafı şöyledi r:

"... Şimdi Kafkas Ordusu karmxJ!una, ellerinde Türk u/aşon yol Ianna saldmnaya hazır onbeşbine yakm Ermeni oldu{tımu bildiren Zeytun Ermenileri heyeti geldi. Silahları ve mermileri yokmuş. Zeytun 'un konumu nedeniyle gerekli silu/ı ve cephanenin. Ermeni/erin alahile cekleri İskenderun 'a ulaşimlması çok iyi o/w: "j(" Kaydetmeliyiz ki bu müracaat Uzerine Rusya:nın Londra Büyükel çisi Antakya'ya bir çı kartma yaparak Erınen i lere yard ı mda bulunul ması için teşebbüse geçecektir.

EŞKİYA VAN' A HÜKÜMDAR OLUNCA Çanakkale Savaşları ' n ı n en yoğun olduğu günlerde gi.lneyde i ngi liz ve Fransızlarla işbirliği yapan Erıneni ler, doğu cephesinde de gö nül l ü olarak Rusların emri a ltına girdi ler. Rusya'nın Van Konsolo su Tem ren'in, Rus Sefıri ' ne yol ladığı rapordan anl ıyoruz ki, Rusların Van' ı işgal planı 1 908'de başlamıştı. Teınren, yeraltı su tesisatı nda ya kalanan 1 2 Ermeni korn itacı arası nda Rus tebalı ların da bul unduklarını bild i riyor ve ne yapma<>ı gerektiğini soruyordu. S()C) O'na ne cevap veri ldi bilm iyoruz. Fakat bir süre sonra nerede ipten kazıktan kurtulmuş öğretmen. pa paz. m i l letvekili, müfettiş tUrlinden cani ruhlu Ermeni maceraperesti varsa, Rusların yönetip yönlendirdiği dünya aleınce bil inen Taşnak Kom itas ı ' nın Van Şubesi ' ne doluştu! Elebaşı ları iki kişiyd i : işhan ve Araın. Her iki sergerde de Katkas Erınenisıydi . Bunlardan Araın Manukyan. bir Kafkas kasabası olan Ş usta' da doğmuş, i lk ve oı1a tahsi 1 ini yaptığı Erme ni okulu ndan eşkıya olarak mezun olup, dağlara çıkm ıştı. Batuın'da A lev Basyan tarafından şehit edilen Van Valisi A l i Rıza Paşa'nın katli 50!!

1\ . A .Lalayaıı. Taşnak Partisi'nin Karşıdevrimci rolü ( 1 9 14- 1 923) Kaynak Yayınları isıaııtıul 2006 s:40

50lJ

Yusuf 1 hılaço�lu. age.

s: 3 7

20!!

AR';i i V llELC i E L E R i YJ .E TE I IC: i R E R M E N i i DDIALARI VE C i ERÇEK LEH

olayına ··azmetti rici"' olarak karıştığı için 5 1 " yakalanıp. idama malıklım ed i l miş. tam ası lacağı sırada Meşrutiyet inıdadına yetişmişti. A lla paçayı kuıtaıınış bir m üddet yine öğretmen l i k yapmış. üıkat sonra gene dağa çık · m ıştı. 5 1 1 i şlıan adındaki öteki sergerde Rusya'da işlediği suçlardan dolayı idama ınalıklım ol ımış. o da Türkiye'ye kaçarak canı nı kuı1arnı ışt ı . Mcşnıtiyet'ten sonra Van' ın kaderi b u iki serseri ile b u serseri lerden pek de farkları ol mayan bizim iki Van Mcbusu' nun eline geçti : Uizunısuz isimlerinden sıkça bahsettiği miz Vrcınyan v e Papazyan ! Van i syan ı ' n ı Ruslar ad ına örgütleyen bu adamlar, A kdaınar Adası' ndaki Ruhhan Oku lu'nu kapattı lar. okula sariedilmek için gönderi len paraya elkoydular. Ö q�üt milita nl:ı rı n ı Ermeni kiiylerine öğretmen ve p:ı paz tayin ettirdiler. Dinle. d iyanetle. ruh banlıkla uzaktan bile i lgi si olmayan ve kendileri gibi birer serseri olmaktım başka hiçbir sıfatı bıılıı nnuıy:ın Yczni k adında birine papaz kisvesi giyd i ri p Katagi kos Vek i l i yapt ı lar. Yanına da i stanbul v e diğer bazı bölgelerdeki terör eylemlerine katılan ve başı zaptiye ile derde girdiği için Van ' a kaçan Daniel adı nda son derece hunhar bir pnpazı ınüşavir olarak verdi ler. Bu takıma. i ran'da kom itac ı lak yapm ış Ermeni ıncktepleri m litett işle rinden Rat�ıel i le bir başka ınektep müfettişi olan Serkis'i i lave etti ler. Van dağlannın liniii eşkıyalarından Karçıkan ' l ı Vaıtan'la. Osep" i de yanlarına kattılar. " ' � Bunlar serseri ınerseriydiler ama öyle sahipsiz insanlar deği l lerd i ! On ların en yakın dostları, ::ık ıl hocaları i ngi li7_ Fmnsız ve Rus konsoloslarıydı. Rııs)'ıt, idıımıı mahkiım ettiğ i işh:ı n' ı bile Tü rkiye'de himaycsi ııltın:ı :ılmıştı. En önemli meseleler, seviyelerini kısaca özetiediğimiz bu konıiıacı larla. Rus Konsolosl uğu ' nda görüşlilliyord u.m Bu şebeke. Taşnak Konıitası i dare Meclisi'ni teşki l edince Van'da h:ıyra :ılıi met sayılmayıın olaylar cercyan etmeye başlad ı. Özell i kle seferberliğin i lanından sonra Ermeni ler Türkler'in evleri ni kundaklamaya başladı lar. Aıtık su kanalları hayvan leşleriyle tıkanıyor. çeşme ve kuyulara leş atıl ıyordu. E7.an vakitlerinde kiJiselerin çanlıırı çalınar.tk şehrin büyük çoğunluğunu teşkil eden müsl üımın halk taciz edi· l iyor. mübarek gecelerde m inarelerde yanan kand i l ler kurşunlan ıyordu. M i.i ' m i n lerin, kurşunlanması yüzünden, yolu Ermeni mahallesinden ge51O

l-lıNııı Okta); \'an lk l ediye Reisi Kapamacıyan Efendi'nin Ermeni' Taşnııı.

51 1

Alxlııllah Yaımuı. age. s: 32!!

Komitesi Tarafından Katline Dair, YTD. sayı: 38. 200 1 . s: 1!42

512

Mehmet l lm:aoğlu. age, s : 6 1 2. AIK.Iul lah Yaman. age.

513

Abdullah Yaman. age. s: 30 1

29!!-299

209

N ECDET SEViN(,.'

çcn Kızılcami 'ye kimse gidip gelemez oldu. Nihayet ıni narede ez..an sustu! Cemaat kalmadı ve caminin adı Esir Cami oldu.�14 Kırsal kesimde durum daha da tahamıniii ed i lmez bir hal alm ıştı. 1 5 �ubat 1 9 1 4 'te Ti ınar Nahiyesi'nde koyun sayıını meselesi yüzünden çı· kan olay isyana dönüştO. Asilerin sayısı bir anda bini aştı. Omuzları nda mavzer ve Rus si lahları bul unan Ermen i ler köy lere sald ırmaya başla dı lar. Banat köyünde j a n d a rma hirliğiıniı� h ii c u m ettiler. Jandarma Komutanı Yüzbaşı Süleyman Efendi ve maiyet indeki erler şehit edi ldi. Harp i lanı nuan önce O lt u. Sarıkamş ve K ağızman bölgelerine yer leştiri len Ermeni gönü l l ü alayları harp başlay ınca toplar ve makina l ı tü lcklerle takviye edi lerek Rus ordusuna öncüilik etti ler. Narınan. Kötek . Pasinler. Karak i l isc. Bayazıt ist ikamet i ne doğru ilerleyen bu alay lar, geçtikleri köyleri talan ett i kleri gibi. bcşikteki çocuk lara varıncaya ka dar Müsli.inıanları da kat lett iler. Kars ve Ardahan civarında Ermeniler tarafı ndan öldürülen Müs l liman sayısı otuz bine ulaşın ıştır. 5 1 3 Harp i lanından sonra. Rus birl i k lerinin ve Ermeni Gönü l i ii Taburları ' n ın sınırları ımza tecavüz etmeleri üzerine Ermeni ler her ta rafta s i laha sarı ldılar. Havasor Sucağı'nda birkaç jaııdarınay ı. Gevaş Kazasında Kadı İsınail Etend i 'y i şehit etti ler. Gevaş-Aitlis sınırındaki karakollım bastılar, t�lgraf telll·r i n i keslilcr. M uş'ta Akan Bucağı ' na tıağl ı Kümes Köyü ' ne giden Bucak Müdi.i rli ile ona refakat eden jan darmaların konuk olduğu ev, 8 saat sürey le kurşun yağmuruna tutuldu. l l izan 'a giden Bitlis Jandarma A lay Komutanı'yla emrindeki müfre zen in yolu Karkar Deresi ' nde kesi ldi. Ermeni eşkıyalarla jandarma arasında 7 saat süren çatışmalar boyunca şehit düşen ler oldu. 516 Bazı ıneskenlerle Mehabet Nalıiye M i.i di.i ri.i ' nün evi ateşe veri ldi. 5 1 7 Şitak'ta. üzerinde bir kolorduyu donataca k kadar s i l a h v e m ü h i m m a t dağıtım listesi b u l u n a n öğretmen Oscp ' i n yakalanması ba hane edi lerek çıkarı lan ayaklanma bütün Van vi layet i ne yay ı ldı, silahlı. örgütlü ve daha önceden ne yapacaklarmı bilen Ermeni ler; yak:ı ladık ları müslü m a n ı kesmeye başladılar.

Van'a yardımcı kuvvetleri n ge lmesi ni engel lemek için yol larda ter ti bat aldı lar. 514

Mehmet l locao�lu. age. s : 620

515

Yusuf Sarınay,

Rusyn'nın Ermeni Soru nunun Ortaya Çıkmasındaki Rolii ( 1878- 1 9 1 8) . Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeni ler c:4 s:405 .

�16

Belgeleric Ermeni Sorunu, s: 1 94

517

Ergünöz Akçora. age. s: 1 24

210

ARŞIV HEL GELERIYL E TEIIC I R ERMENI I DD I ALARI V E GERÇEKL ER

General Maslofski, Ermeni terin , Van 'daki küçük jandarma kıtasını katil ve tart ettiklerini, bunun üzerine Türkler' ı n Kazım Bey komuta sındaki 5. Mürettep Fırka' yı Van 'a gönderdiğini, bu fırkanın içkale ve şehirdeki Ermeni leri ın uhasaraya aldığını anlattıktan sonra Ermeniterin iındad ı na nasıl koştuklarını şöyle özetl iyor: - Van vak 'asma dair haber olmdıktan sonra Ermeni/erin yardım ma koşmak üzere General Turi/ıin ve daha sonra da General Nikolayefkuv vetlerinin sevkedilmesine karar verilmiş ve sevkedilmiştil: m Bu arada şehir merkezinde Osmanlı Ban kası, Duyun-u Uru u ru iye ida resi, postahane ve H ü kümet Konağı havaya uçuruldu. H am it Ağa

K ışiası ve müslüman mahalleleri a teşe verildi. B i lahare yapılan ara ınalarda siperler içinde, alın kısmında "Ermenistan kurtuldu" yazısı bulunan kalpaklarta R us ve Fransız şapkaları bulundu. m Mahmud iye'de hal kı topluca katleden Ermeni ler, cam i leri ah ıra çevirdiler.

Kaymakam 1 5 Mart 1 9 1 5 'te Enneni vahşeti n i bir raporla hükümete bildird i . 1 0 gün sonra gelen Van Valisi Cevdet Bey' i n raporu daha en dişe verici i fadelerle doluydu. Val i Cevdet Bey, 25 Mart 1 9 1 5 tari h l i ra porunda Erıneni lerin, Rusların Va n'ı işgal etmelerini kolaylaştırmak için büyük hazırl ı k içinde olduklarını bildiriyordu.

520

Çöleınerik'te Ruslar tarafından desteklenen Nasturi ler ayaklandıl ar. Mahdut sayıdaki Van Jandarma Himen i ' n i n gücü ayaklanmayı bastır maya kati gelmedi. Val i Cevdet Bey, 1 6- 1 7 Mayıs gecesi Rus-Ermeni tazy i ki karşısında çeki l mek zorunda kaldı. Böylece Rusların eline ge çen Va n 'da Ermeniler m üslüma nları kesmeye başladılar!

İstanbul 'daki A lman Büyükelçisi Wangenhaim, Alman Dışişleri Bakan lığı ' na yol ladığı 25 Mayıs 1 9 1 5 tarihli telgrafında faciayı şöy le anlatıyordu: - Van vilayetinde/ci Ermeniler ayaklanmışlar, müslüman köylere ve kaleye saldırıya geçnıişlerdir. Kaledeki Türk garnizonu 300 kayıp ver miş, günlerce devam eden sokak muharebeleri samında şehir asilerin

518

General Maslolski. llmunıi Ha rpte Kafkas Cephesi (Eserin ı.:nkidi). çeviren:

Kayımıkanı N azmi. Ankara. 1 935. s: 1 34- 1 35. zikrcdcn: Erglinöz Akçora. age. s: 1 2 � s:

305. Mehmet Hocaoğlu. age, s: 6 1 5

519

Abdullah Yaman. age.

520

ATIJD. sayı : 86. Ankara. 1 987. lklgc nu: 205 1

211

NECDET SEVINÇ

eline geçmiştir. 1 7 Mayıs 1 915 �e Van, Ruslar tarafindan işgal edilmiş, 1-:rmeııi/er düşman tarafina geçmiş ve müslümanları kat/e başlamışlar

dır. 80 bin müslüman Bitlis istikametine doğru kaçmaya başlamıştır. m Van sokaklarında müslüman avına çıkan Ermeni ler, evlerine, dilkkanlarına sığınan Tiirkler ' i yoketmek için de çarşı ları ve mahal lele ri ateşe verm işlerdir. 2 1 Mayıs 1 9 1 5 tari hli bir rapordan şehrin 4 gün den beri yanmakta olduğu n u öğreniyoruz.

1 00

BİN MÜSLÜMAN KATLEDİLDİ

Değerl i bir bilim adamımız, Van'ın düşmesinden sonra toplam 10 bin Lrmeninin 2500 müslümanı katiettiğini yazıyor. Herhangi bir kaynağa is ıinat ettiriıın·eyen bu iddia, yalnız şehir merkezindeki cinayetleri i fade maksadını taşıyor olsa bile ihtiyatla karşılanmalıdır. Çünkü konu i le i l gi li kıymetli birer eser yayıniayan Hulki Sarol da m Ergünöz Akçora da 1 O binden fazla müslümanın katiedildiğinde m münetiktirler. Öldürdükle ri insan sayısını mümkün olduğu kadar kilçUk gösterıneye çalışan Er men i kaynaklarından çı kan sonuç da en az 1 0 bin Türk' ün katiedildiği yolundaki görüşleri kuvvetlend i rınektedir. Mesela Ermeni örgiltlerinin Amerika'da yayınladığı Goçnak gazetesi, 24 Mayıs 1 9 1 5 tarihli sayısında okuyucuianna Van' ı n düştüğünü duyururken hilkümete ait bütün binala rın ve kışlaların ateşe veri ldiğini bel iı1tikten sonra "şehirde 1 500 kadar ı;oluk çocuk ve kadından IY.ışka Türk kabnadığından" 524 bahsediyor ki, bu 1 500 kişi de bilahare Ermeni çeteleri tarafından yoked i l m iştir. m "Van ' ın Türk ahal isinin Ruslar ve Ermeni ler tarafı ndan dayanı l ması giiç tecavüzlere' uğrağını, bin lercesinin Van Gölü'ne atalarak boğul duğu n u" yazan Ergünöz Akçora, dayanı lmaz Enneni tecavüzleri sebe lıiyle 1 mi lyon 200 bin kişinin göçmen olduğundan" bahisle demektedir k i. "gayrisıhhi şa rthlr a ltında bunla rın 700 bini telcf olmuştur. B u 52 1

Wangı:nhei m ,

Deutschischı:s

u n d Amıcnicn.

1 9 1 4- 1 9 1 8 .

Yayııılayan:

Juhannı:s Lı:psius. Potstlam. 1 9 1 9. s: 65. zikrı:dı:n: N ejat Göyünç.

E rm en i I lişkileri ve Ermeni Soykırım ı I ddiaları, Ermcnileri, Bursa. 2000 s: 1 1 3

Ermeni Meselesi, Ankara. 1 970. s: 1 45

522

H ıılki Sarol.

5-23

Ergllnöz Akı;ora. age. s: 200

524

Abdullah Yaman. age. s: 327-328

525

Mehmet Hocaoğlu, age. s: 678

Türk

Ermeni Sorunu ve Bursa

212

ARŞI V BELGL:LERI YLE TU ICIR E R MENi I DDIALARI V E G E R<,Tf..: I .E R

bi lgiler Hariciye Nezareti ' n i n i ngiliz Yüksek Kom iserl i ği ' ne sund uğu raporda mevcuttur." 5�6 Genel olarak Van vi layetinde ve şehir içi nde Ruslar ve sırtlarını Ruslara dayayan Ermen i ler öy le bir soyk ırı ma girişın işlerdir ki. yalnız Gevaş ve Yastan'dan Agiro Dağı ' na götiirü l üp, bir tek kişi kalmamak üzere katiettikleri m üslüman sayısı 3 binden fazladır. 5 � 7 B ugün adı Özalp olarak değiştiri len Mahmudin'in kaza ve köylerinde yok edilen m üslüman sayısı ise yaklaş ı k 2 bindir. 528 C i nayetleri n i gizlemek i ç i n geride şahit bırakmak istemeyen Erme ni ler, Hakkari ' den geçmekte olan 300 Yahudiyi de Seyl Köyü ci varında. arşiv belgesindek i ifadesiyle doğramışlardır! Yal n ı z Engil ve Vastan

Köyü aralığında öldürülen m iislümanlann sayısı 10 binden fazla dır. Çoluk çocuk. kad ın. yaş l ı ve yaralılardan i baret 40 bi nden fazla miislüman da Şahotu Köprüsü' nde Rus askerleri tarafından bıçaklan mak, suya atılmak ve kama ile öldürülmek suretiyle yokedilmiştir! Arşiv belgesindeki ifadesiyle "Dersaadet'teki n ü fus sicillerinden de anlaşılacağı gibi Van bölgesinin zayiatı 1 00 bine yakındır!" 5�Q

Görüld üğü gibi şehirden. kasaba ve köylerden kaçanl ar bi le izleri sürülerek Ruslar ve Ermeni ler tarafı ndan yol larda feci surette katlc d i l m i şlerdir. Van ' ı n düşmesinden sonra geın i lerle gölün batı sah i l ine geçmek isteyen 400 kişi, fı rtına sebebiyle sığınmak zorunda kal d ı k ları Adi leevaz ve Erciş çevresindeki köylerde kurşunlanmış, bir kısmı da göle atılarak boğulmuştur. 530 . Ruslar. bu c inayetleri tarih lerine altın hartlerle yazıp övüneb i l i rler. Çünkü bütün bu c i nayetlerde ve aniatacağım ız vahşet tablolarında on lar

Ermenilerin suç ortaklarıdır!

1 877- 1 878 Savaş ı ' ndan sonraki i l k 7 ay içinde Osman l ı Avrupası ' ndaki -lOO bin Tü rk'ü Bulga rla nı yurt açmak için yok eden Mosko f Genel kurmayı, 1 . Dünya Savaş ı ' n ı n devam ettiği y ı l larda da kukla bir Ermenistan için aynı deneati irtikap etm iştir! Bu suç oı1ak l ığı o kadar açı ktır ki, Yan 'ın işgalinden bir gün sonra Rus Çarı ve Rus Dışişleri Bakanı Sazanot� birer beyanname yayınlaya-

526 527

Ergüııöz Akçora. age. s : 223 Erm eniler

Ta rafından

Ya pılan

Katliam

Belgeleri,

( 19 1 4- 1 9 1 9),

c: I .Ankara.200 l .s: 24 528

Erm en iler Ta rafı ndan Ya pılan Katliam Belgeleri, ( 1 9 1 4- 1 9 1 9), c: l .Ankanı.

200 I .s : 1 9 529

E r m e n i le r Ta ra fı n d a n Yapılan Katliam Belgeleri, ( 1 9 1 4- 19 1 9),c: ! . Ankara.

200 l .s: 24 530

M ehmet Hocaoğlu. agı:. s : 726

213

NECDET SEVIN<;

rak, "Yardım larmdan dolayı Ermcoilere teşekkür ettiler" sı ı Ruslar. bölümlin başında nası l naııı lı bir cşkıya olduğuna dair

bilgi lrr sunduğumuz Aram Manukyan'ı valilik makamımı oturtulıır••m ve ıııcmurlannı da Ennenilerden seçme yetkisini verdi ler. m Bu, Manukyan' ın cinayetlerini onaylam ak ve ona yeni ci nayet ler için yol vermek demekti. Artık Van Gölü, kan gölü olacak. cşkıya Manuk

yan da Van'da uyguladığı soykırımdan dolayı bilah:ıre Ermenistan i çişleri Bakanlığına gctirilecekti! �4

VAN GÖLÜ, KAN GÖLÜ Osman l ı Dev let i ' n i n ald ığı tehcir yani göç ettirıne kararının na �ıl hak l ı , m i l li, vicdani ve insani gerekçelere dayand ığın ı n an laşı lınası için Osman l ı arşiv lerine intikal etm iş. görülmem iş derecede iğrenç, vahşet tablolarının bir kısm ı n ı m ü m kün olduğu kadar özet leyerck d ik katierinize sunmak istiyoruz. Ye bir kez daha d ikkatierinizi çekmek istiyonız ki. nazlı k ızların, �enç gelin lerin. giingöıınüş han ı m ların namusları, çoğu zaman harp yorgumı şerefli gazi lerin gözü öıliinde kirletilir, köyler, maha l leler ateşe veril i rken A nadolu 'nun yiğitleri. ev lerinden bin lerce ki lometre uzak lardaki cephelerde vatan iç i n savaşmaktayd ı lar.

KAZIGA OTU RTTULAR Eski Erzunım Mebusu Karakin Pastıımacıyan · ın 1 200 eşkiyası. Ruslar ... ını rı geçtikten sonra Türk köy lerini dolaşarak. güzel kadıniann namusunu kirletti. Çirkinlere işkence yaptılar, hamile kadınlaıı. bebeklerini kaıınlarından �ıkaıarak. öldüıdüler! Kavak Köyü'nden Keleş Ağa'nın gelinini öldürdükten haşka, oğullarını ve diğer aile fertlerini de kazığa oturtmak suretiyle katlct ıilcr. Muş'a bağlı Ağcaviran Köyü'nden Musa ve Sadullalı Beyler' le arkadaşl<uı olan 10 kişiyi Kire denilen nıalıalde gözleri oyulmak sureti�· le öldürdüler. m

Yusuf Halaçoglu. age, s: 39

Yusuf l l i kmcı Bayur. Türk i n kılabı Tarihi,

1 1 113, Ankara. 1 983.

U3 Kamuran Gürün. age. s: 224 H4

I lasan Oktay, agın. s: I!·H

Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslar'da ve Anadolu'da Ermeni Mezaliın i, c: 1. l 906- 1 9 1 l!. Ankara. 1 995. s: H I

214

ARŞIV BELGELERIYLE TEHCIR ERMENI I DDIALARI VE G E RÇEKLER

BEBEKLE Rİ SÜNGÜLEDİLER Enneni çeteleıi, Trabzon'un YomraNahiyesi' ne bağlı Kalafka Köyü' nde, yeni doğmuş bir bebeği havaya fırlatarak, altına tuttuklan süngüye tesadüf ettirmek suretiyle katiettiler. Maçka'nın lpsil, Haçavra ve Solday köy

lerinde birçok müslümanı hunharca öldürüp, ateşte yaktılar! SJ6

BOGAZLADILAR Van'ın Mahmudin Kazası 'na bağlı Mirgehi Köyü' nün M o l l a Hasan adındaki muhtarı beyaz bayrak çekerek teslim olduğu halde, Enneni çe teleri 27'si erkek, 1 2'si kadın ve 1 8' i çocuk olmak üzere toplam 57 kişiyi koyun boğazlar gibi boğazlayıp, kız ve gel inleri alıp götürdüler.537

SÜNGÜYE GEÇiRiP KIZARTTlLAR Çarıksız Köyü' nden bi r çocuk, sü ngü ye ta kılıp kuzu gibi kızartıldı. Ahurik ve Avzerik köyleri arasında. elleri bağlanıp, tenasül uzuvları kesi lerek ağızianna sokulmuş 4 Türk'ün cesedi bulundu. Kavlit Köyü'nde 7 yaşındaki Fatına ve 9 yaşındaki Güfaz adındaki çocuk lara ön ve arka taraflarından detalarca tecavüz edi ldi. Aynı köyden Alo adındaki 70 yaşını aşmış bir ihtiyar katledilip. çene kem ikleri süngüyle kınlarak mesanesi ağ· zına sokuldu. m

DiRi DiRi YAKTl LAR Ustuci Köyü'nde tandır başı nda ekmek pişirmekle olan Zel i ha'nın, 6 aylık yavrus u n u ateşe a ttılar. Zel i ha'ıiın karşı koyması Uzerine onuıı

da bir hacağını a teşe sokarak yaktılar. (Bu kadın uzun süre yaşam ış· tır) Aynı köyden topladıkları bi rçok çocuğu tezek yığın la rının üzerin· de ateşe verip öldürdüler. 536

�39

Arşiv Belgelerine Göre Kall<aslar'da

Anadolu'da Ermeni Mezalimi, c: 1 ,

1 906- 1 9 1 8. Ankara. 1 995, s : 235 537

Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri ( 1 9 1 4- 1 9 1 9),Ankarıı, 200 1 , s: 1 8

538

Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri ( 19 1 4- 1 9 1 9),Anl..arıı. 200 1 , s: 1 8

539

t:rmeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri ( 1 9 1 4- 1 9 1 9), 200 1 .

Ankarn,

215

NECDET SEVINÇ

SAMANLIÖA DOLDURUP YAKTlLAR Van' ı n Kotur Sucağı ' nda bütün m üslüman erkekleri saman hğa doldurup yaktiiar! Başka bir yere toplad ıkları kadın lara tecavüz et

ti ler. M uhtarın, Gülbelyaz adındaki kızı nın oğlunu tecavüz edi p öldi.ir ıllller. 540

BABALARININ GÖZÜ ÖNÜNDE TECAVÜZ ETTiLER Van ' ı n Hali lağa Mahal lesi ' nde eski muhasebec i lerden Hasan Efen di, eşi, kızı ve kardeşi öğretmen Hüseyin Efend i, eşi ve 4 çocuğu da Ermeni vahşetinin kurbanı oldu. Muhasebe ınemurl uğundan emekli Beşiroğl u Derv iş Efendi ' n i n Hayriye ve Şadiye adındaki kızları, baba lıı rının, a n nelerin in ve enişteleri Hayri Efendi'nin gözleri önünde tecavüze u �radıla r!

54 1

Van Jandarma Komutan ı' nın raporundan öğreniyoruz ki. aynı mahal leden 90 yaşındaki maha l le i maını i sa Efendi ile 70 yaşlarındaki emekli ligretmen Rasif Efendi. Hayretiye Cam ii imaını Hacı Derviş Efendi bi rer

eşeğe bindiri l i p birkaç gün sokaklarda gezdirildi. Sonra sakal ları ve

hıyıkları kes i l i p, yüzlerine insan pisliği s ü rüldü. Daha sonra da ted ricen parçala narak öldü rüldüler. Emekli öğretmen Ras i f Etend i ' ni n tı O yaşındaki eşi ki rleti ldi kten sonra cinsi orga n ı n a od u n sokularak ,clıit edildi. 542 Aynı mahal leden Ç i l i ngiroğlu Süleyman Ağa'nın eşi.

iki gözü görmeyen emekl i Hal i l Efend i. muhasebe kati pleri nden Sıtkı l ·: fendi ve eşi ve Hacı Efendi ' n i n genç eşi i le i k isi erkek. üçü kız 5 çocuğu, Hacı Yakup Ağa' nın evi ne saklanm ışlar, fakat eve zorla giren ı :rıneni ler tarafından pa rça lan a ra k öldürülm üşlerdir! Daha sonra da

200 müsl üman kadın ve çocuk katled i l ın işdi r.

�40 �4 1

54·1

Ermtniler Ta rafından \'apılan Katliam Belgeltri ( 1 9 1 4· 1 9 1 9). Ankara. 200 1 , s: Ermen iler Tarafından Ya1ıılan Katliam Belgeleri

( 1 9 1 4- 1 9 1 9). A n kara.

200 1 , s: 1 9 �42

Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri ( 1 9 1 4- 1 9 1 9 ).Ankard. 200 1 . s: 20

�43

Ermen iler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri ( 1 9 1 4- 1 9 1 9).Ankara. 200 1 , s: 20

216

ARŞ I V BELGELERIYLE TEHCIR ERMENI I DDIALARI V E GERÇEKLER

ÇOCUKLARI PARÇALADILAR Ermeniler, Van' ı n Mehmet Bey Mahallesi' nde Sadullah ' ı n kızı ve Cemal ' i n eşi Seher' in 5 ve 7 yaşlarındaki çocukların ı a nalarının elin den alarak ka ma ile parçaladılar! Kör Hamza'nın oğl u Abbas ' ı n zev cesi ve 3 kız çocugu doğrandı . Hal i l Çavuş' un eşi Ayşe ve kızkardeşi. 80 yaşlarındaki Hacı A bdullah Efendi ve eşi şiddetle dövUidilkten sonra kafa la rı taşla ezilmek su retiyle katledildiler. 544 Şabane Mahallesinden Millazım Abdurrahman Efendi, önce suratma teşelşill icra edildikten (yani yilzilne işendikten) ve hayli dövilldlikten sonra öldUrilldil. 545

Aİ LELERİ KESTiLER Em in Paşa Mahallesi' nden gardiyan A li, eşi, gel ini, 2 yeğeni ile inzibaı mem uru Bayram' ın 7 yaşındaki oğlu, Seyyit Çavuş' un oğlu, Mustafa'nın eşi, 2 çocuğu ve Hacı Kaya oğlu i brahiın Çavuş'un genç eşi koyun boğaz lanır gibi boğazlandı. 546 Cami-i Kebir Mahal lesi'nden Kasım 'ın eşi Ayşe ve 2 çocuğu annelerinin gözleri önünde boğazlandı, sonra anneleri de aynı şeki lde şehit edi ld i . Tebriz Kapısı Mahal lesi' nden, savaşta bulunan Salih ' i n eşi, 5 i le 1 5 yaşları arasındaki 4 kızı, kardeşi, kızkardeşi ve top lam I 7 kişi olan ailesi parçalanarak şehit edildi. 547 Sadece Selim Bey Mahal lesi ' nde 300' den fazla m lisl rıınan kesilerek öldürüldü. 548

HASTAHANEDE YAKILDILAR Van'a göç etınekteyken silah zonıyla Zive Köyü'ne götürülen Şeyhay ne Köyü'nün 300 kişilik ahalisi tamamen öldürüldü. Meydan Köyü'nde 544

Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri ( 1 9 1 4- 1 9 1 9).Aııkara. 200 1 , s: 20

545

Ermeniler Ta rafından Ya 1ıılan Katliam Belgeleri ( 1 9 1 4- 1 9 1 9),Ankara 200l . s: 2 1

546

Ermeniler Tarafından \'apılan Katliam Belgeleri ( 1 9 1 4- 1 9 1 9).Ankarıı. 200 ı. s: 2 1

547

Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri ( 1 9 1 4- 1 9 1 9),Ankarıı. 200 1 , s: 20

54R

Ermeniler Tarafından Ya pılan Katliam Belgeleri ( 1 9 1 4- 1 9 1 9),Aııkara, 200 l , s: 20

217

NECDET SEViNÇ

·1 � kişi. Ti mez, Ercik ve Havasor nahiyelerinde nüfusun dörtte üçü şehit nl ildi. Molla Kasım Köyü'nden 70 yaşındaki Fevzi Ağa'nın kafası, zevcesi

ıılıı kucağına konup kesildi, gelini Hayriye öldürüldü.

70 kişinin katledi l

ıli�i bu köyden zorla Van'a götürütmek istenen lahide ve Fatma adındaki ıki gel in Merrnit Çayı Köprüsü'nden geçerken kendi lerini suya attı lar, lla�daşan ve Karaağaç köylerinden 1 7 genç kız Rusya'ya doğru götürüldü. '" Van Hastahanesi'nde nakle imkarı bulunamayan 80 kadar hasta yakılarak llkliiıiildü. 550 Van'ın Katırcı Mahal lesi'nden peynirci Recep oğl u M ahmut' un 4 �·ne uğu, eşiyle birl i kte, m ülazım H üsnü Efendi'nin de 1 2 yaşındaki kız �ocuğu götürüldü. bu zavall ı çocuk kurşunla yaralanmış olduğu halde defa lıırca tecavüze uğradı . ss ı

ELLERiNDEN ÇİVİLENDi KO

Van halkından Millazım-ı evvel Şükrü Efendi ' nin Tayyar ismindeki yaşlarındaki amcası, ellerinden kapıya çivilendi. Önce burnu ve

kulakları sonra da çenesi kesilerek şeh i t edildi.

ssı

AGZINA KAZIK ÇAKTlLAR 24 Şubat 1 9 1 5'deki Gevaş olayları sırasındaydı. Val i, ayaklanma büyilmemesi için Van Mebuslarından M ü n i p Bey i le Vremyan ' ı ( icvaş'a gönderdi. Onlar hükümet konağında iken başıbozuk bir kağnı ııın kend i lerine doğru i lerlediğini gördüler. Kağnıya yaklaşanlar Gevaş Müftüsü' n ün feci şek i lde parçalanmış cesed iyle karşılaştılar. Ermeni ler n ın

70 yaşındaki bu m ü ba rek i htiyarın ağzına balta sapı büyüklüğünde

hir kazık çakmışlardı.

Kopardıkları dilini bu kazığın üstüne çivi

lı·mişlerdi. Cesedi, kağnının küçücük teknesine sığdırmak için de 11yakla rını kesmişler, sarığı ile kunduru la rını kucağına koymuş

l ıı rdı. Cesedi arabaya koymadan, belki de müftüyü öldürmeden önce

"ıkahnı ateşte ü t müş, ellerini de yakmışlardı!

ql)

553

Ermeniler Tarafından \"a pılan Katliam Belgeleri ( 1 9 14- 1 9 1 9).Ankara. 200 1 . s: 23

�,0

Ermeniler Tarafından \'apılan Katliam Belgeleri ( 1 9 1 4- 1 9 1 9),Ankara. 200 1 . s: 24

151

Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri ( 1 9 1 4 - 1 9 1 9).Ankara. 200 1 , s: 24

Ermeniler Tarafından \"apılan Katliam Belgeleri ( 1 9 1 4- 1 9 1 9).Ankara. 200 1 , s: 24-25

,�3

Mehmet Hocaogl u, age, s: 623-624

2 1 11

AR�IV BELG ELERIYLE TEHCIR ERMENI I DDIALARI V E GERÇEKLER

ALÇAKÇA TECAVÜZ ETTiLER Ocak 1 9 1 5 'de Toviroğlu M isak ' ı n çetesi M uş'a bağlı Karameşe Kö· yünün bütün müslüman halkanı öldürmüş, kadınlarm da iffetleri ni kirletm iştir. Ayrıca Molla Baba ve Heşkervan Köyü' nden 1 2 kişi. Ertiçek, Ağdad. Vartitipi. Semerşeyh halk ının tamam ı, Frenk, B ulanık, 1-lorik. K üt. Norgagag, Koınla, Kaınran, Semtros. A lvezerek, Kotanan köy leri halkın ın pekçoğu kat ledi l ın iş. Kazanan Köyü hal kını biraraya

toplayarak yakmışlardır. Osmanlı Mcbusu Karakin J>astırmacıyan'ın çetesi, Yeram ış v'' A�caviran köyleri halkının hemen hemen tamamını öldürm üştür. Malazgirt'te 53 köy yakıl ıp. yıkılmış. Lize mevk i i nde ordum uzdan geri kalan yaralı askerler, gene bu mebusun çetesi tarafından kılıçtan geçi· : . ı rilmiştir! Malazgiı1 ' i n Beksaın Köyü'nden berber l lyas oğlu Şevket'le i iki eşi gözlerinin önünde kızlarının namuslarını kirletenlerden yav nılarının bırakılınasını isteyi nce, Dolabaş Köyü' nden Kelekçi Si mon, Kalekasabalı Mardivagik ve Kürek Köyü' nden Sirop tarafından işken celerle şehit edi l m işlerdir.

DERİSİ YÜZÜLEN ŞEYH Malazgirt ' i n Adaköyü halk ından Bidayet Mahkemesi üyesi H üseyin Bey, idare Mec l isi üyesi Şiim i l Bey. Ermeni h izmetçileri tarafından zalimcc katlcdilmişlerdir. M i rl iva (yani tümgeneral) i brah i m Paşa' nın kardeşi A lunet Bey ' i n ev i ne gelen Ermen i ler, A hmet Bey ' i n eşi nden "soyunup, dökülüp kendilerine sakilik etmesini" istemişler, teklif redded i l i nce büyük kızının namusunu kirletm işlerdir. Ayrıca M uş'un i leri gelenlerinden Hacı Murat. Reşit, G ünay l ı Hacı Mehmet, Cafer, Te· m ir. A bdul lah. Yusuf, Mehmet Han. Nadir Han isimli ağalar Ermenilcı tarafından koyun boğazlanır gibi boğazlan mışlardır. Varto Kazasınııı Ay ız Nahiyesinde Ci bran Aşireti 'nden Cündi Ağa'ya bağlı 1 5 köyilıı tüm halkını Murat Nehri ' n i n G ül hizal deni len gölüne ayaklarına taş lar bağlayarak, mıllar çakarak alm ışlardır. Ermeni ler, Muki l l i yoluy· la göçen m üsl üman ları Şeyhelgarip deni len tekkeye doldurup yakmış· lardır. Bir din adamı olduğu anlaşılan Şeyh Abdullah Gaffar Efendi'yi i�· derisini yüzmck suretiyle şehit etmişlerdir. 554

55-l

Mehmet Hocao�lu. age. s: 722-723

N ECDET SEVINÇ

219

KIZARTILAN ÇOCUKLARINI YEMEYE ZORLANDILAR Rahsedegeldiğimiz b u soykırımla ilgi l i tOm vahşet tablolan, Baş hııkanlık Devlet Arşivleri Genel M üdürlüğU. Osmanlı Arşivi Daire l laşkanlığı ' nın verileriyle, rahmetli dostum Mehmet H ocaoğlu' nun ese rinden al ınm ıştır. Arşivdeki belgeler, i l im adamlannın doğrul uğundan >ilphe etmediği bilgilerdir. Bayburt' l u olması sebebiyle, birçok yakını Lnneniler tarafından şehit edilen Mehmet Hocaoğlu da. arşivdeki vesika lnra istinad etmektedir. Hatta 1 976'da kitap hal ine gelmeden, bir kısmı, 1 ienel Yay ın M üdUrU olarak görev yaptığım Bizim Anadolu Gazetesi' nde yayınlanan bu son derece kıymetli eserin arşivde yazıldığını bile söyle ychi l iriz. Çünkü rahmetl i dostum, her sabah gazetede "Çok şekerl i açık �nyını" içtikten sonra, Gülhane'deki eski arşiv binasına gider, akşam üzeri ıle ertesi günün yazılarını getirip tesl im ederdi. Hatta o'nun 1 973- 1 974 yıl larında yayınladığı belgelere. Devlet Arşivleri Genel M üdürl üğünün �00 1 yılında neşrettiği kitaplarda aynen rastlamak mümkündür. Bu bil ıti lcri, tüyler ürperten adam öldUnne usullerini buraya naklettiğim için vermek ihtiyacını duydum. B u gibi insanın inananası gelmeyen, ancak ı :rmeninin yapabileceği denaetlerden bir kısmı da Genelkunn ay Askeri larih ve Stratej ik Etüdler Başkanl ığı tarafından yayınlanan Askeri Ta ı ih Belgeleri Dergisi ' nin muhte l i f sayı larında yeralm ıştır. Türklerin. kendi yurtlarında nas ı l yokedi l dikleri ne, bir karar gere Rince, bir plan ve program dahilinde nasıl vahşice imha edildiklerine, yfıni nasıl soykırıma uğradıklarına dair sadece bir köydeki cinayetleri dikkatierinize sunuyorum. Mergehu Köyü'nde Enneni Cinayetleri

Ö ldü rü lenlerin ismi

Yok etme şekli

Abdi oğl u Hacı l brahi m Hacı i brahim oğlu A bd i Abdi oğl u Reşo Ömer oğl u Sado Reşo oğl u Oso Canko oğlu K u l u Canko oğlu Muso Molla Harnit oğlu Em i n Harnit oğlu Molla A bdullah Hacı oğlu i bo Hacı oğlu Sado

Kurşun ve sUngülenerek K urşun ve süngütenerek DövüiUp kesi lerek DövüiUp kesilerek Dövü l üp kesilerek Gözüne süngü saplanarak Gözüne süngü saplanarak Gözüne süngü saplanarak Gözüne süngü saplanarak Gözüne sUngü saplanarak Gözüne süngü saplanarak

220

ARŞ I V llELGELERIYL I::: TElKIR ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

Canko oğl u A bd u l lah Ah met oğ lu İ bo İ bo oğl u İsmail Ozii oğl u M usto Seyyo oğl u Mahmut nı rro oğl u Koçak H üsnü oğl u M usto A lo oğl u Uso Peri oğl u Maksut Pcri oğl u Hacı Hasanali oğl u Mahm ut Hasanali oğl u İ bo Mehmet oğl u A bdo Mol l a Süleyman A bdul lah oğlu Mazgi Hasan oğlu Suliş M ustafa oğl u Mahıno Hasan oğl u Murat Avcı oğl u Uso Mehmet oğl u Lesko Kasım oğl u A bdullah Çoban Abdul lah Mi.iın i n oğl u Seymo Reso oğl u M uammer Merzi oğlu Paso Bitor oğlu G ii l ü Yusuf oğl u M urat Hacı İ brahi m oğlu Cedo Fak ı Mehmet Abdulcebbar oğl u Sülo

Kesi lınek suretiy l e Karnı yarı lmak suretiyle Ateşte yakılmak suretiyle Kurşunlanarak Kes i lınek suretiyle K urşun lanarak Kurşunlanarak Kurşun lanarak K urşunlanarak K urşunlanarak SOngülenerek Süngülenerek S lingülenerek Tandırda yakı larak Karnı yarı l arak Kurşun lanarak B ıçaklanarak B ıçak lanarak Süngüyle gözle ri çıkarılarak Kama i l e K urşunlanarak Kurşunlanarak K urşunlanarak K urşun lanarak K urşunlanarak Kurşunlanarak K urşun lanıp.süngü lenerek K urşunlanıp sOngülenerek K urşunlanıp süngülenerek K urşunlanıp süngiilenerck

Aynı Köyden Ö ldürü len Kadınlar: Hacı İ brahim eşi Kaşı, kızı H uso Aduz eşi, Fatı kızı İ so Rcşo eşi. Zerreşan kızı A mat iyso kızı Gül iii İ bo eşi. Sii l ii kızı Sülnü İ bo k ı zı Fatma

Kurşun lanarak K urşun lanarak Süngülenerek Memesi kesi lerek Karnını yarıp, çocuğunu tandıra atmak suretiyle Kesmek ve tandıra atarak yakmak suretiyle

N ECDET SEVINÇ

F idan Hatun Musto eşi, Hacı Han kızı G ü l fıraz H al i l eşi, Mehmet kızı Rahime Mol l a Süleyman eşi, Hacı Kerim kızı B inefs Derviş eşi Biro kızı Ruşi Sivno eşi, A l i kızı Malıiye Ahmet eşi, Hacı kızı Hatı Meho kızı Hacer

221

Tandırda yakılarak Kesi lerek K urşunlanarak Tandırda yakılmak suretiyle Tandırda yakılmak suretiyle Kesi lerek Kes i lerek Süngülenip, kurşunlanara

Aynı köyden 4 kadın da ırzına tecavüz edi lerek öldürülmüş. 3 ' ii k ız, 5 kişi de feci surette yaralanm ıştır. m A l tında, "Mahnıudin Kaymakamı Kemal" imzası bulunan 1 5 Mart 1 9 1 5 tari h l i bir başka belgede de sso Kavlit Köyünden H ac ı M o l la Sait' e,

kızını kendi eliyle boğazlaması için zor kullanıldığı, babanın her reddedişinde organlarından birinin kesilerek zavallı adamın şehit edi ld iği kayıtlıdır. Şerethane'de, Ciindi Ağa'nın h izmetçisi Abmo'nun çocuğuyla birlikte tandıra atılarak yakıldığının, Bi lecik Köyü' nde Mehmet Abdi ad ı nda bir adam ın eşi Ayşe'nin üç yerinden yaralandıktan sonra kol l arı nın kesilerek öldüri.ildüğünün anlatı ldığı belgede bunlar dan daha feci Ermeni vahşeti de tarihe i ntikal ettiri lmektedir: Yaman Bordo Köyü' nden Fato adında bir kadı ncağız, çocuğuyla birlikte tan dıra atılarak yakılmış, Perkal Köyü'nde ise i nsanı iirpeıten başka bir c inayet işlenm iştir. Şöyle k i ; Ermeni ler, tandırda pişirdikleri iki çocuğun etini babasına ve

ıı nasına zorla yedirmek istemiş, ana-baba bu vahşi talebi reddedin l'e öldürülmüş, nene Nezo Hatun da aklını kaybetm iştir. 557 Kaydetmek isteriz ki, Hiy ler ürperten bu vahşi cinayetierin fııilleri Meclis-i M ebusan üyesi Pastırmacıyan ' la Meclis-i Mebusan üyesi l'ııpazyan ' m buyruğu altındadırlar! Talat Paşa hatıralarında bu çar pıcı gerçeğin sonradan öğrenildiğini yazar. 558 �55

4 Mart 1 9 1 5 tari h l i ve Kaymakam Kemal i nızalı Inı belge. Genelkurmay Askeri-Tarih ve Stratej i k Etüd Başkanl ığı' ııda. l\rş i v n u : 1 /2. Dolap ıııı: 1 1 3. Göz nu: 3. K l asör n u : 520. Dosya N u : 2024. Fihrist ıııı: l l . l l - 1 . 1 1 -2. 1 1 -3 'tc mahfıı z dur

��(ı

Genelkurmay Stratej i k Etüd Başkan l ığı, Arşiv n u : 1 /2. Dolap mı : l 13. Göz

3, Klasör nu: 520. Dosya nu: 2024. Fihrist n u : l l . 1 1 -3, 1 1 -2. 1 1 -3 .� � 7

ATRD. say ı : 8 1 . Ankara. 1 982. s: 93-94

��K

Talat Paşa'nın A n ıları, s: 6 7

nu:

1 0. Bölüm: İ HANETİN C EZASI

Ermeni ler, ingi ltere. Fransa. Rusya, Avusturya ve A lınanya Büyükelçileri vasıtasıyla Babıaliye verdik leri muhtırada Kürt aşiretleri 'nin bir daha dönmernek üzere Arabistan içlerine sOrülmelerini istemişlerdi. Ama kendileri sürglin edi l ince bütün dOnyayı aya�a kaldıran bir şamata kopardı lar. "Osmanl ı hllkOmetinin Ermen i u lusuna karşı kitlesel imhayı ön gören bir planı olduğunu gösteren gerçek kanıt yoktur. Türk ler'in tehcire başvurmalarının meşru sebebleri vardır. Çünkü Ermeni ler Osman l ı toprak larını işgal eden Rusya ile itt ifak halinde Türkler'e karşı çarpışıyorlardı. Bcrnard Lcvis

Birkaç bölümden beri Bab-ı A l i'yi tehcir kararı almaya mecbur eden 1 nneni ihanet ve vahşetini anlatıp duruyoruz. Anlatageldiğimiz faciaların

herhangi biri bile. Ermeni lerin derhal sürgün edilmesini icap ettirirken. t )smanl ı Hükümeti cezalandırmaktan ziyade ikna yolunu st.-çıniş, takat Er

ıııcnilerin Türk Devleti ' ne ve Türk M i l let i ' ne ihanette kararlı olduk ları nın anlaş ı lması üzerine de tehcire başvurmuştur.

Tehci r kararın ı n sebeplerini anlatmış olmam ıza rağmen. teferruat sa \ ılınaması gereken bazı olaylan hatırlatmak istiyoruz: ·

Önce bazı rakam lardan bahsedel i m :

Bu kanun çıkarıldığında Türkiye. birçok devletle birli kte bir küçük kıya ıııctin içindedir. 1 m ilyar 1 70 m i lyon 735 bin nüfusu doğrudan ilgi lendiren 1 . Dünya Savaşı ' na 65 m i lyon 600 bin asker kat ı l m ıştır. i k i tarafın toplam 1 1\kcr kaybı 38 m i lyon 48 1 bindir. Bunun

m i lyon 32 1 bini ölüdür. Aç

lıktan, salgın hastal ıktan ölen sivil sayısı 1 0 m ilyon olarak hesaplanm ı ş

t ı r.

224

A R ŞIV BEL.G E I . ER i Y I .F TEHCIR ERMI:NI I DDIALARI VE OER(,.'EKI.ER

Türkiye 2 m i lyon 900 bin genci ni silah altına alm ıştır, bunun 1 mi l yon 50 binini kaybetııı i�tir.

wı

l3u savaş Tiirk M i l i d i için tari hi boyunca

uğrad ığı en büyük fe laket olm uşt ur. Şöyle ki: Ruslar, 30 Ocak'ta Kars ' ın Tutak kazasıyla A rdahan' ı işgal eder ler. Türk Ordusu biraz da

Ermeni ispiyonu y ü z ü n den 7 Ocak 'ta

Sarıkam ış'ta Osman l ı tari h i n i n en bi.iy i.ik bozgunları ndan birine uğ rar. Bu mağlubiyet Katkas Cephesi' nin çökmesi demektir. Rus birlikleri ve onlarla beraber hareket eden Ermeni Gön ü l l ü A l ay ları, Doğuanadol u'da

yakıp yı karak i lerlerken, Van, Muş, Oitlis, Erzurum, Erzincan, Sivas gibi vilayetlerde Ermeni çeteleri m üslüman halkı bebeklere varıncaya kadar kesmeye başlar. Çünkü -önemli gördüğüm için tekrar ediyorum Ruslar eğer kendi l erine yardım ederlerse,

Türkler'den a lanacak top

rakların Ermenilere verileceğini i lan etm işlerdir. 1 3 Ocak'ta Oltu Rusların eline geçer. Aynı giin İngi l i zler Çanakkale'ye saldırmaya karar verirler. 14 Ocak'ta Silveyş'e doğru 1 . Kanal Harekatı başlat ı l ır. Harekat. 3 Şubat'ta heziınetle neticelenir. 9 Şubat'ta Bitlis'te ayaklanan Ermeniler rastladıkları m üslü manı doğramaya başlarlar. 1 5 Şubat'ta M ısır cephesindeki 4. Ordu Gazze'ye çeki l mek zorunda kal ır. 1 7 Şubat'ta ıniltteti k donanınası Ça nakkale Bağazı ' n ı n girişini bombalamaya başl ar. 28 Şubat'ta Hopa. 1 J M art'ta A rhavi, 28 Mart'ta Ağrı Ruslar tarafı ndan işgal edi l i r. Rus bir l i kleri Van ' a doğru i lerlerken l l Nisan' da Ermeni ler Van'da isyan eder ler. 1 4 Nisan'da Ermeni çapulcular Van'da kontrolU elegeç irirl er. 2 1 Nisan'da Çar 2 . N ikoliı Van Devriınci Ermeni Komites i ' ne bir telgraf çekerek "Ruslara

h izmetlerinden dolayı" onlara teşekkilr eder!

Bu ar�da Trabzon. Zonguldak, G i resun l imanları Rus savaş gemi le·

ri tarafından bombalanınaktadır. Güneyde Basra ve A kabe körfezlerinl' aynı anda sald ıran İ ngi l i z Donanması, Kanuni devrinden beri idarem il altındaki Basra Vi layeti'ni işgal edi p. K uzeye doğru i lerlemeye başlar.

sivil hastahaıw leri bile topa tutarken, Suriye cephesine si lah ve mühimmat sevkiyat ı ·

İti laf Donanınası Çanakkale'yi geçeıneyince şehi rdeki

nı engel lemek için İskendenm demi ryol una bomba yağdırmaktadır.

Ermeniler, bütün cephelerde düşman la işbirliği yaptıkları hııl de, ileride göreceğimiz gibi Osmanlı Hilkilıneti de, Osmanl ı Gem·l kurmayı da hala onları iknaya çal ışınakla meşguldür. 24 Nisan'da l ı 559

Ayvaz Gökı..lcnı i r. Ermeni Sorunu Ü zerine Yor u m lar ve Ö neriler, Y'l l l,

say ı : 3 7, Ankara. 200 1 . s: 68-69

! 1

ı ı;

NECDET SEVINÇ

ıııeni terör örgütlerinin kapatı lınası nı kararlaşt ıran devlet. l l Mayıs'ta Malazgi rt' i n. 14 Mayıs'ta Muş ' un ve 1 7 Mayıs'ta Van ' ı n Rus işgali al

kesin hir kanaatin oluşması üzerine tchci re mecbur olur. N itekim General l ına girmesi ve bil inen fac iaları n her yerde tekrarlanacağına dai r

l· ahri Belen de. Van fac iası ndan sonra Ermeni lerin tehci rine karar ve rildiğini yazınaktadır. M Enneni lerin Van'da devlet kurduklarını i lan etmeleri üzerine, 24 Nisan 'da vilayetlere ve ın utasarrıtl ık lara birer em i r gönderen devlet. 1 -:rıncni Komiteleri nin elebaşları n ı n tutuklanmasını ister. Bu em i r üzerine 2.345 Ermeni tutuklanır. Bunların örgüt mensubu ııl<.lukları i ngi l i z istihbarat teşkilatı tarafı ndan da doğrulanmışt ı r. Nite kim M ısır'daki i ngiliz Askeri Ofisi 'ne Dedeağaç üzerinden u laşan bil �·.iyc göre; 24 N i san 1 9 1 5 gecesi 3 Ermeni din görevlisi. Ermeni gazetesi l 'uzantion'un sah ibi de aralarında ol mak üzere 1 .800 Ermeni Ankara'ya �iindcri l mck üzere tutuklanır. Tutuklananları n 500 ' 0 Taşnak, SOO' li l l ınçak. geri kalan da Ramgavar paı1izanlarıd ır.

561

Bab-ı A l i . 1 9 1 6'da yay ı n ladığı Beyaz K i tap' ta tehcirin gerekçesi

hıyanetini" gösterir. 56� " te hcir meselesi her şeyden evvel bir '•ırurct-i harhiye neticesinde ittihaz l'<lilmiş, fedabirden tevellüd etmiş

ularak " E rm e n i

Talat Paşa'nın dediği gibi

tir.'' srı.ı

Yani tehcir, savaşın gerektirdiği zaruri bir tedbirdir! Bu o kadar böyle

ki. müttefik Alman Genelkurmayı bile işgalci Rus askerlerine silahlı ıll·stck veren Ermenilerin başka bölgelere göç eHirilmesini istemiş, sı..ı

dir

l lirkiye'deki olayların görgü şahidi olan General Bronsart Von Schel kııdorf da Talat Paşa'nın 13erl in'<.lc şehit edilmesiyle ilgi l i dava dolayısı ıle yazdığı makalede Ermeni ihanet ini şöyle özetlemiştir: Cihan l lıı rbi'ııdc Türk l larbi, c: 2. Ankara. 1 964, s: 1 02

'hll

Fahri Bclcn. 1 .

'h i

Ermcni lcr. SOrgün ve (iöç.

\tı2

s: 62

Erıncnikr hıyaneı elli ler. U u ıli: k hcdihidir. t Yani tıdgc gcrckıirmcyc�:ck kadar

açıktır) l lcın de tıu hıyancıi l is{ın. diıı ve ııı i l l iyetlcriııi. say�:siııdc ınuhafa:t.a cdcbildik lcri. her zaıııaıı �ctkaı ve hürmet gördükleri hiikünıcıin. hayat ve isıikiali ınC\'ZlH bahs ulduğu ıniilhi� hir harp sırasında arkasından vurmak.

can alacak noktalarına kastcdıııck suret iyle n: nıuııtazaııı tertibatla yaptılar. M iın Kcıııal Ükc.

Ermeni Soru n ıı I 1J I .. - 1 92J,

'h \

Talııt l'aşıı ' n ı n A ıııhırı.

ltı l

Siilcyınan

B.:) o�lu.

A nkara. 1 99 1 .

l lS

hazırla) a ı ı : \ l pay Kabacal ı. isı<ıııbul. 2000. s: 67

1 9 1 5 ' h •lu·iri l la kk ı nda B:i zı Dcğcrleııdinııeler,

I'DAD. sayı : 1 3 1 . i stııııbu l . 200 1 .

<•6

22fı

ARŞ I V BELGEL E R I YLE TEI ICIR ERMENI I DDI ALARI VE GERÇEKLER

" ... Ermeni/erin hulundukları her yerde elegeçen .�ayısız matb u beyan

namelerin, tahrik edici risale/erin, siltilı, ceplıane, patlayıcı madde ve sairenin ispat ellij!i vec,:lıile, isyan ıcı uı zamandan heri Jıazırlammş ve Rusya

tart�/llıt.lanfinaiL'>e olunmuştur. {. . .) Eli silci/ı tutwı miislüman/arm hep.,·i Türk Ordu.w 'nda hulımduğu için miidafaasız kalan lıalk ara.�mda Ermenilerin

korkunç katliamlar yapması kolaydı. Çünkü Ermenile1; cephede Ru,·/arla savaşan DoiJ.u OrdıL'>U 'nun yanlarına ve ge1ilerine tesir etmekle yetinmeyip, /w hlilxedeki miisliinum halkı silip siipiiri�l'orlardı. Şühidi hulwıdu,i!;unı Er meni me=alimi, hilahare Türkler 'e i.mat edilen =u/üm/erden daha kötü idi.

" .MJ

Tilrk çocukları kaydetsinler ki bu namuslu general, Talat P:ışıı'n ııı katli da,·.ısın.ı bakan Alm.ı n Mahkemesi tarafından, Türider'in Jelline if.ıde vereceği tahmin edildiği için şahit olarak dinlcnmcmiştir. Tchc ir Kanunu' nun temel gerekçesini teşkil eden bu azınlık i haneti ni yanlız ınüttelik bir devletin generali deği l, düşınan bir devletin ıneı1 subay ları da k ı nanı ışlard ı r. Bunlardan b i ri olan Binbaşı Larcher, "La Gucrrc Turque dans la G ucrre Mondaiale" i s i m l i escrinde diyor k i : - Hareket hiilge.�ilıdeki Ermeniler açıklan açığa Ru'ilarla işhirli{�i

yapıyorlardı . Er::urum İli 'nde ki hıris tiyan larm hir kısmı, daha Ara lık / 9/ 4 �e Kt!fkas ötesine giiçmiişlii. Rus/w·ca kurulmuş olan Ermeni

tahurlanna girmek için göniilliiler Türk lıatlanm aşıyor/ardı. Ermeni gr>milliileri sık sık Türk geri ko/larma ve yanlız hcışma gidenlere sul

dmyorlcırdı.

ı'ôni Rus Dışişleri Bakum

Suzwırdim.

Dımıu 'mn açılış

"Ermeni/er

Rmlarla birlikte

tiireninde yuplığı konuşmada dedii{i �ihi, Osmanlı De vleti 'ne karşı lıarbediyorlcırdı "

i stanbul 'daki A l ınan Büyükelçi Vekili Newrath tclıc ir kararının Er meni ihanetini önlemek için al ındığın ı yazm ıştır. Şu satırlar Newratlı'm 26 I laziran 1 9 1 S tarihl i raporundan alınmıştır. " . . . Tiirk lıiikıimeli, Doj!u Anadolu 'daki Ermeni lıalkım. yoj!un oldu

{�u

tlerde ihtilcil çıkurma/arım engellemek için

eya/e

dolc�ı·ı ,,·ii,Xün elmiştiı: J'•'

askeri .�eheplerden

565

Esat U ras.

566

Yusuf I l i kıncı llayur. T ü rk i n kılabı Tarihi, c: J. k: 3. J\nkanı. 1 9!!3. s: 7

567

Ahllullah Yaman.

Ta rihte Ermeniler ve F.rıneııi Meselesi, lsıanhul. 1 976. s: 62 1

istanbul. 1 973.

561!

Sürgün

Ermeni Komiteleri'nin Emelleri ve i htilal Hareketlt·ı·l, 391!

Gö._;. s: (ı7

NECDET SEVIN<;

227

Yani bu kararlar devlet, düşmanla işbirliği yapan canilere karşı tavır ıılınıştır. Türkiye Ermenilerinin, Rus generallerinin kornotasında ve tabii l{us bayrağı altında Türk Ordusu'na karşı savaştıkları, Paris Barış

Konferansı ' nda Ermeni delegasyonuna başkanlık eden Ohoroniyan tara lindan da 56'1 Bogos Nu bar Paşa tarafından da itiraf edi lın iştir. Konferansta Ermeni gönül lülerinin Suriye'de de İ tilaf Devletleri'nin sanarında sa ' aştıklarını, bu sebeple K i l ikya' nın kendilerine vaaded ildiğini söyleyen Bogos Nubar Paşa. Van, Bitl is, Diyarbakır, Harput, Sivas, Erzurum ve rrabzon'a ilaveten Maraş, Kozan, Osmaniye, Adana ve iskenderun'un ıla kendi lerine verilmesini istemiştir. 570 Şu sözler bütün cephelerde Türk Ordusuna karşı savaştıklarını ifade l·den M i l l i Ermeni Heyeti Başkanı Bogos N ubar Paşa'ya ainir: " . . . Tarqfimzdan da bilindiği gibi Ermeniler harbin başından beri .w ı·uşa katılmışlardır. Çünkü Ermeniler İtilafDevletleri 'ne olan sarsılmaz lıuğ/ı/ıkları nedeniyle ağır fedakarlıklar ve devamlı ızdırap/arla karşı /aşarak bütün cephelerde İtilq(Devletlerinin yanında savaşmışlardır "j71 Bütün cephelede harbin başından beri düşman kuvvetleriyle beraber l 'lirk Ordusuna karşı svaşanlar, savaşta verdi kleri kayı pları soykırım hanesine yazabilirler ın i.

KAÇAZNUNİ 'NİN iTiRAFLARI Ermenistan Başbakanları ' ndan Ovanes Kaçaznuni 'de Ermeni lerin ı )sman l ı

Orduları gerisinde gönü l l ü birlikler kurararak savaştıklarını yıızmıştır. Taşnak Partisi 'nin 1 923 'te Bükreş'te toplanan konferansına bir rapor

'unan Taşnak Partisi'nin bu i l k Başbakan ı ' n ı n olaylardan Türkiye'yi 'orum l u tutan herhangi bir ifadesi yoktur. A ksine "Taşnak yönetimi ılışında suçlu a ranmamalıydı d iyen Kaçaznuni, bahsettiğimiz raporda

'"''

Mehmet 11ocao�lu, Arşiv Vesikatarıyla Ermeni Mezilimi ve Ermeniler, i stanbul. 1 976, s: 688

170

Yaşar Akbıyık, Arşiv Belgeleri lşıgında Zeytun Ermeni Meselesi'nin Halli, YTD, sayı: 38. Ankara. 200 1 , s: 780

171

Esat U ras, Tarihte Ermeniler v e Ermeni Meselesi i stanbul 1 976 s:657

228

A RŞ I V BELGELER I YLE TEHCI R ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

gön ü l l ü silah l ı birl ik lerin kurulmasının hata olduğunu itiraf etm iştir. Kaçaznuni, 1 923 'te Viyana'da yayın lanan eserinde de Ermeniterin Osmanlı Ordularının gerisinde gönüllü birlikler kurarak savaştık larını yazmı ştır. F i l i p Paryz ise Ermeni leri n Ruslarla gizl ice temasa geçtik lerini, kurdukları komite ve çeteleri n Rus subayların ı n emri nde çal ıştığını ve meydana getirdikleri gön ü l l ü Ermeni taburlarıyla Rus or dusunun ilerleyişini kolaylaştırdıklarını, Türk kıtaların ı n geri hatla rını ve loj istik konvoy larını vurdukları n ı yani her türlü tahribatı yaptık larını an latm ıştır. Fel ix Vulyuy da islam ve i nkı lap adlı eserinde şunları yazıyor: "Ermeni/er 1 91 5 Nisan 'ında isyan ederek Van şehrini elegeçirdi/er. Aran ve Vardan emrinde bir Ermeni Genelkurmayı teşkil ettiler. 6 Ma yı.\· Cuma günü Van şehrini imha ve soykmm suretiyle müslümanlardan temizlemiş olarak Rus kuvvetlerine teslim ettiler. Bunları yapan Ermeni Taşnak Partisi 'nin elinde hinlerce Rus silahı ve bombası vardı.

Osman l ı Devlet i ' n i n uğradığı bu i hanet, birçok yabancı yazar ve devlet adamı tarafı ndan olduğu gibi namuslu Ermeni yazarlar tarafın dan da kı nanmıştır. Bunlardan biri olan Boryan, Ermeni komitacıla rının Çarlığın ajanı olduklarını yazar. Ermeni komiteleri nin Çar Hükümet i ' n i n e l i nde bir si lah olduklarını i fade eden Leo ise Mazi adl ı eserinde açıklar:

Türkiye'nin kendini savunmak zorunda kaldığını şöyle

"Bu. İttihat Terakki 'yle Taşnak Komitesi arasmda merhamet.�iz ce yapılan bir savaştı. Taşnak Komitesi, Rus süngülerine dayanarak mahalli ve kısmi olmayan i.�yanlar çtkarıyor, İttihat Terakki de kendi varlığım müdafaa etme hakkım kullanıyordu. Bu öyle bir haktır ki, en medeni bir devlet bile bu hakkından vazgeçemez.

işgalci Rus askerlerine silah l ı destek vererek "düşmanla işbirli�i yapmak ve masum halkı katletmek, Meclis-i Vukela'nın yani Bakan lar Kurul u'nun aldığı tehcir kararının gerekçeleri arasında zikred i ldiği ne 574 göre şunu söylemem iz gerekir: 572

Yılmaz Akbulut, Ermeniler n Bingöl'de Ermrni Tehrirlrri, Ankara, 1 998,

573

Esat Uras.agc. s: 6 1 8-6 1 9

574

Osmanlı Belgelerinde Ermeniler ( 1 9 1 �- 1 920),

Ankara. 1 994, s: 30

N ECDET SEVINÇ

229

Tehcirin sebebi bizzat E rmenilerdir! Ermeniler şayet devlete iha net etmemiş olsa la rd i böyle bir muameleye maruz kalmazlardt. N iteki m "tehcir strasmda şiddet uygulanmadtğmt" yazan Arnold Toynbee bi le, Ermen iterin Tü rk topra klarmt bölmek istemeleri se bebiyle böyle bir kararm a hndtğmt hatıratında i fade etm işt ir.

TEHCİR KARARININ ALlNlŞI Bütün bunlara rağmen tehcir kararı alınmadan Ermeni toplumunun temsilci leri defalarca ikaz edi l m iştir. "Hükümetin asayişi korumak zo runda oldu�u. devletin bu çetin savaş günlerinde her yerde yeteri kadar asker ve jandarma bulunduramayac�ı. sürüp giden isyanların vatanı teh likeye soktuğu, bu sebeple şiddetli tedbirler almak zorunda kalınacağı" bir kaç kez Ermeni patriğine hatırlatılmıştır. Ayaklanma ve m üslüman halka tecavüz, yurdun muhtelif bölgelerine sirayet edince, Enver Paşa, patriği çağırarak. "Ermenilerden sadakat bek

lerken, onlann köy bastp, müslümanlara ve devlete zarar verdiklerini" söyledi. Onlara nasihana bulunmasını istedi, aksi halde genelleşıne istida dı gösteren olaylar karşısında en sıkı askeri tedbirlerin alınacağını i htar etti. Aynı şekilde Talat Paşa da Ermenilerin isyan ve ihtilal hareketlerine yönelmeleri halinde çok şiddetli tedbirlerle karşılaşacaklarını ifade ede rek. önder durumdaki Erzurum M i lletvekili Vartkes Efendi'nin kulağını çekmiştir. Talat Paşa. yalnız Vartkes Efendi'nin kul�ını çekmekle kalmam ış, pat riği de davet ederek, Ermeni lerin köylere saldırıp devlet memurlarını katieni klerini hatırlatarak, bundan böyle "iyi öğütlerde" bulunmasını iste miştir. m Meclis Başkanı da Ermeni m i lletveki l leriyle konuşup, "kendi ve ruesa-yı ruhaniye ve eşraf ve mutebernnı vasıtasıyla asilerin uyarı lması nı" rica etm iştir. s76 Bu aradaTalat Paşa Aralık 1 9 1 4'te �u vilayetlerine birgizli talimat gön dererek Ennenilerin eğitimiyle ilgilenen çok sayıdaki yabancı kuruluş ve me m urlann başka bölgelere gönderilınelerinin dl\şi.inüldüğünü bildinniştir." sn Bütün bu ikaz ve i htarlardan bir sonuç al ınamadığını bil iyoruz. 575

Talat Paşa'nın Anıları, s: 66

576

Recep Karacakaya

577

Talıit Paşa'nın Anılan, s: 66

Ermeni Tehciri, YTD. sayı: 37. Ankara 200 1. s: 376

230

ARŞIV BELGELERIYLE TEHCIR ERMENI I DDIA LARI

VE GERÇEKLER

Osmanlı H ükümeti, seferberliğin ilanından itibaren isyan ve ihanetiere 9 ay tahammül ettikten sonra Ermeniler hakkında köklü tedbirler almak zo runda kaldı. 24 Nisan 1 9 1 5'te vi layetiere ve m utasamtlıklara yollanan gizli tamirnde Ermeni komite merkezlerinin kapatılması. evraklanna el konulması ve elebaşı ları n ı n tutuklanması isteniyordu. 578 Bugün hah\ Ermenileri n her yı l 24 Nisan'da hop oturup hop kalkmala rına sebep olan bu taınimle birlikte hükümet bazı kararlar da almıştı. Bu kararlara göre: 1 6-55 yaş arasındaki Ermeniler, dışarıdan içeriye. içerden dışarıya çıkamayacaklardı. Haberleşme Türkçe yapı lacaktı . Ermeni çocukları devletin resmi okul lannda okuyacaklardı. Enneni gazeteler kapatılacaktı. 579 Bu arada gayrimüslimlerin, özellikle Ermenilerin ellerindeki silahların toplanmasına amir bir de geçici kanun çı karı ldı. 2 Mayıs'ta Başkomutan Vekili Enver Paşa'dan. Dahiliye Nazırı Talat Paşa'ya bir gizli yazı geldi. isyan yuvalarının dağıtılınasıyla i lgi l i yazıda deniyordu ki : " Van Gölü etrajinda ve Van Valiliği 'nc.:e bilinen belirli yerlerdeki Ermeni/er. isyana devam elmek için daima toplu ve hazır haldedirler. Toplu halde bulunan Ermeni/erin hurafardan çıkarılarak isyan yuvala rının daRılılması düşüncesindeyim. 3. Ordu Komutanlığımn verdiği bil giye göre Ruslar 20 Nisan 1 915 �e kendi sınırları içindeki müslümanları sefil ve perişan bir halde sımrlanmı=dan içeri .wkmuşlardır. Hem buna karşılık olmak ve hem de yukarıda balıselliğim amaca ulaşmak için ya bu Ermenileri aileleriyle hirlikle Rus sınırı içine göndermek veyalıut hu Ermeni ve ailelerini Anadolu içinde çeşilli yerlere dağılmak gereklidir: Bu iki şekilden uygun olammn seçilmesiyle tatbikini rica ederim.

jJUı

Vatam. dört yandan devrin en güçlü devletleri nin saldırısına uğra yan ve orduları sürekli olarak bir namert azınlık tarafından arkadan vurulan bir başkom utanın umutsuzluk içinde çare arayışını özetleyen

Kimbilir belki de Enver Paşa'ya kendi sınırları içindeki müslümanları sefil bu yazı, Tehcir Kanunu' nun ınuhtevasını şeki l lendirmiştir.

S 71!

Osmanlı �lgelerinde Ermeniler ( 1 9 1 5- 1 920). Ankara. 1 994. s: 7

579

Belgelerle Ermeni Sorunu, Ankara, 1 983. s: 223

580

Osmanlı Belgelerinde Ermeniler ( 1 9 1 5- 1 920). Ankara. 1 994,

7-R

23 1

NECDET SEViNÇ

ve perişan bir şekilde Anadolu 'ya sürgün eden Ruslu ilham \'Cr

ınişlcrc.lir!

Tclıcir Kamınu' mın resmi gerekçesini. i çişleri Bakanı Talat Bcy'in, Enver Paşa'nın yukarıda metnin i sunduğumuz yazısı üzerine 26 May ıs 1 9 1 5 ' ıe Başbakanl ığu gönderd iği 270 say ı l ı takerede buluyoruz: llu tezkcrcdc d iyor k i : 1 /urp 111/lll!ka/omw yukm Y''rlerde o/1/run Ermenilerden bir kl!ilnt, del'/elin luu/111/amu. clevh•1 cliişmanlarma karşı korumak/u meşgul olan

( Jnlı�l'll lliimayıin 'un hareketini giiçleştirmektedil: ,/.\kere ı!r=ak

ı·e

mülıimmut naklilli zorlaştii'IIWktudu:

/Jiişmanla a_ı·m gayeleri paylaşmakta ve onlarla işhirl(i!,i yapmak lıulu: Ermenilerden hir kısmt diişmım H!/larmu katılmakladu: .

) itrlif;inde uskeri hirliklerimi=e ve nw.wm /w/ka si/ôhlı saidmda hu

lımnwkludu: (Jsnumlı şelıir ı·�· ka.\Ohalurma .mldıraruk kaalil ve yu�ma,·ılık yap maktae/u: ,\ /iislalıkem mevkileri düşmana glhlermekledit:

j,'1

Ordunun arkadan vunılınasıııı ve halkın boğazlanmasını önlemek i.;in Ba;;konunan l ığııı yapacağı iki şey vard ı : 1 - Erıneııi leri i m ha etmek! 2- Tehcir etmek. Uaşkoınutaıı l ığııı ve hiikliınctiıı tehc iri, yani göç ettinneyi terc i h ett iğini bi l iyoruz. içi şleri Bakıını Talat Bey, y ukarıda ınetn ini sundu ğuımız 270 say ı l ı tezkerey i Sadaret' e gönderd iği gün. yani 26 May ıs 1 9 1 5 ' te llaşkoınutan l ı ktun içişleri Bakan l ığı ' na ik inci bir yazı geldi. Yazıdı.ı deııiyordu k i : "Erıneni leri n Doğuunadolu vilayetlerinden. Zeytun'dan v e buna benzer yoğun bul undukları yerlerden Diyarbakır Yi laycti giiney ine. Fınıı Nehri Yadisi'nc. Urfa. Sü leymaniye yakın ları na gönderi lineleri sözle kararlaşt ırı l m ıştır. Erıncni leri n yeniden !esat y uvaları meydana getirmemeleri için göç plan lamasında şu düşünceler esas al ı nmal ıdır: Ermeni nüfusu, göndcri ld iği yerlerdeki aşiret ve Türk sayısının % I O' u oranını geçıneınelidir. Göç eti irilecek Erıneni lerin kuracakları köylerin herbiri. 50 evden çok ol mamal ıdır. 51! 1

M . I lanı.: li Bosıan. ı . ()ünya Savaşı Sırasında Ermenileri i skan 1\leselcsi ve DAzı Gerçekler, TDAD, say ı : 5 7. isıantıul. 1 91!8. s: 1 1 0- 1 1 1

232

A R Ş i V BELGELERiYLE TElKi R ERMENI i DDIALARI VE GERÇEKLER

Ermeni göçmen ai l e leri seyahat ve nak i l suretiyle de olsa yakın yer lere ev değiştiremeınelid ir, gereğinin yapılınasını ve sonucun bildiril mesini . " 582 Bu tavs iyelerden bir gün sonra hükümet 3 maddeden ibaret olan Tehcir Kanunu' nu Mecl is'ten geçirir. Kanun şöy led ir: Madde- ı : Seferberl ik an ında ordu, kolordu ve tümen komutanları ve bunların veki l leri, m üstak i l bölge komutanları, halktan, hükümetin emi rleri, memleketin ınüdafaası ve asayişin korunınası i le i l gi l i icraat ve hazırlıklara karşı herhangi bir mukavemet görülürse, bu muhalefet leri en şiddetl i bir şeki lde söndürıneye mezun ve mecburd urlar. Madde-2: Ordu, ınüstak i l kolordu ve tümen komutanları, askeri sebeplerden dolay ı veya casusluk ve hiyanetlerini h i ssettikleri köy ve kasaba halkını tek tek veya toplu olarak d iğer bölgelere sevk ve iskan ett i reb i l irler. ..

Madde-3: İşbu kanun neşir tarihinden itiba ren geçerlidir. 583 Üzerinde adeta kıyametler koparı lan Tchcir Kanunu, işte bu üç mad deden ibarettir. Kaııun, okuyup yazınayı bi len her i nsan ve bu arada Ermen i lerle Fransızların da anlayabileceği gibi; vatanın savunulma

sına ve güvenliğin sağlanmasına muhalefet ve mukavemet edenleri kapsaınakta, casusl a ra ve haiıılcrc karşı, silahlı kuvvetieric masum halkı koruma amacını giitıııektedir.

Meti nde kanunun Erıııeni lere uygulanacağma dair bir ifade olmadı ğı gibi Ermeni keli mesine de rastlanmaınaktadı r. Öyleyse bu kanundan ancak casuslarla hain ler ve bir de teröristler ad ı na end işe duyulabi l i r. iddia edeb i l i riz k i , Rusya'n ııı Ermenileri Osmanl ı Devlet i ' ne karşı prograın ladığı ı ı ı 1 820' 1erde farkeden Erzurum Val isi Gal i p Paşa'n ı n, bu azınlığın tl'hciriyle ilgili l l Mıu-t 1 828 tarihli teklifi 584 kabul ed i l seydi, Türkiye Doğu Cephesi ' nde peşpeşe facialar yaşamazd ı . Tarihen sabittir ki, Türl-. Ord uları 1 877- 1 878 Türk-Rus Savaşı sırası nda da Er ıneni ler tarafmdan arkadan vuru lmuştur!

TEHCİR KANUNUNUN UYGULANMASI Düşman la işbirliği yapan Ennen i lerle i lgi l i operasyon biraz evvel de kaydettiğiın i z gibi 24 N i san 1 9 1 5 'te başladı . H ın çak, Taşnak, Ramgavar 582

Belgeler le Ermeni Sorunu, Ankara. 1 983, s: 224

583

J\lxlul lalı Yaman. age.

58-l

Kemal

lkydili.

HJ. 1 numaralı dipnot

1828-1 821)

Osııı:ınlı-Rus Savaşı'nda

Doğuanadolu'dan

Rusya'ya göçüriilcıı Erıııenilcr, Tl K lklg.clcr. nu: 1 7. Ankanı 1 988, s: 366 ..

NECDET SEVINÇ

233

gi bi terör örgütleri kapat ı ldı, evrak ları na elkonuldu, yönetici leri tutuk land ı. Adana. Ankara, Ayd ın, Bolu, Bursa. Canik, Çanakkale, Diyarba kır, Ed irne, Eskişehir, Erzurum, i zm it. Kastamonu, Kayseri, Karahisar, Konya, Kütahya, Mamuratülaziz. Maraş. Niğde, Samsun, Sivas, Trabzon ve Van'dan çıkarılan Ermeni ler, Halep, Rakka, Zor, Kerek. Havran, Musul ve Cizre'ye yerleştiri ldi ler. 58 5 H ükümet, önceleri Kayseri, Amasya, Yozgat, İ zm it. Bursa gibi şe hirlerde Tehcir Kanunu'nu uygulamak istemedi. Fakat İngiliz ve Fran sız donanmalarının Çanakkale'ye saldırması, Rus ti lolarının Karadeniz Ereğiisi'ni bombard ımana başlaması üzerine, bu yörelerde tezgahianan Ermeni ayaklanmaları, başkentin bile emniyette olmadığını ortaya koy du. Yapı lan aramalar sonunda Adapazarı, Kayseri, Yozgat ve Bursa'nın adeta bir silah ve mühimmat deposu hal ine getiri ldiği anlaşılınca buralarda yeni bir "Yan olayı" yaşamak istemeyen hükümet, ad ı geçen şeh irleri de kanunun kapsamı içine aldı. Ermeniler, savaş bölgesi dışına çıkarı lırken de terör olayiarına devam etti ler. Az sayıda jandanna tarafı ndan konınan şehirler kundaklandı.

i zmit'te 600'den fazla evi yaktılar. Amasya'da 14 mahallede 2 bin ev, hinden fazla dükkıin ateşe verildi. Haçin'de yangın 53 saat devam etti, 5

kilise, 5 okul, I SO kadar dükkan, han, Duyun-u Umumiye binası yandı. Ate veri lmeyen ev sayısı sadece SOO'dli. Enneniler, Ordu, Trabzon ve diğer şehirlerde de evleri, mahalleleri ateşe verdiler. 586 İstanbul'da 24 Nisan'da 235 kişi tutuklandı 587 Bu sayı sonra 2 .345'e yükseldi. 588 Tutuk lananlar arasında Osmanl ı Parlamentosu'nda yaptığı konuşma da resmi ve mi l li d ikkatten korunmak için "Ben sizden ziyade Türk'üm, Türk'ten de Türk'üm" 589 diyen Erzurum M i l letvek i l i Vartkes Efend i ile istanbul M i l letvekili Kirkor Zöhrap da vardı. Bu iki mebus önce Halep'e gönderilm iş, oradan yargı lanmak üzere Diyarbakır 'da kurulan Divan-ı Harp Mahkemesi ' ne götürülürken yolda öldürülmüştür! Türk Milleti'ne sayısız tuzaklar kuran bu iki adam köprüde gaze teci Zeki Bey ' i öldüren İtti hat Terakki fedailerinden Çerkez A hmet ' i n arkadaşları tarafından ortadan kald ırılmıştır. Çerkez A hmet v e arkadaşı Hal i l. bilahare Şam Divan-ı Harp Mahkemesi ' nce idama mahkCım edil miş ve ası l m ışlardır. şe

585

Osmanlı Belgelerinde Ermeniler ( 1 9 1 5- 1 920), /\nkara. 1 994, s: 9

586

Abdullah Yaman. age, s: 362

587

Mehmet Hocao�lu. age. s: 664

588

Belgeleric Ermeni Sorunu, s: 2 2 7

5K9

Tarık Zafer Tunaya.

Türkiye'de Siyasi Partiler, ci lt: 1 , isıanhul. 1 984, s: 575

234

A R� I V BELG ELERIYLE TEI ICIR ERMENi I DDIALARI VL < i r:R�'EKL.ER

Tutuklamalardan 1 hafta sonra i stanbul 'daki A l ınan Büyükelçisi Wangenheinı. Başbakan 1-lol l weg'e gönderd iği 30 Nisan 1 9 1 5 tari h l i ra porunda ''24-25 Nisan gecesi ve eı1esi gün Taşnak i htilal Örgütü üyesi 500 kadar Ermeni n i n tutuklanıp. A nadolu'ya sevkedi ld iğini" bi ldirmiş tir. Büyükelçi. A nadolu'ya sevked i lenleri n Su ltan Mehmet Reşat ' ı n tah ta çıkışının y ı ldönümü olan 27 N isan 'da Bab-ı Ali'ye ya ni hükümete ve bazı resmi binalanı saldırıda bulunacakl:ı rını ve aramalar sırasında bi rkaç Ermeni ev ve kilisesinde patlayıcı maddeler bulunduğunu bildir ın iştir. 5'ıo Kimbilir belki de Taşnak terör örgütline mensup olduklarını önceki bölümlerde bel i rttiği miz bu iki m i l letvekili. ayak lanmayı plıinladık ları için kol ları ndan tutul lıp Halcp'e doğru dehlenınişlerdir!

ALINAN TEDBİRLER Kanun metninde "Tehrir" kel imesine rastlaınıyonız. Fakat genel likle takılan ism iyle Tehcir Kanunu deni len .. Sefer zamanında hükümet icrası na karşı gelenler için askeri makam lar tarafından uygulanacak tedbirler hakkındaki geçici kanun" metni, o zamanki resmi gazete olan Takvim-i Vckayi'nin 27 Mayıs 1 9 1 5 tarihli niishasında yayın lanmıştır. Dah i l iye Ve kaleti tarafından verilen sevkle ilgili bir teklif de 30 Mayıs'ta Meclis-i Vü kela yani Bakan lar Kurulu tarafından kabul olunmuştur. Her iki metinde de: Nakli gereken ierin gidecekleri yerlere kadar refah içinde sevkleri, Yol larda istirahat ve can güvenliklerinin sağlanması, G ittikleri yerlerde, yerieşi neeye kadar kendi lerine göçmen ödenl� ğinden geçinı lerinin sağlanması için yard ı m yapıl ması, Eski mali durumlarına uygun olarak kend i lerine mal ve arazi da

ğıCılması, Ev yaptırılması, Çiftçi olanlara tohum luk, sıınatkar olanlara meslekleri ile ilgili alet dağıtılınıısı, Terkettik leri ınallarından geriye kalanın kendi lerine veri l mesi, mümkün olam ıyorsa bunları n bedellerinin ()denmesi, Boşaltı lan şeh i r ve kasabalardaki Ermeni lere ait taşınmaz malları n say ı ın ı n ın yapıl ması. bunları n karşıl ığının göç ettirilenlere veri l mesi, 590

Nejat Gtiyünc.

F.rmeni Tehciri ve Soykırım i ddiaları, YTD. say ı :

.'\nkara. 200 1 . s: 297

J 7,

NECDE-T SEViNÇ

235

Göçürülenlerin kul lanamayacakları ınal ların da say ı m ları n ı n ya pı larak değerlerin i n veya kira gel i rleri nin yine onl ara veri l mesi, eınro lunmaktadı r. 591 1 O Haziran 1 9 1 5'te yay ı nlanan tal imatname i le de tehcire tabi tutu lan Erıneni leri n ınal ları koruma altı na alındı. Eınval-ı Metruke Komis yonu yani Terked ilmiş Mal lar Komisyonu kuruldu. Komisyon, boşaltı lan köy ve kasabalardaki Erınenilere ait m al ları tesbit ederek ayrınt ı l ı bir şek ilde defter tutacaktı. Defterin biri mahal li kiliselerde korunacak, biri mahalli yönetime veri lecek. sonuncusu da komisyonda kalacakt ı . Bozulabi lir eşya i le hayvanlar aç ık arttırma i le satılacak ve parası muhafaza altına alı nacaktı. Kom isyon bulunmayan yerlerde bu görevi mahal li görev l i ler yerine getirecekti . Bu ınal ların korunmasından, Ermeni ler dönünceye kadar hem komisyon, hem de mahal li idareler sorum l u olacaktı. 592 Yukarıda zi krettiğiın iz taliınatnaıne, vatana ihanet etm iş olsalar dahi, i nsan hak, hukuk ve onuruna duyu lan saygı n ı n ifadesiyd i . Erme ni leri n hayatların ı kolaylaştı ran tal imatnamenin bazı maddeleri şöyley di: Bir köy v e i lçen in boşaltı lmasından sonra gönderilen ahal iye a i t ve içi nde eşya bulunan tüm binalar idare Kom i syonu tarafından uygun görülecek memur veyahut özel kurul tarafından derhal mühürlenerek emniyet altına alınacaktır. Koruma altına alı nan eşyanı n c i nsi, mi ktarı, değerleri ve sahi pleri nin isimleri uzun uzadıya bel irti lerek deftere yazı ldıktan sonra kil ise, okul, ev gibi depoya elveri şli olabi lecek yerl ere gönderilecek, sahipleri ayı rt edilebi lecek şeki lde ayrı ayrı konularak muhafazası na özen gös terilecek ve eşyan ın öze l l iği, m i ktarı ile sah ibinin ismi, al ındığı yer ve korunduğu yeri bi ldirir bir tutanak düzenlenerek asl ı yerel hükümete ve onay l ı bir sureti Terkedi l m iş Mal lar Kom isyonu'na veri lecektir. Sahipleri bel l i ol mayan taşınabilir eşya, bulunduğu köy adı na kay dedi lerek saklanacaktır. Mevcut taşınabi l i r ınal lar aras ı nda, dunnakla bozulabilecek olan eşya ile hayvanlar, kom isyonun uygun bulacağı bir kurul tarafı ndan aç ık olarak satılıp, karşıl ığı, sahibi b i l i niyorsa onun adına, sahibi bi l i n m iyorsa eşyanın bul unduğu köy veya i lçe adına emanetc al ınması için ınal sandıklarına teslim ed ilecekti r. K i l i selerde bulunan eşya ve res im lerle kutsal kitaplar, iyice bel i rti les:

�') 1

Nejat Göyünç. agın.

5'>2

Osmanlı Belgelerinde Ermeniler ( 1 9 1 5- 1 920), Ankara. 1 '>94.

2')8 s:

11-9

236

ARŞI V 13ELGELERI Y I .E TEI ICI R ERMENI IDDI ALARI VE GERÇEKLER

rek deftere yazı lacak ve tutanağa bağlanarak yerlerinde saklanmaianna özen gösteri lecektir. Sonraları kil isenin bulunduğu köy ahal isinin yerleş tirildikleri yerlere mahal li hükilınetçe gönderilecektir. Yer değiştiren ahaliden herbiri ne ait bırakı lan mülk ve arazin i n cin si, çeşitleri, adet ve kıyınetleri isim leriyle bel i rtilerek deftere geçiri le rek ve her köy ve i l çeye ait mülk ve arazi cetvel leri düzenlenip idare kom isyonuna veri lecekt ir. Bırakılmış m ü l k ve araziden alınacak ürün bul unduğu takd i rde. kom isyon tarafı ndan beli rlenecek kişi lerden kurulu bir heyet tarafın dan aç ı k arttırma i le satı lıp, karşıl ığı sah ipleri adına emaneten Mal Sand ığı'na tesl i m edi lecek ve bir tutanak düzenlenerek asl ı yerel hükü mete, onay l ı bir sureti de i dare Kom isyonu'na veri l ecektir. Mevcut ürünlere al ıcı çıkmadığı takdi rde hemen ödemek koşulu ve anlaşarak eksihınc yolu ile isteyenlere veri lebi lir. Bu suretle elde edi len kiralama ve satış parası dah i sahi pleri adına Mal Sand ığı' na teslim edi lecektir. Gerek satı lan ve gerek eksi itme suretiyle kiraya verilen em lak ve arazi nin cins ve m i ktarı, yeri, satılınası,kiralanması, kiracı ve satın ala n ı n ı bi ldirir ay rıntı l ı cetvel ler düzenlenecektir. Satış ve kiradan elde edi len para. sah ibi adına eınaneten Mal Sand ıklan'na veri lerek sonradan verilecek bi lgi ler uyarınca sahi plerine ödenecektir. Boşaltı l an köyler ve i lçelerdeki bütün terkedilen emiak i n bu yönet ıne l i k hüküm lerince idare ve yürütülmesi, Terkedi l m i ş Mal l ar i dare Kom isyonlan ' nca yapı lacaktır. idare Komisyonları. terked i l m iş ına l l arın idaresinde doğrudan i çiş leri Bakanl ığı'na bağlı olacak ve oradan alacakları emirler çerçevesinde görev yapacaklardır. Kom isyon, sonuç olarak görüşleri ni, araştı rınalarını, ayrı ntı larıyla birli kte ve yaptığı işleri özet olarak en geç 1 5 günde bir Bakan l ı k katına veya i l katına bild irmekle yüküm l üdür. Terkedi l m iş Mal lar idare Koın isyonl arı ' n ın, ınalları yönetınesi bu yönetmelik hüküm leri çerçevesi nde olacaktır. Terked i l m iş Mal lar idare Kom isyonları ' nı n üyeleri, atandıkları böl gedeki terked i l miş ınal lar ve arazinin idare ve korunınası ile hesap işle ri nden ortaklaşa sorumludurlar. Terked i l m iş Mal lar idare Kom isyonları, özel olarak atanm ış bir baş kan ile biri mülki, diğeri de ınal iyeden olmak üzere 2 üyeden meydana gel m iştir. Kom isyon atanınayan ve gönderi lmeyen i l lerde bu yönetınelik hll· krıın leri nin uygulanınası yerel idareye aittir. s<ıJ 593

ArtlD, say ı : 8 1 . Ankara. 1 982. s: 1 54- 1 58

NECDET SEVINÇ

237

FIRSATÇILIÖA ÖNLEM Osmanlı yönetimi, yukarıdan beri bahsedegeldiğiıniz kanun ve taliınat ııaınelere ilaveten sık sık genelgeler yayınlayıp. emirler vererek de tehcir

,'()ilen Ermenilerin can ve mal güvenliklerini korumaya çalışmıştır.

Bunlardan biri olan l l Ağustos 1 9 1 5 tarihli ''Umumi Tebl igat''ta ilgi l ilerden �u tedbirlerden alı nınası istenmekted ir: Tah l iye edilmiş olan bölgeye h içbir şüphel i ve meçhul şahsı n sokul ınaınası. Eğer Ermenilerden ucuz mal almış olan varsa, satışın feshedilmesi ve asli kıyınetinin takdir olunarak gayriıneşrCı menfaal tem inine meydan veri lıneınesi, Erıneni lerin istedikleri eşyayı götürmelerine müsaade edilmesi, Götüreıneyecekleri eşyadan dunnakla bozulabilecek olanların zaruri olarak satı lması, bozulmayacak olanların sahi pleri naın ı na m uhafaza edi lmesi. Taşınınaz mal ların icra.. fcrağ ve rehin gibi muamelelerinin sahipleriy le olan i lgi lerinin bozulmaması ve h icreti n (yani göçün) başlangıcından itibaren bu hükme aykırı uygulamalar yapılmışsa feshedilınesi. Bu mül kler hakkında ınuvazaalı durumlara meydan veri l memesi, Sevkedileceklerin. ınallarının (ecnebiler dışında) satınalarına izin ve ri l memesi 5'�-�

TAŞINMAZ MALLARlN DU RUMU Sevkedilen Enneni lerin geride kalan taşınınaz mal ları, hüküınetçe ken ıli lcri nfunına ınüzayede usulüyle satı lınış, sonradan Eınval-i Metnıke Ko

misyonu aıacıl ıyla bedelleri ödenmiştir. Terkedilmiş ınal ve eşyanın devlet

memurlarınca suiistimal edilebileceği düşüncesiyle satın alınması ön C(.'(Ien yasaklanmış, sonradan gerçek fiyatı ve peşin para ödemek şaı1ıyla Ermenilerden ev satın alınaları serbest bırakı l ın ıştır. Görüldüğü gibi devlet, Ermeni mallarının yağınalanınasına izin \'er ıııemiş ve gerçek değeri üzerinden satılınası için gayret sarfelınişlir.s<ıs

TEHCİR EDiLENLERE DEVLETiN i LGiSi Osmanl ı yöneticileri. verdikleri bütün eınirlerde. göç sırasında Ermenilere insanca davranılmasını istemiş, bu türlü emirleri dikkat çeken bir ısrarla ve W.J

Osmanlı Belgelerinde Ermeniler ( 1 9 1 5- 1 920). Ankara. 1 994. s: 1 1 - 1 2

�1)5

Osmanlı Belgelerinde F:rmenilcr ( 1 9 1 5- 1 920), Ankımı. 1 99.ı. s: l l

238

AR�iV B E LGELERI Y LE TElK I R ERMENI I DDIALARI V E GERÇEKLER

defalarca vermişlerdir. Sevkedilmekte olan Ermeniterin hakarete uğr.ımama lan için bile telgr.ıflar çekilmiş, sivil yetkililer, ordu komutanları, hatta Başko mutan Veki li Enver Paşa, o korkunç boğazlaşmanın, o ölüm-kalım mücadelesi nin içinde bile Ennenilerin onurlarının kurtarılınası için mesai harcaınıştır! Devlet, tehcir edileceklere hazırlık yapabil meleri için 1 4- 1 5 gün siire venniş, ar.ıbası olmayanlara ücretsiz araba temin etmiştir. S% Dileyen kendi vasıtasıyla gitmiş, fakat sevkiyat büyük ölçüde tren le yapı lm ıştır. Suriye'ye doğru gönderi lenler ise B i recik'ten nehi r gem i leriyle yol lan m ı şlard ır. Mecburi göçe tabi tutulanları n her türlü i htiyaçları nın tem i n i için Konya. A dana. Halep, Suriye, Ankara. M usul vilayetleriy le İzmit ve Eskişehi r sancaklarına. o günün şartlarında çok büyük bir meblağ olan 2 m i lyon 250 bin kuruş tahsis edi l m iş, i htiyaca göre ayrıca para tahsis leri de yapı lmıştır. m Başbakanlık Arşiv i ' ndeki belgelerden öğreniyoruz ki, askere şid

detle ihtiyaç duyduğumuz halde, Türk askeri, göç ettirilen Ermeni leri korumak için cşkıya ile saatlarca çarpışmak zorunda kalmıştır! Devlet, bazen Ermeni lerin güvenl i k içinde sevkedi lebi l meleri için güzergahın değiştiril mesi ni emretm iştir. 599 4. Ordu Komutanı, Enneni göçmenler için Haına, Havran. Kerek san caklarıyla Halep'in güneyini, kısmen de batısını iskan bölgesi olarak ayır ın ıştı. Göçmenler buralarda şeh ir, köy ve kasabalarda oturacaklardı. Kimse çöle gönderilmeyecekti. Uygulama da öyle oldu. Kimse çöle gönderilme �98

diği gibi, bir kişinin bile burnu kanamadı. Ordu, Halep'te göçmenler için bir hastahane açtı. Halepli doktor A llunyan ' ı bu hastahanen in başhe kiml iğine tayin etti. Altunyan'ın kızıyla bir Alman hemşirenin idaresinde 2 yetimcvi, Lübnan'da, Aynıtur'daki manastırda da Enneni çocukları için bir yetiınevi açtırdı. Bu yetiınevinin müdürlüğüne de yüzbaşı Lüttli Bey ı.oıı get irdi. Bunlarla yetinmedi. Şam'da dördüncü bir yetimevi açtırdı. Ye tim ve öksüz Ermen i çocuklarına çok iyi bakıldı, beslendiler, okuınaları sağland ı. 60 ı 596

Cemalettin Taşkıraıı. Türk-Ermeni i lişkileri, Tehcir Olayı ve Sözdt Soykırım, YTD, sayı: 37. Ankara. 200 1 , s: 368

597

Osmanlı Belgelerinde Ermeniler ( 1 9 1 5- 1 920), Ankara. 1 994. s: l l

59!!

Cemalettin Taşkıran. agın, s: 369

599

Osmanlı Belgelerinde Ermeniler ( 19 1 5- 1 920), Ankara. 1 994, s: 1 1 9

600

istanbul eski vali lerinden Lütl'il Kırdar

60 1

Belgelerle Ermeni Soru nu, Ankara. 1 91!3. s: 259

239

NITUEl SEVINÇ

Hükümet de aynı hassasiyeti gösteriyordu. Devletin i çişleri Bakanı, savaşın içinde sürgün Ermenilerin beslen

mesiyle meşguldü ! 602

Zaman zaman Ermeni kafilelerinin iaşeleri için verilen tahsisatın ye terli olup olmadığı ve bu tahsisatın ınal sandıklarından ödenip ödenıne diği içişleri Bakanl ığı tarafından M uhacirin Mlidürlliğli'ne ve Menzi l Mlifettişleri'ne soruluyordu. ıasarrıtlıklarına yolladığı

60J

içişleri Bakanl ığı, Çorum ve Yozgat Mu

15 Kasım 1 9 1 6 tarih l i bir telgratla Yozgat"taki

ınliltecilerin perişan bir vaziyette olmaları dolayısıyle yevmiyelerinin arttırılınasını ve ihtiyaçlarının temin edilmesini istem işt i . kanlık. Maraş Mutasarrıllığına gönderd iği

sürgün Ermenilerden borçla rının alınmamasını, lığına gönderdiği

604

Aynı Ba

1 Haziran 1 9 1 5 tarihli telgratla. 605

Canik Muıasarrıf

1 2 Kasım 1 9 1 6 tarih l i telgratla da "ihtida eden veya et

meyen Ermenilerden kimsesiz ve yardıma muhtaç olanların. Muhacirin "lilhsisat ı ' ndan iaşelerinin tem inini" istem işt i .

l.oc.

Eıınenilerin tehciri sırasında Mersin'de Amerikan Konsolosu olarak görev yapan Edward Natan. Iliiklimetine sunduğu raporda. bazı aksaklıklar görOlmesine rağmen sevkiyatın son derece intizamlı bir şekilde sOrdürOl düğünü ve kalilelere tren bileti sağlandığını bildinniştir. 1107

SAÖLIK AŞILARI BiLE YAPILDl içişleri Bakanlığı'nca Başbakanlığa verilen 17 Aralık

1 9 1 6 tarihli bir ya

zıdan. muhtemelen cephedeki asker ilaç bulnmazken, hasta kadın, ço cuk ve yaşlı Ermenilerin sağlık aşılannın bile yapıklığı anlaşılıyor. caı Gene içişleri Bakanlığı. Adana. Erzurum. Edirne, Halep. H üdavendigar, S ivas. Diyarbakır. Mamuratlilaziz. Konya, Kastamonu ve Trabzon vilayetleriyle. i zmir, Canik. Eskişehir, Karahisar-ı Sahip, Maraş. Uıfa. Kayseri ve N iğde Mutasamtlıklan'na yolladığı

30 N isan 1 9 1 6 tari h l i yazı ile '"kimsesiz ve

himayesiz kalan ailelerin. ecnebi ve Enneni bulunmayan köy ve kasabalara (ı02

' · U hıkışla"da mevcut ve ekserisi kadın ve çocuktan illaret olan Em1cnilere pek az ekmek verildi�i haller veri lmiştir. Muhacirin-i Merkumeye m i ktar-ı kiili ekmek i" ta olunması. 7 Kasını 1 9 1 5."" N azır Talat

lıOJ

Osmanlı Belgelerinde Ermeniler ( 1 9 1 5- 1 920), Ankara. 1 994.

lı04

Osmanlı Belgelerinde Ermeniler ( 1 9 1 5- 1 920). Ankara. 1 994.

s: 1 58

145

(ı05

Osmanlı Belgelerinde Ermeniler ( 1 9 1 5- 1 920), Ankara. 1 994. s: 36

tı06

Osmanlı Belgelerinde Ermeniler ( 1 9 1 5- 1 920), Ankara. 1 994. s: 1 55

tı07

Yusuf l lalaçoğlu. Ermeni Tehciri

tıllll

Belgelerle Ermeni Sorunu, Ankara. 1 983. s: 26 1

Gerçekler ( 1 9 1 4- 1 9 1 8), Ankara. 200 1 , s: 70

240

i\ R � I V llELGELER i Y L E TEI ICIR ERMENI I DDii\Li\ RI VE G ERÇEKLER

dağıtılarak iaşelerinin

temini ile genç ve dul kadınların evlenc.Jirilmclerini, çocuklann da d�ır-ül cytam ve öksüz yurtlarına yerleştirilmeleri ni" w<ı

istem iştir. 26 Ekim 1 9 1 5'te, Halep'te açlık çekenlerin öğreni lmesi üzerine bunlara "yiyecek temini için mutlaka para göndcrilınl-sinc" emir veren ·ralat Paşa, 610 Halep Vi layeti'ne gönderd iği 1 2 Ağustos 1 9 1 6 tari h l i telgratla da Ermeni yel i m leri n i n iaşesi için tahsisat yoksa. gerekli m i ktarın bildiri l mesi ni ,6 1 1 eınretm işt i r. Türkiye, şehit çocuklarını beslemektc zorluk çekerken bile Ermeni göçmenlere askeriyeden ekmek verilmesine, çoluk-çocuğun iaşesinin te min edi l mesine dair birçok telgraf vardır. 612 Maarif-i Umumiye Nezareti ise tchcir ed i len Enneni çocukları n ı n eğitimi i le rneşgu ldür! Nezaret 'ten Di yarbakır, Halep. Trabzon, Erzurum, Sivas, B itlis, Marnürat-Lil Aziz vi la yetleriyle, Maraş M utasarrıtl ığına çekilen 26 Haziran 1 9 1 5 tarih l i telgrafla "yerleri değiştirilen veya uzaklaştırı lan Enneni lerin, küçük çocuklarının

eytamhıınelere yerleştirilmeleri için münasip bina bulunup, buhınama yacağını \'C mevcut çocuk sayısının bildirilmesi" istenmiştir. 611 TellCir edi len Erıneni lerc ve onlann geride bıraktıkianna gösterilen hıı resmi i lgi, geri dönüşlerinde de esirgenınemiştir. Kıçlarına don, sırtiarına gömlek verilmiş, evlerine; temizlenmeleri için sabun, yiyip içmeleri için çay, şeker, nohut vesaire gönderilmiştir 61� ki, o tarihte güngörmüş gelin

ler, cepheden cepheye koşan gaziler ve meçhul mezarlarda yatan şehit çocukları açtır!

M iiterake döneminde Osman l ı hükümetleri Ermeni, Rum, Arap gibi tehcire tabi olmuş grupların döniişlerinde, tekrar iskcin edi l meleri için ı 609

Osm anlı Belgelerinde Ermen iler ( 1 9 1 5- 1 920), A n kara. 1 994. s: 1 4 1

61O

Nejat Göyünç, agm, s: 299

61 1

Osm anlı Belgelerinde Ermeniler ( 1 9 1 5- 1 920), An kara. 1 994. s: 1 50

612

Bakı n ı z Osmanlı Belgelerinde Ermen i ler ( 1 9 1 5- 1 920), T.C. Başhakan l ı � Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. Osmanlı Arşiv Daire Başkanlığı Ya) ı ı ı lurı. A nkara. 1 994. Nejat Güyilnç. Ermeni Tehciri veSoykırımı i ddialıırı, YTD. say ı : 37, A nkara. 200 1

613

Osmanlı Belgelerinde t:rmeniler ( 1 9 1 5- 1 920), Ankanı, 1 994. s: 50

614

"Ermeni vatandaşları m ıza tcvzi edi lmek üzere l l i liıl-i Ahmer ( K ı;ılal tarafından Kumkapı Patrikhanesine 500 don. 500 gömlek. çay. şeker. sahuıı

daha sa ir crzak verilmiş o ld uğu gibi Galata Ermeni Komisyonuna da 300 dı ın

300 gömlek. 1 00 kg. sa bu n 500 kg. nohut. çay, şeker ve lıa�talar için birtal.. ı ı ı ı .

m ualecat ( i laç) veri l m i şt i r. Sabah. 30 Teşrin-i san i 1 3 34/30 Kasını 1 9 1 K. ı ı ı ı

1 0.430. zikreden: i hrah i m Ethcm Atnur. Tehcir Edilen Ermen iterin i skıiııı,

Mal ve Mülklerinin iadesi, YTD. say ı : 37. Ankara. 200 1 . s: 427

N ECDET SEViNÇ

2-l ı

m i lyon 500 bin l i radan fazla para harcam ışt ı r. H ükiiınet. tehcirden dö nen herkesin ınıılını m iilkiinü geri vermiş veya 1 920 y ı l ın a kadar be del ini ödemiş, 6 1 5 ve onları bazı vergilerden m uar tutmuştur!

KİMLER TEHCiR EDiLDi? Tehcire tabi tutulan Ermeniler devlet a leyhinde faaliyette hu hınan Ermenilerd ir. Dev l ete sadakatla bağl ı o l an l ar h i ç b i r surette yerl erinden oynatı l ınaınışt ı r. Ay rıca hastalar. aımilar, kato l i k ve pro ıcstan mezhebine mensup o l a n lar. askerler, asker a i leleri, öğretmenler, memurlar. esııatlar, işçi ve usta l ar yani b i r i ş i gücü o l d uğu i ç i n teröre bulaşmayanlar Tehcir Kan u n u ' n un kapsam ı dışında bırak ı l m ı şlard ı r.

Yctim çocuklar, dul kadınlar da sevkedilmem işlerd ir. 6 1 6

M i l letveki l leri ve a i leleri de Tehcir Kan unu kapsaını dışında b ı ra k ı l mışlard ı r. Erzu rum M i l letvek i l i Yarıkes Efendi i le i stanb u l M i l l et vek i l i Zöhrap Efend i ' n i n durum ları n ı n i st isna ol duğu an laşıl ıyor. Dev let, k i n , kıskanç l ı k , şahsi c lnşma n l ı k veya başka sebeplerden dolayı Ermen i terin m ahal l i otoritel erce tehc i r ed i lebi leceği n i düşün müş ol acak k i , sık sık göç etti rnıe neden i n i sorm uştur. Mesela i ç i şl eri Haka n l ı ğı ' nca Karesi M utasarrıtl ığına gönderi len 1 3 M a rt 1 9 1 6 tari h l i telgratta 2 7 Ermeni ailesinin Karah i sa r ' a niçin sevked ildiği soru l makta ve bunları n derhal yerlerine iade e d i l meleri emred i l mektedi r, ayrıca hıyanet etmeyen ve komitelcrle ilişkisi olmayanların sevke dilmemeleri gerektiği hatı ri atı l maktad ır. 6 1 7

ERMENi LERİ EVSİZ, EKMEKSiZ VE MEZARSIZ BI RAKMAYlN Osmanl ı H ükümeti Ermeni terin güven l i k i ç i nde sevked i lebi lıneleri için, arşivlerde yüzlercesine rast ladığım ı z e m i r ve talim atlar dışında, 615

Süleyman Bcyo�lu. 1 9 1 5 Tehciri Hakkında TDAD. say ı: İ 3 1 . i stanbul. 200 1 . s: 7 ı

(ı 1 6

Osmanlı Belgelerinde Ermeniler ( 1 9 1 5- 1 920), A nkara

(ı l 7

Bazı Değerlendirm eler, 1 994. s : 1 0

Bôb-ı Ali Dahiliye Nezareti Emn iyet-i Umumiye Müdiiriycti ı ı ususi 7 1 5 1 / 1 3 5

C. 25 ı 26 Şubat ( ı ) 33 ı Şi li-c Karesi Mutasarrı flığı'na Ermeni ailelerinin sev kol unmaması ve ihrac ın ancak koınitelerle münaselıct ve alakası olan ve hü kümctçc hıyanetleri nıütelıcyyin bulunan eşhasa hasrı tcbli� olunduı1u halde 27 hane halkının Kanıhisar'a sevkedilmeleri selıcbinin i{ an ilc heraber gönderi len mezkür ailelerinin dcrhal iadeleri. .. Fi 21! Şubat sene ( ı ) 33 1 N azır Talat Osm anlı Belgelerinde Ermeniler ( 1 9 1 5- 1 920), Ankara. ı 994. s: 1 34

242

ARŞI V UELG E L E R I Y L E TEl K I R ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

çeşitli genelgeler de yay ı n lamıştır. Orijinal metni i ngiliz arşivlerinde bulunan bu genelgelerden birinin iki maddesi şöyledir: Madde 2 1 - Göç edenlerin gerek kamp larda. gerek yolculuk esnasın da bir saldı rıya uğrarnaları halinde. saldırganlar derhal tevkif edi lerek Divan-ı Harp'e sevkedi lecektir. Madde 22- Göç edenlerden rüşvet ve hediye alanlar veya vaat veya tehdit ile kadınları iğfal edenler. yahut onlarla gayrimeşru m ünasebet kuranlar derhal görevlerinden alınıp Divan-ı Harp'e sevked i lerek ağır şekilde cezalandırılacaklardır. Bunlardan başka 4. Ordu Komutanı Cemal Paşa da, sorumluluk bölgesindeki v i l ayetler için yayınlad ığı genelgede ''Ermeni azınlığın ekmeksiz, evsiz ve mezarsız bırakllmaması01" istemiş, bir diğer ge nelgesinde ise "Ermenilere zulüm yapılması milli şerelimizi zedeler,

bu bakımdan onla ra zulüm yapanları askeri mahkameye verece ğim" demiştir. Sonunda Ermeni kurşunlarıyla şehit olan Cemal Paşa' nın, Adana'da göç katilelerine saldıran altı çapulcuyu kati lenin önünde astırdığını da kendisi nin ve hükiimetin yayın ladığı bütün genelgelerin harfiyen uygu landığın ı da bil iyoruz. Fakat yüzbinlerce kişinin mecburi göçü sırasında m üessif olaylar da yaşanm ıştır. <>ıs Devletin savaşta olması sebebiyle sürgün kafi lelerine yeteri kadar jandanna tahsis edemeyişi, bazı bölgelerde yüzlerce kilometreyi aşan uzun yol nedeniyle yorgunl uk, çoluk çocuğu Ermeniler ta rafından öldürülelerin intikam hırsıyla harekete geçişi, çapul amacıyla yapı l an baskı nlar ve daha önem l isi de o yıl larda A nadolu'yu kırıp geçiren kolera, tifo, tiflis gibi hastalık salgınları sebebiyle birçok Ermeni tclef o l muştur. Fakat bu, iddia edildiği gibi planlı, program l ı bir soykırı m ı deği ldir. Ç ünkü devlet, tehcir sırasında Ermenilerc kötü muamelede bu lu nanları mümkün olan en ağır cezalara çarptırmıştır ki, bunlar ara sında Ermeni ler de vardır! Mesela A ıın ikyan ve A rtin Velet adındaki iki

618

Dah i l iye Neı�'irct i ' n i n 7 A ralık 1 9 1 6 tari h l i raporunda güç ettirilen n ü fus sayısı 702.900 olarak bildiri l mekted i r öyle anlaşı l ıyor ki; bu rakam göç cı tiri len lerc dcg,il. cilirilecek olan lara aittir. Çünkü göç eıtirilcnlerin sayısı rakamdan çok d lişiiktiir.

243

NECDET SEVINÇ

kişi mücevher hırsızlığı suçundan yargı lanm ış, 619 birçoğu hakkında da takibat başlat ı l m ı ştır.6� U rfa'dan Rakka'ya gönderilen kafi Jelere refakat eden j andarma lar, iki kadının kaçırılmasında ihmalleri tesbit edildiği için Divan-ı llarp'e verilmiştir. 621 Divan-ı Harp'e veri len ler arası nda kaymakam lar da vardır. Dah i l iye Nezareti' nden Sivas Vi layeti ' ne çeki len 24 Ekim 1 9 1 5 tarih ve "Nazır Tal at" i mzal ı şifre ile Tenos Kaymakam ı Cemil

Bey, usulsüz davrandığı için görevinden aziedilip Divan-ı Harp'e scvkedilmiştir. 622 Ayn ı şeki lde Aziziye Kaymakamı Ham it Bey de, görevi nden a l ına rak Divan-ı Harp'e veri l m i ştir. 623 Konya A skeri Val isi A zm i Bey, eski Emniyet M üdürü Aziz Bey "kötü muamelede bulundukları için", jandarma onbaşıları Sad ı k ve Arslan da rüşvet aldıkları için cezaya çarptırılınışlardır. 624

619 620

Cemaleilin Taşkıran. agnı. s : 369 Bab-ı Ali Dalıi/iye Nezareti Emniyet-i Umunıiye !ı4iidiriyeti Şube: 2 Şifre

Kayseri Mutasarrıllıgı ·na Dokuz C 9. Şubat sene (/3) 35. 7i!lıcir sırasında

Ermeni/ere fenalıkta hulundu.�ı bildirilen Bedosyan Gülbank Sedenkyan

(?)

ile Nusrik

haklarındaki talıkiknt neticesinden muvazzahen ma/u mat i �ası

Fi 1 7 Şubat sene (13) 35Na::ır ı·ekili (nam ma) Mıl.vteşar

62 1 fı22

Osmanlı Belgelerinde Ermeniler ( 1 9 1 5- 1 920), Ankara. 1 994. s: 1 2 1 Bôh-1 Ali Dalıil�ve Nezareti Emniyet-i limımıiye .Hüdiriyeti lfıısusi: 11 7. Şifre Sivas Vi layeti 'ne Tenos Kaim-i makamı Cemi/ Beyin Ermeni/erin sevki esnasındaki alıval ve harektit-t gayrı föyıktısına binaen a::li der-dest olunduğun dan şimdiden eli işten rektirilmesi muktezidir Alumailey/ı hakkındaki evrakın Divan-ı llarb-i

Ör/iye tevdii lwsıısu lleyel-i Talıkik�ve Reisi Mazhar Bey e ya

zılmıştır. Fi l l Teşrin-i evvel sene (/) 331 Nazır 7iılat

623

Osmanlı Belgelerinde Ermen iler ( 1 9 1 5- 1 920), Ankara.. 1 994.

624

Cemaleitin Taşkıran. agm,

369

1 16

244

ARŞIV BELG E L E RİYLE TEHCI R ERMENI I DDiALARI VE GERÇEKLER

H ü kümetin tehcir sırasmda talimatiara aykırı hareket ettiği için cezalandırdığı memur sayısı l.J97'yi bul maktad ı r ki, bun lardan 40'ı idam edi l m i ştir! B u 1 .397 kişinin v i layetiere göre dağılıın ı şöy ledi r: S i vas Elazığ Diyarbakır Bitlis Eskişe h i r

648 223 70 25 29

Şebinkarahisar

N iğde

İzmit A n kara

Kayseri

Hüdavendigar U ıfa Can ik

1 89

ı 4J

TEHCİR KELiMESİNİN ANLAMI Hecera fi i linden türet i l m i ş arapça bir kel ime olan tehcir, bir yerden başka bir yere göç ettirme, hicret ettirıne, ingi l i zcedeki i fadesiyle eın nı igration, i m m igrate, anlam larına gel i r. F i i l de sürgün ınanası yoktur. Türk Dil Kurumu Sözi Uğü'nde de M ustafa N i hat Özön' ün Osmanl ıca Türkçe Sözlük' ünde de, Ferit Devel l ioğlu' nun Osmanl ıca-Türkçe Lfıgatı ' nda da, tehcir kel imesinin karş ı l ığına göç ettirme yazı l m ı ştır. Yani kel imede sürgün anlamı yoktur. Zaten 1 Haziran 1 9 1 5 tarih l i Takvim-i Vekayi ' de yayınlanan kanu nun adı da "Vakt-i seferde i craat-ı hükümete karşı gelenler için cihet-i askeriyece ittihaz olunacak tedabir hakkında kanun-u muvakkat'tır. Yani savaşta hükümete karşı gelenler için silahlı kuvvetler tarafından alınacak tedbirlerle i lgi l i geçici yasa! Her devletin öncel ikli görevi olan vatandaşlarının can güvenl iğini korumak ve kam u düzenini sağlamak için çıkarılan kanun metni nde Er meni adı bile geçmemekte, casusluk ve hainlikleri görülenierin tck tek veya topluca başka yerlere sevk ve iskan edilecekleri hükmol un ınaktadı r. Yani kanunun Nazi A l ınanyası' nın Yahudi lere yaptığı gibi,

NECDET SEVINÇ

245

•:rmenileri sırf Ermeni oldukları için deği l yoketme, sürgün

etme kas lı bile yoktur! Kanun metni nde bir kısmını zikredegeldiği m i z genelge, emirname ve uygulaınalarda görüleceği gibi "ırkçı nefret" de yoktur. /.aten bu sebepledir ki, Yahudi soykırı m ı Nürenberg M ahkemesi ' nde karara bağlanıp, bütün dünya tarafından kabulleni ldiği halde, Ermeni ler büyük paralar sarfederek oluşturdukları lobi faa l iyetleriyle ve ancak siyasi tehdit ve rüşvetlerle bazı parlamentolara soykırım kararın ı aldı rabilm işlerdir. 1 . Dünya Savaşı ' n ı n ilan ı ndan Mondros M ütarekesine kadar geçen süre içerisinde önce 300 bin Ermeninin kasten öldürüldi.l i fade ed i l m iş. hu rakam adeta açı k arttırma usulüyle 1 980' lerde 2 m i lyona kadar çı karı lm ışt ı r ki, bu idd iaların h içbir kıymet-i harbiyesi yoktur. Çünkü Osmanlı H ükômeti' n i soykırımı yapma kla suçlaya nlar, ileride gö rcceitimiz gibi Tehcir Kan u n u n u n çıka rılmasına sebep olan bitmez ı ükenmez Ermeni isyanlarını bile görmezden gelmişlerdir.

B u soykırım palavrası, Savaş sırasında çı karı lan propaganda k itap larına, Bağazl ıyan Kaymakamı Kemal Bey ve Urfa M utasarrıfı N usret Bey ' i n idama m ahkum oluşuna ve Ermeni nüfusu üzerinde yapı l an bazı kalem oyunları na istinat ettiri l i r ki, bu i ddiaları teker teker cevaplamak istiyoruz:

I 1 . Bölüm:

YALAN VE GERÇEK "Ermeni ler 1 9 1-� N isan' ında Van' ı elegeçirdi ler. Bir Ermen i Genelkur mayı teşkil etti ler. 6 Mayıs Cuma günü Van şehrin i imha ve soykırım suretiyle Müslümanlar'dan tem izlenmiş olarak Rus kuvvetlerine teslim etti ler. Fclix Vulvuy (İslam ve İnkılap adlı eserinden)

Ermeniler Ruslarla birlikte Osmanlı Devletine karşı harbediyorlardı. Sazanof ( R us Dışişleri Bakanı)

1 9 1 4 y ı l ı nda Osman l ı Nüfus idares i ' n i n başında M ıgırdıç Efendi adında bir Ermeni vardı. Ayn ı yıl 1 905'te başlayan nüfus istatistiklerinin sonucu açıklandı. Böy lece Osmanlı sınırlan içinde 1 milyon 294 bin 8 5 ı Ermeninin yaşadığı tespit edi ldi . Fransızlar' ı n Van Konsolosu M . Zarceski. ı . Dünya Savaşı önce sinde Türkiye Ermeni lerinin nüfusunu yaklaşık 1 m i lyon 300 olarak gösterm iştir. Başbakanl ı k Osman l ı Arşi v i ' nde muhafaza ed i len ve Venedik'teki Ermeni Saint Lazar manastırı tarafından bası lan Erme nice haritanı n istatistik bölilm ünde de A nadolu'da ı mi lyon 300 bin Ermeni ' n i n yaşadığı625 kayded i l m i ştir.

625

Zafer Özkan Tarihsel Akış i çerisinde Terörden Politikaya Ermeni

Meselesi, Ankara 200 1 , s: 262

248

ARŞIV BELGELeRIYLE TEHCIR ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKL

:-l

Öyleyse 1 .5 m i lyon Ermen i ' ni n katledi ldiğine dair iddiaların hiç bir ' kıymet-i harbiyesi yoktur. Tehcire tabi tutulan Ermeni sayısı hakkı nda çeşit l i kaynaklarda m uhtelif rakamlar veri l mekted ir. Dah i l iye Nezaret i ' n i n Sadaret'e takdim ettiği 7 A ralık 1 9 1 6 tari hli rapora dayanan Kam uran Gürün 702 bin 900 Ermen i ' ni n göç ettiri ldi ği ni yazıyor.626 Fakat 200 1 y ı lında Başbaakanlık Osmanl ı Arşvinde yapılan çalışınaya göre; 9 Haziran 1 9 1 5-8 Şubat 1 9 1 6 tarihleri itibariyle tehcire tabi tutulan Enneni sayısı 438 bi n 758'dir. 627 Bu 438 bin 758 Enneni' nin ancak 382 bin 1 48' i iskan edilecekleri yerlere ulaşabi1mişlerdir. Yola çıkantarla menzile varanlar arası ndaki 56 bin 6 1 O kişi lik fark kaynakta şöyle izah edi lmektedir: 500 kişi Erzurum-Erzincan arasında aşiretlerin, 2000 kişi Mardin civa rında urbanın, yani A rap aşiretlerinin saldırısı sonucu hayatını kaybetm iş, 5 bin ve daha fazla Enneni de Dersim bölgesinden geçen kati Jelere yapılan saldırılarda ölmüştür. Salgın hastal ı k sebebiyle yollarda telef olanların sa yısı da 25-30 bin kadardır. Genelkurmay ATASE ve Genelkunnay Denetleme başkanlığı tarafın dan yayınlanan bir eserde ise kütüğe kayıtlı 987 bin 569 Enneni'den 4 1 1 bin 067'sinin tehcir edildiği i fade edi lınektedir.628 Fransa' nın Halep eski Konsolosu M. Guys, Fransız Dışişleri Bakanı Delcasse'ye gönderdiği 1 1 Eylül 1 9 1 5 tarihli raporda"700 bin Ennen i 'niıı sOrgüne hedef olduğunu, fakat bunlardan 400 bin kişinin kurtulduğunu 1'2" bildinnektedir. Türk Düşmanl ığını meslek edindiği anlaşılan Henry Morgenthau da. Zenop Bezciyan'la görüşmesinde 500 bin rakamının telaffuz edi ldiğinden bahsetmekte ve demektedir ki : ". . . Ermeni protestanlarının vekili Zenop Bezciyan uğradı. Schmavia. kendisini benimle tanıştırdı. Okul arkadaşıymışla1: (İçerilerdeki) Şartiıii hakkmda hana çok şey anlattı. Zor 'daki Ermeni '/erin hallerinden oldukrıı 626 627

Kamuran Gürün. Ermeni Dosyası, Ankara 1 988, s: 223 Bakınız ''Yusuf Halaço�lu. Ermeni Tehciri ve Gerçekler / 9U- 1 91R, Anka ı ı ı 200 1 , s: 73-77.

628

Arşiv BeiReler�vle Ermeni Fattl�vetleri c: 1 . Ankara 2005 s: 1 47, 439, 456

629

J-lasan Dilan, Frttnsız Diplomatik Belgelerim/e Ermeııi 0/a,ı·lan, Ankara 2005 s: X I I I .

l -\ 11

249

NECDET SEVINÇ

111emnun olduk/arım söylemesine çok ş�ırdım, işlerini kurup, hayatlarını kı ı:cınmaya başlamışlar bile. Bana çeşitli kamplarm nerelerede olduğu gösteren bir liste verdi ve yarım milyon kişinin burulara nakledildiğini iy/edi. "6J<I

Illi SI

Aynı şekilde A B D'nin Halep Konsolosu Jacksoıı' un Büyükelçi Morgenthau'ya gönderdiği 8 Şubat 1 9 1 6 tarihli raporda da Fransız arşiv hclgelerinde de 500 bin Ermeni ' nin Suriye'deki iskan bölgelerine vardık ları ifade edilmektedir. 63 1 Türkkaya Ataöv, Enneni Heyeti Başkanı Bogos N ubar Paşa' nın Fran 'ız Dışişleri Bakanlığı'na yolladığı resmi mektubun fotokopisini yayınla mıştır. Bu mektupta tehcir edi len Enneni sayısı hakkında kesin bir i fade kullanılmamaktadır. Bogos N ubar Paşa 6-700 bin Enneni'nin tehcir edi l diğinden bahsetmektedir. Bu 6-700 bin Enneni'den 309 bininin yerlerine vardığını belirten Paşa, geri kalan 2 1 O veya 3 1 O bin kişinin öldürüldüğü ne

dair her ahangi bir ifade kullanmamaktadır.632

Biz bu rakam lar üzerinde fikir yürütecek konuında deği l iz. Fakat Kamuran Gürün'ün Dahiliye Nezareti'nden Sadarete takdim edildiğinden bahsettiği raporda ifade edi len 702 bin 900 rakamını esas ala rak bazı hesaplar yapmak istiyoruz. 1 . Dünya Savaşı yıl larında Türkiye'den Rusya'ya geçen Ermeni sayısı ııın 400 ile 420 bin arasında olduğu M i l letler Ceıniyeti Göçmenler Komi tesi tarafından tespit edi l m iştir. 14 Mart- 1 4 Nisan 1 9 1 8 tarihleri arasındaki !rabzon Konferansı ' na katı lan ve daha sonra Ennenistan Cumhurbaşkanı olan Hadisov da H üseyin Rauf Bey'e gönderdiği mesajda KafKasya'da .aoo bin Osmanlı Ermenisi'nin bulunduğundan bahseder.633

Ahraryan ve Bogos Nubar tarafından hazırlanıp, 1 924'te Cemiyet-i i\kvam'a sunulan belgede de 1 . Dünya Savaşı sırasında Kafkasya'ya ge �cn Enneni sayısının 350 bin olduğu i fade edilmiştir . Ahraryan i le Bogos Nubar' ı n hazırladığı bu belgeye göre tehcir bölgesi olan Suriye'de kalan veya Yunanistan, B ulgaristan, Filistin ve K ıbns'a sığınan Enneni sayısı da 100 bindir.634 lı lO

Yusuf Halaço�lu,

h.\ 1

Yusuf l l alaço�lu, Age, s: 99

h l2

SUrgünden Soykın ma Ermeni I ddiala n.

Bkz. Türkkaya A taöv.

İstanbul 2006. s: 62

Osmanlı Ermen ileri'ne Ne Oldu?

İstanbul 2007

s: l 67

h.IJ

Akdes I l irnet Kural,

h \4

Zafer Özkan. Age. s: 262, 1 93 1 sayınıında Fransa'da 35 bin Ermeni'nin ya.şııd ı�ı

Türkiye ve Rusya. A nkara

1 970 s: 47 1

250

ARŞIV IJELG EI.ERIYLE TEI ICIR ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

Kumkapı 'daki Ermeni Patriği ' n i n -istanbul işgal altı nda olduğu için Türk baskısının bah is konusu edi l meyeceği- 1 92 1 y ı l ı nda I ngi ltere'ye verdiği istatistiğe göre de Türkiye'deki Ermeni nüfusu 644 bin 9UO'dür ve bu rakama tehcirc tabi tutul up, dönenler de dahildir.615 Biz Hadisav'un verdiği rakamdan 1 00 bin, Ahraryan ve Bogos Nubar ' ı n telaffuz ettiği rakamdan da 50 bin tenzilat yaparak, 1 . Dünya savaşı sırasında Kafkasya'ya geçen Ermeni sayısını 300 bin olarak ka bul ede l i m . Patrik lu\ne'ııin varl ığını itiraf ettiği 644.900 Ermeni 'ye b u 300 b i n Ermeni i le çeşi t l i ü l kelere yerleşen diğer 300 bin Enneniyi i lave eder

sek yaklaşık 1 m i lyon 245 bin rakam ına ulaşırız. 1 9 1 4 'te Ermeni n Ufu su 1 m i lyon 299 olarak tespit ed ildiğine göre. bu iki rakam arasındaki fark telef olan Ermeni sayısını gösterir: Yaklaşık 50 bin kadar! Bu adam lar da sırf Ermeni oldukları için veya ırkçı nefretten dolayı öldüriilınemişlerdir. Mesela Adana bölgesin i işgal eden ve buraya 1 20 bin Ermeni muhaciri get iri p yerleştiren Fransızlar. ''1� Adana. Maraş, Antep ve Urfa'ya Ermeni Gönüliii A layları ' nı ua gctirinişlerdir. Tehc ir edi lenlerden. yani Türkler' c sırf Türk oldukları için kin duyanlardan tcşd;.kli l eden bu alaylara Urfa. A ntep. Maraş, Çukurova yöresinde dev let vaadedenler de Fransızlardır! 1-lariciye Nezareti ndcn Tuğam i ral A med ve Tuğam iral Webb'e gön deri len 28 A ral ık 1 9 1 8 tarih ve 1 2.864-55/ 1 2.885-63 say ı l ı yazıda Dört yola gelen Fransız askerlerin çoğunun Ermenilerden oluştuğu bildi ril mektedir. Amiral A ın ed'e gönderi len 22 Aralık 1 9 1 8 tari h l i telgratla da 1 7 A ral ık'ta Mersin Limanı'na gelen 3 gemiden bUyük çoğunl uğu ıcspit .:dilnıiştir. Kanada kayıtları 1 9 1 2 · 1 9 1 4 yıl ları arasında Türkiye'den kaı;an 1 .244 Ermeni"nin bu ülkeye geldiğini gösteriyor. Aynı tari hte hcrı�ı .

Türkiye'den olmak üzc:rc Amerika'ya 34. 1 36 Ermeni'nin göçtüğünü gürüyoru1. 1 928 yılı itibariyle Yunanistan'a gilç etmiş Ermeni sayısı 42.200'dür. Bul�nı

istatistiklerine göre 1 920"dc bu ülkede Ermeni say ısı 1 0.842'dir. M i l letkı Cemiyeti verilerine göre 2. 500 Ermeni K ıbrıs'a gitmiştir. Arap ülkeleriyk

i nın·a giden Ermeni sayısı i lc i lgili olarak l lovmıisyan şu bilgileri vcrınd · tcdir: S ur iy e : 1 00.000, Lülınan: 50.000. Ü rdün: 1 0.000. M ısır: 40.000, l nık 25 .000. i ran: 50.000. (The Ebb and Flow of the Armeniau M i nority in ı hı· Arab M iddle East M iddl�: East Journal Vol 28. nu 1 Winter 1 947. J>. 20, 1.ik · rı.::d en Kamuran GürUz. age. s: 294. 295 635 636

Yusuf Ballaı;o�lu . SUrgünden Soykırıma Ermeni i ddiaları. s: 1 04 Yaşar Akbıyık, Milli Mücadelede G üney Cephesi (Maraş), Ankara, I 'J'Jil.

s: 274

N ECDET SEVINÇ

25 1

Lrmen i olan 500 askeri n i ndiği ifade edilmekte, ,Adana vilayetinden Emniyet-i Umum iye M üdüriyeline yol lanan 20 A ralık 1 9 1 8 tarihl i bir ıclgrafta. Fransız işgal kuvvetlerinden 350 kişi lik bir m üfrezenin şehre �eldiği ve bunların % SO' inin yerli Ermenilerden teşekkül etti!i, Ma raş M utasarrıfl ığı'ndan Dah i l iye Nezareti'ne Gönderi len 2 Kasım 1 9 1 9 ıarihl i şifrede de Maraş'a gelen Fransız kıtalarının % 90'ının Er meni olduğuna d ikkat çekilmekte, benzeri bir çok yazışmada Fransız llniforması taşıyan Ermeni askerleri nin evlere. kad ınlara, dükkaniara 'ald ırd ığı anlatı l maktadır. Osman l ı A rşivleri bu gibi belgelerle dol udur. Şimdi bu gönüllü alaylara mensup Ermeni askerleri bizimle sa

vaşırken ölünce Türkler soykırım mı yapmış olmaktadır? Veya Ermeni Gönüllü Alayları ' n ı n herhangi bir mensubunun. çapul rııl uk, h ırsızlık. ı rza tasallut veya herhangi bir maksatla girdiği evden

lllüsü çıkınca soykırım kurbanı mı sayılmaktadır? İstiklal Harbi sırasında Fransızlarla birli kte 5 bin Ermeni de Maraş'tan ayrı l m ıştır. Bir yabancı kaynağın verdiği rakam lara göre 1 0 �ııbat'ta baş layı p 1 4 gün süren yürüyüş sırasında bazı Fransız subay ve ııskerleriyle beraber 2 bin-3 bin Ermeni de sert iklim şartları sebe

biyle ölmüş, birçoğu donm uştur. m Bütün bunların, Fransız, R us, İ ngiliz bayrakları altında biz Türkler'e �arşı savaşırken telef olan Ermen i lerle birl ikte hanemize yazı larak ölen •:rmeni sayısının arttırıldığını b i l iyoruz. Koca bir bölge olan U rfa, Antep, Maraş, Adana yöresinde Türk'ün hayrağına, evine, canına. malına, namusuna kastederken itlaf edi len lcrle, i m paratorluğun diğer bölgelerinde aynı sebeplerle öldürülen Er meni sayısını tespit etmek müm kün olsaydı, karşımıza oldukça büyük ı nkarnlar ç ı kard ı . Ne yazık ki, onlar, bir bat ı l ı elçabukluğuyla "barbar l'llrkler'in katıettiği zavallı E rmeniler" olarak d ünya kamuoyuna ıııkdi m edi l m işlerdi r. Unutmamak gerekir ki Ermeniler 191�1922 yıllarında 11 sihihh

çatışmaya katılmış Anadolu, Azerbeycan Türkleri ve Gürcülerle •avaşmışlardır. Öyle anlaşılıyor ki E rmeni propagandası bütün bu ,·atışma larda ölen Ermenileri de soykırım kurbanı olarak kabul et llrmek emelindedir. rı l 7

Georges Boudiere. Notes sur l a Compagne d e Syrie- Cilicie. L'Affaire d e

Maraş, Turcica. tomc I X/2-X, 1 978. s: 1 60. zikredcn: Kamuran GOrün, age, s: 293

ısı

ARŞI V BELG E L E R I Y L E TElK I R E R M EN I I DDIALARI VE GERÇEKLER

Paris'te bulunan Enneni M i l l i Heyeti Balkanı Bogos Nubar Paşa, Fran sız Dışişleri Bakan ı S.Pichon'a gönderdiği 30 Kasım 1 9 1 8 tarih l i resmi mektup da "Ermenilerin savaşın başından beri muharip oldukla rını" beli rtmiştir.m Muharip demek savaşan demektir! Tahri p eden demektir. Öldüren, yokeden demekti r. Diğer Ermeni resmi belgelerine göre Ermeni ler tüm cephelerde Türklere karşı savaşm ışlardır. Ermen i leri n Türkler'e karşı nasıl "Kah ramanca savaştıkları'' Ermen iler tarafından yayaın ianan kitaplarda yer alm ıştır. General riitbesiyle Ermeni birl iklerine komuta eden subaylar hatıratlarıda "Zaferlerini Ermenilere borçlu oldu klarını" yazmış l ardır. Ermeni resm i belgelerine göre Ermeni ler Suriye ve F i l isti n'de biz Türklere karşı çarpışmışlarıdır. General A l lenby ' n i n zaferinde bü yük rol ler oynamışlard ı r. Van ' da M usa Dağ ' ı nda. Doğu Cephesinde ve diğer cephelerde "Türkleri oldukları yere m ı hlam ışlardır! Olağanüstll beceri leri ve üstün savaş kabil iyeıleri sebebiyle Türk Ordularını dağıt· m ışlardır!." Peki hiç kayıp vermemişler midir? Hep kendi leri m i vurmuştur? Hep kendileri m i öldürmüşlerdir? H iç ö lmemişler mid ir? 26 Şubat 1 9 1 9 tari h l i bir Ermeni belgesinde Ermeni kayıplarının 1 m i lyonun üzerinde olduğu6w i fade edildiği ne göre soykırım iddiaları bir palavradan i barettir.

ERMENiLERİ HASTALIK KlRDI 6 Ekim 1 9 1 5 'te Lordlar Kamarası ' nda Ermeni m illteci leri n duruınıı görüşülürken, Malazgirt ve Van ' dan gelen çok sayıdaki mültecinin E�· m iyazin ve Erivan' ı n farkl ı yerlerine vardıkları, 1 60 kadarının Iğdır vr Eçm iyazin yönüne gittikleri, hastal ı k ve aç l ı k sebebiyle durumlarınııı çok kötü olduğu, günde 100 kişinin öldüğü, Ağrı Dağı'nın ötesindrkl 9000 m ü ltecinin de diğerlerinden daha iyi bir vaziyette bulunmıı

açı klanmıştır.640 Bir A l man kaynağı ise Osmanl ı topraklarındmı Kafkasya'ya giden 139 bin Ermeni'nin bulaşıcı hastalık ve açlık ��·

dığı

bebiyle öldüğünü bildirmektedir.

64 1

638

Türkkaya Ataöv Osm11nlı Ermen ileri'ne Ne Oldu ? s: 1 26

639

TOrkkaya Ataöv, Osm11n lı Ermenilerine Ne Oldu ? s: ı 29

640

Slirglin ve Göç, s: l!9

64 ı

Slirgün ve Göç.

1O1

253

N ECDET SEVINÇ

J ustin Mc. Carthy, 1 9 1 8'de A h ı lkelek'te 30 bin kişinin koleradan, 1 9 1 9'da da 200 bin kişinin tifüsten hayatını kaybettiğini yazıyor.642 1 6 Mart 1 9 1 6 tari h l i bir kayıla göre Konya civarındaki kampta bulu nan 5 yaşı n ı n altındaki. 1 5 bin çocuk açl ı ktan. yorgun l uktan. bir tehcir kampındaki 55 bin kişinin 1 2 bini de tifo sebebiyle ölmüştü r.643 Burada hatırlalmamız gerekir ki; Kafkasya'dan. savaş sebebiyle A nadol u'ya sürülen M üsl üman hal k ı n yaklaşık yarısı hayatını kaybet miştir. i statisti kler, sürgü ne tabi tutulan 1.5 milyon M üslümandan sadece 700 bin kişinin A nadolu'ya gelebildiğini göstermektedir. 22 Eylül 1 9 1 5 tarihli bir belgeden; Eskişehir ve K ütahya Mutasarrı tl ıkları 'ndan A fyonkarahisar'a gönderi len 1 0. 1 70 Erme ni aras ı nda dizan teri, 644 1 7 Ekim 1 9 1 5 tarih l i bir başka belgede de Hama'da bul unan 20 bine yakı n Ermeni m uhaciri arasında dizanteri ve tifo salgınının başladıg,ı ve hergün 70-80 kişinin öldüğü bildiri lerek, bunl arın bir an önce iskan yerlerine gönderi l meleri Talat Paşa tarafı ndan emred i l mektedir. 645 O y ı l larda A nadol u'nun bu gibi salgın hastal ı klardan k ı n ldığı bilindiğine göre herhalde h iç kimse " Ermeniler tchcir edilmeselerdi bulaşıcı hastalıklara yakalanmazlardı" diye ıneyecektir. Sadece 1 9 1 8- 1 9 1 9 y ı l ı nda Sovyet Ermenistan ı ' nda salgın hastalıkla rdan 230 bin Ermeninin hayatını kaybettiği 646 hatırlanırsa Türkiye'de de bu sebeple ölen Enneni sayısının oldukça kabarık olması gerekir. B i l iyoruz ki, harp y ı l l arında A nadolu ve Suriye'yi kırı p geçiren kolera. tifo, titUs, çiçek gibi hastalıklardan ölen Ermeni ler de gene bir hat ı l ı elçabuklug,uyla dünyaya. barbar Türkler'in katiettiği masum Ermeniler olarak tanıtıl m ı ş ve kabul ettiri l m iştir. TOrk Tarih K urum u üyelerinden H ikmet Özdem ir, 1 . Dünya Savaşı yıl larında salgın hastalıklardan ölenlerle ilgili. çeşit l i arşiv kay nakları na dayanan fevkalade önem l i bir eser yay ı n lam ı ştır. Bu eserden öğreniyoruz ki; 1 . Dünya Savaşı' nda. çeşitli ordulardan m i lyonlarca asker, kolcra, tifo, frengi, sıtma, ishal ve tifüs gibi hastal ı k lar sebebiyle hayatını kaybetmiştir. h42

MOsJ im And M inorities. s: 1 29, 1 30. zikrcden

Yusuf Hallaço�lu. SOrgünden

Soykırıma Ermeni I ddiaları, s: 74. MJ

Ermeniler, Sürgün v e Göç, s : 1 0 1

Osmanlı Belgelerinde Ermeniler ( 1 9 1 5- 1 920). Ankara 1 994. s : 100

h� 5

Osmanlı Belgelerinde Ermeniler ( 1 9 1 5- 1 920), A nkara. 1 994. s: 1 07

Justin Mc Carthy,

MUslim and M inorities, The Population Of Ottoman A natolia and the of the Em pire, New York Ünuversity Press. New York and London 1 983, s: 1 27- 1 28. zikrcden: Nejat Göyünç. Ermeni Tehciri ve Soykırım I dd iaları, YTD, say ı : 37. Ankara. 200 1 , s: 30 1

254

ARŞI V BELGELERIYLE TElK I R ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

Savaşı n sona ermesinden 2 yıl sonra 1 920'de yapılan hesaplaınalara göre; 35 m ilyon olan toplam zayiatın 22 m ilyonunu bulaşıcı hasta lıklardan ölenler teşkil etmektedir.647 Avusturya-M acaristan ord usu' nda 42 bini veremden, 24 bin i enterik ateşten. ı 6 bini kotera, ı 1 bi ni dizanteri, 3 bini de M alargadan olmak üzere toplam 97 bin asker bulaşıcı hastahklar sebebiyle ölmüştür. Bu rakam Fransız Ordusu için ı 79 bindir. Rus Ordusu'nda ise dona rak ve hastalık sebebiyle ölen asker sayısı 395 bini bulmaktadır.648 İ ngiliz Genel kurmay Başkanı Sir William Robertson "Soldier and Statesmen ı 9 ı 4- ı 9 ı 8" isimli eserinde, daha çarpışmalar şiddetlenme den. ı 9 1 5 A�ustos' unda İ ngiliz birliklerinin %24' ünün hastalık se bebiyle telef olduğun u yazmaktadır.6491� İ ngi l iz ordusunda hastal ıktan ölenlerin sayısı 1 08 bindir. Çanakkale Cephesi ' nde İ ngi l i z Ordusunun toplam kaybı 2 1 3 bin 980'dir, bu askerlerin 145 bin 1 54'ü hastalık sebebiyle ölmüştür .650 A lman Ordusu ı 66 bin, A merikan Ordusu 60 bin, İtalyan Ordusu 53 bin, Romanya Ordusu 30 bin askerin i hastal ıktan kaybetmiştir.6sı Savaş yıllarında A nadolu sıtmadan ve salgın hastal ıklarlan kırıl mış tır. ı 9 ı 7 yılında, A nadol u köylerinde ı -5 yaş grubundaki çocukların %7 5-9 ı ' i sıtmadan ölm üştür! 6S2 Sarıkamış Facias ı ' ndan kurtulanlar Erzurum ve Hasankale'deki hastahanelerde salgın hastal ıklar sebebiyle hayatların ı kaybetmişlerdir. Yalnız bu iki hastahanede ı 69 doktor, 25 eczacı, 1 d i şçi ve 7 son sınıf ö�rencisi ti flisten ölm üştür. Ruslara karşı savaşan 3. Ordu'nun %45'i, sadece Mart 1 9 1 5'tc salgından hastalanmış, bunu %24'ü ölmüştü r.6s3 Çanakkale muharebeleri hariç. t 9 ı 4- ı 9 ı 8 y ı ll arı nda savaşta ölen Türk askeri sayısı 60 bindir; bu süre içinde hastalıktan ölenlerin sayısı ise 401 bin 859'dur!654 Durum budur. Hastalıklardan Ölenler, 1 9 1 4-1918, Ankara 200.5, s: l l K

647

Hikmet ÖZdemir Salgın

648

H i kmet Özdem ir, age, s: 1 24, 1 26, 1 3.5

649

Hikmet Özdem ir, age. s: 3.53

6.50

H ik met Özdemir, age, s: 1 27

65 1

H i kmet Özdcmir, age. s: 1 29, 1 3 1 , 1 32

652

H ikmet Özdemir, age, s: 258

653

Şükrü Elekdag.

654

H ikmet Özdem ir, age. s: 1 3 7

Soykırım ve Mavi Kitap. Radikal Gazetesi. 27 Nisan 2005

NECDET SEVINÇ

255

Fakat bütün orduları ve sivil leri kırıp geçi ren salgın hastalık sebebiy le ölen Ermeni ler, soykırım hanesine yazılmıştır!

Açlıktan ölenler de öyle... Türkiye'deki Alınan Askeri M isyon Şefi General L iman Von San ders, Talat Paşa'nın şehadetiyle i lgili dava sırasında dem işti k i : - Gel i bolu seferinden sonra sadece benim ordumda bin lerce asker yeterince beslenemediği için açlıktan ölmüştür! m i stanbul ' u n bir karış ötesi nde vatan savunması yapan Mehınetç i kler ııçlı ktan ölürken, vatana i hanetlerinden dolayı tehcir ed i len Ermeni lere herhalde ziyafet çekeınezdik. Kaldı ki, Türk M i l leti, önceki böl ümde lle bel i rttiği m i z gibi elindeki son d i l im ekmeği on larla pay laşmıştır! Cemal Paşa, hatıralarında, ordunun menzil amba rlarından Ermeni ın uhacirlere ekmek verilmesini eın rettiğini yazınaktad ır. Hal böy le olduğu halde Batı bu konuda öy lesine i kiyüzlü bir tavır tak ınmıştır ki, 20 Nisan 1 9 1 5 te kend i sınırları içi ndeki m üslümanla rı perişan bir şeki lde sınırianın ıza süren ve Sibirya Kata n'na adeta kereste şeklinde istif ettiği Kınm Türkleri'nin % 48'ini vagon larda açlık ve soğuktan öldü ren, geri ka la n % 52 'nin yarısını da Sibirya'da yok eden b5" Sovyetler'i kınaın ış bile deği ldir! Ayn ı şek i lde l{usla rın 1 778'de Kınm 'daki Ermenileri steplere sürgün etmeleri ıle d ünyanın gündemini bile işgal etmemiştir. Ayn ı dönemde Ruslar ta rafından dağlarda ve çöllerde yok edilen 500 bin Kırgız Türkü de lly le ! Fransa' nın, A l ınanya sın ırında yaşayan ve almanca konuşan A lsazlar'ı 1 939- 1 940 kışında Maj i no Hani'nin doğusundan Güneybatı Fransa'ya tehcir etmesine, A merika' n ı n da Pearl Harbour baskınından 'onra japon ası l l ı 250 bin vatandaşını Pasitik bölgesinden M issisipi Vadisi'ne göç ettirmesine de pek tepki gösteri l mem iştir! Hatırlamak gerekir ki, A lsazlar Fransızlara. Japonlar da A merikan askerlerine ateş açmamış, düşınan bir devletin emrinde çal ışmaınış, köy leri kasabaları basıp. bebekleri ekmek fırınlannda kızartmamışlardır. '

h55

Georges de M al ev i l l e Fransız Avukatın Ermeni Tezleri Karşısında Türkiye Savunması, 1 9 1 S Osman h-Rus-Ermeni Trajedisi, çev i ren : Nec det Bakkalo�Ju. istanbul. 1 998. s: 1 00- 1 0 1

hS6

A lparslruı

TOrkeş,

J-l indistan Sürgün ünden Afganistan Mazlum Türkler' in Ü lkesi Afgan istan", istanbul. 200 1 , s: 1 OJ

i ntibaları,

256

A R�i V BELGELER i Y LE TEI ICI R ERMENI i DD i A L A R I VE G E RÇEKLER

ERM EN i LE R D EG İ L, TÜRKLER SOYKIRIMA U G RA D I Ü n l ü tarihçi Prof. Mc Charty'nin dediği gibi. '·herhangi b i r savaşta sadece tek tarafı n ölüleri ni sayarsanız, bu bir soykırım gibi görünecek tir. Mesela A meri kan iç savaşı nda sadece kuzeyin verdiği kayıpları in ce lersen iz, güney i, sadece güneydekilerin başına gelenlere bakarsan ız da kuzeyi soykırı m yapınakla suçlayabi l i rsiniz." Doğru. Fakat bi rkaç naın usl u bi l i m ve devlet adaını hariç Ermeni

meselesiyle ilgili kitap yayıniayan Avrupalıla r da, Amerikalılar da Tü rkler'in kayıplarından bahsetmemişlerdir.

Türkiye 1 . Dünya Savaşı ' nda yüz bin lerce eviadını cephelerde kay betmiştir. 2 milyondan fazla Türk de hastalık, yoksulluk, ve Ermeni ve Rum çetelerinin saldırıları sebebiyle ölmüştür. Türk-Ermeni mü nasebetleri konusunda diinya çapında bir uzman olan Prof. Mc Carthy. 1 . Dünya Savaşı y ı l larında öldürülen m üslümanların, öldürülen Er nıcnilcrdcn fazla olduğu kanaatındadır. Ermeni felaketinin 1 . Dünya Savaşı ve m i l li ın iicadeleden sonra ortaya çıktığına di kkati çeken Mc

Caıthy. " İ statistikler, çoğunluğu Türk olan 2,5 m ilyon müslümanın öldüğünii ifade ediyor" demekted ir. Sadeec Doğuan<�dolu'da öldü rülen Türk sayısı ı milyondur!

Osmanl ı H ükumeti 'nin A merika, i ngiltere, Fransa ve i ıalya tem silci l i klcrine verdiği 1 2 Şubat 1 9 1 9 tarihli notada, "Çar ordularının

Şark vilayetlerini işgal ettikten sonra Ermeni çetelerinin ı milyonu aşkın m üslümanı öldürdükleri" bel i rt i l mekte. ayrıca 1 milyon insa nın da tehcirden önce öldürüldüğü" ifade edi l mektedi r. 657

1 920'de Doğuanadolu' nun 6 vi layetinde i nceleme yapan 69 Ame rikalı uzmanın tespitleri de Osman l ı notasında zikredi len rakarn la rı teyit etmektedi r. Bu 69 uzman ın bulgularına dayanarak A merikan Kongresi ' ne bir rapor sunan bazı "üyeler, 1 9 1 2- 1 922 y ı l ları arasındak i 1 O y ı l içinde "Ermeni vatanı olduğu i leri sürülen 6 Doğuanadolu vilıı yetinde ı milyon müslümanın öldürüldüğünü" bel irtm işlerdir. Aynı şeki lde NATO ' nun eski Genel Sekreteri Joseph Luns da. " i nanın, B ı ı Bana Bir Zevkti" isim l i hatıratında "Avrupalılar'ın tek bildiği şey Er

meni iddialarıdır. I . Dünya Savaşı'nda Ermeniler tarafından kal !edilen Türkler'in sayısından kimsenin haberi yoktur" d iyerek hıı say ının fazlalığını i fade etm iştir. 657

658

100 Sorudıı Erınt•ni Sorun u, (ıenelkunııay Askeri 'larilı ve St�jik Fıilıl

Ba�kanlığı Yayınları. Ankara. 200 1 . 658

100 Soruda Ermeni Sorun u , G.:nclkurnıa} Askeri Tarih ve Etüd Başkani ı� ı

Yayın ları. Ankara. 200 1 .

41S

NECDET SEVINÇ

257

Bütün bu açıklaınalardan sonra her türlü sebeple ölen Ermeni sa yısının siyasi sebeplerle abartıldığını 6.<9 söyleyebi liriz. Bu konuda Ruslar, Erıneni leri n suç ortakları oldukları halde bir di ğer suç ortağı olan i ngi lizler'den daha naınuslu davranın ışlardır. i ngi lizler 2003 yılın da Askeri K lasikler d izisinden çıkan The First World War isi m l i kitapta Türk Ordusu'nun Sarıkaın ış'a doğru harekat yaptığı sırada Ermeniler'in Ermeni olmayan 1 20 bin kişiyi boğazladıkları dan bahsetınektedir. lsrarla bu boğazlananların kimli klerinden söz edil meyen. Stephen Pope ve Elizabet A nne Whal tarafından yazılan kitapta 1 9 1 7 sonlarında da 50 bin kişinin daha Ermeniler tarafından öldü rüldüğüne işaret edi lmekted ir! Rus resmi belgelerine göre sadece Erzurum, Bitl is, Trabzon. Van ve Erzincan'da Ermenilerin katiettiği Türk sayısı 600 bindir! 500 bin Türk de Ermen i vahşeti yüzünden göçrnek zorunda kalmıştır! 7 Haziran 1 9 1 9'da Hariciye Nezareti ' nden i ngiliz Yüksek Komiserl iği ' ne gönderi len ve yerlerine dönen Ermeni ve Ruın l arla i lgi li yazıda; '"savaş döneminde Rus isti lasına ve Ermeni çetelerin i n d aya n ı l maz tahrip ve saldırı larına maruz kalan Erzurum. Trabzon, Bitlis ve Van vilayetleriyle, Erzincan sancağında 1 milyondan fazla müslüma nın her türlü sıh hi ve hayati vasıtadan mahrum bir şekilde ülkenin iç kısımlarana doğru kaçtığından bahsedilmektedir. Resmi kayıtla ra göre 701 . 166 müslüman mü lteci telcf olmuştur. Resmi kayıtlara gir meyen yaklaşık 300 bin civarındaki nüfusla birl ikte toplam telefat 1 milyona ulaşmaktadır. ""0 Göç etmek zorunda kalan m üsl üman sayısı Türk kayıtlarına göre 1 mi lyondan fazladır. Bu yekunun yaklaşık 700 bini de çeşitli sebeplerle hayatını kaybetmiştir. Bogos Nubar Paşa gibi bir Ermeni m i l l iyetçisi bile 1 . Dünya Savaşı içinde, önemli bir kısmı Ermeni sa ldırıları sebebiyle ölen 1.400.000 Türk'ten bahseder. ı><ıı Prof. Mc Caı1hy ' in verd iği rakam l ar çok daha çarpıcıdır. B u ünlü bil i m adaın ına göre 1 9. yüzyıl ile 20. yüzy ı l ı n ilk çeyreğinde yaşanan etnik çalışınalarda 340 bin Yu nanlı ve 580 bin Ermcoiye m ukabil 5

659

Kaıııurmı Gürün. age. s: 295

lı60

Osmanlı Belgch:rinde Ermeniler ( 1 9 1 5- 1920), Ankara. 1 99-'. s: 2-'7

(ı(ı l

Yavuz Ercan. Ermeniler ve Ermeni Meselesi, YTD, sayı : 37, Anka�.ı. 200 1 , s : 50

258

ARŞIV BELG ELERIYLE TF.I ICI R ER M I :Ni I DDIALA R I VE GER<;EK L ER

milyon 500 bin Türk hayatını kaybetmiştir. ""� Ve bu ci nayet ler em peryal ist bir siyasetin başarısı adına, yani bilerek. isteyerek, veri l m iş bir karar sonucu, bir plan ve program dah i l i nde işlenm iş ci nayetlerdir ki. işte soykırın ı bumt denir!

SAHTE BELGELER Tehc irden dolayı Osmanl ı Devleti ' n i n soykırım yapınakla suçlan masına sebep olan dokümanların tümü sa hte belgelerden oluşmak tadır. 1 . Dünya Savaşı y ı l larında ve daha sonraki dönemde Ermeni ler veya tehcir mese lesiy le i lgi l i çal ışmalar yapan yazarları n hemen hemen tamamı olaylara Ermeni gözüy le bakın ışlardı r. Çünkü hepsin i n dayan d ığı kaynak, bazı sahtekarların siyasi ınaksatla teni p ettik leri diizınece raporlardan. dramatik hi kayelerden ve hiçbir ınesnedc istinat etmeyen iddialardan ibarettir! Daha önce de sözkonusu ettiği miz gibi Morgenthau, James Byrce. Lepsius, A ndonyan. Rene Pi non ve bazı gazeteci ler ve ınisyonerler, Er meni meselesinde biiilin dünyayı yanılım ışiard ır. Avrupa ve A merika' da Türk düşman l ığın ın köpiirnıesine sebep olan bu yaratıklar, Ermeni tehcirine, bitmez tüken mez Ermeni isya nlarındım sonra karıtr vc rildiğinin bile fa rkında değillerdir! Onlara göre Ermeni ler i syan et memişlerdir. tehci r başlayınca si laha sarı l mışlard ı r. ""3 Ermeni leri n soykırtın iddialarına dayanarak yaptıkları 3 temel kay nak vardı r: 1 - Toynbee'nin editörliiğünii yaptığı. Ernıcni lere Yapı lan Mezalinı, Bir M i l let in Kati i başlığını taşıyan 1 9 1 6 y ı l ı nda bası lan ve Bryce Rapo nı diye tanı lan i ngiliz Mavi K itabı. 2- Harp içinde i stanbul 'daki son ABD IJüyOkelçisi Morgenthau'nun yazdığı ve 1 9 1 8'de bas ı lan ..Aınbassador Morgethau's Story" isi m l i ha tırat ı. 3- A raın Andanian'ın yazdığı, Ermeni katliamına i l işkin, sözde Talat Paşa 'nın telgraflarını derleyen N ai m Bey'in Hatıratı'' isimli 1 920'de b.ı sı lan k itap. B i r kısmı Gizli Propıt ganda Bürosu'nun eleınanları olan bu adam lar ve k itapları hakkmda kısa bir değerlend irme yapmak istiyoruz. ..

fı62

Nı:cdı:ı Sevinç.

Ermeni 1\ leselesi Veyıı Yılan l l ikayesi, Ferııııı n, isımıhııl.

21102. s: 2M

663

I l asan

Bahacmı. Ermeni Tehciri ll:ıkkında Ilir Değerlendirme, \'TD, s;ıyı :

37. Ankura. 200 1 . s: o.l 1 2

NECDET SEVINÇ

259

Wel l ington House 'nun ajanı.

i ngi liz i stihbarat Teşki latı, 1 . Dünya Savaşı içinde Türkiye ve A l ınanya'ya karşı yüri"ıtegeld iği propaganda faaliyetlerini daha mües sir hale getiıınek için özel bir propaganda bürosu kurdu. 2 Eylül 1 9 1 4 'te Wellington House'da faaliyete başlayan bu büronun adı War Propaganda Burcu idi. Yani Savaş Propaganda Bürosu. Büronun başında. bir zaman lar bakanlık da yapm ış olan Avanı Karnarası Mebusu Mr. Mastennan bu lunuyordu ki, Masterman'ı oraya ünlü Türk düşmanı L' loyd George getirmişti. Bu büro savaş zamanlarında kurulan her propaganda bürosu gibi, kendi devletinin ne kadar haklı ve ulvi gayeler için savaştığını aniatmakla gö revliydi. Tabii kendi devletlerinin haklı olması ve ulvi gayeler uğruna sa vıışınası için, A l ınan' larla Türkler'i haksız göstermek icap ediyordu. Ken di dokümanlarında da belirtildiği gibi Wellington House'nin amacı iti laf Devletleri'nin davasını anlatmak. A lınanya ve müttefiklerinin de vahşetlerini açıklamakta. 6ı.ı Nasıl anlatacaklardı iti laf Devletleri'nin davaların ı? Savaşın kutsal bir amaca hizmet ettiğini söyleyerek. Savaşın kutsal bir amaca hizmet ettiğine halkı inandınnak için mutlak surette dini bir ınotife ihtiyaç vardı. Eh! bizı.at kışkı rtt ıkları, paraları. pul ları ve diploınatlarıyla ayartıp, alabildiğine destek ledikleri ve alabildiğine şıınartt ı kları Enneni ayaklan ınaları devam ettiğine göre barbar Türkler'in masum ve zavallı Ermeni dkleri yine boğazlamaya başladıkianna uydurmaktan daha münasip baha ne ın i olurdu? Öy leyse A nadolu'daki hıristiyanların yokedilmekte olduklarına dair propaganda malzemesi hazırlanıal ıydılar. i ngiliz H ükümeti, herhalde i ngiliz halkına, evlatları n ın ana vatandan binlerce ki lometre uzaklı ktaki Çanakkale'de, Mısır' da, Kuttlilaınnıare'de ne aradı klarını anlatmak i htiyacını da duymuş olma lıyd ı. B u amaçla Türk i mparatorluk bünyesini habi s bir ur gibi saran A merikan m i syonerleri nin de yardıınlarıyla, daha çok Ermenilerden duydukları dedikoduları. t:ı hkik etmek ihtiyacı h issetmeden kitap olarak yayınladı lar. Savaş Propaganda Bürosu kurul urken, A merika'yı, i ngiltere'nin y:ın ınd:ı sav:1şa sokmak maksadı da güdüldüğii için m i lyonlarca kih6 -l

Lucy M asıcrınan. C. EG . Ması.:rınan. London. 1 968. s : 272. zikrcdcn: Kamuran Gürün. age. s: 6!!

260

A R � i V lliHi E I . E R i YL.E TEl K I R L' R M E N I i DDiALARI VF G ER(,T K LER

tap ve broşür büyük paralar karşı l ığı Amerika'da tarafsız olarak b i l i nen yay ı nevlerine bastırı l ı p dağıt ıldı. cıM We l l i ngton House. 1 9 1 5 Hazi ran ' ı ndaki i l k raporunda 1 7 di lde ya zılmış 2.5 m i lyon kitap ve broşür yayın ladığından bahseder. 1 9 1 6" da bu sayı 7 m i lyona çıkmıştır. Örgütiin 6 resi m l i gazetesinden 4 ' ü A rapça. Farsça, Türkçe. H i ntçe bas ı l ıyordu. l l int d i l iyle bası lan gazetenin adı A l Hakikat'tı. Ve b u gazete eski b i r Türk konsolosu tarafı ndan A rjantin'de mahal li m üsl üman lara dağıtıl ıyordu. 666 Bu teşki latın adres derterinde 1 70 bin Amerikal ının ism i vardı. Fakat bu 1 70 bin kişi kendilerine gelen mcktuplnrın ingiliz Snvıış Propa ganda Bürosu'ndan giinderildiğini bilmiyordu. B üro, 555 A merikan gazetesine de haber yol l uyordu ki, bunların bir kısm ını Türkiye aleyhin deki haberler teşki l ediyordu. 37 tane de Türklerle ilgi l i kitap ve broşür yayınlanmıştı. Bu broşürlere göre "Türkler egemenlikleri ııltındııki

toprakları mahvcdcn hükümdarlardı.

Türk' ler diğer bütün dinlerden. öze l l ikle hı ristiyanl ı ktan nefret eden zal im müsliimanlard ı . Her zaman h ıristiyan ları tehdit etmiş lerdi, şimdi de Ermenilere \'C diğer hıristiyanlam karşı insanlığa sığmayııcak

toplu katliamlar ve tecavüzler ynpmayı plan lıyorhı rdı. cı(,7

Savaş boyunca i ngi l i z Dışişleri Bakan l ığ ı ' n ın kontrol unda f�ıal i yet gösteren bu büroda Mark Sykes. A rnold Toynbee, Viscount James Bryce gibi Ermeni meselesiy le i lgilenenlerin yak ından tanıdıkları kim· seler çal ışıyordu. Lütfen di kkat buyunınuz ki James Bryce, ünlii Türk düşmanı

Gladstone ilc beraber Londra'daki Ermeni Komitesi'ni h imaycsi altına alan adamdı!cıl•8

B u takımın tesadlifen bir araya gelmediğini açıklamak için Stephen Gaseley'den bi raz bahsetmek zorundayız. Stephen Gaseley, Başbakan Loyd Gcorg' un "Türkler gitmcır· prog· ram ını planlayıp. uygulamakla görevlendirdiği Enformasyon Servisi Di rektörü Albay .John Buchan' ı n ımıternet adam ıdır. Ya bu A l bay Buclıan kimdir? "Saygınlık ve lıaysiyctten yoksun olduk ları iddiasıyla. "Tiirk

Milleti'nin eşitlik \"C egemenlik hakiarımlan yıırarlamımııyacııj:!ı ,.,. Anadolu'da yaşama hakkında d:ı sahip olmııyacıığı" yol undaki i d

665

Muammcr Demirel. Ermeni Tehriri ve Alınan Tedbirler, YTD. say ı : l l

A nkuru. 200 1 .

385

666

Kamuran Clürün. age. s: 70

667

.lustın Mc Canhy. 1. Dünya Savaşında i ngiliz Propaıı;andası ve llr.n •

Ra ııoru, YTD. say ı : 37. Ankara. 200 1 . s: 47H

668

Osma n l ı Belgeleriden Ermeni- i ngiliz i lişkileri ( 1 89 1 - 1 893)

c:2

s: l 47

NECDET SEV I NÇ

26 1

dialarına mesnet bulmak için uğraşıp duran bir haysiyetsiz heriftir bu Albay Bucha n ! Kend i tilkesinde b i l e "gururlu b i r ırkçı" olarak tanı nan S uchan ' ı n "Türkler gitmeli" programı nda monte ettiği Stephen Gaseley, A rnold Toyubee'den Türk aleyhtarı kaınpanyada çalışabi lecek yazarların isiın lerini ister. O tarihlerde Savaş Propaganda Bürosu'nun Türk aleyhtarı kampanyasında görevlendiri len A rnold Toynbee de yukarıda zikretti ğiın i z Mark Sykes'le beraber, Ermeni Davasının m i l itanları olan bazı Ameri kan m isyonerlerinin isimlerin i sıralar. i ngi l iz Başbakanı L' loyd George, Propaganda Bürosu'na ..şahsen ve özellikle Türkler'e karşı daha fazla yoğun laşma" emri ni verdikten bir süre sonra Mark Sykes, The Ti mes'in 20 Ey l ü l 1 9 1 7 tarih l i say ı s ında Wel l i ngton House tarafından yayıniattın ian bir makale yazdı. Bu makalede Türkler, . .acımasız bir ezici, vicdansız bir zorba, gerçek bir barbar, tüm dü nyayı yakıp yıkmış kişiler" olarak tanıın lanıyordu. Bu makale daha sonra Dışişleri Bakanlığı tarafından broşür olarak yayın landı . L' l oyd George' un devreye girmesiyle de 1 00 bin adet bası ldı ki. broşürün 32 bin kopyasının A merika'da da dağıtıldığını b i l iyoruz. c.c.<ı N iye Aınerika'da? -Amerika'nın savaşa girmesini sağlamak için! O zamanlar i ngiltere'de bile kimsenin tanımadığı, Toynbee'nin yaz dığı kitabın, ünlü bir şahsiyet olan i ngi l tere' nin Washi ngton B ilyükelçi si Viscount Bryce imzasıyla yayınlanmasının sebeplerinden biri budur. B i r diğer sebep ise onun da ün l ü bir Türk düşmanı olması ! . . i ngi ltere' nin b u sabık büyükelçisine göre Tü rkler, elegeçirdikleri yerleri hara p eden soyguncu çetesinden başka birşey değillerdir! 1 30 yıl önce Edmund Burke de Türkleri böyl e tanıtınaınış m ıydı? Türklerin devleti bugün de acımas ızdı bugün de m uhafaza ediyordu harbar karakteri ni. Öyleyse bu çete ortadan kaldırı l mal ıydı. B u Propaganda Bürosu ' nun belgeleri nin çQğu savaştan sonra ya kılarak imha edi ld i . i ngi l i z Dışişl eri Bakanı A ustin Chaınberlain'in 2 Aral ık 1 925 'te, Lordlar Kaınarası ' nda yaptığı konuşmada "asılsız bir savaş propaga ndasından ibaret olduğu nu'' açıkladığı, y ine Viscount Ilryce imzasıyla bası lan Alınan Vahşeti adl ı kitap da imha edi ldi, fakat Arnold Toynbee ve Viscount Bryce i mzalarıy la yayınlanan Mavi Ki tap nası lsa unutuldu! Ermeniler, aslında İ ngiliz İ stihharatı'nın yalan

(ı69

Justin Mc Carthy, agm. s: 477

262

ARŞIV BEI .GELEI{ I Y I . E TElKIR ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

haber üretme merkezi tarafından imal edilen °70 bu katliam masal ının üzerine atı ldı lar. Halen Türkiye aleyhtarı propagandan ın en önem l i malzemeleri arasında bul unan Toynbee'nin kitabının dayandıgı kaynaklar şunlard ır: Tifl is'te yayın yapan Horizon ad ı ndaki Ermeni gazetesi. Marsi lya'da yayın yapan A rmenia adı ndaki Ermeni gazetesi. Londra'da yayın yapan A rarat adı ndaki Ermeni gazetesi. New York'ta yay ı n yapan Goçnak ad ındaki Ermeni gazetesi. Misyonerlerden al ınan bi lgi ler.67 ı O misyonerler ki, i nançları icabı bliti.in m üslümanları katir kabul eden ve bu yüzden de onların "insan kasa bı" olduklarını yayan 6n em peryalizm i n keşif kolunun elemanlarıyd ılar. Wel l ington H ouse, "müslümanla rı yani Türkler'i öldürmeleri için Ermcoilere dinarnit ya pmasını öğreten" A merikan m i syonerle riy le doğrudan temasa geçmedi. Araya kimi koydu bi l iyor m usunuz? Amerika'daki Ermeni Mezalimi Komitcsi'ni! 6n

CiDDiYE ALINMAYAN BiR KiTAP Mavi K i tap' ı hazırlayanlar; şahitlik ettikleri olaylarla i lgili bi lgileri olmayan birçok sahtekarın ifadelerini kullanmı şlard ı r. Şöy le k i : K itabı n önsözünde "doğru v e tutarlı bi lgiler verecek kimselere mek tup yazarak mal ümat istendiği" bel i rtil mesi ne rağmen, ifadelerine baş vurulan lar, meseleye taraf olan ki mselerdir. Görgü şah idi oldukları ileri sürülen 1 50 kişiden 59' u misyoner, 52'si E rmeni eylemci, 7'si Taşnak mensu budur! 32 kod ismi de ya esasen mevcut değildir, yada isim leri değiştirite rek iftiraları tekrarlanan kiınselerdir. Kitapta nakled i len 1 50 olayın 59' u misyonerler tarafından yazıl m ış, 52'si Ermeni gazetelerinden alınm ıştır. Geri kalan dökü man la rın bir kısmını Bogos Nubar Paşa, bir kısm ını da Taşnak Partisi 'ne mensur Ermeniler vermişlerdir. A rnold Toynbee bile ki m l i kleri bi l inmeyen kişilerin raporları üze670

Y ı l maz Karakoyunlu.

YTD, sayı: 37,

Ermeni Soykırım ı Siyasal Olarak Tartışılmalıdır,

Ankara. 200 1 . s: 1 29

67 1

Kamuran Gürün. age. s: 7 1

672

Erol l l l ulıclcıı.

673

Forcing A llairs.

i ngiliz Gizli Belgelerinde Türkiye, istaıılıııl. 1 967. s: 1 69

39!!. zi krcdcn : Erol U l ulıclcn. age.

1 70

263

NECDET SEVINÇ

rinde çal ışınaktan memnun deği ldir. Viscount Bryce'a yazdığı bir mek tupta demektedir k i :

". . . Bu belgelerin 3.:/ tanesinin, ycini %23 'niin gerçek yazannın kim olduğunu bilmiyorum.' Türk M i l leti ' n i n ağır şeki lde suç lanmasına sebep olan bu kitap ta. kiml iği meçhul kimselerin iftiralarına yer veri ldiği halde bir tck Türk' ten dahi bilgi istcn mcm iştir! K i tabı hazırlayanlardan Viscount Bryce de "Ermenilerc yapı lan yardımın, İ stanbul'un Tü rkler'den temizlenmesine yardımcı olacağından"674 bahsedebi lecek kadar Ermeni yan l ısı ve azı lı bir Türk düşınan ıdır! A maç Türkleri suçlamak olduğu için k itapta; Rus ordularıyla iş birl iği yapan Ermeni ler'den, Ruslar ' ın verdiği si lah larla komşularını doğrayan cani lerden. Rus kuvvetleri nin ilerlemesini kolaylaştı rmak için, Tiirk birl iklerine yapılan baskınlardan, Osmanlı Orduları 'nın ikınal yol larını kesen vatan hainlerinden ve 1 m i lyondan fazla ıniisl ümanın Ruslar tarafından slirgün edi l melerinden de bahsed ilıneıniştir! Bryce de. Toynbee de o kadar Ermeni yanlısıd ırlar ki, ikisinin de ça lışmalarında bir tck müslümanın bile öldüğünden bııhscdilmcz. Ko n uyu inceleyen Mc Carthy, "'Bıyece Raporu, Ortadoğu tari hi için değil. propaganda tarihi için güveni l i r bir kaynaktır 675 demek suret iyle onun cidd iye alınmaması gerektiğini veciz bir şek i lde i fade etm iştir. Gerçek ten de bağımsız hiçbir kaynak Bryce'nin yazd ık larını doğru laınaın ış. Toynbce de sonradan kend isine gönderi len bi lgi leri tevsik etmeye ça l ışm ış. fakat muvatTak olamam ıştır! Toyn bee'nin. tarihçi olarak şöhrete kavuşunca. propaganda mak sadıyla yazıldığını itiraf ettiği Mavi K itap' ı i ngil i zler de di kkate al maınışlardır. i leride göreceğim iz gibi, Malta'ya götürdüğü Türkleri mahkünı et mek için be l ge arayan i ngiltere Mavi K itap'tan faydalanınayı d iişün nıeın işt ir. Mavi Kitap'ta. Enneni lerin katiedildiği iddia edi l mesine rağmen i n giliz Dışişleri Bakanl ığı fark lı kanaanad ır. i ngi l iz Dışişleri Bakanıl ığı sözciisii Barones Cartvale. 14 Nisan 1 999'da. Lordlar Kamanısı ' nda i n giliz H ükfııneti ad ına yaptığı açıklamada demiştir k i : 674

Osman Ulagay. Anıerikan Basınınıla Tük � u rtuluş Sınaşı,

(,7 5

J�l�tiıı Mc Caı1lıy. agnı. s: 483

istaııhııl

l lJ74. S: 5!!

264

ARŞIV llELG ELERIYLE TElK I R ERMEN I I DDI ALARI VE GERÇEKLER

... Ancak, Osmanlı yönetiminin, denelimi altındaki Ermenileri orta dan kaldırmaya yönelik spesifik bir karar aldığım gösteren kanıtlarm yok/uğu sebebiyle İngiliz hükümetleri 1 9 I 5-I 9 I 6 olaylarını soykırım olarak tanımamış/ardır! 676

BÜYÜK ELÇİNİN HİKA YESi Soykırım idd ialarına mesnet teşkil eden bir diğer kitap A meri ka \ B i rleşik Devletleri 'nin Osman l ı İ mparatorl uğu nezd indeki Büyükelçisi Henry Morgenthau 'ya aittir. Bu adam, asl ında New York ' l u em lak kom isyoncudur. 1 9 1 2 ' deki Başkanlık m ücadelesi sırasında Woordraw Wi lson'u destekler. Wil son seç i m i kazanı nca ödüllend i ri len Morgenthau'ya Büyükelç i l i k payesi veri l i r. Morgenthau, 27 Kasım 1 9 1 3 'te Türkiye'ye gel i r. 2 6 ay Türkiye'de kal ır. Bu süre içinde Ermenilere karşı takip ettiği siyaset sebebiyle sadece Osman l ı H ükümeti'ne deği l bütün Türk M i l leti 'ne Ila karetler savuran bir kitap yazar. Aslında kitabı kendi yazmaz. Agop S. Andonyan adındaki Ermeni sekreterinin uydurduğu bir hikaye, gazeteci Bu rton J. Hendrick tarafından kaleme alınır, ama kitap Morgenthau'nun imzasıyla yayınlanır. Bu sekreter Agop A ndonyan, tıpkı tercumanı Ş unavonyan gibi Osman l ı Devleti aleyhinde casusluk yapan bir adam dır! Her ikisi de Avrupa'daki Ermeni örgütleriyle işbirl iği halindedir.677 A meri kan Temsilci ler Meclisi' ndeki soykırımla i lg i l i 398 ve 596 say ı l ı tasarının en önem l i dayanakları ndan biri olan bu kitap. Morgenthau ' nun Wilson'a yazdığı 26 Kasım 1 9 1 7 tari h l i mektubunda bel i rttiği gibi, "Savaşa isteksiz olan Amerikan kam uoyunu motive etmek" amacıyla kaleme alınm ıştır. 678 B�ımsız bir Ermenistan' ı n kurulabi l mesi için Tiirkiye'nin bir

676

Bi lal Ş i mşir, Ermeni Meselesi, 1 774-2005, Ankara 2005 ( Ek kısıını sayliı numaraları yok)

677

Yusuf Sarınay. Ermeni Soru n u ve Türk Arşivleri "Ermeni Araş•ırmaları 1 . TOrkiye Kongresi Bi ldiri leri", c: 1 Ankara 2003 s:227

678

Esat Arslan.. Ermeni Sorununda Akılcı, Tarafsız ve Planlı Görüş Açıları, YTD, sayı: 37, Aııkam, 200 1 , s: 1 6 1

NECDET SEV i NÇ

265

süre müttefikler tarafından işgal edilmesin i679 isteyebi lecek kadar Ermeni yanl ısı olan bu bOyükelçi, biz Türklere "parya, haşarat" ve hatta "kjjpek " diyebi lecek kadar680 da aşağılık bir yarattıktır! Morgenthau ' nun Yahudi asıllı olduğuna d ikkati çeken Celal Bayar, os ı kitabın bir başka yazı l ış sebebini şöy le açıklar:

- Filistin ve çevresinde bir İsrail Hükümeti ancak Osmanlı Imparatorluğu 'nun enkazmdan doğabilirdi! Büyükelçiyi işte bu gizli emel harekete geçiriyordu! Eece, i ngi l iz Dışişleri Bakanı Arthur James Balfour, Osmanl ı top raklarında bir Yahudi devletinin kuru lacağı nı açıklardı da Morgenthau Yahudisi harekete geçmez m iydi? Eski Türk fatihlerden başlay ıp, Talat ve Enver Paşalara kadar on ların torunlarına ma hvedici, yokedici sıfat larıyla saldıran ve Sul tan Il. Abdülhamid'e canavar diyebilecek kadar küsta hlaşan bu Büyükelç i ' n i n k itabı için rahmetli Bayar, şu değerlend irmeyi yapmak tadır:

" ... Okudukça lıayretim, tiksinmem artmaktadır Bu kadar maksat/ı yazı, bu kadar tarihi gerçekleri ve mahiyetierini kendine göre değiştir mek görülmüş bir şey deği/dil: Amerika 'mn Büyükelçisi, kendisinden ancak hakikatları öğrenmek isteyen devletine ve milletine karşı görevini -cürmii meşhut halinde- kötüye kullanmış, yalan söylemiştil: r.�ı

26 ay Türk iye'de kaldığı halde, Amerikan Hariciyesi'nin Malta'da Tü rkler aleyhine kulla nılacak bir tek belge bile bulamayışı da gös termekted ir ki. Henry Morgenthau'nun kitabı, Celal Bayar rahmetl isinin dediği gibi ya landan iba rettir! Zaten o da "ciddi şeyler yazmadığını" kitabına verd iği isimle gösterm iştir: A mbassador Morgenthau's Story ! Yani Bilyükelçi Morgenthau' nun H i kayesi. 679

Osman U lagay. age. s: 3 2 .

680

Fatih Gencer. Ermeni Soykırım Tezinin Oluşu m u Sürecinde A merikan Yakındoğu Yardı m Komitesi. istanbul 2006. s: 64.

68 1

Celal Bayar, Ben de Yazdım, c: 5, istanbul. 1 967. s: 1 486

682

Celal Bayar, age. c: 5.

1 487

266

ARŞ I V BELGELERIYLE TEIICIR ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

SANKi KİLİSENİN SÖZCÜSÜ Bryce, Toynbee. Morgenthau gibi. kitabı soykırım iddiaların ı n da yandırıldığı temel kaynaklar arasında kabul edi lenlerden biri de Dr. Jo hannes Lepsius'tur. Lepsius. Evange l i k Protestan Ceıniyeti tarafından A nadol u'ya gidip. katl iam söylentilerini ilk elden öğrenmekle görevlendi ri i i r. Fakat durum herhalde hlikümete i ntikal eder ki. Türkiye'deki A l ınan Bliyükelçisi Wangenheiın, Lepsius' un Tlirkiye'yc gelmesin i istemez. A n cak Lepsius. "Aimanya'nın Türkiye Ermenileri ne1.dindc itibar ka7.an

ması hiilindc, snvaştan sonra Doğuanııdolu'nun Alman himiiyesi altına kolayca a lınabileceği" tikrini şansölyeye kabul ettirir. <ıBJ istanbul'a gelir, fakat Talat Paşa A nadolu'ya geçmesine izin vennez. Lepsius bir protestan papazıdır. 1 895 ' te Müslümanlar arasında inci l ' i yaymak maksadıyla Alınan Doğu Misyonu'nu kurmuş(>�� fakat daha ziyade siyasi faal iyetlede bul unmuştur. Sık sık ev iğne gittiği Bogos Nubar Paşa'nın en sam imi arkadaşları arasındadır. Parçalanacak Osmanlı Devleti' nden A lamanları ' nda pay kapması için Ermeni lerle yakından i lgilenıniştir. Ona göre Mezopotamya. Alnıanya'nın Türkiye'deki nıentaat alamdır. i ncil 'den çok Türkiye'de Alınan dilini yayınaya çalışması ve A lınanya'ya sempati ile yaklaşınaları için Küı1 aşiret reisieri ile ilgi lenınesi bundandıı: Rus dip loınatlardan Mandelstanı · na göre Lepsius'un anıacı Enneniler' i Rusya'nın hazırladığı retonnn planından vazgeçirip A lınanya çizgisine çekmektir. Ajan ın ıdır bileıniyonız. istanbul'daki A l ınan diploınatlarıyla sık sık bu luşması sebebiyle katolik Enneni lerin l ideri konumundaki Vardapet Balak yan. Lepsius'u Alman i mparıttorluğu'nun ajanı olmakla suçlamıştır. niraz evvel bahsettiğimiz A nıerikan Büyükelçisi Morgenthau'un Ila tıralarında "Ermeni Tehciri ile ilgi li teki itin aslında Alınan amirali Use donı ' a ait olduğunu yazınca. zaten Türk düşmanı olduğu bilinen Lcpsius birdenbire önem kazanır. Çünkü Alman Dışişleri Bakanlığı müsteşarı Dr. So tl. Lepsius'u 1 9 1 8 Kasını ' nda. 2.5 yı ldan beri ikaınet etmektc olduğu Lahey'den çağırarak ondan Dışişleri Bakanl ığı arşivinden de yararlanamk Alınanya'nın Ermeni meselesiyle ilgi l i tutumunu oı1aya koymasını ister. Fakat Bakanlık. Alınanya aleyhindeki belgeleri Lepsius'e veııneyecektir. Yan i Lepsiun'un görevi Alınanya'yı aklamak. Türkiye'yi suçlamaktır.h85 Yeri gelm işken beliı1mel iyiz ki Türkiye'de de görev yapan Limon Voıı s:

297

683

Kamuran GiirUn. age.

684

Gı:orgcs de Malevi Ila. 1 9 1 5 Osmanlı-Rus. Ermeni lr:\icdisi. i sıarıbul 2005 s:K2

685

Barış Özdal.

Doğu Sorunu Kapsam ında Alnııınya'nııı F.. r menih.·n· Yönelik i zlediği Politikahır - Tessıı l lo fm ıın ıı'ın i ddialımnın Anıtlizi vr Kritiği. " l lo�görüı:ıı Yol /\y rınııııa Ernıcıı i lcr'' c: 1 Kayseri 2009 s : 309.3 1 O

NECDET SEViNÇ

267

Sanders Paşa'nın Talat Paşa' nın kati i davasında ''Al ınan Bakanları' n ı n Er mı:niler karşı yapılan uygulaınaları engel lemek için girişimde bulunduğu nu'' söylemesi A lmanya 'yı kuı1arnıa çabasındandır. Böylece papaz Lepsius üçüncü kitabını yazınaya başlar.

Katliam yapıldığını iddia ettiği bölgelerde hiçbir zaman bulunmayan, oralara doğru bir adım bile atınayan Lepsius, Ermeni muhabirierden duyduk larını, Ermeni Patrikhanesi 'nden öğrendiklerini ve Morgenthau'nun ken disine gösterdiği raporları "116 incelemek ihtiyacı dahi duymadan kitap hal ine getirir. Yazdı kları, kulaktan dolma olduğu ve esasen Türkleri suçlamak amacı güdüldüğü için fahiş yanlışlıklar yapmıştır. Mesela Y ı ldız suikastine kadarki Ermeni isyanları nda 88.243 Erme ninin öldüğünü söy ler. Fakat bu iddial ı, abaıt ı l ı üstelik kUsurat l ı rakamın kaynağını veremez.

Çünkü öyle bir kaynak yoktur! Aynı şekilde 1 896 Van Ayaklanmasında 20 bin kişinin öldüğünü yazar. Halbuki bu ayaklanmada 340 müslümana mukabil 2 ı 9 Ermeni öl müştür! M üslaman yaralı say ısı 260, Ermeni yara l ı sayısı da 59'dur. Olay mahalline adım atmadığı halde "görgü şahidi" olarak kaleme aldığı ve bugün hala soykırım l iteratüründe "birinci elden kaynak" muamelesi gören kitaplarının ilki 1 89Tdc, ikincisi 1 9 1 6, üçüncüsü ise 1 9 1 9 tarihlerinde yayın lanmıştır: H ıristiyan Alınanya'ya Çağrı" başlığını taşıyan birinci kitap hakkında Hans Baı1h, "Papaz lıpsius'un pcspaye ronmnı" ifadesini kullanır. Kitap. Türkler tarafından diri diri yakılan, kolu, bacağı kesilen yaşlı Enneni papaz larıııın, kanıı süngüyle yarı ldıktan sonra balta darbeleriyle parçalaııan haınile Enneni kadınlarının. şişte kızartı lan Eımeni bebeklerinin öyküleriyle dolu, Bm1h'a göre "bölüm başına 50 ölü içerecek tarzda sipariş üzerine kaleme alın

mış adi bir roman örncğidir" Papazın i k inci önem l i k i tabı 1 9 1 6 ' da hastı rd ığı "Türkiye'de Ermeni Halkın ın Durumuna Dair Rapor'' adı nı taşır. Papazın üçüncü ve son mo nografısi ''A lmanya ve Ermenistan 1 9 1 4- 1 9 1 8" başl ı k l ı olanıdır. K itap. Alman Dışişleri Bakanl ığı arşivinde bul unan Ermen i lerle i lg i l i di plo matik yazışmaların derlemesinden ibarettir. 1 9 1 3 ve 1 9 1 5 tarihli İ stanbul seyahatlarında olduğu gibi papazın bu son eseri de A lman menfaatlannı ko rumak amacıyla kaleme a l ı n m ışt ı r. 687 686

1 00 Soruda Ermeni Sorunu, Gcndkurınay Askeri Tarih ve Stratej i k Eti.ld Ba�kaıı l ığı Yay ınları. Ankara. 200 1 , s: 62

ô87

'Huncr Bacınoğlu-Aııdrcıı Bacınoglu. Modern Alman Oryantıılizmi, Alnııın

\ayılmacılığının Türkiye Tablosu, Ankara 200 1 . s: 204-205

268

ARŞiV BELG ELERI YLE TEHCİR ERMENI I DDiALARI VE GERÇEKLER

1 9 1 8 Kasım'ında Lahey'den Alınanya'ya döner dönınez Alınan Dışiş leri Bakanı Dr. Solf tarafından kabul edilen Lepsius. Almanya'nın Enne nilerin yazgısından dolayı suçsuz olduğuna dair çalışınalar yapınaya başlar. 6111! Lepsius'un "Hiçkimse hıristiyan süper devletlerin politikalan kadar Ermeni katliamına destek vemıemiştir'' 68'1 şeklindeki i taetes i, biz Türkler'i suçlamak tan ziyade Ennenilere yapılan siyasi bir yatırım olarak kabul ed ilmel id ir. Papazın sahtekarl ık yaptığının ortaya ç ı kınası üzerine A l ınan hü kümeti Lepsius'un Potsdaın'da kaldığı evin an ıta dönüştürülmesi için tahsis ettiği üçyüz bin Euro' luk yardım ıda durdurınuştur.

SAHTEKARLIK

BELGELERİ

A şağıdaki i k i paragraf ay nı Ermeni tarafı ndan. aynı adam hakkında ayrı zaman larda yazı lmıştır. Lütfen anlam fark ına di kkat buyurunuz: "- Ncıim Bey, Ha/ep �eki Tehcir İdaresi eski Başkatibidir. Ha/ep �eki Telıcir Genel İdaresi 'nde yüksek bir görevde bulu11muş olduğundan çok şeyi, haliii beni ilgilendiren her şeyi biliyor olmcılıydı. Maddi bir müka faal vaadinin onu belki de uzunca bir ilirafa sevkedebileceğini samyor dum. Fakat Naim Bey ile daha ilk görüşmemizde hakkında yanıldtğtmı anladım. Maddi durumu pek parlak olmamasma rağmen Naim Bey, her türlü para teklifini reddeli i. Türklük duyKusu çok canlı olduğu için, yenilgisi ü=erine savaş içinde işlediği suçların cezastm çekecek olan trkına, itirajlarıyla nihai darbeyi vurmaktan çekiniyordu. Aram Andonyan " "- Naim Bey 'in pek temiz olmayan kişiliğini zede/ememek için ne kitabımda ne de Tehiliryan 'ın avukatlarına açtklayamayacağmı şeyler vardt. içki ııe kumar düşkiiniiydü. Kendisini de ihanete esasen bu kusur lan sürükledi. Gerçek şudur ki, bize he/ge olarak verdiği herşeyi kendi sinden parayla sat m aldtk. Kitab11nda Naim Bey 'in portresini bütünüyle farklı şekilde çi::Jim. Zira kendisiyle ilgili asti gerçeğin ortaya konu/mcıst bir şeye yaramayacaktt. Naim Bey tamamen ahlaksız bir yaraltktı. Aram Andanyan "

688

Sclami Kı lıç. Bazı Alman Çevrelerindeki Soykırım i ddialarına Eleştirisel

Bir \'aklaşım, YTD. sayı: 37, Aııkam. 200 1 . s: 332 689

Raınaz.aıı Çalık. Alman Kaynaklarıııa Göre l l. Abdülhamit Dönem indt•

Ermeni Olayları, Ankara. 2002. s : 94

N ECDET SE VIN<;

269

Yukarıdaki paragratl ardan i l ki .. Ermeni Katliam ı na Dair Resmi Bel , geler . isim l i kitaptan. ikincisi de 1 93 7 tarih l i bir mektuptan alınmıştır. A ndanyan' ın yukarıda zi krettiğimiz kitabı 1 920'de hem Fransızca hem de i ngilizce olarak yay ın land ı . Kitap. savaş süresince Osman l ı l l ükumet i ' n i n ülke içi ndeki Ermenileri sistematik b i r şeki lde katlettir mek için çeşitli terti piere başvurduğunu ispatlamak maksadıyla 50'ye yakı n resmi belge ve aslına uygun old uğu iddia edi len Osman l ı vesika sının fotokopi leri ni ihtiva etmektedi r. iddiaya göre bu belgeler Naiın Bey adında bir Osman l ı meımınından tem in edi lmiştir. ı,Qo Kitabın, herhalde savaşın hemen ardından i ngil izce ve Fransızca olarak yay ınlanması, Batı basınıyla. Osmanl ı toprakları n ı paylaşmak için barış masasıııa oturacak bat ı l ı hükümetlerden Erıneni lerc büyük çe bir pay ayı rınaları nı tem in maksadı nı güdüyordu. N itekim i ngiliz basın ında Osmanl ı H ükumeti ' n i Ermeni leri katietmekle suçlayan bazı belgeler yay ın lanm ıştı. Bu belgelerin General A l lenby komutasındaki i ngi l i z işgal Kuvvetleri tarafı ndan Suriye'deki Osmanl ı devlet dairele ri nde ele geçiri ldiği iddia edi l m işti. A ncak, i ngiliz Dışişleri Bakanl ığı tarafı ndan sonradan yapı lan sonışturmalar, i ngiliz basın ına veri len bu belgelerin i ngi liz Ordusu tarafı ndan elegeçiri l ınediğini, Paris'teki Er

meni delegasyon u ta ra rından müttefik delegasyonhı ra yazılan uy durma be lge ler olduğun u ortaya çı kard ı . 6�1 A ndanyan ' ı n kitabında da ayııı idd ialar tekrar ed i l iyor. hatta bir şif rel i telgrafı n fotoğrafı ve metni yay ın lanarak. zamanı n içişleri Bakanı Talat Paşa' n ı ıı Halep Val isi ' ne verdiği tal i ınatla Erıneni lerin i m hasını emrcttiği uyduru l uyordu. 1 920'den beri Türkiye ' n i n suçlanmasına sebep olan bu kitap, 1 983 'te Şi nasi Orcl ve Süreyya Yuca tarafından paçavraya çevri l d i ! Türk M i l let i ' n i n m i nnetle anacağı Orel v e Yuca, Türk Tarih Kuru ımı tarafından yay ı ıı lanan '·Talat Paşa'ya Atfedi len Te lgratların Gerçek Yüzü" isi m l i eserlerinde Ermeni iddialarının iftira olduğunu bakın nası l ortaya çıkard ı l ar. Özct l iyoruın : 1 98 1 y ı l ı nda Paris'te J usticier du Genocide Arınenien, Le Proces de Teh l i rian ad l ı bir kitap neşredi l m i ştir, bu kitapta A ndanyan' ı n da o güne kadar bilinmeyen iki mektubuna yer veri l m iştir. Mektuplardan biri 1 O I laziran 1 92 1 , öteki 26 Temmuz 1 937 tari hini taşımaktad ır. Ayrıca eser de A ııdoııyan' ı ıı kitabı hakkında da bi lgi ler vard ır. 690

Kamuran Gürün. age. s: 32!!

69 1

i sınail Ö zçelik. Ermeni i dd iaları ve Gerçekler, Ankara. 200 1 . s: 73

270

AR�I V BELG ELERi Y LE TEI ICIR ERMENI I DDIALARI VE G l o R(U� I . ER

B ütün bun lardan anlaşıldığına göre Andonyan kitabını "Tarihi bir gerçeğin günı ş ı ğına ç ı karı lması için değil, H a r ı ş Kon feransı'nda E r m e n i taleplerine kuvvet kazandırmak için" yazm ışt ı r. Çünkü 1 92 1 tarih l i mektubun sonunda şöy le bir cümle vard ı r:

"Sonunda Halep �eki Fransı;: askeri makamlarmca verilen ve pasa port gibi kullandığım seyahat belgesinde de kaydedildiği üzere Ha/ep Ermeni Ulusal Birliği 'nce bu helgeleri A lmanya ya götürmek ve Barış Konjeransı nezdindeki Ermeni Milli Heyeti 'ne teslim etmekle gürevlen diri/miştim! Tal at Paşa ' y ı Berl i n ' de şehit eden Tch i l i ryan Davası sırasında.

Andonyan'ın kitabı del il olarak mahkemeye sunul mak istenir. A nc ak belgelerin ispatlanması meselesi ortaya çıkar. A ndanyan 1 937 tari h l i mektubunda b u belgelerin i ncelenmesi için savaş boyunca A lmanya'nın Halep Konsolosu olarak görev yapan W. Rossler'e veri ldiğini yazıyor. Dr. W. Rösslcr. bu belgeler hakkı nda bir rapor hazırlar.Aııdoııyan. 1 93 7

tari h l i mektubunda Rössler raporunu değerlendi r i rken şu iti ratlarda bu lunuyor:

. . . (Rapor) her türlü ohjektf/likten yoksun bulduğu kitahmun kompo zi.\yonu hakkmda çok sayıda eleştiri içennektedil: Ayrıca savaş içinde Türkiye 'de bulunan A lmanlarm tutumwıa ilişkin pa.wjlardan ço{tu nu çiirütmektedil: Hiç şüphe yok ki. işaret efli,�i hususların çolJ.ımda lıaklıdu: Ancak ewrimiu /(lri/ıi bir ("tıflşnw de:ıil prop"g"mltt mııtıçlt bir ça/ı�-nıtı olduğunu wwtmttltttttfır. Ki tabun hu tiirlü yaymlaru ö;:gii hata/ardun tahiutıyle arınmış olamazdı. Sunu du eklemek isterim ki, Londra 'daki Ermeni Bürosu ve Paris �ı:ki Ermeni Milli l/eyeti. .wıvım dukları dıivanm gerekleri uğruna, kitahımm yaym/anması sırasmdu yaz dığım metni kendi bildikleri gibi kullanmış/ardu: · · ,

Yukarıdaki i fadeleriyle kitabı propaganda m a ksadıyla yıt:t.dı ğı ııı, bu türlü çal ı şınaların esasen hatadan arı ndırı l ın ayacağı n ı sanı i nı iyctle bel i rten A ndonyan, Paris ve Londra'daki Ermeni i leri gelenlerinin. kita

bı maksatlarına uygun olarak değiştird i k leri n i de itiraf etmektedi r. ''Ernıeni lerce Talat Paşa'ya Atfed i len Telgratların Gerçd. c) Y üzü'' isi m l i ki tap. A ndonyan ' ın kitabındak i belgelerin sahte liğini lk ortaya çı karm ışt ı r. Şöyle k i : O dönem i n şifre mi ftah ları. yani şifre anahtarları i l e şifre kay ıt dcf

NECI)ET SEVINÇ

27 ı

terleri üzerinde yapı lan i nceleme. fotokopi leri veri len şifrel i telgrafla rın, ne kullanılan anahtar, ne de tarih ve ınımara bak ım ı ndan doğru olmalarına imkan bulun madığını ortaya koym uştur. Açılmış metinler üzerinde Halep Val isi A bdulhaluk Bey'e ait olduğu iddia olunan imza ve yazı ların A bdulhahık Bey ' i n hakiki imza ve yazısı ile karşılaşt ı rı l ması sonucu sahte olduğu h içbir şüpheyc yer bırakmayacak şekilde açı kl ığa kavuşmuştur. Ayrıca bu tarihte Halep Va lisi Abdii i haluk Bey deği l. Bekir Sam i Bey'dir! A ndanyan' ın Halep Val isi A bdulhaluk Bey imzasıyla Propa ganda piyasasına sürdüğü belgenin ( ! ) üzerindeki tarih. A bdulhaluk bey ' i n Halep Val isi olarak göreve başlamsından 19 gün öneeye rast lamaktad ır! Sonradan Renda soyad ını a lan Abdu lhaluk Bey o tarihte H�ılcp'te değildir, Halep Val isi 'de deği ldir! Kitaptaki 1 5 Ey lül 1 9 1 5 tari h l i bir başka telgrafla ''hükümetin ittihat Terakki Kom itesi ' n i n emri üzerine Osmanlı i m paratorluğunda oturan tüm Ermenileri ortadan kal dı rmaya karar verd iği daha önce duynılınuştu" denmektedi r. Fakat böy le bir telgrafa hiç ki mse hiçbir yerde rastl aınaın ıştır. Ayrıca m i ladi ve rlııni takvim ler arasındaki farklar ve eski yazışma larda kul lanı lan besınele işaretleri de snhtekarlığı ortaya koyan d iğer unsurlar olm uştur. i şte emperyal izm i n yalını yem i n i verip.üstüınüze gönderdiği bütün bu sahtekıirlarla ve gerçeği ortaya ç ıkartmak için deği l de sırfTürk Mil letini suçlamak için kitap yazan bu sahtekarlar sürüsüne yen i katı lan Tessa Hotlinan. N i kolay 1 towhannisyan ve saire gibi d iğer sahtekarlar y ı l lar boyunca Türk M i l letine cfini d iye saldırıp durın uşlardır. 1 9 1 5 olaylannın bütiin sorumluluğunu Türk M i l letine yükleın işler dir. 1 . Dünya Savaş ı ' ndaki vahşet tablolarının Muhaınınedi Türkler'le l l un artığı A l ınanlar ' ı n eseri olduğunu bıkıp usanmadan tekrarlam ış lard ı r. Çarlık R usyası ' nın 1 905'te teı1iplediği Yahudi katl iamına ait fotoğ raflan Polanya'daki A l ınan ci nayetlerinin resiınieri olarak yayın laın ış lard ı r. Savaşın. czi lmekte olan Osman l ı azınl ıkları nı kurtarmak için çıktığı nı yazmak suretiyle emperya l izme yardım ve yardakçılık etmişlerdir. Wel i ngton House sayesinde iyi para kazanan kiralık yazarlar gibi ki ralık ressam lar da süngüye geçi ri lmiş bebek lerin. ırzına geçi len kızların. yakı lan yaşlı ların, kol lan koparı l ın ış. elleri dogranm ış, gözleri oyul muş gençlerin. yüzlerce kesi lmiş kafatası taşıyan öküz arabaları nın res iınieri ni çizip, Tlirk vahşetinin belgeleri olrak gazetelerde yayınlaınışlardır.

272

Al{Ş I V BELG E L E R I Y L E TEI I C I R ERMEN i I DDIALARI VE GER(,TKI .ER

Halbuki daha önce görd üğüm üz gibi ve i lerleyen sayfalarda y i ne göreceğim iz gibi bütün bu vahşet ve ci nayetierin fai l i onlar. kurbanı Ti.i rklerd i r! Mazlum u Türkler' d i r. Mağduru Türkler ' d i r. Rahmet l i Talat Paşa' n ı n ci nayetleri ne (!) del i l olarak sunulan pira m i t biç i m i nde y ı ğ ı l m ı ş bin lerce kurukafadan meydana gelen tabloya, Türk aleyhtarl ığını geçim vasıtası haline getiren yazarların kitapların da. Ermeni lobi leri tarafı ndan yay ın l anan broşür, afış ve kartpostaı l arda rastlanı r. Halbuki bu tablo Rus ress�ı m ı Vassili Veresçağı'nın

Moskova'daki Tretyakov galerisinde sergilenen tablosudur! Talat Paşa 1 874'te doğmuştur.

Ta blo, Ta lat Paşa 'nın doğumundan üç yıl önce yapıldığı halde Paşa'ya mal edilir. Ayn ı Şeki lde Atatürk'li bir devri bir kem i k kalmış ceset leri çignerken gösteren tablonun bir fotomontaj olduğu Prof. Türk kaya Ataöv tarafı ndan ortaya ç ı kartı l m ıştır.��)� Türk kam uoy una büyük Ermeni tarihçisi olarak tanı l ı lan N i kolay Hovhan n i syan, Talat. Cemal ve Enver Paşaların Ermeni halk ına kar şı i şlenen kat l iamı organ ize etmek suçunun fai l ieri olmaları sebebiyle mahkum oldukları n ı yazm ıştır. Halbuki bu paşalar Ermeni meselesin den dolayı deği l, mem leket i savaşa sokmaları ndan dolayı ıyapları nda yargılanıp idam cezasına çarptırılm ışlard ı r.cm Görüldi.iği.i gibi bir m i l letin 80 y ı l boyunca soy k ı rım yapmakla suç lanmasına ve birçok devlet adamı . di plomat ve eviad ı n ın şehit edi lme s i ne mesnet teş k i l eden bel l i baş l ı k itaplar. y ukarıdan beri anlatageldi ğimiz basit propaganda evrak ından i barettir! Elleri nde dolaşt ırdıkları 13oğazl ıyan Kaymakamı Kemal Bey. Urfa M utasarrıfı ve Bayburt Kaymakamı Nusret Bey ' le i lgi l i mahkeme ka rarları da öy le. Arzediyoruın.

692

Geniş b i lgi içi n bkz: Türkkaya Ataöv.

Ermeni Belge Düzmeciliği, istanhul

2006 693

Türkkaya J\taöv. Ermen i yalanları n ı n ve bu konuda Türk M i lktine i snaı ed i len ift iraların ortuyu ç ı karı lmusı için bir kitap yaıııak zorunda kalııı ı � t ı ı Ataöv ' U n i l eri Yay ın ları Arasında ç ı kan Ermeni Belge Düzıncc i l igi isiııılı eserin i harareıle tavsiye ederiz.

1 2. Bölüm:

İ Ki MiLLI ŞEHiT

" ... Üç ay önce Ermen i lerin bir tek adam kalmayıncaya kadar kesi ldigi ni duymuştuk, halbuk i duyduklarımızın hiçbiri dogru degildi. (General Harbord Raporu'ndan)

" . . . Ermen i lere yapıldıgı iddia edi len bütiln mezalim hikayeleri tama men uydurulmuş şeylerdir. Ermen i lerin öldürU idügU hakkındaki haberler baştan aşagı asılsızdır" ' Kont llcmstortr (ARD' deki A l m a n Büyükelçisi)

Düşman donanması 1 3 Kasım 1 9 1 8' de, sadece Osmanl ı padişah ının ikametgahı değil, ayn ı zamanda Devlet Başkanl ığı makam ı olan Dal ınabahçe Saray ı ' n ı n önünde deın i rl er. Topları n tehditkar nam l u ların ı saraya çevirir. 8 Şubat 1 9 1 9' da Fransızların Doğu Orduları Komutanı Mareşal Franse Despere, rıhtımda ayakla rının a ltına serilen Türk Bayrağı'nı çiğneyerek Rum, Ermen i, Ya hudi ve Leva ntenlerin çılgınca alkışia rı arasında ve tıpkı Fat i h ' i n i stanbul'a gi rerken bindiği gibi beyaz b i r atın üzerinde bugünkü i stiklal Caddes i ' n i boydan boya geçerek Fransız Sefareti ' n i n önüne gel ir. B u arada, düşman çizmeleri altında çiğnenen Türk vatanından, Fransız ve i ngilizierin hiın metiyle bir parça koparmak isteyen dünün azı l ı Türk düşmanları, elleri kan l ı kaatil ler gad re uğramış insa n la r pozunda ortaya atı l ırlar. Kendileri n i sürgüne tabi tutanların cezalandı rı lmasın ı isterler. Osman l ı Hükümeti onları hak l ı görür. 6q4 694

Selahattin Tanscl, Monı.Jros'tan M udnnyıt'ya, c:l. Ankara. 1 973,

1 25

274

i\ RŞIV BELGELERi Y L E TEI ICIR ERMENI I DDii\Li\RI VE G ERÇEKLER

işte o günlerde Tevfik Paşa H ükümet i ' n i n kurduğu Tahkik- i Feciiyi Kom i syonu çal ışınalarına başlamıştır. Koın isyona tehcire tabi tutulan Rum ve Ermen i ler hakkında tahkikatta bulunarak onların ınağduriye tini önlemek gibi bir görev veri l m iştir. i stinaf Mahkemesi azalarından Artin Hen d i yle Ad iiye Nezareti Uınur-u Huk ukiye Müdür M uavi n i Uaralam bos E fendi komisyon üyesidi rler. Eski B it l is Val isi Mazhar Bey, kom isyon başkanıd ı r.6qs Fakat h içbir fert ve kom isyonun ve hatta hü kümetin. i ngi l i z siyasi koın iserleri nin arzularına ayk ı rı bir tesbitte bulunabilmeleri esasen i m kansızdır. Bu o kadar böy led i r ki. Ermeni so yk ırı m ı iddiaları üzeri ne Tevtik Paşa H ükümeti 26 Mart 1 9 1 9 tari hinde 1 . Dünya Savası nd a tarafolmamış i spanya. i sviçre. Dani marka. i sveç ve Norveç'ten bu id diaları i ncelemek üzere ik işer hukukç u gönderi l mesi n i iste m iştir. Fa kat bu teşebbüs i n g i l iz ie ri n m üdahalesi üzerine so n u çs u z ka l m ıştır. o% Asl ında Tevfik Paşa H ükümeti bir kukla h ükümett ir ve zaten bu hük ü m ete Tii r k H ükiimeti demek de pek m iimkün değild ir. Şöy l e k i : Ticaret v e Z i raat Nazırı Kosıaki Vayani Efendi'dir. Posta Telgraf N azı r l ı ğı na Oskıı r Efendi geti ri l i r, fakat Oskar Efendi bu görevi red dettiği için yerine Cebel-i Uibnan M utasarrıfı Yusuf Franko tay i n edi l i r. H alep doğu m l u katol i k Rum olan bu Yusuf Fra nko, istanbul'daki '

Fransız Yü ksek Komiseri Oefr:ı nce'ın bcıcan:ığıdır! ım Mcmurin ve Sici l-i Ahval Müdürü Timo Lcon Efendi, çok daha önem l i bir makam olan Dahi liye Ne7..areı i H eyet-i Teftişiye Müdüriyeı-i Uımııniyesi ' ne ata n ı r Dah i l iye Menı urin ve Sicil-i A hval Müdürl üğü' ne Oha n nes Ferit, Birinci Sınıf Mülkiye Müfetı işl iği ' ne de Haraçyan Efendi get ir i l i r. Mal iye Nezareti Müsteşarlığı'nda da bir başka Ermeni oturnıaktadır: Mihran Oiiz. mıı Damad Ferit iktidara gel i nce Kostaki Vayani'yi Ay a n Mec l isi i.iyc l iğine tayin edecek. Ayan Meclisi Reis Vekill iği koltuklarına da bir Rum la bir Erıneniyi oturtacaktır:"Q<l Aristicli Pcışa ve Azııryan Efendi! .

695

Necdet 13ilgi. Ermeni Teheiri ve Boğazlıyan Kaymakam ı Kemal Bey'in Yargılanması, Ankara. 1 999. s: 49

696

i smai l Ö zçelik. Ermeni i ddiaları \'e Gerçekler, An kanı. 200 1 .

697

Sina Akşiıı. i stanbul H iikiimetlrri n i\ l illi :\·lürade1e, i sta nb u l 1 983. s: 1 77

69R

Necdet llilgi. age. s: 54

699

Necdet B i lgi, age.

60. 1 0 1 numaralı dipnot

275

NECDET SEVINÇ

H erhalde rıhtıında. Mareşal Despere'nin ayaklarının altına Türk Bayrağı seıınek gibi bir alçakl ığı irtikap ettiklerinden hükümetin azı n l ıklara göster diği bu itibar mahkeme lere de yansır. Hükümet 1 4 Aralık 1 9 1 8'de Erme ni Tehciri sırasında suç işleyenierin yurdun çeşit l i bölgelerinde kurulacak Divan-ı Harplerde yargı lanmaianna karar verm iştir. 700 İ lk Divan-ı Harp Mahkemesi bu karardan 48 saat sonra 1 6 Aralık 'ta İ stanbu l 'da kurulur. Divan Başkanı emek l i ferik yani tümgeneral Mahmut Hayret Paşa'dır. Ycdeklerle birl ikte 8 üyeden teşekkül eden m a h keme heyet inin dördü işgal kuvvetleriyle işbirliği h a linde çalışan ve Türkler'e karşı kin kusan

Başkan dahil üç asker üyesinin üçü de emek l idir. Bunlardan A l i Nadir Paşa. Selanik'i tek bir menni atmadan düşmana tes lim eden haysiyetsiz heritin biridir! İ zın ir' i de kolayca Yunanl t iara teslim edecek, Sü leyman iyeli Mustafa Paşa da Atatürk ve arkadaşlarına idam kararı veren ma hkemenin başka nlığını yapacaktır ki, bu subaylar muh temelen i ttihat Terakki tarafindan ordudan tasfiye edi lm iş subaylardır. Hcyette bir de m i l l iyeti ve hatta dini meçhul olan Sami adında bir sav c ı vardır. Dersaadet i stinaf Mahkemesi' nden A rtin Musdicyan, Beyoğlu Bidayet Mahkemesi'nden Moiz Zeki ve Misak Ma rgarya n'la Dim itra ki efendiler de heyetin azınlık üyeleridir. 701 Sina Akşin' in dediği gibi, 702 şayet azınlıklara ınensu ptur.

Sa m i ad ındaki savcı Ya hudi ise m a h keme heyetinde azı n lıklar beşe üç üstü n l ü k sağlıyor dem ektir. Fakat heyet, istifalar ve tayinieric sık sık değişecektir.

Biz azınlıkları bir kenara itip müslümanlar üzerinde biraz dunnak isti yoruz: Falih R ı tkı Atay, mahkeme başkanı Mahmut Hayret Paşa'dan " H a rp Diva n ı ' n ı n başında pek açık Arnavut şivesiyle bir saka llı paşa" diye bah seder. 703 Mahmut Hayret Paşa ayrıca Türk vatanperverlcrini suçlayan ve başya zarı M i l li Mücadele aleyhindeki yazılarından dolayı l inç edi len M i h nın N a kkaşya n ' ı n Sabah gazetesi tarafından da hararetle desteklenınektcdir. 704 Süley m a n iyeli M ustafa Paşa ise Kürt Teali Cem iyet i ' n i n üyesidir. 705 •.

700

Karar metni i ç i n hak ın ız.

Osm anlı Delgelerinde Ermeni ler ( 1 9 1 5- 1 920),

A n kara. 1 994. s: 1 89- 1 9 1

701

NccdcL IJ i lgi. age. s: 96

702

S i na Akşin. age. s: 1 4 1 . 1 29 numara l ı dipnot

703

Fal i h R ı lkı Atay.

704

Ncedel B i lgi. age.

705

Fıılih

Çaııkaya, s:

R ı fk ı Atay. age. s: 204

İ stanbul. 1 984, s: 1 62

276

ARŞIV BELGELERIYLE TEHCI R ERMENI I DDIALARI VE GER(EKLER

Yani evliya bile olsa bir Türk eviadının bu mahkemeden ceza alına dan ç ıkınası hemen hemen i m kansı zdır! Nadir Paşa'n ın "azadan Mosdieyan Efendi'nin nüfuzuna tabi ol makla suçladığı" 706 Hayret Paşa Divan ı, Tevfik Paşa Kabinesi 'nin isıi fası üzerine 4 Mart 1 9 1 9'da kurulan Damat Ferit H ükümeti'nce dağıtı l ır. Gerçekten de Mihra n Nakkaşyan tarafından yayın lanan Sabah gaze tesinde göklere çıkarılan Hayret Paşa, Erınenilere ve diğer azı nl ıklara mensup mahkeme üyelerinin hazırlad ıkları soruşturma evrakı ile aleyh teki şahitlerin ifadelerinden de etki lenıniştir. 707 Damat Ferit Paşa yeni bir Harp Divanı teşekkül etti rir. Hayret Paşa Divan ı ' n ı n bütün dava dosyaları yeni divana devred i l i r. Divan Başkanl ığı ' na önce Erkan-ı H arp M i rlivaları ndan A l i Fevzi Paşa, onun istifası üzerine de Kürt Teali Ceıniyeti üyesi Süleymaniyeli Mustafa Nazım Paşa getiri l i r. Adiiye Nezareti Um ur-u H ukukiye M üdür Mua vini Haralambos Efendi savcı yardımcılığı koltuğu na çöreklenir. Eski Halep Mebusu Artin Boşgezcnyan, Misa k Marga ryan, i ki nci Ticaret Mahkemesi üyelerinden Dim itraki Efendi, i zın i r ist i nafSavcısı Cevat ve Emniyet-i Umuıniye Seyr-ü Sefain M üdürü milliyeti meçhul H üsnü Bey'le, m illiyeti meçh u l Nazif Bey de sorgu hakiınidirler. B u takıma bi lahare Aşçıyan adı nda b i r Ermeni daha sorgu hakimi olarak ilave edi l i r. M i l l iyeti meçhu l N azif istifa ed i nce yerine k i m gel i r b i l iyor ımı sunuz? -Şura-y ı Dev let M ü lga Mahkeme-i i st inatiye üyelerinden Sait Molla! O kim? i ngiliz casusu olduğu b u g ü n a rt ı k şeksiz ş ü phesiz o rtaya çı kan bir vatan h a i n i ! Boğazl ıyan Kaymaka m ı K e m a l B e y rah ınetlisiyle, U rfa M uta sarr ı fı N usret Bey rahmetlisinin hangi s iyasi kampioya kurban ed i l d iğ i n i n kavranm ası için de bugün d üşınan e l lerde do laşan soyk ı rım la i l g i l i mahkeme kararların ı n n iç i n h içbir k ıyınet i fade etmed iğ i n i n anlaş ı l ınası i ç i n de b u S a i t M o l la ve M ustafa Nazım üzerinde biraz duracağız.

706

Ncedel Bilgi. age, s: 99

707

Necdet Bilgi, age, s: 98

N ECDET SEVINÇ

277

İNGiLiZLERiN MAAŞA BAGLADIGI PARTi KURUCUSU B u parti k urucusundan söz etmeden b irkaç satı rla H ü rriyet ve iti laf Part i s i ' nden bahsetme m i z gere k iyor. 4 M a rt 1 9 1 9' da h ü k ü m et i n Damat Ferit' e tes l i m ed i l mesi demek, asl ı nd a 1 9 1 0 'dan beri m uhalefette kokuşm u ş olan H ürriyet ve i t i laf Parti si ' n in iktidara gel mesi demekti. B u parti 1 9 1 8 y ı l ı son ları n a doğru Damat Feri t ' i n giri ş i m iyle yeniden k u ru l m uş, Genel Başkan l ığa S u l tan A bd ü lh am i t ' i n Baş M ilbeynei s i N uri Paşa, Genel Sekre terl iğe de A l i Kemal getiri l m i şt i . H ürriyet v e i t i lafı n i l k i ş i Osm an l ı H ükümet i ' n i cezalan d ı rm ak için R u s Çarı ' na, i ng i l tere K ra l ı ' na ve Fransız C u m h urbaşkan ı ' na b i re r ş i kayet te lgrafı çekerek, memleketin içişlerine kanşmalan nı isternek old u . 708 Fakat parti daha çok İ ngilizlerle işbirliği ha lindeydi. Partinin gizli genel başkan ı olan Damat Ferit, 1 2 Eylül 1 9 1 9'da i ngiltere Temsi lcisiyle "İ ngiliz mandasının kabulüne dair" gizli bir anlaşma yapm ış, bir gün sonra da m iittefıklerden, M ustafa Kemal'in ezilmesi için izin istemişti.7()1l

Partinin kurucularından biri olan M iralay Sadık Bey, bi lahare M ısır'a gidip, İ ngilizlerin h imayesine ginniş ve rahmetli Celal Bayar'ın deyim iy le, İ ngilizlerin adama olmuştu ki, 7 10 istanbul'daki ingiliz GizJi Teşkiliitı'nm lönetici kadrosundan General Deeds, MISir'daki Miralay Siidık Bey'e ayda .W ingiliz lirası verdiklerini itiraf etmiştir. 7 1 1

Yani Bağazlıyan Kaymakamı Kemal ve Urfa M utasarrıfı N usret Bey yargılanırken ülkeyi, ingiliz Sefareti'nin talepleri doğrultusunda yöneten bir hükümet vardı! Bilahare Nemrut Mustafa Paşa Divan-ı Harbi olarak anı lacak bu ola ğanüstü mahkeme, isti lacıların, Türkiye'ye hükmetmek için harekete ge çirdikleri bir mekanizmadan ibaretti r! Ben de Yazdı m , c: 4, istanbul. 1 967, s: 1 3 44

70!!

Bayar,

709

Tülay Duran.

ISO'liklerden Sait Molla' nın Mektubu, say ı :30, i stanbul,

1 999, s: 70. 710

M i ralay Sadık, M ısır'dan Bahriy e Nazırı'na yazdıgı mektupta şöy le diyordu: Arz-ı aci=idir. I ngiltere Devlet-i Felıimesi altı seneden beri bizi himaye bay rağı altında muhafaza ve bilhassa dört seneden beri de altı nı'!(usuın müteşekkil heyet-i aifemi iaşe ederek hayatımızı muhafaza eyledi.( B u mektubun tamamı

2 . 1 . 1 93!! tarihli Tan Gazetesi ' nde yayınlanmıştır.) 711

Celal Bayar, age. s : 1 345, 2 numaralı di pnot

278

ARŞiV BELG ELERIYLE TElKI R ERMENi I DDIALARI VE GERÇEKLER

O halde bu takımın. Kürt Teali Cemiyeti'ne mensup Mustafa Nazım'ı olağanüstü mahkemenin başkanlığına, İ ngiliz M u hipleri Cemiyeti'nden Sait Molla'yı da sorgu hakimliğine getirmesi tesadüf deği ldi. M utlaka kaydetmeliyiz ki bu M ustafa Paşa; M ustafa Kemal Paşa ve arkadaşları hakkında da gıyabi idam kararı veren nemruttur! Bak ınız Kemalettin Şükrü, "M ütareke Acı ları'' isimli eserinde bu mahkemenin hangi maksatla kurulduğunu nasıl anlatıyor: "Nazım Paşa Divan-ı Harbi 'nin teşekkülünden maksat meydanda idi: İngilizlere yaran

nıak, Rum ve Emtenileri memnun etmek için derhal birkaç kurban vermek! 711 Fethi Okyar' ın "En hunhar canavarlar taynetinde yaratılmış bir cellat" şeklinde tavsif ettiği m bu Nemrut M ustafa, Ermeni gazetele rine iç güvenliği m iz aleyhine beyanlarda bulunacak kadar Türk'e ve Türkiye'ye düşmandır! Bu beyanlar sebebiyle sorguya çeki len 7 1 4 Paşa. Türklük aleyhindeki davranışlarından ve bölücü faaliyetlerinden dola yı görevinden alınmıştır. m Nenırut M ustafa Paşa'nın bir ara Türk gizli teşki latı olan Teşkilat-ı Mahsusa'ya

al ındığını

Diyarbakır'da

istihdamı

için

Harbiye

Nezareti'nin onay ın ı n da sağlandığını yazan örgütün M i m M inı Grubu Başkanı H üsanıettin Ertürk. bu seviyesiz mahkeme başkanı için şu değerli bi lgileri verir: "Fakat m i l li mücadele senelerinde i ngiliz işgal Kuvvetleri 'nin emriyle çal ışm ış, birkaç vatanperveri idanı a nıahkfım eylem iştir. Bedirhanilerden

olan Paşa ayrıca Şeyh Sait İ syanı'nı da hazırla mıştır!"

Fakat Türk Genelkurmayı'nın arşivindeki bilgi ler çok daha tüyler ür perticidir. Genel kurmay Askeri Tari h ve Stratej i k Etüd Dairesi Arşiv i ' ndl· Nemnıt Mustafa ' n ın Kü rtleri ayaklandırmak için i ngilizlerden

bin lira aldığına, İ ngiliz İ şgal Kuvvetleri tarafından Kürdistaıı'ıı vali tayin edildiğine dair belgeler bul unmuştur. 7 1 7 712

Kemalettin Şükrü. Mütareke Acıları, istanbul. 1 930. s: 1 26

713

Fethi Okyar. Ü ç Devirde Bir Adam, i stanbul. 1 980, s: 283

714

M . Tayyip Gökbilgin. Milli Mücadele Başlarken, l l , Ankara. 1 965, s : 5'.1

715

Kam i l E.rdchıL M illi Mücadelede Vilayetler \'e \'aliler, i stanbul. 1 975, s: J.1H

716

Uüsameıtin Erıürk. iki Devrin Perde A rkası, i stanbul. 1 964, s : 377-37!1

717

ATA SE ( Askeri Tarih

\'C

Stratej i k Etüd Dairesi Arşiv i. A.4/6662/ K. l l H.

D.42. F. 1 /32. zikrcden : Necdet B i lgi, age. s: 1 35

N ECDET SEVINÇ

279

1 0 Ekim 1 92 1 tarih l i iki ayrı belgede ise Nemrut M ustafa' nın Diyar bakır civarında bulunduğu 7 1 8 ve Kürt ayrıhkçıhğı için çalıştığı belirtil mektedir. 7 1 9

PAPAZIN

EMRiNDEKi MOLLA

Evet. Mahkeme Başkanı böylesine sabıkası oldukça kabarık bir Türk düşmanıdır. Mahkemenin sorgu hak i m i Sait Mol la'ya gel i nce. Şey hülislam Ce malettin Efend i ' n i n yeğeni, Mustafa Neşet Molla'nın oğlu olan Sait Molla, İ ngiliz M u hipleri Cemiyeti'nin ku rucu üyesidi r. 720 B u cem i yet, i ngi l iz parasıyla, i ngi l i z kontrolü altında. i ngiliz politikası nın savu nuculuğunu üstlenmiş olan lar tarafı ndan kurulmuştur. 7�1 Kay ı tlardaki ifadelerden anlaşı ld ığına göre Sait Molla, cem iyetin gerçek başka n ı olan ra hip Frew'in emri a ltında çalışmıştır. m Ya rahip Frew kimdir? Rahip Frew, İ ngiliz Gizli Teşkilatının İ stanbu l örgütünün baş kan ıdır. 713 K ürt ayrı l ıkçı hareketi n i h imaye eden i ngi l i z Entel ijans Servisi'nin hu papaz ajanı, Patrikl:ı ane yoluyla Kürtler için Yunan Hükümeti'nden hile para smJırm�hr. m

23 Mayıs 1 9 1 9'da Yunan l ı ların i zm i r ' i işga l lerini protesto m ak sad ıyla d üzenlenen S u ltanah met M it i ngi yapı l ı rken, i ng i l i z M u h i p leri C e m iyeti ' n in k u ru lduğu n u birer telgrafla belediye başkan larına ileten Sait M o l la.. 24 Mayıs'ta da yine A nadolu'daki belediye reisierine tek tek telgraf çekerek 725 İ ngiliz mü7..aharetini kabul ettiklerini İtilaf 7 1 11

AfASE (Askeri Tarih v e Stratej i k Etüd Dairesi Arşivi. A .4/6662/ K . l l S. D.42. F.l/5, zikreden: Necdet B i lgi, age. s: 1 3 6

719

ATAS E ( Askeri Tarih v e Strat�j ik Etüd Dairesi Arşiv i . A .4/6662/ K. l l H.

720

Necdet B i lgi. age. s: 1 3 6

72 1

Tarık Zafer Tunaya. Tllrki�·e'de Si�·asi Partiler, c: 2. istanbul, 1 986. s: 273-274

722

Tillay Duran. agm. s: 69, 6 numaralı dipnot

723

Tarık Zafer Tunaya, age. c: 2. s: 274

0.42, E 1 14. zikreden: Necdet Bilgi. age. s: 1 36

724

Ahmet lledevi Kuran, Osmanlı im paratorluıtunda inkılip Hareketleri

ve M illi M ücadele, istanbul. 1 959, s: 625-626 725

Tillay Duran. agın. s: 70

280

A RŞ I V BELGELERIYLE TEIICI R ERMENI IDDI ALARI VE GERÇEKLER

Devletleri ' n i n bütün temsilcilerine, h ükümete ve gazetelere bild i rmelerini, yani İ n g i l iz mandasının kab u l ed i lmesin i i stem iştir.

726

Anadolu 'da m i l li m ücadeleye karşı ayaklanmalar tertiplenmesini de teşv i k eden b u vatan haini, Türk Ordusu İ stan bul'a girince soluğu Romanya'da alın ı ş ve orada sefaJet içinde ö l m üştür.

727

Üyeleri zaman zaman değişmesine rağmen Bağazl ıyan Kaymakamı Kemal ve U rfa M utasarrıfı N usret bey lerle, arkadaşları, m üslümanı ve hıristiyanıyla Türk düşman larından oluşan i şte böyle bir heyet tarafın dan yargı lanm ışlardır. Kemal Bey'in yargı lanması sırasında dunışına lara genellikle Savcı Başyardımcısı Haralambos ginn iştir. 728 Sorgu hakimi Artin Boşgezenyan ve Sait Molla'dır. Sait Molla bilahare K ürt çülük faal iyetlerine daha fazla zaman ayınnak maksadıyla istifa et m iştir. Yargılama, hüküm ve infaz sathalarında ise adalet sürekli olarak k urşuna dizi lm iştir. Şöyle k i :

ECNEBİLERE YARANMAK İÇİN ... 6 Kanun-ı evvel 1 9 1 8 tarihli İkdam gazetesinin haberine göre Boğaz lıyan Kaymakamı Kemal Bey, "Ermenilerin tehcir ve taktilinde ikaa ey lediği mezalimden dolayı hakkında vaki olan şikayetler üzerine tevkif edilmiştir."

O halde bu taktil yani öldünne isoadının ispat edilmesi gerekir. Oysa Kemal Bey, daha önce de gene tehcir mt"Selesinden dolayı yargılanmış ve beraat etmiştir.

729

Kemal Bey, İzmit Sancağı M u hacirin M üdürü iken, Bağazlıyan Kaymakam lığında bulunduğu sırada menkul ve gayrimenkul b i rtakım 726

Tarık Zafer Tu naya. age, c: 2. s: 4 75

72 7

Refik l l al i t Karay, M inelbab i ıelmihrap, İst anbu l 1 964, s: 283

728

Necdet Ai lgi. age, s: 1 3 6

729

1\ltan Dcliorrnan, Türkler'e Karşı Ermeni Kom itecileri, Istanbul. 1 973. s: 225 Altan Delionnan. Kemal Beyin Yozgat İstinar Mahkemesi'nde yargı landı�ını yazıyor, benim ui<Citıgım kaynaklarda Kemal Beyin Konya İstinar Mahkemesi'nde muhakeme ed il di ğ ine da ir kay ı tlar var. D e l iorm an herlııuıgi bir .

kaynağa atııla bulunmadıltı için Kemal Deyin hem Yozgat'ta hem de Konya'da yargı lanmış olabi leceğini dilşilnemiyorıız. Bu konuda Necdet A ilgi'nin Er

meni Tehciri ve Bo�azlayan Kaym akam ı Kemal Bey'in Yargılanması

V l'

Ferudun 1\ta'nın. İşgal istanbulu'nda Tehcir Yargılama ları isimli eserine tıukılahilir.

ıs ı

NECDET SEVINÇ

Enneni ınal ları n ı n yağma edi lmesinde ihınal i görii ldügü iddiasıy la Ankara Vilayeti Meclis-i idaresi'nin

22 Ocak 1 9 1 6 gün ve 1 85 sayılı

liizuınu ınuhakeme kararı ile görevinden azled i l m işt i r. Konya i stinaf Mahkemes i ' nde yapılan muhakemesi sonunda 25 Temmuz 1 9 1 8'de ilham edildiği suçlardan beraatine karar verilm iştir. 730 Görüldüğü gibi bazı Enneni mal larının yağma ed i l mesinde ih ıııal i n i n olabi lecegi ihti maliyle b i le hakk ı nda açı l an davada ne c i ııayetten bahseden o l m uştur, ne de öyle bir şikayet. A m a tutuklama, sorgu lama ve yargı lama işlem i n i n , savaşı kaybeden bir i.i lkede, ikti darı kaybeden bir siyasi gruba karşı, gal ip lerle m uhalefetin birl i kte hareket ettiği işgal altındaki İ stanbu l 'da kurulan mahkeme, adalet

ten çok ku rban aram1ştar. Teşk i l at-ı Mahsusa ' n ın M i m M im G ru tıu Başkanı H ü saınett i n Ertürk ' ün ded igi gibi asl ı nda Kemal Bey ' in suçu, Erınen i lerin Boğazl ıyan 'a bağl ı Türk köylerini ateşe verd i k leri ve üzerlerine gönderi len jandarınalara karşı si hih k u l land ı kları sırada Bogazl ıyan Kaymakam ı olmasıyd ı ! İ şte o gün lerde Kemal Bey ' e İçişleri Bakan l ı ğ ı ' ndan gelen b i r ıelgraf " E rmeni leri n rıimaların ı istiyordu

2 4 saat zarfında Boğaz l ıyan İ lçesi ' nden ç ıka 731

Kemal Bey, üst makamdan ald ıgı eınre uydugu için yargılanan i lk mem ur değ i ld i , son mem ur da olmad ı . Fakat onu yargı layan mahkeme gibi mahkeme b i r daha kuru lmad ı . Şöyle k i : Kemal Bey ' in davasına katılan toplam

2 8 şahidin sadece 3 ' ü

sav u n ma şadidir! Ç ü n k ü mahkeme, istanbul d ışından gelecek bü tün tan ı k ların yol masratların ı n karşı lanmasına dair karar alınasına rağmen, m üdafaa şahitlerini bu kararm d1şmda b1rakm1şt1r. Sa vunma avukatları n ı n , tan ı k l arın ifadeleri n in istinabe yoluyla, yani bu lunduk ları yerlerdeki mahkemeler tarafından a l ı n ınasıyla i l g i l i talepleri d e d ikkate al ınmam ı ştır. 732 Mahkemeye Kemal Bey ' i savunmak için gelen M i ralay Şahap, M ehmet Ned i m ve Yozgat eski M u tasarrıfı Cem i l Beyler ' i n san ı ğın lehinde veya aleyh i nde kesin b i r i fadeleri de yoktur. Manastırl ı 730

Kemal Mehmet mad., TA, c: 2 1 , Ankara. 1 974, s: 473

73 1

Bu tclgmfın metni şöyledir: Ka1anız dahilinde bulunan Ermeni leri 24 saat zarfından yola çıkaracaksınız. bunların scvkedilcce�i islikarnet Suriyc'dir. Ş i frenin alındı�ının bildirilmesi (Uüsaıncttin Ertürk. age. s: 297)

732

N1."Cdet llilgi. age. s: 104

Hal i l Recai Bey ' in i fadesi ise sanığin aley h indedir! Miralay Şahap

Bey, İ ngiliz vatandaşı bir müslüman, geri kalan 24 şahidin tümü de Ermenidir. Patrikhane'nin toplayıp, Patrikhane'nin getirip götürdüğü ve

2112

ARŞIV BELG ELERIYLE TEIICII{ ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

tabii Patrikhane 'nin hazırladığı m bu şahillerin çoğunun ifadesi savcı ta- · rafından bile şüpheyle karşı lanmıştır. Savcı Sami Bey'in hazırladığı iddi- i anameye tamamen iştirak ettiğini beyan eden 7)4 dava vekili Leon Remzi

Efendi, Yozgat'ta katiedildiği iddia olunan akraba ve taallukatından 1 1 5 kişinin vekil i sıtatıyla mahkemede bul unduğunu söylemiştir. Fakat elin de ne vekaletname vardır, ne de i lgi l i mahkemeden, katiedi ldiğini iddia ettiği akrabalarının varisi olduğuna dair bir belge alabilmiştir! Bu adam savunma avukatlarının itirazlarına rağmen m i l l iyeti meçhul Savcı Sami Bey ' i n kararıyla müşteki sıfatıyla duruşmalara katılabi lmiştir! Işgal kuvvetleriyle yakın i l işki ler içinde olduğu anlaşılan bu Leon Remzi, bilahare Örfı İdare Mahkemesi 'nde Mıgırdıç Çaylak'la beraber Nemrut Mustafa'nın avukatlığını yapacaktır.

Aynı şekilde bir diğer

veki l olan Hımayak H üsrevyan 7:ıtı ve Sürenyan da öldürülen Ermenileri temsil ve davacıya vekaleten duruşınalarda bulunmakla beraber, mahke meye veraset veya vekalet belgesini sunaınaınışlardır. m Şahitlerden Mıgırd�lu Serkis ile Ojeni Varvaryan kızı Kazaros' un ifadeleri savcı tarafından bi le çelişkili bulunmuş "önceden yazılıp ezber lenmiş" olarak değerlendi ri l miştir. Ohannesoğlu istepan önce binlerce Em1eninin öldürüldüğOnU. mahal lesindeki biitOn Erınenilerin katiedi ldi ğini söylemiş. öldürülen bir kimseyi görüp görmediği sorul unca, kimseyi görmediğini ifade etmiştir! Şahitlerden Aznif, tehcir sırasında 1 3, A rtin vetedi Agop da 1 2 yaşın da bir çocuktur!

138

733

falih Rılkı Atay, age, s: 1 62

734

Ercan SOcl.

735

1 9 1 5 Ermeni Tehciri ve Urfa Mutasarrıfı N usret Bey'in idam ı Mildafaa-i Hukuk Dergisi, Nisan 2005, s: JJ

736

Botazlı,·an Kaymakamı Kemal Uty (Yayınlannıamış doktora tezi. s: 60)

Hayram A kça.

Enncni Patrikhanesi'nin Cismani Meclis Üyesi olan Hüsrevyan,Emıcnistan ku · ıııak için yürütülen liıaliyetk:ri sı..-vk ve idare �..-den takımın içinde bulunmuştur. 1920

Nisan'ında isıaııhul"da Azıırtıaycaıı Türkleri'nin ileri gelenlerinden Behput I lan Cevaıışir'i şehit eden Torlakywı' ııı avukatlığını da bu adam yapmış ve mahk'-mcdc

Türkler"e kin kLl�muştur. l l ıınayak l lü.'irevyıuı. Büyük Zaler' i mütc".ıkip I'K.'Silp sorulıı

.:aı1ındaıı korktu�u iı,:in Ekim 1922"dc l'aris'c kaı,:mışıır. N\!cdet Bilgi. age. s: I OJ

737

Necdet Bilgi. age, s: 1 02

73H

Ncedel B i lg.i. age.

1 05

N ECDET SEVINÇ

283

Yozgat Jandarma Komutanı Tevfik Bey ile Evkaf Meımını Feyyaz Bey, Kemal Bey'in suçortağı olduklan iddiasıyla yargılanınışlardır. 719 Şahit Leon Nahabetyan, Keller Köyü'nde Kemal ve Tevfık Beyler'in 4 kişiyi bizzat öldürdüklerini söylemiştir. 740 Kcller Köyü ile ilgili bu iddia Antran ik tarafın dan da tekrarlanmıştır. Aynı kişi tarafından tembih lendiği anlaşılan Agop oğlu Artin, önce Kemal Bey' i Keller Köyü'nde nargile içerken gördüğünü söyle miş. sonra şaşırıp Sırçal ıtekir'de ayran içerken gördüğünü beyan etmiştir. Oysa Kemal Bey, Kcller Köyü 'ne hiç gitmediiti gibi, nargile içmek gibi bir

alışkanb4a da sahip deitildir. 741 Şahitlerden Manastırlı Halil Recai Bey, tehcir sırasında Ankara'da bu lunduğunu, Yozgat olayları hakkında bilgisi olmadığını, fakat Kayseri'deki Miralay Şahap Bey'den kendisine Yozgat'ta 2-3 bin Enneninin öldürüldüğü ne dair bir telgraf geldiğini söylemiş, 742 fakat Ingiliz tebası olan Miralay Şahap Fley, huzurda böyle bir telgrafyazmadtğını beyan etmiştir. 743 Mahkeme Patrikhane tarafından adeta Kemal Bey'i astırmak için prog ramlanmış, şahitlerin en saçına iddiaları dahi incelendiği halde, Jandanna Komutanı Tevfık Bey, "Me�in'den Yunan Konsoloso vasıtasıyla Terzili Köyü'ne bir top getirildiğinden" bahsetmesine �men 744 reis, bu top meselesi hakkında bir tek soru bile yöneltmemiştir! ingilizierin bir cinayete yarg� kıllfı uydurmak için kurdukları anlaşılan bu mahkeme 8 Nisan 1 9 1 9'da Kemal Bey'i idama mahkfım etti. Suçun işlendiğine dair herhangi bir del i le dayand ınlamayan bu karar Enneni şahitleri idaresi esas alınarak veri lmiştir. Divan-ı Harb-i Örfi mahkeme lerinin kararları temyize tabi tutulmadığı için de cezan ın hukuka uygun olup olmadığı denetlenememiştir.w Bu bir savaş suçlusu aleyhine verilen ilk idam cezasıydı. 746 Jandanna Komutanı B inbaşı Tevfık Bey, 1 5 y ı l kürek cezası n a çarptırıldı. 739

Ercan SUel, agt, s: 5 7

740

Necdet Bilgi, age. s: 1 04

74 1

Necdet Bilgi. age, s: 1 1 4

742

Necdet B i lgi. age, s: 1 06

743

Necdet Bilgi. age, s: 1 07

744

Ercan SOel, agı. s: 90

745

Mahkeme heyetinin sık sık de�işmesi sebebiyle bazı iyi niyetli çalışmalarda Kemal Bey'in. Hemruı M ustafa Divan-ı Harbi tarafından idarna mahkum edilişine dair kayıtlar vardır. Kemal Bey, Hemruı Mustafa tarafından de�il, M ustafa Hacım Paşa tarafından idam cezasına çarptırılmıştır.

746

Tekin Erol. Milli Şeh i t Dotazlıyan Kaym akam ı Kemal Bey, 1 7, Mayıs, 1 988. s : 4 5

TDTD, sayı :

2114

ARŞI V BELGELE R I Y L E TEHC I R ERMENI I DDIALARI VE G E RÇEKLER

Damat Ferit. duruşman ın bitim inden hemen sonra padişahı ziya ret ederek hükm ün intazı konusunda söz aldı. B i r bak ı m a o n u n i k tidarda kalması, bu masum vatan evUidının asılmasına bağlıydı. Şeyhiiiislam M ustafa Sabri Efendi, fetvayı verd i ve idam hükmü 1 O N isan 1 9 1 9 giinii öğleden sonra i stanbul Beyazıt Meydanı ' nda infaz edi ld i . Kemal Bey, vasiyeti uyarınca Kadıköy Kuşd i l i Çay ı r ı ' nda, oğ lunun yanında vatan topraklarına emanet edildi. 747 Kemal Bey idam edildiğinde Beyazıt Meydan ı 'nda bulunan ve Türk gizli teşki latının öneml i bir mensubu olan H i.isamettin Ertürk, o kara günü şöyle bir tablo ile tasvir etm iştir: •·istanbul Limanı ' nda bir harp gemisi sefere hazırlanıyordu. Bu Fran sız harp gem isinin ismi, "Demokrasi'' idi. Ferit Paşa H ükümeti Sevr Muahedesi"ni iım.alamağa karar verm işti. Ertesi günü Osmanl ı Heyet-i Murahhası bu gemi ile Fransa'ya hareket edecekti. Bu heyette Maarif Nazı rı Bağdadl ı Hadi Paşa. ayandan Filozof Rıza Tevkif ve Hariciye M üs teşarı Reşat H i kmet Beyler vardı. Onlar da hazırlı kların ı tamam l ıyor lard ı . Fakat i stanbul'da hiçbir k imse bu heyetle meşgul deği ldi. işte bu gem inin hareketi nden 1 2 saat evvel bir akşam i stanbul halkı akın akın Beyazıt meydanında toplanmaya başlamıştı. Teşki l at-ı Mahsusamızın eski arkadaşları ve M i m M i m Grubu'na mensup adamları mız bu mey danda buluşmuşlardı. Ben de halkın arasına karışarak bu feci m anzaray ı görmeye gitm işt iın. Herkes birbiri ne soruyord u : N i ç i n böyle karanl ığa bıraktılar? 747

Kemal Dcy'in vasiyetnamesi şöyledir: Merhum. sevgil i o�lum Adnan ' ın medfun hulundu�u Kadıkt�y Kuşdilı Çay ı rı " ndaki kahristanda yavrumun yanında gömülmeyi d i liyorum. Teyzeııı ve kardeşim Kadıköyü ' nde siıkindirler. Teyzemin adresi MUhürdar Cadde si. 67 numaralı lıanedir. Adı ismet Hanım'dır. Detin masrafı tcyzeme tevd ı huyurulmalıdır. Katıir taşım harn iyet l i Türk ve müsl!lman kardeşl e ri m tara fındaıı dikilme l i ve üsıüne şllyle yazı lmalıdır: M illet ve mem leket u�runclıı şehit olan Bo�azlıyan Kaymakamı Kemal Bey'in ruhuna fatiha. Pcri�aıı

zevcem l latice'ye. yavrularım Milzehher ve M ilşerrefe mavenel (yardıııı 1 edilmesini. yavrularını ııı tahsil ve terbiyelerine ihtimam huyurulmasını

landaşiarınıdan tıcklerim . Babam. Karamürsel iişiir memur-u sabıkı Arif l k� de iicizdir. Kardeşim MUnir de kiııısesizdir, bunlara da muavcnet olunursıı memnun olıınım. Türk Milleti ebediyyen yaşayacak, m üslümanlık aslıı

zeval bulm ayacaktır. Al lah m i llet ve mem lekete zeval vermesin, fe rtkı ölür. m i l let y aşar i nşaallah Türk Milleti ebediyete kadar yaşasın. 30 Mııı ı .

1 33 5 Boğazl ıyan Kaymakam-ı Sabıkı Kemal

işleri ne öy le geliyor da onun içi n ! .. Meydanı dolduran i nsan kalabal ığı on binierin üstünde idi. Saat öğleden sonra beşi geçiyordu. Yol lar, ıneydanlar, daınlar ınahşeri bir kalabalık hal i nde dolm uştu. Şimdiki ün iversitenin rektörlük dai resi nin önündeki çınarın altında üç ayakl ı darağacı kurul m uştu. Bu idam scphasının etrafı j andarma ve pol isle kordon altına al ınm ıştı. B i nanın önünde i ngil iz, Fransız askeri kuvvetleri de yer alm ıştı . KUrt M ustafa Paşa Divan-ı Harbi'nin kim lerden emir aldığını gösteren bu i nkar ka bul etmez del i l ler, böylece ortada duruyord u. Halk bir deniz gibi dal galanıyordu. Güneş, Süleyman iye arkasında sessizce batıyor, ortalığa pem be bir akşam rengi sinmiş bulunuyordu. B i rdenbire bu kalabalığın bir anda sustuğu görüldü. Kimse nefes bile alın ıyordu. Üstilnde -Daire Uınuru Askeriye- yazı l ı bir zafer takı gibi süslü H arbiye N ezareti kapı sından çı kan süngül ü bir m üfreze askerin ortası nda. yüzü gözü sol m uş, üstünde beyaz bir gömlek bul unan, takriben 35 yaşlarında, mağdur Bo ğazlıyan Kaymakamı Kemal Bey görünm üştü. Yavaş yavaş yürüyor, şimdiki rektörlliğün önündeki darağacına yak laşıyordu. Oldukça metin ve saki ndi . Mukadderatı na kendisini teslim etmiş gibi idi. Son sözünün olup ol mad ığı soru l unca. o hal k la h itap etmişti : -Sevgi l i vatandaşlarım, ben bir Türk mem uruyum.Aidığım emri yerine getirdim. Vazi fem i yaptığıma vicdanı m em indir. Sizlere yemin ederim ki ben masum um, son sözüm bugün de budur, yarın da bud ur. Ecnebi devletlere yaranmak için beni asıyorlar. Eğer adalet buna di yorlarsa kahrolsun böyle adalet ! . . Bu ses sanki uzak dağlara gitm iş, çarpmış v e oradan aynen geri gelm iş gibi. halkın ağzı nda tekrar edi l m işti : Kahrolsun böyle adalet ! .. Kemal Bey sözüne devam ederek: - Benim sevgi l i kardeşlerim, asil Türk Milleti'ne çocuklarımı ema net ediyoru m. Bu kahraman m i l let. el bette onlara bakacaktır. Vata n uğrunda cephede ölen bir insan gibi şehit gidiyorum. Allah vatan ve m illetimize zeval vermesin . A m i n ! . . Halk lııçkıra h ıçkıra ağlıyordu. Meydan tam bir matem m anzarası alm ıştı. O sırada şimdiki rektörl ük köşkünün penceresinden bakan dev ri n Adiiye Müsteşarı Sait Molla, cel liitlara h iddetle bağırmı ştı : -Söyletmeyin bu alçak herifi!.. Hemen asın bu köpeği, ne duru yorsun uz itoğlu itler! .. Ç ingeneler derhal darağacığı nda sallanan ipin i l m iğin i Kemal Bey ' i n boğazına geç irm i şlerdi. Onu sandalyeni n üstüne çıkad ı l ar v e bi rkaç sa.

286

ARŞ I V BELG ELERIYLE TEHC i R ERMENI i DDIALARI VE GERÇEKLER

niye içi nde ipi çekerek sandalyeyi bir tekme i le devirdi ler, sonra ipi bi raz daha yukarı çekti ler. Havanı n karardığı bu anda o bir kağıt gibi biraz havada sallandı. sonra yüzü morardı ve dili sarktı . Türk M illeti' nin bu

kah raman evladı, düşman işgalinin bir kurbanı ola ra k ipe çekil miş, fakat hatırası bu m i l letin kalbinde ebediyen yaşam ıştır. O akşam, asker. jandarma, pol is halkı güçiiikle dağıtın ıştı . Köşe başla rında İ n giliz, Fransız askerleri ve makinalı tüfekleri de her an tetikte hazı r du ruyordu. 748 Doğuanadolu'da Türkler'e katl iam tertip eden Hadisyan vesaire gibi Ermeni sergerdeleri İ stanbul 'da el leri ni kol ları n ı sal i aya saliaya dolaşı rken, Ermeni taktil ve tehcirinden sorumlu tutularak sırf İti laf Devletleri ' ne gösteriş yapıp, onlara yaranmak için elçabuk luğuy la idam edilen Kemal Bey. wı 14 Ekim 1 922'de çıkarılan bir kanunla m illi şehit i lan edildi. Ve hidemat-ı vataniye tertibinden eşine ve çocuk ları na maaş bağland ı . Nur içi nde yatsın.

NUSRET BEY' İN İDAMI İ şgal kuvvetlerinin otoritesini yerleştirmek ve Ermeni leri memnun etmek amacıy la kurulduğunu daha önce zikrettiğiıniz Neınrut M ustafa Paşa Divanı. Bayburt Kaymakam ı N usret Bey ' i de hiçbir hukuki ınes nede istinat etmeden yalancı şahitterin beyanl arını yeterl i del i l kabul ederek idaına mahkum etmişti r. Asl ında, İ ngiliz S iyasi Komiseri 'nin ve Ermeni Patri khanes i ' n i n Türkiye ve Türkler üzerinde yapacağı operasyonların bir vasıtası olan Damat Ferit H ükümeti. Nusret Bey ' i daha önce İstanbul'a getirip yargı laınıştı. Eski Bayburt Kaymakamı Nusret Bey. o sırada Urfa Mutasarrı fı olarak görev yapıyordu. Fakat Nusret Bey, Bayburt Kaymakamı olarak görev yaptığı 1 . Dünya Savaşı y ı l l arında 3 . Ordu'ya erzak tem i n etmek için yaptığı çal ışınalardan dolayı 3. Ordu K uınandan l ığı ve Erzurum Val i l iği tara fı ndan defalarca ödüllend irilınişti. 1 4 Haziran 1 9 1 7'de o sıralarda Y ı l d ı rım Orduları 2. Grup K umandanı olan M ustafa Kemal Paşa' n ı n iste ği üzerine Urfa Mutasarrıtlığına tayin ed i ldi. Urfa'da görev yaparken Devrio Perde Arkası. isıııııbui J <x,.:J. s: 299-30 1

748

l lüsemcııin Ertürk. 2

749

isınail l laıni Danişmend. iı.ahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, 1 972. s: 457

4. isıanhul.

NECDET SEVINÇ

287

Mondros M ütarekesi imzalandı. Urfa' da, işgale karşı ımıdafaa-i H ukuk teşki latın ı n kurul masında büyük emeği geçti_7SO Fakat N usret Bey bera at edince 75ı işler karıştı. Çünkü Pa trik Zaven Efendi, Nusret Bey'in cezalandırılmasını istemişti. S ı rtını işgal kuvvetlerine yasiayan Erme ni Patri�i 'nin tanzim ettiği l isteler Sadrazam Damat Ferit Paşanı n eline sıkıştırı l ıyor, milli mücadelenin bu azılı düşmanı ise listeleri hiçbir tetkike tabi tutmadan bütün m i l li mücadele kahramaniarına idam hük mü vermiş olan Nemrut M ustafa'ya havale ediyordu. m N usret Bey, Nemrut M ustafa Divan-ı Harbi ' ne sevkedilınemişti. Ya nereye sevkedilm işti? - H urşit Paşa Divan-ı Harbi ' ne. Öy leyse bu kez Neınrut' un Divanı ' na sevked i l i p, i ngiliz i şgal K uv vetleri Komutanlığı'yla da Patrik Zaven Efendi 'yle de 753 bir tatsızl ık çıkması önlenmeliydi. Evet. Aynen öy le oldu. Bayburt Kaymakamı N usret Bey, heraat ettiği bir davadan yeni den yargılanmak üzere daha doğrusu mahkum edilmek üzere N em rut M ustafa Divanı'na havale ed i l iverd i ! M i l l i M ücadele kahramanları ndan Fethi Okyar'ın "Nemrut M us

tafa kada r kindar, cahil ve merhametsiz kimselerin bulunabileceği ne ihtimal vermiyorum •n>� dediği bu Divan, Enneni Patrikhanesi'nin devreye girmesiyle ilan yoluyla yalancı şahit aramaya başladı ! 4-5 yıl önce istanbul'dan yaklaşık 1 .000 km. uzaktaki Bayburt'ta ce rcyan ettiği iddia olunan olayların tanıkları i stanbul'da aranıyordu! 29 N i san 1 920 tarih l i Serbesti Gazetesi ' nde şöy le bir i l an çıktı : 750

llayram Akça. agın. s: 3 1

75 1

Mchmcı l locaoglıL Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni l\1ezilimi ve Ermeniler, i stanbul. 1 976. s: 779

752

Hüsıımı:ııin Enürk. age. s: 3 06

753

898- 1 906 yularında Erzurum. 1 9 1 0- 1 9 1 3 y ı l larında Diyarbakır Piskoposu olarak çalışan Zavcıı Efendi 1 9 1 3 EylUl ayında paırik seçildi.Zararlı faali yetlerinden dolayı 1 9 1 6'da llagdaı'a gönderildi. Mondros Mlitarckesinin imzasından sonra 1 9 1 8'dc i stanbul'a dönen Zaven . TOrk milli ınUcadclcsinin en amansız düşınanları arasına katıldı. Kurmayı hayal cttigi Ermenistan için Türkiye'den toprak almak isteyen Zavcn Efendi, Rum Patrikhancsi ile birlik tc. işgal güçlerini. Damat Ferit 1-Iılkuıneti 'ni ve Nemrut Mustafa Divanı'nı Türk m i l liyetçilerinin üzerine scvkcuigi gibi. sürekl i olarak da i lilaf Devicı lerini Anadolu'yu işgal etmeleri için teşvik ediyordu

754

Fethi Okyar. age.

279

288

ARŞIV B E LG E L ERi YLE TEHCI R ERMEN I I DDIALARI VE GERÇEKLER

"Divan-ı Harbi-i Orft Riyaseti 'nden. Bayburt ve Ergani taktil ve tehciri meselesine dair malwnat ve meş hudatı olanlarm Divan-ı Harp 'e gelmeleri ilan olunur! " B i rgün sonra Peyarn Gazetesi ' nde benzeri bir ilana rastlandı. Deni yorrlu ki:

Bayburt ve Ergani Madeni 'nde tehcir olup, ahiren avdet eden müs lüm ve gayrimüslümlerden Dersaadet �e bulunanlarm önümüzdeki Cu martesi günü zevali saat J O. OO 'da 1 Numaralı Divan-ı Harbi Ötfı 'de bulunmaları beyan olunur! Şahitleri n, Türkler'e duyduğu kini "Türkler'in asırla rdı r gas pettikleri hakla rım ıza tamamen sahip oluncaya kadar mücadele nin her şeklini meşru ve makul görürüm. Bu fırsatın Tü rkler'in tahakkümöndeki ı rkiara bir daha nasip olacağını zan netmeyelim. Her çareye başv u ralım ve Tü rklük derdini yeryüzünden bertaraf edelim!" 755 cümleleriyle özetleyen Zaven Efend i ' n in patrikhanesi tara fından tespit edildigi anlaşılmaktadır. Mahkemeye getirilen i l k şahit, İsta n bul'dan bir adım bile d ışarı çıkmamış olan bir sahtekardır! N usret Bey, suçlanmas ı na sebep, olan hadisenin Bayburt'ta cereyan ettiğini hatırlatmak suretiyle şahide itiraz eder. Nemrut M ustafa derhal sanığı azarlar: -Anladık. anladık ! Yalan söyleyecek değil ya. Mahkeme herşeyi senden iyi bilir! Papazlar, Patri khane'de ne ezberletti lerse i ki nci şahit mahkemede aynı şeyleri tekrarlayıp durur. İ l k şahidin zikrettiği olay mahal liyle ikin cinin zikrettiği olay mahalli a rasında 50 km. mesa fe vardır. N usret Bey, bu çelişkiye işaret ederek, şahitterin yalan söyledikleri ne mahkemenin dikkatini çekmeye çal ışır. Nemrut M ustafa' nın cevabı, "Kafı . . . kafı" ol ur. Başka bir celsede şahit olarak salona 1 2 yaşında bir çocuk getiri rler. Oysa N usret Bey' e yüklemek istedikleri suç 4 y ı l öncesine aittir! Nusrcı Bey, "8 yaşındaki bir çocuğu şahit olara k nasıl din lersiniz?" diye itiraz edi nce, Nemrut Mustafa fena halde öfkelenir: -Otur yerine be herifl B i rgün duruşmaya Haçator Seferyan adında birini getiri rler. Haça755

Muhiıtin Nalbanto�lu.

Türklere �arşı Ermeni \'ahşeti. istanbu l . 1 992. s: 1 O.l

N ECDET SEViNÇ

289

tor, Nusret Bey ' i n asker olduğunu ve onun emriyle Ermeniterin öldü rüldüğünü söyler. Oysa Nusret Bey sivil bir idarecidir. Bir başka duruşmada M ahkeme Salonuna 3 kadın dalar. Mahkeme başkanı şah it olarak getiri len Agoni M arkaryan, Varseni k A risyan A ra ket ve Erfahı Araket adındaki kadınlara; - Nusret Bey burada ın ı, kendisini tanıyor musunuz diye sorar. Kadınlar: - Tanıyoruz ama burada değil , cevabını verirler. Oysa Nusret Bey salondadır. Kadınlar dışarı çıkarı lır. kend i lerine gereken telkin ler veri ldikten sonra tekrar mahkeme heyetinin huzuruna getirilirler. Bu defa "Nusret Bey evet burada" cevabını verirler. Ve Nusret Bey' i Baybuı1 Mal Müdiirü Obekin Efendinin intiharı ve Floınen ad lı Trabzon' lu bir kadına tecavüz ed i l mesinden dolayı suçlarlar.756 Sonunda Nusret Bey, hakkında veri len karar kendisine bildirilmeden Merkez Komutanl ığı' na götürülür. Bir i ngiliz teğmen burada Nusret Bey'e "Malta'ya sürgün edildiğini" bildirir. Bu sırada odaya Neınrut Mustafa girmiştir. Nemrut, i ngi liz teğmene der k i : Bu adamı Malta'ya sürmeye n e lüzum var? Biz onun idamına

karar verdik! Damat Ferit H ükümeti düştükten sonra mahkemenin Nusret Bey hak kında iki karar verdiği anlaşılır. Önce Nusret Bey, I 5 yıl hapis cezasına çarptı rı larak dosya kapanmıştır. Fakat bu sırada bir adam ortaya çıkıp, "Nus ret Bey hakkında şahitlik yapmak istediğini" söyleyince, yargı lamaya devam edilmesine karar verilm iştir. Bu durumun hukuka aykırı olduğunu söyleyen mahkeme üyesi Ferhat Bey. hükümet tarafı ndan görevden alın mış, yerine Niyazi Bey adında bir adam tayin edi lerek arzu ol unan karar imzatat ı l mıştır. 757 Sadi Koçaş. Boğazl ıyan Kaymakamı Kemal Bey gibi. Bayburt Kay makamı ve Urfa M utasarrı fı Nusret Bey ' i n de Zaven Efend i ' n i n teklifi üzerine mahkum edi ldiğini yazar. 758 20 Temm uz'da ölüme mahküm ed i len Nusret Bey, 5 Ağustos'ta ası l-

756

Bayram Ak ı;a .

1 9 1 5 Ermeni Trhciri ve U rfa Mutasarnfı N usret Bey'in i damı,

Emıeni Ara�lınııaları 1 . Türkiye Kongresi Bildirilcri.

757

Mehmet Hocaoğlu. age. s: 780-7112

758

Sadi Koçaş.

1 967. s: 202

2. Ankara 2003. s: 211. 29

Tarih Boyu nca Ermen iler ve TO rk-Ermeni ilişkileri,Ankara.

ARŞiV BELGELER I YL E TEI ICi R ERMENi I DDIALARI VE GERÇE K L m

290

m ış, 25 A ralık 1 92 1 'de çı karılan bir kanunla tıpkı Kemal Bey gibi o da m illi şehit ilan edilm iştir. 759 Nusret Bey ' in, hücresinden kardeşi Cevdet Bey ' e yazdığı son mek tup, tehcir sırası nda istese büyük paralar kazanına imkanı bulunan bir devlet mem urunun dürüstlük belgesidir: ·• . . küçük çocu kla rımı, karımı, yalnız ve fakir olarak bırıı kıyo .

rum. 5 gün sonra yiyecekleri kalmayacaktır. Allah aşkına sokııklıı ra bırıı kma" 700

CALTHORPE:

BU MAHKEMELER UTANÇ VERİCİ DİR

Kapısı nda düşman askerlerin in nöbet tuttuğu bu mahkemelerde hukuk adına işlenen ci nayetlere i stanbul 'daki i ngi liz Viiksek Koınise ri A m i ral Calthorpe bile isyan etm iştir. Tehcir ile i l gili yargı lamaların maskaralığa dönüştiiğünii Londra'ya bildirmek ihtiyacını duyan Calt horpe, Lonra'ya yolladığı raporda bu mahkemeterin i ngi liz hük üme tinin itibarına gölge düşürdüğünü. m üttefik güçler içinde utanç veri ci olduğunu i fade etm iştir. Aynı şekilde Amerikan Yüksek Kom iseri Lewis Heck'de hükümeti ne gönderdiği raporda yargılamaların şahsi intikam saikiyle veya itiraf Devletleri yetki l i lerinin ve özel likle İ ngi lizlerin kışkırtmasıyla yapı lmakta olduğuna dikkat çekm işti r.761 Ti.irk M i l let i'nin suçlanmasına sebeb olan kararlar işte böyle veri l miştir. Eğer işgal mahkemeleri nin kararlarına güveni l iyar olsaydı 2. Dünya Savaşı yıll larına işgal altındak i Paris mahkemelerinde veri len kararlar Fransız hükümeti tarafından geçersiz say ı l mazdı .

MALTA FiYASKOSU içim izdeki Ermeniperestler ve Ermeni dönmeleriyle, yurtdışındaki Ermeni Iabi lerinin soykırımın delili olarak gösterdikleri ka rar, işte anlatageldiğimiz bu mahkemeden veri l m iştir. Ama bu mahkemeterin sipariş üzerine verdi kleri hüküm hiçbir zaman h içbir tarafsız kişi ve kurum tarafından ciddiye alınmamıştır. 759 Nı:cdct l3i lgi. age, s: 1 84 760

Mehmet Hocao�lu. age, s: 1 82

761

Talat Koçali.. Nikolay 1-lovhannisyan'ın Ermeni Meselesi Hakkındaki

iddialarına Cevap. " l loşgörOden Yol Ayr ı ınına Ermeni ler" c:4 s:2 1 9

NECDl:-r SEVINÇ

29 1

Bu konuda ciddiye alınınası gereken tek mahkeme kurulamadan da ğılan Malta Mahkemesi'dir. istanbul ' un işgalinden sonra i ngilizler, savaş suçl usu olarak kabul ettikleri i ttihat Terakki Partisi 'ne mensup asker ve sivil TOrk ın i l l iyetçi leriyle, ittihat Terakki hOkOmetleri döneminde Ost dOzey devlet memuru olarak görev yapmış bOrokratları toplayıp. Bekirağa BölOğU denen hapis haneye doldururlar. Amaç, hem Türk istiklal Hareketi'ni kadrosuz bırak

mak, hem de Ermeni katliamının hesabını sormaktır. i ngilizler, Fransızlar ve Amerikal ılar ayrı ayrı listeler hazırlarlar. Sa vaş sırasında ve hatta savaştan önce hangi Türk yetkilisi, bu devletlerin çıkarianna aykırı hareket ettiyse, bir bahane ile içeri atılır. Mesela, ŞOkrO Bey. 1 9 1 6- 1 9 1 7 yıllannda Maarif Nazırı iken, yabancı okullara 7.arar ver diği iddiasıyla, Seyfi Bey. Harbiye Nezareti ' nde istihbarat şefi iken esirleri ziyaret etmek isteyen Amerikan E l ç i l i ğ i n i n mensuplarını önemseme diği gerekçesiyle tutuklan ır. 762 Tutuklaınalar. halkın tepkisini çekmernek için hükUmet kuvvetleri tarafından yapı lınaktad ır ama emri veren işgal kuvvetleridir. i stanbul'daki i ngi liz YOksek Kom iseri Aıniral Calthorpe. 3 1 Ocak 1 9 1 9'da. ingiliz Dışişleri Bakanlığı'na şöyle bir telgraf çeker:

-Tutuklanmala rı için Dahiliye Nanrına yeni bazı isimler vermeyi tasarlıyorum. Amiral Calthorpe'un 3 1 Mart 1 9 1 9 tarihli telgrafı ise şudur:

- Yimi hükümet takdir edilecek bir enerji ile yeni tutuklamalar yapmaya haşladı. Dün 20 'nin üstünde tutuklama oldu. Aralarında eski Sadrazam Sait Halim ve vekiller de var. Fransrzlar 'm /i5tesindekilerin çoğu tutuklandı! 7M Tutuklananlar arasında Sait Halim Paşa'dan başka eski Nafıa Nazırı Abbas Halim Paşa, ittihat Terakki Umumi Katibi ve Burdur Mebusu Mithat ŞOkrO B leda. Meclis-i Mebusan Reisi Hacı Adil Bey, 5. Ordu Ko ınutanlarından Mahmut Kamil Paşa. Akdağmadeni Mebusu Ziya Gökalp, eski Adi iye ve Hariciye Nazırı Hal i l Menteşe, eski iaşe Nazırı Kemal Bey, eski Nafıa Nazırı Ali MOfit Bey, eski Maarif Nazırı A l i ŞOkrO Bey, eski Afyonkarahisar Mebusu Ahmet Ağaoğlu. 6. Ordu Komutanı Ali ihsan Paşa ve diğerleri de vard ı . Val i lerden. kaymakamlardan, mebuslardan çeşitli rOtbedeki askerler den, gazetecilerden ol uşan yeni listelerle Enneni kırı m ından dolayı suç lanan TOrk sayısı 240'a kadar çıkarıl ır.Ermeni lerin tehcir suçlusu i lan ettikleri dönemin Halep Val isi A bdulhaluk Bey de Malta'ya götOrOien ler arasındad ı r. 762

llilal N. Şimşir, Malta Sürgünleri, istanbul. 1 976, s: 85

763

Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, Ankara. 1 988. s: 3 1 5

292

i\R�i V BELGELERI Y U·: TElKIR ERMENI I DDIALARI VL: G E RÇEKLER

Tutuklu listesi. öze l l ikle Ermeni tehcirinin yapıldığı il lerin askeri ve sivi l yetki li leriylc. Bakanlar Kurulu üyelerini ihtiva etmektedir. i şgal kuv vetleri. bu adam ları malıklım etmek için birer de şahit ayarlaın ıştır. Mesela Mardin ittihat ve Terakki Reisi Abdülkadir Paşa hakkında Halep' li katolik Ermeni Dr. Fardjalian, Ankara Savcısı Ali Nazm i aleyhine Aram For biky:ın ile Agop Terzi, Adana Gezici Hükümet Tabibi Dr. Mehmet Asaf hakk ında Sisak Nalbantyan i le Azniv Sayatyan şah i t l i k edecektir. A ram Forbikyaıı ' la Agop Terzi . eski Kırşehir Kom utanı B inbaşı Burhanettin ' le K ı rşehir esk i Mutasarrıfı H i l m i ve Prof. Kazım Bey ' ler aleyhinde de şah i t l i k yapacaktır. i şgal kuvvetleri n i n hesabına göre eski Van Valisi Cevdet Bey. i lc. eski Harput Mebusu Dr. H acı Mehmet Efendiyi, A merika n m isyone ri Mr. Riggs, Erzincan Mcbusu Hacı Tah ir Paşa' nın oğlu Hal i t Beyi Ermeni Patrikh anesi, eski Örfı i dare Mahkemesi Reisi i hsan Bey ' i Staylia nos Papodopulas ile George Mau nıdis, ittihat Terakki i leri gelen leri nden Oğuz Cemal Bcyi. E rmeni Pa trikhanesi Katibi Gara bety:ı n, eski Samsun Askeri Val isi Rafet veya Rıfat Paşayı. Staylianos Papodopulos'la Yo rghias Mau rudes, H arput Val isi Sabit Bey' i A me rikan m i syoneri Mr. Riggi s'in 7c,.ı i fadesi ınalıklım ettirecekt ir. Bu l i ste sanı ğı ve şah idiyle uzay ıp gider. Ermeni kırı ın ıyla suçlanan 1 45 kişi es ir m uamelesine tabi tut ularak Malta Adası ' na götürü l Ur. llu arada i ngilizl('r, Türk a rşivlerinde, kendi a rşivl('rinde \'(' Fr:ı nsız a rşivlerinde Ermeni kırımını ispatlayacak belge a ram:ıkhı meşgullerdir. Kat l iam belge leri ni bulmak içi n bir Osmanl ı Ermenisi görevlendi ri l i r. i ngi l iz Y üksek Kom iserl iği 'nin Osman l ı arşivlerine girm iş olduğunu b i l i voruz. Ç ünkü Salahi SonyeL i ngi l i z arşivleri nde çal ışınalar yapar ken, Osmanlı arşivlerinden aparı lm ış belgelere rastlam ıştır! i ngi l izler. işgal leri altı ndaki istanbul 'da Osmanlı arşivlerini didik didik a ra ma larına r:ığmen Ermeni kırım ından dolayı Tü rkiye'yi suçhıy:ıc:ık bir tck belge dahi bulnmazla r. Türk- E rmeni çatışmalarının yoğun olarak yaşandığı bölgelerdeki i ngi l i z, A merikan, Fransız konsolosluklarında da aranan be lgeler bu lu namaz. i ngi l izler. el leri ndeki bütün belgelerin Ermeni Patrikhanesi'nin kendi lerine sunduğu uyduruk raporlardan. hizmetlerine aldıkları Erınc ni lerin yalan larından ve başta Sabah olmak üzere azın lık gazeteleri nin 76-t

B i la! � i ınşir. age. s: ıı 1 ·1!2-1!3

NE<.'DH SEViNÇ

293

iftiralarından ibaret olduğunu anlayınca telaşa kapı lı rlar. Türk başkenti işgal leri altı nda olduğu, listelik Damat Ferit Hiikiiıneti de emirlerinde bul unduğu için istedikleri kapıya girip çıkarlar. Halil ittihatçılar'dan inti kam alına peşindeki Damat Ferit' in adaın iarı da girip çıkar. Fakat biiili n diinyayı ayağa kaldıran iddialarına ınesnet teşkil edecek bir tek vesika bulamaz! ar! Bir Ermeninin kılavuzluğunda tehcir edi lenleri n toplandığı yer ko numundaki Urfa Vilayet Konağı 'nı basıp. elegeçirdikleri 765 evrak arasında da böyle bir emir. tal imat vcsairc yoktur! Biraz evvel bahsettiğimiz M�ıvi

Kitap da ciddi bulun mııdığı için delil olıı r:ı k kabul cdihnc7_ i ngi liz Dışişleri Bakanl ığı. Londra Konferansı arefesinde. yerl i hı ristiyanlara zul üm yapmak suçundan yargı lanacak Türk sürgünler aley hinde del il toplanmasın ı isteyince. i ngi liz Yüksek Kom iseri Rumbold. yüzünü Amerika'ya çevirir. Amerikan diplomatik temsilci leri ve konso losluk görevli leri savaş yıl larında Türkiye'yi terketmedikleri için el le rinde Enneni soykırımı ile ilgi li belgeler olabi leceği di.i şünlilli r. Osman l ı Başkenti ' nde, çeşit li A nadolu şehirlerinde. Lond ra v e Paris'te. Ermeni Patrikhanesi 'nde ve Türkiye'deki i ngi liz Temsilcil ikleri' nde aranan umut. artık Okyanus'un öte yakasındadır. Rumbold, Amerika'dan umut ludur. Çünkü A merika Türkiye'den gitmiş Ermenilerle dol udur. Bu Erme ni ler sık sık Türkler'in hıristiyanlan kesliğine dair iddialarla oı1aya çık mışlardır. Öyleyse bir bildikleri vardır. Ayrıca Türkiye'nin her tarafında. özel likle de Ermenilerin nispeten kalabalık olarak yaşadıkları bölgelerde yıllarca çalışmış olan misyoner örgütlerinin arşivlerinde de işe yarayacak belgeler olma l ıdır. i ngil iz Hariciyesi bu umutlarla Malta'da bulunan yani Ermenileri kat Ietmekle suçlanan Türkler'in isimlerini Wıı shington'a bildirir. Lord Gürzon, i ngi ltere'nin Washington Biiyükelçisi Sir A. Geddes'e bir telgraf çekerek Amerikan Hükfımeti 'nin elinde kovuşturmaya yarayacak deliller bulunup bulunmadığının öğrenilınesini ister. 700 Gürzon·un 3 1 Mart 1 92 1 tarihli telgrafına Biiyükelçi Geddes, 3 1 Temmuz'da şu cevabı verir:

- Ermeni kımmndan dolayı yargılanmak iizere Malta 'da tutuklu hu lıman Türkler 'le ilgili olarak çalışma arkadaşlanmdan hiri dün Amerikan Dışişleri Bakanlığı 'na gilli. Son savaşta Ermenistan 'da yapılan (Doğu anadolu demesi gerekirc.li) zuliimlerle ilgili Amerikan Konso/oslan 'mn m765

Bilal Şimşir. age. s: 27-1

766

Kamuran G ürii n

age,

s: 3 1 8

294

ARŞIV BELGELERiYLE TElKIR ERMENi I DDiALARI VE GERÇEKLER

por/arım incelemesine müsaade edildi. Üzülerek arzedeyim ki. bu helgelerin içinde ya'Xılanmak üzere Malta 'da tutuklu bulunan Türkler aleyhinde delil ola rak kullanılacak hiçbir şey yoktw: 767 Sonunda i ngilizler Malta'da tutuklu bulunan Türkler'i yargılayaınaya caklannı anlarlar. iddianame bile yazılamaz. Bu durum üzerine i ngi ltere Kral iyel Başsavcısı 29 Temmuz 1 92 1 ta rihli yazısıyla davanın görülemeyeceğini, dolayısıyla san ıkların serbest bırakılınasına karar verilmesini ister. bu talep üzerine de Ermeni katliaını isoadıyla tutuklananlar serbest bırakılırlar. Jaeshke, bu durumu şöyle özetler: Bir dağın doğumu beklenirken gülünç bir tare doğdu. Horatius' un bu ınısraı Türk harp suç lularının takibi için yazı l abi l i r. 763

"BiZE TÜRK ALEYHTARI 1 IABERLER GÖNDERİN" Bu cevap, Ermeni iddialarının çöküşü demektir. Onların aleti hal i n� gelenler, bütün dünyaııın önünde mahcup oldular. Fakat A leksandre Powel ' i n de isabetle bel irttiği gibi. mağlup ve parçala nmış bir mil letin yeniden ortaya çıkışından üzüntü duyulduğu için 7� Türkiye aleyhtarı propaganda savaştan sonra da devam etti. B i r süre Türkiye'de de bul unan ve hatta 1 922'de Sultan Vahidettin'le Yı ldız Köşkü' nde gö rüşen A leksandre Powel, vahşet olaylarının abart ı ldığı nı . hatta bir kıs m ın ı n da hiç vuku bulmarlığını i fade ettikten sonra diyor ki: Amerikan Yard ı m Teşki l atı temsilcilerinden biri dostlarına açıkça Amerika'ya sadece Türk a leyhtarı haberler göndercbildiği ni, çti nkii bu gibi haberlerin para getirdiğini söylemiştir. 770 Para kazanmak için uydurulan Türk aleyhtarı haberlerin, sadeec engin halk kitlelerini deği l , üst düzey devlet görevl i lerini ve askerleri bile etkiled iğini bil iyoruz. Doğuakdeniz'deki A B D Deniz Kuvvetleri K omatanı iken 1 2 Ağustos 19 1 9'da Yüksek Kom iserl iğe atanan Am i ral Mark Bristol ' un Harp GiiniOğO'ne düştüğü 23 A ralık 1 920 tarihli not. bunun en çarpıcı örneğidir. 767

Bilal �iınşir, age. s:23 1

768

Goııhard Jaeshkc. Kurtuluş Savaşı ile ilgili i ngiliz Belgeleri, Ankara. 1 97 1 . s : 1 72

769

Kamuran Güriin. age. s: 64

770

Kamuran Gürün. age. s: 65

NECDET SI: VI N(,.'

295

Mark Bristol diyor k i : Çok yaztkltr ki. Birleşik Devletlerde kmlll karakteri ve Ermeni

memleketi

lıalkımızm. Ermeni

hal

diye birşeyin bulumnadtğma dair

gerçek ve duğl'll bir fikri yoktur! '71

Ermeni meselesi ni incelemek için Amerika tarafından resmi görev li olarak Türkiye'ye gönderi len General Harbord da aynı aldatı lmışlık duygusu içindedir. General, araştırmaları nın sonucunu şu sitemkar ifa delerle aç ı klar: - /lerlıalde hiçbir araştu-ma grubu bu }(J/a çtkarken gerçekteli

bir

işe bizim gibi başlamwmştu:

Ermenistan ve katliamlar göreceğimizi

sanmtştık! �7ı

i ngiliz arşivlerinde "Harbord Raporu"ndan kaydıyla saklanan 1 O Ekim 1 9 1 9 tarihli bir gizl i belgede ise şu sat ı rlar okunmaktad ır: -Oç ay önce Ermeni/erin h ir tek adam kalmaymcaya kadar kesildiği

ni duymuştuk. halbuki duyduklamnızm

katiimm her zaman

şliplıe ile

mandalart altma almak i.�tiyorlardt.

Türkler 'in

üstülle çekmek

hiçbiri doğru değildi.

Zaten hen

karşı/am ıştım . Franstzlw; Türkler 'i

gerekirdi.

Bunun için de dü11yamn şüphesini

A l ınanya'nın Amerika nezdindeki büyükelçisi Kont Bemstorff' un

Ermeni iddialarınan paluvradan ibaret olduğuna dair beyanı daha eski tarihlidir. Büyükelçi, 6 Haziran 1 9 1 5 'te Rene Pinon'un notlarına atfen Washi ngton'da Wol ff Ajansı 'na yaptığı açıklamada d iyor ki:

bu mezalim hikôyeleri ta uydurulmuş şeylerdir. Ermeni/erin öldürüldüğü veya onlara iş kence yaptldtğt hakkındaki haberler baştan aşağtya astlsızdır. 7'1 -Ermeni/ere yaptidığı iddia edilen bütün

mamen

77 1

Ercüıncnı Kurıın.

772

Scçi l Akgün.

773

Erol

774

Delgeleric Ermeni Soru nu, Ankara. 1 983. s: 263

Amiral Bristol Raporu ve A B D'de Türk Aleyhtarı Ermeni Propagandasının Tarihçesi, YTD. sayı: 37, Ankara 200 1 . s: 485

General Harbord ' u n Gezisi ve Ermeni Meselesine Dair Raporu, (Kurtuluş Savaşı başlangıcında), istanlıul. 1 98 1 . s: 69 Ulubelen.

i ngiliz Gizli Belgelerinde Türkiye, istanlıul, 1 96 7. s: 2 1 2

1 3 . Bölüm :

BüGAZLANAN TÜ RKLER ' 'Meydan ka:am kuruldu, Bebekleri kaynattilar, Gün görmedik hanım/an, Süngü ile oynatu/ar! "

Adana'nın Saiınbeyl i i lçes i ' ndeki Ermeni vahşetini anlatan yukarı daki dörtlük, devlet çöktükten sonra Türk M i l leti ' n i n başına gelen son suz fel aketierin ş i i rsel i fadesi ni özetleınektedir. Fransız i şgal Kuvvetleri ' nden cesaret alan Ermeni ler kend ilerine vaaded i len toprakları elegeçirmek için bir sabah erkenden kal kıp, 900 y ı l l ı k komşuların ı öldürmeye başlarlar. Kad ı nlar ve genç kızlar, s i lah zoruy l a geti ri lip H ü kümet Konağına doldurul ur. Çocuklar ve bebekler

anala rının kucaklarından alınıp, kazanlarda pişirilir, son ra tepsile re dizilerek analarının önüne konulur. Yukarıdaki ezgi, Melek Hatun adındaki bahtsız bir Türk kadınının. kızı A fi fe için yazdığı 20 dörtlükten biridir. 775 Aynı i lçeden bir görgü şah idi, Kürt Genco'nun nas ı l öldürüldüğünü. değerli araşt ırınacı Cezıni Yurtsever' e şöyle anlatm ıştır:

". . . Genco başçavuşu yakaladı/w: Hükümet Konağı 'mn olduğu meydana getirdiler. El ve ayaklarını bir çmar ağacma çiviyle bağladı /w; (yani el ve ayaklarmdan ağaca çaktı/ar) Başaşağı, koyun yüzer gibi derisini yüzerek öldürdüler. 776 "

775 776

Cezm i Yurtsever. Kan ve Gözyaşının Toprağa Karıştığı Belde, YTO,sayı : 38, 1\ııkaıa. 200 1 . s: 1 036 Cezm i Yurtsever.

1 037 . . . . Yurıscvcr araşt ırmasında ıcslıiı cınıiş. Bir kıl' ası �öyle:

agnı. s:

yazılmış bir ağıtı da

Genco

i çin

298

ARŞ I V BELG ELERIYLE TElK I R ERMENI I DDIALARI VE G E RÇEKLER

i n sanı ürperten bu vahşet sahneleri hemen hemen Anadolu' nun işgal görmüş bütün şehirlerinde ya Fransızların, ya İ ngil izlerin, ya da Rus ların gözü önünde yaşanm ıştır! Yani bugün bizi soykırım yapmakla suçlayanlar da parlamentoları nda soykırı m kararları nı kabul edenler de

aslında Türkler'e karşı soykırım yapanla rdır! Bi liyoruz ki, Ruslar Doğu'da, i ngil izler ve Fransızlar Güney'de Türkler'in elindeki derme çatma savunma araçlarını aldıktan sonra Er ıneni leri si lahlandırıp. kadın ların, çocukların ve yaşl ı l arın üzerine sev ketm işlerdir. Batıanadolu'da Yunan birliklerinin vahşetini onayiayan

İ ngiltere, Musul'da Ermco ilere ilaveten Nasturileri de Tü rkler'i yoketmeleri için siliihlandırm ış, 777 ve Küı11eri kışkııtınaya başlam ış tır. M r. Marli ng. daha 3 Eylül 1 9 1 2'de Sir Edward Grey'e, "Sadece Balkanlar'ı ve Avrupa'yı değil, Ara pla rı, Ermenileri, Kürtleri ve diğer ırkları da Osmanlı İ mparatorluğu ' ndan ayırmak gerektiği ni" 778 bildiri rken, Lord Gürzon, l l May ı s 1 920'de Wardrop'a şunları yazmaktan sıkılın ıyordu:

- Bogos Nuhar Paşa ve Mt: Alıoraniyan beni ziyare/e geldiler, kendi lerini aptalca hareketlerinden dolayt azarladun. Türkler 'i öldürmeleri için verd(�imiz silahlarm Azerbaycanlı/ara karşt kullanılmasının aptal lığını anlatttm onlara! 779 Di kkatinizi çekmek isterim ki, si lah lar, kend ilerini savunmaları için deği l, Türkler'i öldü rmeleri için Ermeni lere veri lmiştir! Aynı şey Fransızlar, İtalyanlar ve hatta A l ınanlar için de geçerl idir. Sait Halim Paşa'yı Roma'da. şehit eden A rşavir Şıracıyan. d i l i mize. ''Bir Ermeni Teröri stin itirafları" ad ıyla çevrilen hatıratında. Ermenite

rin düşman subayla rını nasıl sakladıkla rını, nasıl sila h la ndıklarını, kendisinin İ talyan ve Alman polisinden nasıl yardım görd üğü n ü

anlatınaktadır. 780

Başkıitihi öldürdüler Dcync�inen dilve di\vc Kürt Genco'yu yUzüyorlar

Özne ilc övc öve! 777

A rşiv Belgeleri'ne Göre Kafkaslar'da ve A nadolu'da Ermeni Mezalimi, c:

3. 1 9 1 9- 1 920. Ankara. 1 997. s: 5 7

778

Erol Ulubclen, ingiliz Gizli Belgeleri'nde Türkiye, i stan b u l 1 %7. s: 1 2 1

779

Erol U l ubclcn. age, s: 253-254

780

Bakınız A rşııvir Şıracıyan. Dir Teröristin itiranarı, çeviren: Kadri M ustafa

Orag.lı. istanbul, 1 997

NECDET SEV INÇ

299

Maraş'ta İ ngil izlerin yeri n i alan Fransız askerlerinin hemen he men tamam ına yakını Ermenidir. 781 Darende Kaymakam l ı�ı ndan Dah i l iye Nezareti Emniyet-i Um umiye Müdüriyet i ' ne yol lanan l l Tcş rin isani 1 3 1 5 tarih l i yazıda Maraş'ta bulunan Fransız askerleri içindeki Ermeni sayısı 3 bin olarak bildiril mektedir.'" 782 Sahi psiz ve silahsız küçük bir kasaba için büyük tehdi t ifade eden bu asker sayısına köylerde ve şehir içinde seri cinayet ler işiernekte olan Zeytun Ennen i leri ni de i lave edersek. Fra nsızların Ermeni eliyle soy kırım yaptıklarını kayda geç irmemiz gerekir ki, M ersin ve Adana da h i l bütün Güney aynı kaderi yaşam ıştır! Öteden beri anlatageldiği miz gibi, E rmeni cinayetlerine Ruslar da ortak olmuşla rdır! Ruslar, savaştan önce Türk Ordusu'nun arkadan vurul ması için Ermcoi lere silah sevketmekle kalmam ış, bir işgal ordusu olarak geldikleri illerde de Ermenileri n Tü rkler'i yoketmesini teşvik etm işlerdi r. Rus K ızı lhaç hemşireleri nden olan Tatyana Karameli. Bayburt'ta yaşadıkları nı da i htiva eden bir hatırat yazm ıştır. Aynı zamanda Mos kova Tıp Fakültesi öğrencisi de olan Karameli, R us Kom utan Popof' un 1 8-45 yaşındaki Ermen ileri çağırarak onlara Rus Ordusu'nun Bayburt'taki depola rından silah dağıtfığını bildi rmekted ir. Bölge deki cinayet ve işkenceleri Arşak ve A ntrani k çeteleri nin idare ettiğini bel i rten bu namuslu Rus kızı. " Bayburt'ta tutuklanan Türklerin ta

mamının katlcdildiğini, Ermcoilerio çekilirken yanlarına a ldıkla rı 1 50 Türk çocuğu nun bir kısm ının da yollarda öldürüldüğü nü" yazar. m Trabzon-İ skenderun Hatt ı ' n ı n doğusu m uhayyel Ermeni devletinin sınırları içinde kabul ed i ldiği için, bu bölgede öze l l i kle Kars, Erzurum, Erzincan. Bitlis ve Van'da Türkler'e karşı soykırı m ı uygulanmıştır. Soykırım, aynı millettcn, aynı ırktan veya aynı dinden ola n in

sanların oluşturduğu bir topluluğu, planlı ve şuurlu olarak ortadan kaldırmak, yani yoketmek demektir. Ermeniler, 1. Dünya Savaşı baş lar başlamaz Doğuanadolu halkını sırfTürk veya müslüman oldukları için ve sadece bu gerekçeyle emsaline ancak Batıanadolu'da icra edilen Yunan cinayetlerinde rastladığımız vahşi usüllerle yokctmişlerdir! Bugün soykırı m yapmakla suçlanan Türk M i llet inin nas ı l bir soykı rıma maruz kaldığını arşiv belgelerine dayanarak özet lemek istiyorum. 78 1

A rşiv Bt>lgelerine Göre KaO.aslar'da ve A nadolu'da Ermeni Mezalimi, c: 3. 1 9 1 9- 1 920. Ankara. 1 997. s: 59

71!2

Ermeniler Tarafından \apılan Katliam Belgt>lt>ri, c:2. 1 91 9- 1 92 1 . Ankara. 200 1 . s: 75

783

Ermeniler Tarafından \a 1nlan Katliam Belgeleri. c: 1 . 1 9 1 4 - 1 9 1 9, Ankara. 200 1 . s: 363

300

A R � I V llEl.(iEU: R i Y LL·: TEHl' i K FRr>.·1ENI I DDI A I .A K I VE G ERÇE K L E R

ERZURUM 'DA ERMENi SOYKIRIMI 3 . Ordu Karargahı ndan Başkomutan l ık Vek i l l iği'ne gönderi len 4 Ekim 1 9 1 7 tarih ve 939 say ı numaral ı yazıda, bir Rus teğmeninin Er

mcni lerin m üsl üman halka reva gördükleri işkenceler hakkı nda yaptığı i fşaat yeralmaktadı r. 2 Ey lül 1 9 1 Tdc 36. Kafkas Tümen i ' ne sığınan ı 56. A lay ' ın ı 2. Bölük Kom utanı Teğmen N i kola, bu uzun i fşaatı n ın bir yerinde demektcd i r k i : "Namusıma dokunu/madık 1 00-200 kı= wıc:uk kaldı, desem abartma nu ş

olurum. Su olayı /ıiçbir =amcm ıınutamam. Ermenile1; Erzurum 'un güneyinde bir malıal/ede. bir eve giriym; genç bir anneyi bir direğe, babayı da diğer direğe ba �ltyorlw : Bunların 1 yaşında olan çocukla rım soja ortasma r,:aktıkları hı=ığa geçiriyorlw: Çocuğun ö lüs ünü ben .

gö=ümle gördüm. annesi delirmişti, Er=ımım 'da şıııırsu= ge=iyordu. "

N i kola, şahit olduğu iğrenç bir işkenceyi de şöyl e an latıyor: Ikim, alayla Hasankale Ye gideceğimi= sırada, kasabwım doğu sunda yol ü=erinde rastlcıdığım, insanlık için si/inme= bir leke olan çirkin bir görüntüyü iğrenerek tfi.ıde edeceğim . Gicel olduğu anlaşilan genç bir Türk kadmı, cinsel organıncı kocaman bir kcık çakılmiŞ olduğu luılde ye1de yatıyo�rlu. Bi= bu dwımw sokulan ölüyü. gö=e çwpmayacak kadar yolun ıı=ağuıa gölürdiik, bıraktık.

�.v4

Götürdü m ü bilm iyoruz. ama Rusun anlattıkları tamamen gerçek. Çünkü benzeri vahşete birçok yörede ve birçok belgede rastl ıyoruz. Yine 3. Ordu Komutanlığı tarafından Başkomutan l ık Vekaleti'ne gön derilen 2 1 Mayıs ı 9 ı 8 tarihli raporda da Erzurum ve Erzincan 'da eli si lah tutanların Ruslar taratindan yol yaptırmak bahanesiyle Sankamış yönüne sevk edilerek toptan yokedildikleri belirti ldikten sonra, Ennenilcrin ınüslü nıaıı halka yaplıkları zuliim, şöyle anlatı lmaktadır: Kenlle geri kalan halk ise Rus Ordusu 'nım çekilmesiyle başla yan Erm eni cimi ye t leriyle kısmen ortadan kaldmlmış, kuyu/ara atılmış

evlere doleluru/up yakılmış. süngü ve kılıçtan geçirilmiş ve kasaplıane olarak kullandıkları yerlerde karm/an deşi/miş, ciğerleri çıkarılmış, kı= ve

kadmlar lıer lıirlii kiitüliikten sonra su<.;larından asılmış/ardı! 78;

71!4

Arım. sayı: !! ! . Ankara. 1 9112 s: :!.t5

7115

Arım. sayı: ıı 1 . 1\ııkan� 1 91!:!.

377

NECDET SEVINÇ

]O ı

Erzuru m 1 9 1 6 da dlişlince Ruslar. önce Ermeni asıllı Al bay Torkom'u, daha sonra ünlü Ermeni canisi Antranik'i Merkez Komutanı •

o larak tay i n etti ler. Böylece Erzurum fi i len Erınen i lerc tes l i m edi l m i ş oluyordu. Şehrin işgalini takip eden günlerde. hana işgalden önce başlayan cina yetler, bu iki Enncninin ve bir şaki olan Antra nik'in M erkez Komu tanı olarak görev ya ptığı dönemde, tam bir soykırım uygu lamasına dönüştü. Bu konuda bazı olaylar ve rakamlar vennek istiyorum. 1 9 Ekim 1 920 tarihli bir belge ile tespit edebiliyoruz ki, Erzurum'un Gölbaşı, Gürcükapısı. Tebrizkapısı, Glilahmet, Mahal lebaşı ve Erzincan kapısı semtlerinde toplam 3 bin 845 Türk katledilıniştir. Bu 3 bin 845 Tlirk. ya başları, buru n ve kulakları kesilip gözleri oyulmak, veya derileri yüzülmek suretiyle öldürülmüştür! Alçakça tecavüze uğrayan kadınlar ve genç kızlar göğüsleri kesi lerek şehit edilm işlerdir. 71K• Köylerdeki vahşet ten il merkezine kaçınaya çal ışan 4 bin 644 Tlirk de Ermeni vahşetinin kurbanı olmuştur. 787 Erzurum düştüğü y ı l Ruslarla birlikte Pekeriç Nahiyes i ' ne gelen Er meni ler, K araçayl ı Emrah i le Mahmut'un yolda rastladıkları biri 6, diğeri 7 yaşındaki iki masum yavrusunu alıp kiliseye gelinnişler ve bu iki çocuğu

kilise kapısında koyun gibi boğazlamışlardır! Altında; I l ıca Bucak Müdürü Şükrü ile Vi layet Hukuk Mlişaviri Kemal ' i n imzaları bulunan raporda Pekeriç Nahiyesi' ndeki soykırım şöy le anlatıl maktadır: Fettahoğlu Ahmet, Mirim Ahmet Etendi, Ahmet oğlu Halim, Akooğ lu Kaya Onbaşı, Cideli Mehmet Malıyioğlu Molla. Mehmet Çavuş ve oğlu Osman, Suda ağa. Hafızoğlu Halil, Dellaloğu Sabri ve 7 yaşındaki oğlu Hakkı, Altıntaşlı Mevlüt'ün annesi, Şeyh Beşir'in 1 5 yaşındaki kızı Fat ma. Karsh Bahri 'nin 8 yaşındaki kızı Naime. 4 yaşındaki diğer kızı Esmer Ermeni ler tarafından pek korkunç bir şeki lde şehit edildi. Pekeriçli Ahmet Bey ' i n evine sığını p gizlenen 1 50 kadın ile Ahmet Bey ' in aile fertleriyle Mamahatun' l u Mustafa E fendi'nin biri 1 0, diğeri 14 yaşındaki kızlarının, Karaçaylı Sel i m ' in bir kızının. Muhtar Molla Şükrü'nün 7 yaşındaki kızının iffet ve namusları SOO'den fazJa Ermeni tarafından kirletildi! izzet Hatun adındaki 30 yaşındaki bir kadınla diğer 4 71!6

Ermeniler Tarafından \'apılan Katliam Belgeleri, c: 2. ı 9 1 9- 1 92 1 . Ankara. 200 1 , s: 1! l l . Katledilen Türklerin l istesi ve ayrıntılar için bakınız. age. c: 2. 1 9 1 9- 1 92 1 . Ankara. 200 1 , s: 8 1 2 vd

787

Al)iV Belgeleri"ne Göre Kal\aslarda ve Anadolu'da Ermeni l\lezalinıi, c: 3. 1 9 1 9- 1 920. Ankara. 1 997,

1 53

302

ARŞiV BELGEL ERIYLE TEIIC I R ERMENI I DD I A LA R I VE G ERÇEKLER

kadın, Enneniler tarafından boğazlamp, kuyuya atıldı. Enneni ler, i zzet Hatun'un bir yaşındaki kızının parınağındaki yüzük için bebeğin panna ğını kesti lerı 788 Pol is Memuru Şefık ile Koıniser Seyyit' in imzaları bulunan bir diğer raporda Hayk köyü i le Pekeriç bucağında, başta imam olmak üzere yüzden fazla mi.islüınanın, çoluk çocuklarının gözleri önünde ve onların fery�t ve fıganlarından keyi flenen Enneniler tarafından katledi ldiği, pekçok İslam

kız ve kadınlarının namuslarının ana-baba ve yakınlarının gözleri önünde kirletildiği bildiri l mekte, Pekeriç'te kurulan uyduruk mahke mede 400'den fazla Türk'Un idaına mahkum edi ldiği kayded i lmektedir. Sivri ve Nannan nahiyeleriyle, Peneskeral, Evrek, Çulakir, Oğudadap. Haysos, Kamiş ve Keban köylerindeki soykırımı anlatan rapor şu cüın le lerle sona ennektedir: Oltu' nun Perintek köyünün m üslüman halk ı kaın i len Ermeni çete leri tarafı ndan öldürülmüş, cesetler açı lan hendekiere doldurulm uş. kü

çük çocu klar da bu cesetlerle birlikte hendekiere a tılarak diri diri göm ülmüştür. 789 Pasinler'de 53, 7g;j Pasinler'e bağlı köylerde 6.787 Türk katledilmiş,

79 ı

Erzurum ' a bağlı köylerde 1 .2 1 5 kişi öldürülmüştür. 792 Koıniser i smai l i le Jandarma Tabur Komutanı M ehmet' in raporların dan anlıyoruz ki, Ruslar ve Ermeni ler SOO' den fazl a ihtiyar sakat, yaralı ve aciz m üslümanı bir kafi le hal i nde Arpaderesi adındaki vadiye götü rüp, kılıçtan geçirmiş ve kurşun yağın uruna tutarak şehit etm işlerd ir. m Hasankale ve bazı köylerinde 1 .400'den fazla m üsl üman (Türk. K üı1, Çerkez) çoğu diri diri yakılmak suretiyle katledilmiştir. 79� 788

Mehmet Hocaoğlu, Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, istanbul, 1 976,

74 1

789

Mehmet Hocaoğlu. age. s: 742-743

790

Arşiv Belgeleri'ne Göre Kaf\aslar'da ve Anadolu'da Ermeni Mezalinıi, c:

79 1

4. 1 920- 1 922. Ankara. 1 998, s: 1 50

A rşh· Belgeleri'ne Göre Kaf\aslar'da ve Anadolu'da Ermeni 1\lezalinıi, c:

2, 1 9 1 9- 1 920, Ankara. 200 1 ,

1 49. Şehit edilenlerin listesi için bakınız:

Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri ( 1 91 9- 1 92 1 ), c: 2, s: 809 792

A rşiv Belgeleri'ne Göre Kaf\aslar'da ve Anadolu'da Ermeni Mezalinıi, c : 4. 1 920- 1 922. Ankara. 1 998, s: 1 50

793

Mehmet Hocaoğlu. age. s: 74 1

794

Ayrıntılı

Üste

için bakınız.

Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam

Belgeleri, c: 1, 1 9 1 4- 1 9 1 9, Ankara. 200 1 , s: 272 vd

NECDET SEV I NÇ

303

Erzurum Vi layeti ' nden Dahil iye Nezareti Emniyet-i Um umiye Müdi.iriyeti ' ne gönderi len 24 M ayıs 1 9 1 6 tarihli telgrafta, Erıneni lerin Hasankale'den beraberleri nde götürdükleri 2.000 müslümanın büyük kısmını öldü rdö kleri bildirildikten sonra "Erzurum merkezde 9 kişiyi idam ettikleri. 14 yaşına kadar olan nüfusu meçhul yerlere gönderd ikle ri, Pekeriç Nahiyesi ' nde Ermenilerden oluşan bir mah kemenin 300400 kişiyi astığı, Narman hududundaki Hot köyü ahal isinin mitralyöz lerle ta mamen imha edildiği, Ergani, Ci nis, Pezentan ve Semerşeyh köy leri nin halkıyla birlikte yakıldığı anlatıl maktadı r. 795 Zikrettiğimiz belge ayrıca Ermeni leri n Aşkale, Tercan, ı laca, Tavus keı1 ve Artvin cihetlerinde İ sla m narnma birşey bırakmadıkla rında n da yakı nmaktad ır. 7% Aşkale Nahiyesi ve Aşkale'nin Nardiban, Persor, Karabasan, Yen i köy, Topa lçavuş ve E rgemansur köylerinden 893 m üslüman katle

dilmiştir.

797

Bazı Türkler karınları nda ateş yakılıp y ü zleri kesilmek s u re

tiyle öldürülm üşlerd ir.

26 Ekim 1 920 tari h l i b i r belgeden, Oltu Livas ı dah i l inde Kosor, Bard ız, Lisbik, Olur, Sarıka m ı ş ve Göle'de 1 0 bin 693 m üslüm a n ı n öldii rü ld ü ğ ü n ü öğreniyoruz. 799 1 9 1 9- 1 920 y ı l larında yan i yaklaş ı k 1 y ı l iç inde i şlenen 800 bu c i nayetlerden sonra Bardız Nahiy e M üd ürü Mehmet Derv i ş, 4 A ra l ı k 1 920'de Oltu M utasarrıfl ığı ' na yol lad ığı yazıda, Bard ız'a bağ l ı 1 6 köyde 651 m üslümanın k u rş u nlanarak, 261 m üslümanın da diri diri yakılarak şehit ed i ldiğini b i l d i rm i şt i r. 801 795 796

Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri, c : l. 1 9 1 4- 1 9 1 9. Ankara. 200 1 . s: 2 A rşiv Belgeleri'n e Göre Kafl(aslarda ve A nadolu'da Ermeni Meziilimi, c:

797

1 . 1 906- 1 9 1 3. Ankara. 1 995, s: 52

A rşiv Belgeleri'ne Göre Kall<aslar'da ve A nadolu'da Ermeni Meziilimi, c:

4. 1 920- 1 922. Ankara. 1 998. s: 1 8

798

A rşiv Delgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, 1 9 1 5- 1 9 1 8. Ankara 2005, s: 73

799

Ermeniler Tarafından \"apılan Katliam Belgeleri, c: 2. 1 9 1 9- 1 92 1 , Ankara. 200 1 , s: 90 1

KOO

A rşiv Belgeleri'ne Göre Kafl(aslar'da ve A nadolu'da Ermeni Mezalimi, c: 4 . 1 920- 1 922. Ankara. 1 998, s: 1 6- 1 7

80 1

Toplam 9 1 2 müslümanın katiedildiği köyler şunlardır: llardız� Güreşgcn. Zakim. Çermik. Vartanın. Kürkçü. Mıtınder. Ehriz. Posik. Demirkışla. Vank. N üsünk. Katris, Pertos, Terpenk. Dakir. ('?). Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri, c : 2. 1 9 1 9- 1 92 1 . Ankara. 200 1 . s: 932

304

ARŞIV BELGEL ERI Y L E TEI ICI R ERMENI I DDIALARI VE G ERÇEKLER

Olur Kaynıakam ı'n ın, O ltu M u tasarrıfl ığına yol lad ığı 5 Ara l ık 1 920 tari h l i bir yazıdan Olur ve köylerinde son bir y ı lda 1 .424 müslümanın m itralyözle, 705 m üslümanın yakılmak suretiyle, 703 m üslümanın da balta ve kamalarla öldüri.ildi.iği.inü öğren iyoruz. 80 1 O lur Kazas ı ' n ın Peneskirt Nahiyesi'ne bağlı 24 köyde Ermeniler tara fında n katledilen m ü sl ü m a n sayısı ise 7.366'd ı r! 803 H ı n ıs' ı n 1 6 köyüne mensup 682 kişiyi bira raya toplayıp yaka n E rmeniler, Söylemez'de bir evde topladıkları kadın v e çocukların üze rine, ateşe verdikleri boğayı salmışlardır! 804 Sekınan Köyi.i'nü basan 300 atl ı ise hemen hemen bütün erkekleri katiettikten sonra e legeçi rd ik leri 1 00 kadar kadın ve çocuğu bir dama doldurup, canavarca par ç.ılamışlardır. 805 Todaviran'da 360 müslümandan sadece 69'u k urtu la b i l m iş. 806 Haramlvarton Nahiyesi ' ne bağlı 8 köyde 138 kişi teci şekilde öldürülınüştür. 807 A l ışık Köyünde ise başka bir dram yaşanmıştır. Köy imam ı Mol la Şükrü Efendi'nin 8 yaşındaki kızı Fatına'ya. Binba şı Şakir'in 8 yaşındaki kızı Nigar'a Sılığ' l ı A l i M ustafa'nın 7 yaşındaki kızı M ünevver'e alçakça tecavüz eden Ermeniler, Ali ogl u Süleyman' ı kılıç darbeleriy le parçalam ış, Küçükömeroğlu A hmet' i de ayakları altı nda çiğneyerek şehit etm işlerd ir. 808 Köprüköy, Epsenıce, Tiınar ve Sansori köylerinde 129 kişi balta ile 3 kişi de ya kıl ma k suretiyle katledilm iştir. R09 Badıcı Köyü'nde diri diri yakılanların sayısı 240'tır. 8 1 0 802

Ermen iler Tarafından Ya pılan Katliam Belgeleri, Ankara. 200 1 .

803

1 9 1 9- 1 92 1 .

A rşiv Belgelerine Göre KafKaslarda ve A nadolu'da Ermeni Mezli l i m i, c: 4. 1 «:120- 1 922. An kara. 1 998.

804

935 s:

A rşiv Belgelerine Göre KafKaslarda ve A nadolu'da Ermeni Mezli l i m i, c: 4. 1 920- 1 922. An kara. ı 998. s : 1 64

805

Arşiv Belgeleri'ne Göre Ka fKaslarda ve A nadolu'da Ermen i Mezlilimi, c:

806

807

3. 1 9 1 9- 1 920. Ankara. 1 997,

2 1 -22

Arşiv Belgeleri'ne Göre KafKaslarda ve A nadolu'da Ermeni Mezalimi, c 3. 1 9 1 9- 1 920. An kara. 1 997. s: 26 Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri, c: 2. 1 9 1 9- 1 92 1 .An kara. 200 1 . s: 935

808

Abdul lah Yaman. Ermeni Kom itelerinin Emelleri ve İhtilliiHareketleri, İ stanbul. 1 973. s : 4 ı 3

809

(oğunluğu KüpriiköyO halkından olan şchitlcrin ve tesbit edilebilen ciınilcrin isi -

l...'ri için bakınıt.: Ermeniler Tarafından \'apılan Katliam Belgeleri, 1 9 1 9. Ankara. 200 1 . s: 255

81O

ı::

1 . 1 9 1 4-

Bir tck kaat ilin bile isminin ıcsbit edilemediği anlaşılan bu kati ianıda hayatlarını

NECDET SEVINÇ

305

Ayrıca Çöğenler, Sos, Kivank, Tırnar ve Hasankale'den toplam 2.500 müslüman, Köprüköyü'nde baltalarla, büyük kısmı da barakalar.ı doldu rulup, makinalı tüfek ateşi açılmak su retiyle şehit edilmiştir. 8 1 1 Bu soykırım ı n , Erzurum kurtul uncaya kadar devam ettiği anlaşı l ıyor. Kazım Karabekir, Erzurum'a giren Türk kıt'alarının şehir içinde 2. 1 27 erkek cesedini defnettiğini, Karskapısı harici nde de 250 ceset bulundu ğunu yazmaktadır, Karabekir' in verdiği rakam lara göre Erzurum 'da

sadece şehir içinde öldü rülenterin sayısı 8 bindir. 8 1 2

Kazım Karabekir, karargıihını kurduğu Alaca Köyünde yaşlıların ve kadınla rın samaniıkia ra doldurulup yakıldığın ı, gençlerin bal tata rla parçalandığını, bütün çocukların süngüten m iş olduğunu, çivilere asılmış kalpler ve ciğerler gördüğünü kaydetti kten sonra Erzurum 'da şahit olduğu vahşeti "Erzincan ve Erzurum'un K urtuluşu" isim l i eserinde şöyle anlatmaktadır:

" . . . Erzurum 'da öyle actklı manzaralar gördük ki, insam insan/tktan iğrendiriyordu. Halk gözyaşlanyla şuraya buraya koşup, kimi oğlunu, kimi bahasım. kimi karı.çım süngü/enmiş veya yakılmış buluyor. saçia rım yoluyordu. Birçok sokakta hiçbir hayat göriilmüyordu. }a/mz son gece 11-12 Mart 1 918 'de 3 bin müslüman kestiklerini Ermeniler övüne rek Ruslara anlatmışlar. Bunu Yarbay Twerdo, hatıratında açıklamış/tr. Demiryolu isla.!ıyonunda sanki bir mezarlık ölülerini dışart far/atmıştı. Cesetler arasından geçerek bu korkunç katliamı gördük. Hele Resul Bey 'in konağı başta olmak üzere insanları doldurup, birlikte yaktıkları karşılıklı binalar insam titretiyordu. "

A HMET REFiK'İN TESPİTLERİ 1 . Dünya Savaşı ' n ı n son y ı l l arında Ermeni meziil imini yerinde ince lemek için bir heyet kurulmuştu. Heyete A l ınan, Dr. Weiss, Avusturyalı Dr. Stein ' le beraber A hmet Refik de Tiirk iye'yi temsi len alınm ıştı. Türk Ordusu' nun Erzunıın ' a girişinden tam 55 gün son ra şeh re varan A hkaybc:denlcrin tıun listesi için bakınız: Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam

Belgeleri, c : 1, 1 9 1 4- 1 9 1 9, Ankara, 200 1 . s: 262 vd 1! l l

Arşiv Belgeleri'ne Göre Kafkaslarda ve Anadolu'da Ermeni Mezali m i, c:

1! 1 2

3 , 1 9 1 9- 1 920, Ankara. 1 997.

1 49

Kazım Karabekir. 1 9 1 7- 1 920 Arasında Erzincan'dan Erivan'a Ermeni

Mezalimi, istanbul, 2002, s: 83

306

ARŞ I V BELGELER I Y LE TEI IC I R ERMENI I DDiALARI VE GERÇEKLER

met Refik, gördükleri ni bir b i l i m adamı sıfat ve sorümluluğuyla tesbit etmiş ve 1 9 1 9 ' da istanbul'da basılan ''i ki Komite i k i K ıtal" ad l ı eserin de şöyle anlatm ışt ı : " Erzurum. 6 Mayıs 1 3 34. ( 1 9 1 8) Yangın yeri ndey im. Türkler ' i n b u tarihi v e fedakar şehri adeta b i r harabe hal i nde. Sokaklar, cam i ler. medreseler baştan başa harap. Evler insan cesetleriyle dolu. Yanm ış, yakılmış evlerin enkazı ayaklar dürtüldüğü zaman si msiyah kesilm iş, di şleri sırıtmış i nsan kafalarına, çocuk başlarına, kol, bacak, gövde ve aya k parçala rına rastlanıyor.(... ) B i r taraftan Ruslar çek i l irken Ermeni ler katl iama hazırlanıyorlardı. B i r Rus subayı am irine yazdığı raporda ' Ermeni 800 kişiyi katletti, şehi r boşaldı' diyordu. Ruslar, Türk Ordusu' nun i l erlemesini bittakım siyasi oyunlarla geci ktirdiklerinden Ermeniler korkunç mezalim lerini arttırm ışlard ı . ·'Errneni ler şehi r dışında Türk Ordusu'na karşı koyuyorlar, şehir de m üsl ümanları kışlalara doldurarak, evlere kapatarak öldiirüyorlard ı . Bazan kafa la rını odunlar üzerinde kesiyorlar, cesetlerini kuyulara

doldu ruyorlardı. Türk Ordusu' n u n ilerlemesi, Ermeniterin ü mit sizliğini, zulümlerini bir kat daha şiddetlendiriyordu. Bu umut büs bütün kı rı ldığı zaman, Ermeni çeteleri kudurmuş bir canavar hal ine gel mişlerdi. Evleri yıkıyorl ar, binaları yakıyorlar. türbeleri parçalıyorlar, Türkler' i süngü ve kurşun la kanlar içi nde yerlere seriyorlard ı . Erzurum bu kan l ı ve korkunç vahş i l iğin en feci sahnesi olmuştu. Erzurum 'un feryat ve fıganı siyah dumanlar, alevler içinde ufukl ara yükselerek ya nıyor. caın i ler, medreseler, eski Tiirk kaleleri bu yangının dumanları içi nde zaman zaman beyaz bi nalar meydana çık ıyordu. Erzurum cehen nem i andıran korkunç bir felaket içindeyd i . Bu kudurmuş alevler altın da, karlar üzerinde karın ları yarılm ış, ciğerleri kopa rılmış masumlar ka nlar içinde yatıyorlardı. ( ... ) Ermeni lerin Erzurum ' u boşaltmaları o kadar feci olmuştur ki, yüzlerce erkeği evlere doldurmuşlar, üzerle

rine benzin dökerek diri diri yakmışlardır. ( ... ) Erzurum'un sokaklarında binlerce Türk cesedi toplanm ıştı. i slam mahal lelerinde iki büyük ev vardı ki, buralar hakiki ınaktel lerdi, bu evierden biri M ürsel Efend i ' nin, öbürü Erzirmik' l i Hacı Osman' ı n eviyd i . Bu iki ev bir cadde üzerinde karşı karşıyadır. Yokuştan çıkarken, sağdaki , üst kısmı yanm ış. alt kısmı harap bir halde, içeri giri ldiği za man duvarda koca bir del i k görülüyordu. Ermen i ler yüzlerce Türk'ü bu eve doldu rarak benzinle yakmışlar. içlerinden birkaçı duvarda aç ılan deli kten kaçabilmişler. Duvarların en kazı altında Türk ceset

lerinden başka bir şey yok. Toprak biraz eşildiği 7..a man bir insan kolu çıkıyor, açıldıkça başı, gövdcsi bütün fccaatiyle görülüyordu. Ceset ler o derece tefessiih etm işti ki, başlarına akıyor, sırıtm ış çeneler

NECDET SEViNÇ

307

parçalanıyor, yağlı, pis, siyah yanmış ve ezilmiş insan kemikleri toprak l ara helenmiş elbiseler içinde çırı lç ı plak ve perişan meydana çıkıyordu. Karşıdaki evde de aynı ci nayet manzarasından başka bir şey yoktu. Za val l ı halk, bu korkunç sıkıntılar etrafı nda analarını, babalarını aramakla meşguldü. Erzurum, baştan başa yangın yerine dönmüştü." A hmet Refik, 8 Mayıs 1 9 1 8'de Erzurum'dan Karargah-ı Umumi 2. Şube Müdürü Seyfı Bey' e çektiği telgrafta da Ermen ilerin şehirden çe kilmeden evvel 300 kadar m üslümam bir konağa dotdurarak yak tıklarını, birçok binanın içine müslüman daldurularak yakıldığını ve

bu cinayetierin Antranik ile Fransız Albayı Morel tarafından yö netildiğini, bildirdikten sonra, Erzurum 'da toplanan cenazelerin 4 bine u laştığını kaydetmekte ve demektedir ki: Ermeni lerin yalnız I l ıcalar'da katiettiği erkek, kadın ve çocuğun sayısı 2 bine yakınd ır. Ermeni ler ahal iyi evlere doldurup. yaktıkları gibi, yol yaptırmak bahanesiyle şehir haricinde de katletmişlerdir. 8 1 3

ERZİNCAN' DA ERMENi SOYKI RIMI Erzurum gibi Erzincan da Ermenilerin en vahşi zul üm l erini icra etme fı rsatı buldukları il lerimiz arasındadır. Erzurum, 2. Topçu Alay ı Kom utanı Yarbay Toverdo Khlebofun yukarıda zikrettiğimiz alay ı n tarİhçesine ek olarak yazdığı hatıralar, Türkler' e uygulanan soy kırım hakkında önem l i belgelerden biridir. Ermeni vahşetini anlatan hatıraların, Ermeni lerin m iittefiki ola rak Türk topraklarına tecavüz eden bir düşman komutana ait olınası da anı l ara belge niteliği kazandırmaktadır. Ayn ı zamanda Erzurum ve Deveboyn u Müstahkem Mevki Komutan Vekili de olan 814 Yarbay'ın 27 Mayıs 1 9 1 8'de Batum'da yazdığı hatı rat, Genel kurmay Haberalma Şubesi ' nden Siivari B inbaşı Mehmet Hulusi Bey tarafından Rusça'dan d i l imize çevri lm iştir. Yarbay Khlebof, Başkomutan General Odişelidze'den bizzat din le diklerini şöy le anlatıyor: "Erzincan 'da her türlü savunmadan yoksun, silahsız 800 'den fazla Türk öldürülmüş/ür. Büyük çukurlar açılmış ve biçare Türkler bu çukur-

813

ATBD, sayı: 83. Ankaıa. 1 983, s: 24 1

8 14

Mehmet Hocao�lu. age, s: 763

308

ARŞIV BELGELERI YLE TElK I R ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

ların başmda kurhanlık koyunlar gibi götürülüp, Irayvan gibi boğazlan mış, çukurlara do/durulmuştur. Herhangi bir çukurun başındaki 'Erme ni, 70 mi oldu? 1 O kişi daha alır ' deyince 1 O kişi daha keserek çukurlara atar, üzerlerine toprak çeker/ermiş. Bu işi üzerine alan Ermeni eğlenmek için 80 kadar biçare Türk 'ü bir eve doldurup, kapıdan çıkarlarken birer birer kafalarını parçalam ış. "

Erzincan-Erzurum yol u üzerinde bul unan i slam köy lerinin ahal isiy le birl i kte yoked ildiğini anlatan Rus Yarbay devamla diyor k i : " . . . Ilıca Kasabası 'nda kaçamayan Türkler 'in hepsinin öldürülmüş olduğunu ve kör baltalarla enselerinden kesilmiş birçok çocuk ölüleri gördüğünü bizzat Odişelidze söyledi. Ilıca soykırımından 3 hafta sonra oradan geçen Yarba Gıryasnoj; gördüklerini 26 Şubat �a aşağıdaki gibi hikaye eyledi:

Köylere giden yol larda organları parçalanmış birçok ölüye rastlan m ış, her geçen Ermeni bu ölülere tükürür, küfrederın iş. 12xl5 sajen

(yan i 25x30 metre) büyüklüğündeki bir cami avlusunda 1 40 cm. yüksekliğinde ölüler yığılm ıştı. B unlar arasında her yaşta kadın. er kek. çocuk ve ihtiyar vardı. Kadın ölülerinde, zorla tecavüzler pek açık bir halde idi, birçok kız çocuğun u n cinsel organına tüfck fişeği so

kulmuştu." Bir kısmının duvara çivi/endiğini sonra kalbinin çıkarılıp başının üstüne asıldığını anlatan Khleboj.· şöyle devam ediyor: "26-2 7 Şuhat gecesi Ermenile1; Rus subay/arım aldatarak soykırım yapıp, Türk as kerlerinin korkusundan kaçtılar. Soykırımm "tasmimen ihzar " denilen bir usul/e yapıldığı anlaşıldı. Ahali evvelce yakalanarak bir yere dol duru/duktan sonra birer birer öldürülmüştü ki, bu gece öldürülen/erin toplamı 3 bine yükselmiştir.

815

HIJ

ATBD, say ı : 8 1 , Ankara. 1 982. s : 460-46 1 -462-463. Burada yarbay ın. Errncnilcrin Rus subaylarını aldatarak soykırım yaııtıkla

rına dair gU i ünç iddialarına katılmak mümkün dc�ildir. Bir küçücük kazada 3 bin kişi, kimbilir kaç saat süren işkencı!lcrlc bo�azl anı rken . Rus subayların böyle bir vahşetten haberdar olmamaları düşünülemez. Türkler 'in bo�azlan maları için Ermeni lere destek veren. hatta Ermeni canilcrle birl i kte katliam yapan Ruslar, savaştan sonra. ordu larına bulaşan cani lekesi n i silmek için adeta mdek kcsilın işlcrdir. llu sebeple bize bıraktıkları belgelerden dolay ı onlara ne teşekkür ediyoruz. ne de minnet duyuyoruz

B ir başka vahşet, Vahit Bey Konağı' nda yaşanmıştır. Suşehri' ndeki Osmanl ı makam larından, Rus Kafkas Ordusu Komutanı Tuğgeneral Odişel idze 'ye gönderi le n l l Şubat 1 9 1 8 tarih ve 967 numaralı yazı da "3 1 Ocak 1 9 1 8'de Erzincan'da bul unan çete reisi M urat ' ı n emriy le. Ermeni devriyeleri nin m üslüman hal k ı evlerinden çı kararak önce postahiineye, oradan Vahit Bey Konağı ' na götürdükleri ve gece saat 03 .00'de 1 .500 m üslüman ile ta mamen doldu rulan konağın ateşe verildiği, kendi leri ni pencereden dışarı atmak isteyenlerin de konağı sarm ış bul unan Ermenilerin kurşun ve süngüleriyle öldürüldüğü, aynı gece şeh irdeki Kale Kışiası'na ve üç büyük konağa kadın ve çocuk dotdurulara k yakıldığı, 1 .000 evin ateşe verildiği bi ldirilmekte ve tedbir a l ınması istenmektedir. 8 1 6 Ermeni ler Erzincan'da kapılarını kıramadıkları evleri ya bombalı yor, ya da gazyağı döküp yakıyorlardı. 8 1 7 Ye yakaladı kları müslüman ları yere göre değirmende parçalıyorlardı. 1 . Kafkas Kolordusu Komutan Vek i l i Şükrü imzasıyla 3. Ordu Komutanl ığı'na gönderi len şifrede "Aslında Zazalar ahiilisi nden ol up, Erzincan'da oturan Karamehmet ' i n oğlu i le 4 arkadaşının Ermen i ler ta rafından haşhaş değirmen inde parçalandığı ve meçhul bir istikamete alıp götürdükleri belediye katibi Mehmet Efend i ' n i n annesinin, eşinin v e 4 yaşındaki çocuğunun y i n e parçalanmak suretiyle öldürüldüğü bildirilmektedir. 8 1 8 Erzincan' ı kurtaran birl ik komutanı 16 Şubat 1 9 1 8'de Osman l ı Orduları Başkomutanl ı k Vekilieti ' ne gönderdiği raporda "Çardakl ı Bağazı'ndan Erzincan ' a kadar bütUn köy lerin bir tek kul übe sağlam kalmamak kaydıyla yakı ldığı" bel irtildİkten sonra, Ermenilerin i rti kiip ettikleri vahşet şöyle anlatı lmaktad ır:

. . . Üç günden beri Ermeniler tarafindan öldürülüp, meydanda kalan İs/dm cenazeleri toplattırılmaktadır. Şehit edilen bu günahsız ve masum halk arasında memeden kesilmemiş çocuklar. 90 yaşındaki ihtiyarlar, parçalanmış kadınlar vardır! Koca bir birliğin üç günden beri şehit cenazesi toplamakla oluşu bize bu Ermeni soykırım ının boyutları hakkında fikir vermektedir. Türkle816

Hal il Kemal TürközO. Osmanlı ve Sovyet Belgeleriyle Ermeni Meziilimi, Ankara. 1 982. s: 54

817

ATBD, say ı : 8 l , Ankara. 1 982. s: 279

818

ATBD, sayı : 8 1 , Ankara, 1 982. s: 267

310

ARŞIV BELGELERI YLE TEHCI R ERMENI I DDIALAR I V E GERÇEKLER

rin çoğu yakılarak şehit edildiği için cenazeleri saymak da mümkün olamamıştır. Kazım Karabekir'in raporundan öğreniyoruz ki, R uslar çeki ldikten sonra Ermeni ler silih zoruyla kışlalara doldurdukları

Türkler'i ateşe vermiş, bir kısmına da kuyu lara dotdurarak öldür m üşlerdir. Türkler' in kuy ulara daldurularak katiedi ldiği ni Türk Ordu Komutanı Vehip Paşa i le Rus Ordu Komutanı Odişelidze arası ndaki uzun yazışmalar da doğrulamaktad ır. Doğuanadolu'yu Ermenilerden temizleyen Kazım Karabekir Paşa, "20 bin Türk'ü bağrmda taşıyan Erzincan'da bir avuç insan kal

m ıştı. Eğer askeri dairenin içinde ve yanabaşındaki M üşirlik Kona ğmda yakılmak üzere h apsedilen insanları kurtarmak nasip olma saydı, belki de kasabada tek kimse göremeyecektik. Bütün kuyu la r şeh it edilmiş insan cesetleriyle doluydu." s ı q demektedir. SUngülen miş memedeki çocukların ı kucağına alm ış, saçlarını yolan analar gör düğünü 820 kaydeden Karabekir, 22 Şubat'ta bugün Tercan dediğimiz

Mamahatun'a giren Türk birliklerinin bir tek kişiyi dahi sağ bula madığmı yazmaktadı r. "Bütün halkı büyük bir çukura dotdurarak öldürmüşlerdi, her taraf yanıyordu, bunları gözlerimle gördüm." diyen Karabekir Paşa, Maınahatun'da karşı laştığı tabioyu şöy le anla tıyor:

"Burada Ermeni/erin tiiyler iirpertecek cinayetleri karşısında çok ızdırap duyduk. 8 me/re kulrunda bir çukur açmış/ar. İçi çoluk çocuk lıer yaşlan ve cins/en Türk ölüleriyle dolu. Vurmuş/ar; süngü/emiş/er. soymuşlar; bu çukurlara doldurmuş/ar. Mamahatun 'da yalmz bir ev hal kı dağlara kaçıp kur/u/abilmiş. sıı Yüzbaşı A hmet Refi k'in Erzincan'dan Karargah-ı Um umi 2. Şube Müdürü Seyfi Bey'e çektiği 2 May ı s 1 9 1 8 tarihli telgrafta şu satırları okuyoruz:

"Erzincan 'da iki aydan beri e/ 'an (halen) müslüman cenazelerinin defni ile uğraşı/ıym: Şimdiye kadar kuyulardan çıkarılan veya hen dek kenarlarmda katiedilenlerin mecmuu 606 kişidir. Bunlar; Rusla rm Erzincan 'ı işgal e/me/eri üzerine Anadolu 'dan çekilerneyen fukara

820

Kazım Kar.ıbckir, Birinci Cihan Uarbi'ni Nasıl i dare Ettik?Erzincan ve Erzurum'un Kurtuluşu , c: 3, istanbul, 2002, s: 99 Kazım Karabekir, age. s: 1 83

82 1

Kazım Karabekir, age:. s: 1 66

819

N ECDET SEVINÇ

311

ahôlidir. Birçoklarının elleri telefon telleriyle bağlanarak kat/edilmiştir. Kuyulardan çıkarılanlar kamilen çürümüş/ür. Bazılarının göğüslerinde süngü yara/arı, boğazlarında tel yerleri (yani izleri) görülüyor. Şimdiye kadar kuyularda bulımabilen naaş/ar cami meydanına getirilmiş, ahali tarafindan tanınan/ar, ailelerine teslim edilmiştir. Elyevm (yani bugün) Erzincan 'da 3-4 binden fazla nüfus yoktur. Hemen kısm-ı azami da ya lınayak, aç, sefil ve perişan haldedir

Daha önce de zikrettiğimiz gibi 1 . Dünya Savaşı 'nın son y ı l ların da Enneni mezalimini incelemek için kurulan M i l letlerarası Heyet'te Türkiye'yi temsi len bul unan Ahmet Refi k. i k i K om ite i k i K i tal adl ı eserinde, Türk eviadının 9 ası r koynunda beslediği Enneni ler tarafın dan nası l alçakça yokedi ldiğini şöyle anlatıyor: "Erzincan bir Türk makteli idi. Kah Fırat 'ın çağlayan ve ağlayan kıyı/arında, korkunç kayalar arasında aç bir köpeğin, Ermeniler tarafın dan öldürülmüş, yolun kenarına ihmalkarane bırakılmış bir Türk cesedi ni parçalaya parçalaya yediği görülüyor, kah köpek/erin önünde dişleri sırıtmış çocuk kellelerine tesadüfediliyor. " "Mahalle/er hemen hemen baştan başa harap/ı. Evlerin perişan ve yıkık duvarları gösteriyordu ki, Ermeni ile Türk 'ün en müthiş mücade leleri buralarda olmuştu. Sokaklarda, kuyularda yatan, kanları kura mamış taze ceset/er, Ermeniler tarafından öldürülen zavallı Türkler 'di. Ermeni evlerinin süslü taşlık/arı, ağaçları henüz çiçeklenen bahçeleri, geniş kan lekeleriyle kirlenmiş/i. Dar kuyu/arına hakı/dığı zaman iğ renç bir koku başdöndürücü bir tesir/e ka/be baygınlık veriyordu. Ku yunun taşlarına yapışmış balıtsız Türkler 'in saçları ve elbise parçaları görülüyordu. " " Viraneler, yangın yerleri, duvar dipleri hep Türk ölüleri, kol par çaları, kafatasları, yağlı bacak kemikleri henüz çürümemiş insan göv deleriyle doluydu. ( . .) Mamahatun parçalanmış evlatlarını göğsüne gömmüş, harap ca mileri, yıkılmış evleriyle adeta ağlıyordu. Ermeni/er. Akkoyunlular 'dan kalma camiyi havaya uçurmuşlar, halktan pekçoğunu kat/etmişlerdi. Aşağıda, dere kenarında geniş bir çukur yüzlerce Türk ölüsüyle doluy du. Kokuşmuş insan ceJet/eri, e/biseleriyle, çarık/arıyla birbirine ka rışmış/ı. Bu ceset/er, eriyen yağ/arı, ezilmiş başları, kopmuş kolları ve ayaklarıyla yığınlar teşkil ediyordu. " 822

ATIJD, sayı : 8 1 ,

413

312

A RŞ I V BELUELERi Y L E TEIICIR ERMENi I DDI ALARI V E G E RÇEKLER

ERMENİ LERİN KARS 'TA YAPTIGI SOYK l Rl M Bir m i l letin kasten, planlı v e program l ı olarak. e n vahşi şekilde yo ked i lmesi amacıyla yapı lan bu kat l iam l ar, başta şehre adını veren Kar sak Türkleri olmak üzere, diğer birçok Türk boy ve aşiretleri nin yoğun olarak yaşadığı Kars'ta da aynen tekrar edi lm iştir. Özetl iyorum : Başbakan l ık Osman l ı A rşiv leri ' nde muhafaza edi lmekte olan 22.2. 1 9 1 5 tari hli bir belgede Kars ve Ardahan civarında Ermeni lerin vahşice katiettiği müsl üman erkek sayısının 30 bine vardığı i fade edil mekted ir. 823 Kadınların yekOna dah i l edil mediği bu rakam tehcirden ön ceki tarihlere rastlamaktadır. Ruslar' ın, güya muhafaza etmeleri mak sad ıyla Ermen i lere tes l i m ettiği Türk esirleri de tüfek dipçikleriyle

ezilmek suretiyle öld ü rülm üştür. 824

I ğdır civarında bul unan 1 00 hanel i Oba, 300 haneli Yaycı, 25 haneli Persa köy lerinde yaşayan halkın tamam ı, Tavus Köyü ahal isi nden de 1 50 kişi katiedilm işti r! &15 Mazmanof idaresindeki Ermeniler Göle'nin Toktaş ve Gülpınar köy lerinde 500 müslü manı öldürm üş, 826 başka bir Ermeni çetesi de Revan'dan Gence'ye gelmekte olan trenin 500 m üslüman yolcusu n u

şehit etmiştir.

827

Kafkas Cephesi Osmanl ı Orduları Komutanl ığından, Rus Kafkas Orduları Başkomutanı General Perjovalski 'ye gönderilen 29. 1 . I 9 1 8 tarih ve 738 sayı numaralı yazıda, muhtel i f Türk köylerindeki Erme ni vahşeti maddeler hali nde anlatı l ırken, 1 2 Ocak 1 9 1 8'de Keleraş Köyü'nü basan Ermenileri n I 7 müsl ümanı, kol larını bağladıktan sonra kurşuna dizdikleri bildiril mektedir. 818 !123

A rşiv Belgelerine Göre Kallı.aslarda ve Anadolu'da Ermeni Meziilimi. c:

1 906- 1 9 1 !1. Ankanı. 1 995,

( 1 9 1 5- 1 920), Ankara. 1 994. !124

50.

Osmanlı Belgeleri'nde Ermeniler

22.

Ermen iler Tarafından Ya pılan Katliam Belgeleri. c: 1 , 1 9 1 4- 1 9 1 9.Ankara. 200 ı .

s: ı

825

A rşiv Belgeleri'ne Göre Kallı.aslar'da ve Anadolu 'da Ermeni Mezilimi.

!126

A rşiv Belgeleri'ne Göre Ka llı.aslar'da ve Anadolu 'da Ermeni Meziilimi.

c: 3. 1 9 1 9- 1 920. Ankara. 1 997. s: 47 c: 4. 1 920- 1 922. Ankara. 1 99!1. !127

A rşiv Belgeleri'ne Göre Kafkaslar'da ve A nadolu'da Ermeni Mezalimi. c: 3. 1 9 1 9- 1 920. Ank;ıra, 1 997. s- 1 1 7

!128

ATBD. say ı : �. 1 .

275

NECDET SEVINÇ

313

Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanl ığı Arşivleri 'nde bul unan ve 3. Ordu Komutanl ığı'nın 1 3 Mayıs 1 9 1 8 tarihli yazısına ce vaben gönderilen 1 6 Mayıs 1 9 1 8 tarihli Mirliva (yani tuğgeneral) Şevki imzalı yazıda; 29 N isan 1 9 1 8'de Gümrü'den 55 araba ile Ahikelek'e gönderilmek üze re olan 3 bin müslümanm Ermeniler ta rafmda n tümüyle yokedildiği, Arpaçay i lçesi'ndeki ve Mel ik Köyü bölgesindeki yerleşim birimlerinin Ermeni ler tarafı ndan yakı t ıp ahalisinin öldürüldüğü, Nisan başlangıcında Şuragit Bucağı'na bağl ı 67 parça köyün yoked i l diği, Kağızman'ın doğusundaki K u l p v e dolaylarında bin kişi ile i k i ma kinalı tüfek ve iki toptan oluşan bir Ermeni kuvvetinin bölgedeki köyleri yoketti ği, 1 .5. I 9 ı 8' de ı 00 kadar Enneni atlısının Sibeştepe,Düzkent ve civarın da 60 kadın, çocuk ve erkeği öldürdüğü ve 25 Nisan ı 9 1 8'de Kars'ın doğusundaki Subasan Köyü'nden 570 müslümanı balta, kama, bıçakla kesrnek ve ateşte yakmak suretiyle şehit ettikleri, ayrıca Magısta ve A la ca köylerinde 1 OO'den fazla kadın, çocuk ve erkeğin aynı şekilde şehit edi l diği, Tekneli, Hacıhal il, Kalul, Harabe, Dagor, Mi lay l ı, Ketuk, A laca ve i l ham köylerinde yaşayan halkı yokettikleri, O l Mayıs 1 9 1 8'de Ahilketek civarındaki Dangol, Acarca, M u l abi, Morcahit, Bodigna, H avur, Korus köy lerini yakıp. halkını katlettikleıi, Kars'taki birçok esir askerlerimizi, diğer esirlerin göz önünde şehit et

tikleri, Özetle Ermeni terin Kars, Sarıkamış, Erivan, Ahilketek ve Kağızman'daki islam köylerinin büyük kısmını yokettikleri bi ldiri lmek tedir. 829 Bütün bu vahşi cinayetierin dışında eski adı Zaruşad olan A rpaçay Kazası ' na bağlı 28 köyü bütünüyle dağıtan Ermen i ler yaklaşık 2 bin kişiyi katletti ler. Toplanan m üslü man kızlara Kars ve Gümrü'ye ge

tirilerek Ermeni sergerdelere dağıtıldı, bu zavallı kızlarm iç çama şırları pazarlarda teşhir edildi.BJO Kars-G ü m rü y o l u üzerinde b u l unan Şahnalar ve Avn i l (?) k ö y lerine makina l ı tüfeklerle d üzen lenen sal d ı rıda 500 m üslü man şe hit edildi. Kaçabile n le r tipide d o n a ra k h ayatlarını kaybettilcr. Zaruşad 'da 829 830

iki kişi ateşe veri l d i . 83 1

1 6 Mayıs 1 9 1 8 tarihli cevabi yazının tam metni için bakınız: ATBD, sayı : 8 1 , Ankara, 1 983, s : 4 3 1 -432

Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslarda ve Anadolu'da Ermeni Mezii l imi, c: 3 , 1 9 1 9- 1 920, Ankara, 1 997, s: 1 0 1

83 1

Arşiv Belgeleri'ne Göre Kafkaslar'da ve A nadolu'da Ermeni Mezil i m i, c: 3, 1 9 1 9- 1 920, Ankara, 1 997, s: 1 43

314

ARŞIV BELG ELERIYLE TEHCIR ERMEN I I DDIALARI V E G ERÇEKLER

N ahcıvan' ın Ser il ve Saderek bölgelerindeki köylerde 428, m De reilyas yöresi ndeki 54 köyde 57.240 m üslüman katledildi.

Gene

Nahcıvan ' ın Kaınar l ı tarananndak i 3 m üslü m a n köy ü n d e yaşayan halk katied ilerek A rns Nehrine atıldı .

814

6. Ordu Kom utan ı ' n ın 8. ve 1 3 . Kolordu Komutan l ık ları ' na gönderd iği

May ıs

1918

tar i h l i

şifreden

öğren iyoruz

ki,

250 m üslüman köyü ateşe verilmiş, A l eksandrepol ' da b u l u nan 700 Osma n lı esiri, üzerlerine gazyağı Doğu

Ka lkasya' da ki

dökülerek yakılmıştı r.

Kars' ın Bardız ve Kasor nahiyeleriyle bazı köylerinde yapılan soy kınmda yaklaşık 5 bin 45 kişi katledilmiş, 1 25 kimsesiz çocuk vah şicc öldürülmüştür. 1136 Digor'un köylerinde ise 6.825 ' i erkek. 7.795 ' i

kız ve kadın olmak üzere toplam 1 4 bin 620 kişi şeh i t edilmiştir.

Şark Orduları Grubu Komutan Veki l i Esat Paşa ' n ın, Osman l ı Ordu ları Başkomutan l ığına gönderdiği 7 Haziran 1 9 1 8 tarih ve 722 numara l ı şifreden öğreniyoruz k i , Ermen i ler Dilman'da

bin, Rumiye'de

bin m üslümanı ••envai fecaiyi" ile şehit etmişlerd i r.

B i r arşiv belgesinde Ennenilerin

1 9 ı 8- 1 920 y ı llarında Kars

havalisinde katiettikleri m üslüman sayısı 25 bin olar.ık verilmektedir ki.s JS gerçek rakamın çok daha yüksek olduğunu tah m in ed iyoruz. Bu 25 b i n k işi Kars' ı n bazı yöreleri için tesbit ed ilen şeh it sayısı olmal ıdı r. N itekim Başbakan l ı k Osman l ı Arşivi' nde muhafaza edilmekte olan bir belgede, daha 1 9 ı 5 y ı l ında, Kars ve Ardahan havalisinde 30 bin müslümanın Ermeniler tarafından katiedildiği kayıtlıdır.

tı32

Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri, c: 2. 1 9 1 9- 1 92 1 , Ankara, 200 1 , s: 937

tı33

Arşiv Belgeleri'ne Göre Ka fkaslar'da ve A nadolu'da Ermeni Meza li m i,

834

A rşiv Belgeleri'ne Göre Kafkaslar'da ve Anadolu'da Ermeni Mezalimi,

c: 4, 1 920- 1 922, Ankara. 1 998, s: 6 1

c: 3. 1 9 1 9- 1 920, Ankara. 1 997, s: 1 3 835 836

AfBD. sayı: 83. Ankara. 1 983, s: 245

Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslar'da ve Anadolu'da ErmeniMezalinıi, c:

tı37

4, 1 920-1 922, Ankard. 1 998. s: 52

Ayrınıılı l iste için bakınız: Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgel -

ri, c: 2. 1 9 1 9- 1 92 1 , Ankara. 200 1 . s: 9 1 8 vd tı38

A rşiv Belgelerine Göre Kafkaslarda ve Anadolu'da Ermeni Mezalimi, c: 3, 1 9 1 9- 1 920, A nkara. 1 997, s: 1 20

N ECDET SEVINÇ

;

315

Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde bulunan 4 Aralık 1 920 tarih ve M tis tahkem Mevki Kumandanı M iralay Rtiştti imzalı bir belgede Ermeniterin " iran sizi himayesine aldı" bahanesiyle göç enirdikleri 35 bin kişi yol larda feci şekilde öldürülmüş, bunlardan ancak 1 0 bin kişi kurtarıla bilm iştir. 839 Sankamış ricatında. başta Antranik'in çetesi olmak üzere diger Ermeni çeteleri. Bedravans. Kalender, İslamsor, Ahalik-i Ulya, Koşu, Zanzak. Sıçan kale. Agviran, Gerek, Menevtirt. Zarz., Azab köyleriyle civardaki köylerden 10 bin kişiyi alıp göttirmtiş, bunlardan bir kısmı katledilmiş, bir kısmından da bir daha haber alınamamıştır. Katledilenler ise ahırlara doldundarak sün gü ve balta ile parçalanmlŞ, bunınlan, kulaklan kesilmiş, g�slerine çivi çakılmış ve bir kısmı da gazyağı dökmek suretiyle yakılmış veya boğazlan mıştır. 840 Yine Sankamış'a baglı Kotanlı. Aşağı Kotanlı. Alisofu, Stiphanazat. igdır, Karaçayır, Sipkor, Akpınar, Kamakas, Cavlak, Bozat, Azboga ve Karahamza köylerinde de 1 .975 mtisltiman katied i l m iştir. 841 Sarıkamış'ın Karahamza Nahiyesi'ne bağlı 18 köyde 5 bin 337 müslü man öldürülmüş, 84� Sarıkamış sınınndaki Telek Köyü halkının hepsi, Sa nkamış civanndaki derede kesilmiştir! Kulp ınıntıkasındaki köyler ba sılıp, 300 kişi öldtirtilmtiş. Zengibasar' ın işgalinden sonra bir kısım halk makinalı tüfeklerle katledilmiş, A ral ık'a doğru kaçan 1.500 kadar çocuk suya atılarak boğulmuştur! Karaoğlu, Novoselim, Laloglu, Karaçayır, igdır, Akpınar ve diğer bazı köylerin halkı feci şekilde yokedilm iş, Çebeçah, Yedi kilise, Asbuğa gibi bazı köylerin ahalisi de topluca katiedilm iştir. �3 Göle'ye bağlı Korevenk, Çölpenek. H imişkar ve Kızılkilise köylerinde katledilen müslüman sayısı yaklaşık 750'dir. 844

839

Arşiv Belgeleri'ne Göre Kafkaslar'da ve A nadolu'da Ermeni Mezilimi, 4, 1 920- 1 922, Ankara, 1 998. s: 29

840

Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslar'da ve Anadolu'da Ermeni Mezilimi, c:

1!4 1

2, 1 9 1 9, Ankara. 1 997,

E rmeniler Tarafından \'apılan Katliam Belgeleri, c: 2. 1 9 1 9- 1 92 1 , Ankara. 2001 , s: 9 1 2

1!42

843

A rşiv Belgelerine Göre Kafkaslar'da ve Anadolu'da Ermeni Mezilimi, c: 4, 1 920- 1 922. Ankara. 1 998, s: 42. Ermen iler Tarafından Yapılan KaO iam Belgeleri, c: 2, 1 9 1 9- 1 92 1 . Ankara, 200 1 , s: 920 Arşiv Belgeleri'ne Göre Kafkaslar'da ve A n adolu'da Ermeni Mezilimi, 3, 1 9 1 9- 1 920, Ankara. 1 997, s: 1 34

844

Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri, c: 2. 1 9 1 9- 1 92 1 , Ankara, 200 1 , s: 9 1 6

316

ARŞIV BELGELERIYLE TEHC I R ERMENI I DDIALA RI V E G E RÇEKLER

Bölükbaşı, Nevruz, U l ukan l ı, Kemerl i, Cilehan, Şeyhler, Koçak, Pa kirler, A l imehmet ve Hızırlı köylerinde kitleler makinalı tüfek ateşine, ev ler topa tutulmuş, kundakdaki çocukların hacakları ayrılarak başları

taşlarla ezilmiştir! Koçak'ta kadınlar birer birer boğazlandıktan sonra iizcrlerine gazyağı dökülüp yakılmışhr! i htiyarların sakailan kıskaç lı maşa ile çekilerek yüzlerinin derileri soyulmuş, bazı çocuklar şişe geçirilmiş tir. 845 Kemeri i Köyü' nde Boğasek Hayko adındaki yüzbaşı, Tahir Ağa'nın kızını mescide götürüp cebren ırzına geçtikten sonra boğazlamıştır. Bu köyde testere ile kesilenlere de rastlanmıştır. Köyden kaçan 200 kişi Ermeniler tarafından nehre atılmış, bunlardan ancak I S' i kurtulmuştur.846 Kars'ta Enneni vahşet ve ci nayetlerinin i ngil izierin 1 3 N isan 1 9 1 9'da M i l li Şura Hükumeti 'ni dağıttıktan sonra taham mül edilmez boyutlara ulaştığı anlaşılıyor. Çünkü Rusların diğer şehirlerde yaptıkları gibi İngi

lizler de şehri Ermenilere teslim ederek Taşnak Terör Ö rgütü üyesi General Korganof adında bir eşkıyamn valilik makamına otu rmasını sağlamışlardır. 84 7 itibarl ı bir kişi olduğu anlaşılan Aziz Efendi 'ye yapı l an aşağıdaki işkence val i l ik makamında oturan bu eşkıyanın aşağı l ı k adamları tara fından keşfed i l m i ştir! 1 5 . Kol ordu Komutan lığının 17 Tem muz 1 9 1 9 tarih ve 26801 1 05 numaral ı tezkeresinden al ınan aşağıdaki satırları Batının bütün eşkıya sever parlamentoları na ithaf ediyorum :

". . . Kağızmanlı Kadı 'mn oğlu Aziz Efendi, yanında bir diğer arka daşı ve ailesiyle Kars cihetine giderken Tiknis Köyü ile Ağadere ara smda Ermeniler bunların ellerini kesip, vücutlarını delerek açtıkları cep/ere, burun/arını, kulaklarını ve dudaklarını kesip, göğüs/erindeki derilerini soyarak yaptıkları cep/ere doldurmuş/ar, gözlerini oyup çı km·mışlardır! "

ERMENi SUBAYLARIN iTiRAFLARI Evet, Ermen iler parti lokalleri nde, kışlalarda, komite mahfıl leri ndc, yabancı oku l l arla azı nlık mekteplerine işte böy lesine gaddar, acımasız, 845

A rşiv Belgeleri'ne Göre Kafkaslarda ve A nadolu'da Ermeni Mezii l imi, c:

846

4, 1 920- 1 922. Ankara. 1 998. s: 1 08

A rşiv Belgeleri'ne Göre Kafkaslar'da ve A nadolu'da Ermeni Mezii l imi, c: 4, 1 920- 1 922,

847

M . Fahrettin

Ankara. 1 998. s: 1 2 1

Kırzıo�lu. Kars i li ve Çevresinde Ermeni Mezalimi ( 1 9 18-

1 920), Ankara. 1 999, s: 98

N ECDET SEVINÇ

317

vahşi birer ci nayet makinesi hal i ne getiri lmişlerdir. Bakın Sovyet Bi l i m ler Akadem isi Tarih Enstitüsü dergisinde yayınlanan bir raporda bir Ermeni Subay işlediği ci nayetlerle nas ı l i ft ihar etmekted ir: "Basar-Geçar daki Türk nufüsü ayırt etmeden imha el/im. bazen kurşun/ara yazık olmasın dersin ya bu köpeklere karşı en etkili yol çar pışmadan sonra sağ kalanları toplayıp kuyuların içine tıkmak ve bir daha dünyada bulunmamaları için yukarıdan ağ1r kayalarta ezmek! Ben de öyle yapiim. Bütün erkekleri, kadınları ve çocukları top/adım, benim tarafimdan atıldıkları kuyuların içinde kayalarta ezerek hepsinin hayatına son verdim!.ux

Rus Ordusu'na yüksek rütbeli bir subay olarak istihdam edilen Ohannes A presyan adındaki eşkıya. Kafkasya yöresinde bizzat tertip ley ip tatbik ettiği soykırımı şöy le anlatıyor: . . . Tatarlar 'ın (Türkler 'in demek istiyor) kaçmalarına imkan vere cek yolları ve dağ geçitlerini tutarak kapallık. Hemen yoketme işine giriştik. Birliklerimiz birbiri ardına köyleri kuşallyordu. Topçu ateşiyle izbe köy evleri taş ve toprak yığınları hdline getiriliyor ve köylüler, köy de barınamaz duruma gelip, köy dışındaki kırlara kaçmaya başlayınca da tüjek merrnileri ve süngüler/e işlerini tamamlıyorduk. Hiç şüphe siz ki, Tatarlar 'ın hazı/arı kaçabildiler. Bunlar ya dağlarda kendileri ne sığınacak bir yer bulabildiler, yahut sınırı aşıp Türkiye ye kaçtılar, geri kalanlar ise tamamen öldürüldü. Böylece Rus Ermenistan 'ının Nalıçıvan 'dan Ahilke/ek 'e kadar olan sınır bölgesi Ağrı Dağı 'nın ete ğindeki sıcak ovalardan kuzeydeki soğuk dağ yay/alarına kadar her yer, yerle bir edilmiş, Tatar köylerinin dilsiz harabeleriyle doldu. Şimdi bu köylerde, buralarda kalmış ölü insanların kemiklerini bulmak için gi den kurt ve çokalların uluma/arından başka bir ses duyulmuyor. .uv

Görii idOğU gibi sadece Kars'ta ve Van'da değil Enneni, TOrkiye'nin ne resinde fırsat bulduysa orada ve yalnız savunmasız insanlan, yaşlılan veya kadınları deği l. belgeleriyle anlatageldiğimiz gibi çocukları ve bebekleri de katletmiş, hatta sırfTürk ırkının eviadı olduğu veya sırf müslüman bir ana babadan doğduğu için başı tüylenmemiş çocuklan bile diri diri yakmıştır! 850 1!48

Ovancs Kaçaznuni, Taşnıık

849

Leonard Ramsden Harti l l,

Partisi'nin \'apacatı Birşey \ok .istanbul 2006 s: 1 7 i nsanlar Böyledir, çeviren: Kerim Cengiz

Kevenk, A nkara. 1 978, s: 200-20 1

850 Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslarda ve Anadolu'da Ermeni Mezalimi, c:

1 , 1 906- 1 9 1 8. Ankara. 1 995, s: 1 06

318

A RŞ I V BELG ELERI YLE TEHC I R ERMENI I DDIALARI V E GERÇEKLER

Kadınlar derileri yüzülerek ağaçlara asılmış, gözleri oyulan erkekler ağaçlara bağlanıp hedeftahmsı olarak kullanılmış, çocuklar yanlanndan ikiye bölünmüş, kesilmiş yavrular analannın kucaklanna verilmiştir. as ı Tehcir Kanunu'nun gerekçelerini anlatırken Ennenilerin Van'da yap tıkları soykı nına dair bazı örnekler sunmuştuk. Bu örnekler pek tabii ola rak Tehcir Kanunu'nun yilriirlüğe girmesinden yani 1 9 1 5'ten önceki bazı hadiseleri yansıtıyordu. Bu bölümde 1 9 1 5 'ten sonraki Ermeni vahşetiyle ilgi l i olaylara yer vereceğiz.

CAMi DE ŞEHiT ETTiLER A ltında, Van Belediye Başkanı A bdurrahman, Van Pol is Komutanı Silreyya ve Van Jandarma Komutanı A l i i l e emekl i askerlerden Van' l ı Recep' i n i mzaları bul unan b i r rapordan öğreniyoruz k i , birçok m üs

lüman çocuk ve ha m ile kadın Piskoposluk'ta, bir kısmı da Teb rizkapısı Camii' nde şehit edilmişlerdir. Erciş'e 1 5 kın . mesafedeki A ksaray Köyü'nde SOO'den fazla müsl üman, Tertek l i Gazo ve N işan idaresindeki Ermeni ler tarafı ndan samanlığa doldurulup yakılmak suretiyle öldürülmüşlerdir. 852

PiŞİRİLMİŞ CESET YEMEGE ZORLANDILAR Ham ile bir kadının karnını yanp, bebeğini çıkarara k kafasını kesen E rmeni caniler, girdikleri evlerde insanl arı saatlerce işkence yaptıktan sonra öldürmüşlerdir. Abbasağa Mahal lesi' nden F i rdevs ' i n i fadesine göre Ermeniler 1 5- 16 yaşındaki bir erkek çocuğu çırılçıp

lak soyup cinsel orga nını kestiler, son ra çocuğu doğradılar, Ameri kan m üessesine götürdükleri kad ınların ve kızların ırzlarına teca vüz ettiler. 853 Mardin Mutasarrı flığı'nın yaptığı tahkikata göre Ermeniler, Van ve Bitlis'te teslim olmak isteyenleri bile çoluk çocuklarıyla birlikte parça85 1

Sait N ursi'nin de adı geçen belgenin tamamı için bakınız: Arşiv Belgeleri 'ne Göre

Kalkaslarda ve Anadolu'da Ermeni Meziilim i, c: 1, 1 906- 1 9 1 8, An

kara. 1 995, s: 1 89 1152 853

Mehmet 1-locao�lu, age. s: 728

A rşiv Belgeleri'ne Göre Kafkaslarda ve Anadolu'da Ermeni Meziilimi, c : 1 , 1 906- 1 9 1 8, A nkara. 1 995, s: 1 07

319

NECDET SEVIN<;

lamış, birçoğunu d a ekmek pişirilmcsinde kullanılan ve tandır tilbir edilen fırınlarda yakmışlardır. ss.ı Van'da parçalanan cesetler pişirilip. sağ olanların öni.lne atılarak zorla yedirilmek istenmiştir. 855

ÇOCUKLARI YAKTlLAR Van'ın Köprü Köyil'nde 200 kişiyi yok eden 856 Enneniler Gevaş ' ı n Norkoh Köyü'nden A pre, Arpit Köy ü ' nden M irbeg. Osep ve Mazara pert(?) Köyü'nden Butlos, Anzakl ı i so ile Ahtamar K i l isesi ' n i n ınurah hası B izi n i k, işret masasında çırılçıplak soyduklan 15 kadar kadına,

namaz kılarmış gibi eğilmeye zorlayarak tecavüz ettikten sonra vahşice parçalamışlardır. 857 Tiınar Nahiyesi'ne bağlı Zive, Mollakas ı m, Şeyh kara, Şeyhayne. Ayans, Paksi, Zorabad ve daha birçok köyün halkı, bir tek kişi bırakılmaksızın öld ü rülmüştü r. 858 Şezuhane'de Cündi Ağa' n ı n hizınetçisi Esmo, çocuğu ile birl ik te tandıra atı larak yakı l ın ıştır. Van' ın Saray i l çesine bağ l ı Belecek'te Mehmet A bdi adındaki bir Türk ise kolları kes i l mek suretiyle katiedi l m iştir. ss<J B ugün Van' ı n Saray i lçesine bağ l ı Keçikayası denen Kavlik kö yünden Hacı Molla Sait, kızını, kendi eliyle boğazlamaya zorlanmış, reddedi nce, her tek l i fle uzuvlarından biri kesilerek şehit edi l ın iştir.860

854

Arşiv Belgeleri'ne Göre Ka"'aslar'da ve Anadolu'da Ermeni Mezalimi, c: I , I 906· 1 9 1 8. Ankara. 1 995, s: l l l

855

Diyarbakır Vilayeti' nden i çişleri Bakanlıgı Emniyet Genel Müdürlügü'nc gönderi len 5 Haziran 1 9 1 6 tarihli telgraf. Bakınız:Ermeniler Tarafından

Yapılan Yapılan Katliam Belgeleri, c: 1 , 1 9 1 4-" 1 9, Ankard, 200 1 , s: 1 5 856

Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri c:l, 1 9 1 4- 1 9 1 9,Ankara, 200 1 , s: 375

857

Arşiv Belgelerine Göre Ka"'aslar'da ve Anadolu'da Ermeni Mezalimi, c: 1 , 1 906- 1 9 1 8. Ankara, 1 995. s: 1 06

858

Arşiv Belgeleri'ne Göre Ka"'aslar'dıı ve Anadolu'da Ermeni Mezalimi, c: 1 . 1 906- 1 9 1 8. Ankara. 1 995. s: 95

859

A rşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, 1 9 1 4 - 1 9 1 8 c: ı. Ankara 2005. s: 64

860

Arşh· Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, 1 9 1 4- 1 9 1 8

c: 1 . Ankara

2005. s: 64

320

A RŞ I V BELGELERIYLE TEHCIR ERMENI I DDIALARI VE G E RÇEKLER

HERGÜN BİR UZVUNU KESTiLER B it l i s merkezi ndeki Hatun iye Cam i i ' n i ah ı r olarak k u l lanan

86 1

E rm en i ler, Ruslar B i t l is' i işgal ett ikten sonra Hersan Mahal les i ' nden Hori l l i Reşitoğlu Mehmet' i n 50 yaş ı ndaki annesi Nigar Hatu n ' u köpeklere yedirmişlerdir.

862

B it l i s ' i n Taş, Av i l , K ümes ve Zey

dan m ahal lelerinde yaşayan b i rçok m ü s l üman, çocuklar dahil ya evlerinde d i ri d i ri yakılm ış, yada baltatarla parçalanarak şehit edilmişlerdir.

863

Erzurum 'dan,

Dah i l iye

Nezareti

Emn iyet-i

U mu m iye

M üd iiriyet i ' ne gönderi len 24 Mayıs 1 9 1 6 tar i h l i telgraftan öğre n iyoruz k i , hasta çocuklar Bitlis Hastahanesi' nde vahşice öld ü rülmüş, B a lekan K öy ü ' nde katledilen cesetler köpeklere yedi

rilmiş, 864 Çukur'da esir edi len kad ı n l ara ve k ız lara tecavüz ed i l ip yaşlılar yakılmış, çoc u klar sü ngüden geçirilmiştir.

865

Rus Ordusu'nun Erciş ' i işgalinden sonra Ermeni caniler tarafından Haydarköprüsü'nden başaşağıya ası l an ve itibarlı bir kimse olduğu an laşılan Hacı Hasan Ağa, hergün bir organı kesilerek şehit edilmiş-

86 1

Rus işgalinden sonra Ermeniterin yaktı�ı camiler şunlardır: ı -Meydan Camii 2- Cami-i Kebir, 3- Hocabey Cam ii. 4- Gökmeydan Camii, 5- Şeyh Hasan Camii, 6- Kurupınar Camii, 7- Farsiye Camii, 8- Kureyş Ca m i i 9- Mermut Camii, 10- Taş Cam i i, l l - Kızı lmescit Camii, 1 2-Aicmdar Camii, 1 3- Şerefiye Camii, 1 4- Çıkarsandık Camii, 1 5- Sultan Arap Camii. ,

Yakılan tekkeler de şun lardır: KOfrevi Tekkesi, Şeyh Emin Tekkesi, Şeyh Abdullah Bedalışani Tekkesi. Yı kılan Medreseler: Gökmeydanı Medrcsesi, Kavaliye Medresesi, Gazi Bekye Medresesi, Şerefiye Medresesi. Yıkılan Ziyaretler: Şeyh Abdullah B ed ahşani Ziyareti, Veli Şem settin Ziyareti, Şeyh-ül Garip Ziyareti. Y ı kılan KöprOier: Harap KöprOsO, Alemdar KöprOsO. Seferbey KöprOsü. Diyadin KöprOsO.

Şarpınar KöprOsü. Uatuniye KöprüsO. Ermeniler bu saydıklarımızdan başka okulları. hanları, hamam ları, hOkümet konağı. belediye binası, polis ve jan darma daireleriyle hemen hemen bütün karakoll:ırı ateşe verdiler. Mehmet Hocaoğ l u age, s: 7 1 9 ,

862 863

Mehmet H ocaoğ l u age, s: 7 1 7 ,

Bu mahallelerde şehit edilenlerin listesi içi n bakınız: Mehmet Hocaoğlu, age. s:

864 865

718

Ermen iler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri, c : l. 1 9 1 4- 1 9 1 9, Ankar.ı, 200 1 , s: 2 Arşiv Belgeleri'ne Göre Kafkaslar'da ve Anadolu'da Ermeni M-zalim i, 1, 1 906-1 9 1 8, A n kara, 1 995. s: 52

tir! Sadık Avcı'nın babası olan başka bir Hasan Ağa da, Murat Çayı üzerindeki Bend-i Mahi Köprüsü ' ne ası l ıp, o da hergün bi r organı kc silmek suretiyle öldürülmüştür. 866

ZEHİ RLİ EKMEKLE ÖLDÜ RDÜLER Ermeni sergerdeler, Genç ve Tutak köy leri nde insanl arı saman lı �a doldurup canlı canlı yaktılar. Bazı çocuk ve erkekleri kol ve ba cakla rını kestikten sonra a teşe attılar. 867 Muş ' un Ti l Köyü civarında rastladıkları müsl ümanların kimisinin kafasın ı, kimisinin kollarını, kimisinin kulak ve burunlarını kestiler. 868 H ın ı s ' ı n Molla Kulaç Köyü'ndeki vahşet daha önce de muhte l i f yö relerde rastlad ığımız canavarlı ktan fark lı deği ld i . Belgedeki i fadesiyle "ilkönce çocuklar kuzu keser gibi zcphcdilmişti." (yani kesilınişti)

Ha mile kadınların karınları kama ilc yarılarak ceninler süngü üze rinde babalarına gösterilmiş, kimisinin kafası, kolları, burnu ve ku lakları kesilip, gözleri çıka rılmış, kimisinin derileri yüzülüp, üzer lerine gazyağı dökülerek ateşe verilmişti. 869 B i r başka belgede aynı vahşet in Kazanan Köyü'nde de tekrarlandı ğın • görüyoruz. Cani ler bu köyde ham ile bir kadının ka rnındaki ço

cuğun cinsiyeti konusunda dörder manat bahse girmiş ve kad ının karnını yarıp, çocuğu çıkarmışlardı! 870 Van Sabit Jandarma Komutanı Binbaşı A l i Vası f Bey ' le, Van Be lediye Başkanı A bdurrahman Bey ' i n imzalan bulunan bir başka arşiv belgesinde Ermeni lerin yoketme metodlarından biri şöy le anl atıl ıyor: . . . Ermeniler bizi Amerikan müessesine götürdüleı: Rusyalt/ar da geldi. İki ay orada kaldık. Yevmiye (her gün) birer somun veriliyordu. 866

Mchmı:l Hocaoğu. age. s: 729

867

Arşiv Belgelerine Göre Kallı.aslar'da ve A nadolu'da Ermeni Mezalimi, c:

868

1 19

1, 1 906· 1 9 1 8. Ankara. 1 995,

1 65

Arşiv Belgelerine Göre Kallı.aslar'da ve A nadolu'da Ermeni Mezilimi, c:

870

Arşiv Delgelerine Göre Kafkaslar'da ve Anadolu'da Ermeni Mezalimi, c:

869

1 , 1 906· 1 9 1 8. Ankara. 1 995.

1 , 1 906- 1 9 1 8. Ankara, 1 995, s: 1 54

A rşiv Belgelerine Göre Kallı.aslar'da ve Anadolu'da Ermeni Mezıllimi, c:

1 , 1 906- 1 9 1 8, Ankara. 1 995,

1 68

322

A RŞ I V BELGELE R i Y L E TEHC I R ERMEN I I DDIALARI VE GERÇEKLER

Bu .wmımlan yiyenlerin derhal saçlan dökülü1; kanit sular akw; ölür/er di. Az zaman içinde kiilliyetli ahiili telefoldu. ·"'

Burada zikretmediğimiz birçok belgeden anlaş ı l ıyor ki, Van'dak i

Amerikan okul ve kurumla rı adeta bir esir kampı gibi kullanılmış, Amerikan okul ve hasta hanelerine getirilen müsl ümanları n biiyü k kısmı vahşice öldü rülm üştü r. Başbakan lık Osmanl ı Arşivi' nde muhafaza edi len 1 7 Haziran 1 9 1 6 tari hli bir belgeden öğreniyoruz ki; Van ' a Ruslar'ın yaklaşması üzerine isyan eden Ermeniler, kaçnıakta olan m üslüman ahaliyi takip ederek feci şeki lde katletmişlerdir. Göç edemeyen binlerce kadın. kız ve erkek vahşice kesil miştir. Tiınor nahiyesine bağlı Zive, Mol lakasım, Şeyhka ra, Ayans. Raksi. Zorabad ve daha birçok köy halkı. bir tek fert bırakıl maksızın yokedilıniştir! Hakkari ' n i n Şirkefti Nahiyes i ' nin merkezi olan Dir Kasabası'na bağlı K ürt köylerinde en bi.iyi.iğü 3 yaşındıı olan binden fazla çocu ğu katledip, kendilerine siper yapa n Ermeniler, bu yöredeki 3-400 kız ve kadına alçakça tecavüzde bul undular. Hakkari 'nin merkezi olan Başkala Kasabası ' nda Osep veled-i Haço'nun başkanl ığında sık ıyöne tim ilan edip, 200 müslümanı Patrikhane' n i n ahırına hapsetti ler. N uri l (?) oğl u Si.ileyman' ı Patrikhane'nin ah ırmda ateşte kıza rttıkları şiş

lerle dağladıla r, m üslüman kadınları zorla cam iye getirip tecavüz ettiler. 812 Talat Paşa. Ruslar tarafı ndan da itiraf olunan anlatageldiği miz bütün bu vahşiyane cinayetlerden kaçan 600 bin kişi nin yollanla öldüğünii

yazmaktadır.

873

RAKAMLARLA E RMENi SOYKI RIMI Ermeni l'!lezalimi i l e i lgi l i bahisler b u kitabın kapsaını dışındadı r. Soy kırıma uğradıkları palavrasıyla bütiin dünyayı ayağa kaldıran Erınenile rin, henüz doğmam ış bebekleri yoketıne. ırza tecavüz. işkence ve adam öldiirıne konusundaki bütiin din ler, vicdanlar ve kanunlar tarafından la87 1

A rşiv Belgeleri'ne Göre Kafkaslarda ve A nadolu'da Ermeni Mezalinıi, c: 1. 1 906- 1 9 1 8. Ankara. 1 995, s: 87

872

A rşiv Belgeleri'ne Göre Kafkaslarda ve A nadolu'da Ermeni Mezalimi, c:

873

1 , 1 906- 1 9 1 8. Ankara. 1 995. s: 1 0 1

Talat Paşa'nın A n ılan, isıanlıul. 2002, s: 77

N ECDET SEVINÇ

323

netlenen milli islidallarının değerlendirilebilmesine yardımcı olmak için bazı vi layetlerdeki vahşet tablolarını dikkatierin ize arzettik. Bu kitap bununla yetinecektir. Burada sözkonusu yapmadığımız Doğubeyazıt ve civarındaki 15

bin müslümanın 14 bininin katledildiği, alıp götürdükleri 500 kişi den de bir daha haber a lınamadığı 874 hatırlanırsa, Ermeni lerin nasıl emsali görülmemiş bir vahşetin mümessilleri oldukları daha iyi anlaşı lacaktır. Osmanlı A rşiv leri ' nde muhafaza edilen ve tasnifı tamamlanan bel geler üzerinde yapılan bir çalışma, Kars, Ardahan, Trabzon, Bitlis ve Muş yöresinde katledilen müslüman sayısını 363 bin 141 olarak tes

bit etmiştir. 87s Kaydetmek isteriz ki, Doğu 'nun bazı il ve birçok i lçesindeki cina yetler yukarıdaki rakamları ihtiva eden listelerde bulunmadığı gibi, Er menilerin i ngiliz ve Fransızlarla beraber soykırım uyguladıkları Adana, Mersin, Maraş, A ntep, Diyarbakır'la Elazığ yöresindeki kayıplarımız da hesaba dahi l edi lmemiştir. Başbakanlık Devlet A rşivleri Genel M ü dürlüğü, Osmanlı Arşivi Dairesi Başkanlığı'nca yayınlanan yukarıda zikrettiğimiz kitabın i kinci cildinde, gene Doğuanadolu'nun bazı il leri ni kapsayan ikinci bir l iste ile soykırıma uğrayan Türk sayısına 518 bin 1 05 kişi daha ilave edilmiştir. 876 Fakat Diyarbakır, Urfa, Elazığ yöresiyle Ortaanadolu il lerindeki kayıplarımız bu listeye al ınmamıştır. Maraş'ta katledilenlerden ise sadece 6 kişiye ait belge l isteye gi rmiştir. Keza Adana'da öldürülenlerden ancak 4 ' ü, A ntep'te şehit edilenlerden ise sadece l ' i l isteye dah i l edilmiştir. Bu iki l i ste yekCınuna göre zikret tiği miz şehirlerde soykırıma maruz kalan m üslüman sayısı 888 bin

246'dır! Bütün yöreler için halen devam eden arşivdeki tasn if çal ışmasının bit ınesi halinde bu rakamın ı milyonu da geçeceğini söyleyebiliriz. N ite kim ingi l iz Yüksek Kom iseri Sir John de Robeck' in ingiliz Dışişleri Ba kan ı Lord Gürzon'a gönderdiği 1 7 Mart 1 920 tarihli raporda ı milyondan razla Türk'ün telef olduğu bildirilmektedir. 877 874

Arşiv Belgelerine Göre Katl;.aslarda ve A nadolu'da Ermeni Meziilimi, c: 1, 1 906- 1 9 1 !1. Ankara, 1 995, s: 1 45

!175

Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri, c: 1 . 1 9 1 4 - 1 9 1 9. Ankara. 200 1 , s: 375-376-377

1176

Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri, c:2. 1 9 1 9- 1 92 1 .Ankara. 200 1 . s: 1 054

877

Salahi R. SonyeL

Yen i Belgelerin lşıeı Altında Ermeni Tehcirleri, Bt:llt:len,

c: X X X V I . say ı : 1 4 1 'dcn ayrı basım, Ankara. 1 972. s: 33

324

ARŞIV BELGELERIYLE TEHCIR ERMEN I I DDIALARI VE GERÇEKLER

J ustin Mc Carthy' n i n verdigi rakamlara göre Van'da m üslüman ların % 62'si, Bitlis'te % Jl 'i, Diyarbakır'da % 26'sı ölmüştür. Bu durum Doğuanadol u ' n un 5 vi l ayeti için % 32'ye kadar tırrnanmaktadır! 878 B i r araştırrnacımızın tesbitine göre savaş sırasında 2,5 milyon mü türnan hayabm kaybetmiştir879 ki, Katkas bölgesinde bugünkü sınırlarımı zın ötesinde yokedi len müslümanların bu sayıya dah i l değildir. I 908'de Erivan'da basılan Rusça bir yıllıkta 880 Erivan'ın 242 köyünde 65. 1 49'u Türk. 5.579'u Kürt olmak üzere toplam 70.728 müslümana karşı 45.329 Ermeninin öldüğü belirtilmiştir. Bu müslüman nüfus Mart I 9 I 8 ' den iti baren tamamen yokedilm iştir. Başbakanl ı k Osmanlı A rşivindeki belgelerden öğreniyoruz ki I 9 I 81 920 y ı l l arı arasında sadece Nahçıvan'ın Dereilyas bölgesindeki 54 köyde

57 bin 240 müslüman Ermeniler tarafından katledilmiştir.881 Prof. Mc. Carthy'nin verdiği rakamlara göre 1 9. yüzyılın son çeyreği ile 20. yüzyılın ilk çeyreği arasındaki 50 yılda, Osmanlı coğrafyasındaki etnik çatışmalarda 340 bin Yunanlı ve 580 bin Ermeni'ye mukabil 5 milyon SOO bin Türk hayatını kaybetmiştir.882 Tüyler ürperten bütün bu vahşet tabialarma ragmen Ermen i lerin ma sum kabul edi l mesinin, Türkler' i n de soykırım yapmakla suçlanması nın önem l i psi koloj i k ve siyasi sebepleri vardır: B i z Türkler' in kendimizi savunmaya tenezzül etmeyecek bir karak tere sahip ol uşu, Enneniler tarafından işlenen cinayetlerio fer'i faili olan Batı cephesi nin, suçlarını örtbas etmek için bütün propaganda vasıtalarını ve diploma tik imkanları kul lanarak taarruza devam etmesi, Ermeni meselesinin gündemde tutularak müstakbel Türk i leri hamlele rinin önlenmek istenmesi, Türklerin muhtemel saldırılara karşı sindiri lmesi, 878

Jusıin Mc Carthy,

Milli Felaket, Yeniden Dotuş, Türk Milleti ve Mustafa Kemal Atatürk. �tatürk. Cumhuriyet-TOrk Tarihi, A nkara, Üniversitesi,

Cumhuriyetin 60. Y ı l ı Semineri (26 Ekim 1 983-Ankara). A nkara. 1 984, s: 9 879

Erdal IIter, TOrkiye'de Sosyalist Ermeniler ve SilahianmaFaaiiyetieri ( 1 890-1923), istanbul, 1 995, s: 82

880

Pamyatnaya Knijka Erivanskoy Guvernii na 1 908 God

881

Forcing Oftice Public Record Otfıce, Seri n u : 3 7 1 , Dosya n u : 3404, Sıra Nu: 1 62647, zikreden: Kamuran Gürün, s: 67-68

882

H Orriyct, 26 Kasım 2005

Ermeni Dosyası, I stanbul, 1 988,

Türklerin kesif şekilde ve sırf Türk oldukları için katledildiklerini ifa de eden yukarıdaki dehşet tabloları, soykırım suçunun fail ieri olarak Er menilere işaret etmektedir. Türkler soykırım yapmamıştır.

Türklerin yaptı�ı; eli silah tutan vatan evlatlannın, binlerce kilomet re uzaktaki cephelerde bulunmasından istifade ederek, ekm�ini yedik leri devlete ihanet etmekle kalmayıp 9 asırlık komşularına da vahşice saldıran Ermenilere cevap vermekten ibarettir. Türk milleti, devletine ihanet eden herkese, her zaman bu cevabı vermekten çekinmeyecektir. Necdet Sevinç

326

ARŞIV BELGELERIYLE TEHCIR ERMENI I DDIALARI VE GERÇEKLER

KAYNA KÇA Ahmet R ı za, Anılar, i stanbul, 200 1 . Akbulut, Yılmaz, E rmeniler ve Bingöl'de Ermeni Tehcirleri, A n kara. ı 998. A kbıyık, Yaşar, Milli Mücadelede Güney Cephesi (Maraş), A n kara. ı 990. A kbıyık, Yaşar, Haçin Ermen ileri, YTD, say ı : 3 8, Ankara. 200 ı . Akbıyık, Yaşa r, Arşiv Belgeleri lşığında Zeytun Ermeni Meselesi'nin Haili, YTD, say ı : 38, Ankara, 200 ı . A kça. Bayram, 1 9 1 5 Ermeni Teh rici ve Urfa Mutasa rrıfı Nusret Bey'in İ damı, Ermeni A raştırmaları ı . Türkiye B ildiri leri, c: 2, Ankara

2003. A kçora, Ergünöz, Yaşayan ların Dilinden ve Belgeleric Van ve Çevresindeki Ermenilerin Yaptığı Katliamlar, TDA D, say ı : ı 3 ı , i s tanbul, 2000. Akçora, Ergünöz, Van ve Çevresinde Ermeni i syan ları (1 8961 915), i stanbul, ı 994. A kçora, Ergilnöz, Ermeni Sorun u ve Türklcr'e Yaptıkları Katli am larda Ermeni Komitelerinin Yeri, YTD, say ı : 38, Ankara, 200 ı . A kçora. Yusuf, Osmanlı Devletinin Dağılma Devri ( 1 8- 1 9. Asır la rda), A nkara. ı 985. A kgiln, Seçil, General Da rbord'un Gezisi ve Ermeni Meselesi'ne Dair Raporu ( Ku rtuluş Savaşı Başlangıcında), i stanbul, ı 98 1 . Akşin, Si na. İ stanbu l H ü kümetleri ve Milli Mücadele, i stanbul, ı 983. Arslan. Esat, Ermeni Sorununda Akılcı, Tarafsız ve Planlı Görüş Açı lan, YTD, sayı: 3 8, Ankara, 200 1 . Arşiv Belgelerine Göre Kall<aslarda ve Anadolu'da Enneni Mezalimi, ci lt: ı , Ankara. 1 995, ( ı 906-ı 9 I 8), ci lt: 2, ı 9 ı 9, Ankara, ı 995, ci lt: 3, Ankara. ı 9 1 9- ı 920, Ankara, 1 997, ci lt: 4, ı 920- ı 922, A nkara, ı 998, T.C. Başba kan l ı k Devlet Arşivleri Genel Müdürlügü, Osmanlı Arşivi Daire Başkan lığı Yayını. Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri ı 9 ı 4- ı 9 ı 8 c: ı -2, Ankara

2005 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, sayı : 8 1 , Ankara, 1 982, sayı: 83, An kara, ı 983, sayı: 86, Ankara, 1 987, Genelkurmay Askeri Tarihi ve Stratej i k Etüd Başkanlığı Yay ın ları . Ataöv, Türkkaya. Ermeni Terörizminde Silah Sağlanması, Osmanlı Belgelerine Dayalı Gerçekler, Ulusl ararası Terörizm ve Uyuşturucu Mad de Kaçakçı l ığı, A nkara, ı 984.

NECDET SEVINÇ

327

Ataöv, Türkkaya. Mavi Kitaba yan ıt, istanbul 2006 A taöv, Türkkaya, E rmeni Belge Düzmecili�i, i stanbul 2006 Ataöv, Türkkaya. Osmanlı E rmenilerine Ne oldu, i stanbul 2007 Atay, Falih Rıfkı. Çankaya, Atatürk'ün Doğumundan Ölümüne Kadar, istanbul, 1 984. A tnur, i brahiın Etheın. Tchcir Edilen Ermeniler'in i skanı, Mal ve Mülklerininin İda resi, YTD, sayı: 37, Ankara. 200 I . Ayni, Mehmet A l i, Milliyetçilik, istanbul, 1 943. Aytekin. Halil, Kıbrıs Ermeni Kampları, Söylem Dergisi, sayı: 2. Lef koşe. 1 996. Babacan. Hasan. Ermeni Tehciri Hakkında Bir Değerlendinne, YTD, say ı : 37, Ankara, 200 1 . Bacınoğlu, Taıner- Bacınoğl u A ndrea. Modern Alman Oryantaliz mi, Alman Yayılmacıhğının Türkiye Tablosu, Ankara. 200 I . Banoglu, Niyazi Ahmel Ermeni'nin Ermeni'ye Zulmü, Ankara. 1 976. Basgün. Necla. Abdülhamit'in Cülusundan Zamanımıza KadarTürk E rmeni İ lişkileri, Ankara, 1 970. Batınaz. Şakir, Milliyetçilik, Bağımsızlık, ve Ermeniler, Osmanlı Dev leti ve Amerikan Misyonerleri ''Hoşörüden Yol Aynınma Erıneni ler" Erci yes ve Nevşehir Üniversitelerince düzenlenen 2.Uiuslararası Sosyal Araştır malar Seınpozyumu Tebliğleri, c:4 Kayseri 2009 Bayar, Celal, Ben de Yazdım, cilt: 4, istanbul, l967. Bay ur, Yusuf H i kmet, Ermeni Meselesi, ci lt:2, istanbul. 1 998. Bay ur, Yusuf H i kmet. Türk İ nkılabı Tarihi, ci lt: 3/3, Ankara, 1 983 . Belen, Fahri, 1. Cihan Harbi'nde Türk Ha rbi, ci lt: 2, Ankara, 1 964. Belgclerle Enneni Sorunu, T.C. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Askeri Tarih Yayınları, Ankara. 1 983. Beyd i l i, Kemal, 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı'nda Doğuanadolu'dan Rusya'ya Göçürülen Ermeniler; Belgeler, nu: 1 7, An kara, 1 988. Beyoğlu. Süley man. 1 9 1 5 Tehciri Hakkında Bazı D�erlendirme Ier, TDAD. sayı: 1 3 1 , istanbul, 200 1 . Beyoğlu, Süleyman, Ermeni Tehcirine (}.ıir Ar.ıştırmalar.ı Toplu Bir Bakış, Enneni Araştırınalan 1 . Türkiye Kongresi Bi ldiri leri c: 1 , Ankara 2003. Bildirici, Yusuf Ziya. Adana'da Ermcoilerio Yaptığı Katliamlar ve Fransız-Ermeni İ lişkileri, A n kara, 1 999.

328

ARŞI V HELG E L F R I Y LF. TEHCiR ERMEN I i DDiALARI VE G ERÇEK LER

Bilgi, Necdet, Ermeni Tchciri ve Hoğazlıyan Kaymakamı Kemal Bey'in Yargılanması, A nkara, 1 999. Binark. isınet Asılsız Ermeni iddiaları ve Ermeniterin Türklere Yaptıkları Mezalim, Ankara 2005 Bostan. 1-lanefı. 1. Dünya Savaşı'nda Ermeniler'i İskan Meselesi ve Rıizı Gerçckh.·r, TDAD. sayı: 57, istanbul. 1 988. Bütüner. Zübeyir, Tarihte Türklere Karşı Soykırım iddialarının Mimarı l)r. .lohannes Lepsius, Bir Alman Oin Adamı ''Hoşörüden Yol Ayrıınına Enneniler" Erciyes ve Nevşehir Üniversitelerince düzenlenen 2.Ui uslararası Sosyal Araştı nnalar Scmpozyuınu Tebliğleri, c:4 Kayseri 2009 Cemal Paşa Hatıralar (Bahriye Nazın ve 4. Ordu Kumandan ı), Yayma hazırlayan: Alpay Kabacalı, istanbul, 2001 . Çalı k. Ramazan. Alman Klıynaklarına Göre 2. Abdülhamit Dönemin de Ermeni Olayları, Ankara. 2000. Çark Y.G. Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler, ( 1 453- 1 953) istanbul, 1 953. Çitlioğlu, Ercan, Ermeni Terörü Üzerine Analiz, Ermeni Araştırınaları 1 . Türkiye Kongresi Bildiri leri, c: 2, Ankara 2003. Çöhçe, Salim. Büyük Ermenistan'ı Kurmn Projesi, EAD, sayı: 1 , An kara. 200 1 . Danişmend, isınail Ham i, izahlı Osmanlı Tarihi Kronolijisi, c i lt: 4, istanbul. 1 972. Del ionnan. A kan. Türklere Karşı Ermeni Komitecileri, i stanbul, 1 973. Dem i rel, M uaın ıncr, Ermeni Tl'hciri ve Alınan Tedbirler, YTD. say ı : 37, Ankara. 200 1 . Dem irel, M uamın er. 1 . Oiinya Harbi'nde Erzurum ve Çevresinde Ermeni Hareketleri, Ankara. 1 996. Dem irel. M uamıner. E rmeniler Hakkında İngiliz Belgeleri (18961 9 1 8), A nkara 2002. Di lan. Hasan, Fransız Oiplomatik Belgelerindeki Ermeni Olay ları, c: 1 - V l , A nkara 2005 Di nçaslan. Lat i f, Zeytun'da M isyoner Fııaliyetleri ''Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeni ler'' Erciyes ve Nevşehir Üniversitelerince düzenle nen 2.Uiuslararası Sosyal Araştınnalar Sempozyumu Tebliğleri. c:3 Kayseri 2009 Duran, Tülay, I SO' liklerden Sait Mollanın Mektubu, BTTD, say ı : 30, istanbul, 1 999.

Elekdağı. Şükrü. Soykırım ve Mavi Kitap, Rad ikal Gazetesi 27 N isan 2005 Ercan. Yavuz. Ermenilerin Maskesi Düşiiyor, YTD, sayı : 37, An kara. 200 1 . Ercan, Yavuz. Türkiye'de 1 5. ve 1 6. Yüzyılda Gayrimüslimlcrin H ukuk ve içtimai Durumu, TTK, Bel leten. Ankara, 1 983 . Ercan. Yavuz. Ermeniler ve Ermen i Meselesi, YTD, say ı : 37. An kara. 200 1 . Erdeha. Kam i l. M illi Mücndelede Vilayetler ve Valiler, İ stanbul. 1 975. Ermeni Komiteleri ( 1 891-1 895), TC. Başbakanlık Devlet A rşivle ri Genel M üdürlüğü, Osman l ı A rşivi Dai re Başkanl ığı Yayını, A nkara. 200 1 . Ermeniler Tıı rafından Ya pılan Katliam Belgeleri, ci lt: 1 , 1 9 1 41 9 1 9. A nkara. 200 1 , ci lt: 2. 1 9 1 9- 1 92 1 , A nkara. 200 1 . Ermeniler, Sürgiin ve Göç H i kmet Özdem i r, Kemal Çiçek, Ömer Turan. Ramazan Çalı k, Yusuf H alaçoğlu, A nkara 2004 Eroğlu. A hmet H i kmet. Osmanlı Devletinde Yahudiler ( 1 9. yüzyıl sonuna kadar), A nkara. 1 997. Erol, Tek in, Milli Şehit Boğazlıyan Kaymakamı Kemal Bey, TDTD, say ı : 1 7. İstanbul, 1 988. Eroğlu, Veysel. Ermeni Mezalimi, İstanbul. 1 973. ErtuğruL Hal it. Azınlık ve Yabancı Okulları, Türk Toplumuna Etkisi, istanbul. 1 998. Ertürk. Hüsaınettin. iki Devrin Perde Arkası, istanbul, 1 964. Eryıl maz. Bilal, Osmanlı Devleti'nde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, İ stanbul, 1 990. Eryılınaz. BilaL Osmanlı Devleti'nde Ermeni Sorunu, YTD. sayı: 38, Ankara. 200 1 . Gencer, Fatih. Ermeni Soykırım Tezinin Oluşumu Sürecinde Ameri kan Yakındoğu Yardım Komitesi, İstanbul 2006 Gökbi lgin. M. Tayyip. Milli Mücadele Başlarken, cilt: 2. Ankara. 1 965. Gökdemir. Ayvaz. Ermeni Sorunu Üzerine Yorumlar \'C Öneriler, YTD, say ı : 37. Ankara. 200 1 . Göyünç. N�jat. Ermeni Tehciri ve Soyklnm iddiaları, YTD. sayı: 37. A nkara. 200 1 . Göyünç. N�jat. Osmanlı Devleti'nde Ermeniler Hakkındıı, YTD. say ı : 38. A nkara. 200 1 .

330

ARŞI V BELGEL ERIYLE TElKI R ERMENI I DDiALARI VE GERÇEHER

Göyünç, Nejat, Osmanlı İdaresinde Ermeniler, İstanbul, 1 983. Göyünç, Nejat. Türk-Ermeni İlişkeleri ve Ermeni Soykırım iddiaları, Ermeni Sorunu ve Burnı Ennenileri, Bursa, 2000 . Gül, Mustafa, Türk-Ermeni ilişkileri, YTD, sayı: 37, Ankara. 200 1 . Gültepe, Necati, Ermeni Meselesi ile İlgili (Rus, İngiliz- Fnınsız) Dış Terti pler, YTD, say ı : 37, A nkara, 200 1 . GUrUn, Kaınuran, Ermeni Dosyası, Ankara. 1 988. Halaçoğlu, Yusuf, Enneni Tehciri ve Gerçekler (1914-1918), Ankara. 200 1 . Halaçoğlu, Yusuf, Sürgünden Soykırıma Enncni iddiaları, istanbul, 2006. Hartill, Leonard Ramsden, İnsanlar Böyledir, Çeviren: Kerim Cen giz Kevenk. A nkara, 1 978. Hocaoğlu, Mehmet, A rşiv Vesikalarıyla Tarihte E rmeni Meza liın i ve Ermeniler, istanbul, 1 976. Hüseyin Nazım Paşa Ermeni Olaylan Tarihi, ci lt: 1 ,2, Ankara. 1 994. lşıksal, Turgut. Ermeni Propagandacılar, BTD, sayı: 77,78, istanbul, 1 974. i lter, Erdal, Ermeni Kilisesi ve Terör, Ankara 1 999. İ lter, Erdal, Ermeni Kilisesi ve Terör, YTD, sayı: 38, A nkara. 200 1 . İ lter Erdal. Türkiye'de Sosyalist Ermeniler ve Silahianma Faaliyetleri ( 1 890-1923), i stanbul, 1 995. İkiz. M. Lütfi. Dr. Abdüsselam Paşa ve Enneniler, YTD, sayı: 38. A nkara. 200 1 . Jaeshke, Gotthard, Kurtuluş Savaşı ile İ lgili İngiliz Belgeleri, A nkara. 1 97 1 . Kaçaznuni, Ovanes. Taşnak Partisi'nin Yapacağı Birşey Yok, ( 1 923 Paı1i Konferansına Rapor) Çeviren: Arif Acaloğlu. istanbul 2006 Kantarcı, Şenol, ABD ve Kanada'da Ermeni Diasporası, Kuruluş lar ve Faaliyetll·ri, E AD, sayı: 3, Ankara 200 1 . Kantarcı, Şenol, Ermeni Lobisi; ABD'de Ermeni Diaspordsı'nın Oluşması "e Lobi Faaliyetleri, EAD, sayr.l, A nkara, 200 1 . Kantarcı. Şenol, Ermenilercc Atatürk'e Atfedilen Sözler \'C Divan-ı

Harb-i Örfi ile Ermeni Teröristler Tarafından Şehit Edrilenlcre Atatürk'ün Gösterdiği İlgi, Enneni Araştınnaları Dergisi, sayı 4, Ankara

2002. Karabekir, Kazım. Birinci Cihan Harbi'ni Nasıl İdare Ettik? Erzin can ve Erzurum'un Kurtuluşu, c: 3, istanbul. 2002.

NECDET SEVIN(,'

33 1

Karabekir, Kazıın. 1917-1920YıllıırıArasında Erı:incan'daıı Eri,·an ' a Ermeni Mezıilimi, i stanbu l. 2000. Karabekir, Kazım. Ermeni Dosyası, istanbul, 2000. Karabıyık Osman, Türk-Ermeni Münasebetlerinin Dünü-Hugün ü, i stanbul. 1 984. Karaca, Taha N iyazi, Yozgat'ta Türk-Ermeni İ lişkileri, A nkara 2005 Karaca, A l i, Tehcire Giden Yolda Ermeni Meselesine Bir Çözüm Projesi ve Reform Müfettişliği (1878- 1 91 5), TDA D. say ı : 1 3 1 , i stan bul. 200 1 . Karacakaya, Recep. E rmeni Tchciri, YTD, say ı : 37. Ankara. 200 1 . Karai, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, cilt: 8. A nkara, 1 983 . Karakoyunlu, Y ı l maz. Ermeni Soykırımı Siyasal Olarak Tartışmalıdır, YTD, say ı : 37, A nkara. 200 1 . Karay, Refik Hal it. Minelbıib i ıelmihrab, i stanbul. 1 964. Kemalettin Şükrü. Mütıireke Acıları, i stanbul, 1 930. K ı l ıç, Davut. Rusya' n ın Doğuanadolu Siyasetinde Eçmiyazin Kilisesi'nin Rolü ( 1 828- 1 9 1 5), EA D, say ı : 2, A nkara. 200 1 . K ı l ıç. Selami. Bazı Alman Çevrelerindeki Soykırım iddialarına Eleştirisel Bir Yaklaşım, YTD. say ı : 37, Ankara, 200 1 . K ı l ıç, Recep. Osmanlı Devleti'nde Amerikan Müesseselerinin Ermeni Okulla rında Ermeni Milliyetçiliğe Etkileri "Hoşgörüden Yol Aynınma Enneniler'' Erciyes ve Nevşehir Üniversitelerince düzenle nen 2.U iuslararası Sosyal Araştımıalar Seınpozyuınu Tebliğleri, c:4 Kayseri 2009 K ı rzıoğlu, M . Fahrettin. Kars İli ve Çevresinde Ermeni MeziHimi ( 1 9 1 8-1 920), A n kara. 1 999. Kocabaş, Süleyman, 1878 Berlin Antiaşması'ndan Son ra İ ngiltere'nin Ermeni Politikası "Hoşörüden Yol Aynınma Eııneni ler" Erciyes ve Nevşehir Üniversitelerince düzenlenen 2.Uiuslararası Sosyal Araştınnalar Seınpozyuınu Tebl iğleri, c:4 Kayseıi 2009 Kocabaşoğlu. Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadolu'daki Amerika,

1 9, Yüzyılda Osmanlı İm paratorluğu'ndaki Amerikan Misyoner Okulları, i stan bul , 1 99 1 . Kodaınan, Bayram, Sultan 2. Abdü lhamit DeHi Doğuanadolu Politikası, A nkara. 1 987. Kodaınan, Bayram. Abdülhamit ve Paul Terziyan, YTD, say ı : 37, A nkara, 200 1 .

332

i\ R� I V I"JEI.GEL F R i Y L E TEI IC I R ERMENI i DDIALARI VE GERÇEK LER

Koçak. Talat. Nikolıty Hovhannisyan'ın iddiala rına Cevap ''Hoş göri.iden Yol Aynmına Ermeniler" Erciyes ve Nevşehir Üniversitelerince düzenlenen 2.Uiuslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu Tebl iğleri. c:4 Kayseri 2009 Koçaş. Sad i , Tarih Boyunca Ermeniler ve Türk-Ermeni İlişkile ri, Ankara. 1 967. K uran. Ahmet Bedevi, Osmanlı İmparatorluğu'nda İnkılap Ha reketleri ve Milli Mücadele, i stanbul. 1 959. Kuran. Ercüment. Ermeni M eselesi'nin Milletlerıırası Boyutu, YTD. say ı : 37, A nkara, 200 1 . Kurat. Akdes Nimet. Türkiye ve Rusya, Ankara. 1 970. Kurat. Yuluğ Tekin. Doğuanadolu'da Ermeni Sorunu (1900- 1920),

Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu, A nkara. 1 985. Kuyumcuyan. Silva, Pangaltı Ermeni Lisesi, D. B.i .A, cilt: 6, istanbul, 1 993 . Kürşad, Cengiz, Ermeni Terörü, Osmanlı Arşivi Yıldız tasnifı Erme ni Meselesi, c: 1 , i stanbul 1 989. Lalayan, A . A , Taşnak Partisi'nin Karşı Devrimci Rolü, ( 1 9 1 41 923) Çeviren: Kayhan Yükse ler, i stanbul 2006 Lee, Ki Young. Ermeni Sorunu nun Doğuşu, A nkara. 1 998. Malevi l le, Georges de, Fransız Avukatın Ermeni Tezleri Karşısın da Türkiye Savunması, 1915 Osmanlı-Rus-Ermeni Trajedisi, Çeviren: Bakkaloğlu, Necdet. istanbul, 1 998. Malevi lle, Georges de. Sö7.de Ermeni Tr.ıjcdisi, Çeviren: Üstün, Gal i p. istanbul, 1 99 1 . Mehmet Kemal maddesi, T.A. ci lt: 2 1 , Ankara. 1 974. Mc Carthy, Justin. 1. Dünya Savaşı'nda ingiliz Propagandası ve Bryce Raporu, YTD, say ı : 37, Ankara. 200 1 . Mac Carthy, Justin, Milli Felaket, Yeniden Doğuş, Türk Milleti ve Mustafa Kemal Atatürk, Cumhuriyet-Türk Tarihi, Ankara Üniversitesi 60. Yıl Semi neri (26 Ekim 1 983 Ankara), A nkara. 1 984. Moltke, H. V. Türkiye Mektupları, Çeviren: Örs. Hayrettin, istanbul, 1 969. Mual lim Cevdet. Mektep ve Medrese, istanbul, 1 978. Muallim, Ahmet. Y�tbancı Okullar ''Dünden Bugüne istanbul A nsikl� pedisi c:7 istanbul 1 993" Müezzinoğlu. Ersin. Ermeni Azınlık Okullarının Ermeni Milliyetçi liğinin Doğuşundaki Yeri, "Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeni ler'' Erciyes

NECDET SEVINÇ

333

ve Nevşehir Üniversitelerince düzenlenen 2.Uluslararası Sosyal Araştınnalar Sempozyuınu Tebliğleri, c:2 Kayseri 2009" Münir Süleyman Bey, Ermeni Meselesi'nin Siyasi Tarihçesi (1 8771 9 1 4), Ankara, 200 1 . Nalbantoğlu, M uhittin, Türkler' e Karşı Ermeni Vahşeti, İstanbul, 1 992. Oktay, Hasan, Ermeni Komiticaların Katiettiği Van Valisi Ali Rıza Paşa ve Türküsü, YTD, sayı: 38, Ankara, 200 1 . Oktay, Hasan, Van Belediye Reisi Kapamacıyan Efendi'nin Erme ni Taşnak Komitesi Tarafından Katline Dair, YTD, sayı: 38, Ankara, 200 1 . Okyar, Fethi, Üç Devirde Bir Adam, İstanbul, 1 980. Orbay, Rauf, Cehennem Değirmen i, Siyasi Hıihralar, ci lt: 1 , İstanbul, 2002. Orel, Şinasi-Yüca, Süreyya. Ermenilerce Talat Paşa'ya Atfedilen Telg ratların Gerçek Yüzü, Ankara, 1 983. Osman U lagay, Amerian Basınında Türk Kurtuluş Savaşı, İstan bul 1 974 Osmanlı Belgelerinde Ermeni-İngiliz ilişkileri, 1845-1890 c: 1 T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını Ankara 2004 Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Fransız İlişkileri (1879-1918) c: 1 T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara 2002 Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivleri Daire Başkanl ığı Yay ını, Ankara 1 994 . öntuğ, M ustafa M urat, Ermeni Mektepleri ve Ulusal Kimlik Oluşumu "Hoşgörüden Yol Aynınma Enneniler" Erciyes ve Nevşehir Üniversitelerin ce düzenlenen 2.Uiuslararası Sosyal Araştırmalar Seınpozyuınu Tebliğleri, c:3 Kayseri 2009 Özçel ik, İsmail, Ermeni iddiaları ve Gerçekler, Ankara 200 1 . Özdal, Barış. Doğu Sorunu Kapsamında Almanya'nın Ermenilere

Yönelik izlediği Politikalar-Tessa Hoffmann'ın iddialarının Analizi ve Kritiği "Hoşgörüden Yol Aynınma Enneniler'' Erciyes ve Nevşehir Üniver sitelerince düzenlenen 2.Uluslararası Sosyal Araştıımalar Sempozyuınu Teb l iğleri, c: 1 Kayseri 2009 Özdemir, H ikmet, Salgın Hastalıklardan Ölenler, 1 9 1 4- 1 9 1 8, Ankara 2005. Özgül, M. Cem il, Osmanlı Devletinde Ermeniler, YTD, sayı: 37, An kara, 200 1 . Özkan. Zafer, Tarihsel A kış içerisinde Terörden Politikaya Er meni Meselesi, A nkara 200 1 .

JJ.ı

A RŞ I V BELGELER IYLE TEI IC'IR ERMENI I DDIALARI VE G E RÇ EK L E R

Öke, Miın Kemal, Ermeni Sorunu 1914-1923, Ankara, 1 99 1 . Ramsuar, E. E, Jön Türkler ve 1908 ihtilali, istanbul 1 972

Rus Generali Mayevski'nin Türkiye Gözlemleri, Van, Bitlis Vilayet leri İstatisliği, Çeviren: Bayram Bayraklar, i stanbul. 2007 Sabis, Ali i hsan. Harp Hatıralarım, istanbul. 1 990. Sarınay, Yusut: Ermeni Sorunu ve Türk Arşi\•leri '"Enneni Araştır ınaları 1 . Türkiye Kongresi Bildiri leri. c: 1 Ankara 2003 Sarınay, Yusut: Rusya'nın Ermeni Sorununun Ortaya Çıkışındaki J{olü (1 878-191 8) ''Hoşgörüden Yol Ayrımına Enneniler·· Erciyes ve Nev şehir Üniversitelerince düzenlenen 2.Uiuslararası Sosyal Araştınnalar Sem pozyumu Tebliğleri, c:4 Kayseri 2009 Şahin, Recep, Tarih Boylıneıı Türk i darelerinin Ermeni Politikala rı, i stanbul, 1 988. Sakarya. ihsan. Belgeleric Ermeni Sorunu, Ankara 1 984. Sakarya. i hsan, Birinci Dünya Harbi ve Ermenilerin Göç Ettirilme si, A nkara. 1 98 1 . Sarol. Ahmet Hulki. Ermeni Meselesi, Ankara, 1 970. Saray, Mahı1ıut. Ermeni Terörü ( 1 827-2002), Ermeni Araştınnaları 1 . Türkiye Kongresi Bi ldirileri, c: 2. Ankara 2003. Şaşmaz. Musa Ermeniler H:ıkkında nerormlann Uygulanması, YTD, say ı : 3 8. Ankara. 200 1 . Şehirli. Y. Atilla Bağımsız Ermeni Devleti'nin Kuruluş Çabalım ve Os m:ınlı Devleti'nin Aldığı Tedbirler, TDAD, sayı: 1 3 1 , istanbul, 200 1 . Sev inç, Necdet, Osmanlı'nın Yükselişi ve Çöküşü, i stanbu l. 1 999.

Sevi nç, Necdet, Ermeni Meselesi veya Yılan H ikayesi, Ferman, i stanbul. 2000. Sevi nç. Necdet. Osman lı'dan Günümüze M isyoner Faaliyetleri, istanbul 200 1 Şıracıyan, Arşavir. Bir Teröristin i tirafları, Çeviren: Orağl ı, Kadri Mustafa, i stanbu l , 1 997. Şiınşir. Bi lal. Maltıı Sürgünleri, i stanbul. 1 976. Ş i ınşir. B i lal. İngiliz Belgelerinde Osmanlı Ermenileri ( 1 8561 886), A nkara. 1 986. Şiınşir. B i lal, Ermeni Gailesinin Tarihsel Kökeni Üzerine, EA D. say ı : 1 , Ankara, 200 1 . Ş i ınşir, B i lal. Ermeni Meselesi, 1 774-2005 A nkara 2005. Sonyel, Salahi. R. Yen i Belgelerin lşığı Altında Ermeni Teheirle ri, Bel leten. c: X X X V I , say ı : 1 4 1 . Ocak, 1 972.

NECDET SEVINÇ

335

Suel, Ercan. Boğazlıyan Kaymakamı Kemal Bey, Yay ın lanmaın ış doktora tezi, Süslü. Azmi, Ermeniler ve 1 9 1 5 Tehcir Olayı, Erzurum, 1 990. Süslü. Azm i , Maraş'taki Fransız ve Ermeni işbirliği, A nkara, 1 9R7. Tacar, Pulat. Ermenilerin Soykırımı Savının Oluşturduğu Ger ginliğin Çöziim ii ile ilgili lfukuki ve Siyasal Öneriler, Ermeni Araştı rınaları 1 . Türkiye Kongresi B i l d iri leri, c : 2. A nkara 2003. Tıılat Paşa'nın Anıları, H azırlayan: A l pay Kabacalı, i stanbul, 2002. Tahsin Paşa. ( Esbak Mabeyn Başkati bi), Abd ülhamit ve Yıldız Hıi tınıhırı, i stanbul. 1 93 1 . Tansel. Selahat tin, Mondros'tan Mudıınya'ya, cilt: 1 , Ankara. 1 973. Taşkıran, Cemalettin. Ermeni Diasporası Nedir, Ne istiyor, Ermen i A raşt ırınaları 1 . Türkiye Kongresi B i ldiri leri, c: 3. A n kara 2003. Taşk ı ran, Ccınalcııin. Tü ı·k- Ermen i ilişkileri, Tchcir Ohıyı \'c Süzde Soykırım, YTD. sayı :37. A nkara. 200 1 . Tcpedclenlioğlu. Nizaıneıt i n Nazi f. Su ltım 2. Abdülhamit ve Os manlı impa rııtorhığu nda Koınitacılar, istanbul, 1 972. Tcrzioğlu. A rslan. Yerli ,.e Ya bancı Kaynaklıır lşığım.l a Ermeni Tchciri Sorunu, ista nbul 2006. Tozlu. Nccıncıtin. Kültür ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okul lıır, A nkara. 1 99 1 . Tunaya, Tarık Za fer, Türkiye'de Siyasi Partiler, cilt: 1 . 2. Meşru tiyet Dönemi, i stanbul, 1 984. Türkeş. Alparslan. Hindistan Siirgün ünden Afganistan intibala rı, Mıtzlum Türkler'in Ülkesi Afgıtnistan, i stanbul. 200 1 . Tiirközü. Hal i l Kemal. Osmanlı ve So,·yct Belgeleriyle Ermeni Mezalimi, A nkara. 1 982. Uraz. Esat Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, istanbul. 1 976. Ulubclen. Erol. ingiliz G izli Belgelerinde Türkiye, i stanbul, 1 967. Ülken. H i l m i Ziya. Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi, i stanbul 1 966. Ü nler, A l i Nad i, Gaziantep Savunması, i stanbul, 1 969.

336

ARŞi V llELG ELERiYLE TEI ICi R ERMENi I DDiALARI VE GERÇEKLER

Washburn, George, Cennetin Sonbaharı, Kolej Anılan, Tercüme: Z.Bi lge Yen ice, i stanbul 2002 White, George, Bir Amerikan M isyonerinin Merzifon Kolcji Hatıraları, istanbul, 1 995. Yalçın, Ayhan, Belgelerin lşığında Türk-Ermeni Meselesinin İç yüzü, istanbul, 1 995. Yaman, Abdullah, Ermeni Komitelerinin Emelleri ve i htilal Ha reketleri, İ stanbul, 1 973. Yel, Selma-Gündüz, A hmet, E rmeni i syanla rının Meydana Gel mesinde İngiltere'nin Rolü ve Sebebleri. "Hoşgörüden Yol Aynınma Enneniler" Erciyes ve Nevşehir Üniversitelerince düzenlenen 2.Uiuslararası Sosyal Araştınnalar Seınpozyuınu Tebliğleri, c:4 Kayseri 2009 Y ı l m az, Durm uş. Ermeni Tehciri Meselesi ve Uydu rma iddialar, TDAD. say ı : 1 3 1 , istanbul, 200 1 : Yinanç, Refet, 1965'den Günümüze Ermeni Sorunu, YTD, say ı : 37, A nkara, 200 1 . Yurtsever, Cezıni, Kan ve Gözyaşının Toprağa Karıştiğı Belde, YTD, say ı : 38, Ankara, 200 1 . Yurtsever, Cezmi, Ermeni Terör Merkezi Klikya Kilisesi, istanbul, 1 983 . Yüz Soruda Ermeni Sorunu, Genelkurmay Askeri Tari h ve Strate j i k Etüd Başkanlığı Yayınları, Ankara, 200 1 . Zeve (iınzasız), Van' ı Tanıma ve Tanıtma Ceıniyeti Yayınlaıı.