Sebahattin Şimşir - Azerbaycan'ın İstiklal Mücadelesi

AZERBAYCAN'IN İSTiKLAı MÜCADELESI DOÇ. DR. SERAHATTİN ŞIMŞIR

Bu kitap Kara Kuvvetleri Komutanlığı Eğitim ve Doktrin Komutanlığı'nın 08 Ocak 2003 gün ve ID. ve HRK: 3584-17-03/isth. ve /KK. Ş. (20) sayılı emri ile faydalı eser olarak uygun görülmüştür.

Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı SAM'nin 2013 yılı Stratejik Vizyon ödülüne layık görülmüştür.

3. BASKI

IQ KÜLTÜR SANAT YAYINCILIK

IQ Kültür Sanat Yayınolık: 37 lnceleme-Adaştırma: 18

Azerbaycan'ın lstilcliJI Müctulelesi DOf. Dr. Sebahattin Şimpr Kitabın tüm yayın hakları IQ Kültür Sanat Yayıncılık tnuslararası Tanıtım Hizmetleri Ticaret Limited Şirketi'�e aittir.

Yayınevinden yaıılı izin alınmadan kısmen veya tamamen alıntı yapılamaz, hiçbir şekilde kopya edilemez, çoAaltılamaz ve yayımlanamaz.

Yayıncı Sertifıka No

3. Baskı ISBN Genel Yayın Yönetmeni Editör Mizanpaj Kapak Tasarım Halkla İlişkiler veDaAJtım Sorumlusu Baskı-Cilt

12446 Kasım 20 13 1 İstanbul

975-6618-35-3 AdernSangöl

Laziza Nurpeüs Adem Şenel Yunus Karaaslan Yusuf Sangöl Alioğlu Matbaacılık

Orta Mahalle Fatin Rüştü Sokak, No 1 -3A, Bayrampaşa 1 İstanbul Tel: 0212 612 95 59

Copyright© IQ Kültür Sanat Yayıncılık tnuslararası Tanıtım Hizmetleri Ticaret Limited Şirketi Copyright© 2013,Doç.Dr. Sebahattin Şimşir

IQ KOI:rt)R SANAT YAYINCILIK, toplumu

•Bilgi Ippnda AydırıLuımayaD fl'lrnyor, Amllf saflllırın ya dtı Un llrltırrruık delil. yıılniZCII topluma faydıılı olmıılr..

GENELDACmM www.iqkultursanat.com e-mail: info@iqkultursanat.com

TOPLU ALIMLARDA lSTEME ADRESİ

IQ KÜLTÜR SANAT YAYINCILIK ve ULUSLARARASI TANITIM HİZMETLERİ TİC.LTD.ŞTİ.

19 Mayıs Mah. Osman Gazi Cad. Günyüzü Konakları No. I-A Büyükçekmece-İstanbul Tel: 0212 519 56 83 Belgegeçer: 0212 520 91 12 Cep: 0505 226 34 00

Kızım Begümhan ldikut'a...

Sebahattin Şimşir Türk Dünyası Tarihi, Islam Öncesi Türk Tarihi ve Türk Kültürü üzerine çalışmakta­ dır. Muhaceretteki Azerbaycan Türkleri, Kafkasya ve Tiirkistan Türkleri üzerine yoğun­ laşmıştır. Lisan, Yüksek Lisans ve doktora eğitimini tamamladığı Ege Üniversitesi'nde 1990-2001 yıUarında; Balıkesir Üniversitesi 2001 ve Kazakistan'da Abay Devlet Peda­ goji Üniversitesi'nde 2004-2008 yıUarında misafir öğretim üyesi olarak bulunmuş olup, 2008 sonrası ise Balıkesir Üniversitesi'nde görevine devarn etmektedir.

1999 yılında doktorasını tamamlamış olup, 2002 yılında Yrd. Doç. 2006 yılında da Doçent unvanını almıştır. Askerlik görevini Personel Asteğmen olarak ifa etmiştir.

Meslektaşı Nahide Şimşir ile evli olup Begümhan İdikut ve lldeniz Ferman adlarında iki eviadı vardır.

Ege Üniversitesinde iken, Prof Dr. Tuncer Baykara'nın yanında II. İzmir Sempoz­ yumu ve I. ve ll. Çeşme Sempozyumlarında görev almış olup, Kazakistan'da bulunduğu dönemde de, Uluslar arası Kazakistan ve Türkiye'nin Ortak Kültürel Değerleri Sempoz­

yumunu gerçekleştirmiştir. Ayrıca, 30 civarında Uluslararası Sempozyum için, Azer­ baycan, Kazakistan, Kırgızistan, Ukrayna, Rusya Federasyonu, Polonya, Hırvatistan ve Mısır'a gidip tebliğ sunmuştur.

Başlıca eserleri ise; 1.) �Mehmet Emin Resulzade'nin Türkiye'deki Hayatı ve Faaliyetleri" , Ankara, 1995.

2.) �Aıerbaycanlıların Türkiye'deki Siyasi ve Kültürel Faaliyetleri': Ankara 2001.

3.) �Azerbaycan'ın İstiklal Mücadelesi': İstanbul2002 ve 2006.

4.) "Mehmet Emin Resulzade'nin Meclis-i Mebusan Konuşmalan': İstanbul, 2005.

5.) Türk Düşünürleri, Almalı, 2005, İstanbul, 2008.

6.) Türk Kültürü Il, İstanbul, 2010 ve 2013.

7.) Tarihçi Gözü lle Tarih Sosyolojisi, İstanbul, 2010.

8.) Azerbaycan(la Kızıl Soykırım, İstanbul, 201 ı.

9.) Coğrafya'dan Vatan'a Türkistan(la Türkler, İstanbul, 201 ı.

10.) Rusya İle Iran Arasında Azerbaycan, İstabul, 2011. (İrade Memmedova) (Aktaran).

11.) Türk Dünyası Tarihi, İstanbul, 2012.

12.) Boran Aziz, Ermenilerin Tiirk Soykırımı, İstanbul, 2013 (Aktaran).

Türk Kültürü, Türk Yurdu, Türk Dünyası Araştırmaları, Türk Dünyası Tarih Der­ gisi, Orkun, Türk Diplomatik, Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar ve E.Ü Tarih İncelemeleri Dergisi gibi dergilerde makaleleri yayınlanmıştır.

Dağıstan Devlet Üniversitesi'nin ilmi dergisi, Vestnik Tyurkskovo Mira'nın hakem

kurulundan olup, 2011 yılında faaliyetlere başlay � The Academic Assodation of the Altaic Community"nin üyesidir.

Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı SAM'nin 2013 yılı Stratejik Vizyon ödülüne layık görülmüştür.

Kendisi, görsel basının Resulzade, Türkistan ve Azerbaycan konulannda görüşleri­ ne başvurduğu uzmanlardandır.

iÇN i DEKL i ER

ç i indekiler ................. ..........................4 Kısaltınalar ..

.

.

.

.

.

..... . .

.

.

.

.

.

.

. . . .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

9

Önsöz .................. . . .. .......................1 1 Giriş

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

13

.

Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Sonu ve Muhaceretin Başlaını ve Ortaya Çıkan Durum ..............1 3

I.BÖLÜM 1920-1930 YL I LARN I DAKi FAALiYETLER

.

.

.

.

.

.

1.1. Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Sonu ...... ... .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

19

.

.......19

1.1.2. Azerbaycanlıların Ülkeyi Terketmeye Başlaması .......2 1 1.1.3. Resulzade'nin Moskova'daki Hayatı

.

. ..... ·. .

.

.

.

.

.

. 22 .

1.1.4. Resulzade'nin Moskova'dan Kaçışı .................2 4 1.2. Azerbaycan'ın istiklali ç i in istanbul'da Başlayan Faaliyetler ...2 5 1.2.1. istanbul'daki ilk günler ve ilk Faaliyetler .............2 6 1.2.2. Azerbaycan Milli Merkezi'nin Teşekkülü .............2 8 1.2.3. Müsavat Partisi ve Azerbaycan istiklali Davası. .......3 4 1.2.4. Azerbaycan Gençler Birliği ...... ................3 8 1.3.Yayın Alanındaki Faaliyetler ...........................3 9 1.3.1. Yeni Kafkasya Mecmuası ........................3 9 1.3.1.1 Yeni Kafkasya'nın Yayın Amacı ve Politikası .........4 0 1.3.1.2. Yeni Kafkasya Mecmuası'nın Programı ............4 4 1.3.1.3. Başyazar ve Yazarları .........................4 5 1.3.1.4. Yeni Kafkasya Mecmuası ve Azerbaycan istiklali Davası .................... .4 6 1.3.2. Azeri Türk Mer:ınuası . ..........................5 2 1.3.2.1. Azeri Türk Mecmuasının Yayın Arnacı ve Politikası

...5 2

1.3.2.2. Başyazar ve Yazarları .........................5 5 1.3.2.3. Azeri Türk Mecmuası ve Azerbaycan istiklali Davası . .56 1.3.4. Yeşil Yaprak Mecmuası ve Azerbaycan istiklalincleki Yeri 5 9

1.3.5. Ocllu Yurt Mecmuası . . .

.

.

..

.

.

..

.

.

1.3.5 1..Udlu Yurt MP.cınuası'ııııı Yıwııı Jl.macı

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. . .. .

.

60 . ... 61 .

.

.

1.3.5.2. Başyazar ve Yazarları .........

.

.

........... ..6 1 .

1.3.5.3. Odlu Yurt Mecmuası ve Azerbaycan istikıali Davasındaki Yeri ...

1.3.6. Bildiriş Gazetesi ..

.

.

.

.

.

.....

.

.

.6 2

.

........ ................6 6 .

1.3.6.1. Bildiriş Gazetesinin Yayın Amacı ve Politikası 1.3.6.2. Bildiriş Gazetesi'nin Yazı Kadrosu

.

......6 6

.. ....... ....6 8 .

.

1.3.6.3. Bildiriş Gazetesi'nin Azerbaycan istiklali Davasındaki Yeri 1.3.7. Türk Yılı

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

........... .......6 9 .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

71

1.4. Azerbaycan'ın istiklali için Yayınlanan Kitap ve Risaleler .....7 2

ll.BÖLÜM 1931 -1947 YL I LARN I DAKi FAALiYETLER

.

.

.

.

.

.

11.1. Azerbaycan Milli Merkezinin Faaliyetleri ......

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

o

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

87 89

11.1.2. Müsavat Partisinin Faaliyetleri ...................9 1 11.1.30 Promethee Hareketi 11.2. Yayın Faaliyetleri

.

.....

.... .... .

o

•

•

•

•

•

•

o

o

•

.

.

•

•

...............99 •

•

•

o

•

•

11.2.1. Azerbaycan Yurt Bilgisi ....... . ..... .

.

•

•

•

.

.

.

•

•

•

•

•

100

.. ..1 0 0 .

11.2.1.1. Azerbaycan Yurt Bilgisinin Yayın Amacı ....... ..1 0 1 .

11.2.102. Azerbaycan Yurt Bilgisi'nin Yazarları .

o

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

10 2

11.2.1.3. Azerbaycan Yurt Bilgisi ve Azerbaycan istiklali Davasındaki Yeri ........... 1 0 3 .

11.3. Avrupa'daki Faaliyetler ya da Türkiye'deki iç Çekişmeler ...1 0 5 11..3.1. istiklal Gazetesi ve Azerbaycan Davasındaki Yeri ....10 6 11.3.2. Kurtuluş Mecmuası ve Azerbaycan Davasındaki Yeri

.1 0 7

11.3.3. Milli Azerbaycan Müsavat Halk Fırkası Bülteni ......1 1 3 11.3.4. Azerbaycan Demokratlar Birliği ..... . . .

.

.

.

•

•

..

o

•

•

•

•

•

•

•

115

11.3.5. Avrupa'daki Diğer Mecmualar ve Azerbaycan Davasındaki Yeri

o

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

116

11.4. Türkiye'deki Faaliyetler . .............. . ..... .. 1 1 & .

.

.

.

.

1 1.4.1. Dönemin Diğer Kitap ve Risaleleri .... .. . . .1 2 4 11.4.2. Türkiye Basınında Azerbaycanlıların Faaliyetleri ... .1 3 1 .

.

.

.

.

.

.

lll. BÖLÜM 1947-1955 YILLARI ARASINDAKi FAALiYETLER

.

.

..

.

.

.

.

.

.

.

135

111.1. Azerbaycan Muhacirlerinin Tekrar Türkiye'ye Gelmeleri ....1 3 5 111.2.1.Azerbaycan Milli Merkezi'nin Faaliyetleri .............. 1 3 6 111.2.2. Müsavat Partisi'nin Faaliyetleri ................ 1 3 8 111.2.3.Azerbaycan Müdafai Hukuk Gerniyeti ....... , .... 1 4 1 111.2.4. Azerbaycan Kültür Derneği ...................14 2 111.2.4.1. Dr. Harnit Ataman Dönemi Faaliyetleri ......... 1 4 3 111.2.4.1.1. Azerbaycan Dergisi ......................14 7 111.2.4.1.2. Azerbaycan'ın istiklal Davası için Yayınlanan Kitaplar .......................1 5 0 111.2.4.2. Resul Ünsal Dönemindeki Faaliyetler ...........1 5 4 111.2.4.2.1. Bu Dönemde Yayınlanan Kitaplar ............15 5 111.2.4.3. Türk Yolu ve Ergenekon Yolu Dergileri .........157 111.2.4.4. Azeri Kardeşler Yardımlaşma Derneği ..........158 111.2.4.5. Azerbaycan Milliyetçiler Derneği ..............16 2 111.2.4.5.1 Türk izi Dergisi ve Azerbaycan istiklali Davası ...16 5 111.2.4.6. Azerbaycan Kültürünü Tanıtma Derneği .........1 6 7 111.2.4.7.Azerbaycan istiklali Davası için Türkiye Basınındaki Faaliyetler ..................... 1 7 0 111.2.4.8. Azerbaycan istiklali Davası için Yayınlanan Diğer Kitaplar ........................1 7 6

V I .BÖLÜM 1955-1991 YILLARI ARASINDAKi FAALiYETLER

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

183

IV.1 195 5-1991 Yılları Arasındaki Faaliyetler. ............... 1 8 3 IV.2. Müsavat Partisi'nin Faaliyetleri ...................... 1 8 4 IV.3. Azerbaycan Kültür Derneği'nin Faaliyetleri .............1 89 IV.3.1. Hamit Ataman'ın ikinci Başkanlık Dönemi

........ 1 89

IV.3.2. Kerim Oder'in Başkanlığı Dönemi ...............1 89 IV.3.3. Ahmet Yaşat'ın 1. Başkanlık Dönemi .............190

IV.3.4.Celal Odelli'nin Başkanlık Dönemi ...............191 IV.3.5.Mehmet Kengerli'nin Başkanlığı Dönemi ..........193 IV.3.6. iskender Aküzüm'ün Başkanlık Dönemi ..........193 IV.3.7. Mehmet Kengerli'nin Başkanlık Dönemi ..........194 IV.3.8. Ahmet Yaşat'ın ll. Başkanlık Dönemi ............ 194 IV.3.9.iskender Aküzüm'ün ll. Başkanlık Dönemi ......... 195 IV.3.1 0. Feyzi Aküzüm'ün Başkanlık Dönemi ............197

7

IV.3.10.1.Feyzi Aküzüm'ün Başkanlığı Döneminde Basılan Kitaplar ..........................209 IV.3.1 1. Gernil Ünal'ın Başkanlık Dönemi ............ ...2 2 3 IV.4. Mücahit Dergisi'nin Faaliyetleri ............. . .......2 28 IV.4.1. Mücahit Dergisi'nin Yayın Amacı ve Politikası .....2 29 IV.4.2. Başyazar ve Yazarları ................... ....2 3 2 IV.4.3. Mücahit Dergisi ve Azerbaycan istiklali Davası ....2 3 3 IV.4.4. Mücahit Dergisi Yayınları . ...................2 3 6 IV. 5. Azerbaycan Milli Kurtuluş Birliği ............... .....2 3 8 IV. 6. Azerbaycan Gençlik Derneği .......... ..... ...... ...2 4 1 IV.7.Azerbaycan'ı Tanıtma Derneği ............... ........2 4 2 IV.7.1. Azerbaycan'ı Tanıtma Derneği Yayınları ....... ...2 4 3 IV.7.2. Türk Birliği Dergisi ve Azerbaycan Davası .........2 4 4 IV.8.Türkiye'de Yayınlanan Diğer Yayınlarda Azerbaycan Iriarın Faaliyetleri ........................ 2 4 6 IV. 9. Türkiye'de Yayınlanan Bazı Kitap ve Risaleler . ..........25 0 Bibliyografya .......................................25 5 Ad Dizini

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

269

KI SALTMALAR a.g.e.

: adı geçen eser

a.g.g.

: adı geçen görüşme

a.g.m.

: adı geçen makale

a.g.y.

:adı geçen yer

A.K.D.

:Azerbaycan Kültür Derneği

A.K.D.K.D.

: Azerbaycan Kültür Derneği Karar Defteri

A.K.Y.D.

: Azeri Kardeşler Yardımlaşma Derneği

A.T.M.

:Azeri Türk Mecmuası

Ay.yer

:aynı yer

Bkz.

: Bakınız

C.

: cilt

Çev.

: Çeviren

D.

:Dergi/Isi

G.

: Gazete/Isi

Haz.

:Hazırlayan

M ad.

:Maddesi

Nr.

:Numara

O.Y.M.

: Odlu Yurt Mecmuası

s.

:sayfa

S.

:Sayı

Tef.no.

:tefrika No

Y.K.M.

:Yeni Kafkasya Mecmuası

Y.

:Yıl

y.a.g.e.

: yukarıda adı geçen eser

y.a.g.m.

: yukarıda adı geçen makale

y.t.y.

:yayın tarihi yok

y.y.y.

: yayın yeri yok

l)

ÖNSÖZ

Türk Dünyası, 1990'ların başında Sovyetler Birliğinde mey­ dana gelen değişmeler neticesinde, bir anda Azerbaycan, Kaza­ kistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan'ın bağımsızlıkla­ rını kazanmaları mutluluğu ile karşılaşmıştır. Türkiye ile kültür ve milliyet bakımından ortak bir geçmişi olan bu coğrafyalardan Türkiye'ye, Türkiye'den o diyariara sık sık gelip gidenler olduğu gibi, bağımsızlarının ilk yıllarında karşılıklı devletler arası mü­ nasebetlerde de gözle görülür bir fark oluşmuştur.

Türkiye'de bu bölgelerle ilgilenmek, dönemin siyasi iktidar­ ları ile yakından ilgili olmuştur. Siyasi yelpazedekeki bu ilgi ilmi sahada da kendini göstermiştir. Türk Devletlerinin bağımsızlıkla­ rından, bakış açısında gözle görülür bir değişim, yaıniarda bir kı­ pırtı meydana gelmiştir. Bugün belki, bu sahalarla ilgili araştırma yapma imkanı daha kolay olabilir. Belki bizim niçin bu sahada çalıştığımız sorulabilir. Belki gerekli olup olmadığı da tartışıla­ bilir. Ancak, çalışmamız esnasında gördük ki, hiç de öyle çalışıl­ masına gerek olmayan bir saha değildir. Çünkü, bu çalışma aynı zamanda, Azerbaycan istiklali fikrinin muhaceretteki / sürgün­ deki tarihi olacaktır. 1920'lerde başlayan mücadelenin 1990'larda Azerbaycan Cumhuriyetinin tekrar bağımsız olma sürecine ka­ dar karşılaştığı zorluklar, yayınladığı dergiler, neşrettiği kitap­ lardan tertipiediği gecelere kadar her konu ile ilgili birçok faali­ yeti tesbit etmeye çalıştık.

Konumuzun iskeletini Azerbaycan Milli Merkezi, Azerbaycan Partisi ve Azerbaycan Kültür Derneği oluşturmakla birlikte, di­ ğer kurum ve kuruluşlar hakkında da bilgi vermeye gayret ettik.

11

Burada da, her zaman mmint ve şükranla anacağım, hocala­ nın Prof. Dr. İsmail Aka ile Prof. Dr. 1\ıncer Baykara'ya; her za­

man büyük desteğini gördüğüm Azerbaycan davasının yılmaz savunucuları Mehmet Kengerli ve Ahmet Karaca beylere; hak­ kını teşekkürle ödemeyeceğim Ayten Aküzüm Hanımefendi'ye sonsuz teşekkür ve şükranlarımı sunarım. Ayrıca büyük bir öz­ veri ile eseri basma lütfunda bulanan

IQ Kültür Sanat Yayıncılık

yetkilisi Adem Sarıgöl'e de müteşekkirim.

Son olarak, gösterdiği sabırdan ve anlayıştan dolayı kızım Begümhan İdikut ile meslektaşım ve eşim Nahide Şimşir'e sa­ dece teşekkür etmekle herhalde borcumu ödemiş olmayacağım...

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir Balikesir, Kasım 2013

12

Azerbaycan lstiklôl Mücadelesi

GİRİŞ Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Sonu ve Muhaceretin Başlaması ile Ortaya Çıkan Durum 1870'1erden sonraki gelişmeler, Türk Dünyası' nın bir uyanış hazırlığı içinde olduğunun en belirgin özelliklerini taşımasına rağmen, dönemin Türk Dünyası için lider konumunda bulunan ülkesi, Osmanlı Devleti ne yazık ki, pek de iç açıcı bir duruma sahip değildir.

Türk Dünyası'nın önemli bölgelerinden Kırım'da Gaspralı İsmail Bey"in neşretmeye başladığı Tercüman gazetesi, dilde, iş­ te, fikirde birlik şiarı ile Türk Dünyası'nı kucaklamaya başlamış­ tır.

Türk Dünyası'nın dört bir yanında başlayan bu uyanış Ka­ zan'da , Buhara'da , Baku'de de kendisini göstermiş, İstanbul'a karşı beslenen sevgi ve hayranlık, bu coğrafyalardan İstanbul'a talebe/aydın göçüne dönüşmüştür.

Bu dönemde, Azerbaycan'dan da Türkiye'ye öğrenciler gel­ miştir. Bunlar bir müddet sonra kendi aralarında birleşerek Azerbaycan Türk Talebe Cemiyeti'ni kurmuşlardır. Böylece, belli konularda fikri birlikteliklerini muhafaza etme cihetine git­ mişlerdir.

Rus Çarlığı "nın her geçen gün gücünü kaybetme�i ve ülkede sıkıntıların artması neticesinde, Bolşeviklerin 1 9 1 7 'de gerçek­ leştirdikleri ihtilal neticesinde , Azerbaycan, Ermenistan ve Gür­ cistan ile birlikte Mavera-yı Kafkas Cumhuriyeti'ni oluşturmuş­ lardır.

13

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Ancak, bir müddet sonra , Azerbaycan Cumhuriyeti,Gürcis­ tan 'ın Mavera-yı Kafkas Cumhuriyeti'nden ayrılıp, bağımsızlığı­ nı ilan etmesi üzerine, Seym'de bulunan Azerbaycan milletve­ killeri de kendilerini Azerbaycan M illi ŞOrası ilan ederek, baş­ kanlığına Müsavat Partisi lideri Mehmet Emin Resulzade 'yi se­ çerek, 28 Mayıs 1918 tarihinde Tiflis'te Azerbaycan Misak-ı Milli' sini ilan etmişlerdir. 1 Ancak, Azerbaycan'ın bu bağımsız devlet olma dönemi 23 ay gibi kısa bir süre devam etmiştir. Ruslar, Baku petrollerini ele geçirmek için bekledikleri fırsatı, Anadolu'da devam eden Türk milli mücadelesine yardım edilmekte olduğu bir sırada bulmuş­ lardır. Gerçi, Azerbaycan Rus orduları tarafından işgal edilme­ den önce, Azerbaycan Milli Şura Başkanı Mehmet Emin Resul­ zade, başta Halil Paşa olmak üzere diğer Türkiyeli siyasi mülte­ cilere, Rus komünistlerin Anadoluya yardımı bahane ederek Azerbaycan'ı istilaya yelteneceklerini bildirerek Ruslara uyma­ malarını, halkın maneviyatını kırmamalarını istemiştir. 2 Ancak, Halil Paşa yayınlanan hatıralarında bu konulara pek değinme­ miştir. 3 Fakat gerek resmi gerekse gayrı resmi olarak yapılan bu tav­ siyeler yeterince anlaşılamamış ve Ruslar 27 Nisan 1920 tari­ hinde, Azerbaycan'ı işgal ederek, Azerbaycan Cumhuriyeti'ne son vermişlerdir. Bu işgal esnasında, zaman zaman Ruslar bazı yerlerde kırgın, yağma ve vahşetin en acımasız usullerini uygu­ lamışlardır. 4 İşgalin olduğu günlerde bir müddet saklanan Resulzade, da­ ha sonra yakalanarak Moskova 'ya götürülmüştür. Burada 1. Mirza Bala Mehmetzade, Milli Azerbaycan Hareketi. Ankara. 1 991. s. 89.

Hüseyin Baykara. Azerbaycan lstiklal Mücadelesi Tarihi. lstanbul 1 975. s. 259: Islam Ansiklopedisi. 1 32. cüz. s. 433.

2. A hmet Karaca. '"Azerbaycan Milli Hareketinin Ideolojik Karakteri ·: Milli Eği· tim ve Kültür, Y2. s. 7. Haziran- Temmuz-Ağustos 1 980. s. 98 3 Bkz. Halil Paşa, Illihat ve Terakki 'den Cumhuriyet e Bitmeyen Sauaş. Kamer Vayınlan. Istanbul, 1 997.

4. A lsız. Makaleler!. Istanbul. 1992. s. 1 79: lA . . 132. ctiz. s.433

14

Azerbaycan lstikkil Mücadelesi 1 922 yılı sonlarına kadar gözetim altında tutulmuştur. Sonra, bir fırsatını bularak, Avrupa üzerinden Türkiye 'ye gelen Resul­ zade'nin gelişi ile muhacerette de, mücadele bayrağı açılmıştır.

Azerbaycan Cumhuriyeti'nin yeniden istiklalini kazanması için, muhacerette neler yapılabileceği tartışılmaya başlanmıştır.

Bu dönemde lider Resulzade, her ne kadar İstanbul'a geldi­ ğinde hayal kırıklığına uğradığını ifade etse de, ümidini kaybet­ memiştir.5 Omuzlarında ağır bir yükün sorumluluğu ile hareket eden Resulzade, Azerbaycan istiklalinin müdafaasını üzerine alarak, ilk milli iş olarak, dosta düşmana hesap vermek maksa­ dı ile, Azerbaycan Cumhuriyeti Keyfiyet-i Teşekkülü ve Şimdi­ ki Vaziyeti ( İstanbul 1 922), adlı eserini yayımlamıştır. Eser, ka­ muoyu tarafından alaka ile karşılandığı gibi, Azerbaycan'ın beşeri bir davası olduğuna da herkesi inandırmıştır.6

Dolayısı ile, muhaceretin ilk yıllarında, Azerbaycan kolonisi­ nin hukuki, siyasi ve ekonomik sıkıntıianna rağmen, istiklal da­ vasının genç nesillere aktarılması, heyecan uyandırması ve on­ ları bilgilendirmesi düşüncesi başta olmak üzere, basın alanında da faaliyete geçilmiştir. Muhaceretin ilk yıllarında Yeni Kafkas­ ya, Azeri Türk ve Odlu Yurt mecmuaları bir hayli etkili olmuş­ tur.

Ancak Mehmet Emin Resulzade, bir müddet sonra Türki­ ye'den ayrılmak zorunda kalmıştır. Şüphesiz bu ayrılışta, Resul­ zade'nin Sovyet Rusya aleyhine yazdığı yazıların rolü büyüktür.

Sovyet entrikaları ve diplomatik girişimleri sonucunda, Türkiye Cumhuriyeti Hükumeti de Resulzade'yi yurt dışına çıkmaya zorlamıştır. Bir müddet sonra da, faaliyetler Avrupa'ya intikal etmiştir. 7 S. Resulzôde. Şefbeycilik. Istanbul. 1 934, s. S8.

6. Ahmet Caferoğlu. "Baku· Tahran·lstanbul Üçgeninin Büyük Mücahidi': Azer· baycan Dergisi. Y 3. S. 1 0· 1 1 (22·23), Ocak-Şubat 1 954. s. 1 7·18: E/şen Ebülheşenli. 'Mehmet Emin Resulzôde·� Türk Dünyası Tarih Dergisi. s. S6.

Ağustos /991. s.21 7 C WHostler. Turkism and the Souiets. London 1957 s. 216.

ıs

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Avrupa'da da faaliyetler öncelikle, basın alanında gerçekleş­ miştir. Bu dönemde özellikle lstiklal Gazetesi ve Kurtuluş Der­ gisi önemli bir boşluğu doldurmuştur. Ancak, aynı dönemde, Avrupa'da İkinci Dünya Savaşı'nın patlak vermesi, Azerbaycan muhacirleri için yeni sıkıntıların oluşmasına sebep olduğu gibi , İ kinci Dünya Savaşı 'nda Rus ordusu adına savaşan Türklerin bir kısmı, Almanya ordularına esir düşmüş, 1945 sonrasında da, ikinci dönem muhacirler olarak ifade edebileceğimiz, bu Türk­ lerin durumu tartışılmaya başlamıştır.

Bu yıllarda Türkiye'de de, çok partili hayata geçilmesi ve Sovyetler Birliği ile Türkiye arasında yaşanan gerginliklerin de etkisi ile, 1930'1u yıllarda Türkiye dışına gönderilen Türklerin ülkeye tekrar dönmelerine izin verilmiştir. Bu izin üzerine 194 7 yılında Mehmet Emin Resulzade de Türkiye'ye gelmiştir.

Türkiye'ye gelen Resulzade, artık sadece basın yolu ile de­ ğil, Türkiye'deki çok partili demokratik hayatın da nimetlerin­ den istifade etmek amacı ile, müesseseleşme yoluna giderek, 1949 yılında Azerbaycan Kültür Derneği'nin kurulmasını sağ­ lamıştır. Nitekim, bu kurum bugün hala varlığını devam ettirdi­ ği gibi, Azerbaycan'ın tekrar istiklalini kazanması yönünde bü­ yük bir çaba harcamıştır.

1920 '1erde başlayan Azerbaycan muhacireti , dünyanın muhtelif ülkelerinde büyük sıkıntılar çekerek günümüze ulaş­ mış, 28 Nisan 1920'de kaybedilen bağımsızlık, 70 yıl bir ideal olarak yaşatılmış ve bugün de gerçekleştirilmiştir.

16

I.

BÖLÜM

Azerbaycan 'm istik/61 Mücadelesi

I. 1920 - 1930 YILlARINDAKi FAAUYETLER I. 1. Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Sonu Şubat 1917 ihtilali olup da Çarlık yönetimi son bulunca Gü­ ney Kafkasya "da (Mavera-yı Kafkas, Transkafkasya) Gürcüler öncülüğü ele geçirmeye başlamışlardır. Rus ihtilalinin hürriyet ve demokrasi içinde gelişeceği ve Rusya'nın da demokratik ve federal bir cumhuriyet olarak kurulacağı görüşünü en çok Gür­ cü sosyalistleri savunmuşlardır. İhtilalin ortaya koyduğu pren­ sipiere ayak uydurmak üzere, Gürcü, Ermeni ve Azerbaycanlı aydınlar arasında, sosyalizmle birlikte milliyetçilik de almış yü­ rümüştü. Bolşevikterin 25 Ekim (7 Kasım) 1917 tarihinde Pet­ rograd'ta iktidarı ele geçirmeleri keyfiyeti Mavera-yı Kafkas Komitesi'nce tasvip edilmedi: aynı şekilde Tiflis'teki Arnele ve Asker Mümessilleri ŞGrası (Sovyeti), Sosyal Demokrat (Menşe­ vik) ve Es-Er (Sosyal Revolüsyoner) teşkilatları da bu olayı be­ nimsemedi. Bu teşkilatların ortak toplantısında Mavera-yı Kaf­ kas için ayrı bir idare organı yapılmasına karar verilerek 15/28 Kasım 1917 tarihinde, Gürcü, Ermeni ve Azerbaycan temsil­ cilerinden oluşan Mavera-yı Kafkas Komiserliği'nin teşkili ilan edildi . Merkezi Tiflis olmak üzere bir de hükumet organı mey­ dana getirildi. 8 Mavera-yı Kafkas Konfederasyonu içinde, Gürcü, Ermeni ve Azerbaycanlılar kendi bölgelerinde tamamıyla bağımsız idi­ ler. Bu üç milletin milli hareketleri çoğu zaman birbirine aykırı idi . Her üç millet de kendisini destekleyecek bir kuwet, bir bü8 A kdes Nimet Kum!. Türkiye ue Rusya. A nkara. 1990. s. 458-463.

19

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

yük devlet aramakta idi . Ermeniler ne olursa olsun, Rusya'ya ve Antant devletlerine dayanmak arzusunda idiler. Gürcüler ise, duruma göre, Rusya, Almanya veya İ ngiltere'yi destek edinmek niyetindeydiler. Azerbaycanlılar tabiatıyla Türkiye'den başka bir destek bulamayacaklarına inanmışlardı. Bu şartlar ve zihniyet içinde Mavera-yı Kafkas Komiserliği'nin durumunun sağlam olmaktan çok uzak olduğu ve ilk büyük sarsıntıcia bu Konfederasyonun dağılacağı muhakkaktı .9 Nitekim bu durum fazla sürmedi. Gürcistan'ın Mavera'yı Kafkas Federasyonu'ndan çıkıp istiklalini ilan etmesi üzerine Mavera-yı Kafkasya Seym ' inin Azerbaycanlı milletvekilleri de kendilerini hemen Azerbaycan Milli ŞCırası ilan ederek başkan­ lığına Müsavat Partisi lideri Resulzade M ehmed Emin Bey'i seçmiş ve 28 Mayıs 19 1 8 tarihinde Tiflis'te Azerbaycan Misak­ ı Milllsini ilan etmiştir. 10 Ancak, Azerbaycan'ın bu mesut dönemi 23 ay gibi kısa bir süre devam etmiştir. Bolşevik Ruslar, BakCı petrollerini ele ge­ çirmek için fırsat beklemişlerdir. Bu fırsat da Anadolu'ya yar­ dım edilmekte olduğu günlerde gerçekleşmiştir. Azerbaycan Bolşevik Rus orduları tarafın istila edilmeden kısa bir süre önce Azerbaycan Milli ŞCıra Başkanı Mehmed Emin Resulzade , Ha­ lil Paşa ve diğer Türkiyeli siyasi mültecilere, Rus bolşeviklerin Anadolu'ya yardımı bahane ederek Azerbaycan·ı istilaya yelte­ neceklerini bildirerek Ruslara uymamalarını , halkın maneviyatı­ nı kırmamalarını istemiş ve şunları söylemiştir: Yapmayınız, bi­ zi kendi halimize bırakınız. Yüz seneden beri taht-ı esaretinde bulunduğumuz Rusları biz daha iyi biliriz. Onlar hile ile gelir sonra bizi ezerler. 11 9. Kurar. a.g.e.. s. 463 1 0. Mirza Bala Melımelzade. Milli Az erbaycan Hareke ti. Ankara. /991. s.89. Hüse­ yin &ıykara. Azerbaycan lstiklal Mılcadelesi Tarihi. f.çtmıbul. 1 975. s. 259: Tadeuzs Sıne/(}(.Jıo ıl'ski. !4üslüman C(mwal/en Ulusal Kimliğe Rus llzerhayuıtu 1905-1920.

Istan bul 1988: Islam Ansiklopedesi. 132. aiz. s. 433· Sebalwllin ,'>.imşir. Mehmet Emin Res ulzôde i ı in 7ilrkiye deki !/aya l ı. Faaliyetleri ue Düşünceleri. hirk Kiiltürii­ mlrlraşfırma Enslilr.i.<ii Vcıy/111. .<1nk ura. 1 995. s. 1 6 1 /. ;'i/ın wl Karaca. ·Azerbayran ;t/illi /fareketinin Ideolojik Karakteri·: Milli Eğilim w Külhir (Esir TılrkiN Ö?.el Sapsri y2. s.7 /fa;dmn- TemmrtzA_quslos 1 980 s. 99.

20

Azerbaycan 'm lstiklci/ Mücadelesi

Ancak bu uyarılar yeterince anlaşılamamış ve Ruslar 27 Ni­ san ı 920 tarihinde Azerbaycan· ı istila ederek ortadan kaldır­ mıştır. Bu sırada Ruslar'ın her girdiği yerde kırgınlar, yağmalar ve vahşetler bol bol yapılmıştır. 12 1.1.2. Azerbaycanlılann Ülkeyi Terketmeye Başlaması Azerbaycanlılar, 27 Nisan ı 920 tarihinden sonra , Bolşevik baskı ve zulümlerinden kurtulmak için, başta Türkiye ve İran olmak üzere komşu ülkelere geçme yolları aramaya başlamış­ lardır. Şüphesiz bu şahsiyetler arasında en dikkat çeken kişi Mehmet Emin Resulzade'dir.

Mehmed Emin Resulzade Azerbaycan'ın istilası üzerine bir müddet saklanmayı başarmış, ancak daha sonra yakalanmıştır. İşte bu günleri Resulzade şöyle anlatmaktadır; " Bu şartlar dahi­ linde, bir müddet saklandıktan sonra, eski mücadele arkadaşla­ rımızdan merhum Kazımzade Abbaskulu Beyle beraber Ba­ kCı'yu terk etmi�, eski Şirvan vilayetinin merkezi Şamahı civa­ rında, Kafkasya sıradağları eteğinde, Lahiç denilen bir yerde gizlenmiştik. Artık Lahiç'de kalamaz olmuştuk. Evlerinde misa­ fir olduğumuz vatandaşlardan bir kısmı tevkif olunmuş, köy, umumi gözetierne tehdidi altında kalmıştı. Bir an ewel Lahiç'i terk etmek gerekiyordu. Bulunduğumuz yer, bir suitesadüf ese­ ri olarak keşfedilmiş, yakalanarak Baku'ya geri getirilmiş ve o zaman ÇEKA denilen siyasi polis müessesesinin fevkalade işler şubesi olan Asabi Atel'e teslim edilmiştik. Asabi Atel'de bizi. hapishane haline getirilen eski, büyük binanın odasına kapat­ tılar." 13 12. Atstz Makaleler 1 Istanbul 1992. s. 179: lA. 132. c iiz. s. 433. S. Şimşir. a.g. e. . s. 20-21.

13. M Emin Res ulzade. "Ihtilal liattralan ·: Dün ya Gazet esi. Tefrika No (T.N) 5.

27 Mayts 1954. Resulzade Asrmuzl!ı Siyauuş ·u. s. 9 Aygün fle şimo va. XX Esrin Birinci Ya nsmda Azerbaycan Mulıacireti. 1 992. s. 1 18· 1 19.

21

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Bu arada, hapiste bulunduğu dönemde Stalin tarafından zi­ yaret edilen Resulzade, Stalin'in benimle Moskova'ya geliniz, teklifini kabul etmiştir. Ancak yanında Mehmet Ali (Resuloğlu) ve Abbaskulu'nun da gelmelerine izin verilmesini istemiştir. Bu isteği kabul edilmesine rağmen yola çıkarılırken Abbaskulu'nun gelemediği görülür. İ stasyona vardıklarında Stalin; "Yerli komü­ nistler Abbaskulu'yu beraber göndermek istemediler, nedense aleyhinde büyük hiddet vardı" 14 demiştir.

Resulzade'nin Baku'dan bu şekilde götürülmesi, çok defa söylendiği gibi, gerçekten onu kurtarmak için değildi. Daha zi­ yade onu maddeten yaşatarak, manen öldürmek içindi . Haki­ katen de Ali Haydar Karayef gibi komünistlerin düşündüğü üzere, Emin Bey yakalandığı anda öldürülecek olsaydı, onun temsil edecek olduğu Azerbaycan istiklali mefkCıresine paha bi­ çilmez bir hizmette bulunulmuş olacaktı.

Kurnaz Stalin ele geçirmiş olduğu böyle bir kıymeti kendi ideali aleyhine kıymetlendirmeye müsaade edemezdi. Onun, amacı Emin Bey'i Moskova 'ya götürerek, onu manen öldür­ mek çarelerini düşünmekti. Emin Bey burada da hakiki mana­ sında rehber, kaliteli bir insan olduğunu fiili olarak isbat etmiş­ tir. Kendisini manen öldürmek için kurulan tuzakların hiçbirisi­ ne düşmediği gibi, maddeten ölmek tehlikesini de gözden uzak tutmamıştır. 15

1. 1.3. Resulzade'nin Moskova'daki Hayatı Mehmed Emin Resulzade Moskova 'ya yerleşti kten sonra, binbir sıkıntı içinde hayatını sürdürmeye devam etmiştir. Resul­ zade bu günlerdeki sıkıntılarını ve faaliyetlerini şöyle anlatmak­ tadır; "Rumyontsen Müzesi denilen Moskova 'nın eski kültür 14. Resulzade. "Ihtilal Hatıralan ·: Dünya G. 31 Mayıs 1954. T.N 10.

15. A.M Karaca. "Azerb aycan Kı'iltür Derneği tarafından tertip edile rı Mehmed Emin Res ulzade ih tilafı ·: Azerbaycan D. Y4. 5. 1 (37). Nisan 1955. s.24.

22

Azerbaycan 'm istiklôl Mücadelesi

müessesesi yaşadığımız evin bulunduğu mahallede idi. Burada muazzam bir kütüphane vardı. Oraya devama karar verdim.

Azerbaycan tarihi ve türlü konular üzerinde araştırmalar yapı­ yordum. Yarı aç, yarı çıplak bir durumda herşeyi unutmuş, ki­ taplara dalmış bulunuyordum . "16 Resulzade Moskova'da bulunduğu günlerde Şark Dilleri Enstitüsü'nde öğretmenlik de yapmıştır. Resulzade öğretmenli­ ğe tayinini de hatıralarında; "Şark Dilleri Enstitüsü (sabık Laza­ rev Enstitüsü) Farsça ve Türkçe muallimliğine tayin olunduk.

Bu tayini bana mezkCır enstitünün müdürlüğüne tayin edilmiş olan, Tatar münewerlerinden tanınmış İ smeti (?) temin etmiş­ ti " 17 şeklinde belirtmektedir.

Moskova' da bulunduğu süre zarfında kendisine çeşitli teklif­ ler de yapılmıştır. Bu tekliflerden en ilgi çekeni ise, komünistler doğuyu öğrenmek adı altında i�mi bir cemiyet kurmaya karar vermişlerdir. Bu cemiyetin başkanlığına da, Resulzade'yi getir­ meyi düşünmüşlerdir. Resulzade kendisine yapılan reislik tekli­ fine, "Ben selahiyel sahibi cihanca meşhur müsteşriklerin bu­ lunduğu bir cemiyete reis olmak küstahlığını gösteremem . Fa­ kat çok arzu edilirse bu cemiyette mütevazı, bir aza gibi çalışa­ biiirim. " 18 cevabını vermiştir.

Cemiyetin reisliğini kabul etmemesi üzerine Resulzade'ye aza olması teklif edilir. Bu teklifi de, tasawur olunan cemiyetin nizamnamesini bir kere tetkik etmeliyim diye geçiştirrnek ister.

Birkaç gün sonra kendisine cemiyetin nizamnamesi gönderilir.

Bunu tetkik eden Resulzade, maddelerinden birinde azasının % 5 1 'inin Komünist Partisi mensuplarından olmasının zaruri olduğunun yazılı olduğunu görünce, müsteşrikler cemiyetine üye bile olamayacağını, çünkü bu cemiyetin ilmi değil, siyasi bir cemiyet olduğunu bildirir. 19 16.

17 18 19

Resulzôde.

Resulzôde.

Resulzôde.

Resulzcide.

'"/htilôl Hallraları ·� "/htilôl Hallraları · : "/htilôl Hatiraları ·: ·-Jfıtilôl Hallraları ·:

Dünya G. 7 Haziran 1954. T N 1 7 Dünya G . 8·9 Haziran 1954. T N 18·19 D1lnya G. 9 Haziran 1954. TN 19 Dünya G. 9 Haziran 1 954. T N 19 .

23

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Yine Moskova'da bulunduğu bu dönem zarfında aldığı bir diğer çekici teklif ise, Moskova'da yeni tesis olunan Şark Millet­ leri Komünist Ü niversitesi'nin Şark illerinde inkılap hareketleri kürsüsü boştur. Bir grup öğrenci Resulzade 'ye buraya hoca ol­ ması teklifinde bulunurlar. Fakat, Resulzade bu teklifi reddeder, öğrenciler ısrar edince de olamaz, çünkü hoca ile talebe arasın­ da herşeyden ewel bir samirniyet olması şarttır. Benim söyle­ yeceklerimi siz daima kayd-i itiraziyle kabul edecek, bu müsa­ vatçı acaba hadiseleri doğru mu aydınlatıyor? diye düşünecek­ siniz. Ben de daima benim söylediklerimi bu komünistler acaba tam bir itimatta dinliyorlar mı? diye düşüneceğim, ne benden size iyi bir hoca, ne de sizden bana iyi bir talebe olamaz! . . . di­ ye cevap vermiştir. 20

1. 1 .4. Resulzade'nin Moskova'dan Kaçışı Resulzade, Stalin'le Ihtilal Hatıralan'nda Moskova'dan kaçı­ şını, Türk silahlı kuwetlerinin düşmanı İ zmir'den denize dök­ mek üzere harekete geçtiğini yazdığı günleı de gereçekleştirdi­ ğini belirtmektedir. 21 Ancak, Resulzade'nin Moskova'dan ayrılış tarihi Stalin' e dair adı geçen hatıraların basıtması için müraca­ at ettiği Amerikalı yayın şirketi Life International Edition'a gön­ derdiği "The Stalin I Know Synopsis" adlı özet bilgilerin 4. sa­ hifesinde 25 Ağustos ı 922 olarak (Ek ı) belirtilmektedir. Bu kısmı, yani Moskova'dan Leningrad'a gitmek için aldığı izni ise hatıratarında şöyle anlatmaktadır: " Leningrad'daki Tatarların bu hususta tecrübeleri vardı .

Benden ewel bu tecrübeden Prof. Sadri Maksudi Arsa!, muhar­ rir Abdullah Battat Taymas beyler istifade etmişler ve Helsinki­ yorsa 'ya çıkarak Sovyet cehenneminden kurtulmuşlardır. Ge­ ce saat ı 2 'den sonra denize açılarak. sabah 7 raddelerinde tanyeri ağarırken Fin sahillerine yaklaşıyoruz. Kayığımız sahi­ le yanaşır yanaşmaz silahlı Fin bekçileri bizi tevkif ettiler. " 22 20 Resulzôde. ·ihtiki/ Hattralan ·; DtinJKI G, 9-10 Haziran 1954. T.N 19-20.

21 Resulzdde. "'/hti/6/ Hattraları� Dünya G, 15 lfaziran 1954, T.N 25.

22 Resulzôde, "/htikil Haltralan ·: Dünya G. 15-16 Haziran 1954, T.N 25-26

24

Azerbaycan 'm lstiklôl Mücadelesi

Resulzade, oradan Farioki'deki karantinada bir müddet kal­ dıktan sonra Helsinki'ye, Helsinki'de de Tatar kolonisinin mi­ safiri olduktan sonra, 1 6 . 9 . 1922 tarihinde Helsinki'den önce deniz, sonra demiryoluyla Berlin'e gitmiştir. Sonra da Paris üzerinden İstanbul'a gelmiş ve Azerbaycan davası üzerine neş­ riyata başlamıştır.23

I. 2. Azerbaycan'ın lstiklali Için Istanbul'da Başlayan Faaliyetler Türk Dünyasının muhtelif bölgelerinde yaşayan Türkler için, Anadolu her zaman anavatan olarak görülmüştür. Bu manza­ ra neticesinde de, Türkiye'ye karşı bir göç dalgası ile sık sık karşılaşılmıştır. Bunda Anadolu Türklerinin dışarda yaşayan ırk­ claşlarının kaderine daima ilgi duymalarının rolü büyüktür. Os­ manlı Devleti'nin son döneminde Türkçülüğe-Turancılığa karşı ilgi artmakta birlikte, Türkiye Cumhuriyeti döneminde bu akı­ mın gücü bir hayli zayıflamıştır. Bu resmi politikaya rağmen za­ man zaman ortaya çıkan bazı milliyetçi yayınlar ve teşekkül­ ler, Jön Türklerin Turancılık ülküleri ile yetişmiş eski kuşaklar ve Sovyet Rusya 'nın Türkçe konuşulan bölgelerinden gelmiş mültecilerin teşkil ettiği, nispeten nüfuzlu gruplar, dışarda yaşa­ yan Türklere dııyulan ilgiyi uyanık tutmuştur. 24 Ancak, bu ilgi bir müddet sonra, bir zamanlar Osmanlı Dev­ leti'nin sınırları içinde bulunan, Balkan ülkelerine göç etmiş olup, orada yaşayan Türklerin anavatana dönüşleri desteklen­ mekle birlikte, kültür bakımından Anadolu Türklerinden farklı sayılan , Sovyet Cumhuriyetlerinde yaşayan Türklerin, Türki­ ye 'ye gelişinde aynı hassasiyet gösterilmemiştir. Ama bu grup­ lara mensup şahıslardan iltica talebinde bulunanlar da, genel olarak büyük bir güçlüğe uğramadan da kabul edilmişlerdir. 25 Türkiye'nin henüz savaştan yeni yeni kurtulmaya başladığı, as23 Abdullah Taymas.

-Mehmed Emin Resulzade ·:

Toprak D. . S. 6. 1 Ma·

JIIS 1 9SS. s. 14.

24 Kemal H Karpat. Türk Demokrasi Tarihi. Istanbul 1996. s. 218·219 25 Kemal H Karpat. a.g. e. . s. 219

25

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

keri, siyasi ve yönetim açısından belirsiz bir havanın bulunduğu bu günlerde, ı 922 sonlarında Resulzade Türkiye'ye gelmiş­ tir. 26

I. 2. 1 . Istanbul'daki lık Günleri ve İlk Faaliyetleri Binbir zorluk neticesinde Rusya ' dan kaçmayı başaran Resul­ zade, İ stanbul'a geldiğinde gördüğü manzara karşısında hayal kırıklığına uğramıştır. Nitekim bu manzarayı; İ stanbul'a uğradı­ ğım günlerde oradaki Azerbaycan kolanisine dair gördüğüm manzara hiç de tahmin etmediğim bir fecaat arzediyordu27 şek­ linde belirtmektedir.

Bu manzara karşısında bile herhangi bir ümitsizlik eseri gös­ termeyen Resulzade, gerek iki yıllık Moskova esareti gerekse o kadar uzun ve meşakkatli bir yolculuğun verdiği yorgunluğu dü­ şünmeden ilk günden itibaren, bütün cihana karşı tarihe mal edilmiş olan Azerbaycan istiklali davasını üzerine almıştır. Bu amaç için de, ilk milli iş olarak, dosta düşmana hesap vermek üzere, meşhur Azerbaycan Cumhuriyeti Keyfiyet-i Teşekkülü ve Şimdiki Vaziyeti, Milli Azerbaycan Neşriyatı: Sayı ı , Şehza­ debaşı : Evkaf-ı İ slamiye Matbaası, ı 339- ı 34 ı ,zs adlı eserini yayımlamıştır. Bu eser yurt dışı Azerbaycan mücadelesinin bir

26 Sebahattin Şimşir, "Mehmet Emin Resulzade 'nin Türkiye ye Geliş Tarihi Aç1smdan Önemli Bir Vesika". Kardaş Edebiyat/ar. 5.42. Ocak-Şubat-Mart 1 998, s. 31-34.

27 Resulzôde. Şefibeycilik. Istanbul. 1 934. s. 58 28 Eser; Hüseyinzade Ali Bey'in kaleme ald1ğ1 Bir mütalaa ile başlamakta.

Mukaddeme. A zerbaycan Halki. Edebi ve Milli lntibah. Harb-i Umumi ve lh­ tilô/-i Kebir. Kardeş Türkiye 'nin lmd61dl. Mondros Mütarekesinin Kafkasya da· ki Netayiçi. Meclis-i Mebusan ve lcraa/i. Hadisaf-I Mühimme Arefesinde.

Bolşevik lsti/as1. Şimdiki Vaziyet. KlZII lmperyalizm. lstiklôl Mejküresi. A zer� baycan Kurbanlannm Bir Listesi ile sona ermektedir. Eser. Yavuz A kpmar.

Irjan Murat Vıldmm ve Sabahattin Çağm tarafindan latin harflerine aktanla­ rak 1 992 yilmda Istanbul da yaymlanm1şflr.

26

Azerbaycan 'm istikldl Mücadelesi

nevi misak-ı millisidir. Eser, çok yerinde ve de haklı olarak, Azerbaycan'ın yurt dışında tanınmasını, öz evlatlarınca da mü­ dafaası gayesini gütmektedir. Dünya matbuatı tarafından iyi karşılanan eser, Azerbaycan'ın beşeri bir davası olduğuna her­ kesi inandırmıştır. 29 Resulzade'nin aynı yıl yayımladığı bir diğer eseri de Asnmı­ zın Siyawş'u Azerbaycan Dastani Fecayiine Ait Bir Mukayese dir. 30 Resulzade bu eseri hangi şartlarda ve ne maksatla kaleme aldığını mukaddemede şöyle ifade etmektedir: "Asrımızın Siya­ vuş'u muayyen bir maksatla, vatanımızın, milletimizin, efkar ve i"tikadımızın düşmaniarına karşı mahsus bir hiss-i adavet tevlid etmek niyetiyle, ewelce düşünülmüş bir eser değildir. Neşriya­ tımızın ilk sayısını teşkil eden Azerbaycan Cumhuriyeti'ni Tür­ kiye saha-yı matbuatında gördüğümüz bir noksanı, kudretimiz dahilinde, izale etmek kasdıyla, müretteb bir plan üzre, tahrir eylemiştir. Halbuki Asrımızın Siyavuş'u böyle muayyen bir maksad ve planla yazılmış değildir. "31 Bu eseri Resulzade, Azerbaycan 'ın 27 Nisan 1920 tarihin­ de Kızılordu tarafından istilası üzerine, Şamahi civarında Kaf­ kas sıradağlarının eteğinde bulunan Lahiç'te misafir kaldıkları bir evde bulunan kütüphanede birkaç Türkçe birkaç Rusça ki­ tap ve mecmualar arasında en dikkat çekeni Firdevsi'nin Şeh­ name ·sinden esinlenerek kaleme almıştır. Bu eserden aldığı il­ hamla Resulzade, yanındakilere; "Arkadaş, tarihinin Siya29 Ahmet Caferoğlu. "'Bakü · Tahran · !stanbul Üçgeninin Büyük Mücahidi ·· Azerbaycan D.. Y 3. . S 10·11 (22·23}. Ocak · Şubat 1954. ss. 1 7·18; E/şen ..

Ebülheşenli. Mehmet Emin Resulzdde'; Türk Dünyas1 Tarih Dergisi. S 56.

Ağustos 1991. s. 21. : S Şimşir. a.g. e. . s. 25.Aygün Haşimova. a.g. e. . s. 131· 134.

30. A zerbaycan !stiklôli yolunda can veren şehidlerin ruhuna ithaf edilen eser. A li Ahmedoğlu ·n un giriş yaziSindan sonra şu bölümlerden oluşmakta· d1r: Mukaddeme. AsnmiZ/n Siyavuş ·u. Siyavuş ·un Hülasa·i A hvali. Siyauuş Tipindeki Noktalar. Efsaneden Hakikate. A zerbaycan Turan aa. Azerbaycan Cumhuriyeti. Cumhuriyet 'in !dbdn. Katil Kimdir? Na·hak Kan Yerde Kaf. m az. . 11 Resulzade. Asnrmzm Siyauuş ·u. s. 7

27

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

vuş'unu dinledin, şimdi sana asrımızın Siyavuş'unu yazacağım " der. Hem kaçmak hem de saklanmak zorunda oldukları , zor şartlar altında bulunduğu bir sırada kaleme aldığı bu eseri her ihtimale karşı iki nüsha yaparak bir nüshasını, misafir bulun­ dukları ev sahibine verir ve ona aralarında kararlaştırdıkları pa­ rola ulaşmadan kimseye vermemesini söyler. Bu parola Resul­ zade, Türkiye'ye geldikten sonra, o kişiye ulaştırılarak, eserin İ stanbul'a gelmesi sağlanmıştır.32

1 . 2.2. Azerbaycan Milli Merkezi'nin Teşekkülü Başta Mehmet Emin Resulzade olmak üzere İ stanbul'a top­ lanan Azerbaycan Türkleri , kendi aralarında siyasi bir birlik sağlamak amacıyla bir teşekküle ihtiyaç duymuşlardır. İ şte bu ihtiyacı karşılamak amacıyla da Azerbaycan Milli Merkezi adlı teşekkülü oluşturmuşlardır. Azerbaycan Milli Merkezi Siyasi Platformunu ve kuruluşunu Temsilciler Meclisi'nin 4 Haziran 1 953 tarihinde yaptığı genişletilmiş toplantısında Geçici Karar olarak benimseyip, ifası için Riyaset Heyetine tevdi ettiği me­ tinde, şu şekilde izah etmektedir. "Azerbaycan · Milli Merkezi, Azerbaycan'ın istiklalci ve milliyetçi faal unsurlarını birleştir­ mek, Milli istiklal davasını haricte temsil, sevk ve idare etmek maksadı ile 27 Nisan 1 924 tarihinde Müsavat Partisi lideri ve Azerbaycan Milli ŞCıra Reisi Mehmet Emin Resülzade'nin riya­ setinde, Milli HükCımetin Siyasi Ricali tarafından İ stanbul'da ku­ rulmuştur. Milli Merkez, 28 Mayıs 1 9 1 8-27 Nisan 1 920 yılları arasındaki Milli HükCımetin muhaceretteki devamıdır. Azerbay­ can'ın "Sürgün"deki siyasi temsilcisidir. (Ek. 2) Bu dönemde, yani 1 924- 1 93 1 yılları arasında Azerbaycan Milli Merkezinde ise şu şahıslar görev almıştır;

32 Resulzôde. Asmmzm Siyauuş ·u. s. 78 : E/şen Ebiillıeşenli. ··Mehmet Emin Resulzôde ·· Türk Dünyast Tari/ı Dergisi. S. 56. Ağustos 1991. s. 21

28

Azerbaycan 'm istiklô/ Mücadelesi

1 . Mehmet Emin Resulzade, 2. Abbas Kazımzade,33 3 . Mehmet Ali Resuloğlu,34 4 . Halil Bey Hasmemmetli, 5 . Ali Merdan Bey Topçubaşı, 6. Ekber Ağa Şeyhülislam,35 7 . Mustafa Vekilli, 8. Miryakub Mehdizade, 9. Ceyhun Hacibeyli,36 1 0 . Mehmet Sadık Aran, 33 A bbas Kaz1mzôde {1882?-Ankara 29 Temmuz 1947): Azerbaycan Türkleri arasmda muhaceretin ilk y1llanndan itibaren dikkat çeken şahsiyetlerdendir. istanbul "da Bayezit 'te Azerbaycan Kütüphanesi ismi ile bir kitabevi çahşt1r· m1şflr. Uzun yillar ralıats1zhk çektiği kalbine 29 Temmuz 1947'de yenilmiş· tir. "Rahmetli Kazun·zade Abbas ildeniz ·: Azerbaycan Dergisi, Y.2, 5.4 {16).

Temmuz 1953. s. 3-4.

34. Mehmet Ali Resuloğlu: {Bakıi 7 Nisan 1882-istanbu/ 3 Şubat 1982): Azer· baycan Milli Müsavat Halk Fırkasmm üç kurucusundan biridir. Resuloğlu, Mehmet Emin Resulzade 'nin hem omeoğlu hem de kaym biraderidir. Azer· baycan 'm istilasmdan sonra. Iran. Türkiye. A lmanya. Lehistan ve Roman· ya "da islik/al mücadelesini sürdürmüştür. ll Dünya Savaşmdan sonra geldi· ği Türkiye 'de CHP Gene.' Merkezinde memur olarak çahşmiŞflr. A hmet Ka· raca. "Mehmet Ali Resuloğlu 'nu A narken ·: Azerbaycan Dergisi, Sç239. Ocak· Şubat·Mart 1982. s. 18·25.

35. Ekber Ağa Şeyhülislam firevan 1891 · Paris 2 Mart 1961),-Drta tahsilini lrevan Gymnaziyumunda JIOPIIktan sonra. 1912 yilmda Petersburg Yol Mü· hendisliği Enstitüsüne girmiştir. Milli Azerbaycan Cumhuriyeti nin ilôm neti· cesinde. bir ara çalişma nazm olarak görev J!Opmlşflr. Daha sonra Versail· /es Sulh Konferansmda ülkesini savunmak üzere Paris 'e gitmiştir. 27 Nisan 1920 tarihinde. iızerbaycan 'm Ruslar tarafından işgal/ üzerine ülkesine dönmeyerek. muhacerette kalnuşt1r. Azerbaycan ·m tekrar islik/alini kazan· mas1 için yapilan faaliyetlere katilan Ekber Ağa. ömrünt'in son gününe ka· dar da. mücadelesini sürdürmüştür. {S. Tekiner. "Ekber Ağa Şeylıulislam': Dergi. 1961. No:23/24. s. 94. :Mövsüm Eliyev. "Ekberağa Şeyhülislamov ·: Azer· baycan Demokratik Respublikas1. Baski 1990. s. 81·82.

36 Ceylıun Hac1beyli {Şuşa 3 Şubat 1891 · Paris 22 Ekim 1962): ilk ve orta tahsilini Şuşa ve Bakıi 'de ikmdl ettikten sonra Petersburg Üniuersitesi Hu· kuk Fakültesini bilirmiştir Muhaceret hayatmda ise. Paris 'te Sorbonne Üni· uersitesine ue Yüksek Teknik Okuluna devam etmiştir. Ömrü yazarlik ve araşt1rmaC1hkla geçmiştir. 1919 'dan vefatuıa kadar Paris 'te yaşam1Şt1r.

Azerbaycan Milli Merkezi 'nde de lıizmetleri vard1r. Azerbaycan. "Ceylum Ha· obey/i 'nin Ve(ntl ·: Azerbaycan Dergisi. S. 127128· 129. Ekim·Kasn/1·/lrahk /962.

s. 3'1.

29

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Rüstembey Şefibeyli,37 1 2 . General İ srafil Bey, 1 3. Abbas Atamalibeyli , 14 . Abdulalibey Emircan, 1 5 . Naki (Keykurun) Şeyhzamanlı,38 1 6 . Mehmet Muharrem, (Paris üyelerindenj39 Azerbaycan Milli Merkezi, yaptığı görüşmeler sonucunda çalışma hedeflerini de şu şekilde tesbit etmiştir; ll.

" 1 . Merkez 28 Mayıs 1 9 1 8 de kurulmuş ve dünya devletle­ ri tarafından istiklali tanınmış iken, 27 Nisan 1 920 de Kızıl Rus ordularının istilasına uğramış bulunan Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin, egemenlik ve istiklalini yeniden gerçekleştir­ mek uğrunda mücadele eder.

2. Aynı geopolitik şartlar dahilinde olup, aynı mukadderata ve aynı düşmana malik bulunan Kafkasyalı komşu milletierin benzer teşekkülleri ile sıkı surette teşrik-i mesai eder.

3. Başta Rusya mahkCımu milletler olmak üzere, kızıl emper­ yalizmin esareti altında bulunan bütün milletierin selahiyetli si37 Rüstem Şefibey/i (?-?) Azerbaycan lstiklali Dauasının önde gelenlerindendir.

1930'/u yıllarda Mehmet Emin Resulzade ile yollan aynlm1ştlr. Yık1c1 bir mu· halefet örnegi sergilemiştir. Resulzade 'ye kar11 önce Yıkılan Putlar, yyy, 1934, sonra da, M E Resulzade 'nin Feci Sukutu, /stanbu/ 1935 adli eserleri kaleme alm1ştlr.

38 Naki (Keykurun) Şeyhzamanh: (Gence 1881-lstanbu/ 1967) Gence 'de doğmuş· tur. Bobas1 Salih, Annesi Rukiye hammd1r. 1905 yılından sonra, Rus Gizli Istihbarat leşkilati (OKRAHANA) tarafından silahianan Ermeni/ere karş1 DIFAl leşkilall ile mücadele eden. Azerbaycan Türkleri ile birlikte hareket etmiş, bir müddet sonra da. bu leşkilatm yöneticisi olmuş/ur. 28 May1s 1918 tarihin· de kurulan Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Milli Emniyet Teşkilati Genel Mü· dürlüğü görevine getirilmiş/ir. 27 Nisan 1 920'den sonra Is/anbu/'a gelmiştir.

196 yılmda gil/iği A merika 'dan 1966 yilmda tekrar Türkiye 'ye dönmüştür. ls· lanbul'da 1967 yilmda vefat etmiştir. Nak1 Keykurun. Azerbaycan lstiklal Mü· cade/esi Hat1ralan. lstanbu/ 1964: ll Bash Ankara 1988. ad1 ile hat1ralarml da yaym/am1ştlr. Aynca. Biz ve Onlar. yyy. 1934 ad1 ile yazd1ğ1 eser ile de Resul· zade 'ye karş1 bir muhalefet oluşturmaya çalişmiştir. Tuncar Tuğcu, Ikinci has· kmm arka kapağmdan.

39 Bu isimler. 18 Temmuz 1995 tarihinde. halen Azerbaycan Milli Merkez Boşkam olan Mehmet Kengerli Bey ile yapm1ş olduğumuz görüşme sonu· cunda. özel arşivlerinden temin edilmiştir.

30

Azerbaycan 'ın lstiklôl Mücadelesi

yasi teşekkülleri ile müşterek komünizm tasallutuna ve Rus em­ peryalizmine karşı mücadele birliği yapar.

4 . Dil ve kültür birliği ile bağlı olduğumuz mahkum Türk il­

leri ile aramızdaki mevcut kardeşlik rabıtalarını her sahada kuv­ vetlendirmeye çalışır.

5. Milli Merkez, Sürgün hükumeti sıfatı ile, Birleşmiş Millet­ ler, BeyneimiJel kurumlar, Bolşevik aleyhtarı kuruluşlar ve davamıza müzahir dost devletler nezdinde, Azerbaycan'ı temsil ve davayı müdafaa eder.

6 . Milli Merkez, demokrasiye bağlı, çok partili milli egemen­ lik ve istiklalin kazanılmasından sonra, siyasi faaliyetini mem­ lekete nakleder, Azerbaycan'ın siyasi hayatında aktif olarak ye­ rini alır.

Azerbaycan Milli Merkezi, yukarıda belirtilen altı çalışma hedefine ulaşmak için de, şu şekilde bir çalışma usulü tesbit et­ miştir; 1 . Muhaceret hayatının ağır şartları altında faaliyet gösteren Azerbaycan Milli Merkezi, bulunduğu ülkelerin (bilhassa Türki­ ye Devleti'nin) iç ve dış politikalarına zarar vermemeği ve bun­ ların dışında kalmayı prensip olarak kabul eder. Ancak, dava­ mızia ilgili menfi tutum ve harekette, derhal devreye girer, meşru hak ve hukukunu korur, taviz vermez.

2. Çalışmaları, Riyaset Heyeti'nin teklifi, İ cra Heyeti'nin tasvibi ve Temsilciler Meclisi'nin tasdiki ile temsilciliklerle yürü­ tür.

Temsilcilikler, kayıtsız-şartsız, Milli Merkez'in politikasını, taktik ve stratejisini uygulamakla mükelleftirler, teşkilat ve çalış­ maları hakkında Divan'ın iradesi dışında beyanda bulunamaz­ lar.

3. Azerbaycan Milli Merkezi prensip olarak bütün çalışmala­ rını "konsprativ" (gizli) şekilde yürütmeyi, ketumiyet felsefesinin ve mahremiyet hıfzının bir gereği gibi kabul eder.

31

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir 4 . Azerbaycan M illi Merkezi , bulunduğu ülkenin makamları­

na mevcudiyetini "declere" (beyan) etmek mecburiyetindedir.

5. Milli İ stiklal mefkCıresini ve milli şuuru geliştirmek ve yay­ mak amacıyla, Kuzey ve Güney Azerbaycan'da bulunan taraf­ tarları arasında 3. maddedeki hususiyetleri taşıyan mutemet ki­ şilere "yeraltı-gizli" İ stiklal komiteleri kurdurur ve "Demonstra­ tiv" hareketini hazırlar ve yönetir. İcra edilen işin ehemmiyeti­ ne binaen, komite azalarının kimlikleri aşikar olarak beyan edi­ lemez.

6. Azerbaycan Milli Merkezi, Kuzey ve Güney Azerbay­ can'daki milll cereyanları ve halk hareketlerini mücadelesinin uzantısı , ayrılmaz bir parçası ve 1 9 1 8- 1 920 tarihleri arasında­ ki Milli Egemenliğin devamı olarak kabul eder, onlara maddi ve manevi destek sağlar, taktik ve strateji uygulamalarına yön ve­ rir, onlarla kuwetli bir rabıtayı dayandığı temel unsurlardan en önemlisi sayar.

Azerbaycan Milli Merkezine, aza seçiminin ise adı geçen ve­ sikada şu şekilde belirtildiğini görmekteyiz; 1 . Siyasi Platformun giriş kısmında bahsedilen hususiyetleri haiz olanlar arasından, 2 . Milli Davaya hizmet ettiği Başkanlık Oivanınca kabul edi­ len kuruluşlardan, 3 . "Müsavat" Partisi mahalll komitelerinden, 4 . Ü lke dahilindeki "yeraltı-gizli" İ stiklal komitelerinde em­ peryalist müstevlilere karşı mücadele veren mücahitler arasın­ dan Başkanlık Oivanınca, İ cra Heyeti ve Temsilciler Meclisinin de fikirleri alınmak suretiyle seçilirler.

5. Azerbaycan Milli " Müsavat'· Halk Partisi Merkez Komite­ si Riyaset Oivanı Azalan , Parti'nin kurucuları ve Milli Hükumet döneminde koalisyona iştirak eden siyasi partilerle, bağımsız grup mensupları , teşkilatın tabii azalarıdırlar.

32

Azerbaycan 'm lstikldl Mücadelesi

6 . Milli Kurtuluş Hareketi'nin ideolojik yönünü, M illi Merkez parelelinde yürütmek gayesiyle yasal olarak kurulmuş bulunan kültür, sosyal ve yardımlaşma adı altındaki Azerbaycan kuruluş­ larının başkanları da tabii azalık hakkını haizdirler. Azerbaycan Türkü kökenli olmayanlar, azalığa kabul edilemezler.

Azerbaycan Milli Merkezi, adı geçen belgede icra organları­ nı ise şu şekilde tesbit etmiştir; ı . Temsilciler Meclisi (Milli Şura) otuz azadan teşekkül eder.

Ancak, Şura bu sayı ile sınırlı olmayıp, aza sayısı ihtiyaç ve şartlara göre artırılabilir.

2 . İ cra Heyeti, Temsilciler Meclisi-Milli Şura Azaları arasın­ dan seçilen 9 (dokuz) azadan teşekkül eder.

3 . Riyaset Divanı, Reis, Reisvekili, umumi katip , muhasip ve vezne azasından müteşekkil, arasında intihap edilen 5 (beş) kişiden teşekkül eder.

4 . Temsilciler Meclisi-Milli Şura, kendi aralarından 3 (üç) ki­ şilik Haysiyet Divanı ile, 3 (üç) kişilik murakabe heyetini seçer.

Azerbaycan Milli Merkezi'nde görev alacakların selahiyel ve mesuliyetleri ise şu şekilde tesbit edilmiştir; ı . Reis, yabancı devletler, muhaceretteki diğer milli kuruluş­ lar, Birleşmiş Milletler, Rusya mahkumu milletleriri siyasi kuru­ luşları nezdinde Milli Merkez'i temsil eder, bilumum işlemlerden mesuliyeti uhdesine alır. Bazı ahvalde, İcra Heyeti, kendi sela­ hiyelini Reis'e verebilir. Kararlarda Reis, iki rey'e sahiptir.

Reis, Temsilciler Meclisi ve İ cra Heyet'inden gelen teklif ve tavsiyeleri , Riyaset Divanında müzakereden sonra icra eder.

2 . Reisvekili, namevcutken Reis'e vekaletle, Milli Merkez'in bütün muamelelerinden mesuldür. Reisin mevcudiyetinde dahi, .

Reis ce kendisine verilecek vazifeleri ifa etmeye mecburdur.

3 . Umumi katip, Milli Merkez'in bilumum muamele işlerin­ den . Re is ve Re is vekilinin verdiği vazifeleri yerine getirmekten 33

Doç. Dr. Sehahattin Şimşir

sorumludur. Yazışmaların mahremiyetinin korunması ile bera­ ber, gençlerin davada bilinçlenerek, gelişmelerinden, disipline edilmelerinden ve millt ruhta yetişmelerinden doğrudan sorum­ ludur.

4 . Muhasip-Hasanat Azası, Millt Merkezin bilumum masarif­ i umumisinden, gelir sağlama ve mali vaziyeti kuwetlendirmek ve Akçe malıreelerini temin etmekle vazifelidir. Masraflar, Re­ is'in rızası ile yapılır.

5. Vezne Azası, mevcut akçelerin muhafazası ve lüzumunda mesarife hazır bulundurmakla vazifelidir. Muhasip Azanın ne­ zaretinde olmak şartı ile, veznede bulunacak akçe mahdud ve sınırlı değildir.

6 . Riyaset Heyeti, İ cra Heyetine, İ cra Heyeti de Temsilciler Meclisine-Milll Şura'ya karşı sorumludur.

1.2.3. Müsavat Partisi ve Azerbaycan İstikiali Davası Azerbaycan istiklali davasının henüz yeni yeni yeşermeye başladığı, 1 900'1ü yılların ilk günlerinde, Çarlık Rusya 'sı da, 1 904 - 1 905 Rus-Japon savaşı sonucunda, mağlup olmuştur.

Bu mağlubiyet neticesinde, Rusya'da başta Türkler olmak üze­ re bütün Rusya malıkumu milletlerde , öncelikle kültürel bir bir­ lik ve ardından siyasi istiklal mücadelesinin başlamasını sağla­ mıştır. Ancak, bir müddet sonra bu havadan rahatsız olan Rus­ ya, baskı politikası ile bu tür faaliyetlere son vermeye başlamış­ tır. Baskı sonucu, bazı aydınlar Rusya dışına çıkmak zorunda kalmıştır.

Bu dönemde Rusya dışına çıkanlardan birisi de Mehmet Emin Resulzade'dir. Ö nce İ ran, bir müddet sonra da Türkiye 'ye gelen Resulzade , Çarlık Rusya'sının her an yıkılacağını düşüne­ rek ileriki yıllarda yapacakları mücadelelerini sürdürecek gizli bir teşkilatın kurulmasını yakın dost ve arkadaşlarına tavsiyede bulunmuş, böylece Millt Müsavat Halk Partisi'nin doğması34

Azerbaycan 'm lstiklô/ Mücadelesi

nı sağlamıştır. Bu parti ileride Azerbaycan istiklalini gerçekleş­ tirecek olan Milli Müsavat Partisi , Mehmet Ali Resuloğlu, Ab­ bas Kazımzade ve Azerbaycan· ın meşhur zenginlerinden Na ki Nakioğlu tarafından 1 9 1 1 yılında Bakü'da kurulmuştur.40 Müsavat Partisi' nin kurulmasında şüphesiz Türkiye'nin için­ de bulunduğu sosyal ve siyasi durumun da rolü büyüktür. Bu ko­ nuda önemli şahsiyetlerden olan Mirza Bala şu cümleleri yaz­ maktadır; "Türkiye'de baş veren inkılab ve ilan edilen hürriyet ve meş­ rutiyet, bütün Rusya Türkleri'nin olduğu gibi Azerbaycan Türklerinin dahi ümidini artırmış idi. Fakat Türkiye o sıralar­ da arkadan, İ talya tarafından bir darbe yemişti . İ talya Trab­ lusa taarruz ederek orasını zabta başlamıştı. İ şte, bu gün­ lerde, bu hadiselerin tesiri altında teşekkül eden Müsavat'ın pozisyonunu 1 9 1 2 hadiseleri bir kat daha takviye etmek­ te idi. Daha İ talya - Türkiye muharebesi bitmeden . Rusya'nın teşviki ve yardımı ile Balkan milletleri Türkiye'ye karşı sefer açmışlardı.

Balkan Harbi, Rus liberallerinin de Türklük ve Müslümanlık aleyhinde vaziyet aldıklarını göstermişti . Bu hadise Azerbaycan liberallerini Rus liberallerinden tamamıyle ayırıp inkılapçı milli­ yetçilere iltihak ettirmişti . 41 Müsavat Partisi'nin kurulmasını, kuruculardan Mehmet Ali Resuloğlu da şöyle anlatmaktadır; " 1 9 1 1 yılının sonbaharı idi.

Arkadaşların gizli toplantı ve müşavere yeri olan rahmetli Ka­ zımzade Abbas Bey'in kırtasiye mağazasının arka odasında Abbas Bey'le beraber oturuyorduk. Arkadaşlarımızdan mer­ hum Naki Nakioğlu içeri girdi ve bize; " Gürcülerin, Ermenilerin ve Rusların siyasi partileri vardır. Bizim neden bir partimiz ol­ masın. biz de bir parti kuralım" dedi. Birkaç gün müzakere ve 40 Feyzi Akiiziim. "Azerbaycan lstikld/inin Tarihi Gelişimi ve Resulzade ·: Azerbaycan Dergisi. Y 33. S. 248. Nisan Mayts Haziran 1 984. s. 13.

41. Mirza Bala. Milli Azerbaycan Hareketi. !Inkara. 1991. s. 37 - 38 ·

35

·

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

müşaveretten sonra Müsavat Partisi'ni kurmaya karar verdik.

Zaten, Resulzade Emin Bey de o tarihlerde, bulunduğu İstan­ bul'dan bizlere imalarla siyasi bir teşekküle ihtiyaç olduğu hak­ kında yazılar yazmakta idi .42 İ stanbul'dan 1 9 1 3 yılında Azerbaycan 'a dönen Resulüıde, arkadaşları tarafından partinin başına geçirilmiştir. Partinin programının yeniden ele alan Resulzade, partiyi, Türk - İslam sentezini esas alan Türkçü bir kuruluş haline getirmiştir.43 Mü­ savat 'ın sebep olduğu bu cereyan, sonradan Türkiye 'de başla­ yan Türkçülük hareketinin tesiri altında değişerek yeni bir şekil almış ve müsavat ümmetçilikten milliyetçiliğe geçerek istiklalcı­ lığa doğru mühim bir adım atmıştır. 44 Müsavat Partisi, siyasi olarak faaliyete 1 9 1 1 yılında geçmiş olduğu halde, 1 9 1 7 yılında artık gizlenmeyi bırakarak, Azer­ baycan'ın milli bakımdan en büyük partisi haline gelmişti.45 1 9 1 7 yılında Bakü'de toplanan Kafkasya Müslümanları kongresinde Gence şehrinde kurulan Türk Ademi Merkeziyet Partisi ile Müsavat Partisi'nin birleşmeleri meselesi görüşülmüş­ tür. İ ki lider Resulzade ile Yusufbeyli bir araya gelerek iki par­ tinin birleşmesini kararlaştırmıştır. Azerbaycan Türk Cumhuri­ yeti'nin kurulmasını sağlayan, Türk milliyetçiliğini yeni devle­ tin temel yapısı yapan parti, Türk Ademi Merkeziyet Milli Mü­ savat Partisi adını almıştır. Partinin Genel Başkanlığına Meh­ met Emin Resulzade getirilmiştir.46 Müsavat Partisi, Türk ordusu Azerbaycan'dan çekildikten ve İ ngilizler geldikten sonra vaziyete sahip olmuş , İ ngilizler ve

42 Mehmet A li Resuloğlu. "Müsaual Partisinin Kuruluşu ". Azerbaycan Dergi· si. Y 40. S. 282 Kas1m · A ralik 1 991. s. 38 43. F Aküzüm. a.g. m . s. J4.: Nesiman Vagublu. Müsauat Parliyasmm Tarihi.

Bak1. 1997. s. 9.

44. M B. Mehmetzade. Milli Azerbaycan Hareketi. s. 41.

45. Tahir Sünbü! Azerbaycan Dosyasi. Kök yay. A n kara. 1 990. s. 61 : Abdulha· luk Ç..ay · ·1905 · 191 7 yillannda Azerbaycan 'daki Siyasi kuruluşlar · : Türk Kiil· ttlnl A raştmnalan.XXVIf/1 -2. s. '18 46. M. A. Resllloğ/11. a.g. m . . s. 40. F A kiiziim. a.g. m . . s. 1 5.

36

Azerbaycan 'tn !stiklôl Mücadelesi

Kazaklar burada iken memleketin bağımsızlığını korumuş, mü­ cadele etmiş ve teşkilat kurmuştur.17 27. Nisan 1 920 Kızılordu'nun işgal hareketinden sonra , Müsavat Partisi de büyük bir darbe yemiştir. Müsavatçılar ı 923 yılından itibaren muhtelif ülkelerde faaliyette bulunmuş­ lardır. Bu ülkeler arasında, Türkiye, Polonya , Almanya önemli yer tutmaktadır. 48 Bu dönemde, 1 922 yılının sonlarına doğru Türkiye'ye gelen Mehmet Emin Resulzade, ı 920 ı 922 yıllarında Gürcistan'da bulunan Müsavatçıların da, Gürcistan'ın Ruslar tarafından işgal edilmesi üzerine, Türkiye'ye gelmeye başlamaları ile Müsavat Partisi'nin harici ülkeler teşkilatını kurmuştur. 49 -

Harici büro , partinin faaliyetine rehberlik eden bir organ idi ve kurulduğu günden itibaren Azerbaycan'daki gizli Müsavat teşkilatı ile irtibat kurmuştur. Büronun Merkez Komitesi nisbe­ ten geniş yetkilere malik olduğundan, asıl meseleler partinin başkanı Mehmet Emin Resulzade'nin liderlik ettiği üçlü riyaset heyetinin kararı ile halledilirdi. Bu üçlünün diğer üyeleri Halil Hasmemmedov ile Memmed Sadık Ahundzade idi . 50 Harici büroda faaliyet gösteren diğer şahıslar ise şu isimler­ den oluşmaktadır; Mustafa Vekilli, Şefi Rüstembeyli, Abbas Ka­ zımzade, Meşedi Ali Refiyev, İ smail Nezerlizade, Hasan Fetta­ hov, Alibey Esedullayev, Emir Han Hoyski , Selim Ağasıbeyov, Ali Çebiyev, Nadir Şirinbeyov, Harndi Karacazade , Mirza Ha­ cızade, Karnal Genizade .51 Büronun maliye işleri ile ilk zamanlar Mehmet Emin Resul­ zade'nin kendisi, bir müddet sonra da Meşedi Ali Refiyev ilgi47. Müstecib Ülküsal. ''Azerbaycan Daudsi ve Müsauat Ftrkas1 ··: Milli A zerbay· can Müsauat Halk Partisinin ellinci VJ!dönümü münasebetiyle. 5. 4. 1 962. s. 56-57. : Kaz1m Karabekir. !stiklal Harbimiz. Istanbul. 1 988. s. 459.

48 N Vagublu. Müsauat Partiyasinin Tarihi. s. 14.

49. Haleddin /brahimli. Azerbaycan Siyasi Mulıacireli. Bakt. 1996. s. 107.

50. H lbralıimli. a.g. e. . s. ] 07.

51. H lbrahimli. a.g. e. s. J08

37

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

lenmeye başlamıştır. ı 925 yılı Aralık ayından ise , büro içinde bazı tartışmalar olduğundan komisyona Şefi Rüstembeyli 'nin reis olmasına karar verilmiştir. 5 2 Müsavat'ın İstanbul'daki bürosundan başka Türkiye'de Milli Komiteler kurduğu iller de şunlardır; Trabzon komitesi, Samed Muradov, Nasrulla Aşurbeyov, Nagi Şehzamanlı.

Kars Komitesi, Mehmed Ali Efendizade, Yasin Vekilov. İ zmir Komitesi, Doktor Efendiyev. 53 Bu ülkelerde, yayın faaliyetleri başta olmak üzere, muhaci­ rette bulunan Azerbaycan Türklerinin problemleri ile yakından ilgilenmişlerdir.

1.2.4. Azerbaycan Gençler Birliği ı 924 yılında Müsavat Partisi harici bürosunun kararı ile Medeniyet komitesi nezdinde Azerbaycan Gençler Birliği kurul­ muştur.

Başkanlığa Mehmet Sadık Ahundzade, katibi İsmail Sarı İ manguluoğlu seçilmiştir.

Azerbaycan Gençler Birliği'nin faal üyeleri ise, Şefi Rüstem­ beyli, Selim Ağasıbeyli, M . Ağaoğlu, Niyazi Yusufbeyov, İsken­ der Han Hoyski, M . Hacızade ve H . Cemalbeyov·dur.54 Birliğin maksadı, gençleri teşkilatlandırmak, onların milli ru­ hunun yükseltilmesine çalışmak, hem de maddi ihtiyaç hisse­ den üyelere yardım etmek.55

52. H. /brafıinıli. ay. yer.

5 3. H. /bralıimli. a.g. e.

.

.

s. ] 08.

54 . H. fbrafıinıli. a.g. e . s. l 09.

55. Mtisaual

38

Azerbaycan 'm lstiklôl Mücadelesi

1.3. Yayın Alanındaki Faaliyetler Moskova 'dan kaçmayı başaran Resulzade, Finlandiya, Al­ manya yoluyla Türkiye'ye gelmiştir. Onun İ stanbul'a gelmesiy­ le, Azerbaycan istiklali için sürdürülen mücadelede basın ala­ nında da faaliyete geçilmiştir. Bu dönemde ( ı 923 - ı 93 ı) sı­ rasıyla Yeni Kafkasya Mecmuası ( ı 923 - ı 927), Azeri Türk Mecmuası ( 1 928 - ı 930), Yeşil Yaprak Mecmuası ( 1 928), Odlu Yurd Mecmuası ( ı 92 9 - ı 93 ı) ve Bildiriş Gazetesi ( ı 930 - ı 93 ı ) yayınlanmıştır. 56 1.3. 1 . Yeni Kafkasya Mecmuası Milli Azerbaycan Hareketi'nin yayın organı olarak, R . 26 Eylül ı 339; H. 9 Safer ı 34 P7 (M . 26 Eylül ı 92 3) tarihinde İ stanbul'da Yeni Kafkasya Mecmuası'nın ilk sayısı neşredilmiş­ tir. Tesbit edebildiğimiz son sayısı ise, Y. 5, S. ı (94) ile H . 4 Rebiyülahir ı 346, ı Teşriniewel (Ekim) ı926 tarihini taşımak­ tadır. 58 Mecmuanın ilk sayısında sahib-i imtiyaz ve müdür-i me­ sul Seyyid (Mehmed) Tahir'dir. Seyyid Tahir müdür-i mesullük görevini Y. 3 S.6 H . 2 9 Cemaziyelewel ı 344 R . ı 5 Kanunuev­ vel ı 34 ı ( 1 5 Aralık ı 925) tarihine kadar sürdürmüştür. Y.3.

S . 7 H . 24 Receb ı 344 6 Şubat ı 926 tarihinde ise Müdür-i 56. Sebahattin Şimşir. "Türkiye "deki AzerbaJICan Matbuatı (1 923 · 1 931)'; Türk Dünyası Tarih Dergisi. Ocak 1 995. S. 97. ss. 61·62.

57 Burada 9 Safer 1342 tarihi olması gerekirken, muhtemelen dizgi hatası sonucu 1341 tarihi çıkmıştır. Zira. bir sonraki sayı R. IS Teşrinievvel 1339 : H 4 Rebiyülevvel 1342 tarihini taşımaktadır.

58 Bu konuda. değişik bilgiler verilmektedir. Yavuz A kpmar. "Kasım 1927"ye kadar. onbeş günde bir çıkanlan bu dergi toplam 100 sayı neş· redi/ir. ·· ifadesini kullanmaktadır/ar. Mehmed Emin Resulzôde. Azerbaycan Cumhuriyeti. Istanbul. 1990. Hazırlayanlar. Y . Akpmar. i M Yıldmm. S. Ça· ğm. s. XX Ancak. araştırmamız esnasmda. Devlet Arşivleri Genel Müdürlü· ğü Cumhuriyet arşivinde bulduğumuz bir vesika. bu saymm son sayı oldu· ğu fikrini güçlendirmek/edir. A rşivde 86/87 numara ve 5664 aded sayı h vesikada: "Istanbul aa · milnteşir Yeni Kafkasya mecmuasmm muzır neşriyat­ ta bulunmasma mebni ta '!ili. Dahiliye Vekôlet-i Celilesinin 1 Eyfüi 927 la· rih/i tezkiresiyle vukü bulan teklifi üzerine /cra Vekilieri Heyetince 29 Ey· lül 921 tarihinde tasvib ve kabul olunmuştur. ·· deni/m�ktedir. (ek. 3)

39

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Mesullük görevini Ahmed Hakkı üstlenmiş ve dergi kapanın­ caya kadar da bu görevini sürdürmüştür.

Onbeş günde bir neşrolunur edebi, içtimal ve siyasi mecmua olan Yeni Kafkasya Mecmuası'nın perde arkasındaki önderi Mehmed Emin Resulzade'nin ismi ilk defa Zaruri Bir i zah (İda­ reye Mektup) başlığı ile Y. 1 , S.4 H . 6 Rebiyülahir 134 2 ; R . 1 5 Teşriniewel 1 339 ( 1 5 Ekim 1 923) tarihli nüshada s. 1 2 - 1 4 te görülmektedir. Zaten bu dergide yayınlanan birçok yazının Re­ sulzade 'nin kaleminden çıktığını da söylemek mümkündür.59 Ayrıca, mecmuanın Y. 1 S. 1 7 H. 25 Şewal 1 342 R.28 Ma­ yıs 1 340 (28 Mayıs 1 924) tarihli nüshası özel sayı olarak basıl­ mış olup, kapağa da Resulzade' nin bir fotoğrafı konmuştur.

Mecmuanın Y. 2 S.4 H . 22 Rebiyülahir 1 343 R . 1 6 Teşrinisa­ ni 1340 ( 1 6 Kasım 1 924) tarihli nüshasında da baş muharriri: Resulzade Mehmed Emin Y. 3 S.8 H . 24 Receb 1 344 6 Şubat 1 926 tarihli nüshada ise Sahib ve baş muharriri: Resulzade Mehmed Emin, ibaresi başlığın hemen altında görülmektedir.

1.3.2.l .Yeni Kafkasya'nın Yayın Amacı ve Politikası Yeni Kafkasya' nın, 26 Eylül 1 339 (26 Eylül 1 923) tarihin­ de yayınlanan ilk sayısının başyazısında şu cümleleri görmekte­ yiz; Promete'yi diden hunhar kuş, karta! idi. Bir asırdan beri Kafkasya'nın göğsünü delen ve ciğerini parçalayan Rusya em­ peryalizminin tuğrası dahi bir karta! değil miydi?! . .

"Kafkasya Kafkasyalılarındır" şiarı tahakkuk ettiği gündür ki, Yeni Kafkasya vücud bulacak.

Bugünkü Kafkasya "Karta!" Rusya 'sının değilse de , "Orak" 1 Rusya ' sınındır. Fakat Kafkasyalıların değildir.

Azerbaycan , Dağıstan, Gürcistan vücud-ı millileri kara em­ peryalizmi temsil eden karta! gagası ile değil, kızıl emperyalizm 59 S Şimşir. a.g. e..

IV Bölüm: Resulzade Bibliyoğrafyast. ss. 83

40

·

106.

Azerbaycan 'rn lstiklôl Mücadelesi

alarnetini teşkil eden çekiçle ezilir ve orak ile kesilirse bundan Yeni Kafkasya narnma ne hasıl olur?! . . . " 60

Yeni Kafkasya Mecmuası, ortaya koyduğu yayın politikası ile, öncelikle Azerbaycan'ın, sonra Kafkasya' nın ve nihayet Rusya mahkOmu milletierin istiklal davaları için mücadele etme­ yi bir ilke edinmiştir. Bu ilkeyi de sık sık ifade etmekten çekin­ memiştir. Nitekim bu ifadelerden bir kısmını şu şekilde belirle­ biliriz: "Büyük Rus tehlikesi ile mücadelenin taktiği Rus aleyh­ tarı bütün kuwetlerle birleşmektir. Bu maksatla da Türkis­ tan'dan Ukrayna'ya kadar uzanan büyük cepheyi bütün hara­ retimiz ve samimiyetimizle alkışlarız. Fakat bu cephenin kalbini herkes bilir ki , Kafkasya teşkil eder.61 "Yeni Kafkasya, Esir Türk illerinin büyük emellerine tercüman olan; Azerbaycan istiklalt uğrundaki şanlı cihadın büyük maksadiarını terviç ve müdafaa eden; Kafkasyalıların Rus istilasına, kızıl vahşete karşı mütte­ hid bir cephe teşkil etmelerini isteyen; başta kahraman Türki­ ye olduğu halde, şark milletlerindeki büyük inkılap hareketini alkışlayan; İ slam ve Türk dünyasında kızıl Rusya istila ve me­ zalimine karşı bayrak açmış ilk ve yegane olmak şerefini taşı­ maktadır.

"Yeni Kafkasya münderecatının tazavvuuna çalışacak, Rus­ ya istilasından canı yanan bütün Türk illerinin istiklal uğrunda­ ki mücadelelerine daha ziyade yer verecek, bu hususta mezkOr illerin en selahiyattar mümessilleri tarafından yazılacak maka­ lelerin münferid surette neşrini, vusat ve imkanı dahilinde, te­ min edecektir.62 Bir başka yerde ise; Yeni Kafkasya nın " . . . yal­ nız Kafkasya derdierini neşrle kalmayıp, başta Türkiye olmak üzere, şark da cereyan eden pek mühim hadiselere dahi, müm­ kün olduğu kadar, lakayd kalamayacağı63 vurgulanmaktadır. '

60 "Ateş Çalan Promete ·: Yeni Kafkasya Mecmuasi (V K M. ). 26 Eylül 1339.

V i. S I. s. 2 61 'Beşinci Vtlm Başlang1cmda ·: V K M. . 1 Teşrin i Evvel 1 927. V 5. S 1 (94). s. 2

·

62 a.g. m . . V K M. . V 4. S i. s. l.

63 ·"fkillci Yda Geçerken ·: V K M. . 4 Teşrin·i Evvel 1340. V 2. S 1. s.

41

3

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Yeni Kafkasya'nın ortaya koyduğu yayın politikasını şu şe­ kilde özetleyebiliriz: "Hizmet ettiğimiz gaye; Milliyet ve İstiklal gayesi : Kafkasya'nın halası, Azerbaycan'ın istiklali !64 Asıl dava Azerbaycan 'ın istiklali olmasına rağmen , Yeni Kafkasya Mec­ muasının sayfaları sırf bu konuya münhasır kalmamıştır. Zaten mecmuanın muhtelif sayılarında yer alan yazılar bunu gösterdi­ ği gibi, başyazıda da bunu "Neşriyatımızı dikkatle takib eden­ ler görmüşlerdir ki , biz ne ilk sırada tuttuğumuz Azerbaycan, ne de ünvanıınızia meşrut Kafkasya çerçevesinde kalmamış , sahifelerimizde , bütün Türk illerinin halinden bahs eylemiş ve yalnız Türk ilieri ile de iktifa etmemiş, şark memleketlerindeki belli başlı meseleleri dahi ihmal etmemişizdir" 65 şeklinde ifade­ ler yer aldığı gibi, "Yeni Kafkasya' nın terviç ettiği umdelerden birisi de, milli vahdet umdesi" 66 Bir başka yerde ise, bu umdeyi şu şekilde desteklemektedirler: " Biz ta ibtida-ı teessüsünden be­ ri mecmuamızı yalnız Azeri Türklüğüne değil, hudud-ı milli haricinde bulunan bütün Türklere hasreylemiş ve onların mu­ avenet-i tahririye ve müşareket-i ma 'neviyesine arz-ı ihtiyaç göstermek Rus taht-ı esaretinde yaşayan Türk Dünyası'nın bel­ li başlı erbab-ı kalemlerinden hayat-ı muhacerette bulunan he­ men kaHesinin Yeni Kafkasya'ya iştirakleri , bu hususta dahi mecmuamızın muvaffakıyetine delil olabilir. Finlandiya Türkle­ rinin Yeni Kafkasya 'ya gösterdikleri alaka herhalde Azerbaycan Türklerinin alakasından az değildir. Bu hal şimalli kardeşlerimi­ zin zindeliğini gösterdiği gibi, mefkCırenin kuwet ve kudretini de gösterir. "67 şeklinde ifade edilmektedir. Kısaca Yeni Kafkas­ ya mecmuası , esasen üç mühim meseleyi ele almıştır. Bunlar; Azerbaycan Türklerinin istiklal fikri; Rusya Türklerinin bağım­ sızlık hareketleri ve Anadolu Türklerinin milli mücadelesinden doğan Cumhuriyet'in yerleşmesine katkıdır.68 64. a.g.m. Y K M. . Y2. S. l. s. 3.

65. a.g. m. Y K M. . Y 4. S. J. s. 1 .

66 a.g. m. Y K M. . Y 5 S. 1 (94). s. 2.

67 a.g.m. Y K M. . Y 2. S. 1. . s. 2.

68 C'emil Hasan!t . ..M.E. Resulzôde ve Türkiye Cumh uriyeti ": Türk Dünyasi Aydmlan Sempozyumu Bildiri/eri. Kayseri 1 996. s. 298.

42

Azerbaycan 'm lstiklôl Mücadelesi

Yeni Kafkasya Mecmuası'nın yukarıda belirttiğimiz özellikle­ ri yanında , onlar kadar etkili olan , diğer önemli bir özelliği de, Bolşevizme karşı beslediği duygulardır. Yani, Yeni Kafkasya Mecmuası , bir yerde, Rusya mahkGmu milletierin sesi olmuştur.

Yazılarının bir kısmı da bu konuya ayrılmıştır. Nitekim; " . . . mecmuamızın Bolşevizm ya da sıkı Çeka tehdidi altında ya­ şayan, hayat-ı muhaceratın çekilmez alamete tahammül göste­ ren Azerbaycan gençliği için bir nev'i manevi teşkilat merkezi olduğunu göstermekle bilseniz ne kadar mesuduz! Tahran'dan, Tebriz'den tutarak ta Berlin'e ve Paris'e kadar muhtelif mem­ leketlere dağılan gençliğin mecmuamıza maddeten ve manen gösterdiği merbutiyet bize müfid bir işle meşguliyelimizi ihsas ettiriyor ve o nisbette derin zevk-i manevi veriyor. 69 Yeni Kafkasya Mecmuası, Bolşevik siyasetine karşı ortaya koyduğu bu mücadeleyi sadece Azerbaycanlıların değil, bütün Rusya mahkCımu milletierin ortak meselesi olarak görmüştür.

Bu mücadelenin başanya ulaşahilmesi için de bütün Rusya mahkGmu milletlerden yardım beklemiş, bolşevik mezalimi al­ tında inleyen memleketlerin önemli merkezlerinden haberleri de sayfalarında neşretmiştir. Bu konularla ilgili olarak ise, " Başta Rusya istilası altında inleyen Kafkasyalı komşu cumhu­ riyetierin mümessilleri olduğu halde, Rus emperyalizminin çök­ mesinde hayati surette alakadar olanlar yardımlarını esirgeme­ sinler, bizi meydanda yalnız bırakmasınlar. . . "70 derken bir baş­ ka yerde de, " Bolşevik siyaseti ve Kafkasya hadisatı ve hayatı­ na ait matbuat-ı mevkutemizde arasıra intişar eden makaleler­ den neşriyatımızın beyhude olmadığını memnuniyetle görüyor, efkar-ı umumiyede hayırlı bir tesir icra eylediğimizi hususi te­ maslarımız esnasında dahi kemal-i meserretle hissediyoruz.

Bundan ma"da Anadolu"nun çar etrafına, İ ran'ın, Mısır·ın, Hind"in, Afgan · ın vesair Şark memleketlerinin mühim merkez-

69. a g. m. . Y I< M . Y 2. 5. 1. s. 2

70. a.g. nı. . Y I< M . Y 4. 5. 1. s. 1.

43

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

lerine giderek bolşevik mezalimi altında inleyen Türk ve İ slam milletlerinin düçar olduğu gadr ve zulm hakkında hazin haber­ ler götürmüştür. ·�71 1.3.2.2. Yeni Kafkasya Mecmuası'nın Programı

Yeni Kafkasya Mecmuası'nın programını ise maddeler ha­ linde şöyle tesbit etmiştir: 1 . Yeni Kafkasya milliyetçi , radikal ve demokrattır.

2 . Yeni Kafkasya Türkçüdür. Türklerin harsi tariflerini, me­ deni irtibatlarını manevi vahdet ve istiklallerini istihdaf eder.

3. Yeni Kafkasya Türk davasının Azeri cephesini müdafaaya mükellef Azerbaycan istiklalcilerinin mürewiç-i efkarıdır.

4 . Yeni Kafkasya, Kafkasya milletlerinin Rusya esaretinden kurtulmasını ve müstakbel Rusya istilasına karşı muvaffakiyetle durmasını temin için Kafkasya 'nın konfederasyon şeklinde bir­ leşmesi taraftarıdır.

5. Yeni Kafkasya, yalnız Azerbaycancılık, Türkçülük ve Kaf­ kasyacılıkla kalmaz; o şarktaki milli istiklal hareketini de, terviç ettiği efkar-ı manzumesinin cüz-i tamı olarak benimser, şarkın radikal bir surette asrrleşmesini bütün samimiyetiyle istikbal eder.

6 . Yeni Kafkasya, bilhassa Rusya emperyalizmine karşı mü­ cadele eder, o çarizmi olduğu kadar bolşevizmi de Türk Dün­ yası için muzır ve Kafkasya'ya düşman görür.72

7I a.g. m . . V K. M . V 2. S I. sJ.2

72 ""Üçüncü Ytl Başmda ·:

V K M . V 3. S I. 3 Teşrin·i Evvel 1341. s. I. ..)

44

Azerbaycan 'tn lstik/6/ Mücadelesi

1.3.2.3. Başyazar ve Yazarlan Azerbaycan Davasının Türkiye'deki ilk yayın organı olarak Yeni Kafkasya Mecmuası 'nın 94 sayı da olsa yayınını sürdüre­ bilmesi, büyük bir başarıdır. Derginin sahipliğini ve başyazarlı­ ğını Mehmet Emin Resulzade yapmıştır. 73 Yeni Kafkasya'da Mehmet Emin Resulzade'ye ait olduğunu düşündüğümüz imza­ lı veya imzasız 2 1 5 civarında makale bulunmaktadır. 74

Yeni Kafkasya Mecmuasında, Azerbaycan, Kafkasya, Rusya mahkCımu milletler, Türkiye ve Türk Dünyası'na ait muhtelif konulara dair yazılar görülmektedir. Aralarında ünlü yazarların da bulunduğu imzaların bir kısmı müstear, bir kısmı kısaltma, yani, harflerden oluşmaktadır. Bu durum, imzaların sahiplerini tesbitte önemli bir engel teşkil ettiğinden büyük bir çoğunluğu­ nu tesbit etmekte başarılı olamadık. 75 Yeni Kafkasya Mecmuasında başyazar Mehmet Emin Resul­ zade, muhabir ve okuyucu mektupları dışında tesbit edebildiği­ miz imzaları. şöyle sıralayabiliriz: A. Battal, A. Cevad, A. Hamdi, A. Şeyhülislamzade, Abdul­ kadir76, Dr. Abdullah Cevdet, Acarlı, Ahmed Zeki Velidi, Akçu­ ra, Ali Mansur, Ali Merdan, Ayaz İ shak!, Ayn Ayn , Ayn Kaf, Ayn Kurbankulu, Azerbaycanlı Ali Kemal, Azeri, Azerizade, BakCılü, Cafer Sadık, Demircioğlu, Elif Çelbek, Erdoğan, Falih Rıfkı, Genceli , Gülseren , Gültekin , Gürcü, Halil Has Mehmed, Hüseyinzade Kara , Hüseyin Cavid , lslahcı , İdil Oğlu, İ smail Zühtü, Kafkasyalı, Kazanlı, Kazım, Kemal, Kırımlı Cafer Seyid Ahmed , M . Garib, Mahmud Fuad, Maksim Gorki, Mehmetali Salih, Mehmet Fuat Toktar, Mirza /7 Molla Saci . Mustafa Çoka73. Resulzôde 'n in ismi ilk kez Zoruri Bir izah boşhğı o(tındo V I. S 4. s.

12-14 de görülmektedir.

74. Sebohottin Şimşir. o.g. e. . s.85-97 75. Tesbit ettiğimiz imzalar orosmdo. Mehmet Emin Resulzôde. M. E : M Emin.: Mirza Bala ise: Mirza. : M M B : Daşdemir. Mehmetzôde Mirza imza/arım kullan· 11/IŞtlr.

76. Boşkurdistan/i Abdu/kadir imzası da burada verilecektir.

77 Mirza Bala. MM. B . Doşdemir. Melımetzôde Mirza· imzalan do burada uerile· r:eklir.

45

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

yoğlu, Muzaffer Şerif, Nafia Şükrü, Necati, Sadri Maksudi, Sin Sinan, Suad Safved, Şefi, Şin Elif, Şin Mim, Türkistanlı Ahmet N ai m .

1.3.2.4.Yeni Kafkasya Mecmuası ve Azerbaycan İstikiali Davası Azerbaycan Cumhuriyeti 'nin 27 Nisan 1 920 tarihinde ba­ ğımsızlığını kaybetmesi, bir müddet sonra da başta Mehmet Emin Resulzade olmak üzere diğer önde gelen şahsiyetlerin, tutuklanmaları veya etkisiz hale getirilmeleri neticesinde, Azer­ baycan Türkleri , Rus esaretinde yaşamak veya ülkeyi terket­ mek durumu ile karşı karşıya kalmışlardır. Bunun sonucu ola­ rak, başta Türkiye olmak üzere , Azerbaycanlıların bir kısmı muhacereti tercih etmiştir. Bunlar bir müddet gittikleri ülkeler­ de büyük sıkıntılar içinde varlıklarını devam ettirme mücadelesi yanında iaşe ve ibatelerini sağlamak için daha büyük zorluklar­ la karşı karşıya kalmışlardır. Nitekim, bir iki yıl pek bir faaliyet içinde bulunduklarını söylemek de mümkün değildir. Azerbay­ can Türkleri'nin muhaceretteki faaliyetlerine, Resulzade'nin İ s­ tanbul'a gelmesinden sonra, özellikle siyasi ve kültürel alanda hız verdiklerini söyleyebiliriz .

Bu dönemde yayınlanmaya başlayan Yeni Kafkasya Mec­ muası bu faaliyet alanının ilk yayın organı olması hasebiyle, Azerbaycan istiklali davasını ayakta tutmak için büyük gayret sarfetmiştir. Bir yerde yayın politikası ile, Azerbaycan Cumhu­ riyeti'nin muhaceretteki resmi sesi olmaya devam etmiştir. Ö zellikle genç Azerbaycanlıların istiklal aşkını ayakta tutmak amacıyla , 28 Mayıs istiklal gününü bir bayram gibi ve 27 Nisan esaret gününü de kara bir günün yıldönümü olarak özel sayı­ tarla anlatmaya çalışmıştır.

Azerbaycan İ stikiali davasında Yeni Kafkasya'da birçok yazı ile karşılaşmak mümkündür. Bu çarpıcı yazılar ışığında İ stiklal davasını şu şekilde özetlemeye çalışalım ; 46

Azerbaycan 'm !stik/61 Mücadelesi

" Rusya bolşevizmi tebdil-i hükumet perdesi altında Azerbay­ can Türk Cumhuriyeti 'ni, sözün bütün manasıyla, istila eyledi.

Türk dostluğu ve istiklal şiarının yaldızlı haili arkasında her nev' hukuk ve insaniyet kanunlarını kirli çizmeleri altında çiğ­ neyen bu müstakil kuwet memlekette ne milli, ne idari, ne de siyasi hiçbir istiklal bırakmadı. Böyle cabbar ve zalim bir mü­ dahaleye karşı yer yer vuku bulan isyanlar ve gaddarane bir su­ rette bastırıldı. Azerbaycan , sözün tam manasıyla kızıl kesildi.

Ricalinin, ulemasının , muallimlerinin, askeri kumandanlarının, arnele ve köylülerinin, milll adet ve dini mukaddesatma sadık kalan günahsız halkının al kaniarına boyandı. "78 " 1 9 1 8 ve 1 9 1 9 senelerinde her evin üstünde ihtizar eden mavi, kırmızı ve yeşil renkli bayrak, şimdi yalnız Çekayı istihkar edebilen kahramanların evinde, saklı bir surette açılabilirse de, onun bugün ifade eylediği mana o gün ifade eylediği mefhum­ dan daha kuwetlidir. Bu bayrağın temsil eylediği fikir şimdi muayyen bir edebiyata, muayyen bir nazariyeye, bu nazariyeyi kendisine siyasi emanet karar veren bir zümreye manen idare ve kendisini pek büyük fedakarlıklara sevk edebilen bir nesle maliktir. Şimdi bu fikrin mücahitleri var, mazlumları var, şehid­ leri var, kahramanları var. "79 "Dört seneden beri hür Azerbaycan'a musallat olan Çekalar bu idealin kökünü kesrnek için müracaat etmedik vahşetler bı­ rakmamışlardır. Fakat ne Kızılordunun, başta Gence, Karabağ vesaire olduğu halde memleketin her tarafında isyan eden hal­ kı masum kaniara gark etmek istemesi, ne irfanın, ulemanın ve gençliğin yüzlerle kurşuna dizilmesi, ne fedakar genç vatan­ perestierin karanlık zindanlarda, sulu badrumlarda felç bir ha­ le getirilerek açlık grevi ilan edecek dereceye indirilmesi, ne de bin türlü hilelerle eli silah, dili söz tutan ateşli ferdierin kafile78. ·Azerbaycau ·m Bıiyt"ik Matemi ·: V K M . V l. 5. 15. 27 Nisan 79.

'"Küçük

Türkiye itin

Büyük

Bir

1311. s.3

47

Günü ··.

VKM.

1340. s. 2.

V 2. S. 1 7 28 Mayts

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

lerle sürgün edilmesi bu ideali söndüremez! . . Bilakis herşeyden yüksek olan ideal bütün bu tazyiklere rağmen büyür, parlar, yükselir. " 80 Bir bütünlük içinde, Azerbaycanın istiklali davası düşünüldü­ ğünde, istilacı güçlerin sadece Ruslar olmadığı hemen göze çarpmaktadır. Çünkü, Azerbaycanlı Türk milliyetçilerinin he­ men hemen hepsinin ortak görüşü, Rusların içerdeki işbirlikçi­ leridir. Çünkü, bu iç güçler, Ruslar'a yardım etmeselerdi , bugün Azerbaycan · hala bağımsız .Qir devlet O larak y'a şıyor olacaktı, şeklinde özetlenebilir. Dolayısıyla , istila sonrası, bu konuya yö­ . nelik de muhtelif yazılar kaleme alın mıştır. İ şte bunlara şu şe­ kilde bir misal verebiliriz; "Malum olduğu üzere müstakil Azerbaycan Komünist Fırka­ sı'nın vücudu fiilen mevcud olmadığı gibi, müstakil Sovyet Azerbaycan' ının istiklali de aynı cinstendir. Daha 1 9 1 8 sene­ sinde Rusya Bolşevik Fırkası 'nın bir komisyon hükmünde olan o zamanki Himmet teşkilatma mensup olan bugünkü Azerbay­ can bolşevik komiserleri Azerbaycan şiarını reddediyar ve bu isimle bir memleket mevcud olduğunu tamamıyla inkar ediyor­ lardı . " 81 Azerbaycan Cumhuriyeti tarihinin şüphesiz, en önemli ta­ rihlerinden birisi de 28 Mayıs 1 9 1 8'dir. İ şte bu mutlu günde de Azerbaycan'ın istiklali büyük bir coşku ile kutlandığı gibi , ba­ ğımsızlığın bitmesine sebep olan Ruslar büyük bir nefretle anıl­ mıştır. İ şte bu gün dolayısıyla da birçok yazı yazılmış, Azerbay­ can'ın tekrar istiklalini kazanacağı güne kadar, bu meşalenin sönmemesi için genç nesillere tavsiyelerde bulunulurken , geç­ mişte yapılan hataların da bilhassa tekrarlanmaması için de on­ lara devlet olma ve bağımsızlığı muhafaza etme şuuru verilme­ ye çalışılmıştır. 28 Mayıs sadece Azerbaycan · ın değil, tüm Rus­ ya mahkümu milletierin istiklali olarak düşünülmüştür. Konuyla 80 ""Azerbaycan ·m Büyük Gün ü ·: Y K M . Y I. 5. 1 7 28 Mayls 1340. s. 3.

81 ""Sahte Bayram/m· ·: Y K M . Y i. S. J 9. 1 Tennnuz l340. s. l

48

Azerbaycan 'm lstik/61 Mücadelesi

ilgili yazılan yazılarda tesbit edebildiğimiz istiklal davasına dair olanları da şu şekilde ifade edebiliriz; " 28 mayıs'ta ilan olunan büyük fikir, geçirdiği pek elim saf­ haya, yediği pek ağır darbelere, dCıçar olduğu maddi mağlubi­ yetlere rağmen, yaşadığımız bu yedi sene esnasında , pek bü­ yük tecrübeler geçirmiş, ateşten , demirden geçmiş , maneVı bü­ yük muvaffakiyeHer kazanmış , günden güne büyümüş, ruhların ta derinliklerine kadar nüfuz etmiş, iliklerine işlemiştir. "82 "Evet, 28 ı.ıayıs demek, Azerbaycan istiklalciliği demektir.

Azerbaycan istiklalciliğinin kökü Azeri Türkünün Rus Çarizmi­ ne karşı devam ettirdiği milli kültür uğrundaki mücadeledir. Bu mücadeleyi o yalnız başına değil, kendisi ile aynı belaya dCıçar bulunan diğer Türk ilieri ile beraber olarak devam ettiriyordu. ı 905 senesinde (Nijni) de in'ikad eden ittifak-ı müslimin nedve­ sine Azerbaycan mümessilleri faal surette iştirak eylemiş; ı 9 ı 7 senesinde Moskova Kongresinde dahi Azerbaycanlıların pek mühim rolleri olmuştu. Çarizme karşı mücadelelerinde Azerbaycan Türkleri Kırım, Kazan ve Türkistan Türkleri ile teş­ rik-i mesai etmişlerdir. Milli medeniyet hususatının Rus taarru­ zundan muhafazasına matuf mücadelede Rusya Müslümanları birlikte hareket eylemiş, kara ve ziyana daima şerik olmuşlar­ dır. " 83 "Azerbaycan istiklalciliği Rusya esaretindeki Türk ilieri istik­ lalciliğinin pişdarı idi . Bu itibarla 28 Mayıs yalnız Azerbaycan istiklalcileri nazarında değil, Rusya esaretine karşı kıyam eden bütün Türk ilieri nazarında da muhterem bir cidal günüdür. " 84 28 Mayıs kadar önemli bir tarih de, herhalde 27 Nisan 'dır.

Bu günün yıl dönümleri daha büyük bir nefretle anılmıştır. Bu yıl dönümlerinde, Rusya mahkCımu milletler arasında Azerbay­ canlıların farkı , mücadele metodlarının farklılığı ve istiklal aşkı82 "Küçük s. 3.

Türkiye nin Büyük Bir Gün ü ·: Y K M. . Y2. 5. 1 7. 28 Mayts 1341.

83 "28 Mayts Nedir?·: Y K M. .

84 ay. yer.

Y 3. 5. 14. 28 Mayts 1 926. s. 2.

49

Doç. Dr. Sebahattin Ş;mş;r

na bilhassa değinilmiştir. Bu arada , Anadolu ile Türkistan ara­ sında bulunan Azerbaycan'ın bu özelliği de, yine belirtilmiştir. " Rusya imparatorluğu dahilinde yaşayan milletlerden bir kısmı çar istibdadının çökmesi ile Rusya esaretinden hem fik­ ren , hem de fiilen çıktılar. Diğer kısmı ise , fikren halas oldukla­ n halde, fiilen necat bulamayıp tekrar bolşevik Rusya'nın zinci­ rine çekildiler. Birinci kısım milletierin klasik misali Lehistan ile Finlandiya, ikinci kısım milletierin misali de Azerbaycan ile Türkistan 'dır. Lehistan ile Finlandiya senelerden beri istiklal mücadelesi yapmış, beynelmilel bir mesele ihdas eylemiş, istik­ lal-i edebiyat ve nazariyata malik olmuş, bu maksad uğruna kurbanlar vermiş, kahramanlar ve şehidler sahibi olmuş ve kanla canla yaşamış bir mefkGre ile mücehhez idiler. Devr-i ta­ rihiye hazır olarak giriyorlardı. Bu hazırlık kendilerini tam bir muvaffakiyete nail etti . MefkGrelerinin maddeten tahkikini gör­ düler. Milll hürriyet ve istiklallerini kamilen elde ettiler. i şbu ha­ zırlık devrini daha geçirmeyen milletierin nasibi ise milli mef­ kGrelerirıin yalnız fikren doğduğunu görmekten ibaret kaldı .

Rusya dahilindeki Türk akvamı, umumen, bu ikinci nevi teş­ kil eder meyanında en ziyade muvaffak olanı Azerbaycan ' dır.

Azerbaycan müstakil bir devlet hayatıyla, kısa bir zaman için olsa da , yaşadı . İstiklal bayrağını yükseltti . Beynelmilel bir me­ sele halini aldı. Cihan-ı medeniyet, Azerbaycan Türk Cumhuri­ yeti ' ni tanıdı. Fakat bütün bunlara rağmen, bu devir tarihinde , kısmetine gelen na-müsaid şerait yüzünden, tekrar Rusya' nın yedd-i işgaline düştü . Sizce, Sovyet Rusya' nın Kafkasya'daki hakimiyeti kaba işgalden başka bir şey değildir. Nasıl ki, Arap kavimleri kısmen İ ngiliz, kısmen Fransız taht-ı işgalinde ise, başta Azerbaycan olmak üzere bütün Türk kavimleri de Rus­ ya · nın kızıl işgali altındadırlar. "85 .

85 'Küçük Türkiye 'n in Büyük Bir Günü ·: V K M . V 2. 5. 1 7 28 Mayts 1341.

s. 2

50

Azerbaycan 'm !stikldl Mücadelesi

"Türk tarihinde kara bir gün!

Evet, Azerbaycan Cumhuriyeti müstakil Türk Dünyası'nın büyük Türk federasyonunun istiklal kesb etmiş mühim bir rük­ nü idi. Buras ı Türklüğün anayurdu Türkistan cenahı ile canlı Türk mefküresinin büyük rehberi Anadolu cenahı arasında va­ ki bir kal b idi . Türk Dünyası 'nın kalbi.

Bu kalb, yalnız coğrafi bir mefhumu ifade ile kalmıyor, mef­ kürevl bir manayı dahi şamil bulunuyordu, Azerbaycan, yalnız cenub-i garbdaki Türklerle şimal-i garbdaki Türkleri birleştir­ mekle değil, taa eski zamanlardan beri Avrupa ile Asya arasın­ da en kısa tarik-i muvasalayı temin eden Mavera-yı Kafkas ber­ zahı üzerinde kain olmasıyla mümtaz idi. " 86 "Bugün 27 Nisandır. Baku'deki bolşevik hükumeti bugüne mahsus şenlikler tertib ve bunu yevm-i halas ve ticaret gibi tes' id eder. Bugün Azerbaycan hükumet-i milliyesi iskat oluna­ rak yerine komünist hükumeti nasb olunmuştur.

Fakat meselenin hakiki ciheti bu şeklin ifade eylediği mana­ ya muvafık olsaydı, biz ne bugünün şeametini kayd ederdik, ne de Azeriler bugünü matem tutarladı.

Hükumetin bir fırkadan diğer fırkaya geçmesi ve idarenin bir şekilden diğer bir şekle inkılab etmesi , hakimiyet ve istiklal-i milliye ihlal etmedikçe, şayan�ı kabul görülebilir.

Fakat 27 Nisan Azerbaycan için böyle olmadı . " 87 " . . . 27 Nisan faciası komünistlerin her yerde çağırdıkları ve bağırdıkları gibi Azerbaycan köylü ve işçilerinin inkılabı değil, sade Rusya ordusunun vahşi ce istilasıdır. ,. 88 Gayr-i müsait bir şerait altında Türklüğün tarihi düşmanı ile mücadele etmek zaruretinde bulunan Azerbaycan , tevessül ey­ lediği kanlı isyanlara , gösterdiği çok ciddi mukavemetlere her86 ""Türk

Tarihinde Kara Bir Gün ·: V K M . V2. S IS. 22 Nisan 1341. s.I

87 "Azerbaycan in Büyük Matemi ·: V K M . V i. S 15. 27 Nisan 1340,. s. l ·2.

88 "Bir intibalıname ·: V K M . V i. S J5. 27 Nisan 1340. s. l O.

51

Doç. Dr. Sehahattin Şimşir

gün verdiği hududsuz kurbaniara rağmen , hala esaretten kur­ tulamamış, 27 Nisan faciasını, hala yaşamak bedbahtlığında bulunmaktadır. "8?

Yeni Kafkasya ve Azerbaycan'ın istiklali'ne dair bahsimizi Mirza Bala'nın şu cümleleriyle bitirelim; " Bu mücadele devam ediyor. Mücadele dalgası bizi cepheden cepheye atıyor ve biz kah galib, kah mağlub, kah hür, kah esir, kah hakim, kah mahkum, kah sürgün ve kah muhacir oluyoruz. "90 1.3.3. Azeri Türk Mecmuası Milli Azerbaycan Hareketi'nin Türkiye'de yayınladığı ikinci yayın organı olan Azeri Türk Mecmuası,onbeş günde bir ede­ bi, içtimai, iktisadi ve siyasi milliyetperver mecmua olarak, ı Şubat ı 928 tarihinde yayın hayatına başlamıştır. Tesbit edebil­ diğimiz son sayısı ise, Şubat ı 930 tarih ve Y. 3 S. 30/ı numa­ ralıdır.

Azeri Türk Mecmuası , Türkiye'de ı 353 sayılı kanunla kabul edilen ı Ekim ı 928 de yeni Türk Harfleri hakkındaki kanun uyarınca ı 6 Aralık ı 928 tarihli Y ı S. 2 ı den itibaren Latin harfleriyle çıkartılmaya başlamıştır. 9 1 Mecmuanın ilk sayısından itibaren Müdür-i Mesulü olarak M ehmed Sadık (Aran) görül­ mektedir. Mecmuanın Arap harfleri ile basılan sayılarının ( ı 20) Orhaniye matbaasında basıldığı görülürken, Latin harfleri ile basılanlarda matbaa belirtilmemiştir.

1.3.3. 1 . Azeri Türk Mecmuası'nın Yayın Amacı ve Politikası Azeri Türk Mecmuası 'nın ı Şubat ı 928 tarihinde yayınla­ nan ilk sayısının başyazısını kaleme alan Mehmet Emin Resul89 "Azerbaycan 'm Maıem Günü ·; YK. M. Y 3. 5. 12. 27 Nisan 1926. s. 2.

90. Mehmetzade Mirza Bala. "Sekiz Yriirk Yol ': Y J<. M . Y 3 S. J4. s. 4.

91. S $imşir. a.g. e. . s 29 .

52

Azerbaycan 'm lstiklôl Mücadelesi

zade: " Mecmuamızı bundan dört beş sene ewel ve başka şera­ it dahilinde çıkarmış olsaydık, tuttuğumuz yolu kafi surette izah edebilmek için belki daha ziyade tafsilat vermek ihtiyacını his­ sederdik Fakat, şimdi, bizden ewel vuku' bulan neşriyat saye­ sinde ihzar olunan bir muhiti nazara alarak, tuttuğumuz yolun pek kısa cümlelerle izah olunabileceğini ümid ediyoruz"92 diye başlarken, gidilecek yolun daha önce neşri gerçekleştirilen Ye­ ni Kafkasya Mecmuası 'nın yolu olacağını ifade etmektedir.

Bu yolun nasıl bir yol olduğunu da şöyle ifade etmektedir; " . . bu yol, çok meşakkatli ve dikenli olmakla beraber, sairleri ta­ rafından gidilmiş şanlı bir yoldur. Bu hak yolu ve millet yoludur.

Bir yol ki, Avrupa onu onsekiz ve bilhassa ondokuzuncu asırda gitmiş, bir yol ki, muasır şark hal-i hazırda o yola salik olmuştur. Bir yol ki, sabık Rusya imparatorluğu dahilinde yaşa­ yan mahkum milletler dahi o yola girmişlerdir. Bir yol ki, süva­ risi milliyet ve hedefi istiklaldir! "93 Bu şekilde, Azeri Türk Mecmuası'nın tutacağı yolu ifade et­ tikten sonra, mecmuanın asıl hedefinin de , Azerbaycan Cum­ huriyeti'ni, Azerbaycan Türkleri'nin kültür, dil, gelenek ve an'aneleri olacağı da; "Azeri Türk, harb-i umuminin neticesin­ de bi'l-fiil istiklal mücadelesine atılan ve senelerden beri büyük bir aşk ve hararetle özlediği cumhuriyet gayesine ermiş bulu­ nan, fakat milli istiklali tekrar sekteye uğrayan bir Türk ilinin, Azeri Türk halkının , daha mustalah ismi ile Azerbaycan Cum­ huriyeti'nin hayat ve mukadderatı ile alakadar bir mecmu­ adır. "94

92. Resulzade Mehmet Emin. ·Tuttuğımwz (A. T M). V 1. S I. 1 Şubat 1928. s. I 93. Nesulzade. a.g. m. . ay.yer.

94. Resulzade. a.g. m. , ay. yer.

53

Yor Azeri

Türk Mecmuası

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Bu sahifelerde (Azeri Türk) Türklüğün pek mühim bir kısmı­ nı, Türk ırkının güzide bir ilini teşkil eden bir memleketin için­ de bulunduğu vaziyet, yaşadığı esaret tasvir olunacak ve bu elim vaziyet içerisinde , muhalif anasıra rağmen, sevk-i tabii ile inkişaf eden milli hayat ve hayatın ibraz ettiği halas ve necat hamleleri tesbit olunacaktır.

Azeri Türk, Azerbaycan Türkçülüğünün � saslannı tahlil edecektir. Yani Türk harsını Avrupa! bir usul ile tezhlb ederken, halk ile samimi bir irtibat ve beraber yaşamaktan katiyen sap­ mayacaktır. Halkçı bir Türkçülükten ibaret olan bu meslek as­ rın mükemmel tekniğini halkın samimi duygu ve ihtiyaçlarını tatmin için kullanacaktır. O , bir taraftan halkın zevkini fen ve sanatından aniayacak bir raddeye getirmeye sa 'y edecek, diğer taraftan da fen ile sanatı halkın zevkini okşamak yolunda istih­ dam etmek fikrini terviç edecektir.

Medeni istikameti bu olan Azerbaycan Türkçülüğünün siya­ si cephesi ise, Azeri Türklüğünü diğer Türk illerinden uzaklaştı­ ran her türlü tedbirlere karşı koymak, harsl Ti)rk irtibatını tah­ ribkar tesirden muhafaza etmektir. ··95 Azeri Türk'ün halkçı olduğunu ifade eden Resulzade, ''hars sahasında olduğu gibi, siyasi sahada da halkın hakim olması için çalışılacağını, bir sınıfın faikiyyeti veya hakimiyeti üzerine kurulan bütün rejimleri reddeceğini belirtir. Ayrıca, Azeri Türk'ün sadece demokrat değil, aynı zamanda radikal olduğu­ nu vurguladıktan sonra, mecmuanın, ·' milli davanın yalnız sulh-ı umumiyi müstelzim içtimal ısiahat esaslannın tatbiki ile kuwetleneceğine kanidir. O. komünistlerin talim ettikleri içti­ mal muzır ve müferrid umdelere karşı mücadele etmekle bera­ ber, asrın mukteziyatını nazar-ı itibara almayan geri nazariyele­ re karşı da isyan eder. O. sağda olsun solda olsun terviç edilen sınıf mücadelesini redd ile içtimal tesanüd ve iktisadi ısiahat esasını ileri sürer. Bu hususta ütopi (hayal) ve anarşizimleri ile 95 Resu!zade. a.g. rn . ay yer.

54

Azerbaycan 'tn istiklôl Mücadelesi

maruf Rus ekallerinden ziyade , muvazene ve muhakemeleri ile mümtaz muasır Amerika ve Avrupa içtimaiyununu örnek itti­ haz eder. Fakat bütün bu umdelerin Azeri Türk muhitinde tat­ bik edilebilmesi için Azerbaycan istiklalinin iadesi elzemdir. Bu­ nun için de Azeri Türk'ün takib edeceği en büyük ve aktüel umde istiklal umdesidir. "% İ kinci yıl başında ise Azeri Türk Mecmuası'nın takip edece­ ği program şu şekilde ifade edilmiştir; 1 . Azeri Türk, Azerbaycan İ stiklal davasını müdafaa etmek vazifesini deruhte eden milliyetperverlerin naşiri efkarıdır.

2. Esarette bulunan Türk ülkelerinin kurtuluş ve istiklallerini terviç eyler.

3 . Azeri Türk, bilhassa Ruslukla mücadele eder.

4 . Kafkasya milletlerinin, Rusya esaretinden kurtuluşunu ve müstakbel Rusya 'nın istilasına karşı . birleşmelerine taraftardır. 97 1.3.3.2. Başyazar ve Yazarlan Azerbaycan davasının önemli yayın organlarından biri saya­ bileceğimiz Azeri Türk Mecmuası, Türk inkılabının harf inkıla­ bı yıllarında yayın hayatına başlamış olmasından dolayı, ilk 20 sayı Arap alfabesi ile yayınlanmışken, sonraki sayılar da , Latin alfabesi ile yayınlanmıştır.

Azeri Türk Mecmuasında da, Yeni Kafkasya Mecmuası gibi, Azerbaycan, Kafkasya, Rusya mahkCımu milletler, Türkiye, İ ran ve Türk Dünyası'na ait muhtelif konular hakkında makale­ ler bulunmaktadır. Aralarında tanınmış yazarların da bulunduğu imzaların bir kısmı müstear, bir kısmı kısaltma, yani harflerden oluşmaktadır. Tabii ki , bu durum imza sahiplerinin tesbitinde

96 Resulzade. a.g. m . . s. 2 .

97 Ikinci Vi/ Başmda ·: A T M. Y 2. 5. 23/1 . 16 ,'>uba/ 1919. s. 1.

.

55

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

büyük bir engel teşkil ettiğinden, maalesef büyük bir çoğunlu­ ğunu tesbit edemedik.

Azeri Türk Mecmuasında , Azerbaycan , İ ran , Türkistan ah­ vali haberleri, muhabir ve okuyucu mektuplçırı dışında tesbit edebildiğimiz imzaları, şöyle sıralayabiliriz; A. Caferoğlu, Atilla , Ayın Fe , Ayın Hamidzade, Ayın Kaf, Azeri, Azeri Asker, Coşkun , Damacıoğlu Raci, Elif Uran, Elif Mim, Elif Nun, Ertuğan, F. Özdemir, Federalist, H . Mustafa, Hamza Azeri , İ skender Azeri, Kemal, Kırımlı Cafer Seyd Ah­ med, Lam Cim Mim, M . A . , M . Sisyanlı. Mehmet Sadık98, Mehmetzade Mirza Bala,99 Mir, Mim, Mustafa, Özdemir, P. Kotsey, R . Amircanlı, R. Coşkun, Resulzade Mehmed Emin, 100 S. Tekin , Sadıkzade Emin, Şefi, Y. Ali , Yusufbeyli Nesi b.

1.3.3.3. Azeri Türk Mecmuası ve Azerbaycan lstikl� D�vası Azeri Türk Mecmuası, Azerbaycan'ın istiklali davasını ayak­ ta tutmak için büyük bir gayretle çalışan ikinci yayın organıdır.

Yeni Kafkasya Mecmuası kadar uzun ömürlü olmasa da, yayın­ lanan 30 sayıda bu amaca hizmet etmeye çalışmıştır. Ancak, Azeri Türk Mecmuası, yazar kadrosu ve diğer imkanlar açısın­ dan daha sıkıntılı bir dönemde faaliyette bulunmuştur. Ö zellik­ le, Resulzade'nin, bu dönemde , zaman zaman Türkiye dışın­ da bulunmak zorunda kalışı ile daha sonra kendi iç meselelerin­ den kaynaklanan çekişmelerin bunda önemi büyüktür.

Ancak, tüm bu olumsuzluklara rağmen, Azerbaycan istiklali davasında mecmuada muhtelif yazılara raslanmakta, özellikle Mehmed .Sad1k. San 'an ve M S. imzalan bir arada verilmiştir.

Mehmetzade Mirza Bala. M. B Daşdemir bir arada /leri/miş/ir.

100. Resulzade Mehmed Emin. Resulzade Em in. Mim Efi/ 1ama1111 burada gösterilmiştir.

98 99

56

Azerbaycan 'm lstiklô/ Mücadelesi

28 Mayıs ve 27 Nisan'ın yıl dönümlerine rastgelen sayılarda, bu günler teferruatlı bir şekilde ele alınmaktadır. Dergideki ya­ zıların ışığında istiklal davasını şu şekilde özetleyebiliriz; " Büyük yalan diyoruz, çünkü istilayı istiklal diye takdim et­ mekten daha büyük bir yalan tasawur edilemez! Dünyaya cen­ net va'd eden bolşevizmin, musaHat olduğu memleketlerde, vü­ cuda getirdiği cehennem misalinde isbat olunan tarihi yalanın en büyük numunesini, şüphesiz, 27 Nisan vakası teşkil eder. " 1 0 1 " . . . biz yalancı 27 Nisan perdesinin Azerbaycan üzerinden ergeç hertaraf edileceğine kaniiz. Bu kuwet, istiklalci Azerbay­ can neslidir. O nesil ki , yabancı istila kuwetine karşı var kuwe­ tiyle mücadele ederek gayr-ı müsavi mücadelede çok büyük kurbanlar vermekle beraber azminden dönmüyor, halkın gözü­ nü açmak, ruhunu yükseltmek ve istihlas gününü bekleyen ümidini kuwetlendirmek için bütün mevcudiyetini feda ediyor. . . Çünkü kızıl emperyalizmin zorla tatbik ettiği istila rejimine kar­ şı pasif surette mukavemet eden zümre bu merd zümredir. Bu­ nun içindir k!, düşman bütün hiddetini, bütün şiddetini ve bü­ tün nefretini bu zümreye, bu orduya tevcih etmiştir. " 1 02 " 1 9 1 8 - 28 Mayıs 1 928, on senelik bir devir. Milli Azerbay­ can tarihinin en zengin ve en rengin bir devridir. Kanlı fakat şanlı bir devir. Bir devir ki, bir taraftan zaferler ve saadetler, di­ ğer taraftan da hezimetler ve felaketlerle doludur. Fakat zafer­ lerinde de, saadetlerinde olduğu gibi felaketlerinde de müşte­ rek bir haslet vardır. Mücadele, istiklal mücadelesi ! MefkOre ve mefkOrecileri , mübariz ve şehidleri mevcut bir mücadele. " i 03 "Evet. 28 Mayıs. Azerbaycan halkının milliyet devrinden millet devrine geçtiğini tesbit eden bir tarihtir. Bu tarihten itiba/OJ. Resulzade Mehmet Emin.

1928 s. / .

102 Resulzade. a.g. m . . s.2.

/03. Resulzade Mehmet Emin. .'>� 9. 28 May1s 1 928 s. 1.

'Büyük

Yalan ·: A. T M . Y /. S. 7. 27 Nisan

..

On Senelik Azim ve Ci/ıad · : A.- T M Y 1.

57

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

ren Azeri Türk halkı öteden beri beslediği milli mefküreyi, ta­ mamıyla tebellür ettirmiş, her ne bahaya olsa da kendi hayatıy­ la yaşamaya ve ancak kendine tabi' olmaya azm etmiştir. Mil­ li hayatla yaşamak milli hakimiyete tabi olmak, işte istiklal! İ stiklal, işte karanlık semamıza parlayan bir yıldız ! Öyle bir yıldız ki, çarizmin milliyelimizi tahkir ile beşeri hukukumuzu reddeden karanlık idaresini, vatani haklarımızı inkar ile insani duygularımızı men' eden menfur rejimini arkada bırakarak, gözlerimizi doğan hürriyet güneşinin zerin şulelerine, milli ha­ yatın ışıklı günlerine doğru tevcih ediyor. " 1 04 ·· Milli mefkuresine sari h istiklal şekli veren ve bu gaye uğrun­ da mücadeleye müheyya, canından geçen fedaHer yetiştirmeye müsaid gençliğe malik bulunan bir millet, hiç şüphesiz, günün birinde müstakil olmaya ve kaybettiği istiklali baştan almaya namzeddir! Bu namzed milletlerden biri de Azerbaycan 'dır. Bil­ hassa ki. o, istiklal uğrundaki mücadelesinde yalnız değildir.

Herşeyden ewel asrın en hakim bir şiarını teşkil eden Milli İs­ tiklal şiarının kuwet ve kutsiyeti onun bu muvaffakiyetli zama­ nıdır. Sonra kendisine karşı mücadele ettiği Rus istilasına kar­ şı yalnız değildir. Yanıbaşında kendisi ile bila-nifak, aynı yolun yolcuları, Kafkasya Cumh uriyetleri ile beraber Ukrayna ile Tür­ kistan gibi mühim kuwetler vardır. " 105 "Azerbaycan 28 Mayıs'ta doğdu. Fakat yirmiyedi Nisan 'da ölmedi . Yirmiyedi Nisan ölümün başlangıcı değil, büyük imti­ han devresinin açılışıdır. Bu devre uzadıkça Azerbaycan büyü­ yor, kuwetleniyor, istikbale daha mükemmel surette hazırlanı­ yor. ·· 1 ou ·'Her Azeri, terbiyesini, bedii zevkini içinde yaşadığı cemiye­ tin vicdanından alıyor. Ruhunu bozmak isteyen zehirli fikirlere

1 04. Res u/zade. a.g. m . . s. 3 105. Resulzade. a.g. m . . s. S. 106. Kemal. '21 Nisan ·: A. T M. . V I. 5 7 21 Nisan

58

1 928. s. /3.

Azerbaycan 'm lsfiklôl Mücadelesi

karşı milli ruhunda mündemiç panzehiri ile mukabele ediyor.

Onun yegane hasret ve iştiyakı l l sene ewel 28 Mayıs 1 9 1 8'de ilan ettiği hakkına malik olmaktır. ·· ıo7 Azeri Türk Mecmuası ve Azerbaycan'ın istiklaline dair bah­ simizi, her hür Azeri Türk'ünün bir şiar olarak yaşattığı, her Rusya mahkCımu milletin en büyük dileği olan Rusya' nın elbet birgün yıkılacağına dair inancını ifade eden Kemal iınzalı bir yazıdan aldığımız şu cümlelerle tamamlayalım ; " Rusya'yı yıka­ cağız. Bu düşman kuweti , ister beyaz, ister kızıl olsun, hudud­ larımızdan dışarı kovacağız. Bu davamızın birinci delili tarih, ıkinci delili tekrar eden yirmiyedi nisanlara rağmen yaşayışımız ve zinde kalışımız, üçüncü delil ise, acı tecrübelerden temin et­ liğimiz, istifade ile çoğalan mukavemetimiz ve parlayan hayat­ u kabiliyetimizdir. " 1 08 1 .3.4. Yeşil Yaprak Mecmuası, Yazarlan ve Azerbaycan İstiklalindeki Yeri 1 6 Haziran 1 928 tarihinde yayın hayatına başlayan Yeşil Yaprak Mecmuası, etki ve hacmi, aynı yolda kendisinden önce yayınlanan Yeni Kafkasya ve Azeri Türk Mecmualarına göre, daha küçük olmuştur. Bu arada -elimizde net bir belge/Qilgi ol­ mamasına rağmen- bu mecmuanın yayın hayatına başlamasını, Azerbaycan Türkleri arasında başlayan ilk çekişmenin ya da muhalif unsurların ilk yayını olarak değerlendirmek de müm­ kündür. Zaten hacim itibarıyla 8 sahife yayınlandığını gördüğü­ müz mecmuanın tesbit edebildiğimiz son sayısı ise, 1 Eylül 1 928 tarihini taşıyan üçüncü sayısıdır.

107 Mehmet Sadtic ··1 1 inci San /ı Vıl Dön ıimü ·: A. T M . Y 2. /08 Kemal. ·21 Nisan ··. A . T /vf. . Y 1. S. 7. 27 Nisan 1 928 s. J3

59

S. 25;3.

s. l.

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Derginin yazar kadrosunu ise, Mehmet Sadık 109 oluşturuyor demekte kanaatimizce bir sakınca yoktur. Çünkü Mehmet Sa­ dık'tan sonra Erdoğan ve Sisyanlı? imzalarına rastlanmaktadır.

Yeşil Yaprak yayın programını ise, birinci sayıda yazdığı Yo­ lumuz adlı yazıda şöyle ifade etmektedir; "Yeşil Yaprak esaret zinciri altında bulunmak bedbahtlığına düşen Azerbaycan 'da se­ nelerden beri tutuşan faciaya seyirci kalan cihana onun dertle­ rini işittirmek için yapılan neşriyata iştirak etmek maksadıyla intişar ediyor. Bu ümidini -biraz da olsun- tahakkuk ettirebilir­ se kendisini pek mesud addedecektir. " 110 Mecmuanın Azerbaycan istiklali davasındaki yeri ise; önce­ likle Azerbaycan'da bir Rus istilası olduğunu vurgulamak iste­ diklerini görüyoruz . Bunu şu cümlelerle ifade edebiliriz; "Yüz milyonluk bir Rus kütlesine karşı dört milyonluk Türk Azerbay­ can bütün mahrumiyetine rağmen, gasb olunan hakkını istirdad edebiimiş ve asrın bütün şerait ve icabatını havl milll medeni ilk Türk Cumhuriyeti 'ni tesis etmek şerefini kazanmıştır. " 1 1 1 Ayrı­ ca , Azerbaycan Türklerinin kendilerine has bir kültürleri, bir edebiyatı olduğunu da belirtmeye çalışırken , can düşmanları Er­ meniler hakkında da görüşlerini açıklamışlardır.

1.3.5. Odlu Yurt Mecmuası Milli Azerbaycan Neşriyatı'nın Mehmet Emin Resulzade ön­ cülüğünde neşrettiği son mecmua ise, Odlu Yurt Mecmuası 'dır.

Mecmua imtiyaz sahibi A. Kazim-zade, mesul müdürü Kemal ve Resulzade'nin Başmuharrirliğinde aylık olarak. Milll Azer­ baycan fikriyatını yaymak için yayınlanmaya başlamıştır. İ lk sa­ yısı ı Mart 1 929 tarihinde yayınlanan, mecmuanın tesbit ede­ bildiğimiz son sayısı ise, Y. 3, S. 5-6 (30-3 1) ile Temmuz Ağustos 1 93 ı tarihini taşımaktadır.

109. Mehmet .Sadik. M S. . San on imza/i oe imzaSIZ yazdan yaZIII/Ş(//-.

ll O. '' Yolumuz ·: Yeşil Yaprak. S I. 16 Haziran 1 928. s. 1. l l l. M . S . "On Sene A rlranuzda ·: Yeşil Yaprak. S 1. 16 Haziran 192.'1.

60

s.

!.

Azerba!Jcan 'tn lstiklôl Mücadelesi

1.3.5. 1 . Odlu Yurt Mecmuası'nın Yayın Amacı Kendisinden önce yayınlanan mecmualarla aynı amaca yö­ nelik olarak bir yayın politikası izlediğini görmekteyiz. Nitekim bu fikri ilk sayıda şu şekilde ifade etmektedirler; " Odlu Yurt Mil­ li Azerbaycan fikrinin mürewici olarak intişar ediyor. Bu inti­ şar ile o, kendisinden ewel Yeni Kafkasya ve Azeri Türk mec­ muaları tarafından gidilmiş ideal yolunu boylamak azmindedir.

Kızıl istilanın, döktüğü masum kanlarla söndürmek istediği bu ideal, bu mukaddes od , Azerbaycan toprakları altında saklı bulunan oda benzer. " 1 1 2

1.3.5.2. Başyazar ve Yazarlan İ lk sayıdan itibaren başmuharriri Mehmet Emin Resulzade olan mecmua , Azerbaycan Türkleri'nin Türkiye'de büyük sıkın­ tılar içinde yaşadıkları, muhaceretin birinci dönemi olarak da tarif edebileceğimiz bu dönemde yayınlama imkanı buldukları önemli bir mecmuadır. Odlu Yurt Mecmuası da kendisinden ön­ ce faaliyet gösteren diğer mecmualar gibi, başta Azerbaycan ol­ mak üzere, Türk Dünyası , Rusya mahkGmu milletler, Kafkas­ ya, İ slam alemi ve dönemin dünya meselelerine de, sayfaların izin verdiği ölçüde yer vermeye çalışmıştır.

Odlu Yurt Mecmuasında haber ve okuyucu mektupları dışın­ da tesbit edebildiğimiz imzaları, şöyle sıralayabiliriz; A . , A. Arazlı, A. B . , A. Bat?, A. Caferoğlu, Alaettin Metin, Mir Kasım, A. T. , A. Uran 1 13, Abdullah Cevdet, Alptekin, Azeri, Azerbaycanlı Baykara , Bir Türk, Cafer Sadık1 1 4, Demir­ cioğlu, Eşref, F. A. , Gültekin, H. H . , H. Hulki, Hamdullah Sup­ hi, Hilal Münşi. Kemal, Kırımlı C. Seit Ahmet, M . , M. Aga oğ­ lu, M . Çelebioğlu, M . Ş. Efendizade, Mehmet Emin ResulzaA.

1 12 ··çehremiz ·: Odlu Yurt Mecmuasr. Y I. S I. I mar/ 1929. s. I 1 13 Bazen A. Oran olarak da verilmiş/ir.

1 14 Cafer Sadrk ue C Sadrk birlikte verilmiştir.

61

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

de, ı ıs Mehmet Sadık, Mir, Mirza Bala , ı ı6 Mustafa, Mustafa Ço­ kayoğlu, N . , Naki, Necati, Noy Jordaniya , O.T. , Y. Ali , 1 1 7 Yey Elif, Yusufbeyli Nesib .

1.3.5.3. Od.lu Yurt Mecmuası ve Azerbaycan İstikiali Davasındaki Yeri Odlu Yurt Mecmuası, Azerbaycan istiklali davasını ayakta tutmak için büyük bir mücadele veren, tamamı latin harfleriyle yayınlanan ilk mecmuadır. Uzun ömürlü olmamakla birlikte , yayınlandığı dönemde, Azerbaycan istiklali davası için büyük çaba sarfetmiştir. Mecmuanın yayınlandığı dönemde, istilanın 1 0 . yıl dönümünün de yaşandığı için, istilacılara karşı daha bü­ yük bir nefretle gelecek kuşaklara olayın anlatılması için , daha farklı bir bakış açısı ile mücadele edildiğini görmekteyiz .

Azerbaycan istiklali yolunda , daha önceki mecmualar gibi , öncelikle 28 Mayıs ve 27 Nisan 'lar özel bir şekilde ele alınır­ ken , artık hissi bir yaklaşımla değil , ilmi bir bakış açısıyla ger­ çekleri -hata ve savap- ;;ıçıkça konuşma devri de, yine Odlu Yurt Mecmuası ile başlamıştır. İstiklal davası uğrundaki gelişme­ leri şu şekilde özetleyebiliriz; " On iki sene ewel, Azerbaycan halkının rey ve isteklerine tercüman olarak ilan edilmiş olan Azerbaycan İstiklal ve Cum­ huriyeti, bugün onbinlerle kurbanlara, azınından dönmeyen ateşin mübarizlere, elinden silahını bırakmayan mücahitlere, mazlumlara, şehitlere, kahramanlara, bir sözle istiklalini alma­ ya azmetmiş, ölen, kurbanlar veren , kanlar akıtan bir millete maliktir. " ı ı 8

115. Mehmet Emin Resulzade. M E Resul-zade. M E . M Emin ue M-de birlikte verilmiştir.

116. Mirza Bala. M B. Mehmet-zade. /'vi. B. . Daşdemir.

1 1 7 VA ve V A li birlikte verilmiştir.

118 Mirza Bala.

''28

May1s ·: O. V M V 2.

62

5. 16. 28

May1s 1 930. s. 141.

Azerbaycan 'm !stik/a/ Mücadelesi

" Eğer Azerbaycan istiklal fikri halktan doğmuş, halkın harsi hayat ve hususiyetinin tabii ve zaruri bir talebi ise, eğer halk bunun haricinde hiçbir hayat, hiçbir saadet tasawur etmiyorsa , eğer Azerbaycan halkı yegane hayat ve saadeti istiklal ve onun üç renkli bayrağının altında düşünüyorsa -o zaman halkın ölüm-dirim meselesi kadar mühim olan bu istiklal fikri üzerinde ısrar eylemesi, inat göstermesi , ölmesi fakat azınından dönme­ ınesi lazım gelir. " 1 1 9 "28 Mayıs milliyet devrinin sonu, millet devrinin başı idi .

Harsi ve içtimal teşekkül ve inkişafın mahsulü olan millet devri­ le, Azeri cemiyeti milli bir mefkCıre etrafında siyasi hakimiyet davasına başlıyordu. " 120

"Evet, zaman milli istiklal fikrinin lehine işliyor. Kalplerini bu gayeye bağlayan ve cehtlerini bu ugurda sarfeden Azerbay­ canlılar her sene 28 Mayıs' ta geçtikleri cidal yolunu seyreder, hedefe varacak mesafeyi tetkik ederler: hareketin aktif ve pas­ sitini ölçerek yıllık bilançoyu yaptıktan sonra yeni bir kuwet ve ilham ile mücadeleyi devam ettirirler! " 1 2 1 " Milli harsını yüksetmeye ve bu sayede milli varlığını , milli birliğini derketmeye muvaffak olan milletimiz bütün bu mukad­ deratını yaşatmak, yükseltmek ve korumak için milli bir devlet halinde teşekkül eylemeye, bunun için dahi hürriyet ve istiklali­ ne sahip olmaya muhtaç idi . Çünkü; milli hürriyetine , milli istiklaline ve milli devlete ma­ lik olmayan bir millet milli varlığını, milli harsını, milli mevcudi­ yetini, mümkün değil koruyamaz. İşte 28 Mayıs 1 9 1 8 beyannamesi bu inkişaf ve ihtiyaç neti­ cesinde doğdu. " 1 22 1 1 9 Mirza Bala. a.g. m. . s. J40 120 Mirza Bala.

"/stiklô/

Mücadelesi "_ O V M .

V i . S 4. 28 Mayıs 1 929

s. 122 12I M E Resulzôde.

Bugünün

i/hani! ·: O V M. .

V I S 4. 28 may1s

1929.

s. J2I 122 "Milli Azerbaycan Bayrami ". O V M . V I S 5. Temmu;t 1 929 s. 206. ·

63

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

"Kahraman Türkiye'nin nail olduğu istiklal şerefi aynı yolda giden bizlere de mukadderdir. 28 Mayıs bu vaadolunmuş gücü bize bütün vuzuh ve parlaklığı ile hatırlatan büyük bir gündür!

Bugünün mislinde hür ve mesut vatanda yaşadığımız parlak is­ tiklal anlarını nazarımızda canlatarak ondan aldığımız ilham ile, her türlü fedakarlığa hazır olarak, istiklale büyük bir azm ve ümitle yürüyelim . Yaşasın istiklal! . . " 123 " İ slam dünyasında ilk defa olarak teessüs eden bir Türk Cumhuriyeti'nin istiklalini tesbit eden 28 Mayıs beyannamesi, Büyük Millet Meclisi'nin Türkiye Cumhuriyeti'nin hürriyet ve istiklalini tazammum eden Misak-ı Milli nevinden bir vesikadır.

Bu vesika, büyük Fransız ihtilali, büyük Amerikan istiklal harbi , büyük Almanya istihlası, büyük İ talyan ittihadı gibi hürriyet ve milliyet hareketlerinde esas teşkil eden ve nihayet Viison'un 14 maddesinde yer bulan ve milletler cemiyeti fikrinin esasını teşkil eden büyük fikir muktazıyatının Azerbaycan hususiyeti ile imtizaç ettiğini gösteren bir vesikadır. " 124 "Şimalin kudurmuş kan ve vahşet dalgası 27 Nisan'da Türk'ün mübarek ve marnur yurtlarından birisini daha istila et­ miştir. " 125 "Her Azerbaycanlı bu tarihi düşmanı tanır. Namuslu bir fert yoktur ki, 27 Nisan felaketini unutabilsin. Rusya 27 Nisan dar­ besiyle Azerbaycan'ın hayatını ebediyyen mahvedemedi. Kızıl Rusya bu tecavüz siyasetiyle Kafkasyalıların gözünü açtı ve bu­ nunla kendisinin Kafkasya dağları arkasına atılacağı büyük gü­ nün muvaffakıyetini temin etmiş oldu.

Evet, en büyük hareketlerini affetmeyecek bir kin ile idame eyliyecek Azerilerin milli şuurunu şiddetlendirdi. Yarın kahra­ man bir hamle ile kalkacak vatan, moskof istilası hakkındaki kat'i ve son hükmünü verecektir. " 126 123 124.

125. s. BS. 126.

""Milli Azerbaycan Bayram/ ·: O Y M. Y 1. S S. Temmuz 1929. s. 206.

M E Resulzôde. -Bugünün ilhanu ·: s. 119.

Kmmh C .Seit Ahmet. ""KlZII istila ·: O Y M., Y l. 5. 3 27 Nisan 1929.

Kemal. "27 Nisan Facias, ·: O Y M . Y2. S 14. 27 Nisan 1930. s. 78

64

Azerbaycan 'm lstikldl Mücadelesi

" 27 Nisan işgali her şeyden ziyade istila! kılıcını yeniden, ateşten, kandan geçirerek hazırlıyor . . 27 N isan vahşeti her şeyden ziyade eğilmeyen Türk başına, alçalmayan Türk alnına, titremeyen Türk imanına yalnız daha yüksek şeref vermekle kalmıyor; onu tarihe daha layık bir ruhla, istikbaline büsbütün hakim olacak bir surette hazırlıyor ve yükseltiyor. " 1 27 .

" 2 7 Nisan milletimizin tarihten silinmeyecek kara bir günü­ dür. Hürriyetimize, müstakil hayatımıza nihayet verilen, milli varlık, milli hürriyet ve milli hakimiyetimizin timsali olan ve üç renkli sevimli bayrağımızın müstevli Rus vahşileri tarafından in­ dirildiği bir gündür.

Bugün kalalarının bayrakları inmiş, toplarının sesi kesilmiş, ordusu ve münewerleri imha edilmiş Azerbaycan'da, matemler içerisinde olan Azerbaycan'da kızıl düşman zafer şenlikleri ya­ pıyor. " ı 2s "Çarın kanlı tahtı parçalanıp mahkum ve mağdur milletler arasında istiklaline kavuşan Azeri Türkleri 2 7 Nisan'da kızıl emperyalistlerin pek kanlı istilasına maruz kaldı. Mahkum mil­ letleri kurtardım şiarı ile meydana çıkan bolşevikler genç Azer­ baycan Cumhuriyeti 'ni parçalamakta asla tereddüt etmedi­ ler. , 129 " 2 7 Nisan, tashihi kabil olmayan aziz bir ufulün seneler geçtikçe kuru bir adet hükmüne giren matemi mi, yoksa çalı­ nan hürriyetin geri alınacağı ümidini heyecana getirmek vazife­ sini gören bir acı mıdır?" 1 30

127. Knmıh C Seil Ahmel. 'Kızıl lslila ·: U YM. . Y 1. 5. 3. 27 Nisan 1 929.

S. BS-86 128 Naki. -A teşin Göz Yaşlan ·: O Y M. . Y 1. 5. 3. 27 Nisan 1 929. s. 99.

129 Bir Tılrk. "" Türkün Kara Günü O Y M . Y l. 5. 3. 27 Nisan 1 929. s. 90. /30. M E Resul-zôde. "Bugünkü Malemin Acıs1 ·: O Y M . Y 3. S 27 27 Nisan / 931 . s. 34.

...

65

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

1.3.6. Bildiriş Gazetesi Milli Azerbaycan hareketinin, Mehmetzade Mirza Bala ön­ derliğinde İstanbul'da yayınladığı haftalık gazetedir. 7 Ağustos 1 930 tarihinde neşredilmeye başlayan Bildiriş Gazetesinin tes­ bit edebildiğimiz son sayısı Y. 2 S.58 ve 1 0 Eylül 1 9 3 1 tarihi­ ni taşımaktadır. Perşembe günleri yayınlanan gazetenin ilk sa­ yıdaki imtiyaz sahibi A. Kazım-zade, Mes'ul Müdürü de Kemal olarak gözükmektedir. Ancak 45. sayıdan itibaren Mes'ul Mü­ dürlük görevini B. Süleyman , 56. sayıdan itibaren ise Umumi Neşriyat ve Yazı İşleri Müdürlüğü görevini Mirza Bala devral­ mıştır. Orhaniye matbaasında basılmaya başlayan gazete 3 7 . sayıdan itibaren Öztürk matbasında basılmaya başlamıştır.

Gazetenin başyazarı ilk sayıdan itibaren Mirza Bala Meh­ metzade olmasına rağmen , ilk 1 9 sayıda Başyazıların altına Bildiriş imzası konulmuştur. Daha sonra ise Mirza Bala Meh­ metzade13 1 imzası yer almıştır. Haftalık Siyasi Gazete olan Bil­ cliriş dört sahife olarak yayınlanmıştır.

Gazetenin ilk sayfası başyazı dışında Azerbaycan haberleri manşetten olmak üzere, Rusya 'daki diğer olaylara önemine göre yer verirken, ikinci sayfa üst kısım itibari ile benzer haber­ lere devam etmiş, alt kısım da ise bir yazı dizisi yer almıştır. Ü çüncü sahifenin bir kısmı Türkiye'ye ayrılırken, bir de hatıra yayınlamaya çalışılmıştır. Dördüncü sahifede ise Türk Dünyası haberleri ile birinci sahifenin devamı olan haberler yer almıştır.

1.3. 6 . 1 . Bildiriş Gazetesi'nin Yayın Amacı ve Politikası Milli Azerbaycan davasını istiklale ulaştırmak gayesi ile yola çıkan Bildiriş gazetesi, ilk sayıda yayınladığı Başmakalede, bu amaç ve politikasını şu şekilde belirtmiştir; 131. Genelde MB zaman zaman da M. B Mehmet·zôde imzasmt ku/lannuşttr.

66

Azerbaycan 'm !stiklôl Mücadelesi

" Bu günden itibaren her hafta muntazaman intişar edecek olan Bildiriş gazetesi ; yakın, orta ve uzak şarkta, bilhassa Türk Dünyasında cereyan eden siyasi, milli, harsl ve içtimal hareket­ ler hakkında mevsuk malumat vermekle Türk efkar-ı umumi­ yesini tenvire çalışacaktır.

Türk Dünyası'nın yegane müstakil devleti ve şarkın yegane Cumhuriyeti olan Türkiye'deki alemşumul ısiahat hareketini terviçle Bildiriş bu hususta ve Türkiye'nin alelumum iktisadi, harsl, edebi ve içtimal yenilikleri hakkında okuyucularına malu­ mat verecektir.

Bildiriş Azerbaycan, Türkistan, Edil Ural , Şimali Kafkasya, Kırım, Gürcistan ve Ukrayna'da cereyan eden hadiseleri bildir­ mekle beraber Sovyet Rusya 'ya ait siyasi, iktisadi, içtimal hayat safhalarını gösteren vak'alar hakkında dahi karilerini tenvir edecektir.

Bildiriş İ ran , Afgan, Hint gibi şark memleketleri hakkında malumat vereceği gibi; Mısır, Suriye, Filistin, Hicaz gibi Arap dünyasındaki vekayia ait dahi kendi sütunlarında yer verecek ve Avrupa'da ceryan eden mühim havadisi kaydetmeye çalışa­ caktır. " 1 32 "Vereceğimiz malumat, Türk milletinin ana beşiği olan kar­ daş Türkistan'a, Türkistan'la Anadolu arasında uzanan zengin ve nüzel Azerbaycan'a, Hazer imparatorluğunun , Altınordu sal­ tanatının yerinde duran ve Kazan'la Başkırdistan'dan ibaret Edil-Ural Türklüğüne, Karadeniz'in şimalinde Anadolu ile kar­ şı karşıya duran sevimli ve güzel Türk Kırım'a ve şimall Kaf­ kasya ·ya ait olacak, 40 milyon Türk'ün yaşadığı bu arazide ceryan eden hadiseleri, milli istiklal mücadelelerini tenvir ede­ cektir. ·· m

132. Bildiriş.

7

Ağustos 1 930. Y 1. S. 1 Yır: Bildiriş. Y I. S. 53. 6

133. M B . -Ikinci

67

Ağustos

1931.

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

1.3.6.2. Bildiriş Gazetesi'nin Yazı Kadrosu Azerbaycan 'ın istiklali için Türkiye 'de çıkarılan ilk gazete olan Bildiriş'in başyazarının Mirza Bala Mehmetzade olduğunu ifade etmiştik. Mirza Bala dışında daimi bir yazarı olmayan Bil­ cliriş Gazetesi , gündemdeki mevzular etrafında muhtelif kimse­ lerin yazılarına sütunlarında yer vermiştir. Bu şahıslar arasında dikkat çekenler ise; Resulzade Mehmet Emin , Kırımlı Cafer Seyit Ahmet, B. E. Ağaoğlu, H . D. , H . Avcıköylü, M. Ç . , V. Murski ile Başkurdistanlı Abdulkadir imzalarıdır.

Sovyetler Birliği ya da bu ülke mahkOmu milletiere mensup olan, başta muhalif insanlar ile bu ülkelerde neşredilen yayın organlarından derlenen haberlerle yayınlanan Bildiriş Gazete­ sinde, bu haberler dışında bazı tefrikalara da raslanmaktadır.

Bu tefrikalar şunlardır; Beynelmilel Hayat, 1 ile l l . sayılar arasında neşredilmiştir.

B. E.Ağaoğlu, Solovki "de Gördüklerim , 2 ile 1 5 . sayılar ara­ sında neşredilmiştir. Çekist Agabekofun İfşaatı, 1 0 ile 28. sayılar arasında neşre­ dilmiştir.

M . B.Mehmetzade, Azerbaycan'da köylü hareketleri, 24 ile 36. sayılar arasında neşredilmiştir. ·

Kırımlı Cafer Seyit Ahmet, Sovyet Rusya'nın Son Vaz' iyeti, 30 ile 3 1 . sayıda neşredilmiştir.

Kırımlı Cafer Seyit Ahmet, Kırım İstiklal Davasının Sebeple­ ri ve Esasları , 36 ile 3 7 . sayıda neşredilmiştir.

Abdulkadir, Başkurdistan Meselesi ve Başkurt Hareketi , 44 ile 4 7 . sayılar arasında neşredilmiştir.

M . B. Mehmetzade, Lenin'in Milli Siyaseti Azerbaycan'da Ne Neticeler Verdi?, 52 'den 58. sayıya kadar tefrika edilmesi­ ne rağmen bitmemiştir. Çünkü 58 . te frika sonunda Arkası Var ibaresi görülmektedir.

68

Azerbaycan 'm /stik/61 Mücadelesi

1.3.6.3. Bildiriş Gazetesi'nin Azerbaycan İstikiali Davasındaki Yeri Azerbaycan Türkleri, Türkiye'de bulundukları yaklaşık on yılı büyük sıkıntılarla geçirmişlerdir. Ancak onlar için geçen her dakika sıkıntılı günlerin henüz bitmediğini, asıl sıkıntıların da, gelecekte olduğunu haber vermektedir. Özellikle Mehme t Emin Resulzade'nin Türkiye'den ayrılmak zorunda kalmasın­ dan sonra, bilhassa Türkiye'de kalanlar büyük güçlüklere de göğüs germek mecburiyetinde kalmışlardır.

Bu dönemde bir nevi Azerbaycan Türklerinin Türkiye'deki önderi konumunda bulunan Mirza Bala Mehmetzade de üzeri­ ne düşen görevi ifa için büyük çaba sarfetmiştir. Nitekim yayım­ ladığı Bildiriş Gazetesi ile de İstiklalin yapı taşlarını yükseltme gayreti içinde bulunmuştur.

Bildiriş Gazetesi, öncelikle haber verme özelliği ile ön plana çıkmış, daha sonra da, Türkiye'de yayınlanan bir yayın organı olması hasebiyle , Türkiye'nin meselelerine kayıtsız kalmamıştır.

Ancak, tüm bunlar O 'nun Azerbaycan istiklali davasından uzak kaldığı anlamına gelmemelidir. Belki kendisinden öne� yayın­ lanan mecmualar kadar ateşli bir istiklal savunuc�lu�\1 yapa­ mamıştır. Ama, özellikle, 2 7 Nisan ve 28 Mayıs'ların· o önem­ li günlerinde de, sütunlarını istiklal ateşi ile doldurmuştur. İşte bu yazılar ışığında istiklal davasını şu şekilde özetleyebiliriz; "Azerbaycan'da Rus istilasının onbir senelik hayatını takip edenler, Azeri halkının yıldan yıla artan ve şiddetleneo mukave­ metinin Sovyet resmi vesaiki ile de tasdik olunduğunu bilirler.

Solovkileri, Sibiryaları , Tundraları. Çekaları, mahbesleri doldu­ ran Azeri münewer gençliği, Azerbaycan mücahitleri , dağlar­ da onbir seneden beri mukavemet gösteren eli silahlı Azerbay­ can köylüsü onbir sene önce vuku bulan kanlı istilanın ne bi­ çim ihtilal olduğunu bariz surette gösteren canlı delillerdir. " 1 34 134. M. B. . 'Azerbaycan 'm Matemi ··. Bildiriş. Y 1. S 39.

69

30 Nisan

1 931.

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

"Onbir senelik mücadele hayatında katlanmadığın azap, görmediğin vahşet ve mezalim kalmadı . Binbir işkenceye ma­ ruz kaldın, kalıyorsun ve belki daha da kalacaksın. Niçin? Mef­ kCırenin çetin yolunda ilerliyor istiklalini istiyordun, hala da is­ tiyor ve ilel ebed isteyeceksin. Çünkü şiarın hür ve müstakil ya­ şamaktır. " 1 35 "28 Mayıs, Azerbaycan Türkünün Rus boyunduruğundan halas olduğu, Rus zincirini kırarak hürriyet ve istiklale kavuştu­ ğu mukaddes ve mübarek bir gündür. " 1 36 " Bundan onüç sene önce Azerbaycan milli şurasının meyda­ na attığı istiklal ve cumhuriyet fikri kafiyen ölmemiş ve öle­ mez.

O daima yaşıyor ve birgün yine tahakkuk edeceğine katiyen şüphe yoktur.

Onbir seneden beri devam eden mücadele, verilen sayısız kurbanlar bunun delilidir. " 1 37 "Mazlum ve mahkum milletierin hamisi olduklarını utanma­ dan ilan eden kızıl emperyalistler bu yeni doğmuş şark-Türk demokrasisini kan ve ateş içerisinde, süngü gücü ile boğdukla­ rı bu istilayı , bugün Azerbaycan'da utanmadan bayram ediyor­ lar. " 1 38 "Vatan ve milletimizin harici ve dahili düşmanları, Azerbay­ can istiklalcılığının tarihi bir istinadgahı bulunmadığını iddia et­ mektedirler. Harici düşmanlar bu suretle bizi istiklalden mah­ rum bırakmak, vatanımızı istila etmek emellerini bestedikleri gi­ bi, bunların, bu harici düşman kuwetlerin içerimizdeki ajanla­ rı olan bir yığın türediler, bu harici düşman kuwetleri ağuşun­ da s9adet bulmak maksadıyla bu fikirleri terviç eder, Azerbay­ can istiklalciliğinin esaslı bir hareket olmadığını isbata sai et­ mekte ve halkı inandırmaya çalışmaktadırlar. Biz, bugün gün 135. Y A li. "Muztarip Vatanrnrda ·: Bildiriş. Y i. S 43. 28 Mayıs 1 931. .

136. M. B. . . Azerbaycan lstikkili ·: Bildiriş. Y 1. S 43. 28 Mayıs 1 931.

137 M B. y. a.g.m.

70

Azerbaycan 'rn istiklôl Mücadelesi

gibi aşikar olan bu derin ve kuwetli Azeri istiklalcılığının inki­ şaf safhalarını, Azeri halkındaki siyasi idrak tarihçesini çözme­ ye kalkışırken bu boş düşman iddialarını da ret ve cerh etmek isteriz.

Bizce istiklal fikrini ve o fikir uğrunda siyasi ve askeri hiçbir mücadeleyi doğuran millt hars ve onun inkişafı için zaruri ih­ tiyaç olan milli hürriyettir. " 139 1 .3. 7. Türk Yılı Azerbaycan'ın istiklalini kazanması için muhacerette de ol­ sa, bu davanın önde gelenleri meşru gördükleri her zeminde, mücadele bayrağını dalgalandırma gayreti içinde olmuşlardır.

Bu dönemde Türk Ocakları Merkez Heyeti tarafından yayınla­ nan ciddi çalışmalardan birisi olan Türk Yılı 140 adlı eserde, Mehmet Emin Resulzade tarafından Kafkasya Türkleri 1 4 1 adlı bir makale yayınlanmıştır. Dört bölümden oluşan makalenin bölümleri de şu başlıkları taşımaktadır; Tarihe bir bakış; Rus is­ tilasında yüz sene; Azerbaycan Cumhuriyeti ve Dağıstan Cum­ huriyeti.

1 . Tarihe Bir Bakış (s.4 74-49 1) kısmında; Kafkasya'ya ge­ nel bir bakış, Türk unsurunun Kafkasya'ya yerleşmesi, Kafkas­ ya'da Azerbaycan Türklerinin kavmi unsurları, Azerbaycan ve Türk Kafkasya' nın siyasi mukadderatı ve Kafkasya 'da Türk ve İslam hanlıkları hakkında da bilgi verilmektedir.

2. Rus İstHasında Yüz Sene (s. 492-5 1 3) kısmında da, Do­ ğu Kafkasya 'da Rus siyaseti, Kafkasya Türklerinde edebi ve milli intibah, 1 90 5 inkılabından sonraki gelişmeler, Kafkasya Türklerinde siyasi mefkOreler ile Büyük Rus ihtilali esnasında Kafkasya 'ya dair bilgiler bulunmaktadır.

138 M B. 'Azerbaycan Matemi ·: Bildiriş, Y 1. S. 39, 30 Nisan 1 931. /39. M B. Mehmetzdde. 'Hars ve !stikldl': Bildiriş. Y I. 5. 43, 28 Mayts 1931.

140. Top/aytct. A kçuraoğlu Yusuf Türk Yt/t. Istanbul. Yeni Matbaa. Istanbul 1 928 141. Resulzade Mehmet Emin. 'Kafkasya

71

Türkleri ': Türk

Yt!t. s: 474

·

552.

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

3 . Azerbaycan Cumhuriyeti (s . 5 1 4-54 1) en hacimli kısım olarak göze çarpmaktadır. Burada ; Azerbaycan isminin men­ şei, yüzölçümü, coğrafyası ve nüfusu, yeraltı zenginlikleri ve ik­ tisadi durumu, Cumhuriyet'in ilanı ve Türkiye'nin yardımı, ŞOra-yı M illi'nin Gence 'de Tatili, Baku ' nün kurtarılması , Mondros Mütarekesi ve Azerbaycan , Meclis-i Mebusan teşek­ külü, Mebusan'ın siyasi ilk başarıları, 2 7 Nisan, Cumhuriyet'in yıkılması, 2 7 Nisan'a karşı tepkiler, Sovyet Azerbaycanı' nın si­ yasi vaziyeti , Çağdaş Azerbaycan'da mekteb ve maarif ile çağ­ daş Azerbaycan'da Edebiyat ve sanayi gibi konular hakkında detaylı bilgi bulunmaktadır.

4. Dağıstan Cumhuriyeti (s. 542 - 552) kısmında da, coğraf­ ya ve nüfus, İktisadi ve içtimal özellikleri, İnkılab senelerinde Dağıstan, Dağıstan'da Türk kuwetleri ve Türkçe'nin medeni kıymeti ve kültürel önemi hakkında bilgi verilmektedir.

1.4. Azerbaycan'ın İstikiali İçin Yayınlanan Kitap ve Risaleler Bu dönemde yukanda ifade ettiğimiz mecmualara ek olarak Milli Azerbaycan Neşriyatı ünvanı altında ve özel olarak hazır­ lanmış bazı kitap/risalelere rastlamaktayız. Amacı, Azerbay­ can'ın değişik özelliklerini halka anlatmak ve Türkiye'deki soy­ cla şlarının Azerbaycan davasında desteğini sağlamak şeklinde ifade edebiliriz.

Milli Azerbaycan Neşriyatı adr altında şu eserler yayınlan­ mıştır; 1 . Mehmet Emin Resulzade, Azerbaycan Cumhuriyeti, İs­ tanbul, 1 34 1 .

2 . Mehmet Emin Resulzade , Asrmızın Siyavuşu, İstanbul, 1 34 2 .

3 . Mehmet Emin Resulzade, İstiklal MefkOresi ve Gençlik, İstanbul, 1 9 2 5 .

72

Azerbaycan 'm lstikkil Mücadelesi

4 . Mehmet Emin Resulzade, Rusya 'da Siyasi Vaziyet, İstan­ bul, 1 925.

5 . Mehmetzade Mirza Bala , Azerbaycan Misak-ı Millisi, İs­ tanbul, 1 9 2 7 .

6 . Mehmetzade Mirza Bala , Ermeniler v e İran, İstanbul, 1 92 7 .

7 . Şiirler Mecmuası İstiklal Uğrunda , İstanbul, 1 928.

8. Mehmet Emin Resulzade, ihtilalci Sosyalizmin iflası ve Demokrasinin Geleceği, İstanbul, 1928.

Bunlara ek olarak, şahısların kendi imkanlarıyla yayımiadık­ Iarı eserler de mevcuttur. Bunlar arasında , Azerbaycan istiklali davası ile doğrudan ilgili olan eserlerden tesbit edebildiklerimiz ise şunlardır; 9. Haz. Mehmet Emin Resulzade, Milliyet ve Bolşevizm Makaleler Mecmuası , İstanbul, 1 928.

1 0 . Mehmet Şerif, Azerbaycan ve İnkılabı, İstanbul, 1 3371 92 1 . l l . Zeyneloğlu Cihangir tarafından kaleme alınan Azerbay­ can Tarihi, İstanbul 1 924.

12. Azerbaycan Türk Federalisi Müsavat Halk Fırkası Prog­ ramı, İstanbul, Arnedi Matbaası, 1927.

1 3 . Yusuf Bek Vezirof, Azerbaycan Edebiyatma Bir Nazar, İstanbul Matba-yı Amire, l 337, 103 sahife .

Bu kitaplar hakkında da kısaca şu şekilde bilgi verebiliriz.

1. Mehmet Emin Resulzade, Azerbaycan Cumhuriyeti Key­

fiyet-i Teşekkülü ve Şimdiki Vaziyeti , Milli Azerbaycan Neşriya­ tı, Sayı : l , Evkaf-ı İslamiye Matbaası, 1 34 1 - 1 339 . 1 67 sahife. 142

142. Eser.

Yavuz A kpmar v. d. aktanlm1şt1r.

tarafından. (/stanbul 1 990).

73

Latin ha1jlerine

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Eser bir mütalaa, mukaddeme ve Azerbaycan Kurbanların­ dan Bir Liste bahisleri dışında onbir bölümden oluşmaktadır.

Bu bölümler; 1 . Bölüm, Azerbaycan halkı (s. l l- 1 4) adını taşımakta olup, burada Azerbaycan'ın coğrafi yeri, ırkı, dini, lehçesi hakkında bilgi verildikten sonra , bu coğrafyanın tarihi seyri hakkında da bilgi verilmektedir.

2. Bölüm, Edebi ve Milli İntibah ( 1 5-34)'a ayrılmıştır. Bura­ da, Azerbaycan'da edebi gelişme ve bu gelişmeye paralel ola­ rak Milli uyanış devrinin başlangıcı , önemli olaylarla birlikte ve­ rilmeye çalışılmıştır.

3. Bölüm, Harb-i Umumi ve ihtilal-i Kebir (35-52), kısmın­ da ise, Rusya'da Birinci Dünya Savaşı esnasında yaşanan 1 9 1 7 ihtilali ve bu ihtilalin, Rusya mahkumu Türkler arasında­ ki yankılarını Azerbaycan Türklerinin bakış açısı Müsavat Parti­ si'nin yayın organı Açık Söz gazetesindeki yankılarıyla ifade edilmeye çalışılmaktadır.

4. Bölüm, Kardeş Türkiye'nin İmdadı (53-68) başlığını taşı­ maktadır. Adı geçen kısımda da, hep umut olarak Türkiye gö­ rüldüğünden Rus ihtilali sonucu bağımsızlığını ilan eden, Azer­ baycan Türklerinin bu mutluluğu Baku'nun işgal altında olması dolayısıyla buruktur. İşte bu burukluğun ortadan kaldırılması, Baku'nun kurtarılması için kardeş Türkiye'nin Nuri Paşa kornu­ tasında gönderdiği ordu ve Baku'nun kurtarılmasına dair olan destek ele alınmaktadır.

5. Bölüm, Mondros Mütarekesi'nin Kafkasya'daki Netayici (68-7 1 ) , olup, burada Mondros Mütarekesinin imzalanacağı günlerde Türkiye'de olan Resulzade Türk Dünyasının lideri , gözbebeği olan Türkiye'nin içinde bulunduğu bu olumsuz şart­ ların tesiri altında Baku 'ya döner ve buradaki Türk ordusunun gideceğine dair olan endişelerini ve ortaya çıkacak yeni yapının karamsarlığını ifade etmeye çalışmaktadır.

74

Azerbaycan 'm istiklal Mücadelesi

6 . Bölüm, Meclis-i Mebusan ve İcraatı (72-98)'dır. Azerbay­ can "da teşekkül eden Meclis-i Mebusan 'ın icraatları anlatılarak, devlet yönetiminde üstlendiği rol ifade edilmektedir.

7. Bölüm, Hadisat-ı Mühimme Arefesinde (99- ı 07), kısmın­ da ise, Azerbaycan'ın Ruslar tarafından işgali öncesinde Deni­ kin'in ordusunun yaptığı hareketler belirtilmektedir.

8. Bölüm, Bolşevik İstilası ( 1 08- ı 32) adını taşımaktadır.

Azerbaycan'ın Ruslar tarafından istilası ve Rusların yerli işbirlik­ çileri ile bunların ihtilalden istilaya geçiş sürecinde ortaya koy­ dukları detaylı olarak anlatılmaktadır.

9. Bölüm, Şimdiki Vaziyet ( ı 33- ı 46)'i işlemektedir. Burada da Azerbaycan'ın işgalinden sonra ortaya çıkan mevcut durum hakkında, o dönemi yaşamış, bir tarih oluşmasında etkili olmuş Resulzade'nin ulaşabildiği bazı resmi yazışmatarla bilgi veril­ mektedir. ı o . Bölüm, Kızıl Emperyalizm ( 1 4 7- ı 59) kısmında ise, Ba­ tılı emperyalist devletleri daima kötüleyen komünist fikriyatının önde gelenlerin ifade ettikleri, sömürüye son gibi sloganiara karşı, Resulzade, Rusların da batılılardan bir farkı olmadığını kızıl emperyalizmle kara emperyalizmin sömürü ve ezme nok­ talarında eşit olduğunu vurgulamaktadır. l l . bölüm ise İstiklal MefkCıresi ( ı 60- ı 6 3) adını taşımakta­ dır. Burada da "Bir kere yükselen bayrak bir daha inmez" slo­ ganı çerçevesinde Azerbaycan Türklerinin istiklal mefkCıresini canlı tutmaları için bir uyarı yapılmaktadır.

ll. Resulzade Mehmet Emin, Asrımızın Siyavuşu, Milli Azer­ baycan Neşriyatı, Sayı : 2 , İstanbul, Arnedi Matbaası, ı 3421 339. 78 sahife . 1 4 3 Azerbaycan istiklali yolunda can veren şehidlerin ruhuna it­ haf edilen . eser mukaddime . bir mektup ve başlangıç dışında sekiz başlıktan oluşmaktadır. Bunlar sırasıyla şunlardır; 143. Eser. Arasoğlu tarafmdan latin harflerine çevrilmiş. Azerbaycan Kültür Derneği tarafmdan da Latin harfleri ile basılnuştır. Ankara. 1 989.

75

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

1 . Siyavuş'un hülasa-yi ahvali (s. 1 2 - 23)'nde, kısaca , Siya­ vuş'un doğumu, eğitim ve düşüncesi , Efrasyab' ın rüyası ve Si­ yavuş'u kabulü, Siyavuş'un mutsuzluğu ve Siyavuş'un öldürül­ mesi hakkında bilgi verilmektedir.

2 . Siyavuş'un Tipindeki Noktalar (s. 24 - 28) kısmında ise, Siyavuş'un fiziki özellikleri ile Siyavuş'un federasyon nazariyesi ve barışseverliğine dair bilgileri ihtiva etmektedir.

3 . Efsaneden Hakikate (s .29-34) adını taşıyan kısımda da, artık Siyavuş'un dışına da çıkılınaya başlanmıştır. Burada, Peh­ livanlık devrinden halk devrine ile şimdiki mefhuma göre mil­ liyet ve Asrımızın Siyavuş'unun özellikleri belirtildikten sonra, coğrafya ile tarih arasında Azerbaycan'a dair fikirler mevcut­ tur.

4 . Azerbaycan Turan'da (s. 35-42) kısmı ise, daha ziyade Azerbaycan'da son birkaç yılda yaşanan olayların hülasası nite­ liğindedir. Burada, Azerbaycanlıların kendilerini tanımaları, Rus istilasının faydalı tarafı, Azerbaycanlıların Türkiye'ye müra­ caatı, Rusya İnkılabı ve Asrımızın Siyavuş'unun gördüğü Azer­ baycan Cumhuriyeti hakkında bilgi verilmektedir.

5 . Azerbaycan Cumhuriyeti (s.43-56) adını taşıyan bu kısım­ da, Azerbaycan'ın tabii güzellikleri, maddi ve manevi servetle­ ri, görülen ısiahat ve inşaat faaliyetleri ile dış ülkelerle alakası ve güzel şöhreti hakkında bilgiler bulunmaktadır.

6 . Cumhuriyetin İdbarı (s .57-65) bahsinde ise, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin bahtsızlığından bahsedilirken , özellikle Siya­ vuş'un bir ön sezi olarak gördüğü rüyada Cumhuriyetin başına gelenler anlatılmaktadır.

7 . Katil Kimdir? (s .66- 7 1 ) adını taşımaktadır. Burada da . 27 Nisan 1 92 0 tarihinde Rusya tarafından bir hile sonucu işgal edilen Azerbaycan'ın bu işgal ile fazla uzun yaşamayacağı, zi­ ra, yalanın ömrünün az olduğu ifade edildikten sonra, milliyet­ çilerin takip edilmesi hakkında da bilgiler aktarılmaktadır.

76

Azerbaycan 'm lstiklô/ Mücadelesi

8 . Na-hak kan yerde kalmaz (s. 72-78), burada da, Azerbay­ can istiklali fikrinin geçici bir heves olduğunu zannedenlere seslenilerek, Bolşevik istilasının yakıcı, yıkıcı kuwetleriyle bir­ gün mutlaka kahrolacağı vurgulanmaktadır. lll. Resulzade Mehmet Emin, lstiklal MefkO.resi ve Gençlik, Milli Azerbaycan Neşriyatı , Sayı : 3 , İstanbul, Arnedi matbaası, ı 34 ı - ı 925, 29 sahife.

Esbab-ı hezimetimize ait bir mütalaa alt başlığı ile Azeri Gençler içtimaında verilmiş bir konferanstır. 29 sahifeden· olu­ şan bu eserde, başta Türkler olmak üzere Rusya'da yaşayan Rusya mahkOmu milletierin muhtariyet veya istiklal için verdik­ leri mücctdeleler, çektikleri çileler ve bu hedefe ulaşmak için yaptıkları toplantılar ele alındığı gibi, ayrıca başta Litva, Eston­ ya ve Finlandiya'nın ortaya koyduğu istiklal davası ve geçirdi­ ği aşamalar incelenmiş ve bu devletlerle ilgili olarak Resulzade kendisine ulaşan resmi ve gayri resmi belgeler hakkında da bil­ gi vermiştir. Tüm bu örneklerden sonra Resulzade, konferan­ sın ·sonlarına doğru, sözü Azerbaycan davasını yaşalacağına inandığı , gençliğe sesienirken de; "Düşmanını tanı, milli inti­ balıını yükselt!" emri ile noktalamıştır.

IV. Resulzade Mehmet Emin, Rusya'da Siyasi Vaziyet, Milli Azerbaycan Neşriyatı , Sayı : 4, İstanbul Arnedi Matbaası, ı 926, 45 sahife.

Resulzade 45 sahifeden oluşan bu eserde ise, Rusya'daki si­ yasi gelişmeler yanında iktisadi olarak Rusya · nın karşılaştığı sı­ kıntılar; Komünist Parti 'sinde ortaya çıkan problemler; Milletle­ rarası platformda Rusya'nın statüsü ve Rus arneieierin durumu­ nun dünyadaki arneleler ile tahlili ile er ya da geç Rusya'nın çö­ keceğini ifade eden Resulzade. bu çöküş öncesinde önemli ola­ nın Rusya 'nın çöküp çökmeyeceğinden değil , nasıl çökeceğin­ den bahsedilmesini isterken, ortaya çıkacak yeni tablo karşısın­ da da , Rusya ' nın vaziyetinden ziyade Türkiye Cumhuriyeti'nin vaziyelinin önemli olduğunu belirtmektedir.

77

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

V. Mehmetzade Mirza Bala, Azerbaycan Misak-ı Millisi, Mil­ li Azerbaycan Neşriyatı, Sayı: 5, İstanbul, Necmci İstikbal Mat­ baası , ı 927, 54 sahife.

Mirza Bala eserde, 28 Mayıs İstiklal beyannamesinin tahlili­ ni yapmaya çalışmıştır. Burada Azerbaycan 'da istiklal fikrinin ortaya çıkışından başlayarak, özellikle ı 9 ı 8 ve ı 920 yılları ara­ sında yaşanan olaylar, dönemin önemli tanıklarından olan , ya­ zar tarafından ifade edilmektedir. Bu tarihi girişten sonra ya­ zar, Azerbaycan Misak-ı Millisini maddeler halinde ele alarak tahlil etmektedir.

VI . Mehmetzade Mirza Bala, Ermeniler ve İran, Milli Azer­ baycan Neşriyatı, Sayı : 6 , İstanbul, Necm-i İstikbal Matbaası, ı 927 , 40 sahife . 144 Sekiz bölümden oluşan eserde; Birinci Dünya Savaşı sonu­ cunda, Ermeni milliyetçilerinin özellikle İran'da başlattıkları fa­ aliyetleri, devrin İran gazetelerindeki akisleri, Pan-İranizm ile Büyük Ermenistan hayalini gerçekleştirme düşünceleri tarihi olaylar da göz önünde tutularak, bir bütünlük içinde ifade edil­ meye çalışılmaktadır.

VII . İstiklal Uğnında Şiirler Mecmuası, Milli Azerbaycan Neşriyatı, Sayı: 7 , İstanbul, Orhaniye matbaası, ı 928, ı 67 sa­ hife.

Azerbaycan istiklal ve hürriyet kahramaniarına ithaf olunan eser, Milli Azerbaycan Neşriyatı tarafındarn, bir takdim ve Ke­ mal imzasıyla yazılan Bir Mukaddime (s. 7 - ı 5) den sonra, dokuz bölümde Azerbaycan' ın meşhur şairlerinden seçilmiş şiirlerden oluşmaktadır.

I . Bölüm, Bayrağımı tes'id (s. ı 7-24) adını taşımaktadır. Bu­ rada Milli Bayrağıma, A. Cevad ; Bayrağım ve İstiklal, GülteE�er latin harflerine ].A ktaran . Faris Şaşan. Türk Dünyasi A raştimiOla­ Dergisi. S. 85. Ağustos 1993. s. 1 64-183: 2. Yavuz Ercan tarafindan. Ankara

144.

n

Üniversitesi A raşt1rma /le Uygulama Merkezi olarak çeurilmiştir.

78

Yaymlan. Say1:2 Ankara. 1994

Azerbaycan 'm istiklôl Mücadelesi

kin; Albayrağa, A . Cevad; Bayrağım inerken, . . . Hanım' ın şiirleri yer almaktadır. ·

2 . Bölüm , İstiklal MefkCıresi (s. 25-37) bölümünde ise, Azer­ baycan İstiklali, Gültekin; Neden Yarandık?, A . Cevad ; Türklin Sesi, Gülseren; İstiklal, San'an'ın şiirleri bulunmaktadır.

3. Bölüm , Vatan Sevgisi (s. 39-57)'ne dair şiirlerden oluş­ maktadır. Burada; Vatan ve Aşkın, Gültekin; Vatan Hasreti , Ali Usta; Sevimli Azerbaycan, Mesut Safvet; Sevgili BakCı'ya, Gül­ tekin; Vatan Sevgisi, San'an; Vatan , Azerizade; Anneme, Gül­ tekin; Gurbette Bayram, Gültekin; Gökgöl, A .Cevad ; Selam Sana Vurdum Baku, Hamidzade'nin şiirleri mevcuttur.

4 . Türk Kardeşliği (s. 59-70) kısmında da şu şiirler yer al­ maktadır. Bir Turan Yolcusu Diyor ki, A. Yusuf; Kardeş Sevgi­ si, Nafia Şükrü; Yeni Destan , Azerizade; Ağabeyime, San'an.

5 . Kahraman Mücahitlere (s. 7 1-83) adını taşıyan kısımda da şu şiirler bulunmaktadır; Buzlu Cehennem, Gültekin; İstiklal Şehidlerine, San'an; İstiklal Yolcusuna, San'an; Azerbaycan Gençliğine, Gültekin.

6 . Şanlı İstiklal Mücadelesi (s.85- 1 2 1)'ne dair şiirler yer al­ maktadır. Burada, Bismillah! , A. Cevad; Kalk, A. Cevad ; Ben, . . . ; Azeri Oğluna, Mesut Savfet; Kork! , K. T. ; Moskova, Gülte­ kin; "Çeka " , Gültekin; Sus ! , . . . ; Azeri Komünistine Gültekin; Kızıl Rus Şairine, Gültekin; Esireler Beldesi, Gültekin; Cana­ var, Gültekin; Komünizm Dehasına , Gültekin; ve Nisan , San'an'ın şiirleri yer almaktadır.

7 . Rumuzi Parçalar (s . 1 23- 1 37) adını taşıyan kısmıında da; Sen Ağlama! , A. Cevad ; Bir Gül Ektim, A. Cevad ; Ağla Güzel Gelin, Gülteki n; Aldı Gitti, Gültekin; Hicran Teranesi, B . ; Hic­ ran, . . Hanım; ve Bir Gün , A. Cevat'ın şiirleri vardır.

8. Mücadele Şarkıları ( 1 39- 148) adını taşıyan bölümde ise; Kafkas Türküsü , Gültekin; Gürcü Kardeş, Gültekin ; Bolşevik 79

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Gültekin , Azerbaycan, A. Zühtü ve Azerbaycan , . . . yer almak­ tadır.

9. Milli Cihad Cezbeleri, (s. l S0- 1 64) kısmında da, İnkılab nağmeleri veyahud Hapishane şiirleri, Azeri ile Ali Usta ve şiir­ leri , M. B. Mehmetzade'nin yazıları yer almaktadır.

VII . Resulzade Mehmet Emin, ihtilalci Sosyalizmin iflası ve Demokrasinin Geleceği, Milli Azerbaycan Neşriyatı, Sayı: 8, İstanbul, Orhaniye Matbaası, 1 928,

Mehmet Emin Resulzade'nin verdiği iki konferansın kitap­ laştırılmış şeklidir. Birinci konferans ihtilalci Sosyalizmin iflası, ikinci konferans ise Demokrasinin Geleceği'dir. Dolayısıyla ki­ tap da bu minval üzere adı geçen konferanslardan dolayı, on­ ların isimleri ile isimlendirilmiştir.

1 . ihtilalci sosyalizmin iflası, Resulzade konferansını; Dünya Cenneti MefkCıresi, Sosyalizmde Marksizm, Komünist Manifes­ to, Lassaniyalizm, Erford programı , Revizyonizm ve Sosyal Patriyotizm, Harb Esnasında Sosyalizm , Almanya ihtilali Esna­ sında Sosyalizm, Rusya Tecrübesi alt başlıkları altında ifa et­ miştir.

Konferansın tamamında görüleceği gibi , Sosyalizmin tarihi gelişimi, bu fikrin ortaya çıkmasında etkili olan fikir adamları, I. Dünya Savaşı esnasında sosyalizm ile sosyalizmin Almanya ve Rusya tecrübeleri hakkında detaylı bilgi verilmektedir.

2 . " Demokrasinin Geleceği" kısmında ise; Meselenin ortaya çıkışı, demokrasinin felsefi mahiyeti , demokrasi mefhumu, De­ mokrasinin hukukla münasebeti, Hukuk telakkisinde inkişaf.

Demokrasinin inkişafını gösteren yeni hadiseler, parlamente­ rizm buhranı, iktisad parlemanlarına doğru ve sınıflar arasında tesanüd başlıkları altında dinleyicilere takdim etmiştir.

Burada da Resulzade öncelikle demokrasi kavramının orta­ ya çıkışını, demokrasinin diğer bilim dallarıyla olan münasebe­ tini parlamenterizmin demokrasi kavramı içerisindeki yeri , Av80

Azerbaycan 'm lstiklôl Mücadelesi

rupa devletlerinde demokrasi kavramı ve farklı ülkelerde uygu­ lanışı ile sınıflar arası demokrasi kavramının farklılık ve benzer­ likleri ifade edilmektedir.

IX. Mehmet Şerif, Azerbaycan ve İnkılabı, İstanbul, 1 3371 92 1 , 47 sahife .

Eser, yazarın Azerbaycan'ın Ruslar tarafından istilasından sonra geçtiği Anadoluda vermiş olduğu bazı konferansların toplanmasından meydana gelmiştir. Bu ilmi bir eserden ziyade yazarın, hem Müsavat Partisi Hükumeti hem de Bolşevik istila­ sını ve onların idarelerini bilfiil görmüş olmanın verdiği bilgiler dolayısıyla hatıraları şeklindedir.

Eserde yer alan konuları da şöyle ifade edebiliriz; Kafkasya ve Akvamı , Bolşeviklik Nedir?, Azerbaycan Hükumeti'nin Su­ ret-i teşekkülü, Azerbaycan'da Fırkalar, Azerbaycan'da Meclis-i Mebusan, Müsavat Hükumetinin Memleket İdaresindeki Kusur­ ları, Azerbaycan 'da Türkler ve Azerbaycan ' ın İstikbali gibi ko­ nular işlenmektedir.

X. Zeyneloğlu Cihangir, Muhtasar Azerbaycan Tarihi, İstan­ bul, Şems matbaası, 1 342/1 924, 2 2 1 sahife.

Yazar Zeyneloğlu Cihangir tarafından "Azerbaycan istiklali uğrunda şehid düşen Azerbaycan ve Anadolu Türklerinin er­ vah-ı mübarekelerine ithat" olunan eser yedi bölümde ele alın­ mıştır.

1 . İlan-ı istiklalden ewelki zaman, (s. 1 -32) burada, en eski zamanlar, Araplar zamanı ve Selçuklular zamanı ele alınmakta­ dır.

2. Atabekler devr-i istiklaliyesi, (s. 33-48) kısmında, Atabek ildeniz, Atabek Mehmet, Kızıl Arslan, Atabek Ebubekir, Atabek Özbek, Harzemşahlar istilası, Celalettin Harzemşah ile Azer­ baycan'da Atabekler devrinde sanat ve maarif konuları ele alınmaktadır.

81

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

3 . Moğollar Devri (İlhanlar, ÇobanHer ve Celairliler) (s.498 1 ) Moğolların ilk seferleri ve Cengiz Han, İlhanlar devri, Ço­ baniler devri ve Celairliler devri ile Moğollar Devrinde Azerbay­ can'da sanat ve maarif hakkında bilgi verilmektedir.

4 . Müstakil Karakoyunlular ve Akkoyunlular Devri (s.82 1 1 3) burada ise , Azerbaycan'da Akkoyunlu ve Karakoyunlu hanedanları dönemi ele alınmaktadır.

-

5 . Müstakil Hanlıklar Devri (s. l 14- 1 63)'nde ise; Azeray­ can'da Osmanlılar h imayesi, Azerbaycan ' da muhtelif hanlıklar ve hanlıkların son vaziyeti hakkında da kısa bilgiler görülmekte­ dir.

6 . Rusya Boyunduruğu, (s. 1 64-1 97) kısmında da, Rusya is­ tilası ile Rusya boyunduruğu altında Azerbaycan'ın hal ve vazi­ yeti gibi konularda detaylı bilgiler verilmektedir.

7 . Müstakil Cumhuriyet Devri (s. 1 98-2 1 1) bölümünde de, ihtilal-i Kebir ve Azerbaycan Cumhuriyeti konuları hakkında bilgi verilmektedir. XI . Resulzade Mehmet Emin, Milliyet ve Bolşevizin Makaleler Mecmuası, İstanbul Orhaniye Matba­ ası, 1 928, 1 44 Sahife.

Mehmet Emin Resulzade'nin riyaset-i tahririyesi altında telif edilen eserde şu makaleler yer almaktadır; 1 . Resulzade Mehmet Emin, Milliyet Meselesinde Bolşevik Nazariyatı ile Ameliyatı, (s.3-27) 2. Resulzade Mehmet Emin, Bolşevikterin Şark Siyaseti , (s. 28-46) 3. Mehmetzade Mirza Bala , Sovyet İstilası Altında Azerbay­ can (s.47-72) 4 . Aşenba, Şimali Kafkasya'da Bolşevikler Ne Dediler, Ne Yaptılar? . . , (s . 73- 1 0 1) 5. Devid Şiraşidze , Gürcistan ve Sovyet Rusya , (s . 1 02- 1 32) 6 . Abdulkadir (FS.), Bolşevik İstilası Altında Türkistan 82

Azerbaycan 'm !stikld/ Mücadelesi

(s. 1 33- 144) XII . Azerbaycan Türk Federalist Müsavat Halk Fır­ kası Programı, İstanbul, Arnedi Matbaası, 1 9 2 7 , 23 sahife.

Eser, Baku 'de 2-1 1 Kanun-ı Ewel 1 9 1 9 tarihlerinde parti kurultayı tarafından kabul olunan programın yayınından ibaret­ tir.

XIII . Yusuf Bek Vezirof, Azerbaycan Edebiyatma Bir Nazar, İstanbul Matba-yı Amire, 1337, 1 03 sahife.

Azerbaycan Cumhuriyeti'nin sabık İstanbul elçisi olan yazar, daha önce 1 45 kaleme aldığını ifade ettiği makalelerin bir araya getirilmesi sonucu oluşmuştur. Üç bölümden oluşan eserin bö­ lümleri ve içeriği şöyledir; Birinci Bölüm; Şitahi ve yazılı edebiyat hakkında bilgi veril­ dikten sonra, Nesimi, Hatai, Fuzuli, Vakıf, M irza Fethali Ahun­ dof, Zakir, Şirvanlı Seyyid Azim ve Sabir hakkında da malumat vardır. İkinci Bölüm ise, Osmanlı Devletinde etkili olan Azerbay­ canlı Müelliflere ayrılmıştır. Burada, Şirvanlı Seyyid Yahya Ce­ laleddin, Şirvanlı Fethullah, Mahmud bin Mehmet Dilşad Şir­ vani , Yusuf Ziyaeddin Mahdum, Baba Ni'metullah Mahmud Nahçivani, Muhiddin Mehmed Karabaği, Azeri İbrahim Çelebi, Molla Ahmed Şemseddin Karabaği, Şirvanlı Abdurrahim , Uş­ şaki Şemseddin Şirvani, Mehmet Emin bin Sadrettin Şirvani, Sadık Efendi Şirvani, Yusuf bin İbrahim Şirvani, Ebubekir bin Rüstem Şirvani, Hamza Nigari Karabaği, Ahmed Harndi Efen­ di Şirvani, Şirvanlı Mehmet Halis Efendi ve Hüseyinzade Ali Bey haklarında bilgi verilmektedir. Üçüncü Bölüm ise, Rusya'da Yetişen Azerbaycaniiiara ayrıl­ mıştır. Burada da. Kazım Bey, Budakof ve Mikail Lazarof hak­ kında bilgi bulunmaktadır.

145.

Millet. Eylül 1 9 1 1.

numara.

l l l . 1 1 3.

83

1 14. 115. 1 1 6.

ll. BÖLÜM

Azerbaycan 'm lstik!dl Mücadelesi

II.

1931-1947 Yll..l.ARINDAKİ FAALiYETLER

Mehmet Emin Resulzade, İstanbul'daki çalışmalarını bir ya­ zar olarak devam ettirirken, Sovyetler Birliği aleyhine yazdığı yazılar muhtemelen Türkiye'den ayrılmasına sebep olmuştur.

Sovyet baskıları ve diplomatik girişimler sonucunda, Türkiye Cumhuriyeti Hükumeti de, onu yurt dışına çıkmaya zorladığın­ dan, o, İstanbul' u terketmek mecburiyetinde kalmıştır. 146 Bunun sonucunda, Türkiye' deki faaliyetler kısa bir süre daha devam etmiş, muhaceretin ikinci kısmı bir müddet sonra Avrupa'nın muhtelif devletlerinde devam ettirilmiştir. Bu dönemde, Türki­ ye'de kalanlar önce, mevcut yapıyı korumaya, yani Odlu Yurt Mecmuası ve Bildiriş Gazetesi yayınını sürdürmeye çalışmışlar­ dır. Ancak, bu çalışmalarında pek başarılı olamamışlardır. Bir müddet daha M irza Bala 'nın gayretleri ile Bildiriş adlı haftalık gazete çıkarılmış, daha sonra Ahmet Caferoğlu'nun çabaları ile Azerbaycan Yurt Bilgisi adlı dergi faaliyette bulunmuştur.

146. Bu konu ile alaka!t olarak Hamdullah Suphi Bey "e yazdtğt mektup· larda daha açtk bilgiler bulunmaktadtr. Özellikle Paris "ten 29.111 1930. Var· şova dan 4. V. 1930 ve 20. Vt. 1930 tarihinde yazdtğt mektuplarda özetle: Pa­ ris konsolosluğunun kendisine vize vermediği. muhtemelen Ankara dan ge· /en emre göre böyle davram!dtğtnt. zorla güzellik olmayacağtnt. kendisinin (Türkiye de) ikamelinin sakmcalart varsa bunun açtkça söylenmesin i istediği· ni görmekteyiz. Yücel Hacaloğlu. "Resulzade den Tannöver e Mektuplar ·: Türk Dünyast A raşttrmalan. S. 109. Ağustos 1997. s. 209-216. Ayrıca bkz. C W Hostler. Turkism and the Soviets. London 1957. s. 216: "/stanbul da Re­ su/zade Mehmet Bey ihtifcili. Azerbaycan D. . Y 7. S. /2 (72}. Mart 1958. s. /3: "M E Resulzade nin hal Tercümesi ·: Azerbaycan D. . S I O-l l (22-23}. Ocak Şubat 1954. s. 4.

87

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Bu iki yayın organının, yayın hayatından çekilmesinden sonra ise, muhaceretin tekrar Türkiye'ye gelmeye başladığı 1 94 7 yılına kadar da başka herhangi bir faaliyetten bahsetmek pek mümkün olmamıştır. Bu dönem daha ziyade, Azerbaycan Türkleri arasında, kavga/kırgınlıkların had safhaya çıktığı bir dönem olarak değerlendirilebilir. Özellikle Mehmet Emin Resul­ zade , Mehmet Sadık Aran, Rüstembey Şefibeyli başta olmak üzere diğer ileri gelenlerin birbirlerine karşı tatsız suçlamaları görülmektedir.

Azerbaycan Türkleri arasında lider durumunda bulunan bu insanlar arasında çetin bir mücadelenin olduğu günlerde, Tür­ kiye Cumhuriyeti'nin iç politikası ile dış politikası arasında da, özellikle Sovyetler Birliği'ne bağlı bir yakınlık görülmektedir.

Bu dönemde, Türkiye dışında bulunan Türklerin kültürleri ve bunun hayatta tutulması gibi konularda savunuculuğunu yapan Türk Ocakları'nın kapatılması dikkat çekicidir. Hamdullah Suphi Tanrıöver'in anılarında konu ile ilgili dikkatimizi çeken hususlar şunlardır: Türk Ocakları, "bazılarına göre 1 930- 1 93 1 yıllarında Rus­ ya 'nın Ankara Büyükelçisi Surits yoldaş, Ocakların Rusya 'daki Türklerle fazla ilgilenmesinden duyduğu endişeyi Tevfik Rüş­ tü 'ye bildirerek bu konuda bir tedbir alınmasını istemiştir. " 147 Türk Ocakları'nın kapatılması bazılarına göre de, Atatürk tarafından CHP için rakip görülmesindendir. Bazılarına göre ise, Türk Ocakları için hazırlanan marşların bazı mısraları , mil­ li sınırları zorlayan ve dünyaya taşmak isteyen bir duygunun iz­ lerini taşıdığı içindir. 148 Bu sebeplerden kanaatimizce en güçlü olanı CHP'ye rakip görünmesidir. Çünkü, Türk Ocakları 1 930 yılında, 250 'yi aş­ kın şubesi ve 3 0 . 000'in üzerindeki üye sayısı ile dikkat çekmek147 Mustafa Haydar. Hamdullah Suphi TannöVl'r 70.

118. Baydar. a.g. e. . s. 11

s.

88

ue

Am/an.

/stanbul. 1968.

Azerbaycan 'm lstiklô/ Mücadelesi

tedir. Ayrıca, Türkiye'de çok partili-demokratik hayata geçişte ikinci deneme olan Serbest Cumhuriyet Fırkası 'nın da başarılı olamaması üzerine, hakim ideoloji tek bir kaynaktan, yani par­ tiden yayılacaktır. ideolojiyi tek kaynaktan yayma politikasının ilk kurbanı Türk Ocakları olmuştur. Ocak, 1 O Nisan 1 93 1 tari­ hinde yaptığı kongre ile kendisini feshetmiş , Ocakların CHP'ye katılması ve bütün mallarının devredilmesi hakkındaki komis­ yon kararı oybirliği ile kabul edilmiştir. 149 Türk Ocakları 'nın kapatılması ile Türkiye'de İkinci Dünya Savaşı'nın nihayetine kadar geçen dönemde, Türkçü-milliyetçi kesimde, bazı yayın organları dışında herhangi bir teşkilatlan­ maya da rastlamamaktayız. Dolayısı ile bu dönemde Azerbay­ can Türkleri'nin durumu fazla yadırganmamalıdır.

11. 1 . Azerbaycan Milli Merkezi'nin Faaliyetleri Birinci bölümde ifade ettiğimiz, Azerbaycan Milli Merke­ zi'nin çalışma programı bu dönemde de aynı yapısını muhafa­ za etmiştir. Bu dönemde dikkatimizi çeken en büyük husus ise, görev kadrosunda iki dönem yer almaktadır. Birincisi 1 9321 939 dönemi, ikincisi de 1 939- 1 94 7 yılları arasıdır.

Birinci dönem, 1 932- 1 939 yılları arasında görev yapanlar; 1 50 1 . Mehmet Emin Resulzade, 2. Abbas Kazımzade, 3. Mehmet Ali Resuloğlu, 149. Füsun Üste!. Imparatorluktan U/us-Devlete Ttlrk Milliyetçi/iği Türk Ocaklan (1912-1931). Istanbul. 1991 s. 358 ud.; Ihrahim Karaer. Türk Ocakla­ n (1912-1931). A nkara 1992. s. 3740. : Feroz Ahmad. lllihatçdtktan Kenıaliz· me. Istanbul. 1986 s. 228-229: Yusuf Bayraktutan. Türk Fikir Tarihinde Mo­ dernleşme. Milliyetçilik ve Türk Ocak/an. Ankara. 1996. s. 106-109. : Mete Tımçay. T C "nde Tek-Parti Yönelimi "nin Kumlmasi (1 923- 1 931). Istanbul.

1992.

150. Isimler. 18 Tellllll/IZ 1995 tarihinde Mehmet Kengerli Bry ile yapttğt · mtz göriişmede özel arşioinden almnnşttr.

89

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

Ali Merdanbey Topçubaşı, Ekberağa Şeyhülislam, Ceyhun Hacıbeyli, Ahmet Caferoğlu, Mehmet Sadık Aran, Mirza Bala Mehmetzade, Abdulvahab Yurtsever, l l . Hilal Münşi, 1 2 . General İsrafil Bey, 1 3 . Albay Veli Yadigar, 151 İkinci Dönem, 1 939- 1 94 7 yılları arasında görevde bulunanlar ise; 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

1 O.

Mehmet Emin Resulzade, Abbas Kazımzade, Mehmet Ali Resuloğlu, Mirza Bala Mehmetzade, Abdulvahap Yurtsever, Hilal Münşi, Albay Yadigar Bey, Ahmet Caferoğlu, Kerim Oder, Eşref Demirci , l l . Dr. Harnit Ataman, 151. A lbay Veli Yadigar (1' -Buenes · Aires 1973):Harp Okulunu bitirdikten sonra Azerbaycan gönüllü birliklerinde yer almtş/tr. 15 Eylül 1918 tarihinde Bakü 'nun geri ahnmasmda. Anadolu 'dan gelen Türk askerleri ile birlikte mücadele etmiştir. Azerbaycan 'm 27 Nisan 1920 tarihinde Ruslar /ara/tn· d,an işgali üzerine. bir müddet mücadele etmiş. ' sonra Polonya ya geçerek Varşoua Harp Okultmu bitirmiştir. Polonya milli ordusunda A lbay rütbesine kadar; terfi etmiştir. ll Dünya Sauaşt esnasmda Ruslara karşt yine mücade· le etmiştir. A lman ordulannm yenilmesi ile Türk lejiyonu da dağtlnuş. o da bazt arkadaşlan ile Arjantin 'e hicret etmiştir. Arjantin 'de dahi Azerbaycan muhaceretiyle ilgisini kesmemiş, mücadeleyi devam eltirmiştir. Azerbaycan.

"Arjantin de Albay Veli Bey Yadigar i Kaybellik · : Azerbaycan Dergisi. S 206. ? 1973. s. SS.Ahmet Karaca. ''30 Ağustos Başkomutan/tk Zaferinin 76.

YtldönümıF: Azerbaycan Dergisi. Y 4 7 5 322. Temmuz-Ağustos 1998 s.41.

90

Azerbaycan 'm istiklôl Mücadelesi

1 2 . Mehmet Hulusi, 1 3 . Ali Azertekin, ı52 1 4 , Dr. Mehmet Kengerli, 153 Azerbaycan istiklali için. Türkiye'de verilen mücadelenin en zor safhası olarak, 1 930'dan sonraki yılları gösterebiliriz. Çün­ kü, başta Mehmet Emin Resulzade olmak üzere, dönemin etki­ li şahsiyetlerinin büyük bir kısmı, çeşitli vesilelerle Türkiye'den ayrılmak zorunda bırakılmışlardır. Türkiye dışına giden bu şah­ siyetterin yeri, Türkiye'de kalanlar tarafından doldurulamamış, ya da gerek siyasi gerekse ekonomik sıkıntılardan dolayı, Tür­ kiye'de kalanlar ne yazık ki, fazla etkili olamamışlardır.

Bu dönem faaliyetlerini iki kısımda ele almak mümkündür.

1 . Yayın yolu ile gerçekleştirilen faaliyetler; 2 . Özel yazışmalar

ışığında tesbit edebildiğimiz faaliyetler.

0. 1 .2. Müsavat Partisi'nin Faaliyetleri Müsavat Partisi, Lider Mehmet Emin Resulzade'nin yaşadı­ ğı yer ile doğru orantılı olarak merkezini onun yaşadığı yerde bulundurmuştur. Bu dönemde de, faaliyetler, Avrupa 'nın muh­ telif şehirlerinde sürdürülmüştür. Muhaceret döneminde Müsa­ vat Partisi'nin ilk dikkat çeken çıkışı, 1 936 Ağustos'unda Var­ şova 'da toplanan konferansı (kongresi)'dır. Burada, Parti yöne­ licileri tarafından, Yeni Program Esasları Projesi hazırlanarak kongreye gidilmiştir. 1 54 Bu kongrede, Milli Azerbaycan Müsavat Halk Fırkasının Yeni Program Esaslan155 özetle şöyle tesbit edilmiştir;

152. A li Azeriekin (? - 20 Ekim 1 961): 153. liste. Mehmet Kengerli Bey in arşivinden almmışlır.

154. Mirza Bala Mehmelzôde. Milli Azerbaycan Hareketi. Ankara. 1 991. ' /81. : Nesiman Yagublu. Müsaval Partiyasliiiii Tarihi.Bakı. 1 997. s. 14.

155. Milli Azerbaycan Müsaual Halk Fırkasının Yeni Proğram Esasları. v _v.y. 1936

91

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir 1 . a) Milli Azerbaycan Müsavat Halk Fırkası, 1 9 1 8 'de Milli Azerbaycan Cumhuriyeti istiklalinin ilanındaki teşebbüsü; bu te­ şebbüsün fikirden işe geçirilmesi yolundaki faaliyeti ve nihayet, kızıl Rus istilasına karşı milli mücadele işinde gösterdiği yolgös­ terenliği ile milliyetçi ve istiklalci bütün Azerbaycanlıların biri­ cik siyasi teşekkülüdür.

Müsavatçılık büyük Türk kültürüne bağlı, milli, medeni ve insani değerleri benimseyen, hürriyet, cumhuriyet ve istiklal idealına sadık Azerbaycan vatanseverliğidir. b) Milli istiklalimizin geri alınması ve onun ileride her türlü tehlikeden korunması için, siyasi mukadderatları bizimle ortak bulunan Kafkasyalı komşularımızia tasawur ettiğimiz konfede­ ratif bağlarla muhkemce bağlanmak, müsavatçılığın ciddiyet ve katiyetle kabul ettiği bir esastır. c) Büyük Türklüğe mensub bir memleket olması hasebile.

Azerbaycan diğer Türk elleri ile kültürel surette bağlıdır. d) Müsavatçılık, harb sonu tecrübelerinde, vaktile iktisadi açılışta pek büyük rol oynadığı muhakkak bulunan eski klasik liberalizmin, ferdler için hiçbir kayd, hudud görmeyen tezi gibi sınıf mücadelesi fikriyatma dayanarak ferdiyetçiliği kökünden reddeden kollektivizm antitezinin dahi iflas ettiğinin katiyelle sabit olduğuna kanidir.

2 . a) Müstakil Azerbaycan Cumhuriyeti, Rus istilasından kurtulacak, kayıdsız ve şartsız müstakil bir devlet halinde yaşa­ yacaktır. b. Bu istiklalin elde edilmesi ve her türlü tecavüze karşı , ile­ ride muvaffakiyelle korunması için. Azerbaycan . Kafkasyalı di­ ğer cumhuriyetlerle siyasi, askeri ve iktisadi esaslar üzerine bir­ leşecektir. c) Azerbaycan. milli hakimiyet esasına dayanarak. halk cumhuriyeti şeklinde idare edilecek ve bu hakimiyeti temsil 92

Azerbaycan 'm lstiklôl Mücadelesi

eden milli irade umumi seçgi üzerine toplanan kurultay vasıta­ siyle tesbit olunacaktır. d) Vatan müdataası her vatandaşın şeref telakki edeceği mukaddes bir borçtur, askerlik umumi ve mecburidir. e) Din, mezhep ve cinsiyet farkı gözetmeden her Azerbay­ canlı, kanun nazarında her cihetce müsavi ve tam hukuklu bir vatandaş olup, medeni, siyasi, akıdevi ve fikri hürriyetlerden is­ tifade edecektir.

O Milletin geniş ölçüde devlet hayatına işle iştirakini temin etmek üzere yapılacak mahel idarelerine dayanacaktır. g) Sovyet Hükümeti tarafından devletleştirilmiş bütün emlak ve müesseseler, esasen devletin idaresine geçecek; küçük mül­ kiyetlerle küçük sanayi müesseseleri geçmişteki sahibierine ge­ ri verilecek, büyük mülkiyet ve müesseseler ise, devlet veya iç­ timai müesseseler tarafından idare olunacaktır. h) Toprak altındaki bütün zenginlikler ve madenler devletin olacaktır. ı) Ticaret ve mübôdele serbestir. Mülkiyet hakkı esastır. Fa­ kat , devlet, memleketin ecnebi devletler ile olan ticari münase­ batını tanzim ve kontrol hakkında bulunacaktır. i) Ekinciyi zorla kollektivlere sokmak ve köylü emeğini amansızca istismar etmek prensibine dayanan Sovyet köy siya­ seti neticesinde vücuda gelmiş toprak münasebatının karışıklığı sovyet hükümetinin düşmesini müteakıb, ekinciler arasında toprakların yeniden bölüştürülmesini, şüphesiz, zaruri kılaca­ ğından ve bu vaziyetin de devlete geçiş devrindeki hadiselere kanuni ve makul bir şekil ve yürüyüş vermek vazifesini yüklet­ tiğinden, bütün topraklar ilk iş olarak devlet malı ilan edilecek­ tir. j) Azerbaycan 'ın sanayice geniş inkişafa namzed bir memle­ ket olduğunu göz önünde tutarak, bu inkişafı milli tesanüdü bo­ zacak içtimal hiçbir sarsıntıya meydan vermeden temin etmek 93

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

maksadını güden müsavatçılık, işçileri fabrikaların kazançların­ dan hisse almak ve kendilerini işin teknik ve ekonomik ciheliy­ le alakalandırmak esasını tervic eder. k) Çalışmanın tehlikesizliğini, can sağlığı şeraitine uygun su­ rette icrasını, küçük yaşlılarla kadın arneieierin çalışma müd­ detlerinin tahdidi, haftalık en az istirahat saati lle yıllık mecbu­ ri is tirahat müddetinin tayini gibi kanuni tedbirlerle devlet, işçi emeğini her cihetçe koruyacaktır.

1) Ferdieri cemiyete salih ve faydalı bir unsur olarak yetiştir­ mek maksadıyla terbiye etmek vazifesinde olan adalet, her tür­ lü masraflardan muaf, yalnız kanuna tabi , her türlü nüfuz ve müdahaleden korunur, süratle çalışır mahkemeler vasıtasıyle te­ min ve şartlı mücazat üsulu tatbik olunur. ı:n) Maarifin, kurtulacak Azerbaycan 'da göze alacağı hedef, vatandaşları, millet, vatan ve milli birlik faydasını her şeyin üs­ tünde tutan, Türklük, milli kültür, milli tarih ve istiklal ideali ile, beşeri yüksek fikirler ve asri bilgilerle mücehhez olarak yetiştir­ mektir. n) Devlet umCımi can sağlığı , spor, idrnan teşkilat ve mües­ sesatı ile nafıa işlerine azami derecede ehemmiyet verir. " 156 Bu kongre sonucu, Milli Azerbaycan Müsavat Halk Fırkası­ nın Ecnebi Memleketlerdeki Teşkilatı Nizamnamesi157 de kabul

edilmiştir. Buna göre, Divan, İcra Heyeti, Umumi temsil hakkı, mahel teşkilat ve komiteleri, Memeleket komiteleri, mutemed­ ler, müfettişler, kongre , aza, merkezi fırka kasası ve arkadaş mahkemeleri maddeler halinde tesbit edilmiştir.

Ayrıca kongre sonrasında Müsavat Partisi'nin faaliyet alanı­ nın Polanya'ya kaydığını görmekteyiz. Rusya mahkCımu millet­ ler (Ukrayna, Türkistan, Tatar(istan), Şimali Kafkasya ile Gür156. Milli Azerbaycan /v/üsauat Halk Firkastntll 1936. . s. 3·1 1.

157 ay. yer.

94

Yeni Poğram Esas/an.

Azerbaycan 'm lstiklôl Mücadelesi

cistan) ile iyi bir mutabakat oluşturan Müsavat Partisi, Ağustos­ Eylül l 939 tarihinde Polanya'nın Alman orduları tarafından iş­ gali sonucu, Almanlarla karşı karşıya kalmıştır. Bu şartlarda Polonya'da kalması ve çalışmalarının devamının zorluklarla karşılaşması üzerine, Paris'te bulunan siyasi rica!, Azerbaycan Milli Merkezi Başkanı ve Müsavat Partisi lideri, Mehmet Emin Resulzade'yi çalışmalarına Fransa'da devam ettirmek üzere da­ vet etmişlerdir. Ancak, Paris'e varışından kısa bir süre sonra, Alman baskılarının Fransa üzerinde arttığını hisseden Resulza­ de, faaliyet merkezini İsviçre'ye nakletmiştir. Fakat, Almanlar, Mart-Haziran 1 940 da Fransa, Hollanda, Belçika ve diğer Av­ rupa ülkelerini de işgal edince, Resulzade şahsi dostu olan mu­ haceretteki Polonya Hükumeti Başkanı Sikorsky'nin daveti üzerine çok kısa bir süre için faaliyet merkezini Londra'ya nak­ letmiştir. Ne yazık ki, İngiltere Müsavat Partisi için son derece kaygan bir zemindi, çünkü, Fransa'da Almanlara karşı yenilen İngiltere, Sovyetler Birliği 'ne yaklaşma imkanları aramaya baş­ ladığından, Müsavat Partisi de kendisi için başka bir ülke ara­ maya başlayarak, faaliyet merkezini 1 940 senesi sonbaharın­ da Romanya'nın başkentine nakletmiş, Ankara ve Berlin ko­ miteleri vasıtası ile çalışmalarını hızlandırmıştır. Müsavat Partisi 1 94 1 yılında Almanya - Rusya savaşı başlayıncaya kadar çalış­ malarını burada sürdürmüştür. 1 58 Alman-Rus savaşının başlaması ile birlikte, Musavat Partisi kurmayları er-geç Almanların kendilerine işbirliği teklif edecek­ lerini hesaplayarak, gelişmeleri bu noktada dikkatle takip etmiş­ lerdir. Rusya mağlup olduğu takdirde, ortaya çıkacak olan ye­ ni siyasi yapılanınada Azerbaycan'ın durumu ne olacaktır? İş­ te bu endişelerle, Resulzade, Almanların Doğu Halkları hakkın­ daki niyetlerini ve ileriye dönük planlarını, tavır ve tutumlarını sıkı bir takibe almaları için Müsavat Partisi "nin Ankara komite­ sine ve Berlin 'de faaliyet gösteren İstiklal komitelerine talimat 158 Musavol Partiyası Sorgu Kitabı. Baskı. 1 994. s.27.

95

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

vermiştir. Nitekim, Almanya'nın Türkiye Büyükelçisi Von Pa­ pen, Ankara Komitesi Başkanı Kerim Oder'le, Prof. Dr. Ger­ hard Von Mende de Berlin Komitesi Başkanı Hilal Münşi Sa­ butay'la işbirliği imkanlarını araştırmaya başlamışlardır. Geliş­ meler günü gününe Bükreş'teki Müsavat Partisi liderine ulaştı­ rılmış ve durum değerlendirilmesi neticesinde, Almanların bu halkları birer egemen devlet olarak görmek istemedikleri, orga­ nize edilmelerine yanaşmadıkları ve ilerisi için herhangi bir planlarının da olmadığı ortaya çıkmıştır. Müsavat Partisi'nin te­ mel prensiplerine ters düşen bu tutum karşısında, diğer millet­ Ierin temsilcileri akın akın Berlin' e Almaniarta işbirliği teklifi ile gelirken, Resulzade acele etmemeyi ve beklemeyi tercih etmiş­ tir. Sonunda beklenen an gelmiş, Alman makamları tarafından iki defa konuyu görüşmek üzere davet edilen Resulzade, biraz önce saydığımız nedenlerden dolayı bu görüşme davetlerine icabet etmemiştir. 159 İkinci Dünya Savaşı esnasında, Türkiye öncelikle tarafsızlığı­ nı korumaya çalışmıştır. Ancak, savaşın gidişatı ve Rusya'nın iz­ lediği dış politika, Türkiye'nin giderek batılı ülkelere yaklaşma­ sına sebep olmuştur. 160 Bu dönemde Almanya'da Türkiye'yi kendi yanında savaşa sokabilmek için, askeri, siyasi ve ekono­ mik alanlarda etkilerneye çalışmıştır. Alman propagandası za­ man zaman öyle etkili olmuştur ki, Türk Hükumeti, 1 94 1 son­ baharında, K Huggesen'den Türkiye'deki İngiliz propaganda çalışmalarının sınırlandırılmasını bile istemiştir. 1 6 1

159. Musavat Partiyast Sorgu Kitabı. s. 28 160. Mehmet Gönlübol-Cem Sar. Olaylarla Türk Dtş Palilikast (1 919·1973).

Ankara. 1974. 2 ve 3. bölüm. : Fahir A rmaoğlu. 20. Yüzyt! Siyas( Tarihi 1 914·1 980. Ankara 1987 s 409. : Tahsin Ünal. Türk Siyasi Tarihi l 700 · 1958 A n kara 1 978 s. 581-582. : Oral Sander. Siyasi Tarih 1918-1990. A nka­ ra. 1 991. . s. lll vd. . A kandere. Osman. Milli Şef Dönemi. !stanbul. 1 998 s. 316 vd.

161. Cemi/ Koçale Türkiye de Milli Şef Dönemi (1 938-1 945). Ankara. 1 986. s. 189.

96

Azerbaycan 'm lstik!d/ Mücadelesi

Türkiye Cumhuriyeti ile Sovyetler Birliği arasında Milli Mü­ cadele yıllarında başlayan yakınlaşma zaman zaman sertleşme­ sine rağmen, ı 939 yılında Moskova'da yapılan Molotov - Sa­ raçoğlu görüşmesi sonucunda, Ruslarm boğazlara dair bazı is­ teklerde bulunmalan üzerine ilişkiler bozulma noktasına gelmiş­ tir. Ardından Almanların Balkanlardaki hareketleri ve Rus­ ya 'nın Almanya ile savaşa başlaması üzerine Rusya Türkiye' nin Almanya ·ya karşı savaşa girmesi yönünde baskıya başlamıştır.

Ancak, Türkiye hem Rusya ile hem de Almanya ile ilişkilerini dostane sürdürmeye çalışmıştır. Gerçi, savaşın gidişatının, Al­ manya aleyhine bir seyir takib etmeye başlaması üzerine, Tür­ kiye boğazlardan geçen Alman gemilerine baskı uygulamaya başladığı gibi, Türkiye de Türkçü(furancı düşüncede olanlara karşı da tavır değiştirmiştir. Nihai Atsız daha önce Başbakan Saraçoğlu' na komünistlerle ilgili fikirlerini ihtiva eden mektup­ larını 1 62 yayınlamasına rağmen, şimdi durum değişmiş Ats ız ve arkadaşları 3 Mayıs ı 944 tarihi itibarıyle tutuklanmaya başla­ mışlardır. 163 Türk-Sovyef ilişkilerinde bu yakınlık başlamasına rağmen, savaşın sonunda Sovyetler Birliği 7 Ağustos 1 946 tarihli nota­ sı ile; " . . . Montreux Anlaşmasının tesis ettiği Karadeniz Boğaz­ lar rejiminin Karadeniz devletlerinin güvenlik menfaatlerine te­ kabül ve Boğazların Karadeniz devletleri aleyhine kullanılması­ na mani olabilecek şartları temin etmediğini açıkça isbat eyle­ ıniştir. '' 1 64 denmektedir. Türkiye, bu notaya 22 Ağustos ı 946 larihinde verdiği cevapta , Boğazlarda aksamanın Montreux'tan kaynaklanmadığını, onun hukuki uygulamalarından kaynaklan­ ı lığını ifade etmiştir. 165 Bu konuda Rusya 'nın 24 Eylül ı 946 ta!62. Başvekil Saraçağ/u Şükrıl "ye A çık Mektup. Orhun. 1 Mart 1 944 5. 15 : IJaşvekil Saraçağ/u Şükrü 'ye Ikinci A çık Mektup. Orh un. 1 Nisan 1944. 5. 16.

!63 Suat Bilge. Türkiye · Sovyetler Birliği Ilişkileri 1 920-1 964 Güç Komşu­ luk. A nkara 1 992.

s.

129- 148 ; Kamuran

Gürün. Türk-Sovyet Ilişkileri (1 920-

1 953). Ankara 1 991. s. 1 69-214.

1 ri4. Cemile Bilse!. Türk Boğaz/an. Istanbul. 1 948. s. 62-65.

1 ()5 Bilse!. a.g. e. . s. 65 ud

97

Doç. Dr. Sehahattin Şimşir

rihli ikinci notasına, Türkiye ı s Ekim ı 946 tarihli ikinci ceva­ bını vermiştir. Daha sonra mesele , ABD'nin Türkiye ile yakın­ Iaşmaya başlamasından dolayı, Türkiye'nin istekleri doğrultu­ sunda neticelenmiştir. 166 Diğer taraftan Avrupada Resulzade hakkında da bazı geliş­ meler göze çarpmaktadır. Von Papen'in Ankara'dan Alman DışiŞlerine yazdığı şifrelerde mutlak surette Müsavat Partisi li­ deri Resulzade' nin değerlendirilmesi tavsiyeleri üzerine bu defa da Graf Von Schuleburg'un ve Prof. Dr. Von Mende'nin Enver Paşa'nın kardeşi Nuri Kıllıgil Paşa'yı aracı koymaları sonucu Resulzade, Azerbaycan meselesini ve hangi alanlarda işbirliği yapılabileceğini görüşmek üzere Almanlarla ı 942 yılında bir araya gelmiş, Almanların katı tutumu neticesinde olumlu bir sonuç alınamadan görüşmelerden çekilmiştir. Ancak, Almanla­ ra esir olan Sovyet ordusunda savaşan Azerbaycanlıların 1 67 feci durumları bir taraftan, muhaceretteki bazı şahısların karşılıksız işbirliğine heveslenmeleri ve davanın ehli olmayan kişilerin meydancia görünmelerinin davaya zarar verebileceği endişesini diğer taraftan, Müsavat Partisinin meseleye kayıtsız kalamaya­ cağı gerçeğini ortaya çıkarmıştır. Bunun üzerine Resulzade, ye­ niden Almanların daveti üzerine tekrar görüşmelere başlamış­ sa da, altı ay devam eden görüşmelerde, Almanlar Azerbay­ can'ın bağımsızlığına yanaşmamışlardır. Resulzade'nin kayıtsız şartsız, Azerbaycan'ın bağımsızlığını savunmasına karşılık, Al­ manlar H . Hasmemmedov grubunu ortaya çıkarmış ve onlar­ la dialog kurmuşlar, diğer taraftan da , esirler arasından seçile­ rek Berlin' e getirilen yeni muhacereti teşkilatlandırarak, Müsa· vat Partisine karşı alternatif olarak istifade etme yolunu seç· mişlerdir. Ağustos ı 943 de, Müsavat Partisi lideri Resulza· de'nin Berlin'i terketmesi ile, işbirliği sahnesinden çekiimiş ol166. Faruk Sönmezoğlu. '"/! Dünya Sauaşt Döneminde Türkiye "nin Dtş Po· litikast: Tarafstz!tk "tan Nato ya · ·: Türk İJtş Politikasmm Analizi. istanbul.

1 994. 86.

167 Bu konudaki bilgilerinden istifade ettiğimiz Mehmet Kenger!i de Al·

man ordusuna esir düşen Azerbaycan askerlerinden birisidir.

98

Azerbaycan 'rn !stiklôl Mücadelesi

masına rağmen, Azerbaycan meselesini tecrübesiz bir ekibe bı­ rakmayarak, perde arkasından onları yönlendirmeye devam etmiştir. Nitekim, 6-9 Kasım 1 943 tarihinde Berlin'de yapılan Azerbaycan kurultayında delegelerin; "Azerbaycan'ın bağımsız­ lığını tanımayan Almanları '' şiddetle tenkid etmeleri, Müsavat Partisi'nin büyük başarısı olarak görülmüştür. 168 Müsavat Partisi, 1945- 1 94 7 yılları arasında Almanya'nın müttefik kuwetlerin işgali altında bulunan bölgelerinde, açıktan açığa faaliyet göstermesinin mümkün olmadığı anlaşılınca, Münih 'te kurduğu yan kuruluşu olan, Azerbaycan Demokrat Birliği adlı cemiyet vasıtası ile çalışmalarını yürütmüş, İtalya, Fransa ve İsviçre'ye adamlarını göndererek, bu ülkelerde bulu­ nan, Azerbaycanlı gönüllülerin, Rusya'ya geri dönmemelerini telkine çalışmış, diğer taraftan da, Türkiye Cumhuriyeti Hüku­ meti ile de temasa geçerek bu insanların göçmen olarak Türki­ ye'ye kabul edilmelerini taleb etmiştir. 169 ll. 1 .3. Proemethee Hareketi

Promethee hareketi , 1 9 1 8 Bolşevik ihtilali sonunda oluşan, milll devletlerin, Ruslar tarafından istilası sonucunda, Rus olma­ yan milletierin temsilcileri tarafından muhacerette kurdukları bir harekettir. Prometheeci hareket, bolşevizme muhalefet eden hareketlerin , soğuk savaşın ve Türkiye'nin yakın tarihi açısından da önemlidir. Çünkü, Türk milliyetçileri ile hareketin Türk liderleri arasında gözle görülür bir münasebet vardır.

Yapılan çalışmalar sonucu , Rus mahkCımu milletierin önder­ leri Polanya idarecilerinin desteği sonucu, hareketi kurmayı başarmışlardır. 1 926 ile 1 938 yılları arasında faaliyet gösteren Promethee Paris'te Fransızca olarak yayımlanmıştır.

168 Musavol Partiyasi Sorgu Kitabi. s. 28 169. Musavol Partiyasi Sorgu Kitabi. s. 29.

99

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Prometheeci hareketin temel düşüncesi, milli menfaatler çerçevesinde dayanışmadır. Hareketin önderlerine göre, Sovyet rejimi gelip geçicidir. Onlara göre, her ayaklanma, her grev ve her ekonomik zorlanma sanki bolşevizmin çöküşünün haberci­ sidir. Ancak, 18 Eylül 1 934 tarihinde Sovyetler Birliği'nin Mil­ letler Cemiyeti'ne girmesi ile bu çabalar sona ermiştir.

1 926 'dan itibaren 1 37 sayı yayınlanan Promethee dergisin­ de 30 civarında makale Türkiye ile aUıkalıdır. Bu makaleler ge­ nelde Türkler tarafından kaleme alınmıştır. Onlara göre Türk­ Sovyet dostluğunda her an bir dalgalanma süreci başlayabilir.

Türkiye'nin Rusya mahkumu Türklere göstereceği alakanın, Türkiye'ye zarar verebileceği endişesi ile Panturanizme hiç dokunmamışlardır. 1 70 11.2. Yayın Faaliyetleri

193 1 - 1 94 7 yılları arasında, Azerbaycan Türkleri adına Türkiye'de yayınlanan tek dergi, Azerbaycan Yurt Bilgisi adını taşımaktadır. Dolayısıyla sadece bu dergi hakkında bilgi verile­ cektir.

11.2. 1 . Azerbaycan Yurt Bilgisi Azerbaycan Yurt Bilgisi 1 7 1 Azerbaycan davasının, Türki­ ye'deki savunuculuğunu yapan bir diğer önemli yayın organıdır.

Dergi ayda bir defa çıkmayı hedeflemiştir. Bu hedef dahilinde de, aralıksız 36 sayı yayınlanmıştır. İlk sayısı I I . Kanun (Ocak) 1 93 2 tarihinde yayınlanan derginin son sayısı 35-36 ile I I .

Teşrin I . Kanun 1 934 tarihini taşımaktadır.

-

1 70. Haz: Semih Vaner. Etienne Copeaux. "Prometeci Hareket ·: Unutkan Tarih Sovyet Sonrasi Türk Dilli A lan. Istanbul 1996. s. 17-52 1 71. Dergi ile ilgili olarak Şefale Hesenova. Muhaciret /rsimizden Sehifeler.

Baki. 1995. adli bir ça/1şma yapnuşl!r. Vç bölümden oluşan eser 'in birinci bölümü Derginin politikasi ve yaymlayiCISI. ikinci bölümü. Dergide Azerbay· can Fok/oru meseleleri ve üçüncü bölümü de. dergide klasik Azerbaycan edebiyatt meselelerine aynlrmşt1r.

1 00

Azerbaycan 'm istikldl Mücadelesi

Dergi 'nin Müdürü Dr. Ahmet Caferoğlu'dur. Dergi Prof. Dr. Köprülüzade M . Fuad, Prof. Dr. Zeki Vetidi (Togan) , Dr. Haci­ zade Mirza, Dr. Ağaoğlu Ahmet ve Asis . Abdülkadir (İnan) Bey­ terin iştiraki ile neşrolunacağını daha ilk sayıda ifade etmiştir.

Azerbaycan Yurt Bilgisi, Şubat 1 954 tarih ve 37 numara ile tekrar yayın hayatına başlamıştır. Bu kez, Azerbaycan Kültürü­ nü Tanıtma Derneğinin Yayın Organı olarak neşrdilmeye baş­ lamasına rağmen tesbit edebildiğimiz kadarıyla bu ilk ve son sayı olmuştur.

11.2. 1 . 1 . Azerbaycan Yurt Bilgisi'nin Yayın Amacı

Azerbaycan Yurt Bilgisi Dergisi'nin 2 . Kanun 1 932 'de neş­ rolunan ilk sayısında, derginin çıkış amacı şu şekilde belirtil­ mektedir; " bmi münasebabn milletler arasında günden güne sıkıaşması ve yekdiğerini bu vesile ile daha fazla tanıyabilmesi ewelce büyük milletierin mevzuu dahilinde kalan yurdumuzun arbk müstakilen tetkikini bir zaruret olarak talep ebnektedir.

Kendi kendisini bizzat tetkik ebniyen milletler başka milletierin etnografi tetkiki mevzuunda başka bir şey olmamıştır. Halbuki Azerbaycan bu iptidai devresini arbk üzerinden alınış ve kapı­ sını da ilmi kapitülasyonlara çoktan kapamıştır.

Son on sene zarfında muhtelif mahafilde Azerbaycan tetki­ kine ciddiyetle teşebbüs edilmesi kısmen iyi neticeler vermişse de, harsımızın birçok cihetleri hala eski mechuliyetleri içerisin­ de devam edip durmaktadır. Yani dikilrnek istenilen büyük bi­ nanın temeli henüz boşluklarla doludur. İşte o büyük binanın temelindeki büyük boşluklar işbu Azerbaycan Yurt Bilgi'sinin bir an ewel intişar etmesine sebep olmuştur.

Azerbaycan Yurt Bilgisi tetkikatı bugün artık dar çerçevesin­ den sıyrılıp beyneimiJel ilim aleminde kendi müdekkikinine in­ tizar etmektedir. Yeni tetkik kadrosunun ihzan şüphesiz bu in101

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir tizar müddetini azaltacak ve binnetice ewelce bahsi muzur ad­ dedilen milli kültürümüz hakiki çehresini almış olacaktır.

Azerbaycan Yurt Bilgisi'nin maksat ve gayesi yalnız Azer­ baycanı her bir hususta yakından bilen ve taruyanlarla bir tetkik kadrosu hazırlayarak hars tetkikı ile uğraşmaktan ibaret olma­ yıp aynı zamanda onu bu ülke ile alakadar ırktaş ve muhipleri­ ne tanıtmaktır. Mamafih mecmuamız bununla da iktifa etmeye­ cek ve müşterek Türk harsının hala aydınlanmamış olan nokta­ lannı tenvire çalışacaktır . " 172 D . 2 . 1 .2. Azerbaycan Yurt Bilgisi'nin Yazarlan

Daha önce yayınlanan mecmuaların aksine Azerbaycan Yurt Bilgisi öncelikle Azerbaycan davasını değil, Türk kültürünü hedef alarak yayın hayatını sürdürmeye çalışmıştır. Dolayısıyla daha önce yayınlanan yayın organlarının hedefi, siyasi yoldan bir an önce Azerbaycan'a tekrar istiklalini kazandırmak olma­ sına rağmen, bu kez amaç Türk'ün yaşadığı büyük coğrafyayı göz önünde bulundurarak, Türk kültürünü ilmi bir bakış açısıy­ la ve konunun uzmanı sayılabilecek kişilerin kaleminden , oku­ yucuya ulaştırmaktır.

Azerbaycan Yurt Bilgisi' nde tesbit edebildiğimiz imzalar ise şunlardır; A. N. Hakimbey, Abdullah oğlu Hasan, Abdülbaki, Abdul­ lah Battal, Abdullahoğlu Hasan, Abdulkadir, Abdulkadir Sü­ leyman, Adnan Cahit, Ahmet Talat, Prof. Ahmet Zeki Ve­ lidi , Doç. Dr. Akdes Nimet, Ali Dehri, Ali Hazerli, Ali oğlu M. Ali, Alizade Mehmet, Aşık Mehmet, Ayaz İshaki, Aziz Özer, Babazade Sadık, Bedriye Sabit, Besim Atalay, Cafe­ roğlu Ahmet, Çiftçioğlu H . Nihai, G. Rapuette, Prof. Dr. G .

1 72. 'Bir kaç söz ·: Azerbaycan s.2·3

Vurt Bilgisi (A . V B ). Y I. S. l. Ocak

1 02

1932.

Azerbaycan 'tn /stik/61 Mücadelesi

Yaeschke, Habib Sahir, Hacı Mahmut Efendizade İbrahim , Hacı Şeyhoğlu Hasan, Dr. Hakim Bay, A . N . , Prof. Halil Nimetullah, Halil Hasmehmetli, Hayrettin İlhami, Fevziye Abdullah, Dr. Janos Eckmann, Kırımlı Cafer Seyit Ahmet, Kıvameddin, Prof. Köprülü zade M. Fuat, Kösemihalzade Mah­ mut Ragıp, Dr. M. Ahmet, M . Hakkı Türkekul, M . Mehmet­ zade, M. Şakir, Prof. M. Şerafettin, Maraşlı Esat, Max Me­ inecke, Mebrure Rahim, Mehmet Halit, M�ral Okay, Mirzade M(ustafa), Fahrettin, Dr. Muharrem Ergin, Mustafa Vekilli, Mükrimin Halil, Naki Şeyhzamanlı, Resulzade Mehmet Emin, Resuloğlu Mehmet Ali, Sadık San'an, Sadettin Nüz­ het, Seitli Mir Aziz, Selim Refik, Süleyman Tekiner, Şefi Rüstembeyli, Şerafettin Erel, Rieu Charles, Talıphanbeyli Sü­ reyya, Tekin, Zahir Sıtkı , Zeynel Akkoç, Zeynel A . Saray, Ziyaeddin Fahri.

IT.2.1 .3. Azerbaycan Yurt

Bilgisi ve ·Azerbaycan

İstikiali Davasındaki Yeri Milli Azerbaycan davası olan Azerbaycan'ın tekrar istiklalini kazanma davası uğrunda, daha önce yayınlanan mecmua ve gazetelere göre Azerbaycan Yurt Bilgisi biraz daha farklı bir yöntem izlemiştir. Daha önce yayınlanan mecmualar bahsinde ifade ettiğimiz şekil, siyasi bir yaklaşım idi . Ancak bu kez mese­ le sadece siyasi boyutuyla değil, daha :ziyade edebi ve kültür boyutu ile ele alınmış_, meseleye ilmi bir bakış açısı kazandırıl­ maya çalışılmıştır.

Azerbaycan Yurt Bilgisi de 27 Nisan ve 28 Mayıs'ları anma­ dan geçememiştir. Özellikle 27 Nisan Rusların Azerbaycan ' ı iş­ galleri büyük bir kin ve nefretle vurgulanmaya , milli istiklal ru­ htı ayakta tutulmaya çalışılmıştır. İşte bu yazılar ışığında istiklal davasının yerini ifade etmeye çalışalım; " Günlük gazetelerin, dünyanın herbir bucağında milli ülkü ve· istiklaliyet için küçük milletierin esarete karşı, nasıl mücade1 03

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

le ettiklerinden bahsedişi, ister istemez, istiklali ile yaşayan her Azerbaycanlıya 27 Nisan matemini hatırlatmaktan ve istiklal n uru ile yanan müşfik gözlerini bu ma' sum günün acısıyla yak­ maktadır. " 173 "Zavallı Azerbaycan! Çekmediğin kalmadı. Uğurlu, anlı ve şanlı günlerin kara günlere çevrildi. Mukaddes üç renkli bayrağın yerine yabancı elierin müstevli bayrağı kuruldu. İstiklal ülküsü yerine istila ha­ vası estirildi. Senin için çırpınan vicdanlı istiklal ülkücüleri nefi edildi. Milli gayenin ağır yükünü omuzlarında taşıyanlar sokak­ lara serildi. Hak isteyenler yok edildi. Türksüz Azerbaycan yapmak için ahalin yurdundan çıkarıldı . Kıskanç hududlarından harice çıkmak istemeyenler gurbet dünyasına yayıldı. " 1 74 "Türk'ün yurdu Türk tarihinde birçok 2 7 Nisan felaketleri geçirmiş, fakat hiçbir vakit ülküsünü kaybetmemiş, İstikialiyeti­ ni unutmamıştır. 27 Nisan'ın kara günler acısına Sibirya'dakiler açlıkta, dahildekiler milli kıyamlarla, hariçtekiler birlikleri ile mukabele ettiler. "175 " 2 7 Nisan 1 92 0 tarihinde, büyük Türk Dünyası'nın göğsün­ de hürriyet bayrağını diken bir Türk ülkesinin ocağı sönmüş, Azerbaycan -odlu yurt- kızıl Ruslar tarafından işgal edilmiş. tır. " 1 76 " Bugün kendisine, Azeriyim diyen her Türk, Azeri Türk iz­ zeti nefsine indirilen vicdansız acıyı bir daha görmekte, milli Azerbaycan mefkCıresinin ne olduğunu bir kat daha takdir edi­ yor ve istiklal ışığının artık tan yerinden sökmeye başladığını 1 73 �Azerbaycan 'ın si, Y2, S. 16. Nisan 1 74 •Azerbaycan 'm gisi, Y 3, S. 28. 27 1 75 a.g. m. a.g.y.

176 "Azerbaycan 'ın si, Y 2, S. 16. Nisan

Büyük 1933, Büyük Nisan

Matemi 27 Nisan 1 920'� Azerbaycan -vur/ . Bilgi· s. 145 Matemi 27 Nisan 1 920 ·; Azerbaycan Yurt Bil­ 1937. s 121.

Büyük Matemi 27 Nisan 1 920'; Azerbaycan Yurt Bilgi­ 1 933. s. 145.

1 04

Azerbaycan 'm lstiklôl Mücadelesi

seziyor. Buna mukabil bayrağı indirilmiş, yerine milli Türk Cumhuriyeti'nin istiklal kanına boyanmış Çekiç Orakın dalga­ landığı, bolşevik istilasına uğramış Azerbaycan'da Rus istilası lehinde nutuklar söyleniyor ve şenlikler yapılıyor. " 177 "Milli Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Rus istilasından bugüne kadar devam eden onüç sene zarfındaki Rus hakimiyetinin yaptığı tahribat ve tesirler pek ağır ve acıklıdır. Lisan, hars, se­ ciye vesaire itibarıyle tamamıyle Türklüğe yabancı bir kuwetin senelerdenberi indirdiği darbe hep bir maksat ve hedefe doğ­ ru olmuştur: Azerbaycan'ı Türksüz bırakmak, istiklal ve millet ruhunu kökünden kazımak. Bu gösteriyor ki, artık Azeri Türk­ leri istiklale layık, hür yaşamaya hazır ve yetişmiş bir millettir ve onüç senedenberi, bütün Rus yerleşme ve istismarına karşı yü­ rütülen kanlı çarpışmalar, akıtılan kanlar, dahilde ve hariçte yükselen istiklal sesleri, hep bu yetişen milletin istiklalinden d önmez bir azi m ve milli varlığa sadık bir fikri vardır. " 1 78 0.3.

Avrupa'daki Faaliyetler Yahut Türkiye'deki Iç Çekişmeler

Başta Resulzade olmak üzere, Azerbaycan'ın istiklali için mücadele verenlerin büyük bir çoğunluğu Avrupa'da bulunu­ yordu. Bu davanın önderi olan Resulzade bu dönemde Türkçe, Fransızca, Almanca, Lehce ve Rusça olarak birtakım makaleler de yayımlamıştır. 179 Resulzade, Kafkasya milletleriyle, Rusya mahkCımu Türkler­ le ve Rus olmayan başka istiklalci milletlerle iş ve cephe birliği vücuda getirmiştir. 180 Avrupa'da faaliyetlerinin ilk kısmını da 177.

1 78 179. s. 1S. 180

a.g. m., a.g.y. a.g. m. s. 146.

A. Taymas, "Mehmet Emin Resulzôde '; Toprak D . S. 61, May1s 1955. .

Istanbul 'da Mehmet Emin Resulzade için yapilan ihtifôl töreni. Azerbay· can D. . Y.S, S. 12 (48). Mart 1 956. s. 22.

1 05

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Rusya mahkumu milletierin birleşmiş cephesi olan Promete Derneği'nde yapmıştır.

Resulzade'nin önderliğinde Avrupa'da da bazı yayın faaliyet­ lerine girişildiğini görmekteyiz. Bunlar arasında İstiklal ve Kur­ tuluş bir hayli etkili olmuştur. Ayrıca Kurtuluş Almanca olarak Die Befreiung adı ile yayınlanmıştır. Bunların dışında bir veya birkaç sayı yayınlanan mecmualar da görmekteyiz. İlham Kay­

nağı, Hakkın Sesi, Vatan Sesi, Mukaddes Odlar lnkesi, Dilek, Hak ve Hamle tesbit edebildiklerimiz.

0.3. 1 .

lstiklat Gazetesi ve Azerbaycan Davasındaki Yeri

Azerbaycan İstiklal davasının savunucuları tarafından Avru­ pa'da yayımianmış önemli neşriyatlardan biri olan İstiklal Gaze­ tesi'ni ne yazık ki bütün çabalarımıza rağmen Türkiye kütüpha­ nelerinde tam koleksiyon olarak bulmamız mümkün olmamış­ tır. Çalışmalarımız esnasında zaman zaman istifade ettiğimiz Başbakanlık Arşivleri Osmanlı Arşiv Daire Başkanlığında HR. HMŞ.İŞO 1 52/4 nurnarada ancak dokuz nüshasını bulabildik.

Bunlar; 47, 48, 49, 50, 5 1 52, 53, 55, 60 ve 62. sayılar.

Gazete dört sahife olarak on günde bir neşredilmiştir. Haber ağırlıklı olan gazetede makale ve dizi yazılar da yer almıştır. Ya­ yınlanan haberler genellikle Rusya mahkumu milletler hakkın­ dadır. Bunlar arasında ağırlığı ise tabii olarak Kafkasya ve Tür­ kistan almaktadır. Az da olsa zaman zaman Dünya devletleri­ ne dair haberlere de rastlanmaktadır. · İnceleme imkanı bulduğumuz nüshalardan 5 0 . sayı üçüncü

yıl dönümü sayısıdır. Burada; yaş olarak üç olmasına rağmen bunun daha fazla olduğu vurgulanarak, "İstiklal'in kendisinden ewel Milli Azerbaycan Neşriyatı tarafından çıkarılan, mevkut ve gayrı mevkut, eserlerle kendisine erişiirnek için gidilen ide­ alin yorulmaz yolcusudur. Bu bakımla, İstiklal Azerbaycan'ın çalınmış istiklalini geri almak yolunda cehteden idealist neslin, 1 06

Azerbaycan 'm lstiklôl Mücadelesi

muhacirlik şeraiti içerisinde, ideolojisini yayan mes'ul bir organ olmak üzere, iki değil, on iki yaşındadır" 1 8 1 denilmektedir. İstiklal Gazetesinin davasının, ı o- ı 2 sene önce İstanbul'da tesis edilen neşriyat ile aynı dava olduğu belirtilerek, bu şu cümlelerle de ifade edilmektedir; "Azerbaycan davasının bay­ raktarlığını yapan bu neşriyat, aynı zamanda bir taraftan komü­ nizm, diğer taraftan da kızıl Rus emperyalizmine karşı milli menfaatleri birleşen bütün milletierin davalarına tercüman olu­ yordu. " 182 Ayrıca gündemde tutulan bir diğer dava ise, Kafkasyadır.

Bu konuda ise gayet açık olarak şu cümlelere rastlamaktayız; "Azerbaycan Kafkasyalı Cumhuriyetlerden birisidir. Siyasi mu­ kadderatı komşuları ile bağlıdır. Tecrübe, bu milletlere, halas ve istiklalin ancak bir arada olmak suretiyle mukadder olduğunu öğretmektedir. Azerbaycan neşriyatı öteden beri bu Kafkasya birliği fikrini yaymış, Kafkasya Konfederasyon şiarını benimse­ miştir. " 1 83

0.3.2. Kurtuluş Mecmuası ve Azerbaycan Davasındaki Yeri Milli Azerbaycan Neşriyatı'nın Avrupa'da yayınlal!lığı bir di­ ğer önemli yayın organı da, Kurtuluş mecmuasıdır. Azerbaycan Milli Kurtuluş Hareketinin organı olarak, Berlin'de II. Teşrin (Kasım) ı 934 tarihinde ayda bir defa olmak üzere yayımlanma­ ya başlamıştır. Tesbit edebildiğimiz son sayısı ise Sayı 5 ı ile Son Kanun (Ocak) 1 939 tarihini taşımaktadır.

Mecmua, yayın ilkeleri olarak, daha önce yayınlanan Azer­ baycan fikriyatını savunan dergilerin yolundan gitmeyi taahhüt 181. M E Resuf.zôde. "Üçüncü Ythmtzda " lstikla/, Y.3, N SO. 10 lkincikônwi 1934.

·

182 M E Resul·zôde. a.g. m.

183 Resuf.zôde. a.g. m.

1 07

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

etmektedir. Yazı heyeti tarafından bu ilkeler şu şekilde kamu­ oyuna bildirilmiştir;· "Kime hitap ettiğimiz bellidir.

Herşeyden ewel Azerbaycanlılara, Azerbaycanlı muharrirle­ re; yani yabancı istilası altında ezilen esir bir millete ve bu istila yüzünden vatan ayrısı insanlara hitap ediyoruz.

Bu muhataplara siz kurtuluştan bahsediniz! Bu, onların ge­ ce-gündüz bekledikleri şeydir. Kızıl Rus istilasından kurtulmak için can atanlara kurtuluştan bahsetmek, istiklalden bahsetmek­ tir. Çünkü bir millet yalnız müstakil olduğu zamandır ki kendi­ ni kurtulmuş sayar. İkinci sırada Türkçe okuyan kardeş ve komşu muhitlere hi­ tap ediyoruz. Bu muhataplardan bir kısmı bizim gibi kurtuluş davası yürütüyor, aynı düşmana karşı bizimle omuz omuza vu­ ruşuyor. " 1 84 Ayrıca yine aynı yazıda şunlara da değinilmektedir; " Mec­ muamız herşeyden ewel 28 Mayıs 1 9 1 8 'de istiklali ilan olunan Azerbaycan Cumhuriyeti'nin kurtuluşunu göze alır.

Azerbaycan Cumhuriyeti 27 Nisan 1 92 0 'den itibaren istila altındadır. Kızıl Rusya tarafından cebren istila edilmiştir. Kurtu­ luş memleketi bu istiladan kurtarmak isteyen milli kurtuluş kuv­ vetlerini teşvik ve onların fikirlerini yayar.

Tecrübe, siyasi, iktisadi ve askeri menfaatleri ve kurtuluş ha­ reketleri bir olan Kafkasyalı milletierin ayrı ayrı ve yalnız başı­ na kurtulamayacaklarını göstermiştir. Bunun için Kurtuluş bü­ tün samimiliğiyle Kafkasya Cumhuriyetlerinin siyasette birleş­ meleri fikrini müdafaa eder. " 185 Yazar kadrosu da , daha önce tanıdığımız isimlerden oluş­ makta olup, bunlara yeni bazı isimler de ilave edilmiştir. Yazar 184. " Yazi Heyeti Tarafından " Kurtuluş. Y 1 Nr. 1, ll Teşrin 1934. s.2 185. "Yaz1 Heyeti Tarafmdan ··: Kurtuluş, Nr. 1. ll Teşrin 1 934. s. 2.

1 08

Azerbaycan 'm /stiklôl Mücadelesi

kadrosu arasında şu isimleri sayabiliriz; Mehmet Emin Resulza­ de, Mirza Bala, Mir Yakup, Hilal Münşi, V. Nuhoğlu, Elmas Yıldırım, Y. Ali, Azeri, Cafer Seyid Ahmet, A . K.Kulu, Ali Us­ ta, Prof.Dr.G. Jaschke, Alizade Ahad, Niyazi Akşın, Kerim Yaycılı, Prof. Dr. Herbert W. Duda, Prof, Dr. Ger(har)d von Mende, K. Yılmaz, Prof. Dr. Herbert Yansky, Dr. Sertold Spuler ve Johannes Benzig.

Azerbaycan fikriyatını her sayıda ifade eden Kurtuluş mec­ muası da, daha önceki, Azerbaycan davasının savunucusu ya­ yın organları gibi, Azerbaycan'da siyasi gelişmeler başta olmak üzere, kültür, sanat, edebiyat gibi konularla, Kafkasya 'daki ge­ lişmeler ve Rusya mahkCımu diğer topluluklara dair de bilgiler vermeye çalışmıştır.

Ancak Kurtuluş mecmuası da, kendisinden önceki mecmu­ alar gibi, 27 Nisan istila gününü ve 28 Mayıs istiklal gününü her sayısında daha bir itina ile ele almaya , okuyucuya aktarma­ ya çalıştığı gibi, bu günlerin özellikle Azerbaycan Türkleri tara­ fından unututmaması için de çaba harcamıştır.

Kurtuluş mecmuasının Azerbaycan'ın istiklali davasındaki yerini de şu şekilde tesbit etmeye çalıştık; "Bizim milli devlet devri dediğimiz yerde, halkın, sadece Azerbaycan devri dediğini biliriz.

Heyhat ki bu Azerbaycan Devri çok kısa sürdü. Kendisine cihan inkılabı süsünü veren kızıl Rusya Türk ve İslam dostluğu cildine girerek, yeni doğmuş Türk ve müslüman cumhuriyetini istila etti .

Kızıl inkılabın bayrağında "ayrılmaya varıncaya kadar millet­ Ierin kendi mukadderatlarını tayinde haklı oldukları" yazılı idi .

Fakat bu şiar dahi Türk, Müslüman ve şark milletleri dostluğu gibi , yalancı ve iki yüzlü gösteriş şiarlarından biridir. " 186 186 M. E. Resul-zade. ·"fstikldl Günümüzde ·: Kurtuluş. Nr. 19 May1s 1936. s. S34.

1 09

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

"Büyük Türklüğe mensup Azerbaycan gibi Türk illerinin bir­ çoğunu esirlikte tutan bu kuwete, Türk istiklali ve milli kurtuluş hareketinin tipik memleketinde dost diyenler ve cumhuriyet ile hürriyet fikrinin kara ve koyu düşmanı bulunan bu istibdattan hürriyet ve demokrasi narnma fayda bekleyenler vardır! . . .

Maddi ve siyasi bu kadar eksiklik ve mahrumluğa rağmen, uzun süren bu mücadele komünist Rusluğa karşı milli Azerbay­ can kafiyen teslim olmamıştır. Günlerin değişen hükümlerine göre değişen yeni usullerle Azerbaycan, kendi varlığını, dağıtı­ cı bolşevizm tecrübelerine karşı korumuştur. " 187 "Kızıl Bolşevik kisvesine giren Rusluk, tekrar Kafkasya 'ya inmiş ve Çarlık Rusyası esaretinden yenice kurtarmış vatanımı­ zı kaniara boyayarak, istiklaline fasıla vermiştir! . . .

Fakat kızıl istilanın yurdumuzda yaptığı kanlı icraat ve şey­ tanca tedbirlerine rağmen, milli istiklal ideali, bir an için olsun, zayıflamamış, maddi hezimetine karşı, 20 yıl ewel yükselen bayrağımız manen, daha ziyade yükselmiş ve istiklal uğrunda savaşan neslin idealist saflan sıkiaşmış ve bu saflardaki mübariz ruhlar her türlü marnalardan geçerek, çelikleşmiştir. " 188 "Azerbaycan kızıl Rus ordusu tarafından zorla istila edilmiş­ tir! Azerbaycan işçi ve ekincisine atfolunan isyan keyfiyeti kati­ yen yalandır.

Azerbaycan'da, hakikaten de, isyan yaparak, Sovyet hüku­ meti kuracak yerli bir işçi-ekinci kuweti olsaydı, acaba, onun tarihe geçecek yerli isim taştyan kahramanları olmaz mı idi?

(Ancak) biz bu isimleri görmüyoruz. Herkes kabul eder ki, ne

187 ME Resul-zade. "Milli Azerbaycan Faciast ""Kurtuluş. Nr. 29130. Mart-Ni­ san 1937, s.2.

188 M E Resul-zade. ··20 nci Ytl Dönümünde ·: Kurtuluş. Nr. 43. Mayts 1 938. s. 4.

110

Azerbaycan 'm lstiklô/ Mücadelesi

Orjonikidze, ne Kirof ve ne de Mikoyan Azerbaycan'daki Sov­ yet inkılabının yerli mahsulü olduğunu isbat edecek isimler de­ ğildir. İstila ordusunun kumandanları ve ajanlarından başka bir­ şey olmayan bu adamların, Lenin'le Stalin'in emirleri altında, müstemleke harbi yapan şahıslar olduğunu görmek için gözlük takmaya bile ihtiyaç yoktur. " 1 89 " 27 Nisan, en kara bir günümüzdür. 27 Nisan, milli hürriye­ timizin, milli istiklalimizin çalındığı bir gündür. 27 Nisan mu­ kaddes milli bayrağımızın indirildiği kara bir matem günüdür.

27 Nisan, hakkın çiğnendiği, vahşetin ve istibdadın muzaffer olduğu bir gündür. Bugün güneşimiz tutulmuş ve sonu gelme­ yen bir karanlık başlamıştır. 27 Nisan'da milli Azerbaycan vic­ danı zedelenmiş, milli şuurumuzda daima sızlayan mukaddes bir yara açılmıştır. Her 27 Nisan'da o yaranın közü kopuyor.

Her yıl bugün istilayı 'istiklal' diye hayasız düşmanın yaptığı şenlikler bu milli yaraya serpilmiş tuz tesirini veriyor. Her 27 Nisan'da milli vicdan biraz daha çok kabarıyor, düşmana olan kin ve intikam duyguları biraz daha çok artıyor. " 1 90 " Bir alet ki onunla milletimiz yeni bir devre, milli hakimiyet devrine girmiştir.

Bir devir ki arkasında muhtelif devirler ve menziller geçiren büyük bir tarih bıraktığı gibi, önünde de, hiç şüphesiz, parlak bir geleceğin adaklısıdır. Şimdi bu büyük geçmiş ile bu parlak gelecek arasında bulu­ nan milletimiz, tarihinin en kanlı ve elemli günlerini geçiriyor.

Hürriyet ve istiklal perisinin vusCılune henüz yetişmiş iken, tarih onu tekrar mağdurluğa salmış. Rusya bu defa başka bir boyada, gene de onun başına musaHat olmuş, yurdunu kızıl saidatların ayakları altına alarak, milli vicdanını tahkir etmiştir. ..

189 M E Resul-zade. "Kara Gün Münasebetile Kurtuluş, Nr. 18_.

1936. s. 502.

190. V Nuh-oğlu. ''27 Nisan ''. Kurtuluş. Nr. 18_. Nisan 1936. s. 506.

lll

NisafJ

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Fakat milliyet fikrinin, Azerbaycan istiklalciliğinin kuweti karşısında, tarihin en zalim ve en vahşi kuweti bile cepheden gelmeye cesaret edememiş; işi hileye vermiş, hakikatte millet ve istiklal celladı iken, esirliğe aldığı diğer milletler gibi, Azer­ baycan'a da asıl istiklal getirenin kendisi olduğunu, utanmadan dava etmiştir.

Bu utanmaz davanın göz boyacı perdesi, malumdur ki, Sov­ yet Azerbaycan' ı denilen bir teşekkülden ibarettir. " 1 9 1 "İstiklal meş'alesi söndürülmek isteniyor. Fakat, Milli Azer­ baycan istiklal idesi, 28 Mayıs'ta yanan meş'ale kafiyen sön­ memiş bilakis o daha ziyade bir kuwet ve nurla parlamıştır. " 1 92

"28 Mayıs Milli Azerbaycan hareketinin kültür ve ideoloji saha­ sından çıkarak hukuki ve siyasi beynelmilel bir dava şekline gir­ diğini tesbit eden bir tarih idi. Bu tarihten itibaren Azerbaycan halkı devlet haline gelmiş, bir millet olmuştu. Bu millet o gün­ den itibaren Rusya ile bir ekalliyet halkı gibi değil, hakimiyet hakkına malik bir millet olarak mücadeleye çıkmışbr. " 193 "28 Mayıs, bizim devlet oluş günümüzdür. Bir cemiyetin müşterek isteğiyle, müşterek karar ve iradesiyle, koUektif azmi neticesinde devlet oluşu demek, o cemiyetin, sözün tam mana­ sıyla, millet haline gelmiş ve rüşdünü bulmuş olduğu demektir. Çünkü millet, ancak milli devlet kurduğu ve milli devlet kurmak için çarpışbğı zaman vardır. " 194

1 91. M Emin. 'Mayıs Münasebetile ·: Kurtuluş. Nr. 7/8. Mayıs · Haziran 1935. s. 190.

192 Milli Azerbaycan Musauat Halk Fırkası Diuanı. ·· vatanseuer Btitiin Azer· baycanlı-lara ·: Kurtuluş. Nr. 43. Mayıs 1938. s. 2 193. M E Resul-zade. ''Kara Vd Dönümünde ': Kurtuluş. Nr. 6. Nisan 1935. s. 162 194. M B. Melımed·zdde. ·Devlet Oluş Günümüz ·: Kurtuluş. Nr. 7-8 Mayıs · Haziran 1935. s. 195.

1 12

Azerbaycan 'm !stikldl Mücadelesi " '28 Mayıs gününü, bugün, biz her ne kadar maddeten mu­ hacerette, sürgünde, zindanlarda ve en aziz şehidlerimizin, me­ zarlan beUi olmayan kahramanlanmızın firakında tes'id ediyor­ sak da manen orada, sevgili vatanda, esir yurttaşlanmızın yanı­ başındayız. Felaket bizi birleştiriyor. Duyduğumuz acılann şid­ deti manevi birliğiinizin bağlanndaki metanetle mütenasiptir. " 195

"Azerbaycan Moskova'dan çok uzakta olduğu için milli ga­ yeye nail olabildi demekle, meseleyi etraflı surette tenvir etmiş

olamayız . Herşeyden ewel şunu kaydedelim ki, Mavera-yı Kaf­ kasya Türklüğü devlet yaratıcı istidad ve kabiliyete maliktir. İş­ te, Azerbaycan istiklalini doğuran başlıca dinamik bir kuv­ vet ! " 196 "Kızıl Rus bolşevizmi milli bütün varlıklanndan mahrum

etmek için, yurdumuzu olmadık tecrübe ve icraata katlandın­ yor. Fakat, biliyorsunuz ki, verilen sayısız kurbanlara, sürükle­ nen günahsız kafilelere, hapislerde çürütülen binlerce vatandaş gençlere, sel gibi akıtılan masum kaniara rağmen, ne milliyet fikri, ne de istiklal aşkı Azerbaycan'da sönmemiştir. "197 ll.3.3. Milli Azerb{aycan) Müsavat Halk Fırkası Bülteni Azerbaycan Müsavat Halk Fırkası, fırka divanı tarafından üç sayı tesbit edebildiğimiz198 Bülten yayınlamıştır. Bu bültenler

195 M E Resul-zade. '"20 nci Yıl Dönümünde ·: Kurtuluş, Nr. 43. May1s 1938. s. S 196. Gotthard Jdschke. '"28 May/Sln Manas1 ·: Kurtuluş. Nr. 43. May1s 1938. s. J l-12 197 Milli Azerbaycan Merkezi. '· Vatansever Bütün AzerbaycanMara ··: Kurtu­ luş. Nr. 6. Nisan 1935. s. 161.

198. Nr. 1. Eylül 1936: Nr. 2. 2nci Kanun 1937 ve Nr. 3. 2nci Teşrin 1937

1 13

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Fırkanın 1 936 yılında akdettiği konferansın neticelerini kamu­ oyuna duyurmak ve tepkileri ölçmek maksadı ile neşredilmiştir.

Divan böyle bir bülten çıkarma gereğini şu cümlelerle izah et­ mektedir; " Divan, herşeyden ewel, faal Azerbaycan vatanseverliğin­ den ibaret müsavatçılığı uyanık tutmak ve milli istiklal mücahid­ lerinden başka olmayan müsavatçılar arasındaki manevi bağlı­ lığı daha ziyade kuwetlendirmek vazifesindedir. " 199 Bülten, Di­ van'ın Fırka, ideoloji ve fırkacılar karşısındaki vazifelerinin ya­ pıldığını gösteren tarihi bir vesika olacak ve aynı zamanda fır­ kacıların dahi yapmaya borçlu oldukları vazHelerin bir senedini teşkil edecektir. 200 Bülten 'in birinci sayısında, Milli Azerbaycan Müsavat Halk Fırkasının konferansı (s. 2-8) uzun uzadıya okuyucuya verilmiş ve bu konferans sonucu oluşan fırkanın yeni programı (s. 9- 1 1) da neşredilmiŞtir. Ayrıca , Azerbaycan dahilinde yaşanan olaylar (s. 1 2- 1 5) ; Beynelmilel dünya vazi>'eti bakımından günün vazi­ feleri (s. 1 6- 1 9) ile kongre tarafından Azerbaycan vatandaşları­ na beyanname (s. 20-22) yayını yer almaktadır.

Bülten 'in ikinci sayısında ise; Konferansın akisleri (s. 1-2) ; Sovyet konistitusyon'u münasebetiyle Fırka deklarasyonu (s. 24); Moskova Mahkemesinde Müsavat (s.4 -5); Sürgünde Mü­ savatçılar (s.6-8); M . E. Resul-zade, " Bizim Sosyal Sistem Milli Tesanüd" (s. 8- l l) ; Azertekin, "Müsavatçılık hareketinin ana hatları" (s. 1 2- 1 8) ; M irza Bala, "Sovyet Matbuatında Müsavat" , (s. 1 9-22); Konferansın matbuattaki akisleri, (s. 23-25); Mezar­ lıktan bir ses (s. 26-29); Müsavatçılığın ana esasları (s. 30) gibi konular yer almaktadır.

Bülten'in üçüncü sayısında da, Müsavatçılığın gücü, (s. 1 -2); M . E. Resul-zade , " Milli mücadelede sosyal şiarlar" , (s. 3�8); 199. ""Yaz1 Heyetinden ·; Milli Azerb. Müsauat Halk Firkas1 Bülteni. V 1.. Nr. 1 . Eylül 1936. s.].

200 y. a.g.y. .

1 14

Azerbaycan 'rn !stik/ci/ Mücadelesi

Mirza Bala, " Milli birlik bakımından eski ve yeni programları­ mız" , (s .9- 1 3) ; A. Azertekin, " Bize göre milli birlik" , (s. 14- 1 6) ; M . B . Mehmet-zade, "Sovyet Matbuatma göre M üsavat" , (s.

1 7-20); Bir Türk muharirin mütalaaları, (s. 2 1 -22); Kendi Öl­ çülerile (s . 23); Mülkiyetin Mukaddes esasları {s. 24-26); Hilal Münşi, "Almanya Nasyonalist partisinin içtimal ümdeleri" , (s . 27-30) gibi konular yer almaktadır.

0.3.4. Azerbaycan Demokratlar Birliği İkinci Dünya Savaşından sonra, Almanya' nın Münih şehrin­ de kurulmuştur. Azerbaycan Türkleri'nin bir kısmı Rus ordusu ile Almanlara karşı İkinci Dünya savaşında görev almışlardır.

Savaş esnasında bazıları yaralı olarak, bazıları savaşın gidişatı içerisinde, bazıları da gönüllü olarak Almanlara teslim olmuştur.

Azerbaycan Türklerinin daha önce oluşturduğu teşkilatların fa­ aliyetlerine son verildiği için, Mehmet Emin Resulzade'nin talimatı ile 1 946 yılında kurulmuştur.

Amacı, savaş sonrası Almanya'da kalan Azerbaycan Türkle­ rinin geri dönmelerini sağlamaktır. Bu kuruluşun oluşmasının diğer bir sebebi de, Müsavat Partisi'nin Almanya'da açıkça fa­ aliyet gösterememesidir.

Azerbaycan Demokratlar Birliği'nin kurucuları ise; Dr. Meh­ met Kengerli (Başkan) , Yusuf Kahraman (Başkan Vekili) , Vahit Hasmemmetli (sekreter) , Haydar Atak (muhasip) , Dr. Feyyaz Kasımoğlu (üye), Dr. Ahmet Yaşat (üye) ve Dr. İbrahim Badal (üye)' dır.

Azerbaycan Demokratlar Birliği , 1946 yılında, Birlik Başka­ nı Mehmet Kengerli 'nin el yazısı ile Azerbaycanlı Mücahitlere Çağn20 1 adlı bir bildiri yayınlayarak harekete geçmiştir. Bu bildi-

201. Bu uesika Dr. Mehmet Kenger/i "n in arşiuinden a/mmtşftr. Bkz. ek 3;b

1 15

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

ride özetle, İkinci Dünya Savaşı sonucunda Almanya'da esir bulunan Azerbaycanlı askerlerin , hala işgal altındaki Azerbay­ can'a değil de, Türkiye'ye hicret etmeleri tavsiye edilmektedir.

Birlik 1 95 1 yılında üyelerinin Türkiye 'ye gelmesi sonucu faali­ yetlerine son verip kendini feshetmiştir. 202 Birlik ayrıca, Azerbaycan Tarihinde adı altında bir de kitap­ çık basmıştır.

11.3.5. Avrupa'daki Diğer Mecmualar ve Azerbaycan Davasındaki Yeri Bu dönemde Avrupa'da Kurtuluş Mecmuası yazı heyeti ta­ rafından uzun ömürlü olmayan ( 1 ile 4 sayı arasında değişen) bir dizi mecmua daha yayımlanmıştır. Bu dönemde yayınlanan ve tesbit edebildiğimiz mecmualar şunlardır: Açık Söz (Nr. 1 Temmuz-Ağustos 1 936; Nr. 2 Eylül 1 9 36); Kutlu Od (Nr. l İlk­ kanun 1 936; Nr. 2 Son Kanun 1 937); Aydın Yol (Nr. l Şubat 1 937); Doğru Söz (Nr. l Mayıs 1 93 7 , Nr. 2 Haziran 1 937); Ha­ kikat (Nr. l Temmuz-Ağustos 1 937); Vatan Sesi (Nr. l İlk Teşrin 1 937) ; Vatan Dileği (Nr. l/2 Son Teşrin-İlkkanun 1 937); Milli Ateş (Nr. l Son Kanun 1 938) ; Millet Andı (Nr. l Şubat 1 938); Yasamız (Nr. l Mart 1 938) İlham Kaynağı Nr. l Mayıs 1 938) ; Mukaddes Odlar Ülkesi (Nr. l Haziran 1 938) ; Hakkın Sesi (Nr. l Temmuz-Ağustos 1 938); Dilek (Nr. l Son Kanun 1 939Nr.4 Nisan 1 939); Hak (Nr. l Mayıs 1 939); ve Hamle (Nr. l Haziran- Temmuz 1 939) .

Yayınlanan bu mecmuaların yazar kadrosu içinde ise şu isimleri görmekteyiz; Mehmet Emin Resulzade, Mehmetzade Mirza Bala, Hilal Münşi, A.K. Kulu, Azeri, N .Nuh-oğlu, Siya­ setçi, Y. Ali, Prof. Or. Gotthard Jaschke, Elmas Yıldırım, Ke� rim Yaycılı, Prof. Dr.Ger(har)d von Mende, Prof. Dr.Herbert 202 Bu bilgiler. 24. 7 1 997 tarihinde. Ankara da görüştüğümüz Birlik Baş· kam Mehmet Kengerli Bey den almnuştır.

1 16

Azerbaycan 'm istikkil Mücadelesi

W.Duda, Prof. Dr. Herbert Yansky, Dr. Bertold Spuler, Johan­ nes Benzing, Yaver Şekili, Niyazi Akşın, Demircioğlu, A. Va­ hap ve K. Yılmaz.

Adı geçen bu dergilerde de, başta Azerbaycan olmak üzere , Kafkasya milletleri ve Rusya mahkOmu milletlerle ilgili muhtelif haber ve yazılar görülmektedir. Nisan ve Mayıs ayiarına tekabül eden sayılar da, daha önceki mecmualarda olduğu gibi, Azer­ baycan'ın istiklali ve istilasına ayrılan özel sayılar mahiyetinde­ dir. Bu dergilerde de Azerbaycan'ın istiklali için verilecek mü­ cadele canlı tutulmaya çalışılmış, genç nesillere istiklal için ha­ yatını kaybedenierin mücadelesi aniatılmak istenmiştir. Burada dikkatimizi çeken istiklal fikrine dair tesbitlerimizi de şöyle be­ lirtebiliriz; "28 Mayıs 1 9 1 8'de ilan olunan Azerbaycan istiklaliyeti, Türk ve Azerbaycan düşmanı bazı bethah zümrelerin, isbata yeltendikleri gibi, tesadüfi bir hadise veya işin içinden çıkabil­ mek için verilmiş mecburi bir karar değil de, bilakis uzun müd­ detten beri inkişaf etmekte olan tabii bir tekamül seyrinin son merhalesi ve nihai noktasıdır! "203 "28 Mayıs demek, Azerbay­ can halkının istiklal günü demektir. 1 9 1 8 yılında, Azerbaycan bir taraftan demokrat Wilson, diğer taraftan da bolşevik Le­ nin' in dahi, kabul ve takdis ettikleri yüksek prensibe göre, ken­ di mukadderatını kendi tayin ile, Rusya'dan ayrılmış, milli istik­ lalini ilan etmişti . "zoq 28 Mayıs 'ta Azerbaycan ŞOra-yı millisinin bütün ci hana kar­ şı ilan ettiği beyannarnede milletimizin siyasi rüştü ile milli is­ tiklali ilan edilmişir.

Ancak kızıl bolşevik kisvesine giren Rusluk, tekrar Kafkas­ ya 'ya inmiş ve çarlık Rusya' sı esaretinden yenice kurtulmuş vatanımızı kaniara boyaya rak. istiklaline fasıla vermiştir! . . .

203. Gotthard Jdschke. ··28 MayiS/n Manası ·: ilham Kaynağı. Nr. I Mayıs 1 938. s. I2.

204. M Emin. ""28 Mayısı Vazarken ·: Hak. Nr. I Mayıs 1 939. s. 3.

1 17

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Fakat kızıl istilanın yurdumuzda yaptığı kanlı icraat ve şey­ tanca tedbirlerine rağmen, milll istiklal ideali , bir an için olsun zayıflamamış, maddi hezimetine karşı, 1 9 1 8 'de yükselen bay­ rağımız manen, daha ziyade yükselmiş ve istiklal uğrunda sava­ şan neslin idealist safları sıkiaşmış ve bu saflardaki mübariz ruhlar her türlü manialardan geçerek, çelikleşmiştir!205 " Milli devlet haricinde bir millet olarak yaşamamıza imkan yoktur. Ona göre bugünkü neslin yegane gayesi milli Azerbay­ can devleti yaratmaktan ibaret olmalıdır. Eğer bir millet olarak, Türk olarak, Azerbaycanlı olarak yaşamak şuur ve kanaati taşı­ yorsak, milli bir devlet halinde kurulmak, hür ve müstakil yaşa­ mak için hayatımızı esirgememeliyiz. Asırlardan beri bizim olan, atalarımızın olan Azerbaycan topraklarının ilelebed bizim anayurdumuz olarak kalmasını , ecdadımızın medfeni olduğu gibi evlatlarımızın da meskeni olarak kalmasını, tabii, zaruri ve meşru addediyorsak, milli devlet halinde kurulmak için kanımı­ zı ve canımızı feda etmekte çekinmemeliyiz. " 206 Çünkü, istiklal meşalesi söndürülmek isteniyor. Fakat, Milli Azerbaycan istiklal idesi, 28 Mayıs'ta yanan bu meşale katiyen sönmemiş, bilakis o, daha ziyade bir kuwet ve nurla parlamış­ tır. 201

ll.4. Türkiye'deki Faaliyetler Bu dönemde Türkiye'de gördüğümüz manzara ise Avru­ pa'daki yayın faaliyetlerinin bolluğuna ve Azerbaycan'ın istiklali davasına hizmet anlayışına çok ters düşmektedir. 1 O Eylül 1 9 3 1 tarihinde Bildiriş gazetesinin kapatılmasından sonra , si-

205. M E Resul-zade. "20nci Y1/ Dönümünde ·: ilham Kaynaği. Nr. 1 May1s 1938 s. 4.

206 . M B. Mehmetzdde. -Milli Devlet '.: Hak. Nr. 1 May1s 1939. s. 8 207 Milli Azerbaycan Müsauat Halk Ftrkas1 Diuam. " Vatansever Bütün AzerbaycanMara ·: ilham Kaynaği. Nr 1. May1s 1938. s. 2. .

1 18

Azerbaycan 'm istik/al Mücadelesi

yasi içerikli yayın faaliyeti dönemi de sona ermiştir. Bundan sonra bir müddet edebi yönü ağır basan Azerbaycan Yurt Bil­ gisi faaliyette bulundu ise de, Türkiye'deki Azerbaycanlıların topartanması yönünde bir birlik temin ettiğini söyleyemeyiz.

Azerbaycan muhacirlerinin merkezleri Türkiye, Balkan memleketleri ve Polanya' da bulunmakla beraber küçük gruplar tarafından Almanya ve Fransa'da da temsil olunmuşlardır. 208 Dolayısı ile bu dağınıklık ister istemez bazı tatsızlıkları da bera­ berinde getirmiştir.

Daha önceki yıllarda Resulzade 'ye karşı bir muhalefet ya da Azerbaycan'ın istiklali davasında gidilen yolu tatminkar bulma­ yanlar fikirlerini, " kol kırılır yen içinde kalır" hesabı teşkilat bünyesinde açıkça ifade edebilmişlerdir. Fakat bu dönemde or­ taya çıkan tablo ne yazık ki pek tatminkar ve tasvib edilecek bir muhalefet tablosu değil, daha ziyade bir saldın/karalama tab­ losudur. Özellikle Naki Şehzamanlı, Rüstembeyli Şefi ve Mehmet Emin Resulzade arasındaki çekişme, sonuçları itibarıyle Azer­ baycan davasına zarar verecek bir boyuta ulaşmıştır. Muhteme­ len ilk zamanlar sözlü olarak başlayan bu saldırı kampanyası, daha sonra yazılı hale dökülmüş, sonuçta birer kitaba dönüş­ müştür. İşte bu dönemin ilk kitabı olan Biz ve Onlar209 adlı çalışma­ nın girişinde Şehzamanlı şunları ifade etmektedir; "Mirza Bala,

Biz ve Onlar adlı bir eser yazacağını bu kitapta hepimizi ve bil­ hassa Şefi beyi wracağını söylemişti. Gayesi, bu suretle bütün Azerbaycan kolanisini aleyhimize çevirmekti. Mirza Bala, ken­ disince kıymetli olan bu eserini kitap şeklinde değil, mektup

208 Mühlen. Patrik von zur. Gamahhaç ile K1zll Ylld1z A rasmda. Ankara.

1 984. s. IS. 209. Naki Şehzamanl1. Biz ve Onlar. Milli Mecmua Matbas1. 1 934.

1 19

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

şeklinde olarak Şefi Beye yazmış, bir parçasını da İstiklal gaze­ tesinde neşrebniştir. . . Mirza Bala, bu kadarla da kalmamış.

Eseri kuwetli olsun diye imzasının yanına kendi seviye ve se­ ciyesinde, para için uşaklığı şeref bilen birkaç serserinin de im­ zasını toplamışbr.

Yazdıklan mektup baştan sonuna kadar demagojiden ibaret bulunduğu için Azerbaycan kolonisi efkan urnurniyesini tenvir ebneği kendirnce borç bildim. Istedim ki bu yazıyı okuyan va­ tandaşlar, bizim ve onlann da kim olduğunu öğrensinler ve yurdu sevenlerle parayı sevenlerin de kim olduğunu bir daha anlasınlar. " 210 Kitap 46 sahifeden oluşmaktadır. 1 9 1 7 senesinde yapılan kurultay'da Müsavat Fırkası ile Türk Federalist Fırkası'nın Türk Federalist Müsavat Fırkası adı altında Azerbaycan'ın istikllıli da­ vası için birleşmişlerdir. Ancak bu iki fırka 1 934 senesinde tek­ rar ayrı ayrı faaliyet göstermeye başlamışlardır. Bu ayrılığın se­ bebi ise, tekrar elde edilecek Azerbaycan'ın istiklalinin sağlam esaslar üzerine sökülmez ve çözülmez bağlarla kurulması zaru­ retidir2 1 1 mealindeki açıklamalardır. Bu konudaki bilgilerle baş­ layan kitapta ; her iki unsurun tercümeyi halleri ile her iki fır­ kanın birliğe takdim ettiği şahıslardan bahisle başlayıp, daha sonra Müsavat Partisi ile Türk Federalist Fırkası 'nın önderleri arasında bir hesaplaşma mahiyetini taşımaktadır. Özellikle Mü­ savat'ın önde gelenleri Mehmet Emin Resulzade ile Mirza Ba­ la başta olmak üzere, bu cenahta yer ala ı ıla ra karşı ağır itham­ larda bulunulmaktadır.

Dönemin bir diğer kitabı ise, Yıkılan Putlar2 1 2 dır. Hisalenin neşrinin sebepleri ve maksadı adlı giriş kısmında; Berlin'de Mehmet Emin Resulzade'nin başmuharrirliğinde yayınlanan İs-

210. Şehzamanh. a.g. e.. s. 34.

211. Şehzamanl!. a.g. e. . s. S-6 212 Rüslembeyli Şefi. Y1kilan Putlar. Milli Mecmua Matbas1. istanbul. 1934.

1 20

Azerbaycan 'm lstikkil Mücadelesi

tiklal gazetesinin, bilhassa Nisan 1 934 tarihli sayılarında Şefi Bey hakkında sürdürülen olumsuz yayınlar ve iftiralar üzerine bu risalenin kaleme alındığı bildirilmektedir. 2 1 3 Bir başka yerde ise İstiklal' e verilen cevabın sebebleri şöyle belirtilmektedir; "İstiklal gazetesinin başına toplanan Mehmet Emin ResuJzade ve birkaç yalnız ceplerini düşünen arkadaşlan son seneler o kadar ihtiraslanna kapılmış, o kadar mecnunane hareketlerde bulunmuşlardır ki bugün Azerbaycan münewerle­ rinden, Azeri gençliğinden ve muhitinden tamamen tecrit edil­ miş ve herkesin nefretini mucip olmuşlardır. Vaziyet böyle ol­ masaydı ve hakikaten Mehmet Eminler milli davayı temsil et­ seydiler o zaman ben şahsiyetimi feda ederek, lstiklal'de şah­ sıma ablan iftiralara bile cevap vermezdim. 214 Bütün bunlara rağmen böyle bir meseleyi kamuoyu önünde tartışmayı da uygun görmeyen Rüstembeyli bu konuda da suçu karşı tarafa atarken , bu fikirlerini de şöyle ifade etmektedir; "Ben meselenin matbuata aksetmesini arzu etmiyordum ve bu nsalenin çıkmasının mesuliyetini tamamen Mehmet Emin taşı­ maktadır. Ben senelerden beri hariçte bulunan kuwetlerimizi bir araya toplayarak memleketimizi istila eden yabancı unsur­ larla mücadeleyi bir cepheden yapmak için hiçbir fedakarlıktan çekinmedim. Daima Mehmet Emin ve etrafındakilerin keyfi ha­ reketlerine ve yolsuzlukianna göz yumarak, bunlan ikazla, ba­ zan yalvarmakla, bazan tehditle düzeltmeye çalışbm. Fakat maalesef bunlann hiçbirisi para etmediğine ve işlerin bozulma­ sına asıl sebep olan Mehmet Emin Resulzade olduğuna kanaat getirdikten sonra, onun başında bulunduğu bir teşkilatta çalış-

213 Rüstembeyli. a.g. e. . s. S. 214. Rüstembey/i. a.g. e. . s.S·6.

121

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

manın manasız olduğuna tamamen kanaat getirdikten sonra, 26 Şubat (1934) te istifaını Mehmet Emin Beye gönderdim. " 21 5 Bundan sonraki kısımlarda ise, 26 Şubat 1 934 tarihli istifa­ sını anlattığı uzun mektup, bu olay üzerine kendisine gönderi­ len mektuplar ve verdiği cevaplar ile savunma ya da suçlamala­ rın bulunduğu kısımlar yer almaktadır.

Dönemin diğer bir eseri ise, Mehmet Emin Resulzade'nin kaleme aldığı Şefibeycilik2 1 6 Bozguncu Şefi Beyin neşriyat ve if­ şaatı dolayısı ile efkan umumiyeyi tenvir alt başlığı ile yayınlan­ mıştır. Burada Resulzade de başta kendisi olmak üzere arkadaş­ larına ve Müsavat'a yapılan saldırılara toplu olarak cevap ver­ meye çalışırken de, şahısları değil, zihniyeti hedef almaya ça­ lışmıştır. Bu konudaki düşüncelerini de şöyle ifade etmektedir; "Şefi Bey bir ismi has olsa da, sözün içtimai manası ile bu, mu­

ayyen bir tiptir. Başlangıç yerine dereettiğimiz makalede tahlil ve tasvir olunan anormal şerait ve muhitin yetiştirdiği bir tip! . .

Bu itibarla diyebiliriz ki, biz, Şefi şahsına sade bir fertle değil, umumi bir zihniyetle diğer tabirle Şefibeycilikle karşılaşıyoruz. Şefi beyi görmeden ve itina etmeden, sükOtle geçebilirdi.k; fa­ kat Şefibeyciliği ihmal edemeyiz. Bunurıla mücadele etmek bi­ ze milli bir borçtur. 217 70 sahifeden oluşan eserin bundan sonraki kısımlarında ise, Şefi Beyin suçlamalarına karşılık, Resulzade' nin bu suçlamala­ ra verdiği cevaplar 1 O ayrı bölümde ele alınmıştır.

Bu olaylarla ilgili olarak tesbit edebildiğimiz son eser ise, M. E. Resulzadenin Feci Sukutu2 18 adını taşımaktadır. Eserin mak­ sad kısmında , " Resulzade Mehmet Emin'in Şefibeycilik nam ri-

215.

216.

21 7.

218 mua

Rüslembeyli. a.g.e., s. 7.

ME Resulzdde. Şefibeycilik. y.y.y. . 1934.

Resulzdde.. Şefibeycilik. s. 9.

Rüstembeyli Şefi. M E Resul zadenin Feci Sukutu. Istanbul. Milli Mec­ Matbası, 1935.

122

Azerbaycan 'm fstiklal Mücadelesi

salesine karşı benim vermeye mecbur bulunduğum cevabdır. " 2 1 9 cümlesi yer almaktadır. Şefibey, Resulzade'nin Şefibeycilik adlı eserini "davamızın

mevzuunu ve istikametini ikinci derecey� bırakarak, hakkında serdettiğim ithamlann mahiyet ve ciddiyetini gölgelemek ve esassız müdafaalannı ideolojik bir mahiyete bürünmek maksa­ dile mütekabil davamızia alakası olmayan nazari meselelerle okuyuculan mevzudan uzaklaşbnyor. "220 şeklinde eleştirirken, onun milliyetçilik, istiklalcilik konusunda yazdıklarına da değin­ meden geçemiyor. Şefibey'e göre; " Milliyetçilik, istiklalcilik yo­ lunda, maddi ve manevi büyük kurbanlar verdiğimiz, büyük za­ rarlara uğradığımız için, bu meselelerde de Resulzade'nin kon­ feransiarına muhtaç değiliz. Bu yazdığı basit meseleler, aklı se­ lim sahibi, münewer her bir mülteci için aşikardır. " 2 2 1

1 26 sahifeden oluşan eserin bundan sonra kalan kısmında ise Şefibey'in bakış açısı ile, Resulzade ve arkadaşlarının muh­ telif yönleri Azerbaycan davası için yaptıkları, bu meselelerle il­ gili olarak ve Resulzade'nin yazdıklarına yine mektuplarla ce­ vap verilmeye çalışılmıştır.

Her üç yazar ve dört kitapta karşılaştığımız olayları değer­ lendirirsek, kanaatimizce, meşru bir davanın ilk zamanlar aynı safta daha sonra farklı cephelerinde görev alan bu insanlar, içinde bulundukları ruh haletinin bir sonucu, muhacerette bu­ lundukları ülkelerin kendilerine bakış açıları ve karşılaştıkları maddi problemler ile muhtemelen Resulzade'nin liderliğinden dolayı diğerlerinin liderlik hırsı veya lideri tasvip etmeme olay­ ları bu tip yayınların hazırlanmasına vesile olmuş olmalıdır. Za­ ten , yazılanların tamamını okuduktan sonra , olayların maddi meselelere dayanması da bunun bir göstergesi olsa gerektir.

219. Rüstembepli. M. E Resulzadenin Feci Sukutu. s. 3 220. Rüstembepli. a.g. e .. s. 7.

221. Rüslenıbepli. a.g. e. . a.g.JI

1 23

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Resulzade'nin böyle bir durumda kalem aynatmasının da yi­ ne muhtelif sebepleri olmalıdır. Ancak, kanaatimizce bu sebep­ ler arasında en ağır basanları, kendisine maddi konularda gös­ terilen itimatsızlık ile muhtemelen o ve arkadaşları Türkiye dı­ şına çıkartılmışken, muhaliflerinin Türkiye'de kalmış olmaları da bunda etkilidir.

0.4. 1 . Dönemin Diğer Kitap ve Hisaleleri Yukarıda zikrettiğimiz, bir nevi hesaplaşma mahiyetindeki kitaplar dışında da bazı yayın faaliyetlerinin olduğunu görmek­ teyiz . Bunlar arasında tesbit edebildiğimiz ve Azerbaycan'ın is­ tiklali davasına hizmet etmek maksadıyla yayınlar şunlardır; 1 . K. H . Arran, 1 9 1 8 Yıl 28 Mayıs, İstanbul, 1 936, 16 sa­ hife.

2 . F. Daryal, Kafkas Almanağı, İstanbul, 1 936, l l l sahife.

3. Mirza Bala Mehmetzade, Milli Azerbaycan Hareketi, Berlin 1 938, 4. Mehmet Emin Resulzade, Das Problem Aserbeidschan, Berlin 1 938, 5 . A . Caferoğlu, Azerbaycan, İstanbul, l 940.

6. San'an Azer, İran Türkleri, Cumhuriyet Matbaası , İstan­ bul 1 942, 44 sahife.

7 . Azerbaycan Tarihinden , Münih 1 94 7 , 34 sahife.

8. Mehmet Sadık Aran , Türk'ün Altın Kitabı "Kutadgu Bi­ liğ" , İstanbul Milli Mecmua Basımevi, 1 944.

Bu kitap/risaleler hakkında kısaca bilgi vermek gerekirse ; 1 . K. H . Arran, 1 9 1 8 Yıl 28 Mayıs, İstanbul, Tecelli Bası­ mevi , 1 936 , 16 sahife . 3 1 sahife.

Yazar tarafından " 1 8 yıldan beri Rus sosyal-faşizmi ile sava­ şan dahildeki inkılapçı gençliğe ithaf" edilen eser. herhangi bir 1 24

Azerbaycan 'rn lstiklôl Mücadelesi

açıklama olmamasına rağmen, 28 Mayıs münasebetiyle veril­ miş bir konferans/konuşmadan ibarettir.

Yazar meseleye siyasi olaylardan ziyade, sosyal olaylarla bakmaya çalışmaktadır. Bunu izah için de başta 1 9 . yüzyıl ol­ mak üzere dünyada ve bilhassa Fransa ve Rusya'da meydana gelen değişiklikler ile Kafkasya'da yaşanan olaylar ve 1 92 0 sonrası karşılaşılan sıkıntıları izah etmeye çalışmaktadır.

2 . F. Daryal, Kafkas Almanağı, istanbul, Milli Mecmua Ba­ sım Evi, 1 936, l l l sahife.

Fuat Darya!222 Kafkasya meselesinin halli için, önemine bi­ naen böyle bir alınanak hazırlamayı uygun görmüştür. Almana­ ğa alınan yazıların büyük çoğunluğu istanbul gazeteleri ile Pa­ ris'te yayınlanan Kafkas mecmuasında yayınlanmış olup, bir kısmı da orjinaldir. Yedi bölümde ele alınan eser, yayınlandıktan kısa bir süre sonra yayınlanan bir kararname ile, zararlı görül­ müştür.223 Kitap'ta yer alan bölümler ve konular ile yazılar şun­ lardır; Birinci Bölümde, Hedefimiz, Haydar Bammat; Yeni Yollar, . . . ; Şimali Kafkasya Ve Azerbaycan , Ceyhun; Kafkas Birliğine Dair, Prof . M . Çeretelli; Kafkasya Meselesi, Ş. Amirecibi; Müş­ terek Kafkas Cephesi, S. Kedia, Kafkas Milliyetçiliği, Dr. T. F. Margvelaşvili; Milletierin Hakları, Prof. M . Çeretelli . İkinci Bölümde, Lehistan ve Kafkasya, H . Bammat; Ebedi Kıymetler, Tambi Elekhoti ve Manevi Pakt, Ceyhun.

222 Asıl Adı Fuat Emircan dır. Mehmet Kengerli ile yaptığımız 26 Ocak 1995 tarihli görüşme.

223. D.A.· G M C A . 215322 karar sayısı ile yaym/anan vesaikada; "F Dar­ ya/ tarafindan yazılan ve lstanbu/aa Milli Mecmua Matbaasmda Türkçe basılan Kafkas A lmanağı adındaki kitabın. zararlı yazılan taşıdığı anlaşıldı· ğmdan, Matbuat Kanununun 51 nci maddesi hükmüne göre top/attınlması ve satışının yasak edilmesi: Dahiliye Vekilliğinin 81 91 936 tarih ve 1414 sayılı tezkeresiyle yapılan teklifi üzerine Icra Vekilieri Heyetince 151 91 936 da onanmıştır. ·· denilmektedir. (Ek. 4) . .

1 25

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Üçüncü Bölüm, Lenin'in Milliyet Siyasası, Ceyhun; Dama atılan pabuçlar, Şalva Karumidze ve Rus milleti hakkında, V. Kareleli.

Dördüncü Bölüm, Kafkas Konfederasyonu ve Ermeniler, H . Bammat; Ermeni-Gürcü ittihadı, H . Bammat; Ermeni-Gür­ cü ittihadı münasebetiyle, Ş. Amirecibi, Yanlış Yol, F. Daryal ve Türkiye ve Kafkasya, H . Bammat .

Beşinci Bölüm, Atatürk ve Şark, Ali K . ; Azerbaycan Türkle­ ri , Va-Nu ve Kafkasyayı Türkiye ve iran'a bağlayan tarihi, et­ nik ve kültürel rabıtalar, Azerbaycanlı Mehmetzade.

Altıncı Bölüm, Japon İmparatorluğunun yolları , H . Bam­ mat; Sovyet Rusya'da milliyet meselesi ve Japonya (General Matsui' nin Nutku) .. ; Rusya'da Milliyet meselesi ve Asya'nın uyanışı, D . Dağıstanlı, Uzak Şarktaki gerginlik, Muharrem Feyzi Togay ve Türkiye ve Japonya, Va-Nu. Yedinci Bölüm, Avrupa İşleri, H . Bammat, Boğazlar Mese­ lesi, A . K. ; Kafkas işleri, A . K . ve Mecburi Bir Cevap, H . Bam­ mat.

Azerbaycan asıllı olmasına rağmen, Fuat Daryal'ın hazırladı­ ğı almanakta, görüldüğü gibi, Azerbaycan'ın istiklali davasına yönelik bir faaliyet olduğunu ifade edemeyiz. Fakat, Kafkas­ ya'yı bir bütün olarak düşünmesi, Milli Merkez'e ters düşmesi­ ne rağmen böyle bir yayını gerçekleştirmesi de, kanaatimizce takdirle karşılanmalıdır.

3 . Mehmetzade Mirza Bala, Milli Azerbaycan Hareketi, Berlin, 1 9 3 8 .224

Mirza Bala Mehmetzade, Azerbaycan istiklali davasının, şüphesiz Resulzade'den sonraki en önemli şahsiyetidir. Özellik­ le muhacer�tte, gerek Türkiye'de gerekse Avrupa'da birçok fa­ aliyeti olmuş.n.ır. Bu özelliği dolayısıyla , özellikle bu eseri bir ne224. Eser. Yay. Haz. Ahmet Karaca. Azerbaycan Kültür Derneği Yayınlan No: 40, Ankara 1991 'de Türkiye "de de basdnuşt1r.

1 26

Azerbaycan 'm istiklôl Mücadelesi

vi, Müsavat Partisi'nin tarihidir. Ancak, bu eser de , bu dönem­ de yayınlanan bazı Azerbaycan yayınlarının kaderiyle karşı kar­ şıya kalmıştır. 225 Mirza Bala eserini, oniki kısımda ele almıştır.

Bunlar; Birinci kısım, Milllyetçiler arasında iki ceryan : Liberaller ve İnkılapçılar; Bu kısımda 1 905- 1 90 7 yılları arasında, Çarlık Rusya'sı sınırları içinde yaşayan Türkler başta olmak üzere Rusya mahkOmu milletler arasında yaşanan mücadele anlatıl­ maya çalışılmaktadır. İkinci kısım, Difai ve Müsavat Fırkaları, Difai Fırkası ve Mü­ savat Fırkaları ile, bu fırkaların temsilcileri, onların fikirleri or­ taya konulmaktadır. Burada Müsavat Partisi'nin faaliyetlerinin, ı 9 ı ı yılından beri olduğu ve bu tarihten itibaren Azerbaycan tarihinin Müsavat tarihinden ayrılmasının mümkün olmadığı da ifade edilmektedir. Üçüncü kısım, Müsavat Fırkası ideolojisinin kurulması ve programı, kısmında ise, Müsavat Partisi'nin kurulması, gelişme­ si ve yükselmesi hakkında detaylı bilgiler verildiği gibi, Parti'nin yayın organı Açık Söz gazetesi başta olmak üzere, bu gazete­ nin izlediği Türkçü yayın politikası ifade edilmekte ve Müsavat Partisi'nin harscı-milliyetçi, Azerbaycancı-istiklalci, halkçı-cum­ huriyetçi bir fırka olduğu üzerinde de durulmaktadır.

Dördüncü kısım, Milli idealin tahakkuku uğrunda savaş, bö­ lümünde ise, Rus inkılabı sonucu, Kafkasya toplulukları Azer­ bayçanlılar, Ermeniler ve Gürcüler arasında, konfederasyon gö­ rüşmeleri esnasında ve sonrasında ortaya çıkanlar hakkında ve bu konfederasyonda, Azerbaycanlıların nasıl temsil edileceği gibi konularda da bilgiler mevcuttur.

225. D. A . G M , CA.; 21 9569 karar say1s1 ile, "Berlin de basiian ve Meh­ metzade Mirza Bala taraf�ndan yazdm1ş olan Milli Azerbaycan Hareketi ad­ h eserin zararli yazdan taş1d1ğ1 anlaşdd1ğ1ndan Matbuat Kanununun 52 maddesi mucibince safiŞinin ve memlekete sokulmas1nm yasak edilmesi Da­ hi/iye Vekilliğinin 71 91 938 tarih ve 4152 1 331 A lll saylll teklifi üzerine /cra Vekilieri Heyelince 1219/938 tarihinde onanm1şl1r. (ek. 5)

1 27

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Beşinci kısım, Müsavat ve Kafkasya İstiklali, burada da , Os­ manlı Devleti'nin Azerbaycan Türklerinin haklarını, 1. Dünya Savaşı sonlarında her fırsatta korumaya çalıştıklarını, özellikle de Brest-Litovsk muahedesi sonucunda, Rusların boşalttıkları yerlere yerleştirilmelerine yardımcı oldukları ve üç sancağın tahliyesi konusundaki ısrarları hakkında da bilgiler bulunmakta­ dır.

Altıncı kısım, Azerbaycan'ın İstikiali ve Müsavat olup, Mavera'yı Kafkasya Federasyonunun , Gürcistan'ın ayrılması sonucu, Azerbaycan adına karar verme mekanizmasını çalıştı­ ran Müsavat Partisi ve onun lideri Mehmet Emin Resulza­ de'nin önderliğinde, 28 Mayıs ı 9 ı 8 tarihinde bağımsızlığını ilan etmesi ve bu dönemde ceryan eden olaylar hakkında bilgi verilmektedir.

Yedinci kısım, Devlet Kuruluşunda Müsavat'dır. Bu kısımda ise, 28 Mayıs ı 9 ı 8 sonrası, demokrasi kavramının işlemesi yönünde hemfikir olan Azerbaycan'ın mevcut parti !iderleri, si­ yasi güçleri oranında, Müsavat Partisi önderliğinde bir koalis­ yonda bulunmayı kabul etmişlerdir. Bu şekilde kurulan devletin, yaşadığı olaylara dair bilgiler aktarılmaktadır.

Sekizinci kısım, 27 Nisan istilası ve Müsavat olup, bu kısım­ da da, 27 Nisan ı 920 tarihinde Ruslar tarafından Azerbaycan işgal edilmeden önce yaşanan olaylar ile Halil Paşa'nın şahsın­ da Türkiyeli zabitlerin faaliyetleri belirtilmeye çalışılmıştır.

Dokuzuncu kısım, İstilaya karşı savaşta Müsavat, Rus istila­ sına karşı Müsavat Partisi ve onun mensuplarının mücadelesi ve çektikleri sıkıntılar hakkında bilgi verilmetedir.

Onuncu kısım, Muhacirette Müsavat olup , bu kısımda da, Rus istilası sonucu Azerbaycan dışına çıkmak zorunda kalan Azerbaycanlılar, gerek siyasi ve gerekse gayri siyasi muhacirler olarak, Müsavat Partisi etrafında nasıl kenetlendikleri, teşkilat­ larını ayakta tuttukları ve milli faaliyetlerini devam ettirdikleri­ ni detaylarıyla anlatmaktadır.

1 28

Azerbaycan 'm lstiklôl /11ücadelesi

Onbirinci kısım, Müsavat'ın Yeni programlarının esasları , kısmında ise, 1 936 yılında toplanan Müsavat Partisi konferan­ sında alınan yeni kararlar tahlil edilmektedir.

Onikinci kısım, Müsavat Fırkası'nın Taktiği kısmında da, Azerbaycan'ın tekrar istiklalini kazanması uğrunda, milliyetçi istiklalci ve cumhuriyetçi bir taktik izlediği ve harici ve dahili kuwetlerle daha sıkı irtibat halinde olunması gerektiği konuları üzerinde durulmaktadır.

4 . Mehmet Emin Resulzade, Das Problem Aserbeidschan, Berlin, 1 938. 226 Eser, Resulzade'nin Azerbaycan Milli Cumhuriyeti'nin kuru­ luşunun 20. yıl dönümünde, Berlin'de Hunbolt Kulüb'te verdi­ ği konferansın kitap haline getirilmesinden oluşmaktadır. Ön­ söz dışında onbir bölümden meydana getirilmiştir.

Kitapta başlıca şu konular üzerinde durulmaktadır; Azerbay­ can'ın coğrafi ve iktisadi durumuna kısa bir bakış; Azerbay­ can'ın siyasi tarihine kısa bir bakış; Azerbaycan kültürünün ta­ rihi ve önemi; Azerbaycan'da çarlık dönemi; Azerbaycan halkı­ nın milli uyanışı ve milli edebiyat akımının ortaya çıkması; Azerbaycan Cumhuriyeti'nin kuruluşu; Azerbaycan'ın İstila edilmesi ve bolşeviklere karşı milli savaş; Rus istilası sonucu muhacerete çıkış ve siyasi mülteci olarak ilk faaliyetler, Azer­ baycan muhaceretinin ilk sesi Yeni Kafkasya Mecmuası; Sovyet Azerbaycan'ında yaşanan milli ayrıcılık hareketi ; Azerbaycan Milli Hareketintn temel çizgileri ve Bolşevizme karşı yapılan sa­ vaş yüzünden Rusya'da yaşanan milliyetler problemi gibi ko­ nularda bir konferansın elverdiği ölçüde ve bu olayların çoğunu bizzat sorumlu bir kişi sıfatıyla yaşayan Resulzade'nin görüşle­ rinin anlatıldığını görmekteyiz.

226. Eser. Perihan Meıe Sebalıallin Şimşir la/arından. Azeraycan Problemi.

Azerbaycan Kültür Derneği. No: 45. A nkara. 1 996. Türkçeye çerilmiştir. ·

1 29

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

5. A. Caferoğlu, Azerbaycan, İstanbul Cumhuriyet Matbaası ı940, 47 s .

Azerbaycan kelimesinin menşei ile başlayan eser, Azerbay­ can coğrafyası, Azerbaycan 'ın tarihi devirleri, Milli uyanış dev­ ri ve önemli şahsiyetler, Azerbaycan-Türkiye münasebatı, Azerbaycan Cumhuriyeti, Azerbaycan'ın iktisadi vaziyeti, Zira­ at, Askeri teşkilat, maarif, kültür, edebiyat gibi konular yer al­ maktadır.

6. Ahmet Caferoğlu, Azeri Türk Hayabnda Batıl İtikatlar, Güven Matbaası, İstanbul ı 939, 1 5 s .

B u kitapçıkta da, Caferoğlu, Ölüm, Ağıt, Tikiş-dikiş, yol, pantolon, ayakkabı , kap, pirinç, karpuz, yumurta, tırnak, sü­ pürge, çocuk ve doğum, nazardeğme ve nezir-adak gibi konu­ larda Azeri Türkleri arasında görülen batı! itikatlar hakkında bilgi vermektedir.

7. San'an Azer, İran Türkleri, Cumhuriyet Matbaası, İstan­ bul, ı 942 , 44 sahife.

Mehmet Sadık Aran'ın San'an Azer imzası ile yayımladığı eser, iki bölümden meydana gelmektedir. Birinci bölümde İran Türkleri (s. 5 - 22) hakkında bir hayli detaylı bilgi verilmektedir. İkinci kısım da ise, İran'da Türk Şairleri (s. 2 3-44) hakkında bil­ gi verilmektedir.

8. Azerbaycan Tarihinden, Münih ı 94 7 . 33 sahife .

Azerbaycan Demokrat Birliği tarafından neşredilen eser, daha önce İstanbul'da neşredilen , İslam-Türk AnsikJopedisi Mühitülmaarif Mecmuası'ndan227 alınmıştır. Burada yer alan Resulzade' nin yazdığı yedi madde ile eser oluşmaktadır. Eserde şu ansiklopedi maddeleri yer almaktadır; Azerbaycan adı ve tarihi hudutları; Azerbaycan etnografiya­ sı; Azerbaycan tarihinin umumi hatları; Azerbaycan atabekleri ; Sahibi ve Neşriyat miidürti. Eşref Edip. ls/dm - Türk Ansik/opedisi M1i· hftülmaarif Mecmuast. C /. Fasilciii No. 44. 45 ve 46 da Resulzade !ara/tn· dan yaym/anan makaleler adt geçen kitabt oluşturmaktadtr.

227

130

Azerbaycan 'm lstiklôl Mücadelesi

Şirvan Şahları ; Azerbaycan hanlıkları ve Milli Azerbaycan Cumhuriyeti . ı o . Mehmet Sadık Aran,

Türkün Albn Kitabı "Kutadgu Bi­

liğ" , İstanbul, M illi Mecmua Basımevi, ı 944 , 3 ı sahife.

Azerbaycan fikriyatının önde gelen temsilcilerinden olan yazar, Kutadgu Biliğ kitabından bazı alıntılarla, Türk gençliğini ve özellikle bu eserin kaleme alınmasına sebeb olan, İstanbul'da gündelik bir gazetenin yazı işleri müdürünün eserin (Kutadgu Biliğ) Türkçe olmadığını iddia etmesidir. Bu sebebten yazar, " Milliyetinin cahili bulunanlara bir cevap olmak üzere şu küçük risaleyi yazdım" demektedir.

0.4.2. Türk Basırunda Azerbaycanlılarm Faaliyetleri Ayrıca bu dönemde Türkiye'de yayınlanan bazı gazete ve dergilerde de, Azerbaycan'ın muhtelif yönlerine dair, Azerbay­ can istiklali davasının önde gelenleri tarafından , bazı çalışmala­ rın yayınlandığını görmekteyiz. Bunlar arasında dikkat çekenle­ rin başında Mehmet Sadık Aran ve Ahmet Caferoğlu gelmek­ tedir. Aran'ın, Azerbaycan'a dair dikkatimizi çeken ilk yazısı; Azeri Türk Şairleri228 adlı makalesidir. Yazar burada, Şah İsma­ il Hatai, ŞükCıhi, Kavsi, Mehmet Bakır Halhali ile Muasır Aze­ ri Türk Edebiyatı' ndan Hüseyin Cavid, Cevad ve Elmas Yıldı­ rım'ın şiirlerinden birer örnek vermektedir. Yine aynı çizgide, Caferoğlu ise Atsız Mecmua ' da Sayacı229 Türküsü'ne dair bir makale kaleme almıştır.

Mehmet Sadık Aran'ın yine bu dönemde, Ulus gazetesinde de yazılarına rastlanmaktadır. Buradaki yazıları İran üzerine

228 M. Sad1k Aran. Azeri Türk Şairleri ". Ç1ğ1r. V IV. C /ll. S 38 · 39. Ma· J!IS · Haziran 1936. s. I3I · I33 -Azeri Türk Şairleri IF : Ç1ğ1r. V/V. C /V. S 4I !lğustos I936. s. I O 229 Caferoğlu A hmet. Azerbaycan halk edebiyat1iıda ''Sayac1 s1z Mecmua. V I S 9 IS Ikinci kônun I932. s. 228 · 231.

131

..

Türküsü ·: At·

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

olup, İran mektupları başlığı altında yayınlanmıştır.230 Ayrıca, dönemin Türkçü dergilerinde de, siyasi yazıları231 veya Azerbay­ can'a dair araştırmalarına da232 rastlanmaktadır. Azerbaycan'da Kadın Türk Şairler adlı çalışmasında ise, Hurşid Banu Natevan Hanım ve şiirleri hakkında bilgi verilmektedir.

Ayrıca, 6 Aralık 1 946 tarihinde haftalık olarak yayın hayatı­ na giren Şark Yolu gazetesinde de Mehmet Sadık Aran233 S. Azer234 imzalan ile makaleler ve San'ad35 imzası ile de şiirler yayınlanmıştır. Burada yayınlanan makalelerden, " Bedbaht Azerbaycan M eselesi''nde ikinci Dünya Savaşı yıllannda güney Azerbaycan 'ın bu bedbaht duruma düşmesinde Kızıl Rusya, İn­ giltere ve Pehlevi Fars hükumetinin rolünü belirtildikten sonra, dünya kamuoyuna bir Azerbaycan davasının varlığı ve bu dava­ nın hak ve hakikatin ta kendisi olduğu vurgulanmaktadır. 236 ,

230. Mehmet Sad1k Aran, "/ran 'm Dünkü ve Bugünkü Hali ·; Ulus, 23 Nisan 1938; Mehmet Sad1k Aran. "/ran da Demiryolu Çalişmalan Muvaffakiyelle Devam Ediyor'; Ulus, 18 Haziran 1941.

231. Mehmet Sadtk A ran, "Mefkure · Ülkü '; Bozkurt. Y 3, C 2, S I, S Mart 1942, s. JO.: Mehmet Sad1k A ran. "Ergenekon Bayramt ': Bozkurt. Y 3. C 2. S 4/16. 26 Mart i942.

232. M Sadtk A ran, "Azerbaycan 'da Kadm Türk Şairleri '; Çağlayan, Y 1 S i, 26 Nisan i942, s. 4 +lS. 233 Mehmet Sadtk A ran: "Millet/erin hakkt ve mahkum Türklerin Davast, Şark Yolu, Y i, S i, 6 A ralik 1946. "Bedbaht Azerbaycan Meselesi '', Şark Yolu, Y I. S2, i3 A ralik i946, 'KlZII Şamaıa ·; Şark Yolu, S 3, 21 A ral1k 1946, ''KlZII Vah·

şet ·; Şark Yolu. S 4, 28 Aralik 1946, ··Komünist Hezeyanlanna Cevap ·: Şark Yo· lu. S 4, 28 A ralik 1946, "Mahkum Türklerin durumu ·; Şark Yolu, S S. 4 Ocak 1947. 'Komünist hezeyan/anna ikinci cevah11mz. Şark Yolu, S S, 4 Ocak 1947.

"Biz ne istiyoruz?''. Şark Yolu, S 6 l l Ocak i947. "Mahkum Türklerin Isiirap­ lan '·; Şark Yolu. S 7. 18 Ocak 1 94 7. "Kemalizmin Islisman ·; Şark Yolu. S 7(8?).

18 Ocak 1 947. "Sovyet Rusya 'nm Türkiye Dostluğu ·; Şark Yolu, S 9, 1 Şubat 1947 . "Burjuva Komünistler� Şark Yolu. S JO. 8 Şubat 1 947, ·- vahşet Haberle­ ri '; Şark Yolu. S JJ. lS Şubat 1947.

234. S Azer, ''26 Yri önce ·; Şark Yolu.. S 6. l l Ocak i947. "Tarihten Sahneler: Azerbaycan - /ran Kavgast'; Şark Yolu. S 7. 18 Ocak 1947. 'Dede Korkul ·: Şark Yolu. S 7 (8?). 18 Ocak 1947.

23S . San 'an. "Boğazkesen Kalesi ': Şark Yolu. Y 1. S 1 . 6 Ara/tk 1946. "Boğaz da Mehtap '·; Şark Yolu. S 2. " Yak/aşma Yağ1 ·; Şark Yolu. S 3. "Ey esir ellerde yaşa­ yan Türkler'; Şark Yolu, S S. 4 Ocak 1947. "Bekleyeceğim ". Şark Yolu. S 6, l l ..

Ocak i947. ''Ülkü Yolcusu l ·; Şark Yolu. S 7. 18 Ocak 1 94 7. "Tufan Olacak . Şark Yolu. S 7 (8?). i8 Ocak 1947. "/ntikaın •·. Şark Yolu. S. IO, 8 ,'>ubat 1 947.

236. Mehmet Sad1k A ran. "Bedbahl Azerbaycan Meselesi ". Şark Yu/u. S. 2. i3 Aral1k i946. s. i-4.

1 32

m. BÖLÜM

Azerbaycan 'm istiklôl Mücadelesi

lll. 1 94 7 - 1 95 5 YILLARI ARASINDAKİ FAALİYETLER

111. 1 . Azerbaycan Muhacirlerinin Türkiye'ye Gelmeleri

II. Dünya Savaşı sonucunda Rusya'nın Türkiy�'den özellikle Boğazlarda yeni bir yapılanma isteğinin reddedilmesi üzerine, Sovyetler Birliği ile soğuk bir döneme girilmiştir. Gerçi Sovyet­ ler Birliği'nin bu notaları vermesinin sebebi, Türkiye' nin iki jes­ tine dayandırılmaktadır. Bunlardan birincisi, Almanya' nın Tür­ kiye Büyükelçisi olan Von Papen'e suikast teşebbüsü suçundan ağır cezalara çarptırılan, ancak bir af kanunu ile atfedilen Pav­ lov ile Kornilov'un serbest kalmaları. İkincisi de, Türk ırkından birkaç Sovyet vatandaşının Sovyet yetkililerine teslimidir. Feri­ dun Cemal Erkin bu jestleri şöyle değerlendirmektedir:

"Her iki jest, yalnız lüzumsuz değil, aynı zamanda da tehli­ keli idi. Çünkü her ikisi de Ruslarm gözünde Türkiye'nin zafını göstermekten başka bir mana taşımıyordu. Hiçbir amil, Rus'u hasmının zafı kadar atılganlığa sevketmez. Halbuki Türk jesti ne derece yetersiz ise, Rus tepkisi de aynı ölçüde hatalı idi. Çünkü her iki olay Ruslarda Türkiye'nin arbk herhangi bir tavi­ ze kolaylıkla rıza gösterecek kadar zayıf duruma düştüğü yan­ lış intibaını uyandırmıştı." 237

237 Feridun Cemal Erkin. Türk-Sovyet Ilişkileri ve Boğazlar Meselesi. Ankara.

1 968. s. 253

1 35

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Sovyetler Birliği'nin yaklaşımındaki bu değişim, Milli Müca­ dele yıllarından beri, sıcak gelişmelerin ceryan ettiği Türk-Rus ilişkilerinin soğumaya başlamasına sebep olduğu gibi, Türki­ ye'nin artık Batıya doğru yönelmesinin de temelini oluştur­ muştur. ll. Dünya Savaşı'nın sona ermesi, dünyanın tekrar bir sulh dönemine girmesi, Türkiye'de çok partili demokratik hayata geçilmesi neticesinde, bundan en fazla memnun olanların ba­ şında, Rusya mahkCımu Türkler gelmiştir. Sadece Türkiye'ye dönmekle kalmamışlar, Türkiye'de rahat bir ortamda çalışma imkanı dahi bulmuşlardır. Bu dönemdeki faaliyetler, daha önce­ ki döneme nazaran daha rahat ve daha profesyoneldir.

Araştırma konumuz olan Azerbaycanlıların durumu da, di­ ğer Türk topluluklarının durumundan farksız, hatta Azerbay­ canlılar, coğrafi ve kültür alanındaki yakınlıklarından dolayı da, biraz daha şanslıdırlar. Azerbaycan Türkleri de, Il. Dünya Sa­ vaşı sonucu Türkiye'ye dönmeye başlamakla birlikte, tam ma­ nasıyla faaliyete geçmeleri, Resulzade'nin 1 947 Eylül'ünde Türkiye'ye dönmesi ile başlamıştır. Resulzade, Türkiye'de yine daha önce olduğu gibi, Azerbaycan'ın istiklali davası için müca­ delesine devam etmiştir. Bu mücadelenin malzemesi ise yine aynı şekilde basın ve konferanslar yolu ile Azerbaycan gençli­ ği başta olmak üzere, Türkiye'deki gönüldaş ve meraklıianna bu fikri anlatmak ve yılınadan çalışmak oluşturmuştur.238

W.2. 1 . Azerbaycan Milli Merkezi'nin Faaliyetleri Azerbaycan Milli Merkezi, birinci bölümde ifade ettiğimiz çalışma statüsünü bu dönemde de muhafaza etmiştir. Bu dö­ nemde görev alanlara sürekli yeni isiınierin eklenmesi sonucu, günümüze kadar uzanan bir çizgide isimler sürekli artmıştır.

238 S Şimşir, Mehmet Emin Resulzade 'nin Hayatı, Faaliyetleri ue Düşünce­ leri, Ankara, 1 995, s. 34.

1 36

Azerbaycan 'm lstiklôl Mücadelesi

Mehmet Emin Resulzade ömür boyu başkan olduğu gibi, Mus­ tafa Vekilli, muavin, Mirza Bala, Abdulvahap Yurtsever ve Mehmet Sadık Aran da Genel Sekreterlik görevlerini sürdür­ müşlerdir.

1 932 yılından itibaren ifade ettiğimiz ikinci dönemde görev alanlar, bu görevlerini 1 953 yılına kadar sürdürmüşlerdir. Tür­ kiye'ye gelenlerin , sayı ve keyfiyet itibarı ile artması neticesin­ de, 1 953 yılında Azerbaycan Milli Merkezi de yeni bir yapılan­ maya ve görev dağılımına ihtiyaç duymuştur.

Buna göre Azerbaycan Milli Merkezi'nde 1 953'ten sonra, görev alanlar şu isimlerden oluşmaktadır;239 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10. ll.

12.

13. ı4. ı 5.

16.

17. ı8. ı9.

20.

Mehmet Emin Resulzade, Mustafa Vekilli, Mehmet Sadık Aran, Mehmet Ali Resuloğlu, Mirza Bala Mehmetzade, Nagi Şehzamanlı, Abdulvahap Yurtsever, Selim Asibeyli, Dr. Harnit Ataman, Dr. Mehmet Kengerli, Süleyman Tekiner (Almanya), Fuat Emircan (Almanya), Kerim Oder, Mustafa Yurdakul, Ali Azertekin, Mehmet Azer Aran, Ekberağa Şeyhülislam, Hüseyin Baykara, Mehmet Emircan (Almanya), Ali Aran,

239. Liste. 18 Temmuz 1 995 tarihinde Mehmet Kengerli Bey ile J!Opmtş ol· duğumuz görüşme sonucu, özel arşiuinden temin edilmiştir.

1 37

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

21.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

28.

29.

30.

31.

32.

Dr. Hasan Kerbelayi/40 Yasin Kayhan , Rahim Babaoğlu (ABD), Ahmet Caferoğlu, Hasan Zeynallı, Ahmet Karaca , Feyzi Aküzüm, Kerim Yaycılı, Dr. Hacı İsmailzade, Selim Keykurun, Yusuf Kahraman (ABD), Albay Veli Yadigar (ABD),

ill . 2.2. Müsavat Partsi'nin FaaJiyetleri Mehmet Emin Resulzade 'nin 1 94 7 Eylül ayında tekrar Tür­ kiye'ye gelmesi neticesinde, Müsavat Partisi' nin Ankara ve İs­ tanbul mahalli komiteleri yeni muhaceretin de celbi ile reorga­ nize edilerek çalışmalara başlatılmış, yurtdışındaki temsilcileri de o milletierin temsilcileri ile işbirliğine gitmişlerdir. 24 1 l l . Dünya Savaşından sonra ilk defa 28 Mayıs 1 948, Müsa­ vat Partisi adına Azerbaycan Demokrat Birliği Münih'in Aerzte Haus salonlarında bir resepsiyonla kutlanmış ve bu kutlamaya Gürcü, Ermeni, Şimali Kafkasya, Türkmenistan , Kırım, İdil Ural ve Baltık temsilcilerinin katılmaları sağlanmıştır. Sonuçta bir de bildiri yayınlanmış, basında geniş yankı bulan bu hareket, batı kamuoyunda, Almanların yenilgiye uğramasından sonra

240. Dr. Orois Mi/as ve Dr. Oroys müstear adlarını da kullanmıştır. Hasan Kerbela (Kazak 1891 · Bad-Kreuzbach 2 Mayıs 1 964): 1917 Rus ihti!tili esnasm· da Kieu Tıp Fakültesi talebesi iken. Azerbaycan islik/di m ücadelesine katıl· mıştır. Cumhuriyet döneminde de mesleki sahada hizmetlerini sürdürmüş· tür. ll Dünya Savaşı sonnda A lmanya ya yef'leşmiş. Milli Merkez 'de çalış· malarını sürdürmüş/ür. Süleyman Tekiner 'in Konuşması ·; Azerbaycan Dergi· si, S 142·143·144. Ocak·Şubat·Mart 1964, s. 45.

241. Müsaual Partiyası sorgu Kitabı, Bakı, 1994. s.29.

1 38

Azerbaycan 'm istiklôl Mücadelesi

Amerikan işgal bölgesinde yapılan ilk milli toplantı oluşu sebe­ binden büyük ilgi ile takip edilmiştir. 24 2 1 949 senesinde, Müsavatçılar, Almanya' nın İngiliz İşgal Bölgesi Başkomutanlığında kurulan Rusya milletleri müşterek cephesinde, Azerbaycan Milli Komitesi243 adı ile Sovyetlere karşı mücadelesini sürdürdüğü gibi, 1 95 1 yılında da, Münih'te toplanan Doğu Avrupa, Kafkasya , Orta Asya, Kırım ve İdil Ural siyasi muhacirlerinin Kerenski tarafından kurulan Rusya Halklarını Kurtarma Şurasına karşı İşbirliği Konferansında Mü­ savat Partisi, Milli Merkez temsilcisi Dr. Mehmet Kengerli ta­ rafından temsil edilmiştir.

Ayrıca 1 95 1 yılında Müsavat Partisi, ABN (MiJIPtlPrin- Hrılk­ ların Antibolşevik Bloku) teşkilatında aktif bir yer işgal etmekte­ dir. Kerenski tarafından Almanya'nın Wiesbaden şehrinde dü­ zenlenen toplantıya katılan ve Azerbaycan meselesini Rus­ ya' nın bir iç meselesi gibi mütalaa eden sözde Azerbaycan Mil­ li Birlik Meclisi de, karşısında Müsavat Partisini bulmuştur.

Müsavat Partisi, Rus muhacereti tarafından kurulan bu teş­ kilata karşı, Rusya mahkumu gayrı Rus milletierin birliği olan Paris Bloku'nun kuruluşunda aktif olarak görev almıştır. Aynı zamanda Müsavat Partisi Amerikalılarca kurulan Sovyetler Bir­ liğini Öğrenme Enstitüsü ve onun yayın organı olan dergi mec­ muasında244 yönetici ve editörlük olarak temsil olunmuştur. 245 Müsavat Partisi ' nin lideri Mehmet Emin Resulzade 1 953 senesinde Amerikan Hükumetince Amerika 'ya davet edilerek, Azerbaycan İstiklalinin ilanının 35. yıl dönümü münasebeti ile 242. Azerbaycan Demokrat Birliği Başkan Mehmet Kengerli nin Müsavat Partisi adma faaliyet göstermiştir. Bilgiler de. Kenger/i ile yapm1ş olduğu· muz. 24. 7 1997 tarihli görüşmeden ahnm1ştlr.

243. Komite "nin Başkam Hilal Münşi Sabutay. ll Başkan Mehmet Kenger/i. Üyeler de. Haydar A tak. /smail Ekber ve Mecit Musazade (Karsalani)dir. Bil· gi. Mehmet Kengerli ile yaptiğimlZ 24. 7 1997 tarihli görüşme.

244. Dergi. ilk sayiSI Ocak-Mart 1955 tarihinde yaymlanm1şlir.

245. Müsauat Partiyasi Sorgu Kitabi. s. 29

1 39

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Amerikanın Sesi radyosunda Azerbaycanlılara bir çağrıda bu­ lunmuştur. 246 ı 954 senesi Eylül ayında Almanya'nın Münih şehrinde ya­ pılan Kafkasya Milletleri (Ermeniler hariç) Birliği toplantısında, Azerbaycan'ı Müsavat Partisi temsil etmiş ve parti Lideri Resul­ zade bu tarihi toplantının divan başkanlığını yapmıştır.

Müsavat Partisi Başkanlık Divanının kararı ile ı 949 yılında Azerbaycan Kültür Derneği kurulmuş, 1 95 2 senesinde de der­ neğin yayın organı olan Azerbaycan Dergisi neşre başlanmış ve ı 953 yılında Azerbaycan Milli Merkezi yeniden takviye edile­ rek bir reorganizasyonla genişletilmiştir. H er üç müessese de, Azerbaycan Milli İstiklalini hedefleyen Müsavat Partisi'nin siya­ si fikriyatının yayılmasını, tanıtılmasını ve savunmasını temel prensip olarak üstlenmiştir.

Müsavat Partisi, bilhassa Ankara ve İstanbul Komiteleri va­ sıtası ile gençleri kendi etrafında ve Azerbaycan istiklali davası uğrunda toplayabilmek için konferanslar, seminerler, paneller ve kısa süreli eğitimler tertiplemiştir.

6 Mart ı 955 tarihinde vefat eden Müsavat Partisi lideri Re­ sulzade' nin yerine, Müsavat Partisi'nin genişletilmiş toplantısın­ da, Mirza Bala Mehmetzade, Müsavat Partisi Başkanlığına se­ çilmiştir. 247

246. Konuşma metni için ek 6 247 Miisauat Parlif/C/SI Sorgu Kitabı. s. 30.

1 40

Azerbaycan 'm istiklôl Mücadelesi

lli.2.3. Azerbaycan Müdafaa-yı Hukuk Cemiyeti Ankara'da Azerbaycan Müdafaa-yı Hukuk Cemiyeti İsmail Sarıyal, 2q8 Mehmet Altunbay, Aziz Alpaut ve Nurettin Ardıçağ­ lu tarafından kurulmuştur. 2q 9 Siyasetle uğraşmayacak olan cemi­ yetin şubesi de yoktur. 250 Nizamnamede cemiyetin gayeleri madde 2 'de şu şekilde ifade edilmektedir; a. Azerbaycan\ onun tarihini, kültürünü işlernek ve tanıt­ mak; b. Kitap, dergi ve gazete olarak, yayın yapmak ve kültürel toplantılar tertip etmek; c. Azerbaycan'ın haklarını ve mevcudiyetini tehdid eden ce­ reyanlarla ve komunizmle fikri sahada mücadelede bulun­ mak/5 1 Madde 3 ve 4 'te, cemiyetin fahri ve asli olmak üzere, iki türlü azası vardır. Usulü dairesinde, bir talepname ile, müraca­ at ederek, muayyen aidatı vermeyi taahhüt eden kimselere as­ ll aza denir. Cemiyete maddi ve manevi yardımları olanlar kongre kararı ile, fahri azalığa kabul edilebilirler. Fahrl aza ola­ cak zatların muvafakatiarı alınmadıkça, fahrl azalığa seçilemez­ ler. Fahri azaların isimleri cemiyetin şeref defterine kaydolunur.

1 8 yaşını bitirmiş, mümeyyiz ve medeni hakları kullanmaya yetkili her milliyetçi Türk, cemiyete asli aza olabilir. Aza olabi-

248 /smail Sanyol (Gence 1907 · lstanbu/ 16. 3. 1 983): Ilk tahsilini Gence ae. orta ve lise tahsilini Trabzon aa tamamladiktan sonra Istanbul Tıp Fakül· tesini bitirmiştir. Hükümet Tabibi olarak değişik JiÖrelerde çahşm1ş. 1972 .. yilmda da emekli olmuştur. Azerbaycan ddutis1 için çahşm1şt1r. Genceli Ali Ekber Beyin oğlu Dr. /smail Sanya/ "1 Kaybettik ·: Azerbaycan Dergisi. S. 247. OCak-Şubat-Mart 1 984. s.59 249 Azerbaycan Müdaja·y1 Hukuk Cemiye/i Nizamnamesi. · Mustafa As1m Matbaas1. Istanbul. 1 948 s. 8 250 Azerbaycan M H C N . s. 3.

251. !lzerbaycan M H C N . s. 3.

141

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

lecek kimseler, cemiyet azasından en az iki kişi tarafından tav­ siye olunur ve haklarında salık verilir. 252 Her yıl Ocak ayında kongre yapmayı planlayan cemiyet idare heyeti bir reis, bir umumi katip, bir muhasip ve iki azadan ibaret olmak üzere beş kişiden teşekkül eder. (Madde ı sı 253 İdare heyeti adi olarak ı s günde bir toplanır. Reis, lüzum gör­ düğü takdirde, toplantı gün ve saatini önceden azalara bildir­ mek şartı ile, idare heyetini fevkalade olarak da, içtimaa davet edebilir. 254 Nizamnamesine ulaşabildiğimiz Azerbaycan Müdafaa-yı Hu­ kuk Cemiyeti' nin diğer faaliyetleri hakkında ise, herhangi bir bilgiye rastlayamadık. Dolayısı ile madde 2 'de belirtilen gayeler hakkında bilgi verme imkanımız olmamıştır.

m.2.4. Azerbaycan Kültür Derneği Azerbaycan Kültür Derneği ı Şubat ı 949 tarihinde Anka­ ra 'da kurulmuştur. Derneğin ilk genel kurul toplantısında, Dr. İbrahim Badal255 tarafından verilen bir önerge ile kongreye ka­ tılanların coşkun tezahüratı arasında Azerbaycan Kültür Der­ neği'nin fahri başkanlığına getirilen Mehmet Emin Resulzade, ölümüne kadar bu fahri başkanlık sıfatını üzerinde taşımıştır. 256 252. Azerbaycan M H C N , s. 3.

253. Azerbaycan M H C N . s. S. 254. Azerbaycan M H C N . s. S. 255. ihrahim Badal (Se/yan l l Mayıs 1911 Ankara 22 A ralık 1984): Lise lahsi/inden sonra Azerbaycan Tıp Fakültesini bilirerek memleketinin çeşitli bölgelerinde doktorluk ve Sağlık Müdürlüğü görevlerinde bulunmuştur.

1941 yılmda orduya alınmıştır. Savaşın sonunda önce Frankfurt sonrada M1lnchen de özel muayenehane açmıştır. 1946 dan sonra. Mittenwald Bir· leşmiş Milletler Göçmenler Kampı (UNRRA) Sağlık Kurunnmda hekim ola· rak çalışmıştır. 1948 de Türkiye ye gelerek. Kayseri ue S S K Ankara Hasta· nesinde göreu almıştır. 1974 "te yaş haddinden emekli olmuştur. Azerbaycan Kültür Derneği nin kurulmasmda ve Azerbaycan Dergisinin neşri ile faaliyet· lerinde de etkili olmuştur. Dr. M Kengerli. ""Bir Dostwnuzu Daha Kaybet· tik ·: Azerbaycan Dergisı: S 251. Ocak·Şubat·Mart 1 985. s. 45·46.

1 42

Azerbaycan 'm lstikldl Mücadelesi

Derneğin kurucuları ise, Mehmet Altunbay, Dr. Harnit Ataman ve Aziz Alpaut'tur.257 Derneğin İlk Başkanı ise, Dr.Hamit Ata­ man olmuştur.

Azerbaycan Kültür Derneği, gaye ve ülküsünü 2 . maddede şöyle ifade etmektedir; "Azerbaycan'ı tanıtmak, onun tarihini, ekonomisini, kültürünü, san'atını derlemek, işlemek, yaymak, milli ve tarihi günleri kutlamak.

Kitap, dergi, broşür ve gazete olmak üzere her türlü yayın yapmak, konferanslar; seminerler, kültürel toplantılar düzenle­ mek, sergiler açmak.

Muhtaç durumda bulunan yurttaşlarımıza imkan nisbetinde maddi ve manevi yardımlarda bulunmak, spor, tiyatro, opera, folklör, müzik, kadın, basın ve gençlik kolları kurmak, folklör ekipleri yetiştirmek, kır ve turistik geziler düzenlemek, öğrenci yurtları açmak. 258

lli.2.4. 1 . Dr. Harnit Ataman Dönemi Faaliyetleri Dr. Harnit Ataman ı Şubat ı 949 tarihinde faaliyete geçen, Azerbaycan Kültür Derneği'nin İlk Genel Başkanıdır. İlk dönem yönetirnde görev alan üyeler ise; Aziz Alpaut, Hüseyin Aksu ve Feyzi Aküzüm ile zaman zaman M. Azer Aran259 görülmek256. F Aküziim. "Resulzade ile S yt! '; Azerbaycan D. . Y24, 5. 213. Ocak - Şu­ bat · Mart 1975. s. 14. E/şen Ebülheşenli, "Mehmet Emin Resulzôde '; Türk Dünyast Tarih Dergisi, 5. 36. Ağustos 1991, s.20 257. Azerbaycan Kültür Derneği Nizamnamesi, Güney Matbaact/tk ve Gazete­ cilik TA.O. Ankara. 1949, s. ll.

258. Azerbaycan Kültür Derneği Tüzüğü, JI.JI.y. , y.I.Jl., s. 3 259. Mehmet Azer Aran. (Zengilan 1911 - Ankara 8 Nisan 1993), Azerbaycan

dôvdsmm lideri Mehmet Emin Resulzade ile muhaceret hayalma başladtğt gi­ bi. Milli Merkez başkanftğt da yapmtşttr. 1 929 ytlmda Türkiye ye gelmiştir. As­ keri Ttp Fakıllıesini bilirerek ll Dünya Savaşmda görev a!mtş, ihtisasm1 ise Nöroloji miitehasstst olarak tanıamlanuşttr. 1 949 ytlmda Azerbaycan Kültür Derneği i ı in kuruluşuna kaıt!dtğı gibi. hiçbir zamanda ça!tşmalardan kopama­ nnşltr. Kerim Oder 'in vefatmdan sonra Milli Mıisavat Halk Fu·kast ve Milli Merkez Başkanhğma getirilmiştir. Ahmet Karaca, "Dr. Mehmet Azer Aran ·, Edebiye/te Uğurladık ·: AzerhaJ,:ran Dergisi, S 290. Mart - Nisan 1993 <. 14-16. .

1 43

.

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

tedir. Derneğin ilk dikkati çeken kararı ise, 4 . 5 . 1 949 tarihin­ de 3 numaralı karardır. Burada Mı :stafa Vekilli, Dr. Esat Ortay, Hamdullah Subhi Tanrıöver, 260 Şemseddin Günaltay, 26 1 Fuad Köprülü/62 Sadık Aran, M . Y. Mehti, Şükrü Saraçoğlu263 ve Besim Atalay'ın264 Derneğe Fahri üye olarak kabul edilmeleri­ ne karar verilmiştir. 265 260. Hamdullah Suphi Tannöver (/stanbul 1885 · Istanbul 10 Haziran 1996); Gala· tasaray lisesi mezunudur. Değişık şehirlerde öğretmenlik J!Opmışlır. Türk Ocakla­ rı 'nda uzun yıllar yönleeilik yapmış, adı ocakla özdeşleşnıişlir. Antalya Millelueki­ li seçilmiştir. Matbual ve Istihbarat Umum Müdürlüğü ue Milli Eğilim Bakanlığı göreu/erinde bulunmuştur. Fethi /eueloğlu. Hamdullah Subhi Tanrıöuer. Ankara 1986; llhon Darendelioğlu. Türkiye 'de Milliyetçilik Hareketleri, Istanbul, 1976. s.91.

261. Şenıseddin Günaltay (Erzincan 1883 · Is/Onbul 1 961); Vefa idadisi 'ni. Darül­ nıuallinıin·i A liye yi bilirmişlir. lsuiçre ye giderek Lozan Üniuersilesi Tabla/ Bilim­ leri bölümünde öğrenimini lanıamlamışlır. Osmanlı Deuleli zamanında ue Türkiye Cumhuriyeti 'nde değişik şehirlerde öğretmenlik yapmıştır. 1 923 - 1954 yılları ara­ sında Büyük Millet Meclisinde Milletuekili olarak görev yaptığı gibi. 1S Ocak 1949 'dan Itibaren de Başbakanlık makanıında bulunmuştur. Eserlerinden bazıları; Tarih-i EdJ!On, 1 922; /slônı Dini 1922; Mufassal Türk Tarihi (5 c.)1928-1933,· Ya­ kın Şark Tarihi (4 c.)1937-1951: Iran Tarihi 1948. "Şenısellin Günaltay Kimdir?", Büvük Kuru/tay, S 35. 20 Nisan 1998. s. ll.

262. Fuad Köprülü (/stanbu/ 4 Aralık 1890 - /stanbu/ 28 Haziran 1966); Ilk. orta ue li­ se tahsilinden sonra. Hukuk Fakültesi 'ne kaydolnıuşsa da, biliremenıişlir. Bu tarih­ ten sonra Far.sça ue Fransızca sını ilerietmeye çalışmış, edebi JIOZılar JIOZnlOJIO başl­ anuşlır. 1 923 yılında Edebiyat Fakültesi Dekanlığma gelir/miştir. 7 Ocak 1946 da kurulan Demokrat Parlinin önde gelenlerindendir. Bu partiden Istanbul nıilletue­ ktli seçilmiştir. Başlıca eserleri; Türk EdebiJIOiında lik Mutasauuıflar (/stanbul 1919); Edebiyat Araştırmaları. (Ankara 1966); Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseseleri­ ne Tesiri (/stanbul }981); Islam ve Türk Hukuk Tarihi A raştımıaları ue Vakıf Müesse­ sesi (Istanbul 1 983). Orhan F Köprülü. Fuad Köprülü. Ankara, 1987 s. 1-18 263 Şükrü Saraçoğlu (Ödemiş 1887 - Istanbul 27 Aralık 1953); /lk lahsilini Ödemiş. lise lahsilini /zmir 'de bilirdikten sonra Mülkiye Meklebine girerek burayı başarı ile bitirmiştir. TBMM 'inde Milleluekili olarak bulunmuş. Maarif Maliye. Adiiye ue Har­ leiye uekilliği yanında Başbakanlık da yapmıştır. 1 950 seçinılerinde seçilemenıiş. ue siyasellen kopmuş/ur. Bünyanıin Saraç. "Şükrü Saraçağ/u (1887-1 953). Tarih Incele­ meleri Dergisi IX /zmir. 1994. s.391-405.

264. Besinı Atalay (Uşak 1882 - 7 Kasını 1 965}; Uşak da doğmuş olup. ilk. orta ue lise tahsilini burada yapmıştır. Daha sonra Istanbul o giderek medrese dersleri al­ mışt�r. Değişik şehirlerde öğretmenlik yapmıştır. 1 B M M ine KütahJIO milleluekili olarak girmiştir. Sonra 3 dönem Aksaray Lle üç dönem de Kütahya milletuekilliği yapmıştır. Tıi'rk Dil Kurumunda merkn heyeli iiyesi olarak çalışmıştır. Dil- Tarih ue CoğrafJIO Fakültesi ile Polis Enstitüsü 'nde Farsça dersleri vermiştir. Belli başlı eserleri şunlardır; Maraş Tarihi Lle Coğrafyası (Ankara 1339); Bektaşilik ue Edebiyatı (/stanbul 1340); Diuanii Lügat 'it- Türk Tercümesi {/-lll Ankara 1939-1941): Diuanü Lü­ .. gat 't- Türk Dizini (Ankara 1943). Nuri Yüce. ' A talay. Besim Türkiye DIJ!Onet Vakfı Islam Ansiklopedisi. C 4. Istanbul. 1991. s. 43-44.

265. Azerbaycan Kültür Derneği Karar Defteri. s. 2.

1 44

Azerbaycan 'tn lstiklôl Mücadelesi

Bu dönemde Azerbaycan Kültür Derneğinin en önemli fa­ aliyetleri arasında Konferanslar gelmektedir. Zaman zaman Resulzade, Ankara Halkevinde konferans vermekle birlikte, se­ ri konferanslar da vermeyi düşünmüşlerdir. Bunun gerçekleş­ mesi için de, M . Azer Aran'ın teklifi kabul edilip, aşağıdaki ko­ nularda konferanslar verilmesi için şahıslarla görüşülmesine ka­ rar verilmiştir; 1 . Hamdullah Suphi Tannöver, Türk Milliyetçiliğinde Azer­ baycan'ın Yeri, 2. Zeki Velidi Togan, Azerbaycan Tarihi İslamiyete Kadar, 3. Hüseyin Namık Orkun, Azerbaycan Tarihi, İslamiyetten Birinci Dünya Savaşına Kadar, 4 . Mehmet Emin Resulzade, Azerbaycan Tarihi, Birinci Dünya Savaşından Günümüze Kadar, 5. Fuad Köprülü, Azerbaycan Edebiyatı Tarihi, İslamiyete Kadar, 6 . Ahmet Caferoğlu, Azerbaycan Edebiyatı Tarihi, İslami­ yetten Birinci Dünya Savaşı başına kadar, 7 . Mehmet Emin Resulzade , Azerbaycan Edebiyatı Tarihi Çağdaş Devir.

8 . Vahap Yurtsever, M . Fethali Ahundzade'nin Devri, Ha­ yatı ve Eserleri, 9. S.R. Refioğlu, Türkiye'de Bilinmeyen Azerbaycan Meşhurlarından Biri (mesela Molla Penah, Vakıf) .

1 0 . Sadık Aran, Muhacerette Azerbaycan Edebiyatı, l l . Besim Atalay, Türk Dil Birliğinde Azerbaycan'ın Yeri, 1 2 . Gazi Mihaloğlu, Azerbaycan Musikisi, 1 3 . Mirza Bala , Azerbaycan Tiyatro Tarihi, 14. Z . Akkoç, Azerbaycan'da Heykel ve Resim Sanatı, 15. M . Güngör, Azerbaycan Ekonomisinin önemi. 266 1 5 Ocak 1 950 tarihinde, kongreye kadar toplam 2 1 karar almıştır. 1 5 Ocak 1 950 tarihinde yapılan kongre sonucunda 266. Azerbaycan Kültür Derneği Karar Defteri. 22 Xl 1949, Narar No:l6.

1 45

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

yönetim kurulunda Harnit Ataman, Aziz Alpaut, Feyzi Akü­ züm , Hasan Zeynallıl67 ve Ali Aran 'ın görev aldığı görülmekte­ dir. Bu dönemde 3 1 karar alan yönetim kurulu 1 . 1 . 1 9 5 1 tari­ hinde Mustafa Vekilli 'nin başkanlığında toplanarak; Başkanlığa , Dr. Harnit Ataman, Başkan vekilliğine, Aziz Alpaut, Genel sekreterliğe Feyzi Aküzüm ve muhasipliğe Ali Aran26s seçilir­ ken, Vahap Yurtsever, Hasan Zeynallı ve l lidayet Turanlı26'' asil, Kerim Oder, Resul Ünsal ve Dr. Ahmet Yaşat270 yedek üye olarak seçilmişlerdir. 29. 1 . 1 952 tarihinde yapılan yönetim ku­ rulu üyeliklerine, başkan, Dr. Harnit Ataman, ikinci başkanlı­ ğa, A. Vahap Yurtsever, muhasipliğe, Resul Ünsal, genel sek­ reterliğe, Kurban Biter, üyeliklere, Fevzi Aküzüm, Enver Ka­ man ve Haydar Atakl7 1 seçilmişlerdir.

267 Hasan Zevna/h (Revan 1 912 · Istanbul 18 Nisan 1 997); Hasan Zevna/h adt Mehmet A ltunbay ve Celal Bev ile ll Dünva Harbi esnasmda. Tiflis 'ten Bakü ye değilde. Günev Azerbavcan 'a buradan da Türkiye ye geçmeğe çaltşma/an ile duvuf. muş. ilk ikisi başanit olmuş. Celal Bey ise ele geçirilmiş/ir. Zeyna/lt. ölünceye kadar Azerbaycan Milli istik/ôl ve Hürriyet dôuôsmm içinde ver a/nuşttr. "Sovyet· ler Birliği 'nden Hürriyete Uçan Mücahit Pilot Hasan Zeynallt 85 Yaşmda Rahme­ te Uçtu � Azerbaycan Dergisi. S 314, Mart - Nisan 1997, s. 68 268 Ali Aran (Revan 1911 - Istanbul 16 Nisan 1965); /tk öğrenimini özel derslerle. li· seyi ise Bakü 'de tamam/anuşttr. Rus istilôst sonrast Türkiye ye gelmiştir. Türkive 'de Trabzon Öğretmen Okulu ile Istanbul Teknik Üniversitesi 'ne kaydo/muş, ancak Fen Fakültesi 'ni bitirmiştir. Muhtelif liselerde öğretmenlik yapmtş. son olarak Haydar­ paşa Lisesi Matematik öğretmenfiği görevinde bulunmuştur. Azerbaycan Kültür Derneği faaliyetlerine de mümkün mertebe iştirak etmiştir. "Ali Aran � Azerbaycan Dergisi. S 157-158-159. Nisan·Mayts·Haziran 1 965. s. 36; V Y . "A rkadaşmuz A li Aran. "Arkadaşmuz Ali Aran � Azerbaycan Dergisi, S 157-158-159. Nisan-Mayts·Hazi­ ran 1 965, s.37 269. Hidayet Turanit (?-?); Azerbaycan istiklô/i dôuôsmuı Türkiye 'deki önemli şahsi­ yet/erindendir. Azerbaycan Kültür Derneği 'ndeki faaliyetleri yanmda. bir ara faali­ yet gösteren Azcrbavcan Millivetçi/er Derneğinin de kuruculanndan ve ilk başkam· dtr. Mühendislik Fakültesini bitirmiş. Etibank 'ta mühendis olarak çahşnuşttr. {Bil­ · gi. Ahmet Karaca) 270. Ahmet Yaşat {Şeki 1917 · Ankara 26 Ocak 1 985); İlk ve orta öğrenimini Şe­ ki 'de. Tıp tahsilini de Bakü 'de yapnuşttr. ll Dünva Savaşmdan sonra. 1948 vtlın­ da Türkive ye gelmiştir. Türkiye 'de de hekimlik görevini sürdürmüştür. Azerbaycan Kültür Derneği 'nin kuruluşu ve Azerbavcan Dergisi 'nin JIOVtmlanmasmda önemli ro­ lü olmuştur. Ahmet Karaca. "Genel Başkan Yardımcmuz Dr. Ahmet Yaşat Beyin A rkasmdan � Azerbavcan Dergisi, S 251. Ocak-Şubat-Mart 1985. s. 35-37 271. Haydar Atak {Gence 1920 · ); Türkiye ye ll Dünva Sauaşt 'ndan sonra gelmiş­ tir. Gence 'de Edebivol Bölümünü bitirmiştir. Türkiye 'de serbest olarak çalışmış, bir dönem Bavmdtrhk Bakanhğmda görev vapnuştır. Azerbavcan Kültür Derne­ ği 'nin kuruluşundan itibaren değişik kademelerinde görev almıştır. (Bilgi. A hmet Karaca)

1 46

Azerbaycan 'rn fstiklôl Mücadelesi

Ill . 2.4. 1 . 1 . Azerbaycan Dergisi Azerbaycan davasının önde gelen şahsiyetleri Ankara' da toplandıkça, gündelik hayat ile ilgili sıkıntılarını ortadan kaldır­ dıkça, sadece Azerbaycan Kültür Derneği ile faaliyette bulun­ manın yeterli olmadığı kanısına vararak, bir yayın organına ih­ tiyaç duymuşlardır. Önder Mehmet Emin Resulzade'nin de, bir gazete veya dergi, hiç olinazsa bir broşür çıkartılması konusun­ daki olumlu yaklaşımı neticesinde Azerbaycan Dergisi'nin ya­ yın hayatına geçmesi sağlanmıştır. Mehmet Emin Bey, bu ko­ nudaki çalışmaları, hızla değişen dünya politikası karşısında, Azerbaycan· ın sesini duyuracak, haklı davasını dünya kamu­ oyuna yayacak, komünizmin dünyaya getireceği felaketi anla­ tacak bir yayın organına ihtiyaç duyulduğunu, zor da olsa, maddi sıkıntılar içinde dahi bulunulsa, sonuçta mutlaka başarı­ ya ulaşması için desteklemiştir. 272 Ancak yapılacak neşriyatın, bülten mi, broşür mü, .haftalık veya onbeş günlük gazete mi olsun, zaman zaman olayların seyrine göre bildiri mi yayınlansın, muntazam bir dergi mi ya­ yınlansın konusu ele alınmıştır. Bir hayli tartışmadan sonra, Emin Bey'in tavsiyesi ile bir forma dahi olsa aylık bir derginin yayınlanması üzerinde fikir birliğine varılmıştır. Sıra derginin ne isim alacağı konusuna geldiğinde, Kurtuluş, Odlu Vatan, Dirlik, İstiklal gibi birçok isim ortaya atılmıştır. Burada, Feyzi Aküzüm; "madem ki derneğimiz Azerbaycan Kültür Derne­ ği' dir. O halde derneğin adını taşıması bakımından derginin adının Azerbaycan olması lazımdır. Bu ad, derneğin gayesine, çalışmalarına, herkes tarafından kolaylıkla benimsenmesine daha uygun düşer" demesi üzerine Mehmet Emin Bey dikkatle onu süzer ve ben de Feyzi'nin fikrine katılıyorum, derginin adı Azerbaycan olsun! demiştir. Derginin bütün ağırlığını Feyzi Aküzüm'e vermiştir. Dr. Ahmet Yaşat da sorumlu müdür ol­ muştur. 273 Bu konuda Azerbaycan Kültür Derneği de 272 S Şimşir. a.g. e. . s . 36.

273 F Aküzüm. "Resulzôde ile S Yri'; s.J4 - 15.

1 47

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir 1 2 . 3 . 1 952 tarihinde yaptığı toplantıda, derginin diğer hususla­ rına dair de kararlar almıştır. 274(ek. 7 -8)

Azerbaycan Aylık Kültür Dergisi Birlik-Dirliktir alt başlığı ile 1 Nisan 1 952 tarihinde yayım hayatına başlamıştır. Azerbay­ can Kültür Derneği Yönetim Kurulu'nun kaleme aldığı yayma başlarken yazısında; "Şimdiye kadar sadece ilmi, edebi ve ta­ rihi konferansların neşri ile iktifa eden derneğimiz, Ankara'da ve Taşra' da bulunan üyeleriyle kültürel bağlarını daha fazla sağlamlaştırmak gayesiyle bu sefer bir derginin yayınianmasına da lüzum duymuştur. Şimdilik ayda bir defa neşredilecek olan bu dergimiz vasıtasıyle derneğimizin üç seneyi aşan çalışmala­ rı hakkında mufassal bilgi vereceğimiz gibi , Anadolu Türklü­ ğüne bunca manen ve maddeten yakın ve komşu bulunan Azerbaycan Türklüğünün tarihi, edebiyatı, san'atı, tiyatro ha­ yatı hususlarında yurttaşiara mümkün mertebe geniş bilgiler vermeye gayret edeceğiz. "275 ifadesini kullanmaktadır.

Resulzade'nin sağlığında 35 sayı neşredilen Dergi'nin 36. sayısı (mart 1 955) Resulzade'ye ayrılmış olup, derginin ilk 1 2 sayısı Mehmet Emin Bey'le birlikte çıkarılmıştır. Baş makalele­ ri ise, zamana göre, Emin Bey'le Vahap Bey ve diğer yazıları Emin Bey hazırlamıştır. Günün şartlarına göre yayınlanması icab eden yazıları da, yazı kadrosuna o takdim etmiştir. 276 Resulzade'nin sağlığında yayınlanan sayıların yazar kadrosu arasında ise şu isimler bulunmaktadır; Mehmet Emin Resulza­ de, Kerim Yaycılı, Elmas Yıldırım , Ahmet Karaca, A. Vahap Yurtsever, Mirza Bala, Azeri , Vurgun Hazerli, Mustafa Hakkı Türkekul, Ahmet Cevad , Hacı Kurbanoğlu, Cafer Handan, Fuat Emircan, A . Rıza Özer, Alibeyzade Zakir, Gültekin , Harnit

274. Azerbaycan Kültür Derneği Karar Defteri, 12. 3. 1952. Karar No: 5.

275. Azerbaycan Kültür Derneği Yönelim Kurulu. " Yayına Başlarken ··: Azerbaycan D. . Y 1. 5. 1. 1 Nısan 1952. s. 3.

276. F Akiizüm. Resulzade ile 5 Yıl': Azerbaycan D. . s. 15

1 48

Azerbaycan 'm lstiklôl Mücadelesi

Dönmez,Z77 Ali Ekber Sarıyal, 278 Williams Banks, Hasan Şim­ şek, Turan Atasever,279 Ali Volkan/80 Garip Top, M . Teymur Ateşli21 u , Fuat Azgur, Ahmet Tekin, Şirvanlı , Senuber Karyağ­ d ı, Ahet Ural, 282 Ahmet Tekin, Ramiz Özler Otaylı, Halim 277 Hami/ Dönmez (Gence 1900 · Ankara ll Mart 1996); Azerbaycan 'm muhace· re/le yetiştirdiği önemli şairlerdendir. Tahsilini Gence "de tamamlayarak öğret· men olmuştur. 27 Nisan 1920 Rus işgaline karş1 mücadele etmiştir. Bu dönem· de bir müddet tutuklanmiş/ir. Daha sonra Iran üzerinden Türkiye 'ye gelerek.

Resulzôde nin yanmda yer ahmşt1r. Türkiye 'ye gelince /ğd1r o yerleşen Dönmez, maliye "de çahşm1ş ve oradan emekli olmuştur. Dönmez, Azerbaycan Kültür Der· neği Damşma Meclisi şeref üyesi ve Bakü "deki Azerbaycan Yazarlar Cemiye· li nin fahri üyesidir. ''Mücahit Şairimiz Hamit Dönmez Tann 'mn Rahmeline Ka· vuştu � AzerbajiCan Dergisi, S. 308, Mart · Nisan 1996, s.47 278 A li Ekber Sanyol (1875 · Kars 6 Kas1m 1938): 1917 Rus ihtilali esnasında Gence ve hava/isinde kendini göstermiş bir halk kahramamd1r. AzerbaJICan in 28 Nisan 1920 tarihinde Rus 'lar tarafindan işgali üzerine Terter isyam ve ar· dmdan başlayan Gence isyanıni idare etmiştir. Gence isyanmdan sonra Trab· zon o gelmeyi başarnuş, eşi ve çocuklan da sürüldük/eri Sibirya "dan 1933 yi/m· da kaçmay1 başararak. Türkiye 'ye gelmişler ve bundan sonraki hayatlan Kars 'ta geçmiştir. "A li Ekber Sanyal� Azerbaycan Dergisi, S. 8, 1 Kas1m 1952. s. J5.

279 Turan A tasever; Ankara Üniversitesi Ziraaf Fakültesi mezunudur. Zaman zaman şiir de yazimş/Ir. Azerbaycan Kültür Derneği 'nde muhtelif görevlerde yer almasına rağmen, 1 990 '/ardan sonra, AzerbaJICan aa meydana gelen gelişmeler konusunda Azerbaycan Kültür Derneği ile fikir aynhğma düştüğünden, dernek· le ilişkisi kesilmiş/ir. (Bilgi, Ahmet Karaca) 280. Ali Volkan: Azerbaycan Cumhuriyeti (28 May1s 1918 · 27 Nisan 1920) dö· nem inde. Gence "de bulunan Azerbaycan Ordusunda . marangoz olarak görev yapnuşt1r. Türkiye 'ye gelince Bartın 'a yerleşmiştir. Azerbaycan Kültür Deme· ği ne 6. 12. 1949 tarih ve 18 sayiii kararla üye olmuştur. (Bilgi, Ahmet Karaca) 28l. Mustafa Teymur A teşli (Bakıi IS Haziran 1923 · Adapazan 3 Kas1m 1976) Azerbaj/Can aa A lman Fifo/ojisi Fakültesi son Sillif öğrencisi iken 2. Dünya Sa· vaşmm Çikmasi üzerine. Rus ordusu saflarmda savaşmak üzere askere alınmlŞ· t1r. Savaşın ilk yiiiarında. A lman ordulan tarafindan esir alınmiş, daha sonra da Almanlar tarafmdan Ruslara karş1 savaşacak orduya katilan Teymur Ateşli, Usteğmen Rütbesi ile uzun yillar mücadele vermiştir. A lmanlarm mağlubiyeti sonrasi. hayatıni kurtarmak amac1 ile A lmanya aa evlenmek zorunda kalmiş/Ir. 13 Şubat 1949 tarihinde eşi ile birlikte Türkiye ye gelerek Adapazar 'ma yer/eş· miştir. Şiirleri ile dikkat çeken Ateşli nin hat1ralan ''Stalingrad Cehenneminde .

95 Gün Çarp1şan Türk . ad1 ile Hürriyet Gazetesinde tefrika edilmiştir. ·'Milli Şair Mustafa Teymur A teşli ': Azerbaycan Dergisi, S. 221, Ocak·Şubat·Mart 1977. s. J48·J.: 'l.

282. Ahet Ural (Zengezur 1903 · Van 20. 12. 1977): Ilk tahsilini Kubath aa yap/ik· tan sonra, Çikan 1 Dünya Savaşi nedeni ile öğrenimine ara vermek zorunda kahmşllr. 28 Mayis 1918 tarihinden sonra Şuşa 'da Pedagoji kurs/anna devam· la lahsilini tamamlayarak. köylerde öğretmenlik yapnuşllr. 1928 · 1930 yil/ann· da Ruslara karşi çete harbi ile karş1 Çikanlardandu·. Ancak, bu mücadelede Ruslara karş1 . daha fazla karş1 kayamayarak önce Iran o oradan da Türkiye 'ye gelmiştir. Zab11 kôtibliği ve Erkek Sanal Ensti/üstinde Muhasebeci olarak çal1ş· nuş11r. Milli Müsavat Partisi üyesi olarak mücadelesini ömrü boyunca sürdür· müştür. Azerbaycan, "Merhum A lıet Ural Bey ·; Azerbaycan Dergisi. S. 225.

Ocak ·Şubat-Mar/ 1978 s. 128· 131.

1 49

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Narlıdereli, Mehmet Ali Resuloğlu, Ahmet Caferoğlu, Ali Vol­ kan, Abdullah Battat Taymas/83 Cafer Seydahmet Kırımer/84 Azer Elmas, Dr. Orois, Ahmet Yener, Hüseyin Cemal Yanar, Rahim Zeynaloğlu,28 5 Recep Ayhan, Harnit Dönmez, Tomris Volkan, Kurban Biter ve Hasan Bayrı isimleri görülmektedir.

Bu dönemde dergide gördüğümüz yazıların ortak özelliği ise, Azerbaycan Cumhuriyeti Tarihi , Musikisi, Edebiyatı ve meşhur şairleri ve edebiyatçıları ile Azerbaycan İstikiali uğrun­ da mücadele verenlere dair bilgiler bulunmaktadır.

m.2.4. 1.2. Azerbaycan'ın İstikiali Davası İçin

Yayınlanan Kitaplar Dr. Harnit Ataman'ın Azerbaycan Kültür Derneği başkanı olduğu dönemde , dokuz kitap yayınlandığını tesbit ettik. Bun­ lar, sırasıyla; 283. Abdullah Balfal Taymas (8. 12 1883 - 26. 4. 1969); Kazan Türklerinin ön­ de gelenlerindendir. 1 925 yılmda Türkiye ye gelmiştir. 1927 yılmda Matbu· al Umum müdürlüğünde Rusça mütercimliği görevine getirilmiştir. 1947 yi­ /mda emekli olmuştur. Gazete ve dergilerde yazd1ğ1 makaleler d1şmda baş­ lica eserleri şunlardir: Kazan Türkleri. Ankara 1 925: Rus ihtildlinden Ha/ira· lar. istanbu/ 1 94 7; Kazan/i Türk Meşhur/an, istanbu/ 1 958-1959. Ben Bir lş1k Anyorum, istanbul 1 952 Naile Binçırk. "Abdullah Bal!al Taymas ·•. Kazan.

5. 21. 1978. s. l-5.

284. Cafer Seydahmel Kmmer (Ya/ta 1. Eylül 1889 - istanbul 3 Nisan 1960) Kmm Türklerinin önderlerinden olan Kmmer orta ve lise tahsilini istan· bul'da yapm1şlir. 191 7 Rus ihtild!inde etkili olmuş. 26 Kas1m (9 A ralik) 1917 tarihinde ilan edilen Kmm Cumhuriyelinde Harbiye ve Hariciye Baka­ m olarak görev almiş/ir. Kmm işgalinden sonra Türkiye ve Avrupa aa K1· nm için mücadelesini sürdiirmüştiir. Kitap ve konferans yolu ile hizmete devam etmiştir. Cafer Seydahmel Kmmer. Baz1 Hal1ralar. istanbul 1993. s.

IX 285. Rahim Zeynaloğlu. (I 903 Ankara 1989) Azerbaycan Folklörü ·min Türki­ ye de tanmmasmda biiyük emeği geçmiştir. Müsavat Partisinde ömrünün so­ nuna kadar mücadele etmiştir. Po/onya aa iktisat eğitimi alnuşt1r. ll Dün· ya Savaş1 sonunda Türkiye ye dönüp. Toprak Malısılileri Ofisinde göreve baş/am!ŞIIr. 1 949 y1/mda kurulan Azerbaycan Kültür Demeğinde. kurulu· şımdan itibaren değişik kademelerde görev alnuştr. ""A hmet Karaca. "11zer­ baycan Falklorünün Piri Rahim Zeynaloğlu Tann n m Ralınıetine Kavuştu ·: Azerbaycan Dergisi. S. 269. Temmuz - Ağustos - Ey/ü/ 1989. s. 149-151. ·

ı so

Azerbaycan 'm istikkil Mücade!r?si

1 . Mehmet Emin Resulzade, Azerbaycan Kültür Gelenekle­

ri , Ankara, 1 949, 29 sahife .

Eser, Azerbaycan Kültür Derneği'nin bir numaralı yayını olup, içinde, Azerbaycan'ın edebiyat , san'at, mimari, nakkaş­ lık, resim v.b. alanlarda yetiştirdiği önemli şahsiyetler ve eserle­ ri hakkında bilgi verilmektedir.

2 . Mehmet Emin Resulzade, Çağdaş Azerbaycan Edebiyatı, Ankara, 1 950, 40 sahife.

Azerbaycan Kültür Derneği'nin iki numaralı yayını olan eser, Azerbaycan Kültür Gelenekleri adlı eserin devamı mahi­ yetindedir. Bu kitapta da, Resulzade, demokratik Cumhuriyet yıllarında ve Sovyet hakimiyeti döneminde, Azerbaycan edebi­ yatının inkişafını içtimal-siyasi olgular bakımından incelemiştir.

Eser, kanaatimizce, 1 920 ve 1 930'lu yıllarda, Azerbaycan edebiyatı hakkında objektif olarak araştırma yapacaklar açısın­ dan oldukça kıymetli bir eserdir. O devrin edebiyatma yeni bir açıdan bakmaya yardım etmekte olup, eser aynı zamanda mu­ hacerette meydana gelen Azerbaycan Edebiyatından bahset­ mesi açısından da dikkat çekicidir. 286 Resulzade'nin adı geçen bu iki kitabı , daha sonra, yine Azerbaycan Kültür Derneği 'nin yayınları arasında, Azerbaycan Kültür Gelenekleri ve Çağdaş Azerbaycan Edebiyah,287 adı ile basılmıştır.

3. A. Vahap Yurtsever, Mirza Fethali Ahundzade'nin Haya­ b ve Eserleri , Ankara, Yeni Cezaevi Matbaası, 1 950, 29 sahife .

Yurtsever'in kitabı, Azerbaycan Kültür Derneği'nin teşebbü­ sü ile 1 8 Mart 1 950 "de Ankara Dil ve Tarih Coğrafya Fakülte-

286. E Ebülheşenli. "'Mehmet Emin Resulzôde Türk Dünyasi Tarih Dergi· si. S 56. ğustos. 1 991. s. 21-23 287 Mehmet Emin Resulzcide. Azerbaycan Kültür Gelenekleri ve Çağdaş Azerbaycan EdebiyalJ. Ankara. 1984. Azerbaycan Kültür Derneği Yaymlan: .,_

18

151

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

sinde verilen konferansın basılmasından oluşmaktadır. Yazar, ilk önce Mirza Fethali 'nin yaşadığı devir hakkında bilgi ver­ mektedir. Daha sonra sırasıyla Mirza Fethali ' nin hal tercümesi, Mirza Fethali üzerinde Filozof Mirza Şefi'nin tesiri ve Mirza Fethalinin eserleri konusu üzerinde durmaktadır.

4. Mehmet Emin Resulzade, Çağdaş Azerbaycan Tarihi, Ankara, Yeni Cezaevi Matbaası 1 95 1 , 34 sahife.

Azerbaycan Kültür Derneğinin 4 numaralı yayını olarak ya­ yınlanan \eser, 28 Mayıs 1 950 tarihinde, Ankara Halkevi'nde verilen konferansın basılmış şeklidir. Eserde, Azerbaycan'ın Ruslar tarafından istilasından sonra, Azerbaycan'da yaşanan olaylar ve Azerbaycan Türkçülerinin sergiledikleri mücadeleler teferruatıyla anlatılmaktadır.

5 . AVahap Yurtsever, Azerbaycan Dram Edebiyab, Bayur Matbaası Ankara, y.t.y. 37 sahife .

Azerbaycan Kültür Derneği'nin 5 numaralı yayını olan eser, 26 Kasım 1 950 tarihinde Ankara Halkevinde verilen ·konfe­ ransın kitaplaştırılmış halidir.

Mirza Fethali devrindeki tiyatro hayatımız bahsiyle başlayan eser, Rus kuwetlerinin Kafkasya'yı istila ederek, Azerbaycan Haniıkiarını ortadan kaldırması sonucu ortaya çıkan yeni dev­ rin karakteristik özellikleri hakkında da bilgi verdikten sonra, Necef Bey Vezirli'nin Hayatı ve Eserleri; Celil Memmetkuluza­ de'nin Hayatı ve Eserleri; Abdunahim Hakverdili 'nin Hayatı ve Eserleri ve Süleyman "Sani" Ahuntzade 'nin Hayatı ve Eserle­ ri hakkında da malumat vererek bitirmektedir.

6 . A. Vahap Yurtsever, Sabir ' in Azerbaycan Edebiyatındaki Yeri, Doğuş Matbaası , Ankara, y.t.y. , 58 sahife .

-·

Azerbaycan Kültür Derneği'nin 6 numaralı yayını olan eser, 26 Nisan 1 95 1 tarihinde, Ankara Halkevinde verilen konfe­ ransın kitap haline getirilmesinden oluşmaktadır.

1 52

Azerbaycan 'm lstiklô/ Mücadelesi

Yurtsever, eserde, Sabir'in Azerbaycan edebiyatındaki yeri hakkında, izahatta bulunduktan sonra , Sabir'in hal tercümesine geçmektedir. Daha sonra Sabir'in siyasi, sosyal ve felsefi görüş­ leri hakkında, Sabir'in şiirlerinden örneklerle bilgi vermektedir.

Daha sonra ise, Sabir'in yaratıcılığına dair bilgilerde, yine şiir­ lerinden örneklerle açıklanmaktadır.

7 . Mirza Bala, Azerbaycan Tarihinde Türk Albanya, Anka­ ra Yeni Cezaevi Matbaası, 1 95 1 , 32 sahife.

Azerbaycan Kültür Derneği'nin 7 numaralı yayını olan eser, 1 9 Mayıs 1 9 5 1 tarihinde, Ankara Halkevinde verilen konfe­ ransın kitap haline getirilmiş şeklidir.

Azerbaycan davasının önde gelen isimlerinden olan Mirza Bala , eserin giriş kısmında, Albanya' nın ortaya çıkışı, en eski tarihinden başlayarak bilgi vermektedir. Burada, "Azerbay­ can' daki Türk Albanya ile Balkanlardaki Arnavut Albanya ara­ sında bazı benzerliklerden bahsetmesi " dikkat çekicidir. 288 Da­ ha sonra Albanya'nın coğrafi özellikleri, Albanya'nın etnik te­ şekkülü, Albanya tarihine umumi bir bakış ve nihayet Albanya adının menşei hakkında da bilgi vererek konuyu tamamlamak­ tadır.

8 . Kerim Oder, Azerbaycan Ekonomisi, Yeni Matbaa, Anka­ ra , 1 95 2 , 1 9 sahife.

Kerim Oder'in 26 Mayıs 1 95 1 tarihinde Halkevinde yaptığı konferans, Azerbaycan Kültür Derneğinin 8 numaralı eseri olarak yayınlanmıştır.

Yazar, 20. yüzyıl Azerbaycan'ının yer-altı ve yer-üstü zengin­ liklerini detaylı bir şekilde ifade etmeye çalışırken, petrolün ge­ leceği ve petrol üzerinde oynanan oyunların Azerbaycan'ı olumsuz etkilemesi, bu konuda batı kamuoyunda yayınlanan yazılar ile de desteklenerek ifade edilmektedir. Ayrıca , demir,

288 Mirza Bala. Azerbaycan Tarihinde Türk Albanya. A nkara. 1951.

1 53

s.

7

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

bakır, altın kaynakları ile pamuk, pırınç, meyankökü, ipek ve üzüm ile hayvancılık hakkında da teferruatlı olmasa da, bilgiler bulunmaktadır.

9.

A. Vahap Yurtsever, Azerbaycan Edebiyalında Vedaeli ve Vakıf'ın Yaratıcılığı, Ankara, Yeni Cezaevi Matbaası, ı952, 45 sahife .

Yurtsever'in bu eseri de, önce 22 mart ı 952 tarihli Ankara Halkevinde verilen konferans, Azerbaycan Kültür Derneği'nin 9 numaralı yayını olarak yayınlanmasından oluşmaktadır.

Yazar, birinci kısımda Vedadi'nin hal tercümesi ve şiirleri ışı­ ğında Azerbaycan Edebiyatındaki önemi hakkında bilgi verdik­ ten sonra, Molla Penah Vakıf'ın hal tercümesi ve Vakıf'ın ya­ ratıcılığı ve görüşleri hakkında şiirlerinden örneklerle izahatta bulunmaktadır.

m.2.4.2. Resul Ünsal Dönemindeki Faaliyetler Azerbaycan Kültür Derneği'nin İkinci Genel Başkanı seçilen Re5ul Ünsal, ı 8 . ll . ı 953 tarih ve karar no: ı ile göreve başla­ mıştır. Bu tarihte oluşturulan yeni yönetim kurulu ise şu isim­ lerden oluşmaktadır; İkinci Başkan, Vahap Yurtsever,289 Genel Sekreter, Ali Aran, Muhasip, Ahmet Yaşat, yardımcı üyeliğe Harnit Ataman ittifakla seçilmişlerdir. 290 Azerbaycan Kültür Derneği'nin bu dönemdeki faaliyetleri de, konferanslar, balo-çay eğlenceleri ve geceler tertipleyerek, hem kendilerini tanıtma, hem de ekonomik bir gelir elde etme şeklinde ifade edilebilir. Bu dönemde dikkat çekici bir gelişme de, Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu Mustafa Kemal Ata­ türk'ün ı O Kasım ı 953 tarihinde, Ankara 'da ebedi istirahatga289. Ancak bir müddet sonra Feyzi Akiizüm 'ün Uşak Şeker 1-abrikasına ta· yini çıkması üzerine. istifiısı kabul edilerek. yerine yedek (iye/erden Ka/ıra· man Okur 'un çağrı/ması. 24. 11/. 1 953 tarih ue 6 nolu karar ile uygun gö· rıilmüştür.

290. Azerbaycan Kt'illür Derneği Karar Defteri. 18. 2 1 953. Karar No:l.

1 54

Azerbaycan 'tn lstiklôl Mücadelesi

hına nakli işlemleri için, Azerbaycan Kültür Derneği de, yapıla­ cak merasirnde yer almaya, Anıt Kabir parkına dernek adına bir ağaç dikilmesine karar vermiştir. 29 1 Resul Ünsal'ın başkanlığında ilk kongresini, 9 . 3 . 1 954 tari­ hinde yapmış olup, kongre sonucunda; Başkanlığa Resul Ünsal yeniden seçilmiştir. Başkan Yardımcılığına, Harnit Ataman; Genel Sekreterlik görevine Enver Roman; muhasipliğe, Ahmet Yaşat, üyeliklere ise, Vahap Yurtsever, Sultan Hacıoğlu ve Feyyaz Kasımoğlu seçilmişlerdir. 292 � Ayrıca, bu kongre sonucunda bazı alanlarda görev taksimi yapılarak, yeni kollar oluşturulmuştur. Buna göre; Edebiyat ve Konferans kolu başkanı: Vahap Yurtsever; Ba­ sın Yayın kolu başkan : Kurban Biter; üye : Resul Ünsal, Kerim Yaycılı ve Ahmet Karaca; Musiki Temsil Kolu başkan: İsmail Gökçek; üye: Feyyaz Kasımoğlu ve Sultan Kazimoğlu; Mali Kol Başkan: Mirzaali Ağamirza, 293 üye: Enver Roman. 294

ill . 2.4.2. 1 . Bu Dönemde Yayınlanan Kitaplar Resul Ünsal'ın başkanlığını yaptığı yaklaşık iki yıllık dönem­ de, bir önceki dönem kadar hareketli bir yayın faaliyetinin ol­ duğunu ifade etmemiz mümkün değildir. Dolayısıyla bu dönem 291. Azerbaycan Kültür Derneği Karar Defteri. 19. 10. 1953. Karar No: 18.

292. Azerbycan Kültür Derneği Karar De/eter!. 9. 3. 1954. Karar No:].

293. Ağa Mirza Mirza/i (Gökçay l8. 11. 1910 · Ankara 28. 6. 1988): /tk ve orta tahsilini Gökçay da. Yüksek öğrenimini Baku Ttp Fakültesinde tamamlamtşllr.

Mezuniye/inden sonra Zakata la Devlet Hastanesine tayin olunmuştur. ll Dün· ya Savaşt esnasmda askere almnnşttr. Hemşe/ırileri ile birlikte A lman ordu· sımda geçerek. Ruslara karşt savaşmtşttr. 1948 yt!mda Türkiye ye gelmiştir.

Türkiye de çeşitli devlet hastanelerinde hekimlik yapnnş. son olarak çaltşttğt Sağ/tk ve Sosyal Yardmı Bakan/tğt Basm- Yaym Şube miidiirü iken 1976 ta· rilıinde emekli olmuştur. Mesleki sahada yaymlannuş: 1)/kinci Dünya Sauaşnı· da Tetenoz Vak "alan. 2) Doku Kültür Metodlannm Hekimlik/e Kullantş Ola· nak/an Mongo/ismus: 3) Kanser Olabilir mi? adlt eserleri mevcuttur. ""Dr. Ağa Mirza Mirza/i ·: Azerbaycan Dergisi. S 265. Temmuz-AğustosEylül 1988. s. 83 u.

d.

294. a.g.k.

1 55

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

bir nevi, gelecek yıllarda karşılaşılacak, yayın alanındaki boşlu­ ğun da habercisi gibidir. Zira , bu dönemde yayınlanan iki kitap­ tan sonra, yaklaşık otuzbeş yıl Azerbaycan Kültür Derneği, dergi dışında herhangi bir kitap basma imkanı bulamamıştır.

Bu dönemde yayınlanan kitaplar ise; ı . Elmas Yıldınm'ın Seçilmiş Şiirleri, Ankara, Yeni Cezaevi Matbaası, ı 953, 78 sahife .

Azerbaycan Kültür Derneği'nin ı O numaralı yayını olan eser, geliri şairin ailesine bırakılması için basılmıştır. Eser, A .

Vahap Yurtsever'in, Elmas Yıldırım'ın edebi şahsiyeti v e şiir san'atı295 ile Feyzi Aküzüm'ün kaleme aldığı , Elmas Yıldırım'ın Hal Tercümesi296'nden sonra Vatal}da adı verilen kısımda da , Elmas Yıldırım 'ın muhtelif şiirleri bir araya getirilmiştir.

2 . Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu, Azerbaycan Dil ve Edebiya­ tının Dönüm Noktalan, Ankara, Yeni Cezaevi Matbaası, ı 953, 26 sahife .

Eser, Azerbaycan Kültür Derneği'nin teşebbüsü ile 5 Nisan 1 952 tarihinde eski Halkevinde verilen konferansın kitap hali­ ne getirilmiş şeklidir. Yazar, X. yüzyıldan itibaren ele aldığı Dil ve Edebiyat bahsini XII . yüzyılda Azerilerfn en meşhur şairi Ni­ zami hakkında bilgi verdikten sonra, Fuzuli, Nesimi, Habibl ve I-Iatal hakkında ve bunların Azerbaycan Edebiyatma katkıların­ dan bahsettikten sonra , bunlar kadar etkili olan Vidadi, Vakıf ve Zakir ile XIX. yüzyıldan da, Abbaskulu Ağa Bakihanlı, Mir­ za Şefi ve Mirza Fethali Ahundzade'ye değinmekte ve nihayet Ağaoğlu Ahmet, Alibey H\.iseyinzade ve Mehmet Emin Resul­ zade'ye dair bilgilerle eser sona ermektedir.

295. E/mas Yt!dmm in Seçilmiş Ş'iir/eri. s. 3 12.

296. a.g. e. s. 13 18 ·

·

1 56

Azerbaycan 'm istiklôl Mücadelesi

ill . 2.4.3. Türk Yolu ve Ergenekon Yolu Dergileri Azerbaycan istiklali davasının önemli şahsiyetlerinden ve Azerbaycan Milli Merkezi'nin üyelerinden olan, zaman zaman muhalefet hareketlerinin içinde, önder olarak yer alan şahsiyet­ lerden Mehmet Sadık Aran bu dönemde de faaliyetlerden ge­ ri kalmamıştır. Süreklilik arzetmemekle birlikte tesbit ettiğimiz çalışmaları arasında Türk Yolu297 ve Ergenekon Yolu298 önem­ li yayınlardandır. Her iki derginin de sahibi ve yazarı Mehmet Sadık Aran'dır. Her iki dergi de aylık olarak yayınianmasına rağmen, sözgelimi Türk Yolu dergisinin birinci sayısı 28 Mayıs 1 95 1 tarihinde yayınlanmasın rağmen, 5. sayısı 5 Kasım 1 953, 6. sayısı ancak 28 Mayıs 1 954 tarihinde, 7 .sayısı ise 7 Şubat 1 955 tarihinde yayınlanabilmiştir.

Yazılarının büyük bir çoğunluğunu Mehmet Sadık Aran'ın kaleme aldığı, Türk Yolu dergisinin birinci sayısında, Amacımız başlığı altında yayın politikası şu şekilde ifade edilmiştir. u ı . Türk Yolu milliyetçidir ve realist bir yol güder, 2 . Türk Yolu komünist ve kara irtica ile mücadele eder, 3 . Türk Yolu Türk Dünyası'nın siyasi, coğrafi, edebi duru­ munu aydınlatmaya çalışır. "299 Ergenekon Yolu adı ile yayınlanan derginin birinci sayısında ise amaçlar, Yolumuz başlığı altında şöyle tesbit edilmiştir; u ı . Türk ülkesinde Türk yolları hala yapılmamış olduğundan biz de Türk yolunda yürüyemedik, 2 , Bundan ötürü amaca doğru eski dedelerimizin yürüdü­ ğü kurtuluş yolunda, Ergenekon yollarında yürümek zorunda kaldık. Bu tılsımlı yollarda yürürken hiçbir yabancı dala tutun­ madık.

297 Yaymland1ğtn1 tesbit edebildiğimiz 7 saJndan. ancak: 1. S. 6 ve 7 nu­ marali sayilan Istanbul. Ankara ve /zmir kütüphanelerinde bu/abi/dik.

298 Sadece bir sa;n yaymland1ğ1m tesbit edebi/dik.

299. "Amac1m1z ·: Türk Yolu. N 1. 28 May1s 1951, s. 1.

1 57

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Kağıdımız, kefenimizden kalan son parçadır, mürekkebimiz de tırnağıınızia kanattığımız bayrağımızın yarasından alınmıştır.

Fakat, bize bu ıstırap içinde teselli veren biricik şey sevgi ve vicdandır. Yürüyelim, Bir gün, bir bozkurt bizi Ergenekon tılsı­ mından kurtaracaktır. "300

ill . 2.4.4. Azeri Kardeşler Yardımlaşma Derneği

(Azerbaycan Yardımlaşma Derneği) Azeri Kardeşler Yardımlaşma Derneği , 3 . maddede gayesi­ ni şu şekilde ifade etmektedir; "Derneğin gayesi , derneğin üyelerine ve idare heyetinin tensip edeceği kimselere her türlü maddi ve manevi yardım yapmaktır. Dernek hiç bir surette si­ yasetle iştigal etmez. "301 Derneğin 5. maddesinde kurucular olarak şu isimler yer al­ maktadır; İdris Yaybulak, Oruç Vurgun , Bekir Odoğlu, Ali Kutluk, Aziz Özer, Kazım Dadaş. 302 Dernek isminden dolayı olsa gerek, Ankara'nın da sempati­ si ile karşılanmıştır. Bir vesile ile İstanbul' a giden Resulzade de kendisine dernek yetkililerince yapılan müracaat üzerine derne­ ğe giderek burada, bir çay toplantısında umumi durum hakkın­ da hasbihalde bulunduğunu ifade etmektedir. 303 Bir başka mektubunda da, Azerbaycan Kültür Derneği Ana­ kara'da, Azeri Kardeşler Yardımlaşma Derneği İstanbul'da Mil­ li Merkez'i destekleyen içtimai teşekküllerimizdir304 demektedir.

Ayrıca Demekle ilgili olarak bazı yayın organlarından tesbit et­ tiğimiz haber mahiyetli yazılar ışığında şu bilgileri aktarabiliriz.

300. "Yolumuz � Ergenekon Yolu. 5. 1, 1 Temmuz 1 951, s. 1.

301. Azeri Kardeşler Yardımlaşma Derneği Ana Tüzüğü, Farsi Basımeui. y.y. y. . y. t.y.

302. A . K YD. Ana Tüzüğü, 303 6 Ekim 1951 tarihinde Fuat Bey e yazdığı mektupta ifade etmektedir.

304. 2. VI 1952, Ajder e yazdığı mektubla ifade etmektedir.

1 58

Azerbaycan 'm istiklôl Mücadelesi

Derneğin Ocak ı 954 tarihinde yaptığı kongre İstanbul Mu­ allimler Birliği tokalinde gerçekleşmiştir. Dernek başkanı Meh­ met Sadık Aran'ın raporu ittifakla kabul edilmiştir. Bu rapora göre; bir önceki idare ( ı 952)'den kalma borçlar kapanmış, ı 953 yılı içinde de 6700 lira teberrü sağlanmıştır. Derneğin muhtaç üyelerine paraca yardım edilmiş, ayrıca Türkiye Kızı­ lay Cemiyeti'nden ı 000 kat elbise temin edilerek fakir üyele­ re tevzi edilmiştir. Kültür konferansları ve müsamereler tertib­ lendiği gibi, hastalar için de meccani doktor sağlanmıştır. 305 Kongre sonucu Mehmet Sadık Aran tekrar Dernek başkan­ lığına seçilmiştir.

Dernek, ı 4 Kasım ı 954 tarihinde yaptığı kongre sonucun­ da ismini Azerbaycan Yardımlaşma Derneği olarak değiştirmiş, bu kongre sonucu yine Dernek Başkanlığı görevine Mehmet Sadık Aran getirilmiştir. 306 Azerbaycan Yardımlaşma Derneği ı 959 yılı kongresini akt etmiştir. Yapılan seçimler sonucu, Başkanlığa Sarnet Gökçay, Başkan yardımcılığına Hasan İsmailli, Genel sekreterliğe Meh­ metali Azerli, muhasipliğe de Mehmet Cihangir seçilmişlerdir.

Ayrıca kongre Yusuf Laçin, Garip Gökyurt, İbrahim Hür, Fey­ zullah Kılıçali, Selim Badal ve Nuri İsmailli asil ve yedek üye­ liklere seçilmişlerdir. Yine kongre sonucu, Mehmet Sadık Aran fa hri başkanlık görevine getirilmiştir. 307 ı 7 Ocak ı 960 tarihinde, İstanbul' da Azerbaycan Yardım­ laşma Derneği yıllık kongresini ifa etmiştir. Yapılan seçimler sonucunda Hasan İsmailli dernek başkanlığına seçilirken, idare heyetine de, Feyzullah Kılıçali, Mehmetali Azeri, Mehmet Ci-

305. -cemiyet ve Kültür Çalışmalan ". Türk Yolu. Y 4. N 6. 28 May1s 1954. s.

16.

306. '"Azerbaycan Yard1m/aşma Derneği ·: Türk Yolu. Y 4. S. 7. 7 Şubat 1955. s. 15.

307. "Haberler ·: Mücahit, Y .J, C l/, 5. 19-20. Eylül 1959. s. 20

1 59

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

hangir, İbrahim Hür ve Nuri İsmailli asil azalığa, Garip Göyyurt ile İsa Kür de yedek azalığa seçilmişlerdir.

Görev bölümü sonucu başkan yardımcılığına Feyzullah Kılı­ çali, Genel sekreterliğe Mehmetali Azeri, muhasipliğe Mehmet Cihangir, vezne işine Sarnet Gökçay, müşavir azalığa da Nuri İsmailli ve İbrahim Hür, murakabe heyeti üyeliğine de Nasrul­ lah Kırkbulak ve Yusuf Yalçın seçilmişlerdir. 308 İstanbul'daki Azerbaycan Yardımlaşma Derneği yıllık kong­ resi, 8 Ocak 1 96 1 tarihinde dernek binasında yapılmıştır.

Mühendis Selim Badal'in başkanlığında cereyan eden kong­ rede; Dernek Başkanlığına Hasan İsmayilli, Başkan yardımcılı­ ğına Selim Badal,309 Genel katipliğe Mehmetali Azerli, muha­ sipliğe Mehmet Cihangir ve üyeliklere de Kerim Göyyurt, Nuri İsmayilli, Sarnet Gökçay, Yusuf Laçin ve İbrahim Hür; denet­ çiliklere ise; Feyzullah Kılıçali ve Hüseyin Kerimli seçilmişler­ dir.31 0 Bu arada gerek Azerbaycan Kültürünü Tanıtma Derneği ve gerekse Azerbaycan Yardımlaşma Derneği, 8 Temmuz 1 958 tarhinde, daha verimli olmak gayesiyle aralarında toplanmışlar ve ferdi çalışmalarına son vererek bütün iş ve teşebbüslerde müşterek çalışmaya karar vermişlerdir. İki dernek arasında va­ rılan anlaşma sonucu ortaya çıkan metin şöyledir; "Uzun yıllardan beri İstanbul'da kurulmuş ve geniş faaliyet­ ler göstermiş bulunan Azerbaycan Yardımlaşma Derneği ile Azerbaycan Kültürünü Tanıtma Derneği yönetim kurulları 8 Temmuz 1 958 tarihinde toplanarak, Azerbaycan'ın milli, içti­ mai ve kültürel meselelerini incelemiş ve aşağıdaki kararları oy birliği ile kabul etmiştir.

308 "Haberler·: Mücahit. YS. C /11, S 25 26 Ocak - Şubat 1960. s."I9 309. Selim Badal. Babası Jbrahim Badal dır. Azerbaycan Yardımlaşma Der· neğinde görev almıştır. Ecza deposunda çalışarak maişetini sağlamaya çalış· mıştır. (Bilgı: Ahmet Karaca) ·

160

Azerbaycan 'm istiklôl Mücadelesi

1 . Her iki dernek içtimai ve kültürel işbirliği yapar, bu husus­ larda yekdiğerine manevi ve maddi yardımlarda bulunmayı ta­ ahhüt eder.

2 . Göçmen ve Mülteci Dernekleri Federasyonunda birbirini desteklerneyi taahhüt eder.

3. Her iki dernek Milli Azerbaycan aleyhinde saydığı veya­

hut yönetilmiş telakki ettiği bilumum faaliyete karşı , "nereden gelirse gelsin " müşterek cephe almayı taahhüt eder. İstanbul. 8 Temmuz 1 958. "31 1 Hem Azerbaycan Kültürünü Tanıtma Derneği hem de Azerbaycan Yardımlaşma Derneği'nin faaliyetleri arasında ilk sırada , 28 Mayıs istiklal ve 27 Nisan istila günlerinde yaptığı toplantılar başta gelmektedir. Bunun dışında ise; çay, balo ve geziler tertiplemektedirler. Ayrıca, Azerbaycan Kültür Derneği faaliyetleri arasında, okulların tatil devresinde fizik, kimya, ma­ tematik, tarih, coğr< fva ve İngilizce derslerden malumatını ve bilgisini artırmak isteyen talebeler için meccani olarak öğren­ me kursları da tertiplemişlerdir. 3 12 Ayrıca, Azerbaycan Yardımlaşma Derneği, Bakanlar Kury­ lu'nun 1 6. 1 . 1 960 tarih ve 4/ 1 26 1 7 sayılı kararı ile Türk Göç­ men ve Mülteci Dernekleri Federasyonu'nuna üye dernekler arasında da yer almıştır. Federasyonun Dış Türkler konusunda bütün derneklerden bir rapor istemesi sonucu, Azerbaycan Yardımlaşma Derneği de bir rapor takdim etmiştir. Bu raporda özetle şunlar yer almaktadır; Azerbaycan tarihi ile başlayan rapor, özellikle 1 870'lerden sonraki gelişmelere geniş yer vermektedir. Bundan sonra istik­ lal ve istila dönemleri hakkında da bilgi verildikten sonra, mu­ haceretteki faaliyetlere değ!nilmekte ve Mücahit Dergisi yazar­ ları ile rapor devam etmektedir. Raporun sonunda Basın-Yayın 310. "Haberler·: Mücahit. Y 6. C /1/. S 35·36. Ocak · Şubat 1961. s. 22.

311. "Istanbul Haberleri ·: Mücahit. Y 3. C l! S 15 16. Ocak 1959. s. 22 312 "Haberler ·: Mücahit. Y 3 S JO. Ey/ii/ 1957. s.20 ·

161

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Genel Müdürlüğü'nün dış ülkelerdeki soydaşlarımıza yardım et­ mek için muhaceretteki Türklere maddi ve manevi bakımdan desteklemesi gerektiği fikrinden sonra şu görüşler yer almak­ tadır.

1 . Muhaceretin çıkardığı bütün kültür ve içtimai yayınlarını kontrol etmeleri lazım ve gerekenlerini orta, lise ve yüksek okulları abone kaydetmeli.

2. Bütün dış Türk soydaşlarımızın kültürlerini muhtelif yol­ lardan Türk gençliğine ve Türk milletine aktarmalı ve aşılama­ lıdır.

3. Türk kültür ve geleneğini ve folklorlarını esas alarak dış ülkelerle olan soydaşların falklor ve an'anelerini mekteplerde yaymalı ve tanıtmalıdır.

4. Dış Türklerin seçkin ilim ve sanat adamlarını kültürel an­ laşma ile müteakiben davet etmeli ve halkla temaslarını temin ederek ilmi, harsi ve milli sahalarda konferanslardan istifadeler sağlanmalıdır. 3 1 3

m.2.4.5. Azerbaycan Milliyetçiler Derneği Azerbaycan Milliyetçiler Derneği, 8 Şubat 1 952 tarihinde Ankara'da faaliyetlerine başlamıştır. Derneğin kurucuları Ah­ met Ulusoy, Ali Taşkent,314 Cengiz GökgöL Hidayet Turanlı, İsa Göçer, İskender Hoyhan, Kadir Dilican, Mehmet Altunbay, Naci Bayramgil ve Niyazi Kürdemir3 1 5dir. 3 16 Kurucular tarafın313. Türk Göçmen ve Mülteci Dernekleri Federasyonu Dış Türkler Konu· sundaki Raporudur, y.yy. 1974. s. 15-23.

314. A li Taşkent: Azerbaj!Can Milliyetçiler Derneği 'nin kurucularındandır.

Türkiye ye geldikten sonra. Ziraat Fakültesini bitimıiştir. Tavukçuluk Ensti­ tüsünde çalışmıştır. 23. 5. 1950 ve l l sayılı kararla Azerbaycan Kültür Derne­ ği ne seçilmiştir.

315. Niyazi Kürdenıir ( 1910 - Ankara 24. 12. 1 964) Milli Azerbaycan Cumhuri­ yeti 'n in (1918-1920) son Başbakanı Nesib Bey Yusufbey/i 'n in oğludur. An· ne tarafından ise. Gaspra/ı /smail Bey 'in torunudur. Kürdemir. Beden Ter­ biyesi Genel Müdürlüğünde Neşrijlal ve Futbol Federasyon 'unda Dış ilişkiler müdürlüğü görevlerinde bulunmuştur. Azerbaycan. "Niyazi Kürdemir ·: Azer· bajlcan Dergisi. 5. 151-152· 153. Ekim-Kasım-Aralık 1964. s. 31.

316. "Azerbaycan Milliyetçiler Derneği ': Mejkıire. 8 Mart 1952. 5. 20.

1 62

Azerbaycan 'm /stiklôl Mücadelesi

dan Dernek Başkanı olarak Hidayet Turanlı'nın gösterildiği Dernek, asırlarca hür ve müstakil yaşamış Azerbaycan'ı bugün içinde bulunduğu sömürge durumundan kurtarmak, hak ve hürriyet yolunda yaptığı mücadelesini ve varlığını hür dünyaya duyurmak, Azerbaycanltiara maddi ve manevi yardımda bulu­ narak, bunların Türk camiasının milliyetçi ve faydalı bir ferdi olarak yaşarnalarına yardım etmek önemli gayeleri arasında­ dır.Jı7 Azerbaycan Milliyetçiler Derneği'nin kurulması şüphesiz Azerbaycan Türkleri özellikle ,' Ankara'da bulunan Azerbaycan Kültür Derneği çevrelerinde de tereddütle karşılanmıştır. Bu konuda Mehmet Emin Resulzade 7 . lll. 1 952 tarihinde Fuat Emircan'a yazdığı mektubta kaygılarını şu cümlelerle dile getir­ mektedir; " Burada bir manevra olarak yeni bir dernek kurul­ muştur. Azerbaycan Milliyetçiler Derneği . Teşebbüs umumi ef­ karda fena bir tesir yapmıştır. Elebaşılar arasında Altunbaylar ve geçenlerde ismini acayip tabiri ile kaydetmiş olduğunuz H .

Turanl ı vardır. " Azerbaycan Milliyetçiler Derneği'nin mevzuu ve gayesi Türk İzi dergisinde şu şekilde ifade edilmektedir; Madde 2. a . ) Büyük Türk aleminin bir parçasını teşkil eden Azerbaycan'ın tarihini , kültürünü, ekonomisini incelemek ve yaymak. b.) Vatan, hürriyet ve milli mukaddesat esaslarına dayanan Azeri Türk milliyetçiliğini işlernek ve Türk ahlak, adet ve gele­ neklerine uygun yaşamayı telkin etmek. c.) Azerbaycanlı muhacirlere manevi yardımda bulunmak ve bunların Türk camiasının ahlak ve fazilet sahibi birer milli­ yetçi ferdi olarak yetişmesine ve yaşamasına yardım etmek.

317 '"Azerbaycan Milliyetçiler Derneği 'nin beyannamesi·: 1952. y 1 s 1. s. 2.

1 63

Türk Izi.

Mayrs

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

ç.) Muhtaç Azerbaycanlılara ve maddi durumları dolayısıyla tahsillerine devam edemeyen Azerbaycanlı talebelere derneğin imkimiarı nisbetinde yardım etmek ve leyli okullara yerleştiril­ melerine çalışmak. d.) Azerbaycan Türk milliyetçiliği aleyhindeki cereyanlarla, fikir ve basın yoluyla mücadele etmek. e.) Mevzuu ve gayesi dairesinde gazete, mecmua , kitap, ri­ sale çıkarmak ve toplantılar tertip etmek. 3 1 8 Zaman zaman aynı amaca hizmet eden kurumlar arasında meydana gelen yazışmalarda da bazı olumsuzluklara rastlan­ maktadır. Bu konuda, Türk İzi dergisine, Azerbaycan Gençlik Derneği tarafından verilen cevap da bu olumsuzluğa örnek ol­ ması açısından dikkat çekmektedir. 27 Haziran 1 96 1 tarih ve 88/6 1 sayılı vesikada şöyle denilmektedir; "Derneğimize göndermiş olduğunuz 24 sayılı 1 96 1 tarihli derginiz tarafımızdan incelendi; 1 . Yayınlarınız tarihsel gerçekleri tahrif etmektedir.

2 . Tutumunuzu desteklemiyoruz.

3 . Derginizi, bize bir daha göndermemeniz üzere, geri çevi­ riyoruz. " (ek. 9) Azerbaycan Milliyetçiler Derneği, 7 Haziran 1 953 tarihinde yaptığı kongrede, kongre başkanlığına İskender Hoyhan ' ı , başkan yardımcılığına Haydar Nevruzhan ve katipliklere d e Naki Bayramgil3 1 9 ve Ahmet Ulusoy'u seçmiştir. Kongrede ya­ pılan konuşmalar ve meselelerin tartışılmasından sonra yapılan seçimler sonucu, Dernek Başkanlığına Hidayet Turanlı, İdare Heyetine Ahmet Ulusoy, Aziz Alpaut, Kadri Dilican ve Saffet 318 "Azerbaycan Milliyetçiler Derneği 'n in Beyannamesi ·: Türk Izi. Mayrs 1952. Y 1. S. 1. s. 2.

31 9. Nal<i Bayramgil: Türkiye ye geldikten sonra. bir m ılddet Elibank la ça· !tşnuştrr. Ancak daha sonra Amerika .:va gitmiş/ir. Halen Amerika da bulun· maktadrr. (Bilgi. Ahmet Karaca)

1 64

Azerbaycan 'm lstiklôl Mücadelesi

Zerdabi; Mürakabe heyetine; Mustafa Zihni HızaP20 , Mehmet Altunbay, Niyazi Kürdemir; Haysiyet Divanına, Naki Bayram­ gil, İskender Hoyhan ve Haydar Nevruzhan seçilmişlerdir.32 1

ID.2.4.5. 1 . TUrk Izi Dergisi ve

Azerbaycan'ın İstikiali Davası · Azerbaycan M illiyetçiler Derneği'nin yayın organı olarak Mayıs 1 95 2 tarihinde yayın hayatına başlamıştır. Neşriyat mü­ düdüğünü Cengiz Gökgöl'ün yaptığı dergi aylık bir periyot iz­ lemesine rağmen, daha ziyade maddi sıkıntılar yüzünden bir-iki sayı bir arada neşredilmiştir.

Kurucular dergiyi çıkarma gayelerini şu şekilde izah etmek­ tedirler; " Derneğimizin nizarnname ve beyannamesinde belirti­ len esaslar dairesinde milli davalarımızı umumi efkara duyur­ mak ve Azerbaycan Türk milliyetçiliği aleyhindeki cereyanlarla fikir ve basın yolu ile mücadele etmek gayesi ile Türk izi dergi­ sini çıkarıyoruz"322 Azerbaycan istiklal davası için mücadele eden diğer yayın organlarında da olduğu gibi Türk izi dergisi de, özellikle Nisan ve Mayıs sayılarını istiklal ve istilaya ayrımıştır.

28 Mayıs istiklal günü münasebetiyle yazılan yazılarda şu fi­ kirler ileri sürülmektedir;

320. Mustafa Zihni H1zal (Düzce 1919 · 3 Şubat 1964); As/en Kuzey Kafkas· ya ya mensup/ur. Ilk ue orta tahsilini Düzce "de ue müteakiben Eskişehir Ha· ua Lisesini 1939 "da bitirmiştir. Askeri Pilot ue Türk Hava Kurumu "nda Pi· lot olarak çalişnuşt1r. Türk Dünyas1mn yilmaz mücahidi olan H1zal"m basil· nuş eserleri şım/ard1r.· 1) Şeyh Şamil (Şimali Kafkasya Hürriyet Mücadeleleri) Ankara 1958: 2) Kuzey Kafkasya (Hürriyet ue lstiklôl Dôuôs1) A nkara 1961, 3) Kuzey Kafkasya 'da Sovyet-Rus Va/ışe/i (1944 Facias1). Ankara 1964. . A. Hazer H1zal. 'Mustafa Zihni Hlza/(1919·1964) ": Azerbaycan Dergisi. S. /42·143·144.

Ocak-Şubat-Mart 1964. s. 39-44.

321. "Dernek Haberleri ": Türk Izi. Ocak · Şubat 1954. S. 1·2.. s. /4.

322. -Neşir Hayatma Başlarken ··. Türk Izi. May1s 1952. Y I. S. J. s. 4.

1 65

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

"Azerbaycan, 28 Mayıs ı 9 ı 8'de ilk Türk Cumhuriyeti ola­ rak istiklalini ilan etti . Bu gün Türk Dünyası' nın yüzyıla yakın bir zamandan beri beklediği en büyük bir günü idi . Bu gün Azerbaycan Türklerinin yüz yıldan beri akan kanlı göz yaşları­ nın dindiği gündür. Bu gün Azerbaycan tarihinin en şanlı ve en mukaddes günüdür. Bu gün Azerbaycan' ın üç renkli ayyıldızlı bayrağının göklerde yükseldiği gündür. Bu gün beşbin Anado­ lu yiğidinin Azerbaycan istiklali uğrunda seve seve kanını akıttı­ ğı ve şehit olduğu gündür. Evet, o, hiçbir zaman unututmaya­ cak büyük ve mukaddes bir gündür. "323 " Milyonlarca esir soydaşımızın ağır, kanlı, moskof baskısı al­ tında istiklal ve hürriyet güneşinin doğacağı mes'ut sabahları özleyişle beklediği kara bir günde 28 Mayıs bayramını taptaze bir ümitle, sevinçle ve coşkun bir ülkü heyecanıyla kutluyoruz.

Zira , 28 Mayıs, müstakil Azerbaycan Cumhuriyeti'nin istiklali­ nin ilan edildiği bir gündür. "324 27 Nisan ı 920 tarihinde Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Rus­ lar tarafından işgal edilmiş olması, her Azerbaycan Türkü için, unututması mümkün olmayan acı bir gündür. İşte bu acı gün dolayısı ile, Türk İzi Dergisi de, ders alınması amacıyla bu ka­ ra gün hakkında da yazılar yazmıştır. Bu yazılar doğrultusunda istila ile ilgili şu fikirleri tesbit ettik; "Azerbaycan Türkleri'nin milll haklarının Bolşeviklerce gasp edildiği bir gün olan 27 Nisan milliyetçi mücahitterin ehemmiyetle üzerinde durdukları ve durmaları icap eden mü­ him bir hadisedir. İnsanlık ve medeniyet düşmanı olan Komünizmin kurmuş olduğu bu müthiş idarenin bilhassa Azerbaycan "daki zararı her milletten fazla olmuştur. Dünya pazarında hatırı sayılır rekabet 323.

324.

Mehmet A ltunbay. "28 Mapıs ·: Tılrk Izi. V 1. 5. 1. Mayıs 1 952. s. 9 · 1 0.

H. M Zihni. "'Azerbaycan Istik/d/inin YIIdönümü ·: Türk Izi. Mayıs 1952.

Y 1. 5. 1.

s.

28

1 66"

Azerbaycan 'm lstikla/ Mücadelesi

yapabilecek iktisadi üstünlüğe sahip olan Azerbaycan halkı, meş'um 27 Nisan felaketi ile bugün aç ve sefil bir hayat sür­ mektedir.

Azerbaycan petrolü ve diğer yeraltı servetleriyle birlikte, pa­ muk, buğday ve meyvacılığı en ileri istihsal ürünleri olarak, Sovyet istatistiklerinde göze çarpmaktadır. Bu kadar bol serve­ te sahip zavallı Azerbaycan 27 Nisan meş'um günü kurbanı olarak bolşeviklerce istismar edilmektedir. "325

m.2.3.6. Azerbaycan Kültürünü Tanıtma Derneği ı 950'li yılların, Azerbaycanlılar arasında da bazı ayrılıkların ortaya çıkmaya başladığı yıllar olduğunu ifade etmiştik. Bu dö­ nemde, bu çekişme sadece yayın alanında değil dernekler ba­ zında da kendisini göstermiştir. Biz de, çalışma alanımızın içine giren bu derneklerle ilgili olarak da araştırmada bulunduk. Yal­ nız gerek, Azerbaycan Kültürünü Tanıtma Derneği gerekse, Azerbaycan Yardımlaşma Derneği'nde görev almış olan Ha­ san İsmayıllı326 dan derneklerle ilgili gerekli bilgiler ne yazık ki alınamamıştır.

Dolayısıyla bu derneklerin tüzükleri , programları ve karar defterlerine ulaşma imkanımız olmadığından, sadece yaptıkla­ rı kongrelerden basma yansıyan bilgiler ışığında, fikir vermeye çalışacağız. ı 2 Mayıs ı 953 tarihinde İstanbul'da, Çiçek Palas Oteli sa­ lonunda, yeni teşekkül eden Azerbaycan Kültürünü Tanıtma Derneği'ni tanıtmak maksadı ile bir çay müsahabesi yapılmıştır.

325. Cengiz Gökgöl. "Matem Günümüz ·: Türk Izi. Mart · Nisan 1 953. S. 8 · 9. s. 1 0.

326. Kendisi ile. 1 7 Ağustos 1 995 tarihinde Istanbul'da Kapalrçarşıda. şimdi· lerde oğullarının çalıştırdığı işyerinde ve 24 Ağustos 1 995 tarihinde evinde yaptığımız görüşmeler neticesinde: çalışma odasının anahtarının yazlrkta ol· duğunu do/ay/SI ile yarduncı olamadıği için üzgün olduğunu ifade ederek. bizim için büyük önemi haiz olan dernek/e ilgili vesikaları görme imkanı · mız olmam1ştır.

167

Doç. Dr. Sehahattin Şimşir

Derneğin gayesi, Azerbaycan kültürü ile tarih, edebiyat, folklor, müzik ve sanatiyle ilgilenerek bunlar üzerindeki çalışma­ ları teşvik etmek ve bu sahadaki bilgileri yaymaktır. 327 Derneğin Kurucuları da şunlardır; Prof . Dr. Ahmet Caferoğ­ lu, Süleyman Tekiner, Dr.Y. Salahlı, Mirza Bala, S. Ağasibay, Naki Keykurun, Latif Doğusoy, Selim Selçuk. Bala Kocagil , 328 Enver Atabek, Oruç Vurgun , Bekir Odoğlu, M . H.Türkekul, Salih Gence , İsrafil Azer,329 Yılmaz Aktaş, Ali Rıza Turan . 330 25 Mayıs 1 958 tarihinde, Azerbaycan Kültürünü Tanıtma Derneği yıllık kongresini İstanbul'da akdetmiştir. Dernek başka­ nı Nuri Muğan'ın kongreyi açış konuşmasından sonra Yunus Hazerli Kongre başkanlığına seçilmiştir. Katipliğe, Türkan Aran ve Ali Atropat seçilmişlerdir. Kongrede bilhassa Veli Or­ kun'un; yeni Azerbaycanlılar arasında birlik fikrinin umumi ta­ hakkuku için idare heyetine mühim vazifeler tahmil eden beya­ natı kongre umumi heyetince ittifakla tasvip edilmiştir. Bilaha­ re yapılan serbest seçimler neticesinde, Oruç Vurgun, Hasan Hazar, Salih Gence, 331 Füsun Odoğlu, Yunus Hazarlı, Nuri Mu­ ğan, Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu, Veli Orkun, Mehmet Ali El­ degez ve Özer Yalçınkaya idare heyetine seçilmişlerdir.

327. uAzerbaycan Kültürünü Tamtma Derneği "; Birleşik Kafkasya, S. S (22).

Mayıs 1953, s. 32.

328 Bala Bey Kocagi/ (? · ?) Tahsilini Bakü ve Belçika ·n ın Liej kentinde yap· mıştır. 27 Nisan 1920 tarihinden sonra Türkiye 'ye stğınmışlır. Beykoz Cam Fabrikasında çalışmıştır. Müsavat Partisi 'n in faaliyetlerine mümkün oldu· ğunca katılmaya çalışmıştır. Rusça ve Fransızca bilmektedir. Azerbaycan.

"Bala Bey Kocagif': Azerbaycan Dergisi. S. 189. Mayıs 1 968 s. 18.

329. lsrafil Azer; ll Dünya Savaşından sonra Türkiye ye gelmiştir. Ses sa· natçısıdır. Azerbaycan Kii/tür Derneği 'nin balo. gece vb. etkinliklerinde sa· na/ı ile görev almıştır.

330. p. a.g. m., ay. yer.

331. Salih Gence (Gence 1 917 · 1969); ilk mektebi Gence 'de bitirdikten son· ra. 1930 yılmda dayısı Ahmet Caferoğlu 'nun yanına lstanbul'a gelmiştir.

Orta öğrenimini tamamladtktan sonra. Istanbul Üniversitesi. Kimya Fakülte· sini bilirmiş ve öğretmenlik mesleğine atılmiŞIIr. Azerbaycan ·m islik/d/i ddvd· ..

Sindan da taviz vermeden çalişmiş/Ir. Sabahattin Akın. Salih Gence ·: Türk Kültürü. S. 80. Haziran 1969. s. 48·49.

1 68

Azerbaycan 'm lstik/61 Mücadelesi

Haysiyet divanına ise; Behbut Baba, Mehmet Akpolat,332 Harnit Gence ve murakabe heyetine de, Esadullah Yalçınkaya, Ali Erdem ve Hüsnü Özerdem seçilmişlerdir. 333 İstanbul'da 14 Haziran 1 959 tarihinde Azerbaycan Kültürü­ nü Tanıtma Derneği'nin yıllık kongresi Sultanahmet'teki ken­ di binasında yapılmıştır. İdare Heyetine asil olarak Oruç Vurgun, Hasan Hazar, Sa­ lih Gence, Kubilay Yalçınkaya, Altay Erdem, Mehmetali Elde­ gez· ve Hüseyin Ergun, yedek üye olarak da Efruz Yücel, Faruk Azertürk ve Ali Atropat seçilmişlerdir. İdare Heyeti kendi arasında yaptığı toplantı sonucu, Baş­ kanlığa Mehmetali Eldegez'i, Başkan Yardımcılığına Salih Gence'yi, Genel Sekreterliğe Kubilay Yalçınkaya'yı ve muha­ sipliğe de Altay Erdem' i seçmiştir.334 Azerbaycan Kültürünü Tanıtma Derneği, 1 6 Ekim 1 960 ta­ rihinde dernek binasında kongre başkanlığını Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu'nun yaptığı toplantı sonucunda, Dernek Başkanlığı­ na Salih Gence; Başkan Yardımcılığına Faruk Azertürk; Genel Sekreterliğe, Kubilay Yalçınkaya; Üyeliklere ise, Sabahattin Akın, Altay Erdem, Aydın Arran ve Halil Güzelsoy seçilmişler­ dir.

Haysiyet Divanı üyeliklerine ise; Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu, Harnit Gence ve Kamil Gence; denetçilik görevlerine de Sadul­ lah Yalçınkaya ve Ali Erdem getirilmişlerdir. 335 332. Mehmet A kpolat (Gence '1897 · Ankara 7 Ocak 1975): ilk tahsi/inden sonra. 1914 yilmda Tiflis Mühendislik Mektebine girmiş olmasma rağmen.

191 7 Ekim ihlikili dolayıswla. Azerbaycan Cumhuriyeti 'nin ildnı neticesin· de. Azerbaycan Harp Okulu na girmiş. bir yil sonra da subay adayı olarak orduya katiimıştır. Azerbaycan işgalinden sonra Türkiye ye gelerek. Mılli Mücadele saflarında Yunanlı/ara karşı mücadele etmiştir. Türk Ordusu nun değişik kademelerinde görev yaptıktan sonra 1951 yilında emekliye ayrıl­ mıştır. Azerbaycan. ··Emekli Topçu A lbayı Mehmet A kpolat i Kaybellik ·: Azerbaycan De1gisi. S 213. Ocak-Şubat-Mart 1975, s. 44-45.

333. "Haberler ·: Mücahit Y 3. C l/, S 14. Haziran 1958- s. 23-24.

334. "Haberler ·: Mücahit. Y 3. C l!. S 1 9-20. Eylül 1959. s. 19-20.

335. "Haberler·: Mücahit. Y 6 C lll. S 33 - 34. Eylül Ekim 1960. s. 25 ·

1 69

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Ill . 2.4. 7. Azerbaycan'ın İstikiali Davası İçin

Türkiye Basınındaki Faaliyetler Resulzade'nin, Avrupadaki son günlerinde Türkiye'ye gelen­ ler, Resulzade'nin talimatı doğrultusunda, Anayurtta basın- ya­ yın kuruluşları ile münasebete geçmişlerdir. Dönemin, önemli şahsiyetlerinden ve Azerbaycan davasının önde gelenlerinden birisi olan Mirza Bala da Tanin , Cumhuriyet ve Milliyet gazete­ lerinde336 başta Azerbaycan'ın istiklali davası olmak üzere, Rus­ ya mahkCımu olan milletler, Kafkasya milletleri, Rusya'nın çeşit­ li meseleleri ve Rus politikasının çarpıklıkları, Asya milletleri başta olmak üzere dünya devletleri ve komünizm, İran ve Azer­ baycan ile Türkiye'ye dair muhtelif konuları kaleme almıştır. İşte bu yazılar ışığında, Mirza Bala'nın Azerbaycan davasını iza­ hını şu şekilde tesbit etmeye çalıştık; 336. Bu yazılar şunlardtr; Mirza Bala, "Resmi Rus Vesikalanna Göre, Rus­ ya 'ya Gidip Dönen Ermeni/er ·� Tanin. 15 Ocak 1 946. S 854. Mirza Bala, "Azerbaycan 'da Neler Oluyor?'; Cumhuriyet. 15 Ocak 1 94 7, S 8050.

"Azerbaycan ve Iran Türkleri'; Cumhuriyet, 29 Oca.k 1947, S 8064. •&tt Avrupa "daki Esir ve Muhacir Türk Kütle/eri, Cumhuriyet. 10 Şubat 1947, S 8076 "Sovyet Rusya "daki nüfus hareketleri ve neticeleri'; Cumhuriyet 22 Şubat 1 947, S 8088 "Sovyetlerin Güttükleri Ruslaşltrma Siyaseti'; Cum­ huriyet. 8 Mart 1947, S 8102. '"Rus Yayt!tşmm Sebeb/eri '; Cumhuriyet, 31 Mart 1947. S 8125. 'Sovyet Cumhuriyetlerine Bazt Sahalarda Verilece­ ği Söylenen- istiklal, Cumhuriyet, 23 Nisan 1947, S 8148 "Rus Kolonizas­ yon Siyasetinin Hedefi Asya nm lstilastdtr ·: Cumhuriyet, 15 Mayts 1947, S 8170. "Rusya 'daki Türk Casus/anna Dair Tarihi Bir Dava Yeniden Ele Altmyor ': Cumhuriyet, 14 Haziran 1947. S 8201. ""Çin 'deki Türkler Muh· tariye/e mi Kavuşuyor?" Cumhuriyet, 15 Temmuz 1947, S 8232. "Sovyet Rusya "da Türklüğü Ilgilendiren Neşriyat Bol/uğu ". Cumhuriyet 2 Ağustos 194 7, S 8250. "Bo/şevizm Çar!tğa Hayran ·: Cumhuriyet, 2 Eylül 194 7, S 8279 '"Gürcü ve Ermeni Profesörler. Aralannda Kavgaya Tutuştular '� Cum­ huriyet, 26 Mart 1 948 S 8482. ·Bolşeviklerle Ermeniler Arasmda /şbirli­ ği': Cumhuriyet. 31 Mayts 1948, S 8548 ·Iran aa Federasyon mu?� Cum­ huriyet. 26 Ağustos 1 948 S 8635. "Sovyetlerin istanbula Dair Emelleri Yeni Değildir!': Cumhuriyet. 30 Ekim 1948 S 8697. "Ölümünün 25 inci Yddönümünde Lenin ve Bize Dair Düşünceleri ··: Cumhuriyet, 21 Ocak 1949. S 8780. ·Komintern Asya Milletleri Için Neler Düşünüyorr Cumhu· riyel. 25 Şubat 1949 S 8815. "/ran 'da Komunistlik ·: Cumhuriyet. 22 Mart 1949. S 8840. ·sovyetler Birliğinde Türkçü/ük ve Türkiyat ·: Cumhu· riyet. 19 Nisan1949. S 8868 ""Türkistan da Beklenen Hadise/er ··: Cumhuri· yel. 16 Mayts 1949, S 8895. '"Kürt Meselesinde Bolşevikler ile Taşnaklann

1 70

Azerbaycan 'm !stiklôl Mücadelesi Rekabeti � Cumhuriyet, 6 Temmuz 1949, 5. 8946. "Kajkasya 'da Tehcir '; Cumhuriyet, 21 Temmuz 1949, 5. 8961. '"Sovyet Aleyhtôn Milli Cephelerin lhti/aflan � Cumhuriyet. 3 Ağustos 1949. 5. 8972. "Sovyet Rusya 'daki Türk/e· rin Tehciri '; Cumhuriyet, 15 Eylül 1949, 5. 9015. "Tito Muamması � Cumhu· riyet, 13 Ekim 1949. 5. 9040. "Hür Rusya " ve "Rus Esiri Milletler" Cemi· yelleri Arasındaki Kavga � Cumhuriyet, 22 Ekim 1949, S. 9050. "Sovyetler Birliği ve Insan Hakları ". Cumhuriyet, 31 Ekim 1949, 5. 9059 "Komunizm ve Milletierin Mukadderatı � Cumhuriyet, 22 Mart 1950, S. 9201. "Azerbay­ can 'm Milli Matem Günü � Cumhuriyet, 27 Nisan 1950. S. 9237 "Azerbay­ can 'm /stiklôl Günü � Cumhuriyet. 30 Mayıs 1950, S. 9270. "Sovyetler 'de Seçimler ': Cumhuriyet, 20 Haziran 1950, S. 9291. "Kremlin 'in Milliyel Siya­ seti '; Cumhuriye/, 4 Temmuz 1 950, S. 9305. ''/ngiltere 'deki Antikomunist Milletler Kongresi ". Cumhuriyet, 24 Temmuz 1950, S. 9323. "Iran Azerbay­ can 'ı Ikinci Bir Kore mi Olacak?� Cumhuriyet, 8 Eylül 1950, S. 9371. "Si­ berya Federasyonu � Cumhuriyet, 26 Ey/ii/ 1950, S 9389 "Pakistan ve Af ganistan � Cumhuriyet, 9 Ekim 1 950, S. 9402. "Türkiye - Iran Demiryollan Birleşiyor '; Cumhuriyet, 13 Ekim 1 950, 5. 9406. "Sovyetler Otuzdört Yaşın­ da � Cumhuriyet, 23 Ekim 1950, S. 9416. "Sovyet EdehijiOtmda Kuzey Ko­ re � Cumhuriyet, 18 Kasım 1950, S. 8442. "Amerikan Usulünde "Rus Fede­ rasyonu '"; Cumhuriyet, 27 Kasıml950, S. 9451. "Türkiye - Iran Demiryollan­ mn Birleştirilmesinden vaz nu Geçiliyor'; Cumhuriyet, S A ralık 1950, S. 9453 "Ukrayna ve Türk/ük � Cumhuriyet, 20 Aralık 1950, S. 9459. "Siav Milletlerinde Rus Emperyalizmine Karşı Başgösteren CereJIOn � Cumhuriyet.

29 Aralık 1 950. S. 9459 "Beyaz Ruslar Kızıllaşıyormur Cumhuriyet, 15 Şubat 1 951, S. 9531. "Komintern Şimdi de Müslüman Memleketlerine mi Dönüyor?� Cumhuriyet, 2 Nisan 1951, 5. 9578 "Ruslar Iran 'a Girecekler mi?'; Cumhuriyet, 1 6 Nisan 1951, S. 9593. ''Hür Avrupa 'nın Esir Mil/etleri '; Cumhuriyet, 27 Nisan 1951. S. 9604. "Iran Hadiseleri ve. . . � Cumhuriyet, 7 Mayıs 1951, 5. 9614. ''Şark Komunistleri Kongresi ve Son Iran Hôdiseleri � Cumhuriyet, 17 Mayıs 1951, S. 9624. "Iran 'daki Son Hôdiseler ve Azerbay­ can lstiklôl Davası ·; Cumhuriyet, 28 Mayıs 1952, S. 9635. 'Dördüncü Rusya ·; Milliyet, 31 Mayıs 1952. S. 741. "Büyük Rusya Mücadelesi � Milliyet, 7 Haziran 1952, S. 748 "Amerika 'daki Ruslar '; Milliyet. 14 Haziran 1952. S. 755 "Don Vol­ ga Kanalı � Milliyet, 28 Haziran 1952. S. 767 "Hür Rusya Radyosu •; Milliyet, 1 7 Temmuz 1952, S. 786. ''Sovyet Rusya ve Iran � Milliyet, 26 Temmuz 1 952, 5. 795. "Sovyet/erde Türkler ", Milliyet, 2 Ağustos 1952, S. 802. "Sovyet/erde Te­ mizleme ". Milliyet, 9 Ağustos 1 952, 5. 809 "Iran 'da Diklalörlük � Milliyel, 1 6 Ağustos 1 952, S. 816. "Sovyet/erde Parti Kongresi� Milliyet, 23 Ağustos 1 952.

5. 823. "Amerika ve Esir Milletler'; Milliyet, 6 Eylül 1952, 5. 834. "Sovyeller 'e Parti Demokrasisr Milliyet. 1 6 Eylül 1 952, 5. 844. "Sovyetler Meselesinde Iki Tez, Milliyet, 23 Ey/ü/ 1 952, 5. 851. "Iran 'da Isiahat Hareketleri '; Milliyet. 30 Ey­ lül 1 952. 5. 858 "Sovyetlerin Din Düşmanlığı. Milliyet, 4 Ekim 1952. S. 862.

"Stalin 'in Iddia ve Kehanetleri ", Milliyet. ll Ekim 1952. S 869. "Kazan Türkleri­ nin Ma/emi � Milliyet. 18 Ekim 1 952, 5. 876. "Sovyet Devlet Kapitalizmi '; Milli­ yet, 25 Ekim 1952, S 883 :-Bolşevik Ihtilalinin Yıldönümü'; Milliyet. 31 Ekim 1952. S. 889. "Bolşevik/ik/e Sauaş Merkezi ''. Milliyet. 8 Kasım 1952. S. 897 ''Stalin 'in Beşinci Koliara Direkliji ': Milliyet. 15 Kasım 1852, S. 904. "Sovyetler­ de Milletin /nJ!ıası ·: Milliyet. 22 Kasını 1952. S. 911 . "Sovyet/erde Tarih Ilmi ·:

171

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir Milliyet, 29 Kasım 1952, S 918. "Ant/sovyet Cephede Iki/ik � Milliyet, 6 A ralık 1952, S 925. "Rus/arın Imha Usulü ·; Milliyet, 13 Aralık 1 952, S 932. "Sovyet Rejiminin Esaslan •. Milliyet. 20 A ralık 1952. S 939. 'Müthiş Ivan 'ın Vahşeti ve Ah/adı '; Milliyet, 27 Aralık 1952, S 946. "Sovyetlerin Sosya.' · Ekonomik Teme· li ", Milliyet, 3 Ocak 1953, S 953. "Azerbaycan 'm Istik/d/ Günü � Milliyet, 1 O Ocak 1953, S 960. "Sovyetler Birliğinin A kıbeti � Milliyet, 17 Ocak 1 953, S. 967 "Rusya 'da Yahudi Aleyhtarlığt � Milliyet, 24 Ocak 1953, S 974. "Kafkasya lstiklôl Komitesi ". Milliyet, 31 Ocak 1953, S 981. "Stalin Kan Izlerini Örtüyor ·: Milliyet, 7 Şubat 1953, S. 988. "Rusya 'daki Milletler Meselesi ", Milliyet. 14 Şubat 1953, S 995. "Moskooo 'n ın Rus/aştırma Faaliyeti ". Milliyet, 21 Şubat 1953. S. 1002. "Bolşevik/erin Vaade/fiği lstikôl': Milliyet, 28 Şubat 1953, S 1009. "Sta· lin 'in Asıl Hüviyeti� Milliyet, 7 Mart 1953, S 1016. "Malenkov Stalin Olabilir· mtr Milliyet, 14 Mart 1953, S 1023. "Hürriyet/ Seçen Komunist/er � Milliyet.

21 Mar/ 1953, S 1030. "Bolşevikler Banşa Yanaşır mı?� Milliyet, 28 Mart 1 953, S 1037 "Sovyetlerin Beş Yıllık Planları � Milliyet, 4 Nisan 1953, S I044. "lran 'da Çarpışan Kuvvetler � Milliyet, 10 Nisan 1 953, S l050. "Musaddık ve Azerbaycan � Milliyet, 18 Nisan 1953, S 1 058. ·Azerbaycan Türklerinin Ma/e­ mi� Milliyet, 25 Nisan 1953, S I065. "Sovyetler Nasıl Parça/anacak � Milliyet. 2 Mayıs 1953, S. 1072. "Sovyetler Rusya Değildir � Milliyet, 9 Mayıs 1 953. S 1079. "Sovyetlerin Rusçu/uk Siyaseti � Milliyet, 16 Mayıs I953, S I086. "lstan­ bul'un Fethi ve Rusya � Milliyet, 23 Mayıs I953, S I093. "Azerbaycan ve lstiklöl Bayramı ". Milliyet, 30 Mayıs 1953, S. l l00. "Beyaz Ideoloji/i Rusya ·; Milliyet, 6 Haziran 1953. S 1107 "Azerbaycan 'da Beklenen Hadise/er '; Milliyet. 16 Hazi­ ran 1953, S. 1 1 15. "Sovyetlerin Barış Taarruzu � Mi/liye/, 23 Haziran I953, S Il22. "Rus/ann Avrupa!tlaşmast � Milliyet, 27 Haziran 1 953, S 1126. "A vru­ pa 'da Işçi Kıyamt ". Milliyet, 4 Temmuz I953, S II33. "Rus Vahşetinin Akisle­ ri � Milliyet, I 1 Temmuz I 953, S. ll40. "Sovyet/erde Ordu ve Parti � Milliyet, I 8 Temmuz 1953, S 1147 "Azerbaycan 'da Temizlik � Milliyet, 25 Temmuz I953, S 1 154. "Sovyetlerin Temeli Sarsılmışltr ", Mi/liye/, 1 Ağustos 1953, S 1I6I. "Sovyet Yüksek Şurası � Milliyet, 8 Ağustos I953, S 1168. "Beyaz Ruslar Faali­ yelle ". Milliyet, 15 Ağustos 1953, S 1 I 75. •Jran 'daki Koşkay Türkleri � Milliyet.

29 1lğustos I953. S 1 186. "Iran Bolşevik 0/abi/irmiydi?� Mi/liye/, 5 Ey/ü/ 1953, S. 1193. •Sovyetlerin Beşinci Kolu � Milliyet, 12 Eylül 1953, S 1200. "Sovyet­ lerde Kollektivizmin Iflası ·; Milliyet, 19 Eylül 1953, S I207 "Sovyet Işgal/ndeki Kafkasya � Milliyet, 26 Eylül I 953, S 1214. "Amerika ve Esir Türkler·; Milliyet, 3 Ekim I953. S 1221. "Stalinizm Tarihe Kanşıyor � Milliyet, 10 Ekim I953. S 1228 "Beyaz Ruslar ve Türkiye � Milliyet, 17 Ekim I 953. S 1235 "Esir Türk lt­ lerinin Sesi '; Milliyet. 27 Ekim 1953, S I245. "Bo/şevizm ve Sovyet Rusya � Mil­ liyet, 3I Ekim I953, S 1249. "Rusya 'da Rejim Değişikliğinin Yıldönümü � Milli­ yet, 7 Kasım 1953, S 1256. "Asrmuzm En Büyiik Yalanı � Milliyet. 14 Kasım 1953. S 1263. "Rusya 'da Tehcir Devam Ediyor � Milliyet. 21 Kasım 1 953.

S 1270. "Demir Perde ve Köle Işçilik � Milliyet. 28 Kasım 1953. S 1277 "Iran Komunistlerinin Feci Akıbeti·; Milliyet, I2 Aralık 1953. S 1291. "Moskom yı Kor· kutan Şeyler ·; Milliyet, 19 Aralık 1953. S I298. "Beria 'mn Temizlenmesinden Sonra ". Milliyet. 26 Aralık 1953, S I 305. "Rus/an Millet Yapan Türklerdir ·: Milliyet. 6 Ocak 1954. S 1316 "Komunist/erin Iki Yiizliilüğıf ': Milliyet. 12 Ocak 1954. S 1322. "Sovyet/erde Seçim Kampanyası ·: Milliyet. 16 Ocak 1954.

S 1326 "Sovyet/erde Hayat Seviyesi ·: Milliyet. 23 Ocak 1954. S 1333 "Ukray-

1 72

Azerbaycan 'm istikla/ Mücadelesi

Mirza Bala da, öncelikle 28 Mayıs ve 27 Nisan'ın yıldönüm­ lerinde, Azerbaycan istiklal davası için kaleme aldığı yazılarda, dönemin görgü tanığı olmanın da verdiği tecrübe ile, hatırala­ rı ışığında düşüncelerini ifade etmiştir. Mirza Bala'ya göre; " Mayıs ayı Rus esiri Türklerin milli kurtuluş hareketlerinde mü­ him tarihi hadiselerle dolu bir aydır. Esaret hayatları XVI. as­ rın sonlarına doğru tamamlanan, yani bazılarının esareti üçbu­ cuk, iki ve birbuçuk asır, bazılarının ise, yüzyıl süren ve bu uzun zindan hayatı esnasında barbarca katHamiara maruz kalan , mil­ li benliklerinden uzaklaştırılan, artık ölmüş zannedilen bu Türk­ ler, işte bu Mayıs ayında kül halinde milli bir varlık olduklarını cihana ilan etmişlerdir. "337 28 Mayıs 1 9 1 8 . . Bu Azerbaycan Türklerinin yüzyıllık bir esaretten sonra Rus boyunduruğundan kurtulup milli ve de­ mokratik bir cumhuriyet halinde istiklale kavuştukları mesud gündür. 338 Bu gün, Rus Çarlığının devrilmesinden ve milletler zindam olan Rusya imparatorluğunun çöküşünden bir yıl son­ ra, Azerbaycan Türklüğü, esaretten kurtulmuş ve milli istiklali­ ni ilan edecek idare şekli demokratik bir cumhuriyet olan müs­ takil bir devlet kurmuştur. 339 .

na 'n m A kıbeti ": Milliyet. 30 Ocak 1 954. 5. 1340. S. 1340. 'Ruslartn Yayılma Siyaseti ": Milliyet. 6 Şubat 1 954. 5. 1347. "Esir Milletler ue A merika ·: Milliyet.

13 Şubat 1954. 5. 1354. "Kafkasya ue Kmm 'm Matemi ''. Milliyet. 20 Şubat 1954. 5. 1361. "Kınm Harbi 'nin Yıkdönümü ·: Milliyet. 27 Şubat 1954. 5. 1368 "Rusya 'mn Çöktüğü Gün � Milliyet. 6 Mart 1954. S. J375. "Kmm 'ın Ukrayna 'ya ithokı ·-: Milliyet. 13 Mart 1954. 5. 1382 "Souyet Emperyalizmi ··: Milliyet. 20 Mart 1954. S. /389. 'Köle - Işçiler Aleminde ·: Milliyet. 29 Mart 1 954. 1398 "Souyellerin iktisadi Durumu ': Milliyet. 3 Nisan 1954. S 1403 "Kafkasya ve Türkistan ·: Milliyet. 10 Nisan 1 954. S 1410. "Souyetlerin A çlık Siyaseti ·: Milli­ yet. 1 7 Nisan 1954. S. 141 7 ·Azerbaycan 'm Milli Matemi ·: Milliyet. 24 Nisan 1954. S 1424. "Rusya daki Mahkum Türkler ·: Milliyet. 1 Mayıs 1954. S 1431.

"Malenkou - Kmşeu Mücadelesi ·: Milliyet. 8 Mayıs 1954. S 1438 ''A me,·ika ue Souyet Rusya ·: Milliyet. 15 Mayıs 1 954. S 1445. ..

337 Mirza Bala. ·Azerbaycan 'ın fstiklril Günü _ Cumhuriı,:et. 30 Mayıs 1950. No.· 9270 338 M. Bala. y. a.g. m . .

339. Mirza Bala. Azerbaycan 'ın istikkil Bayramı ·: Milliyet. 30 Mayıs 1 953. s. ll 00

173

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Azerbaycan'ın istiklali, Rus esiri bütün Türklerin milli hare­ ketleri gibi , haddizatında milli halk hareketi olarak doğan ve milli iradenin tecellisi şeklinde kafi ve mükemmel ifadesini bu­ lan, millt-medeni uyanışın mantıki bir neticesi idi . 34 0 Azerbay­ can, çarlığın hududsuz istibdadı altında inleyen diğer esir mil­ letiere imtisalen, milli-medeni cemiyetler, edebi-ilmi mahfiller, içtimai-iktisadi teşekküller ve milli-siyasi partiler etrafında bir­ leşmiş bulunuyordu. 34 1 27 Nisan istila gününün yıl dönümlerinde de Mirza Bala, üzerine düşen görevi yerine getirmek amacı ile, istila hakkında da fikirlerini ifade etmektedir. Bu konuda da şu göi"üşleri dikkat çekmektedir; 27 Nisan, Azerbaycan Türklerinin milli matem günüdür.

Bundan otuz yıl önce, 27 Nisan 1 920'de, şimali Kafkasya Türk ve müslüman cumhuriyetini çiğneyerek Azerbaycan'ın hududuna dayanan l l 'nci Kızıl Rus ordusu, Anadolu istiklal savaşına yardıma gitmek bahanesiyle, memlekete girmiş ve verdiği sözün hilafına olarak, bir daha çıkmamak üzere yerleş­ miştir.342 27 Nisan, müstakil milli Azerbaycan Cumhuriyeti'nin kızıl Rus istilasına uğradığı, hürriyet ve istiklalinin çalındığı, milli bayrağının indirilip yerine kızıl Rus bayrağının çekildiği , devlet adamlarının, ordu mensuplarının, ilim , sanat ve fikir erbabının kurşuna dizildiği ve milli servetinin yağma edildiği kanlı bir gü­ nün yıldönümüdür. Yani Azerbaycan'ın milli matem günüdür.343

340. Mirza Bala. Azerbaycan ·ı n istikldl Günü ·: Cumhuriyet. 30 Mayts 1950. Noç 9270.

341. M Bala. y a.g.m.

342. Mirza Bala. Azerbaycan in Milli Matem Günü ·: Cumhuriyet. 27 Nisan 1950. No: 9237 343. Mirza Bala. -Azerbaycan ·m Milli Matemi � Milliyet. 24 Nisan 1 954. S 1424.

1 74

Azerbaycan 'm istik/(j/ Mücadelesi

Kızıl Rus istilası, Rus ihtilali üzerine ilan edilen ve Sovyet Rusya 'nın da kabul etmiş olduğu "milletlerin kendi mukadderat­ larını bizzat tayin hakları"na dayanarak kurulmuş olan ve yeni­ den Rus esaretine düşen Türk Cumhuriyetleri'nin en sonuncu­ su idi. Azerbaycan'ın istilaya uğraması ile, sabık Rus imparator­ luğunun enkazı üzerinde kurulan milli Türk devletleri tarihe ka­ rışmış oluyordu.

Mirza Bala sadece kuzey Azerbaycan ile değil , zaman za­ man güney Azerbaycan ile de ilgilenmiştir. O , bu konuda Cum­ huriyet gazetesinde yayınlanan "Azerbaycan'da Neler Olu­ yor?" başlıklı makalesinde şu görüşleri ileri sürmektedir; "Azerbaycan demokratları, bildiğimiz şartlar içinde ve Tah­ ran hükumet reisinin Moskova'ya kadar seyahat etmesi netice­ si olarak, muhtar bir Azerbaycan hükumeti kurar kurmaz, köy­ lü yığınını kazanmak için, ilk merhale olmak üzere devlete ait bütün ekin arazisini, onlar arasında taksim etti ve mülkiyetleri­ ni verdi. Azerbaycan demokratları ikinci adım olarak içtimal ve siyasi hastalıkların başında gelen milliyet meselesini ele aldı­ lar. "344 Kuzey Azerbaycan'da çarlığa karşı 50 yıllık siyasi mücadele tarihine malik bulunan Demokrat Partisi mensubları, hatta Sosyal Demokratlar ile Rus gibi düşünmeyen en eski komünist­ ler bile, çoktan kurşuna dizilmişken, nedense güney Azerbay­ can'da "faaliyetlerinde serbest bırakılan" Azerbaycan demok­ ratları, müttefiklerin İran'ı boşaltmak zamanı yaklaşınca "muh­ tariyet" hareketine geçtiler. 345 İkinci Dünya Savaşı'nın doğurduğu milletlerarası meseleler­ den biri de Azerbaycan meselesi oldu. Savaş müttefiklerin aleyhinde inkişaf ettiği sıralarda, ön planda Sovyet hakimiyeti altındaki güney Azerbaycan meselesi geliyordu. Nitekim, Birin344. Mirza Bala. "Azerbaycan 'da 194 7. No: 8050.

345. M. Bala. y. a.g. m.

Neler Oluyor?". Cunılıuriyel. 15 Ocak

1 75

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

ci Dünya Savaşı esnasında, Rusya çarlığı Almanlar karşısında mağlub olduğu zaman dahi öyle olmuş , kuzey Azerbaycan is­ tiklalini ilan etmiş ve galip devletlere dahi danışmaya muvaffak olmuştu. Bu defa, İkinci Dünya savaşı müttefiklerin lehinde olarak neticelendikten sonra, ortaya İran hakimiyeti altında bu­ lunan Güney Azerbaycan meselesi çıktı. 346 Ocak 1952 tarihinde yayın hayatına giren Aras dergisi, Ay­ lık Edebi Siyasi Türkçü Dergi sloganıyla mücadeleye atılmıştır.

Sahibi, T. Turan Atasever, Yazı işleri müdürü ise, Abbas Gök­ çe'dir. Bu dergide de zaman zaman Azerbaycan davasının ön­ de gelen şahsiyetlerinin yazılarına rastlanmaktadır; Bu şahıslar arasında Mehmet Emin Resulzade ,347 Mehmet Sadık Aran348 ve Mirza Bala349 ile o dönemde henüz pek etkileri olmayan, daha sonra ise Azerbaycan davasının önemli şahsiyetlerinden olacak olan Ahmet M. Karaca350 ve Kerim Yaycılı351 'nın şiirleri de yer almaktadır.

m.2.4.8. Azerbaycan'ın İstikiali Davası İçin

Yayınlanan Diğer Kitaplar Azerbaycan'ın İstikiali davasını , sadece coğrafi olarak değil, siyasi, ekonomik olarak düşünen, muhaceretteki Azerbaycanlı­ ların önderleri bu konularda da , önce Azerbaycan davasının genç nesiini bilgilendirmek amacıyla, sonra da, Türkiye kamu­ oyunu haberdar etmek, özellikle Türkiye kamuoyunun kendile346. M Bala. y. a.g. m.

347 "Azerbaycan iı Hitap ·:A ras. Y 1. S J. Ocak 1 952. s 5 - 6 + 15; -Azerbay· can "ın Sömürülmesi"" : Aras. S 6. Haziran 1 952. s. 7 + 12: 348 -Iran Türklerine Karşı Yapılan Mezalim r: A ras. Y l. S 2 Şubat 1 952. s. 4 + 15: ll Aras. S 3. Mart 1 952. s. 4 + 15: -Türk Tarihinin m eş ·um ve kara bir gtlnii: 27 Nisan 1920 ·: Aras. S 4 Mayıs 1952. s. 5 + 15.- 11 S. 6. Haziran 1 952. s. 9 + 1 0: 349 "Bir Vahşetin Yıldönümü · : A ras. Y 1. S. 3. Mart 1952. s. 5 + 13..

350. ··Mehtapta Duyuş/ar "Aras. Y 1. S. 1. Ocak 1 952. s. 1: ·· Vatanı Özlüyo · rum ·� Aras. S. 3. Mart 1 952. s. l2: 351. "Aras a ·: Aras. Y I. S. J. Ocak 1952. s. B: "Milli Vaaz ·: Aras. S 2. Şubat 1 952. s. l2: "E/mas Y1ldmm ·1!1 Ardifidan (şiir) ·: Aras. S. 3. Mart 1952. s. l2:

1 76

Azerbaycan 'm lstiklôl Mücadelesi

rine olan sempatisini, birinci elden kaynaktarla ifade etme mü­ cadelesi içinde olmuşlardır. işte, bu amaç etrafında da bazı ki­ tap/risaleler yayınlamışlardır. Bunlar; 1. Derleyen ve Neşreden: Mirza Bala, Gültekin Buzlu Ce­ hennem, Kayabal-Güresin Matbaası, istanbul, 1 948, 48 sahi­ fe .

Muhacerette yetişen milliyetçi Azeri şairleri dizisinin bir nu­ maralı yayını olan kitab, Mirza Bala'nın kaleme aldığı Gülte­ kin 'in hayatı, şiirleri ve sanat anlayışının tahlilinden sonra şu şi­ irlerden meydana gelmektedir; Buzlu Cehennem, Bayrağım ve İstiklalim, Azebaycan İstiklali, Vatanım ve Aşkım, Sevgili Ba­ kO'ya, Anneme, Gurbette Bayram, Azerbaycan Gençliğine, Kork, Moskova, Çeka , Azeri Komünistine, Kızıl Rus Şairine, Esireler Beldesi, Canavar, Komünizm Dehasına, Ağla Güzel Gelin, Aldı Gitti, Kafkas Türküsü, Gürcü Kardeş ve Bolşevik.

2. Yazan, Azerbaycanlı Aydınlardan Bir Grup, Azerbaycan Türklerinin Milli Bayramı Armağanı, Milli Mecmua Basımevi, 1 953, 9 sahife.

Büyük boy bir ri sale şeklinde yayınlanan Armağan' da San ' an imza lı iki şiir352 dışındaki yazılarda imza bulunmamakta­ dır. Ancak, Azeri Kardeşler Yardımlaşma Derneği ile ilgili bir haber bize, yazıların hemen hemen tamamını Mehmet Sadık Aran 'ın kaleme aldığı izlenimini vermektedir.

Risalede, hakim olan konu, Armağan 'ın yayınianmasına vesile olan 28 Mayıs"tır. "28 Mayıs Bayramı Milli Azerbaycan Cumhuriyetinin 35 inci Yıldönümü 1 918-1953" adlı makale­ de, istiklal günleri, parlamento, Azerbaycan istiklal beyanna­ mesini imzalayanlar ve beyaname ile dönemin diğer gelişmele­ ri hakkında da bilgi verilmektedir. Ayrıca, Azerbaycan Türkleri adlı makalede de, Azerbaycan Milletinden değil Azerbaycan Türklerinden bahsetmek gerektiği üzerinde durulmaktadır.

352. Stalin Öldii. s. 8: Boğazkesen Kalesi. s. 8·9.

1 77

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

3. Mehmet Emin Resulzade , Nizami, Milli Eğitim Basımevi, Ankara, 1 95 1 , 402 sahife.

Mehmet Emin Resulzade'nin daha önce kaleme aldığı eser­ ler yanında, Azerbaycan Şairi Nizami en önemli ve en hacimli eseridir. Fakat eserin basımı biraz problemli olmuştur. Eserde, Ruslar aleyhine bulunan bazı cümleleri münasip görmeyen dö­ nemin Sovyet hayranı yetkililer, kitabın basılabilmesi için bu cümleterin çıkarılmasını istemişlerdir. Resulzade, "Bunları ben yazmadım ki, büyük Nizami yazmış . Onları çıkarmak ne benim hakkım, ne de kimsenin karıdır! " diye cevap vermiştir.353 Eser, daha sonra Tevfik İleri'nin bakanlığı zamanında Milli Eğitim Ba­ kanlığınca basılmıştır.

Eser, başlangıç dışında dört bölüm ve eklerden oluşmaktadır.

Başlangıçta (s. 5-35) Resulzade , Doğu İslam medeniyeti, Do­ ğu İslam medeniyetinde Azerbaycan'ın rolü, Türk hakimiyeti al­ tında Fars edebiyatı, XII . yüzyılda Azerbaycan, Milliyet bakı­ mından edebiyatta şekil ve mana, Nizarni-Azerbaycan şairi, Ni­ zami'nin yaratıcılığı, ihmal edilmiş Nizami ve Nizarniye karşı borcumuz konularından oluşmaktadır.

Birinci Bölüm; Nizarni Kimdir (s .42- 1 1 2) 'e ayrılmıştır. Bura­ da da Nizami'nin hal tercümesi , Şair'in Azerbaycan hükümdar­ larıyla münasebetleri, kendi gözüyle Nizami ve Nizami'nin Ci­ han edebiyatındaki yeri konularına ayrılmıştır. İkinci Bölüm; Nizami'nin beş kitabı (s. ı ı 7- ı 63)'na ayrılmış­ tır. Ele alınan ve hakkında bilgi verilen beş eser şunlardır. Mah­ zen-ül Esrar, Hüsrev ve Şirin, Leyla ve Mecnun, Heft-Peyker (Yedi- Güzel) ve İskendername. Üçüncü Bölüm, konular bakımından Nizarni (s. ı 69-226) adını .taşımaktadır. Nizarni'nin eserlerinde, yazarın tesbit ettiği konulara yer verilmektdir. Bu konular; Nizarni'de Türklük, 353. Dr. Teuetoğlu. Benim Gördüğüm Bugünkü Rusya. Komünizm/e Mücade· le Yayın/an: 8, A nkara. 1968, s. J98·200.

1 78

Azerbaycan 'm lstikldl Mücadelesi

Nizami'de Farslık, Nizami'de Kafkasya, Nizami görüşü ile Rus, Nizami'ye göre kadınlık.

Dördüncü Bölüm de, Nizami'de Sanat ve İdeoloji (s. 2 3 1 288) bahsine ayrılmıştır. Burada da, Nizami şiirinin özelliği, Nizami san'atının ana kaynağı, Nizami yaratıcılığının gelişimi , Nizami'de hayat telakkisi ve insan, Nizami'de aşk felsefesi, Nizami'de din telakkisi ve sosyal ideal, Nizami'de devlet telak­ kisi ve İdeal hükümdar konuları hakkında bilgi verilmektedir. · Ekler kısmında ise, (s. 2 9 1 -402) Nizami, İki " Leyla-Mec­ nun " , Nizami'nin doğduğu yer ve mezarı, Nizami'de Türkçe sözler, Vahid-i Destgerdi'nin yorumları, Nizami'den çevirmeler, Bibliyoğrafya, Nizami'den metinler ve indeks yer almaktadır.

1 79

IV. BÖLÜM

Azerbaycan 'm lstiklôl Mücadelesi

1955 - 1991 YllLARINDAKİ FAAlNETLER IV. l . 1 955 - 1991 Yıllan Arasındaki Faaliyetler Azerbaycan Kültür Derneği, 6 Mart 1 955 tarihinde, Meh­ met Emin Resulzade 'nin vefatından sonra, bir hayli sıkıntılı günler geçirmiştir. Önderlerini kaybetmek, bir nevi muhaceret­ te başsız kalmak şeklinde yorumlanmıştır. Çünkü, yıllardır Re­ sulzade' nin liderliği, ileriyi gören, meselelere, milli menfaatler doğrultusunda bulunan çözümler ve istikrarlı bir politika döne­ minden sonra , ortaya çıkan bu kaos dönemi en iyi şekilde atia­ tılmaya çalışılmıştır. Bu arada kendini göstermeye başlayan muhalif gruplar da, zaman zaman ikibaşlı bir mücadele tablosu karşımıza çıkarmıştır. Ancak, bir müddet sonra, aralarındaki husumet noktalan giderilerek, bu muhalif grupların da, Azer­ baycan Kültür Derneği çatısı etrafında tekrar toplanmaya baş­ ladıklan görülmektedir.

Yine bu dönemde dikkatimizi çeken bir diğer özellik ise, muhalefetin sadece, ayrılıkçı bir zihniyet etrafında kilitlenmedi­ ğidir. Çünkü, bir kısım Azerbaycanlılar da, Azerbaycan Kültür Derneği ' nin ilke ve programları doğrultusunda hizmet yarışına katılmışlar, dergiler çıkarmışlardır. Dolayısıyla bu da gösteriyor ki, Genel Merkez"in sıkıntıianna rağmen , ellerinde imkan olan­ lar, imkanlan ölçüsünde istiklal bayrağını dalgalandırmaya ça­ lışmışlardır.

Uzun bir dönem gibi görülen ( 1 955- 1 99 1 ) yıllan arasında , neredeyse ilk yirmi yılında, dergi ve gece tertipleri dışında , et­ kili bir faaliyet olduğunu söylemek imkansızdır. Ancak, 1 9 7 0'1i yıllarda bazı hareketlenmeler görülmektedir. Bu da , Türkiye' nin 1 83

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

iç politikası ile izah edilebilir. Özellikle, 27 Mayıs 1 960 Askeri hamkatı sonucu, Türkiye'nin çok partili demokratik hayata ye­ niden başlaması neticesinde, oy potansiyeli olarak görülen kü­ çük fikir gruplarının etkili olarak siyasi partilerde yerini alması ile , Dış Türkler konusu daha fazla ve etkili olarak Türkiye gün­ demindeki yerini almaya başlamıştır. Yine daha önceki dönem­ lerde, Resulzade'nin Azerbaycan Türklerinin partiler üstü bir politika izlemeleri düsturu, 354 1 970'li yıllarda terkedilmiştir. Çünkü, bu dönemden sonra Azerbaycan Kültür Derneği'nin etkili isimleri, M . H . P. , A . P. , ANAP ve D.Y. P gibi partilerde, kendilerine yer aramışlar, bunda da muvaffak olmuşlardır.

IV.2. Müsavat Partisi'nin Faaliyetleri 6 Mart 1 955 tarihinde, Azerbaycan milli istiklal fikriyatının banisi , Müsavat Partisi'nin lideri Mehmet Emin Resulzade'nin Ankara'da vefat etmesi üzerine, toplanan Müsavat Partisi ge­ nişletilmiş toplantısında , Mirza Bala Mehmetzade, Müsavat Partisi Genel Başkanlığına seçilmiştir. 355 •

Mirza Bala'nın başkanlığı döneminde Müsavatçıların iki isti­ kamette daha çok faaliyet gösterdiklerini görmekteyiz. Bunlar­ dan birincisi Azerbaycan Milli Merkezi, diğeri de Azerbaycan Kültür Derneği'dir.

Azerbaycan Kültür Derneği vasıtası ile Müsavatçılar her yı­ lın 27 Nisan işgal gününü büyük matem günü gibi, 28 Mayıs istiklal bayramını ise her yıl büyük coşku ile kutlamışlardır. 356 1 959 yılında Mirza Bala'nın vefatı üzerine , toplanan Müsa­ vat Partisi parti meclisi , Genel Başkanlığa Kerim Oder'i seçmiş­ tir.

354. S Şimşir. Mehmet Emin Resulzôde "nin Türkiye "deki Haya/1. Faaliyetle· ri ue Düşünceleri Ankara. 1995. s.40. M Kengerli ue A. Karaca dan nak· !en.

355. Müsaua/ Partiyasi Sorgu Kitabi. Baki. 1 994. s. 30. : Nesiman Vagublu.

Müsaoat Partiyasmm Tarihi. Baki. 1 997. s. 243-244.

356. Nesiman Vagublu. Müsaoot Partiyasmill Tarihi. s.246.

1 84

Azerbaycan 'm lstikldl Mücadelesi

Kerim Oder'in başkanlığı döneminde de faaliyetlerini, istik­ lal davası yolunda sürdüren Müsavat Partisi , bu dönemde mille­ lerarası konferanslarda etkili olmaya çalışmıştır.

2 2 Haziran 1 959 tarihinde Senatör Douglas ve 1 8 arkada­ şının Amerika Birleşik Devletleri Senatosuna takdim ettiği bir karar suretinde, Cumhurbaşkanı Eisenhower'den 1 95 9 senesi Temmuz'unun üçüncü haftasının Esir Milletler Haftası olarak ilan etmesini ve dünyanın bütün esir milletleri hürriyet ve istik­ lalini kazanıncaya kadar her sene benzer beyanname neşret­ mesini talebetmiştir. Bu karar sureti Senato tarafından 6 Tem­ muz'da ve Temsilciler Meclisi tarafından da 8 Temmuz'da oy birliği ile kabul edilmiş ve Cumhurbaşkanı Eisenhower de bu karar suretini tatbik mevkiine koyan beyannamesini 1 7 Tem­ muz'da neşretmiştir. Bu beyanname Müsavat Partisi tarafından da büyük bir memnuniyetle karşılanmıştır.357 Sovyetler Birliği Başkanı Huruşçof, Amerika Birleşik Devletleri Cumhurbaşka­ nı'nın yayınladığı bu beyannameyi "Sovyetler Birliğinin iç işle­ rine mühahale" olarak değerlendirmiştir.358 24-25 Temmuz 1 959 tarihinde, Sovyetler Birliğini Öğrenme Enstitüsü'nün ter­ tiplediği , Sovyetler Birliğinin Dışpolitikası konulu konferans bunların ilki olmuştur. 359 Müsavat Partisi 1 960'lı yıllarda daha ziyade, uluslararası teş­ kilatların, Amerika Birleşik Devletlerinin, Batı Devletlerinin Sovyet emperyalizmine, tepkisinin artmasına çalışmış, temsil olunduktan antisovyet cemiyetlerinde faaliyetlerini arttırmışlar­ dır. 360 Ayrıca, Müsavatçılar bu yıllarda komünizmle mücadelede ideolojik mücadeleye daha çok önem vermişlerdir. 361 357 'Esir Milletler Haftası. Azerbaycan Dergisi. Y 8. S. 4·5 (88-89). Temmuz · Ağustos 1959. s. 3 : Ümit Sinan Topçuoğlu. "Esir Milletler Haftası ·: Milli Işık. S. 39 Tenınwz 1 970. s. /6- 1 7 358. Nesiman Yagublu. Müsavat Partiyasımn Tarihi. s.251·252.

359. "Sovyetler Birliğini Öğrenme Enstitüsü Konferansı. Azerbaycan Dergisi.

Y 8. S. 4 ·5 (88-89). Temmuz Ağustos 1 959. s. 30.

360. Azerbaycan Dergisi iıin Ocak 1 966. S. 163 · 166. s. 2·6 da JIGYII11anan -Ko · mımizmle Mücadelede Yeni Esaslar Neler 0/ma/ıdır.:r dikkal çekici bir maka· !edir.

36/. Nesiman Yagublu. Müsaoat Partiyası Tarihi. s. 252 .

·

185

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir ı 976 yılında, Azerbaycan Milli Merkez Başkanı Abdülvahap Yurtsever'in vefatı üzerine, Azerbaycan M illi Merkez Başkanlı­ ğı da Müsavat Partisi Genel Başkanı Kerim Oder' e tevdi edil­ miştir.362

Müsavat Partisi Genel Başkanı, Azerbaycan Milli Merkezi Başkanı ve Azerbaycan Kültür Derneği fahri başkanı Kerim Oder ı 2 Kasım ı 98 ı tarihinde vefat etmiştir. Kerim Oder' den sonra başkanlık görevine Mehmet Azer Aran getirilmiştir. Ger­ çi, Mehmet Azer Aran rahatsızlığını ileri sürerek Müsavat Partisi başkanlığından affını istemesine rağmen, isteği kabul edilmemiştir.

Bu dönemde dünyada gelişen politik, sosyo-ekonomik ve coğrafyalardaki değişikliklerle, Sovyetler Birliği'nin çökmesi hadisesi Müsavat Partisi'nin aktif bir çalışma temposuna girme­ sini zorunlu kıldığından, hızla gelişen bu olayların akışı, parti­ nin sorumluluğunu kollektif bir idareye bırakınayı daha faydalı bulduğundan, Müsavat Partisi, Dr. Mehmet Azer Aran, Dr. Mehmet Kengerli ve Ahmet Karaca üçlüsü tarafından yönetil­ miştir.363 5 Şubat ı 982 tarihinde Müsavatçılar üzücü bir haberle da­ ha sarsıldılar. Milli Azerbaycan Müsavat Halk Partisi' nin üç ku­ rucusundan Mehmet Ali Resuloğlu da hayata gözlerini kapa­ dı. 364 Müsavat Partisi, dünyada bir çok olayın hızla değiştiği ı 980'1i yıllarda da , Azerbaycan istiklali davasını tüm güçleri ile savundular. Sovyetler Birliğin de ezilen Azerbaycan'ın bağımsız yaşama hakkını muhtelif vesilelerle (dergi, gazete, radyo konuş­ ması ve toplantılarla) dünyaya duyurmaya çalışmışlardır. 365 362 Müsavat Partiyasi Sorgu Kitabi. s. 30.

363. y. a.g. e. . a.y.

364. Ahmet Karaca. "Mehmet Ali Resuloğlu 'nu A narken ·: Azerbaycan Dergi· si. S 229. Ocak · Şubat · Mart 1982. s. IB 365. Nesiman Yagublu. Müsavat Partiyasi Tarihi. s. 263

1 86

Azerbaycan 'tn istiklal Mücadelesi

Müsavat Partisi, 1 984 yılında , Müsavatın büyük önderi Mehmet Emin Resulzade'nin doğumunun 1 00 . yılı münasebe­ tiyle, başta Ankara olmak üzere muhtelif yerlerde, anma top­ lantıları tertiplemiştir. Bu yıllarda Sovyetler Birliği' ndeki sıkıntı­ lardan olumlu yönde yararlanma fırsatı çıkmıştır. Bu durumu değerlendirenlerin başında da Azerbaycan Türkleri gelmekte­ dir. Resulzade adı daha sık telaffuz edilmekte, Azerbaycan'dan Türkiye'ye gelenlerin de, mutlaka görmek istedikleri mukaddes mekanların başında Mehmet Emin Resulzade'nin kabri yer al­ maktadır. Resulzade'nin mezarı bir nevi, Azerbaycan'la Türki­ ye arasındaki manevi köprülerden biri olmuştur. 366 1 988 yılında Azerbaycan'da Miili Azadlık Hareketi alevien­ ıneye başlamıştır. Ermenilerin Azerbaycan'da arazi ve Karabağ topraklarını ele geçirmek iddiası ile harekete geçmeleri, halk­ ta büyük bir infial yaratmıştır. Bu günlerde, muhaceretteki Mü­ savatçılar, Ermenilerirı bu hareketlerini kınadıkları gibi, Sovyet­ ler Birliği yöneticilerinin Ermeniperest tutumuna da karşı çık­ mışlardır.

Ancak, durumun her geçen gün gerginleşmesi üzerine Mü­ savatçılar, itirazlarını Avrupa Parlamentosu Başkanlığına da bildirmişlerdir.

20 Ocak 1 990 olayları ile, Müsavatçılar özellikle Türkiye'de büyük bir kamuoyu oluşturarak, dış basında da etkili olmuşlar­ dır. Bunda bu günlerde, Kars Milletvekili Cemil Ünal'367ın Azer­ baycan Kültür Derneği başkanlığına seçilmesi de önemli bir rol oynamıştır. 368

366. Yavuz Akptnar. Azeri Edebiyatı Araştırmaları. Dergah Yaytn!arı. istan· bul 1994. s. 31 I d 367 Cemi/ Ünal (Kars 1 933 }: Habib Gülsüm çiftinin oğlu olan Ünal.

TBMM'inde Milletvekili olarak görev yaptığı gibi. • Sovyetler Birliği 'nin da· ğı/dığı günlerde A zerbaycan .Kültür Derneği 'nin de başkamdır. Halen bu görevi ifa ettiği gibi, TiGEM idare meclisi 'nin de üyesidir.

368 Hesiman Yagublu. Müsavat Partiyası Tarihi. s. 265. ·

·

187

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Muhaceretteki Müsavatçılar 1 988 yılında, Azerbaycan'da başlayan Milli Azadlık harekatını desteklemiş, Mehmet Emin Resulzade idealleri ve müsavatçılık pensipleri ile halkı istiklale ve müstakil devlet kuruculuğuna çağırmış, Azerbaycan Halk Cephesi teşkilatı ile sıkı bir işbirliğine girmiştir. Böylelikle mu­ haceretteki Musavatçılar Milli Kurtuluş Hareketinin bayraktan olan Müsavat Partisi ile, 70 yıl ayrı ayrı ülkelerde Azerbaycan istiklal davası için umum Azerbaycan teşkilatı gibi vatana kavuş­ maya çalışmışlardı. 369 Bu çalışmalarının karşılığında da, Azer­ baycan'ın bağımsızlığını ilan etmesi ile zafere ulaşmışlardır.

Bu olaylar Türkiye 'de, basın yayın organlarında farklı bir şekilde algılanmıştır. Bir kısım medya (Sabah, Hürriyet, Cum­ huriyet gibi) sanki dünyayı yeniden keşfetmişçesine bir izienim­ le hareket ederken, bir kısmı da (Ortadoğu, Tercüman, Türki­ ye) yıllardır söylüyorduk, nihayet gerçekleşti şeklinde yorumla­ mışlardır.

Ancak, siyasi partiler başta olmak üzere, birçok kurum ya da kuruluşta görevli olanlar, ilk zamanlar Azerbaycan başta olmak üzere Rusya'daki gelişmeleri endişe/tereddüt/sevinç ile karşı­ lamışlar, 1 993'lerin sonlarına geldiğimiz dönemde bile, " Ba­ kCı'ya giden yolun hala Moskova'dan geçtiğini"370 ifade et­ mektedirler. Bu görüşün karşısınc J ise, " 2 1 . asrın Türk asrı olacağına " inananlar bulunmaktadır. Bunlardan özellikle Ülkü­ cüler de görüşlerini; "Azeri - Ermeni çatışması bahane edilerek Kızılordu'nun Baku'ya girişine gösterilen muhteşem direniş ve tanklar altında kalmayı göze alan binlerce Azeri Türkü gelecek asrın Türklere ait olacağına dair en önemli müjde tablosunu oluşturmaktadır. '' 37 1 şeklinde ifade etmektedirler.

369. Vagublu.y. a.g. e. . s. 266.

370. Murat Yetkin. "Bukü ye giden yol lıôlô Moskova 'dan geçiyor ·: Birikim.

S 53. Ey/ü/ 1 993. s. 72· 73 371. "Türk Asrma Doğru ·: Bizim Ocak. S 88. Temmuz 1 991. s. 11-12.

1 88

Azerbaycan 'm istiklôl Mücadelesi

IV.3. Azerbaycan Kültür Derneği'nin Faaliyetleri IV.3. 1 . Dr. Harnit Ataman'ın İkinci Başkanlık Dönemi Azerbaycan Kültür Derneği 7 . kongresini 1 . 3 . 1 955 tarihin­ de akt etmiştir. Yapılan kongre sonucunda , Azerbaycan Kültür Derneği'nin ilk başkanı da olan, Dr. Harnit Ataman tekrar baş­ kanlığa seçilmiştir. Aynı kongrede başkan vekilliği görevine, Kerim Oder, Genel Sekreterliğe, Ahmet Karaca, muhasipliğe, Resul Ünsal ile üyeliklere Kurban Biter, Dr. Mehmet Kengerli ve Vahap Yurtsever seçilmişlerdir. 372 Bu dönemde , Azerbaycan Kültür Derneği için bir hayli acı olmuştur. 6 Mart 1 955 tarihinde, Önder Mehmet Emin Resul­ zade'nin vefatı ile sarsılmışlardır. Ancak, acının büyüklüğüne rağmen, dernek üzerine düşen görevi yapmaktan geri kalma­ mış, Azerbaycan'ın istiklali yolundaki mücadelede, en küçük bir sarsıntıya uğramadan, yollarına devam etmeye, hedefe ulaşma gayreti ile çalışmışlardır.

Azerbaycan Kültür Derneği, muhacerette olmasına rağmen, üzerine aldığı misyonu temsil etme görevi dışında, Türk Dün­ yası 'nın diğer bölgeleri ile de kayıtsız kalmamıştır. Bu günlerin hassas konusu da Kıbrıs'tır. Dernek, Kıbrıs meselesinde, Azer­ baycanlıların hissiyahnın bir ifadesi olarak bir telgrafla , Kıbrıs Türktür Cemiyeti'ne üzüntülerini ifade etmişler ve yanlarında olduklarını bildirmişlerdir. 373

IV.3.2. Kerim Oder'in Başkanlığı Dönemi Harnit Ataman 'ın ikinci başkanlığından sonra, 3 Mart 195 7 tarihinde göreve Kerim Oder seçilmiştir. Kerim Oder dönemi herhalde, Azerbaycan Kültür Derneği ve Azerbaycan'ın istikla­ li için Türkiye'de yapılan faaliyetler açısından da sıkıntılı bir dö372 Azerbaycan Kültür Derneği Karar Defteri. 1. 3. 1955. Karar No: 1.

373. Azerbaycan Kültür De1 neği Karar Defteri. 7 9 1955. Karar No: 11.

1 89

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

nemin başlangıcıdır. Özellikle, Azerbaycan Türkleri'nin iki önemli önderinin, Mehmet Emin Resulzade (Ankara, 6 Mart 1 955) ve Mehmetzade Mirza Bala (İstanbul, 8 Mart 1 959)'nın vefatlarının bu döneme rastlaması da, faaliyetlerin olumsuz bir seyir takip etmesine sebep olmuştur.

Bu arada , Türkiye'nin gerek iç politikadaki ve gerekse dış politikadaki gelişmeleri de, bu faaliyet döneminin zayıf geçme­ sinde etkili olmuştur. Dış politikada, başta Kıbrıs ile ilgili geliş­ meler, iç politikada ise, 27 Mayıs 1 960 Askeri ihtilali, öncelik­ li olaylar olduğundan olsa gerek, bu dönemde, Azerbaycanlıla­ rın siyasi ve kültürel olarak, faaliyette bulunmalarını engellemiş olmalıdır.

N.3.3. Ahmet Yaşat'ın I. Başkanlık Dönemi Azerbaycan Kültür Derneği'nin 2 Aralık 1 962 tarihinden iti­ baren başkanlık görevini Ahmet Yaşat üstlenmiştir. Yönetim kurulunda ise, Kerim Yaycılı, Mehmet Burç,374 Yahya lşıklı,375 A. Vahap Yurtsever ve Mehmet Kengerli görev almışlardır. Ay­ rıca, görev bölümü sonucunda, Genel Sekreterliğe Bayan Ali-

374. Mehmet Burç {Bakü 1908 · Kuşadasi 22 Temmuz 1984}: ilk ve orta /ahsili· ni Bakü 'de yapm1şllr. Başlad1ğ1 Hukuk eğilimini yanda b1rakarak Azerbaycan Ali Teknik Mektebini bitirmiş/lr. 16 Kas1m 1929 tarihinde Türkiye ye gelmiştir.

Konya 'da iskana tabi tutularak Yusuf Ağa Kütüphanesinde memur olarak işe başlam1ş, bir müddet sonra Konya müzesine müdür olmuştur. 1940 senesinde Ankara EGO işletmelerine muhasebeci olmuş ve 1970 yilmda buradan emek· li olmuştur. Sinan Baykal, "Ac1 Kayb1m1Z, Mehmet Burç Bey ·: Azerbaycan Der· gisi, S 249. Temmuz-Ağustos-Eylül 1984, s. 54-55.

375. Yahya Işikil (Kars 1932 · ): MKE 'nde çalişmiştir. Azerbaycan Kültür Der· neği 'nde muhtelif görevlerde yer almlŞtir. Halen Ankara 'da yaşamaktadir. (Bil· gi, Ahmet Karaca)

1 90

Azerbaycan 'm istik!d/ Mücadelesi

ye Bakü'nün; Kadınlar Kolu Başkanlığına Aybike Karaca'nın376 Gençlik Kolu Başkanlığına Müştak Karabağ' ın3 77 Folklor Kolu Başkanlığına Selahattin Kılıç'ın ve Yayın Kolu Başkanlığına da A. Vahap Yurtsever'in getirilmesine karar verilmiştir. 378 Dernek çalışmaları arasında bu dönemde de, yayın alanında , Azerbay­ can Dergisi dışında hiçbir faaliyete rastlanmamaktadır.

IV.3.4. Cel� Odelli'nin Başkanlık Dönemi Azerbaycan Kültür Derneği, 20 Aralık 1 965 tarihinde yap­ tığı kongre sonucunda Celal Odelli Başkanlığa seçilmiştir. Üye­ liklere ise, Dr. Mehmet Kengerli, H . Cahit Aküzüm, Dr. Ahmet Yaşat, Kerim Alhan, Ahmet Karaca ve Yahya lşıklı seçilmişler­ dir. Genel Kurulda ayrıca, İdare Heyetine, Kerim Alhan, H .

Cahit Aküzüm , Celal Odelli , Dr. Ahmet Yaşat, Dr. Mehmet Kengerli, Ahmet Karaca ve Yahya lşıklı; İdare Heyeti Yedek Üyeliğine, Mehmet Burç, Kurban Biter ve Süleyman U mabey­ li; Haysiyet Divanına, Dr. Harnit Ataman, M . Ali Resuloğlu ve Vahap Vursever seçilirken yedek üyeliklere, Mahmut Odelli ve Aset Toydemir seçilmişlerdir.

Aynı toplantıda, idare heyeti vazife taksimini, kendi arasın­ da gizli oy, açık tasnif ile yapmış ve Başkanlığa Celal Odelli, 2 .

Başkanlığa Dr. Mehmet Kengerli, Genel Sekereterliğe, H . Ca­ hit Aküzüm, Muhasipliğe Yahya lşıklı, üyeliklere de, Dr. Ahmet Yaşat, Kerim Alhan ve Ahmet Karaca seçilmişlerdir.

376. AJ!blke Karaca (Kars 1929 ): Babası AğabeJ! Ulu · Annesi RukiJ!e hanım ·

olup, ailesi AzerbaJ!can dan Kars o göç edenlere J!ardımı ile tanınmıştır. Baba­ sı, Kazım Karabekir Paşa 'n ın J!anında sivil olarak çalıştığı gibi, Gümrü konso­ losluğunda da görev yapmıştır. A9bike Hanım, Azerba9can Kültür Derneği Ka· dm/ar Kolu Başkanlığı görevinde bulunmuştur. Mesleki olarak ise. A nadolu Ajansında çalışmıştır. Halen emekli olan Karaca, Azerba9can · Kültür Derneği Genel Sekreteri A hmet Karaca ile evlidir. (Bilgi, Ahmet Karaca) 377 Müştak Karabağ (? · 1995): Azerba9can 'ın istilôsından sonra, Türkıye ye ge­ len ailesi Sivas 'a J!erleşmiştir. Ankara Hukuk Fakültesi mezunu olan Kara bağ, MKE 'de çalışmıştır. Awıca, 12 EJ!Iül 1980 Askeri harekcitı sonrası, MHP ve Ülkücü Kuruluşlar döveisında J!er alan Avukatlardandır. (Bilgi. A hmet Karaca) 378 A. K D K D. , karar No_: 1, tarihsiz. (muhtemelen 22 Haziran 1963)

191

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Azerbaycan Kültür Derneği yönetim kurulu, içinde bulunu­ lan pasif durumdan kurtulmak için, bu dönemde bazı çareler aramaya başlamıştır. Özellikle, Resulzade ve Mirza Bala'nın ve­ fatlarından sonra , ortadaki başıboşluğun giderilmesi, dernek yayın organı olan Azerbaycan Dergisi' nin yeni bir anlayış ve yönetirnde görev bölümü sonucu, yayınianmasına karar veril­ miştir. m Bu karara göre ; derginin Azerbaycan Aylık Türk Kültür Dergisi adıyla kamuoyuna takdim olunmasında birçok faydalar mülahaza olunduğundan , Ocak 1 966 tarihinden itibaren bu adla yayınianmasına ve derginin yazı kurulu olarak; Başyazarlı­ ğa Vahap Yurtsever; Genel Yayın Müdürlüğüne, Kerim Alhan (Yaycılı); Sorumlu Müdürlüğe, Ahmet Yaşat getirilmiştir. Yine aynı toplantıda bu şahısların görevleri de şu şekilde tesbit edil­ miştir; Başyazarın görevi; derginin baş yazılarını yazmak. yazıları incelemek ve derginin kusursuz olması çarelerini araştırıp tav­ siyelerde bulunmak.

Genel Yayın Müdürünün Görevi; derneğe karşı derginin bü­ tününden sorumlu olmak, derginin fikriyatını ve politikasını yö­ neltmek, dergiye yön vermek, derginin vaktinde yayınlanması­ nı sağlamak, derginin satılması ve okunması çarelerini düşün­ mek, abone ve ilan temin etmek, derginin radyo, gazete gibi vasıtalarla tanıtılmasına çalışmak, dergide yayımianmasını lü­ zumlu gördüğü milliyetçi yayınları ve yazıları satın almak, der­ gi ile ilgili yazışmaları idare etmek, yönetim kurulunun dergi masrafı olarak tahsis edeceği miktar dahilinde derginin geliş­ mesi için çeşitli masranarı yapmak, dergide çeşitli ilgi çekici ya­ zıların bulunmasını temin etmek.

Sorumlu Müdürün Görevi; dergide çıkan yazıların konu yö­ nünden sorumluluğunu taşımak, Genel Yayın Müdürü ile işbir­ liğinde bulunmak ve icabında ona vekalet ederek, derginin za379 A . K D. K D. Karar No 3 27 12. 1965

1 92

Azerbaycan 'm istiklôl Mücadelesi

manında hazır olması için bütün işleri yapmak, şeklinde belirtil­ miştir.

IV.3.5. Dr. Mehmet Kengerli'nin Başkanlık Dönemi Celal Odelli'nin, 6 Haziran ı 966 tarihinde bir dilekçe ile hem dernek başkanlığından hem de yönetim kurulu üyeliğin­ den istifa etmesi üzerine, yönetim kurulunca yapılan inceleme sonucunda, dernek başkanlığından istifası kabul edilmiş, ancak yönetim kurulu üyeliğinin devamına karar verilmiştir. Aynı top­ lantı sonucunda, Dr. Mehmet Kengerli Azerbaycan Kültür Der­ neği başkanlığı görevine getirilmiştir. Dr. Ahmet Yaşat ise, baş­ kanvekilliğine getirilmiştir.

Azerbaycan Kültür Derneği'nin faaliyetleri arasında, bu dö­ nemde de derginin yayını birinci sırada yer almaktadır. Ancak, bu iş görevli olan şahısların gerek kendi özel işleri, gerekse maddi sıkıntılar sonucu dergi bir hayli zor günler geçirmiştir.

Neticede, dergi görevlilerinin, dergi ile daha yakından ilgilen­ meleri için, derginin üç ayda bir yayınianmasına karar verilmiş­ tir. (Ek. ı 0)380

IV.3.6. İskender Aküzüm'ün Başkanlık Dönemi 27 Mayıs ı 967 tarihinde yapılan toplantı sonucunda, Azer­ baycan Kültür Derneği başkanlığına İskender Aküzüm381 seçil­ miştir. Aynı toplantıda İkinci Başkanlığa, Ahmet Yaşat, Genel 380. A . K D. K. D. Karar No ue tarih yok.

381. !skender Aküzüm (Gence 21. 3. 1920 Kmkkale 1.2. 1979): A ilesi Kars 'tan Gence 'ye göç etmiştir. 27 Nisan 1920 tarihinde Rus istilôsı sonrasında tek­ rar Kars 'a dönmüşlerdir. Ilk. orta ve lise tahsilini Kars 'ta tamamlamıştır.

Makine Kimya Endüstrisi Kurur�w 'nda göreve başlamıştır. 1 967 yılmda M K. E Kurumu Kmkkale Bölge Müdürlüğülle atanmıştır. Bu dönemde de.

Azerbaycan Kültür Derneği ile münasebetlerifli kesmemiş. fırsat buldukça yardım ve destek olmaya çalışmıştır. ' Demeğimizifl eski Genel Başkanı Js­ kender Aküzüm de Tanrının Rahmetine Kavuştu ·: Azerbaycan Dergisi.

5. 229. Ocak-Şubat-Mart 1 979. s. 36-39 ·

1 93

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Sekreterliğe Müştak Karabağ Muhasipliğe ise Müştak Karabağ seçilirken, Haysiyet Divanı üyeliklerine Mehmet Ali Resuloğlu, Dr. Harnit Ataman ve Dr. Mehmet Kengerli ; Yönetim Kurulu Yedek Üyeliklerine de; Ahmet Karaca, Yahya Işıklı, Feyyaz Ka­ sımoğlu, Haydar Atak ve Rahim Zeynaloğlu seçilmişlerdir.

N.3.7. Dr. Mehmet Kengerli'nin n. Başkanlık Dönemi Mehmet Kengerli, 1 O Aralık 1 968 tarihinde yapılan 20.

Genel Kurul toplantısı sonucunda , ikinci defa, Azerbaycan Kültür Derneği başkanlığına seçilmiştir. Yönetim kurulunda ise, Dr. Ahmet Yaşat, Ahmet Karaca, Yahya lşıklı, A. Vahap Yurtsever, Aliye Bakü ve Müştak Karabağ görev almışlardır.

Dernek Yönetim Kurulu'nun bu dönemde yine en büyük problemi, derginin yayını meselesi olmuştur Bu konu ile ilgili olarak Temmuz 1 968'den beri yayınlanamayan dergilerin Ocak 1 969 tarihine kadar ayrı ayrı, ancak aynı zamanda yayın­ lanması kararlaştırılmıştır. 382 Ayrıca bu dönemde, Azerbaycan Kültür Derneği, diğer derneklerle münasebetleri düzenlemek üzere oluşturulan protokol gereğince, Derneği, başkan Dr. Mehmet Kengerli ile genel sekreter Ahmet Karaca'nın temsil etmesine de karar vermiştir. 383

N.3.8. Dr. Ahmet Yaşat'ın n. Başkanlık Dönemi Azerbaycan Kültür Derneği başkanı Dr. Mehmet Kenger­ li'nin bir sene İsviçre'de kalacağından dolayı, görevinden ayrıl­ ması üzerine Dernek başkanlığına Dr. Ahmet Yaşat getirilmiş­ tir. İkinci Başkanlığa Ahmet Karaca ve Genel Sekreterlik göre­ vine de Aliye Bakü getirilmişlerdir. Dr. Mehmet Kengerli 'den boşalan yönetim kurulu üyeliğine ise: Fahrettin Piyade getiri!-

382. A . K D. K D. . Karar No: l. 10 !2. ! 968 383. A . K D. K D

Karar No. ?. !51 1 ?69

1 94

Azerbaycan 'rn fstiklô/ Mücadelesi

miştir. (ek ı ı)384

N.3.9. İskender Aküzüm'ün ll. Başkanlık Dönemi Azerbaycan Kültür Derneği'nin 2 ı . Genel Kurulu 26 Aralık ı 970 tarihinde yapılmıştır. Gerçekleştirilen seçimler sonucun­ da; Başkan İskender Aküzüm, Başkan Vekili , Dr. Ahmet Yaşat, Genel Sekreter, Ahmet Karaca, Muhasip Üye, Yahya lşıklı ve üyeler, A. Vahap Yurtsever, Dr. Mirzali Ağamirza ve Aliye Ba­ kü seçilmişlerdir. Yedek üyeliklere; Musa Türkmayalı, Mecit Aran, Ali Ataseven,385 Kerim Tazegül ve Yılmaz Koray; Denet­ leme Kuruluna ; Şemsettin Avşar,386 Niyazi Akşin ve Süleyman Musabeyli ve Haysiyet Divanına da; Mehmet Ali Resuloğlu, Dr. Harnit Ataman ile Zeki Gödekli seçilmişlerdir. 387 Azerbaycan Kültür Derneği, İskender Aküzüm 'ün başkanlı­ ğında geçirdiği bu dönem sonunda, 24 Şubat ı 973 tarihinde yapılan kongreyi ve bu kongreye kadar gerçekleştirdiği faaliyet­ leri kongre kitapçığında toplamıştır.388 Kitapçıkta bu dönemde­ ki faaliyetler iki temel başlık halinde ele alınmış olup; bunlar bildiriler ve haberlerdir.

Bildiriler kısmında, ı 97 ı- ı 972 yıllarında Azerbaycan Kültür Derneği'nin yayınladığı bildirilere yer verilmiştir. Bu bildiriler başlıklar halinde şu şekilde tasnif edilmiştir; Azerbaycan Türk Cumhuriyeti'nin kuruluş yıldönümü; Komünizmin Türkiye'de oynamak istediği oyun; ı s Eylül Baku'nün Mehmetçik tarafın384. A . K D. K D. Karar No. 10. 2 /X 1969.

385. Ali A taseuen: 1 935 "lerde Revan taraflanndan Türkiye ye göç etmiştir.

Istanbul Teknik Üniversitesi ni bitirmiştir. Bayuıd1rlık Bakanfığmda çalışt1ğ1 gibi. Köy /şleri Bakanfığmda da teftiş kurulu başkanliği yapnnşt1r. Zaman zaman Azerbaycan Kültür Derneği 'nde de görev alnnşt1r. (Bilgi. Ahmet Kara· ca) 386. Şemsettin A vşar: Azerbaycan Kültür Derneği 'nde zaman zaman değişik göreu/er alnnşt1r. Say1ştay 'da denetçilik görevinde bulunmuştur. (Bilgi. Ahmet Karaca} 381. A . K D. K D. . Karar No: 1. 26.X/1 1970.

388 Azerbaycan Kii/tür Derneği 24. Y,/ Olağan Kongresi. Ankara 1973.

1 95

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

dan kurtarılması, Azerbaycan'ın Komünist istilasına uğrayışının yıldönümü (27 Nisan) ve Malazgirt Zaferinin 900. Yıldönümü münasebetiyle kızıl Rus ve kara emperyalizm lanetlendi .

Haberler kısmında ise; 197 1 - 1 97 2 yıllarında dernek tarafın­ dan tertiplenen toplantı , bu toplantılarda yapılan konuşmalar ve faaliyetlerle ilgili haberler yer almaktadır. Bu haberler arasın­ da ise ; Azerbaycan Şehitler günü; burada başta Mehmet Emin Resulzade ve Mirza Bala olmak üzere, bütün şehit ve mücahit­ ler anılmıştır. Anma toplantısına konuşmacı olarak A. Vahap Yurtsever ve Prof. Dr.Tahir Çağatay katılmışlardır.

Bu toplantı sonucu Sovyetler Türkiye 'ye no ta vermiştir. Bu­ nunla ilgili olarak, "Sovyetler Prezidyum Başkanı Podgorny'in Türkiye'ye yapacağı ziyaret öncesinde, Moskova Türkiye Cum­ huriyeti Devleti Dışişleri Bakanlığına bir nota vererek, "Sovyet emperyalizminden bahsedilmesinden üzüntü duyduğunu" be­ lirtmiştir. Azerbaycan Şehitlerini anma toplantısında konuşma­ cıların " Sovyet emperyalizmini" anlatmaları, bunun Anadolu Ajansı tarafından haber olarak yayınlanması üzerine bir nota veren Moskova'ya "Anadolu Ajansının hisse senetlerinden ço­ ğunun özel kişilere ait olduğu, ajansın Sovyet Tass Ajansı gibi devletin resmi sözcüsü sayıla mayacağı" bildirilmiştir. "389 Ayrıca Azerbaycan Kültür Derneği, Azerbaycan Cumhuriye­ ti'nin büyük devletler tarafından tanınmasının 52. yılında da dernek merkezinde bir tören tertiplemiştir. Dernek Başkanı İs­ kender Aküzüm'ün açış konuşmasından sonra , Vahap Yurtse­ ver, Prof. Dr. Tahir Çağatay, Merkez Valisi Sabahattin Savcı, Konya Milletvekili Bahri Dağdaş ve Prof. Dr. Abdülmecit Doğ­ ru birer konuşma yapmışlardır.

Bu dönemin bir diğer önemli faaliyeti ise; Azerbaycan Kül­ tür Derneği kadınlar kolu tarafından tertip edilen. Ergenekon

389. av

es. . . s. 39.

1 96

Azerbaycan 'tn !stiklôl Mücadelesi

Bayramı kutlamasıdır. Bulvarpalas salonlarında yapılan toplan­ tıda konuşan Kadınlar kolu başkanı Aybike Karaca , " Ergene­ kon Bayramı, bugün bütün Türk illerinde, özellikle Azerbay­ can'da, komünizme ve her türlü emperyalizme karşı bir kurtu­ luş bayramı olarak kutlanmaktadır"390 diye hitap etmiştir.

Konuşma sonunda toplantıya katılan hanımlar, Azerbaycan , Mustafa Kemal Paşa, Bozkurt, Nazlıbahar, Beşaçalan, Aşka­ bad, Şeyh Şamil, Terekeme ve Yallı gibi tek ve toplu halde oyunlar oynamışlar, marşlar söylemişlerdir.

Ayrıca, Türkiye Cumhuriyeti'nin 1 2 Mart muhtırası sonucu kurulan Nihat Erim Başbakanlığındaki hükümet de tebrik edile­ rek, Başbakan Nihat Erim 'e, Devlet Bakanı ve Başbakan Yar­ dımcısı Sadi Koçaş'a, Devlet Bakanı Mehmet Özgüneş ile Milli Eğitim Bakanı Şinasi Orel' e kutlama telgrafları çekilmiştir. 39 1

N.3. 10. Feyzi Aküzüm'ün Başkanlık Dönemi Azerbaycan Kültür Derneği, 24 Şubat 1 973 tarihinde Ge­ nel Merkez'de yaptığı kongre sonucu, Başkanlık görevine Fey­ zi Aküzüm seçilmiştir. İkinci Başkan, Dr. Ahmet Yaşat, Genel Sekreter Ahmet Karaca, Mühasip üye, Tevfik Karasu,392 üye­ liklere ise, A . Vahap Yurtsever, Dr. Mehmet Kengerli ve M .

Veli Özkan seçilmişlerdir.

Diğer görevlere ise ; Yönetim Kurulu'na , A . Vahap Yurtse­ ver, Dr. Mehmet Kengerli , Dr. Ahmet Yaşat, Feyzi Aküzüm , M . Veli Özkan, 393 Ahmet Karaca ve Tevfik Karasu; Yönetim Kurulu yedek üyeliklerine ise; Selahattin Atalan, Yusuf Hasboy, 390 ay. es. s. 45.

391. ay. es. s. 46-47.

392. Tevfik Karasu; Lise tahsilini A nkara da tamamladıktan sonra, Dil· Tarih ve Coğrafya Fakültesi A rkoloji Bölümünü bitirmiştir. TEK "te çalışmış. ayrıca Başbakanlık "ta müsteşar olarak da bulunmuştur. (Bilgi. Alunet Karaca) 393. Mehmet . Veli Üzkan: f!alen Tekirdağ da yaşayan Özkan. gazetecilik j!Gptığı gibi şiir de azmıştır. (Bilgi. Ahmet Karaca)

1 97

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Fahrettin Piyade, Özcan Aydın, Kahraman Okur/94 Mehmet Aktan ve Harndi Melikoğku seçilmiştir. Denetleme Kurulu'na , Yahya Işıklı, Süleyman Musabeyli ve Hamza Aygün395 asil, Ah­ met İnan, Kıyas Karasu ve Tanrıverdi Özmetin yedek üye se­ çilmişlerdir. Haysiyet Divanı 'na, Dr. Harnit Ataman, Ziya Ay­ rım ve Mecit Aran asil, Hüseyin Roman, Haydar Işıklı396 ve Haydar Atak yedek, Danışma Meclisine ise; Uıtif Aküzüm, Ab­ bas Çetin, Mehmet Hazer, 397 Bahri Dağdaş, Dr. Harnit Ata­ man, İskender Aküzüm, Cengiz Ekinci,398 Dr. Mirzali Ağamirza , Mehmet Burç, Ali Taşkent, Kerim Yaycılı, Kamil Tekinbaş, Ce­ lal Açıkgöz, Prof. Dr. Hikmet Tanyu, Sami Yavrucuk, Dr. Fey­ yaz Kasımoğlu, Dr. Sultan Hacıoğlu, Taki Aran, 399 Kılıç Gen­ ce, Haydar lşıklı , Ahmet Demiray, Feyiz Kılıç, Fuat Araslı , Ra­ him Zeynaloğlu ve Turan Atasever asil, Zeki Göcekli ve Dr. İb­ rahim Badal yedek üyeliğe seçilmişlerdir. 400 394. Kahraman Okur; Mühendis olan, Okur Ziraat Bankasında çalrşm1ş ve bu müesseseden emekli olmuştur. Azerbaycan Kültür Derneğinde görev almlşlir.

(Bilgi, Ahmet Karaca) 395. Hamza Aygün: Azerbaycan Kültür Derneği Genel Sekreteri Ahmet Kara· ca 'mn s1mj arkadaşi olan Aygün kooperatifçidir. Oğlu Hasan Aygün de Nah· Ç/Van Başkonsolosudur. (Bilgi, Ahmet Karaca} 396. Haydar /ş1klr; Istanbul Hukuk Fakültesi mezunudur. Kars ve Ankara Avukatirk yapm1ş, halen Istanbul'da mes/eğini ifa etmektedir. (Bilgi, Ahmet Ka· raca) 397 Mehmet Hazer (1917 - 25 Arairk 1987); Ilk ve Ortaokulu Kars 'ta, Lise 'yi Erzurum 'da bitirdikten sonra, Siyasal Bilgiler Fakültesi'ni bitirmiştir. Turgut­ lu, Patno, Akhisar ve Kemah 'ta Kaymakamirk yapm1şlir. Serbest Avukat ola­ rak da çalrşan Hazer, Kars Milletvekilliği, Kars Senatörlüğü, Kurucu Meclis ve Damşma Meclisi üyeliklerinde de bulunmuştur. Mehmet Alkan, "Koca Ha­ zer 'de Göçtü ·; Azerbaycan Derg1's1� S. 262, Ekim-Kasmı-Arairk 1987, s. 25-28 398 Cengiz Ekinci: Ankara Hukuk Fakültesi mezunudur. Azerbaycan Kültür Derneği 'ne 12 3 1949 ve 4 sayi/1 kararla üye olmuştur. Aynca, Kars millet· vekilliği de yapm1şt1r. (Bilgi, Ahmet Karaca} 399 Taki Aran (Zengezur l321 - 9 12 1992) Azerbaycan 'ın 27 Nisan 1 920 ta­ rihinde Ruslar tarafindan işga/i ı'izerine Türkiye 'ye akrabalan ile birlikte gel­ miştir. Lise ve Yüksek tahsilini Türkiye de tamamlamlŞ/Ir. Çeşitli bakanirklar­ da görev alm1ş. son olarak çalişt1ğ1 Türkiye Dişişleri Bakanliğmda, Bakanlik Genel Muhasebe Müdürlüğün 'den emekli olmuştur. Azerbaycan Kültür Derne­ ği, Azerbaycan Milliyetçiler Derneği ve Azerbaycan Yardmı/aşma Derneğinde de görev a/nuş/1r. Mehmet Kengerli, "Taki A ran Vefat Ew '; Azerbaycan Der­ gisi. S 294, Kas1m - Aral1k 1993, s. 32 400 A. K D K D . Karar No: l, 24. 2 1973.

1 98

Azerbaycan !stikla/ Mücadelesi

Feyzi Aküzüm 'ün başkanlığı döneminde, ı Şubat ı 97 5 ta­ rihinde yapılan toplantı sonucunda merkez yönetim kurulu ile Danışma Meclisi asil ve yedek üyeliklerinde bazı değişiklikler yapılmıştır. Bu toplantı sonucunda; Merkez Yönetim kurulu asil üyeliğine A. Vahap Yurtsever, Dr. Ahmet Yaşat , Feyzi Akü­ züm, Ahmet Karaca , M. Veli Özkan, Mehmet Burç ve Tevfik Karasu asil, M . Ali Sayıta,40 1 Fahrettin Piyade, Selahattin Kılıç, Özcan Aydın, Kahraman Okur, Menaf Aktan, Harndi Melikoğ­ lu da yedek üyeliklere seçilmişlerdir.

Danışma Meclisi asil üyeliklerine, Latif Aküzüm , Abbas Ali Çetin ,402 Mehmet Hazer, Bahri Dağdaş,403 Ziya Ayrım, Dr. Ha­ mit Ataman, Fuat Araslı , Prof. Dr. Tahir Çağatay, Prof. Dr. Hikmet Tanyu, Prof. Dr. Abidin İtil, Dr. Mirzali Ağamirza, Dr. Mehmet Azer Aran, Dr. Kamil Arran,404 Kerim Yaycılı, Dr. Mehmet Kengerli, İskender Aküzüm, Turan Ataseven, Ali Taş­ kent, Taki Aran, Haydar lşıklı, Arslan Karalıoğlu, Cafer Eroğ­ lu, Celal Açıkgöz, Mehmet Gence ve Kamil Tekinbaş; yedek üyeliklere ise; İbrahim Badal, Dr. Feyyaz Kasımoğlu, Feyiz Kı­ lıç, Ahmet Demiray, Zeki Gödekli , Kılıç Gence, M . Ali Sayıta, Fahrettin Piyade, Cengiz Ekinci ve Selahattin Atalar seçilmiş­ lerdir.405 401 Mehmet Ali Sayrta; Ankara Teknik Okulu 'nu ve Istanbul Yüksek Teknik Okulu 'nu bitirmiştir. Karayollan Genel Müdürlüğü 'nde çalrşmrştrr. Halen /s­ tanbu/'dadrr. (Bilgi, Ahmet Karaca) 402. Abbas Ali Çetin; Ankara Hukuk Fakültesi mezunu olan Çetin, Hakimlik yapmrştrr. D. P üçüncü dönem milletvekilliği de yapmrş olırp, aynca Emekli sandrğr /dare Meclisi Başkanlrğr görevinde de bulunmuştur. (Bilgi, Ahmet Kara­ ca) 403. Bahri Dağdaş ( ? - 28 Haziran 1984}; Azerbaycan Kültür Derneği Damşma Meclisi üyesi, Milletvekili ve Türkiye Cumhuriyeti 1965-1969 yriian arasr Ta­ nm Bakant olarak görev yapmrştrr. Azerbaycan, ""Bahri Dağdaş ·r Kaybellik ·: Azerbaycan Dergisi, S 249, Temmuz-Ağustos-Eylü/ 1984, s. 83.

404. Dr. Kamil Arran: Azerbaycan millet hadimierinden merhum Ali Ekber Refibeyli 'nin oğlu Milli Hükumet devrinin Gence Valisi olan ve sonradan Ruslar tarafrndan kurşuna dizilen operatör Doktor merhum Hudadat Rebiy· li 'nin oğludur. Azerbaycan istik/61i dôvdsr için mücadele vererılerdendir. "Dr. Kamil Arran ·: Mücahit Dergisi, S 22-23, Arairk 1959, s. 19.

405. A.KD. K D. karar No. Yok, tarih yok s. 105-106

1 99

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Azerbaycan Kültür Derneği, 1 5 Ocak 1 977 tarihinde 26.

Dönem olağan kongresini yapmıştır. Dernek yönetim kurulu, 2 , 5 yıllık dönemi bir rapor halinde sunmuştur. Bu dönem zar­ fında gerçekleştırilen faaliyetler arasında, 27 Nisan matem gü­ nü ile 28 Mayıs İstiklal ve Hürriyet günü anma toplantıları ile Esir Milletler haftasına katılınılarak, Azerbaycan Türklerinin çeşitli meselelerini dile getirmişlerdir.

Azerbaycan Kültür Derneği, Türkiye'de Türk Dünyasına il­ ginin artması, Türkçü kuruluşların her geçen gün çoğalmaları ve çeşitli etkinliklerde birlikte hareket etmenin verdiği güç ile bu dönemde siyasi iktidarda , zaman zaman milliyetçilerin görev almaları ve Esir Türkler meselesinin Türkiye gündeminde tutul­ ması bazı ihtiyaçları da beraberinde getirmiştir. Bu ihtiyaçların başında kitap birinci sırayı almıştır. Azerbaycan Kültür Derne­ ği bu konuda İlk olarak, Mehmet Emin Resulzade' nin makale­ lerinin, Feyzi Aküzüm tarafından toplanarak, dernek yayını ola­ rak bastırılması kararlaştırılmıştır. Ancak, Kültür Bakanlığı Müs­ teşarı Prof. Or. Emin Bilgiç'in bu eserin Kültür Bakanlığı neşri­ yatı arasından çıkması hususunda ısrar etmesi üzerine, dernek daha fazla kitleye ulaşması amacıyla bunu uygun görmüştür.

Yazılar bir yazı ile de Kültür Bakanlığı'na verilmiştir.406 Ancak, bu eser ne yazık ki Kültür Bakanlığı yayınları arasın­ da neşredilememiştir. Eser daha sonra Azerbaycan Kültür Der­ neği yayınları arasında neşredilmiştir. 4 07 Dernek yönetim kurulu yine bu kongrede, "Derneğin kitap yayınma önem vermesi hususunda ısrarlı taleplerde bulunuldu­ ğunu, ancak bu konunun maddi yönü bulunması cihetiyle , ge­ nel kurulun bilhassa bu konu üzerinde hassasiyetle durmasını" istemiştir.408 Kongrede alınan kararların yazılı hale dökülmüş 406. Azerbaycan Kültür Derneği 26. Dönem Olağan Kongresi, Y.y.y. y. t.y. s. 8·9.

407. Mehmet Emin Resulzade, Milli Tesanüd, Azerbaycan Kültür Derneği Yaymlan: 13, Kardeş Matbaasr. Ankara. 1978 408 A . K. D. 26. Dönem Olağan Kongresi s. 9

200

Azerbaycan 'rn lstikld! Mücadelesi

şeklini görmememize rağmen, buradan kitap basımı konusun­ da müsbet bir sonuç çıktığını ifade edebiliriz. Çünkü, dernek yayınları bu tarihten sonra tekrar basılmaya başlamıştır. Şüphesiz, bu dönemin en önemli faaliyetleri arasında, 1 42 1 Temmuz 1 977 tarihleri arasında çeşitli milliyetçi kuruluşlar tarafından düzenlenen Esir Türk İlleri Haftası olmuştur. Bu haf­ taya , Azerbaycan Kültür Derneği de büyük bir coşku ile katıl­ mıştır. Esir Türk İlleri Haftası'nın büyük bir başarı ile neticelen­ mesini, dernek şu şekilde ifade etmektedir;

"Yapılan toplanb ve konferanslarda özellikle komünist Rus­ ya ile kara emperyalistlerin işgali albndaki esir Türk illerinin çe­ şitli meseleleri ortaya konulmuş, esir gardaşlanmızın kurtuluş­ lan dile getirilmiştir. Gazeteciler Cemiyetinde Derneğimiz genel sekreteri Ahmet Karaca'nın başkanlığında yapılan basın top­ lanbsı büyük bir ilgi ile karşılanmış, Türk basını büyük önem vermiş ve Aynca TRT, radyo ve televizyonlan da basın toplan­ bsını muhtelif zamanlarda yayınlamışbr. Çeşitli konferans ve toplanblardan başka, 1 7 Temmuz gecesi An sinemasında Esir Türk İlleri gecesi tertiplenmiş, aynca, bu hafta münasebetiyle, Birleşmiş Milletler, Nato, Cento, İslam Ülkeleri Genel Sekrete­ ri ile Devlet ve hükOmet başkanianna birer telgraf gönderilerek Türklere yapılan zulüm protesto edilmiştir. " 409 Azerbaycan Kültür Derneği 27. dönem olağan kongresi 27 Ocak 1 979 tarihinde, Dernek merkezinde yapmıştır. Yapılan seçimler sonucunda ; Merkez yönetim kurulu asil üyeliklerine , Feyzi Aküzüm, Dr. Ahmet Yaşat, Mehmet Burç, Ahmet Kara­ ca , Ali Taşkent, Rahim Zeynaloğlu ve Selçuk Önal;m yedek 409. A . K D. K D., Karar No:ll, 6 9. 1977.

410. Selçuk Önal (Iğdır 1955 - ); Ember - Hayrense hanım 'm oğludur. Eğitim Enstitüsü mezunudur. Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı Plan ve Uygu· lama Genel Müdürlüğü 'nde daire başkanı olarak çalışmaktadır.

411. Süleyman Büyükdağ (Iğdır 1945 - ): Allesi 1917 ihtilalinden sonra Iğ­ dır i:ı yerleşmiştir. Büyükdağ, Fransızca ve Ingilizce öğretmeni olarak çalış­ mıştır. Şiirleri ile Azerbaycan Türkleri arasmda haklı bir şöhret yakalamış­ tır. Azerbaycan Kültür Derneği "nin değik kademelerinde görev almıştır. Ser­ dar Ünsal, "Azerbaycan Ruhunu Şir/erinde Yaşatan Şair Süleyman Büyük­ dağ'� Azerbaycan Dergisi, S. 253, Temmuz -Ağustos-Eylül 1985. s. 37-38

20 1

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

üyeliklere ise; Korkut Alkaçır, Süleyman Büyükdağ ,q ı ı Ali Üçte­ pe, Sinan Baykal, Yetkin Aral, Hüseyin Günaydın ve İsa Yaşar Tezelm seçilmişlerdir. Denetleme Kurulu asil üyeliklerine Süley­ man Musabeyli,4 1 3 Yusuf Turan ve Ali Akbulut, yedek üyelikle­ re de, Harnit Alkaçır, Ekber Yeşil ve Fahrettin Alay; Haysiyet Divanı 'na; Dr. Harnit Ataman, Ziya Ayrım , Beşir Genceçay asil, Kerim Yaycılı, M . Veli Özkan ve M . Ali Sayıta yedek; Da­ nışma Meclisi'ne; İskender Aküzüm, Dr. Fevziye Abdullah Tan­ sel, Prof. Dr. Hikmet Tanyu, Prof. Dr. Abidin İtil, Prof. Dr. Ta­ hir Çağatay,m Kerim Yaycılı, Dr. Hidayet Çelebi, M . Azer Aran, Yusuf Uralgiray, Taki Aran, Zaman Sarısu,4 1 5 Nail Oda­ başıoğlu,m Bahri Dağdaş, Dr. Mehmet Kengerli, Dr. Celal Açıkgöz, Feridun Sarıyal,m Cemi! Ünal, Mehmet Hazer, Tu-

412 isa Yaşar Teze/ (Iğdir 1956 · ); Hasan · Göğercin çiftinin oğlu olan Teze/, iktisat Fakültesi mezunudur. lğd1r da bir müddet maliye 'de çal!şmtşt1r. Daha sonra TRT Ankara Radyosuna gimıiş, halen aym kurumda çalişmaktadir.

413 . Süleyman Musabey/i (A rpaçay 1925 · ): Ziraat Bankası 'nda muhtelif görev­ lerde bulunan Musabey/i bu kurumdan emekli olduktan sonra, Azerbaycan Kültür Derneği 'nde muhasiplik görevine getirilmiş, halen bu görevi yürütmek· !edir.

414. Tahir Çağatay ( ? · Bursa 27 Temmuz 1984); Türkistan Milli Birliği Başka· m, Sosyolog.

Uzun yıllar Ankara Üniversitesi Dil· Tarih ve Coğrafya Fakültesi Sosyoloji Bölümünde Öğretim Üyesi olarak görev yapmıştır.

415. Zaman Sansu: Ailesi 1935 '/erde Azerbaycan 'dan gelerek, lğd1r 'a yer/eş· miştir. Veterinerlik Fakültesini bitirmiştir. Veterinerlik Genel Müdür Yard1mcısı, Kars Veterinerlik Bölge müdürlüğü yapmıştır. (Bilgi, Ahmet Karaca) 416. Nail Odabaş1oğlu: Veterinerlik ve Tıp Fakültelerini bitirmiştir. Bir müddet Hacettepe Üniversitesinde çal!şmlş!lr. Azerbaycan Kültür Derneği Fo/klor ko/un· da da görev yapmıştır.

417 Feridun Sarıya/ (Gence 1919 · Ankara 27 Ocak 1 989): Azerbaycan Kültür Derneği 'n in 1949 "da kurulmasmdan itibaren maddi ve manevi destek yanında, çeşitli kademelerinde de görev almıştır. Babası A li Ekber Bey 'in, Türkiye 'ye kaçmasi üzerine. annesi, kardeşi ve yakm/arı ile birlikte Ruslar tarafmdan Si· birya 'ya sürgüne gönderi/mişlerdir. 1932 yılmda da Iğdır üzerinden Türkiye 'ye gelmişlerdir. Türkiye de babasma kavuşan Sarıya/, . orta ve lise tahsilini Kars ve istanbul da tamamlamıştir. Sümerbank 'ta çalışan Sanyal, 1980 yılında emekli olmuştur. Azerbaycan. "Feridun Sarıya/ Vefat Etti ': Azerbycan Dergisi, S 267, Ocak-Şubat-Mart 1989, s. 168 418 MHP Genel Başkam merhum Alpan·lan Tiirkeş 'in yeğenidir. Şekerbank 'ta müdürlük yapm1ş, Azerbaycan Kültür Derneği 'nde zaman zaman görev almlŞ· l!r. (Bilgi, Ahmet Karaca).

202

Azerbaycan 'm !stiklôl Mücadelesi

ran Ataseven, Hasan Günaydın, Dr. Mirzali Agamirza , M . Ve­ li Özkan ve Selahattin Kılıç asil; Yaşar Türkeş,4 1 8 Ziya Ayrım, Dr. İbrahim Badal, Aslan Karallıoğlu ve Dr. Hüseyin Roman ye­ dek üye olarak seçilmişlerdir. m Bu arada, Türkiye'de 1 2 Eylül 1 980 Askeri harekatı gerçek­ leşmiştir. Milli Güvenlik Konseyi kararı ile Türkiye 'de faaliyet gösteren bütün derneklerin faaliyetlerine ara verilmiştir. Azer­ baycan Kültür Derneği de 1 6 Eylül 1 980 tarihinde dernek mer­ kezinin ilgililerce mühürlenınesi üzerine, faaliyetlerine son ver­ mek zorunda kalmıştır. Dernek yetkililerinin müracaatları ne­ ticesinde, Ankara Sıkıyönetim Komutanlığının 27 Ocak 1 98 1 tarih ve 1 23 - 1 4 7 3 sayılı yazısı ile derneğin tekrar faaliyetleri­ ne izin verileceği bildirilmiştir. Bu yazı, 1 2 Şubat 1 9 8 1 tarihin­ de, dernek yetkililerine ulaşmıştır. Bu yazı ile Emniyet Müdür­ lüğü Dernekler masasına müracaat edilerek, görevlendirilen iki polis memuru nezaretinde, dernek merkezi kapısındaki mühür kaldırılarak, derneğin açıldığına dair bir zabıt tanzim edilmiştir.

Dernek de 1 3 Şubat 1 98 1 tarihinden itibaren faaliyetlerine başlamıştır. 420 1 2 Eylül 1 980 Askeri harekatından sonra, bir ara kapanıp sonra tekrar faaliyetine izin verilmesinden sonra , 28 Mart 1 98 1 tarihinde, dernek merkezinde 28. dönem kongresi ger­ çekleştirilmiştir. Merkez Yönetim Kurulu'na ; Feyzi Aküzüm, Dr. Ahmet Yaşat, Ahmet Karaca, Mehmet Burç, Selçuk Önal, Necati Okut421 ve Sinan Baykal asil, Kurban Aydın, Ali Akbu­ lut, Korkut Alkaçır, Yunus Lengeranlı ,422 Ümit Alkaçır, Fahret-

419. A . I<. D. I<. D. , Karar No: yok: 27 1. 1979.

420. A . I<. D. I<. D. . Karar No: 34. 20. 2. 1981.

421. Necati Okul; ilk. orta ve lise tahsilini Iğdır 'da yapmıştır. Gazi Üniver· sitesi Eğitim Fakültesi nin üç yıllık bölümünü bitirmiştir. Bayındırlık Bakan· lığı 'nda çalışmış. DD V'nda özel kalem müdürü görevinde de bulunmuştur.

422. Yunus Lengeranlı (iski/ip 1954 · ): Canlar · Havva çiftinin oğlu olup. ai lesi ll Dünya Savaşı sonrasında Türkiye ye gelmiştir.

Jeo/oji mühendisi olup. MTA 'da çalışmıştır. (Bilgi. Ahmet Karaca)

203

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

tin Alay ve İbrahim Aktan yedek üye olarak seçilmişlerdir. De­ netleme Kurulu'na Süleyman Musabeyli , Kahraman Okur ve Yahya lşıklı asil, Bülent Araslı yedek; Haysiyet Divanı Üyelikle­ rine, Dr. Mehmet Kengerli, Ziya Ayrım ve Beşir Genceçay423 asil, İbrahim Kılıç yedek olarak seçilmişlerdir.

Azerbaycan Kültür Derneği, Danışma Meclisi Üyeliklerine ise, Dr. M . Azer Aran, Prof. Dr. Tahir Çağatay, Mehmet Ha­ zer, Taki Aran, Prof. Dr. Hikmet Tanyu, Bahri Dağdaş, Rahim Zeyneloğlu, Ali Taşkent, Prof. Dr. A. Mecit Doğru, Mehmet Al­ tunbay, Nurettin Hazer, Celal Açıkgöz, Cemi! Ünal, M . Veli Öz­ kan , Dr. Mirzali Ağamirza , Dr. İbrahim Badal, Dr. Feyyaz Kası­ moğlu, Dr. Fevziye Abdullah Tansel, Ali Atasever, Zaman Sa­ rısu, Hasan Günaydın, Hüseyin Akbulut, Seyfettin Altaylı424 ve Ramazan Öz asil, Tağı Toktamışoğlu, Selahattin Kılıç ve Turan Ataseven de yedek üye olarak seçilmişlerdir.425 Azerbaycan Kültür Derneği, 29. Dönem Genel Kongresini de, 14 Ocak 1 984 tarihinde, dernek merkezinde yapmıştır.

Seçimler sonucunda, Dernek yönetim Kuruluna Başkan, Feyzi Aküzüm, Başkan Vekili, Dr. Ahmet Yaşat, Genel Sekreter, Ah­ met Karaca , Muhasip üye Mehmet Burç, üyelikler ise Selçuk Önal, Necati Okut ve Sinan Baykal, Merkez Yönetim Kurulu üyeliklerine; Feyzi Aküzüm, Dr. Ahmet Yaşat, Mehmet Burç, Ahmet Karaca, Selçuk Önal, Necati Okut ve Sinan Baykal asil; 423 Beşir Genceçay (? 23 11. 1992): ll Dünya Savaşı sonrasında Türkiye ye gelmiştir. Azerbaycan Kültür Derneği ne 1. 3 1949 tarihinde 2 sayılı kararla üye olmuştur. Topçu A lbayıdır. Harp Okulunda bir süre Rusça hocalığı yapmıştır. (Bilgi. A hmet Karaca) 424. Seyfettin A ltaylı (Iğdır 19 Aralık 1950 ·); ilk. orta ve lise tahsilini Iğdır aa bitirmiştir. Ağn Kız Ilköğretmen okulu fark derslerini vererek öğretmen ol· muştur. 1 976-77 yılında Istanbul Vniversitesi Edebiyat Fakültesine girmiştir.

1985 yılmda TRT Türkiye nin sesi radyosu. Azerbaycan Türkçesi bölümüne girmiştir. Halen bu kurumda çalışmaktadır. A ltaylı nın Azerbaycan Türkçe· sinden Türkiye Türkçesine aktardıği eserler yamnda. Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü (2 c.) Milli Eğitim Bakanlıği yayın1. /stanbul 1994 de bulunmaktadir.

Azerbaycan Türkçes. Sözlüğü c. l. s. lll.

425. A. K D. K D. .. Karar No yok. 28 3 1981. ·

204

Azerbaycan 'm !stiklô/ Mücadelesi

Kahraman Okur, Yunus Lengeranlı, Ali Üçtepe, İbrahim Du­ rak, Ali Akbulut, Abbas Aslan ve Korkut Alkan da yedek üye olarak seçilmişlerdir. Denetleme Kurulu üyeliklerine, Süleyman Musabeyli, Ercan Birdal ve Timur Aksu asil; Veli Yalçın, Bü­ lent Araslı ve Haydar Ali Belet de yedek üye; Haysiyet Divanı üyeliklerine de, Dr. Mehmet Kengerli, Beşir Genceçay ve Ra­ him Zeynaloğlu asil; Feriun Sarıya!, Haydar Atak ve M . Ali Sa­ yıta da yedek üye olarak seçilmişlerdir.

29. dönem genel kurulu toplantısı sonucunda, Azerbaycan Kültür Derneği Danışma Kurulu üyeliklerine de; Prof. Dr. Tahir Çağatay, Bahri Dağdaş, Ziya Ayrım, Mehmet Hazer, Prof. Dr. Hikmet Tanyu, Dr. M . Azer Aran, Ali Taşkent, Prof. Dr. Mecit Doğru, Dr. Fevziye Abdullah Tansel, Nurettin Hazer, İlhan Akü­ züm, Sabri Aras, Dr. Nazım Geray, Cemi! Ünal, Yahya lşıklı, Taki Aran, Ali Atasever, Dr. Mirzali Ağamirza, Dr. İbrahim Ba­ dal , Yaşar Türkeş , Dr. Celal Açıkgöz, Tevfik Karasu, M. Veli Özkan, Hüseyin Akbulut, Dr. Hidayet Çelebi, Tagi Toktamı­ şoğlu, Zaman Sarısu ve Feyyaz Kasımoğlu seçilmişlerdir.426 Azerbaycan Kültür Derneği'nin 30. dönem genel kurul top­ lantısı, 25 Ocak 1 986 tarihinde, Türkiye Ziraat Yüksek Mü­ hendisleri Vakfı salonunda yapılmıştır. Feyzi Aküzüm'üm yine başkan seçildiği toplantı sonucunda Genel Başkan Yardımcısı Cemi! Ünal, Genel Sekreter Ahmet Karaca, Muhasip üye, Si­ nan Baykal ve üyeliklere de, Necati Okut, Selçuk Önal ve Sey­ fettin Altaylı seçilmişlerdir. 427 Bu kongre sonucunda Merkez Yönetim Kurulu üyeliklerine, Feyzi Aküzüm, Sinan Baykal, Necati Okut, Cemi! Ünal, Ahmet Karaca, Seyfettin Altaylı ve Selçuk Önal asil, Oktay Erol, Ti­ mur Aksu, Yunus Lengeranlı, Yusuf Turan , Nazif Öncü!, Adil Selçuk ve Korkut Alkaçır da yedek olarak seçilmişlerdir. Denet­ leme Kurulu üyeliklerine; Süleyman Musabeyli, Ercan Birdal ve 426. A . K D. K D. . Karar no:]. 14. 1. 1 984.

427 A . K D .K D. Karar No. 1. 25. 1. 1 986.

205

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

M . Ali Sayıta asil, Veli Yalçın , Ali Akbulut ve Kurban Aydın ye­ dek; Haysiyet Divanı üyeliklerine ise, Dr. Mehmet Kengerli, Yahya Taşdelen4ıs ve Kahraman Okur asil, Feridun Sarıya!, Haydar Atak ve Beşir Gençeçay da yedek üye olarak seçilmiş­ lerdir.

Azerbaycan Kültür Derneği Danışma Meclisi üyeliklerine de; Dr. M. Azer Aran, Ziya Ayrım , Mehmet Hazer, Ali Taşkent, Prof. Dr. A. Mecit Doğru, Dr. Fevziye Abdullah Tansel, Nuret­ tin Hazar, İlhan Aküzüm, Sabri Aras, Aziz Kaygısız, Dr. Nazım Gencay, Dr. Hidayet Çelebi, Fahrettin Gülseven,429 Aslan Ka­ rabağlı , Yahya Işıklı, Taki Aran, Ali Atasever, Dr. Mirzali Ağa­ mirza, Rahim Zeynaloğlu, Yaşar Türkeş, Dr. Celal Açıkgöz, Tevfik Karasu, Mehmet Veli Özkan, Hüseyin Akbulut, Mehmet Alkan, Tağı Toktamışoğlu, Fuat Azgur, Zaman Sarısu, Dr. Fey­ yaz Kasımoğlu ve Sadık Attar seçilmişlerdir.430 Bu dönemde, artık Sovyetler Birliğinde uygulanmaya başla­ yan Yeniden Yapılanma Politikası çerçevesinde, Türkiye'de bu­ lunan Azerbaycan Türkleri de, faaliyetlerini sıklaştırdıkları gibi , imkan dahilinde meseleyi milletlerarası platforma taşımaya ça­ lışmışlardır. Nitekim 27 Nisan 1 987 tarihinde, Ankara Üniver­ sitesince tertiplenen Dünya Türkleri Sempozyumunda, 27 Ni­ san 1 92 0 tarihinde Azerbaycan'ın komünist Ruslar tarafından işgali, Azerbaycan Kültür Derneği Başkanı Feyzi Aküzüm ile Genel Sekreter Ahmet Karaca'nın verdikleri bir önerge ile sempozyum üyeleri tarafından kınanmıştır.431 Azerbaycan Kültür Derneği 3 1 . Genel Kurul toplantısı da , 1 7 Ocak 1 988 tarihinde , Türkiye Ziraat Yüksek Mühendisleri 428 Yahya Taşdelen (Kars 16. 1. 1929 ).- Kulu Nebahal çiflinin oğlu olup.

Tamn Orman ve Köy işleri Bakanfiğmda miiiavirlik görevinde bulunmuştur.

429 Fahrettin Gülseven (Iğdir 1925 · ).- Hüseyin · Zeliha çiftinin oğlu olup, ga· zetecilik yapmlŞtir. Anadolu Ajans1 ve TRT Haber dairesinde başkanlik yap· m1şlir.

430 .A. K D K D . Karar No yok. 25. 1. 1986.

431. ··A nkara Üniversitesi 'nin Düzenlediği Dünya Türkleri Sempozyumımda Azerbaycan 'm Komünist Ruslar Tarajmd01ı /stilas1 Kmand1 ·: Azerbaycan D , S 260. Nisan May1s Haziran 1 987 s. 43. ·

·

·

·

206

·

Azerbaycan 'm istik/al Mücadelesi

Vakfı salonunda i fa edilmiştir. Toplantı sonucu, Başkan Feyzi Aküzüm, Genel Başkan yardımcısı Arslan Karabağlı, Genel Sekreter, Ahmet Karaca, Muhasip üye Süleyman Musabeyli, üyeler de Selçuk Önal, Oktay Erol ve Nazif Öncü! olmuştur.432 Genel Kurul toplantısı sonucunda, Merkez yönetim kurulu üyeliklerine, Feyzi Aküzüm, Ahmet Karaca , Selçuk Önal, Sü­ leyman Musabeyli , Nazif Öncü!, Oktay Erol ve Aslan Karabağ­ lı asil, Tuncer Kırhan,433 Yunus Lenkeranlı, Bülent Kirman, Selçuk Alkın, Kurban Aydın, İbrahim Duran ve Mahmut Kese­ men de yedek; Denetleme kurulu üyeliklerine, Ahmet Karadağ­ lı, M . Ali Sayıta ve Sinan Baykal asil, Veli Yalçın, Bülent Aras­ lı ve Haydar Ali Belet yedek; Haysiyet Divanı'na Dr. Mehmet Kengerli, Yahya Taşdelen ve Fahrettin Gülseven asil, Beşir Genceçay, Şirin Şirvanlı ve Canlar Lenkeranlı yedek; Danışma Meclisi üyeliklerine ise; Dr. Mehmet Azer Aran, Ziya Ayrım, Ali Taşkent, Nurettin Hazar, Cemi! Ünal , Aybike Karaca, Dr. Ayhan Doğru, İlhan Aküzüm, Sabri Aras, Aziz Kaygısız, Yasin Bozkurt, Yahya lşıklı, Taki Aran, Dr. Mirzali Ağamirza, Dr. Hi­ dayet Çelebi, Dr. Nazım Geray, Fuat Azgur, Cengiz Ekinci, Ahmet Gökçe, Atilla Koca, Tevfik Karasu, Cengiz Alkın, Sey­ fettin Altaylı , Mehmet Muştak,434 Dr. Celal Açıkgöz, Sadık At­ tar, Ali Atasever, Mehmet Alkan, Hüseyin Akbulut, Dr. Hüse­ yin Roman, Ahmet Ulusoy, Tağı Toktamışoğlu, Yakup Atalay, Sarnet Lokumcuoğlu435 ve Dr. Sahadır Gence4 36 seçilmişler­ dir.437 432. A. KD. K D. . Karar No:l. 1 7 1. 1988 433. Tuncer Kırhan (Ankara 1948 · ); Aslan Zeynep çiftinin oğlu olup. Şe· ker Fabrikaları A nonim Şirketinde çalışmaktadır. Azerbaycan Kültür Deme· ği 'nde aktif olarak çalışan Kırlıan. ayrıca Azerbaycan Dergisinin yayma ha· zırlanmasmda da görev almaktadır.

434. Mehmet Miiştak: A li ve Püs/e çıftinin oğlu olup. TRT Dış Yayınlar bürosunda çalışmaktadır.

435. Samet Lelıimcioğlu: Kurban · Şahsenem çiftinin oğlu olup. 'Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulunda çalışmaktadır.

436. Balıodır Çopuroğlu (Genceli}: (1920 · ); ll Dünya Savaşmdan sunra Tür· kiye ye gelmiştir. Doktor olup. Kızılay Kan Merkezinden emekli olmuştur.

437 A. K D. K D. . Karar No. yok. 1 7 1. 1988 s. 161·162

207

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Şüphesiz, bu tarihten sonra Azerbaycan Türkleri, dünyada ve de özellikle Sovyetler Birliği'nde meydana gelen değişiklikler neticesinde bir hayli hareketli olmak zorunda kalmışlardır.

Gündemin birinci sırasını Azerbaycan 'ın istiklali alırken, zaman zaman birinciden çok daha fazla etkili olan mesele ise , Kara­ bağ (Ermeni) meselesi olmuştur. Mesele sadece, Azerbaycan Kültür Derneği çerçevesinde ele alınmamış, Türkiye'nin gün­ deminde de yer almıştır. Başta milliyetçi kuruluşlar (Türk Oca­ ğı) ile siyasi partiler (özellikle M . H . P.) meselenin dünya kamu­ oyuna duyurulması için, toplantı ve mitingler düzenlemişlerdir.

Ayrıca meseleye T. B . M . M . hassasiyetle yaklaşmış, Kars Millet­ vekili Sabri Aras, Genel Kurul'da 22 Mart 1 988 tarihinde gün­ dem dışı söz alarak, Ermeniterin Azerbaycan'dan Nahcıvan, Zengezur ve Karabağ taleplerini reddeden bir konuşma yap­ mıştır.q38 Aynı dönemde, Azerbaycan Milli Merkezi ve Kültür Derne­ ği tarafından çeşitli basın toplantıları yanında, 26 Mart 1 988 tarihinde· Azerbaycan Olayları Sempozyumu tertip edilmiştir.

Sempozyuma ; Cemi! Ünal, Ahmet Karaca ve Prof. Dr. M . Fah­ rettin Kırzıoğlu konuşmacı olarak katılmıştır. 439 Karabağ'da Ermeniterin yaptığı katliamlar ve Azerbaycan olaylarının sadece Türkiye gündeminde halledilme yolu seçil­ memiştir. Azerbaycan Milli Merkezi adına Genel Başkan Vekili Dr. Mehmet Kengerli ile Genel Sekreter Ahmet Karaca , Ür­ dün'ün Başkenti Arnman'da toplanan İslam Ülkeleri Dışişleri Bakanları Konferansına sunulmak üzere Genel Sekretere mü­ racaat ederek, Ermeniterin Azerbaycan'dan toprak taleplerini, Sovyetler Birliği 'nin ve Ermeniterin müslüman Azerbaycan

438 '"Kars Milletvekili Sabri Aras Azerbaycan Türkleri ile ilgi/emneye Hak­ kimiZ Var Dedi ": Azerbaycan D. . S 263. Ocak Şubat Mart 1988 s. 4-7 439. "Azerbaycan Olaylan Sempozyumu Ankara "da Yap1fd1 ·: Azerbaycan D. . S 263. Ocak Şubat Mart 1988. s. 16 1 7 ·

·

·

·

208

·

Azerbaycan 'm istiklôl Mücadelesi

Türklerine karşı gösterdikleri insanlık dışı davranışları protesto etmişlerdir. 440 Azerbaycan Kültür Derneği 3 2 . dönem genel kurul toplan­ tısı 24 Şubat 1 990 tarihinde, yine Türkiye Ziraat Mühendisleri Birliği Vakfı konferans salonunda gerçekleştirilmiştir. Bu kong­ re sonucunda, Feyzi Aküzüm başkanlık görevini Cemil Ünal'a devretmiştir.

IV.3. 1 0. 1 . Feyzi Aküzüm'ün Başkanlığı Döneminde

Basılan Kitaplar Azerbaycan Kültür Derneği Genel Başkanı olarak 25 Şubat 1 97 3 tarihinde Feyzi Aküzüm seçildikten sonra , Azerbaycan Kültür Derneği faaliyetlerinde bir kıpırdanma olmakla birlikte, 1 97 7 yılına kadar da, özellikle kitapirisale basımında herhangi bir canlanma olmamıştır. 1 4 2 1 Temmuz 1977 tarihinde, Esir Türk İlleri Haftası'nın kutlanması, Türkiye'deki milliyetçi camianın, bu meseleye sahip çıkması sonucu, yayın konusu hassas, ancak eksik, boşluğu bir an önce dolması gereken bir konu olarak görülmüştür. Konu Azerbaycan Kültür Derneği'nin 2 6 . Dönem toplantısında dile getirilmiştir.

-

Bu samimi yaklaşım neticesinde, Mehmet Emin Resulza­ de'nin ölüm yıldönümünde Feyzi Aküzüm'441ün yaptığı konuş­ ma bir risale şeklinde de olsa yayınlanmıştır. Bu risaleden son­ ra ise , maddi imkanlar ölçüsünde ve Türkiye'nin izlediği politi­ ka ile Sovyetler Birliğinde yaşanan cilaylar doğrultusunda, bir yayın politikası izlenmiştir. Yayınlanan eserlerde, sadece Azer­ baycan meselesi değil, Türk Dünyası'nın meseleleri ele alın­ mıştır. Bu dönemde yayınlanan kitap/risaleler ise sırasıyla şun­ lardır; 440 "Azerbaycan Milli Merkezi Azerbaycan olayları konusunu lslôm Ülkele­ ri Dtşişleri Bakanları Konferanstna götürdü ··; Azerbaycan D. , S 263. Ocak Şubat - Mart 1988, s.49.

441. Feyzi A küzüm. M Emin Resulzddeye Göre Çeşitli Cepheleriyle Azer· baycan lstiklôl Mücadelesi. Ankara. 1977

209

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir 1 . Prof. Dr. İsmail Kayabalı-Cemender Arslanoğlu, Azerbay­ can Türkleri Kültür Tarihinin Ana Hatlan , Mars Matbaası , An­

kara , 1 97 8 , 140 sahife.

Eser, Azerbaycan Kültür Derneği'nin 1 2 . yayını olarak basıl­ mıştır. Üç bölüm halinde ele alınan eserin Birinci Bölüm'ü Oğuzlar'a ayrılmıştır. X. ve X l . yüzyıllarda Oğuzlar hakkında bilgi vererek başlayan bölüm, Kafkasya Türkleri, ki bunlar ara­ sında Nogay, Kundur, Karaçay, Balkar, Kafkasya Kumuk ve Azerbaycan Türkleri hakkında bilgi vardır. Azerbaycan Coğraf­ yası, Azerbaycan Tarihi , Azerbaycan Türkçesi, Azerbaycan'da Türk Edebiyatı, Dede Korkut ve Azerbaycan Kültüründeki izle­ ri, Azerbaycan'da Türk Kültürü, Azerbaycan Türkleri'nin Musi­ kisi ve Azerbaycan Türkleri'nin Folkloru hakkında bilgi veril­ mektedir. İkinci Bölüm ise, Azerbaycan Türklerinde ve Batı Türkleri­ nin Üçüncü Grubunda Köy Yemekleri adını taşımaktadır. Bu kısımda da, yemek kültürü hakkında bilgiler bulunmaktadır. Kı­ saca, çorba , et, yumurta, un ve undan yapılan yemekler, süt ve sütten yapılan yemekler, patates, lahana , kabak, mısır, merci­ mek, meyveler ve meyvelerden yapılan yemekler, yemeklik öteki bostan ve sebzeler, Kır Hotak yemekleri, yolculuk ve se­ yahat yemekleri , ırgat, günlük, misafir, bayram ve düğün ye­ mekleri hakkında da izahat verilmektedir. Üçüncü bölümde de, Azerbaycan'da Anıtlar, Arkeolajik Eserler ve Basın adını taşımaktadır. Kısaca, Azerbaycan'da Türk Anıtları , Azerbaycan 'da Türk Arkeoloji Eserleri ve Azer­ baycan'da Türk Basını hakkında kısaca açıklamalar yapılmak­ tadır.

2 . Mehmet Emin Resulzade , Milli Tesanüd, Kardeş Matba­ ası, Ankara , 1 978. 143 sahife . Azerbaycan Kültür Derneği Yayın No: 1 3 .

Eser, Mehmet Emin Resulzade'nin çeşitli makalelerinin bir araya getirilmesi sonucu oluşmuştur. Kitap , Feyzi Aküzüm'ün 210

Azerbaycan 'm lstiklôl Mücadelesi

kaleme aldığı, " Mehmet Emin Resulzade" (s. 7- 1 1) hakkındaki yazı ile başlamaktadır. Sonraki sahifelerde ise Resulzade'nin şu makaleleri yer almaktadır; Milli Tesanüd; Millet Olmak Azmi; Milleteilik - Patriotizm; Milli Birlik; Yanlış Terim Kullanmıyalım; Kavim ve Millet; Milli Ahlak; Eski ve Yeni N esil; İdealistler, Oportünistler, Bozguncular; Şekilce de Muhtevaca da Ruslaş­ tırma; Rusya Köleliğinde; Kısılmayan Bir Ses; Milli Mücadele­ de Sosyal Şiarlar; Açık Diplomasi; Mücadelenin Taktiği; Bir Rejimin Yıl Dönümü; Eski Nakarat; Demokrasi ve Sovyetler; Ortaklı Bir Gün; G . P. U . ya Dikkat; Temmuz Hadisesi Münase­ betiyle; Münewer Muhacirin Borcu; Korkudan lslahat; İlim ve Siyaset; Komünizme Karşı Milletlerarası Mücadele ve Azerbay­ can' da Rus Koloni. Siyaseti.

3. Prof. Dr. İsmail Kayabalı, Cemender Arslanoğlu, Başlan­ gıç ve Sonuçlanyle Doksanüç Savaşı, Kardeş Matbaası, Ankara, 1 978, Azerbaycan Kültür Derneği Yayın No: 1 4 . 1 28 sahife.

Eser, 1 877- 1 878 Osmanlı - Rus savaşının 1 00 . yıldönümü anısına basılmıştır. Daha önce Azerbaycan Dergisinde442 yayın­ lanan eser, iki kısımdan oluşmaktadır. Giriş kısmında, Azerbay­ can'ın batı , Anadolu'nun doğu sınırlarının tarihinin anahtarı adını taşımakta, ancak burada bu kısım yer almamaktadır. Çünkü, bu kısım daha önce yayınlanmıştır.443 Tarih Boyunca Türklük kısmında ise; 1 64 1 - 1 9 1 7 yılları arasında Türk - Rus savaşları hakkında bilgi verildikten sonra, Tarih boyunca Kars ve Ermeni zulmüne dair bilgilerle eser so­ na ermektedir.

4. Prof. Dr. İsmail Kayabalı, Cemender Aslanoğlu, Türk Milli Kültürü, Azerbaycan Kültür Derneği Yayın No: 1 5 , Kardeş Matbaası, Ankara , 1 98 1 , 54 sahife .

442. Azerbaycan Türk Kültür Dergisi. Y27; 5. 227; s. 1 7·114 "te yayınlanmış· tır.

443 Azerbaycan Türk Kültür Dergisi. Y 27. S 226. s. 41·124 "de yayın/nmıştır.

211

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Dört bölümden oluşan eserin birinci bölümü, Milli Kültürle ilgili genel bilgiler başlığı altında; Kültürün tanımlaması, kültür ve uygarlık arasındaki ilişkiler ve Milli Kültürler ve Türk Kültürü konularına değinilmektedir. İkinci bölüm, Türk Milli Kültüründe Atatürk başlığını taşı­ maktadır. Burada da, Atatürk'ün kişiliğini tanıtan adlar ve san­ lar; Atatürk adıyla anılan yerler, Atatürk'ü anlatanların kalemin­ den Atatürk'ün özellikleri, komutanlığı, siyaset adamlığı ve ba­ rışseverliği, teşkilatçılık ve liderlik yönleri ile ileri görüştülüğü ve inkılapçılığı ile Atatürk'ün ilkeleri ve bu ilkelerden örnekler ve­ rilmektedir. Üçüncü Bölüm ise, Milli Kültürümüzün Temelleri başlığı al­ tında, Türk Milli Kültürünün Temelleri olarak, aile, okul, dil, ta­ rih, etnoğrafya, güzel sanatlar, tiyatro-opera , kütüphaneler, coğrafya ve ekonomi, insanlık ve çağdaş uygarlık, hayat görü­ şü vatan sevgisi gibi temel değerler ele alınırken, Türk kültürü­ nün amacı ve halkımız ve milli kültür konuları ile sona ermek­ tedir.

Dördüncü Bölüm'de, Türk kültüründe, Türk silahlı kuwet­ leri anlatılmaktadır. Burada da, Türk Kültür Tarihinin jeopolitik kuwetleri, Ortaasya'da Türk ordusu, Osmanlı ve Cumhuriyet orduları hakkında da bilgi verilmektedir.

5. Ahmet Karaca, Azerbaycan'ın Yakın Tarihine Kısa Bir Bakış, Azerbaycan Kültür Derneği Yayın No: 1 6 , Ankara, 1 982, 34 sahife .

Azerbaycan istiklali uğrunda , Türkiye'de faaliyette bulunan şahsiyetler arasında önemli bir yeri olan Karaca'nın, hacimce küçük muhtevaca büyük olan bu eserinde; Azerbaycan' ın 1800 'lü yılların başından itibaren karşılaştığı olayları özetledik­ ten sonra, Rusya Türklerinin izledikleri politika, Güney Azer­ baycan'da milli hareketler ile 1 9 1 1 yılında kurulan Milli Müsa­ vat Partisi 'nin kuruluşu ve gelişimi , 1 9 1 7 sonrası Kafkaslarda yaşanan olaylar, Türkiye'nin Azerbaycan ·a yardımı , Güney 212

Azerbaycan 'm istikldl Mücadelesi

Azerbaycan'da Şeyh Hiyabani hareketi, Kuzey Azerbaycan'da Bolşevik işgaline karşı yeraltı faaliyetleri, Azerbaycan'ın işgali sonucu Müsavat Partisi'nin yeratlı faaliyetleri, Resulzade 'nin 1 922'de geldiği Türkiye'den ayrılmaya zorlanması gibi konula­ ra yer vermektedir.

6 . Dr. A. Baycan, Gönül Sazından, Azerbaycan Kültür Der­ neği yayın No : 1 7 , Kardeş Matbaası, Ankara 1 98 3 . 1 00 sahi­ fe .

Ahmet Karaca'nın Kaleme aldığı Gönül Sazı.ndan Nağmeler (s.7- 1 2) ile başlayan eser de, Baycan'ın, sevgi, tabiat, kahra­ manlık ve hasret konulu şiirleri yer almaktadır.

7. Mehmet Emin Resulzade, Azerbaycan Kültür Gelenekle­ ri ve Çağdaş Azerbaycan Eclebiyab, Azerbaycan Kültür Derne­ ği Yay No: 1 8 Kardeş Matbaası, Ankara, 1 984, 4 0+44 sahife.

Eser, daha önce Azerbaycan Kültür Gelenekleri444 ile Çağ­ daş Azerbaycan Edebiyatı445 adlı eserlerin bir arada basılması sonucu oluşmuştur.

8. Prof. Dr. İsmail Kayabalı, Cemender Arslanoğlu , Bulgar Türkleri, Azerbaycan Kültür Derneği Yayın No: 1 9 , Yenigün Matbaası, Ankara 1 985. 32 sahife.

Eserde kısaca şu bahisler bulunmaktadır. Büyük Bulgarya Hakanlıkları, Tuna Bulgar Hakanlığı, İdil (Volga) Bulgar Devle­ ti ile Bulgaristan Türkleri .

9 . Cem-Ender Arslanoğlu , Kars Milli İslam Ştırası (5. 1 1 . 1 9 1 8 1 7 . 1 . 1 9 1 9) ve Cenubigarbi Kafkas Hükumeti Muvakkata-i Milliyesi Belgeler Fotoğraflar, Azerbaycan Kültür Derneği Yayın No: 20, y.y.y. , y. t.y. , 333 sahife.

-

444.

445.

Azerbaycan Kültür Derneği Yaytn No: 1. Ankara 1949.

Azerbaycan Kültür Derneği Yaym No: 2. Ankara. 1 950

213

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Giriş ve başlangıç bölümleri dışında dört kısımda ele alınan eserin, birinci kısmında, ilk çağlardan Osmanlıların Fethine ka­ dar Kars tarihi incelenmektedir. İkinci kısımda, Doğu Anadolu'da Rus zulmü ele alınmakta­ dır. Burada da Osmanlı Devleti 'nin zayıflamaya başlaması ile birlikte, Ruslarla yapılan savaşlarda , bölge halkının çektiği sıkın­ tılar, özellikle 1877 - 1 878 savaşını yaşayanların defterlerinden tesbitlerle ele alınmaktadır. Üçüncü Kısım, Doğu Anadolu'nun Rus Zulmünden Kurtul­ ma Faaliyetleri adını taşımaktadır. Bu kısımda da, Cenubigarbi Kafkas Hükumetinin teşkili, kurucuları , belgelerle faaliyetleri , Erzurum Kongresi sırasındaki çabaları , Kars' ın İngilizler tarafın­ dan işgali, Cihangiroğlu İbrahim Bey'in tutuklanması ve Kars'ın Kurtarılması gibi konular hakkında bilgiler yer almakta­ dır.

Dördüncü Kısım' da Kara Günlerde Düşmanlarımızın Uygu­ lamaları ismiyle; Wilson Prensipleri, Mondros mütarekesi ve sonuçları, Mustafa Kemal Paşa'nın Samsun'a çıkışı ve diğer fa­ aliyetleri, Ermeni Mezalimi ve Misak-ı Milli konularına değinil­ mektedir.

1 0 . Ş. K.Seferoğlu - Adnan Müderrisoğlu, Türk Devletleri Tarihi, Azerbaycan Kültür Derneği Yayın No: 2 1 , Ankara, 1 986, 1 90 sahife.

Azerbaycan Kültür Derneği Merkez Yönetim Kurulu'nun yazdığı Önsöz ile yazarların kaleme aldığı Sözbaşı' ndan sonra eserde, şu konulara yer verilmiştir : Saka - İskit Türk İmparator­ luğu ve Kengeres Devleti (s. 1 1 - 24); Hun-Türk imparatorluk­ ları (s . 2 5 - 35); Gök-Türk Hakanlıkları ; Türgişler Karluklar (s. 37 - 44) ; Uygur Hakanlık ve Devletleri (s .45 - 5 1 ) ; Hazar Hakanlığı , Avar Hakanlığı , Bulgar Devletleri (s .53 - 68); Kara­ hanlı Hanlıkları (s . 69 - 75); Gazneli Sultanlığı (s . 7 7 - 80); Büc yük Selçuklu İmparatorluğu (Irak - Horasan , Kirman , Suriye ve Anadolu Selçuklu Devletleri (s . 8 1 - 97): Harzemşahlar İmpara214

Azerbaycan 'tn !stiklô/ Mücadelesi

torluğu (s.99 - 1 03) ; Türk - Moğol İmparatorluğu (Kubilay ve Yü-an Sülalesi - Çağatay Sülalesi - Hülagü ve İlhanlılar (s . l OS 1 1 6) ; Altınordu İmparatorluğu (s. l l 7 - 1 23); Mısır Türk Dev­ letleri (s. l 25 - 1 3 1); Timur İmparatorluğu ( 1 33 - 1 36) ; Kara ­ Koyunlu ve Ak - Koyunlu Devletleri (s. l 37 - 1 43); Delhi Türk Sultanlığı - Babür İmparatorluğu (s . l45 - 149) ve Osmanlı İm­ paratorluğu (s. l 5 1 - 1 68). Esere ayrıca Bibliyoğrafya (s . l 69 - 1 7 1 ) ile İndeks (s. l 7 3 - 1 88) de eklenmiştir. l l . Cemender Arslanoğlu, Türklerin İslam Dinini KabQlü ve Kuzey Doğu Anadolu'da Türk İslam Medeniyeti, Azerbay­ can Kültür Derneği Yayın No: 2 2 , Yenigün Matbaacılık,Anka­ ra, 1 986, 72 sahife.

Türklerin İslamiyeti kabulü ile başlayan eser, Abbasi Halife­ lerinin Türkleri ve Türk komutanlarından oluşan orduları tercih sebebi , İslam sanatının esasları ile Sanat Tarihi bakımından Kars ve Kars' ın merkez, ilçe ve köylerindeki camiierin isimleri­ nin zikredilmesi ile sona ermektedir.

1 2 . Azerbaycan Türk Edebiyat Tarihinde Abide Şahsiyetler, Azerbaycan Kültür Derneği Yayın No: 23, Yenigün Matbaacı­ lık, Ankara , 198 7 , 90 sahife .

Azerbaycan Kültür Derneği taşıdığı misyon gereği , edebiyat ve sanatta abide olan Azerbaycanlı şahsiyetleri tanıtmak ama­ cıyla bu eseri bastırmıştır. Bu kitapta şu makaleler bulunmakta­ dır; Ahmet Karaca, "Azerbaycan Türk Edebiyat Tarihinin Ana­ hatları" , Selçuk Alkın , "Dede-Korkut Destanları" , Mehmet Muştak, "Katran Tebrizi " , Hürmuz Yallı, "Azerbaycan Şairi N izami ve Çağdaşları " , Ahmet Karaca, "Şah İsmail Hatar· , Seyfettin Altaylı , ·'Azerbaycan Şairi Habibi " , Ahmet Karaca , ··Azerbaycan·ın Ölümsüz Şairi Mehemmet Fuzuli'" , Necati .

Okut, . Abbas Tufarganlı'' .

1 3 . Prof. Dr. Orhan Türkdoğan, Doğu Anadolu'nun Sosyal Yapısı , Azerbaycan Kültür Derneği Yayın No: 2 4 . Yenigün Matbaası Ankara , 1 98 7 , 29 sahife .

2 15

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Bölgenin kalkınması tarihçesi ile başlayan kitapçık, Doğu Anadolu'nun sosyal yapısını etkileyen olaylarla devam etmek­ tedir. Yazar bu etkileri; yoksulluk, köy dışı dünyadan kısmen alakasının kesilmiş yalnızlık içinde olunması, hareketsizlik, okur yazarlık oranının düşük olması ve tefekküre dayalı kaderci bir dünya görüşü olarak belirtilmektedir. Sonuçta ise , bu olumsuz­ luklardan kurtulmak için bazı önerilerle eser tamamlanmakta­ dır.

1 4 . İshak Sunguroğlu, Harput Yollannda (Seçmeler), Azer­ baycan Kültür Derneği Yayın No: 25 , Yenigün Matbaası, Anka­ ra, 1 987 , 1 24 sahife . Ön sözden sonra, Harput'un tarihi hakkında ilk söz (s. 7- 1 6); Il. Abdülhamid devrinde Harput (s. 1 7 - 20); V. Mehmed Re­ şad devrinde Harput (s. 2 1 - 40); Mehmet Vahdettin devrinde Harput (s.4 1 - 48) ; Harput'un nüfusu (s.49 - 54); Harput Vi­ layetinin idari cephesi (s.55 - 86); Azınlıklara ait okullar (s.87 88) ; Yabancı okullar (s.89 - 1 00) ve 1 90 8 meşrutiyetinin Har­ put ve Elazığ'da ilanı günlerine ait hatıralar (s. 1 0 1 - 1 06) hak­ kında bilgi bulunan eser indeks ile sona ermektedir.

1 5 . Azerbaycan Türk Edebiyat Tarihinde Abide Şahsiyetler ll, Azerbaycan Kültür Derneği Yayın No . 2 6 , Ankara, 1 987 , 85 sahife.

Azerbaycan Kültür Derneği'nin Cumartesi konferanslarını kitap haline getirmesi sonucu meydana gelen eserde. şu maka­ leler yer almaktadır; Betül Lengeranlı, "Azerbaycan Hanım Şairlerinden Mehseti Geneevi Hanım " , Yunus Lengeranlı, " Ne­ simi" , Necati Okut, "Kadı Burhanettin " , Seyfettin Altaylı , "Sa­ ib Tebrizi" , Sadık Attar, ''Seyid Abülkasım Nebati " , Oktay Erol, "Molla Penah Vakıf· , Sinan Baykal, " Aşık Edebiyatı ve Aşık Elesker" , Ahmet Karaca , "Azerbaycan 'da Milli Uyanış Dönemi ve Büyük Mütefekkirimiz Abbaskulu Ağa Bakühan lı·· , Feyzi Aküzüm. " Hasan Bey Zerdabi" .

216

Azerbaycan 'm /stiklôl Mücadelesi

16. Doç. Dr. Enver Konukçu, Köroğlu'na Kadar Bingöl, Azerbaycan Kültür Derneği Yayın No: 2 7 . Ankara , 1 987, 25 sahife.

Eser, önsözden sonra meydana gelen şu kısımlardan oluş­ maktadır; Bingöl ve Çapakçur adı (s.7 - 1 3); Roma, Bizans ve Araplar (s. 14 - 1 5) ; Bingöl'de Türkler (s. 1 4 - 1 6) ; Kara ve Ak­ koyunlular (s. 1 6 - 1 8) ; Osmanlı Devri (s. 1 8 - 2 1) ile Bibliyoğ­ rafya (s.23).

17. Cemil Ünal, Türk ve lsl�m Aleminde Azerbaycan'ın Yeri, Azerbaycan Kültür Derneği Yayın No:28, Ankara, 1 987 , 22 sahife.

Cemil Ünal tarafından, Haziran ayında, Türkiye Odalar Bir1iği Konfernas Salonunda düzenlenen konferanstaki konuşma metninin kitap haline getirilmesi sonucu, bu eser ortaya çıkmış­ tır.

Alp Ertunga ile başlayan eser, Hazar Türkleri'nin İran'a ge­ lişi ve Arapların Azerbaycan'a gelişi konuları ile devam etmek­ tedir. Emeviler döneminden sonra, Selçukluların bölgeye geliş­ leri, İslam dünyasında , mezhep ve hilafet mücadeleleri yüzün­ den perişanlığını, İslam'a sahip çıkarak bir nebze olsun dindiriş­ leri, buna karşılık, bu müsamaha neticesinde, bölgede Arap ve Fars kültürlerinin etkili olmaya başlaması, daha sonra da Safe­ vi devleti ve Osmanlı Devleti dönemlerinde Azerbaycan'daki gelişmeler değerlendirilerek, risale sona ermektedir.

1 8 . Dr. A. Baycan , Dağ Çiçekleri, Azerbaycan Kültür Der­ neği Yayın No:29 y.y.y . , y.t.y. 1 70 sahife.

Baycan hal tercümesi ile Ahmet Karaca'nın kaleme aldığı Dağ Çiçeklerini Okurken (8- 1 6)'den sonra vatan, tabiat, has­ ret , sevgi gibi konularda şairin kaleme aldığı şiirler yer almak­ tadır.

1 9 . Sadi Bayram , Güney Doğu Anadolu'da Proto-Türk izle­ ri "Mukaddes Kitaplara Göre Hz. Nuh'ın Gemisi" . Azerbaycan 217

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Kültür Derneği Yayın No:30, Yenigün matbaacılık, Anka­ ra, ı 988, 4 7 sahife.

Eser, ı 986 yılında X. Türk Tarih Kongresinde; "Mukaddes Kitaplara göre Hz. Nuh'un Gemisi, Güney-Doğu Anadolu'da Proto-Türk izleri Konusunda bir Deneme" başlıklı bildirisinin kitap haline getirilmiş şeklidir.

Yazar burada , Tevrat ve İncil'in asılları günümüze ulaşma­ masına rağmen, nesilden nesile günümüze intikal etmiş , şifahi tarih ve folkloru da içine alarak, günümüze ulaşan bilgiler ile hiçbir kelimesi tahrif dahi olmayan Kuran-ı Kerim'den yola çı­ karak, Hz. Nuh'un gemisi ve Güneydoğu Anadolu'da Türk'ün proto-tipierini tesbit etmeye çalışmıştır.

2 0 . Azerbaycan Türk Edebiyat Tarihinde Abide Şahsiyetler m, Azerbaycan Kültür Derneği Yayın No: 30, Yenigün Matba­ acılık, Ankara , ı 987, 77 sahife .

Eser'de yine Azerbaycan Türklüğünün önemli edipleri hak­ kında makaleler yer almaktadır. Bu makaleler sırasıyla; Ahmet Karaca, " Mirza Şefi Vazeh" ; Dr. M . Kengerli,"Azerbaycan Şa­ iri Şirvanlı Hakani" ; Selçuk Önal, "Kasım Bey Zakir" ve Dr. Mehmet Kengerli, "Abdulkadir Maragalı" .

2 ı . Saltanat ve Halifelik (Kaldınlmalı mı İdi?) , Azerbaycan Kültür Derneği Yayın No: 3 1 , Yenigün M atbaacılık, Ankara , ı 988. 34 sahife .

Türkiye "de zaman zaman sert tartışmalara sebep olan laiklik kavramının , yine gündemde olduğu günlerde. Azerbaycan Kül­ tür Derneği de Saltanatın ve Halifeliğin kaldırılması konularını ele alan bu risaleyi yayınlayarak, tartışmaya kendi bakış açıla­ rı ile katılmaktadırlar.

22. Haz. Prof. Dr. Abdurrahman Güzel - Ş . Kaya Seferoğ­ Atatürk ve Milli Birlik. Azerbaycan Kültür Derneği Yayın No: 33 , Yenigün Matbaacılık, Ankara , ı 988, 69 sahife .

lu ,

218

Azerbaycan 'm lstiklô! Mücadelesi

Azerbaycan Türk Kültür Dergisi446'nde aynı adla yayınlanan makalenin bir araya getirilmesi sonucunda, adı geçen eser or­ taya çıkmıştır. Eserde Atatürk'ün altı siyasi ilkesi, Cumhuriyet­ çilik, milliyetçilik, halkçılık, devletçilik, laiklik ve inkılapçılık hakkında bilgi verilmektedir.

23. Yılmaz Öztun�, XX. Yüzyılın Son Çeyreğinde Şark Me­ selesi, Azerbaycan Kültür Derneği Yayın No: 34, Yenigün Mat­ baacılık, Ankara, 1 989, 50 sahife.

Eser, yazarın daha önce, Tarihçi Gözüyle sütununda yayın­ lanan makalelerinin toplanmış şeklidir. Burada yer alan maka­ leler ise; Kürt Kültürü, Sırça Köşktekiler, İlancılar, Kültürlerin Oluşması, Küçük Diller, Resmi Dil Meselesi, Bölücülük Hakkın­ da, Jaan Vendemeulebroucke, PKK Eylemleri, Milliyetler Me-' selesi, Türk Olmak, Türk Milliyetçiliği, Milliyet ve Medeniyet, Birleşik Amerikanın Anatomisi, Amerika ve Kürtler, Cihan Sa­ vaşı, Sevr, Sevr'in Şartları, Komünizmde )rkçılık, Ne Biçim Azınlık?, GAP, GAP'ın Stratejik Değeri ve Şanlıurfa isimlerini taşımaktadır.

24 . Basınımııda Türkiye Meseleleıi, Azerbaycan Kültür Derneği Yayın No: 35, Yenigün Matbaacılık, Ankara , 1 989, 65 sahife.

Azerbaycan Kültür Derneği, Türkiye'deki muhtelif yayın or­ ganlarında yayınlanan yazıları, Milli kültürümüz, Milli Birliği­ miz ve Milli Meseleler hakkında toplumu bilgilendirmek ama­ cıyla hazırlanmıştır. Eserde şu yazılar yer almaktadır; Alevilik ve Sünnilik Meselesi, (Cihad Baban); Devletin Düzeni (Ha­ san Pulur); Humeyni, Asala, Cihat (Taha Akyol) ; Birbirimizi Yemek, (Mehmet Önder); Mehmet Akif'in Nefesi (Coşkun Kır­ ca); Din Devleti (Yılmaz Öztuna) ; Sahte Dindarlar ve Sahte La­ ikler (S. Ahmet Arvasi); Ey Kara Ses Allah ·tan Utanmaz mı­ sın? (Rüştü Şardağ) ; İran·ın Gizli Emelleri ve Türkiye (Bilgin Peremeci); Almanya'da Bir Yobaz, (Oktay Akbal) ; Almanya'da446 Sayı. 257. Temmuz-AğustosEy/ü/ 1986.

219

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

ki Kara Ses (Ergun Göze); Türkiye 'ye Neden Düşmanlar (Mus­ tafa Necati Özfatura); Batı Avrupa ve Türkiye (Coşkun Kırca); Uslanmaya'nın Hakkı (Coşkun Kırca); Prof. Üçok (Uğur Mum­ cu) ; Terörün Kaynakları (Yalçın Özer) ; Humeyni: Ne Doğu, Ne Batı (Kamuran Özbir); Amerika Nire, Türkiye Nire (Necati Zincirkıran); Bunları Tanıyınız (Oktay Ekşi); Komünist Partisi ve Enver Paşa (Rüştü Şardağ) ; Atatürk'ü Anarken (İsmail Cem); Atatürk' ü İnkar Edenler (Muammer Yaşar); ve Peçe, Çarşaf, Başörtüsü, Türhan (Coşkun Kırca) .

25. Haz. Metahat Altunbay, Hüniyete Uçan Türk Mehmet Altunbay'ın Habralan , Azerbaycan Kültür Derneği Yayın No:36, Sevinç Matbaası, Ankara, ı 989, 254 sahife. İkinci Dünya Savaşı esnasında, Mehmet Altunbay arkadaş­ ları Celal ve Hasan Zeynallı ile birlikte hürriyete uçan ilk kahra­ manlar olmuşlardır. Eserde de Yazar, hem bu kaçış günlerini hem de yaşadıkları günleri ele almakta, ayrıca, aile efradı ve kendisinin Anavatan Türkiye 'ye geçmesinde emeği olanlar hakkında da bilgi vermektedir.

26. Dağlık Karabağ Hayaller ve Gerçekler, Azerbaycan Kül­ tür Derneği Yayın No: 3 7 , Yenigün Matbaacılık, Ankara, ı 989 . 7 0 sahife.

Azerbaycan ' ın en önemli meselelerinden birisi de, şüphesiz Karabağ meselesidir. Eserin giriş kısmını Abdülhaluk Çay yaz­ . mıştır. Çay, yazısında özetle, Türk - Ermeni meselesinin tarihi gelişimi ve Karabağ 'ın tarihi hakkında bilgi vermektedir.

Eserin hayaller kısmı, Dr. Tessa Hofmann · ın H . Ahmed Schmiede'ye yazdığı 2 2 . 4 . ı 988 tarihli mektubunu içermekte­ dir. Burada, yazarın, 8 . 4 . ı 988 tarihinde Zeit-Magazin dergisin­ de yayınlanan "Vatan İçin Yine Kan Dökülüyor" başlıklı maka­ lesine Schmiede'nin ı ı . 4 . ı 988 tarihinde aynı gazetenin oku­ yucu mektubu kısmında çıkan yazısına verdiği cevaba karşılıktır.

H9fmann burada, Alban sözü, Karabağ , Azerilerin ezilen halk 220

Azerbaycan 'm istiklôl Mücadelesi

olması, Sovyet Ermenistan'ına arazi terki gibi konulardaki fikir­ lerini belirtmektedir.

Hayaller kısmı ise; Azerbaycan'ın meşhur tarihçilerinden Prof. Dr. Süleyman Aliyarov'un Hofmann'ın iddialarına verdiği cevap yer almaktadır. Alban, Karabağ, istatistikierin ortaya koyduğu gerçekler, Sovyetlerin Ermenistan'a arazi terki gibi ko­ nulardaki cevapları yer almaktadır.

2 7 . Prof. Dr. Mehmet Saray, Kıyafet ve LAiklik, Azerbaycan Kültür Derneği Yayın No: 38, Yenigün Matbaacılık, Ankara, ı 989. 62 sahife.

Mehmet Saray'ın kaleme aldığı eser, kıyafet ve laiklik başlık­ larından oluşmaktadır. Gerek laiklik ve gerekse kıyafet konula­ rında, Atatürk'ün konuşmaları ve yazıları ışığında konuyu ele alan yazar, kendi bakış açısı ile, daha güzel bir hal almış olan eserin sonuna bir de, LCıgatçe ilave etmiştir.

28. Ahmet Kabaklı, Güneydoğu Yakından, Azerbaycan Kül­ tür Derneği Yayın No:4 1 . , Yenigün Matbaacılık, Ankara, ı 990. 56 sahife .

Azerbaycan Kültür Derneği, Türkiye'nin Güneydoğu mese­ lesinde de üzerine düşen vazifeyi yapma ihtiyacı hissettiğinden, Ahmet Kabaklı'nın, yazıları ışığında, Doğu Anadolu Türklüğü­ nün izahını yaparken, bu kesimde yaşayan vatandaşlarımızın sadece hukuki anlamda değil, sosyal vetire olarak da Türklükle­ rini izah etmektedir.

Eserde Kabaklı'nın şu makaleleri yer almaktadır; İzan ve Görgü; Doğu'dan Doğuş; Doğu Raporu; Ya Devlet Başa; Da­ hili ve Harici; Sıcak Takip; Nevruz; Eski Bir Kürtçüden Mektup; Kürt Diye Diye; Gizli Celselerde Türk-Kürt; Üç Sorumlu; Türk­ Kürt Ne Demektir; Bogos Nubarlar: Van'da Kaneler Niçin?; İki Düşman Arasında ; Güneydoğu Yakından; Bu Tezgah Kimin; Doğu Anadolu Gerçeği; Bunlar Hep Böyle midir?; M . Ke­ mal'den Küfrevi 'ye; Söğüt'ten Hamidiye'ye; Gericiler ve İleri .

Gidenler; Doğu'daki Memurlar.

221

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

29. Elmas Yıldırım, Yiğitlere Sesleniş, Azerbaycan Kültür Derneği Yayın No:42, Yenigün Matbaacılık, Ankara, 1 990, 120 sahife.

Azerbaycan'ın Türkiye'de meşhur olan Milli şairlerinin ara­ sında Elmas Yıldırım'ın yeri bambaşkadır. Çünkü, ömrünün yaklaşık 1 7 yılını Türkiye'de geçirmiş. hasret dolu şiirlerini bu­ rada kaleme almıştır. Azerbayr�n Kültür Derneği tarafından, Azerbaycan Türk gençliğine armağan edilen eser, A. Vahap Yurtsever'in kaleme aldığı, " Elmas Yıldırım'ın edebi şahsiyeti ve şiir san 'atı" (s. 9- 1 9) ile Feyzi Aküzüm' ün kaleme aldığı, " El­ mas Yıldırım'ın hal tercümesi" (s. 2 0- 26) dan sonra Elmas Yıl­ dırım'ın yazdığı, Vatan, gurbet, hasret ve kahramanlık konula­ rındaki şiirlerinden oluşmaktadır.

Bu dönemde, Azerbaycan Kültür Derneği tarafından yayın­ lanan risaleler de mevcuttur. Bunlar Dernek yayın numarası ve­ rilmeden basıldığı için kaç tane olduğunu tesbit etmemiz müm­ kün olmadı. Ancak, tesbit edebildiklerimiz şunlardır; 1 . Azerbaycan Dergisinin Çay Gazetesi Birlik Dirliktir, Ay­ yıldız Matbaası Ankara, 1969, 16 sahife.

9 Şubat 1 969 tarihinde tertiplenen Azerbaycan Balosuna davet kitapçığıdır. Derneğin 2 Şubat 1 969 tarihinde 2 0 . yıldö­ nümünü tamamlaması vesilesiyle hazırlanmıştır. Burada başta Mehmet Emin Resulzade olmak üzere, Azerbaycan davası ko­ nusunda hizmeti bulunanların, bayrak, dava ve istiklal konula­ rında yazdıkları yazılardan küçük, çarpıcı alıntılar yer almakta­ dır.

2 . Feyzi Aküzüm, M. Emin Resulzade'ye Göre Çeşitli Cep­ heleriyle Azerbaycan lstiklal Mücadelesi, Ankara, 1977 , 2 0 sa­ hife.

Azerbaycan Kültür Derneği tarafından, Mehmet Emin Re­ sulzade' nin ölüm yıldönümü ınünasebetiyle düzenlenen tören­ de yapılan konuşma metninin kitap haline getirilmiş şeklidir.

222

Azerbaycan 'm lstiklô/ Mücadelesi

Yazar, Resulzade'nin şair ve yazar yönü, Azerbaycan İstik­ latindeki yeri, ı s Eylül Baku'nün kurtuluşuna bakışı , 27 Nisan'ı değerlendirişi, Milli devletçilik, milliyetçilik, millet kavramiarına dair düşünceleri, Müsavat Partisine bakışı, Komünizm-Rusya'ya dair fikirleri, Çeka'yı yorumlayışı , Muhaceret hayatınma bakışı, Milli Ahlak, Kafkasya Birliği, Kültür Gelenekleri, Türkiye Cum­ huriyeti, Atatürk, Esir Türk İlleri ve Azerbaycan Milli Merkezi ve Resulzade konularında verdiği bilgilerden oluşmaktadır.

3. Feyzi Aküzüm , Hiyanet Kadrosunu Tanıyalım, Ankara,

ı 979, 20 sahife.

27 Nisan ı 920 tarihinde, Rus orduları tarafından istila edi­ len Azerbaycan Cumhuriyeti'nin yıkılmasında, Rustarla işbirliği yapan şahıslar hakkında bilgi vermektedir. Bu şahıslar arasında, Dr. Neriman Nerimanof, Ağamalıoğlu Samed Ağa, Ağaverdi­ yef, Esad Ahundof, Ruhullah Ahundof, Ali Kerim, Teymur Ali­ yef, Mir Cafer Bağırof, Dadaş Bünyadzade, Habib Cebiyef, Prof. Bekir Çobanzade, Dr. Sultan Mecit Efendizade, Eyüp Hanbudakof, Prof. Veli Huluflu, Halfe Hüseyinof, Mürza Davut Hüseyinof, Hacı İlyas, İsrafil İbrahimof, Ali Haydar Karayef, Yusuf Kasımof, Mustafa Kuliyef, Teymur Kuliyef, M . Mamedof, Abdulbaki Mehmetzade, Dr. Gazanfer Musabekof, Naibof, Hü­ seyin Rahmanof, Hasan Seferof, Hamid Sultanof, Dr. Tağı Şahbazı, Mürsel Şahsuvarlı, Haydar Tahirof, Büyükağa Talıplı, Ahmet Bedi Tirinç, Haydar Vezirof, Kanbay Vezirof, Hamid Yakubof, M . Yakubof ve Cengiz Yıldırım hakkında kısa bilgiler yer almaktadır.

IV.3. 1 1 . Cemil Ünal'ın Başkanlık Dönemi Azerbaycan Kültür Derneği'nin 24 Şubat ı 990 tarihinde gerçekleştirdiği 3 2 . Genel Kurul Toplantısı sonucu merkez yö­ netim kuruluna seçilen üyelerin 26 Şubat 1 990 tarihinde yap­ tıkları toplantı sonucu görev dağılımı şu şekilde olmuştur.

223

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Genel Başkan : Cemi! Ünal; Genel Başkan Yardımcısı: Fah­ rettin Gülseven; Genel Sekreter: Ahmet Karaca; Muhasip Üye: Süleyman Musabeyli; Genel Sekreter Yardımcıları : Selçuk Önal ve Yunus Lengeranlı; Üyeler: Feyzi Aküzüm, İsa Yaşar Teze!, Tuncer Kı rhan; Timur Aksu, Yahya Işıklı. 447 ·

Bu Kongre sonucunda, Merkez yönetim kurulu üyeliklerine, Cemi! Ünal, Ahmet Karaca, Fahrettin Gülseven, Yunus Lenge­ ranlı , İsa Yaşar Teze!, Feyzi Aküzüm , Selçuk Önal, Süleyman Musabeyli, Tuncer Kırhan, Timur Aksu ve Yahya lşıklı asil; Ra­ him Bösçek, Muzaffer Türkeli, İbrahim Özbek, Latif Yücel, Hürmüz Yallı, Yücel Akbulut, Turgut Yorga, Ertuğrul Sarıya! , Haluk Talipoğlu, Korkmaz Alkaçır v e Selçuk Sönmez yedek; Denetleme Kurulu üyeliklerine , Ahmet Karadağlı, Selçuk Al­ kın448 ve Kurban Aydın asil, Cafer Yılmaz, Mahmut Kesemen ve İbrahim Aktan yedek; Haysiyet Divanı üyeliklerine, Abdul­ kerim Doğru, Dr. Hidayet Çelebi ve Dr. Yahya Daşdelen asil, Şirin Şirvanlı , Canlar Lengeranlı ve Ali Muğanlı yedek; Danış­ ma Meclisi Üyelikleri içinde; Or. Mehmet Azer Aran, Dr. Meh­ met Kengerli, Taki Aran, Haydar Atak, İlhan Aküzüm, Sabri Aras, Yasin Bozkurt, Ziya Ayrım, Aziz Kaygusuz, Tayyar Bilen, Abbas Gökçe, Fuat Azgur, Cengiz Ekinci, Prof. Dr. A. Mecit Doğru, Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun, Nurettin Hazer, Prof.

Dr. Nuri Saryal, Sönmez Kılıçlı, Ali Atasever, Dr. Ayhan Doğ­ ru, Aybike Karaca, Aliye Bakü, Oktay Erol, Seyfettin Altaylı , Nesip Kesemen, Mehmet Pendik, Necati Okut, Tevfik Karasu, Galip Daşdemir, Feyiz Kılıç, Aslan Karabağlı,449 Müştak Kara­ bağ, Tağı Toktamışoğlu, Selahattin Kılıç, Mehmet Müştak, Sa­ dık Attar, Dr. Celal Açıkgöz, Turan Taşdemir, Hüseyin �bulut, . ...-

447 -Azerbaycan Kültür Derneği nin 32. Genel Kurul ToplantiSI Yapild1 ': Azer· baycan D. . S. 271. 0cak · Şubat 1990. s. 120.

448. Selçuk A lkm (Kars 1960 · ): Eğitim Enstitüsü mezunu olup. TRT Azerbay· can masasmda çalişmaktadir.

449 Aslan Karabağll: ll. Dünya Savaşmdan sonra Türkiye ye gelmiştir. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi mezunudur. Zirai Mücadele Genel Müdürlüğünde çalişmlŞ. Genel Müdürlük görevine kadar yükselmiştir. Emekli olmakla birlikte. halen Milli Prodüktivite merkezinde çalişmaktadir. (Bilgi. Ahmet Karaca)

224

Azerbaycan 'm lstiklôl Mücadelesi

Çağatay Özkan, Mehmet Ali Saita, Mehmet Alkan , Atilla Ko­ ca ve Sarnet Lehimcioğlu seçilmişlerdir.450 Cemil Ünal'ın Başkanlık dönemi, her açıdan hareketli bir dönem olarak karşımıza çıkmaktadır. Özellikle Sovyetler Birli­ ği'nin parçalanma noktasına gelmesi, Azerbaycan Kültür Der­ neği'nin de, faal bir yapı içine girmesini sağlamıştır. Şüphesiz bu dönemde en dikkat çekici gelişmeler ve Azer­ baycan'ın kaderini değiştiren olaylar, 1 9, 20 ve 2 1 Ocak 1 990 tarihinde Sovyetler Birliği tanklarının Baku sokaklarında yaptı­ ğı katliamlar olmuştur. Bu olay Türkiye kamuoyunda infiate se­ beb olmuştur. Azerbaycan'a her türlü desteği sağlamak ama­ cıyla Türkiye'de ve dışarıda çeşitli komiteler oluşturulmuştur.

Ayrıca başta ANAP, MÇP, DYP, RP, İDP, DSP ve SHP, ge­ rek parlamentoda gerekse kendi kuruluşlarının düzenledikleri miting ve toplantılarda, basma yaptıkları açıklamalarda, Azer­ baycan meselesini her yönü ile dile getirmişler, Sovyetler Birli­ ği'nin İnsan Hakları Evrensel Beyannamesinde yer alan husus­ lara, Helsinki sözleşmesi ilkelerine uymasını, insanlık suçu işle­ menin hiçbir şekilde affedilmeyecek bir cürüm teşkil ettiğini açıklamışlardır. 45 1 Yine bu konu ile alakah olarak, başta Azerbaycan Kültür Derneği olmak üzere, çeşitli dernek, basın yayın kuruluşları, odalar ve vakıflar yayınladıkları beyanname ile kınamışlardır.

(Ek. 1 2) Ocak katliamına dair Azerbaycan'ın önemli şahsiyetlerinden olan Bahtiyar Vahapzade'nin hatıraları,452 bu günlerde Türki­ ye 'de de yakından takip edilmiştir.

450 A . K D. K D. . Karar No. Yok. 26 2. 1 990 s. 235·238 451. 'Bakü deki KlZII Ordu Katliamı Türkiye yi Ayağa Kaldırdı ·: Azerbaycan LJ . S 271. Ocak · Şubat 1 990 s. 78 452. Balıliyar Vahapzade. Tauşarıa Kaç Tazıya Tut. Yeni Diişiince Yayın/o· rı. Ankara. y .t. y.

225

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Yurt dışındaki Azerbaycanlıların bu tarihten sonraki en bü­ yük hedefleri olan Azerbaycan ' ın istiklali yolundaki çalışmalar­ da da büyük bir hareket göze çarpmaktadır. Ancak en dikkat çekici hareket, Azerbaycan dışında faaliyet gösteren Milli Mü­ savat Halk Partisi, siyasi organı Azerbaycan Milli Merkezi Baş­ kanlık Divanı adına Dr. Mehmet Kengerli ve Ahmet Karaca ile kültürel organı olan Azerbaycan Kültür Derneği adına Cemi! Ünal, 27 Ağustos 1 99 1 tarihinde Azerbaycan Cumhurbaşkanı Hasan Ezizoğlu Hasanov'a gönderdikleri telgrafta; "Azerbay­ can'ın zaman geçirmeden yeniden istiklalini ilan etmesini iste­ mişlerdir. " 453 Nitekim birkaç gün sonra , 30 Ağustos 1 99 1 tarihinde Azer­ baycan Cumhuriyeti'nin İstiklalini ilan etmesini de memnuni­ yetle karşılamışlardır. 454 Dernek, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin ilanından sonra da, kültür faaliyetleri yanında. Azerbaycan'ın meseleleri ve özellik­ le de Karabağ problemi dolayısı ile siyasi faaliyetlerde de bulun­ mak zorunda kalmıştır. Bu dönemde Azerbaycan Kültür Derne­ ği Danışma Meclisi de, yaptığı toplantılarda aldığı kararları , tav­ siye niteliğinde de olsa Derneğe yazılı olarak bildirmiştir.

Nitekim , 1 8 Mart 1 990 tarihinde yapılan Danışma Meclisi toplantısı sonucu, 1 990 - 1 99 1 çalışma programına aşağıdaki maddelerin de ilave edilmesini tavsiye etmiştir. Siyasi ve Kültü­ rel faaliyetler olarak iki kısımda ifade edilen kararlardan bazıla­ rı şunlardır; 1 . Rus esiri halkların kurdukları derneklerle yakın temas kur­ mak.

453. "" Yurt Dtşmdaki Azerbaycan Milli Kuruluşlanmn Yöneticileri Azerbay· can "m Yeniden islik/alini i/dn etmesini istediler ·: A zerbaycan D. . S 280.

Temmuz · Ağustos 1991. s.41.

454. ""!lzerbaycan Milli Kuru luşlan Azerbaycan Cumhuriyeti ·nin Yeniden Azerbaycan .111 istik/ci/ini i/cin etmesi münasebetiy/e bastn top/anttst chizenle· di " : A zerbaycan D. . S. 280. 7emmuz · Ağustos 1991. s. 44 · 46.

226

Azerbaycan 'm lstiklôl Mücadelesi

2 . 27 N isan 1 920 tarihinde gaspedilen hürriyet meselesini her yıl Birleşmiş Milletler ve benzeri kuruluşlara götürmek, dün­ ya kamuoyunun malı olmasını sağlamaya çalışmak.

3. İslam ülkeleriyle, bilhassa İslam Konferansı Teşkilatı ile yüksek düzeyde temas kurmak.

4. Azerbaycan ile sıkı temas kurmak ve ta lebe mübadelele­ rine gereken önemi vermek, yönlendirmek.

5. Yeni gelişen ticari sahaya el atarak, Azerbaycan ile temas kuran iş sahipleri ile yakın diyalog kurup, Azerbaycan'a yatırım yapmalarına ve Azerbaycan ekonomisini Türkiye ekonomisi ile kaynaştırmak.

6. Her iki yılda bir Büyük Azerbaycan Kurultayını milletlera­ rası düzeyde tertipiemek 7. Bir komisyon kurarak Azerbaycan Bibliyoğrafyasının ya­ yınını gerçekleştirmek.

8. Batı'da yayınlanan Azerbaycan ile ilgili materyalleri getir­ ıerek arşivlemek.455 Bu tavsiye kararlarından bir müddet sonra, 1 -6 Nisan 1 9 9 1 tarihinde Baku'de Azerbaycan Muhaceret Edebiyatı sempozyu­ mu, Azerbaycan Kültür Derneği ile Azerbaycan İlimler Akade­ misi'nin tertipledikleri bir sempozyum gerçekleştirilmiştir.

Sempozyuma Türkiye'den şu isimler katılmıştır; Cemil Ünal, Ahmet Karaca, Fahrettin Gülseven, Süleyman Musabeyli, Sel­ çuk Önal, Tuncer Kırhan, İsa Yaşar Tezel, Timur Aksu, Yahya Taşdelen, Prof. Dr. A. Bican Ercilasun, Doç. Dr. Bilge Ercila­ sun, Doç. Dr. Yavuz Akpınar, Yrd . Doç. Dr. Hüseyin Tuncer, Yavuz Bülent Bakiler, Abbas Gökçe, Turan Taşdemir, Harnit Dönmez, Aybike Karaca . Abbas Aslan . Selçuk Alkın, Oktay Erol, Kurban Aydın, Latif Yücel, Mehmet Müştak, Engin Vural, 455. Damşma Meclisi nin 2 4. 1990 tarih ue 31 sayilt karan. Mehmet Ken· ger/i nin özel arşiuinden a!mmtşltr.

227

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Nafiz Öncü!, Servet Gürcan , Tayyar Bilen, Erhan Yarar, Ali Üç­ tepe , İrfan Murat Yıldırım, Ramiz Özler, Süleyman Büyükdağ ve Enver Aras.q51' Bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti'nin bu tarihlerdeki en önemli meselesi Karabağ meselesidir. Bu meselede başta Azer­ baycan Kültür Derneği olmak üzere, yine Türkiye kamuoyunda yakından takip edilmiştir. Konu ile ilgili muhtelif çalışmalardaq57 ilgi ile karşılanmıştır. Bu meselenin halli için öngörülen çözüm­ lerin başında, Azerbaycan'ın Milli Ordusunu oluşturması fikri gelmiştir. Bunun içinde silah ve benzeri malzerneye ihtiyaç du­ yulmuştur. İhtiyaç duyulan malzemenin Türkiye Cumhuriyeti Genel Kurmay Başkanlığından sağlanması için , Azerbaycan Milli Merkezi tarafından 20 Mayıs 1 992 tarihinde, Genel Kur­ may Başkanlığına müracaat edilmiştir. qss

IV.4. Mücahit Dergisi'nin Faaliyetleri Azerbaycan istiklal davasını yaymak, Kafkasya'da yaşayan topluklar hakkında bilgi vermek, komünizm tehlikesini, hür dünyaya anlatmak amacıyla neşredilmeye başlayan Mücahit Dergisi Temmuz 1 955 tarihinde yayın hayatına atılmıştır. Sahi­ bi ve Neşriyat Müdürü Cengiz Gökgöl olan dergiyi, sahifelerin­ de ifade etmese de, Azerbaycan Kültürünü Tanıtma Derneği ve Azerbaycan Yardımlaşma Derneği'nin yayın organı olarak da ifade edebiliriz.

Mücahit Dergisi, ayda bir yayınianınayı hedeflemiş olmasına rağmen, bilhassa maddi sıkıntılar sebebi ile zaman zaman bu periyoda uymadığı gibi, ilk sayılar hariç genelde iki ayda bir ya­ yınlanmıştır. .

456. Azerbaycan Muhoceret Edebiyati Sempozyumu Yapildl '·: Azerbaycan D . Mart - Nisan 1991. S. 278 s. 45.

457 Yasin Aslan. Can Azerbaycan (Karabağ da Ta/an Var). Ankara 1 990. : Dursun YJ!dmm. Cihat Özönder. Karabağ Dosyas1. Ankara 1991. (/! Baslo) 458 Ad1 geçen uesika. Mehmet Kengerli 'nin arşiuinden temin edilmiştir. .

228

Azerbaycan lstiklal Mücadelesi

IV.4. 1 . Mücahit Dergisi'nin Yayın Amacı ve Politikası Mücahit Dergisi 'nin ilk sayısında gayesi şu şekilde belirtil­ mektedir; Komünizmin mezalimine en ziyade maruz kalan ve yekünu 60 milyonu bulan Türkistan, Azerbaycan, Kınm, İdil Ural ve Şimali Kafkasya Türklerinin müstevliye karşı yapbğı ve yapmakta olduğu hürriyet mücadelesini zikretmek, mahkUm Türk illerinin coğrafi, iktisadi ve kültürel kaynaklannı tanıtmak ve aynı zamanda mahkOm Türk ilieri arasında fikir birliğinin te­ minine çalışmak olacakbr459 şeklinde belirtilirken, İkinci Cildin ilk sayısında da ek olarak; Komünistlerce istismar edilen zen­ gin yeralb yerüstü servet kaynaklanna sahip Türk-lslam ülkele­ rinin kurtuluş mücadelesini ön planda tutmakta olan Mücahit, muhaceret arasında çözülen bağiann ve gevşeyen işbirliğinin yeniden kuwet bulmasına çalışmaktadır460 denilmektedir.

Mücahit Dergisi'nin yayın politikası da şöyle belirtilmektedir; Bugün hariçteki Türk muhaceret neşriyabnda Kınmca, Azer­ baycanca, Yakutca, Kırgızca, Tacikçe ve Özbekçe tabirlerinin Kınm Şivesi, Azerbaycan Türkçesi vs. gibi tabirlerle değiştirildi­ ğiıli memnuniyetle görmekteyiz. MahkUm Türkler, ist!snasız müslüman olduklanndan islam aleminden hiçbir zaman aynla­ mazlar. Mücahit bu gibi bozguncularla ağır başlı mücadelesine devam edecektir. Fakat bu mücadele hiçbir vakit laboratuar Türkçülüğü ve Turanedığı manasma alınmamalıdır. Bizler Faşiz­ min ve onun temeline kurulacak Turanizmin hayalden ibaret ol­ duğuna inandığımız gibi bir halifenin etrahnda islam aleminin bir imparatorluk şeklinde birleşeceği idealini de varit görmüyo­ ruz. Müslüman milletierin ittifak ve ittihadı ise başka şekilde

459. Mücahit, 'Mücahit /n Gayesi ': Mücahit. 5. 1. Temmuz 1 955. s.2.

460. Cengiz Gökgöl, "Miicahid 'in ll Cildine Başlarken ··. Mücahit. V 3.

C 2.5. 13. Ocak 1958. s. 1.

229

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

mümkün olacaktır. Biz müstakil Türk Devlet'leri arasında her­ şeyin üstünde kültür ve fikir birliğinin tahakkukunu zaruret ad­ detmekteyiz. Müslümanlığın temin ettiği yüksek ahlak ve pren­ sipler dairesinde milli hakimiyetlerini kuracak olan mahkılm Türklerin, başka diniere mensup hürriyetsever milletlerle en iyi münasebetleri tesis etmelerinin mümkün olduğuna da inanıyo­ nız. 461

Mücahit'in diğer bir gayesi de, Azerbaycan Türkleri arasın­ da baş gösteren kırgınlıkları ortadan kaldırıp , kaynaşma sağla­ maktır. Bu konu ile ilgili olarak da şu cümleler dikkat çekmek­ tedir; "ilk çıkışında Mücahit'in közünü teşkil eden imanlı bir dü­

züne Azeri aydını kendi aralarında kaynaşmaya milli istiklalin yegane sağlam temeli olarak gerçekleştirdikten sonra yavaş ya­ vaş, içte milli mücadeleyi, yabancı kaynak ve himayelere daya­ narak körletenlere, dış ülkelerde ise, dediğim dediktir kabilin­ den, çığırkan sabotajcılara karşı, amansız mücadeleye başlama yolınıu tutmuştur.462 Mücahit, şahıs ve zümreleri hedef tutan, Azerbaycan ve bütün Türk illerinin dertlerini kendine paravana yaparak, kin ve gayzın mahsulü, milli mukaddesatımızı zedele­ yen yazılara sütunlarında hiçbir zaman yer vermeyecektir.

Azerbaycanlılann ve öylece de bütün Türk illerinin değerlerini bir araya toplamayı, karınca karannca bütün hizmet aşıklarının emeklerinden faydalanmağı mücahit prensip olarak kabul et­ miştir. "463 Mücahit Dergisi'nin bu dönemde ifa etmeyi düşündüğü en önemli meselelerden birisi de birliktir. Gerçi, burada ifade ettik­ leri birlikten kasdettikleri Azerbaycanlılar arasında bir birliktir.

461. Cengiz Gökgöl. y.a.g. m., s. J. 462 Mücahitçi/er ailesi. "A ltı Yaşına Basarken ·: Mücahit. Y 6. C /ll 5. 31 -32.

Temmuz- Ağustos 1960, s. I. 463. Neşriyat Müdürlüğü. 'Dkuyuculanmıza Açıklama ". Mücahit. S 4 Ekim Kasım 1955. s. 30

230

Azerbaycan 'm lstikld/ Mücadelesi

Ancak, o dönemde mevcut bir dernek, yayınlanan bir dergi ol­ masına rağmen, neden onlarla birlikte hareket etmedikleri ve öyle bir dergi etrafında bilik arayışı içine girdiklerini de, ne ya­ zık ki anlamak pek mümkün değildir.

Bu konuda da zaman zaman bazı yazılar dikkatimizi çekmiş­ tir; Bu yazılarda ifade edilenler de şöyledir; Bizim arzuladığımız

Azerbaycanlılar Birliği'nin tek hedefi, Azerbaycan istikla.Jci ve komünist düşmanı bütün evlatlannın kanaat ve düşüncelerinin bu noktada birleşmesi ve Türk kanunlannın balışettiği imkan­ larla ve Birleşmiş Milletler ana prensiplerine göre bir araya gel­ meleridir. Yoksa mevcut teşkilatlan kaldırarak orılann prensip ve tüzüklerini yeni kurulacak teşkilata mal ebnek, yeni yeni gö­ rüş aynlı.klanna, yeni münakaşa ve çekişmelere yol açmaktan başka bir şeye yaramaz. Arzuladığımız Birlik; parti, zümre ve gruplann faaliyeti üstünde olarak, günlerimizi anmaya, büyük ve küçüklerimizi değerlendirmeye, grup ve zümreterin çekişme­ lerini önlemeye tek bir cürrıle ile Azerbaycanlı Türklerin komü­ nizmle mücadelesinde parti ve zümreciliğe yer vermeden tek merkeziyet fikri etrafında çalışmalannı sağlamaya, büyüklere hürmet, küçüklere sevgi prensibi dahilinde, bütün Azerbaycan­ lılar arasında, bağdaşma, kaynaşma ve birleşmeyi temin ebne­ ye yanyacak bir birliktir. 464 Aslan İmamlı yazısını şu cümlelerle devam ettirmektedir;

Azerbaycan bugün kızıl müstevlinin zulmü allında inierken bize düşen vazifeterin başında Azerbaycan'ın öz evlatlan arasında, kin, adavet ve gayzın kaldmiması için mücadele ebnektir. Kin, edavet ve gayzımızı büyük düşmana yöneltelim, bunun için ica­ bında nefsimizden de fedakarlık yapalım. Herşey Vatan İçin

464. Aslan /mamh. s. 14.

"" Yine Azerbaycan Birliği ': Mücahit. S 2 Ağustos 1955.

231

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

prensibi bizlerin benimseyeceğimiz prensip olduğuna nazaran, memleketini istiklalini seven herkes, bu mevzuda kısmi fedakar­ lığı göze alarak bu davanın yolculan arasına geçmelidirler.

Azerbaycanlılar Birliği Azerbaycanlılardan fedakarlık beklemek­ tedir.46s IV.4.2. Başyazar ve Yazarlan Azerbaycan Davasının muhalif kesiminin, daha önce Meh­ met Sadık Aran'ın yayınladığı dergilerden sonra yayınlanan en kapsamlı ve uzun ömürlü dergisi Mücahit olmuştur. Derginin sahibi ve neşriyat Müdürü Cengiz Gökgöl'dür. Derginin mer­ kezi Ankara olmakla birlikte, İstanbul'da faaliyet gösteren, Azerbaycan Kültürünü Tanıtma Derneği ve Azerbaycan Yardımlaşma Derneği ile de yakın münasebetler içinde yer al­ mıştır.

Mücahit Dergisi, Azerbaycan başta olmak üzere Kafkasya, Türkiye ve Türk Dünyası ile ilgili yazılara yer vermiştir. Arala­ rında meşhur sirnaların da yer aldığı imzaların bir kısmı müs­ tear, bir kısmı kısaltına şeklindedir.

Yazar Kadrosunda ise şu isimler dikkat çekicidir; Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu, Prof. Dr. Zeki Velidi Togan, Niyazi Yusuf­ beyli, Cengiz Gökgöl , Hasan İsmayıllı , Teymur Ateşli , Mustafa Vekiloğlu, Ali Engin, İsmail Akber, Mecit Musazade, N . Kulugil, Altay Hazer, Ömer Sami Coşar, Taki Aran, Veli Yadigar, Salih Gence, Oruç Vurgun, Mehmet Altunbay, Musa Yusufzade, Aziz Alpagut, M . Feridun Bellisar, Harnit Dönmez, M . Kema­ loğlu, Fa tma llgaz, N ebi Tura ph, Faruk Azertürk, Sabahattin Akın, Sadi Günel, Nurettin Hazer, Nurettin Turgay, Metin Azerli , Mustafa Hakkı Türkekul, Osman Karaaslan, Peyami Sa­ fa, Dağıstanlı Avaroğlu Ahmet, Aslan İmamlı, Savfet Zerdabi ,

465. Aslan lmam!t. y.a.g. m ay. yer. . .

232

Azerbaycan 'm lstik!dl Mücadelesi

Özker Yaşın, Dursun Muharremoğlu, Cafer Cabbarlı , Cafer Kı­ rımer, İslam Hacızade, Mikayil Müşfik, İnan Özgençeri , Enver Esenkova, M. Zeki Sofuoğlu, Yakut Gökgöl, Pşimaho Kosok, Mahmut G. Morullular, Niyazi Kürdemir, Abay Mirza, Semerci­ oğlu Ali Haydar, Cabber Ertürk ve Latif Elsever.

IV.4.3. Mücahit Dergisi ve Azerbaycan'ın İstikiali Davası Azerbaycan davasına nizmet eden diğer mecmualarda oldu­ ğu gibi, Mücahit dergisinde de, 28 Mayıs istiklal ve 27 Nisan istila günleri, özel günler olup, bu günlere tesadüf eden sayılar, günün anlam ve önemine hasredilmiştir. Mücahit dergisi de, bünyesinde topladığı, Azerbaycan aşığı, istiklal hadimi insanlar­ la hem 28 Mayıs'ı hem de 27 Nisan'ı, hatıra ve araştırmaların ışığında okuyucuya anlatmaya çalışmıştır. Bu çarpıcı yazılar ışı­ ğında istiklal davasını şu şekilde ifade edebiliriz; " Mayıs güneşinin Kafkas semalarında parladığı, 28 Mayıs 1 9 1 8 tarihi Azerbaycan TürklüğünUn Çar Rusya'sına karşı uzun mücadele ve mübarezesinin muvaffak olduğu bir gündür.

28 Mayıs Azerbaycan TürklüğünUn milli şuurunun şahlanarak, Rus köleliğini yerle yeksan ettiği bir gündür. Azerbaycan milli istiklal devrinin temel taşı 28 Mayıs 1 9 1 8 tarihinde atıldı. Ge­ niş hürriyet ve insan haklarına dayanan istiklal beyannamesi , Azerbaycan milliyetçiliğinin temel prensiplerini teşkil etmekte­ dir. Hiçbir millete karşı kin ve iğbirar beslemeyen , tamamen in­ sani hak ve hukuka riayetkar, hür düşünceleri ihtiva eden istik­ lal beyannamesi, hak ve hukuka riayetkar olacağını beyan et­ miştir.466

466. Cengiz Gökgö/, '"/stiklal YIIdönümü ': Mücahit. Y3. 5. 8 may1s 1 957. s. l.

233

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

" 28 Mayıs tarihi, Büyük Türk aleminin bir parçası olan Azerbaycan· ın istiklalinin ilan edildiği gündür. Bu tarihi günün en mühim vasfı, Azerbaycanlıların Rus müstevli kuwetlerinden kurtularak ve onlarla hiçbir bağı kalmadan milli iradelerini tecel­ li ettirmeleridir. Azeri Türklerinin tam müstakil bir milli devlet kurmaları uzun mücadelelerin bir neticesi ve tezahürüdür. Milli mücadelemizin tabii olduğu kadar, mantıki. neticesi olan milll kurtuluşumuz, Azerbaycan 'ın öz evlatlarının semereli çalışmala­ rının mahsulüdür. Azerbaycan Cumhuriyeti, hiç şüphesiz daha ilk günden itibaren pek zor Şartlar ve müşküllerle karşı karşıya kalmıştır. "467 "Azerbaycan Milli Cumhuriyet devri herşeyden önce şu zih­ niyeti gütmüştür; Azerbaycan. 'ın yaşayabilmesi ve istiklalini de­ vam ettirebilmesi için, Rus kültürünün ve Ruslardan alınan bü­ tün varlıkların atılması lazımdı. Ruslardan gelen herşeyin bir maksat ve bir müstevli zihniyetini taşıdığını, tarihi delillerle Azerbaycan milletperverleri çok iyi öğrenmiş ve bizzat müşaha­ de etmişlerdir. Bunun için Azerbaycan'da, Rusluğun getirdiği herşeyi atarak onun yerine Avrupa ve medeniyet aleminin zih­ niyetinin yerleşmesi , zamanın iktidar hükumetierin hepsinin başlıca umdesini teşkil etmişti . "468 Bir başka yazıda da şu görüşler ileri sürülmektedir; "Azer­ baycan istiklal devri, yani ı 9 ı 8 - ı 920 yıllarını , eski çarlık dev­ rinden kızıl hakimiyet devresine bir geçit köprüsü sayanlar ise bugün 28 Mayısı, kendileri için en büyük matem olarak sayar­ lar. Halbuki o tarih, o mübarek gün, yüzyıllık gasbedilen Azeri hürriyetinin dolup taştığı, milli bir devre, milli bir iman günü ol­ muş ve bu ağırlığı ile de tarihe maledilmiştir. "46Y 467 Yakut HaC/zade. ''28. Mayıs 1918·: Mücahit. Y3. 5. 8. Mayıs 1 957, s.4.

468. Cengiz Gökgöl, "28 Mayıs 1918': Mücahit. Y3. C 2. 5. 14. Haziran 1958, s. J. 469. A. Caferoğlu. ''28 Mayıs Ulkesi Azerbaycan ·: Mücahit. Y 5. C/11, 5. 29.

Mayıs 1 960. s. 2.

234

Azerbaycan 'm istiklôl Mücadelesi

28 Mayıs istiklal günü dışında, 27 Nisan istila gününü de, Azerbaycan Türkleri için büyük önem taşımaktadır. Bu günde de, Rus istilasını lanetlemek, Azeri gençliğinin istiklal şiarıyla yaşamasını temin etmek ve bu günün asla unutulmamasını sağ­ lamak amacıyla, her nisan ayında çeşitli etkinliklerde bulunmuş­ lar, yazılar yazmışlardır. İşte, Mücahit dergisindeki yazılar ışığın­ da, 27 Nisan'ı şu şekilde ifade edebiliriz; "27 Nisan 1 92 0 tarihinde, Büyük Türk Dünyası'nın, millet­ Iere geçit veren tarihi göğsünde, hürriyet bayrağını şerefle di­ ken, Azerbaycan ilinin ocağı, ışık vermez olmuş, odlu yurt ye­ niden Rus işgali altına alınmıştır. "m " 2 7 N isan Azerbaycan'ın yas günüdür. 27 Nisan 1 92 0 de Azerbaycan; yalnız düşman istilasına uğramakla kalmamış , yal­ nız bağımsızlığını ve egemenliğini kaybetmemiş, aynı zamanda insanlığın ve müslümanlığın amansız düşmanı olan komünistli­ ğin öldürücü ağına da düşmüş bulunmaktadır. "471 27 Nisan istila günü ile ilgili olarak, o günlerin yetkili şahıs­ larından biri olan Mustafa Vekiloğlu da şunları ifade etmektedir; " Burada, bu milli faciamızın tüyler ürpertici ayrı ayrı sahnelerin­ den bahsedecek değilim . Niçin, kimin için bahsedeyim ki. . .

Kendimiz için mi? Buna lüzum yok. Bizler bu faciayı bizzat ya­ şadık gördük, acılarını , ıstıraplarını çekti k, çekiyoruz ve intikam gününe kadar da çekeceğiz. Başkaları için mi? Buna da lüzum yok, çünkü seni dinleyen kim? . . Şimdi alem başka alemdir, dev­ ran başka devran . Medeni memleketlerin herbiri kendi egoist menfaati zaviyesinden bakıyor bu beynelmilel komünizm fütü­ hatına . Macaristan katliamı, Tibet felaketi dün denilecek kadar yakında olmadı mı? Kim ne yaptı? Hiç. Birtakım bayat, yavan

"Büyük Matem ··: Mücahit.

4 70. Caferoğlu. s. l.

471. N H . ""Yaşayan Azerbaycan ·: Mücahit. .

s.2

235

Y 3, C l/, S. 1 7 - 18. Nisan 1959.

Y3, Cil 5. 1 7 - 18. Nisan 1 959.

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

laflar, işte o kadar. Azerbaycan faciası da şarkın ve garbın gözü önünde böyle ceryan edip gidiyor. "472 " 27 Nisan 1 920 tarihinde Azerbaycan'ın düşüşü bizim için acı ve elim, bu yolda mücadele edenler için de bir ibret örneği olmuştur. Kısa zamanda vatan edinme, ona devlet şekli verme, herşeyden önce tecrübeye dayanmaktadır. Azerbaycan bu tec­ rübeyi ne görmüş ne de geçirmiştir. İşte bugün, bizi ayakta tu­ tan, millet olarak bize insanlık hakkı kazandıran bu 27 Nisan ve onun için ölen şehidlerimizin ruhudur. "473

IV.4.4.Mücahit Dergisi Yayınlan: Mücahit Dergisi de sadece aylık dergi ile iktifa etmemiştir.

Zaman zaman bazı kitap/risaleler de basmıştır. Burada kısaca onlardan da söz etmek yerinde olacaktır kanaatindeyiz. Bunlar; 1 . Cengiz Gökgöl, Komünist Rusya ve Müslümanlar, Müca­ hit Neşriyatı No: 1 , Yeni Matbaa , Ankara, 1 958, 64 s .

Eser, yazarın giriş kısmında, komünistlerin Azerbaycan'ı is­ tilası devrinde kendi gördüklerini , işittiklerini ve inandıklarına okuduklarını da ekleyerek yazmaya karar verdiğini ifade ile baş­ lamaktadır. Yazar ayrıca maksadını da; " Komünist rejimin ha­ kim bulunduğu, istilaya uğramış müslüman memleketler içeri­ sinde ve komşu müslüman memleketlerde komünistlerin müs­ lümanlara yaptıkları muameleler ile onlar için neler düşündük­ lerini ve onların imhası için neler yaptıklarını, yakmen gören, birisi olarak, hadiseleri objektif bir şekilde ele alıp, kızılların is­ lam alemi için arz ettiği tehlikeyi efkan umumiyeye açıklamak­ tır"474 şeklinde izah etmektedir.

472. Mustafa Veki/oğlu. ""Azerbaycan 'tn lstilast ': Mücahit. Y. S. C /ll S 27 28. Mart - Nisn 1960, s. ] 4 73. Salih Gence. "27 Nisan ·, A narken ·: Mücahit. Y. 7. C /V. S 47 48 Mart - Nisan 1962. s. IS. 474. Cengiz Gökgöl. Komünist Rusya ve Müslüman/ar. Ankara. 1958. s. 4.

·

·

2 36

Azerbaycan 'm !stik!dl Mücadelesi

Eserde ayrıca; Çarlık devrinde müslümanlık (s. 7 - 1 3); Müslü­ manlarda uyanma devri (s. 1 4); Askerlik ilmi ve istiladaki müs­ lümanlar (s. 1 5- 1 6) ; Müslümanlarda istiklal mefküresinin tecelli­ si (s. 1 7-23); Komünistlerin ilk taktikleri (s.24-39) ; Müslüman teşkilatları (s.40-46) ; Kızıl ajanlar ve Sovyet ikiyüzlülüğü (4656); Dünya Müslümanları ile Sovyetler arasındaki münasebet­ ler (56-64) gibi konular incelenmektedir.

2 . Abay Mirza, Balam - Balam Destanı , Mücahit Neşriyatı Nu: 2 , Ankara Yeni Matbaa, 1 958, 34 sahife.

Yazar, Bu Destanın Macerası adını verdiği giriş kısmında: "İkinci Dünya Savaşı'nda bizi yağlı bir top eti olarak kullan­ mak istiyorlardı. Ateşten kurtulup, doğduğumuz Türk yurtlarına dönmek ümidimiz yoktu. Kan ve ateş içinden geçerek, ana va­ tanımıza - Türkiyemize kavuşmak fikri ise kafamızda sadece bir hayal gibi canlanıyordu. Zamanın beklenmedik olayları birbiri­ ni takip ederken. yüzbinlerce soydaşlarımız sırasında talih bizim yüzümüze güldü. Hayalimiz bir hakikat oldu. Hakikaten, kan ve ateş içinden geçerek, anavatanımıza kavuştuk. Uzaklarda kalan yakınlarımızın hasreti de gayet tabiidir ki , her zaman içimizi sız­ latmaktadır. Bu sızı ve üzüntüler, cephede olduğumuz günlerde biraz daha şiddetli idi . O zaman vatari hasretiyle şiirler yazıyor ve beraberce okuyorduk. Gurbette nefretimizi belirten ayrı ayrı parçalar bizim yaralı kalbirnize azıcık teselli veriyordu.

Bütün bu parçaları nihayet bir destan şeklinde tekmilleştir­ meye çalıştık. Şimdi aynı destanı vaktiyle yazıp , söylediğimiz lehçelerimizle takdim ediyorum . "475 şeklinde belirtmektedir.

Dolayısıyla eser, yazarın bu yıllarda ifade ettiği destansı şiir­ leri bir araya toplaması sonucu oluşmuştur. Başlıca kısımları ise; Hasret, Duygu, Sevinç, Söz, Ayrılık, Ateş, Kari ve Gözya­ şı ile Kaf Dağına hitap isimlerini taşımaktadır.

1 75. A bay

Mirza. Balam - Balam Des/am. Ankara. 1 958. s. 2-3.

237

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Bu Dönemde Faaliyet Gösteren Diğer Kuruluşlar IV.5. Azerbaycan Milli Kurtuluş Birliği Azerbaycan İstikiali davasının bir diğer kuruluşu da Azer­ baycan Milli Kurtuluş Birliği ünvanını taşımaktadır. Ancak, ne yazıkki elimizde, gayeyi belirten program ile bir iki makale dı­ şında herhangi bir bilgimiz yoktur. Azerbaycan Milli Kurtuluş Birliği 'nin gayesi şöyledir; Madde 1 . Azerbaycan Milli Kurtuluş Birliği, Azerbaycan ba­ ğımsızlığı uğrunda çalışmayı gaye edinerek kurulmuş olan ve ileride kurulması tasawur edilen bil um um Azerbaycan' ın kurtu­ luşu için mücadele eden, teşekkül, komite, dernekler ve parti üstü, Azerbaycan istiklal davasını yürüten yegane yetkili ve so­ rumlu bir teşkilattır.

Madde 2 . Azerbaycan Milli Kurtuluş Birliği, ideoloji itiba­ riyle, demokratik prensipiere sadık Milli Azerbaycan Cumhuri­ yeti bağımsızlığını ana gaye edinerek, bu uğurda mücade­ le eder.

Madde 3. Azerbaycan Milli Kurtuluş Birliği , hür dünya mil­ letleri nezdinde, selahiyetle milli Azerbaycan Cumhuriyetini temsil eder. Kızıl emperyalizm istilasına uğrayan Azerbaycan'ın milletlerarası hukukunu ve hakkını korumayı esas vazife bilir.

Gerektiğinde milletlerarası kongretere katılır, anlaşmalar imza­ lar, muhtıra verir, yabancı milletler nezdinde selahiyetli mümes­ siller bulundurur.

Madde 4 . Azerbaycan Milli Kurtuluş Birliği, komünizm ve kızıl emperyalistler istilasına uğrayan bilO.mum Türk ve gayri Türk istiklal savaşçısı milletler teşkilatları ile irtibat temin eder. İşbirliği kurmaya çalışır. Bilhassa Sovyet istilasına uğramış olan diğer kardeş Türk ülkeleri milli teşekkülleri ile sıkı bir cephe bir­ liği kurulmasını lüzumlu görür.

Madde 5 . Azerbaycan Milli Kurtuluş Birliği'nin faaliyetive çalışmaları ister Türkiye dahilinde ve ister Türkiye dışında olsun 238

Azerbaycan 'm lstiklôl Mücadelesi

hiçbir suretle Türkiye Cumhuriyeti'nin iç ve dış politkasına ay­ kırı olamaz. Azerbaycan Milli Kurtuluş Birliği Türkiye Cumhu­ riyeti' nin toprak bütünlüğü ile bağdaşmayan hiçbir anlaşma, sözleşme ve antlaşma yapamaz.

Madde 6. Azerbaycan Milli Kurtuluş Birliği Azerbaycan'a bağımsızlık ülküsünü gerçekleştirmek için bütün imkan ve vası­ tatara baş vurur. Yerli ve yabancı memleketlerde milli matbuat vücuda getirmeye çalışır. Azerbaycan lehine olmak üzere ulus­ lararası matbuata katılır. Milli kültür gelişmeleri hakkında yayın­ lar yaparak propaganda yolu ile memleketi ilim alemine tanıtır.

Bütün vasıtalarla Azerbaycan davasını azimle savunur.

Madde 7 . Azerbaycan Milli Kurtuluş Birliği'nin faaliyeti , sa­ lahiyetlerini ve haklarını milli ve bağımsız Azerbaycan Cumhu­ riyeti'nin parlemantosuna devredinceye kadar devam eder.

Madde 8. Azerbaycan Milli Kurtuluş Birliği'nin iç yapısı dört ana koldan teşekkül eder; 1 . Kurultay, 2 . İdare Heyeti , 3 . Denetleme Kurulu, 4 . Şe­ ref Divanı, 476 Daha sonra madde 9 ile 1 5 arasında Kurultay'ın işlevleri, madde 1 6 ile 24 arasında idare heyeti, madde 2 5 ile 26 da de­ netleme kurulu ile 27 ve . 28. maddelerde de şeref divanı hakkında bilgi verilmektedir. 29 ve 30.maddelerde üyelik esas­ ları belirtilirken, 3 1 . maddede ise gelir kaynaklarının nasıl sağ­ lanacağı belirtilmektedir.

Madde 32 de de, Azerbaycan Milli Kurtuluş Birliği kurucula­ rının üye yapısı şu şekilde tesbit edilmiştir; "Azerbaycan Milli Kurtuluş Birliği, bilumum milli Azerbaycan teşkilatları üstü ye­ gane mesul teşekkül olması bakımındi:m, ancak bu teşkilatlar üstü yegane mesut bir teşekkül olması bakımından, ancak bu teşkilatlardan ve topluluklardan gelecek temsilcilerin iştiraki ile 4 76. Azerbaycan Milli Kurtuluş Birliği nin Gayesi. y.y.y . y. t.y. s. 2·3. .

239

.

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

vücud bulur. Buna binaen bugünkü milli teşkilatlarımızı göz önünde bulundurarak, Azerbaycan Milli Kurtuluş Birliği'nin ku­ rucu üye grubunu, aşağıdaki teşkilat ve topluluk temsilcileri teş­ kil eder: ı . Milli Cumhuriyet devri devlet ricalinden 6 kişi 2 . Milli HükCımetin vaktiyle Versay sulh konferansına göndermiş olduğu murahhas heyeti mensuplarından 3 kişi 3. Musavat Partisi sorumlu şahsiyetlerinden 3 kişi 4. Azerbaycan Milli Merkez üyelerinden 5 kişi 5. İstiklal devri siyasi fırkalarından 5 kişi 6. İstiklal devri subaylarından ıo kişi 7 . Eski Milli Mukavemet temsilcilerinden ı O kişi 8. Azerbaycan Milli Birlik Meclisi üyelerinden 20 kişi 9. Ankara Mücahit Dergisinden 5 kişi ı O . Ankara Azerbaycan Kültür Derneğinden 5 kişi ı ı . Ankara Azerbaycan Milliyetçiler Derneğinden 5 kişi ı 2 . Ankara topluluğundan ı o kişi ı 3. İstanbul Azerbaycan Kültürünü Tanıtma Derneğinden 5 kişi ı 4 . İstanbul Azerbaycan Yardımlaşma Derneğinden 5 kişi ı 5 . İstanbul topluluğundan ı o kişi ı 6 .Türkiye' nin çeşitli illerindeki milli topluluklardan 20 kişi ı 7 . Yakındoğu, Avrupa ve Amerika' daki Azerbaycan topluluklarından 30 kişi "477 Azerbaycan Milli Kurtuluş Birliği ile ilgili olarak Aziz Alpagut şunları yazmaktadır; "Azerbaycan Milli Kurtuluş Birliği kuruldu!

Bu, sevinçli ve uzun senelerden beri beklediğimiz haber kısa bir zamanda bütün hür dünya'ya yayıldı , bizlere de ulaştı .

Her zaman yazılarımızda ve şu veya bu sebeble yaptığımız konuşmalarımızda Birliği müdafaa etmiş, faydalarından bahset477.Azerbaycan Milli Kurtuluş Birliği nin Gayesi. Yy.y. . y. t.y.. s. 6-7.

478 Aziz Alpaut. "Azerbaycan Milli Kurtuluş Birliği ': Mücahit. Y 6. C /11, S. 31 32. Temmuz · Ağustos 1 960. s. 3 479 29 Temmuz 1995 tarihinde. istanbul'da yapttğınnz görüşme. ·

240

Azerbaycan 'm istiklôl Mücadelesi

miş, ayrılığın zararlarını aydınlatmak için, elimizden geldiği ka­ dar, uğraşmış tarihten misaller getirmek suretiyle de, fikrimizde haklı olduğumuzu isbata çalışmış ve hulasa olarak da, aşağı-yu­ karı şunları söylemiştik: Küçük Moskof devletini Rusya impara­ torluğu yapan, Türkler arasındaki n ifak olmuştur! . . "478

N.6. Azerbaycan Gençlik Derneği İstanbul'da faaliyet gösteren derneğin kurucusu ve başkanı ildeniz Kurtulan' dır. 1 6 Mayıs 1 96 1 tarihinde faaliyete geçen dernek, ilk bakışta bağımsız bir dernek görüntüsü vermekle bir­ likte, merkezi Ankara'da bulunan Azerbaycan Kültür Derne­ ği'nin yan kuruluşu gibi çalışmıştır. Hatta, Başkan ildeniz Kur­ tulan'ın ifadesi ile, "Azerbaycan Kültür Derneği'nin gençlik kol­ larıdır" 479 Dernek aylık olarak Azerbaycan Gençlik Derneği Aylık Bül­ teni (ek. 1 3) ni yayınlamıştır. Teksir halinde dört sayfa olarak neşredilen bülten'in yazılarını genelde ildeniz Kurtulan yazmış­ tır. Zaman zaman birkaç sayı birlikte neşrolunan bülten, o ayın önemli olaylarından oluşan bir münderecata sahiptir.

Dernek 26 Kasım 1 96 1 tarihinde, Birinci Genel Kurul top­ lantısını, Türkiye Milli Talebe Federasyonu salonunda yapmış­ tır. Yapılan seçim sonucu yönetim kurulu şu isimlerden oluş­ muştur: ildeniz Kurtulan (Başkan), Halil Güzelsoy (Genel Sekreter), Yavuz Keykurun (Sayman), İldar Kurtulan ve Salih Keykurun (üye), İlhan Iğdır, Solmaz Keykurun ve Halil Boyu (yedek üye); Disiplin kurulu üyeleri; Hamide Keykurun, Makbule Taşcı ve Bahire Kutluk. Denetleme Kurulu Üyeleri ; Bala Kocagil. Ali Aran ve Nakı Keykurun .4ııo

480 . -Azerbaycan Gençlik Derneğinin Birinci Genel Kurul Toplantısı ·� Azer· baycan Dergisi. Y 10 S. 115· 116·11 7 Ekim-Kasım-Aralık 196]. s. 37. .

24 1

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Azerbaycan Gençlik Derneği ayrıca, Mehmet Emin Resulza­ de ve Mirza Bala'nın vefat yıldönümlerinde anma toplantıları da tertiplemiş, özellikle İstanbul'da bulunan gençleri bu konu­ larda bilgilendirmeyi bir vazife addetmiştir. (ek. 1 4) Derneğin ne zaman faaliyetine son verdiğine dair bir bilgi ol­ mamakla birlikte 1 966 yılı içinde olduğu kanaatindeyiz. Çün­ kü bu konuda en açık bilgi, 2 1 . 6. 1 970 tarihinde İldeniz Kur­ tulan tarafından Musa (Mecitzade) ye yazılan bir mektupta şu satırlarda yer almaktadır; " Ne için bugüne kadar dünya gençlik teşkilatma dahil almadınız sorusuna şu cevabı verebilirim . Vak­ tiyle dahil idik, fakat dört seneden beri Azerbaycan Gençlik Derneği olarak, bazı olaylar sebebi ile kendi isteğimizle faaliye­ timizi durdurduk "

IV. 7. AzerbayQm'ı Tanıtma Derneği Ankara'da faaliyet gösteren, Azerbaycan Kültür Derne­ ği'nden kopan şahısların çabaları sonucu, Merkezi Ankara'da olmak üzere, Azerbaycan'ı Tanıtma Derneği adı altında 1 5 Mart 1 965 tarihinde kurulmuştur.

Derneğin kurucu üyeleri arasında ise şu isimler yer almıştır; Nusret Aran, Taki Aran, Latif Elsever, İsa Göçer, Güliz Gökgöl, Altay Hazar, Nurettin Hazar, Osman Karaaslan, Feyiz Kılıç, Sultan Kölanlı, Aflan Muğan,48 1 İbrahim Sofu, Dr. İslam Tahir­ beyli, Ali Taşkent ve Resul Ünsal.482 481. Af/an Muğan { Muğan 16 Ekim 1 918 · Ankara 13 Mayis 1997). Azer· baycan 'da A li Pedagoji Fakültesi nin Azik · Matematik bölümünü bitirmiş· tir. ll Dünya Savaş1 esnasmda teşkil edilen Azerbaycan Gönüllü Birlikleri safma geçerek Komünist Rus işgalcilerine karşi savaşmişiir. 9 Haziran 1 948 tarihinde 279 kişi ile birlikte Türkiye Cumhuriyeti 'ne gelmiştir. 19 Kasim 1 948 tarihinde Türkiye Cumhuriyeti vatandaş!Jğma kabul edilmiştir. Çeşitli kamu kuruluşlannda ça!Jşmtşttr. A zerbaycan Kültür Derneği "nde de· ğişik görevlerde bulunmuştur. '"2. Dünya Harbinin Azerbaycan 'lt Kahraman· lanndan Af/an Muğan Beyi Kaybettik ·: Azerbaycan Dergisi. S 318. Kasmı AroM 1� s � 482. Azerbaycan Gecesi. Azerbaycan Tamtma Derneği Yaym No 2. Ankara.

1968. s. 3 ·

·

242

Azerbaycan 'tn lstikla/ Mücadelesi

Derneğin ülküsü birlik olup, başlıca amaçları şunlardır. a. Azerbaycan'ın milli tarih, kültür ve ekonomisini araştır­ mak ve tanıtmak, b. Azerbaycanlılar arasında milliyetçilik ilkelerini, fikri birlik ve dayanışmayı kuwetlendirmek, c. Azerbaycan gençliğini vatan, ulus ve özgürlük ülküsü içe­ risinde işlernek ve bu ilkelere göre yetişmelerine yardım etmek, ç. Mil11 günleri anmak ve Türk büyüklerini ve mücahitlerini tanıtmak amacıyla toplantılar ve konferanslar tertip etmek, d. Birlik amacına hizmet etmek, Türklük aleyhindeki her türlü yıkıcı, yıpratıcı, bozguncu ve ayıncı akımlarla mücadele etmek üzere ilmi yayınlar yapmak, e. Azerbaycan Kültürünü yaymak amacıyla geceler, müsa­ mereler ve eğlenceler düzenlemek, f. Okul çağındaki gençlerin tahsillerini yapmalarına yardım­ cı olmak, g. İhtiyaç ve zaruret içerisinde bulunan göçmen vatandaşla­ ra imkanları nisbetinde yardımda bulunmak.483

IV. 7. Azerbaycan'ı Tanıtma Derneği Yayınlan Azerbaycan'ı Tanıtma Derneği, kendisinden. önce faaliyet gösteren dernekler gibi, Azerbaycan'ın istiklali uğrunda basın­ yayın alanı başta olmak üzere, seminerler, geceler ve gezilerle katkıda bulunmaya çalışmıştır. Dernek, fazla etkili olarnamakla birlikte, yayın olarak iki broşür yayınlama imkanı bulmuştur.

Bunlar; 483 Azerbaycan Gecesi. a.y. Bu amaçlar etrafmda hizmet etmeyi düşünen, Azerbaycan Tamtma Derneği ile ilgili yapltğtmtz çaltşmalarda da ne yaztk­ ki başka bir bilgi/belgeye ulaşamadtk. Kurucu üyelerden Nurettin Hazar ile Ankara da 1 7 Ocak 1995 ve 23 Ocak . ] 995 tarihlerinde yapttğtmtz görüş­ melerden de. Hazar ·m kendisi ve Mecit Musazade ile iligili bilgi/be/ge dtşin­ da. ne yaztkki demekle ilgili jl(lZt!t bilgi almanuz mümkün olmamtşltr.

243

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

1 . Azerbaycan Balosu, Azerbaycan Tanıtma Derneği Yayın No. ı , Y.y.y. , y.t.y.

Broşür'de, San'an, İsmail Zühtü, Ahmed Cevad, Hüseyin Cavid, Gültekin, Elmas Yıldırım, Ali Taşkent, Abay Mirza, Ke­ rim Yaycılı , Harnit Dönmez ve Şükrü Kaya'nın şiirleri yer al­ maktadır.

Azerbaycan Gecesi, Azerbaycan'ı Tanıtma Derneği Yayınla­ rı No. 2 , Ankara, ı 968.

Bala Dergimiz484 adlı giriş kısmında şöyle denilmektedir; Eli­ nizdeki ikinci dergimizde, onbeş şiirle Türk Birliği, Kurtuluş ve Azerbaycan istiklali üzerine Orhun yazıtlarından ve Atatürk'ten sözler bulacaksınız. Burada yer alan şairler şunlardır; İsmail Zühtü, M. Sadık Aran, Gültekin, Ahmed Cevad, Elmas Yıldı­ rım, Ali Taşkent, Kerim Yaycılı, Mes'ut Saffet, Harnit Dönmez, Şükrü Kaya, Nizami, Aşık Hasan, Hüseyin Cavid, Fuzuli , Hü­ seyin Şehriyar ve bir halk Türküsü.

IV.7.2. Türk Birliği Dergisi ve Azerbaycan Davası Azerbaycan'ın istiklal davasının bu dönemde yayınlanan dik­ kat çekici yayın organlarından birisi de, Türk Birliği dergisi ol­ muştur. Derginin imtiyaz sahibi ve Genel yayın müdürü Kerim Alhan (Yaycılı); Sorumlu müdürü ise, Feridun O. Kuraner'dir.

Türk Birliği dergisi, Türklük için çalışır, aylık milliyetçi, kültür ve san 'at dergisidir. İlk sayısı , N isan ı 966 tarihinde yayınlanan derginin tesbit edebildiğimiz son sayısı Şubat ı 970 ve 4 7 sayı­ lı dergidir.

Derginin yazar kadrosunda ise şu isimlere rastlanmaktadır; Kerim Alhan, Tekin Erer. Dr.Arın Engin, Kemalettin Nomer, Aclan Sayılgan, İldeniz Kurtulan , Lütfi Ay, Faruk K. Timurtaş, İbrahim Cüceoğlu, Ziya Somar. Doğan Köymen, Cevdet Perin,

484. Azerbaycan Gecesi. A nkara.

1 968. s. S

244

Azerbaycan 'm lstiklôl Mücadelesi

Falih Rıfkı Atay, Refet Asoyoğlu, Zuhuri Danışman, M . Hakkı Türkekul, Mümtaz Turhan, Osman Güralp, Erol Güngör, Veli Orkun, Cengiz GökgöL Ayşe Hale, Tarık Buğra, Cemender Aslanoğlu, Rıdvan Çongur, David Hirst, Sami Özdemir, Turgut Topaloğlu, Osman Turan, Mustafa Vekiloğlu, Emine Işınsu Okçu, Süleyman Tekiner, Filiz Tokcan , Ahmet Caferoğlu, İsa Yusuf Alptekin , Hızırbek Gayretullah, Mehmet Sadık Aran, Ali Azertekin, Selahattin Kılıç, Aziz Alpagut, Baymirza Hayıt, Zi­ yaeddin Babakurban, Hayranİ llgar, Mirat Özçamlı , Naile Bi­ nark ve Mehmet Emin Resulzade ile Mirza Bala 'dır.

Dergi, sadece Azerbaycan davasının değil bir nevi Dış Türk­ ler meselesinin savunucusudur. Her 28 Mayıs ve 27 Nisan do­ layısıyla o aya tekabül eden sayılar bir nevi, Azerbaycan özel sayısı mahiyetindedir. Diğer sayılarda ise, Esir Türkler, Türk Birliği , Rusya mahkOmu Türkler hakkında değişik makalelere yer verildiğini görmekteyiz. Ancak, her sayıda olmasa bile der­ ginin bütünlüğü içinde Mehmet Emin Resulzade'nin önemli ya­ zıları ve Mirza Bala'nın bazı yazıları, Mehmet Emin Resulzade sayfası ve Mirza Bala sayfalarında okuyucuya sunulmuştur.

Türk Birliği, özellikle yayın sahasına girdiği günlerde, Türki­ ye'deki Azerbaycanlılar arasında göze çarpan, kırgınlıklardan dolayı birleştirici rol oynamayı üstlendiği izlenimini vermekte­ dir. Özellikle Mehmet Emin Resulzade ismi etrafında yaşanan olaylar karşısında sessiz kalmayan Türk Birliği sesini şu şekilde yükseltmektedir; " Bir Derneği paravana yaparak, onun imkan­ larını politika uğrunda harcamak, Emin Bey'in yolunda yürü­ mek değildir. Hele, Müsavatçılık hiç değildir. Olsa olsa Müsavat­ sızlıktır. Mimarlık, mühendislik, doktorluk öğretmenlik gibi en cazip meslelerde bulunan, ev, bark, apartman sahibi olan Mü­ savatçıların Mehmet Emin Resulzade ve İdealini Yaşatma Ce­ miyeti'ni kurup açık alınla çalışmaları zamanı gelmiştir. "4ss 485. Türk Birliği. 'Emin Bey 'in Volu ·: Türk Birliği. Y 1. S. 12. Mart 1 967

2

245

s.

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Türk Birliği bu idealini gerçekleştirmek için yayınladığı son sayıya kadar mücadelesini sürdürmüştür. Dolayısı ile, Azerbay­ can muhacirlerinin nerede ise, artık birinci nesillerinin son si­ malarının hayatta olduğu bu yıllarda, özellikle ikinci nesil muha­ cirler olarak adlandırabileceğimiz şahıslada bu mücadeleyi ayakta tutmaya çalışmış, neticede de, 1 97 0 li yılların başında yayın hayatına veda ettiği günlerde, Azerbaycan istiklalinin sa­ vunucuları da, birer birer tekrar Resulzade'nin kurduğu, Azer­ baycan Kültür Derneği etrafında kenetlenmeye başlamışlardır.

IV.8. Türkiye'de Yayınlanan Diğer Yayınlarda

Azerbaycanlılann Faaliyetleri 1 955 yılından sonra Azerbaycan'ın istiklali davası uğrunda faaliyetler Azerbaycanlıların kurduğu muhtelif dergi ve dernek­ ler vasıtasıyla devam ettirilmiştir. Ancak, bu dönemde de, Tür­ kiye matbuatında , özellikle Türkçü yayın organlarında da, za­ man zaman Azerbaycan muhaciri olarak Türkiye'ye gelen, kül­ tür erozyonuna uğramadan , Türk kimliği yanında, Azerbay­ can'ın istiklali uğrunda verilecek mücadeleden de vazgeçme­ yen, hürriyet aşıklarının yazıları yer almıştır.

Dönemin önde gelen Türkçülerinden Atsız'ın sahibi olduğu Ötüken Dergisinde de, Mehmet Sadık Aran486'ın yazıları dikkat çekicidir. Bu yazılar dışında Aran, müstear adı olan San'an im­ zası ile de bazı şiirlerini yayınlamıştır. Ötüken Dergisinin önemli yazarlarından olan Nejdet Sançar da Azerbaycanlılar arasında süren dağınıklıktan duyduğu rahat..

Mehmet Sadık A ran . Azerbaycan ve Rusya ''. Ötüken. S. 4. s. 3·5: "Azerbaycan ve Türkiye de devrimcilik ·: Ötüken. S. 7. s. 9· 1 1: ·Iran daki Türk Şairleri !': Ötüken. 5. 14. s. 7 ll. Ötüken. 5.23. s. S-6: "Türk Kültürü iıün Yan· .. /ış/an ·: Ötüken. S. 5·6: Türk Kültüründeki Yaniışiara Dair ·: Ötüken. S 28. s. 1 1-12: "Milli Azerbaycan lstikkilinin Dünya Milletlerince Tasdikinin 4 7 YıldönümıF: 5. 40. s 12 13; · Kars Vilayetinde Ermeni Mezalimr·. Ötüken. S. .. ..

42. s_ 7-9: Sovyet Emperyalizmi ve Batılıların Tutumu . Ötüken. S. 57. s.2: ''Azerbaycan. Iran ve Türkiye ·-: Ötüken. S. 62. s. 8 486.

.

-

246

Azerbaycan 'm Jstiklôl Mücadelesi

sızlığı "Azerbaycanlı Kardeşlere"487 adı ile yazdığı makalede,

"Sizlerin hepinizin Türklük aşkı ve düşman kini ile dolu Türk oğullan elduklannızı biliyoruz. Yine hepinizin, Türk'e has mert­ lik ve yiğitlik duygulan taşıdığınızı; Azerbaycan davasında zafer şeref ve istikbal için herşeyinizi ortaya koyabileceğinizi ve hatta zamanı gelince göz kırpmadan ölüme karşı yürüyeceğinizi de biliyoruz. Ve bundan dolayı da sizlere daha çok bağlanıyoruz.

Ve yine düşünüyoruz: Hepiniz, yüzde yüzmilyon Türk top­ rağı olan Azerbaycanımızın istiklalini alçaklann elinden söke söke almayı ülkü edinmiş insanlarsınız. Hepiniz Türk Azerbay­ can'da Türk bayrağının dalgalanmasını sağlayacak büyük istik­ lal savaşında, vatan yolunda toprağa düşmeyi göze alnuş Türk evlatlansınız. Yani ülkü bir, dava ortak, iman aynı ve akan kan . O halde, bütün bu bağlayıcı bağlara rağmen, sizler, niçin ayrı teşekküllerin insanlan olarak görülüyorsunuz? Hatta, daha acısı, neden birbirlerinizin karşısında gruplar durumundasınız?

Neden gönülleri kutsal Türklük ateşiyle tutuşmuş bütürı Azer­ baycaiııı milliyetçiler tek bir iman ve ülkü derneğinin çabsı al­ tında toplanmazlar ve niçin, milli davayı haykıran tek bir dergi ile maddi ve manevi güçlerini birleştirmezler?" 488 şeklinde site­ . .

mini ifade etmekte ve birlik içinde olmalarını temenni etmekte­ dir.

Sançar'ın bu çağrısına Azerbaycan'ı Tanıtma Derneği Baş­ kanı Ali Taşkent, Bir Çağrıya Cevap489 başlığı ile verdiği cevap­ ta, önce ayrılığın sebeplerini daha sonra da dernek olarak üze-

..

487 Nejdet San çar. Azerbaycanli Kardeşlere ··. Ötüken. S. 34. Ekim 1 966. s. J5.

488 Nejdet Sançar. y.a.g. m s. JS. 489 A li Taşkenl. ""Bir Çağnya Ce11ap ·: Ötüken. S. 37 Ocak 1969 s. 5. ..

247

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

rine düşenleri yapmaya çalıştıklarını şu cümlelerle açıklamaya çalışmaktadır; Ayrılığın iki nedeni olduğunu ve bunlardan birin­ cisi , hakikaten dedikodu hududunu geçmeyecek, incir çekirdi­ ğini doldurmayacak kadar önemsiz şeyler. İkincisi ise, daha zi­ yade birtakım görüş ayrılıklarından doğmaktadır. 490 Mehmet Sadık Aran 'ın bu dönemde dikkat çeken bir yazı­ sı da, Milletierin Hakkı ve Tutsak Türkler Davasıq 9 1dır. Burada şu cümleler dikkat çekicidir; "Mağdur milletierin hakkı bahis ko­ nusu olurken, beşeriyet camiası içerisinde şerefli ve tarihi bir hissesi , değerli hizmeti geçmiş bulunan ünlü Türk milletinin de on milyonlarca büyük bir kısmının yurtları ve egemenlik hakla­ rı emperyalist yabancılar tarafından gaspolunmuş ve uzun yıl­ lardan beri acı, ıztırap ve işkence kıvranmakta bulunduğunu medeni Batı dünyasına ve Birleşmiş Milletler üyelerine bir kere daha duyurmak isteriz.

Tutsak Türklerin 3/4'ünün bugün Rusya'da ve Çin'de De­ mir perde arkasındaki anayurtları ve ana dili (şivelere göre) si­ yasi mülahazalarla bilhassa Türkistan' da ve Azerbaycan' da , idil­ Ural ve Dağıstan'da parça parça edilerek sözde 6 müstakil bir­ kaç da muhtariyetli oyuncak devlet! ve bir o kadar da ayrı ayrı alfabe tatbik ettirilerek Rus - Çin - Komünist rejiminin kızıl zin­ ciri ile sımsıkı çevrilmiş bulunuyorlar.

Dünya'da bir benzeri daha bulunmayan Sovyet Rusya reji­ mi, başlangıçta vaad ve ilan ettiği; fertlere hürriyet, milletiere istiklal prensiplerine, özellikle Türk ülkelerinde asla riayet etme­ miş olduğu da bütün medeni milletlerce bilinen bir gerçektir.

Kısacası ; Demir Perde gerisindeki durumu yakından takib edenler biliyorlar ki, Sovyetler ülkesi , -sözün gerçek anlamı ile­ Esirler beldesi· dir. "492 490. Ali Taşkent. y. a.g, m. . s. S. 491. Mehmet Sodik A ran. "Millet/erin Hakkı ue Tutsak Türkler Dôuasi ·: Önasya. Y.2. S J6. A ralik 1966.

492 Mehmet Sadını A ran. -Millet/erin Hakkı ue Tutsk Türklerin Dôuası ·: Önasya. Y.2. S 16. A ralık 1966.

248

Azerbaycan 'm lstikldl Mücadelesi

Bu dönemde dikkat çeken diğer yayın organları ise Hazer493 ve Kardaş Edebiyatlar4�4 dergileridir. Bunlardan Hazer'in sahi­ bi Harnit Turan; Yazı işleri müdürü Kemal Güngören; Başyazar ve yönetmen Haver Aslan'dır. Hazer dergisinin amacı, Türki­ ye'de Azerbaycan Edebiyatını tanıtmak ve sevdirmek495 şeklin­ de ifade edilmektedir.

Kardaş Edebiyatlar Dergisi'nin sahibi ve mes'ul müdürü, İb­ rahim Bozyel, Yazı Kurulu, Dr. Yavuz Akpınar, Zeynelabidin Makas ve İbrahim Bozye) 4%'den oluşmaktadır. Kardaş Edebi­ yatlar amacını da şöyle ifade etmektedir; "Asrımızda, Azerbay­ can 'da, Türkmenistan 'da, Özbekistan, Kazakistan ve Kırgızis­ tan'da, Irak, İran ve Rumeli 'nde, daha başka yerlerde büyük ve canlı edebiyatlar vardır. Hemen bütün Avrupa , Amerika ve hat­ ta Afrika edebiyatları hakkında az-çok bir bilgimiz vardır da, yu­ karıda adlarını saydığımız yerlerdeki edebiyatları hiç tanımayız. · Biz, işte bu kardeş edebiyatları öğrenmek ve öğretmek için bir köprü olmayı düşünüyoruz. "497 Azerbaycan edebiyatı için her iki derginin de katkıları olmuş­ tur. Hazer dergisi amatör bir ruhla yayın hayatını sürdürmüştür.

Ancak, Kardeş Edebiyatlar, Türk Dünyası Edebiyatma büyük katkılar sağlamak için ilmi seviyede yürüttüğü mücadeleyi halen devam ettirmektedir.

493. Nisan 1979 tarihinde Ay/tk Azerbaycan Dergisi olarak yayınlanmaya bailanuşttr.

494. Ocak · Şubat · Mart 1982 tarihinde üç ay/tk edebi dergi olarak yayın· lanmaya baş/annşttr.

495. Hazer. ""Sayın Okuyucu/armnza ·� Hazer, S. 13. 20 Nisan 1 980. s.3.

496. Vazt kuruluna 21. saytdan itibaren /rfan Murat Vt!dmnı. Sabahattin (-ağm. Bayram Orak. Mustafa Öner. Fewaz Sağlam ve Şaban Kalkan da dahil olmuş!ardtr.

497 Kardaş Edebiyat/ar. "'Başlarken ··: Kardaş Edebiyat/ar. S . Ocak ,Şubat · Mart 1982 s. 3. ·

249

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

N.9. Türkiye'de Yayınlanan Bazı Kitap ve Hisaleler Bu dönemde de Türkiye'de Azerbaycan'ın istikaline hizmet amacıyla yayınlanmış kitaplar başta olmak üzere, siyasi, ekono­ mik ve kültürel alanlarda da, yayınlar olduğunu görmekteyiz.

Bunlardan bazıları şunlardır; 1 .} Nakı Keykurun , Azerbaycan İstiklal Mücadelesinin Hatı­ raları, İstanbul, 1 964 . 142 s . .

Eser, Azerbaycan Cumhuriyeti' nin f\lilli Emniyet Müdürü olan Keykun.ln'un hatıratarından oluşmaktadır. Dolayısı ile dö­ nemin yetkililerinden birisinin gördüklerini kaleme alması açı­ sından önemlidir.

Eser girişten sonra, Difai Fırkasının Doğuş sebepleri (s. 1 0} ; Gence'deki Mücadele (s. 23}; Gence Gençlik Teşkilatının Faali­ yetleri (s. 30}; Anarşinin Doğurduğu Olaylar (s.37}; 1 9 1 7 Bü­ yük Rus İnkılabı (s.47}; Türkiye'nin Yardımını Temin (s . 57}; Kafkasya'ya Dönüş (s. 75}; Beria (s.88}; Azerbaycan Cumhuri­ yeti'nin Sukutu Sebepleri (s. 1 00}; Azerbaycan Halkının Gele­ nekleri (s. 1 03}; İstiklal Devrindeki Olaylar (s. 1 05}; Şimali Kaf­ kasya (s. 1 08}; Yusuf Beyli Nesip Bey (s. l 1 3} ; Azerbaycan (s. 1 2 1 } ; İstiklal Devri (s . 1 22}; İstiklal Devrindeki Olaylar (s. 1 27}; Gürcülerle Münasebetlerimiz (s . 1 30} ve Ermenilerle Münasebetlerimiz (s. 1 3 1} gibi konular hakkında hatıralarını ve gözlemlerini aktarmaktadır.

Baykara Hüseyin, Azerbaycan'da Yenileşme Hareketleri XIX. Yüzyıl, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayını, Anka­ ra 1 966, 200 s.

Azerbaycan · ın istiklal davası için Türkiye· de mücadele ve­ renlerin başında g�len Baykara, bu eserinde XIX . Yüzyılda Azerbaycan 'da ekonomik durum, kültür hayatı ve sanat hakkın­ da bilgi vermektedir.

Eser, Hanlık çağında Azerbaycan 'da durum (s. 1 1); XIX. Yüzyılın birinci yarısında Azerbaycan'ın siyasi. ekonomik ve 250

Azerbaycan 'm istikldl Mücadelesi

kültürel gelişiminin. özeti (s.48); XIX. Yüzyılın birinci yarısında Azerbaycan'da tiyatro (s.55); Azerbaycan'ı yenileşmeye götü­ renierin fikir kaynakları (s.57); Azerbaycan kültür"ve medeniye­ tinin öz klasik kökü (s.60); Rusların Azerbaycan 'la Tarihi ve Si­ yasi temasları (s .63); XIX. Yüzyılın ikinci yarısında Azerbay­ can'da ekonomik, sosyal ve kültürel gelişimin özeti (s . l l 1); XIX . Yüzyılın ikinci yarısında Azerbaycan'da sanat (s . 1 1 7) ; XIX . Yüzyılın ikinci yarısında Rusya'da v e Azerbaycan'da eko­ nomik gelişme (s. 1 20) ; XIX. Yüzyılın ikinci yarısında Azerbay­ can'da ekonomik gelişme (s. 1 24) ve Azerbaycan reformasya­ nu ve şahsiyetleri (s . 1 29); gibi konular hakkında bilgi vermek­ tedir.

Kerim Oder, Azerbaycan, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1 982, 180 s .

Azerbaycan'da doğup, Türkiye'de yaşamak zorunda olan yazar. aynı zamanda Müsavat Partisi ve Azerbaycan Milli Mer­ kez'inin üst kademelerinde de görev almıştır. Eser, ilmi olmak­ tan ziyade, siyasi ve kültürel açıdan bir boşluğu doldurmak, Azerbaycan istiklali davasını ayakta tutmak amacı ile kaleme alınmıştır.

Eser'de önsöz (s. 1 1 ) den sonra şu konular hakkında bilgi verilmektedir. Adı ve tarihi sınırları (s. 1 7), Azerbaycan'ın eski zaman tarihine dair (s. 24), Osmanlı imparatorluğu Safevi'ler ve Azerbaycan (s.49), Milll Azerbaycan Cumhuriyeti (s .8 1), Et­ noğrafya tarihi (s. 89), Kültür Tarihi (s. 1 06), Azeri Türkçesi (s . 1 2), Azeri Edebiyatı (s. 1 1 5) , Modern Azeri Edebiyatı (s. 1 23), Mimarlık (s . 1 38), Güzel sanatlar (s. 1 48), Musiki (s . 1 50), içti­ mal ve siyasi ceryanlar (s. 1 60) ile Azerbaycan iktisadi hayatına kısa bir bakış (s. 1 65). rı ,

Taha Akyol, Azerbaycan Sovyetler ve Ötesi , Burak yayınla­ İstanbul 1 990, 254 s .

Araştırmacı - gazeteci Taha Akyol eserini ü ç bölümde ele al­ mış olup, kitap ilmi olmaktan ziyade, gözlem ve hissiyata daya25 1

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

lı olarak kaleme alınmıştır. Ancak, bağımsızlık öncesi gelişme­ lerin bir gazeteci gözü ile değerlendirilmesi dikkat çekicidir.

Birinci bölüm, (s. 1 1 - 1 69) kitabın asıl bölümünü oluştur­ maktadır. Yazarın Kasım 1 989 tarihinde gerçekleştirdiği gezi intibalarınından oluşmaktadır. İkinci Bölüm (s. 1 7 3 2 1 2) de ise, ceditçilik ve ziyalılar ko­ nusunda yazarın yaptığı küçük çaplı bir araştırmadan oluşmak­ tadır.

-

Üçüncü Bölüm (s. 2 1 5 - 252) de de, Dün-bugün-yarın bağ­ lantısında Sovyetler, demokrasi ve milliyetçilik konusunda, ör­ nek ve istatistiklere dayalı bir araştırma yer almaktadır.

252

BiBLiYOGRAFYA

Azerbaycan '1/ı istiklôl Mücadelesi

Kitap ve Makaleler A. Kitaplar.

- Ahmad, Feroz, ittihadçılıktan Kemalizme, i stanbul, 1 986.

- Akandere, Osman, Milli Şef Dönemi, i stanbul; 1 998.

- Akçu raoğlu, Yusuf (Toplayıcı), Tü rk Yılı, istanbul, 1 928. Aynı eser latin harfleri ile de mu htelif baskılar yapmıştır. Akçu raoğlu Yusuf, Tü rkçülük ve Dış Türkler, istanbul, 1 990.

- Akçura, Yusuf, Yeni Türk Devletinin Ö ncüleri, Ankara, 1 981 .

- Akpınar, Yavuz, Azeri Edebiyatı Araştırmaları, Dergah Yayınları, istan" bul, 1 994.

- Aküzüm, Feyzi, M . Emin Resulzade'ye göre Çeşitli Cepheleriyle Azer­ baycan istiklal Mücadelesi, Ankara, 1 977 ,Hıyanet Kadrosu nu Tanıyalım, Ankara, 1 970.

- Akyol, Taha, Azerbaycan. Sovyetler ve Ötesi, Burak Yayınevi, istanbul 1 990.

- Altunbay, Melahat (Haz.), H ü rriyete Uçan Türk Mehmet Altunbay'ın Ha­ tıraları, Ankara, 1 989.

- Armaoğlu, Fahi r, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1 9 1 4- 1 980, Anka ra, 1 987.

- Aran, Mehmet Sad ık, Türk'ün Altın Kitabı "Kutadgu Biliğ", istanbul, 1 944.

- Arran, K.H., 1 9 1 8 Yıl 28 Mayıs, i stanbul 1 936.

- Arslanoğlu C. - Kayabalı i . . Azerbaycan Türkleri Kültür Tarihinin Ana Hatları, Ankara, 1 978, Başlangıç ve Son uçları ile Doksanüç Harbi, Anka­ ra, 1 978, Bulgar Türkleri, Ankara, 1 985, Türk Mi lli Kültürü, Ankara, 1 981 , Kars Milli islam Şürası (5.1 1 . 1 9 1 8 - 1 7 . 1 . 1 9 1 9) ve Cenub igarbi Kafkas Kükümeti Muvakkata-i Milliyesi Belgeler Fotoğraflar, y.y.y. y.t.y. ,Türkle­ rin islam Dinini Kabülü ve Kuzey Doğu Anadolu'da Türk islam Mede­ niyeti, Ankara, 1 986.

- Atsız, Makaleler 1, Baysan Basın ve Yayın Sanayii A.Ş. yayı nı, istanbul 1 992 .

- Azerbaycan Balosu , Azerbaycan Tanıtma Derneği Yayını, y.y.y. y.t.y.

- Azerbaycan Gecesi, Azerbaycan Tanıtma Derneği Yayını, Ankara, 1 968.

- Aze rbaycan Kültür De rneğ i N izamnamesi, Ankara, 1 949.

- Azerbaycan Kültür De rneği Tüzüğü, y.y.y., y.t.y.

- Aze rbaycan Kültür Derneği'nin 24. Yıl Olağan Kong resi , Ankara 1 973. ·

255

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir - Azerbaycan Kültür Derneği'nin 26. Dönem Olağan Kongresi, y.y.y., y.t.y.

- Azerbaycan Milli Kurtuluş Birliği'nin Gayesi, y.y.y. , y.t.y.

- Azerbaycan Müdafaai Hukuk Gerniyeti Nizamnamesi, i stanbul, 1 948.

- Azerbaycan Tarihinden, Münih, 1 947.

- Azerbaycan Türk Edebiyatı Tarihinde Abide Şahs iyetler, Ankara, 1 987.

- Azerbaycan Türk Edebiyatı Tarihinde Abide Şahsiyetler l l , Ankara, 1 987.

- Azerbaycan Türk Federalisı Musavat Halk Fırkası programı, istanbul, 1 927.

- Azerbaycan Türklerinin Milli Bayram Armağanı, 1 953.

- Azeri Kardeşler Yardım laşma Derneği Ana Tüzüğü, y.y.y. , y.t.y.

- Basınımııda Türkiye Meseleleri, Ankara, 1 989.

- Bayat, Ali Haydar, Hüseyinzade Ali Bey, Ankara, 1 998.

- Baycan, A., Dağ Çiçekleri, y.y.y. , y.t.y, Gönül Sazından, Ankara, 1 983.

- Baydar, M ustafa, Hamdullah Suphi Tanrıöver ve Anılan, istanbul, 1 968.

- Baykara, H üseyi n , Azerbaycan i stiklal M ücadelesi Tarihi, i stanbul 1 975, Azerbaycan'da Yenileşme Hareketleri X IX. Yüzyıl, Türk Kültürünü Araş­ tırma Enstitüsü Yayını, Ankara 1 966.

- Bayram, Sad i , Güney Doğu Anadolu'da Proto-Türk izleri "Mukaddes Kitaplara Göre Hazreti Nuh'un izleri", Ankara, 1 987.

- Bayraktutan, Yusuf, Türk Fikir Tarihinde Modernleşme, Milliyetçilik ve Türk Ocakları, Ankara, 1 996.

- Benningse n , A . , Lemercıer-Quelquejay, C., Step'te Ezan Sesleri, Çev. Ne­ zih Uzel, istanbul, 1 98 1 .

- Bilge, Suat, Tü rkiye Sovyetler Birliği ilişkileri 1 920-1 964 Güç Komşu­ luk, Ankara 1 992.

- Caferoğl u , A., Azerbaycan, istanbul, 1 940, Azerbaycan Dil ve Edeb iyatı­ nın Dönüm Noktaları, Ankara, 1 953.

- Dağlık Karabağ Hayaller ve Gerçekler, Ankara, 1 989.

- Darendelioğlu, ilhan, Türkiye'de Milliyetçilik Hareketleri , Toker Yayı nları , 1 975.

- Daryal , F., Kafkas Almanağı, i stanbul, 1 936.

- Devlet, Nadir, 1 9 1 7 Ekim ihtilali ve Türk - Tatar M illet Meclisi, istan bul, 1 998.

- Rusya Türkle ri nin Milli Mücadele Tarihi ( 1 905-1 9 1 7) , Ankara, 1 985.

- Elmas Yıldırım'ın Şiirleri, Ankara, 1 953. " Emircan, A.Aii, M . Emin Gerger, Büyük Ermenistan Hayali ve Kars'tan Karabağ'a Ermeni Vahşeti, istanbul 1 992.

256

Azerbaycan 'm lstiklôl Mücadelesi - Gönlübol, Mehmet- Cem Sar vd. , Olaylarla Türk Dış Politikası ( 1 91 91 973), Ankara, 1 974 .

- Gökgöl, Cengiz, Komünist Rusya ve Müslümanlar, Ankara, 1 958.

- Görmez, Mehmet, M usa Carullah Bigiyef, Ankara, 1 994.

- Gürün, Kamu ran, Türk-Sovyet ilişkileri ( 1 920- 1 953), Ankara. 1 99 1 .

- Güzel, A. - Seferoğlu, Atatürk ve Milli Birlik, Ankara, 1 988.

- Hablemitoğlu, Necip, Çarlık Rusyası'nda Türk Kongreleri ( 1 905- 1 9 1 7), Ankara 1 997.

- Hacaloğlu, Recep Albayrak, Azeri Türkçesi Dil Klavuzu, Ankara, 1 992.

- Halil Paşa, (Haz. Taylan Sorgun), ittihad ve Terakki'den Cumhuriyet'e Bitmeyen Savaş, Kamer Yayınevi, istanbul, 1 997.

- Hesenova, Şelale, Mu haciret i rsimizden Sahifeler, Bakı, 1 995.

- Heşimova, Aygün, XX Es rin Biri nci Yarısında Azerbaycan Muhacireti, Bakı, 1 992.

- Hostler, C.W., Turkism and the Soviets, London, 1 957.

- l lgar, i hsan, Rusya'da Birinci Müslüman Kongresi, Ankara 1 988.

- i nuğur, M. Nuri , Türk Basınında iz Bırakanlar, Der Yayınları, istanbul 1 988.

- Kabaklı, Ahmet, Güneydoğu Yakından, Ankara, 1 990 - Karaca, Ahmet, Azerbaycan'ın Yakın Tarihine Kısa Bir Bakış, Ankara, 1 982.

- Karaer, ibrahim, Türk Ocakları ( 1 9 1 2- 1 93 1 ), Ankara 1 992.

- Karpat, Kemal H., Türk Demokrasi Tarihi, Afa Yayınları, istanbul, 1 996.

- Kengerli, Mehmet ( Haz.), M üsavat Partiyası Sorgu Kitabı. Bakı, 1 994.

- Keykurun, Nakı, Azerbaycan islikal M ücadelesinin Hatıraları, i stanbul, 1 964 .

- Kırımer. Cafer Seydahmet. Bazı Hatıralar. istanbul. 1 993.

- Kırımlı, Hakan, Kırım Tatarlarında Milli Kimlik ve M illi Hareketler ( 1 9051 9 1 6, Ankara, 1 996.

- Koçak. Cemil, Türkiye'de Milli Şef Dönemi ( 1 939- 1 945), Ankara, 1 986.

- Konukçu, Enver, Köroğlu'na Kadar Bingöl. Ankara, 1 987.

- Köprülü, Orhan F., Fuad Köprülü, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayını, Ankara, 1 987.

- Kural, Akdes Nimet. Türkiye ve Rusya, Ankara. 1 990.

- Mehmet Şerif, Azerbaycan ve i nkılabı. istanbul, 1 337- 1 92 1 .

- (Mehmetzade), Mirza Bala. (derleyen ve hazırlayan) Gültekin, Buzlu Cehennem. istanbul, 1 948. Azerbaycan Misak-ı Millisi, istanbul, 1 927. Azer­ baycan Tarihinde Türk Albanya, Ankara, 1 95 1 , Milli Azerbaycan Hareke257

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir ti, Azerbaycan Kültü r Derneği Yayını, An kara 1 99 1 , Ermeniler ve i ran, is­ tanbul, 1 927.( Eser Latin harflerine çevrilm iştir. Haz. Yavuz Ercan, Anka­ ra 1 994), - Milli Azerbaycan Müsavat Halk Fırkası'nın Yeni Program Esasları, y.y.y., 1 936, - Milli Azerbaycan Halk Fırkası Bülteni, Nr. 1 , Eylül 1 936; Nr. 2, 2 . Kanun 1 937 ve N r. 3 2. Teşrin 1 937.

- Mirza, Abay, Balam -Balam Destanı, Ankara, 1 958.

- Mühlen, Patrik von zur, Gamalıhaç ile Kızılyıldız Arasında, Çev. Eşref Bengi Ö zbilgen, Ankara, 1 984.

- Oder, Kerim, Azerbaycan, Boğaziçi Yayınları, i stanbul, 1 982, Azerbaycan Ekonomisi, Ankara, 1 952.

- Ö ztuna, Yılmaz, XX. Yüzyılın Son Çeyreğinde Şark Meselesi, Ankara, 1 989.

- Resulzade, Mehmet Emin, Asrımızın Siyavuş'u, Azerbaycan Kültür Der­ neği Yayın ı , Ankara, 1 989, Azerbaycan Cumhuriyeti Keyfiyet-i Teşekkülü ve Şimd iki Vaziyeti , istanbul, 1 992. (Haz. Yavuz Akpınar, i rfan Mu rat Yıl­ dırım, Sabahattin Çağın), Azerbaycan Kültür Gelenekleri, Ankara, 1 949, Bir Türk Milliyetçisinin Stalin'le i htilal Hatıraları, istanbul, 1 997. (Haz. Seba­ hattin Şimşir), Çağdaş Azerbaycan Gelenekleri , Ankara, 1 950, Çağdaş Azerbaycan Tarih i , Ankara, 1 95 1 .

- Das Problem Aserbeidschan, Berlin 1 937. (Tü rkçeye çev. P. Mete , S . Şimşir, Ankara 1 996) - i htilalci Sosyalizmin iflası ve Demokrasinin Geleceğ i , istanbul, 1 928.

- i ran Türkleri, (Haz. Yavuz Akpınar vd . ) istanbul 1 993.

- istiklal Mefküresi ve Gençlik, istanbul, 1 925.

- Kafkasya Tü rkleri, (Haz. Yavuz Akpınar vd .) istan bul 1 993.

- Milliyet ve Bolşevizm Makale ler Mecmuas ı , Haz. Resu lzade, istanbul, 1 928.

- Milli Tesanü d , Ankara 1 978.

- Rusya'da Siyasi Vaziyet, i stanbul, 1 925 - Şefibeycilik, i stanbul, 1 934.

- Rüstem beyli, Şefi, M.E. Resulzade'nin Feci Sukutu, istanbul, 1 935.

- Yıkılan P utlar, i stan bul, 1 934 .

- Saltanat ve Halifelik (Kald ı rı lmalı mı idi?), An kara, 1 988.

- San'an Aze r, i ran Türkleri, i stanbul. 1 94 2 .

- Saray, Mehmet, K ıyafet ve Lai klik, Ankara, 1 989.

- Saryal, ismail, BakO Rüzgarı, Ankara, 1 998.

258

Azerbaycan 'm lstiklôl Mücadelesi - Sander, O ral, Siyasi Tarih 1 9 1 8- 1 990, Ankara, 1 991 .

- Seferoğl u , Ş.K .-Müde rrisoğlu Adnan, Türk Devletleri Tari h i, Ankara, 1 986.

- Sönmezoğlu, Faruk, (Derleyen), Türk Dış Politikasının Analizi, istan bul, 1 994.

- Sultanl ı , Vaq ıf, Ağ ır Yolun Yolcusu , Bakı, 1 996.

- Sunguroğlu, ishak, Harput Yollarında, Ankara, 1 987.

- Swıetochowskı, Tadeusz, Müslüman Ceaatten U lusal Kimliğe Rus Azerbaycanı 1 905-1 920, Bağlam Yayınları, istanbul, 1 988.

- Şehzamanlı, Naki, B iz ve Onlar, 1 934 .

- Şiirler Mecmuası, istiklal Mecmuası, istanbul, 1 928.

- Şimşir, Bilal N., Malta Sürgünleri, Bilgi Yayınları, istanbul 1 985.

- Şimşir, Sebahattin, Mehmed Emin Resulzade'nin Türkiye'deki Hayatı.

Faaliyetleri Düşünceleri, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1 995.

- Tevetoğlu, Fethi, Handullah Subhi Tanrıöver, Kültür ve Tu rizm Bakanlığı Yayın ı , Ankara, 1 986.

- Tunçay, Mete, T.C. ' nde Tek-Parti Yönetimi'nin Ku ru lması (1 923-1 931 ), istanbul , 1 992.

- Türkdoğan, Orhan, Doğu Anadolu'nun Sosyal Yap ısı, Ankara, 1 987.

- Türkoğlu, ismail , Sibiryalı Meşhur Seyyah Abdü rreşit i b rahim, Ankara, 1 997.

- Ü l ken, Hilmi Ziya, Tü rkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi , istanbul, 1 979.

- Ü nal, Cemil , Türk ve islam Aleminde Azerbaycan'ın Yeri, Ankara, 1 987.

- Ü nal, Tahsin, Türk Siyasi Tarihi 1 780- 1 958, Ankara 1 978.

- Üste!, Füsun, i mparatorluktan Ulus-Devlete Türk Milliyetçiliği: Türk Ocakları ( 1 9 1 2-1 931 ), istanbul, 1 997.

- Vaner, Sem ih (Haz), Unutkan Tar-ih Sovyet Sonrası Türkdilli Alan, is­ tanbul, 1 997.

- Vezirof, Yusuf Bek, Azerbaycan Edebiyatma Bir Nazar, istanbul, 1 337.

- Yagublu, Nesiman, Memmed Emin Resulzade, Bakı, 1 99 1 .

- Müsavat Partiyasının Tarihi, Bakı, 1 997.

- Yaman, Ertuğrul, v.d., Türkiye'deki Türk Dünyası. Ankara, 1 988.

- Yıldırım, Elmas, Yiğitlere Sesleniş, Ankara, 1 990.

- Yu rtsever, A. Vahap, Azerbaycan Dram Edebiyat ı , Ankara, y.t.y.

- Azerbaycan Edebiyatında Vedadi ve Vakıf'ın Yaratıcılığı, An kara, 1 952.

- Mirza Fethali Ahundzade'nin Hayatı ve Esı:: r le ri , Ankara 1 950.

- Sabir'in Azerbaycan Edebiyatındaki Yeri, .Ankara, y.t.y . .

- Zeyneloğlu Cihangir, Azerbaycan Tari hi , I stan b u l , 1 924.

259

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir B. Makaleler

- Akın, Sabahattin, "Salih Gence", Türk Kültürü, S.80, Haziran 1 969.

- Aküzüm, Feyzi, "Azerbaycan i stiklalinin Tari hi Gelişimi ve Resu lzade", Azerbaycan Derigisi, S.248, Nisan-Mayıs-Haziran 1 984 . · Elmas Yıdırım'ın Hal Tercümesi" Elmas Yıldırım, Yiğitlere Sesleniş, Ankara 1 990, s . 20-26.

- Resulzade ile 5 Yıl", Azerbaycan Dergisi, S. 2 1 3 , Ocak-Şubat-Mart 1 975, s. 1 3- 1 6.

- Alkan , Meh met, "Koca Hazer'de G öçtü" , Azerbaycan Dergisi, S.262, Eki m-Kasım-Aralık 1 987, s.25-28.

- Alpaut, Aziz, "Azerbaycan Milli Kurtuluş Birliği", Mücahit, S.31 -32, Tem­ muz-Ağustos 1 960, s.3.

- Altun bay, Me hmet, "28 Mayıs", Türk izi, S . 1 , Mayıs 1 952, s.8-1 1 .

- Amanoğl u , Ebülfez Kulu, "Ahmet Cafe roğ l u ve Tü rkoloji", Türk Dü nyası Ayd ı nları Sempozyumu Bildi rileri, Kayse ri 1 996, s.47-51 .

- Aran,Mehmet Sad ık, "Azerbaycan'da Kad ın Türk Şairleri, Çağlayan, S . 1 , 26 N isan 1 942, s .4 t 1 5 .

- Azeri Türk Şairleri", Çığır, S.38-39, Mayıs-Haziran 1 936, s . 1 3 1 - 1 33.

- Bedbaht Azerbaycan Meselesi, Şark Yo lu, S . 2 , 13 Aralık 1 946.

- E rgenekon Bayram ı", Bozkurt, S .4/1 6, 26 Mart 1 942, s.64.

- i ran'ın Dünkü ve Bugünkü Hali, U lus, 23 N isan 1 938.

- Mefküre - Ü lkü", Bozkurt, S. 1 , Mart 1 942, s . 1 0 .

- Milletierin Hakkı ve Tutsak Türkler Davası", Ö nasya, S . 1 6, Aralık 1 966.

- Ataman, Şefika, "Eşim Dr. Hamid Ataman", Azerbaycan Dergisi, S . 230, Nisan-Mayıs-Haziran 1 979, - Aras, " Eimas Yıldırım", Aras, S .3, 1 Mart 1 952, s.9.

- Arat, R . Rah meti, "Mehmet Mirza Bala", Azerbaycan Dergisi, S . 1 3 (85 ) , Nisan 1 959, s . 1 0- 1 1 .

- Atalar. M ü nir, "Ahmet Ağaoğlu ( 1 869- 1 939)". Türk Dünyası Ayd ın ları Sempozyumu Bild irileri, Kayse ri 1 996, s.81 -88.

- A.V.Y. , "Mehmet Sad ık Aran (San'an ) , Azerbaycan Dergisi, S. 205, 1 972, s . 63-66.

- Azerbaycan, "Arjantin'de Albay Veli Bey Yad igar'ı Kaybettik", Azerbay­ can Dergisi, S . 206, 1 973, s.55.

- Bahri Dağdaş'ı Kaybettik", Azerbaycan Dergisi, S.249, Tenını uz-Ağus­ tos-Eylül 1 984, s.83.

- Bala Bey Kocagi l , Azerbaycan Dergis i . S . 1 8 9 . Mayıs 1 968, s . 1 8 .

260

Azerbaycan 'm lstiklô/ Mücadelesi - Ceyhun Hacıbeyli'nin Vefatı", Azerbaycan Dergisi, S . 1 27 - 1 28- 1 29, Ekim­ Kasım-Aralık 1 962, s .34.

- Emekli Topçu Albayı Mehmet Akpolat'ı Kaybettik", Azerbaycan Dergisi, S.2 1 3 , Ocak-Şubat-Mart 1 975, s.44-45.

- Feridun Sarıyal Vefat Etti", Azerbaycan Dergisi, S . 267, Ocak-Şubat-Mart 1 989, s . 1 68.

- Bala, Mirza, "Azerbaycan'ın istiklal Bayramı", Milliyet, 30 Mayıs 1 953.

- Azerbaycan ' ın i stiklal Günü", Cumhuriyet, 3 0 Mayıs 1 950.

- Azerbaycan'ın M illi Matemi", Milliyet, 24 Nisan 1 954.

- Azerbaycan'ın Milli Matem Günü", Cumhu riyet, 27 Nisan 1 950.

- Azebaycan'da Neler Oluyor?", Cumhuriyet, 1 5 Ocak 1 947.

- istiklal Mücadelesi", O.Y.M . , Y. 1 , S.4, 28 Mayıs 1 929, 1 2 1 -1 27.

- Resulzade Mehmet Emin Bey 70 Yaşında", Azerbaycan Dergisi, S . 1 01 1 (22-23), Ocak-Şubat 1 954, s.5-14.

- Sekiz Yıllık Yol", Y.K.M. Y.3, S.14, s.4-6.

- 28 Mayıs", O . Y .M. Y .2 S . 1 6, 28 Mayıs 1 930, s . 1 38- 1 42 .

- Baykal, Sinan, "Acı Kaybımız Mehmet Burç Bey", Azerbaycan Dergisi, S. 249. Temmuz-Ağustos-Eylül 1 984, s. 54-55.

- Binark, Naile, "Abdullah Battal Taymas", Kazan, S.2 1 , 1 978, s.1 -6.

- C. Seit Ahmet, " Kızıl istila", O.Y.M., Y. 1 , S.3, 2 7 N isan 1 929, s.85-87.

- Caferoğlu, Ahmet, "Azerbaycan Halk Edebiyatında Sayacı Türküsü , Atsız Mecmua, S.9, 1 5 i kinci Kanun 1 932, s.228-231 .

- Azerbaycan Türkleri", Türk Kültürü,S .54, Nisan 1 967, s.20-28.

- Baku-Tahran- i stanbul Üçgeninin Büyük Mücahidi", Azerbaycan Dergisi, Y.3, S . 1 0-1 1 (22-23), Ocak-Şubat 1 954, s.1 5-1 8.

- Büyük Matem", M ücahit, S . 1 7 -1 8, Nisan 1 959, s. 1 .

- "Sovyet R usya i daresindeki Esir Milletler", Türk Kültürü, S. 2 1 , Temmuz 1 964, s .30-35.

- "28 Mayıs Ülkesi Azerbaycan", Mücahit, S .29, Mayıs 1 960, s . 1 -2.

- Copeaux, Etienne, "Prometeci Hareket", U nutkan Tarih Sovyet Sonrası Türkdilli Alan, i stanbul, 1 997, s.1 7 -52.

- Çağatay, Saadet, "Ahmet Caferoğlu", Türk Dili, S .282, 1 Mart 1 975.

- Çay, Abdulhaluk, " 1 905- 1 9 1 7 yıllarında Azerbaycan'daki Siyasi Kuruluşlar", Türk Kültürü Araştırmaları, Y.XXV I I , Ankara. 1 989, s.41 -55 - Hacıyeva, Maarife, "Mehmed Emin Resulzade'nin Muhaceret Hayatı", Türk Dünyası Aydınları Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 1 996, s.271 -276.

- Ebülhesenli, Elşen. " Mehmet Emin Resulzade", Türk Dünyası Tarih Dergisi, S.56, Ağustos 1 991 ,s.1 8-23.

261

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir - Eliyev, Mövsüm, "Aiimerdan Bey Topçubaşov, Azerbaycan Demokratik Respublikası, Bakı, 1 990, s.49-52.

- "Ekberağa Şeyhülislamov", Azerbaycan Demokratik Respublikas ı, Bakı, 1 990, s.81 -82.

- L:rcilasun , Bilge, "Hüseyinzade Ali Beyin Türkiye'deki Faaliyetle ri", Azer­ baycan Dergisi, S.286, Temmuz-Ağustos 1 992, s . 1 0-1 5.

- Gence, Sali h, "27 Nisan'ı Anarken", Mücahit, S.47-48, Mart-Nisan 1 962, s.14-15.

- Gökgöl, Cengiz, "istiklal Yıldönümü", Mücahit, S . 8 , Mayıs 1 957, s . 1 -3.

- "Matem Günümüz", Türk izi, S . 8-9, Mart-Nisan 1 953, s. 1 O. - "Mücahit'in ll. Cildine Başlarken", Mücahit, S . 1 3, Ocak 1 958, s . 1 -2.

- G ülseven , Fahrettin, "Ahmet Ağaoğlu'nun Hayatı, Fikirleri, Siyasi ve Sosyal Mücadelesi", Azerbaycan Dergisi, S. 268, Nisan-Mayıs-Haziran 1 989.

- " i dealist Bir Cumhuriyetçi: Ahmet Ağaoğlu", Türk Dünyası Aydınları Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 1 996, s.24 1 -255.

- Hacaloğlu Yücel, " Resulzade'den Tanrıöver'e Mektuplar, Türk Dünyası Araştırmaları, S . 1 09, Ağustos 1 997, s.209-2 1 6.

- Halilova, Hanım . "Dr. Mehmet Kengerli'nin Özgeçmişine ait kısa bilgi özeti", Türk Dünyası Aydınları Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 1 996, s .283-294.

- Hasanlı, Cemil, "M.E. Resulzade ve Türkiye Cumhuriyeti", Türk Dünya­ sı Ayd ınları Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 1 996, s.295-299.

- Hacızade, Yakut, "28 Mayıs 1 9 1 8", Mücahit, S.8 Mayıs 1 957, s.4-6.

- Hazer, "Sayın Okuyucularımıza", Hazer, S . 1 3, 20 Nisan 1 980, s.3.

- imamlı, Aslan, "Yine Azerbaycan Bi rliğ i", Mücahit, S. 2 Ağustos 1 95 5 , s.13-14.

- Jaschke, Gotthard , "28 Mayısın Manası", Kurtuluş, N r. 4 3 , Mayıs 1 938, s . 1 1 -1 2.

- "28 Mayısın Manası", i lham Kaynağı, Nr. 1 , Mayıs 1 938, s . 1 1 -1 3.

- Karaca, Ahmet. "Azerbaycan Falklorun u n Piri Rahim Zeynaloğlu Tanrı'nın Rahmetine Kavuştu", Azerbaycan Dergisi, S . 269, Tem muz-Ağu s­ tos-Eylül 1 989. s . 1 48-1 5 1 .

- "Azerbaycan Milli Hareketinin ideolojik Karekteri". Milli Eğitim ve Kül­ tür, Y.2, S.?, Hazi ran-Tem muz-Ağustos 1 980, s.90-1 07.

- "Azerbaycan Kültür Derneği Tarafından Tertip Edilen Mehmet Emin Resulzade i htifali". Azerbaycan Dergisi, Y.4 S.37, Nisan 1 955, s .21 -27.

- "Azerbaycan Milli Davasını-n Bir Bayrakları: M i rza Bala Mehmetzade", 262

AzerbaJ!can 'm lstiklôl Mücadelesi Türk Dünyası Aydınları Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 1 996, s.31 9-327.

- "Feyzi Aküzüm'ü Ebediyete Uğu rladık", Azerbaycan Dergisi, S.283 , Ocak-Şubat 1 992, s .1 1 - 1 3.

- "Genel Başkan Yardı mcımız Dr. Ahmet Yaşat Beyin Arkasından", Azer­ baycan Dergisi, S.25 1 . Ocak-Şubat-Mart 1 985, s. 35-37.

- "Mehmet Ali Resuloğlu'nu Anarken", Azerbaycan Dergisi, S. 229, Ocak­ Şubat-Mart 1 979.

- "30 Ağustos Başkomutanlık Zaferinin 76. Yıldönümü (Milli Mücade­ lede Yer Alan Azerbaycanlı Topçu ve Süvari Birlikleri)", Azerbaycan Der­ gisi, Temmuz-Ağustos 1 998, S. 322, s.31 -43.

- "Dr. Mehmet Azer Aran'ı Edebiyette Uğurladık", Azerbaycan Dergisi , S.290 Mart-Nisan 1 993, s . 1 4-16.

- "Muhaceretin Fikir Muallimi Abdülvahap Yurtsever", Türk Dünyası Ay­ dınları Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 1 996, s.329-334.

- "Şehit Dostum Hüseyin Cahit Aküzüm", Azerbaycan Dergisi, S. 232, Ekim-Kasım-Aralık 1 979, s.20-22.

- Karaca Aybike, "Azerbaycan Kültür Derneği'nin Kurucusu ve ilk Genel Başkanı D r. Harnit Ataman", Azerbaycan Dergisi, S .3 1 1 , Eylül-Ekim 1 996, s .22-25.

- Kardaş Edebiyatlar, "Başlarken", Kardaş Edebiyatlar, S. 1 , Ocak-Şubat­ Mart 1 982, s.3.

- Kemal, "27 N isan", A.T.M., S.?, 27 Nisan 1 928, s . 1 3.

- Kengerli, Mehmet, "Bir Dostumuzu Daha Kaybettik", Azerbaycan Dergisi, S. 251 , Ocak-Şubat-Mart 1 985, s.45-46.

- "Taki Aran Vefat Etti", Azerbaycan Dergisi, S.294, Kasım-Aralık 1 993, s.32.

- Kuran, Ercüment, "MiiiT Mücadele Yıllarında Ve Türkiye Cumhuriyeti Döneminde Ahmet Ağaoğlu", Türk Dünyası Sempozyum u Bildirileri, Kayseri 1 996, s.431 -434.

- M.B. Mehmetzade, "Azerbaycan i stiklali", Bildiriş, Y.1 , S.43, 28 Mayıs 1 931 .

- "Azerbaycan'ın Matemi", Bildiriş, Y. 1 , S.39, 30 N isan 1 93 1 .

- " i ki nci Yıl", Bildiriş , Y. 1 , S .53, 6 Ağustos 1 93 1 .

- "Mehmetzad e. "Devlet Oluş Günümüz", Kurtuluş. Nr. 7/8, Mayıs-Haziran 1 935, s . 1 95-1 98.

- "Hars ve i stiklal", Bild iriş, Y. 1 , S.43, 28 Mayıs 1 931 .

- "Milli Devlet", Hak, Nr. 1 , Mayıs 1 939, s . 6-9.

- Mehmet Sadık, " 1 1 nci Şanlı Yıldön ümü", ATM., S.25/3 , s . 1 -2.

263

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir - Mercanlıgil, M . D . , "Mehmet Emin Resulzade", Türk Kütüphaneciler Der­ neği Bülteni, S. 1 -2, 1 955.

- Mücahit, "M ücahit'in Gayesi", M ücahit, S. 1 , Temmuz 1 955, s . 1 -2.

- N . H . , "Yaşayan Azerbaycan", M ücahit, S . 1 7-1 8, Nisan 1 959, s.2-4 .

- Naki , "Ateşin Göz Yaşları" , O.Y.M., Y. 1 , S.3, 27 Nisan 1 929, s.99-1 0 1 .

- Nesipzade, Nesip, "Yeni Turan'ın Kurulması Bakımından Azerbaycan'ın Misyonu", Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S. 8 1 , Aralık 1 992, s. 971 03 .

- Nuhoğlu, V . , "27 Nisan", Kurtuluş, N r. 1 8. Nisan 1 936, s.505-506.

- Resuloğlu, Mehmet Ali, "Müsavat Partisi'nin Kuruluşu", Azerbaycan Dergisi, S.282, Kasım-Aralık 1 99 1 , 37-4 1 .

- Resulzade , Mehmet Emin, "B ugünkü Matemin Acısı", O.Y.M., Y.3, S.27, 27 Nisan 1 93 1 , s.34-36.

- " Bugünün i l hamı", O.Y.M., Y. 1 , S.4, 28 Mayıs 1 929, s . 1 1 8- 1 2 1 .

- "Büyük Yalan", A.T. M., S.?, 27 N isan 1 928, s . 1 -2 .

- " i stiklal G ü nümüzde", Kurtulu�. N r. 1 9, Mayıs 1 936.

- "Kafkasya Türkleri", Türk Yılı, Istanbul 1 928, s.4 74-54 1 .

- " Kara Gün Münasebetiyle",Kurtu luş, Nr. 1 8 , Nisan 1 936, s.502-504.

- " Kara Yıl Dönümünde", Kurtuluş, Nr. 6, Nisan 1 935, s . 1 62- 1 63.

- " Mayıs Mü nasebetile", Kurtuluş, Nr. 7/8, Mayıs-Haziran 1 935, s .1 90-1 91 .

- "Milli Azerbaycan Faciası", Kurtuluş, N r. 29/30, Mart-Nisan 1 937, s.2 4.

- "On Senelik Azim ve Cihad", A.T.M., S.9, 28 Mayıs 1 928, s .2-6.

- "Tuttuğumuz Yol", A.T.M., Y1 . S . 1 ., 1 Şu bat 1 928, s. 1 -2 .

- " Üçüncü Yılım ızda", istiklal, Y.3 N.50, 1 0 i kincikanun 1 934.

- "20nci Yıl Dönümünde", Kurtuluş, N r.43, Mayıs 1 938, s.4-5.

- "20nci Yıl Dönümünde", i lham Kaynağı, Nr. 1 , Mayıs 1 938, s.4-5.

- "28 M ayısı Yazarken, Hak, N r. 1 , Mayıs 1 939, s.2-4.

- Sançar, Nejdet, "Azerbaycanlı Kardeşle re", Ötüken, S.34, Ekim 1 966, s.15.

- Saraç, B ünyamin, "Şükrü Saraçoğlu ( 1 887 -1 953), Tarih i ncelemeleri Dergisi IX, i zmir, 1 994, s.39 1 -405.

- Soğucaklı, Nihat. "Eimas Yıldırım", Turan, S . 2 ( 1 4 ), Eylül 1 977, s.22-23 - Somer, Güler, "Babam D r. Aziz Alpaut", Türk Dünyası Aydınları Sempozyumu Bildirileri, Kayseri, 1 996, s.539-54 1 .

- Süleymanova, Sevda, "XIX Esrin Sonu XX Esrin Evvellerinde Azerbay­ can'da Türkçülük içtimai-siyasi Gereyan ı " , Azerbaycan'ın Türkçülük ve Azerbaycancılık Problemleri, Bakı 1 998, s . 1 1 5-1 26.

- Şimşir, Sebahattin, "Aiibey H üseyinzade ve Bir Kitap", Yeni Forum, Ara­ lık 1 993, S . 295, s.62-63 .

-

264

Azerbaycan 'm istikla/ Mücadelesi - "Türkiye'deki Azerbaycan Matbuatı ( 1 923- 1 93 1 )", Türk Dünyası Tarih Dergisi. S.97, Ocak 1 995, s .6 1 -62.

- "Mehmet Emin Resu lzade ' nin Tü rkiye'ye Geliş Tarihi Açısından Örıem­ li Bir Vesika", Kardaş Edebiyatlar, S.42, Ocak-Şubat-Mart 1 998, s.31 -34 .

- T.D.K., "Yitirdiklerimiz: Prof. Dr. Ah met Caferoğlu", Türk Dili,S. 281 , 1 Şu bat 1 979.

- Taşkent, Ali, "Bir Çağrıya Cevap", Ö tüken, S.37, Ocak 1 967, s .5 - Taymas, Abdullah, " Mehmet E m i n Resulzade", Toprak, S.6, 1 Mayıs 1 955, s.7+1 4-1 5.

- Tekiner, S . "Ekber Ağa Şeyhülislam", Dergi, No:23/24, 1 961 , s.94.

- Topçuoğlu, Ümit Sinan, "Esir Milletler Haftası", Milli Işık, S. 39, Temmuz 1 970, s . 1 6-1 7.

- Tü rk Birliği, "Emin Bey'in Yolu", Türk Birliği, S . 1 2, M a rt 1 967.

- Ülküsal, M üstecip, "Azerbaycan Davası ve M üsavat Fırkası", Milli Azerbaycan Müsavat Halk Partisinin Ellinci Yıldönümü Münasebetiyle, S.4, 1 962, s .55.-57.

- Ü nsal, Serdar, "Azerbaycan Ruhunu Şiirlerinde Yaşatan Şair Süleyman Büyükdağ", Azerbaycan Dergisi, S . 253, Temmuz-Ağustos-Eylül 1 985, s .37-38.

- Vekiloğlu, Mustafa, "Azerbaycan'ın i stilası", Mücahit, S. 27-28, Mart-Ni­ san 1 960, s . 1 -2.

- Vekiloğlu, Serpil, "M ustafa Vekiloğlu 1 896- 1 .XI . 1 965", Türk Kültürü, S.39, Ocak 1 966, s. 76-78.

- Y. Ali, "Muztarip Vatanımda", Bildiriş, Y. 1 , S.43, 28 Mayıs 1 93 1 .

- Yetkin, Murat, "Bakü 'ya giden yol hala Moskova'dan geçiyor", Birikim, S.53, Eylül 1 993, s . 72-75.

- Yüce, Nuri, "Atalay, Besim, Türkiye Diyanet Vakfı islam Ansiklopedisi, C.4, s .43-44 .

- Zihni, H . M . , "Azerbaycan istiklali n i n Yıldönümü", Türk izi, S . 1 , Mayıs 1 952, s . 28-30.

a.) Arşiv Kaynakları: Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Azerbaycan Kültür Derneği Ö zel arşivi, ildeniz Ku rtulan Ö ze l arşivi, Mehmet KengerJi Ö zel arşivi, Okan Bakman üzel arşivi, 265

Doç. Dr. Sehahattin Şimşir b. Sözlü Kaynaklar.

Ayten AKÜZÜM, Narınç ATAMAN, Şefika ATAMAN, Vala EBUZZiYA Nurettin HAZAR, Hasan iSMAiLLi Ahmet KARACA, Mehmet KENGERL i , Süreli Yayınlar: 1 . Gazeteler

Bild iriş Gazetesi (haftalık) B üyük Kurultay (haftalık) Cumhuriyet Gazetesi D ünya Gazetesi istiklal Gazetesi (on g ünlük) Milliyet Gazetesi Tanin Gazetesi Ulus Gazetesi 2. Dergiler

Açık Söz (aylık) Aras (aylık) Atsız Mecmua Aydın Yol (aylık) Azerbaycan (aylık - ikiaylık) Azerbaycan Yurt · B ilgisi (aylık) .,.., Azeri Türk Mecmuası (Onbeş günlük) Birikim (aylık) Birleşik Kafkasya (ayl ık) Bizim Ocak (aylık) Bozkurt (haftalık) Çağlayan (haftalık) Çığır (aylık) Dilek (aylık) Doğru Söz (aylık) 266

�- ·.-. _ .

.. --

Azerbaycan 'm lstikkil Mücadelesi Ergenekon Yolu Dergisi Hak (aylık) Hakikat (aylık) Hakkın Sesi (aylık) �amle (aylık) Ilham Kaynağı (aylık) Kardaş Edebiyatlar (üç aylık) Kazan (Üç aylık) Kurtuluş (aylık) Kutlu Od (aylık) Mefkure (haftalık) Mefkure (aylık) M illet Andı (aylık) MiiiT Ateş (aylık) Milli Işık (haftalık) .

Milli Eğitim ve Kültür (Iki aylık) Mukaddes Odlar Ülkesi (aylık) Mücahit (aylık) Odlu Yurt Mecmuası (aylık) Q nasya (aylık) Otüken (aylık) Şark Yolu (haftalık) Tarih i ncelemeleri Dergisi Toprak (aylık) Türk Birliği (aylık) Türk Dünyası Tarih Dergisi (aylık) Türk izi (aylık) Türk Yolu Dergisi Vatan Dileği (aylık) Vatan Sesi (aylık) Yasamız (aylık) Yeni Kafkasya Mecmuası (onbeş günlük) Yeşil Yaprak

267 •.

.

Azerbaycan 'm istiklôl Mücadelesi

AD DiZiNi

A.Yusuf: 79, Abay Mirza: 233, 237, 244, Abbaskulu Ağa Bakıhan lı: 1 56, Abbaskulu, Kazımzade : 21 , 22, 29, 35, 37, 60, 66, 89, 90 Abdulalibey, Emircan: 30, Abdullah Cevdet: 6 1 , Abdülkadir Süleyman: 1 02, Açıkgöz, Celal: 1 98, 1 99, 202, 204, 205, 206, 207, 224, Adnan Cah it: 1 02, Ağabekov, 68, Ağami rza, Mirzali : 1 55 , 1 95, 1 98, 1 99, 203, 204, 205, 206, 207, Ağaoğlu, Ahmet : 1 01 , Ağaoğlu, B . E . : 68, Ağaoğlu, M.: 38, 6 1 , Ağasıbeyli (Ağasıbeyov), Selim: 37, 38, 1 68, Ahmed Cevad: 1 48, 244 , Ahmet Hakkı : 39, Ahmet Harndi Efe ndi Şrvani: 83, Ahmet Naim (Türkistanlı): 46, Ahmet Talat: 1 02, Ahundof, Esat: 223, Ahundof. Ruhulla : 223 , Ahundzade) , Mirza Fethali : 83, 1 52 , 1 56 A"bal. Oktay: 2 1 9 , Akber, ismail: 232, Akbulut, Ali: 202, 203, 205 , 206, Akbulut, Hüseyi n : 204 . 205, 206, 207, 224,

Akbulut, Yücel: 224, Akçura) Yusuf: 45, Akın, Sabahattin: 1 69, 232, Akkoç, Zeynel: 1 03, 1 45 Akpı nar, Yavuz: 227, 249, Akpolat, Mehmet: 1 69, Aksu, Hüseyin: 1 43, Aksu, Timur: 205, 224, 227, Akşin, Niyazi: 1 95, Aktan, i brahi m : 204 , 224 , Aktan, Manaf: 1 99, Aktan, Mehmet: 1 98, Aktaş, Yılmaz: 1 68, Aküzüm, Feyzi: 1 38 , 1 46, 1 47, 1 56, 1 97, 1 99, 200, 20 1 , 203, 204, 205, 207, 209, 2 1 0, 2 1 6, 222, 223, 224, Aküzüm, H. Cahil: 1 9 1 , Aküzüm, ilhan: 205, 206, 207, 224, Aküzüm, i skender: 1 93 , 1 95 , 1 96, 1 98, 1 99, 202, Aküzüm, Latif: 1 98 , 1 99, Akyol, Taha: 2 1 9, 25 1 .

Alaaltin Metin: 61 , Alay, Fahrettin: 202, 2034, Alhan, Keri m : bkz. Yaycılı Kerim.

Ali Dehri : 1 02, Ali Hazerli : 1 02 , A l i Kemal (Azerbaycanlı): 45 , A l i Mansu r: 45, Ali Usta: 79, 80, 1 09, Ali, Y : 62, 1 1 6, 269

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Alibeyzade Zakir: 1 48, Aras), Tevfik Rüştü: 88 Aliyarov, Süleyman: 22 1 , Aras, Enver: 228, Aliyev, Teymür: 223, Aras: Sabri: 205, 206, 207, 208, Alizade Mehmet: 1 02, 224, -Aikaçır, Hamit: 202, Araslı, Bülent: 204 , Alkaçır, Korkmaz: 224 , Araslı, Bülent: 205, 207, Araslı, Fuat: 1 98, 1 99, Alkaçır, Korkut: 202, 203, 205, Alkaçır, Ü m it: 203, Arazlı, A.: 61 , Alkan, Korkut: 205, Ardıçoğlu, Nurettin: 1 41 , Alkan, Mehmet: 206, 207,225 . Arran, K.H.: 1 24 , Alkın , Cengiz: 207, Arsal, Sadri Maksudi, 24, 46, Alkın, Selçu k: 207, 2 1 5 , 224, 227 Arslanoğlu, Cemender: 21 O, 21 1 , Alpaut, Aziz: 1 4 1 , 1 43, 1 46, 1 64 , 2 1 3, 2 1 5 , 245, 232, 245, Arvasi, S . Ah met: 2 1 9, Alptekin, isa Yusuf: 245, Asibeyli, Selim: 1 37 , Altaylı, Seyfettin: 204, 205, 207, Aslan, Abbas: 205, 227, 2 1 5, 2 1 6, 224 , Aslan, Haver: 249, Altunbay, Mehmet: 1 4 1 , 1 62, 1 65, Aşkın, Niyazi: 1 09, 1 1 7, 204, 220, 232, Atabek Ebubekir: 8 1 Altunbay, Melahat: 220, Atabek i ld eniz : 81 , Amirecibi, Ş.: 1 25 , 1 26, Atabek Mehmet: 8 1 , Aran, Ali: 1 37, 1 46, 1 54, 24 1 , Atabek Özbek:81 , Aran, Aydın: 1 69, Atabek, Enver: 1 68, Aran, Kamil: 1 99, Atak, Haydar: 1 1 5, 1 46, 1 94 , 1 98, Aran, Mecit: 1 95 , 1 98, 205, 206, 224, Aran, Mehmet Aze r: 1 37, 1 43, 1 45 , Atalan, Selahattin: 1 97, 1 86, 1 99, 202, 204, 205, 206, Atalar, Selahattin: 1 99 207,224, Atalay, Sesim: 1 02, 1 44, 1 45, Aran, Mehmet Sadık (Ahundzade) Atalay, Yakup: 207, (San ' an Aze r): 29, 37, 38, 52, 56, Atamalibeyli Abbas, 30, 60, 62, 79, 88, 90, 1 03, 1 24 , 1 30, Ataman, Hamit: 90, 1 37, 1 43, 1 46, 1 3 1 , 1 32, 1 37, 1 44, 1 45, 1 57, 1 59, 1 50, 1 54 , 1 55, 1 89, 1 9 1 , 1 94, 1 76, 1 77, 232, 244, 245, 246, 247, 1 95 , 1 98, 1 99, 202, Aran. N usret: 242, Atasever, Ali: 1 95, 204 , 205, 206, Aran, Taki: 1 98, 1 99, 202, 204, 207, 224, 205, 206, 207, 224. 232, 242.

Atasever, Turan : 1 49, 1 76. 1 98, Aran. Türkan: 168, 1 99, 203, 204, Aran, Yetkin : 202.

Atatürk, M ustafa Kemal (Paşa): 88, 270

Azerbaycan 'm istiklôl Mücadelesi

1 54 , 1 97, 2 1 2, 2 1 3, 2 1 9 ,220, 22 1 , 244, Atay), Falih Rıfkı: 45, Atay, Falih Rıfkı: 245, Ateşli, M. Teymur: 1 49, 232, Atropat, Ali: 1 68, Atropat, Ali: 1 69, Atsız, Nihai (Çiftçioğlu): 97, 1 03, 246, Attar, Sadık: 206, 207, 2 1 6, 224 , Avcıköylü, H . : 68, Avşar, Seyfettin: 1 95 , Ay, Lütfi: 244 , Ayasoğlu, Refet: 245, Ayaz is haki: 45, 1 02, Aydın, Kurban: 203, 206, 207, 224 , 227, Aydın, Özcan: 1 99, Aygün, Hazma: 1 98, Ayhan, Recep: 1 50, Ayrım, Ziya: 1 98, 1 99, 202, 203, 204 , 205, 206, 207, 224 , Azer, israfil: 1 68, Azeri ibrahim Çelebi: 83, Azerli, Mehmetali: 1 59, 1 60 , Azerli, Yunus: 1 68, Azerli, Metin: 232, Azertekin, Ali: 9 1 , 1 1 4 , 1 1 5 , 1 37, 245, Azertürk, Faruk: 1 69, 232, Azgu r, Fuat: 1 49, 206, 207, 224 , Aziz Ömer: 1 02, Baba Ni ' metu llah Mah mut Nahçivani: 83, Babakurban, Ziyaeddin: 245, Baban. Cihad: 21 9 , Babaoğlu, Rahim: 1 38 , Babazade Sadık: 1 02,

Badal, i b rahim : 1 1 5 1 42, 1 98, 1 99, 203, 204, 205, Badal, Selim: 1 59, 1 60, Bağı rof, Mir Cafer: 223, Bakiler, Yavuz Bülent: 227, Bakü, Aliye : 1 90, 1 94, 1 95, 224, Bammat, Haydar: 1 25 , 1 26, Banks, Wiliams: 1 49, Bat, A.: 6 1 , Baycan, A.: 2 1 3, 2 1 7, Baykal, Sinan: 202, 203, 204, 205, 207, 2 1 6 , Baykara, Azerbaycanlı: 6 1 , Baykara, H üseyin: 1 37, 250, Bayram, Sad i: 2 1 7 , Bayramgil, Naki: 1 62, 1 64, 1 65, Bayrı, Hasan: 1 50, Bed riye Sabit: 1 02, Behbut, Baba: 1 69, Belet. Haydar Ali: 205, 207, Bellisar, M. Feridun: 232, Benzig, Johannes: 1 09, 1 1 7, Bilen, Tayyar: 224 , 228, Bilgiç, Emin: 200, Binark, Naile: 245, Birdal, Ercan: 205, Biter, Kurban: 1 46, 1 50, 1 55, 1 89, 1 91 ' Bozkurt. Yasin: 207, 224, Bozyel, ibrahim: 249, Bösçek, Rahim: 224, Budakof: 83, Buğra, Tarık: 245, Burç, Mehmet: 1 90, 1 9 1 , 1 98, 1 99, 201 ' 203, 204, Bünyadzade, Dadaş: 223, Büyükağa, Talıplı: 223, Büyükdağ, Süleyman: 202, 228. ,

27 1

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Cabbarlı, Cafer: 233, Cafer Sadık: 45, 6 1 , Caferoğlu, A.: 56, 61 , 87, 90, 1 0 1 , 1 03, 1 24, 1 30, 1 3 1 , 1 38, 1 45 , 1 50, 1 56, 1 68, 1 69, 232, 245, Cebiyef, Habib: 223, Celaledd i n Harzemşah: 81 , Celil Memmetkuluzade: 1 52, Cemalbeyov, H . : 38, Cengiz Han: 82, Cevad, A.: 45, 78, 79, Cevdet, Abd ullah : 45, Ceynaloğlu, Rahim: 1 50, Charles, Rieu: 1 03, Cihangir, Mehmet: 1 59, 1 60, Cihangi roğlu, i brahim: 2 1 3, Coşar, Ömer Sami : 232, Cüceoğlu, i brahim: 244 , Çağatay, Tahir: 1 96 , 1 99, 202, 204, 205, Çay, Abdülhaluk: 220, Çebiyev, Ali: 37, Çelbek, E: 45, Çelebi, Hidayel: 202, 205, 206, 207, 224, Çelebioğlu, M.: 6 1 , Çeretelli, M . : 1 25, Çetin, Ab bas Ali: 1 99, Çetin, Abbas: 1 98, Çobanzade , Bekir: 223, Çokayoğl u , Mustafa: 45, 62, Çongur, R ıdvan: 245, Dadaş, Kaz ı m : 1 58, Dağdaş, Bahri: 1 96 , 1 98, 1 99, 202.

204 , 205, Damacıoğlu. Raci: 56, Danışman. Zuhuri: 245 .

Daryal, Fuat : 1 24 , 1 25. 1 26.

Daşdelen, Yahya: 224 , Daşdemir, Galip: 224 Deıniray, Ahmet: 1 98, 1 99, Demirci, Eşref: 90, Dilican, Kadir: 1 62, 1 64, Doğru, Abd ülkerim: 224 , Doğru, Abdülmecit: 1 96, 204, 205, 206, 224, Doğru, Ayhan: 207, 224, Doğusoy, Latif: 1 68, Dönmez, Ha rn it 1 49, 1 50, 227, 244, Duda, Herbert W.: 1 09, 1 1 6, Duran , i brahim: 205, 207, Ebubekir b. Rüstem Şirvani: 83, Eckmann , Janas: 1 03, Efendiyev; Doktor: 38, Efendizade, Hacı Mahmut: 1 03, Efendizade, M . Ş . : 61 , Efend izade, Mehmet Ali: 38, Efend izade, Sultan Mecit: 223, Ekberağa: 29, 90, 1 37, Ekinci, Cengiz: 1 98, 1 99, 207, 224, Ekşi, Oktay: 220, Eldegez, Mehmet Al i : 1 68, 1 69, Elmas Yıldırım: 1 09, 1 1 6, 1 3 1 , 1 48 , 1 56, 222, 244 , Elmas, Azer: 1 50.

Elsever, Latif : 233, 24 2, Emircan, Fuat: 1 37. 1 48, 1 63, Emircan. Mehmet: 1 37, Emircanlı, R . : 56.

Engin. Ali: 232 .

Engin, Arın: 244, Enver Paşa: 98, Ercilas un, Ahmet Bican: 224 . 227, E rcilasu n . B ilge: 227

272

Azerbaycan 'm istiklôl Mücadelesi

Erdem, Ali: 1 69, Erdem, Altay: 1 69, Erdoğan:45 Erel. Şerafettin: 1 03, Erer, Tekin: 244, Ergin Muharrem: 1 03, Ergun, Hüseyin : 1 69, Eri m, Nihat: 1 97, E rkin, Feridun Cemal: 1 35, Eroğlu, Cafer: 1 99, Erol, Oktay: 205, 207, 2 1 6, 224, 227, Ertürk. Cabbar: 233, Esadullayev. Alibey: 37, Esenkova, Enver: 233, Fettahov, Hasan: 37, Fındıkoğlu), Ziyaeddin Fahri: 1 03, Firdevsi, 27, Fuzuli: 83, 1 56, 2 1 5 , 244, Ganizade, Kemal: 37, Gaspıralı i smail Bey, 1 3, Gayretullah, Hızırbek: 245, Gence, Bahadır: 207, Gence, Harnit 1 69, Gence. Kamil: 1 69, Gence. Kılıç: 1 99, Gence, Mehmet: 1 99, Gence, Salih: 1 68, 1 69 , 232, Genceçay, Beşir: 202, 204, 205, 206, 207, Geray, Nazım: 205, 206, 207, Giray, Yusuf Ural: 202, Gorki, Maksim: 45, Göçer. i sa: 1 62, 242, Gödekli, Zeki: 1 95 , 1 98 , 1 99 Gökçay, Samet: 1 59, 1 60, Gökçe, Abbas: 1 76, 224, 227, Gökçe. Ahmet: 207,

Gökçek, i smail: 1 55, Gökgöl, Cengiz: 1 62 , 1 65, 232, 236, 245 , Gökgöl, Güliz: 242 , Gökgöl, Yakup: 233, Gökyurt, Garip: 1 59, 1 60, Göze, Ergun: 220, Gülseven , Fah rettin: 206, 207, 224, 227, Gültekin: 45, 6 1 , 78, 79, 80, 1 48, 1 77 , 244, Günaltay, Şemsettin: 1 44 , 1 59, Günaydı n , Hasan: 203, 204 , Günaydın, H üseyin: 202, Güner, Sadi:232, Güngör, Erol: 245, Güngör, M.: 1 45, Güngören , Kemal: 249, Güralp, Osman: 245, Gürcan, Servet: 228, Güzel, Abdu rrahman: 2 1 8, Güzelsoy, Halil: 1 69. 241 , Habib Sahir: 1 03, Habibi: 1 56, 2 1 5, Hacıbeyli, Ceyh un: 29. 90, 1 25, 1 26, Hacıoğlu, Sultan: 1 55, 1 98, Hacızade, i slam: 233, Hacızade, M.: 38, Hacızade, Mirza: Hakim Bay, Dr: 1 03, Hakimbey, A . N . : 1 02, Hakverdili, Abd urrahim: 1 52, Halhali, Mehmet Bakır: 1 3 1 , Halil Nimetullah: 1 03, Halil Paşa. 14, 20, 1 28, Hamdi, A.: 4 5 , Hanbudakof, Eyüp: 223, 273

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Hasanov, Hasan Ezizoğlu: 226, Hasboy, Yusuf: 1 97, Hasmemmetli (Hasmemmedov), Halil 29, 37, 45, 98, 1 03, Hasmemmetli, Vahit: 1 1 5, Hatai. Şah i smail: 83, 1 3 1 , 1 56, Hayıt, Baymirza: 245, Hayretlin i lhami : 1 03, Hazar, Hasan: 1 68, 1 69, Hazer, Altay: 232, 242, Hazer, Mehmet: 1 98, 1 99, 202, 204, 205, 206, Hazer, N u rettin: 204, 205, 206, 207, 224 , 232, 242, Hazerli, Vurgun: 1 48, Hazma Azeri: 56, Hazma N igari Karabaği: 83, Hızal, Mustafa Zihni: 1 65, H ilal Münşi: 1 09, 1 1 5, 1 1 6, Hofmann, Tessa: 220, 221 , Hoyhan, iskender: 1 62, 1 64, 1 65, Hoyski, Emi rhan: 37, Hoyski, iske nder: 38, H uggesen, K.: 96, Hulki, H . : 6 1 , Huluflu, Ve li: 223, Hu rşid Banu: 1 32, Hür, i b rahim: 1 59, 1 60, Hüseyin Cavid: 45, 1 3 1 , 244 .

Hüseyinof, Halfe: 223, Hüseyinof, Mirza Davut: 223, H üseyinzade Ali Bey: 83, 1 56, l l gar. Hayrani: 245. l lgaz, Fama: 232, lşıklı. Haydar: 1 98, 1 99, ışıklı, Yahya: 1 90, 1 91 . 1 94, 1 95, 1 98 , 204 , 205 , 206, 207, 224, i b rahimof . is rafil: 223,

i leri, Tevfik: 1 78, i mangu luoğlu, ismail Sarı: 38. inan), Abdulkadir: 45, 68, 82, 1 0 1 , 1 02, i nan, Ahmet: 1 98 , i skender Azeri: 56, ismail Zühtü: 45, ismailli, Hasan: 1 59, 1 60, 1 67, 232, ismailli, N u ri : 1 59, 1 60. i s rafil Bey (General): 30, 90, i til, Abidin: 1 99, 202, Jaeschke, G . : 1 03, 1 09, 1 1 6, Jordaniya, Noy: 62, Kabaklı, Ahmet: 221 , Kahraman, Yusuf: 1 1 5, Kahraman, Yusuf: 1 38, Karaaslan. Osman: 232, 242, Karabağ, Müştak: 1 9 1 , 1 94, 224 , Karabağlı, Aslan: 206, 207, 224, Karaca, Ahmet: 1 38, 1 48, 1 55, 1 76, 1 86, 1 89, 1 9 1 , 1 94, 1 95, 1 97, 1 99, 20 1 , 203 , 204, 205, 206, 207, 208, 2 1 2, 2 1 3 , 2 1 5 , 21 6, 2 1 7, 2 1 8, 224, 226, 227, Karaca, Aybike, 1 91 , 207, 224 , 227, Karacazade, Hamd i : 37, Karadağlı, Ahmet: 207, 224, Karalıoğlu, Aslan: 1 99, Karallıoğlu, Aslan: 203, Karaman, Enve r: 1 46, Karas u , Kıyas: 1 98, Karasu , Tevfik: 1 97, 1 99, 205, 206, 207, 224 , Karayef, Ali Haydar. 22. 223.

Kareleli, V.: 1 26, Karurn idze, Ş alva: 1 26.

274

Azerbaycan 'm lstikldl Mücadelesi

Karyağdı, Senuber: 1 49, Kasımof, Yusuf: 223.

Kasımoğlu, Feyyaz: 1 1 5, 1 55, 1 94 , 1 98, 1 99, 204, 205, 206, Kavsi: 1 3 1 , Kayabalı, i smail: 2 1 0, 21 1 , 2 1 3, Kaygısız, Aziz: 206, 207, 225, Kayhan , Yasin: 1 38, Kazimoğlu, Su ltan: 1 55 , Kedia. S . : 1 25 , Kemaloğlu, M.: 232, Kengerli, Mehmet: 9 1 , 1 1 5, 1 37, 1 39, 1 86 , 1 89, 1 90, 1 9 1 , 1 93, 1 94 , 1 97, 1 99, 2 02, 204, 20 5, 206, 207, 208, 2 1 8, 2 24 , 226, Kerbelayi, Hasan: 1 38, Kerimli, Hüseyin: 1 60, Kesemen . Mahmut: 207, 224.

Kesemen , Nesip: 224 .

Keykurun, Hamide: 24 1 , Keykurun, Naki: 1 68, 241 , 250, Keykurun, Salih: 24 1 , Keykurun, Selim: 1 38, Keykurun, Yavuz: 24 1 , Kılıç, Feyiz: 1 98, 1 99, 224 , 242, Kılıç, Gence: 1 98.

Kılıç, i b rahim: 204 , Kılıç, Selahattin: 1 9 1 , 1 99, 203, 204, 224, 245, Kılıç, Sönmez: 224 .

Kılıçali, Feyzullah: 1 59, 1 60, Kıllıgil , Nuri: 98, Kırca. Çoşkun: 219. 220.

Kırhan, Tuncer: 207, 224 , 227, Kırımer. Cafer Seyit Ahmet: 45, 56, 61 . 68. 1 03 , 1 09. 1 50. 233.

Kırkbulak. Nasrullah: 1 60, Kırzıoğlu, Fahrettin: 208,

Kirman, Bülent: 207, Kirof: 1 1 1 .

Koca, Atilla: 207, 225, Kocagil, Bala: 1 68, 24 1 , Koçaş, Sadi: 1 97 , Konukçu, Enver: 2 1 7, Koray, Yılmaz: 1 95 , Kosok, Pşimaho: 233, Kostey, P.: 56, Kölanlı, Sultan: 242, Köprülü, Mehmet Fuat: 1 0 1 , 1 03, 1 44 , 1 45 , Kösemihal(zade), Mahmut Ragıp: 1 03, Köymen, Doğan: 244, Kuliyef, Mustafa: 223, Kuliyef, Teymur: 223, Kulugil. N.: 232, Kuraner, Feridun 0.: 244, Ku rat). Akdes Nimet: 1 02, Ku rbankulu, A.: 45, Kurtulan, ildar: 24 1 , Kurtulan, i ldeniz: 241 , 242. 244, Kutluk, Ali: 1 58, Kutluk, Bahire: 24 1 , Kür, i sa: 1 60, Kürdemir, Naci: 1 62, Kürdemir, Niyazi: 1 65, 233, Laçi n , Yusuf: 1 59, 1 60, Lehimcioğlu , Sarnet 207, 225 Lengeranlı, Betül: 2 1 6, Lengeranlı, Yunus : 203, 205, 207, 2 1 6 , 224 , Lenin: 68, 1 1 1 , 1 1 7, 1 26.

Lenkeranlı, Canlar: 207, 224, M. Şerafettin: 1 03, M. Şakir: 1 03, Mahmut Fuat: 45, 275

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Makas, Zeynelabidin: 249 Margvelaşuili, T.F. : 1 25, Mebrure Rahim: 1 03, Mecitzade, Musa: 242, Mehdizade , Mir Yakup: 29, 1 09, Mehmet Emin b. Sadrettin Şirvani: 83, Mehmet Halil: 1 03, Mehmet Hulusi: 91 , Mehmet Muharrem: 30, Mehmet Şerif: 68, 8 1 , Mehmetali Sait: 45, Mehmetzade , Abdülbaki: 223, Meinecke, Max: 1 03, Melikoğlu, Hamdi: 1 98, Melikoğlu, Hamdi: 1 99, Mende, Gerhard von: 96, 98. 1 09, 1 1 6, Mesut Safvet 79, 244 M ihaloğlu, Gazi: 1 45 , Mikail Lazarof: 83, Mirkasım, A.: 6 1 , Mirza Bala Mehmetzade (Kulluk) : 35, 45, 52, 56, 62, 66, 68, 69, 73, 78, 80, 82, 87, 90, 1 03, 1 09, 1 1 4 , 1 1 5, 1 1 9, 1 20, 1 24, 1 26, 1 27, 1 37 , 1 40, 1 45, 1 4 8, 1 53, 1 68, 1 70, 1 73, 1 74 , 1 75, 1 76 , 1 77, 1 84, 1 90, 1 92 , 1 96, 2 4 2 , 24 5 , Mirza Şefi: 1 52, 1 56, M i rzade, Mustafa: 1 03, Molla Ahmed Şemseddin Şirvani : 83 , Molla Penah: 1 54, Molla Saci: 45, Molotov: 97.

Morullular. Mahmut G.: 233, Muğan, Altan : 242,

Muğan. N u ri: 1 68, Muğanlı, Ali: 224, Muharemoğlu, Dursun: 233, Muhiddin Mehmed Karabaği: 83, Mumcu, Uğur: 220, Muradov, Samed: 38, Murski, V.: 68, Musabekof, Gazenfer: 223, Musabeyli, Süleyman: 1 95, 1 98, 202, 204, 205, 207, 224 , 227, Musazade, Mecit: 232, Mustafa, H.: 56, Muzaffer Şerif: 46, Müderrisoğlu, Adnan: 2 1 3, Müşfik, Mikail: 233, Müştak, Mehmet: 207, 2 1 5, 224, 227, N Nafia Şükrü: 46, 79, Naki, Nakioğlu, 35 Narlıdereli, Halim: 1 50, Nasrullah Aşurbeyov: 38, Natevan Hanım: 1 32, Necef Bey Vezirli: 1 52, Nerimanof. Neriman: 223, Nesimi: 83, 1 56, 2 1 6, Nevruzhan, Haydar: 1 64 , 1 65, Nezerlizade, i smail: 37, Nizami: 1 56, 1 78 , 1 79, 2 1 5, 244 , Nomer, Kemalettin : 244, Nuhoğlu, V.:1 09, 1 1 6, Nuri Paşa:74 , Odabaşıoğlu, Nail: 202, Odelli, Celal: 1 9 1 . 1 93, Odelli, Mahmut: 1 9 1 , Oder, Kerim: 90, 96. 1 37, 1 46.

1 53, 1 84 , 1 85, 1 86, 1 89, 25 1 Odoğlu, Bekir: 1 58, 1 68,

276

Azerbaycan 'm lstiklôl Mücadelesi

Odoğlu , Füsun: 1 68, Okay, Meral: 1 03 , Okuçu, Emine lşınsu: 245, Okur, Kahraman: 1 98, 1 99, 204, 205 , 206, Okut, Necati:203, 204, 2 1 5, 2 1 6, 224, Orel, Şinasi: 1 97, Orjanikidze: 1 1 1 , O rkun Veli: 245, Orku n , H üseyin Namık: 1 45, Orku n , Veli: 1 68, Ortay, Esat: 1 44, Otaylı , Ramiz Ö zler: 1 49, Ö nal, Selçuk: 201 , 203, 204 , 205, 207, 2 1 8, 224 , 227, Ö ncül, Nazif: 205, 207, 228, Ö nder. Mehmet: 2 1 9, Öz, Ramazan: 204 , Ö zbek, i b rahim: 224, Özbir, Kam uran : 220, Özcan, Aydın: 1 98, Özçamlı, Mirat: 245 Özdemir, Sami: 245, Özdremir, F.: 56, Özer, Ali R . : 1 48, Özer, Aziz: 1 58, Özer, Yalçın: 220, Özerdem, Hüsnü: 1 69, Özgençeri, i nan: 233, Özgüneş, Mehmet: 1 97, Özkan, Çağatay: 225, Özkan, M . Veli: 1 97, 1 99, 202, 203, 204, 205, 206, Özler, Ram iz: 228, Öztuna, Yılmaz: 2 1 9 . .

Papen von: 96, 97, 98, 1 35, Pe ndik, Mehmet: 224,

Peremeci, Bilgin: 2 1 9 , Pe ri n, Cevdet: 244 , Piyade, Fahrettin: 1 95, 1 98, 1 99, Pulur, Hasan: 2 1 9, Rahmanof, Naibof Hüseyin: 223, Rapuette , G . : 1 03, Refioğlu, S . R . : 1 45 , Refiyev, Meşedi Ali: 3 7 Resuloğlu, Meh met Ali, 2 2 , 29, 35, 89, 90, 1 03, 1 50, 1 86, 1 9 1 , 1 94, 1 95, Resulzade, Mehmet Emin : 1 4 ,1 5 , 1 6, 20, 2 1 , 22, 23, 23, 25, 26, 27, 28, 29, 34, 36, 37, 39, 45, 46, 52, 54, 56, 60, 61 , 68, 69, 7 1 , 72, 73, 74, 75, 77, 80, 82, 87, 88, 89, 90, 91 , 95, 96 , 98,1 03, 1 05, 1 06, 1 09, 1 1 4 , 1 1 5, 1 1 6, 1 1 9, 1 2 1 , 1 22 , 1 23, 1 24 , 1 26, 1 28, 1 29, 1 30, 1 36, 1 37, 1 38, 1 39, 1 40, 1 42, 1 45, 1 47, 1 48, 1 5 1 , 1 52, 1 56, 1 58, 1 63, 1 70, 1 76, 1 77, 1 78, 1 83, 1 84 , 1 87, 1 88, 1 89, 1 90, 1 92, 1 96, 200, 209, 2 1 0, 21 1 , 2 1 3, 222, 223, 242, 245, 246, Roman, Enver: 1 55, Roman, Hüseyi n: 1 98, 203, 207, Rüstembeyli , Şefi: 30, 37, 38, 46, 56, 88, 1 03, 1 1 9, 1 20, 1 2 1 , 1 22, 1 23, Sabi r: 83, 1 52, 1 53, Sabutay Hilal Münşi: 61 , 90, Sadettin Nüzhet: 1 03, Sadık Efendi Şirvani: 83, Sad ıkzade, Emin: 56, Safa, Peyami: 232, Sançar, Nejdet: 246, 247 Sani, Süleyman: 1 52, 277

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir

Saraçoğlu, Şükrü: 97, 1 44 , Saray, Mehmet: 221 , Sansu, Zaman: 202, 204, 205 .

206, Sanyal, Ali Ekber: 1 49, Sanyal, Ertuğrul: 224 , Sanyal, Feridun: 202, 205, 206, Sanyal, ismail: 1 4 1 , Saryal, N uri: 224, Savcı , Sabahattin: 1 96, Sayılgan. Aclan: 244 , Sayıta, M . Ali: 1 99, 202, 205, 206 , 207, 225, Schmiede, H. Ahmed: 220, Schuleburg, G raf von : 98, Seferof, Hasan: 23, Seferoğlu, Şükrü Kaya: 21 3, 244 , Seitli, M ir Aziz: 1 03, Selçuk, Adil: 205.

Selçuk, Seli m : 1 68, Selim Refik: 1 03, Semercioğlu, Ali Haydar: 233, Seyyid {Mehmet) Tahir: 39, Sisyanlı, M.: 56, 60, Sofu. i brahim: 242.

Sofuoğlu, Zeki: 233, Somer, Ziya: 244, Sönmez. Selçuk: 224 , Spuler. Berthold: 1 09, 1 1 7, Stalin . 22. 24, 1 1 1 , Suat Safvet 46, Sultanof, Hamit: 223.

Sunguroğlu, i shak: 2 1 6 Şahbazı, Tağı: 223, Şahsuvarlı . Mürsel: 223, Şardağ, Rüştü: 2 1 9 220, Şeh riyar. H üseyin: 244. Şehzamanlı. Naki {Keyku run): 30, ,

38, 62, 1 03, 1 1 9, 1 37, Şekili, Yave r: 1 1 7, Şeyh Şamil: 1 97, Şeyhülislam. A.: 45, Şimşek, Hasan: 1 49, Şirazedze. Oevid: 82, Şirin beyli {Şirinbeyov),Nadir: 37, Şirvanlı Abdurrahim: 83, Şirvanlı Fethullah: 83, Şirvan lı Mahmut b. Mehmet Dilşad: 83, Şirvanlı Mehmet Halis Efendi: 83, Şirvanlı Seyyid Azim: 83 Şirvanl ı Seyyid Yahya: 83. Şirvanlı, Şiri n : 207, 224, ŞükOhi: 1 3 1 , Tahirbeyli, i slam: 242, Tahi rof. Haydar: 223, Talıphan beyli Sü reyya: 1 03, Talipoğlu, Haluk: 224, Tannöver, Hamdullah Suphi: 61 , 88, 1 44 , 1 45, Tanrıverdi , Özmetin : 1 98, Tansel, Fevziye Abdu llah: 1 03, 202. 204 , 205, 206, Tanyu, H ikmet: 1 98, 1 99, 202, 204 , 205, Taşçı, Makbule: 24 1 , Taşdelen, Yahya: 206, 207, 227, Taşdemir, Turan: 224. 227, Taşkent, Ali: 1 62, 1 98 , 1 99, 201 , 204 , 205, 206, 207, 242, 244,247, Taymas, Abdullah Battal, {Kazanlı): 24 , 45, 1 02, 1 50, Tazegül, Kerim: 1 95, Tekin. Ahmet: 1 49, Te kin , S . : 56, Tekinbaş. Kamil: 1 98. 1 99 , 278

Azerbaycan 'm istiklô/ Mücadelesi

Tekiner, Süleyman: 1 03, 1 37, 1 68, 24 5, Teze!, i sa Yaşar: 202,224, 227, Timurtaş, F. Kad ri: 244 , Tirinç, Ahmet Bedi: 223, Togan, Zeki Velidi: 45, 1 01 , 1 02, 1 45 , 232, Togay, Muharrem Feyzi: 1 26, Tokcan, Filiz: 245, Toktamışoğlu, Tağı: 204, 205, 206, 207, 224, Toktar, Mehmet Fuat: 45 Top, Garip: 1 49, Topaloğlu, Tu rgut: 245 , Topçubaşı A l i Merdan, 2 9 , 90, Topçubaşı) Ali Merdan: 45, Toydemir, Aset: 1 9 1 , Tuncer, Hüseyin: 227, Turan, Ali Rıza: 1 68, Turan, Hamit: 249, Turan, Osman: 245, Turan, Yusuf: 202, 205, Turanlı, Hidayet: 1 46, 1 62, 1 63, 1 64 , Turaplı, Nebi: 232, Tu rgay, Nurettin: 232, Turhan, Mümtaz: 245, Türkdoğan, O rhan: 2 1 5 , Türkekul, Mustafa Hakkı: 1 03, 1 48 , 1 68 , 232, 245, Türkeli, Muzaffer: 224, Türkeş, Yaşar: 203, 205, 206, Türkmayalı, Musa: 1 95, Ulusoy, Ahmet: 1 62, 1 64 , 207, U mabeyli , Sü leyman: 1 91 , U ral. Ahet: 1 4 9.

U ran, A.: 61 , Uşaki Şemseddin Şirvani : 83,

Üçtepe, Ali: 202, 205, 228, Ü nal, Ce mi!: 1 87 , 202, 204, 205, 207, 208, 209; 2 1 7, 223, 224, 225, 226, 227, Ünsal, Resul: 1 46, 1 54 , 1 55, 1 89, 242, Va-Nu : 1 26, Vahapzade, Bahtiyar: 225, vakıf: 83, 1 56, 2 1 6 , Vazeh , Mirza Şefi: 2 1 8, Vedadi: 1 54 , Vekilli(oğlu), Mustafa: 29, 37, 1 03 , 1 37 , 1 44 , 1 46, 232, 235, 245, Vekilov, Yasin:38, Vezirof, Haydar: 223, Vezirof, Kanbay: 223, Vezirov, Yusuf Bek: 73, 83, Vidadi: 1 56, Vol kan, Ali: 1 49, 1 50, Volkan, Tomris: 1 50, Vural, Engin: 227, Vu rgun, Oruç: 1 58, 1 68, 1 69, 232, Wilson: 1 1 7, Wilson: 64 , Yadigar, Ve li (Aibay) : 90, 1 38, 232, Yakubov, Harnit 223, Yakubov, M . : 223, Yalçın, Veli: 205, 206, 207, Yalçın, Yusuf: 1 60, Yalçınkaya, Esad ullah: 1 69, Yalçınkaya, Kubilay: 1 69 , Yalçınkaya, Ö zer: 1 68, Yalçın kaya, Sadullah: 1 69, Yallı, Hü rmüz: 2 1 5, 224, Yanar, Hüseyin Cemal: 1 50.

Yansky{Herbert : 1 09, 1 1 7, Yarar, Erhan: 228, 279

Doç. Dr. Sebahattin Şimşir Yaşat, Ahmet: 1 1 5, 1 47, 1 54, 1 55 , 1 90, 1 9 1 , 1 92, 1 93, 1 94 , 1 95, 1 97, 1 99, 201 , 203, 204, Yaş ı n , Özker: 233 , Yavrucuk, Sami: 1 98 , Yaybulak, i d ris: 1 58, Yaycılı, Kerim: 1 09, 1 1 6, 1 38 , 1 48 , 1 55, 1 76 , 1 90, 1 9 1 , 1 92, 1 98 , 1 99, 202, 244, Yener, Ahmet: 1 50, Yeşil, Ekber: 202, Yıldırım, Cengiz: 223, Yıldırım, i rtan Murat: 228, Yılmaz, Cafer: 224 Yinanç), Mükrimin Halil: 1 03, Yoktamışoğlu, Tağı: 204, 205, Yoldaş Surits: 88, Yorga, Turgut: 224, Yu rdaku l , Mustafa: 1 37, Yu rtsever, Abdu lvahap: 90, 1 1 7, 1 37 , 1 45, 1 46, 1 48 , 1 5 1 , 1 52, 1 53 , 1 54 , 1 55 , 1 56, 1 86, 1 89, 1 90, 1 91 , 1 92 , 1 94 , 1 95, 1 96, 1 97, 1 99, 222, Yusuf b . i b rahim Şirvani: 83, Yusuf Ziyaeddin Mahmut: 83, Yusufbeyli, Nesip: 36, 56, 62, 250, Yusufbeyli, Niyazi: 232 Yusufbeyov, Niyazi: 38, Yusufzade, Musa: 232, Yüce l , Efruz: 1 69, Yücel , Latif: 224 , 227, Zahir Sıtkı: 1 03, Zakir: 83 , 1 56 , 2 1 8 , Zerdabi. Hasan Bey: 21 6, Zerdabi, Saffet 1 65, 232, Zeynallı , Celal: 220, Zeynallı, Hasan: 1 38 , 1 46, 220

Zeynaloğlu, Cihangir: 73, 8 1 , Zeynaloğlu, Rahim: 1 94, 1 98, 201 , 204, 205, 206, Zeynel, A. Saray: 1 03, Zincirkı ran , Necati: 220, Zühtü, A:80, Zühtü, ismail: 244,

280