Wolfram Eberhard - T'o-Pa ve Şa-T'o Devletlerinin Harici Münasebetleri by Türkçü Betik

T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİNİN HARİCİ MÜNASEBETLERİ

Wolfram EBERHARD

Tercüme Eden: Eşref Bengi ÖZBİLEN

•

TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI VAKFI foanhu/ 2000 -

Bu Eser

Bakanlar Kurulu'nun 20.7. 1980 tarih ve 8/1307 sayılı Kararıyla kamu yararına hizmet verdiği kabul edilerek Vergi muafiyeti tanınmış olan, TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI VAKFl'nın yayınıdır. Her hakkı mahfuzdur. TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI VAKFl'nın müsaadesi olmaksızın tamamen, kısmen veya herhangi bir değişiklik yapılarak iktibas edilemez.

1. Baskı

Haberleşme

Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı P.K. 94 Aksaray I İSTANBUL Tel:Sll 1006/5111833

ISBN: 975-498-145-0 Nu: 2000-34-Y-0147-197

Milli Yayın

SUNUŞ

Çin kaynaklarının Türk tarihi araştırmalarındaki yeri çok mühimdir. Tarihimizle ilgili birçok malumatı bu kaynaklarda buluyoruz. İşte elinizdeki bu kitap da Çin kaynaklarına dayanılarak yapılmış bir çalışmadır. 1938-1948 yılları arasında Ankara Üniversitesi Dil,

Tarih ve

Coğrafya Fakültesi 'nde Sinoloji

bölümünü

kurarak dersler veren Prof. Dr. Wolfram Eberhard 'ın onlarca makalesinde biri olan bu çalışma, T'o-pa ve

Sha'to devletlerinin diğer devletlerle olan münasebetlerini ele

almaktadır.

Hacim

itibariyle

küçük fakat

bilgi

bakımından ehemmiyetli olan bu çalışmayı neşretmekten mutluyuz. Dergi sayfalarından kurtararak tercüme eden

Eşref Bengi Özbilen 'e teşekkür ederiz.

Prof. Dr. Turan YAZGAN

İÇİNDEKİLER

Sunuş

................................................................................

T'o-pa ve Sha-to' Devletlerinin Harici Münasebetleri

T'o-pa'lara Vergi Veren Devletler................................

1-Büyük Devletler.......................................................

2-Diğer Devletler .........................................................

3-Münferit Kabileler

. .

...................................

...

..........

Ekler

Tıpkı Basım ve Haritalar

T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİNİN HARİCi MÜNASEBETLERİ* 1. Ç i n kaynak lar ı nda Ç i n' i n haric indeki devletler hakkında etnografık

s iyasi der lemeler bulun maktad ır. Bu derlemelerden sino loglar çok s ı k fayda lan m ı şlard ır. Bunun harici nde yabanc ı kav i m ler hakkında bütün y ı l l ı k lara yay ı l m ı ş vaziyette ancak bir y ı l l ı k sistemat i k bir şek i lde başın d a n sonuna kadar okununca bulunab i l ecek d i ğer pek ç o k b i l gi de mev c uttur. Bu ver i l er bizi evve la bel l i bir dönemdeki d i p lo mati k mün asebet ler hakkında bi lgi lendirmen i n yan ı s ıra yabancı kav i m ler i n kendi durum lar ı hakk ında da malumat verirler. Bu yüzden Orta Asya'nı n tar i h i bakı m ı ııdan çok önem l i dirler. Ben 3 8 5-5 50'de Kuzey Ç i n 'de h ü k ü m süren Türk T'o-pa kav m i ne1 ve 9 0 7-96Q'daki 5 hanedandan üçü n ü tes i s etm i ş olan Türk S h a-t'o kav mi 2 ne araştırmalar ı m ı hasrett iğim için bu devletler i n har i c i münasebet ler i n i d e i ncelemem 1.<ıbi i i d i . Sonuç l ar ı tabe lalar şekl inde m ütea k i p sayfa larda sunacağı m . Herşeyden önce Türko loglar ı ıı bun lardan eski Türk ve eski Orta Asy a tar i h i n i n i nce len mesi i ç i n yen i b i l g i l er e l d e edecekler i n i ü m it ed iyor u m . A y n ı zamanda T'o-pa v e S ha-t'o devletler i n i n siyasi gücü hakkında da bir fikir e l de ed i l eb i l i n ir. Ç ü n k ü bir devlet ne kadar güç l ü o l ursa har ici bağlant ı l ar ı da o kadar büyüktür. 2. T'o-pa'ların harici münasebetlerini incelerken askeri münasebetlerini na . zar-ı itibare alınıyoruz. Çünkü bun lar çok iyi i ncelenmişlerdir (öze l liklt: O. Die Beziehungeıı der Staaten der T'o-pa uııd der Sha-l°o zum Ausland. Ankara Üniversite 1

si Yıllığı il ( 1947-1948). Ankara. 1 948. s. 1 4 1 -2 1 6'dan tercüme edilmiştir.

T'o-pa'lar hakkında şimdiye kadar <ı araştırmam yayınlanmıştır: "Türk Dili" (Seri

fı/7: lstanhul

s. 255-270). 297-311 ).

1946.

No:

545-560). "Helleten" (No: 36. s. 485-496: No: 37. s. 8 1 -96 : No: 38. "Revue de hı Faculte de Langues" (cilt 1. No: 2. s. 19-32: cilt 4. No: 3. s. s.

Beş 1 laııcdaıı Dönemi lrnkkında şimdiye kadar 3 araştırmam yayınlanmıştır: "Asiatische Studien" (No:

1-2.

19-28: Berıı 1947 ). "Belleten" 3. No: 4. s. 361-376).

Faculte de Langues" (cilı

(No: 41 .

15-26).

"Revue de la

111

Wolfraın EBERHARD I T' O-PA VE SHA-T'O DEV LET LERİ

Franke: Geschichte cles Chinesischen Reiches [Çin İ m paratorluğunun Tarih i]; c i lt 2 ve 3'de). T'o-pa dönem inin y ı l l ıklarında1 328 kavim veya kabi le sayıl maktadır. Bun lardan 2 1 'i genel l ikle Ti.i rkistan'daki Kao-ch'e devletin i n veya Tibetl i lerin kabile veya klan larıdırlar. 49'u ise uzun veya kısa süren mücade lelerden sonra T'o-pa' ların hakim iyeti altına girip bağımsızlığını kaybetm iş olan kabi lelerin ad larıdır. Bunların çoğu Hsiung-nu, Hs ien-pi ve akraba kabi lelerdir. N ihayet l istemizde kend ilerinden kısaca bahsedi l m iş olup herhangi bir dip lomatik münasebet tesis ed i lmemiş olan 89 kavi m ve kabi lenin ad ı vard ır. Yakından bakı!d;ğında bun ların ekserisi ancak T'ang döneminde daha büyük bir rol oynam ış olan Batı Türkistanl ı şehir devletleridir. Bunlardan yıl lığımız da önem l i seyahat güzergahlarında bu lunmalarına göre kısaca bahsedilmiştir. Bu anlatışların çoğu budist rahipler (özell ikle de Sung Ti.in) tarafından yapıl masına rağmen bu husus T'o-pa'lar için Ön Asya'ya giden ticaret yol larının öneml i bir rol oynamış olduklarını göstermekted ir. Sadece y ı l l ı klara alınmış olmaları bile bunun coğrafi bir merak veya gezgin budistlere karşı bir saygıdan kaynaklanmış olamayacağını ispat etmektedir. T'o-pa'lar boşuna daha erken zamanlarda Kansu'daki devletleri ele geçirmeye çal ışmam ış, bunları iyice yağmalayıp, ha lkın ın büyük kısmın ı Doğu Ç in'deki eski yuı1larına yen iden iskan etmemişlerdir. Böylece batı ucu Ön Asya'da bu lunan büyü k merkezi ticaret yollarını ve noktalarını kend i leri için emniyete almışlardır. Maalesef bu devirdeki ticaretin cinsi ve vüs'atı hakkmda hiçbir bilgiye sahip değil iz. T'ang döneminde muazzam ölçüde güçlenen kültürel tesirler ( mesela musiki ve raks üzerinde) belirgin olduğundan ticaretin vüs'atının önemli ol ması gerekir. Anlaşıldığma göre T'o-pa'ların kendileri ticaretle uğraşmamış, bu işi daha ziyade kervanları ile Kansu'ya gelip orada am barlara ve ticaret koloni lerine sahip o!an Sogdlu tacirler yapmışlardır. Orada Çinlilerle ticaret yapmışlardır. Çinli ve T'o-pa asi lzadeleri anlaşılan bundan pek karlı paylar almışlardır. Listem izde geriye "vergi" ödeyen 1 69 kavim ve kabile kal ıyor. Ş üphesiz burada bazı kavim ler farklı yazılış şekli yüzünden iki defa zikred i l m iş lerdir (m ü mkün olan hal lerde buna işaret ed i l m iştir); şüphesiz listem izde başka hatalar da vard ır. Öze l l ikle de 508-5 1 O y ı l ı vergi lerinde birbirlerinden ay ı rt ed i lmeleri çoğu kez kesin l ikle mümkün ol mayan pek çok ve tamamen ta n ın mam ış ad lar say ı l m ıştır. Herşeye rağmen l i ste öze l l ikle 1 O. yüzy ı l ı n ya banc ı kav i m ler listesi i le mukayese ed i ld iğinde çok şumCıl l üdür. Ad ları mukayese malzemesi tem in ederek m ü mkün olduğunca teşh is et meye çal ıştım . Bunun için e l i m i n alt mda 3 000 ad l ı k bir ad malzemesi vard ı . �

Bu ara ş t ırma için ıek kaynak

o larak

yalnızca "Wei-shu" dan faydalanılmıştır. Bu yıllığın

şüpheli karakterine rağmen mesela "Pei-shih" den daha şumCıllüdlir ve ayrıca

yerde ispat cdccc ğiııı gihi Pci-shih'lc aynı resmi malzemeye istinat etmektedir.

başka

hir

Wolfram EBERHARD / T'O-PA VE S HA-T'O DEVLETLERİ

Buna rağmen bazı ad grupları n ı izah etmek hiçbir şeki lde mümkün o lmad ı ve bun lar şimd i lik izahsız kalmak zorundalar. Ad ların zikred i l iş şekli nden sonraki vergi lerin zikred i l mesinde olduğu gibi kav i m lerin hangi yörede ya şad ıkların ı kolayca tesbit etmek m ü m kün deği l . Çünkü imparator tarafından beraberce huzura kabul ed i len çeşitli yön lerden ge lmiş kavim ler birl ikte zikred i im işlerdir. 1 69 "Vergiye tabi kav i m " i n incelenmesinden şu hususlar ortaya çıkm ıştır: vergi lerin ekserisi şöyle al ın m ıştır: a) 43 0 y ı l ı civarında Kansu devletlerin i n yen i l mesinden ve Türkistan yol ların ın T'o-pa devleti i le ticaret i ç i n açı l ma s ından sonra: b) 450-460'da Güney Ç in'deki Sung imparatorl uğunun yıkı l ı p, T'o-pa devletin ia Doğu Asya'nın en büyük gücü, dolayısıyla en iyi ticaret yap ı l acak taraf olduğu zaman : c) 5 00-5 1 O ar�sında güneydeki Ch'i hanedanı bertaraf ed ildikten ve Güney i le T'o-pa devleti arasındaki savaşlarda T'o pa'ların büyük başarı tar. elde etmelerinden ve yine Doğu Asya'nın en güçlü i ktidar sahibi olmalarından sonra. 508 y ı l ı c ivarında T'o-pa'ların Güney'e karşı büyük mağlubiyetlerinden sonra vergiler kesi l iyor ve sonra 5 5 0 y ı l ı civarında yen i hanedanın ortaya çıkış ından kısa b i r süre önce Doğu T'o-pa devleti tekrar güç len ince az m i ktarda tekrar ge lmeye baş l ıyorlar . Bu "vergi geti rme hey'etleri" asl ı nda hakim zümrenin t icari faal iyetleriyd i . Sadece T'o-pa imparatorluğuna en yakı n olan devletler siyasi sebeplerden "vergi" göndermek mecburiyetindeyd i ler ve an laş ı ldığına göre de kendi he diyelerinden daha az değerde karşı hediyeler de alıyorlard ı . Daha uzaktaki devletler ise herhangi bir siyasi ard düşünce olmaksızın sadece hükümdarın ve çevres in in ticari ilgi leri dolayısıyla hey'etler gönderiyorlard ı . Bu şeki lde pek çok H i nt hey'etinden bahsed i l mekted ir: T'o-pa imparatorl uğu siyasi ba kımdan Batı Kansu'dan hiçbir zaman daha fazla i l eriye uzanmad ığın dan ve Türkistan'ın en . doğusundaki vaha devletleri üzerindeki nüfuzu bile pek mahdut olduğundan dolayı T'o-pa'nın H indistan üzerinde bir siyasi baskısı veya ittifak ortağı olarak H indistan için bir siyasi i lgisi- bah ismevzuu ola maz. Asl ında ittifak meseleleri ve d i ğer siyasi meseleler hiç ele alın mam ış gibi gözüküyor, her halükarda bu hususta b i l gi ler yok. Bir çok sefer de hangi siyasi meselelerin görüşülmüş olabi leceği tah m i n ed i lem iyor. Böylece H i ntl i hükümdarlar da vergi leri n i sırf T'o-pa imparatorluğundan kendi saraylarında hükümdarl ık gücünün prestij in i ve debdebeyi arttıracak ayn ı değerde karşı hed iyeler alabi lmek gayesiyle gönderm işlerd ir. Diğer taraftan T'o-pa'lar da oradaki devletleri böyle bir "devlet ticareti"ni başlatmaya sevk etmek için tü Batı Türkistan'a kadar hey'etler gönderm işlerdir. Bu sebepten dolay ı 1 69 kav m i n ekserisi Batı Asyalı, Türkistan l ı ve H intli'd ir. Kuzeyden, öze l l ikle de Eski M oğollardan (K itanların atalarından ve Shih-wei kab i lelerinden) vergi

Wolfram E BERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

gelm işse de bun ların ehemm i yet inin ne derecede az olduğu aşikar bir şeki lde görülmektedir. Doğuyla, Kore, Japonya ve Uzak Şark bölgeleri ile olan mü nasebetler özellikle zayıftı. Söyled iğimiz gibi "devlet ticaretinin" yanı sıra yapılan özel ticaretin şumfılü hakkın da elim izde rakam lar yok. Nelerin hangi m i ktarlarda vergi olarak gönderi ldiği nad iren tam olarak z ikredi ldiğinden ve T'o-pa'ların kar ş ı l ık olarak ne hediye ettik leri hiçbir zaman söy lenmediğinden dolayı dev let ticaretin i de tam olarak tasavvur etmek mümkün değild ir. Her ne hal ise yabancı misafi rleri başkentte uzun süre özel ikametgah larda ağırlamak (bu yabancı ikametgah ları n ın başlangıc ını geriye, Han dönemine kadar takip etmek müm kündür) ve iaşelerin i tem in etmek gerekiyordu ki, bu da epeyce masraflı oluyordu . Çünkü 'vergi lerin' değeri cimri gözükmemek içiı.ı sadece karşı hediyelerin değerine tekabül ediyordu ve zengin karşı hediyelerle pres tij i n i arttırmak ı1ıecburiyeti vard ı . Burada birçok iptidailerde görülen ( R . Thurııwald'ın araştırmalarına göre) karşılıklı olarak prestij artt ı rmak için hediye ve karşı hed iyenin kendine mahsus mekan izması işl iyordu. Vergi ler i mparatorluk hazi nesine giren ve ara sıra özel bir itibar işareti o larak en yüksek mevkideki memurlara hediye edi len lüks eşyalar olduğun dan, d i ğer taraftan da karşı hediye olarak veri lmek zorunda olunan lüks eş yalar (her şeyden önce ipek) hal ktan vergi o larak veya sair şek i l lerde alındı ğından dolayı bütün bu "devlet ticareti" saraydaki hakim olan güz ide asi lza delerin sadece prestij ini yükseltmeğe yarayı p maddi bir menfaat teşkil et memesinin yanı sıra. bir bütün olarak bakıldığın da imparatorluk, öze l l ikle de idare edi len zümreler için sadece menfi sonuçları haizd i . Daha büyük bir çerçeve içinde ele almak isted iği m iz için b u araştırmada d iplomatik şeki l lerle daha fazla i l gi lenmeyip aşağıda yabancı kav i m ler hak kında genel bir bi lgi vereceğiz. Bu arada güneydeki Çin hanedanları (Chin. Sung, Ch'i, Liang) ile olan vergi münasebetlerinden bahsolunmamaktad ır. Başka türlü söylenmediği takd irde bütün bi lgiler Wei-sh•.ı'dan a l ın mad ı r ( K'ai-ın i ng yayınevi neşriyatı; birinci rakam bölümü, ikinci rakam sayfayı. harfler de sütun ları göstermekted ir). Profesör A . Herrmann l isteyi i ncelem iş ve mektupla ben im de kul land ığım bazı mülahazalarda bulunmuştu. Vefatı ben im için güzel bir harita hazırlamak planına engel olmuştur.

Wolfram EBERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

T'O-PA'LARA VERGİ VEREN DEVLETLER 1 ) A-ch'ai: Batı'ya geldikleri zaman (2 80 yı l ı civarında) T'u-yii-hun'ların en eski adı ( 1 O 1 : 2 l 2b ). 'A-za'ya tekabü 1 ed iyor (T'P 1 920, 323 ve devamı). 2) A-chih-lo: 5 33'de tesl i m o l urlar ( 1 1 : 1 93 1 a); bir kısmı 54 1 'de teslim olur ( 1 2 : 1 932c). 520'de Juan-Juan'ların ü lkesine saldırırlar ( 1 03 : 2 1 3 0d). N ot: 5 08'de A-fu-chih-lo olarak tan ım lan ır ( 1 1 8 : 1 923b ); diğer taraftan

bu A-fu-chih-lo'dan J uan-Juan'ların hizmetinde olan ve 492'de kendi ba ğımsız devletin i kuran Kao-ch'e'lere mensup bir adanı d iye bahsolunur ( 1 03: 2 l 30d; 1 03 : 2 l 32b). Ho-chih-lo şeklinde de yazıl ır. Muhtemelen Cungarya'dadır. 3) A-chü: 507'de vergi veri r ( 8 : 1 923b). 4) A-fu-shih-chih: Fu-huo'nun doğusundaki bir ü l ke ( 1 02: 2 l 29b ). 5) A-fu-t'ai-han: N iu-nı i'nin batısındaki bir ü l ke ( 1 02 : 2 l 28d Bios).

6) A-hsi: 466'da vergi veren bir ü l ke (6: 1 9 l 5b). 7) A-i-cha: 508'de vergi (8: l 923b).

8) A-kou: Tai'dan 1 3 000 l i mesafede, So-chü'ni.in güneybatısında ( 1 02 : 2 l 29a; B ios). - Not: Bir Tibet ülkesi, bakın ız "Randvölker ( Kenar Ka

vi ınler)" , g, 1 . 9) A-lan : İ-fı.ı-wu-ti'lerin kuzey inde hayvan gibi bir kavim; hayvan yetişti

rirler ( 1O 1 : 2 l 26a-b). - Not: A. Herrmann'a göre (Southern Tibet [Güney Ti bet] 8. bölüm 4. 43 7) bun lar Alan'lard ı r. 1 0) A-lun: Bir Kao-ch'e klanı ( 1 03 : 2 l 32b). 1 1 ) A-pa: 507'de vergi (8: l 923a). - Not: A-pa' ların bir Tölös kabi lesinden 603 y ı l ında bahsolunur (Chavannes, Documents, s. 50). Başka bir yerde

A-pa Türklerinden tekrar bahsolunur (y.a.g.e., s. 88), orada Chavannes ta rafından Avar'lara yakın gösteri l i r. 1 2) A-p'o-lo: 5 1 1 'de vergi ( 8 : l 924a). 13) A-shih-lo: 507-8'de vergi ( 8 : l 923b). 1 4) A-ta-ho: 468'de vergi (6: l 9 l 5c).

Wolfram E BERl-IARD I T'O-PA VE Sl-IA-T'O DEVLETLERİ

15) A-t'o-pi-lo: 508'de vergi ( 8 : 1 923b).

16) A-yao: 509'da vergi (8: 1 923c). 17) A-yü : 5 02'de vergi ( 8 : 1 922b); biraz daha değişik bir yazış şek l iyle 507-

8'de vergi ( 8 : 1 923b). 18) A-yüeh-t'o: 5 1 l 'de vergi (8: l 923d). 19) An-hsi : Ts'ung- ling'in batısında. kuzeyde K'ang-chü ile batıda Po-sih'le hemhudut; Tai'den 2 1 5 00 l i mesafede ( 1 02 : 2 l 29a. Bios). - Not: İran'da; buradan An-hsi'n in y i ne İran'da bul unan Po-sih'le aynı ol madığı açıkça

görü lmekted ir! A. Herrmann'a göre (mektupla bildird iğine göre) ımıhte melen Merv'dir. 20) An-kuo: K'ang-kuo'ya tabidir ( 1 02 : 2 1 29c) . - Not: A. Herrmann'a göre (Southern Ti bet 8, bölüm 4, 437) Büyük An şimdiki Buhara'd ır. Sh ih-chia

fang-chih'a göre ( 1

Taishô Tripitaka 5 1 . 953a) 3 ayrı An-kuo vard ır.

21) An-shun: 450'de vergi olarak aslanlar veren bir ülke (4b: 1 9 1 3b). 22) Chan-na: Pa-tou'nun batısındaki bir ülke ( 1 02 : 2 1 29b). 23) Ch'ang-t'ing: 472'de vergi olarak S i h-ch'uan atları veren bir ülke ( 7a:

1 9 1 6b) . 24) Chao-hsien: Halkın büyük bir kısmı 432'de Pei-p'ing (Pekin) kontlu ğunda bu iş için özel olarak tesis edi l m iş olan Chao-hsien i lçesinde iskan ed i l d i ler ( 1 06a: 2 1 5 0b; 95 : 2 1 05 d'de bahsi geçer). - N ot: Bu Batı Kore l i kavi mden sonraki bir bahis; " Randvölker" a , 1 i le mukayese ediniz. 25) Ch'ao-t'o-chai: 509/ I O'da vergi ( 8 : l 923d ) .

26) Che-chih-pa: Su-lo'nun batısında. İ y i demi r ve aslanlar mevcut ( 1 02: 2 l 28c, B ios). - Not: T'ung-chih 1 96: 3 l 54c'de de bahsolunuyor. 27) Che-hsieh mo-sun: Shuang'm i Yabgu'nun eski ü l kesi, Tai'dan 1 3500 l i mesafede, Ch'ia-p'ei'in batısın da ( 1 02 : 2 1 28d, Bios). - Not: A . Herrmann (y .a.g.e., s. 43 8 ) onu ihtiyat kayd ıyla Bedehşan olarak teşhis ed iyor. "28) Che-i: 439'da kan terleyen atlar (4a: l 1 9 1 d) ve 447'de vergi gönderen bir ü l ke (4b; 1 9 1 3a). 29) Che-she: Eski K'ang-ch i, P'o-lo-na'nın kuzeybatısın da, Tai'dan 1 5450 l i mesadefe, 43 7'de vergi veriyor ( 1 02 : 2 1 28d, Bios). Wu-sun'ların kralı onlardan bahsediyor ( 1 02 : 2 l 27c), 437'de bir kere vergi veriyorlar (4: 1 9 1 1 d). - Not: A. Herrınann'a göre bu Chiicha'a; bugi.inki.i Taşkent'e teka bül ediyor (y.a.g.e., s. 438). 30) Ch'i-yao: 462'de vergi (5: 1 9 1 4d). - Not: Sonraki zaman larda ad ı bu nunla en azından ses benzerliğine sah ip olan Ch'i-yao-tai (Cho-keng-lu 1 )

Wolfram EBERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

ad ında bir Moğol kabi lesi vard ır. 492'de tekrar bir vergiden bahsed i l ir, fakat bu sefer Ch'i-nieh (7b: l 919c) şekl inde yazılmıştır. Yani okunuşu tam kesi n deği ldir. 31) Ch'i-fu-li: Kao-ch'e klan ı ( 1 03 : 2 1 3 3 b). 32) Chi-lin-k'a: Pa-tou'nun gi.ineyindeki bir i.i l ke ( 1 02: 2 l 29b). 33) Ch'i-liu-shou: 468'de vergi ( 6: 1 9 1 S c ). - Not: Hsien-pi' lerin adlarında s ı kça görülen - liu orta hecesi, ekseriyetle -lu olarak da okunur. -shou son hecesi hiç alışılmamıştır, herhalde -yü veya daha muhtemelen -kan ol ma l ıd ı r, yazı hatasıdır. 34) Chi-pin: Po'lu'nun güneybatısında, Tai'dan 1 4200 li mesafededir ( 1 02:

2 1 29b). 45 1 'de (4b: 1 9 1 3b), 453'de ( 1 9 1 4b), 502'de (8: 1 922b), 508'de (8: l 923b) vergi, 5 1 7'de (9: l 925a) iki defa vergi, T'u-yi.i-hun'lar 445'de bunlara karşı savaşırlar! ( 1 O 1 : 2 l 25d). - Not: Tarife göre Gandhiira bölgesindedir. 35) Ch'i-sha: Fu-hou'nun kuzeyi nde bir i.ilke ( 1 02 : 2 l 29b). 36) Ch'i-tan: 437, 453, 468, 469, 470, 473, 474, 475, 476, 477. 479, 493, 507, 508, 509, 5 1 O, 5 1 1 , 5 1 2, 5 1 4, 5 1 5, 5 1 7, 524/5, 532, 534, 535, 550 yıl larında bir çok vergi ler (Belgeler, Çin'in Şimal Komşuları: s. 229'da). T'o-pa'lar tara fından ilk defa 390'da yenilmişler ( 1 00: 2 1 24b). Pek çoğu 5 . yüzyılın başında Hsien-pi hükümdarı Feng Pa'ya katı lmışlardı� (97: 2 l l 4b). Bir kere Kore'de ki Kao-li'lerin el ine düşmüşlerd ir (32: l 977b). Wu-chi ülkesinin bir sefaret hey'eti 477'de ülkelerinden geçmiştir ( 1 00: 2 l 24a). Şahıs adları olarak Mo . fu-ho Ch'en, Mo-fu-ho Wu-yü, Tsu Chen vs. zikred i lmiştir. Gerçi Mo-fu ke limesi Ti.irk Unvanı Baga i le i l işkil i olabilirse de sonradan tevsik olunan ( Liao-shih 32) Ch'i-tan'ların bir kabi lesinin adı olması daha muhtemeldir. 37) Ch'i-t' u-liu; 389'da T'o-pa'lar tarafından mağlup ed i len batıdaki bir ka bile (2 : l 905c ve 26: l 966b). - Not: Değiş i k bir yazış şekl i olan T'u-t'u- l i n ( o ad altın da bakın ız) olduğu g i b i b i r çok kere tevsik ol unmuş Ho-t'u- l i n şekl inde yazı l ış ı d a vardır. Bu son yazış şek l i o kadar büyük b i r sapına göstermekted ir ki, basit bir varyant olamaz. Buna rağmen Ho-t'u-lin i le T'u-t'u- l i n özdeş gibi gözükmektedi rler. 38) Ch'i-wan-tan: 454'de vergi (5: 1 9 1 4 b). - Not: Muhtemel en Hsi-wan-tan i le özdeş. 39) Ch'i-yüan: Kao-ch'e klanı ( 1 03 : 2 l 32b). 40) Ch'ia-hsiu-sha-ni: 5 1 0'da vergi ( 8 : 1 923 d}. 41) Ch' ia-p'ei: Sabık Hsiu-mi Yabgu'nun ü l kesi, So-chü'nün batısında, Tai'dan 1 3000 fi mesafede ( 1 02 : 2 l 28d, B ios). - Not: A . Hen·mann'a göre (y.a.g.e., s. 439) Pamir'deki Wakhan'a tekabü l ediyor.

Wolfram EBERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

42) Ch'ia-pi-sha: 507'de vergi (8: 1 923b). - Not: S hi h-ch i a fan-ch i h l 'de de bahsolunmuştur (Tripitaka 5 1 , 952b). A . Herrmann'a göre (y. a. g. e., s. 438) Kapişa'dır (modern Kabil). Değişik yazı l ı ş şekiller i birbirinden pek az farkl ı l ı k göstermekted ir. 43) Ch'ia-pu-tan: Hsi-wan-chin'in kuzeybatısın da bir ülke, Tai'dan 1 2780 l i mesafede ( 1 02 : 2 1 28d, B ios). Kabudhan'dır ( A . Herrınann, Atlas, 30. B 1 ) . 44) Ch'ia-se-ni: Hsi-wan-chin'in güneyinde ( 1 02 : 2 l 28d, B ios). Keş'd ir (Atlas, 30, B 1 2). ·

45) Ch'ia-shih-ta: 508'de vergi ( 8 : 1 923b) . 46) Ch'iang: Liang-chou'lu Ch'iang'lar 497'de (7b: 1 92 1 a), Lung-hs i ' l i fer 5 1 O'da ( 8 : l 923d). Ch'in-chou'lular (Shensi ve Doğu Kansu'mın tamam ı) 5 1 8'de (9: 1 925b). T'ao-yang'l ı lar (Kansu) 480'de ( 1 05a: 2 1 34a) isyan e d iyorlar; ayrıca Pe-ti'li ler (Kuzey Shensi; 70 : 205 7a) isyan ed iyorlar. - Bu Kuzey Tibetl i kavmin pek çok münferit kabi lesinden ve şahsın dan bahsolunmuştur. Ad lara örnek olarak Pu-meng O. Ch'ang Tao-tse; Ti Wen-tse, C hung·ch'i-ko-kan, Sung Wan, Chiang Ts'ung, Ui Kou-erh'i gösterebi l irim. Ekserisi artık yarı yarıya Ç i n l i leşm işti. 47) Chieh: Dağınık olarak Shang-tang'da ( Kuzey Hopei) yaşayan ve adın ı güya bir yer adından alınış olan bir Hsiung-nu kabi lesi (95 : 2 1 OSd). - Not: Geç Chao'nun hükümdar hanedanı olan meşhur Shih Lo ve ai lesi bu kabi leye mensuptular. Hakaretamiz bir manaya sahi p olarak bu ad T'ang döne minde bile göri.i li.ir (Wang-shih en-chien = T'P'KCh 1 90 = c i lt 1 5, 9a) . 48) Ch'ieh-mo: Shan-shan kralı 442'de Chü-ch'ü An-chou'nun önünden Ch'ieh-mo'ya kaçmıştır. Ü lke sonra Shan-shan'a tabi olmuştur ( 1 02 : 2 1 27c-d : 9 9 : 2 1 22d). - Not: Bunun haricinde de i y i tan ın maktad ır. A . Herrmann'a göre (y.a.g.e., s . 440) ad b i r "Çalınadana"ya tekabül etmekte d ir. Ch'ieh-mo'yu Che-mo-t'o-na şekl inde yazan Shih-chia fang-c hih ( 1 Trip, 5 1 , 95 1 a) i le de mukayese ediniz. =

49) Chieh-ju: N ii-shu i (Kad ın lar lrınağı) kıyısında yaşayan, 3 80'de T'u-t'u l i n'ler ile müttefik olan, 3 88'de T'o-pa'lar tarafı ndan mağlup ed i len, yurt larından ka ldır ı l ı p başka yere i skan edi len ve T'o-pa' lara dah i l ed i len bir kabi le ( 1 03 : 2 1 32c; 2 : 1 905c ). 50) Ch'ieh-ling-pi-ku-Ch'iang: Tibetl i Ch'iang'ların bir kabi lesi, 485 y ı l ı civarında bahsolı;nmuştur (27: 1 967c). 51) Ch'ieh-mi: Chii-sh i h'ün kuzeybatısında, ona tabi bir ülke ( 1 02 : 2 l 28a). Not: Wei-liieh'de de (San-kuo Wci-ch ih 30. 1 4a; d ipnot) bahso lunmuştur. 52) Ch'ieh-mo-lo: 507'de vergi ( 8 : l 923a) .

Wolfram EBERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

53) Ch'ieh-p'i : K a�-ch'e klanı ( 1 03 : 2 1 3 2a). 54) Ch'ien-erh: Adın ı zaman zaman " Wang" (kral) olarak değiştiren Ch' iang' ları n idareci klanı (94 : 2 1 03d). - Not: Batı Ch'iang'larİ n ın bu kla nı başka kaynaklar tarafından da b i l i n mektedir (Hsing, 63c, ve Kuang-i chi = T'P'KCh 1 1 5 : 9 .. 1 7a) . •

55) Ch'ien-tun: Kui-hsiang Yabgu'nun eski ü l kesi, Che-hsieh-nio-sun'un batısın da, Ta i'dan 1 3 560 l i mesafede ( 1 02 : 2 l 29a, Bios), A. Herrmann, _ Atlas S. 30 B. 2 i le mukayese edi niz. 56) Ch'ih-pa-ko-lan-Ch'iang: Tibetli Ch'iang'ların Shensi dağlar ında yaşa yan ve ancak yol ların yap ı lması i le tabi k ı lı nabi len bir kabi lesi (89: 2093c). 57) Ch'ih-sha-na-sih-t'ou: 502'de vergi (8: 1 922b). 58) Chiu-mo-lo: 507'de vergi (8: l 923a) . 59) Chiu-mo-t'o: 5 l 8'de vergi (9: l 925b ).

60) Chou-i : 479'da vergi (7a: 1 9 1 7c). 61) Chü: 467 ve 468'de vergi (6: 1 9 1 5c). - Not : Bu ad her iki sefer de Fu-fu yo (bkz. aşağıda) kab i le ad ından önce, bir sefer K'u-mo-hsi'nin bir sefer de Ch'i-taıı'ın arkas ında zi kredi l mekted ir. Buna rağmen muhtemelen Chü fu-fu (bkz. aşağıda) i le özdeş deği ldir. 62) Chü-ch'ang: 45 9'da vergi (5: 1 9 1 4c) ve ehli leştir ilmiş bir fil getird i kler: 460'da vergi ( 5 : 1 9 1 4 d ) . 63) Chü-chiu-li: B e lk i T'u-yü-hun'lara mensup bir kabi le, 444'de teslim ol ımıştur (4b: 1 9 1 2c). 64) Chu-chü-p'an: 502'de (8: 1 922b) ve 5 1 1 'de (8: 1 924a) vergi. Khota:ı'ın

batısındayd ı, aynı dil konuşuluyordu ve Peh-ta'ya tbi idi ( 1 02 : 2 1 29c, Bil·s). Not: T'ung-chih 1 96: 3 1 54 c'deki Chii-chü-po yazı lışı ile mukayese ediniz. A. Herrmann'a göre (y.a.g.e., s. 450) Karghalı k' ın batısındaki Kokyar'a teka bül eder. Muhtemelen Khotan'ııı 1 000 l i batısındaki ( 1 02 : 2 l 27d) ve Su lo'nun 8-900 li güneyindeki ( 1 02: 2 1 28b) Chü-chü-po i le özdeştir. 65) Ch'u-fu: 3 9 1 'de bir kere mağl up ed i ld i kten (2: 1 905 d; 1 5 : 1 93 9c) sonra tfO l -2'de Su-ku-yen'lerle birl ikte mağlup edilen bir kabi le (2: 1 907b: 1 03 : 2 1 29d; 1 03 : 2 1 3 2d). - Not: Kab ile sonradan T'o-pa kabi lesi olarak say ıl m ıştır (Hsing, 77c). Hsiung-nu kabi lesi olan Ch'ü-fu muhtemelen onunla akraba idi (Hsing, 5 5 a) . 66) Chü-fu-fu : Wu-chi'de (Mançurya) bir ü l ke, zaman zaman vergiye tabi idi ( 1 00: 2 1 24a). - Not: T'ung-clıi lı 1 94: 3 1 1 5c i le mukayese ediniz.

Wolfram EBERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEV LETLERİ

67) Chü-lo: 507'de vergi (8: l 923b). - Not: Bununla A. Herrmann'a göre (y.a.g.e., s. 440) bugünkü Lai ka yakın ında bulunan (?) Ch'ü-lo şeh ir dev leti kasted i l miştir (T'ungtien 1 96 : 3 1 36b) . 68) Chü-mi: 5 2 1 'de vergi ( 9: 1 925d). - Not: Bu muhtemelen birçok yazı lı şla görü len Sogdiyana'daki Chü-m i, sonraki Kumedh i le özdeştir (A. Herrmann, y.a.g.e., s. 440 i le mukayese edi n i z) ; Tôyô B unko 6, 63; S h i h chia fang-chih'de ( 1 = Tri pitaka 5 1 , 95 3 b) Kumedh olarak yazılmıştır. 69) Chü-sa-lo: 5 1 1 'de vergi (8: l 924a). 70) Chü-shih: 435'de (4a: 1 9 1 lb) ve 4 37'de (4a: 1 9 1 l d) vergi 442'de Chü ch'ü Wu-wei'in h ücumuna karşı yardım talebinde bul unmuşlard ır : 45 1 'de T'o-pa sarayına b ir prens yol lam ı şlardır ( 1 02; 2 l 28a, Bios). - Noi : Evvel ce Fu-ch ien'e vergiye tabi idi ler (Ch i n-shu 1 r3: 1 3 75 b), o zaman kral ları o lan M i -tien kendisi gelm işti (Chin-slui 1 1 4 : 1 3 76c ). Dah� fazla bilgi için bakınız " Randvölker" f2. - Turfan'dır. 71) Ch'ü-so: Eski So-chü ü l kesindeydi . ( 1 02 : 2_ 1 27d - 2 1 28a, B ios). - Not: Bu sebepten dolayı A . Herrmann tarafından (y.a.g.e., s. 440) So-chü ola rak teşhis edilm iştir. 72) Chü-to-lo: 447'de vergi (7a: 1 9 1 7a). 73) Ch'u-yü: 454'de verg i (5: 1 9 1 4b). 74) Ch'üan-yü-mo: Eski Wu-t'o ü l kesine tekabül eder ( 1 02 : 2 l 27d, Bios). Not: A. Herrmann'a göre Y ukarı Yarkanddarya kıyısındaki takriben bu günkü B azar-dara'ya tekabül etmektedir (y.a.g.e., s. 440). 75) Chung-ch'ih: 489'da vergi (7a: l 9 l 9a). 76) Fan-mi: 5 1 1 'de H int devletleriyle birl i kte vergi (8: l 923d ve l 924a). 77) Fan-yang: T'u-hu-lo ü l kesinin doğusunda bir ü lke (Tohar'lar; 1 02: . 2 1 29b) . 78) Fei-shih: 5 1 4'de (8 : 1 924b) ve 5 1 5'de _(9: l 924c) verg i , Tso-yüeh ve Güney H i nd istan'la bir l i kte zikd i lm iştir. 79) Fei-yeh-t'ou: 472'de beyhude yere isyan etm iş olan S hensi'deki bir ka b i le (7a: 1 9 1 6b). 526'da bir kere Tölös'lerle bir l i kte mağl up ed i l d i kten (74: 2066d) sonra 534'de T'o-pa' lar tarafından tekrar mağlup ed i lm i ş lerdir ( 1 1 : 1 93 1 b). - N ot: Sonraları klan olarak bahsolunmaktad ır (Hsing, 5 7b). 80) Fo-wei-shan: 507-8'de vergi (8: l 923b). 81) Fou-chiu-li: 444'de T'o-pa'ların tarafına geçen bir T'u-yü-hun kabi lesi ( 1 O 1 : 2 l 25d). - Not: Yukarıda yazılış varyantı i le Chü-chiu-li olarak zikredilmiştir. 82) Fou-t'u-sha: 449'da vergi (4b: 1 9 1 3b ) .

Wolfram EBERHARD I T'O-PA VE SHA-T ' O DEVLETLERİ

83) Fu-ch 'i: 502'de vergi ( 8 : 1 922b). 84) Fu-chung: Wu-ch i'de bir ülke, zaman zaman vergiye tabi olmuştur ( 1 00: 2 1 24a) . - Not: T'ung-c h i h 1 94 : 3 1 l 5c i l e d e mukayese edi n i z. 85) Fu-fu-lo: Önceleri Juan-Juan'lara tabi olan bir Kao-ch'e klan ı ( 1 03 : 2 1 32b) . Birçok mensubundan bahsolunmuştur. 487'de bağımsızl ıklarını elde etmişlerdir. 86) Fu-fu-yo: 467 ve 468'de vergi (6: 1 9 1 5c) olarak atlar getirm iş lerdir ( 1 00: 2 1 24b). - Not: B u eski bir Ch'i-tan kab i lesidi- r (Liao-sh i h 32), ama vesikalarda Ch'i-tan'lardan ayrı olarak zikred i l mektedirler, yan i o zaman onların siyasi birliği içi nde değildi ler. 87) Fu-hou: Tai'dan 1 7000 ti mesafede ( 1 02 : 2 1 29b, B ios). - Not: T'u ng c h i h 1 96: 3 l 54 b ile de mukayese ediniz. 88) Fu-lo: 509'd:a ( 8 : 1 923c}, 5 1 l /2'de ( 8 : 1 924a), 52 1 'de (9: 1 925d). - Not: Fu-fu-lo'nun kısaltılmış şek l i olabi lir mi ? 89) Fu-lu-ni: Po-sih'in kuzeyi nde, büyük bir ırmağın kıyısında ( 1 02 : 2 l 25d). - Not : T'ung-c h i h 1 96 : 3 1 53b i le de mukayese ediniz. - Not: Kita-A siya gakuhô'ya göre Fu- l i n'di r (il, 202) . 90) Fu-na-fu-chü (veya Fu-na-chieh): Pa-tou'nun kuzeyi nde bir ü l ke ( 1 02 : 2 1 29b). 91) Fu-p'u-t'i: 509/ 1 O'da vergi (8: l 923d). 92) Fu-ti-sha: Sabık bir Yabgu'nun ü l kesi, Tai'dan 1 3 660 li mesafede ( 1 02 : 2 1 29a). - Not: Şüphesiz Batı Türkistan'da, belki Belh'e tekabü l eden Fu ti-yeh ile özdeş ( Fuchs, H u i-ch'ao's P i lgerreire [ H u i-ch'o'nun Hac Seya hati], s. 449, d i pnot). 93) Fu-yü: 45 8'de vergi (5: 1 9 1 4c). Kao-kou-l i'lerin atalarıdırlar; 500 yılı civarında Wu-chi'ler tarafından yok edilmişlerdir ( 1 00: 2 1 23a-b). - Not: Mançurya'daki bu imparatorluk hakkında "Randvölker", a4 ile mukayese ediniz. 94) Han-pan: 508'de vergi ( 8 : 1 923b). ·

95) Ho-chih-lo: Hükümdarı .luan-Juan'lar tarafından kovulmuş o lan bir ülke (2 7 : 1 968d). - Not: Şüphesiz A-ch i h- lo'nun bir yazı l ış varyantı ! 96) Ho-hsi-Hu: S hensi'de Ho-hsi bölgesi ndeki Hsiung-nu ve Tölös kabi lele ri n i n hepsine şami l ad . - 460'da isyan ediyorlar ( 5 : 1 9 1 4d). 97) Ho-kung: 479'da vergi (7a: 1 9 1 7c). 98) Ho-kuo: K'ang-kuo'ya tabidir ( 1 02 : 2 l 29c) . - Not: A . Herrmann'a göre (y.a.g.e., s. 44 1 ) Kaiy'e ( Kushan i ) tekabül eder; bununla i l gi l i olarak S h ih-ch ia fang-chih ( 1 = Tripitaka 5 1 , 953a) i le de mukayese ediniz.

Wolfram EBERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

99) Ho-ni: 5 1 5 'de vergi (9: l 924c). - Not: B u ad altında sonraları Yü nnan'daki yer l i ler anı lmışlardır ( Randvölker, k, 1 3 7), ama burada onlar kasted ilmiş olamazlar. 100) Ho-shu-yeh-ku: Juan-Juan'ın kuzeyinde bul unan ve 4 1 O y ı l ı c ivarında onlar tarafından i l hak edi len bir ü l ke ( 1 03 : 2 1 3 0a). - Not: Değişik bir şe k i lde yazı lmış Ho-shu veya Ko-shu ad ıyla sonraları Ch'i-tan'lara ait olan bir köle kab ilesi b i l i n mektedir (Liao-shi h 3 3 ; T'P 35, 34) 101) Ho-ta-ho: Ch'i-tan'larla bir l i kte vergi olarak atlar getirm işlerdir ( 1 00: 2 l 24b). - Not : Bunlar eski bir Ch'i-tan kab ilesidirler (Liao-shih 32). 102) Ho-yang: Teng-ch ih'in batısın da bulunan ve bazan vergi göndermiş o lan bir ü lke ( 1 0 1 : 2 1 26c). 103) Hsi-na-t'ai-lo-p'an: 502'de vergi ( 8 : 1922b). 104) Hsi-chü-pan: Eski Hsi-yeh ve Tse-ho ü l kesidir ( 1 02 : 2 1 27d, B i os), 439'da (4a: 1 9 1 2a) ve 463'de (5: 1 9 1 4d) vergi vermiştir. - Not: A . Herrmann (y.a.g.e., 450) i l e mukayese ediniz. 105) Hsi-ho-hu: Shensi'deki Hsiung-anu kabi lelerinin genel adı. - B ir kısmı 3 99'da tes lim olmuştur (2: 1 907a). 106) Hsi-T'ien-chu: Batı H i nd istan . - 477'de vergi (7a: 1 9 1 7a). 107) Hsi-wan-chin: Tai'dan 1 2720 li mesafededir. Orada aslanların yaşad ığı bir dağ vardır (7a: 1 9 l 6d), 479'da (7a: l 9 1 7c), 480'de (7a: 1 9 1 7c), 487'de (7b: 1 9 1 8d), 49 1 'de (7b: 1 9 1 9b), 502'de (8: 1 922b), 507'de (8: 1 923 a-b), 5 09'da ( 8 : 1 923c) vergi göndermişlerdir. Semerkand'a tekabü l etmektedir (A. Herrmann tarafından mektupla bildiri l m iştir). 108) Hsi-wan-tan: 468'de vergi (6: 1 9 l 5c-d). Ch'i-tan'larla ittifak içindedir ler, vergi olarak atlar getirmişlerdir ( 1 00 : 2 1 24b). - N ot: Eski bir Ch'i-tan kab i l esidirler (Liıo-shi h 32). 109) Hsi-wang: 462'de (5: 1 9 1 4d) ve 465'de (5: 1 9 1 5 a) vergi. 110) Hsiao-Yüeh-chih : Kral l arı B üyük Yüeh-ch ih'lerin kral ı Ch i-to-lo'nun oğludur. Bu kral Hsiung-nu'ların baskısıyla Batı'ya çekil i nce, oğlu eski yurtları nda kal mıştır. Evvelce Hsi-p'ing ve Chang-yeh ( Kansu) civarında yaşarken ş imdi Po-lu'nun güneybatısında, Tai'dan 1 6600 ti mesafede ya şamaktad ırlar. Yurtları nda M . S . 5 5 0'den 842 y ı l önce i nşa ed i l m i ş o lan 80 kulaç yüksekl iğinde bir pagod vard ır ( 1 02 : 2 1 29a, B i os). - N ot : Bu " kü çük" Y üeh-chih' ler hakkında başka kaynaklarda da epeyi bi lgi vardır. 111) Hsieh-yü: Liu Wei-ch'en'in oğlu Ho-l ien P'o-p'o'nun 3 9 1 y ı l ında yan la rına kaçtığı bir kab i le (2: 1 905d; 95 : 2 1 06d), Chang-sun Fei vasıtasıyla (26: 1 965d) T'o-pa'lar tarafından 393'de yen i l m i şlerdir (2: 1 905d). 408'de

Wolfr:-.m EBERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

tamamen T'o-pa'iara dah ir edi l m işlerd i r ( 1 03 : 2 1 32d) - Not: Bu kabileden Hsien-pi'lerle birl i kte C h in-shu'da da 1 30: l 405c bahsedi lmekted i r. Hsieh-kan şekl inde de yazı lmaktad ır! 112) Hsien-pi: Hem şah ıslar hem de münferit kabi le ler o larak kend i lerinden olağanüstü çok bahsedi l mi ştir. Aşağıdaki bi lgi ler bir bütün olarak Hsien pi'ler hakkındad ır. - Shan-chi.in (Shesi) Hsien-pi'leri 3 90'da T'ai-hsi-fu'yu kabul ederler. Ordos bölgesi nde 20000 birim Ho-li en P'o-p'o'ya tabi olur (95 : 2 1 06a). Ku-ts'ang'ın (Kansu) haricinde evvelce T'u-fa'lara tabi o lan 4 kabile yaşamaktad ır. Bunlar 3 0000 biri mden kalaba l ı ktırlar (4 1 : 1 992d). 4 . yüzy ı l ın başlarında Ç i nl i lerle birJikte Hsiung-nu Liu Ts'ung'u yenerler (95 : 2 1 06a). 492'den sonra Hsien-pi'leri Güney Ç in'e karşı savaşta kul lanmak isterler (50: 20 l 2b ), 536'da Doğu Ç i n'deki H s ien-pi'ler Kas Huan'a tabi olurlar ( 1 2: l 932a). 113) Hsin-tou: 509'da vergi (8: 1 923c).

114) Hsiu-kuan: T'u-ko'larla birl i kte 446 yılı c ivarında Shang-kui'de (Batı Shensi) T'o-pa'lara karşı ayaklanan bir kabi le (5 1 : 20 1 4c). - N ot : Kabile mensupları nın ad larına bakı l ı rsa şüphesiz bir H s iung-nu kabi les i . 1 15) Hsiu-t'u: 434'de mağlup ed i l d i kten sonra büyük bir k ı s m ı Cho-lu'da (Kuzey Hopci) iskan edi l m i ştir ( 1 5 : l 93 8d). - Not: Mensuplarından bir çoğunun ad ı zikredi lmiş olan meşhur bir Hsiung-nu kab i l esi;

" Randvöl ker" e, 1 6 i le de mukayese ediniz. 1 16) Hsiung-nu: Ekseriyet le şah ıs ve kabi le adları o lmak üzere olağani.isti.i çok bahsedi lm i şlerdir. Burada ele al ınmam ı şlard ı . 117) Hu: B i rçok kabile için, b u dönemde ise ekseriya Hsiung-nu kabi leleri için genel bir ad. Kab ile adları ve şah ıs adları arasında bakın ız. Burada sadece bazı alt birim lerden öze l l i kle bahsolunmuştur. - Fen (Güney Shansi) Hu' ları Tobe'leri yenerler (69: 205 5 b). On lara saldırı l ı r (20: l 954a). 5 24'de başarı l ı bir şek i lde i syan ederler ( l 9c: l 952d). 525'den sonra tabi olurlar (93: 2 1 OOc). Mağl up edi l i rler (62: 2040d). Shang-tang (Kuzey Hopei) Hu'ları 4 1 5'de isyan ederler ( 1 05c: 2 1 40b). Wei-hsin Dağı Hu'ları T'o-pa'lara yardım ederler (80: 2080b). - Kavmi ayaklanmalar hakkında daha fazla bilgi iç in " Das Reich der Taba" (Taba İ m paratorlu ğu) ( Le iden, 1 948) ad l ı kitabıma bakınız. 1 1 8) Hu-fo-hou: T'o-pa birl iğine dahi l olan bir kabi le (2: 1 905c).

119) Hu-lü: 394'den sonra Kao-ch'e kabilesi ( I03 : Chin-shu'da bik ( 1 25 : onlara çok yakındırlar.

Juan-juan' ların bir kısmının yan ına kaçtıkları bir 2 1 29 d ; 2 l 32a i le de mukayese edi n i z). - Not: l 3 98d) Juan-j uan'larla birlikte zikred i l m i_ ş lerd ir, Bu klana mensup bir adam o lan Hu-lii Chin

Wolfram EBERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

Hsien-pi'lerin şarkısını söylemi ştir ( Ku-yüeh-fu a ve Hsiang-tsu po-chi 1 1 , 8a).

Zung-chai su i-po 1 , 3

120) Hu-mi: 509'da vergi gönderm i ştir (8: 1 923c). -Not: Sh ih-chia fang ch ih'e göre (l= Tripitaka 5 1 , 95 1 c) Wakhan'a tekabül eder, Toharların eski bölgesinde doğudan batıya uzanan uzun ve çok dar bir ü l ked ir. Fuchs, Hui-ch'ao's Pi l gerreise (Hui-ch'ao'nun Hac Seyahati), s. 453-4 ile de mukayese edi niz. 121) Hu-sih-mi: A-fu-t'ai -han'ın batısında, Tai'dan 24700 l i mesafede ( 1 02 : 2 l 28d, B ios). 122) İ: Ç i n l i olmayan lar için genel ad . Bu i fade yalnı z bir kere kul laı'\ılmış tır: 534'de İ'ler Doğu Liang-chou'ya saldırmışlardır ( 1 1 : 1 93 1 b ). O za manlar Doğu Liang-chou Honan'da bulunduğundan bun lar Yao kavim leri olmuş olabil irler. 123) İ-chan: Kao-ch'e klanı ( 1 03 : 2 1 32b). � N ot: Kansu için Chin-shu'da da ( 1 2 5 : 1 396c) kendil erinden bahsedi l m iştir. 124) İ-ch'i-chin: Kao-ch'e klanı ( 1 03 : 2 1 3 2a). 125) i-ju-ti: T'u-yü-tıun'un kuzey inde yaşıyorlard ı, adetleri on ların aynıydı. ama ziraat yapm ıyorlardı. Sadece bal ık ve bir tür meyve ler yiyorlardı ( 1 0 1 : 2 1 26a). - Not: Ayn ı bilgi T'ung-ch i h'de ( 1 95 : 3 1 3 1 a) ve Yü-ch ih t'ang t'an-hu i 'd.a ( 1 0, 1 4a ve 22, 4b) da mevcuttur. 126) İ-p'o: 5 1 1 'de vergi (8: l 924a). 127) İ-wu: 456'da T'o-pa'lar tarafı ndan saldı rıya uğrayıp yen i ld i ler ( 5 : l 9 l 4b). - Not: A. Herrmann'a göre şimdiki Komul'a ( H a m i ) tekabü l et mektedi r (a.g.e., s. 442). 128) Zin-lien: 467'de (6: l 9 l 5c) ve 468'de (6: l 9 l 5c) vergi Ch'i-tan'lara vergi veriyorlard ı ( 1 00: 2 1 24b). - Not: Eski bir Ch' i-tan kab i lesidirler (Liao-sh ih 32). 129) Zo-suh-p'ei: Kao-ch'e klan ı ( 1 03 : 2 1 3 2b ) . 130) Jou-jan: Kabi len i n 2 atasından itibaren J uan-J uan kavm inin ad ı ( 1 02 : 2 l 29d). - N ot: Bakınri "Randvö'lker", f. 5 . 131) Juan-Juan: Olağanüstü çok vergi ler ve savaşlar. Belgeleri "Çin'in Şimal Komşu ları", s. 244-5 'ded ir. Olağanüstü çok şah ıs adı ve ünvan. - Kü ltür a çısından i lginç: askerlerin i koyun gübresi i le sayıyorlard ı, sonra da çentik atı lmış tahtalarla. Yazı bilm iyorlardı. 402 y ı l ı civarında Hsi ug-nu kabi lele rinin bakiyelerin i bünyelerine dah i l ettiler. İmparatorlukları Yen-ch'i'den (Karaxahr) Chao-hsien'e (Kore), kuzeyde Baykal'a güneyde Çin'e kadar u zanıyordu. Merkezleri Tun-huang ve Chang-yeh'in kuzeyindeyd i ( 1 03 :

Wolfram EBERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

2 1 3 0a). 479'da Kao-li'lerle birl ikte Ti-tou-yü'lerin ü lkesini bölüşmeyi planlad ı l ar. Bu durum yüzünden Ch'i-tan'lar kaçtı lar ( 1 00: 2 l 24b). 460 y ı l ı civarında T'o-pa imparatorluğunda Kao-ping v e P'u-ku-lü'de. 1 0000 kadar Juan-j uan ai lesi yerleşmişti . Bunlar _499'da isyan etti ve 1 000 ai le hariç ol mak üzere kaçtılar. Onları Kiangsu'ya iskan etmek isted i ler. Tedbirl i me murların itirazlarına rağmen Chi-chou'da Huang-ho'ya (Shantung) gönde ri ldiler, orada tamamı kaçtı ve (508 y ı l ı civarında) haydut oldular (58: 2030a). Kao-ch'elerin siyasetinde büyük bir rol oynadı lar (69: 2056d). 132) Kan-ta: 507/8'de (8: 1 923b) ve 5 1 l 'de (8: 1 923d- 1 924a). - Not: Bu nunla Gandhara kastedi lm i ş olab i l ir. Yoksa Kan-t'o denmekted ir. Wu ch'ang'ı n batısında bulunmaktaydı ve Yeh-ta'lar ( Eftal itler) tarafından . mağlup ed i l m i şti ( 1 02 : 2 1 29c, B ios). - T'ung-chih ( 1 96: 3 1 54b) i le de mu kayese edi niz. 133) K'ang-kuo: K'ang-chü'nün sonraki ad ıdır, sadece 43 5'de vergi getird i, bundan sonra getirmedi ( 1 02 : 2 l 29c, B ios) . - Not: S h i h-chia fang-ch i h'e ( n= Tri pitaka 5 1 , 593a) göre Semerkant'tır (Tôyô Bunko 6, 63). 134) Kao-ch'ang: Birçok vergiden "Çin'in Ş i mal Komşu ları " , s. 2 3 5 -6'da bahsedi l m iştir. Burada buna sadece bir kaç ilave yapıyoruz: 3 99'daki sa vaş la onlardan 37 kabile mağlup edi ld i ve 20000'den fazla araba ele geçi rildi (2: 1 906d). Evvelce Fu Chien'in ordusu tarafından T'o-pa'lar yen i l ip ( 1 5 : 1 93 8b) kargaşal ıklar ç ıktığı zaman ( 1 3 : l 934a) T'o-pa'lara saldır m ı şlard ı . Sonradan pek çoğu T'o-pa imparatorl uğuda iskan ed i l m iştir. Çok katı o lan idareyi protesto etmi şlerdir (40: 1 990d). 536'da Doğu Ç in' de bulunan lar Kao H uan'a tabi k ı lınmıştır ( 1 2: 1 93 2a). - Not: B i r sefer (28: 1 969a) Dağ Hun ları Kao-ch'e-men'lerin bir kab i le grubundan bahsolunmuştur. Muhteme len Kao-ch'e'lerle özdeştirler (çoğul şek l i mi?). 135) Bu rakam atlanmış (Ç.N .). 136) Kao-kou-li: bkz. Kao-li. -Bu ü lkeni n 479'da Juan-juan'lar l a Ti-tou yü' leri hedefafan münasebetleri o lmuştur ( 1 00 : 2 1 23c ve 2 1 24b) . 137) Kao-li: (bkz. Kao-kou-li). Pek çok vergi hey'etinden "Çin'in Ş imal Komşu l arı", s. 225-6'da bahsed i l m i şti. Buna i laveten Feng hanedan ın ın hakim iyetindeki Hsien-pi'lerin bakiye devletiyle münasebetleri vard ı, onlara yard ım ediyorlardı (28: 1 969d), elçi lik hey'etleri kabu l ed iyorlard ı (97: 2 l l 4c), fakat sonradan T'o-pa'ların baskısı üzerine kendi lerine i ltica eden h ükümdarı öldürmek zorunda kaldı l ar (43 8 y ı l ında; 4a: 1 9 1 l d). 138) K'o-liu: 507'de vergi ( 8 : 1 923b). 139) K'o-p'an-t'o: 437'de (4a: 1 9 1 l d), 439'da (4a: 1 92 1 a), 453'de (5 : 1 9 1 4a), 462'de ( 5 : 1 9 1 4d), 507'de (8: 1 923b), 5 1 2'de (8: 1 924c) ve 5 1 3 'de

Wol.fram E BERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

vergi (8: 1 924b ). Ü l ke Ts'ung-1 ing'in doğusundaydı ve Yeh-ta'ya tabi idi ( 1 02 : 2 1 29c, Bios). - Not : T'ung-chih 1 96: 3 1 5'.k ile de mukayese edi n iz; A . Herrmann'a göre (y.a.g.e., 443) muhtemelen eski Gharband'a, bugü nkü Taşkurgan'a tekabül ediyor. - Çok değişik bir yazı lış şekliyle 502'de vergi getiren ler arasında bir kere daha bahsolunur ( 8 : 1 922b). 140) K'o-wen-t'i: 507'de vergi (8: 1 923b). 141) K'u-fu-chen: Wu-ch i yakın ında bir ülke, zaman zaman vergi verm iştir ( 1 00: 2 1 24a). 142) K'u-ho: Kao-che klanı ( 1 03 : 2 1 3�b). 143) K'u-lou: Wu-ch i yak ı n ın da bir ü l ke, zaman zaman vergi vermıştır ( 1 00: 2 1 23a). - Not : T'ung-ch ih ( 1 94: 3 1 1 Sc) ile de mu kayese ed iniz. 144) K'u-lüeh-han: bahsolunmuştur ( 1 O 1 : 2 1 25c ). 145) Ku-mo: Kuça'ya tabidir ( 1 02 : 2 1 28b, B i os). - Not: T'u ng-chih 1 96: 3 1 45b ile mukayese ediniz. A . Herrmann'a göre (y.a.g.e ., s . 443) Aksu yakı n ında bir devlet. 146) K'u-mo-hsi: Yergi lerle i lgili malzeme "Çin'in Ş imal Komşu ları ". s. 229-230'da veri lmiştir. Buna i laveten: Tung-pu Yü-wen'lerin bir alt gru budurlar, vergi leri atlar ve postlard ı r. 480 y ı l ı"civarında hudutlardan içeri girm işler, 498'de bask ın lar olmuş ve o tarihten sonra on larla ticaret ya saklan mıştır ( 1 00 : 2 1 24b). Bir sefer (500 y ı l ı civarı nda) atları hududu geçmiş ve T'o-pa'lar tarafından iade ed ilm iştir ( 5 7 : 2028d), 4 71 'de bir saldırıda bulunmuşlardır ( 1 9c: 1 953a: 1 9a: 1 945d ile de mukayese ed i niz). - Not: Bir sefer sadece K'u-mo'lardan bahsed i l miştir (2: 1 905c). Son hece olan "Hsi" aidiyet ifadesidir. 147) K'u-shih-t'ui: Juan-j uan'ların 45 8'de T'o-pa'lara teslim olan bir grubu (5 : 1 9 1 4c). 148) Ku-ti: Ti'lerin bir kabilesi ( 1 O 1 : 2 1 24c). 149) Kui-t-,ih: Şu vergileri getirmişlerd ir: 437'de (4a: 1 9 1 l d), 439'da (4a: 1 9i l d), 449'da (4b: 1 9 1 3b), 475'de (7a: 1 9 1 6d), 477'de (7a: 1 9 1 7a) , 478'de (7a: 1 9 1 71-ı) 7 0 güzel at göndermiş, akabinde tekrar birçok değerli _ şeylerden müteşekkil bir vergi daha gönderm işlerdir, 479'da (7a: 19 1 7c), S I O'da ( 8 : 1 923d), 5 1 8'de (9: 1 925b), 522'de (9: 1 925d). Kansu hükümda rı Li.i K uang onları yenm işti (95 : 2 1 1 Ob ). Sonra T'o-pa' lar tarafından zapted i l m iştir (43 : 1 997b). 448'de Yen-ch'i kral ı onların yanma kaçmıştı (4b: 1 9 1 3a ve 1 02 : 2 1 2 8a, burada genel bir anlatım vard ır). - Not: Kuça'ya tekabül eder. 150) Lei-pa: 393'de mağlup edi l m i ş olan bir kabile (2: 1 905d).

Wolfram E B ERHARD / T'O-PA VE S HA-T'O DEVLETLERİ

151) Li: Ch'i-tan'lara vergi ödeye·n bir kabile ( 1 00: 2 1 24 � ). - Not: Liao-shi h 3 2'ye göre eski bir Ch'i-tan kab i lesi. 152) Li-kan: Ta-ch' iıi i le özdeş ( 1 02 : 2 l 29a). - Not: A . Herrmann'a göre (y .a.g.e., 444) Vehrkiina. 153) Liao: İlk defa 380 y ı l ı civarında ayaklan ıyorlar ( -1 O 1 : '2 l 2 7a, fakat l�'o pa'lara karşı değil!) Si h-ch'uan'�aki Li Shih Doğu Tibet İ m paratorluğuna karşı (96: 2 1 IJa). T'o-pa imparatorluğu dah i l i nde 506/� 'de mağlup ed i l i yorlar (8: l 923a) . 525'de tekrar. i syan ediyorlar ( 1 O 1 : 2 l 27a). l 9c: l 950d ve 6 5 : 2045 d'de de kend ilerinden bahsolunmaktad ır. - Not: Bu· güıı'eyli yerli kabilesi hakkında " Randvölker". bölo"ı n 2 i l� mukayese ed iniz. 154) Lo-lo-t'o: 5 1 1 'de vergi ( 8 : l 924a).

· 155) Lo-na: Ta-yüan'ın halefi olan devlettir. 479'da vergi oıa·ra k kan terle yen at lar getirm işlerdir ( 1 02 : 2 1 2 8c, B ios). İ l k vergi 437'qe (4a: 1 9 1 l d) ve 43 9'da (4a: 1 9 1 2a). Muhtemelen P'o-lo-na= Fergana'd ır ( A . Herrmann'dan mektupla al ınan bilgi). 156) Lu-lou: Wu-ch i'n i n komşuları. zaman za ıtıan vergiye tabi ( 1 00: 2 l 24a). - Not: T'ung-ch i h ( 1 94 : 3 l l 5c ) ile de mukayese. edi niz . . 157) Lu-shui-Hu: &00 biri m i n gönü l l ü olarak T'o-pa'ların tabiyetine gird iği " Hun lar" ın bir kabi lesi (30: l 973c). Tek bir. kişi de 398'de teslim olmuş tur (2: l 906c). - Not: Oturdukları yere göre adlandırı l m ışlardır.

158) Man: Eks�riyeti Yao olan (J üney Ç i n kav i m leri n i n genel ad ı. - Lu- · yang Man'ları 502'de isyan etm iş lerdir (8: l 922a: 66: 2048b; 1 O 1 : 2 l 26d). Doğu Ching-chou'daki ler 503/4'de _ayaklanmışlardır ( 8: 1 922b). B i rkaç 1 0.000 ai le Lu-yang'dan Kuzey Shansi'deki Yu-chou ve Ping-chou'ya is kan ed i l m iş lerdir (66: 2048c). Bunlardan biri son radan çok meşhur olan Fan Tse-ku'dur. 5 l 4'de onlarla çarpışılmıştır ( 8 : l 924b). Daha başka a yaklanmalardan da balısolu nmaktadır ( 1 5 : l 938c: 42: 1 995d). - Not: Bu grup için " Randvölker" r. 7 ile mukayese edi ni z. Wei-shu'da balısolunan şah ıs adları ekseriyetle gerçek Yao klan ad larıdır. 159) Mi-kuo: K'ang-kuo'ya tabidir ( 1 02 : 2 l 29c ). - Not: S h i h-clı ia fang c lı ih'e göre ( 1 = Tripitaka 5 1 . 953a) Mfümargh'a tekabül eder (Tôyô Bunko 6, 63 ). 160) Mi-mi: 45 1 'de vergi olarak tek hörgüçlü kara bir deve getirmiştir ( 4b:

1 9 1 3b ve 1 02: 2 1 28c). - Not: T'ung-chih 1 96: 3 1 54c i le de mukayese edi niz. 161) Mo-ch'ia-t'o: 5 1 l 'de M agadlıa'nın yazılış şekl i .

vergi

(8:

1 924a) .

162) Mo-chih-p'o: 507/8'de vergi ( 8 : 1 923b).

- Not :

Hindistan'daki

Wolfram E B ERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

163) Mo-chia-pan: 5 l 8'de vergi (9: l 925b) . 164) Mo-ko: Mağlup ed i l m i ş bir kabi le ( 1 : 1 904d). - Not: En akla yatkın gelen 9 Uygur kab ilesinden biri olan M o-ko hsi-ch'i i le mukayese etmek tir (Chavannes, Documents, 94) . 165) Mo-pa: 507'de vergi (8: 1 923a) . 166) Mo-shui: Fu-huo'nun batısındaki bir ü l ke ( 1 02 : 2 1 29b). 167) Mo-to-hui: Wu-chi yakı n 1 11da bir ü l ke, zaman zaman vergiye tabi olmuştur ( 1 00: 2 1 24a). - Not: T'ung-ch i h 1 94: 3 1 1 5 ile de mukayese ed in iz. 168) Mu-tou-lo: 509'da vergi (8: 1 923c). 169) Mou-chih: N iu-m i'n in güneybatıs111da ( 1 02: 2 1 28d, B ios). 170) Mu-kuo: K'ang-kuo tabi bir ü l ke ( 1 02 : 2 1 29c) . - Not : T'ung-c h i h 1 96 : 3 1 40c i l e d e mukayese ed in iz. A . Herrmann'a göre Amuderya kıyıs111da, bugünkü Charj u i yak111111da idi (y.a.g.e., 444). 171) Na-chieh: 5 1 0'da vergi (8: 1 923d). 172) Na-se-po: K'ang-kuo'ya tabi bir ü l ke ( 1 02 : 2 1 29c). - Not: A . Herrmann'a (y .a.g.e., 445 ) göre Sogdi yana'daki Nakhshab'a tekabi.il eqer. 173) Na-yüeh-pa-niu: 509'da vergi (8: 1 923c). 174) Nan-ti: 5 1 0'da (8: 1 923d) ve 5 1 l / 1 2'de vergi (8 : 1 924a) . 175) Nan-T'ien-chu (Gi.iney H indistan): 502'de vergi (8: 1 922b), 503'de (aynı yerde yazı lı) vergi olarak Buda'n111 bir dişi, 507'de vergi ( 8 : 1 923b), 5 08'de vergi (aynı yerde yazı l ı ) ve 5 l 4'de vergi ( 8: 1 924b), Tai'dan 3 1 500 li uzaktadırlar ( 1 02: 2 1 29b; B ios). 176) Nien-lü: 5 l 7'de vergi o larak Hu ağacından oklar getiriyorlar (9: 1 925a). - Not: Bu tür vergi ler başkaca sadece Mançurya'dan gel iyordu. 177) Niu-chang-t'i: 507'de vergi (8: 1 923b ). 178) Niu-mi: Hsi-wan-ch in'in batısında, Po-sih'in doğusunda, Tai'dan 22828 l i mesafede bir ü lke ( 1 02 : 2 1 28c). 509'da vergi (8: l 923c). - Not : T'ung ch i h 1 96 : 3 1 54c i le de mukayese edi niz. Buhara'd ır. . 179) No-se-po-lo: Niu-mi'nin güney i nde, Tai'dan 23428 l i mesafede bir ü l ke ( 1 02 : 2 l 28d, B ios). 180) Nü-kuo (Kad111lar Ü l kesi): Khotan'111 2000 li güneyinded ir ( 1 02 : 2 1 27d). T'u-yü-hun'lar 445'de Güney Ç i n'e vergi o larak Kad111lar Ü lke sindt!n altın kaplar getirmişlerd i ( 1 O 1 : 2 1 25d). - Not: Tafsi lat! ı olarak " Randvölker" h, 8 i l e mukayese edi ni z.

Wolfram EB ERHARD I T'O-PA VE S HA:ro DEVLETLERİ

181) Nü-wang-kuo ( Kad ın Kralların Ü l kesi): T'u-yü-hun'ların daha da ku zeyi nded ir. Orada kadı n lar hüküm sürmektedi rler ( 1 0 1 : 2 1 26b). - Not: evvelce zikrolunan la özdeş değildir. 182) 0-chüch: Wu-yen'de ( Kansu) bir ülke, 467'de bahsolunmuştur (6: 19 l 5c). 183) Pa: B i l i nen Pa'lav gibi ( Randvöl ker, r, 5 ) bir Tibet kabi lesi değil de anlaşıldığına göre Shang-lo'da ( Shensi) yaşayan bir "Hun kabi lesi"dir. Bu kabi leden aile adları Ch'üan ve Yen olan dört kişi zi kred i l miştir. 184) Pa-ta-ho: Wu-chi yakın ında bir ü l ke, zaman zaman vergiye tabi ol muştur ( 1 00: 2 l 24a). - Not: T'ung-chih 1 94 : 3 1 1 Sc ile de mukayese ed i n ız. 185) Pa-tan: 5 1 5'de vergi ( 9 : 1 924c). 186) .Pa-tou: Tai'dan güya 5 1 000 l i uzakl ı kta. Orada fi l ler, mandalar, yak öküzleri, üzüm, meyva, tah ı l varm ış ( 1 02 : 2 1 29b, B ios). - Not: T'ung chi h 1 96: 3 1 54c i le mukayese edi ni z. A . Herrmann'a göre (y.a.g.e., 445 ) bel k i Bel h'e tekabül edi yor. 187) Pai-chi: Fu-yü ü l kesindend irler. 400 y ı l ı c ivarında Kao-kou- l i kı:a l ın ı öldürdü ler ( 1 00: 2 l 23b ve 2 1 23c). 472'de Kao-l i'ye karşı T'o-pa'lardan bir ordu isted i ler (7a: 1 9 1 6b) . - Not: B u Kore devleti için "Randvöl ker" a, 9 i le mukayese edi niz. 188) Pai-li (beyaz barbarlar): Tu-ho kavmi için kul lanılan bir Shensi kelimesi (95: 2 1 07d), Fu Chicn tarafından Mu-jung'lar için kullanılmıştır (85: 2 1 09c). Pai-pu .. (beyaz kabile) da denmiştir ( 1 : 1 903c). 4 . );üzyılda Hsi-ho'yu işgal etmişler ( 1 : 1 904a), Fu Chien tarafından mağlup edilmişlerdir ( 1 : 1 905a). 189) Pai-ti: Ti Tibetli lerin i n bir kabi lesi ( 1 O 1 : 2 l 24c) . - Not: G üney Çin'de bugün dahi bu adda bir kabile vardır (Ling-piao chi-man ), ama herhalde bun l arla özdeş deği ldir. 190) Pai-yen: Muhtemelen bir kav i m (79: 2078d'de Kao-che, Chiang ve Shu'larla birl i kte zikred i l m iştir). 191) Pan-she: 500'de vergi (8: l 923b ). 192) P'an-shih: 509'da vergi (8: 1 923c). 193) Pao-ta: 453'de vergi (5: l 9 l 4a). 194) P'ei-ni: 4 1 3'de T'o-pa'lar tarafı ndan Y üeh-chin'lerle birlikte Pa-na da ğında mağlup edi len bir kabi le (3 : 1 908c). 195) P'i-ch'i: Ch'i-tan'lara vergiye tab i . - Not: Eski bir Ch'i-tan kab i lesi (Liao-sh ih 32).

Wolfram E BERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

196) P'i-li-er1ı: Wu-chi yak111 111da bir ü l ke, zaman zaman vergiye tab i ol muştur ( 1 00: 2 l 24a), mesela 467 ve 468'de vergi getirmişlerd ir. (6: 1 9 1 5c) . - Not: T'ung-chih 1 94 : 3 l 1 5c i l e de mukayese ediniz. 197) Pi-li-ch'en (P'i-li-ch'en): 4 1 O y ı l ı civarmda Juan-j uan'lar tarafmdan i l hak ed i len bir kabile. Juan-j uan'larm doğusunda bu lunyorlard ı ( 1 03 : 2 1 3 0a). - Not: B u ad sonra Kuzey Çin'de b i r klan ad ı olarak ortaya çık

mıştı r ( H s ing, 62d). 1 98) Pi-lo-chih: 507'de vergi (8: 1 923b). 199) Pi-sah-chang: 5 1 O/ 1 1 'de vergi ( l 923d).

200) Pi-ti: 5 1 1 'de Uddyana ve Gandhara i le birl i kte vergi (8: l 923d 1 924a) . 201) Po-chih: Po-ho'mın güneybatısında. B i r ejderha kralın ailesi ile birlikte yaşa dığı 3 gölü vardır ( I 02: 2 1 29c, Bios). - Not: T'ung-chih 1 96: 3 1 54a ile muka yese ediniz. - A. Herrmann'a göre (y.a.g.e., 446) bugünkü Nfıristan'daydı. 202) Po-chin: 502'de vergi (8: l 922b) . 203) P'o-han: Su- lo'nun 1 000 l i batısındayd ı ( 1 02: 2 1 28b). - Not: T'ung chih 1 96: 3 1 55 b i le mukayese edi niz. - A . Herrmann'a göre (y.a.g.e., 446) Fergana'ya tekabü l eder. 204) Po-ho: K'o-p'an-t'o'mın batısında, Yeh-ta'lara tabi olan soğuk bir ü l ke d i r ( 1 02 : 2 l 29c , B ios) . - Not: T'ung-chih 1 96 : 3 1 54a i le mukayese edi niz. A. Herrmann'a göre (y.a.g.e. , 445) Wekhan'a tekabiil eder. -

205) P'o-lai-ch'ia: 5 1 1 / l 2'de vergi ( 8 : l 924a). 206)Po-li-fu: 507/8'de vergi (8: l 923b). 207) P'o-lo-hou: Wu-sun'larla birlikte zikredi len bir kavi m, 5 1 4'de T'o-pa elçi lerine bir at hed iye etm i şlerd i (32: l 976a). 208) P'o-lo-na: Wu'sun'ların kra l ı 436 y ı l ı civarında on lardan bahseder. Bu;ıun üzerine bir T'o-pa elçisi on ları ziyaret eder, bu elçiyle T'o-pa'lara vergi gönderirler ( 1 02 : 2 1 27c ); bu vergi 43 7'de Che-she halkın m vergi siyle, ayn ı zamanda ge lir (4a: 1 9 1 l d). Diğer vergi ler 449'da (4b: 1 9 1 3 b), 45 1 'de (aynı yerde kayıtlı) ve kan terleyen atlar getird ikleri 465'ded ir ( 5 : 1 9 1 S b ). Bu kavim daha 4 . yüzyı lda bile T'o-pa'ların bat ıs ında yaşıyordu ( 1 : l 904c). - Not: A . Hen-mann (y.a. g.e . , 446) P'o-han gibi bunun da Fergana olduğunu i leri sürüyor; fakat P'o�han= Fergana eşitl iğin i n ancak ilk defa Sui dönemiı1den itibaren geçerl i olduğunu söyl üyor. 209) P'o-lo-nai: 5 02'de vergi ( 8 : 1 922b), sonradan sadece P'o-lo den mişt ir, bu ·ad altında 5 07'de (8: 1 923 b), 5 09/l O'da (8: 1 923d) ve 5 1 1 'de ( 8 :

Wolfram EBERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

1 924a) verg i . - Not: Bununla Varanasl= Benares kasted i l m iş olmalıdır (Ch'ang-a-han-ch ing= Tripitaka 1 , 2 1 b'ye göre). 210) Po-Iu: A-kou'nun kuzeybatıs ında. Tai'dan 1 3 900 li mesafedeydi ( 1 02 : 2 1 29a, B i os). - Not: A . Herrmann'a göre (y.a.g.e., 445 ) Bolor'a tekabül e

der. 2 1 1) Po-lu-lo: She-mi'n i n doğusundaydı ( 1 02: 2 1 29c). - Not: A. Herrmann'a

göre (y.a.g.e., 445) yukarıda bahsolunan Po-lu= Bolor i le aynıd ır. 2 12) P'o-pi: Vergi lerin i dai ma Fan-mi ve Uddyana i le birlikte 5 1 1 'de ( 8 :

1 923d) ve 5 1 1 y ı l ı sonunda ( 8 : 1 924a) gönderm iş lerdir. 2 13) Po-sih: 1 02 : 2 1 28c - d'de an lat ı l mı ştır. - 455'de ( 5 : 1 9 1 4b), 46 1 'de ( 5 : 1 9 1 4d), 466'da (6: 1 9 1 5b), 468'de (6: 1 9 1 5c), 476'da (7a: 1 9 1 6d), 507'de (8: 1 923b), 5 1 7'de. (9: 1 925a), 5 1 8'de (9: 1 925b), 52 l 'de (9: 1 925d). 522'de (9: l 925d) vergi . T'o-pa'lar ( 468 yılı c ivarında ?) on lara bir elçi gönderm işlerd i r ( 1 02 : 2 1 27 d). - N ot: Kastolunan çok tan ınmış olan İ

ran'd ı r. 214) Pu-ch'ia: 5 1 5'de vergi (9: 1 924a). 2 15) P'u-chih: Ch'ia-se-ni'nin güneyi nde ( 1 02 : 2 1 28d, Bios), yan i Batı Tiir kistan'daydı . 5 09'da vergi olarak bir beyaz fi l gönderdi ( 8 : 1 923c ). 216) Pu-chiu-mo: 509'da vergi (8: 1 923c). 217) P'u-lan: 456'da (5: 1 9 1 4b), 465'de (5: 1 9 1 5b) ve 467'de (6: · ı 9 J 5c)

vergi gönderen bir ü l ke, i k i nci seferde iyi bir k ı l ı ç gönderm işlerd ir. - Not: K ita-Asiya gakuhô i l ( 1 943), s. 203'e göre Roma'd ır. · 218) Pu-han: 522'de İ ran ve Kuça ile birlikte vergi (9: 1 925d). - Not: Bu A . Herrmann'ın (y.a. g.e., 446) Fergana civarı olarak teşhis ettiği çok değişik bir şekilde yazılan Pu-han'la aynı mıdır? Yoksa Buhara'ya mı tekabül ediyor? 2 19) Pu-liu-sha: 5 1 1 'de vergi ( 8 : 1 924a). 220) P'u-lo: 5 1 1 'de vergi ( 8 : 1 924a). 221) Pu-lun: 502'de vergi (8: l 922b). 507/8 y ı l mda Po-lun olarak yazı l m ış-

tı r ( & : l 923b ). - N ot : Belki Polu= Bolor ile özdeştir.

222) Pu-meng: Ch'iang Ti betli lerin i n hükümdar sülalesi (94: 2 1 03d). 223) Pu-na-chang: 507'de vergi (8: l 923b). 224) P'u-shan: 1 02 : 2 l 2 7d'de anlat ı l mıştı r . 225) Pu-shu-lo: 5 1 1 'de vergi ( 8 : l 923d) . 226) 8e-chih-hsien: Hsi-wan-ch in'in kuzey batısında bir ülke ( 1 02: 2 l 28d, Bios). 227) Sha-la: 452'de vergi ( 5 : 1 9 1 4a).

Wolfram EBERHARD I T'O'."PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

228) Sha-lo-hu: 45 5'de bu ü l keden bir rah ip Buda'n ın d i lenme kabı ve bo

yal ı bir B uda resm i i le T'o-pa sarayına geldi ( 1 1 4: 2 1 96a). - N ot: Belki de son hece ada ait değildir, ve Su-lo= Kaşgar ile özdeş olan Sha-lo kaste d i lm iştir. (A. Herrmann, y.a.g. e ., 448, Fa-yüan-chu-l in 25= Tri pitaka 5 3 , 473b i l e mukayese edi niz). 229) Shan-hu: Geri iti lmiş münferit "Hun", ekseriyetle de Hsiung-nu, grup larının genel ad ı . B ir kısmı 3 9 1 'de tesl i m olurlar (2: 1 905d). 409'de Hsi ho ve L i-sh ih'de (oraya bakınız!) m�ğlup ed i l irler (3 : 1 908a), 4 1 6'da di ğerleri mağlup ed i l ir ( 3 : 1 908d), 43 7'de Hsi-ho'da mağlup ed i l irler (4a: 1 9 1 1 d), 5 24'de P'i ng-yang'da (Shansi) mağlup edi l irler (57: 2028c; 9:

1 926c). 5 1 1 'de güney Shansi'de mağlup ed i l irler (S: 1 923d), 554/5'de Chin-yang civarında (Shansi ) mağlup ed i l i rler ( 1 2: 1 932d). Bir kere de onlar T'o-pa'ları mağlup ederler (69: 2055c). 230) Shan-shan: Başkentlerinin adı Yi.i-ni idi. 43 8'de kralın kardeşi T'o-pa

sarayına geldi. Ü lke Chü-ch'ü devletinin hücumuna uğrad ı . T'o-pa'ların gönderd iği yardıma rağmen kral Ch ieh-mo'ya kaçtı (445 y ılı civarında). T'o-pa'lar ü lkesini zaptetti ler, yeni kral Chen-ta'yı esir aldılar ve başkentle rine getird i ler ( 1 02: 2 1 27c). Chi.i-ch'ü'lerin hücumu 3 y ıl sürdü (99: 2 1 22d). T'o-pa'lara 435'de (4a: 1 9 1 l e; 1 02: 2 1 27c), 437'de (4a: 1 9 1 l d), 439'da (ay nı yerde yazı lı) vergi vermişlerd i . 445'de T'o-pa'ların baskınına maruz kal d ı lar (4b: 1 9 1 2d) ve 447'de tekrar vergi verd i ler (4b: 1 9 1 3a). Son vergi 530'da geldi (75 : 2070a). - Not: Lob-nor bölgesine tekabül eder. 231 ) She-lan: 507'de vergi (8: 1 92 3 b). 232) She-lo: Evvelce Kao-l i 'ye (Kore) aitti, sonra takriben 500'den itibaren Pai chi'ye ait oldu ( 1 00: 2 1 23b). - Not: Chin-shu 1 09: 1 368c'de Çin Seddi'nin kuzeyindeki 7 kabi leden biri olan fakat farklı şekilde yazılan bir S he-lo ka

bilesinden bahsolunur. Oturdukları yer burada zikredi lene tekabül etmez. 233) She-mi: Po-c h i h ' i n güneyi ndeydi, Bud ist deği l d i ve Yeh-ta'lara tabi i d i ( 1 02 : 2 1 29c, B i os). - Not: T'u ng-c h i h 1 96: 3 1 54a; W. Fuc hs, y.a.g.e . , 447 , d i pnot; A . Herrmann, y.a.g.e., 447 ile mukayese edi n iz. H e rrmann'a göre takriben Ç itral'a tekabül eder (mektu pla b i l d ird iği ne

göre), 507'de (8: 1 92 3 b) ve 5 1 1 'de (8: 1 924a) vergi getirenler arası nda fark l ı yazı l m ı ş bir She-ın i zikrolunmaktad ır ki, be lki burada bahso lunanla özdeştir. 234) She-mo: 5 1 8'de vergi (9: 1 925b). 235) She-su: 509'da vergi (8: l 923c ) . 236) She-wei: 477'de vergi (7a: l 9 1 7a). - Not: Hindistan'daki Çravasti'ye

tekabül eder.

Wolfrn m EBERHARD / T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

237) Shih-kuo: K'ang-kuo'ya tabidir ( 1 02 : 2 1 29c ) . - Not: S h i h-chia fang

c h i h 1 (Tripitaka 5 1 , 953a, Tôyô-Bunko 6, 63; T'ung-ch i h 1 96: 3 1 40b; A . Herrmann, y.a.g.e., 447 i l e mu kayese edi ni z. Buna göre Sogdiyana'daki Keş'e tekabiil eder. 238) Shih-mi: 5 1 l 'de vergi ( 8 : 1 924a). 239) Shih-na: 462'de vergi (5 : 1 9 1 4d). 240) Shih-tse-kuo: Hacı Fa-h ien tarafından ziyaret edi lmişti ( 1 1 4: 2 1 95c). Seylan'a tekabü l eder. 241 ) Shih-wei: İ l k vergi 544'de ( 1 00 : 2 1 24a; 1 2 : 1 93 2d), sonra 546'da ( 1 2 : 1 93 3 a) ve 548'de ( 1 2 : 1 93 3 b), 549'da (aynı yerde yaz ı l ı). - N ot: B u eski M oğo l kavm i hakkında teferruatl ı bi lgi "Randvö l ker", d 5'ted ir. 242) Shu: Kuzeyli bir kabi le. Bir kısmı 399'da tesl i m oluyor (2: l 907a), Ho tung'daki (güney Shansi) d iğer kısımları ise 4 1 1 'de teslim oluyor. G iiney

Shansi'deki bazı ları 4 1 7'de Güney Çin i le temasa geçiyorlar (3 : l 908d), yi ne oradaki bazı ları 4 1 8'de teslim oluyorlar. (3 : 1 909a), 527'de Cheng p'ing'de (25 : 1 965c) ve Chien-hsing'de (530 y ı l ı civarında, 4 1 : 1 994d) isyan ediyorlar. Fen nehri boyundaki ler de 525'de ayaklan ıyorlar (7 1 : 2062b). Not: Bununla S ihch'uan'daki Shu' lar değil de şüphesiz bir Hsi ung-nu kabi lesi -olan ve şimdiye kadar başka bir yerde kayd ı olmayanlar kastedilm iş lerdir. Hsieh klanı sıkça yanlarındadır. Haklarındaki diğer haberler: 99: 2 1 22 2d 4 ; 44: 200 1 c ; 58: 2030d - 203 1 a; 89: 2055b; 69 : 2055c; 75: 2068c; 75 : 2069d. Ekserisi 525-530 yıl ları arasındaki dönemdendir. 243) Sih-fen: Kao-ch'e klanı ( 1 03: 2 1 32b). - Not: Hsien-pi klanı olarak da görü lür,

oradaki manası "ot"dur ve tanınmış klan adı Yü-wen ile aynı olmalıdır. 244) Sih-lo: 502'de ( 8 : 1 922b) ve 508'de (8: 1 923b) vergi . - Not: A . Herrmctnn'a göre (y.a.g:e., 448) Dicle kıyısındaki Selekica'ya tekabii l e

der. 245) Sih-yen: 462'de vergj (5 : 1 9 1 4d). 246) So-li: Belki Meng P iao ai lesinin mensup o lduğu bir kuzey kabi lesi (6 1 :

2039b). 247) So-po-li: 507/8'de vergi (8: 1 923 b). 248) Su-ku-yen: 40 1 /2'de baskına uğrad ı (2: l 907b; 1 03 : 2 1 29d ve 2 1 32d). -

N ot: Belki şah ıs ad ı ! 249) Su-lo: Yergiler: 43 7'de (4a: 1 9 1 l d), 439'da (aynı yerde yazı l ı), 449'da

(4b: 1 9 1 3b), 453'de (5: 1 9 1 4a), 455'de (5: 1 9 1 4b), 462'de (5 : 1 9 1 4d), �

Muhtemelen orijinal metindeki bir baskı hatası, 2 1 22d olması gerekir (Ç.N.).

Wolfram EBERHARD I T' O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

502'de (8: .1 922 b), 507'de (8 : 1 922b), 507'de (8: 1 923b), 5 1 2'de iki defa ( 8: 1 924a) , 5 1 7'de ( 9: 1 925a), 5 1 S'de i k i defa ( 9: 1 925b), 462'de Buda'nın bir keşiş elbisesini gönderiyorlar, imparator at.eşe attırıyor, yanmıyor. Buradan gerçek olduğu sonucuna varı lınıyor ( 1 02 : 2 1 28b, Bios). - Not: Kaşgar. 250) Su-t'e: 435'de (4a: 1 9 1 l c), 437'de (4a: 1 9 1 l d ), 439'da (4a: 1 9 1 2a), 444'de (4b: 1 9 1 2c), 457'de (5: 1 9 1 4c), 467'de (6: 1 9 1 5c), 474'de (7a: 1 9 1 6c), 479'da (7a: 1 9 1 7c) vergi, eski An-ts'ai'dir, Wen-na-sha da den ir. K'ang-chü'nün batısın dadır ( 1 02 : 2 1 28c, Bios). - N ot : A. Herrmann (y.a.g.e., 448) onu ihtiyat kaydı i le Suktak olarak teşhis ediyor; O. Franke

(Geschichte 1 1 1, 299-3 00), Sogdiyana i le, daha doğrusu Alan lar ve M assagetler ile eş tutuyor. 251) Su-t'i-p'u: 477'de vergi (7a: 1 9 l 7b). 252) Ta-Ch'in: Li-kan'la özdeştir. Tai'dan 3 9400 li mesafede, denizin öte s inded ir ( 1 02 : 2 l 29a Bios). - Not: Roma im parato rluğu olarak kabul edi l ir, başkaları tarafı ndan ise (O. Franke. Gesch ichte i l i , 209-2 1 O) ,

Ktesi p hon ile.

253) Ta-lien: Kao-ch'e klan ı ( 1 03 : 2 l 32b). 254) Ta-Io-han: 51 l / 1 2'de vergi ( 8 : 1 924a) . 255) Ta-mo-Iu: Wu-ch i yakın ında bir ü lke, zaman zaman vergiye tabi ( 1 00 : 2 l 24a). - Not: T'ung-chih 1 94 : 3 1 1 S c ile de mu kayese ediniz . Tou-mo

lou i l e özdeştir.

256) Ta-na-lou: 507'de vergi ( 8 : l 923b) . 257) Ta-p'an: 5 1 S'de vergi (5: l 924c). 258) Ta-p'u-kan: Kao-ch'e klanı ( 1 03 : 2 1 32b). - Not: Ta-pu-kan şek l i nde

yazı lan bir Juan-juan klanı da vard ır (Hsing, 63a). 259) Ta�she: 502'de (8: l 922b) ve 5 1 l 'de ( 8: l 924a) vergi. 260) Ta-Yüeh-chih: Fu-ti-sha'nın batısında, Tai'dan 1 4500 1 i mesafede, kuzeyde J uan-juan'larla hemhudut olarak yaşıyorlar ve on lar tarafı ndan pek çok baskına uğruyorlar. Bu yüzden batıya Fu-ta-sha'n ın 2 1 00 1 i uza ğına, sonra oradan da Kuzey H i nd istan'a göçüyorlar. Batıdan ge lenden daha iyi kalitede güzel renkli cam yapıyorlar ( 1 02: 2 l 29a, Bios) . - Not: Bunlar tan ınmış Yi.ieh-chih' lerin ana kabi lesidirler. Haklarında bi lgi için

bakın ız " Randvöl ker, s. 1 3 " . 261) Tang-ch'ang: Ş u yıl larda vergi gönderiyorlar: 476'da (7a: l 9 1 6d). 485'de (7a: 1 9 1 8b), 485-6'da (7a: 1 9 1 8c), 488'de (7b: 1 9 1 8 d), 489'da (7b: 1 9 1 9a), 490'da (7b: 1 9 1 9a), 49 1 'de (7b: 1 9 1 9b), 493'de (7b: 1 9 1 9d), 507'de (8: 1 923 a-b), 5 1 0'da ( 8 : 1 923d), 51 l / 1 2'de ( 8 : 1 924a), 5 1 5'de iki defa (9;

Wolfram EBERHARD / T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

I 024c), 5 1 6'da iki defa (9: 1 924d), 5 1 7'de (9: 1 925a), 5 1 8'de (9: 1 925b), 523'de (9: 1 926a), 493 yılın d a onlara ipekli hediye ediliniyor (7b: l 9 1 9d). N ot: Bu Tibetl i kavim hakkında " Randvölker" g, 43 i le mukayese edi n iz. 262) T'e-lo (Tölös) : Kuzeyde yaşarlar ve Kao-ch'e'lerle ayn ı d ı rlar ( 1 03 : 2 l 5 2d), 430'da isyan eden Ho-hsi'deki kabilelerden biridirl er (4a: 1 9 1 O b), Kao-p' ing Tö lös'lerinin atl ı l arı 445'de Lu-shui Hun ları'na karşı T'o-pa' lara yardı m için gönderi l irler (4b: 1 9 1 2d). Batı grubunun Tölös'leri 4 72'de is yan ed ip T'o-pa komutan larını yeniyorlar (6: 1 9 l 5d). Wu-yeh ve T'ung

wan'daki Tölös'ler daha 47 1 'de isyan ediyorlar. M ağlup çeki l iyorlar ve bir kısmı garn izon olarak Chi-chou, Ting-chou ve Hsiang-chou (Hopei'de) > yal etlerine kaydın l ıyorlar (7a: 1 9 1 6a). Doğu grubunun Tölös'leri 4 72'de J uan-j uan'ların tarafı na geçiyorlar (7a: 1 9 1 6b ), Lien-ch'uan'daki ler de 472'de ayaklanmak istiyorlar ve askeri garnizon olarak Ch'i ng-chou, Hsi.i , Ch' i-chou v e Yen-chou'ya (Shantung'da) kaydın l ıyorlar (7a: 1 9 1 6b ). Ay nı sırada Ho-hsi Tölös'leri ayak lanıyorlar. Muharebeden sonra 2000 birim tesl i m oluyor; 20000'den fazla esir ve SOOO'den fazla öli.i veriyorlar (4 1 : l 993a). T'ung-wan ve Kao-p'ing'deki muharebelerde Tölös'ler Chin ch'eng'e ( Kansu) kadar tak ip edi l ip 3000 öli.i verdiril iyor (4 1 : 1 993a) . Tölös'lerin bir kısmı 47 1 'de saray muhafızı yapılıyor, fakat haksız m ua mele gördükleri için ayaklanıyorlar ( 1 9a: 1 946a). 475'de her iki grubun Tölös'leri Jou-hsi.ian-chen'de J uan-juan'larla birl i kte isyan ediyorlar (7a: 1 9 1 6c ). Tölös'ler 498'de ayaklan ı p 498/9'da mağlup ed i l iyorlar (7b: 1 92 1 b). Wu-yang Tö lös'leri isyan ediyorlar (525 y ı l ı civarında?) ve Erh ju J ung tarafı ndan mağlup ed i l iyorlar (74: 2066d) . Yeni mağlup ed i len Tölös'l erin Ho-hsi'de "Beyaz Tuz Göli.i " ne kadar iskan edi l me leri karar laştırıl ıyor, fakat bunu protesto ediyorlar (28: 1 969c). Daha başka kısa bilgi lerin de ( 1 8 : 1 944b - c; 82: 2083a) ilave ed i ldiği bu bilgi ler Tölös' lerin Ordos bölgesi i le kuzeyinde ve batısında yaşad ıkların ı , i l k zamanlar bir çok defa T'o-pa'larla işbirliği yapt ı klarını (mesela 2 8 : l 969d'd� dahi), muhtemelen büyük gruplar hfil i nde i mparatorlu k bünye sinde yaşad ıkların ı, fakat 47 1 'den sonra isyan ettiklerini, kısmen mağlup ed i ld i kten sonra Doğu Ç i n'e dağıtıld ı klarını ve bu esnada bak iye leri n i n J uan-j uan'larla birl i kte batıda aktif olmaya devam etti kleri n i gösteriyorlar. - Not: " Randvöl ker" e, 1 3 ile mukayese ed i niz. - İ l k defa 3 5 7 y ı l ın d a Ting-l ing'lerle birlikte bahsolunmuşlardır. O zaman Mu-j u ng' lar tarafın dan mağlup ed i l m işlerdi (Chin-Shu 1 1 O: 1 368a; 1 1 1 : l 3 69h ) . 263) T'e-na-chang-t'i: 507/S'de vergi (5 : 1 923b). 264) Teng-chih: 48 1 'de (7a: 1 9 l 7d), 49 1 'de (7b: l 9 1 9b), 492'de (7b; l 9 l 9c), 493'de (7b: 1 920a), 495'de (7b: l 920b), 499'da (8: 1 92 1 d), 505'de ( 8 :

Wolfram EBERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

1 922c), 5 09'da (8: 1 923d), S I O'da (aynı yerde yazı l ı ), 5 1 3 'de (8: 1 924b), 5 1 5 'de (9: 1 924d), 5 1 6'da (aynı yerde yazı l ı), 5 1 7'de iki defa (9: 1 925a) vergi getiriyorlar. - Not : Bun lar kü ltürel açıdan Tang-ch'ang'lara eşit olan ve " Beyaz Su Ch'iang" larına mensup olan Tibetli lerdir; haklarında "Randvöl ker" g, 40 i le mukayese ediniz. 265) Ti: Kao-ch'e klanı ( 1 03 : 2 1 3 2a). 266) Ti: 462'de Yung-chou Ti'leri (5 : 1 9 1 4d), 505'de Liang-chou'dakiler (8: l 922c), 505'de Ch'ou-ch'ih'dekiler isyan ediyorlar (8: l 922c). Liang chou'daki ler ancak 5 1 S 'de mağlup edi l iyorlar (9: l 924c). 5 1 S'de Doğu İ

chou'dakiler (9: 1 9�5b ve 1 05a: 2 l 34c) ve Güney Ch'in-chou'dakiler ayak lan ıyorlar; 52 1 'de Ch'in-chou'dakiler isyan ediyorlar (9: 1 925d), 522'de tek rar isyan ediyorlar (aynı yerde yazı lı). Üzerlerine yapı lan seferler başarısız oluyor ( 1 05d: 2 1 44c). - Not: Doğu Tibetlilerin bu grubu hakkında "Randvölker" g, Sc i le mukayese ediniz. Wei-shu'da kendilerinden çok bahsolunur (mesela 70: 2058b'de), pek çok şahıs ad ı zikred i l ir ki ekserisi en önemli Tibet klan larından birisi olan Yang klan ına mensupturlar.

267) Ti-fu-lo: 5 l 7 'de vergi (9: l 925a). 268) Ti-Ii: G üya Kao-ch'e'lerin en eski ad ı ( 1 03 : 2 1 3 1 d) . 269) Ti-tou-yü: 472'de (7a: 1 9 1 6b; 1 00: 2 1 24a), 474'de (7a: 1 9 1 6d), 475'de (aynı yerde yaz ıl ı), 479'da (7a: 1 9 1 7c), 482'de (7a: 1 9 1 8a; 1 00: 2 1 24a), 5 1 S'de (9: 1 924c ), 5 24/S'de (9: l 926c ), 544'de ( 1 2: l 932a), 546'da ( 1 2: 1 93 3 a), 549'da ( 1 2 : 1 93 3 b), 5 5 0'de (ayn ı yerde yazı l ı ) verg i. 490 y ı l ı ci varında T'o-pa'lara pek çok baskın yapıyorlar (7b: 1 9 1 9a: 1 00: 2 1 24a; 1 05 B: 2 1 3 7a). (Eski Moğol lar) Shih-wei'lerin batısı nda yaşıyorlar ( 1 00:

2 1 24a). - Not: Benzeri T'ung-ch ih 2 0 0 : 3 2 1 Sb'de de yaz ı l ı . 270) T'ieh-fu: T'o-pa'lara tabi bir kabi le ( 1 : l 904a) . - Not : Bu Hsiung-nu Ho-l ien P'o-p'o kabi lesi, yani bir Hsiung-nu kabi lesidir (Hsi ng, 8 l d).

Başka bir yazı lış şek l i d e T'ieh-fa'd ır; Ch in-suh 1 3 0: 1 406a ile de muka yese edi n iz. 271) Tieh-fu-lo: 477'de (7a: 1 9 1 7a), 479'da (7a: 1 9 1 7c), 509/ I O'da (8: 1 923d), 5 26'da ( 9: 1 927a) vergi. Tai'dan 3 1 000 li mesafededir ( 1 02 : 2 l 29b, Bios). - Not: T'ung-ch i h 1 96 : 3 l 54b i l e d e mukayese edin iz; belki

yu karıda bahsolunan Ti-fu-lo, Tieh-fu-lo i le özdeştir! 272) T'ieh-Io: T'ieh-lo ü l kesi ile Kao-clı'ang'ların arası ndaki hudutta daima karlarla kapl ı bir dağ vard ı r ( 1 O 1 : 2 1 26b). - Not: Y ukarıda bahsolunan T'e-lo (Tölös)'lerle bir tutul urlar. B ütün Wei-shu'da sadece bir sefer bu şeki lde yazı lmıştır. - Dağ da Bogdo-u la'd ı r (A. Herrmann tarafı ndan mektupla bildirilmiştir).

Wolfra m EB ERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

273) Ting-ling: Kao-ch'e'ler gibidirler ve l isanları Hsi ung-n u'ların ayn ıdır ( -1 03 : 2 1 3 2a). 397'de bahso l unurlar (2: l 906b). Bir kısmı 3 99'da tesl i m o l u r ( 2 : l 907a). Yü-shan (Gi.iney S hansi) Ting-ling'leri 4 l 7'de Güney Çin ile temasa geçerler ( 3 : l 908d). 4 l 8'de T'o-pa'ların liderl iğinde kuzeye gi derler ( 3 : l 909a). 447'de 3 000 aile An-chou'dan başkente iskan edi l i r (4b: l 9 l 3a). 457'de binlerce Ting-ling C h i ng-hsing bölgesinde isyan ederler '( Doğu Shansi� 5: 1 9 1 4b). Daha evvelce de Ting- l ing'ler Shang-tang'da is

yan etmişlerd i ( Hopei; 3 3 : l 979a). Diğer bahisler: Ti ng-chou ( 3 0 : l 973b) v e Pi ng-chou (5 3 : 20 l 7d) ve d iğer bölge ler için (3 : l 908b; 1 4: l 936b; 26: l 965b; 29: l 970c; 5 1 : 20 l 3 d : 9 5 : 20 l 6c). - Not: Bu Ti.irk kavm i hakkında " Randvö lker" e, 1 1 i le mukayese ediniz. - 3. ve 4. yüzy ı l larda Shansi, Hopei ve Honan'da pek çok Ting-l ing yaşıyordu. Ayaklanmalarından kısmen C h in-shu'da bahsed i l m iştir (Chin-shu 1 04 : 1 3 5 7a; 1 1 3 : 1 3 74a: 1 24 : l 394d; vs. vs .). Bunlar T'o-pa döneminde de di kkatleri daima i.izer leriııl! çekerlerken hür Ting-ling'ler To-pa hudutlarının çok ötesinde ya ş ıyorlard ı . Birçok aileden, öze l l ikle de Ti ailesinden, bahsolunmuştur.

274) T'o-lo-p'o: 5 02'de vergi (8: l 922b). - Not: 507/8 y ı l ın da T'o-k'o-lo p'an'ların vergisinden bahsolunmuştur ( 8 : l 923b); muhtemelen ayn ı ka

v i mdir. 275) To-pa: 502'de ( 8 : 1 922b) ve 507/8'de ( 8 : 1 923b) verg i. - Not: T'o-

pa'ların hakim kabilesi ile özdeş deği ldir. 276) T'o-p'o-na-ch'ia: 508'de vergj (8: l 923b). 277) To-wu-tang: Pa-tou doğusunda bir ülke ( 1 02: 2 l 29b ). 278) Tou-ch'en: 390'da T'o-pa'lar tarafı ndan " Kurt Dağı"nda hücuma maruz

kalan Kao-ch'e kabi lesi (2: l 905d) . 279) Tou-mo-lou: Wu-chi yakın ında bir Kore ü l kesi ( 1 00: 2 l 23d; 2 l 24a). 280) Ts'ao-ch'ia-chih: Ni u-mi'nin batısında bir ülke, Tai'dan 23728 li mesa

fede ( 1 02 : 2 l 28d) . 281 ) Ts'ao-kuo: Yeh-ta'ların ü l kesinden 1 5 00 l i mesafede ( 1 02: 2 1 29c). Not : A . Herrmann'a göre (y.a.g.e., 450) Sogcli vana'daki Zfıbul'a tekabül

etmekted ir. 282) Ts'ao-kuo: K'ang-kuo'ya tabidir ( 1 02 : 2 l 29c). - Not: Sogdiyana'daki mini devleı lerden biridir. T'ung-ch i h 1 96: 3 1 40b ve S hih-ch i a-fang-ch i h 1 = Tripitaka 5 1 , 953a ile mukayese edi niz. 283) Ts' aieo-li: 466'da ( 5 : 1 9 1 5c) ve 474'de (7a: 1 9 1 6c) vergi . 284) Ts'ih-lu: 390 y ı l ı civarında (?) T'o-pa'lar tarafından saldırılmıştır ( 2:

l 905d). - Not: Orada y i ne tanın mış bir kabi le olan H un-hai'la birlikte zik-

Wolfram EBERHARD I T'O-PA V E SHA-T'O DEVLETLERİ

redi l mektedir. Muhtemelen her ikisi de yer adlarıdır. Belki Kuzey Kansu bölgesindeki bir me lez kab i le olan Tsi h-lu ile karşı laştırılab i l i r (R:ındvöl ker, s. 8). 285) Tso-yüch: 5 1 4'de (8: 1 924b) ve 5 1 5'de (9: 1 924c) vergi göndermiştir. Fei shih'le birl i kte zikredi l miştir, i l k seferinde ise Güney Hindistan'la da birl ikte. 286) T'u-che: 509'da vergi ( 8 : l 923c). 287) T'u-ching-Hu: T'u-ch ing'deki Hun ların, ekseriyetle de Hsiung-nu'ların

genel ad ı . 4 1 3 'de h ücuma uğradı lar (3: 1 908c ve 28: 1 969c). 445'de bazı kısımları başka yerlere iskan edildi (4b: 1 9 1 2c), 447'de yeni bir ayak lan ma oldu (4b: 1 9 1 3a), 524'de büyük ayaklanmalar oldu. (69: 2055c). Diğer bahisler: 1 9c: 1 952d; 4 1 : 1 992d; 33: 1 978d; 4 1 : 1 992d; 7 3 : 2067b. - Ay rıca pek çok şah ıs adı zikred i l miştir. 288) T'u-chüeh (Türkler): Kuça, Türklerin sarayının 600 li güneyinde bu lunmaktad ı r ( 1 02 : 2 1 28b). Su-lo (Kaşgar) onlara vergi ödemekted ir. S u

lo'nun 1 000 l i'den fazla kuzeydoğusunda yaşamaktadırlar ( 1 02 : 2 1 28 b). Şah ı s olarak sadece han ları Ta-tu zikredi l m i ştir. 289) T'u-ho-Tuan (veya sadece T'u-ho): Liao-hsi'lidirler ( 1 03 : 2 1 3 l d). 398'de bir çoğu T'o-pa'lar tarafından başkentlerine götürülmüştür (2: 1 906c). 4 1 3'de Chi chou, Tung-chou ve Yu-chou'dakiler T'o-pa'ların başkentine yerleştirilmişlerdir (3: 1 909a). Tercihan zenaatkarları iskan edil iyorlardı ( 1 1 0: 2 1 77a). Dağınık vaziyette 3 eyalette yaşıyor ve bu bölgelere büyük zarar veriyorlardı. Bu se bepten dolayı Toba O Ch'ing tarafından bir arada P'ing-ch'eng'e iskan edildi ler (30: 1 972c). - Not: T'u-ho hem Kuzey Hopei'de bir yer adı hem de Hsien pi'lerin ası l grubunun kabile adıdır. Onlara Shensi'de Hsien-pi'lere olduğu gibi Pai-lu denmektedir (95 : 2 1 07d); hükümdar ailesi Mu-jung'a eşit tutulmakta dırlar (95 : 2 1 07b ). Mu-jung P'u-lin'i hükümdarları yapmış olan Chung shan'daki Hsien-pi'lere de T'u-ho denmektedir (30: 1 97 l c). Böylece bu insanlar bir Hsien-pi kabilesidir. "Randvölker" s . 9 ile mukayese ediniz. 290) T'u-hu-lo: 464'de vergi ( 5 : 1 9 l 5a). Tai'dan 1 2000 li mesafede Hsi wan-chin'in doğusunda Po-sih'in güney inde yaşıyorlar ( 1 02 : 2 1 296, Buos). -Not: Kastolunanlar iyi tanınan Toharlar'd ır. 291) T'u-lin: J uan-j uan'ların atası Mu-ku-lü'nün i l k defa yanlarında yaşad ığı

bir kl an ( 1 03 : 2 1 29b). 292) T'u-liu-yü: Ch'i-tan'lara vergiye tabi bir kabile ( 1 00: 2 1 24b). - Not:

Eski bir Ch'i-tan kabi lesi (Liao-shih 32). 293) T'u-lo: 507/8'de vergi (8: 1 9238b). - Not: Muhtemelen T'u-hu-lo ile

aynıd ı rlar.

Wolfram EBERHARD / T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

294) T'u-lu: Kao-ch'e klan ı ( 1 03 : 2 1 3 2b). - Not: Batı Türklerin i n Tu-lu veya T'u-lu diye bir kabile grubu vard ır (Chavannes, Documents 1 5 ve diğer

yerlerde), fakat farkl ı yazılmaktad ır (A_.0Herrmann , Atlas, s. 37 D F 1 -2). 295) T'u-t'u-lin: Ch ieh-j u' larla müttefik �lan, Nü-sh u i (Kadın lar nehri) kıyı sında yaşayan ( 1 03 : 2 1 3 2c) ve ilk T'o-pa i mparatoru tarafından mağlup ed i l miş olan bir kabi le (83a: 2083d). - Not: Ho-t'u-lin kabi lesi i le özdeş l i k olabi l i r (yazı lış varyantı), fakat sonradan ad ını b u kab i leden alan b i r T'u

tu klan ı ortaya çıkmıştır ( Hsing, 1 6a). 296) T'u-yü-hun: Şu yıl larda onlara hücum edi linmiştir. 444 (4b: 1 9 1 2c), 46 1 (5: 1 9 1 4d), 474/5 (7a: 1 9 1 6d), 49 1 (7b: 1 9 1 9b), 485 (27 : 1 967c). 30: 1 973c ve 32: 1 976 a'da diğer savaşlardan bah is vardır. - Şu yıllarda ver,gi getirmiş lerdir: 474 (7a: 1 9 1 6c), 475 (- d), 477 (7a: 1 9 1 7b), 477/8 (- b), 479 (- b), 479'da tekrar, bu sefer 50 Yak öküzü getirmişlerdir (-b), 482/3 (7a: 1 9 1 8a),

485 (- c), 485/6 (- c), 486 (- c), 487 (- d), 488 ( - d), 489 (7b: 1 9 1 9a), 490 ( a), 49 1 (- b), 492 (- c), 493 ( - d), 495 (7b: 1 920 c), 500 (8: 1 92 l d), 50 1 ( 8: 1 922a), 507 (8: 1 923a-b), 508 (- b). T'o-pa'lar on lara birçok kere elçilik hey'etleri göndermişlerdi (78: 2074 d; 85: 2090 a). 545 yılı civarında onlara bir prens kızı gönderildi ( 1 O l : 2 1 26 a). Chü-ch'ü ai lesinin bakiyesi 439'da onların yanına kaçtı (4a: 1 9 1 2a). Onlardan diğer bahisler: 5 1 O'da (8: l 923d), 5 1 1 'de (8: l 924a), 5 l 2'de (aynı yerde yazı lı), 5 l 3'de (- b), 5 1 4'de (- b), 5 1 S'de (9: 1 924 c-d), 5 l 6'da (9: 1 924 d), 5 1 7'de üç edfa (9: l 925a), 5 1 8'de üç defa ( b), 5 1 9'da (- c ), 522'de (9: l 925d), 5 34'de ( 1 1 : 1 93 1 c ), 542'de ( 1 2: 1 932d), 543'de ( 1 2: 1 932d), 544'de (- d), 548'de ( 1 2: 1 933 b), 549'da ( 1 2 : 1 93�1-ı) vergi. 545'de hükümdarların ın akrabası bir kadını Doğu Wei hükümdarının karısı olmak üzere getiriyorlar ( 1 2: l 932d). T'u-yü-hun aslında T'u-ho She kui'in oğlunun adıdır ( l O 1 : 2 1 25a). Bu sebepten dolayı 280 yılı civarında o luşmuş olmalılar. - Not: Sonradan eski Moğol larla karışmış bu Tibet halkı i çin "Randvölker" s. 10 i le mukayese ediniz.

297) Tui-man: 465'de vergi ( 5 : 1 9 1 5 a). - Not: Kore ile Japonya arasında bir

Tui-ma ü lkesi b i l i n mektedi r (T'ung-ch i h 1 94 : 3 1 90b). 298) T'ung-o: 466'da vergi (6: 1 9 1 5c). 299) Tung-pu Kao-ch'e: 429'da hücuma uğradı lar ( 4a: 1 9 1 Ob ). - Not: Bun lar Kao-ch'e'lerin sadece bir kısmıd ırlar. 300) T'ung-wan: 408'de Hsieh-kan'larla birl ikte i l hak edi len bir kabile ( 1 03 :

2 1 3 2d). - Not: Sonradan klan olarak tan ınmışlardır (Hsing, 56c). Evve lce Ordos'un kuzey ucunda Ho-lien P'o-p'o'nun başkentinin adıyd ı . 301) Wei-ch'ih: 403'de kısmen tes l i m olan So-fang'daki (Batı Ordos) b i r

kab i l e ( 2 : l 907c). - Not: Bu kab ile muhtemelen H i nt-Avrupal ı'dır.

311

Wolfram EBERHA RD / T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

302) Wei-nai-lou: Doğu grubunun bir kabi lesi ( 1 : l 904a). 303) Wei-ta: 497'de vergi (7b: 1 92 1 a).

•

304) Wei-t'ou: Kuça'ya tabidir ( 1 02 : 2 1 28b). - Not : T'ung-chhi 1 96 : 3 1 43c

ile mukayese edi n iz. A. Herrmann, İç Turfan'ın batısın daki Sefarbay ola rak teşh is etmiştir (y.a.g.e., 45 1 ). 305) Wen-su: K uça'ya tab idir, Ku-mo'nun kuzey batısındad ı r ( 1 02 : 2 l 28b).

A . 1-Ierrmann'a göre İ ç Turfan'dır.

306) Wu-ch'ang: 502'de (8: 1 922 b), 5 1 O'da (8: l 923d), 5 1 l 'de (- d), 5 1 8'de (9: 1 925b), 52 1 'de (9: 1 925d) vergi. She-mi'nin güneyindedir (bakınız 2 1 29c). Not: T'ung-chih 1 96: 3 1 54b; Shih-chia fang-chih 1 = Tripitaka 5 1 , 952b ve 955a; Hsia-wen-chi= T'P'KCh 482= cilt 39, l b; W. Fuchs, y.a.g.e., s. -146-7 ile mukayese ediniz. Kuzeybatı 1-lindistan'daki Udyana'ya tekabül etmektedir. 307) Wu-chi: Vergilerin listesini "Çin'in Şimal Komşuları" s. 227'de ver d i m . Ü l ke leri eski Su-shen ül kesidir ( 1 00 : 2 1 23d). 500 y ı l ı civarında Fu

yü'yü tahrip etm işlerdi ( 1 00 : 2 1 23 b ). Vergi leri atlardan ( 1 00: 2 1 2 3 b) veya Hu oklarından (mesela 8: l 922b: 1 00 : 2 1 24a) müteşekkildi. - Not: Bu devlet hakkında " Randvöl ker", b 5 i le mukayese ed i niz. - Anlaşı ldığına göre kendi lerine Mokri diyorlard ı (Tôyô Bunko 1 O. 25). 308) Wu-chi: 502'de vergi ( 8 : 1 922b). - Not: Bu Wu-ch'i (= Agn i) denen

i.i lkeye tekabül edebi l i r. 309) Wu-hsing: T'u-yü-hun ve Tang-ch'ang'larla birl i kte 488'de (7b: l 9 l 8d), 489 ve 490'da vergi gönderiyorlar (7b: l 9 l 9a) . 492'de vergi gönderi yorlar

(- c), 493'de karş ı l ı k olarak on lara i pek l i hed iye ed i l iyor (- d), 502'de ver gi gönderiyorlar (8: 1 922a), 505/6'da isyan ediyorlar (- d), ve mağlup e d i l i yorlar (- d; 1 0 1 : 2 1 25a) . 505'de Güney Ç i n l i general Ch iang Tsu-yüeh tarafından da mağlup ed i l iyorlar (7 1 : 206 1 c). Sonradan 5 1 2 y ı l ı c ivarında Yang ai lesine mensup Ti Ti betl i leri tarafından fethed i l iyorlar ( 1 O 1 : 2 1 25a; 6 1 : 2037b; 66: 2048b) . Daha fazla bilgi için 70: 2058a ile muka yese edi n iz. - Not: Ti Tibetli lerin i n küçük bir devletidir. 310) Wu-huan: T'o-pa'ların yurdundaki Wu-huan'lar Hsiung-nu Liu Wei ch'en'in yan ına kaçıyorlar (2: 1 905c; 1 5 : 1 940a). 445'de T'u-yi.i-hun'ların Güney Çin'e gönderd ikleri verginin meyanında Wu-huan başlı kları da var ( 1 O 1 : 2 l 25d). Başkaca bah isler: 1 : 1 903d ve 23 : 1 96 1 a. - Not: Bu çok ta n ın mış eski Moğol kavmi hakkında " Randvölker" c, 5 ile mukayese ediniz. 3 1 1 ) Wu-sun: Bir T'o-pa elçisi onlara gitti kten sonra ( 1 02 : 2 l 27c) 437'de vergi gönderiyorlar (4a: 1 9 1 1 d). O sırada sık sık J uan-j uan'ların baskınına uğruyorlar ve bu sebepten dolayı T'sung- l ing'in ta içine kadar göç edi-

Wolfra m EBERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

yorlar. B i rçok kere vergi gönderiyorlar ( 1 02 : 2 1 2 8b, B ios). 5 1 4 y ı l ı c iva rında tekrar bir T'o-pa elçisi, Kao Hui tarafı ndan ziyaret edi l iyorlar ve o na atlar hediye ediyorlar (32: 1 976 a). - Not: Bu tan ınmış kavi m hakkında " Randvölker" s. 1 1 i le mukayese ediniz. 312) Wu-lo-hou: 443'de vergi gönderiyorlar (4b: 1 9 1 2b ve 1 00 : 2 1 24b). Wu-lo-hou ü lkesin i n kuzeybatı sında T'o-pa'ların atalar mabed i olan taş bir bina var ( 1 08 a: 2 l 68c). Yerl i ler de çoğu kez orada dua ediyorlar. T'o pa'lar orada kurban sunan ve bir kitabe bırakan bir elçi gönderiyorlar ( 1 00 : 2 1 24b; 443 y ı l ından sonra). - Not: Bu Tunguz kavm i ıçın

"Randvölker, b 6" i l e mukayese ediniz. 3 13) Wu-na-o: K'ang-kuo'ya tabidir ( 1 02 : 2 l 79c). - Not: T'ung-c h i h 1 96 : 3 1 40c i le de mukayese edi niz. 314) Wu-pin: 403'de T'o-pa'lar tarafından mağl up edi len bir Kao-ch'e kabi lesi ( 1 03 : 2 1 3 2b) . 315) Yep-po: Kan-t'o'nun (Gandhara) eski adıdır ( 1 02: 2 1 29c). - N ot: T'P

3 0, 95-6'daki dipnota göre Yavana o lması gerekir. 316) Yeh-ta: Vergiler için "Çin'in Şimal Komşuları" s. 274 ile mukayese ediniz. Ülke Tai'dan 1 0 1 00 li mesafedeydi ve 457'de vergi gönderdi, sonra vergiler 533'e kadar devam etti. Bir seferinde bir arslan getirdiler, fakat bu vergi heyeti Kansu'da alıkonuldu ve ancak sonradan başkente ulaşabildi ( 1 02 : 2 1 29b-c,

B ios). 520 yılı civarında hükümdarın 3 karısı Juan-juan hükümdarı Sih-l i-fa P'o-lo-men'in kızkardeşleriydiler ( 1 03: 2 1 3 1 b). Yen-ch'i ülkesi onlar tarafından tahrip edildi ( 1 O l : 2 1 26c). 5 1 4 yılı civarında T'o-pa'lar onlara bir elçilik hey'eti yolladı lar (32a: 1 976a). - Not: Bu Heftalit'lerin devletidir. 317) Yen-ch'i: 435'de (4a: 1 9 1 l b), 437'de (- d), 439'da (- d) vergi 448'de T'o-pa'lar tarafından mağlup ed i l d i ler (4b: 1 9 1 3 a) ve fethedi ldi ler (43 : l 997b ). Ü !keleri Yeh-ta'lar tarafından fethed i lene kadar Kao-ch'ang'ın

"ön grubu"nun insanları kaçırılmış olarak Yen-ch'i'lerin yan ında yaşıyor lard ı . Sonra ü lke için Kao-ch'ang'dan bir hükümdar tayin ed ildi ( 1 O 1 : 2 1 26c). - Başkaca bilgi için 99: 2 1 22d i le mukayese ed iniz. - N ot: Karaşar'dır. Ü l ke evvelce Kansu h ükümdarı Lü Kuang'a tabi idi (Ch in shu 1 22 : 1 390c). 3 18) Yen-fou-yeh: Kao-fu Yabgu'nun eski ü l kesidir. Fu-ti-sha'n ın güney in

de, Tai'dan 1 3760 li mesafededi r ( 1 02 : 2 l 29a, B ios) . •

319) Yin-p'ing: Yergiler 4 89'da (7b: 1 9 1 9a), 490'da T'u-yü-hun ve Tang ch'ang' larla birlikte (aynı yerde yazı l ı}, 493'de Tang-ch'ang'larla birlikte ( d), 493/4'de aynı şeki lde (7b: 1 920a) . 494'de kra l ın kendisi T'o-pa sarayı

na gel iyor (- b), 5 1 6'da vergi (9: 1 924d). Ü l ke sonradan Ti Ti betli Yang

Wolfram EBERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

Wen-te tarafından fethed i ld i ( 1 0 1 : 2 1 25a). - Not: Bu, Ti Tibetl i leri nin kti çi.ik bir devletiyd i . 320) Yü-chen-hou: 468'de vergi (6: 1 9 1 5c). Ü l ke Wu-chi yakının dayd ı ve sadece zaman zaman vergiye tabi olmuştur ( 1 00: 2 l 24a). - Not: T'ung

c h i h 1 94 : 3 1 1 5c i le mukayese ed iniz. 321) Yü-ling:,467'de (6: 1 9 1 5c ) ve 468'de vergi (- c). Ch'i-tan'lara vergiye tabi idi ( 1 00 : 2 1 24b). - Not: Sonradan eski bir Ch'i-tan kabi lesi sayı im ıştır

(Liao-shih 32). 322) Yü-shih: 462'de vergi (5: 1 9 1 4d). 323) Yü-tien: Bir T'u-yü-hun 445 y ı l c ivarında T'o-pa' ların önünden Yü tien'e kaçıyor ( 4b: 1 9 1 2d ) ve orada kralı öldürüyor ( 1 O 1 : 2 1 25d: 1 02 : 2 1 27d). 457'de ( 5 : 1 9 1 4c), 466'da ( 6 : 1 9 1 5b), 467'de ( - c ) , 468'de ( - c ) , 502'de ( 8 : 1 922a), 507'de ( 8 : 1 923b), 508'de ( - b ) , 5 1 2'de ( 8 : 1 924a). 5 1 3'de (- b) vergi. 470 yılı civarında J uan-juan'lar ü l keyi çok yağma lı

yorlar, ama T'o-pa'lar yardımda bul u nmayı redded iyorlar. - 525 yılı civa rında üzerindeki yazıdan 280-290 y ı l ları arasındaki dönemde Y ü-t ien kra l ı tarafından C h i n hanedan ına gönderi l m i ş old uğu an laşı lan bir mühür bulunuyor ( 8 5 : 2082c). - Not: Hotan'dır. Shih-chia fang-ch ih 1 = Tri pitaka 5 1 , 95 1 a i le de mukaye edi n iz. Lo-yang chia-lan-chi ( = T'P'KCh 482)'deki Sung Y ün'ün raporunda iyi bir tasviri yapılm ıştır. 324) Yu-yü-ling: Wu-chi civarında bir ülke, zaman zaman vergiye tab i ( 1 00:

2 l 24a). - Not : T'ung-chih 1 94 : 3 l l 5c ile mukayese ed iniz. 325) Yüan-ho: 390'da T'o-pa'lar tarafı ndan mağlup ed i len bir Kao-ch'e ka bi lesi (2: 1 905d). 403'de tekrar mağlup ed ilm işlerdir ( 1 03 : 2 1 32b). -Not: Bu Tölös' leri n bir kabi lesidir ve muhtemelen "Uygur" l ara ( Chavan nes,

Doctıments, s. 87) veya "On-Uygur"lara (Monumenta Serica 4, 724) te� kabül eder. 326) Yüan-ku'o: İ l k defa 449'da vergi verd i kten sora (4b: 1 9 1 3 b): 477/8'de

ve 479'da T'u-yü-hun'larla birl i kte vergi gönderen bir ülke (7a: 1 9 1 7b). 327) Yüeh-ch'ia: 5 1 1 'de vergi (8: 1 924a). 328) Yüch-p'an: 437'de vergi (4a: 1 9 1 1 d ) . 448'de T'o-pa'larla birl ikte .Juan j uan' lara karşı çarpışmak istiyorlar ( 4b: 1 9 l 3 a): Juan-j uan'larla önce dostken sonra düşman olmuşlard ı . 44 �'de vergiyle birlikte hokkabazlar da yol lamış lard ı . Ayn ı y ı l tekrar vergi gönderm iş ler ve J uan-j uan'lara karşı

birl i kte hareket etmeyi rica etmi şlerd i ( 1 02 : 2 1 2 8 b-c, B ios). T'o-pa'lar Yüeh-Pan'ların müziğin i almışlard ır ( 1 09: 2 l 77b). - N ot: Tan ınmış bir Ti.irk kavmidir (Randvölker, e 16 ile mukayese edi n i z) .

Wolfram E BERHARD I T' O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

3 . 906'da Ç i n'de T'ang hanedanı sona erd iği zaman, iki ortak, "Hou-Liang H anedan ı" i le "Hou-T'ang Hanedan ı", hakim iyet için mücadele ediyorlard ı . ' Hou-Liang'lar önce teşkilatlanmaya muvaffak oldukları i ç i n 923 y ı l ın da Hou-T'ang' lar tarafından yok ed i l i nceye kadar meşru hanedan olarak say ılır l ar. Hou-Li ang'lar Çinliydi ler; Hou-T'ang'lar, Hou-Chin'ler ve Hou-H an'lar Sha-t'o Ti.irk kab i le birl iğine mensuptular. Bu dönemin son hanedanı olan Hou-Chou'lar ise yine Çi n l iyd i ler. 907-960 y ı l ları arasıııdaki dönem in harici münasebetleri n i ince lerken Sha-t'o'ları ve Ç i n l i leri birbirinden ayırdetmek mümkün deği ldir. Bu sebepten dolayı Kuzey Ç in'de Ç i n l i hanedan ların lüi küm sürdüğü dönem in d i plomatik münasebetleri hakkıııda bilgi vereceğiz.

Yegane kaynağımız "Chiu-Wu-tai-shih"dir. Metni hakkında şüpheler mevcutsa da Hsin-Wu-tai-shih'den daha tafsilatlı ve herşeyden önce daha o�jektiftir. - Çünkü sonradan yapılan tahrifler bizim mevzumuzla pek ilgili değildirler. Bizim için ö nemli olan husus bu kaynağın Hou-Tang hanedanı için başlamış olması ve bunun da ilk Sha-t'o hanedanı olarak bizim için çok nıi.ihinı oluşudur. Bu dönemdeki d iplomatik münasebetler T'o-pa zaman ıııdakinden çok da ha azd ırlar. Arazi olarak T'o-pa i mparatorluğundan çok da küçük ol mayan Sha-t'o imparatorluğu her zaman zayıf olmuş ve bu yüzden çok kısa bir süre sonra da çökmüştür. Zafiyetine sebep olan bir çok faktörün arasında birisi de Sha-t'o'larııı sayıca aşırı derecede az oluşlarıdır (neredeyse 1 20 T'o-pa kabi lesine mukabi 1 sadece 3 S ha-t'o kabilesi !) Bu dönemin diplomatik münasebetlerine bakıldığında bunların çok çeşitli ola bileceği görülmektedir. Doğrudan siyasi müzakereler, ittifak anlaşmaları veya nıünazaaların hal li için elçilik hey'etleri doğrudan veya dolaylı olarak komşu olan devletlere yollanmış veya oralardan gelmişlerdir. Ayrıca nezaket için elçilik hey'etleri de vardır. Mesela bir imparator tahta çıktığı zaman bu olay komşulara bildirilmiştir. (Benzer adetlerin Çin'de Han döneminde bile mevcut oldukları ispat edilebilmektedir, diğer taraftan batı Asya'da daha geç göri.ilmüşlerdir), bir hüküm darın ölümü münasebetiyle de matem için elçilik hey'eti yollanmıştır vs. Diğer taraftan çoğu kez teorik olsa bile bir tabilik metbuluk münasebeti içinde bulunan devletler arasında bir elçilik hey'eti trafiği vardı. "Tabi", hükümette veya önemli makamlardaki değişiklikleri bildiriyor ve bunları metbu devlete teyid ettiriyordu. Ve nihayet uzak ülkelerle T'o-pa döneminde olduğu gibi sadece ticari karakteri haiz elçilik hey'etleri teati ediliyordu. Bu tür hey'etler evvelden tesbit edilmiş belli aralarla gidip geliyorlardı ve ilgilendiğimiz dönemde bile - sonraları bu daha çok olmuştur - lıey'etlerin çok sık ve çok kalabalık gelmemeleri için fermanlar çıktığın ı lıi liyoruz. (Çin'e olan maliyetlerinin aşırı derecede çok olmaması için!) Şimdi aşağıda Chi u-Wu-tai-slı ih'te balısol unan yabancı kav i m lerin ve ka bi lelerin listes in i vereceğim.

Wolfrnm EBERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLET L E Rİ

BÜYÜK DEVLETLER

l) Kitan: Metn im izde Ki tan tari h i ve her şeyden önce K itan'la olan savaş

münasebetleri hakkındaki bütün bi lgi leri burada nakletmeyi görev ed i nm iyo . ruz. Sadece K itan devletin i n 43 mensubunun zikred ildiğini ( biraz daha in celen i nce bu sayı azalır. çünkü bazı kişi ler metnin deği şik yerlerinde değişik adlarla an ı l makta vP,yahut da değişik yazı l ı ş şek li görülmekted ir!) söy le mekle ve ü lken in kısa bir siyasi ve etnografık tanıt ı mın ı yapmakla yetinece ğiz ( 1 3 7 : 43 74 bb-43 75c a ). D i plomatik münasebetlerin hangi şartlar altında yürütüldüğünü gözler ö nüne sermek için dönemim izde Kitan'ların yaptığı sal dı rı savaşların ın bir l i stesini (sadece ChWTSh'da zi kred i len ler) vereceğim. Bütün bun lara karşı l ı k Ç i n tarafından sadece bir saldırıda bulunul muştur! (930 y ı l ında, bakın ız 4 1 : 4253db): 9 1 6'da (28: 4236ab-ba), 92 l /22'de (29: 4237ba; 52: 4267da), 923'de (29: 4237da), 924'de (3 1 : 4239'da; 4240bb; 32: 4240db, ca, da; 3 5 : 424 1 ab), 925'de (32: 424 1 d b ; 3 5 : 4246ab), 926'da ( 3 7 : 4248ba), 928'de (39: 425 1 ah; 39: 425 1 cb, da, db), 929'da (40: 4252cb, da), 932'de ( 1 08 : 4336da db ), 932 yı 1 ının sonundu büyük harp hazı rlıkları ( 43 : 425 7ba). 934'de ( 4 1 : 426 1 ca, cb), 935'de (47: 4262hh-ca), 936'da büyük faali yetler (48: 4264aa, ab. bb; 75 : 4293db), 943 y ı l ı sonunda ( 82 : 43 04aa), 944'de (95: 4322aa; 97: 4329cb), 946/7'de Çin üzerinde haki miyet ( 1 23 : 4356ab; 99: 4327cb), 949'da ( 1 02 : 433 1 cb; 1 1 0: 4340aa), 950'de ( 1 03 : 4333aa; 1 1 0: 4340bb), 95 1 y ı l ı sonunda ( 1 24: 4357aa), 952'de ( 1 1 2 : 4343ca; i ktisadi kriz münasebet i y l e ! ) , 953'de ( 1 1 2 : 4344aa), 958'de ( 1 1 8 : 435 1 da), 960'da ( 1 20: 4354aa). Yani heıne;ı her yıl K itan sald ırı ları vukfı bulmuştur. Bu duru mda sı�faret trafiğinin görünümü şu şeki ldeyd i : 907'de Kao Ch'i ng K itan'lara gönderi ldi (Hsin Wu-tai-shih 72: 4476cb). 9 1 1 'de K itan'lardan bir sefaret hey'eti geldi (6: 4207cb). Bunu a n cak 920'de K itan'lara gönderilen bir Ç i n sefaret hey'eti takip etm iştir (90: 42 1 2ba; Hsin Wu-tai-sh ih 72 : 4476cb'de daha 906 ve 907'de sefi r Lang Kung-yüan'ın K itan'lara gönderi ldiği iddia ed ilmektedir!). 92 1 'de bu hey'etc karş ı l ı k veri l m iştir (?; Hsin Wu-tai-sh ih 72: 4476cb'ye göre). Burada bahismevzuu olan her halde Hou-Liang'lar i le Kitan'ların Hou-T'ang'lara karşı müşterek hare-

Wolfrnm E BERHARD / T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

katıdır. Çünkü K itan'ların Hou-T'ang'ların hakim olduğu Kuzey Ç i n'e karşı seri şeki lde saldırıları bu tarihte başlam ıştır. 926'da bir K itan sefaret hey'eti Hou-T'ang'lara ge lmiştir (36: 4247da). 927'de bunu bir hey'et daha takip l!tmiştir. Uygurlarda da olduğu gibi (3 8 : 4250ba ve bb) hudut ticareti yerleri n i n tesis in i istem işlerdir; 927'de ayrıca bir kitabe taşı için metn in hed iye ed i lmesinin (38: 425 0ca) takip ettiği bu sefaretlerin başka bir sebebi daha vard ı : büyük hükümdar An-pao-ch ien ölmüştü. Kuzeydoğudaki uyruklar bundan hemen K itan'lara sald ırmak için faydalanmış lardı (3 7: 4248da). Bu na i l aveten K itan'lar arasında dah i li karışıklıklar ç ı kmış ve bu da vel iaht T'o yün'ün bir dostluk anlaşması için Ç in'e başvurmas ına sebep olmuştu ( 1 3 7 : 4375aa; 3 8 : 4250cb). Ç i n l i ler daha 927 y ı l ının sonunda cevap verm işler ve ipek, gümüş ve süs eşyası gönderm işlerdi (38: 4250cb-da). 928'de K itan'lar mektup yazarak müzi k aletleri gönderi lmesini istem işler (39: 425 1 bb) ve vergi gönderm iş lerd i . An-pao-ch ien'in ölümünü (kitabe taşı onun için sipariş edi lm işti) müteakip karışıkl ıklar devam etm iş, buna ilaveten memlekette kıtl ı k ç ı kmış ve K itan'lar bir saldırı esnasında mağlup olmuşlardı (39: 425 1 da-·db ). lJ28'deki bu sefaret hey'eti ile Hsi kabi les i n i n şeflerinden biri olan T'o-no da gelmişt i . Fakat o aynı yıl içinde Çin'e karşı savaşm ış oldu ğundan ve ayrıca 929'da başka çarpışmalar da olduğundan 929 y ı l ında bir K itaıı sefaret hey'etinin Ç i n l i ler tarafından başları uçuru ldu (40: 4252cb). Elçi ler esir ed i l ip başı uçurulan Hsi şefi T'o-no'nun kem iklerini almak iste mişlerd i ! ( 1 3 7 : 43 75ca; 40: 4252cb). -932'de 4 K itan sefaret hey'eti geldi (43: 4256ba; ca; ca; 4 3 : 4257aa). Mesele Ç i n l i lerin üst düzeydeki bir kaç esiri iade etmek istemeleriydi . Bu y ı l ı n sonunda Ç i n l i ler cevap o larak gümüş eşyalar ve i pek gönderiyorlar ( 43 : 4257ba). 93 3'de tekrar bir sefaret hey'eti gel iyor (44: 4257db). Y i.in-chou'da ( Kuzey S hans i ) Çin arazisinde bir çok K itan çadırlı kampı kuru lmuştu (43 : 425 7ba), ve hükümet Ç i n hükümet i n i n b u otlakları yaz esnasında kul landırmasını sağlamak istiyordu ( 7 0 : 4289ba). - 934'de tekrar bir sefaret hey'eti gel d i (45: 4259aa). 936'da Kitan'lar Hou T'ang'lara bir elçi daha gönderd ikleri sırada ( 48: 4266aa) Hou-C h i n haneda n ın ın müstakbel kurucusu da K itan'lara elçi gönderip askeri yardım istiyordu ( 1 3 7 : 43 75ab ). 93 7'de Chao . lung Hou-C h i n'ler için K itan'larla yaptığı müza kerelerden geri döndü (76: 4295db), ve İ-lo Hsi-pa K itan'lardan Hou C h i n' lere geldi (76: 4295db ). İki devlet arasında artık K itan'ların bir nevi tabi l i k münasebeti olarak kabul ettik leri bir ittifak olduğundan münasebetler şimdi çok sıkıydı. Bu yüzden pek çok sefaret hey'eti gid i p geldi ve az savaş oldu. Her iki taraf da zamanı 947'deki askeri felakete götüren hazırlıklar için kul land ı lar. 93 8'de pek çok Çin sefaret hey'eti Kitan'lara gitti . Çok yüksek derecel i bir memur olan Wang Ch'üan gitmeyi reddetti (ama zaten o sırada 74 yaşınday-

Wolfram EBERHARD I T'O-PA V E SHA-T'O DEVLETLERİ

d ı ) (92 : 43 1 7da): onun yerine devletin en yüksek rütbeli kişisi olarak Hou C h i n' leri n kançı ları gitti ( 1 37: 43 75b; 78: 4298bb); ayrıca yine çok yü ksek derecel i ve n üfuzlu bir memur olan Liu Hsü (Sol P'u-i) (77: 4297ba), Kao Hui (veya Yin Hui) ve Liu Shou-wei ile birl i kte Wang Ying (veya Wang Y i n : 77: 4297ca) gitti ler. B una i laveten iki yard ı mcı sefi ri, Wei Hsün (77: 4297bb) ve Liu Ch ih-hsin'i (77: 4297da) bil iyoruz. 939'da başka iki Çin sefi ri geri döndü (78: 4298 bb: Yang Chao-chien ve Lu Chu ng); ayrıca bir Kitan sefiri Ç i n l i lere geldi (78: 4298bd). Başkaca Yang Yen-hsün K itan'lara gitti (90: 43 1 4ba) . 940'da Kitan'lar setir olarak bir prensi gönderd i ler (Shi h-li wang-tse: 79: 43 00aa). 94 1 'de Ç i n l i ler Kitan'ların artık öğrenmiş oldukları il hak plan ları na karşı An Chung-j ung'un idaresi altında askeri hazırl ık siya setlerine başladılar. Bu münasebetle An, Kitan sefiri olarak gelen İ-la ad ın daki bir Hsi kral ını tevkif etti ( 79: 4300bb; ondan 946 y ı l ı nda da bahsed i l mektedir, 90: 4 3 l 3db v e 9 8 : 4327ab) . Bunun üzerine K itan'ların tepkisi o kadar şiddetli oldu ki, An'ın siyaseti terked i lmek zorunda kal ı n ı ldı ve Ç i n li ler özür di leyip tabi l iklerini teyid etmeye mecbur oldu lar. 942 y ı l ı nda tekrar Yang Yen-hc;ürı'ü öziir d i lemek için gönderd i ler (90: 43 1 4bb); bu y ı l içinde ayrıca Sung Kuang-yeh (80: 4 3 0 1 bb), Cim Ch'ung chieh (?: 8 1 : 4302ba) ve Ch'iao J ung ( 1 37 : 4375ba) da gitti ler. Sonra 943'de Meng Ch'eng-hu i ( 8 1 : 4303ba) ve n ihayet sonuncu olarak Meng Shou-chung (82: 4304ab) gittiler. K itan'lara giden bu son sefaret hey'eti Ç i n l i lerin son barış ricası oldu. O da başarısız kald ı . Kitan'lar Hsu-C h i n devletin i yıkıp yerine geçmeye kararl ıy d ı lar. Gerçi askeri fethe muvaffak oldu lar ama hükümdarlarının ölümü onları her şeyden vazgeçmeye mecbur edip Hsu-Han hanedanı na bir varoluş şansı verd i . Hsu-Chou hanedan ın ın ortaya çıktığı 95 1 y ı l ı istisna ol mak üzere 960 J y ı l ın a kadar daha başka sefaret hey'etlerinden bah is yoktur. K itan'lar - adet olduğu üzere - bir tebrik hey'eti ( 1 1 1 : 434 1 da) gönderdi ler ve hemen arka sından Hsu-Chou hanedan ının T'ien M i n ve refakatç i leri (4 kişi; 1 3 7: 43 75ca ve 89: 43 1 2cb'ye mü lahaza) vasıtasıyla yaptığı ittifak tek l i flerine cevap ver mek üzere bir sefir daha gönderd i ler. Böylece bir nev'i " mütareke" tesis e d i lmiş old u .

Wolfra m E BERHARD I T' O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

2. DİGER DEVLETLER 1) An-hsi: Kansu eyaletindeki yarı bağımsız devletin 944 y ı l ın da saraya ( Hou-C h i n sarayı) göpderdiği vergiye dah i l mal lar arasında An-hsi'den (İ ran ) gelen beyaz ince y ü n l ü kumaş da vardı (ChWTSh 1 3 8 : 43 75db). Doğrudan ticari münasebetler yoktu. 2) Chan-ch'eng: 958'de vergi gönderdi ( 1 1 8: 4352ab). Uzaktaki H i nd istan' daki bu Champa devleti nin y ı l lıklarda kısa bir etnoloj i k tasviri vardır

( 1 3 8 : 43 76bb). Tabiatıyla Champa'nın Kuzey Ç i n'deki devletlerle olan münasebeti sıkı deği ld i . Bir de 91 1 y ı l ı sonunda Hou-Liang'ların An nam'a bir sefir gönderd i klerinden bahsolunmaktad ır (6: 4208aa). 3) Chia-yeh-mi-t'o: Bu ülkeden sadece bir defa 94 1 yıl ında bahsolunmuştur (79: 4300bb). - Ad yanlış yazılmıştır; Chia-yeh-mi-lo (W. Fuchs: "Hui Ch'ao's Pilgerreise" [Hui Ch'ao'nun hac yolculuğu]. s. 44 1 -2) veya Ch'ia-yeh-mi-erh (Kita Aziya gakuhô i l , 32 1 ) olması gerekirdi. Bahismevzuu olan Keşmir'dir. 4) Chieh-chia-sih: Bahismevzuu olanlar K ı rgızlard ır; 84 1 y ı l ı c ivarında

Uygurları yok ettik lerinden bahsedi l mektedir ( 1 3 8 : 43 76aa). 5) Hei-shui-Mo-ho: Bu ülke 924'de (32: 424 1 aa), 925'de (32: 4242ba), 929'da (40: 4253aa) ve 930'da (4 1 : 4253ca) vergi gönderdi. Yani vergiler sadece Hou T'ang devletine gönderildiler. Yıllıklarda ülkenin kısa bir etnografısi mevcuttur ( 1 38: 4376ba). Ülkenin Wu-erh adında bir kralı vardı (4 1 : 4253ca). - Diğer kaynaklarda ülkeye Hei-shui denmekte ("Karasu"; bizdeki ilk 4 belgede de böyledir!) ve ilk defa Pei-shih'de (Bölüm 94) bahsolunmaktadır. O z.amanlar

bu kavim Wu-chi'lerin bir parçasıydı. T'ang döneminden itibaren Mo-ho'ların bir kolu sayıl ıyor ve Amur bölgesinde yaşıyorlard ı (Hsin-T'ang-shu 2 1 9= Toyo Bunko X, 5 1 ) . Hem fi lolojik mi.ilaha:zalar hem de metinlerdeki bilgiler (mesela T'ung-chih 1 94: 3 1 l 5c - 3 1 1 6a) Wu-chi ve Mo-ho'ların mahalli bir kelime olan Mokri'nin değişik yazılış şekilleri olduğu sonucunu vemıektedirler (Bununla i lgili bi lgi Minorsky: Hudud Al-alam, s. 448'dedir). /

6) Hsi: Batı kaynaklarında Qay olarak adlandırılan ve tarihleri hakkında başka bir yerde (Belleten 32, s. 567-584) bi lgi verdiğim bu kabile5 elimizdeki kay

nağa göre 885 yılı civarında Kitan'ların ağır baskısı altındadır ( 1 3 7: 43 74bb) 5

Bu hususla ilgili

o l arak

heniın Monumenta Serica, ci l t Xll ( 1 947 ).

araştırmam ile mu kayese edin iz.

204-223'dcki özel

Wolfram EBERHARD / T'O-PA VE SHA-T'O DEVLF.TLERİ

ve bu tari hten itibaren Kitan'lara tabi bir kabile olarak görül mektedir. 943'de Hsi'ler Kitan imparatorunun emrinde Pei-chou önünde (Huangho yakınında) piyade kıtaları olarak çarpıştılar (95 : 4322ab); Kitan'ların tarafına geçen Çinli general Lu Wcn-chin'in emıine hafif Hsi süvarileri verildi (97: 4324db). Münferit grupların ayaklanmalarından da bahsedi lmektedir (95 : 4322ba). Buna rağmen Hsi'lerin 926'da Hou-T'ang'lara vergi gönderdiklerini (34: 4244ab) ve 936'da reislerinin bir elçisinin Hou-T'ang'ların yanına vardığını (48: 4263db) öğreniyoruz. Daha fazla açıklamayı metnimizde bahsolunan bu kabile mensuplarının biyografileri sağlıyorlar. Buna göre 923 y ı l ın ın son larında Li Shao-wei Hsi'leri idare ediyordu ve iktidara yen i ge lmiş olan Hou-T'ang'lara bir sefaret hey'eti gönderm iş ti. Hatta 924 yıl ında Ç i n sarayına develer ve atlardan müteşekk i l olmak üzere iki defa vergi geldi (3 1 : 4240bb ve 32: 424 1 ca). Li Shao-\\ ci adı bu Hsi reisinin kend isini Çin imparatorunun "evlatlığı" olarak ve dolayı sıyla da bir bağı m l ı lık münasebeti içinde telakki ettiğini göstermekted ir. Fakat tam 922-23 y ı l l arında Hsi'lerin asli kısmı Kitan' ların hakim iyeti al tına girmiş ve 922'den itibaren orada Kitan'ların ad ına P'o-lu-en hüküm sürmüştü (bkz. Bel leten 32. s. 5 78). Buna göre o sıralarda Hsi'ler kısmen K itan'lara kısmen de Hou-T'ang'lara aitti ler ki bu da her iki devletin ara s ındaki sın ırdak i coğrafi durumları ile mümkündür. 927'de Y i ng-choıı ( Kuzeydoğu Shansi) h ududunda yaşayan T'o-lo Chih ad ındaki bir Hsi rei si Hou-T'ang'ların tarafına geçmişti (3 8 : 4249bb). 93 1 'de Hsi kralın ın Ko s i h-ch'i ad ındak i bir elçi yardımcısı herhangi bir sefaret yolculuğundan mem leketine geri dönmemiş ve adı değiştiri lmişti (42 : 425 5ab). yan i Çin vatandaşl ığına alınmıştı. 928'de K itan hakim iyeti altındaki Hsi'lerden T'o-no ad ındaki bir reis Hou-T'ang'lara gönderi lm işti (39: 425 l ab). Anlaşıld ığına göre Kuzey Ç i n'de kendi devletini kurmak i steyen Wang Tu'nun teşebbüsüne karşı her iki devletin karş ı l ı k l ı tutumları hakkındaki müzakereler bah i smevzu uydu . Fakat Hou-T'ang'lar müdahale etmeye kararl ıyd ı lar. Bu yüzden 928'de T'o-no bir saldırıda bulundu (39: 425 1 ca; ayrıca 1 3 7: 4 3 75aa'da da). 1 0000 atl ısı olan T'o-no bun l ardan 8000' i n i savaşta kay betti (54: 4270ca ve 1 47: 43 74cb). Böylece Wang Tu için olan yard ı m ı beyhude oldu (64: 423 1 ab). O. 929 y ı l ın da 4 oğlu v e erkek kardeşi ile birl i kte yaka landı ve kafaları uçuru ldu (40: 425 2ca) (54: 4270ca ve 1 23 : 43 5 5ab) (40: 4252ca: 1 3 7: 43 75aa). T'o-no'dan L iao y ı l l ıklarında da ( Liao-shih 2: 5 739cd) bahsedi lmekted ir. Evvelce Kitan'ların emrinde Po hai' l ı lara karşı yapı lan bir savaşta temayüz etm işti ( 1 3 7: 43 74da; başka bah is sadece 95: 432 1 cb'de) .

Wolfram EB ERHARD I T' O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

936 y ı l ında Hsi'lerin o zamanki kralı Li Su-ko -ad ına bakıl ırsa Li Sha o-wei'in soyundan gelmekted ir ve Hsi'lerin Hou-T'ang'lara tabi kısm ına mensuptur- da Hsi'lerin ekseriyetinin bulunduğu K itan'ların tarafına geç mek ister. Ta-la-han ad ında bir reis Hou-T'ang'lara bunu ve aynı zamanda Li Su-ko'yu öldürüp onun yerine kend isini Hsi kralı yaptığın ı bildirir ( 4 8 : 4263db). Bu Ç in hanedan ları na tabi Hsi' ler hakkındaki son haber oldu ğundan Ta- ıeı-h:rn'ın idaresi de pek başarı l ı ol mam ışa benzer. Y ine de Liao y ı l l ık larında kendisinden çokça bahsed ilir (Liao-sh ih 4'de 2 yerde; 1 3 ; 4 5 ; 46; 70; 1 1 6, iki yerde); oradan Ta-la-han'ın da deği l de ünvan ol duğu açıkça anlaşıl ır. Orada kendisinden Shih-l ieh (yine bir ünvan} Ma p'u d iye de bahsed i l i r. 7) Hsi-fan: B u Tibet devletiyle sadect:: bir defa diplomati k münasebetler tesis ed ilmi ş, o da metinden (90: 43 J 3ab) anlaşı ldığına göre sadece ora dan at tem in etmek için yapı lmıştır. Oraya kardeşi vasıtasıyla Shu'da

(Si hch'uan) bir mevki elde etm iş (925'de) ve orada ımıanam mi ktarlarda yolsuzluk yapmış olan, fakat 926'da hükü mdara Shu'nun eski kralın ın ha · rasından 1 5 9 at ve 70 futbol atı (hatta 36' 4247ba'ya göre 72 idi) gönder d iği için hakkında takibat yapı lmam ış olan Chang Chien gönderild i . At larla ve Batı i le tecrübesi olan bu adanı (942 y ı l ı civarında) Hsi-fan' lara gönderildi. Seyahatin son ucu yetersiz olduğundan tevkif ed ildi ve bütün malı mülki.1 müsadere ed i ld i . - Başka münasebetler bilinmemekted ir. 8) Hsieh-yen-t'o: Sir-Tarduş kab i le grubu olan bu kav imden sadece bir kere Sha-t'o'ların erken dönemi i le ilgili bir haberde bahsedilmekted ir (2 5 : 42J Oaa). Buna göre T'ang hanedan ı nın ortaya çıkışın dan hemen sonra (6 l 8'den sonra) Sir-Tarduş'lar Sha-t'o hanedan ın ın atalarından Li Pa yeh'in yard ı m ıyla Ç i n l i ler tarafından mağlup ed ilmiş, Türkistan'da iskan ed ilmiş ve T�ngra ve Buku'nun yan i orta derece mevki li kend i reislerin in.

idaresi altına konmuşlard ı .

9 ) Hsin-lo: Kore'deki ( S i l la) b u devlet Hou-T'ang'l ara b i r çok kere vergi göndermişti, mesela 923'de (3 lt: 4293ba). iki kere 927 y ı l ında ( 3 8 : 4249bh v e da). v e 93 2'de (43 : 4256ca). Fakat ayn ı zamanda C hekiang'daki (Orta Çin) devlet in verdiği ünvan ları da kabu l etm iştir ( 1 33 : 4369aa). 923'deki ve 924'deki (3 1 : 4239dh) sefaret hey'etini gönde ren S i l la kralı olarak Chin P'u-ying ve 932'deki sefaret hey'etini gönderen başka bir kral olarak da C h i n P'u zikred ilmektedirler. - Kaynağım ı zda bu

ü l kenin kı sa bir etnografik tasviri mevcuttur ( 1 3 8: 43 76ba). 10) Hui-ho: Uygurlar bu dönemde hala büyük bir rol oynuyorlard ı. Hakla rındaki uzun bir etnografik bi lgide ( 1 3 8 : 43 76ab) Hsiung-nu'larla ayn ı soydan oldukları. önceleri kendi leri ne T' ieh-lo (Tölös) dendiği. ancak .

41!

Wolfram EBERHARD / T' O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

sonradan Hui-ho dendiği belirti lmekted ir. 809'dan iti baren Çin'e gönde rilen bir sefaret hey'eti münasebetiyle adları resmen Hui-ku o larak değiş tirilmişti. An Lu-shan ayak lanmasına karşı birlikte savaşmışlar, 84 1 'de K ırgızlar tarafından mağlup ed i l mişler. sonra Ç i nli ler tarafından da saldı rıya uğram ışlar ve n ihayet T'u-fan'ların yanına kaç ıp on lar tarafından Kan-chou'da, yan i Kansu eyaletinin bugünkü başkenti civarında iskan e d i l m işlerdi. Bu bilgi leri sefaret hey'etleri n i n zi kredi l mesi takip etmektedir. Onlar tara fından saraya 9 1 1 . 924, 926, 928. 929, 930. 9J 3 , 935. 939. 940 ve 95 1 y ıl la rında sefaret hey'etleri gönderilmişti. Yan larında getird ikleri mal ları evvelce sadece saraya satabilirken 95 1 'den itibaren serbestçe satmalarına müsaade olunmuştu . Bu sebepten başl ıca ticari metaları o lan yeşim taşın ın fıatı % 7080 düşmüştü . 959'da -yeni başlayan tasarruf tedbirleri dolay ısıyla- hed iyeleri " l üks eşya" olduk ları gerekçesiyle reddedilmişti ( 1 3 8 : 43 76ab). Fakat serbest ticaret hakkındaki bilgi başka bir yerde ( 1 1 1 : 434 1 da) tash ih ed ilm iştir: evvelce serbest olan lüks eşya ticareti bir müddetten beri yasaklanmıştı (yan i günde l i k eşya ticaretine her zaman müsaade ed ilmişti ! ), ve sadece 95 1 'de istisnai olarak müsaade ed i l mişti . Y ine de bu bi lgi Doğu Asya'daki "dev let kapital izm " i hakkında i lave bir belge olarak i lginçtir: dış ticaret hi.iki.imetin imtiyazındayd ı. "vergi hey'et i " denen sefaret hey'etleri vasıtasıyla yap ı l ıyor du ve gayesi saray yabancı malları kendi teb'asına satabildiğinden (veya hediye edeb ild iğinden) dolayı saraya para (veya lüks eşya) tem in etmekti. Münferit sefaret hey'etleri hakkında daha fazla bilgi lere sahibiz. Uygurlar i l k sefaret hey'etini 9 1 1 'de Hou-Liang'ların sarayına gönderdi ler (yani o za manlar mevcut olan fakat önemsiz bir devlet konumunda bu lunan Hou-T'ang (Sha-t'o) devletini meşru olarak kabul etmiyorlard ı ! ) (6: 4207db). Bu hey'etin mensupları İ-lu-i ( 1 3 8 : 43 76aa). Yen Ch ien. Shih Shou-erh ve Chou İ -yen'd i ler. Chou İ-yen (ad ı safkan Çin ad ıdır! ) Uygurların üst rütbel i bir askeri görevl isiydi ve sarayı ztyaretinde Çin büyük general liğine terfi ettiril d i ( 1 38 : 4376aa). Sefaret hey'eti ne geri dönerken Çinli general T'ang Chao ( Wu-tai hu i-yo'ya göre ad ın doğrusu Yang Chao'dur) tarafından refakat ed il di ( 1 3 8 : 4376aa). Heyet şüphesiz Kan-chou'dan gelmi şti . İkinci sefaret hey'eti 924'de Hou-T'ang hanedanın ın i l k hükümdarı n ın tahta çıkışı miinas<!betiyle ge ldi ( 1 3 8 : 4375db; 3 1 : 4240cb). Bu hey'etin mensupları An Ch'ien. Li Yi n-sh ih-ch ia ve Yang Fu-an'd ı lar ( 1 3 8 : 43 76aa). An laşı ldığına göre bu sefer bazı anlaşmalara varı lm ıştı . Çünkü Uygurların daha 924 y ı l ında bir Moğol kab ilesi olan "Sarı Kafalı Shih-we i " ler ve bir Tunguz konfederasyonu olan J u-chen'lerle birl i kte K itan' lara saldırd ıklarını ° öğreniyoruz (32 : 424 1 ca). Bu evvela Uygurların T'u-fan'ları n

Wolfram E B E RHARD I T' O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

metbuluğundan kurtuldukları n ı (bu 907'de T'u-fan'larla yapı lan savaşlardan bahsolunmasın dan da anlaşılmaktad ır: 1 3 8 : 43 75da) sonra da K itan'lara hem Batı'dan ( U ygurlar ve S h ih-wei'ler) hem de Doğu'dan (Ju-chen'ler) saldırmak için büyük bir entrikan ı n yap ı ldığın ı göstermektedir. Uygurların sadakatin den emin olmak için Sha-t'o'lar an laşı ld ığına göre reislerinden buı ların ı saraylarında tutmuşlardır. Çünkü 928'de dört rei slerine geri dönme müsaade si ve ayrıca da general rütbesi veri ldiğini öğren iyoruz (39: 425 1 ab). 928'de 3 sefaret hey'eti de ge lm işti (39: 455 2aa; 1 3 8: 4375 db). Bu hey'etin başkan ı L i A-erh-shan (39: 425 1 ba), veya Li A-shan ( 1 38 : 4 376aa), yani Li Arslan idi. Uygur h ükümdarı n ın yüksek rütbel i bir general iyd i (Tu-tu rütbesini haizd i ) . 929'da 5 k i ş i l i k bir hey'et gelmişt i ( 4 0 : 4252bb). Başkan ların ı n Uygurca ad ı Ch'e-po-erh (Çapul ?) i d i . 93 0'da iki hey'e t gelm işti ( 4 1 : 4254ba v e 4 1 : 4254db ). İlk hey'et in başka nı Ti Wei-sih ad ındaki bir U ygurdu ( 1 3 8 : 43 76ab). 93 2'de tekrar bir hey'et ge ldi (43a: 4256ba). B u sefer başkan ları Li Wei i d i ( 1 3 8 : 43 76ab). Bu yı lda Ç i n l i ler Ordos bölgesinde (Tibet l i ) Tang hsiang'larla harp ediyorlard ı . Onlar 700 atl ı ile Hsia-chou'ya sald ırm ı şlar (43 : 425 6db), Ling-wu istikameti nden hücuma maruz kalmışlar (43 : 4256ba; 6: 4284bb) ve mağlup ed i l i p (43 : 4256bb) Alashan dağlarına kadar takip ed i l mişlerd i . Ganimet aras ında Uygurlardan yağmalanmış mal lar d a bulunmuştu (43: 4256bb; 66: 4284bb) . Bu arada 93 4'de Uygurların iki hanı vergi gönderm iş lerd i (4 5 : 4259aa). Bu hey'etin başkanı yi ne "Tu-hu " C h'en Fu-hai idi, ıkinci başk an ı Ta-hsi Hsiang-wen'd i ve d iğer hey'et mensupları A-po ile An Chün'dükr ( 1 3 8 : 43 76ab). Bun lardan hey'et başkanı ile An C hün'ün ad ları safkan Ç i n l i adı i d i ; d iğer ikisinin ad ları ise Ç i n l i a d ı deği ld irler. Ta-hsi ai lesi tan ınmış b i r T'o-pa kabi lesi ile i l işki l idir ( Wei-shu 1 1 1 : 2 1 93da ile mu kayese edin iz). A-po'ya gel i nce her iki zikred iş de birbirlerine yakı n yerlerde olmasa bir yerde Ch'e po ( 1 3 8 : 43 76ab) d iye yazı lmış olan ve yul...a rıda da bahsolunan C he-po erh'i n değişik bi;· yazı l ı ş şek l i olduğu akla ge lebil ir. - Bu hey'et oldukça ka laba l ı ktı; 78 kişiden müteşekki ld i ve 3 60 at i le 20 biri m yeşim taşı getirm iş lerd i . Sadece 928 y ı l ın daki hey'et daha kalabal ı ktı ( 1 20 kişi) , fakat bu kadar çok hediye getirmem işt i . 93 0'da ise sadece 30 kişi ge lm işt i. Hou-Chin sarayına i lk ney'et 93 8'de (77: 4297ca ve 1 3 8 : 43 76ab) Li Wan-chin'in başkan l ığı, Lei Fu-te'nin i kinci başkan lığı altında ge ldi. Li Wan chin metindeki başka yerlerde Li Wan-ch'üan ( 1 3 8 : 43 76ab) olarak yazıl m ıştı ki, bu okunuş şekl i daha doğru gözükmekted i r. Bu adam ya Çi n'de kalmış ya da tekrar oraya gitm iştir. Çünkü 950'de Kuo Wei'in muhafızları arasında bir Li Wan-chin görünmekted ir ki, 954'de Kuo Wei i mparator olun-

Wolfram EBERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

ca Fu-chou'nun (güneybatı Shensi, Ordos bölgesinin güney ucu) Liu-hou'su rütbesi ver ilmiş ( 1 1 4: 4346cb), sonra biraz daha kuzeydeki Yen-chou'da y ine L i u-hou olmuş ve sonra ayn ı yerde 959'da Chieh-tu-shih ve ayn ı zamanda " Kung", yan i "kont", olmuştu ( 1 20 : 4353da). Bu adam ın ekseriya Ordos bölgesi c ivarında faal iyet gösterm iş ol ması gerçekten de sabı k Uygur elçisi oluşunun bir işareti olabi l ir. 1

93 9'da tekrar bir Tu-tu, 1 - l i-tun vergiyle geldi ( 1 3 8 : 4376ab): 940'da da Shih Hai-chin başkan lığında başka bir hey'et ge ldi ( 1 38 : 4376ab). Müteakip vergi 942 y ı l ı n ın son unda ge ldi (8 1 : 43 03aa). An laş ı ld ığına göre hey'et baş kanı olan M i- l i 928'de de elçi olarak gelm işt i . 943 y ı l ı (8 1 : 4303ab) ile _746 y ı l ın ı n (84: 4307ab) sefirleri hakkında fazla bi lgimiz yok, 948'de Hou-Han hanedan ın ı n baş laması ndan sonra daha büyük bir hey'et geldi ( 1 O 1 : 4330ba ve 1 3 8 : 43 76ab). Başkanları Li Wu idi ki, her halde 9 1 1 y ı l ı hey'eti ndeki Uygurlardan birisi olan Li Wu-chu i le aynı kişiydi ( 1 3 8 : 4376aa'ya yorum). İ kinci başkan olan An T'ieh-shan da her halde 9 1 1 yılı hey'et indeki An Yen shaıı i le ayn ı kişiydi ( 1 3 8 : 4376aa'ya yorum): ayrıca yukarıda bahsol unan Ti Wei-sih'in ai lesine mensubiyeti muhtemel olaı1 Ti Mai-ko ile yukarıda bahsolunan Ta-hsi Hsiang-wen i l e muhtemelen ayn ı kişi olan Wei Hsiang wen de hey'ete mensuptu lar. Buna göre hey'etin tamam ı d ip lomas i n i n eski uzman larından müteşekkildi. Bunu 949 y ı l ındaki hey'etle ( 1 02 : 433 1 ba) 95 1 y ı l ın da Hou-Chou hane dan ı n ı n başlaması münasebetiyle gelen hey'et takip etti ler ( 1 1 1 : 434 1 cb). Başkan ları Ping Mo-n i idi ( 1 3 8 : 43 76ab). Bu yı l ın sonunda bir hey'et daha gel d i ( 1 1 1 : 434 1 db) . 952 ( 1 1 2 : 4343ab), 953 ( 1 1 2 : 4344aa) ve 955'de ( 1 1 5 : 4347cb) burada bahsolunan son hey'etler geldi ler. Çin l i lerin gönderd i k leri karşı hey'etler hakkında h iç bir bilgi bulunamamasına rağmen böyle hey'etlerin gönderi lmiş oldukların ı var saymak zoru ndayız. Uygurların o zamanki hükümdarların ı n araştırı lması daha fazla bilgi sağ lamaktad ı r. 924'deki hey'eti gönderen han ın adı Jen-mei idi ve daha o za manlar Ç i n şeref payesi olan Ch'i.ian-chih Han adına sah i pti . 924'deki hey'et münasebetiyle Y ing-i Han ü nvan ı n ı da aldı ( 1 3 8: 43 76aa: 3 2 : 424 1 ab ), fakat aynı y ı l içi nde öldü (32: 424 1 cb; 1 3 8 : 4376aa). Kardeşi Ti-y i n 924 y ı l ı so nunda han oldu, ama kısa süre sonra öldü (26'da) ( 1 3 8: 43 76aa: 3 2 : 424 1 cb). Sonra 926'da A-t'u-yi.i (veya 34: 4244 ab'ye göre A-tu-yü) adında birisi Çin l i ler tarafından han olarak teyid ed i l me k isted i ( 1 3 8 : 43 76aa). Fakat anlaşıl d ığına göre o da sadece 928'e kadar hüküm sürdü ve Ti-yin'le akraba olup olmad ığı b i l i n memekted ir. Sonra .l en-yü han oldu ( 1 3 8 : 43 75db). Daha 928'de hey'et gönderd iği zaman (kardeşi ?) Jen-mei gibi Ch'üan-c h i h Han U nvan ına sahipti, fakat 928'de Shu n-hua Han ünvan ını aldı (39: 425 1 ba: 3 9:

Wolfra m EBERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

425 1 bb ve ca; 4 1 : 4254ba; 1 38 : 4376aa-ab i le mukayese edi n i z). Bu i.invanla 929, 930. 93 3 , 9 35 , 93 8 ve 939 yıl larında vergi gönderd i . Bu yı lda Feng-hua Han i.i nvan ın ı ald ı . N ihayet 940, 95 1 ve 959'da hey'etler gönderd i . Şimdi durum Jen-yi.i'ni.in 93 4'de bir Uygur ham olan Jen-mei i le birl ikte bir hey'et gönderdiğini bel i rten bir not yüzünden zorlaşmaktad ır (45 : 4258aa). Çünkü Jen-mei yukarıda be lirt i ldiği gibi 924'de ölmüştü. Fakat buna rağmen Jen mei' n i n 934 (45 : 4259aa), 935 (47: 4262cb) ve 93 8 y ı l l arında vergi olarak yaban atları, tek hörgüçlü develer, yeş im taşı ve mi neral ler gönderdiğini (77: 4297ab). 939 y ı l ındaki vergiden (78: 4298bb) sonra ona da Feng-hua Han Unvan ı n ın veri ldiğini (78: 4298ca) ve 940'da da vergi gönderd iğini öğreniyouz (79: 4299bb). Bu rada mü nferit metin parçaları arasında bir dü zensizl i k görülmekted ir. Evvela bu Jen-mei _9 24'de ö lenden bir başkası ol mal ıdır; sonra da 939'da Jen-yi.i Feng-hua Han old uğundan o da Feng-hua Han yapılmış olamaz. Açıklamayı 93 8'de Hotan kralı Yang Jen-mei'in Ç in'e vergi gönderdiğini bild iren bir notta bul uyoruz (77: 4297ca). Burada Uy gurların i ki kolu. Kansu Uygurları ile Hotan Uygurları birbirleriyle karıştı rılmış lardır. 924'de ölen Jen-mei (hatta belki burada ikinci işaret yan lış ya zı l m ı ş ! ) Kansu U ygurların ın hanı i ken, 934-940 y ı l l arındaki Jen-mei Hotan Uygurları n ın hanıdır. Kansu Uygurları Man i he ist idi ler ( M i norsky, Mervezi, s. 73 ). Batıda "al-Shariya" d iye ad land ırıl ıyorlard ı ve 1 029'da Tangutlar tara fından mağlup ed ilm işlerd i . Mervezi de Uygurların Batı kolundan bahset mekle beraber Hotan'ın çok batısında Aral civarında ( M inorsky. s. 99) Türkmenleri n bölgesi nde (Mervezi= Minorsky, s . 30) bahsetmektedi r ki, bugün bile orada "Sari " ler Türkmenlerin bir kabi lesi olduğu gibi (Z. V . Togan. Bugünkü Türkel i , s . 7 5 ) Kı rgızların d a bir kabi lesi olarak (s. 72 ) görülmekted irler. Şimdi yeş im taşların ı n Kansu Uygurları tarafından deği l de Hotan Uygurları tarafından ge ldi g i açıkl ığa kavuşmaktadır. Çünkü Hotan asırlardan beri yeşim taşı istihsal ve ticaretinin merkeziyd i (Brettschneider, Med ieval Researches i l [Ortaçağ Araştırmaları]. 246-250 i le olduğu gibi Hou-Han-shu 1 1 8, 3b. - 4a i le de mukayese edi n iz). Buna göre 95 1 'deki iki sefaret hey'eti nden o kadar çok yeşim taşı getirm iş o lan ı Hotan'dan gelmiş olduğu gibi 934'deki iki hey'etten b i r i d e Hotan'dan gelm iştir. Ayrıca 95 1 'de Ping Mo-n i'n in başkan l ığındaki hey'etin de Kansu'dan ge ldiği şüphesizd ir, çünkü adına bak ı l ı rsa hey'et başkanı bir Maniheist id i . İ lave b i r mülahaza olarak Kan-chou'nun bat ısındaki Liang-chou yöresinin Wu-tai döneminde güçlü bir Çin ası l l ı o lmayan halkı bulund uğunu ve Ç in'le i rtibatı n ııi sadece te<wik old uğunu söylemek gerekir. Orada 933'de muhte melen bir Ç i n l i olan Sun Ch'ao " L i u-hou" olarak hüküm sürmüş ve T'o-pa Ch'eng-ch'ien'i Hou-T'ang sarayına ( 1 3 8 : 437 1 da) gönderm işt i. Yani bu şah ıs T'o-pa'ların eski hükümdar kab i lesi n i n bir mensubuydu ki T'o-pa' ların diğer

Wolfram EBERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

kol ları da daha doğuda Ordos_ bölgesinde Hsia-chou'da yaşıyor ve sonraki Hsi-hsia devletin in hazırlığını yapıyorlard ı . Fakat 948'de oradan elçi olarak C he-p'u C h ia-shih geldi ve 95 2'de başkentte at satıyordu ( 1 3 8 : 4375da); ona 949'da Ho-hsi Ch ieh-tu-shih ve Liang-chou'nun Liu-hou'su U nvanı veri ldi ( 1 02 : 433 1 bb). Che-p'u ad ı Çin ası l l ı değildi r. Uygur elçisi C h'e-po-erh'in adına çok benzemekle beraber her halde onu n l a doğrudan bir münasebeti yoktur. Bir U ygur devletinde yaşayan bu Uygurların haricinde kaynağımız Ç in'in h izmetinde bulu nan Ç i n l i leşmiş Uygurlardan da bahsetmekted ir. Bahismevzuu olan 2 aile ve pek çok fertlerdir. Her iki aile de asi l d i . Chang ailesi (4 no'lu asi l ai le) Kansu'nun kuzeyin deki Ku-tsang'dandı (bakın ız A . Herrmann, Atlas 29, 1 , C 2), Sha-t'o-'larla b i rl i kte S hansi'ye gelen ve sonra Li K'o-yung'un emrine giren bir Uygur grubuna mensuptu . Metni m i zde T'ang döneminden Sung dönem i ne kadar bu . a i lenin 5 ferdin den bahsedi l mekted ir. A i lenin atası 847'de Kuzey Shansi'de (Yi.in-chung) yerleştiği zaman b i le "barbarlarm yazısın ı okuyup yazabi l iyor du ve bud istti" (9 1 : 43 1 6ab). Bu ailenin bir kızı Hou-chi n'lerin imparatoru Shao-ti'n in karılarındand ı ve 943'de ölümünden sonra i mparatoriçe mevki i ne çıkarı l m ıştı (82: 4303cb; 86: 4309aa; 9 1 : 43 1 6ab). Wang ailesi (80 no'lu asi l aile) ise daha uzun zamanlardan beri Ç in'deyd i . A-pu-sih kabilesine mensuptu (9 Tölös kabi lesinden biri, B u l l . Ac. S i n . VII, 5 60 i le mukayese edin iz). Bu ai leden Mo-no-kan admda birisi 760'da kendisi de bir ecnebi olan Wang Wu-hsün tarafından evlat ed inilmiş ve onunla birlikte Çin'e yerleşmişti (92: 43 1 7 ab ve Hsin Wu-tai-sh ih 39: 443 1 ba; C hWTSh 54: 4269da). Oğlunun adı hala bir Uygur adıydı (Mo-t'an-huo), ama sonra toplam 9 ferd inin ad ını bildiğimiz aile Ç i n l i leşt i . Aile Chen-chou'nun (Hopei) ırsi Ch ieh-tu-shih'leri olarak yerleşt i . A i lenin bir ferd i T'ang imparatoru Wen tsung'un (827-840) kızlarından biriyle ev lend i (54: 4269da). Bu da ailenin tamamen asi l bir Çin ai lesi olarak sayı ld ığını göstermektedir. 4 üyesinden bahsol unan Ho aiİesi mensupları da Uygurdular. Ho'lar L.:i K'o-yung'un emrindeki birliğin komutanl ığına bağlı küçük rütbe l i askerlerd i ler (94: 43 l 9db). Sonra Hou-T'ang imparatoru Ming-tsung tarafı ndan bir mesaj l a mem le ketine gönderilen, fakat Kansu'da Li-ch'üan'da posta atları bu lamadığı için şi kayette bulunan Hou San ad ında bir Uygurdan bahsed i l mekted ir (66: 4283cb-da). Liu Tsai-ch'eng 943'de bir Unvan veri l i p yurduna sal ınan bir Uygur ha bercisidir (8 1 : 43 03ab). Chou Lüeh-mai-ch i h'e 9 1 l 'de C hou İ-yen'in (bkz.

Wolfra m EBERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

yukarıya) kardeşi olduğu için Shih Lun-sih'e olduğu gibi ( 1 3 8 : 4 j 16aa) bir ünvan veri lm iştir ( 1 3 8: 43 76aa, m ü lahaza). N i hayet Ho H ui-ho (Uygur Ho) gibi garip bir ad ı olan ve Li K'o-yung'un emrindeyken 8 84'de bir suikastten kurtul an bir adamdan bahsedil mektedir (25 : 4230db) . Görüld üğü gibi hem h er iki U ygur devletiyle olan d i plomatik miinase betler güçl üydü hem de Sha-t'o'ların arası nda yaşayan ve artık S ha-t'o sayı lan pek çok U ygur vard ı . 1 1 ) Kan-t'o: 9 1 1 'de Annam'ın Hou-Liang hanedan ına yol ladığı vergin i n i çinde (Çin'in yukarıda No: 2'de bahsol unan hareketi münasebetiy le) "Kan-t'o ipeği " Çin'e gel m i şti (6: 4208aa). - H i ndistan'daki Gandhara o lan Kan-t'o'nun daha T'o-pa döneminde Ç i n'le münasebeti vardı (Wei-suh 1 02 : 2 l 29cb; T'ung-chih 1 96: 3 1 54b; T'ai-p'ing kuang-ch i 4 8 1 = Yu-yang

tsa-tsu'ya göre c i lt 3 8, 6 1 a). 12) Kao-li: Batı Kore'deki bu ü l kenin Kuzey Ç in'le oldukça can l ı bir müna sebeti vard ı . Aşağıdaki y ı l larda vergi gelm işti: 929'da (40: 4243ab),

932'de (43 : 4256ca), muhtemelen 938'de, çünkü o zaman Hou-C h i n dev letinde reh i ne olarak bulunan Wang Zen-ti'nin yurduna dönmesine müsa ade ed ilm işti, 943'de (82: 4303db), 945'de (84: 43 06db), 955'de ( 1 1 5 : 4348kab), 959'da ( 1 20: 43 53 da). Bu y ı l da Ç i n li ler tarafından Kore'ye gönderi len, fakat oraya yerleşen Chin Yen-ying adı ndaki bir Koreli bu yüzden cezalandırılm ıştı ( 1 20: 4353bb). Bundan bile Ç i n'den de Kore'ye hey'etlerin gittiği n i anlıyoruz. İ lkinden 94 1 y ı l ından bahsolunmaktad ı r (80: 43 00db). Elçi olarak oldukça yü ksek mevki l i bir memur olan Kuang-lu veziri Chang Ch'eng i l e birlikte (80: 4300db) y i ne yüksek mevki l i bir memur olan Kuo-tse Po-shih rütbel i Hsieh P'an gönderi lmişti . - Tekrar 952'de başkanı Liu Kao olan ( 1 3 1 : 4365aa) bir hey'et Kao-l i gitmişti ( 1 3 1 : 4365aa). Bu son hey'et i n resmi gayesi her halde Hou-Chou hanedan ın ın tahta çıkışın ı Kao- l i devletine bild irmekt i . 94 1 yı l m daki hey'etin gayesi pek o kadar bell i değildir. Acaba Hou-Ch in'ler giderek güçlenen Kitan'lara karşı Kao-l i'yi müttefik olarak kazanmak mı istiyorlardı? Kao- l i hükümdarların ın araştırı lması daha fazla açı k l ık getirmekted ir. 929'da vergi gönderen (40: 4253ab) ve 932'de bir ti mar rütbesi tevdi edi len (43 : 42 5 6da) Wang Ch ien ad ında bir Kao-l i kral ın dan bahsolunmaktad ır. 939'da tekrar vergi gönderm iş, buna karş ı l ı k da 94 1 'de kend isine yen i ta ltif lerde bulunup 1 0000 ailelik bir timar verm işti (79: 43 00bb). 952'de ise ver giyi · Wang C hao gönderm iştir ( 1 1 2 : 4342db) ve metinden kendisinin zor kul lanarak d iktatör olduğu anlaşılmaktadı r. Bu yüzden 95 2'de Ç i n l i ler tara-

Wolfram EBERHARD I T'O-PA VE SH A-T'O DEVLETLERİ

fından kral olarak kabu l ed i l m iş ( 1 1 2 : 4343aa), 959'da bu sıfatla vergi gön derm iş ( 1 1 9 : 4352bb) ve bunun için taltif ed i l i p 3 000 ailelik bir timar veri l m iştir ( 1 20 : 4353db ). - 1 3 8 : 43 76 ba'da etnografı k bir tasvir vard ır. 13) K'un-ming: Meti nde güni.i mi.izün Yi.innan eyaleti ndeki bu devlet hak k ında kısa bir etnografık rol mevcuttur ( 1 3 8 : 43 76bb). 14) Man: H unan'ın yerl i leri olan Man'larla medeni bir kavim olarak kabu l

edi lmed i kleri için d iplomatik münasebetler yoktu. Y ı l l ıklarda kendilerin den sadece iki defa doğrudan doğruya bahsedi lmekted ir. B i r seferinde bağımsız G üney hanedanların ı n 949'da Hunan'da Ho-chou'daki savaşla rında 5000 Man'ın kafaların ın kesild iği yazı lıdır ( 1 02 : 433 1 ba); bir sefe rinde de "5 dere M an' ları "nın (Wu-chi-Man) bir kardeş kavgas ında taraf lardan birisine yardım etm iş oldukları kayd11d i l m iştir"( 1 03 : 43 3 3 ab). 15) Min: Bugünkü Fukien'de kurulmuş olan ve kendisiyle pek çok diplomatik münasebet bulunan bağımsız bir Güney devletiydi . Bu devletin kurucusu o

lan Wang Shen-chih aslen köylü sonra da çete reisiydi . Çete reisi iken 890'a doğru Fukien eyaletini ele geçirmiş ve bunu T'ang imparatorlarına teyid et tirm işti. ( 1 34: 43 7 1 ab). 909'da Hou-Liang'lara ilk vergisini gönderdiği zaman atı lar tarafından "Min kralı" olarak tayin edilmişti (4: 4205 !:ıb). Vergilerini gemi ile gönderiyordu ( 1 34: 437 1 ab). 909 yılı sonunda Hou-Liang'lara yeni bir mabedin inşaasını haber vermiş (5: 4206bb) ve böylece hala Kuzey Çin hi.ikümetinin ınetbuluğunu tanıdığın ı göstermişti. 9 1 1 'de rütbesi yükselti lmiş (6: 4207cb), 9 1 6'da tekrar yükseltilmiş (8: 42 1 0ba): 924'de Hou-T'ang'lar ta rafından mevkii teyid ed ilmişti (32 : 4240db). 926'da bir ayaklanma olmuş (34: 4244ca), Wang Shen-chih çok hastalanmış (34: 4244cb) ve ölmüştü. 927'de kardeşinin katlinden sonra Wang Yen-ehi.in hükümdar olmuş ve aynı yıl içinde Hou-T'ang'lar tarafından teyid edilip (38: 4249db), 928'de "Min kralı" Unvanı veri lmişti (39: 425 1 da); 43 1 'de meınleketindenki dah ili olaylar hakkında bilgi vermiş (42: 4256aa; evvelce 30: 4253ba ve 42: _4255cb), 932'de vergi olarak ipek göndermiş (43 : 4256db); 936'da cinayete kurban gi dip ( 1 34: 437 1 ba) ölmüştü (48: 4263bb). Halefi olan oğlu 936'da bunun ha berini verm iş (48: 4263 bb), 93 8'de bir hey'et daha gönderip Min kralı U nvan ını alınıştı (77: 4297db ve 1 34 : 3 71 bb ). 940'da katledilmiş ve bütün a ilesi yok ed ilmişti (79: 4299ba). Sadece 939'daki bir hey'ete mensup olan iki sefirin Cheng Yi.ian-pi'nin ve Li n Sih'in .ıdlarını biliyoruz (78: 4299aa). Buna karşılık Min'e giden Çin sefirlerin den daha çoğunun adını biliyoruz. 930'da Lu Ch'ung ile P'ei Yü Fukien'e git mişlerdi ( 1 28: 4362ba), 94 1 'de Li Sih ve yard ımcısı olarak Chang Chu gitmiş lerdi (80: 430 1 aa). Yüksek mevkili bir devlet adamı olan Li Chuan-mei de bir kere M in'e gitmişti (93 : 43 1 8ca), ama ne zaman gittiğini bilmiyonız.

Wolfra m EBERHARD I T' O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

Ç i n topraklarındaki d i ğer Güneyl i devletlerle o lan münasebetlerden de burada bahsol unacaktır: a) Wu: Burada 587'de Yang Hsing-mi kendi s i n i i ktidara çıkarm ışt ı ( 1 : 4 1 99da v e db). Hemen ( 8 8 8 y ı l ı civarında) Hou L iang' ların müstakbel kurucusu mutemed adam ı Chang T'ing-fan'ı ittifak i m kanını araştırmak üzere Yang'a yol lam ı ştı ( 1 34 : 43 70ab). Bu ittifak tesis ed i lemeyip durum da kritikleş ince Hou-T'ang hanedanı n ı n müstakbel kuru Gusu Chao Y üeh ad ında bir sefiri Wu'ya yol ladı ( 897 y ı l ı civarı?) ( 5 5 : 427 1 bb). B u müzakere leri n her halde 899'da W u i l e sonradan Hou-Liang h ükümdarları olanlarla aras ında ç ıkan savaşta ro l ü olmuştur (2: 420 1 ba). Çünk�i Wu da sonradan Hou-T'ang hanedan ı n ın merkezi olan yere bir hey'et göndermişti ( 5 5 : 427 1 bb, Ch'en Ling-ts'un'un başkan l ığında). Yang Hsing m i'nin ölümünden sonra (906'da; 1 3 4 : 43 70bb i le mukayese ed in iz) oğlu Yang Wu 908'e kadar hüküm sürdü ( 1 34 : 4370bb; 23a: 4228da). Onun yeri ne geçen kardeşi Yang Wei 92 1 'e kadar hükümdar l ı k yaptı ( 1 34 : 43 70cb). Bu i kisinin zaman ında Hou-Liang'l ardan Wu'ya hepsi de Hsieh Jen-ch'ien'in başkan l ığında 3 hey'et geldiyse de (907 yılı civarında; 1 28: 43 6 1 db 4362aa) bu hususta teferruat l ı bi lgi yoktur. M üteaki ben 93 7'ye kadar Yang P'u hükümdar oldu ( 1 34: 43 70bb-ca). Bu dönemde münasebetler çok sıkıyd ı. Daha 9 1 8'de Wu'lar Hou-Liang hanedanı na karşı bir saldı rı ittifakı yapmak için müstakbel Hou-T'ang hanedan ına elçiler gönderm işlerd i (2 8 : 4236bb); 92 1 'de Wu'lar Hou-T'ang'lara imparator ü nvanı n ı al maları n ı tavsiye etm iş lerd i ; (29: 4237aa); 923 y ı l ın ın son unda Hou-Liang'ların imhası münasebe tiyle bir tebrik hey'eti göndermiş lerdi (30: 4239ca); Wu elçisinin ad ı C hang C h ing idi ( 1 3 4: 43 70bb). 924 y ı l ı nda 3 hey'et gel m işti ( 3 1 : 4240ca; 3 2 : 424 1 bb; 3 2 : 424 l db); b u hey'etlerden biri n i n başkani Wu ziraat nazırı L u P i n id i ( 1 3 4 : 43 70bb). Hou-T'ang'lar da 924'de Wang Chü-m i n i le Chang Lang' ın başkan l ığında bir cevabi hey'et gönderm işlerdi ( 1 3 4: 43 70bb ), 925 'de önce 3 hey'et (32: 4242ab ve ba), sonra i mparatorun ölümü münasebetiyle bir baş sağlığ; hey'eti ( 3 3 : 4243ab) ve n i hayet 925'i n sonunda bir hey'et daha gel m işti ( 3 3 : 4243da): 926'da Hou-T'ang'ların hükümdarlık kargaşaları dolayı sıyla Wu'da 4 hey'et gelm işti (34: 4244ca; cb; 3 5 : 4246da; 3 7 : 4248db). 927'de bayram hediyeleri ( 3 8 : 4249db), çay (38: 4250aa) ve i mparator için doğum gün ü hediyeleri geti rmi şlerdi ( 3 8 : 425 0ba). Wu'dan gelen hey'etlerden biri n i n başkanı Lei Hsien idi ( 3 8 : 4249db); 920 y ı l ın da Wu'ya giden hey'etlerden biri n i n başkan ı da Chia C hün'dü ( 3 8 : 4249cb). 928'de bir ise bu sırada Wu'ya gönderi len bir grup orada hüsnükabul gördü (68: 4 286da). 940'da An-chou'daki (güney Honan) bir asin i n Wu devletinden yard ım ist�d iğini öğren iyoruz (97: 43 25ab); ve aynı yıl içinde Hou-Chin sarayın ın b i r elçisi de Wu'ya gidiyor ( 79: 4299cb). Kuzey Çin devletleri nin Wu'ya

Wolfram EBERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

karşı olan tutumları giderek kötü leşiyordu. Bu yüzden hey'etler hakkında ancak 956'dan sonra, Kuzey' i n Wu'ya (o zamank i adı H uai-nan'da) karşı savaşı başlad ı ktan sonra tekrar bi lgi edin iyoruz. Sun Ch'eng ve Wang Ch'ung-ch i h barış müzakerelerini başlatmak için Wu'dan gelmişlerd i ( 1 1 6: 4348db; 1 34: 43 70db ) . Ayrıca Wang Chih-lang Hou-chou imparatoru na h ü kü mdarın elyazısıyla bir mektubunu getirmi şti ( 1 1 6 : 4348da). Kuzey Ç i n tarafı ndan d a T'ang Chi ng-si h Huai-nan'a gitmişt i ( 1 24: 435 7ca-cb). Müza kereler uzuyordu; H uai-nan 95 8'de H ou-Chou imparatorunun doğum gününü tebrik etm i şti ( 1 1 8 : 4352ab). Fakat ayııı yıl içinde bir vergi hey'eti m ü nase betiyle barış müzakereleri tekrar başl atılmış ( 1 1 8: 43 5 1 bb; 1 3 4: 43 7 1 aa), barış yapı lmış ve Hou-Chou'dan Huai-nan'a dostluk hediyeleri gönderi lm işti ( 1 1 8 : 435 1 cb ve 1 1 8 : 435 l db). 959'da Huai-nan'ın gönderdiği sefir olan Li Ts'ung-shan'a ( 1 1 9 : 43 52da) zengin hed iyeler veri lm işti; Huai-nan'ın o sıradaki hükümdarın ın ölümü dolayısıyla başsağl ığı di lemek için H uai-nan'a bir hey'et gönderi im işt i ( 1 20 : 4353db). b) Wu-Yüeh: Bugünkü Chekiang eyaletinde bu lunan bu de"v letle . olan münasebetler Wu ve Min ile olandan biraz farklıydı lar. Wu-Yüeh, Wu tam pon devleti dolayısı�.'la Kuzey Ç i n ile hemhudut olmadığı için hiç bir zaman Kuzey Çin ile doğrudan doğruya çatışmaya girmemiş aks ine daima iyi mu amele etmek mecburiyetinde olunan aranan bir müttefik olmuştu. Wu Yüeh'le olan münasebetler daha 897 y ı l ı n ı n sonunda sonradan orada hanedaıı ı kuran kişinin sonradan Hou-Liang hanedanının i l k hükümdarı ola cak kişiden sonradan Wu devlet i n i kuracak kişiye karşı yard ım rica etme siyle başlamıştı ( 1 34: 43 70ba). Hou-Liang'ların tahta çıkı şında fi i li durum tanınarak kral i lan ed il d i (907'de; 3 : 4203da). Böylece d iplomat i k mü nase betler başlad ı . Wu devleti yüzünden Chekiang'a Kanton üzerinden geçen zor yoldan gelen bir Hou-Liang hey'eti nden haberimiz var. Dönüşte ( 409'da) elçi boğu lmuştu. (20: 4224aa). M üteakip bütün hey'etler de Doğu Ç i n Den izin den �emiyle gitti ler. Çoğu kez an Ch'ung-yüan hey'et başkan ıydı ama hangi y ı l larda güneye gittiğini bilm iyoruz (90: 43 1 4ab). A nlaşı ldığına göre Wu Y üeh de her yıl bir hey'et gönderm iş ve Hou-Liang'lara i le halefi olan dev letlere mem leketin bütün dah i li meseleleri hakkında bi lgi verm işlerd i r. Şu y ı l lardaki bu tür raporlar hakkında bilgimiz vard ır: 908'de (4: 4204db), 9 1 0'da ( 5 : 4206cb), 9 1 ! 'de (6: 4207cb ve 8: 42 1 0bb), 9 1 7'de (9: 42 1 0da ve 9: 42 1 0db), 9 1 8'de (9: 42 1 l ab), 9 1 9'da (9: 42 1 l cb), 920'de ( 1 0: 42 1 2aa); 924'dc ( 32: 424 l cb), 925'de (33: 4243bb), 926'da ( 3 7 : 4248db), 933'de (44: 4258ba), 935'de (47 : 4262ac), 938'de (77: 4297db), 940'da (79: 4300ab), 94 1 'de ( 80: 43000ab), 948'de ( 1 O 1 : 4330<ıb) ve 959'da ( 1 1 9: 4352ca). B u n la -

Wolfram EBERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

rın hemen tamamında bahi smevzuu olan husus doğrudan veya dolaylı olarak Kuzey'den ünvan veri lmesinin rica edi lmesiyd i . Bu şeki lde şereflend irilenler ekseriyetle hükümdar ai lesi mensuplarıyd ı l ar. Hou-T'ang'lar Wu-Yi.ieh i le olan iyi münasebetleri devam ettird i ler. 924'de oradaki hü kümdarın teyid ettiler (32: 424 1 ca). 926'da Wu-Yi.ieh'den vergi ge ldi (36: 4247bb). Bundan sonra münasebete gö lge düştü. Bu be lki de Yang Yen-hsi.i n'i.i n başkan lığında Wu-Yüelı'e giden hey'etin verd iği raporla i l gi l iydi (926'dan sonra; 90: 43 1 4ba); her ne halse Wu-Yüeh'in Kore devleti Hsin-lo ve Li u-ch'iu adalarıyla diplomatik münasebete girdiği ve bu devlet lere " Unvan" tevdi ettiği Kuzey sarayında öğrenilm işti . Teorik olarak K uzey Çin'in himayesinde. yan i bağı mlı, olduğu için bunu yapmaya yetkisi yoktu. Bu sebepten 929'da devlet başkanın ı n rütbesi ind irildi. (40: 4253ab), fakat buna pişman olunuldu ve 93 1 'de tekrar geri ad ı m atıldı (42: 425 5ba). 929'da tenzi l-i rütbeden önce yeni d urumdan haberi ol mayan ( veya tam hemfi kir olmayan) bir hey'et Wu-Yi.i eh'e gitm işt i . Her neyse hey'et başkan ı Wu Clıao yi.i yardımcısı Liu Mei tarafından ihbar edildi ve inti har etmesine müsaade olundu (40: 425�ab; 1 3 3 : 4369aa). ( Başka bir yerde L iu Mei'e Han Mei denmekted ir!). 93 ! 'deki (?) hey'etin başkanı Wu-Yi.ieh'e giderken neredeyse boğu lmuştu (68: 4286da). 932'de Wu-Y i.ieh hükümdarı öl ünce yen i hüküm dara 933'de önce Wu sonra da Wu-Yi.i eh kralı Unvan ı veri ldi (44: 4259ab) . 933'deki hey'etin başkanı mi marbaşı Li Lin'd i ( 1 3 3 : 43 69ca). 937 y ı l ının n i hayetinde yen i Hou-Ch in hanedan ı tahta çıkışlarını b i ldirmek için Wu Y i.i eh'e bir elçi gönderd i (76: 4296cb). 938 y ı l ı n ın nihayetinde Wu-Yüeh'e giden Ç i n l i sefir Ch'eng Hsün döı ıüş yolcul uğunda boğu ldu (96: 4323ca). 940 y ı l ındaki sefir de deniz kazasına uğradı ve Wu-Yüeh'in verm iş olduğu bütün parayı kaybetti. Bu ödemeler yı lda 1 0000 para şeridi 6 idi (96: 4322cb) . 940'da kış gün dönüıT?ü bayramı münasebetiyle bir Wu-Yüeh sefiri de baş kentteyd i (79: 43 00aa); adet her halde böyleyd i, ama başka bir yerde de nakled i lmem iştir. 94 1 'de Wu-Yüeh hükümdarı yen i den taltif edi l d i (80: 43 0 1 aa), kısa bir müddet sonra da öldü. Wu-Yüeh'e hey'etler 944'de ( 1 08 : 43 3 7da v e 8 3 : 4305ba), 945'de ( 84 : 4306ab) v e orada yen i b i r hükümdarın tahta ç ıkması münasebetiy;e 948'de gönderi ldi ( 1 0 1 : 4330ca). Fakat elçi ler orada çok saygısızca davrandıklarından dolayı döndükten sonra sürgüne gönderi lerek cezaland ırı ldıl ar ( 1 O 1 : 43 30cb), 955 y ı l ın daki sefi rler de dön dükten sonra hemen saraya gitmed i kleri, her halde önce kendi şahsi işleri ni hallettik leri, için cezalandırıldı lar ( 1 1 5 : 4348ab). 958'de Kuzey'in Wu'ya karşı harekatı münasebetiyle Wu-Yüeh 400 gem i ve 1 7000 kişi yardımcı 6

Para şeridi ortası del ik si kkelerin b i r i p e dizi lmesiyle elde ed i l iyordu. B u şeritteki sikke

adedi Çin veya Türk siste m i n i n uygulanmasına göre 8 veya 1 0 oluyordu. (Ç.N . ) .

Wolfra m EBERHARD / T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

kuvvet göndermeye söz verdi ( 1 1 8 : 435 1 bb). Bunun üzerine 959'da Kuzey, Wu-Yüelı'de olağanüstü i ltifatla karşı lanı p zengin hediyeler veri len bir sefi r gönderd i : 3 000 şer.it para, 5 000 parça ipekli, 480 gram ağırl ığında gümüş eşya ( 1 1 9: 4352da). Gerçi Wu-Yüeh'in kendisini daima şeklen Kuzey Ç i n'in tab i i olarak kabul ed ip bu yüzden Kuzey Ç in'den timar tevdi edi lmesini rica edi p aldığı da görülmekle beraber fi i li olarak Wu-Yüeh bağımsızd ı ve önem l i bir siyasi faktördü. Bu yüzden de özel muame le görüyord u. Wu-Yüeh'in Kuzey Ç i n'e gönderd iği vergi lerin değeri h iç bir zaman yüksek deği ldi. Ayrıca K uzey'den Wu-Yüeh'e gelen pek çok sefir ayn ı değerde hediyeler geti riyorlardı . D iğer mahalli devletlerle d e diplomatik münasebetler vard ı, mesela Orta Yang-tse boyundaki Ching dev leti, Kuzey Ç in'deki kısa ömürlü Yen devleti ve Kanton'daki devlet i le. Fakat kaynağım ızda bunları tek tek ele al maya değecek yeterl i malzeme yoktur. 925'de i lhak ed i len Shu devletine ikti sadi önemine rağmen burada temas etmek i stemiyoruz. 16) Mo-chieh-t'o: H i ndistan'daki (Magadha) bu ü l ke sadece bir kere (982

y ı l ın da) ismen an ılm ıştır (76: 4295ab). Diplomatik münasebetler yoktu . 1 7) Nan-ch'ao: Yünnan'daki yerl i ler tarafı ndan kuru lan bu devlet ele aldı ğ ı m ız dönemde siyasetin haricinde kalm ıştır. Ancak Hou-T'ang hanedanı tarafından S i h ' ch'uan'ın zaptı ndan sonra (925) her iki devlet kısa bir süre

için komşu olmuşlardır. O zaman Hou-T'ang'lar (daha doğrusu S i h'chuan'da hüküm süren vel iaht) Nan-ch'ao'ya bir hey'et gönderi p bu dev leti korkutmaya çal ışm ıştı (3 3 : 4243da). Fakat bu y ı l iç inde ·vel iaht bertaraf ed i l ip Sih' ch'uan'ın büyük ö lçüde kaybına sebep olan bir siyaset uygu landığından dolay ı bu tehditlerden bir netice çı kmam ışt ı . 18) Nü-chih (Ju-chen): İ leride Kitan'ları bertaraf edecek olan b u genç devlet incelediğimiz dönemde Kitan'lara tabi idi, ama bağımsız olmaya çalışıyordu (mesela 924'de; 32: 424 1 ca) ve böyle dönemlerde yardım almak için Kuzey Ç in'e -elçi ler gönderiyordu (925'de; 4242ba). Fakat Kitan'lar tarafından tekrar boyun eğdiri ldiler (34: 4244ab; 926 yılında) ve bağımlı olmaya devam etti ler. Sadece 959'da bir kere daha bir hey'et gönderdi ler ( 1 1 9: 4352bb). 19) Pai-chi: Kore'deki bu küçük devlet Hou-T'ang'lara sadece 936'da vergi gönderm işti (48: 4263 ba). 20) Po-hai: Bugünkü V ladivostok civarında bulunan bu Tunguz devleti K itan'ların gerisindeki en güç lü devletti. Bu yüzden K itan'lara karşı dura

bi l mek için Kuzey Ç i n'le i rti bat kurmaya çal ı şmaların ı an lamak m ü m kündür. 9 1 2'de i l k hey'et gelmişti (7: 4208cb). Sonra Hou-T'ang haneda n ına 923'de ( 3 1 : 4240aa), 924'de (32: 4240db), 925'de ( 3 2 : 4242aa) ve

Wolfram EBERHARD / T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

926'da (36: 424 7da) vergi gönderd i ler. 926'da Kitan'ların Po-hai'a karşı büyük harbi patlak verdi (34: 4244ab). Po-hai'ler mağlup oldu lar ve sade ce mevzi başar: lar e lde ett i ler (3 7: 4248db ). Bundan sonra 93 2'de ( 43 : 4256ba) ve 935'de (47 : 4263ab) iki defa daha vergi ge ldi. Sonra K itan'ların gücü giderek artarken Çin de ayn ı zamanda daha da zayıflad ı . 943'de Po-hai askerlerinin Hopei'de Kitan'larla birlikte Çinli lere karşı sa vaştıklarını öğren iyoruz (59: 4322ab). 926'dan önceki dönemdeki Po-hai kral 1 11 1 11 adı Ta-yin-hsün'dü (32: 4240db ve 36: 4247ab ). Kral iyet ünvanı i se "K'o-tu-fu " idi ( 1 38 : 4376da). 21) Po-sih (İran): Bir metin varyantında 944'de Kansu'daki yarı bağımsız devlete gelen ipekten "An-hsi i peği" deği l de " Po-si h ipeği" olarak

bahsol unmaktad ır ( 1 3 8: 43 75db ). Diplomati k mü nasebetler yoktu . 22) She-wei: H ind istan'daki Şravasti ülkesi sadece bir kere (93 7'de) ismen

an ı l m ıştır (76: 4295ab). 23) Shih-wei: Bu eski Moğol kavmi i le de diplomatik münasebetler yoktu . Sadece 885 y ı l ı civarında Kitan'lar tarafından tazy ike maruz kald ık ları ve

924 y ıl ında N ü-ch ih'ler ve Uygurlarla birlikte K itan'lara saldırd ıkları bil d i ri l mekted ir ( 1 3 7 : 43 74bb; 3 2 : 424 1 ca). 924 y ı l ındaki Sh ih-wei'lere H uang-t'ou Shih-wei (sarı kafalı Shih-wei) denmekted ir. Burada Huang t'ou Hu i-ho'lar (sarı kafalı Uygurlar) ile bir karıştırma olduğu düşünü lebi linir {Sun-shuh 490: 5 7 1 7ca). Fakat biz K itan kaynaklarından da sonradan K itan federasyonu içinde yaşayacak o lan bir Huang Sh ih-wei (sarı Sh ih-wei) kabi lesinin varlığın ı öğren iyoruz ( L iao-shih 3 3 ). Burada bahismevzuu olanlar bunlar olabi l i rler. 24) Ta-tan: Tatarlar inceled iğimiz dönemde büyük bir rol oynuyorlard ı . Bu da Sha-t'o'ların on larla olan yakın münasebetlerinden kaynaklan ıyordu. Sha-t'o hanedanı Hou-T'ang'ın kurucusunun ai lesi bir sefer Tatarların ya n ın a kaçmak zorunda kalmıştı (25 : 4230bb) ve hanedan ın asıl kurucusu

olan Li K'o-yung bir sefer on larla yaptığı bir yarışmayı kazanmıştı (25: 4230ba). Li K'o-yung Huang Ch'ao'ların ayaklanması ile mücadele eder ken (88 1 ) yanında 1 0000 Tatar vardı (25: 4230ca). Sonra Tatarların git ti kçe yayı lan Kitan'larla sürtüşmeye gird i kleri bir dönem geli r: S hih wei' ler gibi onlar da 88 5'de saldırıya uğrad ı lar ( 1 3 7 : 4347bb) ve 925'de tekrar sald ırıya maruz kaldı lar (32: 4242ba). Anlaşı ldığına göre bu da on ların Sha-t'o'lara saldırmalarına sebep oldu (928 yıl ından kısa bir süre önce; 8 8 : 43 1 Odb ). Fakat sonra 928'de (39: 425 1 bb) .ve 929'da ( 40: 4253ab) vergi gönderd i kleri bir zayıflık dönemleri oldu. 935'de gelen bir rapora göre (47: 4262aa) bir kaç Tatar grubu Ling-ch'iu'da (Shansi'de T'a i-yüan'ın kuzeyinde) iskan ed i lmi şlerd i . Orada başka kab i leler de. iskan

Wolfram EBERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETL"ERİ

ed i l mişlerd i . Bundan sonra onlar hakkında başka bilgi yoktur; ekseriyet leri K itan'ların arasında yaşıyordu. 25) Tan-lo: Bu ü l kenin (Que lpart adaları) adından sadece bir kere bahsolunmuştur (20: 4224aa). 26) Tang-hsiang: K uvvetli bir Türk-Moğol üst tabakası o lan bu Tibet kavmi incelediğimiz dönemde kendi asil merkezinden çok daha kuzeye gen i ş lemişti ve hemen hemen bütün Ordos bölgesine hakimd i . Daha 876 y ı l ı civarında Tang-hsiang'lara karşı Sha-t'o'ların başı çektikleri savaşlardan bahsedi lmektedir (25 : 423 0ba). D i ğer taraftan ise ayn ı dönemde Tibetli

T'u-fan'lar ile (aşağıya bakın ız) Tang-hsiang' l ar aras ındaki savaşlardan da bahsolunmaktad ır ( 1 3 8: 43 75da). 9 1 O'da Hou-T'ang'larla Lin-chou'da (kuzey Ordos, Huang-ho yakınları) yeni savaşları oldu (50: 4265da). Bu mı oldukça muntazam bir şeki lde vergi lerin ge ldiği bir dönem taki p etti : 924'de (32: 424 1 ca), 924 y ı l ı son und� (32: 424 1 da), 929'da (40: 4253ab). Etnografi k tasvi re göre ( 1 3 8: 43 76ba-bb) Tang-hsiang'ların müteşekk i l olduk ları klanlar (onlarda kabile yoktu) münferiden vergi gönderiyorlar d ı . Ayrıca hudutta Uygur hududunda olduğu gibi at pazarları vard ı . B una rağmen münasebetler dostane değildi, çünkü Tang-hsiang'lar çoğu kez Batı'dan Ç in'e gelen yabancı hey'etleri soyuyorlard ı. - 93 2'de 700 atl ı i l·e H si a-chou'ya saldıran Tang-hsiang'larla Ordos bölgesi nde bir sıra çarp malar oldu (43 : 425 6db ve 66: 4284bb). Tang-hsiang'lar Ling-wu'da (batı Ordos bölgesi) mağlup edi l ip (43 : 4256ba) Alashan'a kadar kovaland ılar, 94 1 y ı l ında güya Huang-ho boyunda yaşayan Tang-hsiang'ların Ç i n l i lere tesl i m olmak istedi kleri ni öğreniyoruz (98: 4325cb). - Bu dönemde H sia chou'da kurulmakta olan Hsi-Hsia devletinin bu Tang-hsiang'larla yakın etn ik münasebet içinde bulunduklarını bel i rtmek gerekir. Bu dev let in T'o pa olan h ükümdar ai lesi T'o-pa imparatorluğunun yok edi l mesi nden sonra (580 y ı l ı civarında) Tang-hsiang'ların yan ına kaçm ıştı ve orada sonraları da hala T'o-pa kabilesinin kısımları yaşıyorlardı ( 1 25 : 43 5 8bb). Metni mizde 1 3 Tan g-hsiang re isinden bahsolunmaktad ır ( 1 3 8: 43 76bb). 27) Ts' ang-k'o: Metnimizde bugünkü Kuanghsi eyaletinde bulunan bu bar bar devleti hakkında sadece kısa bir etnografi k tasvir vardır ( 1 3 8:

43 76bb). D iplomatik münasebetlerden bahsolunmam ıştır. 28) T'u-chüeh: B u rada bahsolunan Türkler ancak evvelce Köktürk i mpara torluğunun müteşekki l olduğu kabi leler birliğinin bakiyeleri olabi l irler

(bu hususta 1 3 7 : 43 74bc'de bir ima vard ı r). Sha-t'o'l ara 925 y ı l ında (32: 4242aa), 928'de (39: 4252aa) ve sonra b i r kere de 94 1 'de (80: 4300da) vergi gönderd i ler. 93 1 'de Sha-t'o'ların Hou-T'ang imparatorluğuna saldır d ı lar (75 : 4293cb) ve 933'de onun tabiyetine g_i rd i ler (44: 425 7ca). Muh-

Wolfram EBERHARD / T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

teınelen bun lar küçük bir gruptu; çünkü benzer gruplar K itan'ların arasın da da yaşıyorlard ı . Bunun haricinde metn imizde T'u-chi.ieh ası l l ı 12 kiş iden bahsolunınaktad ır ki 1 O'unun aile ad ı Chang'd ır. Y i ne bun lardan 5'i Sha t'o'larl(l birl i kte T'ai-yüan'a (Shansi) gidip orada küçük rütbe l i subay olarak h i zmet görmüşlerdir (88: 4325ab). 4 kişilik diğer grup da küçük rütbeli asker ol an bir ailedir ve sonuncusu olan Chang Mu-eh in (Çinli leşıniş ad ! ) 928 y ı l ı ndaki vergiyi gönderen T'u-chüeh re isidir. Bütün bu kişi ler daha yüksek mertebelere de gelmiş oldukları halde oldukça yaban i kişi ler olarak kaldı kla rmdan dolayı y ı l l ı k larda pek ınüsbet bir şeki lde anı l mazlar. Benzer bir biçimde diğer bir Ti.irk, Kuo Ch in-hai, asker olarak Sha t'o'ların yan mda yüksek mevki lere çıkm ıştı (94: 43 20ab; ayrıca 80: 43 0 1 ab ve 9 8 : 4325db'de). Hsieh T'u-chüeh'in Ti.irk ası l l ı olduğunu ise sadece ad ı i spat etmekted ir. Hopei'deki k ısa ömürlü Yen devletinde generaldi ve 898 y ı l ı n 111 sonunda esir ed i lmi şti ( 1 6: 42 1 9ab). Bütün bun lar T'u-chüeh kabi leleri n i n bir kaç parças ın111 Sha-t'o birliğine dah i l olduklar1111, diğerlerin i n Hopei'deki devletlerde bir rol oynadığmı, daha başkaları n 111 ise K itan'lar111 aras mda bulunduğunu göstermektedir. 29) T'u-fan: Bu Tibet devleti i le daha Çinli T'ang hanedanı bile çok uğraşmak

zorunda kalmıştı. Sha-t'o'lar da oldukça erken bir dönemde (785 civarmda?) on larla çatışmaya girmişler (25 : 4230ab) ve bu onların göçlerinden birine se bep olmuştu. Sonradan Uygur devleti Kırgızlar tarafmdan yok ed i ' i nce bir çok Uygur T'u-fan'ların yanı na kaçınış, onlar da bu mü lteci leri Kan-chou'da ( Kansu eyaleti) iskan edip (84 1 'den sonra; 1 3 8: 43 76aa) böylece Sarı Uygur devletinin temelini atm ! şlardı. T'u-fan'lar111 üst tabakasında çok Türk-Moğol ası l l ı olduğu için ( 1 38: 43 75cb-db'de imalar vardır) Uygurlara pek yabancı değil lerdi. Her iki grubun birl i kte yaşaması anlaşıld ığma göre uzun süre iyi gitmiştir. Çürıkü 9 1 1 'de Çin sarayma elçilerini müştereken göndermişlerdi (6: 4207db). Sonra Çin'e 928 yıl ında (39: 4252aa; bu yı lda Hou-T'ang'lar 6 Tufan reisine şeref Unvanları vermişlerdi, 39: 425 1 ab), 928'de (39: 4252ab), 932'de (43 : 4256db) ve tekrar aynı yıl içinde (43 : 4256ba) ve tekrar 932'de (43 : 4256db) ve 948'de ( 1 0 1 : 4330cb) pek çok vergi gönderm işlerdi. Buna rağmen ınü_nasebetler gergin kalmıştır. Hou-T'ang'lar T'u-fan bölgesinin Ch'in�clıou (Doğu Kansu) yak111111daki hududu boyunca 40'dan fazla kale yaptırmış (65 : 4283 ba) ve metinde yazı lı olduğuna göre hiçbir sebep olınak sız111 ! (9: 43 1 5cb-da) iki defa T'u-fan'lara bask111 yapıp (84: 4307ca) bin lercesini katletmişlerdi. 30) T'u-hun: Bu kabi leler birliği ile de eskiden beri mevcut olan münase

betler vard ı ; öze l l ikle Sha-t'o'lar on larla defalarca çarpışmak zorunda

Wolfram EBERHARD I T' O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

kalmışlard ı (860 ile 876 y ı l ları arasında) (2 5 : 423 0ab ve ba). Her zaman da başarı l ı olmam ışlardı: hatta 89 1 'de aslen T'u-han olan ama Sha-t'o bir l i ğinde yaşayan bir adam (Ho-l ien To) gerisin geri T'u-hun'ların yan ına kaçmaya mecbur olmuştu (25 : 423 1 bb ). Fakat bu ilk dönemden sonra T'u-hun'lar gene ll ikle muhtar bir birim olarak Sha-t'o birliği içinde yaşa m ı şlardı: mesela bu yüzden 908'de kend i lerinden Hou-Liang'ların düşma nı olarak bahsolunur ( 5 3 : 4269bb) ve Hou-T'ang'larla birlikte tekrar on la ra karşı savaşırlar (27: 4234ca). 9 l 2'de T'u-hun'ların her iki kısmının, "vahşi ler" i le "eh l i ler", Hou-T'ang ordusunun içinde yer aldı kları be l i rtil mekted i r (52: 4268cb) ve 9 1 8'de tekrar on ların askerlerinden öze l l ikle bahsol unur (28: 4236bh) . Müteakip y ı l larda diğer kab i le birlikleri gibi T'u-hun'lar da ken d i leri n i K itan-Sha-t'o iktidar mücadelesinin içi nde bulurlar. B i r kısmı Sha t'o' larııı (H ou-T'ang) d iğer bir kısmı da Kitan'ların yan ın d a kalır. Bu yüz den Hou-T'arıg'lar 924'de soyad ları Pai olan reislerin idaresindek i bii" gnı bu Tai-chou'ya (Kuzey Shansi: 32: 424 1 cb) kayd ırırlar. Müteakiben 926 (34: 4244ab) ve 929 y ı l larında (40: 4253aa) her halde henüz kendi başına buyruk olan gruplardan vergi ler geldiğini öğren iyoruz. 93 0'da 1 000 ça d ı rdan daha kalabalık bir grup Hou-T'ang'lara tes l i m olup Kuzey Shansi'de iskan ed il iyorlar (4 1 : 4254bb). Buna karşı lık diğerleri (her hal de Kitan birl iğine mensup olanlar) Kuzey Çi n'e saldırıyorlar (75 : 4293cb). Tari h leri için dönüm noktası olan o lay 94 1 /42 y ı l larında mey dana ge l iyor. Hou-chin hanedanını n sarayına mensup olan ve K itan'larla yaklaşmakta olan mücadeleyi gören nüfuzlu bir saray adamı K itan'ların nüfuzu alt ında bulunan yabancı kab i leleri çeşitli vaadlerle Çin'e kat ı l ma ya teşvik etmeye çal ıştı . Bu arada 30000 çad ırdan daha kalabalık T'u hun'un katı lmasın ı sağlamaya muvaffak oldu (98: 432 5ca). Bun lar katıl madan önce Y i ng-chou'da (Kuzey Shansi) yaşayan kısmen "vahşi" kıs men de "eh l i " olan lard ı . (98: 4325ca). Kısmen Chen-chou'ya (merkezi 1-lope i ) kaydırı ld ı lar ve orada - Çin'in zirai bölgesinin ortasında - çad ırlar da yaşad ı lar (79: 43 00bb). Hatta reisleri 94 1 'de vergi b i le yol lad ılar (80: 430 1 aa), yani kend i lerin i siyasi aç ıdan bağımsız hissediyorlard ı . Fakat bu arada daha 94 1 y ı l ında Çin sarayı n ın siyaseti değişti ve K itan'larla dosta ne bir siyasete başland ı . Kitan'ları yumuşatmak için C h ing-chou. C hen chou. Hsin-chou ve Tai-chou (Batı Hopei ve Kuzey Shans i'de) vi layetle rine karşı harekata geçilip bütün bu T'u-hun'ları tekrar K itan'lara geri göndermeye çalışıldı ( 79: 4300ab). Bu sinsi teşebbüs an laşı lan sadece kısmen başarı lı oldu. çünkü birçok grup merkezi Shansi'de kaldı lar. K ıs men bağı msızlı kların ı kaybetti ler ve sığırlarıyla mal larına göz diktiği için 946 y ı l ın da reislerinden ve i leri gelenlerinden dört yüz kişiyi öldürten bir

Wolfra m E B ER H A R D I T' O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

Ç i n l i val i n i n ( Liu Chih-yuan) idaresi altına girdi ler (84: 43 07ca). Geriye kal a n l ar artık Ç i n kontrolü altına gird i ler ve Ç i n l i leşmiş kab i le mensupla rı tarafı ndan idare edi l d i ler. 95 1 'de bazı kısım ları daha güneye Lu-chou v i layetindeki (Güney Shansi) Ch'ang-tse yöresine kayd ırıldı lar ( 1 1 1 : 43 4 1 cb). Bundan sonra on lar hakkında başka haber yoktur (sadece 1 3 5 : 43 7 1 c b ve 3 5 : 4345cd'de kısa bah i sler vard ır). Kaynağımız bu kab i le birliğin i n 1 5 mensubundan bahsediyor. 7'sinin a i le ad ı " Li"d ir. Bu ad on lara (Çinli T'ang hanedanı tarafından ?) taltifen veri lm iştir; ası l adları Pai idi. Daha 894'de ad ı Pai İ-ch'eng olan bir T'u hun Sha-t'o'lara kat ı lm ı ştı (26: 4232aa; 5 3 : 4268cb), 924'de reis lerinin adı Li S hao-lu idi (3 1 : 4240bb ve 39: 425 1 ba) . Sonra 946'da kendisinin de öldi.jrüldüğü ihanete kadar T'u-hun'ların re isi Pai Ch'eng-fu idi (79: 4300bb; 84: 4307ca; 89: 43 1 1 da; 98: 4325ca; 1 1 O: 4339da; 99: 4327cb ). Sonradan daha 93 6'da yüksek bir ınevkie sah ip ol muş olan (48: 4263 ba) K'o-chiu ( naın ıd iğer Li K'o-chiu) idareyi ele almış (84: 43 07ba) ve kendi grubunu Kitan'lara geri götürmüştü ( 1 1 O: 4339da). Adı "Li" o lan i kinci bir grup T'u-hun Hou-T'ang'lar tarafı ndan evlat edin i l m i şti ki onlar da ("evlat edi n me" yoluyla) " Li " ad ı nı alm ışlard ı . İçlerinden birisi sonraki Hou-T'aııg i mparatoru M ing-tsung'un özel h izmetkarıydı (L i Chin-ch'üan ; 97: 4325aa); bir d iğeri de evvelce Li K'o-yung'un h i zmetkarıyd ı . Asıl aile ad ı Lo idi (52: 4268ba). Kendi lerinden bahsolunan diğer T'u-hun reisleri 929 y ı l ındaki vergiyi gönderen Nien Kung-shan (40: 4253aa), 94 1 'de saraya gelen Nien P'ang l i (79: 4300bb) i le 946'da diğerleriyle birl i kte öld ürülen Pai T'ieh-ku i i d i ler. (84 : 4307ca) . Son reis grubu Ho-l ien ai lesine mensuptu. Ho-lien To daha 576'da rei sti (25 : 4230ba; bb; 2 5 : 423 1 ab; 26: 423 1 db; 26: 4232aa; 5 0 : 4266aa; 5 3 : 4268cb; 6 1 : 4278ca), Ho-l ien Kung-te 95 1 y ı l ı civarında reisti (79: 4300bb: 9 5 : 4325 ca) ve 946'da diğer reislerle birlikte öldürülen Ho-l ien H u i- lung (84: 4307ca). Bu dönemin diğer kaynakları daha başka T'u-hun grup larından da bahsederler (mesela Chiu-kuo-chih 8, 2b: Liao shih 1 : 5 73 8da). T'u-hun'lar i lginç bir mesele teşkil ederler. T'o-pa dönem inde T'o-pa kabi leleri arasında bir T'u-yü-hun. bir T'u-ku-hun, bir Y ü-hun ve n i hayet bir de T'u i-hun kabi lesi vardı (Wei-shu 1 1 3 : 2 1 94aa; O. Franke, Geschichte i l i , 25 7-25 1 : W. Eberhard, Ç i n'in Ş i mal Komşuları, s. 1 62-3), Büyük bir ihtimalle bütü n bun lar aynı kabi ledir. O takd irde bizim T'u hun'lar da onlara mensuptur. T'u-yü-hun'lar aslen Hsien-pi, yan i Kuku nor bölgesine çek i l ip kendi yarı yarıya Tibetli dev letlerini kuran Moğol lard ı (bkz. P. Pel l iot, T'oung Pao 20, 323-3 3 1 ; T'P. 32. 368). Fakat d iğer

Wolfram EBERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

gruplar T'o-pa'larla kalmışlar ve bu federasyonun dağı lmasından sonra kendi kaderlerini yaşam ışlardır. Anlaşı ldığı na göre o zaman bu mün ferit gru plar bağımsız ana gruptan ay ırdedilmiş ve Ti betçe ad ı Haza olan ana gruba (J . R. A. S., Ekim 1 93 1 , 83 1 ) T'u-yü-hun (Tuyuxun) denmeye de vam edi l irken münferit gruplara ise D iug-cun (Mi norsky, Hudud al-alam, s. 258 ile mukayese ed iniz), yani Tui-hun veya T'u-hun denmişt i . Bu da ğı lmış olanların bir kısmı sıkı bir şeki lde Sha-t'o'lara katılmış ve on larla birlikte Doğu'ya göç etm iş lerdi (769'dan sonra; M inorsky, Mervezl s . 99 ile mu kayese ed in iz). Bun ların bir kısmı tekrar baş ına buyruk olmuştu ki bunlar başl ıca burada bahsolunan lardır; d iğerleri ise tamamen Sha t'o'laşmışlard ı - bun lardan da bahsolunmaktadır. Shansi'deki bu T'u hun'ların sonradan Bat ı Asya siyasetinde büyük bir rol oynam ış olan Qun'larla özdeş olup olmad ığı sorusu ortaya atı l mıştır (Minorsky, Mervezl 99). On lar Qay'ların ( = Hsi'ler) saldırısı üzerine B atı'ya, Sarı Uygurların bölges ine, göç etmek zorunda kalmışlard ı (Avfı'nin bildirdiğine göre; Minorsky, Hudud al-Alam, s. 284; M inorsky, Mervezi s . 30). Bu göçün 1 1 . yüzyılda olmuş olması gerekir. Çünkü bizim dönemimiz için bu mev cut haberlere göre pek mümkün değildir. T'u-hun'lar arasında görü len H o-l ien klan ı nı ise T'o-pa dönemi nden iyi tan ımaktayız ki, bun lar eski bir Hsiung-nu kabi lesid irler (Chin-shu 1 3 5 : 1 450b) . B u yüzden T'u-hun'ların d a yekpare bir gru p teşki 1 etmed ikleri ve içlerine diğer gruplardan kabile parçalarını aldıkları kes indir. Yukarıda bahsolunan Qun'lar büyük bir ihtimalle Tölös kab ilesi olan Hun'lara mensupturlar (Bu l l . Acad, S i n ic, VII, 560; Chavannes, Documents s. 50) ki bun lardan T'ang dönem inde pek çok bahsedilm iştir (Ch'i-yen-lu = T'P'KCh 254 = cilt 20, 35 a; T'an-pin-lu = T'P'KCh 1 9 1 = c i l t 1 5 , l 5 b), ve bizim dönem i m izde T'u-chüeh'lerden sayı lmışlardır (aşa ğıda bakın ız). 31) Yü-tien: Khotan'dan bir çok kez kısa kısa bu meyanda orada Mazdaizm'in hakim olduğu münasebetiyle bahsolunmuştur ( 1 3 8 : 4 3 76bb ) . Sonra 93 8 y ı l ın d a Khotan'dan iki defa bahsolunm uştur; bir sefe rinde Yang Jen-mei adındaki bir kralın gönderd iği bir hey'etten bahsolunmuş (77: 4297ca), sonra da Khotan kralı Li Sheng-t'ien'e bir ünvan tevdi ed i ldiği söylenmiştir (77: 4297da). Ayrıca 942 y ı l ın daki (8 1 : 4303aa) ve 943'deki ( 8 1 : 4303ab) hey'etlerden bahsedi l mektedir. L i Sheng-t'ien 960'dan sonra bile Khotan hükümdarı olarak zikred ilmekted ir (Sung-shih 490: 5 7 1 7ab). Yukarıda ( Uygurlar böl ümü nde) Yang Jen mci'in Khotan'daki bir Uygur hükümdarı olduğunu ve Khotan Uygurları-

Wolfram EBERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

n ın sonradan daha bir çok kere vergi gönderm iş olduklarını tahmin et m iştik. O takd irde Li Sheng-t'ien kimd ir? Adına bakı lırsa T'ang impara torları tarafından "evlat ed i n i lmiş" bir kişi olması gerekir. K hotan' ııı Sung-sh ih'deki ( 490) tasv irinde Li Sheng-t'ien'den sonra i.i nvan ları " Karahan" olan (ünvan lar kısmen Ç i nce kısmen de mahalli dilded irler) iki h i.iki.irndardan ( 1 063 v e 1 08 1 y ı l larında) bahsolunmaktad ır. K hotan 1 007 y ı l ı civarında Kad i r Han tarafı ndan zapted ildiği nden dolayı (W. Barthold, Turkestan down i.o the Mongol invasion [Moğol İsti lasına Kadar Ti.irk is tan]. s. 28 1 ) Sung-shi h'teki Khotan tasvirinin asıl merkezleri Karaşehir i le Kaşgar o lan Karahan l ı hanedan ları ile i l g i l i olması muhtemeldir. Bu Karahan l ı lar için tipik olan husus daha 893'de hükümdarl ı k ünvan larında Tafgaç veya Tamg:aç ( Tabgaç. T'o-pa) ad ı nın görü lmesid ir. (Z. V . Togan. U mumi Ti.irk Tarihine G i riş. s . 5 7). Li Sheng-t'ien'iıı a s ı l ad ı n ı n Tafgaç (T'o-pa) olduğunu çok muhtemel görüyoru m. Çünkü T'o-pa' lar genel o larak Li ad ını alm ışlard ı ve bu dönemde Kansu'da ve Ordos bölge s i nde T'o-pa'larııı olduğunu bil iyoruz. Ayrıca i l ginç o lan husus Bat ı l ı kaynakların 94 1 -43 arasında Samanoğlu Nasr b i n Ahmet'e gelen b i r "Ç in hey'eti"nden ( M inorsky. Mervezi s. 78) v e 94 1 de Kal i n bir S hakhlır'a Samanoğu l larından bir hey'et ge ldiğinden bahsetmeleridir. Kal in bir Sarı Uygur'du ( M i norsky. s. 73). Si.iti.i n bu hey'et trafiği Ç i n kaynakların ı n da hey'etlerden bahsettiği ayn ı y ı l larda vukubulmuştu. =

Wolfram EBERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

3. MÜNFERİT KABİLELER 1) Ch'i-pi: Bu kabile metni mi zde 94 1 'de An Chung-ju ng'un tavsiyesi i le

Hou-Ch in'lere katı lan bir T'u-ch üeh kab i lesi olarak gösterilmekted ir (98: 4325ca). Kabi le bundan sonra muhtemelen Ordos bölgesinde yaşam ışt ır. - Evvelce (903 y ı l ı c ivarında) Kuzey Shansi'deki Chen-wu yöresinde faa l o lan bu kabi leye mensup Ch'i-pi Jang adındaki bir adamdan bah is vard ır (52: 4267cb). - Bu kabile 9 Tölös kabi lesinden biri olarak iyi b i l i n mekte d i r ( B u l l . Ac. Sin . Y I L 560). Mahal li ad ı an laş ı ldığına göre Korba (veya K u rba) idi ve Saka belgelerinde Karibari denmektedir ( B u l l . School Or. Stud. IX, 5 56). Daha S u i-chu'da (böli.i m 84; Hırth, Nachwoıt, s. 36) b i le bahso lunınuştu ve önceleri Uygurlarla birlikte Y ı ldız vad isinde yaşıyor lard ı (Chavannes, Documents, s. 1 5 ). Fakat daha T'ang döneminde ise ad ı Ch'i-pi Ho- l i (veya A-l i ) olan (Ta-Taı:ıg hsin-yü 7,3h ve 8,2a) ve Liao tung'da. yan ı Mançurya hududunda. çarpışan bir reisten. bahsolunmaktad ır (T'an-pin-lu T' P'KCh 1 9 1 cilt 1 5 , l 5a). Yani daha 0 zamanlar kabi lenin bazı şubeleri Doğu'da çok uzaklarda yaşıyordu. =

Hsieh-ko: Bu kabi leden sadece bir defa 880 yı l ı civarında bahsolunımıştur (25 : 423 0bb). Buna karşı l ı k bu kabi leden Hsieh-k'o aile adına sah ip olan 2 kişiye tesadüf ediyoruz (25: 4230db ve 84 : 4306cb; 1 00: 4328db; 1 0 1 : 4330ba; 1 1 1 : 434 1 cb). Hsi n-T'ang-shu bu kabileye Sa ko demekted ir. Ad l istelerinde hem bir Sa-ku klanı ( Hsing 76a) hem de H s i eh-ku görül mektedir. Bu kabi l e muhtemelen bir Kao-chi.i kabi lesi olan So-ho ( Pei-slı ih) ile irtibatlandırı lan So-ko (veya Sa-ko) kabi lesi ile öz deştir (C havannes. Docuınents. s. 67). Bu So-ko kabi lesinin Sha-t'o'ların emrinde Kuzey Ç i n'e ge ldiğini ve An Ts'ung-clı in ailesinin ( 1 2 mensubu tan ınan 3 no'lu asil ai le ! ) bu kabi leye mensup olduğunu Hsin Wu-tai shi h'den (ChWTS h 98: 4325da'da zikredilm iştir) öğren iyoruz.

3) Hun: Bu kabile 94 1 'de d i ğerleriyle birl ikte Hou-Clı in'lere katı lan bir T'u

chüeh kabi lesi olarak gösteri l mektedi r ;98: 4325ca). - Hun'lar da 603'de tes l i m olan (Chavannes, Documents, s. 50) 9 Tölös kabi lesinden biri idi ler ( Bu ll. Ac. S i n . Y i i . 560). Daha T'ang dönem inde b i le yukarıda

Wolfra m EBERHARD / T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

bahsolunan Ch'i-pi'lerle birl i kte yaşıyorlardı (T'an-pin-lu T'P'KCh 1 9 1 c i lt 1 5 . l 5 b), fakat bir kere de Tarduş'larla birl ikte zikred i l irler (Ch'i yen-lu = T'P'KCh 245 = cilt 20, 35a). =

M u htemelen Batı Asya tari h i nde rol oynamış olan Qun'lardır.

4) İ-li: "Dağın önündeki İ-li" ve "Dağın arkasındaki İ-li" kabileleri de 94 1 'de Hou Chin'lere katılmak istediler (98: 4325cb). Y iieh-li'lerle birl ikte K itan'ların hfı kinı iyeti altında yaşıyorlardı. Bu kabi le hakkında başka bir bi lgiye sahip deği lim. 937'de İ-lo Ya-hsi.in adında bir Kitan sefiri Çin'e geldi (76: 4295db); 928'de İ-lo Ya-hsün adında bir T'u-fan reisinden (39: 425 1 ab) ve 939'da İ-li Tun adında bir Uygur elçisinden balısolunmaktadır ( 13 8: 43 76ab). Fakat bütün bu adlar değişik şekilde yazıldıkları için herhangi bir temel sağlamazlar. 5) Sha-niu: Ch'ing-clıou'da (merkezi Shansi) yaşayan ve hakkında başka bilgi bulunmayan bu kabile tam Çinl iler Yeh-chi'lere (bakınız aşağıya) baskın yap tıkları sırada kendilerinin de düşmanı olduğu için Yeh-chi'lere karşı harekete geçti ler. Fakat Çinliler Sha-niu'lara karşı da tavır aldıklarından dolayı Slıa niu'lar Çinlilere karşı cephe alıp onları 953 yılında yendi ler ( 1 1 3 : 4344ca). Ka bile adı terci.ime edilmişe benzemektedir ("sığır kasapları"). 6) Ta-ch'ung: 929 y ı l ı sonunda Yeh- l i kab i lesi i le birl ikte Hou-T'ang'lar tarafından mağlup ed i len (Ordos bölgesinde) bir klan veya kabile (40 : 425 Jba) . Kabi leden sonra bir kere Türkistan hududundaki bir Kitan ka

bi lesi olarak bahsolunur (Sung-sh ih 490: 5 7 l 7cb). Ad ları terci.ime edi lnı i şe benzemekted ir (büyük hayvan = kap lan). 7) Yeh-chi: Merkezi Shensi'deki Ch'ing-chou şehrinin 1 5 li kuzeyinde " Du l Kadın Dağı "nda yaşıyorlardı v e 953 y ı l ı civarında bölgenin vergi tahsil darı olan Kuo Yen-ch'in tarafından öylesine istismar ed i l d i ler ki ayaklan d ı lar ve sonra da Chang Ch ien-wu tarafından topyekün katledi ld i ler ( 1 1 3 : 4344ca: 1 1 3 : 4344db: 1 1 2 : 4343db). Vergi tahsi ldarı K uo bunun haricin

de yörede tuz tekelinin idaresinde yaptığı zimmetine para geç irmelerle d i kkati çekmişti ( 1 1 3 : 4344bb). - Ad ları muhtemelen terci.imed ir ("Yaban tavukları"); kabile (K itan?) hakkında başka b i l gi yoktur. 8) Yeh-li (Yüeh-li): Yeh-li kabilesi Ta-ch'ung'larla birlikte yaşıyordu: 929'da

onlardan 300 çadırdan fazlası Hou-T'ang'lar tarafından imha edildi (40: 4253ba). - Evvelce Kitan'ların himayesinde yaşamış olan Yüeh-li'lerin "dağla rın önün�eki" ve "dağların gerisindeki" kabi leleri 94 1 'de Hou-Chin'lere teslim oldular (98: 4325cb). - Ad listelerinde Yeh-li'lerden bir Tang-hsiang kabilesi olarak bahsolunmaktadır (Hsing 5 1 d). Fakat şüphesiz bir Kitan kabilesi olan Yeh-li.i kabilesinden de böyle bahsolunmaktadır (Hsing 5 1 d). Belki Yeh'li'ler Yeh-ii.i 'lerin bir kısmıdır? Belki de Yeh-li ehi-ehin (Cho-keng-lu 1 ) veya Yeh-

Wolfra m EBERHARD I T'O-PA VE SHA-T'O DEVLETLERİ

l i-k'o-wen (Yüan-tihih 33; T'P 1 9 1 4, 434-5) gibi Moğol kabi leleri ile irtibatları vardır? Yüeh-li'lerle özdeşl i kleri daha muhtemeldir ki onlar da evvelce bağım sız ülkele� iken sonra Kitan'lar tarafından ilhak edilen Yüeh-li-chi (Liao-shih 33) veya Yüeh-li-tu (Liao-shih 33) i l e mukayese edi lebilirler.

EKLER

•

1.t

1, \

�

/.·

�

'·) -{t. i

't.,, �

.fı

JI)

� ı_ �� ıı)d!- J�,

��

T.ı..

�;f

ll) ;!!. >2)

C2 )il � J:f

�

J5.) XI

�

�-- 1.h

,,.,

�-:;

. /....

1� l:t •

t:J)

'') ı�\ l• \ l li

i·J

-ıs

t t'

+t tC,

1>1

f'tl

ıt

f 'fi

�i\ :

·�

iJl ,.. ..,

� :r � !f

+..ı L

;�

.f.

.fo:. 4 '1.) ;; "'J

�i

��

�

. 1) '

re.

fı

f�

� ' i) 1' 'i

.. ,) 1#. f,ıj

�

�,

3 frı

't -1 1.. � ,

1l) 711

�J.

�y

!f, 1

��

7S'1

fcı

-ı

1'.J ;�...

ıt

ı:�

�j

·• > ıL ı•

'·

)--el f:;- ?t

·�} .tJı> l.'ı ;q

)

fl� .d ;t, 041 1 }J; .lrD

·:

6l) �� '!, � •"I ��... Ji t� l f! �fi.) ) � fı

�

L i. 1•1 1n. J 5)1

n.)

1' .J.

'') Jff

�

,ttt

rtıA.. ,'f,

''l

1.iı � ,,

n>A! /; f6

· t' )

.!')

f1J

,,, is,;

{t: .r.1

n.) J.11

SJ)

t.... ' /r

S &) o1-

�'1

Ilı

.ı.

ll) "�

'l)

ff.i t� {f>o

ll) 0)

1 �1

� ) .l.

m ,/Jt

Ti _,

1 �

t4\: 1 )�

":.._

t�

'lji . Jf

ı.t l\

U.)1� 5� nı :t... _r;

''° ;'.\.

. .

ii.)

jı)

f � �i

�

tı)l

-�� lj1 �) •)) 11� � - "' A, '' ' ar �l � . L r'ı

�1 {( �.. ıı

"1 1 k fıj 1

"�.J ::.!

�ı

·fa tı

rn '

4ı

�

·A

ft f'...

•

•ij

••)

.� 'ii , ı

·7

H . l°� . ., ., � i •f 1;) 1-J f. 1i : � l1

mı �

iV� "{';)

��

r3)

iL�)

• aı /v

·1

)l.

4_ �f.. .,., .ti .tt

tJl ) fi.., I�!.) JI. 1

l \SI

...., t r i

�1 f 1) ) ·t �

il �}

J.. (!l

�

1� �

·�lJ

o�J

')) � :f_, C\f} ;·� �� tt {:� f #J ..

111 ) 1

·�o 1!..

nı

1! -!

#ıı '·r t! JL

,t.} ı RiJ..

4ı./

11?

, ...ı

'�

,, )

u�

"' � hl,

�

' "'' ,t �

'1ll " 1.1

�

tt 1t ıt ınJ ;.� � I ıı�) .;� � ı lı ) .. 1 1�ı.. 't • <l l fı. ... ı

ıı�'

ınj · ı�ı

-� �

-� tj

L fı .�'K.

� f;( �

hl/ 'Ji.-.

'il

l'fT/ .4 '""

,, ;

,,>I

)J_

fi f

.c _. r;

Ü ı� 11. ı ;.. ·� 1 1 1 \!:" -� ry;/

,�.,

·� sı

··· ı.ı

� c�

a . �; 4-i JA

l �ı. ) ı 17)

b"tıl

fa. �

� ı ılr

ım

�6

�1.

11>) ,T-

�

J.ti-!

c:_,

,.,.,, ·-

�

.� .

l UJ

i t}}

l•ı.J

lft/

1;_j

� :

-2

�

,_ (..

.L lflı/ {g �� ffi/ l!S �,

tfJJ {ş...

6..

J!i fti ....

. .. � , ;, ; .; ' '�. , .&..

il'.} J

·� �

'9} ,, - I! k

lı�} #

tir}

J1i

� d

�} .:f.�

�

. ... / r

,1, '-"

ı, H

/; Jl

;,,, , 41

.f.•

:�

1 rsl

:/':. V {j..

J.i

'"'J

lljl

� �� 1;,

1'1>

l ıl ,/1,

� �I

lM}

$-�

l•ı.)

t,.;. � ;JJ

ııı�

.u � 2 ' '- / ıır)

�fi_ {o

, , ,, ;

1.... � B ı•r) Pt � � �,., , � ı h/ }.J Li ı�ı !Jf' � �

ti.t

: t !.1!·

l :.1_ �1

*" ıjl

,1tl e

ı • �I

O J.)

ııt)

ı •n

.9 n ıa

j.f

);.t ,#.{ �

ır-ı ı-1.· r......

f {'li 116

Ol}

''J�

l�b ".�

f.t!

1'1J A, 5t;

t�

ı�) ;f.... IJ

;,z.J

IJi)

] U/ J

, ,,, 4ı- ı:

ıs1r4.. ;/'-.

/ti )

'>')

•

Zı'-) l '}J

�) ---

·>Jl -

-;.�

f./. Zıj

J; l•

fi,,,

.•

J• .':i

;fl

' · "·

"""" ·/

••

. -!':

1.t h

11 ı 1 l

t i' .\

2 14 l

ll • .)

e. �· ;ı � J �at ' �l� �n .. s1 JJ ..

fı

!f ii[

l ll .J -1-.t l \1 1 2

;{,

:.ıu:ı

l1) " �

l )�)

ı 1q

...(''.}.

ı �.)

• 4"

/S\.) , t

Jfll :J-.:_

1·1}

-ı rıı L

>fJJ

•

i'_

-t

ıj

l.l ı

.7,,

mı l 1l.

:i.....

f!J

1.,:.) u •J

ı H) l'f

if t tu b

i: t �J

,(t_

ı1 0 .l

�, f·

:·1

m·�

f...

jj:

l.ı) .ı(.!, j j ıJI) 1 !f f,

�&

t it\ Ta. ' '" 1sr rtJ Ufl

vu J

.. -

.... -'·' ,

l. ı l-J 1 c., al! .:J

ım

Jiı.

·.il ff

{ij

I�

r.�

. ,..

�

Zil)

{Jt ;2't.!�

ın ı

ltlJ

a.J_

ı uı

. 11.J

��

,•

etj

'..!..

� 1

u r.)

?f..,

ltt)

;{,

'°. T·

., , , .

.iJ

u'1

1�

· ·�

·· �

�l

1'1'

�

,,,

li;.._

lrt.ı �

znJ

l;}

!! , �.' ,.

,. ti"

fi ,

�

.t.. ... $»

� !t.

·�

' A.

l1c))

1.n.

'3 l

-�

it•�

, ...,

ı.;) -;/.._"

t J � !.\'« � i ;:,, 11'

ı�.J

'f_

.s:ı t'i • J � " 5tJ. 1•\. ) ,"· ...... $

M) .tf"r

z �-l

...

ı•Jt JC 1r. :b-

,. - ..

ı,ıJ ,� -

)j �

t; iJi' ,� A1_

1" 1

,,,,

1.-

ı. ı ı

,,,

2].f}

l rt./

:[., �

f !ı

:.6

�t.

irı H '!

,,. ,._

2 )\ )

..t

l tıl }

iJl !<'t-

1ı. OJ 7..._

4 .o

<tl�

ı l1 1

�u-J

ım

1: ... �:r

,.... ;,1

1ık\

�" ..

•""-

�

ı. U�

:r- :a!

ırJ,ı

l iı}

-·�

y( ,, .

'! ...J

....

,ı

(.ı

:'f ,

-i" fi1

Jl.t JI ) 01 ) ;/: �� ! :,or;}

1 •f .) �I

�. * V� flı7 ��· 'il

1o �)

1*� "'

J t f/

;.;�'

X:t ��

31 ot @j

• 61

:, o t) ��

3G 'J

�

J611 '?)

,. ı..

.J:

A.� , ,,,

l l.1)

ld,,1

) l'f l

l• �

jf,

tcli , ..

ll•)

�

�.,

��

�12.)

> l-

j)f

�'1) �t 't l

) ıÇ.J

,{ .

12 9 i ) 2 'l

-1Q 'f_ ii

{")

)''J D�

A...

� ıı.�

Sı

l0•ı

� i� ?:i_

. Et. •

�

!ı

ll}l g

} 2' )

" c:;

fi �f

1 2.t l I

,�

-; �

� f/u

...z ..ı,

l!ı1 1/Jo

)/il

'·

� f,-;ı_

Harita: 1 Sha'-to döneminin (907-960) vergi ödeyen devletleri. Rakamlar bağıms•z devletlerle ilgilidir. Kabileler dahil edilmemiştir. Yuvarlak içindeki bir rakam diplomatik münasebetler işaret etmekte olup kare içindeki rakam bahsi geçen devletle diplomatik münas.ehetler olmadığı manasma gelmektedir. Bu rakamlar takriben devletin olduğu yerde bulunmaktadır.