Sebahattin Şimşir - Mehmet Emin Resulzade'nin Türkiye'de ki Hayatı, Faaliyetleri ve Düşünceleri by Türkçü Betik

TÜRK KÜLTÜRÜNÜ ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ YAYINLARI : 144 Seri

: IX

Sayı

: A. 4

MEHMET EMİN RESULZADE'NİN TÜRKİYE'DEKİ HAYATI, FAALİYETLERİ VE DÜŞÜNCELERİ )

� -

}

Sebahattin ŞİMŞiR ""ot,.____

k.:d....;.: iP \..._.,

"'-"-

•i""---

� L�._� .J,..-._!

\ Lo

..,,

).. - <-=-

�

ANKARA - 1995

Bıı araştırma "Mehmet Emin Resulzôde'nin Tiirkı)'e'deki Hayatı, Faaliyetleri

l'e

Çalışmaları" adıyla, Prof. Dr. İsmail AKA, Prof. Dr.

Tuncer BAYKARA ı•e Doç.

Dr.

Alımet ÖZGİRA Y'dan kıırıılu jüri

tarafından, Ege OnNersitesi Sosy�l Bilimleri Enstitiisii Türkiye Cıım Jıııriyeti Tarih Bilim Dalıııda Yüksek Lisans Tezi olarak kahııl edil miştir.

( 13.

6. 1993)

Raportör

ISBN

©Ttl.rk

Yaı·ınlayon

Prof. Dr. Abdulhaluk ÇAY

975-456-074-9

Kültüriinil Ara�tırma Eo&titü.sii, 1995

: Türk Kültürünü Araşıırma Enstitüsü 17. Sokak 38, 06 490 Bahçelievler - Ankara 213 41 35

Tel : 213 31 00 Dizilip basıldığı

yer :

Ankara Üniversitesi Basımcvi Ankara

- 1995

Annem iŞLER ve Eşim NAHIDE'ye ...

ÖNSÖZ Son yıl larda birçok konuda olduğu gibi tarih bilimi alanında

sürekli yöntem değişikl i kleri olmaktadır. Artık tarih <leyince sadece

toplumların savaş ve antlaşmaları akla gelmemektedir. Diğer unsurlurla birlikte, toplumların tari h ine bir dönem için de olsa damgasını vuran

k i şilerin hayalının da objektif olarak ortaya konması d üşüncesi ele

alınmaktadır.

Biz de, kişi lerin de hayatı - ele alınmalıdır düş ü ncesin d en yob.

çıkarak, bir döneme imza atmış, Azerbaycan'ın abide şahsiyetlerinden Mehıned

Emin

Resulzade'nin, Tü rkiye'deki

hayatı, faaliyetleri ve

düşünceleri' üzerinde ça lışma y a karar verdik. Gerçi hemen ''Acaba

Türkiye'de doğup büyümüş, e t ki l i olmuş k imse yokmuydu" diye bir so ru akla gelebilir. Ancak bizim böyle bir çalış m ay a girişimizin çeşitli sebebleri

bul unmaktadır.

Bunlardan en mühimi

hayatının önemli

yıllarını Türki ye'de geçiren Resulzfıde hakkında şu ana kadar bir çalışma olmamasıdır. Bir d i ğer sebeb ise, Türkiyc'de Resulzfıdc önder liğinde çık arılan çeşitli dergilerin hemen hemen unutulmaya yüz tut

ması ve Azerbaycan'ın istik lali için verilen mücadelen i n en önemli

dayanağı olan Türkiyc'deki şanlı ıııücadclcsiııi bilenlerin de teker göçüp gitmeleri yüzündendir.

teker

Resulzade üzerinde ileride çalışacak olanlara kaynaklık etmesi

amacıy la , başta eserleri olmak üze re , Yeni Kafkasya, Azeri T ürk,

Odlu Yurt ve Azerba y can Dergilerini taramaya çalışı p , b i bl iyoğraf

yasını çıkarmayı hedefledim.

Resulzade'nin sosyal, k ültürel, ek o n o mi k ve siyasi düşünceleri

ile yaşadığı dönemlerde Türkiye'nin önemli meselelerine dair ortaya

koyduğu fiki rleri Bu

te s bi t etmeye çalıştım.

tür çalışmaların devanı

etmesini

isterken, tez

konumun

tcsbitinden neticelenmesine kadar tav si yeler i yle çalışmama yön veren,

başta Danışman Hocam Saym Prof. Dr. İsmail A K ı\ ·ya teşekkü r

ederim. Bu arada yardımlarından ve özellikle de Rcsulzfıdc'nin özel

evrakını kullanmam için izin

veren

Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN

vır

Bey'c şükranlarımı sunanın. Ayrıca, İzmir M i lli Kütüphane, Ankara M illi Kütüphane, Tiirk Tarih Kurumu Kütüphanesi , İstanbul'da Koca Ragıp Paşa Kütüphanesi, Beyazıd Devlet Kütüphanesi ve Ankara'da Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü çalışanlanna şük ranlarıını sunarım. Çalışmama şahsi yardımlarında bulunan Azer baycan Davasının Türkiye'deki i ki önder şahsiyeti Dr. Mehmet KENGE R Lt ve Ahmet KARACA Bey'lcr i le burada adını zikrede mediğim diğer şahıslara ve eşime teşekkür etmeyi bir borç bilirim.

İzmir, 9. V. 1993

nıı

Sebahattin ŞİMŞİR

İ Ç İ N DE K İ LE R

Ö N SÖZ

VII

İÇİN DEKİLER . . . . . . : . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KISALTMALAR

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

ıx XIII

G İRİŞ XIX. Yüzyıl Sonlan ile XX. Yüzyıl Başlarında Azerbaycan ın Siyasi Durumu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.

B ÖL Ü M

HAYATI VE FAALİYETLERİ ı. Kısım

Rus İşgaline Kadar Olan Hayatı 1- Ailesi, Çocukluğu, Tahsili

. . .. . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .

2- Yazarlık, Gazetecilik Hayaıına Başlaması

5 s

3- lran'daki Hayatı ve Faaliyetleri

4- Türkiye'ye İ l k Gelişi; 1911-1913

5- Azerbaycan'a dönmesi ve faaliyetleri

.................

. . .. .. ... . . .. .

. . ...... ............

6- Açık Söz'ün Yayın Hayatına Başlaması 7- Kafkasya Müslümanları K ongresi

8- Umum Rusya Müslümanları Kongresi

9- M üsavat Partisindeki Faaliyetleii

.. . ... .... .... .

.. .. .... .. . .. .. . . .. .

10- Azerbaycan Cumhuriyeti'ndeki Faaliyetleri

10.a) Trabzon Koı!feransı

. .. . .. .. . .. .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .

l.j

10. b . Azerbaycan Cımılıuriycti'ni11

//cim

. . . . . . . . . . . . . . .

16 IX

1 0 . c)

Baıwn Konferansı ve Barışı

1 0 . d)

Azerbaycan'ııı İşgali

. . . . . . . . . . . . . . .. .. .

. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . ... . . .. . . .

. . . . . . . . . .. . . . . . . .. . . . . .

.. . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .

il- Stalin'in Resulzade'yi Ziyareti .

12- Resulzide Mosko'<a Yolunda . 13- Moskova'daki Faaliyetleri

14- Moskova'dan Kaçışı

U. Kısım

Muheceretteki Hayatı 1- Türkiye'deki hayatı ve Faaliyetleri

1 . a)

1. b)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Yeni Kafkasya Mecmuası

Azeri Türk Mecmuası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1 . d)

Odlu Yurt Mecmuası

1. e)

İsıanbııl'daıı Ayrılması

1 . c)

İlk Günleri ı•e ilk Faaliyetl<:ri

Avrupa'daki Faaliyetleri

.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3- il. Dünya Savaşı Yılları

34 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5 . a)

Azerbaycan Kiilıiir Derneği'nin Açılması

5. b)

Azerbaycan Dergisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6- Ankara'daki Hayatı 7- Ölümü

. . . . . . . . . . .

. . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8- İlmi ve Fikri Hayatı

31 33

4- Tekrar Türkiyc'yc Gelişi

5- Türkiye'deki Faa liyetleri . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

34 34 36

37 38 38

8. a)

Fizik re Moral Portresi

8 . b)

Sı)·aseı ı·e İlim Adamlığı

il.

B Ö LÜ M

RESU LZADE'NİN DÜŞÜNCELERİ Azerbaycan Cumhuriyet ve Rcsulzadc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15 Eylül ve Resulzadc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

27 Nisan ve Resulzadc . . . . . .

. .' . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . .

Azerbaycan'da Ruslaştırma ve Resulzade . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Millet, Milliyet, Milliyetçilik ve Resulzade . . . . . . . . . . . . . · . .

. .

Müsavat Partisi ve Resulzadc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Demokrasi ve Resulzade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

......................

Sosyalizm, Komünizm ve Resulzade Çeka ve Resulzade

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .

Kafkasya ve Resulzade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Şark ve Resulzadc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .

Yeni İktisadi Siyaset ve Resulzide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Liberalizm ve Resulzade

İran Meşrutiyeti ve Resulzade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Türkçülük, Türk Birliği ve Resulzade

III. BÖL0M TÜRKİYE'NİN MESELELERİNE BAKIŞI Türkiye Cumhuriyeti ve Resulzade . Cumhuriyetin İlanı

Rcsulzade

Şeyh Sait İsyanı ve Resulzade .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

....................... ..

1.;

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Musul Meselesi ve Resulzade

İzmir Suikastı ve Rcsulzade

Harf İnkılabı ve Resulziide

iV. BÖL Ü M RESULZADE BİBLİYOGRAFYASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ın

RESULZADE'NİN ÖZEL EVRAKI

107

SONUÇ

EKLER .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

117

BİBLİYOGRAFYA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12:;

KJSALTMALAR a.g.e.

adı geçen eser

a. g.g.

adı geçen görüşme

a.g.m.

adı geçen makale

a.g.y.

adı geçen yer

A.T.M.

Azeri Türk Mecmuası

Bkz.

Bakınız

Cilt

Çev.

Çeviren

Der.

Dergisi

Gaz.

Gazetesi

Haz.

Hazırlayan

Mad.

Maddesi

Nr.

Numara

O.Y.M.

Odlu Yurt Mecmuası

Sayfa

ss.

Sayfadan sayfaya

Sayı

Tef. no

Tefrika no

Y.K.M. Y.

Yeni Kafkasya Mecmuası Yıl

XIII

GİRİŞ XIX. YVZ YIL SON LARI İLE XX. YVZ YIL BAŞLARINDA

AZE RBAYCAN'I N SİYASİ DU RU MU

Azerbaycan Kafkasya'nın güneyinde Kuba-Nahcıvan; Kuba Erdebil; Erdebil-Urmiye Bölg.:si; Urmiye-Nahcivan arasındaki ol dukça geniş bir coğrafi bölgenin adıdır. Önce İran'ın kuzey batı vilftyetlerine ve nadiren Arriin ile Şirvan'a ve 28 Mayıs 1918'den itibaren, Kafkasya Azerbaycan'ına da resmen Azerbaycan denil miştir. Azerbaycan, bölge adı olmakla birlikte "Azeri lehçesi ile konu şan Türklerin ülkesi" manasına da gelmektedir. Azerbaycan Kuzey ve Güney Azerbaycan olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Türk hakimi yetinde Kuzey Azerbaycan kışlak, Güney Azerbaycan ise daima yaylak olmak üzere bir bütün teşkil etmiştir.1 Azerbaycan'ın xıx. yüzyılın sonları ile xx. yüzyılın başlarında genel siyasi durumunu tam olarak ortaya ko�abilmek için, XIX. yüzyıldaki genel siyasi görüntüsünü kısaca belirtmek gerekir. XVIIT. yüzyıl sonlariyle XIX. yüzyılın başlarında Kafkasyayı istilaya kalkan Rusya imparatorluğu Güney Kafkasya'da hanlıklarla uğraşmıştır. xvırı. yüzyılda istiklallerini ilan eden ve kanlı mücade lelerden sonra Rusya esaretine düşen bu hanlıklar şunlardır. 1. Derbent Hanlığı; 2. Kuba Hanlığı; 3. Baklı Hanlığı; 4. Lenkeran Hanlığı; 5. Şirvan Hanlığı; 6. Şeki Hanlığı (merkezi Nuha); 7. l!isuy Suhanlığı (merkezi şimdiki Zakatala); 8 . Gence Hanlığı; 9. Karabağ Hanlığı; 10. Nahcivan Hanlığı; 11. İrevan (Revan) Haıılığı.2 l Azerbaycan Madd e�i , 1.A, C. 2, S. 91.

2 Mdınıed Emin Rcsulzfıdc, "Azerbaycan: Tarilı", lslôııı-Türk Ansiklopedisi, C. 1, S. 717; A. Caferoğlu, A:crbaycan. İ s t anbul 1940, s. 18; "Azerbaycan Hanlıkları", Türk ( lnönii) Ansildopedisi, C. IY. Ankara 1950, s. '1·22. Ziya Musa Buniyutuv, "Azerbaycan", Tiirkiye Diyaneı Vakfı ls/am Ansiklopedisi, C. IV İstahbul 1991. s. 320.

Azerbaycan Hanlıklarının devletlerarası durumları Rusya ile İran arasında imzalanmış iki anlaşma ile tesbit olunmuştur. Bunlar 18t:l G ülistan ve 1828 deki Türkınençay anlaşmalarıdır.

1803-1813 Rus-iran savaşlarının sonucunda imzlanan Gülistun Anlaşması ile Gence, Şcki, Baku, Derbent, Kuba, Lenkeran, Şirvan, Karabağ ve Taliş Hanlıklarıyla İlisuy Sultanlığı ve Gürcistan üzerin deki hakimiyet hakkı Ruslara, Güney Azerbaycan Hanlıkları ise İran hakimiyetine bırakılmıştır.3 1828 yılı başında, Tebriz i le Tahran arasında bulunan Türk mençay mevkiinde akdedilen berış şartlarına göre, İran, Erivan şehri ve bölgesi dahil olmak üzere, Aras nehrinin sol sahil tarafını Rusyaya bırakmıştır. Aynı zamanda Hazar Denizi tamamıyla Rus hakimiyetine bırakılrnıştır.4 Azerbaycan ikiye böl ündükten sonra Kuzey Azerbaycan devamlı şekilde yerli halkın Ruslarla mücadelesine sahne olmuştur. 1830, 1840 ve 1850 li yıllarda Çarlık Rusyası Azerbaycan da sömürgecilik ' amacı taşıyan sosyal ve kültürel müdahalelerde bulunmuştu r. 1917 Rus ilıtil:ili'ne kadar süren dönemde sosyal hayat devamlı buhranlar içinde kalmıŞtır.s

1904-1905 yılı Rusya ihtilaline kadar, Azerbaycanda devam ettirilen milli uyanış harekatı, karakter itibarıyle bir nevi hazırlık mahiyetindedir. Azeri Türklerinin medeni ve asıl milli inkişafında en büyük vazifeyi yapan matbuat olmuştur.6 Azerbaycan, 1905 yılı ihtilalinden a:zami derece de istifade ederek siyasi Türklük mücad,elesine de hazırlanmağa başlamıştır. Merkezleri Bakfı ve Gence'de olmak üzere milli şuuru ve varlığı himaye eden yeni yeni siyasi Türk Partileri kurulmaya başlanmıştır. Kurulan hayır müesseseleri, � aarif cemiyetleri ve difai teşk ilatları hep, kültürel uyanışla beraber milli harekat hazırlığmı da himaye etmişlerdir. Bu yüzden çarlık Rusya'sınca men edilen Türkiye-Azerbaycan müna sebfitı esaslı bir şekilde canlanmıştır. lstanbul'dan getirilen muallim 3 M.E. R es u l za ıfo , a.g.m., BuniyatoY, a.g.nı., s. 320.

719; A. C:ıferoğlu, a.g.e., s. 29 Z.M.

4 Akdes Nimet Kurat, Rıısya Tarihi Başlangıcından 1917'ye Kadar, Ankara 1987, s. 323.; Resulıiide, a.g.m., s. 719, B uniyatov, a.g.m., s. 320. 5 Buniyatov, a.g.m., a.y. 6 Caferoğlu, a.g.e.,

ss.

29-30.

kadrosu, muhtelif Azerbaycan şehirlerinde kurulan yeni usul mektep lerde, İstanbul şivesine aşina yeni münevver sınıfı hazırlamıştır. Hele, 1. Dünya Savaşı sırasında Türkiye'nin Rusya'ya karşı savaş açması, Türkiye'ye karşı olan sevgi ve alakayı bir kat daha arttırmıştır. Türkiye ile Azerbaycan arasında gizlice seyahat etmek, ne bahasına olursa olsun İstanbul'u görmek en büyük bahtiyarlıklardan biri sayılmıştır.7 Nihayet yüz seneyi aşan bir esaret hayatından sonra Azerbaycan da, 28 Mayıs 19 18 de bağımsızlık i lan edilerek milli bir Türk Cum huriyeti kurulmuştur.

7 A. Caferoğlu, a.g.e.,

es.

34-35. 3

1. BÖLtJM:

HAYATI VE FAALİYETLERİ 1. KISIM: RUS İŞGALİNE KADAR OLAN HAYATI 1. Ailesi, Çocuk luğu, Tahsili:

Mehnıcd Emin Resulz,'ide, 31 Ocak 1884 tarihinde, Baklı'niin Novhanı köyünde doğmuştur. Din adamları yetiştirmiş bir ailenin çocuğudur. Babası Hacı Molla Ali Ekber Resulzade, annesi ise Zal Km Zinyet'tir. Mehıned Emin Bey, milli terbiye ve tahsilini aile çevresinden alınış, daha sonra Saklı teknik okuluna kaydolnıuşsa da, içtimai ve siyasi hareketlere kapılmış, kendisinde edebi ve püblisistik (halkçı) kabiliyetin kuvvetli olduğunu sezerek muharrirliğe atılınıştır. ı 2. Yazarlık, Gazetecilik Hayııtınıı Boşlaması:

Üç sene devam eden Ekinci'yi mütcakib birkaç sene sonra çıkan ve kapanan Ziya, Ziya-yı Kafkas i le Keşkül gazeteleri dışında, Azer baycan 1903 sene(sine) kadar ınatbuatsız (gazete manasında) bir devir yaşamıştır. Azerbaycan'ın gazetesiz geçen bu dönemi onüç yıl sürmüştür. . Matbuatın ikinci devri 1903 de Tiflis'de çıkan Şıırk-ı Rus gaze tesini müteakib 1905 den i t ibaren BaiCı'de tesis ve devam eden gaze telerle başlamıştır.2 1 "M. Emin Hcsulziideniıı lıiil tcrcünıcsı . A:erbııycıırı Dergisi 10-11 (22-23) Ocak- Şubat 1954, s. 3.; Möniiııı Aliycv. ··Az..r baycaıı Ruhu", Azerbaycıın Dergisi, Y. 38, S. 269 Tcınmuz-A ğ ustos Eylül 1989, s. 5 .

Y. 3, S.

2 "Azerbaycan rnatbuııtmın şanlı hııtırası'', s. 3.

17 Şnhıın 13'14,

Y.K. :\1., Y . 3, S. 9

Resulzade siyasi o larak ilk faaliyetini de 1904 yılında kurduğu A1erbaycanlı Genç İnkılapçılar cemiyetinde göstermiştir.� :{esulzaJe'nin matbuat h ayatına geçişi 1903'de, Şahtahtalı Mehmet Ağa'nın Tiflis'tc neşrettiği Şark-ı Rus gazetesinde, rusculuğa karşı inkılabçı bir hamlenin ifadesini teşkil eden ilk yazısıyla başlamıştır."' Burada "Baklı'den Mektup" makalesini ve "Muhammes" adlı şiirini neşrettirmiştir.5 � lk yazı sıyla ilgili hatırasını şöyle anlatmıştır; "Bakiı' da, 1903 yılının baharındayız, K aledibi parkının hiyabanlarında dolaşan gençlerle beraberim. Hepsi R usça konuşuyor. Ana dili olan Türkçe yerine -bozuk da olsa- Rusça tercih ediliyordu. Bu konuyu ele alarak R usça konuşanları ayıplayan bir makale yazdı m ve Tiflis'te çıkan Şark-ı Rus gazetesine gönderdim. Konunun, gazetenin adına ve gayesine uygun olmadığını d üşün meden günlerce Tiflis postasını bekledim. Takdir ve teşvik edilerek bu yazının Bakii'dcn Mektup başlığı ile· basıldığını görünce duyduğum sevinci tarif edeınem."6 Baku'deki matbaaların birinde mürettiplik de yapmıştır. Çalış tığı matbaa Emin Bey için bir hayat mektebi olnıuştur.7 1905 yılından sonra Bakiı'de Ali Bey Hüseyinzade ve A h met Ağaoğlu'nun çıkarttığı Hayat, Füyuzat, İrşad, Terakki dergi ve gaze telerine makaleler yazarak faaliyetine başlamıştır. Resulzade Emin Bey 1905-1907 yıllarında sol cereyanı temsil eden Himmet, Tekamül, Yoldaş dergilerinin tanınmış yazarlarıyla birliktr çalışmış ve bir müddet Tekamül dergisinin yazı işleri müdürü o lmuştur. Bu yıllarda M .E. Resulzade köktenci sol sosyalist ilya Çukaşvi li Stalin, Orceni kidze, Kalinin, Vışinski gibi sosyal demokrat hareketinin temsilcileriyle birlikte faaliyete geçmiştir.s Tekamül ideolojik eğilimini pek gizle meye çalışıyordu, ancak sosyalizmi, ulusal-zulüm, sömürgecilik,

1957.

�-

Ülkrn,

Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi, İ s tan bu l , 129; CharlcA Warrcn HoAtler, Turkism aııd ılu< Souieıs, London 216.

3 Hilmi Ziyn

1979,

-� ?ılirzn Ilnln, " R,•sulzfıde Mehmet Emin Bey'', Azerba_ycan Der

gisi, Y. 3, S. 10-·ll (22-23), Ocnk-ŞuLat 1954,

Azerba_ycaıı Dergisi,

ıı.g.ııı .. a.g.y. :; Elşcn Ebiilhcşcııli, "Mehmet Emin Rezulzade", Tiirk Dünyası 1'ıırihi Dergisi. S. 56, Ağustos 1991, s. 18.

6 M.D. Mercanlıgil, "Mehmet Emin Resulziıclc", Türk Kütüphane

ciler Derneği Biilıeııi, C. III, S. l-2. 1955, 7 Ebülhc·şenli, n.g.m., a.g.y. 6

236.

kitle eğitimi, komşu fran'daki siyasal bunalımlar gibi Azerbaycan'a özgü konularla karışmış haldeydi. Sadece sol eğilimli yazarların yer almadığı bu canlı yayın organı Mart 1 907 de polis tarafından kapatıldı. H ü kumet artık saldırıya geçmişti. Stolip'in döneminde Himmet sert bir baskıyla yüz yüze geldi. Nerimanov, Efend iyev ve B.M. Serdorav gibi bazı önderler tutuklandı, Resulzade, l.M. Abilov ve O. Bünyadziide gibi yüzlerce grup üyesiyle birlikte İran'a sürgüne gitti, bu durum partiyi zayıflatmıştı.9 Bu gazetenin bütün insanların, sınıfların ve mil letlerin hukukda ve ihtiyaratta hür ve m üsavi olmalarım müdafaa eden program makalesindeki tezi, Resul-zade Mehnıed Eınin Bey, bütiin hayatı boyunca işleyecektir. 'o Himmet i le i lgili olarak Mercanlıgil dinlediği hatıraları şöyle anlatır; "Evimizin sokağa ayrıca bir kapısı bulunan odasında arka daşlarımla toplanırdık. Odadaki kütüphaneden faydalanır, Türkçe'ye çalışır, çarlık aleyhinde konuşur ve hürriyet meselelerini münakaşa ede�dik. Yazı ve beyannameler yazar, teksir eder ve dağıtırdık. Şapi rografla teksir ettiğim bu yazılar sonradan gazete halini aldı. Hoşuma giden ,Himmet-iir-rical, takla '-ü l-cibfıl'* sözündeki H immet'i bu gazeteye ad o larak koydum. Çarlık aleyhindeki fikirlerimi ihtiva eden Himmet hir gün babanım eline geçiyor. Yazımı tanıyor . . Beni sorguya çekti. Kendisine, bu bir yazıdır, sadece okunmak için dağıttı m , bomba da olabilirdi ve o zaman icab eden yerlere atardım' dedim. Beklemediği bu cevab, babamı çok hiddetlendirdi. Buna rağmen üzerinde fazla durmadı. Beni, inandığım bir yolda, taşıdığım fikirlerle başbaşa bıraktı. "il Himmet Partisi'nin kurucuları Mir Hesan H. Vesümov ( 1 882 -1907) Mehemmed Hesen Hacınski ( 1875- 1 93 1) ve Melııned Emin Re�ulziide olmuştur. Teşkilfüın Himmet adlı gazetesi 1 904- 1 905 de toplam 6 sayı neşredilmiştir. Neşri durudurulan gazete 1 906 yılının Aralık ayından itibaren Tekamül adı altında yayınlanmıştır.' 2 8 Ebülh<'şenli, a.g.ııı.. s. 18. 9 Tedcusz Swietoclıowski, Müslüman Cemaatten Ulıısal Kimliğe Rııs Azerba_ycanı 1905-1920, (Çev. Nuray Meri) Bağlaıu yay. İ8taulılll, 1988, ss. 83-84.; Feyzi Akiizünı, "A�crlıaycau İ�ti kl a liniu Tarihi g<'li�inıi ve Resulz:idc", Azrrbaycan Drrgisi, Y. 33 S. 2'1-8, Nisan. !\layı�, Ha1irn:ı 1984. Ş. 13. 10 M. Bala, a.g.nı .. s. 6. • Becerikli insanların l ı inı nıc ti , clağları ycriııclcu söker. F. Dn rl lioğlu, Osmaıılıca-Tii.rkçc Ansiklopedik I.ıigat, s. 11'13. 11 M.D. Mrrcaolıgil, a.g.nı., s. 236. ]� M. Aliycv, (Bakti Raboçi , oo: 60, lB Mart 1932 den ) a.g.m .. s. (J. 7

3. İran'daki H ayatı

''C

Faaliyetleri :

Emin Bey 1908- 1 9 1 0 yıllarında Himmetçi olarak İran inkılabı hareketine iştirak etmiştir. 1 908 de Baku Sosyal-Demokrat komutesi tarafından Gilan inkılabına nezaret için Reşl şehrine gelmiş ve aynı yıl mücahitlerle birlikte Tahran'a giderek meşrutiyet hareketine katılmıştır. Tahran'da kısa sürede meşrutiyet liderlerinin dikkatini çekmiş ve demokrat Parti'nin proğramının yapılmasında görev al mıştırY Hürriyet ordusunun zaferi \'e İran'da meşrutiyetin ilanı üzerine, Tahran'da mücadelesine devam eden Emin Bey, müdiriyetini üzerine

aldığı İran-ı Nev gazetesini bir taraftan modem bir yayın organı haline getirmeye çalışmış, bir taraftan da İran'ın Rusya nüfuzundan kurtulması· yolunda sert yazılar yazmaya başlamıştır. Mehmed Emin Resulziide, Avrupa tahsili görmüş bir grup İran'lı münevverle (Seyit Hasan Takizade, Hüseyinkulu Han Nevvab, Süleyman Mirze, Seyit Mehemnıed Rıza vs.) birlikte 1 9 1Ô yılının Eylül ayında İran Demokrat Partisini kurmuştur. İran Demokrat Partisi'nin esas organı fars dilinde çıkan İran-ı Nev gazetesi idi. Birinci sayıdan başlayarak bu gazetenin müdürü Mehmed Emin Resulzade olmuştur. Gazete de Melımed Emin Resulzade'nin çok sayıda sosyal içerikli makale ve şiiri de neşredilmiştir. Fakat o sırada İran kabinesi üzerinde hakim bir nüfuza malik olan Rus elçiliğinin talebi üzerine M.E. Resulzade, sınır dışı edilerek, İ stanbul'a iltica etmiştir. l·I İran'dan ayrılmak zorunda kalan Resulzade, buradan ayrılışını. "Ben ilk defa olarak büyük, Avrupakiiri ve yevmi bir gazeteyi tesis ederek Tahran'ı terk ettim. Avrupai usulde İran'da tesis olunan bu günlük demokrasi gazetesi gittikçe artan Rus nüfuzunun entrikalarıyla takibe uğruyordu. O günlerde Amerika'dan tra'l m1liyesini ıslah maksadıyla gelen Morgan Shuster'le yaptığım siyasi mülakatın gaze tede intişarı üzerine Rusya sefareti beni İran'dan dışarı attırmak için teşebbüse geçmişti. Kuvvetim yettiği kadar İran istiklaline hizmet eylediğim halde, ma'teessüf, İran bayrağı beni himaye edemedi ve Rus sefaretinin cebrane müdahalesi üzerine, bir hafta esnasında, ı:� E. Elıülhcscnli. a.g.nı., ss. 18-19. Jel M. Ali)"""' a.g.111., ss. <ı-i.; JII. Bala, "Ilcsıılı;aıle l\1ad111rnıl Emin Bry iO Yaşında", Azerlıaycrm Der. Y. 3 S. 10-11 (22-23) Ocak Şubat 195·1. s. <ı.; Prof. Ahmet Cafcroğlu, "Bakiı-Tahrau-İstnnbul üçgeninin büyük ınücalıiıli" Azerbaycan Der. Y. 3 S. 10-11 (22-23) Ocak-Şubat 19),I, s. 1 6 . ; Rcsul?.adc, "İran Türkl!'ri 4", Türk Yurdıt, C. 2, ss. 655-656. B

İran'ı terk etmek zaruretinde kaldım. fstanbul'a ise Rus tazyikinden sığınmak için geldim. "ıs 4. Türkiye'yc İlk Gelişi:

191 1-1913

19 ı 1 yılında İstanbul'a gelerek Türk Ocağ ı' nın çalışmalarına katılarak, Türk Yurdu dergisinde yazılar yazmaya başlamıştır. İ stanbul' da toplanan o dönemin Türk milliyetçileri, büyük Türk lük davasının yolunda Türk Ocağı'nı tüttürmeye başladılar. Bunlardan biri de Mehmed Emin Resulzade'dir. Türk Yurdu'nda yazmaya başladığı İran Türkleri seri makaleleri Azerbaycan'da Türklerin varlığını işaret eden ilk makaleler sayılabilir. Tanınmış islam düşünürü Şeyh Cemaleddin Efgani ( 1 836-1 897) nin Hindistan'da basılmış olan ,Makalat-ı cemaliyye' sinde Vahdet-i cinsiyye felsefcsi'ni farsçadan Türkçeye çevirip Türk Yurdu dergisinde yayınlaması da bu zamana rastlamaktadır.16 Aynı dönem de Resulzade'nin Sebilürreşat der gisinde de İ ran inkılabı ve Osmanlı H ükumeti ve İ ran'a dair makaleleri görülmektedir. 5. Azcrbaycan'a Dönmesi ve Faaliyetleri: " 1 9 1 3 yılında Roman ov hanedanının 300. yılı dolayısıyle Çar hükumeti tarafından ilan olunan suyurgal (aff-ı umumi) siyası suç luları da kapsamına alıyordu. Bunun neticesinde Baku'ya dönebilen Resulzade, zabıtanın dikkatini çekmemek ınaksasıyla bir yıl kadar bir ticarethanede çalışmıştır. Ondan sonra Urucov (Orucoğlu) kar deşlerin çıkardığı İkbal (sonraları Yeni İ k bal) gazetesinin baş yazar lığını yapmıştır. Resulzade bu gazete ile, Osmanlı Türkçesi ile çıkan Şelale Dergisinde Osmanlı Türkçesi'nin m üşterek dil olmasını müdafaa ediyor ve o dilde çıkan Füyuzat'm an'anesini devanı ettiriyordu. Şelale Azeri Türkçesi i le yazı yazmanın imkansızlığını iddia etmekte idi. Resulzade Mehmed Emin Bey Şelale'ye yazdığı 'Dil, içtimaı bir amil' ve 'Yeni Lisancılar ve Türkçüler' başlıklı makaleleriyle çarpışan bu i ki kutup arasında bir sentez yaratmaya muvaffak ol--------

·-

ıs Rcsulzhde Mehmed Emin, "Zaruri lıir izah'', Y.K.JL '{. 1, S. 4. 6 Rebivülehir 13•12, s. 13.; Mrlımf'cl Eınin Hrsulziıclr. '·iJıı il:"ıl hatıraları", Dünya gazetesi, Tef. no: ll, 1 Haziran 195-L 16 M. Bala. "Res. 70 . . . " ss. 6-i . ; Ahmet Karaca, ".ı\Jrhıned Emin Resulza<lc'nin hayatındaki doruk noktaları", Azerbaycd11 Der. . Y. 33. S. 249, T.,mmuz-Ağuslos-Eylül 198�-. s. 38.; C.W. Ilosıler, rı.g.c . . s. 216; Ncsimaıı Yagulılu, Mernmed Emiıı Resrıbide,

"·

44.

muştur. Dilin herkesin anlaması icab eden içtimai bir amil olduğunu bel irten ,.c ye ni lisancı Tü.-klerden ilhanı alan Mehmed Emin Bey,

yeni bir edebi Azeri T ürkçesi nin artık doğmuş olduğunu m üjdeli �wdu. 1915 de tesir ettiği Açık Söz gazetesini de bu orta edebi Türkçe ile yayınlıyordu. Bu arada Musa\'at Partisine de girderck liderliği ciinc a lmıştı r Bu gazetede çıkan bir makale yüzünden askeri sansür ile aralarında çıkan bir itilaf sonucunda hapse atılmış ve birkaç ay ınahıms bldıkta n sonra yalnız dostları:ıı n uğraşması neticesinde hapisten kurta:-ılabilnıiştir.11 ,

Resul-zade Mehıncd Emin Bey, Diıilik (1914- 1916) dergisini 1916 yılının 16 Eylül'ünde, şair, yazar ve gazeteci Elabbas Müznib'in m üd ürl üğü ile ayda iki defa çıkarmışlardır. Edebi, içtimai, iktisadi tarihi \'C siyasi dergi olup, Resulzade burada milletin ilmi tarifini ,

yapan 'Milli Dirlik' başlıklı seri makalesinde, milletin din birliğine Jcğil , dil ve kültür birliğine dayandığını, müsl ümanlığın mi l leti d eği l, dini bir camia olan ümmeti ifade et t iğini örnekler vererek izah etmiştir. Resulzfıde'nin hu baş makalesi, derginin ideolojik yönünü de belirt miştir. ı� 6. Açık Söz'ün Yayın Ha�·atmn Başlaması:

19 15 senesinden sonra kuv�etli bir cümle ile gelişmeye başlay·.uı Türk mat.buat ve neşriyatındaki maksadın milli bir kültür ve bathm sızlık yoluna yönelik olduğunu sezmemek kabil değildi . M illi matbuat, milli mektep ve mi lli din işlerinin milli teşkilat elinde olmasını davaya başlayan bir halkın nihayet iktisad ve siyasi işlerinde de davacı olacağı tabii idi. N itek i m öyle de olmuştur. Savaş sırası nda yayınlanan Azeri Türk gazeteleri milli muhtariyetten .bahs etmeye başlamış, Rusya ihti Ia li başhadığı zaman da, Azerbaycan düşüncesini ortaya atmışlardır. 19 Melımed Emin Resulzade 1915 yılının Ağus tos ayında Açık söz gueıcsini yayınla maya başlamıştır.2° Türkleşmek, islamlaşınak, mu'

17 .-\hdullaL Tayınas, •'Melııncd Eııı iu Ilesulzade"', Toprak f?er., S. <i, 1Mayıs195S, s. i: Ilüsryiıı Baykara. Azerbaycan lsıik./iil Mücadele�i " Tarilıi, htanhul 197S, s. 20.5.: M. Bala, "Hcs. 70 . . . s. 8-9. F.; Aküzüm, tr.g.nı . . s�. 13-14.: Nadir Dcvl c>t, "Rrı.<ya Türklertııin Mı'.lli. ı\lliicadele 1'arilıi. 198.5. s. 208. 18 M. Bal:ı, "Re�. 70 ... " , s. 9.; M. Aliycv, a.g.nı., e. 9. 19 "28 Mayıs nedir?", Y.K.M., Y. 3, e. 16, 17 Zilkade 1344, s. 1-2. 20 M. ı\liycv, a.g.nı., s. 10; T. Swctoclıowski, a.g.e., "· 116 da Ekim 1915 olarak verir.

Ankara

asırlaşmak' başlığı altında yayınlanan bu gazete Azerbaycan Türkçülc rinin fikirlerini yayan bir organdır. Bu gazete artık milli ve kültür mü esseselerindeki 'ıııüslüman' sıfatı yerine 'Türk' sıfatını kullanıyordu.ıı Ayrıca millete 'sen Türk sün!' Rus HükCımerine 'biz. Türküz!' diye hitab etmiş ve kendini 'gündelik Türk gazetesidir' diye ilan ctmiş tir.22 Bu gazete Resulzade'nin Azerbaycan'da bizzat çıkardığı ilk milli gazetedir. Bu gazetenin belirgin bir özelliği de milli bir ruh taşımasıdır. Bu, milliyet ruhu, Türkçülük ilhamı idi. Mehmed Emin, adını unutmuş olan halkına onun Türk olduğunu anlatmaya özeniyor ve bu yolda telkinlerde bulunuyordu. Bu telkinlerini son derece elverişsiz şartlar içinde başarıyordu.2:1

Açık Söz'ün ilk sayısında, Resulzade'nin daha sonra Azer baycan misak-ı milli beyannamesi olarak değerlendirdiği şeylerin şifreli olarak ifade edildiği başyazısı yer almıştır. Bu yazıda, çatışmaların 'ezilmiş ülkelerin bağımsızlıklarını güvence altına alacak bir barışla çözüme k avuşturulması ümid ediliyordu' aksi İkdirde barışın kısa süreli olacağı24 ifade edilmiştir. Kısaca Açık Söz gazetesi, Milli Azeri Demokrat ıııuhtariyetçilerinin, sonradan ilıtiliilcilei"inin tam açık bir sözcüsü idi.25 Açık Söz gazetesi 1 9 1 8 Mart'ına kadar devam etmiştir. .J6 1. Kafkasya Mü.'ilümanları Kongresi (Nisan 1 9 17)

Çarlığın devrilmesinden bir ay bile geçmeden, 1 91 7 yılının Nisan ayı başlarında Bakfı'deki İsmailiye Saray ı n ı n muhteşem salonunda toplanan K afkasya Müslüman K ıırultayın'da, çarlığın yerine konacak müstakbel rejim meselesi konusunda Türklerin alacakları durum tartışılırken , yalnız dini ve kültürel muhtariyeıle yetinen 'Vahid ve ınerkeziy\!tli Rusya Cumhuriyeti' taraftarlarının sağdan ve soldan '

21 M.E. Resulzad", A:erbayraıı Kiiltiir Geleıll'kleri ı·r Çağdaş A:erbaycmı Edebiyatı, Ank a ra 1984, s. 33.; M. Bala, ;\filli A.:erbnyca11 Hareketi, Ankara 1 991 , s. ,f.6.; A. Tayınus. ıı.g.m . . S. 7. 22 M. Bala a.g.e s. <16.; Baykara, a.g.e., s. 205. 23 A. Taymas, cı.g.m., s. 7.; "Ankara Türk Oca�ı'ncla Abdııllulı Battal Tayınas ınrafıııdun 18 nisan 1955 tarihinde n·rilrn konfrrans'". Azerbayrcın Der Y. '1·, S. 12 (3i). Nisan 1955 ss. 9-10. :!'ı Swetochowski, a.g.e., s. 116. 25 A. Caferoğlu. a.g.nı., s. 17. 26 M. Bala, "Rcs. 70 .. . , s. 9. ..

.•

hücumlarına karşı Türk topluluklarının milli devlet tezini Yusufbeyli Nesib Bey ile beraber, yalnız Resulzade Mehmed Emin Bey savuna bilmiştir.�1 Zaten Kurultayın daha ilk gününde kumanda mevkii iki parti

tarafından işgal edilmişti, bunların biri Müsavat Halk Partisi, ötekisi

Türk Adem-i Merkeziyet Partisi idi. İlkinin fikirlerine Mehmed Emin Resulzade, ikincisinin fikirlerine Nesip Yusufbeyli tercüman oluyordu.ıs M. Emin Resulzade, kongre de, Kafkasya'nın siyasi ve coğrafi bakımdan

Rusya'dan

idare ctcsi tezini

8. Umum

ayrılmasını,

Azerbaycan'ın

kendi

kendisini

savunmuştur.29

Rusya Müslümanları Kongresi

f-11

( 1 - 1 1 Mayıs 1 917J

1 - 1 1 Mayıs 1 91 7 tarihinde Moskova'da toplanan kurultayın oya sunulan ve kabul edilen proğramı şöyledir; 1. Rusya'nın gelecek

teki idari şekli; 2. Medeni ve mahalli muhtariyet; 3. Savaş tehlikesi; 4. Kurucu meclis: 5. Kadınlar meselesi; 6. İşçiler mezselesi; 7. Toprak meselesi: 8. Kenar ülkeler meselesi; 9. Askeri teşkilat meselesi; 1 0. Siyasi teşkilat meselesi; 1 1 . Kurucu mecliste seçim öncesi kullanılacak taktik; 12. Savaştan zarar görenlere yardım şekilleri; 1 3. Bütün Rusya müslümanlarının büyük milli sovyetini (şura) seçmek.3° Kongrede federasyon taraftarları, ülkc de otonom ve ünitcr bir yapıyı savunanlara karşı çıkmışlardır. Bu akımın yetkili sözcüsü, Azerbaycan temsilcisi Mehmed Emin Rcsulzade olmuştur. O, konuş malarının bir bölümünde; "Biz, Türk-Tatar kavimleri, her ne kadar aynı soydan Türk oğlu Türk olmakla beraber ayrı şivelere ve çeşitli özelliklere de sahip olduğumuz inkar edilemez. Bugün Volga boyundaki Tatarların kendilerine mahsus edebiyatı, basını, yazar ve şairleri vardır. Türkistan Çağataycası zengin bir edebiyata maliktir. Kazak ve Kırgızların matbuatı da gelişmektedir. Bunlardan hiçbirisi kuv vete teslim olup kendi özelliğini kaybetmez. Azerbaycan Türk'ü de öz diline, edebiyatına \'C adetlerine elveda diyemez. Bu özelliklerden sarfınazar etmeleri, ne lüzumludur, ne de faydalıdır. Herkes kendi

. . " s. 10.; C.W. Hostlcr, (l.g.e., s. 216 :rn Dcvleı, a.g.e. . s. 2!ı9. 29 F. Akiiziinı, ıı.g.nı . . ss. J4.-15. Tiirk Anviklopedisi, A:ı:crhaycan Cumhuriyeti, C. 4. Ankara 1950, s. 421. 2i l\l. Dala, ''Rcs. 70 .

30 İhsan 1Igar, Rus_y"'da Birinci lv/üslüman Bakanlığı yayını, Ankara 1988, ss. XIIl-XIV.

Kongresi,

Kültür

tabii yolunda yürümelidir. Türk nehirlerinin akıp ulaştığı bir deniz vardır; bu deniz Türk denizidir. İşte bu nedenle, milli-mahalli muhta riyet esasına dayanan Azerbaycan ile Dağıstan, Türkistan, Kırgızis tan gibi ayrı, mahalli özelliklere sahip Türk kavimleri için muhtariyetler istiyoruz. "J ı Federasyoncular kongreye Resulzade'nin arzettiği, kendi karar tasarılarını sundular. Bu tasarıda, Türk kavimleri için belirli bir ülke bütünlüğüne sahip olanlara milli kültür muhtariyeti talep edilmiştir.J� Bu kongredeki federasyoncular (federalistler) şunları; Mehmed Emin Resulzade, Abdullah Süleymani Raziye Hanını Süleymaniye, Fuad Tahtaro; Ubeydullah Hoca Topçubaşı, Fatih Kerimov, Dost Muham medlu.33 Bu büyük kurultayda iki tezden milli devlet tezi ResCıl zade Mehmed Emin Bey'in raporundan ve müdafaa nutkundan sonra kabul edilmiştir.3·1 Burada Milli kültürel otonomi tezini ise Kuzey � Kafkasyat M'ii1et Salilıov savunmuştur.JS .-

9 . Müsavat Partisindeki Faali�·etleri M. Emin Resulzade, İstanbul'da iken Azerbaycan'da meydana gelen gelişmeleri yakından takip etti. Çarlık Rusya'sının her an yıkılacağını düşünerek ileriki yıllarda yapacakları mücadelelerini sürdürecek gızli bir teşkilatın kurulmasını yakın dost ve arkadaşlarını tavsiyede bulunmuş, böylece Milli Müsavat Halk Partisinin doğmasını sağlamıştır. Bu parti ileride Azerbaycan istiklalini gerçekleştirecek olan Milli Müsarnt Partisi, M. Ali Resuloğlu, Abbas Kiizınızade ı·e Azcrbaycanııı meşhur zenginlerinden Taki Nakioğlu tarafından 1 911 yılında Baku'de kurulmuştur.·16

Parti'nin kurulmasını, kuruculardan Mehmet Ali Resuloğlu ise şöyle anlatmaktadır; " 1 9 1 1 yılının son baharı idi. Arkadaşların gizli toplantı ve müşavere yeri olan rahmetli K5zımzade Abbas Bey'in kırtasiye mağazasının arka odasında Abbas Bey'le beraber oturuyorduk. Arkadaşlarımızdan merhum Taki Nakioğlu içeri girdi ve bize: 'Gür cüİerin, Ermenilerin ve Rusların siyasi partileri vardır. Bizim neden :n Baymirza Hayıt, Türkistan Rusya ve Çin yayınları 1%5, y.y., "· 221.: Ilgar a.g.r., s., 166. 32 Hayatı, u.g.e., s. 223. 33 Hayatı, a.g.e., s. 222. 34 M. Bala, "Rcs. 70 . . ", s. 10. 35 F. Akiizüm, ıı.g.m., ss. 14-15. 36 F. Akiizüın, 11.g.nı., s. 13.

Arasında,

Otağ

bir partimiz olmasın, biz de bir parti kuralım' dedi. Birkaç gün müza kere ve müşaveretten sonra Müsuat Partisi'ni kurmaya karar verdik. Zaten merhum Resulzade Emin Bey de o tarihlerde, bulunduğu İstan bul'dan bizlere imalarla siyasi bir teşekküle ihtiyaç olduğu hakkında yazılar yazmakta idi.37 M. Emin Eesulzade, daha sonra arkadaşları tarafından Mü sa\at Partisinin başına getirildi. Resulzade partisinin proğramını yeniden ele aldı. Müsavat Partisi, Türk-İslam sentezini esas alan Türkçü bir kuruluş haline getirildi.38 M üsavat'ın sebeb olduğu bu cereyan, sonradan Türkiye'de başlayan Türkçülük hareketinin tesiri altında değişerek yeni bir şek i l almış ve müsavat ümmetçilikten mil liyetçiliğe geçerek istiklalcilığa doğru mühim bir adım atmıştır.39 M ü savat Partisinin gerek ideolojik bakımdan gelişmesinde gerekse bu ideolojinin muntazam bir proğram şeklini alıb teşkilat itibarile şekillenmesinde ve devlet kuracak bir parti şekline gelmesinde en büyük ve başlıca rolü oynayan Resulzade Mehmed Emin !ley ol muştur:10 Müsavat Partisi, siyasi olarak faaliyete 1911 yılında geçmiş olduğu halde, 1917 yılında artık gizlenmeyi bırakarak , Azerbaycan'ın milli bakımdan en büyük partisi haline gelmişti. Parti, M. Emin Resulzade liderliğinde, Bakii'lü aydınların, orta sınıfın alt kesi mi. ve parti kurucularının milliyetçi-sosyalist fikirlerini tasvip eden yerli (Türk) işçilerinin desteğine sahipti:" Mehmcd Emin Rezulz.1.de de Müsavat partisine dahil olmasına rağmen sosyalist görüşlere hala sadık idi. Büyük proleter edibi M. Gorki'nin Ana eserinden bir bölü münü Azerbaycan Türkçesine çevırip neşretmesi buna örnek olarak göstcrilebilir:ı2

19 17 yılında M üsavat partisinin yapılan ilk genci kongresinde,

M. Emin Rcsulzade, ittifakla parti genel başkanı olmuş ve ölünceye

kadar da bu parti başkanlığı sıfatını üzerinde ıaşımıştır.43

:n Mehmet Ali Resuloğhı, "Müsavat' Partisinin Kurııl11�11, Azerbaycaıı Ver. . Y. -·10, S. 282, Kasım-Arnlık 1991, s. 38. 38 F. Aküzüm, a.g.m., s. 11. 39 M.B. Mchmeıziid.-, a.g.r., s. 41. 40 M.B. Mehınct:r.iidc, tı.g.e., s. ,ı2. 'U Tahir Sünlıül , Azerbaycan Dosyası, Kök Yay. Ankara 1990, •· 61.: Ahdullı:iluk Çay, '"1905-1917 yıllarında Azcrboycan'daki siyasi kunılu�lar", Türk Kültiirii Araştırmaları, s. 48. 42 M. Aliycv. a.g.nı., s. 8. , 43 F. Aküzüm, rı.g.m., s. 1·1; A. Çay, a.g.m., s. 52.

1 9 1 7 yılında Rakü'de toplanan Kafkasya Müslümanları kon gresinde Gence şehrinde kurulan Türk Ademi Mcrkezivet Partisi i le Müsavat Partisi'nin birleşmeleri meselesi görüşiiln;iiştür. İki Lider Resulziide ile Yusufbcyli bir araya gelerek iki . partinin birle.ş ınesini kararlaştırmışlardır. Azerbaycan Tiirk Cumhuriyetinin kurul masını sağlayan, Türk milliyetçiliğini yeni devletin temel yapısı yapan parti, Türk Ademi Merkeziyet Milli Müsavat Partisi adını almıştır. Partinin Genel Başkanlığına Mehmet Emin Resulzadc getiri l miştir:14 1 9 1 9 yılının Aralık . ayında müstakil Azerbaycan Cumhuriyetinin başkentinde toplanan M üsavat Partisinin i kinci kurultayı ,Azerbaycan' ın bağımsızlığını koruyacak bir proğram kabul ediyordu. Bu proğrama göre M üsavat ; hürriyetçi, milliyetçi, halkçı ve cuınhuriyetçidir.45 Özet olarak diyebiliriz ki, Bu parti Türk ordusu Azerbaycan'dan çekildikten ve İ ngilizler geldikten sonra vaziyete sahip olmuş; lngilizler ve I<,azaklar burada iken memleketin bağımsızlığını korumuş, mücadele etmiş ve teşk ilat k urmuştur.-1 6 1 0 . Azerbaycan Cumhuriyet'indcki Faaliyetleri 1 0 . a) Trahzo11 Km!f'eran.ı·ı ( 1 4 , Mart - 1 4 N isan 1 9 1 8)

Türkiye i le görüşmelerde bulunmak üzere Scynı tarafından görev lendirilen ; onbir delege, sekiz askeri üye, diğerleri mali, ticari ve sanayi müşaviri ve tercümanlar olmak üzere k ırküç kişiden ibarettir. Bunlar arasındaki nıüslüman üyeler de şunlard ı : Resulziide Mehmed Emin Bey (müşavir), l brahinı Haydarov (delege), Haydar Bey Ayaşindze (delege), Halil Bey H as-Mulıammedov (delege), Mehmed H asan Hacın skiy (delege), Akber Ağa Şeyhülislamov (delege), Mir Yakub Meh diyet (delege). Osmanlı Hük umetini de Adliye Nazırı Halil (Menteşe) i le Deniz Albayı Rauf (Orbay) temsil etmiştir. Ancak uzun görüşmelere rağmen anlaşma sağlanamam ıştır. Çünkü Osmanlı Heyeti, Brest-Litovsk Anlaşması şartlarına uygun olarak üç sancağın taınaıniyle Türkiye'ye katılması üzerinde ısrar ediyor ve Batum'dan asla vaz geçmek istemiyordu. N itekim H üseyin 44 M.A. Rı•suloğhı, ıı.g.nı., s . 4.0,; F. Aküzüm, ıı.g.nı ., s. 15. 45 M.B. l\folımetzadc, ıı.g.e., s. 54. 46 Miistl'cih ÜlküsaL "Azerlıııycan Diivıısı "" •!\lüsııvııt' Fırkası''.

Milli Azerbaycıııı ·ı'Hüsrıııcıı' Hıılk Partisinin ellinci yı lrlönii m ii nı iinıı sebeıiy/e, S. 4 1962, ss. 56-57.; Kazım Kıırııb<'kir, Jsıiklii/ Hcırbinıi:. İstanbul

1988,

·ı59. 15

Rauf Bey, 6 Nisan ( 1 9 1 8) tarihinde Kafkas delegelerine ültimatom mahiyetinde bir yazı göndererek : Hem Brest-Litovsk barışının tanı ması, hem de Türkiye ile kat'i müzakerelerde bulunabilmek için, Mavcra - yi Kafkas Cumhuriyetinin kendini müstakil bir devlet olarak, Rusya 'dan ayırdığını kesin bir şekilde ilan etmesini taleb etmıştir. Bu ültimatom üzerine Kafkas delegeleri, toplantıya çağrılan Seym'de bulunmak üzere, Tn:ıbzon'dan Tiflis'e hareket etmişlerdir. Burada, Başbakan \'e savaş bakanı olan Gcgeçkori, asker uzmanların Batum berkitmelerinin sağlamlığına ve Türkler'in onları zorlayamayacak larına güvendiklerini söyleyerek karşı konulmasını istemiştir. Türk lerden başka partilerin hepsi savaşmak gerektiği yolunda konuşmuşlar \ e 1 4 N isan'da Seym Türkiye'ye savaş ilan etmeye karar vermiştir. Seym'in Osmanlı Devletine savaş ilan etmesiyle de doğal olarak Trabzon Konferansı dağılmıştır.47 1 0 . b) A=erhaycaıı Cıımlıııriye1i'11i11 İlam : Gürcistan'ın M avera-yı Kafkasya Federasyonundan çıkıp ba ğımsızlığını ilan etmesi üzerine Mavera-yı Kafkasya Seyıninin Azer baycanlı milletvekilleri de kendilerini hemen Azerbaycan Milli Şu

rası ilan ederek başkanlığına M üsavat lideri Resulzilde Mchmed Emin Beyi seçmiş ve 28 Mayıs 1 9 1 8 de Tiflis'te Azerbaycan Misak-ı Millisini ilan etmiştir.48 1 0 . c) Ba1ıını Koııferası l'e Barışı: ( 1 1 M ayıs-4 Haziran 1 9 1 8) Bağımsızlık ilan olunur olunmaz, Mavera-yı Kafkas birliğinin dağılması üzerine Batum'da Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan Cumhuriyetleri Osmanlı Devleti ile ayrı ayrı anlaşmalar imzlamış

lardır. Osmanlı Devleti adına Adliye N azırı ve Menteşe ı:iiebusu Halil Bey ile üçüncü kolordu kumandanı Vehip Paşa, Azerbaycan Cum huriyeti namına da Şura-yı M illi başkanı Resulziide Mehmed Emin ve Hariciye Nazırı Mehmed Hasan Beyler taraf ından imzalanan bu anlaşmaya göre Osmanlı Devleti Azerbaycan Cumhuriyeti'nin bağım sızlığını tasdik ve kabul ettiği takdirde (4. madde) Azerbaycan'a

-17 Akdes l\"imct Kurat, Türkiye ve Rusya, Ankara 1990, ss. 457,1-63, Yusuf Hikmet Bayur, Türk lnkıliip Tarihi, C. llI, K ısı m 4 Ankara, 1 983, ss. 186-189. 48 M .B. Mdımctza<lc, a.g.e., s. 89. ; H. Baykara, a.g.e., s. 259, T. Sünhül. a.g.e., s. 89.; Swietochowski, a.g.e., s. 1 77 . ; M. Bala, "Res. 70 . . . ". A :erbaycarı, s. 12.; fs/am Ansiklopedisi, 132. cüz, s. 133. 16

askeri yardımda bulunmayı taahhüd ediyordu.4Q (4 Haziran 19 18) Bu tarihde diğer i ki devlet de ayrı ayrı Osmanlı Devleti i le ' barış ve dostluk' anlaşmalarını imzlaınışlardır. so Aynı tarihlerde Resulzilde'yi Ermeni ve Gürcü delegelerle birlikte İstanbul'da görmekteyiz. Ancak İstanbul'da yapılması düşünülen koııferans yapılamamıştır. Fakat Resulzilde başkanlığındaki Azer baycan heyetinin burada çeşitli temasları vardır. Sultan VT. Mchmed, Resulzilde, Şafikurdski ve Kesmemmedov'u 6 Eylül de resmen kabul etmiştir.s ı Resulzade Melımed Emin Bey, Azerbaycan adına, 1 2 Eylül ' 1 9 1 8 tarihinde A lmanya-Rusya anlaşmasını protesto etmek üzere İstanbul'daki Almanya Büyükelçiliğinc, m üttefiklerine ve bitaraf devletlere bir nota verm iştir. 5 2 Resulzade Bakfı'nün geri alındığı günlerde İstanbul'da bulunu yordu. Kendisine Bakfı'nün kurtarıldığı m üjdeli haberini ise, bizzat Osmanlı Orduları Başkumandan Vekili ve Harbiye Nazırı olan Enver Paşa vermiştir.sJ Resulzade İstanbul'dan ayrılışını şöyle ifade eder. " Biz de bek lediğimiz konferansın in ikadını görmeden geri dönüyorduk. 'Yörük Vapuru' şimalden şiddetle esen bir rüzgara karşı boğazdan çıkıyor, bizi Batuın'a doğru götürüyordu. Teşrin-i evvel sonlarına doğru da Bak iı'deydik.54 Azerbaycan Türk Cumhuriyeti kurulur kurulmaz M illi Ş ura başkanlığına Türk Ademi Merkeziyet Milli Müsavat Partisi Genci Başkanı Mehmed Emin Resulzade, Millet Meclisi Başkanlığına, Rusya M üslümanları İ ttifakı Kurultayı Başkanı Ali Merdan Topçu başı, Başbakanlığa Feıhali Han H oylu'yu ve Dışişleri Bakanlııııına, bir süre sonra da Başbakanlığa Nesip Bey Yusufbeyli getirilmişlerdir. Azerbaycan Türk milliyetçiliği bu suretle uzun bir mücadeleden rnnra ,ı.9 Resulzadc. a.g.111 .• Tiirl• Yılı . . s. 520 . : R cs u l ziı ıl e, A:erbnycmı s. 61 . ; M. B a l a, " Rcs. 70 . . ", Azerbaycan. s. 1 2 .

Cımı . ,

5 0 T. Swictoclıowski, a.g.e., s. 178. 5 1 T. Swietoclıowski, a.g.e., s. 1 89 . 5 2 111.B.

l\folımetziide,

a.g.e., s. 9 7 . ;

5 3 Resıılzadc, Azrbaycan Cııııı .,

Y.H.

Bnyıır, a.g.e ..

:!28

66.; Kurnt, a.g.e .. s. 5,1.0

54 Rcsulziide, A zerbaycdn Cıım., s. 68. 17

Milli devletlerini kurmuş ve Türk milliyetçiliği ideolojisini devletin temeli yapmıştır.55 M i lli şurada bulunmayan milli akalliyctlcrc mümessil göndermek hakkı veriliyor ve bu suretle 1 20 mebustan i baret bir parlamento toplanması tasavvur olunuyordu. 7 Aralık 1 9 1 8 de bu parlamento toplanmıştır. Rcsulzade Mehmed Emin Bey Parlamentoyu açarken söylediği nutkunda Azerbaycan bayrağına hitaben : 'Bir kere yükselen bayrak, bir daha inmez' sözü mi lli bir parola hahni almıştır.5 6 1 0 . d) Azerhaycan'm /sıilii.H Azerbaycan'da bu mesut dönem ancak 23 ay gibi kısa bir süre devanı etmiştir. K omunist Ruslar� Baku petrollerini ele geçirmek için fırsat beklemişlerdir. Bu fırsat da Anadolu'ya yardım edilmekte olduğu günlerde gerçekleşmiştir. Azerbaycan Komunist Rus orduları tarafından istila edilmeden kısa bir süre önce Azerbaycan Milli Şura Başkanı Meh mcd Emin Resulıc'ide Halil . Paşa ve diğer Türkiyeli siyasi m ültecilere, Rus konıunistlerinin Anadoluya yardımı bahane ederek Azcrbaycan ' ı istilaya ycltencceklerini bildirerek Ruslara uymama lannı halkın maneviyatını kırmamalarmı istemiş ve şunları söylemiştir : 'Yapmayınız, bizi kendi halimize bırakmız. Yüz seneden beri taht-ı eseretinde bulunduğumuz Rusları biz daha iyi biliriz. Onlar hiyle ile gelir sonra bizi ezerler.'' Ancak bu uyarılar yeterince anlaşılamamış ve Ruslar 27 Nisan 1 920 de Azcrbaycan'ı istila ederek ortadan kaldırmıştır. Bu sırada Ruslar'ın her girdiği yerde kırgınlar, yağmalar ve vahşetler bol bol ynpılmıştır.'8 işgal esnasında bir müddet saklanmayı başaran Resulzade daha sonra yakalandı. O günleri kendisi şöyle anlatı r ; "Bu şartlar dahilinde, bir müddet saklandıktan sonra, eski m ücadele arkadaşlarımızdan merhum Kazını zade Abbaskuli Beyle beraber Baku'yü terk etmiş, eski Şirvan vilayetinin merkezi Şamahi civarında, Kafkasya sıra dağları eteğinde, Lahiç denilen bir yere gizlenmiştik. Artık Lahiç'te kalamaz olmuştuk. Evlerinde misafir olduğumuz vatandaşlardan bir ,; ;; Alınıl'l Karaca. "Azcrlıııycau Milli Ilarckctinin İ dolojik Ku rııktl'ri . \/illi Eğitim ı:c Kiilıür, ( Esir Türklt·r Özel Snyısı), Y . 2 , S . 7, Hııziran-Tı'iııınıız.-Ağııstos 1980, s . 98. .

56 M . H. !\fohnıctzadc, a.g.c., s. 100. 57 A . Knracu, a.g.ııı., Milli eğitim ue kiiltiir, s. 99. :i8 Atsız, :llakalelcr 1, İstanlıul 1 992, s . 1 7 9 . ; 1.A., 132. cüz

433.

kısmı tevkif olunmuş, köy, umumi gözetleme te h diJ i ahında kal mıştı. Bir an evvel Lahiç'i terk etmek gerekiyordu. Rulunduğ uınuz yer, bir suitesadiif eseri olarak keşfedilmiş, yakalanarak Bakü'ye geri getirilmiş ve o zaman çeka denilen �.iyasi polis müessesesinin f..:ıkalade işler şubesi olan Asabi Atel'e teslim edilmiştik. Asabi Atel'dc bizi, hapishane haline getirilen eski, hiiyük binaı�ın odas1 11a kapattılar. "�'' 1 1 . St11 llıı 'ln RL'Sulz11de'yi Ziyareti

Eski bir arkadaşlıkları olan Sta lin i le Resu lzfıdc zaman zaman birlikte çalışınışlarJır. Bu arkadaşlıktan olsa gerek Stalin Resuız,1 dc'yi hapishanede ziyaret eder. Hu anı Staliıı 'le ilgili hatıralarında Rcsu l zı1de şöyle an l atır : " . . . derken kapı çalındı, gardiyan içeri girdi. Huna hitap ederek, yoldaş Resulz:lde arkamdan geli niz dedi. Saat 17 idi. Akşamın bu geç saatlerinde kamaradan hu şekilde götürülenler, bermutad gider bir daha dönmezler. Ru : 'ha rcanmaya' götürülen bir saattir.

Ren önde, gardiyan arkada gidiyoruz. Karanlık koridordan gcı,: ı i k . yolun pek de yabancısı değilim. Bir defa yine bu kllridordan Pankr:�tov'un huzuruna götiiriilnıiiştiinı. B u m da bir h eyet beni isı i ntak etm i şt i. Geldik tanı orası. i ki hafta evvel istintak ed i ld iğim oda. Gard iyan kapıyı açtı. Girdim. Masanın arkasında a y a kı a duran Pankratov'uıı yanı başında yüce boylu kızıl ordu üniformasında biri bana dikkatle bakıyor. lltı

Subay, ist i k ba l maksadıyla bir iki kadem ilerledi, ı:lini uzatarak . .

Yoldaş, Resulzfıdc tanıdınız mı? St:tlin dedi. Evet tanıdım (biraz tavakkuftaıı sonra) K oba ! dcdiııı. zıııı

Tevakk.ufumda bir mana rnrdı, ben Rus komiscri Stalin <leııe n tanımıyordum. Bcııiın ı anıdığ.ıııı Kafkasya i htilalcisi K nba idi. Stıılin hemen Pankratov'a dönerek bizi yalnız bır:ı k ııı dedi. Pankratov çıktıktan sonra bana : - Ne çetin günlerde çalıştık, şimdi ise togguştuk dedi. - Düny�

bu, he rşey olur ded i m .

----R --s"9 t'sulzfıde.

27 Mnyıs 1954.

" İ htilal Hııtıruları" Diinyıı Gıı: . . 1\•frikıı R,•sulzihle. Asrımı:w Siyııııuş'ıı. "· 9.

ııo.

- Dosyanızı gördüm, durumunuz pek kötü dedi. Ben bilhassa gözünün içine baktım. - 'M üsavat' partisine mensup olmak töhmetiyle işçiler gruplar halinde kurşuna dizilen bir yerde bu fırkanın lideri olur da durumumun iyi olacağını düşünecek kadar saf değilim. Fakat bu kötülüğün d osya dan çıkacağına aklım ermezdi, çünkü durumun köt ü lüğünü ispat edecek bir dosyadan haberim yok. Sıalin mevzuu hemen değiştirdi. - Buradakiler sizden korkuyorlar, bir kısmı Musavat reisini bitirmelidir, diyor, bir kısmı da yok, ömrü oldukça hapiste kalsın, mütalaasında bulunuyor. Fakat ben bu iki şıkkın hiç birini size reva göremem, siz eski m ücadele arkadaşımsınız. Ziyareti min yegane sebebi budur. Çar istibdadına karşı mücadelelerinizi, sizin inkılap hareketlerindeki rolünüzü ve ehernmiyetinizi biliyorum. Bu inkılap için gerek li bir şahsiyet olduğunuzu rakdir ediyorum. Siz ne öldürülür, ne de, çürütülür bir insan değilsiniz. Bence sizin hürriyetiniz iade edilmelidir. İ sterseniz burada kalınız, isterseniz benimle beraber M oskova'ya gidelim ki bunu ben size şahsen tavsiye ederim. Çünkü buradakiler sizi rahat bırakmazlar ve huzur edecek herhangi bir hadi seyi bahane ederek sizi mesuliyete çekerler. İsterseniz dünyanın tercih ettiğiniz herhangi bir tarafına gidiniz . . . bir sözle hürsünüz. Düşününüz, taşınınız, belki de bizimle teşrik-i mesai edersiniZ ! . . . Diye sözlerini bitirdi. Stalin'in 'Rusya'dan bahis açan resmi' mukaddime'den eski ' mücadele a rkadaşlığından' bahseden samimi bir hasbihal edasında çevrilen bu ifadesine aynı şekilde mukabele etmek lazımdı. - Bunca hadiseler olup bittikten sonra 'teşrik-i mesai' bahis konusu olmaz, yoldaş Koba, dedim. - Evet haklısınız, biz 1918 de buraya Şaumyan'ı gönderme yecek tik, dedi. Sıalin'e söyledim. - Mesele Şaumyan'ın şahsına değildir, yalnız 1918 de değil, siz buraya şimdi de gelmeyecektiniz ! . . Stalin dikkatle yüzüm'! baktı. Lisanıyla değil, haliyle niçin diye soruyordu : .'.!O

_..!. Çünkü Rus gücüyle tesis olunan proleterya diktatörlüğü Azerbaycan'da Rus hakimiyetinin tesisinden başka birşey olmaz diye devam ettim. 6 0

1 2 . Resulzade Moskova Yolunda Resulzade Stalin'le bu konuşmasından sonra Moskova'ya gitmeyi kabul etmiştir. Ancak yanında Mehmet Ali ve Abbaskulunun da gelmelerine izin verilmesini ister. Bu isteği kabul edilmesine rağmen yola çıkarlarken Abbaskulu'nun gelemediği görülür. fstasyon'a vardıklarında Stalin : Yerli komünistler Abbaskulu'yu beraber göndermek istemediler, nedense aleyhinde büyiik bir hiddet vardı, diyor. Moskova yclundayız. Normal şartlar dahilinde 5. gün M oskova'da bulunacak olan tren, şimdi en az onbeşgün yol gidecekti . 6 1 " Moskova'ya sonbahar'da gelmiştik. K ış için pek de tedarikli değildik. "6 2 Bu götürme, çok defalar söylendiği gibi, onun hakiki manasından kurtarmak için değildi. Daha ziyade onu maddeten yaşatara�, manen öldürmek içindi. Hakikaten de Ali Haydar Karayef gibi kuş beyinli ajan komünistlerin düşündüğü gibi, Emin bey yakalandığı anda öl d ürülecek olsaydı, onun temsil edecek olduğu Azerbaycan istiklali mefkuresine baha biçilmez bir hizmette bulunulmuş olacaktı. Kurnaz Stalin ele geçirmiş olduğu böyle bir kıymeti kendi ideali aleyhine kıymetlendirmeye müsade edemezd i. O, Eınin Beyi Moskova'ya götürerek, onu manen öldürmek çarelerini düşünecekti. Emin Bey burada da hakiki manasında rehber, kaliteli bir insan olduğunu fiili olarak isbat etmiştir. Kendisini manen öldürmek için kurulan tu zakların hiçbirisine düşmedi ve d üşmemek için çalışırken maddeten ölmek tehlikesini de gözden uzak tutmadı. 6 �

1 3 . Moskova'daki Faaliyetleri Resulzade Moskova'ya yerleştikten sonra, binbir sıkıntı içinde hayatını sürdürmeye devam etmiştir. Bu günlerdeki sıkıntılarını ve 60 Rcsulzaıle, •İhtilal hatırları', Dünya G11z., 28 Muyıs 195•k Tefrika no. 7 . 6 1 Resulzadc, "İhtilfıl Hatıraları", Dıinya Gu:., 3 1 Mayıs 1 954, Tefrika no: 10. 62 Rcsulzfiıle, "İhtilal Hatıraları", Diinya Gaz . , 7 H a zirun 1 954, Tefrika ıı o : 1 7 . 6 3 A . M . Karaca, "Azcrbnycnıı Kültür derneği lnrafınıl au rertip lencn Mehmcd Emin Resul zade ihtifali" Azı•rbaycıln Der., Y. •l S . 1 (37), Nisan 1 955, s. 24.

Moskova 'daki faaliyetlerini şöyle tesbit ediyoruz, ' Rumyontsev M üzesi' denilen Moskova'nın eski kültür m üessesesi yaşad1ğı mız evin bulun duğu mahallede idi. Burada muazzam bir kütüphane vard ı . Oraya devama karar verdi m . Azerbaycan tarihini ve türlü konular üzerine araştırmalar yapıyordum. Yarı aç, yarı çıplak bir durumda hcrşcyi unutmuş, k i taplara dalmış bulunuyordum.64 Resulzade bu arada Şark d i l leri enstitüsünde öğretmenlik de yapmıştır. Hatıra larında bu o layı "Şark D i l leri Enst i t üs ü (sabık Lazarev Ensti tüsü) Farsça ve Türkçe mua l l i mliğine tayin olunduk. Bu tayini bana mezkfır enstitüsünün m üdürl üğüne tayin edilmiş olan, Tatar münevverlerimlen tanınmış ismet i ( ?) temin

etm\şti."65

diye ifade

etmektedir. M oskova'da bulunduğu sürede kendisine çeşitli tekliflerde ya pılmıştır. Bu tekliflerden en i lgi çekeni ise, doğuyu öğrenmek için komünistler i lmi bir cemiyet kurmaya karar vermişlerdir. Bu cemiyetin haşkanlığı ise Resulzadc'ye verilmek istenmek ted ir. Resulzade Reisliği " Ben sel:'.\hiyet sa h i bi cihanca

meşhur

müsteşriklerin bulundukları

bir cemiyete reis olmak küstahlığını gösteremem. Fakat çok arzu ed i lirse bu cemiyette mütevazı, bir aza gibi çalışabilirim." cevabını vermiştir. Ancak cemiyetin nizamnamesindeki maddelerden birinde

�� 5 1

i n i n Komunist Partisinin mensuplarından olmasının zaruri olduğunun yazıldığını

görünce, cemiyete

üye

bile

olamayacağını

bildirmiştir.

Ç'ünkü bu i l mi değil siyasi bir ccmiyettir.66 Bu arada M oskova'da yeni tesis olunan 'Şark M il letleri Koınuriist Üniversitesi 'nin Şark i l lerinde i nk ılap hareket leri' kürsüsü boştur. Bir grup öğrenci Resulziide'den buraya hoca olmasını isterler. Ancak Resulz:ide hunu reddeder, öğrenciler ısrar edilnce de "Olamaz, çünkü hoca i le talebe arasında herşeyden evvel bir samimiyet olması şarttır. Benim söyleyeceklerimi siz daima kaydı itiraziyle kabul edecek, bu müsavatçı acaba hadiseleri doğru mu aydınlatıyor? diye düşüneceksi niz. Ben de daima benim söyled i klerimi bu komunistler acaba tam

6-1 Hcsıılziidr, "İ htilfıl Hııtırıılıırı", Dünya Gaz., 7 Haziran 1 954.

Tıd'rika no. 1 7 .

(ıj Hesıılz:i<lc, " i htilal 1 95•1. Tefrika no. 18--19.

Hıılırıılıırı",

Diinya Gaz.,

18-19 ll u:ı:irun

66 He•ulzadl', "İhtilul Hatıraları", Dünyıı Gır:., 9 H aziran 1 95·� .

Tefrik:. no. 1 9 .

bir itimatla dinliyorlar mı ? diye düşüneceğim, ne benden size iyi bir hoca, ne de sizden bana iyi bir t a l ebe olamaz ! . . " diye cevap vermiştir.67 1 4 . Moskorn'dan Kaçışı " . . . gazeteler Türk istikliil ordusunun kaçan müstevlileri Ak deniz'c dökmek üzere İzmir'i hedef alarak i lerlediğini haber verdiler. Tam bu giinlerde, Baku'den arkadaşlar gelmiş, orada teşkilat durumunun düzeldiğini. M üsavat'ın zemin katı harektinin canland ı ğını bildirmişlerdi. Teşki lat, arzu edersem beniııı dışarıya çıkarak orada milli hareketi temsilen faaliyete geçmenin faydalı olacağı kanaatinde olduğunu bildiriyo r du . "M " . . . Yegane

çare kaçmaktı.

Günün aktüel meselesi bu firarı organize etmek ve planı başarıyla tathik etmekti. Bunun için Moskova'<la kalıp, k ü ltür sahalarmda olsun , çalışmayı kabul etmiş gibi, davranmak intibamı vermek u�ulünc başvurdum. · Bu maksadla Vostok adıyla Paviloviç'in idaresinde çıkan kalın bir nıe;;ımıada ııeşr�dilnıek üzere Sasaniler devrindeki meşhur Mczdck hareketi hakkında, büyük bir makale kaleme aldım. Neşir için kaleme ald ığım bu i lmi makale i le birlikte bir de Azer baycan tarihini tetk ikle meşgul olduğumu ileri sürerek, Leningrad "da ilimler Akademisi kiitüphanesinde Azerbaycan tarihini i lgi lendiren özel bir kaç el yazmasını, tetkik etmek iizere Şark Dilleri Enstitüsündeki yaz tatilinden istifade ederek Leningrad'a gitmek üzere mczımiyct aldım. Leningrad'da Akademi kütüphanesine devam v e başta Prof. Bıı.rthold vesaire olmak üzere Akademi profı:sörleriyle temasa ' geçe rek , Azerbaycan tarilı ve edebiyatına taallük eden k onular üzerine ınüsahebede bulunmakla Len_ingrad'a gelmenin hak iki maksadını Ma.rr,

pcnlcleyebildiııı.

El altından, bilhassa Fin körfezi üzerinden Finlandiya'ya geçmek planının realizasyoni.ı teferruatını hazırlamaya başladım. Leningr:ı d ' daki tatarlarm bu hususta tecrübeleri vardı. M usa Bcgiye\ 'in yartlım-

----ı;?

Hcsulzadr, "l h t iliıl l l a t ıraları", IJiiıı.rn Gıı:. •. lJ- 1 0 H a 1.i raıı , l95·ı. Tefrika no, 1 9-20. 68 . fü,sulzfıdc, İhtiliil llaıı r:ılnrı". Dii11nı Grı: . . 15 l l aziraıı 1%-1. Tefrike no, :! 5 . ; lfosıılziıdc. llııilıil Hcıtırrıİ;ırı . Ba k ı , 1 99 1 . " 7:1 .. 7 1 . 23

!arıyla kaçış gerçekleşir. Gece saat 1 2 den sonra den.ize açılarak, sabah 7 raddelerinde tanyeri ağaruken Fin sahiline yaklaşıyoruz.

Kayığımız sahile yanaşır yanaşmaz müsallfib Fin bekçileri bizi tevkif

ettiler. "69 Oradan Farioki 'deki karantinada on.beş gün kaldıktan sonra Helsinki 'ye,

Helsinki'de

bir ay

kadar Tatar kolonisinin misafiri

olduktan sonra ayrılmıştır. 1 6 . 9 . 1 922 tarihinde Helsinki'den deniz yoluyla Berlin'e gitmiştir. Sonra Paris üzerinden l stanbul'a gelmiş ve Azerbaycan davası üzerine neşriyata başlamıştır.'o

69 Rr-sulziıdc, İ htilal 1954, Tefrika

no.

Hatıraları",

Viirıya Gaz.,

15-16

H aziran

25-26.

70 A. Taymas, a.g.m., Toprak-Der., S. 6, 1 Mayıs 1955, s. 14.

II . KISIM

MUHACERATTEKİ H AYATI 1 . Türkiye'deki Hayatı ve Faaliyetleri 1 . a) İlk Günleri ve İlk Faaliyetleri Büyük güçlükler sonunda istanbul'a ulaşan Resulzadc, burada gördüğü manzara karşısında hayal kırıklığına uğramıştır. Bunu "istanbul'a uğradığım günlerde oradaki Azerbaycan kolonisine ait gördüğüm manzara hiçte ümid etmediğim bir fecaat arzediyordu"71 şeklinde ifade etmektedir. Resulzade fstanbul'daki ilk gününden itibaren, bütün cihana karşı tarihe mal edilmiş olan Azerbaycan istiklalinin müdafaasını üzerine almış bulunmaktadır. Bundan dolayı da ilk milli iş olarak, dosta düşmana hesap vermek üzere, meşhur Azerbaycan Cumhuriyeti Keyfiyet-i Teşekkülü ve Şimdiki Vaziyeti, (İstanbul 1 922) ad lı eserini yayımlamıştır. Bu eser yurt dışı Azerbaycan mücadelesinin bir neYi M isak-ı Millisidir. Eser, çok yerinde olarak, Azerbaycan'ın yabancı larca tanınmasım, öz evlat larca da müdafaası gayesini gütmektedir. Cihan matbuatı Resulzade'nin bu eserini iyi k arşılamıştır. Bu eser Azerbaycan'ın beşeri bir davası olduğuna herkesi inandırmıştır.72 Resulzade'nin aynı yıl yayınladığı bir diğer eseri de Asrımızın Siyavuş'u dur. Bu eseri hangi şartlarda ve ne maksatla kaleme aldığını önsöz'de şöyle ifade etmektedi r ; "Asrınuzın Siyavuş'u muayyen bir maksatla, vatanınuzın, milletimizin, kamuoyumuz ve inanışımızın .düşmanlarına karşı hususi bir d üşmanlık hissi yaratmak maksadıyla, 71 Rcsulzad«', Şefibı•ycilik,

İstanbul

1 934 , s . 58.

72 Ahııwt. Caforoğlu, "Bakfı-Tahraıı-lsıdnlıııl Üçg.,ııiııiıı lıiiyiik Mücahidi", A;erbaycan Der., Y . 3, S . 1 0- 1 1 (22-23). Ocal..- Şulıaı 19.) .ı, es. 17- 1 8 . ; Elşcn Elıülheşcnli, "Mehmet Eıniu Rcsulziı<le", 'f'ii rk J!iinyrı.<ı Tarih Dergisi, S. 56, Ağustos 1991, s. 2 1 .

evvelce düşünülmüş bir eser değild_i r. Neşriyatımızın ilk sayısını teşkil

eden Az�rbaycan Cıımiuriycti'ni Türkiyc'nin basın alanında gördü

ğü m ü z bir eksikliği kudretimiz dahilinde,. ortadan kaldırmak maksa dıyla,

bö:ı le

düzenli m u ayye n

Bu eseri

bi r

planla yazmıştık.

Asrımızın Siyavuş'u

Halbuki

bir ma ksad ,-e planla yazı lmaın ıştır."73

Rcsulziide,

Azerbaycan

i sti l a s ı n dan sonra Şamahi

ci,·arırı.da Karkas sıra dağl11.rının eteğinde Lahiç'dc misafir kaldıkları

evde

bulduğu

Firdevsi'nin

Şehnamesi'ni

o kud uk tan sonra

ilham

r! brak orada yazmıştır. Yanındakilere "Arkadaş, tarih i mi n Siyavuş' unu d i ı ı l·�ct"i n. Şimdi sana Asrım ızın Siyavuş'unu yazacağım " der. Hem kaçmak hem de saklanmak zorunda olduğu bir sırada kaleme aldı'.tı bu eseri

her i h t i ma l e karşı iki nüsha yaparak bir nüshasını,

ınis;;.fir bulundukları ev sah i bi ne verir ve ona parola ulaşmadan ki mseye

\ Crnıenıcsini söyler. Bu eserin İstanbul'a gelmesi müstear adını l .h )

parola daha sonra

şahsa ulaştırılarak,

sağlanmıştır. Eserde ayrıca Ali Ahmetoğlu

kullanmıştır.7·1

l'cni Kafkasycı Mec11111a.w

M i lli Azerbaycaıı hareketinin o r ga nı olarak, 2 6 Eylül 1923 tar i h i nd e İstanbııl'da Yeni K a fk asya Mecm uasının ilk sayısı neşrc d i l ıııi5tir. Tesbit edebildiğimiz son sayısı ise Y. 5 S. 1 (9�) ile 1 Ekim 1 927 ta ri h i n i taşımaktadır.

Rcsulzade, İ s t a nb u l a yerleşir ycrle5mcz Yeni Kafkasya adı i le bir m ücadele organı kurmak suretiyle, Azerbaycan M i lli davasını ayakta t ut m ay a çalışmış ve memleket i ç i n d e k i istilacılarn karşı yapılan m i l l i ıııiicadelcyi m<ine' i bakı m d an dcsteklemiştir.7� '

Yeni Kafkasya " fair Türk i l lerinin büyük elemlerine tercüman obn : Azerbayc�ın istiklali uğ r un d ak i şanlı cihadın büyük nıaksad larını ten· i ç ve müdafaa eden : Kafkasyalıların Rus isti lasına, kızıl ,·:ıh:ictı.: brş ı m üttelıid bir cephe tcşk:t etmelerini isteyen ; başta kah raman Türk iye olduğu . halde, şark milletlerindeki büyük inkıliib

Hı·�ulı:adı.• . Asrımızın Sı'.y arnş'ıı, Ankara 1989, s. 7.

7 : BrRıılır,adr, Asrımı=ın Siyavıış'u, s . 8 -10.; E. Ebülhcsr.nli, g.m . . "· 2 1 . 75 •· i st aıılıul'da Hrsulzfıcfo Emin Bey lhtifali", A.:crbuycan Der.

Y. 7, S. 12 (72), Mart 1958, ( l ldcniz K u rtulaıı'ın konu�mesı) s. 1 3 . ; Ncsimau Yaguhlu, :\Ielımed Enıi11 Resııl:iidP, s . 17,k 26

hareketini akışlayan; İslam ve Türk dünyasında kızıl Rusya istila ve mezalimine karşı bayrak açmış ilk ve yegane gazete" dir.16 Yeni Kafkasya M ecmuasının Yayın Proğramı İ se ;

" 1 - Milletçi, radikal ve demokrattır.

2- Türkçüdür. Türklerin kültürel tanışmalarını, medeni irti batlarını, manevi vahdet ve istiklallerini göz önüne alır. 3- Türk davasının Azeri cephesini müdafaaya mükellef Azer baycan istiklalcilerının fikirlerini yayar. 4- Kafkasya milh:tleriııin Rusya esaretinden kurtulmasını ve mustakbel Rusya istilasına karşı muvaffakiyetle durmasını temin için Kafkasya'nın konfederasyon şekilindc birleşmesinin taraflardır.

5- Y alnız Azerbaycancılık, Türkçülük ve Kafkasyacılıkla kalmaz o şarktaki milli istiklal hareketini de, terviç ettiği ef kar manzumesinin tamamlayıcı bir cüz'ü olarak benimser. Şarkın radikal bir surette asrileşnıcsini bütün samimiyetiyle istekbal eder. 6- Bilhassa Rusya emperyalizmine karşı mücadele eder. O, Çariz mi olduğu kadar, Bolşevizmi de Türk dünyası için muzır ve Kafkasya'ya düşman görür."11 Bu proğrıım dahilinde yayın yapan Yeni Kafkasya, kendisinden sonra gelen milli bütün yayın organlarının öncüsüdür : dost ve düşman tarafından büyük bir ilgi ile karşılanmıştır.1S Şüphesiz Yeni Kaf· kasya'nın yayınlarından en fazla rahatsız olan Rusya olm uştur. Uunlar zaman zaman Yeni Kafkasyanın kapatılmasını dahi istemiş lerdir. Bununla ilgili ol� rak Konıuııist gazetesi 24 Oca k tarihli nüsha sıııda bolşeviklerin bu husustaki nıaksadlarını bütün çıplaklığı ile meydana koymuş, Yeni Kaf kasy a 'nın kapanmasın ı ve Re<>ulzadclcrin İ stanbul'dan sürülmesini taleb etmiştir. Buna göre "Yeni Kafkasya cılar bolşcviklerin değil, Türkiye inkılabının da düşmanları \ e Türkıye irticaının mefkürecileri imişlcr."7'1 Bu olumsuz gelişmeler karşısında Yeni Kafk asya daha fazla direnemeyerek J Ekim 1927 ta rihinde yayın hayatına son \'ermiştir. 76 ·'Diirılüncü Yıl", }'.K.M . • Y . 4. S. l , l Ekim ln6, '· 1 . 7 7 "Üçüııeii Yıl Ilaşında", Y.K . ;\1 . , :l Te�riıı-i rvHI 1 '12 ·1. s. 1. 78 "Yeni Kafkasya"'. A zcrbııycaıı Drr . . Y. 1 . S. (ı. 1 Eyliil 1 9:;:!.

:; .

12. 79 "Darlwli J\fosdc". }'.K.JJ., Y . t, S . 1 0. 17 !;iıılıaı 1'127

"·

:2 . �7

Resulzade'nin bu dönemdeki diğer faaliyetleri ise konferans ve kitap (Broşür) yayınları ile devam etmiştir. tik olarak İstiklal mefküresi ,.e Gençlik (Esbab-ı hezimetimize aid bir mütalaa) isminde, Azeri

Gençler Birliğinde verilmiş bir konferans 1 925 yılında İ stanbul'da Amedi matbaasında Milli Azerbaycan Neşriyatı : Sayı : 3 olarak basıl mıştır.

29 sahifeden oluşan bu eserde, Rusya'da yaşayan Rusya mah klımu t o plulukların muhtariyet ve istiklal için verdikleri mücadeleler ve yaptıkları toplantılar hakkında da bilgi verilmiştir. Burada özel likle Litva, Estonya ve Finlandiya'nın ortaya koyduğu i stiklal müca deleleri ve geçirdikleri aşamalar incelenirken, bu devletlerle ilgili Resulzade'ye ulaşan belgeler hakkında da bilgi verilmiştir. Eserin son kısmında ise Azerbaycan gençliğine seslenilerek "Düşmanını tanı , milli intibahım yükselt ! " denilmektedir. Bu dönemde yayınladığı bir başka kitabı ise Rusya'da Siyasi Vaziyet adını taşımaktadır. Bu kitap'ta Milli Azerbaycan Neşriyatı : Sayı : 4 olarak 1 926 yılında İstanbul'da Amedi matbaasında basılmıştır.

45 sahifeden oluşan bu eserde ise, Rusya'da İktisiidi buhran, içtimai ve siyasi denge hakkında bilgi verildikten sonra ; Komunist Partisinde ortaya çıkan ihtilaflara da değinilmektedir. Daha sonra ise milletlerarası durum ve Rusya'nın durumuna özellikle işçiler açı sından bakan Resulziide burada hem dünya hem de Rus ameleleri açısından olayın bir değerlendirmesini yapmaktadır. Eserin Rusya'da meydana gelen dahili, harici, maddi ve manevi sıkıntı ve buhranlar karşısında

vazifemiz adlı

bölümle

bittiğini

görmekteyiz.

Burada

Resulzade 'nin konuya yaklaşımı "Bizce hayatının çok buhranlı bir devrine giren Sovyet Hükumetinin arlık sükut edib etmeyeceğinden değil, nasıl sükut edeceğinden bahs edilmelidir"so şeklindedir. Yine burada " Rusya siyasi ne gibi bir durum alırsa alısın bunun önemli olmadığını, önemli olanın Türkiye Cumhuriyetinin Türk Dünyasına karşı lakayd kalmamasıdır" denilmektedir.

1 . c) A ::cri Türk

Mecmuası

Milli Azerbaycan M atbuatınm Yeni Kafkasya'dan sonra onbeş günde bir yayınlanan "edebi, içtimai ve siyasi milliyetperver mecmua" sıJır. 80 Re•ulzi'ı dr. s. 42.

1926, 28

Mehmc<l

Emin, Rılsya'da Siyasi Vaziyet, İstanl:ıul,

1 Şubat 1 928 tarihinde yayın hayatına başlayan Azeri Türk Meemuası'nın tesbit edebildiğimiz son sayısı Şubat 1 930 tarihli ve Y. 3 S. 30 / 1 numaralıdır. Azeri Türk Mecmuası, Türkiye'de 1 353 sayılı kanunla kabul edilen 1 Ekim 1928 de yeni Türk Harfleri hakkındaki Kanun uyarınca 1 6 Aralık 1 928 tarihli Y. 1 S. 21 den itibaren lalin h arfleriyle çıkartıl maya başlamıştır. Derginin Latin Harfleriyle ç ı kmaya başlamasından sonra dik katimizi çeken bir başka husus da, bu sayıların hiçbirinde Mehmed Eınin Rcsulz5.de'nin yazısı da yayınlanmamıştır. Derginin çıkış gayesi ve ilkeleri ise "Azeri Türk, harbi umumi neticesinde bil-fiil istik lal mücadelesine atılan ve senelerden beri büyük bir aşk ve hararetle özlediği cumhuriyet gayesine ermiş bulunan, fakat milli istik15.li tekrar sekteye uğrayan bir Türk i linin, Azeri Türk halkının, daha mustalah (ağdalı) ismi ile Azerbaycan Cumhu riyeti'nin hayat ve mukadderatı ile alakadar bi r mecmuadır. Bu sa hifelerde Türklüğün pek mühim bir kısmını, şanlı ırkın güzide bir i lini teşkil eden bir memleketin bulunduğu \ aziyet, yaşatlığı esaret tasvir olunacak ve bu elim vaziyet içerisinde, muhalif anasıra rağmen, sevk-ı tabii ile inkişaf eden milli hayat ve bu hayatın ibraz ettiği ha l;1s Ve necat hamleleri tesbit olunacaktır. Azeri Türk , Azerbaycan Türklüğünün esaslarını tah lil edecektir. Yani Türk harsını Avrupai bir usul ile tezhib ederken , hal k i le samimi bir irtibat ve beraber yaşamaktan katiyen sapma yacaktır. Halkçı bir Türkçülükten i baret olan bu meslek asrın mükemme l tekniğini hal k ın samimi duygu ve ihtiyaçlarını tatmin için kullanacaktır. O, bir taraftan halkın zevkini fen ve sanatından anlayarak bir raddeye geti rmeye sa'y edecek, diğer taraftan da fen i le sanatı halkın zevkini okşamak yolunda istihdam etmek fikrini tervic edecekt i r. "� ı Rcsulz<1t!e 1 928 yılıııda Milliyet ve Dolşc1izim adı altınt!a bir de kitap hazırlamıştır. K itap alt başlık olarak Makaleler M ecmuası adını taşımakta olup, İ stanbul'da 1 928 yılında Orhaniye matbaasında basılmıştır. Resulziide'nin riyaset-i tahririyesi altında basılan k i tapt<ı . kendisinin " M illiy,'t Meselesinde Bolşevi k Nazariyatı i le Amel iyatı" ve " Bolşevi klerin Şark siyaseti" ad l ı makaleleri yer almaktadır. Eserde 8 1 Rcsulza<lc Mchıncd Emin, '"Tu uuğııınıız Y. 1 S. 1 , 1 Şıılıat 1928, s. 1 .

muası,

Yor·.

A zı•ri 'fii rk .ller

ayrıca Mehmedzade Mirza Bala, Aşenba(?), Devid Şirazidze ve Abdülkadir (F.S.) iııızları görülmektedir. Aynı eser 1929 yılında Farsça olarak da basılmıştır. Eser'in 1 928 Türkçe basımıyla bir makale dışındakiler aynıdır. Farsça basıma Y. M i rski'( ?) ııin bir makaksi i lave edilmiştir. Resulzade'nin 1 928 yılındaki bir başka önemli yazısı da Yusuf A kçura'nın topladığı Türk Ocakları Merkez heyeti tarafından neşr olunan Türk Yılı adlı kitapta yer alan Kafkasya Türkleri adlı maka lesidir. Buradaki makalesi 474-552. sahifelerini kapsamakta ve; I. Tarihe bir bakı ş ; i l . Rus istilasından bu güne; ili . Azerbaycan Cum huriyeti ; iV. Dağıstan Cumhuriyeti adlı bölümler yer almaktadır. 1 . d) Odlıı Yıırı Mecmııa.H

Milli Azerbaycan Neşriyatının Mehmed Emin Resulzade öncü lüğünde neşrettiği son mecmuadır. Odlu Yurt, M i l li Azerbaycan fikriyatını yayan aylık mecmuadır. Başmuharriri Resulzade olan mecmua 1 Mart 1 929 tarihinde yayın hayatına başlamıştır. Derginin son sayısı ise Y. 3 S. 5-6 (30-3 1 ), Temmuz-Ağustos 1 93 1 tarihini ta�ımaktadır. Derginin çıkış gayesi ve ilkeleri ise; "Odlu Yurt, milli Azerbaycan fikrinin mürevvici olarak intişar ediyor. Bu intişar ile o, kendisinden ewel Yeni Kafkasya i le Azeri Türk mecmuaları tarafın.dan gidilmiş ideal yolunu boylamak azmindedir."82 Odlu Yurt Mecmuası d a Azerbaycan'ın istiklali yolunda daha önceki yayın organlarıııın çizgisinde gitmiştir. Rcsulzade İ stanbul'da sadece matbuat işleriyle uğraşıp, Azer baycan davası için yaşamamıştır. O, Rusya mahkumu tüm topluluk larla i lgilenmiş, \akit buldukça da bizzat onların faaliyetlerine de katılmıştır. Katıldığı bu toplantılardan birisi de Türkistanlı Gençler Birliği toplantısıdır. Bunu Z. Velidi Togan şöyle anlatır ; "7 Son Kanun 1 92 7 de İstanbul'da basmacı rehberlerinden Mamur Niyazi ve Hemrahkul Beklerin mesaisiyle Türk Talebe ve Teavün Cemiyeti' binasında bir içtima akdedilerek, Resulzade Mchmed Eınin, Ahmet Zeki Velidi, Osman K hoca, Türk Oeağı'ndan İzzet R ıza Bey ve Tür k istanlı talcblcrdcn mlitcaddid zevat nutuklar i racl ederek, Türkistanlı GC'nçlcr Birliği tesis edi l miştir :"�3 H2 ·'C.:<'Jır.,ıni� · ·. Odlıı Yıırt. Y. 1, S. 1, 1 Mart 1 929. ş. Zı· ki Vdi<li Togau, Bugii.nkii Türk lli Türkisımı

G 3 A.

Trırilıi,

İsıan lıul, 1 931. s. 48.5.

l'akın

l . e) f!ı·ıa11bııl'da11 Ayrılma.ı·ı Resulzade'nin hayatında bilinmeyen en önemli yıllar bu yıllardır. Çünkü Türkiye'den ne zaman nasıl ayrıldığına dair elimizde kesin bi lgiler yoktur. Fakat değişik araştırmacılar Türk iye'den ayrı lış tari h ini vermektedirler. Ancak bu tarih lerde de bir birlik yokwr.K4 Ancak, bizim tahminimiz Resulzilde 1 928 yılı içinde Avrupa'ya gitmiş olmalıdır. Çünkü O'nun " Rusya'da M i lleiyet Meselesi" Avrupa Mektupları 1 adını taşıyan mektubu 22 Mart 1 928 Paris tarih i ni taşımakta olup, Azeri Türk Y. 1 , S. 6 1 5 N i san 1 928 tarihinde basıl mıştır. Avrupa Mektupları i le devam eden yazılarının sonuncusu ise 30 Haziran 1 928 tarihini taşı maktadır. Dolayısıyla 1 928 yılının başlarında Türkiye'den ayrı l m ış olmalıdır. Ancak 1 928 yılının sonların dan itibaren

1 930 yılinın sonuna kadarki hayatı hakkında bilgimiz 1 93 1 Y. J

hemen hemen hiç yoktur. A m a Odlu Yurd'un Haziran S.

3 (28) de yayınlanan "Mayıs Günleri" adlı makalesinin altında ise 1 5 . 5 . 3 1 tarihi görülmektedir. Dolayısıyle bu tarihten sonra

Yarşova

artık kesinlikle Türkiye dışındadır. Resu lz:lde'nin İstanbul'dan aynlma sebebleri : İstanbul 'd:ı çalış malarına bir yazar olarak devam eden Resulzade'nin Sovyetler aley h ine yazd ığı yazılar bir yerde Türkiye'den ayrılmasına sebeb olmuştur. Sovyet

entrikaları

diplomatik

girişimleri

sonucunda,

Türkiye

Cumhuriyeti H üklımeti'de onu yurt d ı şına çık maya zorladığından, O, İ stanbul'u terke mecbur olmuş ve bu sebeble faaliyetini Avnıpa'ya intikal etıirmiştir.'s

2- Avrupa'dıı

Faaliyetleri

Resulzfide, Türkiye'deki neşriyat faaliyetini tatil etmeye mecbur olunca, neşriyatına ve siyasi çalışmalarına Avrupada devaın etmiştir. Muhtelif isim lerde gazeteler çıkarmış Türkçe, Fransızca, Al manca, Lehce ve Rusça olarak birtakım makaleler yayınlaın ıştır.Kö 8'1· " lstanlml'cla H cs ulz fı de i\frh m;•d Emin Bev llıtifiili''. Azı•r bııyccuı Der. • Y. 7, S. 12 (72). Marl 1 958 ( İldeniz Ku r t a l nn ' ııı l\.oııu� rn�.-ı), s . 1 2 . 1 930 yıl ın ı verıııl'kteıli r . ; l\lövsiim Aliyt>v, "Aurlıa)'l'aıı Ruhu". A:erbaycaıı Der . , Y. 38, S . 269, Tcınnınz-A�usto,-Eyliil 1 9U9. s. l!ı da. 193 l yılını vcrnwktcılir. 35 C.W. H�stlcr, <ı.g.e . . s . 2 1 6 , : "İslunlıul'd:ı Hl'sulzi"ıdı• Mı•lınıt·I H<"y ilıtifôli", A zerbcıyccın Der., Y. 7 , S . 1 2 (72), Mart 1 958 s. 1 3 . : !\LE. Rcsıılziitlc'nin Hal T<"rciimesi, A zerbayccın Der., s. l ü 11 (22-2:{) Ocak Şubut 195,1, s. 'l. · 66 A. Taynıas. Mı·lıınct Emin Hesulziicle, Toprak Der.. S . {ı ]

Mayıs 1955, s. 1 5 .

Avrupa'da yayınladığı gazete ve dergiler ise ; İstiklal, Kurtuluş ve Die Befreiung isimlerini taşımaktadır. Bun lardan İstiklal, O'nun redaktörlüğünde Berlin'de 1 932- 1 934 yıllarında ayda üç defa neş redilmiştir. Kurtuluş da Berlin'de 1 934- 1 938 yıllarında yayınlannuştır. Die Befreiung ise Berlin'de 1 939 yılında yayınlanınıştır.87 Resulzade, Alınanya'da neşrettiği bu gazete ve dergiler dışında " Rusya mahklımu milletlerin m üşterek yayın organı olup, Paris'te Fransızca olarak intişar eden Promethee (Promete) 1 928- 1 939 i le yine Paris'te Rusca olarak neşrolunan Kafkaz (1 932- 1 938) da da makaleler yazmıştır. es Resulziide, Türkiye'den ayrıldıktan sonra bile Türkiye ile i liş kilerini · kesmemiş, özellikle Azerbaycan Türklerinin faaliyetlerini yakından izlemeye çalışmıştır. Bu dönemde M irza Bala önderliğinde 7 Ağustos 1 930 tarihinde ilk sayısı neşrolan ve 1 O Eylül 1 9 3 1 de 58 inci sayıda Haftalık Bildiriş gazetesinin kapatıldığını duyunca da şunları yazmıştı r ; "Türkiye Cumhuriyeti Hükumetinin kararlı ile İstanbul'da neşredilen "Odlu Yurt", "Azeri Türk", "Yeni Türkistan" mecmuaları ile "Bildiriş" gazetesi kapanmıştır . . . Bizi hayretler içerisinde bırakan bu hakikate şimdi düşman sevi niyor. On yıldan beri l stanbul'dan yükselen Azerbaycan sesini kıstır mak için ellerinden gelen her şeyi ortaya koyan, gazeteleri, mitingleri, demarşları, hile ve entrikaları i le hiç durmadan çalışan bolşevikler Ruslar ne kadar memnun ! . . . Neden memnun olmasın lar ! Boğdukları genç Türk m i lleiyetçilik, cumhuriyetçilik ve halkçılığının itiraz eden sesi artık işiti l mez o lmuştur. M i lli, muasır, halkçı Türk Cumhuriyetinde milli, muasır, halkçı Azerbaycan istikliilci lik mefkuresinin sesi kısılmıştı r ! . . . "89 Rcsulzade, Kafkasya milletleriyle, Rus esiri Türklerle ve Rus olmayan başka istikJalci milletlerle iş ve cephe birliği vücuda getir miştir.90 Avrupa'da Proınete Derneğine (Rusya mahklımu milletlerin 87 M . AliyeY, a .g .m., s. 16,; Süleyman Tekiner, "Matbuat 1-Iaya tııııla 50 yır', A zerbııycan Der., Y. 2, S. 3 (15), Haziran 1953, s. 20. 88 '"M.E. Rcsulzadı�". Dünya Gazetesi, 21 Mayıs 1 954·, S. 802.; l\I. Aliycv, 11.g.m., s. 1 6- 1 7 . ; Jacolı M . Landan, Paıı-Tıırk.ism in Turkey, s. 79. 89 lsıik/iil Gazetesi, 10 Ocak 1932'den Rcsulzade, ı\!lilli Tesanüt, s. '!0-41 . 9 0 İ stanlrnl'da l\fohmet Emin Rcsulziidc için yapılan ih tifal töreni (Ali Aran'ın koııu�ınası) A zerbaycan Der., Y. 5, S. 12 (48), Mart 1956 s. 22. ,

birleşmiş cephesi)

mensup K afkasya

kavimlerinin

mümessilleriyle

1 934 de K afkasya K onfederasyon misakını imzalamış ve bir taraftan K afkasya M i l letleri Birliğinde çalışmıştır.'ı ı 1 934 d e diğer Kafkasyalı l iderlerle beraber Briiksel'dcki Kafkasya Konfederasyonu Patına da

katılmıştır. cı2 O,

1 934 yılında Varşova'daki direniş (örgiitiinü) kurmuştur.'H 1 938 yılında Polonya H ü k umet müşaviri olarak görev yapmışlır.94 3- il. Dünya Savaşı Yılları 1 939 yılında patlak veren, i l . Dünya Savaşı başlarında Polonyada

bulunuyordu. Savaş başladıktan k ısa bir süre sonra da Arkada.şiarıyla Bükreş'c

geçmişlerdir.

Bükrcş'e

geçmelerinde

Tiirk

Oca klarından

arkadaşı ve o sırada Ro manya Büyükelçisi olan Hamdullah Suphi Tanrıöver'in büyük yardımları olınuştur.<ı5

1 942 yılında Nazi Al manyası Dışişleri Bakanı M üsteşarı Yon

Schulenburg'unQ 6 daveti üzerine diğer Kafkasya mil liyetçi liderleriyle Berlin'e gitmişlerdir. Kafkasya'nın, kısaca Azerbaycan Cumhuriyeti' nin mukadderatı üzerine görüşmelere girişmişlerdir. A l manlar, Azer baycan'ın ve diğer Türk i l lerinin istiklil.l · ve hürriyet mücadelelerini bi lmemezlikten geld i k leri gibi Rusya içlerine doğru ilerlemenin sar hoşluğu içinde, k ızıl Rus söm ürgeciliği yerine bu defa da nazi Alman sömürgeciliğini oturtmak istiyorlardı. Nazi A hnanyasının bu görüş lerini

Resulzade ve Türk

i llerinin liderleri k a bul edemezlerd i . bu

onlar için milli dil.vaya ihanet olurdu.

Mehmet

Emin Resulzadc,

Berlin'de altı ay kadar kaldı ve Almanlar'ın, Azerbaycan'ın istiklal ve hürriyetini tam olarak tanımak şartıyla onlarla birlikte, müşterek diişman

komunist

Rusya'ya karşı

savaşacaklarını, aksi

halde

konuda mücadelelerini diğer Türk i l leri ve gayr-ı Rus milletlerle 91 "M.E. Rcsulzfı<lc'uin Hiıl Tercümesi", A zerbavcan Der., Y. 3 ' S. 10-1 1 (22-23) Ocak-Şubat 195 4 , s. 4; "Ali Ara u" ıu Koııuşııııısı"', A zerbaycan Der., Y. 5. s. 12 (48), Mart 1956, s. 22. 92 C.W. Hostlcr, ıı.g.e., 2 1 6 . 93 C . W . Hostlcr. ıı.g.e., 2 17 . ; Süleyman Büyükclağ, "M . Emin Rcsulzadc". A zerbaycan Der., Y. 28, S. 229, Ocak-Şubat-Mart 1979, s . ·16 da \'arşova'ya 1935 de geçtiğini ve mücadeleye Lııışladığıııı ifaıle cdl'r. 94 M. Aliycv, cı.g.m., s. 18. 95 A . Karaca, "Rcsulzi\dc M.E. ve hayatındaki doruk noktaları"" Azerbayca n Der., Y. 33, S . 24-9, Teııımuz-Ağustos-Eyliil 1 98 1. s . 4 2 .

96 A . Karaca, Resulzıidc v e lıayatıııdaki Doruk noktaları. A:ı•r baycan Der., S. 42 <le, Hitlcr 'in daveti üzerine der. 33

birlikte yürüteceklerini açık ve seçi k bir şekilde ortaya k oymuştur. Resulzade'nin tam istiklal ve hürriyet talebini kabul etmemeleri üzerine, O ve diğer Türk i lleri liderleri m üzakerelere devam etmektt: bir mana görmedikleri için 5 Ağustos 1 9.t3 tarihli bir muhtıra i le bu mesele hakkındaki kanaat ve görüşünü beyan ettikten sonra Bcrlin'i terkederek Bükreş'e dönmüşlerdi r.•17 1 944 de Bolşeviklerin Bükreş'e yaklaşmaları üzerinde batıya çekilmiş ve l sviçre'ye geçmek için vize almak imkanını bulamadığın dan, batı hududuna yak.ın Freiburg' i / B şehrinde bir m üddet kal m ıştır. 1 9 44 yılı Ekim ayında bu şehre yapılan şiddetli hava taarruzu neticesinde M erkezi Almanya'ya sığınmağa mecbur olmuş ve 24 Nisan 1 945 tarihinde Amerikan işgal mıntılasına geçmiştir.98 4 - Tekrar Türkiye'ye Gelişi

Resulz;ide 1 947 Eylül'ünde tekrar Türkiye'ye gelerek daha önceki yıllarda olduğu gibi yine Azerbaycan'ın istiklali için m ücadelesine devam etmiştir. Bu miicadelenin malzemesi ise yine aynı şekilde basın ve konferanslar yoluyla Azerbaycan gençliğine bu düşünceyi yerleş tirme ve yılmadan çalışmak olmuştur. 5

Türkiye'dcki Faaliyetleri

5 . a) A=erhaycan Kıilıiir Demeği'nin Açılması 1 Şubat 1 949 tarihinde Azerbaycan Kü ltür Derneği resmen faali yete geçmiştir. Derneğin ilk genci kurul toplantısında, Dr. İ brahi m Badal tarafından verilen bir önerge ile kongreye katılanların çoşkwı tezhiiratı arasında Derneğin fahri başkanlığına getirilen Mchıned Emin Bey öl ünceye kadar bu fahri başkanlık sıfatını iizcrinde taşı mışlır.'''ı Mchmed Emin Rcsulziide'nin bu dönemde yayınlanan ilk eseri Azerbaycan Kültür Gelenekleri adını taşıyan ve Azerbaycan Kültür Derneğinin 1 numaralı yayını olan eser, 1 949 yılında Ankara'da b:ısıl-

ııo

ve lıayn tındııki doruk k ı a l n ı , s . 4:! Ku rtulaıı'ııı koııu�ması", A zerbaycan Der., s. 1 3 , C.W . Hostler, <ı .g.e., " · 2 1 i . : "M.E. H.caulziidc'niıı hfıl tercümesi", A zrrbaycu11 /Jn., Y. 3, S. S. I 0- 1 1 (22-23) Ocak-Şubat 1 951. s. 5 . 9 1l " M . Emin Resulziidc'nin h a l tercümesi", Azabaycaıı n�r., Y. 3. S. Hl - i L Ocak-Şulıat 1954, s. 5 . ; C.W. Hosı lcr, a . .e., s. 2 l i . 99 F. Aküzüın, " H e u l z a dc ile 5 yıl", Azerlwywn Ver., Y. 24, S. 2 1 3 , Ocuk-Şulmt-Mart 1975, s. 14 . E. Elıiilhcşcnli, a.g.m. , s. 20.

9i A. Karaca, Hesub:iidc

" l ldı·niz

mış olup 29 sahifedir. Bu eserde Azerbaycan'ın. edebiyat, sanat, mim ari, · nakkaşlık, resi m v.b. alanlarda yetiştirdiği değerler \·C eserleri h a k kında bilgi verilmeye çalışılmıştır. Resulzadc'nin Çağı!aş Azcrbı:ıycnn Edebiyatı adını taşıyan ve 1 950 yılında basılan 40 sahifelik eseri de Azerbaycan Kültiir Derneği yayınları arasında çıkmıştır. Bu eser Azerbay.:an Kültiir Gelenekleri eserinin devanu olarak yazılmıştır. Bu k itapta ResulzaJc demokratik cumhuriyet yıllarında ve Scwyct hakimiyeti yıllarında "Azerbaycan edebiyatınııı inkişafını içitimai-siyasi o lgular bakımından izlemiştir. 1 920 ve 1 930 lu yıllar (Azerbaycan) edebiyatını objektif olarak araş tırmak ve değerlendirmek için oldukça k ıymetli bir kaynakıır. O devrin edebiyatına yeni bir açıdan bakmaya yardım etmektedir. Bıı eser aynı zamanda muhacerettc meydana gelen Azerbaycan Edebiya tından bahseden kaynak olarak büyük önem taşımakladır. ıoo Resulzade'nin adı geçen bu iki eseri Azerbaycan Kültür Gelenekl<.'ti ve Çağdaş Azerbaycan Edebiyat ı adı altında Azerbaycan Kültür Derneğinin 1 8. yayını olarak Ankara'da 1 984 yılında tekrar basılmıştır. Resulzlide'nin bir diğer eseri de Çağdaş Azerbaycan Tari!ti ad ın ı taşımakta olup, 1951 d e Aııkara'da, Azerbaycan K ii llür Derneği'rıiıı 4 numaralı yayını olarak yayınlanmıştır. Bu eser 28 Mayıs 1 950 ı.ie Ankara Halkevinde verilen konferaııs'ın basılmış şc-k lidir. Eserde Azcrbayean'ın Ruslar tarafından istilasından sonra Azerbaycan'dıt yaşanan olaylar ve Azebaycan Türkçülerinin sergiledikleri mücaôekkr anlatılmıştır. Resulzade'nin bu dönemde neşrettiği en önemli ve en hacimli eseri Azerbaycan Şairi Nizami adını taşımaktadır. Ancak eserin basım ı esnasında içinde Ruslar aleyhindeki bazı cüm leleri münasip görme�ın Sovyet hayranı yetkililer, kitabın basılabilmesi için bunların çıkarı i masını istedikleri vak it, Resuln1de " Bunları ben yazmadım ki büyük N izami yazmış. Onları çıkarmak ne benim hakkım , ne de kimsenin karıd ı r ! " demiştir. ı o ı Eser daha sonra Tevfik İ leri'nin bakanlığı zamanında Milli Eğitim Bakanlığı tarafından 1 95 1 yılında basılmış olup, 402 sahifedir. Eser, Doğu islam medeniyeti, Azerbaycan'ın bunda rolü ve N izami hakkındaki kısa başlangıçtan sonra, Nizami'nin hayatı >c eserlerinin 100 E. ELülhcşcııli, a.g.m., as. 2 1 -23. 101 Dr. Tcvctoğlu, Benim Gördiiğiim Bııgiirıkii Rıı.<yo, I\ oıınıniznıle Mücadele Yııyınlıırı : 8 Aııkıırıı 1968, ss. 198-200.

:15

anlatılmasıyla devam etmektedir. Ayrıca şairin eserlerinin konularına göre ayrılması ve san'at ve ideoloj i k yönleri hakkında bılgı verılmek tedir.

fser'de

özellikle

Nizaıni'nin Türk

olduğunun vurgulandığı

görülmektedir.

5 . b) Azerbaycan Dergisi Resulzlide Ankara'daki çalışmaları sırasında bir yayın organına duyulan ihtiyacı sürekli h issettiğinden, bir dergi veya gazete çıkarıl ması için elinden gelen çabayı göstermiştir. Sonunda Azerbayca n Dergisini çıkarmaya muvaffak olmuşlardır. Bu konudaki çabalarım M. Eınin Bey her vesile ile, gelişen çeşitli d ünya politikası karşısında A zcrbaycan'ın sesini duyuracak , h ak l ı davasını dünya kamuoyuna yayacak, komunizmin dünyaya getireceği felaketi anlatacak bir yayın organına ih tiyaç olduğunu, zor da olsa, maddi sıkıntılar içinde dahi bulunulsa mutlaka geçekleşmesini savunmuştur. Bu maksatla, Yenişehir Sakarya caddesindeki mütevazi evinde, dernek

i lgilileriyle birlikte

bir toplantı yapmıştır. Emin Bey'in takdim konuşmasından sonra, nasıl bir yayın organı çıkarılması üzerinde uzun uzun görüşülüp, değişik fikirler ileri sürülmüştür. B ü lten m i olsun ? Broşür mü olsun ? Hafta lık veya onbeş günlük gazete mi olsun ? zaman zaman olayların seyrine göre bi ldiri mi yayınlansın ? Yoksa muntazam bir dergi mi ? B i r hayli tartışmadan sonra, Emin Bey'in tavsiyesi ile · bir forma dahi olsa aylık

bir derginin yayınlanması

üzerinde fikir birliğine

varılmıştır. Sıra derginin ne isim alacağına gelmiştir. İ leri sürülen isimler arasında Kurtuluş, Odlu Vatan, Dirlik, i stiklal gibi birçok isim vardır. Burada F. Aküzüm "madem ki Derneğimiz Azerbaycan Kültür Dcrneği 'dir. O halde Derneğin adını taşıması bakımından derginin

adının Azerbaycan olması lazımdır. Bu ad, derneğin gayesine çalışma

larına, herkes tarafından kolaylıkla benimsenmesine daha uygun d üşer" demesi üzerine Mehmed Emin Bey dikkatle onu süzer ve ben de Fevzi 'nin fikrine katılıyorum. Dergi'nin adı Azerbaycan olsun ! demiştir.

Derginin

bütün

ağırlığını

Aküzüm'e,

Ahmet Yaşat da sorumlu müdür olmuştur. ıo ı

vermiştir.

Dr.

A zerbaycan Kültür Dergisi Birlik Dirliktir alt başlığı ile Nisan 1 952 tarihinde yayın hayat ıruı girmiştir. Derginin 12 sayısı Emin Bey'le

birlikte çıkarılmıştır. Baş makaleleri zamana göre Emin Bey'le Vahap 1 02 F. Aküziim, "Rcsulzndc ile 5 Yıl, s. 36

14-15.

Bey ve diğer yazıları Emin Bey hazırlamıştır. Günün şartlarına göre yayınlanması icab eden yazıları da, yazı kadrosuna o takdim etmiştir}OJ 6- Ankara'daki Hayatı Resulziide bütün bu siyasi, ilmi ve edebi çalışmalarının yanın da, kendisinin ve ailesinin geçimi için de çalışmıştır. "İkinci Dünya sava şından sonra Türkiye Cumhuriyeti'nin Milli Eğitim Bakanlığı tara fından çıkarılmakta olan Türk Ansiklopedisi'nde Azerbaycan'a dair maddelerin bir çoğu Resiıl· ziide Mehmed Emin Bey tarafından yazıl mıştır. " 1 04 Resulziide'nin bu dönemdeki hayatı ise büyük bir sefalet içinde geçmiştir. Ankara'da kaldığı ev, bakımsız, çok kötii, hatta içinde farelerin dolaştığı bir yapıdır. O günlerde Türkiye'de yaşayan Azer baycanlılar içinde oldukça zengin olanlar bulunmasına rağmen, nedense yardım eden pek olmamıştır. Zamanın Türkiye Cumhuriyeti Hükumeti yetkili leri de kendisine ve taşıdığı vasıflara uygun bir mevkide bulundurmayı herhalde düşünememişlerdir. Biitün bunlara rağmen Resulziide, davası için gerekenleri yapmaktan geri kalmamış, gurur ve kibire kapılmadan, yılgınlık göstermeden mücadeleye devam etmiştir. Ankara'da ilk olarak Milli Eğitim Bakanlığı yayını müdürlüğünde, daha sonra milli Kütüphane de görev almıştır. ı o s i ki yılda yakın bir zamandan beri Azeri Türkçesi i le yazılmış olan kitapların listesini çıkarmakla meşguldü. Hazırladığı fişlerin M illi Kiitüphane'de tatbik edilen entrüksiyona uygun olması için titizlenir, yeni eserler buldukça sevinirdi. Azeri Tiirk Bibliyoğrafyası veya Azerbaycan Bibliyoğrafyası onun son eseri olacaktı. J06 Ancak Resulziide'nin M illi Kütüphanedeki görevi orada çalışan bir memurun görevi gibi değildir. O, burada maaşla çalışan bir memur olmayıp, sadece kütüphanede bulunan Azerbaycan la ilgili eserlerin bibliyoğrafyasını, önceden tesbit edilmiş belli bir ücret karşılığı hazır lamak için bulunmaktadır. 1 01 103 F. Aküzünı, a.g.nı., s. IS. 1 0 4 M. Bala, "Resulziide 7 0 yaşında", A zerbaycdn Der., s . 9 .

1 0 5 M.D. Mcrcanlıgil, a.g.nı., s . 238.

106 M.D. Mcrcanlıgil, a. g . nı . , s. I3ıl. 107 Dr. Mclııncd Kengerli (1912. Şuşa

tarihinde yaptığımız görüşmeden.

doğumlu) ile 2•1 . .t . 1992

Bunun dışında Resulzade'nin yayınlanmamış bir diğer eseri de Türk Şairlerinden seçtiği şiirler'den oluşan bir defterdir. ı os 7- Ölümü 6. Mart 1 955 tarihinde, Ankara Üniversitesi Hastanesinde yat makta olan Azerbaycan'ın edebi şahsiyetlerinden Resulzade, yanında eşi Leyla Hanım, amcazadesi Mı.-hmed Ali Resuloğlu arkadaş ve hemşehrilerinden bir grup olduğu halde, otuz yıldan beri d üçar olduğu şeker hastalığına eklenen prostat rahatsızlığı sonucunda, saat 22 . 50 sıralarında hayata gözlerini kapamıştır. 1 09 Cenazesi iki gün sonra, 8 Murt 1 955 günü, Ankara Hacı Bayram camiinde öğle namazını müteakib kılınan cenaze namazından sonra, Ankara Cebeci Asri mezarlığının 1 56 ada 1 2 parsel numaralı kısmında açılan makber yanına konulmuştur. 1 1 0

8- İlmi

Fikri Hayatı

8 . a) Fizik ve Moral Portresi

Mehnıed Emin Resulzade, 1 . 85 boylarında, geniş gövdeli, güler yüzlü, halim selim, sakin, yumuşak tabiatlı, yavaş, etkili ve tatlı konu şan, mütevazi, ağır başlı, ciddi, nadiren kızan, çok temiz ve lacivert giyinmeyi çok seven, oldukça yakışıklı birisi idi. I l ı Vakarl.J\ı bir an zedelemeden, fevkalade nazik, son derece · k i bar olmasını bi lirdi. Konuşurken, bir şeye i nanmış adamlara has, belirli fikirlerini bu yumuşak zarfın içinde kesinlikle ifade ederdi . Hakim, kamil bir in sand ı . 1 1 2 Kendisi i k i defa evlenmiştir. İ lk evliliğini Azerbaycan da Ümmül banu hanım i le yapmıştır. Bu evlilikten Resul, Azer, Latife ve Halide isimlerinde dört çocuğu olmuştur. 1 1 3 İkinci evliliği ise, 1 930 lu yıl108 Fikret Türkmen, "M. Emin Resulzôde'nin Türk Şair )erinden seçtiği şiirler" Büyük Azerbaycan Kongresi., K uyseri, 1990, (Basılmamış tır) Ilu 'defterde 34 şiir bulunmaktadır. 109 Kurban Biter, "Mehmed Emin Resulzade'nin cenaze töreni, Azerbaycan Der., Y. 4, S. 12 (36), Mart 1955, sa. 25 -26 . 1 1 0 K . Biter, a.g.m., s. 26. l l l Dr. M . Kengerli,; Ahmet Karııca (22 . 1 . 1 992) ; Leyla ve Nuri Sayar (25 . l . 1 992) yaptığımız görüşmelerde alınıın bilgi. 1 1 2 Hascln Ali Yücel, Mehmet Emin Resnlzfülc, Cıımhııriyet Gaz. 27 Mart 1 955, S. 1 1 014 s. 2 . 1 13 Neşiman Yugublu, "Mehmet Emin ResuJzade'nin oğlu v e kı:ı: karclc�i" Türk Dünyası Tarih Dergisi, Mart 1 99 1 , s. 1 2 . (İsimler hurııdan alınmıştır.) 38

farda Polonya'da bulunduğu dönemde, Polonya asıllı Leyla Hanım'la gerçekleştirmiştir. ı ı .ı Bu evli liğinden 'i se herhangi bir çocukları dünyaya gelmemiştir. Mehmed Emin Resulzade'nin en önem li hususiyetlerinden biri de, adeta çelik gibi bir azim sahibi olmasıdır. Hiçbir şartta mücadele etmekten çekinmedigi gibi, onu kesin neticesi belli o luncaya kadar da terketmemiştir. ·

Resulzade için hayat, bir çalışma ve uğraşı alanıdır. Bu çalışma sadece siyasi değil, edebi ve hatta eşinin ve kendisinin iaşesini sağlamak içindir. Mehmed Emin Resulzade, k onferanslarda daha önce kel i me ve cümleleri büyük bir itina ile seçerek hazırladığı metni yavaş yavaş okuyarak konunun kolayca anlaşılması için mümkün olan gayreti gösterdi. Hususi sohbetlerde ise kendine has hitabet yeteneği ile çevresindekileri hiç yormadan kendini dinletmeyebilirdi. 1 1 5 8 . b ) Siyaset ve İlim Adamlığı Mehmet Emin Resulzade, hem siyaset hem de i li m adamıdır. Ancak onun hayatın.da bunların ikisi birden aynı derece de yer al mamıştır. Azerbaycan 'ın bağımsızlık mücadelesi ' erdiği ve bağımsız olduğu yıllarda siyaset adamlığı, ilim adam lığından ağır basmıştır. Muhacerette verdiği mücadele yıllarındıı. İse i lmi ve edebi çalışmaları yanında siyaset adamlığı hafif kalmıştır. Resulzade, Türkiye'de Azerbaycan'ın, bağımsızlığı için i lmi çalışmaları i le faaliyette bulunmuştur. Bu zama.n zarfında siyasi olarak yaptığı çalışmalar, Müsavat partisini•ı yeraltı çalışmaları ile paralel olmuştur. Türkiye'deki gündelik siyasi çalışmaları i se hiç olmamıştır. Bu dönemde çevresindekilere " Azerbaycan istik la l mü cadelesini yurt dışında yürüttüğünüz sürece, Türkıye'nın ıç v e dış sıyasetini zedelememeye çalışın. Zira Türkiye dış Türkler için tek kaledir. O'nun iç ,.e dış politikasını bizim davamızın yürütülmesinde veya neşriyatımızla zedelersek Türkiye'yi bir bakıma komşu ülkeler nazarında zaafa düşürmüş oluruz" şek linde telkinde bulunmuştur. i 16 1 14

"Leyla Rcsub:ade" A zerbaycan Der., Y. 22, S.

1\layıs-Hazirnn l 9i4, s. i3. 1 15 A. Karaca, ıı.g.g., Dr. 1\1. Kengerli, cı.g.g. 1 1 6 Dr. M. Kcng<'rli. rı.g.g.

2 1 0 , Nisau-

Türkiye'deki

Azerbaycanlıların

Türkiye'de

hiçbir

zaman

bir siyasi partiye girmelerini ve bir siyasi partiye meyi lli olmalarına karşı çıkmıştır. Bu konuda ise 1 950 seçimleri öncesi, r.krabası Mehmet Ali Resuloğlu'nun C H . P.nin Ankara'da yaptığı bir mitingde konuş ması üzerine çok kızmıştır. Mehmet A l i Resuloğlu'na " Bizim davamız partiler üslü bir davadır. Burada bizim bir partiye meyilli hareket M i l li A zerbaycan davasına zarar verir"

etmemiz asıl işimiz olan şeklinde uyarmıştır. ı ı 7

Bütün hayatını milli davaya vak fetmiş olan Resulzade'nin faali yeti üç devreye ayrılır. Siyasi hayatınm ilk devresi, Rus çarlığına karşı h ürriyet mücadelesiyle geçmiştir. İ kinci devresini , Çar reji minin süktu neticesinve istiklalini ilan eden Azerbaycan Cumhuriyeti'nin kuruluşunda gösterdiği m üstesna faaliyet teşkil etmiştir. Faaliyetinin üçüncü

devresi

ise

memleketinin

bolşev i k lcr

tarafından

istilasını

m üteakip harice çıkarak muhacerette yürüttüğü istiklal ve kurtuluş mücadeles:nc inhisar etmiştir. ı ı s

1 17 Dr. 111 . Kengerli. a.g.g.; -A. Karaca, a.g.g. 1 1 8 Rahim Zeyneloğlu, "Büyük üstadın h atırası", Azerbaycan. Der., Y. 4, S. 2 (36), Mart 19.55, s. 18. 40

Il. BÖLVM

RESULZADE'NİN DÜŞÜNCELERİ

Bu bölümde Mehmed Emin Resulzade'nin Türkiye'de M illi Azerbaycan matbuatı başta olmak üzere çeşitli yayın organlarında çıkan yazıları ışığında düşüncelerini ortaya koymaya çalışacağız. Azerbaycan Cumhuriyeti ve Resulzade

Azerbaycanlılar, Gürcüler ve Ermeniler arasında kurulan Seyın hükumetinin Batunı görüşmeleri tıkanmıştır. Burada özellikle Gür cülerin Almanya ile de gizli anlaşmalara girişmeleri Azerbaycan ve Ermeni heyetlerini de rahatsız etmiştir. Ancak, 2 6 Mayıs 1 9 1 8 de Gürcülerin Mavera-yı Kafkasya seynıinden ayrılarak istiklallerini ilan etmeleri üzerine, Seym'deki Azerbaycan milletvek illeri de Baş kanlığa Mehmed Emin Resulzil.de'yi getirerek Azerbaycan milli şurasını ilan etmiş ve , Müstakil Milli Azerbaycan De\leti'ni kurmuş lardır. 28 Mayıs 1 9 1 8 tarihinde ise Azerbaycan'ın müstakil ve bağımsız bir devlet olduğu bütün dünyaya i lan edilmiştir. Bir yerde Azerbaycan da istiklalini ilan etmek zorunda bırakılmıştır. Azerbaycan 'ın istik lali, yalııız Azerbaycan nazarında değil, Rusya esaretine karşı hareket eden Türk illeri için de muhterem bir mücadele günü olarak kabul edi lmiştir. Azerbaycan Cumhuriyeti M isak-ı Mil lisinin yavınlanması i le islam dünyasının i l k cumhuriyeti olma özelliğini de üzerine al m ıştır. Bununla ilgili Resulzade : "Batunı nıüzakeratı birçok nıüşkilata maruz kalıyordu. Müza kerat uzuyordu. Gürcüler artık Mavera-yı Kafkas hükumeti cüzünde kalmayı kendi hesaplarma zararlı görüyor, el altından Almanya ile anlaşıyordu. Türkiye ile müttefiki Almanya arasındak i ihti laf, Gürcü lere böyle bir hareketin müfid olacağını yelkin ediyordu. N i hayet eııır-i vaki oldu. Mayıs'ın yirnıialtısında Gürcüsran Mavera-yı Karkastan ayrı, kendi başına müstakil bir cumhuriyet teşkil ettiğini ilan etti. 41

G ü rcülc;·in M a\·era-yı Kafkas federasyonundan çıkmaları üzerine hi'kumct-i m üttehide parçalanmıştı. Bunu üzerine scym'deki m üsl üman aza dahi , Gürcüler gibi ke nd i si n i Azerbaycan Ş ura yı Millisi ilan ettiler. İ ki gün sonra Mayıs'ın yimıisekizinde Şura- yı Milli, Azcr baycan'ın istiklalini ve bu keyfiyeti 20 Mayıs tarihli tamimi ile bütün devletlere bilciirdi. Şura-yı milli, iHin-ı istikliil ile beraber Azerbaycan l ı ü k iımeiini da h i teşkil eyledi."' -

"28

M ayıs demek, Azerbaycan istiklalciliği demektir.

Azcrbaycı;n istiklalciliğinin kökü A zeı i Türkünün Rus çarizmine kar�ı devam ettirdiği milli kültür uğrundaki mücadeledir. Bu mücade kyi o yalnız b:ışı n:ı değil, kendisi ile aynı belaya ır.üptela bulunan diğer Türk i l ler i ile beraber olarak devam ettiriyordu. 1 905 senesinde (Nijni\ de inikad eden "İttifak-ı müslimin" ncdvesinde Azrbaycan ıııüıncssillcri faal surette iştirak eyl e miş ; 1 9 I 7 senesinde M oskova kongresinde dahi Azerbaycanlıların pek mühim rolle ri olmuştu. Ça:izme karşı müc:c<lelclcrinde Azerbaycan Türkleri Kırın · , Kazan \C Türkisı an Türkleri ile t·� şrik-i mesai etmişlerdir. Milli medeniyet lıususatının Rus t aa rruz undan muhafazasına mutuf m ücadelede " Rusya müsl üınanl:ırı" birlikte ha r eke t eylemiş, kar'a ve ziyan a <la!m:ı. şerik olmuşlardı�. '

28 Mayıs 1 9 1 8 de

Mayıs'ınc!a

ilan olunan Azerbaycan i stiklali, 1 9 1 7 senesi Moskova'da mün'akid, " Umum Rusya M üs lüm a n l arı

Kurull:ıy"ında ilan o lunan, milli rek:inıülündcn başİ\a bir şey deği ldi.

m a ha l l i

muhtariyet p rens i piniıı

Azcrl�aycan istikliilciliği Rusya esareti ndeki Türk illeri istik h1iciliğin in pişd.. rı i d i. Bu itibarla 23 Mayıs yalnız Azerbaycan istik ı:ıLilcri n::zcrrmda d eğil Rusyv. esaretine karşı. kıyam eden büyük T ü rk illeri nazarında da muhterem bir cidal güniidür."2 .

"' Milli Azc�baycan Cumhuriyetinin kuruldugu 28 May ıs 1 9 1 8 Azerbaycan tari hi n i n ünlü bir gü nü yoktur. Çağdaş /\zerb�ycan t:�ri hinin i b tid asın ı ondokuzuncu yüzyılın başlangıcından itib:tr edebiliriz. Ilu ta:-ihtenberi, Azerbaycan cemiyeti, bulunduğu �ctia şartlara r<'.ğmen, orlaçağ müesseseleriyle zihniyetlerinden sıyrı-

(el k:ıd<:.r Ç;ığdaş

. -·l

1 341, s.

Resnlzadı\ Mclııncd Emin, A zerbaycdn Cıımhuriyeıi,

İstanbul,

60.

� Yı•ııi Kafknsyıı, "20 Mayıs Nedir ?'� Y. 3, S . 14 1 7 Zilhicce 1344

larak, çağdaş k ü ltüre uymak üzere gelişmiştir. Zikrolunan tarihte, hanlıklar halinde isti laya uğrayan Azerbaycan, 28 1 9 1 8 de m i l letlcrarası hayat sahnesine tek bir m i llet olarak

bi rkaç feodal Mayıs

çıktı ve cumhuriyet şeklinde kurduğu devletin istiklalini bütün cihana ilan etti. ":ı " Azerbaycan halk ı ,

28 Mayıs beyannamesiyle, bir m i lliyet olarak

asırlardanberi taazzüv eden ve senelerden beri genişleterek nihayet siyasi şuur ve m i l l i ihtiyaç haline gelen davasını tesbit ile medeni m i lletler ailesi içinde bir mi llet olarak yaşamak azminde olduğunu bütün cihana ilfı İt etti. Bugünden itibaren,

28 Mayıs; Azerbaycan halkının siyasi en

m ü h i m bir amili oldu. ·1 "İslam d ünyasında i l k defa olarak teı-ssüs eden bir Türk Cumhu riyetinin istikliilini tesbit eden

28 Mayıs beyannamesi, Büyük M illet

Mcclisi'nin. Türkiye Cunı huriyet i ' nin hürriyet ve istikliilini tazammun eden " M isak-ı M i lli" nev'inden bir vesikadır. Bu vesika, büyük Fransız i htilali, büyük A merika istiklfıl harbi, büyük A lmanya istihlası, büyük J talyan itti hadı gibi h ü rriyet ve mill iyet hareketlerinde esas teşkil ' eden ve ni hayet Wilson 'un l 4 maddesinde yer bulan ve m i lletler cemi yeti fikrinin esasını teşkil eden büyük fikir mukteziyatınm Azerbaycan hüsusiyeti ile imtizaç ettiğini gösteren bir vcsikadır. " 5 " Azerbaycan edebi lmek için iki

Cumhuriyeti'ni

Türk

kardeşlerine

kelimeyi tekrarlamak · kafid i r :

kısaca

tarif

K üç ü k Türkiye !

28 Mayıs Küçük Türkiyc'nin büyük bir günüdür. İstiklalini

il:ı n ettiği giiııdiir. "6

. 1 5 Eylül ve Rcsulzade J5

Eylül

birliklerinin

1 9 1 8 d e ; daha önce Bat um m uahedesi m ucebince Türk Azerbayca ıı'a yard ımı

kararlaştırılmıştır. Ancak daha

SC'ym H ü k umeti zamanında Gürcülerle daha sonra da Brcst-Litovsk ;ı_,ıtlaşması

ile

Ruslarla anlaşan Almanlar,

m üttefik

bulundukları

3 Mehmet Emin R�sulzaclc, Çıığdaş A :erbayccm Tıırilıi, Ankara 1951, s . 3 . 4 M . E . Resul-ziıılc, "Bugünün ilhaııı i "' Odlıı Yıırt, Y. 1 , S . - L 2 8 M ayıs 1 928, s . 1 18 . ;; M-E. Hcsul-zadc. <ı.g.nı., s. 1 19. 6 "Küçük Türkiyc'nin Büyük Bir G iinii", Y.K.M. , Y . 2. S. 1 7, 3 Zilkaılc IJ.ı3, s. 2.

Türkiyc'nin Azerbaycan'a yardımına .engel olmak için çalışmışlardır. Uzun görüşmeler sonucunda Türk Ordusunun Azerbaycan'a girmesi sağlanır. Türk Ordusunun Bakuye girmesine engel olunma sebebi i se Bak u petrolleridir. Bundan dolayı Türk Ordusunun Baku'ye girişi Eylül'e kadar geçikmiştir. Bu askeri harekat sonucunda Baku' nün kurta rılışıyla i lgi l i olarak Resulzade şöyle demektedir ; "Bu ( Batuın) muahedesinin i m zasını müteakip Şura-yı M illi namına Mehmed Emin, Hükumet namına da Mehmed Ha san Beyler siilif-üz-zikr muahedenin 4. maddesine istinaden Osmanlı heyet-i murahhasası vasıtasıyla Bab-ı Aliye müracaat ederek bolşevik i stilasına karşı Devlet-i Osmaniyenin Azerbaycan'a askeri muavenette bulun masını istemişlerdir. Bu müracata bile tehir muvafa!<at edilmiş ise de Gürcistan tariçi ile gidecek olan imdad kuvvesi, Almanya Hükumeti nin müdahalesi üzerine ta'vika uğramıştır."7 "Almanların Gürcistan tariki ile gönderılen Türk kuvvetlerine nıümanaatı Bakfı'nün i stirdadını biraz daha çetinleştiriyordu. Al manların bu husustaki münıanaatları yalnız sevk'ülceyş sahasına inhisar etmiyor, diplomatik cihete dahi şamil oluyordu. ,Brest-Litovsk' muahedesinin zeyli olmak üzere, Ruslarla akt ve i mza ettikleri muka velede Baku petrolleri üzerine anlaşarak , burasının Rusya'dan ayrıl ması maksadına " üçüncü bir devletin" yardım etmesine münanaat etmeyi dahi taahhüt eylemişti."8 " Bunun üzerine Bakfı'nün istirdadı da Eylü l'ün onbeşine kadar geçikiyordu. Nihayet kanlı bir mukatelc ve anud bir mukabeleden sonra kardeş halasına can atan kahraman mehmetçiğin Türk vahdeti ta rihinde altın harflerle yazılacak bir fedakarlığıyla Azerbaycan kuva-yı milliyesi kendi payıtahtına giriyor. Altı ay tamam hfın-ı cıger yiyen ahali-i islamiyenin yüzü gülüyor. Kurban Bayramı gibi mes'ud bir günde Bakü tekrar kendi sahiplerinin eline geçiyor. O zaman biz fstanbul'daydık. Vusta Avrupa devletlerinin iştirak i i le toplanacak konferansa iştirak için diğer Kafkas Cumhuriyetleriyle beraber Azerbaycan Cumhuriyeti'ni temsil eden heyet-i murahhasa riyasetinde bulunuyorduk. O devrin Harbiye nazırı ve Başkumandan Vekili bulunan Enver Paşa Hazretleri telefon ediyorlard ı : 7 Rcsulza<lc Mehmed Emin, "Kafkasya Türkleri", 1928, s. 520. 8 Resıılziıde Mchmcd Emin, a.g.m., s. 522.

İstanbul 44

Türk Yılı,

- Emin Bey, Ba.kCı alındı."9 "Güzel İzmir'in Yunanlılar tarafından işgali üzerine heyecana gelen Anadolu'da isti klfi! hareketi başlamış, sonra bu hareket destani bir Iıarb şekline girmiş ; nihayet, şehrin düşman elinden tekrar halası üzerine yeni Türkiye'nin zaferi tekmil olunmuştur. BakCı'de İzm ir gibidir. Ticari ve coğrafi benzeyişlerinden sarf-ı nazar, siyasi mukadderat iti barı i le de bu iki Türk şehri yekdiğerine benzerler. İzmir gibi, BakCı'de Türk düşmanı hunhar desteler tara fından işgal altına alınmış olduğu gibi, burada da binlerce masum Türk ahalisi çoluğuna çocuğuna, kadınına ihtiyarına bakılmayarak k ılıçtan geçirilmiş, hiinmanlar söndürülmüş, ma'mureler vi ran ol muştur. İzmir faciası Anadolu hareketinde ne gibi bir tesir yapmışsa, Baku faciası da Azerbaycan hareketi üzerinde o derece de müesser olmuştur. Nitekim onun 1 5 Eylül'de düşmandan halası, 9 Eylül halası kadar, yeni Türk tarihinde mühim bir gün olmuştur. Bu iki şehrin kurtuluşunda ceryan eden hadiselerin teferuatında bile sembolik bazı şebiihetler vard ı r : Baklı istilasına koşan Türk ordusundan, şehre ilk dahi l o lan müttefik Türk kıtaatırun başında Mürsel Paşa duruyordu ; ne tesadüf ki ayn ı M ürsel Paşa İ zmir'e giren kahraman Türk kıtaatının da başında bulunmuştur." ı o "Yalnız Azerbaycan tarihinin değil, yeni Türk tarihinin en mühim günlerinden biri de 15 Eylül'dür.

1 9 1 8 tarihinde, Eylül'ün 1 5 inde, kardeş imdadına koşan şanlı Türk ordusunun yardımı ile, Azerbaycan milliyetperverleri, evYelce Bolşevik-Taşnaksütyun, sonra da, Rus-Ermeni ve İ ngiliz esaretinde bulunan Baklı'yü halas etmiş ve İslam tarihinde i l k defa teşekkül eden cumhuriyeti bil-fiil tesis etmişlerdir." ı ı

" 1 5 Eylül hadisesinden sonra Azerbaycanlı Al işle Anadolu'lu Memiş'in kardeşliği yalnız İstanbul matbuatı ve Bak ı'.ı gazetelerinin neşriyatı ile değil, Baklı'nün müşterek düşmandan halası yolunda beraberce akıtılan mukaddes kanla da teyid olunmuş ; Azerbaycan

ı.

9 Resulzô.dc. Azerbaycan Cıuıı., ss. 65-66. . 10 "15 Eylül münas clıeıiyle" Y.K.M., Y. 4, S. 24, ı.; Eyliil 1927 1 1 "15 Eylül", Y.K.M., Y. 2, 5 . 2'�. 25 Safor 1 3H.

l. .ı:;

yalnız ırki mana ile değil, siyasi mana ile de 'kan Kardeşi' olmuş lardır. " 12 27 Nisan ve Resub:ade 27 N isan 1 920 Azerbaycan taihinin en kara günüdür. Cünkü bu tarihte Azerbaycan Rus ordularının istilasına uğramı ş ve Azer baycan Devleti tarihe karıştırılmıştır. Bu olay Resulzade'nin hayatın '. daki en acı gündür. Çünkü ömrünü Azcrbaycan'ın istiklali için har camış, b unu k ısa bir süre için de olsa başarmıştır. Fakat sonuçta gerek bolşi:vik askerlerinin gelişi gerekse Azerbaycan'daki komünistlerin Ruslarla birlikte hareket etmeleri Azerbaycan Cumhuriyetini bitir miştir. Özellikle Ruslarla birlikte hareket eden Azerbaycanlı komunist leri hiçbir zaman affetmeyen Resulzade, "bari komünist de olsa bağım sız bir Azerbaycan kalsaydı" diye sitem etmekten de geri kalmamıştır. Ruslar'ı çok iyi tanıyan Resulzade, onların Azerbayean'ı işgalden önce verdikleri muhtıra üzerine der k i : "Efendiler ! Mütecasir bir ultimatom karşısında bulunuyoruz. Burada teslimden bahsediyorlar. Fakat efendiler, teslim ne demek ! . . K imse terk-i mevki ediyoruz ? . ' ' 1 3 .

"Rusya bolşevizmi tcbdil-i hükumet perdesi altında Azerbaycan Türk Cumhuriyeti ni , sözün bütün manasıyle, istila eyledi. Türk dostluğu ' e istiklal şirarının yaldızlı haili arkasında her nev' hukuk ve insaniyet kanunlarını kirli çizmeleri altında çiğneyen bu müstakil kuvvet memlekette ne milli, ne iktisadi, ne harsi, ne idari, ne de siyasi hiçbir istiklal bırakmadı. Böyle cabbar ve zalim bir müdahaleye karşı yer yer 1ıuku' bulan isyanlar gaddarane bir surette bastırıldı. Azer baycan, sözün tam manasıyle, kızıl kesildi. Ricalinin ulemasının, muallimlerinin, askeri kumandanların, amele ve köylülerin, milli adat ve dini mukaddesatına sadık kalan günahsız halkınm al kanlarına boyand ı '. Netice de, komunist olsa da, bari müstakil bir Azerbaycan kalsaydı." 1 4 " Kafkasya Cumhuriyetlerini istila ettikleri hengamede verdikleri şart ve vaadlere de riayet eylememişlerdir. Bu münasebetle zikr edelim 12 "15 Eylül" Y.K.ıW Y. 3 , S. 21, 17 Ey lül 1926, 8. l. 13 Mirza Bala Ml'lımctza<le, Milli A zerbaycan Hareketi, Ankara 1 99L s. 133. M "Azcrhay cJn'ın büyük matemi", Y.K.M., Y. 1, S . 15, 22 .•

Haıııazan B42, 46

ki Azerbaycan bolşevikler tarafından istila edildiği 27 Nisan 1 92 1 (0) tarihinde kabul ettikleri şeraitin hiç birine riayet etmemişlerdir. M illi Azerbaycan Hüklımeti ve Meclis-i Mebusan, uzun müddet bol şevik kuvvetlerine karşı m üdafaa etmenin imkansızlığını nazara alarak, Azerbaycan'ın her ne şekl-i hükQır.ette olursa olsun, istiklfilınin tamamıyle muhafazası şeriaitini koymuştur; bolşevikler ise bu şeraiti kabul etmemişlerdir. " ı s BakQ'nün işgalini İstanbul'un işgali ile de kıyaslamaktadır; "İstanbul İngilizler tarafından işgal edilmişti. Baku Ruslar tarafından işgal edildi. Türkiye kara emperyalizmin çizmeleri altında çiğnen m işti. Azerbaycan kızı l emperyalizmin orduları tarafından çiğnen mektedir. İşgal altında bulunan İstanbul'da f ngiliz hakimiyetine ' Ferid H ükumeti' diye yapma bir isim veril mişti. Esaret altında inleyen Azerbaycan'da dahi hakiki Rus hakimiyeti 'Akamalıoğlu' ve hem palarının sivri ün\,anları i le perdeleniyor. İngiliz haki miyC'ti esnasında Türkiye'de Türkler ne derece de mahkum :ye zelil edildiler; Rus hakimiyeti devrinde de Azerbaycan Türkleri aynı derecede zelil ve hukuksuzdurlar. " 16 Az�rbeycan'de Ruslaştırma

Resulzfi.de

27 Nisan 1 920 tarihinde Azerbaycan 'ı n işgalinden sonra Azer lıaycan'da bir de Ruslaştırma siyasetine gidilmiştir. Türklük ve Türk çüllik'ün unuturulması için. başta dil olmak üzere Azerbaycan Türk çesinde olan kelimeler değil, bunların yerine Rusça kelimeler kulhı nılmaya başlanmıştır. Dil dışında bir diğer önemli unsur olan k ültür değerleri de, Sovyetlerin kültürü i le değiştirilmek istenmiştir. Arap harfleriyle yazılması yasaklanmış, Aze rbaycan Edebiyatı Rus ede biyatının etkisine sokulmaya çalışılmıştır. Bir diğer Ruslaştırma olayı da iktisadi sahada gerçekleştirilmiştir. Azerbaycan insanı yerinden yurdundan işinden edilirken, Azerbaycan'lıların yerini doldursunlar diye komünist ameleler Azrbaycan'a yerleştirilmiştir. Rusların Azerbaycan'ı işga tinden sonra uyguladık lan laştırma siyaseti hakkında da Rcsulzade şöyle demektedir :

Rus

15 "Dol�eviklcr hakkında hakikat", Y.K.M., Y. 1 . S. 7, 24 Cl'mn ziycl f!vvcl 1342, s. 12. 16 "Azcrbaycan'ın matem günü", Y.K.J\1., Y . 3, S . 12. 14 Sevnıl 1344, s. l . 47

"Türklük ve Türkçülük ideo l ojisi kokan duygu ve düşünceler gibi Türk terminolojisi de menedildi. İdeolojideki K omunizm gibi, terminolojide de Sovyetizm hakim olacaktı ; bu, terimlerin İslami \'e Avrlıpai sistemden Rusça sistemine geçirilmesi ve Azericede bu lunmayan sözlerin yerine Arapça, Farsça ve hatta herhangi Azeri olmayan bir Türkçeden alınan sözler değil, ancak Rusça kelimelerin koyul ması demekti. Büyük bir 'Sovyet M illeti' yaratılıyordu. Çok d i l li Sovyet illeri bu ' milletin' yü ksek menfaatlerine hizmet edecek küçük milletler büyük Rus mi lleti i le birleşmek yolunda yürüyecek lerdi. Hakim ruh bu idi."17 " Azerbaycan'daki Rus-Bolşevik hakimiyetinin Ruslaştırma si yaseti iki şekilde zuhur eder. İktisadiyatta merkezileştirme, k ü ltür alanında Ruslaştırma. İ ktisadi merkezcilik memleketi Moskova'nın derpiş ettiği iktisadi planlara tabi kılmaktan ibarettir. Bu maksatla Azerbaycan petrol sanayii (Azneft), bilvasıta, Moskova'dan idare olunuyor, memleket Sovyetler Birliği sanayiinin genel menfaatleri için, Türkistan'dan sonra, ikinci bir pamuk ek i m sahasına çevriliyor. Azerbaycan ovaları Rus göçmenleri ile iskan ediliyor. Siyasi ve iktisadi müessescelerde Rusya' daıı gelen yabancı unsurlar hüküm sürüyorlar. Şehirler gittikçe milli özelliklerini kaybediyorlar. Sanayi işçilerinin sayısı, Azerbaycanlı ların zararına olarak, değişiyor; bir sözle 'en demokratik Stalin konstitusyonu' deyimince, sözde m üstakil, i şte kızıl metropol tara fından emsalsiz bir surette soyulan bir sömürge haline konuyor. K li ltür'ün Ruslaştırılması -Bu, Azerbaycan'ın hakiki bir faci asıdır. Sovyetleştirmenin ilk sıralarında bu siyaset, kültürün 'şekilce milli, manaca komünist' olmasından bahseden bolşevik formülü ile maskeleniyordu. Sovyet Hükumeti başta Arap harfleriyle yazmaya m üsaade ediyordu ; fakat sonra Sovyet kültürcüleri Azerbaycan Ede biyatını, dayandığı öz kültür ve tarihi köklerden koparıp, onu ve onunla beraber halk k ültürünün bütün sistemini yeni Sovyet yoluna kaydırmak istiyorlardı başka tabirle, onu kendi toprağından alıp R us toprağına göçürüyorlardı. " I R Azerbaycan insanı yerinden yurdundan edilirken, Azerbaycan'da çalıştırılmak için ise Rus amelelerin getirilmesi olayını şöyle ifade eder ; 1 7 Mehn)('d Emin Re8ulziidc, Çagdaş A zerbaycan Edebiyatı, Ankara 195 1 , s. 2 5 . 18 Rcsulziidc, Çağ. Azerbaycan Tar., a. 1 6 . 48

" l . ) Her milletin kendi mukadderatına kendi hakim olması düsturu, ' bi r mi lletin amalini tayin için o milletin yalnız amelelerinin iradesi şayan-ı itibardır' düsturu ile mahv edi lmiş, yerli ahalinin hakkı Rusya'dan gelme Rus amelesinin menfaatine feda edilmiştir.

2.) M üesseselere yerli amele ve memurları tayin etmelidir deni liyor, fakat yerleşmiş Rus aınelelerine el değilmesi kebii.irden addo lunuyor. 3.) Cumhuriyetlerde milli lisanların lisan-ı resmi olarak i lan olunmasına rağmen Türkçe bilmeyen Rus amele ve memurları hiz metlerinde ibkil. olunuyor. 4.) Her milletin kendi arazisi üzerinde hakk-ı velayeti ta m ise de, yerlilerce 'istifade olunmayan' yerlere Rus muhacirleri iskan ediliyor. 5.) İdarenin millileştirilmesini mutlaka Türk memurlar tayını şeklinde telakki doğru olmayub, bunun Türkçe bilen memurlar şek linde anlamalıdır deniliyor. Bunun için de Tiirkçr latin a lfabesi i le yazılıyor. Rusların ve Yahudilerin bu vasıta ile pek sehvetli idarelerr geçmesi temin olunuyor. Başka türlü olursa idareleri millilrştirelim derken milJiyetçileştiriyoruz, deniliyor. 6.) Her millet kendi mukadderatına malik olsa da, i ktisad-ı m i llisine malik olmaz. Çünkü iktisad, milli değil, bu selahiyet Mos kova'nındır. Bunun içindir k i petrol saltanatı olan Azerbaycan Cum huriyetinde köylüler zulmet içerisinde kalıyor, lamba da ya kmak için petrol bulamıyorlar. 7.) Her millet kendi intihab eylediği memurlar tarafından idare olunmalı ise de, Azerbaycan Cumhuriyeti K irofların, M i rzuyan ları n , Serbrotski lerin v e Kirilofların hükmüyle idare olunuyor. 8.) İstiklalin en büyük şöveni askerlik ise de, mülahık Cum huriyetlerin buna ihtiyaçları yoktur. Azerbaycan'a 500 askerde kafi dir. 9.) M illi maarif serbest ise de, okteber l isanı olan Rusca'nın tahsili dahi mecburidir. Netice de üç Türkçe mektep açılmışsa, on da R usça mektep açılmıştır. Kuvvetli Rus harsı zayıf Türk harsını öldürüyor."19 19

"SSSR'dcki Sözler ve İşler", Y.K.M., Y. L S. 2 1 , 2 Muharrem

1343, ss. 2-3 .

Millet, Milliyet, Milli)'etçilik ve Resulzddc

Bir Türk mil liyetçisi olan Resulzade m illet, milliyet ve milliyet çilik kavram ları üzerinde de durmuştur. Bu kavramlara yaklaşımı da diğer konularda olduğu gibi i lmi bir çizgide gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. Lisanı, dini , ırkı, vatanı vesairesi bir olan insanlar m i l liyet'i meydana getirir, ancak milletin m illet haline geçebi lmesi için şuurlanm:ısı lazımdır. Şuur olmadan milliyet olmayacağını kesin bir şekilde ifade eden Resulzade, Azerbaycan istiklaline g;den yolda bu kavrama geniş bir yer vermiştir. Özelli kle ırk unsurunun sürekliliğine ve "Ben Türk'üm" sözünün yaygın bir şekilde kullanılması için uğraşmıştır. Çünkü maddi unsurların manevi. unsurlar olmadan vatan kavramını gerçekleştirmeyeceklerine o lan i nancı O'nun milliyetçiliğe verdiği önemden i leri gelmektedi r. · Bu kavramlarla ilgili olarak ; " M illet anlamını ifade için dilimizde i k i söz vardır ; M illiyet ve M il let. Bunlardan birincisi lisani, dini, kavmi, tarihi, coğrafi, iktisadi ve siyasi amillerin tesiri ile meydana gelen etnik bir topluluğu ifade eder. İkincisi ise bu toplulukta doğan umumi bir i radeyi anlatır. "20 " Lisanı, ırkı, dini, vatanı vesairesi bir olan insanlar bir milliyet teşki l ederler; fakat bir milletin millet haline geçmesi umumi şuur ve ma'şeri iradenin tesisine bağlıdır. - Bu ise yalnız ' içtimai hafıza' ve vazifesini gören organın (uzvi) teşekkülü i le vücud bulur. Bu organ muhtelif zaman lara göre değişir. "2 1 1

" M illiyet şiarı', bazılarına göründüğü gibi , ne, i l k defa olarak, harb-i umumi esnasında ortaya atılmış, ne de (Wilson) veya (Lenin) tarafından formüle edi lmişti. Meselenin en azı birbuçuk asırlık bir hayat ve tarihi olduğu gibi, k ütübhaneler teşk i l eden nazariye ve ede biyatı vardır. "2 2 " M i lliyet meselesi' geçen 1 9 uncu asırda Avrupa hayat-ı siyasi yesini dolduran, şimdi de Avrupa ve Afrika kıtalarında pek heyecanlı hareketler ve inkıliiblar zuhuruna sebebiyet veren mühim bir meb deidir."2> 20 Rcsulziiıle, Milli Tesanüt, s . 17. 2 1 "'Azerba ycan matbuatının şanlı hatıraAı", Y.K . .�1., Y. 3, S. 9. 19 Şaban 1 3 14, s . 2. 22 Resulzihlc Mehmcd Emin, "Milliyet mebdeinin Avrupıı'ya galebesi", Y.K.M .. Y. 4, S . 5-6, 26 Aralık 1926, s. 6. 23 Resulzade, a.g .m., a.g.y.

"28 Mayıs 1 9 1 8 den evvel Azerbaycan Türk halkını bir 'milliyet' olarak telakki edecek olursak, bu tarihten sonra o artık yalnız 'mi l liyet' değil, söziin şamil manasıyla, bir ' millet'tir. ' M i lliyet' kelimesi ile ' m illet' kavmi bir mefhum i kı:: n , 'millet' iradi bir mefhumdur. M i lliyet mefhumunu haiz olan bir cemiyetin mi llet olmasını icab ettiren en büyük amil o cemiyetin milli' istiklal davasında bulunması ve bu dava üzerinde ısrar etmesidir. "2 ·1 "Milliyet muayyen şartlar ve hadiseler neticesinde vücuda gel miş statik (mustakar) bir varlıktır; millet ise bu statik varlığın şuurlaşan dinamik (faal) bir şeklidir. Statik bir keyfiyet arzedcn mil liyet bakımından vatan coğrafi bir anlamdır. Halbuki şuur ve iradeye mfilik bulunan millet bakımın dan vatan, siyasi bir mana ifade eder. "25 "Tlirk milleti, mikdarca, çok büyük bir millettir. Türk dili ise söylendiği saha itibarıyla en çok münteşer ve altıncı derecede bir d i ldir. Fakat, Türk milleti çok dağınık ve hatta dünyanın en dağınık m illetlerinden biri olan Yahudilerden sonra birinci mevkii tutmak tadırlar. Tabiidir ki bulundukları muhit tesiri ve beraberce yaşadıkları milletler i le olan iktisadi muameleleri neticesinde aslen bir olan Türk dili birçok şivelere ayrılmıştır. Bu ayrı lık git gide derinleşerek ve sarr ve nahv k aidelerine de tesir ederek kütleyi biri birinden daha ziyade uzaklaştırmaktadır. Bu aslında bir ve büyük bir millet olan Tiirklerirı biri birinden uzaklaşmasını intaç eden amildir. "26 "Etnik milİiyetçilik ve coğrafi vatan sevgisi bir topluluğun ya şadığı yerlere : Dağlara, derelere, yayla ve ovalara, deniz \'e çöllere karşı duyulan bir ilgiden ibarettir. Halbuki bir milliyetçi için vatan, sadece maddi unsurlarla hududlanamaz M i lliyette siyasi �uur güden milletçi , vataıı 'da da manevi bir öz, bir ruh arar. Onun için vatan maddi deği l, manevi bir varlıktır. Maddi özellikleri, manevi özelliklerle canlanmadıkça, coğrart bir bölgenin, sözün asıl ınaııasıylc, zaten bir vatan olması im kanı yoktur. Maddi vatan unsurLJndan başka her aydın insnnın bildiği 24 Resulzade l\'lehmeıl Emin, '"Ou senelik azim Ye cilıat " . A:er i Türk mecmu.ası, Y. 1, S. 9, 28 Mnyıs 1928, s. 2 . 25 Ticsulzilıh·, Milli 1'esımüı, s. 19. 26 "Türkol oj i kongresi",_ Y.K.M., Y . 3 , S. 6, 29 C:ı•m:ızi y Plı·\·,· . . ı 1341, s. 3 . 51

vechile din, dil, edebiyat, musiki, felsefe, san'at ve tarih gibi manevi \'atan unsurları vardır. "27 ·

Müsavat Partisi ve Resulzade

Azerbaycan'ın istiklali yolunda en etkili organ M üsavat Partisi olmuştur. Ortaya koyduğu prensipler ile Milli Azerbaycan Devleti'nin esaslarını teşkil etmiştir. K uruluşu Resulzade'nin İstanbul'da bulun d uğu 1 9 1 1 yıllarına rastlayan Musavat Partisi, Azerbaycan'ın bağım sızlığını ıaleb eden Türkçü bir partidir. 1 9 1 7 yılında başkanlığına getirilen Resulzfıde ölümüne kadar da-liderliğini sürdürmüştür. Müsavat Partisi gerek istikHil mücadelesi, gerek bağımsız bir devlet halindeyken gerekse Azerbaycan'ın istilasından sonra dahi yılmadan çalışmalarını sürdürmüştür. Bu partinin kuru luşundan itibaren içinde yer alan Resulzade Musavat partisi hakkında da yazılar yazmıştır. "(Nisan M ayıs 1 9 1 7 ?) Bakü'de in'ikad eden ' M üsavat' kongresi, fırka proğ ramının şekl-i idareye aid maddesini formüle ederken, Türk i l leri için umumen, Azerbaycan için hususen dahili istiklal (muhtariyet) taleb ediyordu. (Fırkanın 1 9 1 9 senesinde i n'ikad eden ikinci kongresinde Azerbaycan 'ın istiklali umde olarak tesbit olunmuştur). "2S " Daha 1 9 1 1 de teşkil ve 1 9 1 7 de tekm i l olunup, milli proğramla çalışan siyasi bir partinin (Milli Azerbaycan ' Müsavat' Halk Partisi) telkinleriyle Azerbaycan Türklüğü bir devlet kurmaya doğru adımlar auyor. Nihayet harbin sonlarında Rusya imparatorluğu çöküyor ve bu fırsattan bil-istifade 28 Mayıs 1 9 1 8 de, Azerbaycan Şüra-yı M illisi Azerbaycan Cumhuriyetinin i stiklaiini bütün cihaga i lan ediyor."29 "Asrileşmiş Türkçülük ve islamcılık tradisyonlarını muhafaza eden m illi ideolojinin, halkçı sosiyalist nev'inden içtimai bir proğ ramın ve Azerbaycan i le bütün kafkasyanın Rusya'dan ayrılması manasında anlaşan i nkılapçı bir taktikin telifinden ibaret bulunan M üsavatçılık, kısa bir zamanda, Azerbaycan halkı arasında geniş bir itibare malik oldu. Rusya Meclis-i m üessesan seçimlerinde, Mavera-yı Kafkasya Seynıinde, Azerbaycan mebusanın da ve hatta Baku amele şurasında ' M usa vat' fırkası ve kendisi ile beraber giden müstakil grup daima ekseriyet teşkil etmiştir. Bu andan itibaren 'Musavatçılık ' Azerbaycan milliyetçiliğinin müteradifi olmuştur. 27 28 29 Çağdaş

Rcsulza<lc, Milli Tesan üt, s . 1 9. Rcsulzfı<lc, Türk Yılı, s. 5 l l . Mehmet Emin Rcsu l zfı <l c , Azerbaycan Kültür Azerbııycaıı Edebiyatı, Ankara, 1 984, s. 37.

Gelenekleri

ı•e

M i lli Azerbaycan Edebiyatı tarafından terviç, siyasi ve içtimai bir çok teşek k ü l ler tarafından m üdafaa ve nihayet siyasi formülünü ' Musavat' fırkasının proğramında bulan Azerbaycan'm m i l li devlet halinde kendi mukadderatına sahip bulunması fi kri, hiitün halkın umumi isteği haline gelerek, tahakkuk etnıiştir. "-'O " Mefkure itibarı ile m i l liyetçidir. Türk birliğine kaildir. M ufassal ünvanı "Türk Federalis ' M usavat' H a l k Fırkası"dı r . . .

Azerbaycan

istiklalinin şiarını i l k defa meydana atan şu fırkadır.

Azerbaycan

istiklali bir cmr-i vaki oluncaya kadar, o bu şiarı yalnız Rus fırka larına karşı değil, İslamcılarla Türk Sosyalistlerine karşı da m üdafaa eylemiştir. İçtimai nazarı itibarı ile halkçı ve radikaldir. Demokrat ve Cumhuriyetçidir. M ü l k iyet prensibini esasen kabul ve terviç et mekle beraber, arazi meselesinde büyük m ü lkiyet prensibini telıdid ettiği gibi toprağın altındaki madenler üzerine dahi hususi m ü lkiyeti kabul etmez. Terekeden vergi almayı tavsiye eder. Maarif proğramında İ stanbul şivesinin orta mekteplerde tedrisi i le ii li mekteplerdeki ders lerin

müşterek edebi şive telakki ettiği

İstanbu l Türkçesi üzerine

okutulmasını taleb eder. ' M usavat' fraksiyonu ekseriyetle orta sınıfa mensup

m ünevverlerden teşek k ü l

ediyordu.

M i lli

münevverlerden

büyük bir kısmı bu fırkaya dah il olduğu gi bi, amele i le köylülerin arasında da taraftarları kuvvetli idi. Bu fırkaya karşı vaziyet alan zümrelerin başında bil hassa fcodalik bakiyyatı büyük nıülkdarlarla mürteci mollalar duruyor. Şura-yı m i lli reisi Mchmed Emin, h ü k u met reisi Nesib ve mebusan reis�i sanisi Hasan Beyler ' M usavat' Fırkasına

mensup idi."J ı

Resulziide'nin Türkiye'deki faaliyetleri nden rahatsız olan Ruslar, zaman zaman M usavat Fırkasına yönelik olarak harekete geçerek, bazen doğrudan, bazan de dolaylı olarak Musa vat Partisinin Türkiyc' deki hareketlerine karışıyorlardı. Bunlar üzerine ise ' Musavat

propagandasına

saha'

diye

gösteren

"Türkiye'yi

Çiçerin'c

bilmeyiz

Türkiye H ü k umeti na m ı na : ' K uzum kendine baksan daha iyi olmaz m ı ?' diyen varmıdır? ' Kızıl Şark'ların 'Yeni Fik irlerin', ' K omunist' gazetelerinin

'Paşalar

H ü kumeti'

hakk ında

idame

ettikleri

çirkin

propaganda unutuldu m u ? . . . Yoksa üçüncü enternasyonalin Türki ye'ye tahsis eylediği parala rın ve hergün Türk zabıtası tarafından 30 M.E. Rcsulziiıle, "Milli Azcı·haycaıı Hareketinin Karak teri", Azerbaycan Yurt Bilgisi, C. 3, S . 29, 28 Mayıs 1 934, ss . HıS-1 66.

3 1 Resulzaıle, 'J'iirk Yılı,

ss.

525-526. 53

hudud haricine çıkarılan komunist müşevviklerinin izini gayb ettir mek için mi bu yaygaraya ihtiyaç görüldü ? l . . . " 32

.. , M üsavat' fırk asının Tiirkiye'de, sade propaganda vazifesi ile muvazzA1f olsa bile, bir taazzuva malik olduğunu bilmiyoruz. Hele ,son zamanlarda tezayüd eden propagandadan hiç ha berimiz yoktur. Türkiye Sovyet aleyhdarlığı propagandası nokta-ı nazarından, iki sene ev\'el ne halde ise, yine o haldedir. Yeni hiçbir şey vuku' bul manuş, hiçbir m üessese meydana gelmemiştir. Yeni bir şeyi va.rsa,

oda diğer bir kısım neşriyatla beraber, son zamanlarda pek i lerlemiş

bulunan Türkiye komunist p ropagandasına dahi bir niyayet verilmiş olmasıdır. "33

Demokra!ıi ve Resulzıide Bütün

meselelere

dem okrasi

çerı;evesınde

yaklaşmaya

çalışan

Resulzıide, dciııo krasi hakkında da bir hayli geniş bi lgiye sahiptir. Özellikle kavramın Avrupa'da gelişim sürecini çok iyi araştırmış olup, kavram hakkında Avrupalı ilim adamlarının düş üncelerini de değerlendirmiştir. Azerbaycan Cumhuriyetı bağımsız olduğunda da, bi lgilerini bu kavram ile sentezleyip, ülkesindeki siyasi partilerle ort;ık hük fımcL kurarak, kısa süre de olsa Azerbaycan 'da demokrasi kavramının Demo k rasiyi

anladığı

şekilde

uygulanmasına

imkan

hazırlamıştır.

Hakimiyet-i mi lliye, h ürriyet ve eşitlik esası üzerine

oturtmak d üşüncesi, O'nun �emel düşüncesi olmuştur. B u mefhum üzerinde i se şöyle demektedir ; " Demokrasi herhangi beşeri bir cemiyetin idaresine mahsus bir sistemin adıdır. "34 " Demokrasi, bizce, muhtelif tabakat-ı içtimiiiyeyi haiz olup, daima halden hale geçerek, tekamülde bulunan cemiyetin, vakt ve zamanının tesiriyle, istihsal işlerini tanzimdeki rolleri değişmiş m üterakki zümre lerin serkare gelmesini kolaylıkla temin eden idare sistemidir ;" lS " Bir cemiyetin şekl-i idare_şi, o cemiyette mevcud muhtelif züm relerin tabii ve ted rici bir surette terakki \"e inkişafını temin ederse,

8.2.

32 "Bolşevik Entrikası", Y.K. ıW., Y. 2, S. 1 3 , 7 R nın a znn 1 343,

3 3 Y.K. :H., a.g.m., a.g.y. 34 Resıılzadr Mehnıed Emin, Dcmokra8inin gel eceği , Azeri Türk, Y. 1, S. L 1 Şubat 1928, s. 4. 35 Resulzadc, A. T.i\1., n.g.ın., ss. 7-8. 54

mezkur cemi yet pek büyük takallüslcre meydan vermeden tabii hayat ve tekamülünü temin eder. Böyle bir usul-ı idarenin, pek çok tercrübelcr neticesinde, keşf olunan şekli halk idaresi manasına gelen demokrasidir. " 3 6 " Demo krasi herşeyden evvel muayyen bir fikir manzumesidir. Bu fikir manzumesinin takib ettiği gaye memleket idaresinde, zaman zaman değişmel-:: r i zarurı olan m üterakki ve m ünev\ er zümrelerin yekdiğerini istihlaf etmelerini tcshile yardım eder. Büyük sanayi i n biitün kuvveti yle inkişaf etmediği, demokrasi m üesseselerinin henüz i nkişafa başladığı ve siyasi liberalizm m ekteplerinin efkar üzerine tereddütsüz olarak icrn-yı tesir ettiği zamanlarda, vatandaşları n temayülat-ı si yasiyelerini ara-yı umunıiyeyc istinadla şu veya bu şekilde temsil eden parlanıenterizm vazifesini kiifi surette ifa ediyor du. ":n "Demokrasi, bizce, muhtelif tabaka t-ı içtimaiye)' i haiz olub, daima halden hale geçerek, tekam ülde bulunan cemi yetin, vak t ü zamanının tesiri ile, istihsfil işlerini tanzimdeki rolleri değişen ınüter::ı k k i zümreleri n serkare gelmesini kolaylıkla temin eden idare sistemidir. Bu sistem, zahiri teşkıl eden bır takım tcmsil-i umumi m üessese ve merasiminden (Meclisler, intibahlar) ara-yı umumiyeyi muk tezi ananattan i baret olmakla beraber, demokrasi ni n asıl ruh ve manasını teşkil eden şeyi, hiç şüphesiz ki , tecrübeye bağlı ınüsbet ilimlerle, terakki felsefesine m üstenid manzumc-i efkarıdır. Hatta denebilir ki i lmin hürriyetini, akl-ı beşerin her ııcv ' kayıdlardan azad olunmasını, ferd i n diğerin hürriyet ve hakkına tecavüz etmemek suretiyle, her nev' hürriyet istiklalini temin edemeyen bir ida re, demokrasi m ües seselerinin zahire aid bütün şekilleri ni mahfuz bulundursa bi le, hakiki demokrasi değildir. Bunun içindir ki demokrasiyi tesis etmek maksadı i l e zuhur eden ihtilallerde inkıliibçıar, ruh ,.e manevi inkılab tamamıyle taht-ı temine almadıkça, şeklin her eihetçe, mükemmel olmasına d eğil, her halde, rn üesser olmasına bakarlar. Demokrasiyi tesis etmek ' azife-i tarihiyesi i l e ınuzaf olan tecedüd zümresi, va7.ifesinin bitıiğine bir türlü kani' olmayan, inkılaba bin türlü engeller çıkaran mürteci zümrelere karşı şiddet göstermek, hastasını ölümden kurtarmak iı;; n , �ef,; a t v e merhamet hissiyle mütehassıs oldukları muhakkak bu:unan 36 "Cum lıuriyeı 1342, s. 1 .

idaresi", Y.K.ı\1.,

37 Hcsulzade, a.g.m., A . 1'.M

. •

Y . 1 . S . ·I. 6 Hcbiyiilcn·d

Y . 1 , S . ·1 1 5 �!arı J •l'.!8. � - 3 .

cerrahlar gibi, cemiyet vücudunda kangren halini alan azayı, bila-aman kesib atmak mecburiyetindedirler. "38 "Eğer milli davalarını, felaketlerinin müsebbibi olarak gördükleri demokrasi sistemi devletlere k arşı müdafaa etmek zarureti ile demok rasiyi inkar vadisine sapmakta olan Alm<>.nya gibi milletler için psi kolojik bir izah varsa, k ızı l Rusluğa ve d iktatörlük sistemine karşı m ücadele eden bizim gibi milletlere demokrasi ideolojisine sarılmak kadar tabii bir şey olamaz."39 "20. asır, demokratik fikirler devridir. Şahsı farkedilen ve cen gaver olan (Aristokrasi) yerini şimdi mütefekkir ve teknik bilgi sahibi, cah i l halk (Demokrasi) tutmaya başladı. Köhne asırda halkın fev kinde tasavvur olunan firavunlaşan kahramanların tahtında şimdi halkın umumi idrak ine sahip fikir sahibi insanlar oturmağa başladı. Daha sadesi hakimiyet imparatorlardan� sultanlardan, şahıslardan halka, bilgin, kahinler, sihirbazlar Ye i lahlardan alimlere, teknik bilgi �ahiblerine ve yazarlara geçti. "·IO

"Demokrasi, bu, haddizatında m üstakil olan üç prensip arasında terkib yaptığı zaman hasıl olan, Demokrasi mefküresi hakimiyet·i m i lliye esası üzerinde hürriyet ,.e müsavat mefhumlarının terkibinden ibarettir." " İçtimai müessese ve mefhum ların kafresinde olduğu gibi, hür riyet, müsavat ve hakimiyet-i m i lliye mefhumlarında da dai m i bir isti krar yoktur. Bu mefhumlar zaman geçtikçe değişiyor, ifadeleri başkalaşıyor. Bunlar değiştikçe bi-t-tabi' bunların terkib ve telifinden ibaret olan demokrasi mefküresi de değişiyor; değişmesi zaruri olu yor.''·1 1 "Bu üç esastan her hangisi yalnız başına · alınırsa demokrasiyi teşkil edemiyor. Bu haddizatında rnüstak i l olan üç prensib arasında terkib yapıldığı zaman hasıl olur. ' "12 "Evvela hürriyet prensibini ele alalım. Bu şiibhesiz demokrasiyi tertib eden unsurlardan en mühimidir. Fakat böyle olmakla beraber, 38 ""Cıımlııı riyct 13'1-l, s. ı .

Bayramı",

Y.K.J1., Y. 3, S. 3, 13 Rcbiyülahir

Rcsulziı<lc, .Willi Tesanüt, s . 68. 10 1\telımecl E m iıı Hcsulzfı<le, Asrrnnzın Sivavuş'u, Ankara 1989, -

39 s.

28. .

Rcsulziıdc, a.g. m . A . 'I'. .11., Y. 1 , S. J , s. 5 . Rcsulzfıdc Mehınc<l Emin, //ııilcilci sosyalizmin iflası ve Demok rasinin geleceği, İstaıılıul 1928, s. 36.

41 42

kendi kendine demokrasiyi teşki l etmez, hatta hürriyet prensipi ilk defa olarak bugün hepimizin alışık olduğumuz gibi, hür-endiş zevat tarafından değil, İngiliz kiliselerinin m üstaki l mezhepleri tarafından i leriye sürülmüştür. M usavat fikri de ilk zuhurunda bugün bizim anladığımız manada zuhur etmemiştir. Musavat fikrini ilk defa olarak hükGmet-i mutlaka taraftarları i leriye çekmişlerdir. K rallık hakimiyetini temin ve kral lığa merkeziyet verdirmek için hük.Gmet-i mutlaka taraftarları musavat prensibini feodaliteye karşı müdafaa eylemişlerdir. Devlet işlerinin yalnız feodallere has bir iş olmayıp, kanun nazarında, bütün vatan daşların musavi bir hakka malik olmasını terviç eylemişlerdir. Sonra hukuk-ı tabiiye taraftarları bu fikri daha ziyade derinleştirmiş, insan ların bittabi musavi olması Fikrini yapmışlardır. Hakimiyet-i milliye fikri dahi, ilk defa olarak, demokrasinin bugün en bi-aınan düşmanı olan Cizvit papazları tarafından müdafaa olunınuştur. "43 " Burada bir şeyi de kayd etmeliyiz. İçtimai müessese ve mef humların katfesinde olduğu gibi, hürriyet, musavat ve hakiıniyet-i milliye mefhumlarında da daimi bir isti krar yoktur. Bu mefhumlar zaman geçtikçe değişiyor, ifadeleri başkalaşıyor. Bunlar değiştikçe bi+tabi' bunların terkib ve telifinden ibaret olan demokrasi nıef küresi de değişiyor ; değişmesi zaruri oluyor. "4·1 "Demokrasi, şahsa hürriyet ile halka aid hakimiyet esaslarının terkibinden doğma hukuki nıusavattan · ibarettir. H ukuki hürriyet dediğim iz şey de cemiyetin şahsiyet üzerindek i tesir ve tazyikini tehdid ve bunların mütekabil münasebetlerini tayin eden bir mukayesedir. Diğerin hürriyetini selb etmemek şartıyla vatandaşın hürriyetini temin eden demokrasi bu hukuku hürriyet namına der ki siyasi muh telif akide ve sistemlerin, aynı hürriyet ve hukukla, aynı cemiyet dahilinde mütevazi olarak yaşamalarına tahammül cder.''�5 Sosyalizm, Komunizm ve Resulzide

Türk i llerinin esaret altında kalmasında, onların hürriyetinin gasbedilmesinin tek sorumlusu olarak Rusya'yı gören Resulzfıde, 43 Resulzuclc, 11.g.e., ss. 34-35. 44 Resulzadc, llııilrilci Sosyalizmin . . 45 Rcsulzıide, rı. g .e., s. 'ı2.

37.

onların bu uygulamalannı daima nefretle karşılamıştır. Ancak, onun bu

k:ı.vramlara

y�klaşımı

nefretinden

kayn;;ı.klanmaktadır.

kendi düşiince sistemi içerisinde bir fikir, bir devlet adamının birçok şeyi b i l mesinin şart olduğuna inandığı için, bu kavram la rı da başta ortaya koyanlardan olmak üzere, değişik fikir adamlarından oku yarak, sonuçta kendi kararını verir.

Komunizmin Rusya'da köylü

mi lletler mesl"lesini kullanarak i ktid ara geldiğini vurgularken, bunun Av rupai hir l"kol olmayıp, Rus hayalpc:·veiliği i le anarşizminden

b.yır� klar..an

bir cereyan old uğunu ifade eder.

Kısaca

k �1munizm

hem Tiirk d ü nyası, hem de d ünya için büyük bir tehlike olmaktadır. Bu

kavramlar

hakkında :

"Sosyalizm

M arks'tan başlamaz.

İnsan

medeni bir cemiyet hali nde yaşadığı andan itibaren, sosyalizm fikri i le aşina o l muştur. Daha kadim Yunanistan sosyalizm mefküresini bilir idi. Yunan feylesoflanndan Eflatun (Platon) ideal devleti hususi

m ü lkiyetten azade bir işti rak esası üzerine tasavvur ediyordu. Ondan sonra cihan mütefekkirleri a r�.sında sosya lizm fikri ile meşgul olan · nazariyeciler çok o lınuştur. "·1 6 "'Buntnla beraber sosyalizm şumül ile

Marks'ın zuhuruna kadar cihan

bir mahiyeti iktisab etmiş,

uğraşan

sosyalizm

mu'tekidlerine hayal

' iitopist'ler gibi bakılmıştı. M 2. rks'ın bütün kıymeti bu

hayale i li m süsü vermektir.. O, buna muvaffa k oldu.

Marks'dan

ev\·elki sosyalizme hayali scisyalizm, onun tesis ettiği sosyalizme ise i lmi sosyalizm denildi ki, diğer tabiri de Marksizmdi r. " ·17 "Bugünkü m ü m künat A lman sosyalistlerini rcalizimde 4 A ğustos

1 9 1 4 siyasetine getirdi. Bu ta rilı sosyalizm tarihinde pek büyük bir devrin dö n üm noktasını teşkil eder. Bugün kendi aralarında cereyan eden çok hararetli m ü nakaşalardan sonra Sosyal-Demokratlar harb l:ıii ı -;csine rey ''ermek kararını vermişlerdir. A l manya'da herkes Sosyal-' Demokratların harp bütcesini reddedeceklerini bekler iken mucize zuhur eylemiş, Sosyal-Demokratlar bütün dünyayı hayrette bırak mışlardır.

Fevkalade zamanlar,

miyete d a h i l olan züır.re ve

bilhassa

sınıflarda

muharebe günlerinde ce

diğer-gamlık

hisleri

coşar.

M i lli vicdan, milli şuur daha hassas, daha müdrik olur. Sosyal De mokratlar da kendilerini bu esnada A lman olarak duymuşlardır."-18 "Rusya bolşcviklcri harb-i umumi neticesinde bitap düşen dün yaya, Rusya hesabına, büyük

mcs'ud bir i n kılab m ü beşşiri olmak

· 1 6 Hcsıılzihlr, i lıtilalci Sosyalizmin . . . , s. 7 , l-7 Resulzfülc, rı.g.c., s. 8. 48 Resulzadc, a.g.('., s . 2 3 . 58

istediler. İçtimai musavat hayalinin en müfrit müesseselerine nasib o lmayan bir nıuvalTakiyeti elde etmek için Rusya'da komunizm i lan ettiler. Böyle bir i lfin neticesinde içtimai musavat cennetini görmek bunların dahi nasibi olmadı ise, Rusya gibi azim ve vasi bir memle ketin başına konmaya muvaffak oldular. (Lenin) şübhesiz ki bütün dünya mikyasında içtimai bir ihtilal zuhur edeceğine kani idi. Rusya' da mevkii iktidara geçmekten maksadları Avrupa'da -zuhur etmesi muhakkak olan ihtiliile delalet etmekti. Halbuki marksistlikten zi yade idealist bir görüş neticesi olan bu nazariye doğru çıkmadı. (Lenin) kendisi cihan inkılabının ınanıülünden ziyade geciktiğini. itira f etmek zaruretinde kaldı.""'9 " Bolşevik rejimi, Rusya dahilinde icrayı hükmeden iki amilden bil-istifade iş başına gelmiş ve bu yolla yaptığı dcmogoji sayesinde iktidr.r ınevkiindc tutunmuştur. Bu amillerden biri köylü, diğeri de milletler meselesi idi. "5 0 "Bolşevizm, ilmi sosyalizmin tasavvur ettiği Avrupai bir ekol olmaktan ziyade Rus hayalperverliği ile a narşizminden ınüıcvellid bir cereyandır. Bu cereyana k uvl"et veren İçtimai mcvad yalnız amele hareketi değil, içtimai her- türlü adcm-i memnuniyetlerdir."� 1 " K omunizm tehlikesi denilen �ey, dünya için her zaman tehlike teşkil etmiş bulunan kaba ve tecavüzcü Rus emperyalizminin yeni h amlesinden başka bir şey değildir. Bu tehlike yalnız bolşevik istib dadı ve kızıl süngüsüne dayanan Sovyet hakimiyetinin çöktüğü ve oradaki milletlerin, uğrunda rnruştukları isti klallerine eriştikleri gündür ki ortadan kalkar."�: " Konıuniznıi ıııillctlcrarası bir tehlike zchiri çılarak canlandıran teşekkül Sovyetler ittihadı denen kuvvettir. Yüzde 52 si Rus olmayan büyük bir ekseriyeti süngü gücü i le tutan bu kuvvettir ki dünyayı fesada vermek isteye n ocağı tüttürüyor. U krayna'nın kömiirii i le buğdayı, kafkasyanın petrolü ile diğer servet leri , Türkistan 'ın da ·19 "Bol�e-\·ik fırkasıuduki ilıtihif", Y.K.M., Y. 1 , S. 8, 8 Ccmaziy cl ahir 1352, s. I .

50 Kumm :il liyet ııe ;) 2

ılı-lc",

"Şuyan-ı 1 929,

ş.

elik kot lıir soflıodo", O . Y. M., Y . 387.

�1dımNl Emin Hesıılzfıclr, Bolşevizrıı", s. 45.

"Dol�r.viklcriıı

1 , S . 1 0 Birinci

Şark siy;İsrı i",

.\!il

M . Emin Hcsııl-zncle. "Koınıınizın" kı.ır�ı ın illı•t lrr:ıra�ı ıııiica Tiirk Birliği, Y. 3, S. 22-23. Ocak Şubat 1968. s. 'Hı . 59

bilhassa pamuğu ve diğer m illetlere aid birçok bu gibi zenginlikler k ızıl M oskova emperyalizminin elinde ve idaresinde kaldıkça sade beynelmilel müdafaa teşebbüsle medeniyet dünyasını konumunizm tehlikesinden korumak mümkün deği ldir. "53

" 1 92 1 nci sene, komunistlerin muzaITeriyet senesi idi. Kendisi i le dest bi-silah olarak mücadele eden kuvvetler tamamıyla yenilmiş, komunizm

tesis-i

hakimiyet

eylemişti.

Komunistlerin

zaferi,

garibdir ki, koınunizmin mağlubiyetini intaç ett i . " 54

"Şu halde Sovyet rejimile birlikte komunist diktatörlüğünün inkırazı da muhakkaktır. Gerçi başka türlü düşünenler de yok değildir. Azda olsa 'bolşevik tecrübesinin' muvaffak olabi leceğini tahmin edenler de vardır. Fakat bu takdirde bile 'kapitalist dünyasıilc sos yalist alemi' arasında kanlı bir tokuşmanın zuhuru tatmin olunuyor ki, bu dahi 'Sovyetlcr i ttihadı'run harp neticesi olarak, parçalanmasını mucip olabilir. ">5 Çeka ve Resulzade Rusya'da, bütün Sovyet m üesseselerinin üstünde ve anayasa dışında ayrıca gizli siyasi polis teşkilatı vardır ki ÇEKA, GPU, OGPU,. NKDV, M G B ve KGB gibi çeşitli isimler değiştirerek, fakat esas karekterini daima muhafaza ederek ve hatta daha fazla sertleştirerek bugüne kadar Rus ahalisi ve milletleri üzerinde kanlı tahakkümünü sürdürmekte ve icraatına serbestçe devam etmektedir. M. Emin Bey, bu gizli teşekkülün çalışma sistemini açıklayarak, yurt dışındaki vatandaşların çok di kkatle davranmalarını, G . P . U . ajanlarına imkan ve fırsat \·ermemelcrini ikaz ederken, bunlara karşı k oyabilecek en önemli şiarın ise iman ve disiplin olduğunu belirtmektedir. İman ve disiplin şiarı çerçevesinde kalındığı müddetçede, milliyetperverlcrin kurşuna dizilmesi, sürüne gönderilmesinin onları susturamıyacağını ifade etmektedir. Bu konuda . da şöyle demektedi r ; " G.P. U. nun, M illi istiklal davasının hariçteki mümessilleri bulunan siyasi muhaceret arasında el altından çalıştığı elbette yeni bir şey değildir. Bunu hepimiz biliyoruz . .

53 Rcsulzii.<lr, :l/i/li Tesarıiit, s . 96. -� 4 "( Lcııiıı)in vefatı", Y.K.l\l., Y. l . S . 9. 25 Ccmnziy cl ahir 1 342, s. 2 . 5 5 M . E . Rcsulzii.<le, "Tarihçiye karşı siyasi", O. Y.ıW Y . 2, S. 2.5 ( 13), Şubat 1931 s s . 489-490. .,

Yaşadığımız muhaceret hayatının çekilmez şartları içerisinde, çok kerre objektif vaziyeti ihmal ederek, sübjektif amillerin tesirile hareket eden vatandaş, çok kerre zahirde hak görünen sözler arka sında batıl kasıtlar saklandığının farkında olmuyor, kendi arzuları haricinde, bir de bakarsın k i G.P. U. nun, k i mbilir kaçıncı elden attığı bir tuzağa düşmüş bulunuyor. Daima dikkatli davranalım ve herzaman düşman entrikasıyla fitnesine hedef olduğumuzu gözden ı rak tutmıyalıın ! Düş manın bizi daima demoralizc ve deorganize etmek üzere olduğunu bir an için olsun unutmayalım ! G.P. U.

Evet G. P. U . işliyor. Buna dikkat edelim. Onun işini k ısır bırak tırmak bize borçtur. Bu borcumuzu, başarı ile icra etmek için, şüpheli sözler, ş üpheli işler ve şüpheli adamlardan saklanmak, istiklal ide alinin ötedenbori tanınmış kadrosu etrafında birleşerek bu cidalin sınanmış taktikin<len kat'iyen ayrılmamak lazı m ! İman v e Disiplin! İşte G . P.U. nun işini kısır bırakacak bir şair ! " 56 '" Çeka' amansız bir. surette gözde bulunduran milliyet pen·erleri kurşuna dizmek, Rusya'nın hicran köşelerinde neri etmek suretiyle istisal ettiyse de, bu gibi tedbirler hakiki m übarizleri susturamadı."57 Kafkasya ve Rcsulzidc

Azerbaycan ile birlikte Kafkasya'yı da düşünen Resulziide K afkasya'da Konfederasyon oluşturulması düşüncesindedir. Bunun gerçekleşebilmesi için bütün kafkasyalıların ' Kafkasya kafkasyalı Iarınd ır ! ' şiarına inanınalarını istemektedir. O, hiçbir zaman Azer baycan'ı kafkasyasız diişiinıııemiştir. Her zaman ortak d üşmana karşı ortak tavır alınması fikrinin caııla başla savunucusu olmuştur. Burada Azerbaycan'ın Türk Birliğine giden yolda hassas bir konumu oldu ğunu ifade ederken, bunu Azerbaycan milliyetçilerinin hars sahasında tatbik edileceğini de vurgulamaktadır. Resulzade'nin Kafkasya 'ıun istikla.Ii ve geleceği hakkında ki düşünceleri ise; " Bütün kafkasya halas olmadıkça, Kafkasya Cumhuriyetinin ayrı ayrı halas olacık larındaki endişeyi, artık herkes anlamaya baş56 Feyzi Aküzii nı , "M. Eıniıı Hesulzaılc'yc gün·, çc�i tli rrplıdr

riylc Azerbaycan is ti k l al ılavası", A zerbnycarı Dergisi. 'ı' . 26. S. �� l . Ocak Şubat Mart 1977 s. 1 7-lB'dcıı naklrıı Hcsulzaılı·. ·•r; . l ' . l.; . ya ılikkat!" lsıiklal Gazetesi, 1 Trınınuz 1933. 57 '"Kafkasya'ıla lıolşrvik propagaııdası", Y.K . .H . , Y . L �. :3. 21 Rcbiyiil ahir 1312, SE. 3-•1. ıi l

lamıştır. Bu anlayışın zihi nlerde esaslı surette yerleşmesi milli m üca Jclemizin ıııuva!Takiyeti nokta-yı nazarından pek m üh i m d i r."58 .. Azerbaycan istikl alcılığının Türk Birliği fikrinden azami surette mül hem olduğunu inkar etmemekle beraber, siyaset de rea lizm m üte kadi olan Azerbaycan milliyetçileri için bu fikrin sade hars sahasında kabili tatbik aşi kardır. Buna göre biz m üstak i l Kafkasya k onfederas yoıuı fikrini zamanın en aktüel b i r tezi olarak m üdafaa ediyoruz."59 "' Ba kfı'de N i san'ın

inde, ilk defa olarak ' Ku rultay' namıyla

Kafkasya nıiislüman kongresi toplanıyor. Kurultay her şeyden evvel ' e her meseleden daha kızgın surette azat Rusya'nm alacağı matlfıb şekl-i idareyi müzakere ettikten sonra aşağıdaki kararı çıkarıyordu : a) Kafkasya müsl ünıan kurultayı m i l l i siyasi maksada ait mese leyi m ü zakere ederek miislüman kavimlerinin menafiini en ziyade temin eden R usya ş e k l-i idaresinin mahalli federasyon esası üzerine k urulu cumhuriyeti ınüctemia-i enam olduğunu kabule karar verir. b) İslam d i ninde olan bütün kavimlerin ruhani ve medeni i rti b;:tını na1.ara alarak

Kafkasya m ü s l ü man

kurultayı

bütün Rusya

müslümanları için vaz-ı kavanin selah iyetine miilik umumi bir idare teşkilini lazım görür. " 60 . . M avera-yı

Kafkasya istiklalinin ilanına G ürcüler istemeyerek

teşebbüs ettirilen.

zaman ki Türk kumandanlığı bunu taleb ediyor

ve yardım için m ü racaat ettikleri Bolşevik R usyası ise her nev' mua ,·enetten imtina ediyordu. Başka çare -kalmamıştı. Ne yapalım, m üstakil oluyorduk. "6 1 ··şu suretle şevkisiz

heyecansız bir surette i lan olunub sene

lerden beri beklenen ıncs'ud b i r hadise gibi deği l , zaruret makamında kabulünden kaçınılmaz daha az bir ziyan gibi telakki olunan M avera-yı K afkas istikliili pek m übariz ve mütehalif unsurların tabi i tazyikiyle çok sürmedi. 'Seym' parçalandı. Evvela G ü rcistan sonra da Azer baycan ile Ermenistan ilan-ı istiklal ettiler. "62 " Rusya

tuğrası nın değişmesinden

Kafkasya 'nın

yenilenmesine

mesafe daha çoktur. Kafkasya'nın hü rriyetini temin eden şey Rus

:;s !\L E . Hcoıı lzfı<le, "Mayıs G ü n l eri" O. Y.JH., Y . 3, S . 3 1 932. ' · 66. :;9 Hı'sıılziıdı-. Jlilli tesan iil, �. 3 7 . 6 0 n.,suldulr. A:erbayrnn Cum . . , � . 38. (ı L Resulzaclı. . l.<tiklcil mıifküresi ı:c . . . , s. 9. 62 Hcrnlz;idc, ıı.g.e., s. 10.

;\layı�

(28), 28

soldatının kıyafetindeki yeni lik olamaz. Rus soldatı, Kafkasya silsi le-i cibfilinin ötesinde bulunmadıkça, kendisine kızıl bilen denilen, siyah kartal vazifesinden başka bir rol oynamaz! Kafkasya'nın yeniliği için asrı mıza hakim olan ve bütün şark m i l letlerini müttehiç bulunduran hak im iyet-i milliye ve istikliil fikir lerinin bu memlekette dahi kfimilen tesis etmeleri ile temin olur. ' K afkasya Kafkasyalılarındır ! ' şiarı tahakkuk ettiği gün dür k i , Yeni Kafkasya vücud bulacak. Bugünkü Kafkasya .,kartal' Rusya'sırıın değilse de, .,ortak' Rusya' sınındır.

Fakat .Kafkasyal ı ların değildir. "63

"Onbir sene evvel şi malden gelen tehli keye karşı yapılan muka Ycmetlerden bütün Azerbaycan ve bütün Kafkasya namına tecavüzü müştereken yapmak duygusu kafi değildi. Şimdi ise mücadele ve feliiket seneleri bu duyguyu, bu ideali yalnız

Azerbaycaıı'da değil,

bütün Kafkasya'da, Gürcistan'da, Şimali Kafkasya'da, hatta Erme nistan 'da zuhur eden hadiseler, m i l li halas ve hürriyet namına hareket eden partizanla rın, ayıtı zamanda, m üşterek Kafkasya hürriyet ve halası namına harekette

bulundukları, bu

ideal

ile canlandıkları

vakalarla tesbit edilmiştir. Günün şiarı Azerbaycan ve diğer m i lli cumhuriyetler deği l,

Azerbaycan

ile beraber bütlin K afkasya ve

Kafkas federasyonudur!"M

Şark ve Rcsul7iiıle Resulzade sadece memleketi Azerbaycanla değil çevresi ile de ilgilenmiştir. Özel likle Kafkasya üzerinde durduğu gibi doğu'yu da unutmamıştır. Doğunun çağdaş, bağımsız, batı tarzı bir mücadele

içinde olmasına sevinmektedir. O'na göre bu mücadele millileşme ve

demokratlaşma mücadelesidir. Bu mücadelenin rehberliğini ise Scvr muahedesini yı rtan Türkiye yapmaktadır. Ancak, şark m i l liyetçi l iği yalnız siyasi değil, daha çok iktisadi, içti mai ve rr:edeni bir harekettir. K ı saca Şark'ın komunizmlc değil, kendi hayatıyla yaşamak isıedi�ini belirten Resu lzadc'nin konuyla i lgili sözleri de; " Uzak şarktan yakın şarka kadar beşeriyetin azim bir kütlesini

teski n eden asya'i kavimler şarklı diye anılan zamanı geçmiş nıües-

"Ateş Çalan Promrtc", Y.K. M. . Y. 1 . S. 1, 9 Sefer 13,H, s. l . 6<t M.E. Rcsul-zii<lc, "Bııgiinkü matem acısı" O. Y.:ll., Y. 3. S. ::! (27) 2i Nisnu 1931, es. 35-36. 63

scselerden sıyrılarak garblı diye adlanan asri müesseselere intibakla yeni bir hayat uğrunda ölüm-dirim mücadelesine girmi şlerdir. Bu tarihi ve büyük m iicadelenin ifade ettiği ma'nanın kısa tabiri

şarkın, sözün en son ma'nası ile, milli leşme ve demokratlaşması demektir.

Muasır medeniyetin mümessi l i sıfatıyla tanınan Avrupa

i le Amerika'nın 1 8 ve 1 9. asırlarda muhtelif tarihi devirlerde yaşadığı hürriyet ve milliyet mücadelelerini muasır şark bir anda yapıyor. Harici isti laya karşı da hürriyet şiarlarını koyarak bu iki davayı birden_ icra ediyor. Şark hareketini işbu noktadan temsil eden en tipik memleket, şiiphesiz, menhus Sevr muahedesini yırtan muzaffer Türkiye Cum huriyetidi r. "65 "Şark milliyetçiliği sade memleketi ecnebi istilasından siyaseten kurtarmakla vazifesini yapmış olmaz. Beka hakkına layık bir milleti temsil edebilmek için o , aynı zamanda istiklalini müdafaa ettiği milletin hakikaten de muasır milletler sırasında bir mevki i tutabil mesini temin etmelidir. Bunun için de o, istiklalini müdafaa ettiği cemiyetin bütün m üesseselerini zamanı geçmiş eski mefhumların her tiirlü kayd ve kuyudan azade tamamıyle asri ve demokratik esaslar üzerine kurmak zaruretindedir. Bu sebebledi r ki muasır şark milli yetçiliği sade siyasi değil, aynı zamanda iktisadi, içtimai ve medeni (kült ürel) bir harekettir. Harf inkılabı işte bu hareketin medeni cephesine taalluk eden

büyük adım lardan en mühimidir . " 6 6

"Şark mi lletleri komunist hayatı ile değil, kendi hayatiyetleri ile yaşamak isterler. Bu maksatla onlar kendilerini esir eden kuvvetlere karşı miicadele ediyorlar ve bu mücadelelerinde kendilerine zahir olacak müttefikler arıyorlar. Bir zaman onlar (Wi lson)un prensiplerine i nandılar ; sizin şiarlarınız ise kendilerine daha ziyade sehhar göründü. Fakat, heyhat, Wilson prensipleri Versailles, Trainon ve Sevr muhahe delerine münccrr olduysa, sizin, şairlarınız da Ukrayna, Türkistan ve Kafkasya'nın yeniden istilası ile netice-:pezir oldu." 6 7 65 Rcsulzfıde A . T.M., Y. 1, S.

l\fohmeıl Emin, "Harf inkılabı Teşrin-i evvel 1928, s. 1 .

muvacehesinde"

18, 15

(ı (ı Rcsulzade, a.g.111 ., � - 1 . 6 7 " Hcsu l zfıd c Mchmed Emin Bey'in bir ınektulm" Y . 1 , S. 5, 24 Rcbiyülııhir 1343, s. 8.

Y.K.M.,

"Türkiye Cumhuriyetinin

zaferi

mi lli

istiklal

davasının

demokrasinin ve şark radikalizminin zaferi demektir, ki

milli

bu, aynı

zamanda yalnız Türkiye lıalkçılarının değil, bütün Türk halkçıları, belki de bü tün şark halkçı larmın zaferi demektir." 68 "Şark milliyetperver istikliilcilerini takviye etmek bolşevik siyase tinin zahiri şiarı olmakla beraber, onlar, bu hareketi, yalnız kendilerine tabi kaldıkça, takdir eder, müstakil bir hatt-ı hareket tuttumu, ken disini bozmak için en kara kuvvetlere teşrik-i mesaiden çekinmezler."69 "Malum olduğu üzere bolşevik propagandasının en büyük kısmını

şark meselesi işgal eder. Şark meselesi ve alelumum mi lliyet meselesi bolşevikler için maksad değil, vasıtadır. Onlar bu meseleyi siyasi bir manevra olarak kul lanıyorlar. "70

Yeni İktisadi Siyaset ve Resııldde Rusya'nın uygulamaya koyduğu Yeni İktisadi Siyaset hakkında da Resulziide sessiz kalmamıştır. Yeni iktisadi siyasetin Rusya'da yaptığı değişiklikleri vurgularken, bunu üç ayn çizgide ele almıştır. Bunlar,

Bütün girişim lere rağmen hfüii ekonominin kötü

bir

çizgi takip ettiği, 2) Yeni i ktisadi sistemle birlikte Komunist Partisi' nin üye kaybettiği, 3) Bu sistemin asıl amacının devlet sosyalizmi tesis ederek, hakiki komunizme ulaşmak olduğu nok talarında toplanmıştır. Ayrıca bu siyasetin uygulanmaya başlaması ile, Rusya'da köy mahsu latı ve şehir mamulatı arasında büyük fiat farkı oluşmasını vurgula maktadır. Konuyla ilgili olarak ; "Ceneve konferansına giderken

Sovyet

Hüklımeti

askeri ko

munizmi terk i le "Yeni iktisadi siyaset" tatbike başlamıştı. Şimdi pek şiddetli bir buhran geçiren bu "siyaset"in dahi tadile uğrayacağına aid pek çok şayialar devam etmektedir. "7 1 "'Yeni iktisadi siyaset' sistemi i le kendisini yakalayan iktisadi hastalıktan kurtarmak isteyen komunist Rusya'nın şehirlerdeki zahiri şenliğe rağmen, hiila günden güne fena bir şekil almaktadır."72

68 Rcsulzade l\lelııncd Emin, "Beynelmilel �ıırk bayramı"', A . T.JI. Y. 1, S. 1 9, 1 Teşrin-i sani 1928, s. 1-2. 69 M.E., "İran şalıeıları ve bolşe�ikler", Y.K.M., Y. 3, S. L 1 5 Hcbiyülcvvcl 1 34,1, s . 7 . 70 "Bolş<wiklcr lıakkın<lıı lınkikar", Y.K.Jl., Y. 1 , S. 7, 21 C e m ıızivelevvcl 1312, s. 9. 7ı "Husya Meselesi", Y.K.Nl., Y. 1 , S. 7, 24 Ccınnziy�l <'>"Yel 1 342, s. 2 . 72 "Rusyıı hulıraıı-ı iktisadiycsi ne lıaldc ? " , Y.K.M., Y. 1 . S. - 1 . 6 Rebiyül ahir 1342, s. B . (i.)

'"Yeni iktisadi siyaset' politikasına geçmezden evvel K ominst Fırkasının 700 bine karib azası vardı. Sonra yapılan bir tasfiye neti cesinde şimdiki halde komunist fırkasının 500 bine karib azası kal mıştır. Bu aza meydanında 1 50 bini faal bir vaziyette bulunub, mütc bakisi emirber halinde bulunan şahıslardan i barettir. "73 '·Yeni tatbik olunan ' Nep' politikası neticesinde şehirler arasında sıklaşan özel geliş gidişll!r sayesinde memlekette temasl:>.r da fazla laşmıştı."H '"Nrp' köylünün mahsulatını serbest bir surette satabilmek müsadesinc istinadla ufak ticaret i le sanayiin h ürriyetini i lan ediyordu. Au müsadeyi resmen i lan eden Sovyet Hükumeti, fiilen hububatın müşterisi ve sıinayii cesimenin sahibi olmak hesebiyle, köy mahsula tının fiyatını a7.altmak, şehir mahsulatının fiyatını ise çoğaltmak siyaset ini takip eyledi . Neticede mahsulat i le mamulat fiyatı arasında müuhiş bir şekil alan fiyat farkını (Troçki) açılan bir makasa ben zetınişt i r."75 " 1 922 ,.e 1 923 senelerinde ' Yeni iktisadi siyaset'in temin eylediği h ürrıyetten bi la-ısıifade hususi ticaret i le devlet tröstlerine adeta tefevvuk göstermeye başladılar. Bu tefavvuk karşısında ,sosyalist sanayii'nin düçar-ı müşkülat olduğunu gören Sovyet tabiyecileri, ellerindeki hük umet iktidarından bi la-istifade, dahili ticareti dahi yedd-i inhisarlarına alarak tevziatı devlet kooperatifleri ile temin etmek istediler.

Dahi li toptancılık t icaretindeki inhisar 'ile ufak satışta dahi, devlet kooperatifi lehine, hususi teşebbüsleri envai yollarla imha etmek siyasetik köyle şehir arasında müdhiş bir fiyat farkı doğurdu. ' Yeni i ktisadi siyaset' tatbikatının i l k günlerde köy mahsulatı fiyat larının yüselmesine mukabil bu defa şehir mahsulatı nisbet kabul etmeyecek derecede yükseldi. "76 "Askeri komunizmden ' Yeni i ktisadi siyaset' sistemine geçen Sovyet idaresi, bütün ümidini sanayi-i kebire i le harici ticaret i nhisarını 7 3 "Bol�c\·ik Fırknsıncloki i h t il ıif ", Y.K.M., Y. 1, S . 8, 8 Ccınnziyel evvel 1342, s. 2 . 7 1 M . E. Rcsulzadc, "ihıilfıl lıntıraları", Diinya Gazetesi, 1 9 H aziran ·

1 954·. Tefrika no: 19. 75 "Bol�'"'ik sistemi çıknınzda", Y.K.111., Y. 2, S. 5,

cvvd 1 343, s. 1 . 7 6 "Köylü ile y ü z y üz c " , Y.K.M., Y. 1343, s. ı .

(ı6

Ccmaziyel

S . 8 , 2 4 Ccıııııziycl evvel

elinde buluı,durmaya ve bu vasıta ile devlet sosyalizmi tesis ederek i ktisad-ı hakim mevkilerini amele elinde bulund urm a k suretiyle, tedricen, hak iki komunizme doğru gitmeye bağlaınıştı r."77

Liberaliım

Resulzade

Res)Jlzade devlet ve i nsan h ayatında yç: alan dönemin ik tisadi akım larını taki pten de geri kalmamıştır. Rusya nın uygulamaya baş ladığı yeni iktisadi siyaset yanında o zaman za m an liberalizmden de bahsetmiştir. Liberalizmi, forde hürriyet veren, ancak devletin vatan daşlar arasın d aki münasebata en az müdahalesi olarak görmüştür. Bu k onuda ise şöyle der". '

"Liberalizm, devletin vatandaş üzerindeki hürriyetini en az dereceye indirip, onun yalnız dahili asayiş i le harici emniyeti temin eden, cemiyet hizmetinde ve kontrolünde bir m üessese görmek iste· m i ş ; dinin dünya işlerinden ayrıldığını talep etmek, vicdanlarııı her türlü tazyik ten azadeliğini göze alını ş ; iktisadi sahada dahi şahıs teşebbüsünün isti k laline hürmetle mülkiyetin kutsiliğiııi ilan etmiştir. Liberalizmde esas ideal, ferdin en çok h ürriyeti ve d evletin vatan daşlar arasındaki karşılıklı ınünasebata en az müdahalesidir. Şahsi teşebb:islerle, mülkiyet h akkını .cerh ve tehdid eden herhangi devlet m üdahalesi, bu sistemin klasik tdakki sinc , katiycn caiz c\eğildir: "78 . " B aşıboş rekabet esasına dayanan i stihsa l sistemi müteşebbis ve egoist fertler arasında hudud ve ölçü bilmez bir mücadeleye m eydan vermiştir. Bu ise bildiğimi z kapitalizmi doğurmuş ve ona. bağlı snsya l bütün tezatları kanat landırnı ışt ı r Sözde si yaseten h ür, manen hür ve iktisftden hür olan vatandaşlar, işte yarını mechul bir dilim ekmek kazancırun esiri bir hi\le gelmişlerdir. Zahirde hakimiyet 'umumun reyine' dayanan parlemento içinden doğuş ' mes'ul hükumetler'de ise, hakikatte asıl hakimiyet yeni para aristokrasisi denilen bankalarla fabrikacıların elinde. Bir tararta göz kamaştırıcı efsanevi zenginlik, öbür tarafta ise yürek yakan bir fürkrü sefalC"t."79 .

İran Meşrutiyeti

Resulzide

tran'da geçirdiği ( 1 908- 1 9 1 1 ) yıllarında İ ran'da meydana gelen h areketleri yakından gören ve zaman zaman da bu hareketlerin 77 a.g.ın., a.g.y. Resulziıdc. Millı: 7 9 Rcsulziid.,, 11.g.e.,

Tesnııüı, s.

13.

14.

tı7

içinde bulunan Resulzade, 1 ran'da kuvvetli bir hükumetin olabi lmesi için, ordu, anayasa ve köylüye serbesti sağlanmasının şart olduğunu söyler. iran'da özelli kle Meşrutiyetin ilanı ile bunların yerine getirile bileceğini, M eş rutiyetle birlikte demokrasinin de kurulacağını ifade eder. Ayrıca kendisinin de katıldığı İran meşrutiyetinin asıl kurucu ve savunucu larının

merkezlerdeki

tüccar sınıfı olduğunu belirtir.

Bu konudaki görüşlerini de şöyle ifade etmekted i r : "Asri v e kuvvetli b i r İran hükumeti vücuda getirmek ıçın üç şey lazımd ı r ; 1 ) Ordu teşkilatı ; 2) Medeni bir mecellenin tedvin ve tatbiki : 3) İran k öylüsünün serbesti ve terfihi. Birinci madde hakkında Rıza Han'ın mezk ur teşebbüsleri vuku' bu lmuştur. İran ordusunun tesisine başlamış ve kendisinden beklenen ilk netice dahi elde edi lm i ştir. Memlekette mahalli kuvvetlere istinad eden serkeşler tamaınıyle merkeze tabi' ve hükumet nüfuzu her tarafta cari olmuştur. İ kinci maddenin ıslahı ise İran'ın. en müzmin bir derdine temas etmektedir. M edeni bir mecelle tedvini İran uleması ile m ücadele demektir. İran'da Adliye diye bir m üessese varsa da, Adalet tamamıyla molla, ahund ve müctehid denilen din ulemasının elindedir. Yalnız Adalet deği l, kuvve-i teşriiye bile din ulemasının kontrolüne tabidir. Üçüncü

madde

halledilmeyince

kendisine

cumhuriyet

değil,

cumhuriyetten daha ali ve daha mütekamil bir isim verseniz bile ha kiki bir hakimiyet-i milliye tesis edemez. Kendi vatanları meyanında hukuk-ı siyasiye, kazaiye ve serbesti mesaide m üsavata malik bulun mayan bir ferd bulununcaya kadar cumhuriyetten ve halk hükume tinden bahs olunmaz. Halbuki İran köylüsü hakikaten zikr ettiğimiz bu hukuktan mahrumdur." 80 " M amafih Cumhuriyet taraftarları da zayıf değildir. fran'ın en müterakki sınıfını teşkil eden tüccar sınıfı bu gibi ıslahatın en har tarafta ndır. Ulem::.dan irticaa taradtar olanlar yalnız büyük rütbeli 'müctehid'lerdir. Meşrutiyet hareketinde olduğu gibi bu defa da ufak ulema ile talebe-i ulumun hareket-i milliye lehinde olacağı tahmin ol unabilir. Son ra İran, az da olsa, m ünevverin zümresine maliktir. Cumhuriyetin en büyük kuvveti ise Rıza Han'ın teşk i l eyledığı askeri :kuvvettir."8 ı 80 M.E., "İran'da Cumhuriyet'', Y.K.11.1., s. 4 . 81 M . E . , a.g.m., s. 5 .

13,�2,

-r� 1, S. 13, 1 1 Şaban

"Cumhuriyet ilaıu,

sozun

medlul-ı

hakikisine göre,

tam

bir

demokrasinin tesisi demektir. Demokrasinin teessüs ettiği bir yerde köylü ile mülkdar, han ile raiyet, 'Şah ile geda' nazar-ı kanunda müsavi olmalıdır. Memlekette yalnız bir h ü k u met olmalı, bir kanun ve bir adalet tesis etmelidir. " 8 2 "İran hareket-i mşrutiyet perveri\nesi -tetkik olunursa, bu hare ketten en faal ve zi-şuur bir rol oynayan sınıf m ühim merkezlerdeki tüccar olmuştur. Muzafferi ddin Şahı Kavani n-i esasiye azasına icbar eden ·kuvvet, Tahran pazarının grevi olmuştur. İstibdada karşı aylar ve belki senelerle mukavemet eden Tebriz mücahidinin ön saflarını teşkil eylemişlerdir.

İhtilal

müfkürecileri

bile kısmen İstanbul ve

Kafkasya'ya muhaceret eden t üccar arasından yetişmiştir. Nasreddin Şah'ı kati eden Mirza Rıza bu sı nıftan yetiştiği gibi, Atabeyi öldüren fedai Ayas Ağa dahi Tebrizli bir esnaf idi. Meşrutiyet hük umetinin gümrük terifesi üzerine bilhassa infilak ettiği, bu hareketin İran ticaret burjuvazisı i le ne derecede merbut olduğunu gösteriyor. "8 ' Bu arada Osmanlı Devletinin yaşadığı meşrutiyet olayını da kısmen yaşayan Resulzade, iki ülkenin bu benzer olaylarını da karşılaştırırken şöyle demektedir; "Bütün bunları nazara aldıktan sonra cumhuriyet tatbikatının İran'da Türkiye'den daha müşkül o ldvğunu takdir etmeliyiz. İ ran liberalleri hakiki cumhuriyet proğramını tatbik ederken karşılarında derken

karşılarında

sülaleye

mensub şehzadelerle

beraber

büyük

mülkdarlar sınıfı ile ulemea sınıfını dahi bulacaklardır. İ ran'daki ulema sınıfının aynı zamanda mülkdar olduğunu dahi nazara alırsak bu iki sınıfın ne derecede sıkı bir ittihad teşkil edecek lerini tahmin edebiliriz."84 "İran ve Osmanlı memleketeyn-i fslamiyesi birer inkılab yaptılar. İbkılab yaptılar demek, birçok senelerden beri mevcud olan tarz-ı idare ve usul-ı hayatı yıktılar demektir. Bu memleketlerde yıkılan, onun yerine kaim olan ne idi ? Bu tahrib ve tamirde acaba ne gibi bir muvaffakiyet hasıl olmuştu r ? İşte bu cihetleri bilmek üzere men .alik-i 82 M.E., a.g.nı., u.g.y.

83 Resulziide Y.K.M., Y. 2, S.

Mehmed Emin, "Muasır l ran'ın hakiki çehresi" Cemaziyclevvel 1 343, s. 6 .

5, 8

8 4 M.E., "İran'da Cum . . . , Y.K.M.,

5. 69

islamiyede hala bir teşebbüs görülmemiş, bu mesele ciddi bir surette diişün ülmenıiştir. "�5

Türkçülük, Türk Birliği

Resulddc

Resulzade, değişik düşünceleri i le bilinmektedir. Ancak özel likle İ stanbul'a ilk gelişinden sonra gördüğü Türkçülük cereyanı karşısmda o da bu çizginin bir neferi o larak m ücadeleye katılmıştır. Türkçülük konusunda özellikle Ziya Gökalp'in "Türk m illet i ndenim, isliim ümmetindenim ve garb medeniyetindenim " şiarını, O'da öm rünün sonuna kadar kullanmıştır. İstanbul'da Türk Yurdu dergisi etrafında gördüğü Türkçü şahsiyetlerle birlikte hareket etmiş, Balkan s::ı v::ışı acılarını O'da hissetmiştir. Azerbaycan'a dönünce bu düşün celer ışığında mücadeleye devam etmiştir. Özellikle ausya müslüman lığı yerine Rusya Türklüğünü kullanmaya başlamıştır. Resulzade Türkçülük ve Türk Birliği konusunda da şöyle seslenmektedir ; "İbtidada daha ziyade İslami motifler v e ittihad-ı isliim mef k ü reci liği etrafında do laşan Bak u neşriyatı, tekamül ettikçe, milli motiflere geçer, Türk birliği fikri matbuat ve edebiyatın umde mevzu unu teşki l ediyordu. Bu ruh bilhassa Balkan Harbi nden sonra Türkiye' dL: kuvvetlenmeye başlayan Türkçülük cereyanının kuvvetli inıkasları ile tezahür ediyordu. Gerçi ' Fuyuzat' mecmuası, 'Türk Yurdu'nda olduğu kadar sarahat ve tekrarla o lmasa da, Türkçülük mevzuunu daha evvel terviç eylemiş hatta merhum Ziya Bey'in ahiren 'Türk mi lletindenim , İslam ümmetindenim ve garb medeniyetindenim' şıarı ile ifade ettiği manayı, H üseyinzade Ali Bey 'Türk kanlı, isliim imanlı ve fren k kıyafetli olalım' formülü ile beyan etmişti. Azerbaycan matbuat ve edebi yatının şuuri ve metodik bir şekiide milli Türk mcf küresini tervici ise, harb-i umumi arefesinde ve esnasında bilahassa ink iş<tf eylemiştir. 1 9 1 5 de tesis olunan ' Açık Söz' gazetesi o vakte kadar Kafkasya müslümanı veya Tatari denilen halkın Türk olduğunu serahat ve ısrarla meydana koymuş, bu hususta harb sansürü i le mücadele etmek zaruretinde bile kalmıştır. 'Açı k Söz'ün intişarına müsad if senelerde iki Azerbaycan şai ri ıııilliyetpervera'ne eserleri ile parlıyorlardı ki, bunlardan biri Cevad, diğeri de Cavid'dir. "B6 "Akçur::ıoğlu Yusuf Bey'in idare ettiği 'Türk Yurdu' Rusya Türkleri arasında o lduğu gibi, Kafkasya'da pek büyük bir rağbete a:; Re�ıılziid,-, Mehıııcd Emin, "Osmanlılarda han ahvaline lıiga w·lik". Sebiliirrrşaı :Uecın uas�, Adet, 29-2 1 1 ,, 6 Eylül 1328, ss. 51� -55. 8& Rcsııl:di<lı�, Türk Yılı, s. 504.

mazhar oluyo r ; başta Ziya Gökalp olduğu halde, Y LJrdcu m ütefek ki rlerin mi lliyet ve Türkçülük hakk ı nda ki talimatları, az zaman içe risinde, Kafk asya'da pek ateşli ıııuak k i bleri buluyor; ' M üslüman'

sıfatı yalnız dini müesseselere hasr olunarak, diğer hususlarda 'Türk' keli mesi tabii olan ehliyet hakkını kazanmış oluyor."X7 " Balkan harbi doğuruyordu.

Kafkasya Türklüğünde derin

bir aksül

Rusların, liberalleri de dahil olduğu halde,

amel

Balkan

Slavlarını i ltizamı, Rusya ve Kafkasya Türklerinde dtırin bir hissi milli uyandırıyor, ' H i lal-i

Ahmer' faidesine iane to p lam ak ,

mi lli

bir n ümayiş halini alıyo r ; Türk gençleri gön ü l l ü olarak, Türkiyc'ye firar ediyorlardı. H a rb esnasmda ve harbi takiben Türkiye'de olduğu gibi � Rusya i le Kafkasya'daki Türk matbuat ve edebiyatının neşriya tında dahi yeni bir hareket ve bu hareketle mütenasip yeni ıstılah lar zuhur ediyordu. Mil liyetinn ' din' mefhumu ile tarifini 'dil' ile meşrut ı rk ve hars hadiseleri i le izah keyfiyeti tebd i l ediyordu. "88 '

"Hana

milliyet ' mefhumu bile bizde, son zamanlara kadar bütün sarahatiyle

O zamanki mil liyetperverliğin en bcnaııı Bey olduğu h a ld e islamcılıkla Türkçülüğü çok da tefrik etmiyor, Türklük namma d e ğ i l ınüsl üma n l ı k tebellür

etmiş

değildir.

m ü rşidleri , başta Ağaoğlu Ahmed

namına m ücadele ediyorlard ı. Tobçubaşı ların, Reşid İsmail

Bey Gasprinskilcrin iştiraki

ile

Kadı larııı

,.c

Rusya Türk l üğü nde vücud

bulan siyasi teşekkülün ismi 'ittifak-ı müslimi n idi. Rus gazeteciliği

1 9 1 8 senesine kadar Rus Türklüğünden değil, daima Rus ıııüslümanlı

ğından bahs edi e rdi . M i lli hareketimizin ismi ' Pan islaııı iziııı' i d i .

B u yalnız Ruslarm hatası değildi. Kendimiz d e isl a nı i y cı i milliyet ınenfhunıunun yerine k ullanıyordu k. "89

87 Rcsulz:iılc, a.g.111., s. 508. 88 Rcsulzade, rı.g.111., a.y. 89 Hesulziıde, lsıikliil Makiiu.<İ

ı·ı•

gençlik,

•s.

5-6. 71

III . BÖLÜM:

TÜRKİYE'NİN MESELELERİNE BAKIŞI Bu bölümde de, Türkiye'de yayınlanan yazılan ışığında yaşadığı dönemde karşılaştığı meselelere bakışını ele alacağız. Rcsulziide bu ko nulara yaklaşımını

"ınecmuaınızın

hususiyeti

hasebiyle

Türkiye

siyaset-i esasiyesine aid vak'alardan yalnız en m ü himleri hakkında beyan-ı m ütalaa etmek usulüne riayet etmek zaruretindeyiz. Türkiye Cumhuriyeti'nin hayat ve mukadderatı ile candan alakadar olmakla beraber, rüz-merre siyasete aid vak'alarla meşgul olmayub, şumulii yalnız buna değil, pek medid bir istikbale, ehemmiyet

tesiri yalnız

Türkiye hudud-ı dahiliyesinde değil bütün Türk ve islfün şarkı üzerine cari o la vukuat ve m u karreratı tesbi t ve tenvir etmek mecmuamızın mesleki i kt i zasuıdandır."l

şeklinde ifade etmektedir.

Türkiye Cumhuriyeti ve Resulzade Resulziide'nin Türkiye'de bulunduğu yıl larda , özellikle 1 9 1 8 ve 1 922 den sonraki dönemde, Türkiye büyük sıkıntılar içinde bulun maktadır. tablo

Dünya Sava şı'nııı kaybedilmesinden sonra ortaya çıkan

temsilcisi olarak A ncak

1 9 1 8 yılında, Azerbaycan Cumhuriyet i'nin bir

korkunçtur.

bulunduğu

lstanbul'da pek

bir etkinliği

yoktur.

1 922 sonlarından itibaren geldiği Türkiye'deki durum Ye

gelişmelere O da katkıda bulunmuştur. Bu konularda, mağlubiyetten başlayıp, Türkiye Cumhuriyetinin kurulmasına varıncaya kadar geçir diği dönemler hakkında bilgi vermeye çalışnııştır. Bu konuda ; " Büyük felaket karşısında, kurtuluşu, Sevr muahedesini kabul etmek z i lletinden bulunan düşmüş Osmanlı lara mukab i l , yükselmiş Türk

m i lliyetçileri,

geçtiler ve

büyük

mil i i Gazi

hakimiyet Mustafa

esasına

Kemal

dayanarak,

Paşa

harekete

Hazretlerinin dahi

rehberliği ile rnuzazzam istiklal ci hadına girişti ler. 1 "Pek kıymettar bir karar", 1343, s. ı .

.Y.K.JJ., Y .

1, S.

22. li i lu lıarrc ıu \

Asrın en yük sek idealine, Türk tarihinin en bariz ananesine ve Türk milletinin sarsılmaz i radesiyle Anadolu halkının en hayati menfiine uygun gelen bu ko. r ar, uzak gören demir iradeli bir kumandan ve erkan·ı harbin idaresi altında v e Anadolu'nun 'Ya ölüm, ya istiklal', diye

gösterdiği

alim ve cesaret karşısında tamamiyle tahakkuk etti. "2

" İstanbul'da Misak· ı Milli'yi ilan etmiş Meclis-i Mebusan düvel-i mu'telifc

kum·.mdanlığı

tarafından dağıtılmış, mf.busandan · mühim

bir kısmı Malta'ya gönderilmişti. Türklüğün şanlı kahramanı

Ga zi

Mustafa Kemal Paşa, birkaç sadık yaranı ile Erzurum ve Sivas'ın ücra köşelerinde, Anadolu'mın fedı!.kiir eli nde, bugünkü muhayyirü'I u k fıl bir zaferle tamam lanan harekct-i milli yeyi izha,r ediyordu. Bu hareketi, zuhurunun ibtidasında boğmak maksadıyla her nev' silah-ı müdafaadan tecrid edilmiş kuva-yı milliye üzerine, min-gayri hakkın düvel-i ınüttefika tarafından kendisine terk olunan l zınir'e çıkan Y unan ordusu, gayr-i kil.bil-i tasavvur mezalimle, Anadolu'nun bağ rına doğru tecavüz ediyordu. Beride dahi Ermeniler, bütün şarki Anadolu'yu temlik etmek üzere kuva-yı milliyenin başı üzerindeı:ı Yunanistan 'a el uzatıyordu. Böyle bir halde 'suya

düşen

yılana sarılır' fetvasınca Türkiye'nin

h alas ve nc cfıt ına matuf hareket-i milliye zimamdiiranı dü.nylı emper yalistlerine karşı liva-yı isyan açmış bir vaziyette bulunan Rusya semtine bakıyor, ondan bir İmdad ümid ediyorlardı. "3 Mü<liıiş ecnebi istilası n ı harik ulade bir celadetle başmdan atan, tarihinin en karanlık görünen bir çağında pek parlak muzafferiyetiyle isti kliil-i millisini bütün cihana karşı temin eden Türk halkı, nafiz nazarlı rehberlerinin demir iradesi ile kurduğu yeni hükumet binasını cezri esaslar üzerine vaz' e yledi. Türk Cumhuriyeti, şarkta teşekkül ..: t :ı;csi z;;.�uri bulunan asrı devlet prensiplerini ilan etti; Saltanat yık ıldı H i lafet ilga olundu ; Din siyasi alet olmaktan kurtuldu ; Fikre hürriyet \erildi; Kadınların hukuku tanımlı. Her biri büyük bir tarihe sığmayacak kadar derin ve geniş bulunan bu ıslahat iki mühim amilin tesiri altında suhuletle vücud buluyordu : Zafer-i millinin azimeti, eski müesseselerin iflası ! "·1 ·2 M . E . Rcsulzade, " Yaşasın Türkiye Cum huriyeti", Azerbaycan fJcr . • Y . 2, S. 7 ( 18). Ekdm 1 953, s . .5 . : ; !1 1 . E . H csulzfıdP. fİ=erbuycaıı Cıınılıuriyeıi, İ8t 1 31 2 , s. 102.; ··flol�r,vik ;,tilfısı nasıl vuku Lıuldu", Y.K.M., Y . 1. S . 1 5 . 22 Ramazan 1 3'1-2, �s. 5-6. ,1 ""Şark'ıu kara helası", Y.K.:U., Y. 2, S. 1 1 , 5 Şalıan 13<13, s. 1.

"Türkiye inkılabının şümulü sade Türkiye'ye ai<l değildir. Cum huriyet kanunları sade Türkiye dahilinde tatbik olunuyorsa da, bu kanunların kök ünü teşkil eden büyük umdelerin tesiri Türkiye hari cinde ve bilhassa Türkiye dışındaki Türk il lerinde caridir. Bu itibarla Türkiye inkılabı beynelmilel bir şümule maliktir. "5 "Nakilden müstak il bir akıl, dinden ayrı bir d ü nya, kadına hürmet esasına müstenid demokratik bir ai le, her tiirlii i mtiyaz ve zümre tahakkümünden iiri, hürriyet, müsavat ve içti mai tesanü t esasına dayanan b i r cemiyet ; bütün milletin okuryazar olmasını güden bir devlet ; en kolay bir yazı ; halkı düşünen ve ilhamını ondan almak isteyen bir edebiyat ; beynelmilel kiiltür müsabakasında Tiirklüğe kendi ehemmiyetilc m ütenasip şerefli bir yer-işte on yıl içinde Türk iye Cumhuriyetinde tatbik olunan ıslahat proğramının en mühim nokta· !arı ! " Türkiye, sade b u ideal proğramını kanunlar halinde tesbit et mekle kalmamış ; Cumhuriyet erleri, bu büyük hakikati dahi unut mamışlardır. Bir millet, ancak organize oluşu ve iktisadi faaliyet \'C refahı nisbetindedir ki, ideal haklardan istifade eder. Fikri, milli ve siyasi istiklallerin kökü iktisadi istiklaJ,!ir. Cumhuriyetin demiryolu siyaseti, bankacılık siyaseti ; milli sanayi i ve ticaret sahasında tatbik ettiği siyaset, aşarın ilgası, kooperatifçilik ve köy kred isi gibi ıslahat i le köylüyü düşünmesi Türkiye Cumhuriyeti'nin bu hususlarda dah i tedbirli ve faal bulunduğunu göstermiştir. "6 "Cumhuriyet rejiminin kurulmasıyla Türkiye'dc siide bir idare şekli deği l, Türk cemiyetinin maddi-manevi biitiin ır.iiesscselcri <leğişmiş, çürümüş Osmanlı saltanatının yerinde, şu:ın5.tılc milli <lemokratik yeni bir Türk <levleti kurulmuştur."7 Cunılıuriyetin İlanı

,.c

Resu lzide

29 Ekim 1 923 tarihinde Türkiye Büyük Mi llet Meclisi Cumhuriyet ı cjimini k abul etmiştir. O günlerde Türk iye'dc bulunan Rcsulziidc b u k onuda da kayıtsız kalmamıştır. Cumhuriyet rejimi ve Tiirk \'c İ slam d ünyası'nın önemli bir ülkesi olan Türkiye"nin de bu rejimi kabul etmesini memnuniyetle karşılamıştır. Resulzfıdc bu konuda da şöyle demektedir : 5 M . E . Rcsulzi'ı clc, "Yaşasın Tiirkiyc Cuııılıuriyeıi", A :!'r/ırıwrırı Der., Y. 2 , S. 7 ( 18), Ekim 1953, s. (ı. 6 M . E . Ilcsulziıdc, "Yaşasın Tiirkiyc Cumhuriyeti··. ,._ <ı- 7. 7 M.E. Rcsulziıdc, " Yaşasııı Tiirkiyc Cunı lı u ri ·. .- t i'". s . . ( .

)

"29 Teşrin-i evvel de, Saltanat ve Hilafet müesseselerinin acz \'e inadına rağmen, esaret zincirlerini k ı rarak kendi halasını bizzat temin eden Türk halkının hakimiyet ve h ürriyetini tesbit eden eski m ü bcccel gündür."� "Türk ve islam dünyasındaki mevkii ve manevi nüfuzu malum olan Türk iye'nin asri bir h ü kumet tesisi ile şarkın eskimiş siyasi ve içtimai m üessesatından sıyrılması, şübhesiz, zamanımızın en büyük hadiselerinden biridir."9 "Cumhuriyet ilanı, sözün medlul-ı hakik isine göre, tam bir demokrasinin tesisi demektir.

Demokrasinin tesis ettiği bir yerde

köylü ile m ülkdar, han ile raiyet, 'Şah i le geda' nazar-ı kanunda müsavi olmalıdır. Memlekette yalnız bir h ükfımet olmalı, bir kanun ve bir adalet tesis etmelidir." ı o

Şeyh Sait İsyanı ve Resulzide l925 yılı başlarında, Musul meselesini kendi lehinde halletmek isteyen

İngiltere'nin kışkırtmasıyla,

Doğu i l lerinde

malar başlamı ştı. 1 1 Şubat 1 925 de, Genç'de

Şeyh

bazı kıpırdan Sait, asıl dini

yönü yanında, siyasi gaye de sezilen bir isyan başlatmıştır. i l

İşte

bu isyan üzerinde Resulziide de çeşitli yazılar yazmıştır. Bu isyanı

sadece Türkiye'nin değil, bütün doğu topluluklarının bir belası olarak görmektedir. Bunun gibi bir isyanın Cumhuriyete karşı er geç çıka cağını da vurgulamaktadır. İ lerde de genç Türkiye Cumhuriyeti'nin bu gibi olaylarla karşılaşmaması için, darbeyi

bastırmanın, _şeyhi

asmanın yeterli olmayıp, devlet bünyesinin içtimai ıslahatlarla takviye edilmesinin şart olduğunu vurgulamaktadır. Konu ile ilgili olarak da şunları yazmaktad ı r ; "(Genç) havalisinde zuhur eden kara irtica yalnız Türkiye'nin değil, tcceddüde azm etmiş bulunan bütün şarkın kara belasıdır." " Şark milliyetperverliği her yerden ziyade Anadolu'da azim bir muvaffakiyet ve şaşaa ile parlamış, irticai yarasalarının gözlerini

8 "Cumhuriyet Bayramı", Y.K.ıll., Y. 3, S. 3, 13 Rebiyülhir 1 344, s . l . 9 "Türkiye Cumhuriyeti", Y.K.M., Y. 1 , S. 3, 2 1 Rebiyülalıir 1 3 4 2 , s. l. . 10 1\1 .E., " İ raıı'da Cumhuriyet", Y.K.M., Y. l, S. 13, 11 Şaban 1342, s . 5. 11 Tuncer Baykara, Türk inkılap İ zmir, 199 1 , s. 1 1 7 .

Tarihi ve Atatürk ilkeleri,

kamaştırmış, eski kafalı mürtecileri nıüdhiş ve ani darbesiyle ser

semletmişti. Fakat tarihte, hiçbir m üessesenin ve müttefikleri bu mü essese ile bağlı bulunan sınıfların kolay kolay teslim-i nefs etmedikleri ve, son nefeslerinde olsa da, eser-i mukavemet gösterdikleri vak'adır. Meşrutiyete mukabil 3 1 Mart hadisesi çıktığı gibi, Cumhuriyet'e karşı dahi böyle bir hadise çıkacaktı." "Yevmi gazetelerden biri ,hadise'nin en az beklenen bir yerde çıktığını yazdı. Fakat bizce o, asıl çıkacağı yerden çıkmıştır. Kara propagandanın yegane makus bulacağı bir muhit varsa o da dere beğlik sisteminin hakim olduğu bu vi layetlerdir. İ rtaca propagandası burada istinad edeceği şeraiti bulmuş, kuvveden fiile gelmiştir. Halka istinadla yeni ve asri bir hükumet esasını kuran cumhuriyet, saltanatı, h ilafeti ve her nev'i tagallübü ortadan kaldırırken, hükumet içinde hük umet şeklinde devam eden dcrebeğliğini ibka edemezdi." "Başta M i l let Meclisi olmak üzere, memleketin her tarafında, Cumhuriyet Hükumetinin selameti uğrunda gösterilen tezahürat halkın şuurlu kısmında bu mesele hakkında görüş ve duyuş vahdeti mevcud olduğunu memnuniyetle göstermiştir. Hükumetin gaileyi bertaraf etmek maksadıyla aldığı şiddetli ve azimkar tedbirler her tarafta tasdi k olunuyor. Cumhuriyet Hü kumeti irticaı bastırmakta azimkardır. Nitekim asilere bizzat karşı koymakla Türk ha lkı da bu husustaki rüştiinü gösteriyor, irticaı lanet ve nefretle karşıladığını bil-fiil isbat ediyor. Kara irtica, şübhcsiz ki, en müdhiş darbeyi yiyecek, yalnız Türkiye cumhuriyeti'ni deği l, nişan aldığı hedef itibarı ile, bütün şark'da de mokrasi hareketine indirmek istediği darbenin mücazatını hakkıyla çekecektir. Türkiye Cumhuriyeti asri bir hük umet ve hakiki bir halk devleti tesisi için kendi hudud dahilinde kurun-ı vusta yadigarı dere beğliği ta kökünden çıkarıb atmak için, bundan daha iyi bir fırsat bulamayacak. Bunun için de o yalnız halkı iğfal ve isyana sevk eden müsebbib bir takım beğleri değil, asıl derel:>eğliğini tecziye etmeli, zavallı köylüyü bu melum sistemin zincirinden halas i le hürriyet ziyasını o yerlere dahi vermelidir." ı ı "İrtica vak'ası, malumunuz olduğu vechile H ilafet propagandası i le alakadardır. Buna karşı kat'i tedbirler itıihaz eden hükumet hilafet ve din propagandasmın merci'i olan gazetelerle beraber komunizm ve bolşevizm efkarını neşr eden matbuata karşı dahi aynı tt>dbirleri 12 "Şark'ın kara helası", Y.K.M . . Y . 2, S. 1 1 , S Şalıan 13-l:�.

ss.

1-2. 77

almak zaruretini hisseyledi. V i layct-i şa rkiyedeki iı tica harekti ni münhasıren k ürdistan i syanı şeklinde telakki eden ve bu isyanı 'imhaya mahkum feodalizmin bir mukavemet hamlesinden ziyade İngiliz emperyalizminin entrikası eseri' gibi gazetelerin dahi kapa ulması zaruretini katiyen anlıııak istemiyorlar." "'M ütevasıt şark kütlelerinin, Türk müstahsil ve köylülerinin refah ve saadetini temine sa'y eden halk hükumeti, idaresine memur olduğu cemiyeti iki lehli keye karşı müdafa etmek zaruretindedi r : Bu tehlikenin b i ri müfrit Avrupa cihangir zümrelerine üqıid veren h i lafetçiler, diğeri de, kızıl emperyalistlere kla.vuzluk vazifesi gören konıunistlerdir. " " H ilafet propagandası, malum olduğu üzere, Cumhuriyetin tesisi i le makam ve nüfuzlarından düşen derebeğleri i le şeyhler ara sında mevki' tutuyor; konıunizm tebligatının zemini ise son senelerin teraküm ettireceği fakr ü sefalettir. Askeri kuvvet \ C zabıta tedbirleri i le iki muhalif ceryanın önüne geçen hükumet, yeni doğan Türk Cumhuriyeti bünyesini içtimai ıslahat ile takviye etmelidir. Derebeği öldürür, Şeyhi asarsınız, fakat bunları besleyen içtimai esas baki kalırsa, tekrar yeni bir beğ ve tekrar yeni bir şeyh çıka r." ·

"Şark'taki eski İngiliz-Rus siyaseti şimdi başka bir nam ve ünvan i le devanı ediyor. H i lafet propagandası l ngi lizlerin, komunizm pro pagandası da Rusların ekmeğine yağ sürüyor. Bu i k i cenah arasında kalan mütcvasıt halk mefkürecilerine düşen vazife yeni Türk cemi yetinin içtinw.i bünyesini ıslaha çalışmak ve muhtelif halk k i tlelerine işlemek i m kanı ile i ktisadi n::fah hazırlamaktır. Yalnız bu suretledir ki elde edilen istiklalini istikbali temin olunur."D "Şark vilayetlerindeki i rtica hadisesine Kürt meselesi 'diyenler' vardır. Muhakeme ve idam olunanlardan bir kısnı-ı kalil , istievab edildikleri zaman, kürt istiklfüi ve k ürıeülük ınefküresi için öldük lerini söylemişlerse de, Diyarbekir'deki sinema salonu asri manzume-i efkarın bir halka-ı mühimınini teşk i l eden istiklıll ve hürriyet mefhu munun tezahüratını değil, pes mande cehl ve taassub fikrinin çok menfur tecelliyatına şahid olınuştur. " 1 ·1 B '"Şark lıalkçılarıııa dü�cıı vazife", Y.K.M., Y. 2, S. 14, 23 Ilaıııazau 1 3·ı3 , .s. 2-3. H "Şark vilayr.ılerin<lcki tasviyc", Y.K.ıll., Y. �' S. 19, 9 zil

lıiccc 73

1 343.

Musul Meselesi ve ResulzAde

Lozan'daki görüşmeler sırasında, 3 1 Ocak 1 923 de Musul mese lesi Lord Curzon ve İsmet Paşa'nın isteği üzerine konferans günde minden çıkarılmıştır. Bu meselenin İ ngi ltere ile Türkiye arasında yapılacak müzakerelerle bir yıl içinde halline, eğer çözümlenemezse, Milletler Cemiyetine götürülmesi konusunda da anlaşmaya varılır. ı s Ancak bu süre zarrında çözümlenemez. 1 925 yılında Şeyh Saıt ısyanı nın çıkışı ıse çözüm için acele edilmesini gerektirir ve.mesele hallolur. . Bu k onuda Re�ulzade, meselenin tarih i gelişimi hakkı nda bilgi ver diği gibi , Musul mı:selesini şark'ın en önem li meseleleri arasında saymaktadır. A ncak özellikle Tiirkiye açısından burayı terketmenin zorluğunu savunurken, her şeye rağmen bunun sulh yolu ile çözüm lenmesinin şart olduğunu ifade etmektedir. Özet olarak Resulzade ; "Şark'da · emn ü asayişin ·takriri nokta-ı nazarmdan en ziyade calib-i dikkat olan mesele, şübhesiz ki, Musul meselesidir. Musul meselesinin şu veya bu suretle halli yeni Türk Cumh u riyeti'nin siyaset-i umumiyesini kat'i surette tesbit ettirecek pek mühim amiller.dendir. Malum olduğu üzere İngiltere ile Türkiye arasında bir t ürlü halledilemeyen bu mesele Lozan sulhü zamanından beri müzmin bir halde devam cdib gelen bir meseledir. Bu meselenin bu defa ki 'Cemiyet-i Akvam' divan-ı aliyesine aks eden çehresi bundan ibarettir." " Bütün bunlardan sonra Musul meselesi had bir şek i l i ile mey dandadır. Cemiyet-i Akvam divan-ı alisini aczde itham etmek doğru olmakla beraber, nıevcud aczi ile bu meselenin bu gibi had meselelerde kat'i rey vermeyib de ihtiyatla söz söylemesi kabulü muhakkak ol mayan bir hakem, biraz sonra, belki de bir yolu bulunub bertaraf edebilecek tehlikeyi tesri' edebilirdir. " 1 6 "Türkiye için milli davasından ve fili menfaatlerinden çıkan bir haktan vazgeçmek, Musul'iı terk etmc:"k , bit-tal:: i ' tasavvuru kolay bir �ş değildi. Fakat realist olmak mecburiyetinde bulunan mesuliyetli devlet adamları siyasi meselelerin hallinde yalnız memul uım!elerlc değil, beynelmilel vaziyet ve bu vaziyet dahilinde yapılabilecek im kanlarla da hesablaşmak mecburiyetindedirler. 1 5 Ahmet Ö zgiray. "Tiirkiyc- İ ngiltcrc Miiuas<'lıı-tlcri vc Musul Meselesi ( 1924- 1930), Tiirk Külıiirii. Y. XXVJ. S . 299. Mart 1 988. s. 3 ( 1 33). 1 6 "Musurl l\leselesi", Y.K.M., Y. 3 . S. 1 1 5 H,·Jıiyüyiil PYWI 1343, ss. •l-5.

Türkiye, mevcud şerait ve vaziyete göre öteden beri dava ettiği nokta-ı nazarını istihsal etmek için ya harb etmek veyahud gayr-ı muayyen vaziyeti, münasib bir zaman hulul edinceye kadar, idame ettirmek mecburiyetinde idi. Harb herşeyden evvel bir hesap mesele sidir. Hesabın ise şu sırada her şeyden ziyade reddedeceği birşey varsa o da harbdir. Meseleyi gayr-i münhel bir şekilde bırakarak münasip zamanın hululünü beklemek usulü de, ister istemez, işi bir harbe '>eyahud harbden fark lı olmayan bir vaziyete kadar sürük leyebi lirdi. Halbuk i yeni Türkiye giriştiği tarihi büyük ıslahtaı muvaffakuiyetle başarmak ve cumhuriyet esaslarının binasını sağlam temeller üzerinde k urmak için kat'i bir sükunet ve emniyete muhtaçtir. Aynı i htiyaç Cumhuriyet Türkiye'sinin Avrupa ile anlaşmasını, medeni

d ünya

i le sıkı sıkıya münasebat peyda etmesini cnır eder." "Yeni Türkiye'nin bu hakikati kabul için sene lerce devanı eden çok girift ve çetin diplomasi mücadelesine tahammül ettiği, her halde cumhuriyet Türkiye'sinde memleket hukuk una nisbet beslenen mer butiyetin kuvvet ve samimiyetini gösterir. Bu merbuıiyetten mütcvellid bütün müdafaa ve ısrarlara rağmen, Türkiye Cumhuriyeti, mevzu' bahs iti lafa nazaran, Brüksel hududunu esasen kabul eylem iş, Musul'un Irak H ü k u meti dahilinde kalmasına razı gelmiş, bununla o, realist adam lardan mürekkeb bir hük umete malik olduğunu isbat eylemiştir. " 1 7

İzmir Suikasti v e Resulzôdc

15 Haziran 1 926 tarihinde, İzmir'de Gazi Mustafa Kemal Paşa'ya bir suikast düşünülmüştür. Ancak bu düşünce başarıya ulaşamamıştır. Bu suikast girişiminin siyasi neticeleri de önem lidir. Suikaste hazır lanan cani ruhlu k işilerin yanında, bazı siyasi hareketlere giriştik lerin den şüphe edi len esk i İttihat ve Terakki mensuplarmdan önemli bir kısmı da cezaland ırıldı. Hatta Kazım Karabekir, Ali Fuat ve Mersinli Cemal Paşa'larla diğer bir kısım ünl ü kişiler de suikatle ilgi l i diye tevkif edilip mahkemeye çıkarıldılar. ı s Resulzade bu suikast girişiır.ini nefretle karşıladığı gibi, Gazi Paşa'ya bir de telgraf çekmişti r ; "Türkiye reisi cumhuruna, Türk radikalizminin şanlı rehberine, Türk istikliilcilerinin mi lli kahramanına karşı kaldırılan bu menhus 17 "Musul meselersinin hali", 1344, s. 1 . 1 8 Tuncer Baykara, 80

Y.K.M., Y. 3, S.

Tüğk DevrimTarihi,

15, 4 Zilhicce

Ankara, 1981,

88.

el, menfur kasdında muvafık olsaydı, şübhesiz Türk dünyasını büyük yeis ve niimidiye düşürecekti. Çünkü bununla çok feci' hadiselere yol verilecek , Türkiye, neticesi bir nev' kestirilemeyen kanlı hadiselere feci' bir sahne teşkil edecekti. Vasıta-yı icra olarak istikHil mahkemesi huzuruna çıkan simalarla 'Elhamra' sinemasındaki i sticvablardan anlaşılan tafsilata bakılırsa, .bu 'feci sahne'nin, muvafık o lduğu takdirde bile, temin edeceği man zara, gerek memleket, gerek bütün Türklük namına , şübhesiz çok elim olurdu. " "İzmir suikastini h üsn-ı tali'li atlatan cumhuriyet, Türkiye'de demokrasiyi tahkim ve siyasi mücadelede terör amilini tamamıyla ortadan kaldırmak için elindeki kuvvet ve imkanı hakim sınıf i le m üstahs i l sınıf arasındaki istinası çoğaltmaya sarf etmekte devam ederse, Türkiye tarihfnin bu esefli hususiyetine de bir hatme vermiş olur. Küçük müstahsillerle köylüye istinad eden Halk Fırkası muvaf fakiyetini ancak bu suretle temin edebilir. " 1 9 Resulzade'nin çektiği telgraf ise, "izmir'de Reis.i Cumhur Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazret lerine, Efkilr-ı umurniyenin çok haklı gayz ve nefretini muceb olan sui kasd hadisesinin mütevellid derin teessürlerle bu mel'un teşebbüsün aki m kalması üzerine feveran eden süruru memnuniyet tezahüratına sizi Türklüğün büyük kahramanı olarak takdir eder, Azeriler namına iştirakle arz-ı tebrikat ve ihtiramat eylerim."20 Harf İnkılabı ve Resulziide

K ültür konusundaki bir büyük inkıHip, 3 Kasım 1 928 de kabul edilen Yeni Türk Alfabesidir. Arap esaslı alfabe yerine !atin harfi esaslı alfabe, şüphesiz okum'a-yazına konusunda hızlılık getirmiştir.21 Resulzade, Türkiye'nin Latin A lfabesine geçişine en çok sevinenler dendir. Çünkü o tarihlerde Azerbaycan 'da kullanılan alfabe de latindir. Bu sayede Türk Dünyasmda bir kültür bilrliği sağlanacağı ümidin dedir. Konu i le ilgili olara da ; 19 "Suiknsd Miinascbcti ylc'', Y.K.M., Y. 3, S. 1 6 , 4 Zilhicc" 1 344., s. 1-2. 20 Y.K.M., Y. 3, S. 16, 1 6 Zilhicce 13,M, s. 2. 21 Tuncer Baykara, Tiirk lııkılfip Tarihi t'e . . . , �. l i 3 . 81

"Elifba meselesi Edirne'den taa Kaşgar'a kadar bütün Türk ellerini candan alakadar eden hayati bir mesele haline geldi. Bakü k ongresi bu mühim meselenin tarihinde pek mühim bir merhale teşki l edecek. Yalnız Sovyct ittihadı nam-ı müstearını taşıyan Rusya tabi atındaki Türk i llerinde değil, bu kongrenin Türkiye üzerinde icra-yı tesir ettiği de görülüyor." 22 "Azerbaycan'da !atin harfleri tatbik edilirken Tlirkiye'nin Arap harfleri üzerine yazı yazmakta ber-devam oluşu, şüphesiz, . hars birliği nokta-ı nazarından pek büyük mazeretleri muceb idi. Bugün bu mazeret kısmen ortadan kalkmıştır diyoruz."23 "Türk d ünyasının yeni harflerle yazmaya başlaması, şübhesiz, Türk milletleri arasındaki harsi m ünasebatı yeni bir takım esaslar dahilinde tanzim ve tesisi muceb olacaktır.2 •1

22 " El ifb a :Meselesi", Y.K.M., Y. 3, S. 1 1 , 1 Şevval 1344, s. 1 . 2 3 Rf'sulziide Mehmi'd Emin, "Harf inkılabı muvacehesinde" A . T.:lL Y. 1, S. 18, 15 Teşroio-i evvel 1928, s. 2 . �4 Rc�uhfııle. a.g.m., s. 3 .

iV. BÖLÜJ\'I RESULZADE BİBLİYOGRAFYASI

Bu bölümde Rcsulzfıde'nin Türkiye'dc yayınlanan eser le ri ni n bir listesi verilecektir. Burada kitap ve makaleleri i ç i n ayrı ayrı bir başlık açmayarak, yayınlanış tarihine göre vermeyi uygun bulduk. A ncak Resulziide'nin bütün yazıları imzalı olmadığı gibi, imzalı yazıları da her . zaman aynı değildir. Bu scbeblcrden dolayı imzalı o lanları yayınladıkları imza i le verilmiş, i m s za s ız olanlar ise aynı şekilde imzasız verilmiştir. Türkiye'deki ilk yazısı Türk Yurdu de rg i s ind e 1 9 1 2 yıl ı n da yayınlanan ve seri makaleler şeklinde devam eden Türk Yurdu Mec muasındaki İran Türkleri ism i n i taşımaktadır. Bu makalelerde ilk kez Anadolu d ı şı nd a yaşayan bazı insanların da Türkçe konuştuğu ve Tiirk · old u ğu Türk kamuoyuna anlatılmıştır. İ l k k i tab ı ise 1 922 yılında yayınlanan Azerbaycan Cumhuriyeti ismini taşımaktadır. Bu eserinden sonra deği şi k konularda da k i t apl ar ı görülmektedir. Ancak en önemli eserlerinden birisi de 1 95 1 yılında Milli Eğitim fü: kanlığı'nın ba s tı ğı Nizami adlı k i ta p s:ıyılabi lir. Bu arada k i tap c larak pek yayınının olmamasının asıl se bebi ise maddi imkünsızlıklara karşı da verdiği mücadeledir. Onun bir kısım makale, kitap, radyo konuşması, konferans metinleri ve özel mektupları bazı şahıslardadır. Bunların da şu ana kadar bir tasnif denemesi yapılmamıştır. Bu da Resulzi\dc'nin tanı bir bibliyoğrafyasını o luşturmaya engel olduğu gibi , hayalının karanlık gözüken bazı dönemlerini de aydınlatma imkanını geciktirmckıcdir. Temennimiz bunların da biran önce genç Türk araştırıcılarına açıl · masıdır. Çünkü her geçen gün bu gibi özel malzeme e ks i k lınck ı e \'ey;' tozlu bir köşede kaderine t e rk ed i lmi ş olarak heklcınckıedir.

Resulzıi.de

Mehmed

Emin,

" İran Türkleri",

Tiirk

Yurdu,

ı . s. 4, 1 9 1 2 , 1, ss. 1 06- 1 1 1 . i l , c. 2, s. 1 4, ss. 428--43 2 ; IJ I, c. 2, s. 1 8,

ss. 551 -556 : I V , C. 2, S. 2 1 , ss. 648-656 ; V, S. 22, ss. 670-678 ; V l ,

c . 2 , s . 2 4 , 1 9 1 2, ss. 755-760. Resulzade Mchmed Eınin,

"Vahdet-i Cinsiye Felsefesi " Şeyh

Cemaleddin Efgani'den tercüme, Türk Yıırdu, C. 3, S. 2, 1 328, ss.

45-55. : c. 3, s. 3 ss. 70-77. Resulzıi.de Mehmed Emin, " Hayat-ı Akvam-ı İslamiye : Osman lılarda İran ahvaline biganelik", Sebi/ürreşat, C. 2-9, S. (29-21 1 ),

6 Eylül 1 9 1 2, ss. 54-55. Resulzıi.de

Mehmcd

Emin,

" Hayat-ı Akvam-ı İslamiye :

İran

nedir ?", Sebiliirreşat, C. 2-9, S. (30-2 1 2), 1 3 Eylül 1 91 2 , ss. 75-77. Resulzade

Mehmed

Emin,

" S iyasiyat :

H ükCımet-i

Osmaniye

i le İran beyninde maddi ve manevi rabıtalar", Sebiliirreşat, C. 2-9, S. (31-2 1 3), 2 0 Eylül 1 9 1 2, ss. 92-94. Resulzade Sebilürreşat, C.

Mehmed

Emin,

"Düşman

hücumunu

beklerken",

2-9, S. (32-2 1 4), 27 Eylül 1 927, ss. 104- 1 05.

Resulz:lde Meh med Emin, "İran tarihçe-i inkılabı I: Nasreddin

Şah devri ", Sebiliirreşat, C. 2-9, S. (33-2 1 5) 4 Teşrin-i evvel 1 91 2 , ss.

129- 1 3 1 .

Resulzade Mehmed Emin, "İran tarihçe-i inkılabı i l : lnkılab, mütefekk irin ve muharrirleri), Sebilürreşat, C. 2-9, S. (34-2 1 6), 1 1 Teşrin-i evvel

1 9 1 2, ss. 1 5 1 - 1 53.

Resulzıi.de Mehmed Emin, "İran tarihçe-i inkılabı IlI : Devr-i

istibdattan memurin ve nizam", Sebiliirreşat, C. 2-9, S. (35 -2 1 7),

1 8 Teşrin-i evvel 1 9 12, ss. 1 68-1 70.

Resulzıi.de M e h med Emin, "İran tarihçe-i inkılabı ı V : Muzaf feriddin Şah devri 1 " , Sebilürreşat, C. 2-9, S. (36-2 1 8), 25 Teşrin-i evvel 1 9 12,

ss.

1 92-1 93.

Resulzade Mehmed Emin, "İran ıarihçe-i inkılabı V: Muzaf feriddin Şah devri 2", Sebiliirreşat, C. 2-9, S. (40-222), 29 Teşrin-i evvel 1 9 12, ss. 252-255. Rcsulzıi.de Mehmed Emin, "Yüz sene Moskof elinde", Zaman Gazetesi N.

1 87, _1 3 Teşrin-i evvel 1 9 1 8.

Resulziide M,

Emin, Azerbaycan Cumhuriyeti, İstanbul, 1 922.

Resulzade M.E., Asrımızın Siyav11ş'u, İstanbul, 1 922. 84

(x), "Ateş çalan promete" Yeni I , S. 1 , 9 Safer 1 34 1 , ss. 1 -3.

(x), "Azerbaycan'da takibat" ss. 7-8.

Kafkasya Mecmuası r Y.K.M. )

Y.K.M., Y.

I , S. I , 9 Safer 1 34 1 ,

Y.K.M., Y.

I , S. 2, 4 Rebiyülevvel

(x:), "İstanbul'un ikind fethi", 1 342, s. 1 . (x), "Gayet mühim bir sual"; evvel 1 342, ss. 2-4.

1 , S. 2 , 4 Rebiyül

Y.K. M. , Y.

(x), "Sovyet cumhuriyetleri ittifakı", biyülevvel 1 342, ss. 7-8.

Y.K.M., Y.

(x), Azerbaycan'da Bolşevik terörü", Rebiyülevvel 1 342, ss. 8-9.

Y.K.M.,

(x), "Türkiye Cumhuriyeti", evvel 1 342, s. 1 .

Y.K.M., Y .

l , S.

(x), "Tarih tekerrür ediyor ! . . evvel 1 342, ss. 1 -3.

. " Y.K. M . , Y .

(x), "Kafkasya'da Bolşevik propagandası"

1 , S. 2, 4 Re Y. l , S. 2, 4

3, 2 1 Rebiyül

l , S. 3, 2 1 Rebiyül Y.K.M. , Y .

2 1 Rebiyülevvel 1 342, ss. 3-5.

(x), "Erivan had isesi ve Türkiye efkar-ı umumiyesi", S. 3 , 2 1 Rebiyülevvel 1 342, ss. 6-9.

1 , S.

Y.K. M.,

Y . I,

(x), . "Türkiye-Rusya M ünasebatı", biyülahir 1 342, ss. 9-1 0. ·

(x), "Cumhuriyet idaresi", 1 342, ss. 1 -2. (x), "Hezeyan-ı bedii", ss. 7- 1 0.

Y.K.M., Y.

Y.K. M. , Y . I,

(x), " Rusya-İran m ünasebfitından" biyülahir 1 342, ss. 1 0- 1 2 .

1 , S. 4, 6 Rebiyülahir

S. 4, 6 Rebiyülalıir 1 342,

Y.K. M., Y.

Resulzade Mehmed Emin, "Zaruri bir izah" 6 Rebiyülahir 1 342, ss. 1 2 - 1 4. S.

Y.K. M. , Y. I ,

1 , S. 4, 6 Re

Y. K. M. , Y . I , S . 4.

(x), " Rusya Buhran-ı iktisadiyesi ne halde ?" 4, 6 Rebiyülahir 1 342, ss. 1 4- 1 5.

(x), "Cebr ve tehdid ideolojisi", 1 342, ss. 1 -2.

I , S. 3, 21 Re

Y.K. M. ,

S. 5, 24 Rebiyülalıir 8.i

Rcsıılzade Mehıned Emin, " Resulziide Mehmed Emin Dey'in

bir mektubu " Y. K. M . , Y. 1 , S. 5 24 Rebiyülahir 1 342 ss. 6-8.

(x),

"Sovyctlcr itti fakı ve Lehistan",

Y.K.M., Y.

Rebiyülahir 1 342, ss. 1 0 - 1 1 . (x), " Bolşevik mezalimi", 1 342, ss. 1 -2.

1 , S. 5, 2 ·1

Y. 1 , S . 6 7 Cemaziyel evve l

Y. K.M.,

(x), " Kafkasya'dak i bolşevik i sti kliili" , Cemaziyelevvel 1 342, ss. 6-8.

Y.K.M., Y.

S. 6 7

(x), "Safi Kurdlu Arslan Bey", Y.K. M., Y. l , S. 6, 7 Cemazi yelevvel 1 342, s. 14. (x), " Rusya Meselesi", 1 342, ss. 1-3.

1 , S. 7 24 Ceınaziyelevvel

Y.K.M., Y .

(x), " Bolşevikler hakkında hakikat", Cemaziyclcvvel 1 342, ss. 9- 1 2. (x), " Bolşevik fırkasındaki ihti laf", z i yc lahir 1 342, ss. 1 -3 .

8, Cema

Y.K.M., Y. I , S.

(x}, B olşcvi k lcr hakkında hakikat'', ziyelahir 1 342, ss. 7- 1 O. "

(x), "(Lenin)'in vefatı", 1 342, ss. 1 -3.

Y. 1 , S. 7, 24

Y.K.M.,

Y.K.M., Y.

Y.K.M.,

Y. l , S . 8 , Cemıı

1 , S. 9, 25 Ccmaziyelahir

M . E . , "Lenin öld ükten sonra", Y.K.M., Y. l , S. 9, 25 Cema

ziyclahir 1 342, s. 4.

(x), "Sovyetleri tasdik meselesi " , 1 342, ss. 1 -3.

S. 1 0,

Y.K.M., Y . l ,

M . E . , "Reis Wi lson'un vefatı münasebetiyle",

Y.K.M.

1 O, 8 Reccb 1 342, ss. 4-5.

(x), "Türk inkılabının kemali", 1 342, ss. 1 -3.

Y.K. M. ,

(x), Rusya-lngi ltere Münasebatı",

Y. I ,

Y.K.M.,

(x), "Türkiye-Rusya M ünasebatı", 1 342, ss. R- 1 1 .

(x),

Y.K.M., Y .

"Fransa-Rusya m ünascbiitında n",

25 Receb 1 342, s�. 1 0- 1 1 .

Y. l ,

S. 1 l , 25 Receb

Receb 1 342, ss. 6-8.

8 Receb

I, S.

1 I , 25

l S . 1 1 , 25 Receb ,

Y.K. M.,

1 1,

(x), "Aynı usul ay n ı vahşet", Y.K.M., Y. l , S. 1 2, 1 1 Şaban 1 342, (1 Mart 1 340) ss. 1 -2. (x), " Azerbaycan 'da muhaceret po l i ti ka s ı " , Y.K. M. , Y. l , S. 1 2, 1 1 Şaban 1 342, ( 1 Mart 1 340) ss. 5- 7. Y.

(15

(x), '"İ ran' Gazetesinin bir münakaşası münasebetiyle", 1 2, 1 1 Şaban 1 342, ( 1 Mart 1 340) ss. 1 2- 1 3.

Y.K. M. ,

l , S.

(x), "Aç duran

malıbuslar", Y.K. M. , Y. 1 ,

Mart 1 340), ss. 1 -2.

S. 1 3, 1 1 Şaban 1 342

M . E . , "fran'da Cumhuriyet'', Y.K.M., Y. l , S. 1 3 , 1 1 Şaban 1 342, ( 1 5 Mart 1 349), ss. 3-6.

(x),

"Hainin hezeyanları",

Y.K.M., Y.

1 342, ss. 1 -4.

I , S. 1 4, ' ı ı Ramazan

(x), Komunist propagandası ve Türkiye", Y.K. M. , Y. 1 , S . 1 4, 1 1 Ramazan 1 342, ss. 7-8. (x), "Azerbaycan'ın Büyük matemi " , Y.N. M . , Y. I , S. 1 5, 22

Ramazan 1 342, ss. 1 -2.

(x) , "Bolşevik i sti l as ı nasıl vuku buldu", Y.K. M. , Y. 1 , S. 1 5 , 22 Ramazan 1 342, ss. 5-8. "Melımed Emin Bcy'in bi r nutku'', Y.K. M. , Y. I , 1 S.5, 22 Ramazan 1 342, ss.' 8-1 O.

(x) ,

M esele aynıdır" Y.K.M., Y. I , S. 1 6, 1 2 Şevval 1 342, ss. 1 -3.

(x), " Rusya-Türkiye niünasebatı", Şevval 1 342, ss. 5-6. (x), " Azerbaycan 'ın büyük günii",

Şevval 1 342, ss. 2-4.

Y.K. M . , Y.K. M.,

Y. Y.

I , S.

" Azerbayca n Meclis-i Mebusanında Resulziide'nin (Azerbaycan Gazetesi s. 1 7, ss. 1 3- 1 4.

bir

1 6,

1 7, 25

nutku

1 5 Kanun-ı sani 1 920'den), Y.K. M . , Y. I ,

(x), "Troçk i'yc aıf olun an bir nutuk ııınascbetiylc", Y. f.:. ı\f. , 1 8, 1 3 Zilkade 1 342, ss. J -3.

Y. I , S.

(x), "Sahte bayramlar", Y.K. M., Y. I , S. 1 9, 29 Zilkade 1 342,

ss. 1 -2.

(x), "Vahşet hala bcr-devam ! . . . " Y.K.lıl., Y. 1, S. 2 0, 29 Z i l h icce 1 342, s s . 1 -2.

(x), '"S.S.S.R.'deki sözler ve işler", rem 1 343, ss. 1 -3. (x), "Pek kıymettar bir karar", 1 343 , ss. 1 -2 .

Y.K. M. ,

Y. 1 , S. 2 1 2 Muhar

Y.K. M., Y. I ,

(x), " Meehul Askerin mezarı başında", 3 Safer 1 343, ss. 1 -2.

S. 22, 17 M uharrem

Y.K.M.,

S. 23,

M.E., "Rusya-İngi ltere iti lafı hakk ında", Y.K.M., Y. 1 , S. 23, J Safer 1 343, ss. 1 -2.

(x), " Kafkasya'da kanlı ihtilal", 1 343, ss. 1 -2. (x), " İ kinci yıla girerken", 1 343, ss. 1-3.

Y.K. M. ,

S. 24, 1 8 Safer

Y. 2, S. 1 , 8 Rebiyülevvel

(x), Gürcistan ihtilali bir ihtilal m ücadelesidir",

Y.K.M.,

S. 1, 8 Rebiyülevvel 1 343, ss. 3-4. Y.

(x), " Bolşevik hükumeti karşısında sosyalist hükumetler" 2, S. 2, 1 8 Rebiyülevvel 1 343, ss. 1 -3.

(x), "(Mc Donald) kabinesi ve Rusya'', Rebiyülevvel 1 343, ss. 1 4- 1 5.

Y.K.M., Y .

Resulzii d e Mehmed Emin, "Ziya Gökalp", 3-7 Rebiyülevvel 1 343, ss. 1 -3.

(x), " İ ngil tere'de i ntihab ınücadele�i", Rebiyülahir 1 343, ss. 1 4- 1 6.

Y.K. M.,

2, S. 2, 1 8

Y.K.M., Y.

"Resulziide Mehnıed Emin Bey'in hitabesi", S. 3, 7 Rebiyülahir 1 343, ss. 7-8.

Y.K. M. ,

Y.K.M., Y .

Y. 2,

2, S. Y.

2, S. 3 7

(x), " İ ngiliz ve Amerika intihabları neticesinde", S. 4, 22 Rebiyülahir 1 343, ss. 1-2.

Y.K. M. , Y� 2,

(x), "Scvyetlcr itti hadı kanun-ı esasisine aid", S. 4, 22 Rebiyülahir 1 343, ss. 4-5.

Y.K.M.

(x), " Bolşevik sistemi çıkmazda", yelcvvel 1 343, ss. 1 --4.

Y.K. M., Y.

Y. 2,

2, S. 5 7 Cemazi

Resulziide Mehmed Emin, " M uasır lran'ın hakiki çehresi", 2, S. 5, 7 Cemaziyelevvel 1 343, ss_. 4-7.

Y.K.M., Y.

M . E . , "(Troçki) muhalefette", 1 343, ss. 9- 1 1 . 88

Y.K. M . , Y. 2 S.

5, 7 Cemaziyelevvel

(x), "Azerbaycan'da köylü isyanları", Cemaziyelevvel 1 343, s. 1 1 . (x), "Siyasi Hokkabazlı k", evvel 1 343, ss. 1 -2.

Y.K.M.,

Y. 2, S.

(x), "Fransa'nın Sovyetleri tasdikinde aid", S. 6, 25 Cemaziyelevvel 1 343, ss. 3-4. (x), "Estonya i htilali", 1 343, ss. 7-8.

Y.K.M.,

Y. 2, S. 5, 7

Y.K.M.,

Y.K. M.,

Y. K.M.,

Y.K.M.,

Y.K. M. ,

Y. 2,

Y. 2, S. 8, 24 Cema

(x), "Türkiye aleyhinde bolşcvik propagandası" S. 8, 24 Cemaziyelevvel 1 343, ss. 1 2- 1 3. (x), "Alemşumul bir hadise", 1 -2.

Y. 2, S. 8, 24 Ccnıaziyelevvel

(x), "Bolşevizm ve Asya milletleri", ziyelevvel 1 343, ss. 4-6.

ss.

Y. 2, S. 6, is Ccmaziyelcvvcl

(x), "Yeni İran'ın pek büyük bir ınuvaffakiyeti'', S. 7, 9 Cemaziyelahir 1 343, ss. 1 -2. (x), " Köylü i le yüz yüze", 1 343, 55. 1 -3.

25 Cemaziyel

Y.K.M.,

Y. 2,

Y. 2, S. 9 8 Rcceb 1 34'.1,

(x), "Aşk alakası değil, zaaf alametidir", Y.K. M., Y. 2, S. 1 0, 2 1 Receb 1 343, ss. 1 -2. (x), "Şark ' ın kara belası", Y. K.M., Y. 2, S. 1 1 , 5 Şaban 1 343, ss. 1 -2. (x), "Tiflis içtimai münasebetiyle", Şaban 1 343, ss. 1 -2.

Y.K. M.,

Y. 2, S. 1 2, 1 9

(x), "Cemiyet-i Akvaın'da emniyet meselesi", S. 1 2, 1 9 Şaban 1 343, ss. 2-5. (x), " Rusya'yı tehdid eden yeni bir kahı'', 1 9 Şaban 1 343, ss. 6-7. . (x), "Bolşevik entrikası", ss. 1 -2.

Y.K.M.,

(x), "Neriman Nerimanof", 1 343, ss. 1 0- 1 1 .

Y. K. M.,

Y.K.M., Y.

Y. 2,

2, S. 1 2,

Y. 2, S. 1 3, 7 Ramazan 1 343,

Y.K.M.,

(x), "Şark halkçılarına düşen vazife", Ramazan 1 343, ss. 1 -3.

Y. 2, S. 1 3, 7 Ramazan Y.K. M.,

Y. 2 , S. 1 4 23

(x), 'Türk tarihinde kara bir gün (27 Nisan 1 920)", S. 1 5, 4 Şevval 1 343, ss. 1 -3.

Y.K. M. ,

(x), ''Bulgaristan'dak i Yahşet münasebetiyle", S. 1 6, 20 Şevval I J43, ss. 1 -2. Resulzfüle Mehmed Emin, '"Vatan' 2, S. 1 6 , 20 Şevval 1 343, ss. 2-5.

Y. 2,

Y.K. M.,

muharriri

BakO'dc",

Y. K. M. , Y.

(x), " Komuııist tehdişleri karşısında A\;rupa"

Y. 2

Y.K.M.,

s. 1 l', ss. 9- 1 0.

1 7,

(x), " K üçük Türkiye'nin büyük bir günü", Zilkade 1 34.1, ss. 2-4.

Y.K.M.,

Y. 2, S.

(x), " İ ran'daki Türkmen isyanınııı manası", S. 1 8, 2 .; Zi lkade 1 343, ss. 1 -4.

(x), "Şark � i layctleriııdeki tasfiye" hicce 1 343, ss. 1 -3. ·

(x), " Bak ı'.ı'den Gence'ye",

Y.K.M.,

ss. 3-4.

(x), " üç kuv\'et",

Y.K. M. ,

Y. K. M. ,

Y. 2, S. 1 9, 9 Zil-

Y. 2, S. 1 9, 9

1 343.

Zilhicce

Y. 2, S. 20, 24 Zilhicce 1 343, ss. 1 -4.

(x), Bo lşe viklerde aile ve cinsiyet meselesi ", 20, 24 Zilhicce 1 343, ss. 1 0- 1 L 2,

S. 20, 24 Zilhicce 1 343,

Y. K.M.,

Y. 2, S. 2 1 , 1 1 Muharrem

Y.K.M.,

(x), "Baku Sovyet <liktatonı:sı", 1 344, ss. 1 -4.

Y. 2, S.

Y. K.M.,

(x), "Celladın iftiharı", ss. 1 2 - 1 3.

Y.K.M.,

(x), Azerb?.ycan habisleri hakkında yeni Y. 2 , S. 2 ; , 1 1 M uharrem 1 344, ss. 9 - 1 0. (x), " Rusya'da Monarşistler harekette", 25 Muharrem 1 344, ss. 1 -2. (x), "Ağustos kıyamının muha�emesi S. 23, 10 Safer 1 344, ss. 1 -3.

tafsilat",

Y. K.M.,

Y. 2, S. 22,

münasebetiyle",

Y.K.M.

Y. 2,

(x), " Rus milleti hakkında M lksim Gorki", S. 23, 1 O Safer 1 344, ss. 7-9. (x), '' Bolşeviklerin beklediği tehl i ke", Safer 1 344, ss. 1 1 - 1 2. (x), " 1 5 Eylül" 90

Y.K.M. ,

Y.K.M.,

Y. i;

Y. 2, S. 23, ! O

Y. 2, S. 2 -l, 25 Safer 1 344,

ss.

1 -2.

Resulzadc, M�hmct Emin, istik/dl Mefküresi ı·e Gençlik, İ stanbul, 1 925. (.x), "Üçüncü yıl başında", ss. 1 -2.

Y.K.M.,

Y. 3 , S. ı , 3 Ekim 1 925,

(x), "Sovyct hayatında 'Kara noktalar'", 3 Ekim 1 925, ss. 2-4.

(x), "Musul meselesi",

Y.K. M.,

Y. 3, S. ı l ,

Y. J, S. 1 , J Ekim 1 925, ss. 4-5.

M . E . , "İran şahcılan ve bolşeviklcr", Ekim 1 925, ss. 5-7. (x), '"Lokarno' Konferansı", ss. 1 -3.

r: K. M. . ,

Y.K.M.,

r.K.M.,

Y. 3 , S. l, 3

Y. J, S. I , 1 5 Ekim 1 925,

(x), "Cumhuriyet bayramı" ss. 1 -J.

Y. K.M.,

Y. J, S. 3, J Kasım 1 925

(x), "' Lokarno'daıı sonra", ss. J-5.

Y.K.M.,

(x), "Kaçarların sonu", ss. 1 -3.

l'. K.M.,

S. 3 , 1 Kasım 1 925

Y. J , S. 4, 17 Kasım 1 925,

(x), "Sovyetler ittihadı ve ' Cemiyet·İ Akvam'", S. 4 , 17 Kasım 1 925, ss. 3-5. (x), "Suriye hadiseleri", ss. 5-7. (x), "Birleştiren şiar'',

l'. K.M. , Y. 3,

Y.K.M.,

(x), "Yalancı rakamlar",

(x), "Yersiz endişeler",

(x), "Türkoloji kongresi" , ss. 1 -4.

(x), " Bolşevik fırkasında ayrılık'', 1 926, �s. 1 -4 .

(x), "Zavallı şair",

Y. 3 , S. 5, 1 Aralık 1 925 s. 5.

Y.K. M.,

Y.K.M.,

S. 4, 17 Kasım 1 925,

Y. 3 , S. 5, 1 Aralık 1 925 ss. 7-1 0.

(x), "Hakikat huzurunda hayal", 1 925, ss. 8-9.

(x), "Rusca okumalıyınış 1 926, ss. 1 -3 .

Y. 3,

Y. 3 , s. 5, 1 Aralık 1 925 ss. 1 --J.

Y.K./ıf.,

Y.K.M.,

Y. K.M.,

Y. 3, S. 6, 1 5 Aralı k 1 925,

Y.K.M.,

Y. J, S. 6, 1 5 Aralık Y . \ S. 7, 6 Şubat .

Y. 3, S. 8, 1 6 Şubat

Y . 3, S . 8 , 1 6 Şubat 1 926. ss. 5-7.

(x), "Azerbaycan ıııatbuatınm şanlı hatırası " , L K. M . , Y . 3. S. 9 1 Mart 1 92 '.ı, ss. 1 -3. 91

(x), "Zerdabli Melikzade Hasan Bey", Y. K.M., Y. 3, S. 9, l Mart 1926, ss. 4-5. (x), Azeri matbuatının muhtasar tarihçesi", YX. M., Y. 3 S. 9, 1 Mart 1 926, ss. 5-8. (x). "Cumhuriyetler çok fiyatlı imiş", Y. K. M. , Y. 3, S. 9, 1 Mart 1 926, ss. 8-9. Resulzade Mehmed Emin, " İ htilalci Sosyalizmin iflası", Y.K.M., Y. 3, S. 9, 1 Mart 1 926, ss. 1 1 - 1 3. (x), " Düşman nazarında Yeni Kafkasya", Y.K.M. , Y. 3, S. 1 0 29 Mart 1 926, ss. 1 -3. (x), " Baku Türkoloji kongresi münasebetiyle'', Y. K.M., Y. 3, S. 1 0, 29 Mart 1 926, ss. 3-6. (x), '',Yeni Elifba'nın mahiyeti", Y.K.M., Y. 3, S. 10, 29 Mart 1 926, s. 6. (x), " Sovyet iktisadiyatı buhranda", Y.K.M., Y. 3, S. 1 0, 2 9 Mart 1 926, ss. 7-9. M . E . , " İ ran hadisesinin seyri", Y.K.M. , Y. 3, S. 1 0, 29 Mart 1 926, ss. 8-1 o. • Resulzade Mehmed Emin, " İhtilalci Sosyalizmin iflası", Y.K.M., Y. 3, S. 1 0, 2 9 Mart 1 926, ss. 1 0 - 1 2. (x), "Elifba Meselesi", Y.K.M., Y. 3, S. 1 1 , 14 Nisan 1 926 ss. 1 -3. (x), "Azerbaycan'a karşı Baku", Y.K.M. , Y. 3, S. 1 1 , 1 4 Nisan 1 92:i, s. 5. ss.

(x), " Rusca bir mülakat", Y.K.M., Y. 3 , S. 1 1 , 1 4 Nisan 1 926, 7-8.

M .E., "Kitabiya t : Kazan Türkleri '', Y. K.M., Y. 3, S. 1 1 , 14 N i san 1 926, ss. 1 1 - 1 3. Y.

(x), '' Azerbaycan'ın matem günü (27 Nisan 1 920), S. 1 2, 27 N isan 1 926, ss. 1 -2.

Y. K.M.,

Mim Elif, "Gazeteci Seyyid", Y.K.M., Y. 3, S. 1 2, 27 Nisan 1 926, ss. 1 1 - 1 2. M.E., " Ruslar o Ruslardır", Y.K.M., Y. 3, S. 1 2, 27 Nisan 1 926, ss. 1 2 - 1 3 . 92

(x), "Üçüncü enternasyonalin ısrarı", Y.K.M., Y. 3, S. 1 2, 27 Nisan 1 926, ss. 1 3- 1 4. (x), " Rusya zübbeler elinde'', Y.K.M., Y. 3, . S. 1 3 , 1 5 Mayıs 1 926, ss. 1 -3. M.E., "Türkiye-İran dostluğu'', Y.K.M., Y. 3, S. 1 3, 1 5 Mayıs 1 926, ss. 6-7. (x), "Rusya-Afganistan münascbatından", 1 3 , 1 5 M ayıs 1 926, ss. 1 1 - 1 2.

Y.K.M.,

Y. 3, S.

Resulzade Mehmed Emin, " İhtilalci Sosyalizmin iflası, Y.K.M., Y. 3, S. 1 3, 1 5 Mayıs 1 926, ss. 1 2- 1 3. (x), "İki Astra", Y.K.M., Y. 3, S. 1 3, 1 5 Mayıs 1 926, s. 1 4. (x), "28 Mayıs ned ir ?", Y.K.M., Y. 3, s. 1 4, 28 Mayıs 1 926 ss. 1 -3. M . E., "Bolşevik rakamları", Y.K.M., Y. 3 , S. 1 4, 28 Mayıs 1 926, ss. 1 4- 1 5. (x), "Musul meselesinin halli", Y.K.M., Y. 3, S. 1 5, 1 5 Haziran 1 926, ss. 1 -2. (x), "Lehistan ihtilali" Y.K.M., Y. 3, S. 1 5, 1 5 Haziran 1 926, ss. 2 -3. (x), "Abdülkerim'in teslimi", Y.K.M., Y. 3 , S. 1 5, 15 H aziran 1 926, s. 3. (x), "Suikast münasebetiyle", Y.K.M., Y. 1 926, ss. 1 -2.

3, S.

1 6, 1 Temmuz

Resulzadc Mehmed Emin, "İhtilalci Sosyalizmin iflası", Y.K.M., Y. 3, S. 1 6, 1 Temmuz 1 92 6, ss. 8-10. (x), " İ ngiltere-Rusya M ünascbatı", Temmuz 1 926, ss. 1 0- 1 2.

Y.K.M., Y. 3, S.

(x), "l ngiltere kızıyor! . . ", Y. K.M., Y. 1 926, ss. 1 -2.

(x), "l ran ordusunda bulıran", Y.K.M., Y. 1 926, ss. 4-5.

1 6, 1

S. 1 7 , 1 5 Temmuz 3,

S. 1 7, 1 5 Temmuz

Resulzade Mehmcd Eınin, "İhti lalci Sosyalizmin iflası", Y. 3, S. 1 7, 15 Temnmz 1 926, ss. 9 - 1 2.

Y. K. M. ,

(x), "Kalırolmayan milliyet", 1 926, ss. 1 -3.

3 , S. 1 8 , 1 Ağustos

Y.K.M., Y.

(x), " Dercinski nin ölümü münasebetiyle", 1 8, 1 Ağustos 1 926, ss. 3-4. '

(x), " Rusya'da vaziyet", ss. 1 -4. Y.

>'. K.M. ,

Y.K. M.,

Y. 3 , S.

Y. 3, S. 1 9, 1 5 Ağustos 1 926,

(x), "Siyasi vaziyet karşısında Kafkasyalıların vaziyeti", 3 , S. 1 9, 1 5 Ağustos 1 926, ss. 4-5.

(x), "Sovyet matbuatında Azerbaycan meselesi", S. 1 9, 1 5 Ağustos 1 926, ss. 1 1 - 1 3. (x), " Rusya buhranı nasıl halledilecek", Eylül 1 926, ss. 1 -2.

Y.K. M. ,

Y.K. M.,

Y.K.M., Y.

Y. 3, S. 20,

(x), " 1 5 Eylül", Y.K. M. , Y. 3, S. 2 1 , 17 Eylül 1 926, s. 1 .

(x), " Ukrayna i ttihadında iftirak", Eylül 1 926, ss. 6-7.

Y.K.M., Y . 3 ,

(x), "Şayan-ı dikkat bir münakaşa", Eylül 1 926, ss. 1 3- 1 4.

Y.K.M., Y.

S. 2 1 , 1 7

3, S. 2 1 , 1 7

(x), " Dördüncü yıl", Y. K.M., Y. 4, S. J , 1 Ekim 1 926, ss. 1 -2.

(x), " Rusya'da hol i ganlık",

ss. 8 -9.

Y.K.M., Y. 4,

S. 1 , 1 Ekim 1 925,

Y.K. M., Y. 4,

S. 2, 1 8 Ekim 1 926,

(x), " M ücadele alevleniyor'',

ss.

1 -3.

ss.

7-9.

(x), " M illiyetçilik dini",

Y.K. M. ,

(x), R e za le t bu kadar olur", ss. 1 1 - 1 2. "

Y. 4, S. 2, 1 8 Ekim 1 926,

Y. K.M.,

Y. 4, S. 2, 1 8 Ekim 1 926,

(x), " M uhalifler mağlub, muhalefet baki", 2 Kasım 1 926, ss. 1 -2.

ss.

(x), "Onbeşinci konferans",

Y.K. M., Y.

1 -3 .

(x), "Sovyet sanayii n e halde ?", 1 926, ss. 4-5. 94

Y.K. M.,

Y. 4, S. J,

4, S. 4, 1 8 Kasım 1 926,

Y.K.M.,

Y. 4, S. 4, 1 8 Kasım

(x), "Tarihi iki hadise", ss. 1 -4.

Y. K.M.,

M .E., "Türk harsı tehlikede",

Y. 4, S. 5-6, 1 6 Aralık 1 926,

Y. K . M. , Y.

ı 926, ss. 2-4.

Resulzade Mehmed Emin, " M illiyet mcbdeinin Avrupaya galebe Y. K.M., Y. 4; S 5 - 6. 1 6 Aralık 1 926, ss. 6-8.

si",

(x), "Karsyin'in ölümü", ss. 1 6- 1 7.

Y. K.M., Y. 4,

S. 5-6. 1 6 Aralık 1 926,

(x), " Komunist Fırkasındaki çekişmeler", 3 Ocak 1 926 (7), s s . 1 -3. Resulzade Mehmet Emin' ss.

4, S. 5-6, 1 6 Ara lık

Y. K. M.,

Rusya"da Siyasi Vaziyet,

M. "İstanbul ve boğazlar",

Y. K.M.,

3-6.

(x), " Rusya mahbuslarında", (7), ss. 1 2- I J.

Y. 4 , S. 7,

İstanbul, 1 927.

Y . 4, S. 7, 3 Ocak 1 926 (7),

Y. K . M.,

Y. 4, S. 7, J Ocak 1 926

(x), "Baku nümayişinin manası'', Y. 4, S. 8-9, 1 Şubat 1 926 (7), ss. 1 -J. (x), "Türk harsı ve milliyetçiliği aleyhinde bir nümayiş", Y. K . M. , Y. 4 , S . 8-9. 1 Şubat 1 926(7), ss. J-8. M .E., "Türk harsının Rus komunizmine mukavemeti , Y. 4, S. 8-9. 1 Şubat 1 926(7), ss. 8-1 O. 1 -2.

(x), "Darbeli mesele",

Y. K.M. ,

Mim, " Moskova'da telaş", ss. 4-5.

Y. K.M.,

Y. 4, S. 1 0, 1 7 Şubat 1 927,

Y. K.M.,

(x), "İngiltere-Rusya münasebatı", Şubat 1 927, ss. 6-7.

ss.

Y . 4, S. 1 0, 17 Şubat 1 927 Y. K.M.,

Y. 4, S.

1 0, 1 7

Resulzade Mehmed Emin , "Milliyet mebdeinin Anupa'da ga lebesi", Y. K.M., Y. 4, S. 1 0, 1 7 Şubat .1 927, ss. 1 0- 1 1 . (x), " Rus-lngiliz düellosu", 1 927, ss. 1 -J.

Y. K.M., Y. 4 ,

(x), " Ukrayna istiklal arefesinde", Mart 1 927, ss. 3-5.

S . 1 1 - 1 2, 1 8 Marı

Y. K.M., Y.

4, S. 1 1 - 1 2 1 8

Resulzade Mehıned Emin, " M illiyet ıııehdeinin A"rupa'da ga lebesi", Y. K.M., Y. 4, S. 1 1 - 1 2, 1 8 Mart 1 927, ss. 1 2- 1 5.

(x), "İngiliz notasından sonra", Y.K. M. , Y.

4, S. 1 3, 1 Nisan

1 927, ss. 1 -2. ss.

M . E . , "Bir ideoloj i bahsi", Y. K. M., Y. 4, S.

5-6.

1 3, 1 Nisan 1 927,

Resulzade Mehmed Emin, " M i lliyet mebdeinin Avrupa'da ga lebesi'', Y.K.M., Y.

4, S. 1 3, 1 Nisan 1 927, ss. R-10.

(x), " Çin hadiselerinin inkişafı", Y. K.M., Y.

1 927, ss. 1 -2. (x),

4, S. 1 4, 1 6 Nisan

"5 nci Azerbaycan Sovyetler k ongresinde Musa Bekofun 4, S. 1 4, 1 6 Nisan 1 927, ss. 4-6.

raporu", Y.K.M., Y. Resulzade

Mehmed

galebesi, Y.K.M., Y.

Emin,

"Mi lliyet

mebdeinin

Avrupa'da

4, S. 1 4, 1 6 Nisa 1 927 ss. 9-1 2.

(x), "Kare bir yıl dönümü", Y.K. M.,

1 927, s. [ .

Y. 4, S. 1 5 (84), 27 Nisan

Resulzade Mehmed Emin, "Büyük facia", Y.K. M.,

(84), 27 Nisan 1 927, ss. 2-3. (x), " K o ınunist manevrası",

1 927, ss. 1 -2.

Y.K. M.,

4, S.

Y . 4, S . 1 5

1 6, 1 5 Mayıs

Resulzade Mehmed E m i n , "Ocak yasasının tadili", Y.

4, S . 1 6, 1 5 Mayıs 1 927, ss. 3-5.

M . E . , " M i lliyet meselesinin muhtelif tarz-ı ruiyeti ", Y. 4, S. 1 6, 1 5 Mayıs 1 927, ss. 5-7. (x), "Dok uzuncu y ı l dönümü", Y.K.M.,

1 927, ss. 1 -2.

Y.K.M.,

Y. 4, S. 1 7, 28 Mayıs

Resulz.'ide Mehmed Emin, " Mi llet mefhumu ve istiklıil'', Y.K.M.,

4, S. 1 7, 28 Mayıs 1 927, ss. 2-4.

(x), " Vatan'a matem, hainlere bayram", Y.K.M., Y.

28 Mayıs 1 927, ss. 1 9-20.

(x), " Rusya çıkmazda", Y.K.M.,

ss.

1 -3.

1 8, 1 8 Haziran 1 927, ss. 3-4.

ss.

1 -2.

4, S. 1 7,

Y. 4, S. 1 8, 1 8 Haziran 1927,

Resulzade Mehmed Emin, "Selam Türkistan'a", Y.K.M., (x), "Sovyetlerin tecridi", Y.K. M.,

Y. 4,

Y. 4, S. 1 9 1 Temmuz 1 927,

(x), "Askeri k omunizme doğru " , 1 927, ss. 1 -3 .

Y.K.M. , Y.

4, S. 20, 1 5 Temmuz

(x), "Bağrışmalarla havlamaların manası" , 2 1 , 3 1 Temmuz 1 927, ss. 1 -3. (x), "Sürülen mill iyetperverler". 1 927 ' ss. 3-4.

Y.K.M. , Y.

M i m , "Anne gördüm", Y.K. M. , Y.

ss.

1 5- 1 6.

ss.

(x), " Rusluk endişesi ile'', 1 -3.

4, S .

4, S. 2 1 , 31 Temmuz

4, S. 2 1 ; 3 1 Temmuz 1 927,

Y.K.M., Y.

(xl, " Rusya-Fransa münaseblitı", 1 927, ss. 8-9.

Y.K.M. , Y.

4, S. 22, 1 8 Ağustos 1 927,

Y.K.M. , S. 22,

1 8 Ağustos 4, S. 23

(x), " Komunist F.ırkasındaki çekişme", 1 Eylül 1 927, ss. 1 -3.

Y.K. M . ,

(x), " 1 5 Eylül münasebetiyle", 1 927, ss. 1 -2.

Y.K.M.,

Y. 4, S. 24, 1 5 Eylül

(x), "Beşinci yıl başlangıcında", 1 927, ss. 1 -3.

Y.K.M., Y.

5, S. 1 (94), 1 Ekim

(x), "Şayan-ı dikkat iki hadise", 1 927, ss. 9-1 0.

Y.K.M. , Y.

5, S. 1 (94), 1 Ekim

Resulzade Mehmet E m in, İhtildlci Sosyalizmin iflası ve Demok rasinin Geleceği, İstanbul, 1 928. Resulzlide Mehmet �min, "Kafkasya Türkleri", Toplayıcı, Yusuf Akçura, Istanbul 1 928, ss. 474-552.

Tiirk

Yıllı,

Resulzade Mehmed Emin, " M i l liyet meselesinde bolşcvik naza �iyatı i le ameliyatı", Milliyet ve Bolşevizm (Makaleler Mecmuası) , Istanbul 1 928, ss. 3-27. Resulzade Mehmed Emin, "Bolşevi�lerin Şark siyaseti", Milliyet ve Bolşevizm (Makaleler Mecmuası) , lstanbul 1 928, ss. 28-47. Resulzade Mehmed Emin, "Tuttuğumuz yol" Azeri Tiirk Mecmıı ası ( A . T. M. ) , Y. 1 , S. I , 1 Şubat 1 928, ss. 1 -2. Resulzfide

Mehmet Emin,

"Demokrasinin geleceği",

A . T. M. ,

1, S . 1 1 Şubat 1 928, ss. 3-6.

M . E . , " A zerbaycan'ın ehemmiyet i " , A.T. .M.,

1 928,

ss.

7-8.

Y. J , S. 1 1 Şubat

Resulzade Mehmcd Emin, " M illi harsa karşı bolşevik seferi" A . T.M.,

Y. I , S. 2 1 5 Şubat 1 928, ss. 1 -4.

Resulzi\de Mehmcd Emin, " Demokrasinin geleceği",

Y. 1 . S. 2, 1 5 Şubat 1 928, ss. 7-9.

RcsulzJde Mchmed Emin, " Rusya'da vaziyet",

S. 3, 1 M a rt 1 928, ss. 1-4.

A. T. M.,

A . T. M. ,

Y. 1

Rcsulz5.dc Mehmed Emin, "Demokrasinin geleceği", S. 3, 1 Şubat 1 928, ss. 6- 1 0.

A . T.M.,

Resulzfide Mehmcd Emin, "Demokrasinin geleceği", 1 , S . 4, 1 5 Mart 1 928.

A . T. M. ,

Y. I ,

Resulzfülc Mehmed Emin, "Avrupa mektupları I ; R usya'da mi lliyet meselesi" A . T.M., Y. I , S. 6, 1 5 Nisan 1 928, ss. 3-5. Resulzade Mehmed Emin, "Büyük yalan" 27 Nisan 1 928, ss. 1 -2.

A . T. M. ,

Y. I , S. 7,

Resulzade Mehmed Emin, "Avrupa mektupfarı 2 ; Rusların endişesi" A . T.M., Y. 1 , S. 7, 27 N isan 1 928, ss. 7-9. Resulzade Mchmed Emin, " Avnıpa mektupları 3 ; Fransa scç gilcri", A . T. M. , Y. 1 , S. 8, 1 5 Mayıs 1 928. ss. 4-8. Rcsulzadc Mehmed Emin, "On senelik azm ve celıd",

Y . 1 , S. 9, 28 Mayıs 1 928, ss. 2-6.

A . T.M.,

Resulzade Mehmet E mi n , "Avrupa mektupları 4; Almanya seçgileri " A . T. M. , Y. l , S. l I , 1 Temmuz 1 928, ss. 3-7. Resulz.1de Mehmed Emin, "Salofk i'deki sürgünlerimiz",

Y . 1 , S. 12, 1 5 Temmuz 1 928, ss. 4-5.

A . T.M.,

Resulzade Mchmed Emin, " Harf i nkılabı muvacehesinde", Y. l , S. 1 8, 1 5 Teşrin-i evvel 1 928 , ss. 1 -3.

A . T. M. ,

Rcsulziide Mehmed Emin, " Beynelmilel şark bayramı", A . T.M., Y. I , S. 1 9 , 1 Teşrin-i sani 1 928, ss. 1 -2. Resulzade Mehmed Emin, "Onbirinci senede'', S. 20, 1 5 Teşrin-i sani 1 928 , ss. 1 -3. M .E., "Bir beyanname münasebetiyle", 1 5 Tcşrin-i sani l 928, ss. 3-4.

A . T.M.,

A . T. M. , y,

Y. 1 , S . 20,

Resulzade Mehmed Emin, "Emcktaş hakkında" . A . T. M. , Y. ] , S. 20, 1 5 Teşrin-i siini 1 928, ss. 7-8. (x), "Çehremiz", Mart 1 92 9 , ss. 1 -5 . 98

Odlu

Yurt Mecmuası

(O.Y. M), Y. l , S. l ,

M . E. Rcsulzade, "Efganistan faciası ", O. Y. M., Y. I , S.

Mart

1 929, ss. 5-8.

(x), " Bolşevik fırkasında grup gavgaları", O. Y. M. , Y. Nisan

1 , S. 2,

1 929, ss. 4 1 -44.

M . E . Resul-zade, " Mi l liyet nıes'elesinin tezahürlerinde, O. Y.M . .

Y . I , S . 2, Nisan 1 929, ss. 46-50. M. Emin , "Ahdin M i r-Kasim, O. Y. M. , Y. I ; S. 2 , s. W. M.E. Resulz-zade, "öğreten bir musibet ! . . . , O. Y. M . , Y.

1 S. 3

27 Nisan l 92 9, ss. ,83-84.

M. Emin, "Yusufbeyli Nasip Bey", O. Y. M. , Y. I , S.

1 929, ss. 1 1 0- 1 1 2. ; Keza,

O. Y.M., S.

27 (2).

M . E. , " İ brahimli Yusuf", O. Y.M., Y. I , s.

1 1 2 . ; Kt'za,

O. Y.M., S.

27 (2).

S. 3, 27

M.E. Resul-zade, " Bugünün ilhami", O. Y.M., Y. Mayıs

3, 27 Nisan Nisan 1 , S.

1 929 4, 28

1 929, ss. 1 1 8- 1'2 1 .

(x), "Siyasi sistemlerin yer değişmesi", O. Y.M., Temmuz,

1 929, s s . 1 69 - 1 72.

Y. 1 . , S . 5,

(x), " Makdonald'ın Rus siyaseti", O. Y. M., Y. 1 , S .

5, Temmuz

1 929, ss. 1 72- 1 73. M . E. Resul-zade, Y". 1,

"Temmuz

hadisesi

münasebeti le",

O. Y.M.,

S . 6, Ağustos 1 929. ss. 222-226.

(x), " Çin-Rus ihtilafı", O. Y. M. , Y. I , S. 6, Ağustos

1 929 ss.

23 1 -233. (x), " Lahey hadisesi", O. Y. M. ,

Y. I , S. 7, Eylül 1 929, ss. 262-264.

(x), " K ızıl gün", O. Y. M. , Y. I , S.

7, Eylül 1 929, ss. 279-28 1 .

(x), " Kafkasya birligi'', O . Y. M., Y . ss.

293-295.

1 , S . 8 , Birinci teşrin 1 929,

M . E. Resul-zade, "Geçmiş olsun", O. Y.M., Y. teşrin

1 929, ss. 296-297.

I , S. 8, Birinri

(x), "Gemi batıyor, fareler kaçışıyor ! . . ", O. Y. M. , Y. İkinci teşrin ı 929, ss.

M . E. Resul-zade, "Nadir Han'ın zaferi", O. Y. M. . Y. İkinc:i teşrin

l , S. 9 ,

337-340.

1 929, s s . 340-342.

(x), "Paris'te bolşevik komedisi", teşrin 1 929, ss. 344--3 5 1 . (x), "İngi liz Filosunun ziyareti", 1 929, ss. 354-357.

O . Y.M., Y .

(x), "Şayanı dikkat bir safhada", kanun 1 929, ss. 385-388.

1 , S. 9 , İkinci teşrin

O. Y.M., Y.

M . E . Resul-zade, "Rusya köleliğinde", Birinci kanun 1 929, ss. 389-395. (x), "Besedovski neler söylüyor ?", kanun 1 929, ss. 404-41 2.

! , S. 9, ikinci

O. Y. M., Y.

!, S. 1 0, B irinci

O. Y. M., Y.

O. Y.M. , Y.

1 , S. 1 0, Birinci

M . E. Resul-zade, "Ne köbre' ne de ,malzeme"', S. 1 1 , İkinci kanun 1 930, ss. 434-438. (x), "So\yet Rusya buhranı", 1 930, ss. 457-459. (x), " Azcrbaycan'ın sesi", 48 1 -483.

O. Y.M., Y. I ,

O. Y.M.,

Y. 1, S. 1 1 , İkinci kanun

O. Y.M. , Y.

1 , S. 12, Şubat 1 930 ss.

(x), "Buhran içerisinde çabalayan komünist rejimi",

Y. 2, S.

1 3, Mart 1 930, ss. 1 -4.

(x), " Hacı Ağa Nuri",

O. Y. M., Y.

(x), '" Muzır' mutahassıslar", ss. 25-27.

(x), " Rıza Bey'',

O. Y. M. , Y.

O. Y.M., Y.

(x), " Çekist Agabekof", ss. 296-30 1 .

2, S. 14 (2), 27

Kerim

Bey,

O. Y.M.,

2, S. 1 5 (3), Mayıs 1 930, ss.

2 S. 1 5 (3), Mayıs 1 930, s. 1 33.

O. Y.M., Y.

(x), " Rus ajanları faaliyette", 1 930, ss. 3 1 0-3 12. 1 00

2, S. 1 3 ,

2, S. 1 3, Mart 1 930,

O. Y.M., Y.

(x), "istiklal kurbanlarından A li-zade 2, S. 14 (2), 27 N isan 1 930, s. 74.

(x), "İktisadi cephe", 1 2 1 - 1 22.

0. Y.M., Y.

(x), "27 Nisan ( 1 920-1 930)", 1 930, ss. 50-5 1 .

O. Y.M.,

2, S. 1 3, Mart 1 930, ss. 4-6.

M . E. Resul-zade, "Nakamlardan biri", Mart 1 930, ss. 6-7.

1 , S. 1 0,

2, S. 19 (7), Ağustos 1 930,

O . Y. M.,

Y . 2 , S. 1 9 (7), Ağustos

M. Emin, "Açılan parlementerizm devri ", (8), Eyl ü l 1 930, ss. 3 30-332.

O. Y. M., Y.

2, S. 20

M.E. Resul-zade, " Kafkasya birliği şiarı a l tında", O. l'. M. , 2, S. 20 (8), Eylül 1 930, ss. 332 -340. (x), " R usya 'da son hadiseler", O. Y.M. , Y. 2, S. 23 ( 1 1 ) , Birinci Kanun 1 930, ss. 443-447. Y.

"Resulziide M. Emin Beyefendinin N. Ranıişvil i 'nin mezarı baş ı nd a sö yl ed i ğ i nutuk " , O. Y. M. , Y. 2, S. 24 { 1 2), i kinci Kanun 1 930 (1 ), ss. 474-475. Keza ; Bildiriş Hafialık Siyasi Ga:eıe, Y. I , N. 23, 8 İkinci kanun J 93 1 . ·

M.E. Resul zade, "Tari lı ci ye karşı siyasi", Bildiriş I , N. 25, 22 i kinci kanun 1 93 1 . Keza ; Şubat 1 93 1 , ss. 489-492.

Siyasi Gazete, Y. Y . 2, S. 2 5 ( 1 3),

Hafialık O. Y. M. ,

M . E . Resul-zade, "B ug ü n k ü matemin acısı " , O. Y. M. , Y. 3, S. 27 (2), 27 Nisan 1 93 1 . M .E. Resul-zade, "M ayı s günleri", O. Y. M. , Y . :ı , S. 28 (3), 28 Mayıs 1 93 1 , ss. 66-69. M . E. Resul-zade, "Halk Fırka sını n p ro ğra nıı ", O. Y.M. , Y. 3 , S . 29 (4), Haziran 1 93 1 , ss. 97- 1 02. M.E. Resul-zade, Şe.fibeyci/ik, 7 1 sayfa, yy. , 1 934. M.E. Resulzade, " M i l l i Azerbaycan hareketinin karektcri" Azerbaycan Yıırt Bilgisi, C. 3 , S. 29, 28 Mayıs 1 934, ss. 1 63-1 66.

Mehmet Emin Resulzade, "Azerbaycan", ls!fiııı- Tiirk Ansiklo C. 1 . İstanbul 1 94 1 , ss. 702-703. Resulzade Mehmed Emin, '.' Azerbaycan, Etnoğrafya ; Ta ri h " , ls!ôııı-Tiirk Ansiklopedisi, C. 1 , J st anbu l 1 94 1 , ss. 7 1 2-720. Resulzade Mehmed Emin, " Azerbaycan, Lehçe", isMm 1i'irk Ansiklopedisi, C. 1 , İ stanbul 1 94 1 , ss. 746-749.

pedisi,

Resulzade Mehmet E m in, Azerbaycan 1 949.

Kiilıiir Gelenekleri, A nk a r�ı

M.E. Rcsulzade, Dr. Abdülkadir Karahan, Fuzuli , muhiti ve şahsi yeti", Belleten, C. XIll, S. 52, Ekim 1 949, ss. 845-848 ( K i ta p tanıtımı). Resuizade Mehmet Emin, Çağdaş Azerbaycan Edebı)·aıı, A n kara. 1 95 1 . . Resulzade, . Mehmet E mi n , Çağdaş Azerbaycan Tarilıi, A nkara , 1 95 1 .

Mehmet Emin Resulzade, Azerbaycan Şairi Nizami, 402 sayfa, Ankara 1 95 1 . Mehmet Emin Resulzade, " Azerbaycan Cumhuriyeti Hakkında Umumi malumat " , A zerbaycan Der . , Y. 1 , S. I , N i san 1 952, ss. 4-·7. 101

Emin Resulzade, "Nizami'de Türklük",

Mehmet

Azerbaycan

Der., Y. 1 . S. 2 , l Mayıs 1 952, ss. 3-6 _ı s. 1 3.

M . Emin Rcsulzadc, Doğu İslam Medeniyetinde Azerbaycan'ın rolü", A =erbayıwı D!!r . , Y . 1, S. 3, 1 Haziran 1 952, ss. 3-5 (Nizami adlı cser'inin mukadde ıncsinden) "

M .E . Resulzade, ( Çev.) "i htiyar Kadın ile Sultan Sencer", Y. 1 , DS. 3, 1 H aziran 1 952. ss. 8-9. (Nizami'nin Mahzcn-ül- Esrar adlı eserinden).

A :<'rlıııycmı Der. ,

M. Emin, Az e rbaycan M atbuatının Piri", 1 , S. 4, 1 Temmuz 1 952, ss. 2-3. "

Azerbaycan Der. ,

M . Emin Resulzade, " Doğu l slam Medeniyetinde Azerbaycan'ın

Rolü 11

Azerbaycan Der. ,

Y. I , S. 4, 1 Temmuz 1 953, ss. 9- 1 O.

M . E. Resulzade, "Şekilce de muhtevaca da Ruslaşt ı rma" Azer 1 , S. 5, 1 A ğu st os 1 952, ss. 2-5 ; K eza, Azerbacan Der . , Y. 3 3 S. 250, Ekim-Kasım-Aralık 1 984 ss. 6-8. ,

hayı·an Der . , Y.

M . E. Rcsulzade, "Dede Korkut Destanları", 1 , S. 6, 1 Eyl[il 1 952, ss. 2-5. (Kitabiyat).

Azerbaycan Der.

M. Emin Resulzfıde, "Büyük kompozitör Hacıbeyli Üzeyir", 1 , S. 8, 1 Kasım 1 952, ss. 8-9. ; Keza Azerbayca11 D!!r., Y. 34, S. 253, Trmmuz-Ağustos-Eylül 1 985, ss. 8-9.

Azerhayca11 Der. . Y .

M ehmet Emin Resulzade, "Milli Azerbaycan Şurasının Hitabı", Y. 1 , S. 8 K ası m 1 952, ss. 22-23. (29 Kasım 1 9 1 8 Baku'dc Azerbaycan Gazetesinden)

A =erbayrn11 Der. ,

Mehmed Emin, " Çekil Bir yane sak i t leş , Azerbaycan Der. , 1 , S. 1 0, Ocak 1 953, s. 9. (Füyuzat, 30. sayı 1 9 E kim 1 907 den) "

M . Emin Resulzade, " Milli Tesanüt", Azerbaycan Der. , Y. I , 1 Mart 1 953, ss. 2-5. ; Keza, Azerbayca11 Der . , Y. 24, S. 2 1 3. Ocak-Şubat-Mart 1 975, ss. 5-8. ; Keza, Y. 40, S. 282, Kasım Aralık 1 99 1 , ss. 1 .�- 1 5.

S. i 2 ,

M . Emin, ; Azerbaycan'da mimari anıtlar", ( 1 7) , Ağustos 1 953, ss. 6-7. ,

Azerbaycan Der.,

Y. 2 , S. 5

M . E . I� . • "Dede Korkut Oğuznameleri", Azz:rhaycaıı Der. , Y. 2

S. 7 ( 1 9), Ekim 1 953, ss. 26-27. (Kitabiyat)

Mehmet

Emin

Resulziide "Yaşasın Türkiye Cumhuriyeti'', 2 , S. 7 ( 1 9), Ekim 1 953, ss. 4-8. ; Keza Azer h{:yıw: Der . Y. 22, S. 208, 1 973 , ; Keza, A=erbaycaıı Der., Y. 32 S. A=erbııyrn11 Der., Y. ,

102

246, Ekim-Kasım-Aralık 1 983, (Berlin'de çıkan istiklal Gazetesi , 29 Birinci teşrin 1 93 3 den).

Mehmet Emin Resulzadc, " Kurtulan Şark 'ın

sembolü", A zer

baycan Der., Y. 2, S. 8-9 (20-2 1 ) , Kasım-Aralık 1 953, ss. 2-.l.

Mehmet Emin Resulzade, "Cevat Han'm şe h a de ti ni n 1 50 nci yıld önü ın ü " , Azerbaycan Der., Y. 2, S. 10-11 (22-2 3) Ocak-Ş uba t Mart 1 954, ss. 36-37. M.E. Rcsulzade, "Şirvanlı H akiin i " , C. 4, S. 37, Şuba t 1 954, ss. 2- 1 0.

Azerbaycan

Mehmet Emin Rcsulzadc, "Nevruz Bayramı", Mart 1 954, ss. 5-7.

J '11rı

Bilgisi,

A::abaycan Drr.

Y. 2, S. 12 (2-n,

Mehmed Emin Resulzadc,

'" Aze rbay ca n

DaYası" , A ::erbaycwı

Der. , Y. 3, S. 2 -3 (7.6-27), Mayıs-Haziran 1 954, ss. 3-6.

Mehmet Emin Rcsulzfıde, "Ayaz fshaki Merhum İçin",

A ::er

baycan Der., Y. J, S. 4-5, (23-29) Temmuz-Ağustos 1 954, ss. cı-9. Keza ; Muhammed Aya: ls!ıaki Hayatı re Faaliyeti; Hz. Tah ir (ağatay,

Ali Akış v.d. Ankara 1 979, ss. 3 1 6-3 1 9.

M . Emi n Resulzade, " Azerbaycan mimari amtları", 3, S.8. (32), Kasını 1 95 � , ss. 9- 1 .l.

A ::rrbayca11

M . E. R., "İdealistler, Oportünistler, Bozguııc u la r·· .

. ·l::abnyrnn

Der. , Y.

Der., Y. 3 , S. 9 (33), Aralık 19 �4, s. J.

Mehmet Emin, " Azerbaycan mi mari

anıtları

Der., Y. 3, S. 9 (33) Aralık, 1 954, ss. 7- 1 0.

i l " , il :erlıaycc111

M. Em i n Resulzade, " Fc ı ha l i ' n i n katli nıiiııasebctiylc söylediı'.i nutuk", A ::erbayca11 Der., Y. 3, S. 9 (JJ) Aralık 1 9 54 , s. 1 L M . E. Resulzade, "Şi r\'anlı Hfıkfıııi'', 9 CD), Aralık 1 954, ss. 1 9-2 1 .

A:erlıayrn11 Der., Y. J,

Mehmet Emin Resulzadc, "Edebi bir risale, Oca k 1 955. ss. 52.J-530.

Tiirk l'llrdu, S . 240,

M . E. Resulzadc, " Azcrbayca.n Cunı h u r iyeti'nin Büyiik De' Jetler ta rafı n dan tanınması", A ::erhaycım Der., Y. 4, S. 1 0- 1 1 (J4-35), Ocak-Şubat 1955, ss. 2 -4. M . E. Rcs u l z iid c , " M i rza Fcthali Ahun ızüdc"', A ::a/ıayrnıı Der Y. 4, S. 1 0- 1 1 (J4-35), Ocak-Şubat 1 955, ss. l -t - 1 6. 103

M . Eınin Resulz..1. de, " Azerbaycan mimari anıtları Ill'', Azer baycaıı Der., Y. 4, S. 10-1 1 (34-35), Ocak-Şubat 1 955, ss. 2 1 -25. M .E. Resulzade, " Rical-i Azerbaycan Der. Asr-i meşrutiyet"

A::erbaycan Der., Y. 4, S. 1 0- 1 1 (34-35) Ocak-Şubat 1 955, ss. 33-35,

( K i ıabiyat)

Mehmet Emin Rcsulzade , . "Edebi bir risale i l " , Türk Yurdu

S. 2 t l , Şubat 1 955, ss. 607-6 1 3.

l'vl . Em i n Rcsulzade, "Mayıs Duyguları", Azerbaycan Der., Y. 4, S. 12 (36), Mart 1 955, s. 2 , ; Keza, Azerbaycan Der., Y. 27, S. 226, Nisan-Mayıs-Haziran 1 978, s. 9.

Mehmet Emin Resulzade, "Edebi bir hadise", Azerbaycan Der., Y. 4, S. 6-7 (42- B), Eylül-Ekim 1 955, ss. 2-5. ve

Mehmet Emin Resulzade, " Arkadaşım Ayaz İstanbul 1 955, ss. 29-32.

Milli Miicalıit

Mi/ti Edirı,

M .E. Resulziide, "Ne büyük bayram'', Azerbaycan Der., Y.7, S. 2-J (74-75), Mayıs-Hazir:ı.n 1 958, ss. 7-8. (Azerbaycan Gazetesi B :t k ü ,' 23 Mayıs 1 9 1 9 dan). Mehmet Emin Resulzade, " İman Günü", Azerbaycan Der., Y. 7 S. 2-3 (74-75), M ayıs-Haziran 1 958, ss. 34-35. (İstiklfil Gazetesi Berlin 28 Mayıs 1 9:;2 den) ,

Mehmet Emin Rcsulzade, "Kardeş Türkiye Başın sağolsun'',

Tiirk Birliği Der., Y. 1 , S. 7-8. E kim-Kasım 1 966, ss. 1 5- 1 9.

M . Emin Re�ulzade, "Sovyetlerdc kan ve vahşet", Türk Birliği

Der., Y . I , S. 1 2, Mart 1 967, ss. 1 1 - 1 2.

M . Emin Resulzadc, " Hürriyet Meydanı" (Yadımda Kalanlar dan), Türk Birliği Der., Y. 2, S. I J , Nisan 1 967, ss. 36-39. Mehmet Eınin Resulzade, "Azerbaycan hareketinde Topçuba şı

Ali Merdan Bcy'in yeri" , Tıirk Birliği Der., Y. 2, S. 1 6, Temmuz ı 9:,1, ss. 33-35. M . Emin Rcsulza<le, "Yusur Akrora", Tiirk Birliği Der., Y. 2, S. 1 7, Ağustos 1 957, ss. 38-39. M. Emin Rcsulzade,

Kara gün münaseb et iyl e " , Türk Birliği

Der., Y. 2, S. 1 8, Eylül 1 957, ss. 36-39.

M. Eınin Resulzade, "Yeni Türkiye'nin zaferi", Tiirk Birliği Der., Y. 2 , S. 1 9, Ekim 1 967, ss. 3 1 -33. ıoı

M . Emin Resulzade, " İ bni Sina Hatırası", 2, S. 20-21 , Kasım-Aralık 1967, ss. 57-58.

Tiir k Birliği Der.

M. Emin Resulzade , "Azerbaycan'da . Rus koloni siyaseti", Y. 2, S. 2 1 , Aralık 1 967, ss. 1 1 -38.

Türk Birliği Der . ,

M. Emin Resulzade, " Komunizme karşı milletlerarası mücadele", Y. 3, S. 22-23 , Ocak-Şubat 1 968, ss. 43-46.

Türk Birliği Der. ,

M.E.

Resulzade, "Kara günün yıldönümü münasebetiyl e Y. 3, S. 24-25, Mart-Nisan 1 968, ss. 6 1 -64.

Türk Birliği Der.,

M. Emin Resul-zade, "28 Mayıs 1 9 1 8, S. 26, Mayıs 1 968, ss. 1 7- 1 9.

Türk Birliği Der.,

Mehmet Emin Resul-zade, "Korkudan 3 , S. 28 Temmuz 1 968, ss 1 3- 1 6.

islahat",

Türk

Y. 3, Birliği

Der., Y.

M.E. Resul-zade, "Lehistan müslümanları",

Tiirk Birliği Der.,

Y. 3, S. 30, Eylül 1 958, ss. 26-29.

M . Emin Resulzade , "Ali Merdan Bey'in Mezarı başında söylediği nutuk", Türk Birliği Der . , Y. 4, S. 37-38, N isan-Mayıs 1 969, ss. 29-32. Mehmet Emin Resulzade , "Azerbaycan istikliilinin i lanı", Y. 1 9, S. 200, ss. 3-5. ; Keza, Türk Birliği, Y. 5, S. 50-5 1 , Mayıs-Haziran 1 970, ss. 45-47. ; Azerbaycan Der., Y. 26, S. 222, Nisan-Mayıs-Haziran ı 977' ss. 4-6. M. Emin Rc sulzade "2v nci yıl dönümü'', Azerbaycan Der., Y. 27, S. 226, N isan-Mayıs-Haziran 1 978, ss. 6-8. (İlham Kaynağı Dergisi Berlin, S . l , Mayıs 1 938 den) ,

M. Emin Resulzade, " Büyük Yalan", A zerbaycan S. 227, Temmuz-Ağustos-Eylül 1 978, ss. 5 -7.

Der.,

Y. 27,

Mehmet Emin Rcsulzade, Kurtulan Şark'ın sembolü", A ::a Y. 30, S. 235, Ocak-Şubat-Mart 1�8 1 , ss. 1 1 - 1 2.

baycan Der., Der.

M . Emin Rcsulzil.de, "Demokrasi ve Sovyetlcr", A :erbaycaıı Y. 33, S. 248, Nisan-Mayıs-Haziran 1 984, ss. 7-9.

M. Emin Resulzade " M i l li M ücadelede Sosyal Şiarlar", A zer Y. 3 3 , S. 2t9, Temmuz-Ağustos E ylül 1 984, ss. 8 - 1 4. (Milli Azerbaycan M üsavat Halk Partisi Bülteni Kasım 1 9J 7 Berlin' den) ; Keza, Azerbaycan Der . , Y. 4 0, S. 282, Kasım-Aralık 1 99 1 , ss. 8- 1 2. ,

baycan Der . ,

Mehmet Emin Resu lzadc,

Milli Tesa11iit, 1 44

sayfa, Ankara 1 978. 105

Mehmet Emin Rcsulziid e, "Ana hatlarıyla istiklalinden günümüze kadar Çağdaş Azerbaycan Tarihi", Yayma Hazırlayan : M u hi ttin Nalbantoğlu, Tiirk Dıi11ya.H Tarihi Dergisi, S. 49 Ocak 1 99 1 , ss. 26-29. Mehmed Emin Rcsulzadc, "Ana İst. Zam. Kacl. Çağdaş Azer baycan Ta ri h i H " , 52-54.

Tiirk Diin . Tarilıi Dergisi,

S. 50 Şubat 199 1 , ss.

Mchmcd Emin Resulzadc, "Ana. lst. Zam. Ka<l. Çağdaş Azer baycan Ta ri h i I l l Tiirk Diin. Tarilı Dergisi, S. 5 1 , Mart 1 99 1 . ss ",

3 1 -33.

Mehmed Emin Resulzade, "Ana. İst. Zam. Kad. Çagdaş Azer S. 52, Nisan 1 99 1 , ss. 43-45. baycan Tarilıi i V ' ' , Tiirk Diin. Ta;ilı Dergisi,

Mehmed Emin Resulzade, "Ana. İst. Zam. Kad. Çağd;ı.ş Azer b:tycan Tarihi V", Tiirk Diiıı. Tarih Dergisi, S. 53, Mayıs 1 99 1 , ss. 2 1 -26.

Mehmed Emin Resulzadc, "Ana. İst. Zam. Kad. Çağdaş Azer baycan Tarihi VI", Tiirk Dıin. Tarih Dergisi, S. 54, Haziran 1 99 1 , ss. 29-33.

106

RESULZADE'NİN ÖZEL E V R A K I Bu b ö l ü m de kısmının listesini

Mehmed Em in

ve receği z . ı

Elde

Resulzll.dc'nin özel evra k ı nı n bir ettiğ i m i z 5 dosya içi nde i k i özel

defter i le Rusça, T ü rkçe, İ ngilizce mektuplar ve aldığı cevaplar, çok

özel notlar ve ilmi çalışma m üsveddeleri vard ı r. Ayrıca bu dosyalara daha

sonra

karıştığı

muhakkak

olan,

başta

Azerbaycan

Kültür

Derneği ve Abdulvahap Y urtscver'e ait bazı mektuplar da mevcuttur. Defterlerden birincisi 1 97 sa hife \e 1 6

10 cm. boyutlarındadır.

Burada, baştan i t ibaren sayfaların büyük çoğunluğunu, Resulziide'nin sevdiği

şairler

(N i zam i ,

Firdevsi,

Katlı

Bu rh an edd i n ,

Sam e t Vurgun, Fuzu l i , Ferit Kanı , H atai, Ce l al e dd i n- i Mustafa, Arif Erdeb i l i , Muhammed İkbal

Ce\ad,

Rum i ,

Kul

ve M i rza Ftthali) den bey i t v e kıtalar görülmektedir. Bunların dışında özel notlar ı ( s . 8-28, 38, 8 1 , 143, 1 59) i l e , hayatının son g ü n l e ri nde Ankara Milli K ii t ü ph a ne 'd c kaleme aldığı b i l inen, ancak şu ana kadar gerek Türkiye'<lc, gerekse

Azerbaycan'da Resulziidc i le i lgili olarak y;'.pılan araştırmalar da

henüz bulunamadığı belirtilen Azerbaycan B i bliyoğrafyası ad lı çalış ması

(s.

8 8 - 1 4 2 arasında) yer almaktaı.lır. Bundan d o layı da bu çalış

manın ayrı bir önem i Yıırdfr. Ayrıc a bu deftere değişik konulardaki

düşüncelerini de

za man

zaman kaydet m iştir. Dcftf f Arap, Latin

K ri l alfabeleri ile kaleme a l ın m ı ştır . İ k inci defter ise, 1 9 . 5

ebatındadır. Türkiyc'deki Şai r l c r

ği ·Şiirlerden meydana ge l m i ş tir. Burada topl;ını 34 şiir buluıı ır aktad ı r . Bu ş ii r l c- ri ıı yazarları ise, N am ı k Kemal, Mehmcd E m i n

L1cıı seçti

Yurdakul,

İ h san Raif, Aka Gündüz, H üseyin Suad, Osman fahri ,

İsmai l Neşat, Mustafa Namık , Fa i k A l i , Celal Sahir. A h med Vefa, Sü l ey m an Nesib, Tahsin Nahid ve Tevfik yayınlan ıııaıııı ştır.

Fikrct'ıir.

Bu defter de

l Mektup ve ıldtcrlcri ihtiva eden dosyalar Prof. Dr. Fikre! Tiirk ıncıı 'in ar�iviııı..l ı> lıulunıııaktaıhr. Bu rvrakı kull:ınııı a ıııız i�iıı ' c r ı• ıı Prof. Or. Fikr,,l Türkmen Ilcy'c l<'Şl'kkür eıll'rim. 107

Diğer dosyalarda ise kendisine gelen ve yazdığı mektuplarla, yine kendisine aid diğer çalışmaları içine almaktadır. Biz burada üç dosyayı ayrı ayrı ele almak yerine birlikte ele alıp, tarih sırasına göre de bir tasnif yapacağız. Jaeschke'nin 1 4 . 1 2 . 35 tarihli Türkçe mektubu. K i me yazıldı�ı ismen i fade edi lmemektedir. Jaeschke, burada kendisine gönderilen "Baku Yollarında" adlı kitap ile Cumhuriyet gazetelerine teşekkür etmektedir. A . Şeyh el İslam'ın Paris 1 5 . 2 . 49 tarihli mek tubudur. Mehmed Emin bcy'in 4 . 2 . 49 tarihli mektubuna Türkçe verilen karşılıktır. Burada . muhaceretteki Azerbaycanlıların sıkıntılarından bahsedil mektedir. A. Şeyh e l İslam'ın Paris 2 . 4 . 949 tarihli Türkçe mektubudur. Emin Bey'in 20 . 3 . 49 ta rihli mektubuna cevab olup, Azerbaycan lıların maddi ve manevi mesel !erinden bahsedilmektedir. A. Şeyh el İslam'ın Paris 28 . 1 1 . 50 tarihli Türkçe mektubudur. Resulzade'nin daha önce yazdığı bir mektuba cevab olub burada Resulzi\de'ye yanlış bilgiler verildiğini, kendisinin gelip açıklamalarada bulunacağı ifade edilmektedir. M ünchen l 7 . 3 . 1 9 5 1 tarihinde Osmanlıca yazılan bu mektupta, Avrupa'daki dergi, Azerbaycanlılar, Amerika'daki vazife, Azeri M illiyetçiler Derneği, A BN meselesi, Kafkasyalılar arasındaki görüş meler gibi konularda Rı:sulzade'yc bilgi verilmektedir. l 7. 5 . l 951 tarihli Türkçe mektubta ise, Resulzadc'ye Nizami adlı kitabı için teşekkür edi lmektedir. Buradaki imzayı tesbit edemedik. Paris'ten, 1 6 . 9. 5 l tarihinde Türkçe olarak yazılan mektubun Şeyh el İslam tarafından yazıldığını tesbit ettik. Burada; l . Dargın lıklar, 2. Kafkasya, 3. Gürcüler, 4. Ermeniler ve bu meselelere dair görüşler hakkında bilgi verilmektedir. Paris, l 6 . 9 . 5 l tarihinde Şeyh el İslam tarafından bu kez Rusca yazılmış bir mektup. M ünehen, 1 9 . 9 . 1 95 1 tarihinde Yusuf? (Kahramanoğlu)'nun Arap alfabesiyle yazdığı bir mektup. Kafkasya meselesi ve Azerbay canlılar hakkında bilgi verilmektedir. 26 . 1 0 . 5 1 tarihinde Türkçe yazılmıştır. Bu mektup Resulzade'nin 23 . 1 O . 5 1 tarihli mektubuna cevabtır. Burada Avrupadaki görüş melere dair bilgi verilmektedir. 1 08

Munchen, 23 Ekim 1 9 5 1 tarihinde Amerikan Hürriyet Komite si tarafından Resulzade'ye İngilizce yazılmış bir mektuptur. Paris, 26 . 1 0 . 5 1 tarihinde Rusca yazılmıştır. A. Şeyh el İslam'ın Resulzade'ye yazdığı cevabi bir mektuptur. 7 Kasım 1 9 5 1 tarihinde ingilizce yazılmıştır. Resulzade ile görüşen ve kendisinden bilgi alan şahsın teşekkür mek tubu olup imza okuna mamıştır.

8 Kasım 1 95 1 tarihinde l ngilizce yazılmıştır. Mektubu M i l let lerarası i lişkiler Profesörü Philip E. M oseley yazmıştır. Paris 8 . 1 1 . 5 1 tarihinde Türkçe yazılmıştır. A. Şeyh el İslam Resulzade'yc bu mektubta Ceihun Bey, Akber ismail ve kendisinin Azerbaycan adına yaptıkları görüşmeler hakkında bilgi vermektedir. Ankara, 9 Kasım 1 9 5 1 tarihli mektup Rcsulzadc tarafından M ü nchen'dcki Isaac Don Levinc İ ngilizce yazılmıştır. 26 . 1 . 1 952 tarihli mektup Türkçe yazılmıştır. Emin Bey'in 1 4 . 1 . 52 tarihli mektubuna Yusuf Kahramanoğlu'nun cevabıdır. Çeşitli konular yanında Amerikalıların Kafkasya Komutcsine yardımı üzerinde durulmaktadır. 21 Şubat 1 952 tarihli İ ngilizce mektup, Kolombia Üniversitesi Rusya Enstitüsü Profesörlerinden Philip E. Moselcy tarafından Rcsulzade'yc yazılmıştır. Ankara, 28 . 2 . 1 952 tarihli İngilizce mektup, M. Emin Rcsulzadc tarafından Pan-Aıııerikan Ukraynalılar Konferansından Dr. V . Shandor'a yazılmıştır. Ankara, 28 Şubat 1 952 tarihli A lmanca mektup, Rcsulzfıdc tarafından Dr. Ctibor Pokorny'e yazılmıştır. 19 Temmuz 1 952 tarihli İ ngilizce mektup, Azerbaycan M illi merkezi adına Başkan M . Emin Resulzadc ve Sekreter Kcı i m Odcr'in imzalarıyla New York'ta Dr. Hacıoğlu İsmai lzfıdc'ye yazılmıştır. 1 8 Eylül 1 952 tarihli İngilizce mektup, Philip E . Mosclcy tarafın dan Mehmet Emin Resulzade'ye yazılmıştır. Ankara, 4.x. 1952 tarihli Türkçe mektup, M. Eıniıı Rcsulzadc tarafından Ali Bey'e yazılmıştır. Şimali Kafkasya Milli komitesinin Kafkasya k onferansı davetine verilea cevap ve meseleler hakkındak i düşüncelerini ifade etmektedir. 1 09

Ankara, 4 . 1 0 . 952 tarihli Tür kçe mektup, ResulL1de tarafından Şimali Kafkasya milli k omitesi �aşkanı A. Magoma'ya yazılmıştır. 7.X 1 . 1 952 tarihli Türkçe mektup, M. Emin Rcsulziıde tarafından Mirza Bala'ya Wisbaden'de alınan karara dair yazılmıştır. 9 . 4 . 1 953 tarihli Türkçe mektur, Yusuf Kahramanoğlu'nun Resulziıde'ye yazdığı Azerbaycan meselesine dair bi lgiler içermektedir. 1 7 Mart 1 953 tarihli mektup, Göçmenlerle ilişkiler Derneği adına B.E. Kuniholnı tarafından Resulzade'ye yazılmıştır. 20 Nisan 1 953 tarihli İngilizce mektup, A merikada Göçmenler Derneği'nin başkanı olan Eric Kuniholm tarafından Resulziıdeye yazılmış cevabi bir mektuptur. 26 Mayıs 1 953 tarihli İngilizce mektup. Lite l nternational'in editörü Joan Felix'in M . E . Resulzade'yc Stalin ile ilgili hatıralarına dair kitabıyla ilgilidir.

9 Haziran 1 953 ta ri h li İ ngilizce mektup, E.P.S. Lewin ve Partncrs yazarlar \e yayıncılar acentesinden Resulziıde'yc yazı lmıştır. Ankara, 24 Tem muz l 95J tarihli lngilizcc Chambcrlain tarafından Rcsulade'yc yazılmıştır.

mek

tup, Willianı H .

İ stanbul , 19 . 1 1 . 1 953 tarihli Türkçe mektup, (Rcsulzade) ye a.) Gönderdiği para, b.) Mahkemede şehitlik yapması için yazılmıştır. Ancak yazarı tesbit edemedik. 20 . 7 . 1 995 tari h l i Türkçr mektup, Yusuf ( Kahraınanoğlu) ta r:• 0ındaıı Rcsulzfide'ye yazılmıştır. Paris blokunun kırmayı d üşün düğü merkeze katılıp katılmamak hususunda Resulzfide'nin fikri sorulmaktadır.

1 8 . 1 1 . 1 954 tarihli Türkçe mektup, Hamdullah Subhi Bey'c yazılm ıştır. Türk Yurdu'nun İ stanbul'a taşınması ve ilk sayısının gönderilmesine teşek k ül ve dostlu k larının nişanesi ile i lgilidir. 1 8 . 1 1 . 1 954 tarihli mektup Osınanhca'dır. Kime yazıldığını tcsbit edemediğimiz bu mektupta dostluktan bahsedi lmektedir. Tahran, 24 . 1 . 1 955 tarihli Türkçe mektup, Mehmed Emin lley in 1 6 . 1 2 . 1 954 t a rihli mektubuna Ajder Kurtulan, Adil Ahundzade ve Ali Azerl i 'n i n verdiği cevabi mek tup ve Türk iye Cumhuriyeti Maarif Vekaletine dilekçelcridir. Bu dilekçede yıllardır İ ran'd:ı. ya�ayan Azerbaycanlı ların Türk kültüründen uzak bulunmal arın ı n önüne geçilmesini Maarif Vekaletinden istemektedirler. I IO

Tarihsiz, İngilizce yazılan bu mektupta Rcsulzadc'yc yazısının yayınlanamayacağınn dair New York'daki Collier�s şirketinin verdiği ' cevabtır. Tarihsiz, l ngilizce bu mektupta da Resulzade'nin Stalinlc i lgi li hatıralarını yayınlaması için Hotel Weylin Syth sı and machsonale şirketine yazdığı mektuptur.

111

SONUÇ Mehmed Şmin Resulz1ide, sadece Azerbaycan'ın değil Türk Dünyasının değerli evlatlarından biri olarak tarihe geçmiştir. Baku'de doğmasına rağmen Tahran ve İstanbul hayatında önemli dönemeçlerin olduğu merkezler olmuştur. 1 908- 1 9 1 3 yıllarını geçirdiği bu iki merkez, Resulziide'nin hayatındaki siyasi, edebi ve k ültürel hareketliliğin zirve yılları olmuştur. İ ran'da katıldığı meşrutiye hareketi, O'nda Cumhuriyetçilik düşüncesini, istanbul'da karşılaştığı Trablusgarb ve Balkan Savaşı mağlubiyeti ise Türkçülük düşüncesini abideleştirmiştir. Bu iki merkezde aldığı düşünceler onun ömür boyu savunduğu düşüncelerin başında gelmiştir. İstanbul'dan döndüğü 1 9 1 3 yılından itibaren ise, Resulzade Türk m i lliyetçisi olmanın verdiği hazla ve k ısa bir süre sonra patlak veren Birinci Dünya Savaşı yıllarında siyasi ve edebi faaliyetleriyle hem Türkçülük düşüncesinin Azerbaycan'dn gelişmesi için çalışmış, hem de Azerbaycan istiklali için mücadele vermiştir. Ni hayet Rusya'da 1 9 1 7 ihtiliili, Rus Çarlığının yıkılması ve Mavera-yı Kafkasya Seyın Hükumetinin kurulmasıyla, Azadlık mücadelesinde büyük bir mesafe kated i lmiştir. Ancak Seym Hük u metinde G ürcülerin istikHi.llerini i lan etmeleri üzerine, Azerbaycan ve Erınenistan da istiklallerini ilan etmişlerdir. Yaklaşık iki yıl süren bu istiklal günleri Azerbaycan'ın en mutlu günlerini teşkil etmiştir. Bu dönemde Demokrasi kavramını en iyi uygulayan ülkelerden birisi de Azerbaycan olmuştur. Çünkü ıüm siyasi partil � rin hükumete katılman sağlanmıştır.

Fakat bir gece · Rus Çarlığının yerini alan Bolşevikler Baku"yü i stila edince istiklal günleri bitmiş, Azerbaycan'da yine kan, yine gözyaşı akmaya başlamıştır. ·

M illi Azerbaycan Hükumeti Reisi Mehmed Emin Resulzade de kısa bir süre sonra yakalanarak, Stalin tarafından Moskova'ya götü113

rülmüştür. Moskova'd:ı yaklaşık iki yıl kalan Resulzade, buradan 1 922 yılı sonlarına doğru kaçmayı başarmıştır. Fin körfezine ulaştıktan sonra, bir müddet Finladiya'da kalmıştır. Daha Sonra Almanya'ya oradan da Türkiye'ye ulaşmıştır. Türkiye'ye geldikten sonra Resulziide. ilk olarak dağınık b i r · halde bulunan Azerbaycanlı ları b i r araya toplamağa çalışırken, bir yandan da Mi lli Azerbaycan Davası olan Azerbaycan'ın i stiklali için m ücadeleye başlamıştır. Bu mücadeleyi yazılarla ve konferans larla genç nesle bıkmadan usanmadan yıl larca anlatmıştır. Ancak 1 930 lu yı llara doğru Resulziide Türkiye dışına çıkmak zorunda kalmıştır. Bu kez Fransa'da Promete Derneği etrafında yazılar yazdığı gibi, A hnanya'da da isti klal ve Kurtuluş adında gazete \ e dergi neşrederek m ücadeleyi devam ettirmiştir. Bu dönemde bir m üddet de Polonya 'da yaşamıştır Burada 1 1 . Dünya Savaşına da yakalanan Resulzade savaş yıllarında Polonya, Romanya, Almanya gibi ülkelerde gerek dolaşarak, gerekse resmi görüşmeler için çağ rılarak bulunmuşt .ır. Sa\'aştan sonra, 1 947 yılında tekrar Türkiye'ye gelebilmiştir. Bu kez yine gerek yayın gerekse konferanslar yoluyla mücadeleye devam etmiştir. Ayrıca Azerbaycan K ültür Derneğinin kurulmasında önem li katkıları olmuştur. Kendisi de Derneğin fahri başkanlığı görevine getirilmiştir. Bu çalışmamızda ele aldığımız d üşünceleri ve Türkiye'deki olaylara bakış böl ij mlerinde ise, Resulzade 'nin yazıları ışığında bunları çı karmaya çalıştık. Ele aldığımız alt başlıklardan görüleceği gibi, Resulzade için asıl olan Azerbaycan'dır. Çünkü Azerbaycan O'nun için herşeydir. Fakat bunun yanında devlet ve toplumu i lgilendiren konularda da fik ir beyan etmiştir. Türkiye'deki meselelere bakışını ise Türkiye'de yaşadığı dönemde ortaya çıkan olaylara ve Devletin giriştiği inkılaplar karşısında takın dığı ta\'ırlarla ele aldık. B i bliyografya adını verdiğimiz bölümde ise, Resulzade'nin Türkiyc'deki yazılarının bir listesini vermeye çalıştık. O'nun çıkardığı dergilerin tamam ını taradığımız gibi Azerbaycan ve Türkçülük davasının savunucusu yayın organlarından da ulaşabildiklerimizde gördüğümüz yazılarının bir listesini hazırlamış olduk. Kanaattimizce eksiklerimiz vardır. Ancak ulaşabildiğimiz bu sahanın uzmanları ve 1 14

rı

r.-\

· .. o /' r _.,JG/

i L

Azerbaycan davasının m ümtaz savunucularından tesbit ettiğimiz tüm yayın organlarına ulaştığımçız kanaatindeyiz. Sonuç olarak diyebiliriz ki, Resulzfıde T ü r k i ye Cumhuriyeti Devleti sınıi"ları i ç i nde değişik . tarihlerde yaşamıştır. Ancak üzerinde şu ana kadar yeterince çalışı Inıaın ıştır. Dolayısıyla eksik lerimiz ola bilir. Fakat bu sahda b izd en sonra çalışacak l:ıra bir nebze olsun kat kımız olursa bu bizi mes'ut kılacaktır.

115

E K L E R

11:

119

�--

" '- � '.'...

(�,

.;.:.

} o .... � _.f"-1: \., •

--:.�.

(..:.

�'!�_ , ,:.i- ,_:ıV'; _, /,;.:r _;_ ,.\"°'=· ... - �

/ ....

;.../�.·_. ..._ ., .,..,

_,..,.

. ·,.;.. '"!'- __; \.:.- v.. .

'-) . .}....� ; �- -.

- J- \: r�-�

: _,_ ---:-

...

·.

��

. -..;� _:.. -:, _:. � -:...� � 4�.,y'::- ..

�·�,,;_ .l,-:- "� ••

�"'!' .,.

.:.s...:.- .- �� c.-:• � � ,. _, f-�_ ..!' -:,• \--� o NI .-• · �-:' .

_, ı.,.·,�

·:.�·':" - .,::_; � _ _ ._,

� . ı:,.

r; - -:.:_

120

..:. ;.;:,..J � � •

""J�

�-_..; -o- • '/'::: : � ..

J J '.)\...: ... .., ,. �-c:l. .:_�- \ . •

��°';-"' .l.::....J..r

-;,

"!-;

'*1

;,.- .t _.\ --� .>): ., _ı.:""a._.::-. , ., .J:o )_�r;. __;.·., ıı/\

� �.! •

...

...:

- . r--

/ .

<).> ı ,/-,, ı

.......

..}', . - � \..:-\ · ---�ı.ı.;: � I' \-:; . � --: ( \,,) ,,. \...- '-!,) � --:-\C"'..,..: � .....:.. ) _-; ,. ';.. \ >!� · " . - -.ÇI. � ...

� � ,_

=- 1:-� � :-;,..: .. _,.':" .-...

�

. ...

. ... \ .- ..

•

.... ... ,- ..,_",

..,

...

�

........ ... ....

ı�ı

123

İıU.. •� A:ı.13 l!ıııul�ado �:r•:ıuıı•ı:u.ı;.. . &aD.174. oad.,�7/4 ı:-..ı:r.u;r

122

Bİ BLİYOÔ RAFYA

A) ŞA H I SLA R

1 - A h me t KA RACA 2- Dr. Mehmet KENGERLİ

34-

Ley la SA YAR N uri SAYA R

B) S Ü RELİ YAYIN LA R

1 - G AZETELER a\

Bildiriş

b) D ünya 2- D E RG İ LE R ıı) Azerbaycan Türk K ü l t ü r Dergisi b) Azcrb<ıycaıı Yurt Bi lgisi

Azeri Türk

d ) Bcl ktcıı, S . 52

c) Od l u Y mt

r ) Seb i l ii rrcşat g) Türk Dünyası T;trilı Dergisi lı) Tüı k K ü l t ürü

ı ) Tü rk K ü l t ü r ü Araşt ırmaları, Y . XXV l l i ) T ü r k K ü t üph:ı rıecilcr Dcrııcgi Bülteni

j ) Türk Yılı k) Türk Yurdu

1 ) Yeni K afkasya

1-2

C) KiTAP VE MAKALELER Atsız,

Makaleler l,

Baykara, H üseyin, bul, 1 975. Baykara, Tuncer,

İstanbul 1 992. A:erbayca11 İstiklal Mücadelesi Tarihi,

Türk Devrim Tarihi,

A nkara 1 98 1 .

Baykara, Tuncer, Türk inkılap Tarihi ı•e A tatürk İıkeıeri,

1 99 ) ; Bayur, Yusuf Hikmet, 1 983.

7iirk inkılap Tarihi,

Beningsen A., Ouelquejay, C.L., Uzel, İstanbul, 1 98 1 .

lstan

C. I l l , K ısım 4 Ankara,

Step'te Ezan Sesleri,

Buniyatov, Ziya Musa, "Azerbaycan", C. IV, İstanbul 1 99 1 .

lzmir

Çcv. Nezih

Türkiye Dinayet

Vakfı

İslam Ansiklopedisi,

Caferoğlu, A .

Azerbaycan ,

İstanbul, 1 940.

Çay, Abdülhaluk, " 1 905- 1 9 1 7 Yıllarında Azerbaycan'daki Türk Siyasi Kuruluşları", Türk Kültürü A raştırma/arı, Y. XXV I I Ankara, 1 989. re

Çağatay, Tahir, Akış Ali v.d., Ankara, 1 979.

Mııhaınmed Ayaz İslıaki Hayatı

Faaliyetleri,

Devellioğlu, Ferit, 1 9e2. Devlet, Nadir, Devlet, Nadir, 1 985.

Osnıa11/ıca-Türkçe A11sikıopedik Lügat,

Çağaaş Türk Diinyası,

Ankara,

İstanbul, 1 989.

Rusya Türk/eri11i11 Milli Miicadele Tarihi,

Ebülheşenli, Elşen, "Mehmet Emin Rcsulzfıdc", 56, Ağustos 1 99 1 .

Ankara,

Tiirk Dünyası

Tarih Dergisi, S.

Ercilasun, Ahmet Bican v . d . , Ankara, 1 99 1 .

Karşılaştırmalı

Türk

Lelıçeleri

Sözlüğü !,

Ercilasun, Ahmet Bican, Aliyev Alaeddin Mehmr<loğlu, Ankara, 1 99 1 .

Kar

şılaştırmalı Tiirk Lehçeleri Çep Sözlüğü !,

Hacaloğlu, Recep Albayrak, 1 992. Hayatı, Baymirza,

Türkistan Rusya ve Çin Aras111da,

· Hostlcr, Charlcs Warrcn, J :�G

Azeri Türkçesi Dil K/a l'ıızu,

T11rkism and tlıe Soı-iets,

Ankara,

Y.Y., 1 975.

Lon<lon 1 957.

I lgar, İhsan,

Rıısya'da Birinci Miisliiman Kongresi,

Karabekir, Kazım,

lstiklôl Harbimiz,

Ankara 1 988.

İ stanbu l, 1 988.

Karaca, Ahmet, "Azerbaycan M i lli Hareketinin ideolojik Karek teri", Milli Eğitim ve Kiiltür, Y. 2, S. 7, H aziran-Temmuz-Ağustos, 1 980. Kurat, Akdes N i met, Kurat, Akdes Nimet, Ankara, 1 987. Landau, Jacob M.,

Türkiye ve Rusya,

Ankara, 1 990.

Rıısya Tarihi Başlangıcından

Pa11-T11rki5nı in Tıırkey,

l9l7

ye Kadar,

London, 1 98 1 .

Mehmetziide, M i rza Bala, Milli Azerbaycan Hareketi, Ankara, 1 99 l . İ stanbul, 1 955,.

Milli Mücahit ve Milli Edip Aya:: İslıaki,

Oder, Kerim ,

İstanbul, l 982.

Azerbaycan,

Özgira, Ahmet, "Türkiye İngiltere Münasebetleri ve Musul Meselesi", Türk Kiiltiirii, S. 299, Mart 1 988. Resulzade, Mehmed Emin,

Asrı1111:::111 Siyavıışıı,

Ankara 1989.

Resulzfıdt', M ehmed Emin, "Azerbaycan; Tarih", A nsiklopedisi, C. l , İstanbul, 1 9-l l .

istanı-Tiirk

Resulz.1de, Mehmed Emin, Azerbaycan Cıımlııırı)'eti, İstanbul, 1 34 1 . Resulzade, Ankara, 1 949.

Mehmed

Emin,

Azerbaycan

Resulzade, Mehmet Emin, Azerbaycan Ankara, l 984.

Kiiltiir

Kiilriir

Gelenekleri,

Gelenekleri

ı•e

Çağdaş Azerbaycan Edebiya tı,

ı•e

Resulzfıde, Mehmet Emin, " Bolşeviklerin Şark Siyaseti", İ stanbul, 1 928.

Milliyet

Bolşerizııı,

Rt"sulzade, Mehmed Emin, Çağdaş 1 95 1 .

Azerbaycan Edebiyatı,

A nkara ,

Resulzade, Mchmed Emin, Çağdaş Azerbaycan Tarihi, Ankara 1 95 1 . Resulzade, Mehmcd Eınin, İstanbul, 1 928.

llııılalci Sosyalizmin iflası ve Demok

rasinin geleceği,

Resulzade Mehmed Emin, 1 925.

lsriklôl Mefkiiresi l'e Gençlik ,

Rcsulz.1de, Mehmcd Emin, "Kafkasya Türkleri",

f stanbu l, 1 928.

İstanbul,

Türk

}'ılı,

Resulzilde, Mehmet Emin,

Ni:ami,

Resulzilde, Mehmed Eınin,

Ankara,

.Willi Tesan üt ,

1 95 1 .

Ankara,

1 978.

Rcsulzilde, Meh med Emin, " M i l liyet meselesinde bolşcvik anazariyatı ile ameliyatı", Milliyet ı•e Bolşe vi:m , İstanbul, 1 928. Resulz..1de Mehmcd Emin,

Ru.ı·ya'da Siyasi Va: iye ı ,

Rcsulzade, Mehınecl Emin, Rcsulzilde,

ş,,_(ibeycili/.: ,

Sünbül, Tahir,

İstanbul

1 927.

!lakı,

1 99 1 .

1 9.l4.

A zerbaycan Dosyası,

Swietochowsk i, Tadeusz,

İstanbul

Stalin'le İlıtilal Hatireleri,

Ankara,

1 990.

Miisliinıwı Cemaatten Ulusal Kimliğe

Rus Azerhaycan't, Çev. Nuray Mert, İ stanbul, 1 988.

Şemsettin Sami,

Kamfis-ı Tiirki,

İ stanbu l,

1 987.

Taymas, Abdullah, "Mehmet Eınin Resulzade", Toprak Dergisi, S. 6, 1 Mayıs 1 9 55. Tevctoğlu, Dr.,

Benim Giirdii{�iim Bu[?iinkii Rusya,

Togan, A. Zeki Yelidi, "Azerbaycan", İstanbu l, 1 986. Togan, A. Zeki Yelidi, l stanhul, 1 98 1 .

Ankara,

1 968.

lsla111 Ansiklopedisi C. 2,

Bıı[?iinkü Türk ili Tiirkista11 ve Yakııı

Tarilıi,

Tuncer, H ü seyin, Tiirk A nkara, 1 990.

Yurdu ( 1 9 1 1 - 1 93 1 ) ii:::eri11e Bir İ11celeme,

Türkmen, Prof. Dr. Fikret, " M . Eınin Resulzadc'nin Türk Şairlerinden Seçtiği Şiirler", Biiyiik A zerbaycan Ko11f?resi, Kayseri, 1 990. ( Basılmamış tebliğ). Unat, Faik Reşit, Ankara, 1 988.

Hicri Tarilıleri Miladi 'Tarilıleri Çeı•irme Klavıızıı,

Ü lken, H i lmi Ziya, Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi, İ stanbu l,

1 979.

Ülküsal, M üstecib., " Azerbaycan Davası ve ' M üsavat' Fırkası", M i lli Azerbaycan M üsavat Halk Partisinin ellinci Yıldön ümü M üua Mil/i Azerbaycan Mü.ı·avat Halk Partisinin ellinci Yıldö11iinıii Miiıia ırdıetiyl!',

S. 4,

1 962.

Y:ıbubov, Nesimi, Y ücel, Gazetesi, 27

128

Memmed Fmi11

Hasan Ali, Mart 1 955.

Ri?sıılzade, B:ıkı,

" Mehmet Emin Resulzlide",

1 99 1 . Cıımlıııl'iyet