Ziya Gökalp - Makaleler 8

ZİYA GÖKALP

MAKALELER

VIII

Hazırlayan FERİT RAGIP TUNCOR

KÜLTÜR BAKANLIĞI YA YIN LA R I:388 ZİYA GÖKALP DİZİSİ: 18

Kapak: Grafik Stüdyo S

Onay: 11.6.1981 gün ve 831.0 — 1081 sayı Birinci baskı, Kasım 1981 Baskı Sayısı: 5000 Altuğ Matbaası — ANKARA

HALKA DOĞRU MECMUASI'NDA YAYINLANAN YAZILAR

HALK

MEDENİYETİ I BAŞLANGIÇ

Her kavmin iki medeniyeti var : Resmi medeniyet, halk mede­ niyeti. O halde kavimlerin medeniyetlerinden bahseden bir ilim olan "İçtim aiyat" m halk medeniyetini tetkik eden bir şubesi de ol­ mak gerek. İşte kaideleri yazılı olmayan ve ancak ağızdan ağıza geçmek suretiyle bir soyda uzayıp giden bu ananevi medeniyeti mütalaa eden ilme "H alkiyât" adı verilir.

Başka kavimlerde resmi medeniyetle halk medeniyeti o kadar açık bir surette ayırt edilemez. Türklerde ise bu aynlık ilk bakışta göze çarpar. Türklerde resmi lisandan, resmi edebiyattan, resmi ahlâktan, resmi hukuktan, resmi iktisadiyattan, resmi teşkilattan büsbütün başka bir halk lisanı, halk edebiyatı, halk ahlâkı, halk hukuku, halk iktisadiyâtı, halk teşkilâtı vardır. Bu hadisenin sebebi, Türklerin, kendi müesseselerini yükseltmek suretiyle bir medeniyet ibda etmek yolunda gitmeyip yabancı milletlerin müesseselerini iğtinâm ve onlardan yapma bir medeniyet tertip etmeleridir.

Türk ruhu, böyle bir uçurum a düşmemek için, Türklere ilk defa birtakım sağlam duygular ilham etm işti : Türk yalnız kendisini necip görür, kendinden gayriye "ta t" derdi.

Türklerden herhangi bir kısım "ta t" milletleri taklit ederek Türk­ lükten uzaklaşırsa onları da "sart" tabiriyle kendisinden ayırırdı.

Türk’ün kendine mahsus bir medeniyeti vardı ki bunu" uygurluk" namıyla başka medeniyetlerden ayırt ederdi. Uygurluğun ananelerine 5

"türe", nizamlarına "tüzük” , fıkhına "yasa" adlan verilmişti. Türk kendi milletini "k ainât" kadar müstakil gördüğü için milletine ancak — bütün kelimesinde müştak olmak üzere— "budun“ tabirini layik gö­ rebilmişti. Türk, taptığı yaradana "Türk Tanrısı" tesmiye eder ve onu yalnız Türklerin ilâ ve ihyasiyle meşgul görürdü. (Kültekin kitâbesi).

Türk vicdanının bu doğru mefkureli ruhîyetine rağmen, Türk kavminin resmi uluları "divan" teşkilâtı yüzünden milli ananeleri u n u t­ tu. Tatlan m edeniyetçe kendisinden daha üstün görerek taklit etti, binaenaleyh Türklerin resmi seçmeleri, "sartlık",uçurum una düştüler.

Bereket versin ki halk seçmeleri, şifahi ananeleri muhafaza ederek Türklüğü büsbütün izmihlâlden kurtardılar. Selçuki tahtının münhal kaldığı bir sırada Gıyaseddin namında bir şehzadeyi iclâs ederek hükümet dizginini eline alan Karamanlı Mehmet Bey'in ilk işi divan yaparak devletin resmi lisanı olan Farisiyi ve memleketin içtimai dili olan Rumcayı yasak ederek Türkçenin resmi ve içtim ai lisan ol­ duğunu ilân eylemek oldu (Necip Asım Bey'in Türk Tarihi).

Bu tar'ıhi vaka, h âlâ Karaman Rumlarının Türkçeden başka bir dil bilmemelerini pek güzel izah eder. Osmanlı Türkier in az zamanda şevketli bir saltanat kurmaları, hükümetin halk seçmeleri elinde olma­ sından idi. O zaman Enderun-i Hümâyûn, Acemi Oğlanlar Kışlası, Paşa Daireleri namındsf üç, ameli m ektep vardı. Bu mekteplerde, Arap, yahut Acem'in tahriri ilimleri değil, Uygur Türklerinin siyasi ve içtimai tecrübelerden mütehassıl şifahi irfanları tatbik — tedris değil ! — edilirdi. İşte Lala Şahin Paşalar, Ferhat Paşalar, özdem iroğlu Osman Paşalar sutûrda değü, sudûrda bulunan bu halk irfanıyla, Türk yasa­ sıyla terbiye görmüşlerdi. Resmi bir mahiyeti haiz medreselerden yetişen âlimler ve şairler bu fevkalbeşer ve kendi zu'mlerince bil­ gisiz kahramanlan kasidelerle medh ve tebcil etmekten başka Os­ manlılığa hiçbir hizm et etmemişlerdi. Hükümet, bu halk seçmelerinin (tarik-ı seyfi ricalinin) elinden medrese yetiştirmelerine (tarik ilm-i ricaline) geçtikten sonradır ki Osmanlılık, merkez-i sikletini kaybede­

6

rek yuvarlanmaya başladı.

Bu izahlardan anlaşılıyor ki bizi yükselten amilleri halk medeniye­ tinde, inhitata düşüren müessirleri de resmi müesseselerimizde aramak lazım. Fakat şunu unutmayalım ki bir milletin şifahi ananesiyle tahriri maarifi arasında bu kadar derin bir ayrılık açılırsa resmi me­ deniyet halkın bütün zekâlarını emerek halk medeniyetini büyük bir kansızlığa düşürür. Başka milletlerde halk ile resmi seçmeler arasında daimi bir fikir ve duygu alışverişi vardır. Türklerde bu iki sınıf arasın­ daki münasebetler inkıtaa uğramış olduğu için, ne resmi âriflerde milli bir hassasiyet, ne de halk irfanında usuli bir intizam ve irtika mevcut olabilmiştir. Bu sebepten dolayı Türk halkı da yavaş yavaş gerilemeye, şartlaşmaya mecbur olm uştur. O halde Türk halkiyâtmı tetkik ederken bu inhitat hadiseleri de tetkik olunmak iktiza eder.

Halkiyat sekiz, bahse tefrik olunabilir : Halk teşkilâtı, halk felsefesi, halk ahlâkiyâtı, halk hukukiyâtı, halk bediiyâtı, halk lisaniyâtı, halk iktisadiyâtı, halk kiyemiyyâtı. Bu mebhasleri birer birer tetkik edeceğiz.

H alka D o ğ r u ( S a y ı : 14 , 1 0 T e m m u z 1 3 2 9 )

7

HALK

MEDENİYETİ II

RESMİ TEŞKİLAT, HALK TEŞKİLATI Her teşebbüsü hükümetten, yani resmi teşkilâttan bekleyen­ ler için hükümet "ru h", halk ise "bedeni"dir. Bizce hakikât bu telakkinin tamamen zıddıdır ; yani milletin ruhunu ' 'halk'', bedenini ise "hükümet" teşkil eder.

Hükümet "divan' lardan mürekkeptir. Kabine ; millet meclisi, oidu, idare, vilâyet meclisleri, resmi mektepler, resmi müesseseler birer divandan ibarettir. Divanların bütün işleri katı kanunlarla, nizamlarla bağlıdır. Divanı teşkil eden memurların terfi' ve tenzille­ ri sabit usullere tabidir. Bu usullere göre ehliyetten evvel "kıdem", zekâdan mukaddem "mansıp" nazara alınır. Divanlar lâyetegayyer kaidelere tâbi olduğu için içtimai ve siyasi hayatın her gün değişen ihtiyaçlarına hiçbir zaman tamamiyle intibak edemez. Binaenaleyh hükümet teşkilatı bedenimizi teşkil eden uzvi mekanizmalar gibi, birtakım mutelâsık ve müteselsil makinalardan ibarettir.

Halk dediğimiz heyet ise aile, köy, aşiret, hirfet, sanat şirketle­ ri, cemiyetler, siyasi fırkalar dini ve lisani cemaatlar gibi birtakım "ocak’lardan müteşekkildir. Ocak, hiçbir kanunla, hiçbir lâyete­ gayyer kaide ile bağlı değildir. Ocaklar (kökleri) mazide ve (dalları) istikbalde olan canlı ve tekâmuli ananelere maliktir. Ocakta zekâ ve ikdarm faaliyetine sed çekecek bir "silsile-i m eratip" zinciri yoktur.

Meğer ki, ocak dediğimiz şey de içtim ai bir tereddi ile resmileşerek divana münkalip olsun.

Halk teşkilâtının, milletin ruhu olduğunu ispat için divan makinalannı tahrik eden âmillerin ocaklar olduğunu göstermek kifâyet 8

eder. Hükümet makinasmda en mühim çarhlar, millet meclisi ile kabinedir. Bu çarhları tahrik eden kuvvetlerin siyasi fırkalar olduğunu bilmeyen yoktur. Siyasi fırkalar ise birer ocaktan, yani halk müessesesinden başka bir şey değildir.

Vilayet meclislerini idare eden eller de, mahalli fırkalar, yani eş­ raf heyetleri, iktisadi şirketler, ruhani meclislerdir.

Donanma cemiyetinin Bahriyeye, Müdafaa-i Milliye teşkilâtı­ nın orduya ne kadar kuvvetli müzahirler olduğunu tecrübe ile anla­ dık. "Türk Gücü" kabilinden "Boy-Scouts" müesseselerinin milli satvetimize ifa edeceği hizmetleri başka milletlerdeki misallerden istidâl ediyoruz.

Memleketimizin en büyük servet menbalarma hâkim olan hükü­ m et teşkilâtından, iktisatça kimler istifade ediyor ? Hangi unsurlar iktisadi teşkilata malik ise onlar ! Bu gibi teşkilâttan mahrum olan Türk - İslâm unsurunun, yurdumuzun hâzinelerinden ufak bir pay bile alamadığını her an teesüfle görüyoruz.

Bu misaller halk müesseselerinin resmi makinaları tahrik ettiğini isbata kâfidir. O halde yalnız hükümet teşkilâtına güvenerek halk teşkilâtımızı ihmal etmenin ne kadar yolsuz olduğunu anlamamız ve hiç olmazsa bundan sonra yalnız cesetli değil, aynı zamanda ruhlu bir millet haline gelmemiz lazım gelir.

* * * Osmanlı Devleti yeni teşekkül ederken, bütün müesseselerimiz ocak halinde idi. Enderun-u Hümâyûn, Acemi Oğlanlar Kışlası, Paşa Daireleri birer ameli mektep halinde idi. Genç zekâlar bu ocak­ lara intisap ederek ehliyetlerine göre kılıç-timardan vezir-i azâmlık rütbesine kadar iktisap ederlerdi. Levent Ocakları, birkaç korsan ge­ misiyle memleketler fetheden H ayrettin Barboroslar, Turgut Reisler yetiştirildi.

9

Yeniçerilik, Sipahilik, Garp Ocakları, Mısır ve Bağdat Kölemen leri birer aile ocağı halinde idi. Bu ocakların ananeleri, pirleri, husus asabiyetleri vardı. Bir milletin ihtiyarlaması, ocakların divan halim geçmesi demektir, ülkem izdeki halk teşkilâtının resmi müessesele: haline girmeye başladığı gün Osmanlılık ihtiyarlamaya başladı Bu sırada gayr-i müslim unsurlar halk teşkilâtına gittikçe ehemmiyet vererek gençleştiler. Patrikhaneler, metropolithaneler, cemaat mektep leri, şirketler, ticarethaneler, komiteler, çeteler birer mücahit ocağ: halinde çalıştılar ve nihayet bu kavmi ocaklardan birer devlet peyda olarak Osmanlı saltanatından ayrıldığını görmeye başladık. Bu küçük devletler istiklâle nail olduktan sonra resmi müesseseler teşkil ettiler.

Fakat bu resmi teşkilâtın ruhları yine ocak halinde idi. Bizde olduğu gibi divan mahiyetine geçmemişti. Bundan dolayıdır ki küçük Balkan devletleri ruhi milletler halinde çalıştılar, yükseldiler. Biz ise gittikçe inhitaya, inkiraza sürüklendik : Çünkü bizim ruhumuz uyuşm uştu.

Milletler uzviyetler gibi değildir. Bir uzviyet ihtiyarlaşa bir daha genç­ leşmez. Halbuki bir millet, halk teşkilâtını yeniden diriltebildiği için gençleşmek iktidarına maliktir.

Bazıları, bir milletin gençleşmesi için öldükten sonra dirilmesi lazımdır derler. Yani hükümet teşkilâtını elden çıkardıktan sonra halk müesseseleri yapabilir demek isterler. Biz bu fikirde değiliz. Bize göre tabii bir cereyanın yapacağı bu mucizeyi (hayati bir hamle) de husule getirebilir. Gelecek mekalelerimizde bu husulün suretini izah edeceğiz.

H a lk a D o ğ r u ( S a y ı : 19, 1 5 A ğ u s t o s 1 3 2 9 )

10

Ä°SLAM MECMUASINDA YAYINLANAN YAZILAR

İSLAM TERBİYESİNİN MAHİYETİ İslâm terbiyesi denilince iki fikir hatıra gelir : Birincisi İslâmiyetin terbiyede tatbik ettiği usuller, İkincisi yetiştirilecek çocukların İslâm akaidine göre terbiye edilmesi. İslamiyetin terbiye usullerini tetkik etmek terbiye tarihine aittir.

Biz bu makalede tarihteıı değil, bugünkü hayattan bahsedeceğiz, İslâmiyetin; terbiye mefkurelerinden birisi olduğunu göstereceğiz.

Bir mektep programına göz gezdirdiğimiz zaman çocuklarımıza üç türlü bilgi öğrettiğimizi görürüz. Evvela milli lisan ve edebiyatımızı, milli tarihimizi öğretiyoruz ki Türk dilinden, edebiyatından, Türk tarihinden başka bir şey değillerdir.

Saniyen Kur'anı Kerim, tevcid, ilmihâl gibi dini dersler ve İslâm tarihi ile İslâm lisanları okutuyoruz.

Salisen riyaziyat, tabiiyat gibi ilimleri ve bu ilimleri öğretmeye yarayan ecnebi lisanlar ile elişleri, idman gibi hünerler öğretiyoruz. Bu kısa göz gezdirmeden anlaşılıyor ki terbiyede takip ettiğimiz gayeler üçtür : Türklük, İslâmlık, Muasırlık.

Bir Türk babası, çocuğunun Türkçe konuşmamasına, Türkçe okuyup yazmamasına, Türk tarihini bilmemesine rıza gösteremez, aynı zamanda İslâm itikat ve ibadetlerini bilmemesini, İslâm tarihin­ den bihaber kalmasını da tasvip edemez. Bu baba çocuğunun Türk ve İslâm olarak büyümesini istediği gibi, muasır bir insan olarak yetiş­ mesini de arzu eder. O halde bizim için tam bir terbiye üç kısımdan mürekkeptir: Türk terbiyesi, İslâm terbiye«, Asır terbiyesi.

Tanzimattan evvel çocuklarımıza yalnız İslâm terbiyesi verili­ yordu. Tanzimatçılar memleketimize asır terbiyesini sokmaya çalıştı­ 13

lar. Bidayette bu iki terbiye arasında büyük çarpışmalar oldu. Yeni­ çerinin yerine Nizam-i Cedid'i ikame etmek küfür sayıldı. Avrupa kisvesini taklit etmek dinsizlik suretinde görüldü. Mekteplere resim, Fransızca gibi derslerin idhaline itirazlar edildi.

Arzın küreviyeti, güneşin istikrarı gibi hükümler, nakle mugayir­ dir denildi. Tecrübeten ve aklen sabit olan bu hakikatleri teyit için nakli deliller aramaya ihtiyaç messetti.

Mamafih yavaş yavaş asır terbiyesi yerleşmeye, yer tutm aya başladı. Fakat maateessüf, o kıymet buldukça İslâm terbiyesi ehem­ miyetini kaybetmeye yüz tu ttu . Vakıa mektep programlarında dini dersler yine mühim bir kemiyet teşkil ediyordu. Fakat İslâm terbiye­ sinin in h itak ı,kemiyet itibariyle değil, keyfiyet cihetiyle idi. Dini ders­ ler canlı'bir surette okutulm uyordu. Din mualimleri ilmi hakikatlere hâlâ bid'at nazariyle bakıyor, bu suretle talebenin itimadını kaybedi­ yordu. Bundan başka dini terbiyede ilmi usuller tatbikine de henüz başlanmamıştı. İşte böyle bir zamanda idi ki Türk — İslâm âleminin duçar oldu­ ğu karışıklıklar ve bunları takip eden felâketler "Türk m illiyeti” ve "İslâm beynelmilliyeti" namlarıyla iki canlı mefkurenin tecellisi­ ne sebep oldu. Bugün musibetlerin darbesiyle uyanan genç zekalar hezimetimizin mesuliyetini terbiyedeki mefküresizliğimize atfediyor­ lar. Diyorlar ki : "Biz gençlerimize ne milli terbiye, ne de dini terbiye vermek istemedik. Halbuki fertleri mukaddes gayeler için ölmeye sevkeden duygular din ve milliyet hislerinden ibarettir. Biz çocukları­ mıza Türk ve İslâm terbiyeleri vermediğimiz gibi asır terbiyesi de ve­ remedik. Çünkü asır terbiyesinin gayesi en müterakki milletlerin imâl ve istimal ettikleri aletleri bizim de yapabilmemiz ve kullanabilmemizdir. Halbuki biz iktisat âleminde olduğu gibi askerlik dünyasında da asrımızın aletlerini kullanmaktan âciz olduğumuzu gösterdik. İlmin miyarı ameldir. Ameldeki muvaffakiyetsizliğimizle ilimdeki behresizliğimizi ispat ettik. O halde ne mütehassıs mütefenninler yetiştiren alî mekteplerimiz, ne de vatandaşlar yetiştirmeye çalışan rüşti ve idadilerimiz hiçbir fayda temin edememişlerdir."

14

Tasvir- i efkâr gazetesi bu gıoi esaslara istinat ederek Tanzimat terbiyesinin iflâsını ilân etti. Şimdi, üç mütefekir zümre yeni terbiye­ mizin temellerini kurmaya çalışıyor. Türk terbiyecileri yeni hayatta milli ananelerin nasıl bir vazife ifa edeceğini gösterirken asır terbiyeci­ leri de ilimlerden ameli ve iktisadi faydalar temini için tedriste hangi usullerin tatbik edilmesi lazım geldiğini iraeye gayret ediyor. Bu mücahede devrinde İslâm terbiyesinin istinat ettiği esasları da aramak iktiza eder.

Bu üç terbiye birbirinin muavin ve mükemmeli olmakla mükel­ leftirler. Halbuki selâhiyetlerinin daireleri ve bu dairelerin hudutları makul ve muhik bir surette tayin ve tahdit edilmezse yekdiğerine mua­ rız ve muhasım da olabilirler. Asır terbiyesi maddiyat sahasında kalma­ yarak maneviyat âlemine tecavüz ettiği dakikada İslâm ye Türk ter­ biyelerinin hukukuna taarruz etmiş olur. Milli ve dini terbiyelerin hudutlarını tayin etmek ise daha güçtür. İslâm ananelerinden hangile­ rinin doğrudan doğruya İslâmiyete, hangilerinin Arap, Fars, yahut Türk'e ait olduğunu göstermek amik tetkiklere m uhtaçtır.

Binaenaleyh İslâm terbiyesi, esas itibariyle Türk ve asır terbiyele­ rini kabul etmekle beraber bunlar tarafından kendi sahasına vuku bulacak tecavüzlere meydan vermeye çalışacak ve aynı zamanda haki­ ki İslâm akide ve ananelerini hem bidayette Arap kavminden intikal eden, hem de bilâhara sair kavimlerden istiare olunan âdet ve bid'atlardan tefrika ikdam edecektir. tsla m M e c m u a s ı ( S a y ı : 1, 3 0 K a n u n u sa n i 1 3 2 9 )

15

FIKIH VE İÇTİMAİYAT İnsanın amelleri -ameli bir surette - iki nokta-i nazardan tetkik edilebilir : Birincisi nef'u zarar nokta-i nazarından, İkincisi hüsn-ü kubh nokta-i nazarından. İnsanın amellerini nef'u zarar nokta-i nazarından tetkik eden ilme - hıfsızıssıha, iktisat, idare manalarını cami olmak üzere - "tedbir" namı verilebilir. Bu ilim nef'u zarara, ferde, aileye, medeniyete dev­ lete ait olduğuna göre "tedbir-i nefs","tedbir-i menzil tedbiri-i medine tedbir-i devlet" gibi isimler alır. İnsanın amellerini hüsn-ü kubh (iyilik, kötülük) nokta-i nazarın­ dan tatbik ve takdir eden ilme - İslâm âlem inde - "fıkıh" namı verilir.

Hüsün yahut kubhu haiz olan amelleri "dini ibadetler" ve" hukuki muameleler" diye ikiye ayırabiliriz (1).

O halde fıkhı İslâm ’'menâsik-i İslâm iyye'' ve ' 'hukuk-u İslâmi ye" namlarıyla iki mebhâs-ı müstakili müştemildir.

(Son asırda fıkıh, tahsisen iki manada kullanıldığı için âdeta "hukuk-u İslâmiyye" tabirinin müteradifi olmuştur.)

Amellerin nef'u zararını tayin ve takdir eden (tecrübeye müstenit) akıldır. Amellerin hüsn-ü kubhuna gelince "M u'tezile" ye göre bun­ larda da akıl hâkimdir. Halbuki bir işin akıl tarafından takdir olunan hüsün yahut kubhu nef'u zararından başka bir şey değildir. Bir amelin nef'u zararım temyiz etmekle hüsn’u kubhunu takdir etm ek ayrı ayrı şeylerdir. İyi, faydalı olduğu için iyi değildir, belki iyi olduğuna inanıl­ dığı için iyidir. Vakıâ iyi aynı zamanda — cem aat nokta-i nazarından (1) A h l â k i fi il le r bu iki nevi a m e l l e r i n v i c d a n i s a f h a l a r ı n d a n i b a r e t o l d u iç in f ı k ı h d a a y r ı c a b i r a h l â k b a h si t e d v i n e d i l m e m i ş t i r .

16

faydalıdır da. Fakat iyinin faydalı olması iyiliğine inanılmasının »cbcbi değil, neticesidir. îyi menfaatle meşrut olduğu zaman iyi­ likten çıkar. Bunun içindir ki iyinin "mutlak "ve ¡makulevi" olması İktiza eder. Bu hal yalnız dini mukaddeseliere mahsus değildir, siyasi ve milli muazzezelerde de aynı keyfiyeti görürüz. Bir kavim münderis olduğu lisanını ihtiyaya çalıştığı zaman bunu faydalı olduğu için yap­ maz ; milli lisanın muazzeziyetine inandığı için yapar, vatanperver vatanı yolunda ölürken "karnım nerede doyarsa vatanım orasıdır" diye düşünmez, bir sancağı düşmana kaptırmamak için binlerce aske­ rin feday-ı cân ettiği vakidir. Halbuki maddeten bir bez parçasından ibaret olan sancağın hasım eline geçmesinde maddi hiçbir zarar mev­ cut değildir. Güneş insanlar için aydan daha nafidir. Bu hal "hilâl" i muazzez bir timsal ittihaz etmemize mani olmamıştır. Fes yahut kabalak ve kalpağı şapkaya tercih ettiğimiz zaman bunu sıhhatçe daha faydalı, yahut bahaca daha ucuz oldukları için yapmıyoruz. Şüphesiz içtimai vicdanımızda milli bir kıymetleri olduğu için­ dir ki bunları taziz ediyoruz.

Bu misallerden anlaşılıyor ki mukaddeseleri menfaatle mesaha, muazzezeleri mantıkla tahlil ettiğimiz takdirde (vicdan) mudebbireye inkilâp eder, ahlâkın yerine hıfzıssıha ve iktisat kaim olur.

Bugünkü felsefe ve içtimaiyatın kuvvetli delillerle iptal ettiği bu "zihincilik" ve "m enfaatçilik" nazariyelerini vaktiyle ehl-i sünnet Ule­ ması da reddetmişti. Ehl-i sünnete göre "hüs-ü kubh"da - akıl müdrik olmakla beraber - şer'i hâkimdir. Şer' amellerin hüsn-ü kubhunu iki milyara müracaatla takdir eder.

Bu milyarlardan birincisi "nass" ve, İkincisi " ö r f t ü r . Nass, kitap ve sünnetteki delillerdir. Örf ise camaatın ameli siyret ve maişetinde te ­ celli eden içtimai vicdanıdır.

Amellere hüsn ü kubhu nâtık olmak üzere nisbet olunan hüküm­ ler nassa göre : Vacip ile haramdan ; örfe göre : maruf ile münkerden

17

ibarettir. Mübah ise ne vacip, ne haram (2) ne maruf, ne münker"olma­ yan amellerin sıfatıdır.

Mamafih örfün vazifesi yalnız içtimai bir surette maruf ile münkeri temyizden ibaret değildir, (ma reâhu'l mü'minune hasesen fehüve indallah'ı hasen) hadis-i şerifi ve (örf ve amel nass ile amel gibidir.) kaide-i fikhiyesi mantukunca örf ledeliktiza nassın da yerini tutar.

Müslümanlar riassların nâtık olduğu emirlere ve nehylere ittiba mecburiyetinde bulundukları gibi marufu emir ve münkeri nehy et­ mekle de mükelleftirler. Maruf ve münker ise içtimai vicdanın tahsin yahut takbih ettiği amellerden ibarettir. Şu halde fıkıh bir taraftan "v ah y'e, diğer cihetterı"içtim aiyyet"e istinat eder. Yani İslâm şeriatı hem İlâhi, hem de içtimaidir.

Fıkhın nakli esasları mutlak ve gayr-i mütehavvildir. Kur'an-ı Kerim mahfuz, sünnet-i peygamberi alâ kaderi'l im kân mazbuttur. Şeriatın semavi kısmı bir tesisi ilahi olduğu için esasen "kemal-i mutlak "halindedir. Binaenaleyh bu kısım terakki ve tekâmülden münezzehtir. Dinin esasatmı sair içtimai müesseseler gibi tekâmül kanununa tabi telakki etmek doğru olamaz. Çünkü din, nezihkâr bir imanla inanıldığı zaman dindir, mutlaka ve lâyetegayyer olduğuna inanılmayan bir din, dirilikten çıkar.

Fıkhın içtimai umdelerine gelince bunlar içtimai şekillerin ve bünyelerin istihalelerine tabidir. Binaenaleyh bunlarla beraber değişe­ bilir. Her örf mutlaka bir içtimai enmîızecin örfüdür. Enmûzec için marufattan olan bir kaide diğeri için münkerattan olabilir, 'Tarih ve kavmiyat kitaplarına göz gezdirilince âdetlerin, teamüllerin, istimal­ lerin zaman zaman, cemaat cemaat değiştiği görülür.

Vakıa hüsn ü kubh, zihincilerin iddia ettiği gibi ferdi ve akli değil, mefkûrecilerin kabul ettikleri vecihle fevk-al-akıl ve iştimaidir.

Fakat içtimai ve mutlak olmaları cem aattan cemaata mütebeddil (2 ) M e n d u p ile m e k r u h v a c i b ile h a r a m ı n d e r e c e l e r i d i r .

18

olmamalarını istilzam etmez. İçtim ai mutlakiyet mukayediyyetle imtizaç edemez, fakat nisbetiyle itilâf edebilir. (İçtimai mutlakiyet bir kaidenin muayyen bir enmuzec -i içtimai dahilinde bilaşart. ve makulevi (catégorique) olması demektir. Mesela devletlerin kanunları birbirine uymamakla beraber her devletin kanunu kendi memleketin­ de mutlak bir m utâiyyeti haizdir. Nasıl ki milletler için ahlâk da böyledjr.) Fiillerin hayır yahut şer olması içinde cereyan ettikleri içtimai enmüzeclere nisbetledir. Buna binanen yalnız zamanların tegayyürüyle değil, nisbet olundukları cemaatlerin tahallüfıiyle de ahkâmın değişmesi lazım gelir.

Meselâ bir aşirette ferdin fiilimden (Semiye) gens'i mesuldür, fakat medeni bir şehirde bu kaidenin tatbiki caiz olamaz. Yine bir aşirette velâyet-i hassa (yani semiye reisinin hâkimiyeti) velâyet-i âmmeden (yani aşiret şeyhinin hâkimiyetinden) daha kuvvetlidir.

Medeni bir millette semiye küçülerek aileye, aşiret büyüyerek devlete istihale ettiği için bu kaidenin tatbiki hukuk-i ammenin istinadgâhı olan velâyet-i ammenin tezelzül ve inhilâlini mucip olur. İçtimaiyata göre aile (Maderi aile — Clan maternel), (Pederşâhi aile = Famille patriarchale), (Mesnevi aile = Famille dualiste) safhala­ rından geçmiştir.

Bugün muhtelif kavimlerdeki aileler ya bu üç enmûzeçten birine yahut aralarındaki hadd-ı fasıllara mensuptur. Bu emmûzeçlerden her birinde erkeğin, kadının, çocuğun hukuki münasebetleri tahallüf ettiği sabit olduktan sonra, hepsini aynı ahkâma tabi tutm ak mümkün olabilir mi? Zaten ezmânm tegayyürü ile ahkâmın tegayyürüne cevaz verilmesi de ezm âna taban içtimai enmûzeçlerin tahavvül etmesinden mütevellit değil mi ?

Vakia mevrid-i nassda içtihada mesağ yoktur, fakat nassm verid olmadığı mevkilerde örf ile amel nass ile amel gibi değil midir? Bazı fakihlere göre nass örften mütevellit ise mevridi nassda da içtihada cevaz vardır. O halde örfün fıkıhtaki sahası daha genişlemiş olur.

Balâdaki tem hidâttan şu neticeyi çıkarabiliriz :

19

Fıkhın menbaları ikidir : Nakli şeriat. İçtimai şeriat. Nakli şeri­ at, tekamülden mütealidir. İçtimai şeriat ise içtimai hayat gibi daimi bir sayruret (devenir) halindedir. O halde fıkhın bu kısmi İslâm ümmetinin içtimai tekâmülüne tebaan tekâmül etmeye müsteit değil, aynı zamanda m ecburdur da. Fıkhın nususa istinat eden esasatı kıyamete kadar sabit ve lâyetegayyerdir. Fakat bu esasların nassın örfüne, fakihlerin icmâma müstenit olan içtimai tatbikatı her aşrın icabât-ı hayatiyesine intibak zaruretindedir. İslam M e c m u a s ı ( S a y ı : 2, 13 Ş u b a t 1 3 2 9 )

20

İÇTİMAİ U SU L -İ FIKIH Fıkhın iki menbaından birincisi "nass", İkincisi "ö rf" dür. Fıkhın birincisi menbaı fevkalâde ■ ihtimamlarla tefahhus edilmiş ve bu suret­ le müteaddit ulum-i kur'aniyye ve hadisiyyeden başka bir de ahkâm-ı fıkhiyyenin husustan ne yolda iştikak ve teferru ettiğini gösteren Usul-i fıkıh namiyle bir ilim tekevvün etmiştir. Acaba örf hakkında da böyle ihtim am kârâne tetkikler yapılamaz mıydı ? örflerin zümrelere ve zümrelerin tekâmüli safhalara göre nasıl değiştiğini ve sonra bu tahavvül ve tekâm ül örflerin fıkha ne yolda tesirler icrâ ettiğini gösteren içtimai bir usul tedvinine imkân yok m uydu ? İçtim aiyât ilmi müsbet bir ilim olarak, ancak yakın zamanlarda teşekkül etm eye başladığından bu tetkiklerin icrasiyle böyle bir il­ m in tedvinini geçmiş asırlardan beklemek doğru değildir, her cemaa­ tın canlı hukuku, hakiki kanunu hayatının muhassalası olan örfünden ibarettir. Kitaplarda yazılı olan düsturları tefsir ve hayata tatbik eden, vicdanlarda yaşayan kaidelerdir. Bundan dolayıdır ki bidayette asli bir menba gibi telakki olunmayan örf fakihlere kendisini başka tarik­ lerle kabul ettirm eye muvaffak oluyordu. İslâm cemaatı hukuki ihtiyaçlarını tatm in için evvel emirde Kur' an-ı Kerim'e müracaat ediyordu. Bir taraftan da bu cemaat günden gü­ ne gayet seri bir surette tevessü etm ekte olduğundan, içtimai hayatın­ da ve dolayısıyla örf ve âdetinde amik tahavvülier husule geliyordu.

Binaenaleyh örfün bi-nihâye ânâtm dan bazısına bu. menbada m abih'it tatbik bulamadığı zaman sünnet ve hadise müracaat ediyordu.

Hatta İmam - Malik hazretleri, Medine ahalisinin içtimâi anenesini de sünnetin halk arasında münteşir bir şekli diyerek m abih’it tatbik ad­ dediyordu. ö rfü n payansız ihtiyaçları bu menbalarda da tatm in

21

olunamadığı vakit içtim â' ve kıyas esaslarına müracaat edildi. Aynı zamanda îmam-ı Azâm hazretleri örfün müstakil bir esas olarak nazara alınması lüzumunu hissederek nasm ihtiyacına evfak olan ciheti kıyasa tercih etm ekten ibaret olan istihsan kaidesini vazetti. İmam-ı Ebu Yusuf hazretleri "nass ile örf tearuz ederlerse bakılır : Eğer nass örf­ ten mütevellit ise örfe itibar edilir” kaidesini kabul etti. ö rfe ve içtihada itibar etmeyen, nassın zahiri manasına tevfik-i hareketten başka bir esas kabul eylemeyen yalnız bir fakih zuhur etti. Bu zat Zâhiriyye mezbehinin imamı olan Davut bin Ali idi.

Hayata kıymet vermeyen bu mezhep, hatasına uygun bir cezaya duçar oldu ; yani hayat tarafından kabul edilmedi. Binaenaleyh muahharen bazı şöhretcuların bu yolu müceddeden ihyaya çalışmalarına rağmen Zâhiriyye mezhebi hiçbir zaman yaşamadı ve hiçbir iz bırakmadı.

Görülüyor ki (İçtihat } örfe intibak ihtiyacından doğduğu gibi fıkhın tevessü ve teşa'ubu da örfün inkişâf ve teferu’iyle beraber yürümüştür.

Fıkhın tarihini yazmak için evvel-emirde İslam örflerinin tarihini bil­ mek iktiza eder.

Evet, İslâm şeriatı semavi köklere malik bir tu bâ ağacıdır. Fakat bu ağacın hikmet-i vücudu dünyevi bir feza ve muhitte yaşamak, iç ­ timai örflerden hava, hararet ve ziya alarak medeni ihtiyaçları tatmin etmektir. Bu ağaç birkaç asır yemiş verdikten sonra artık nâmiyeden mahrum kalmıştır denilemez. İslâm şeriatının kıyamete kadar her asrm şeriatı olarak kalacağına im ân edenler bu ağacın daima canlı ve velud olduğunu kabul etmek ıztırarmdadırlar ; çünkü yaşamayan ve yaşatamayan bir kanun, haya­ tın nazırm olamaz. Bu ifadelerden aiîlaşihyor ki fıkhın nassi bir usu’ıü olduğu gibi içtimai bir usulü de vardır.Fakat bu içtimai usul-ü fıkıh içtim aiyât ilminin tesisi bu asra nasip olduğu için şimdiye kadar ted­ vin edilememesi bunun tesisi vazifesi bu zamanın fıkıh ve içtimayatçılarına kalmıştır. Fakihler ve içtim iyatçılar diyorum : Çünkü bunu ne yalnız fakihler, ne de yalnız içtim ayatçdar yapamaz. Bu iki sınıfın ilmi teavünü olm adıkça bu yeni ilim teessüs edemez.

22

'

örfün, efkâr-ı umumiyye (opinioıı publique) â d ât (moeurs), teamil (coutum e), istimâl (usage), anane (tradition) gibi şekilleri var, fakihlerin içmai mutaazi şûrânın kararları da örfün bir nevi tecellileri­ dir. H atta tevâtürün, örfün menfi tesirlerinden âzâde olup olmadığım anlamak da bir içtim aiyât meselesidir.

Evvelen, örfün bu gibi muhtelif şekillerini ilmen tarif ve tasnif etmek lazımdır.

Saniyen, örfün ahlâki, hukuki, siyasi kısımları vardır ki aralarında­ ki farklar taharri ve tayin edilmek iktiza eder.

Salisen, örfteki tahavvül ve tekâmüllerin sair tabü hadiselerde olduğu gibi sabit ve zaruri kanunlara tabi olup olmadığı tetkik edilme­ lidir.

AvrupalI içtim aiyatçılar kavmiyât, tarih ve ihsaliyât ilimlerinin mukayese usulleriyle irae ve isbat ettiler ki" müşabih şerait-i içtimaiyye dahilinde bazı ahlâki ve hukuki müesseseler, bazı dini itikatlar aynı enmûzecde kalıyorlar; hayat-ı içtimaiyyenin ayniyeti, müesseselerin ayniyetini mucip oluyor. Hatta ispat olundu ki aynı enmuzecden olan cemaatlerde — bu cemaatler birbiriyle münasebette bulunamayacak derecede yekdiğerinden zamanen ve mekânen uzak oldukları haldeen fer'i âdetler ve teamüller bile mümâselet-i kâmile arz ediyor.

Aynı enmuzeclere ait müesseselerin bu münasebet-i muttaridesi hadisât-ı içtimaiyyenin muayyeniyet, (determinition) kanunundan müstesna olmadığına en mükemmel bir delildir. (Durkheim ). Bazı Ulemamız maddi hadiselerde tecelli eden kavanm-i tabiiyyeyi sünnet-i İlâhiye telakki etmişlerdir. Bu telakkiyi içtima-'ı kavamn-i tabiiyyeye, içtima-ı muayyeniyete de teşmil edersek hiss-i diniye daha muvafık bir hareket olmaz mı ?

Mademki kavimlerin ve ümmetlerin içtimai vicdanları, ahlâki âdetleri, hukuki teamülleri, siyasi efkâr-ı umumiyeleri ferdi iradeler­ den müstakil ve onlara hâkim olan tabii kanunlara tâbidir, bu sünnet­ leri tesnin ve bu kanunları taknin eden kudret meşiyyet-i ezeliyeden 23

başka ne olabilir ?

O halde örf de de nass gibi hakiki ve sarih bir surette değil, fakat zimni, mecazi bir itibarla İlâhi bir mahiyeti haiz olmaz mı ? İmam-ı Ebu Yusuf hazretleri "nass örften mütevellit, ise, itibar örftedir" diyor. Acaba dünyevi işlere ve içtimai hayata taallûk eden nassların hemen kâffesi örften mütevellittir denilemez mi ? İçtimai muayyeniyet ve ittiradı, âdetullahm tecellisi olarak kabul ettikten sonra bu siinnet-i sübhâniyenin içtimai hayata taallûk eden nusûsta da esas olması gayet tabiidir.

Mamafih içtimai usul-ü fıkıh, fıkhın içtimai menbalarmı tetkik etmekle beraber hiçbir zaman fıkhın yerini tutm ak iddiasında bulu­ namaz. Nasıl ki nass usul-ü fıkıhta böyle bir davada bulunamamıştır. İftâ' ve kaza vazifeleri usulcülere değil, ahkâm-ı fer—iyyeyi tenkis ile uğraşan fakihlere aittir. Usulcülere gelince bunlardan birinci kısım nusüs sahasında, ikinci kısım içtim aiyât âleminde fakihlere yol göster­ mek vazifeleriyle mükelleftirler. Fakıhler bu iki usulün ikisinden de müstani olamazlar. İslam M e c m u a s ı (Sayı :3 , 2 7 Ş u b a t 1 3 2 9 )

24

HÜSNÜ

KUBH İ ç t i m a i Usul-ü F ık ıh M e se le s i M ü n a s e b e ti y le

Hüsn ü kubhu nef'ü zararla karıştıranlar, bu tâbirlerin iki manalı olmasından dolayı bu hataya düşüyorlar. İyi ve kötü sıfatları manevi­ yata m alı sustur; fakat m addiyatta da kullanılıyor. Meselâ iyi kâğıt fena kalem deniliyor. Nâfi' ve mızır sıfatları m addiyât ve maneviyâ­ ta teşmil edilebilir. Lâkin manevi nef'ü zararı maddi nef'ü zarardan tefrik, etm ek şartıyla.

Eşyanın maddi nef’ü zararı, uzviyetler üzerinde haz yahut elem tevlit etmek kabiliyetleridir. Bu türlü nef'ü zarar mutlaka ilmi bir tahlil neticesinde uzvi haz ve eleme irca olunabilir.

Manevi nef'ü zarara gelince, bu, katiyyen uzvi haz ve eleme irca' olunamaz. Eşyanın manevi nef'ü zararı içtimai bir zevk yahut ıstırap husule getirmek kabiliyetidir. Bu çeşit nef'ü zarar ancak fevk-al-uzvi bid meserret yahut küdûrete irca' edilebilir.

Mesela sancak nafidir. Fakat bu nafiiyet maddi değil manevidir.

Sancak bize uzvi hazlar vermez. Onun bizim üzerimizdeki tesiri milli hayatımızı hatırlatması, milli vicdanımızı uyandırmasıdır ; bu suret­ ledir ki ruhum uzda ulvi bir meserret, kudsi bir inşirah husule getirir.

Eşyanın manemi nef'u zararına, maddi olanlarından temyiz için (h a y ru -şe r) denilmiştir. İşte bugünkü ilmi kanaate göre hüsn u kubh da yalnız bu manevi nef'ü zararın (yani hayırlı yahut şerli olmak hassalannın) aranılması iktiza eder.

Hüsn ü kubh, maddi nef'u zarara yani haz ve eleme iki suretle 25

mübayındır. Haz ve elem, fertte şuurla temyiz olunur. Halbuki hüsn u kubh, içtimai vicdanla takdir edilir. Hayvanlar ferdi şuura malik ol­ dukları için liaz ve elem duygularıyla mütehassısdırlar, fakat içtimai vicdandan m ahrum oldukları için hüsn u kubh mefhumlarından biha­ berdirler.

Hüsn ü kubh'un haz ve elemden faikı bu keyfiyetleri temyiz eden melekelerin ayrı olmasından ibaret değildir. Eşyanın maddi nef'u za­ rara malik olması tabiat-ı maddiyyesinin iktizasından olduğu halde hüsn ü kubha mâlikiyyeti böyle değildir. Sancağın kudsiyeti ve bu kudsiyetten mütehassıl olan manevi faydası onu teşkil eden kırmızı renkli kum aştan sâdır olmaz. Bu kudsiyet, ona hariçten gelmiştir.

Durkheim 'in tabirince "üzerine konulmuş (superpose) ve sonradan ilâve edilmiş (surajoute)"dir. İyi, muazzez, mukaddes dediğimiz bütün şeyler, maddi tabiatları dolayısıyla değil, içtimai vicdanın onlara ifSza ettiği kıymetler hasabıyla hürmete mazhardırlar. Bunlar birer timsaldir ki kıymetleri, temsil ettikleri mukaddes mevcudiyete yani cemaate aittir. İçtimai vicdanın akıldan farkına gelince, akıl, bütün insanlara müşterek olduğu halde her cemaatın vicdanı kendine mahsustur. Akıl için tarik birdir derler. Fakat vicdanlar için yol başka başkadır. Bun­ dan dolayıdır ki bir cemaatça iyi telakki olunan hususlar, diğer bir cemaat için kötü addolunabilir. Na'külat ise, her yerde ma'kuliyyetini muhafaza eder. Bundan başka, aklın vazifesi mefhumların tabii bir tasnifini yaparak mürekkep olan şeyleri -mantıki ayniyetlere istinaden - basit mahiyetlere irca' etmektir.

Akıl, insanı hayvanlar zümresine, hayvanı uzviler sınıfına, uzvi cisimler âdâdm a idhal ettiği gibi içtimai hadiseleri hayati hadiselere, hayati hadiseleri kimyevi hadiselere, kimyevi hadiseleri hikemi, miha­ niki ve bin-nihâye riyazi mahiyetlere irca' etmeye meyyaldir. Hulbuki Descartes inkilâbmdan beri ilmin haiz-i salâhiyet olduğu saha (kemi­ yet) âlemine inhisar ettiği gibi, aklın da muvaffak olacağı alemin yal­ nız kemiyet sahası olduğu tebeyyün etm iştir.

26

> Akıl, ilmi tecrübelerin yardımıyla keyfiyetlerin ve kıymetlerin muâdil-i kemmilerini birbirine irca ' ederek bunların kemmi münase­ betlerinden sabit kanunlar çıkarır ; Fakat, ne keyfiyetleri ne de kıymetleri temyiz ve takdir edemez. Keyfiyetlerin temyizi ferdi şuura, kıymetlerin takdiri içtimai vicdana yani örfe aittir (1). Gelecek makalemizde örften yani, cemaat vicdanından bahsedeceğiz. İslam M e c m u a s ı ( S a y ı : 8, 8 M a y ı s 1 3 3 0 )

(1) B u r a d a m a k s u d o la n akl -ı m ü c e r r e t t i r . M ü t e ş a h h ı s bir t e r k i p t i r ki a k l n m ü c e r r e t t e n b a ş k a ş u u r ve v ic d a n ı d a m u h t e v i d i r . İ l e r i d e b u n d a n d a b a h s e d e ­ ceğiz.

27

ÖRF NEDİR? t ş t i m a i Usul-ü F ık ıh M e se le s i M ü n a s e b e ti y le

örfıin ne olduğunu anlamak için evvel emirde, örfün ne olmadığı­ nı aramak lazımdır. Tarif olunacak bir mefhumun ağyarı tebeyyün ettikten sonra efradı daha kolayca taayyün eder ve o zaman efradını cami ve ağyarını m âni bir tarifini yapmak im kân haline girer.

Evvelâ örf ile âdet birbirine karıştırılıyor. Halbuki bu iki mef­ hum arasında umum, husus min-vechin mevcuttur. Yani bazı âdetler Örftür, bazı örfler âdettir, fakat her âdet örf olmadığı gibi, her örf de âd et değildir.

Adet seleften kalma bir kaide-i içtimâiyyedir. Ferdi itiyadlar baş­ ka, içtimai âdetler başkadır. Adet ferdi olmayıp içtimaidir ve aynı zamanda atalardan kalmadır.

Yeni zuhur eden içtimai bir kaideye âdet denilmez, bid’at denilir.

O halde âdetlerin, bugünkü batna, geçmiş batınlardan müntekil olması iktiza eder.

(Bu intikal uzvi veraset tarikiyle değil, içtimai veraset yani ter­ biye tarikiyle vuku bulur.)

Her âdet örf değildir. Çünkü âdetlerin her asır için nassça makbul olanı da var, m erdûd olanı da var. Merdûd olan âdetler, geçmiş ba­ tınlarda makbul olduğu içindir ki terbiye tarikiyle intikal şerefine mazhar olur, yoksa, hiç olmazsa vaktiyle, nasıl kabul ve tahsinine nail olmayan bir hareket, terbiye tarikiyle intikal edemeyeceğinden âdet kıymetini iktisap edemez. Geçen batınlarda nassça makbul olan

28

bir kaide, yeni batında merdûd olabilir. O halde makbul âdetler gibi merdûd âdetlerin de mevcut olması tabii olur. Adetin makbulü ve merdûdu olduğu halde örfün merdûdu-olamaz, örf nassça makbul olan kaidelerden ibarettir. O halde makbul âdetler örfte dahil olduğu halde, m erdûd âdetler örfün haricinde kalır.

Her âdetin örf olmadığı bu izahlardan anlaşıldı; şimdi de ör­ fün âdet olmadığını arayalım: Adet gibi bid'atm da nassça makbul olanı da var, m erdûd olanı da. Bid'at, geçmiş batınlardan intikal e t­ memiş, yeni batında tekevvün etmiş kaidelerdir. Bu kaidelere "İç ­ tim ai" sıfatını ilhak etmiyorum. Çünkü bid'atlerin içtimai olanları yalnız nassça makbul olanlarıdır. Nâssça merdûd olan bid'atler, iç ti­ mai değil, ferdidir. Yani başka milletler için içtim ai olduğu halde, maksud olan cemaata, bazı fertler tarafından idhal edilmiştir. Bu tahlilden anlaşılıyor ki nassça makbul olan içtimai bid'atler örfte dahildir, nassça m erdûd olan ferdi bid'atler ise örfün haricindedir. O halde örfün nassça makbul olması esaslı bir şarttır ki bu şartı haiz olan makbul adetlerle makbul bid’atler örfe dahil, bu şarttan âri olan merdud adetlerle merdûd bi'atler örften hariç bulunurlar. Örf tâbiri yalnız "Nassça makbul olan kaideler" manâsına delâlet etmez. Örf aynı zamanda "Nassça makbul ve merdûd olan kaideleri temyiz ve takdir etmek melekesi'' demektir.

Bu melekenin makbul gördüğü kaidelere (ma'ruf), m erdûd gördü­ ğü kaidelere "m ünker" denilir ki birincisi nâsm tahsin, İkincisi takbih ettiği kaideler manâsmadır.

O halde örf hem içtimai kaideler, hem de içtimai vicdana alem olmuş olur. İçtimai kaideler demek olan örfü, ferdi amellerden tefrik ede­ biliriz.

Bir kaide içtimai olabilmek için fertlerin hem hayati tabiatı haricinde, hem de iradesi fevkinde bulunmak lazımdır. Ferdin hayati tabiatından sâdır olan ameller içtimai olamaz. Mesela sevk-i tabii ile 29

yapılan fiiller uzvi veraset tarikiyle müntekil olduğu için hayatı hadiselerden m a'dûddur ; içtim ai hadiseler sırasına giremez. Sırf irademizle yaptığımız, yapıp yapmamakta tamamıyla hür olduğu­ muz fiiller de içtimai mahiyeti haiz değildir, bunlar da ruhi hadiseler zümresindendir. İçtim ai kaideler, hayati tabiatın haricindedir, çünkü hayat, onu terkip eden kimyevi unsurların haiz olmadığı yeni bir tabiata malik olduğu gibi, cemaat da kendini teşkil eden hayati fertlerde mevcut olmayan hususi bir tabiata sahiptir. Cemaat fertlerin adedi bir yekûnu değil, ferdi ruhların imtizacından husule gelmiş - nev'i şahsına münha­ sır - hususi bir şe'niyettir. Bu şe'niyetin de kendine mahsus bir tabi­ atı var ki hayati tabiata benzemez ve hayat kendisini teşkil eden kimyevi unsurların haricinde — çünkü müvellid-ül-mâ', müvellid-ülhumuza, azot, karbon unsurlarından hiçbirisi hayat hassasına' malik değildir — olduğu gibi (içtimai ruh) dediğimiz şey de hayati tabiatın haricindedir. O halde fertlerin haricinde bulunan bu yeni ruhiyyetin tasavvurları, hükümleri ve bu hükümleri mutazzammın olan kaideleri de fertlerin haricinde olmak lazım gelir. İçtimai kaideler ferdi iradelerin fevkindedir ; çünkü ferdin iradesi kendi mizacının, kendi seciyesinin muhassalasıdır. Her fert ayrı bir mi­ zaca, ayn bir seciyeye malik olduğu için, ferdi iradelerden sâdır olan ameller yeknasak bir şekilde bulunamazlar ki bir kaide m ahiyetini haiz olabilsinler. H atta, bu ferdi ameller,bazı hususi sebepler dolayısıyla tesadüfi bir müşahebet gösterseler bile yine (kaide) kıymetini ihraz edemezler. Çünkü kaide, yapılması yahut yapılmaması lazım yahut vacip olan bir iş demektir ; bazı fiillerin tesadüfi bir surette birbirine benzemesi lüzum ve vücubu istilzâm etmez. İçtimai kaide yani örf hayati tabiatın haricinde ve ferdi iradenin fevkinde bulununca, tabiatta mevcut olmadığı için, kendisini fertlere terhip yahut tergip tarikiyle kabul ettirmesi iktiza eder. Makbul âdetleri ve müstahsen bid’atleri tetkik ettiğimiz zaman bunlarda bu

30

iki hassanm hakikaten mevcut olduğunu görürüz. Bunlar fertleri, ya kuvve-i câziyeleriyle terhip yahut kuvve-i câzibeleriyle tergip ederek mevcudiyetlerini ta'm im ve idâme ederler. Bu kuvve-i câzibeye ' ’te'yid kuvveti: Sanction", bu kuvve-i câzibeye i'caz kuvveti-.Prestige’ de denilebilir. x Makbul bir âdet, yahut müstahsen bir bid'at suretinde tecelli eden İçtimai kaidelere riayet etmediğimiz zaman halkın ya istihza­ sına, ya takbihine yahut tel'inine duçar oluruz. Efkâr-ı umumiyyeden gördüğümüz bu aksülamel, içtimai bir mücazâttır ki onun korkusuyla birçok müsbet yahut menfi kaidelere müraat mecburiyetinde kalırız.

Mamafih bu kaidelere m ütâbaat için herkesin bu içtimai cezayı düşünmesi ve bu içtimai korkuyu duyması lazım gelmez. Çünkü ekse­ riyet bu kaideleri sevdiği, cazibesine müsahhar olduğu için mütâ' tanır. Sevilen bir kanundan korkmaya mahal yoktur. Korku duygusu, ancak bu kanunu sevmeyenlere lazımdır. O halde örf bizi birinci de­ recede ilham ettiği aşk kudretiyle ikinci derecede ihsas ettiği ceza kuvvetiyle teshiri altına alır. Tabir caiz görülürse 1'birincisi, Örfün cemal sıfatı, İkincisi celâl sıfatıdır" diyebiliriz. Örfün bu iki sıfatı tezahür edince m a'rûf olan fiillerin hem yap­ masını arzu ettiğimiz hemde yapmaya mecbur olduğumuz işler oldu­ ğu anlaşılır. M a'rûf (yapılması arzu olunan ve yapılması mecburi olan) bir fiil olmakla beraber aynı zamanda yapılabilen bir iş olması da iktiza eder. Bu üçüncü kayıt iledir ki ferdi fiillerden tamamıyla tefrik olunabilir. Çünkü fertler bazı ferdi reylerine içtimai kaide süsü vererek, hatta bunlarda te'yd ve i'câz kuvvetlerinin mevcut bulundu­ ğu iddia edilebilirler. Bu fertlere mademki dediğiniz işlerin içtimai kaide mahiyetinde olduğunu iddiâ' ediyorsunuz. O halde alâ-melein-nâs icra ediniz denilir. Bunu yapamadıkları takdirde ortaya koyduk­ ları kaidelerin içtimai olmadığı meydana çıkar. Çünkü içtimai bir amel yapılabilen ve yapılınca tahsin olunan bir iştir ; bu amelin aley­ hinde değil, lehinde olmak üzere bir te'yid kuvveti mevcuttur, halbuki yapılamayan bir iş aleyhinde te'yid kuvveti bulunan bir fiil olduğu

31

içindir ki yapılmasına imkân yoktu, o halde katiyen içtimai bir mahi­ yeti haiz olamaz. Fakat yapılmakta olan işlere gelince bunların büyük bir kısmı da ya sevk-i tabii ve ferdi irade ile, yahut mensup olduğu cemaatın pes-zinde âdetleriyle yabancı milletlerin âdetlerine ittibâ' edilerek yapılır. O halde her yapılan iş mutlaka örften m a'dud değil­ dir. ö r f yukarıda gösterilen sıfatları haiz kaidelerdir. Örf, cemaat vicdanının teklif ettiği birtakım mefkûrevi kaide­ lerdir ki fertler büyük bir iştiyakla bunlara yetişmeye çalıştıkları halde tamamıyla yetişemezler. Cemaat te'yid ve icâz kuvvetleriyle fertleri daima bu "içtim ai illiyyin” e yükseltmeye çahşır.Fakat fert­ lerin kıdemleri behimiyyette olduğu için "Hayat-ı sâfilin" den tama­ mıyla yükselemezler, içtimai illiyyine ancak nazarları yetişebilir, ö r f ile fertlerin amelleri arasında büyük bir fark olduğu içindir ki Max Nordau gibi bazı feylesoflar örfleri "içtim ai yalanlar" telakki et­ mişlerdir. Mamafih Max Nordau bu telakkisinde haksızdır. Çünkü cemaat vicdanı, fertlerine teklif ettiği kaidelerde gayet samimi olduğu gibi fertlerde de bu mefkurelere yetişmek için 'Samimi bir iştiyak ve tehâlük mevcuttur. Bu zahiri yalancılık, hayati tabiatla içtimai ta­ biat arasındaki uçurum dan neşet ediyor. Hayat nasıl kendisini teşkil eden maddeyi tamamıyla teshiri altına alarak her uzviyette beşeri bir zekâ husule getirememişse, cemaat de bütün fertlerini tamamiyle kendi ilhâmlarına müsahhar ederek faziletperver insanlar haline koyamaz.

Behimiyyet ile faziletperverlik arasında büyük bir mesafe mevcut­ tur. Bunun içindir ki Acem ş a ir i: D e s t - i m â k u t â h u h u r m â ber nahl

demiştir. Ve İmâm-ı Ali bu halin fert için bir nakise olduğunu şu âli kelâm ile ifade buyuruyor: K ı y m e t u ' l - m e r 'i h i m m e t ü h u .

Fertlerin amelleri örften büyük bir mesafe ile uzak olduğuna bina32

endir ki Kur'an-ı Kerim : "Ma'rufu emrediniz, münker'i nehy ediniz !" buyuruyor. Umumî bir surette yapılan işler "m a'ruf", yapılmayan iş­ ler "münker" olmuş olsaydı, mü'minler ma'rufu emir ve münkeri nehy, etmek suretiyle mticahedeye memur olmazlardı.

0 halde örfü, cemaatte zahir olan fiillerde değil, içtimai bir imân ile inanılan, içtimai bir aşk ile sevilen kaidelerde aramak iktiza eder, fiiller, az çok bu kaidelere yaklaşır ve yaklaşmak için de içtimai tazyiklerin yani te'yid ve icâz kuvvetlerinin daimi tesiri altında bulu­ nur ; fakat bu kaidelere tamamıyla yetişemez. İçtimai kaidelerin mefkûrevi bir mahiyeti haiz olması esasen iç ­ timai mefkureden nebeân etmesinden dolayıdır.

Gelecek makalede bu ciheti izah edeceğiz . tslâm M ecm uası (S a y ı: 1 0 , 5 H a zira n 1 3 3 0 )

33

KIYMET HÜKÜMLERİ Eşya hakkındaki hükümlerimiz iki türlüdür : Keyfiyet hükümleri, kıymet hükümleri. Şeker tatlıdır, portakal yuvarlaktır dediğimiz za­ man şekerin, portakalın birer keyfiyeti hakkında hüküm veriyoruz.

Halbuki baba muhteremdir, vatan azizdir, sancak mukaddestir dediği­ miz zaman bu mefhûmların kıymeti hakkında hüküm itâ ediyoruz.

Keyfiyet, eşyanın tabiatında mevcut olan bir hâlettir; tatlılık şekerin, yuvarlaklık portakalın tabiatında mevcuttur. O halde bir key­ fiyet hükmünün doğru olması, onun fezadaki vücud-u hariciyye, ta' air-i aharla maddi şe'niyyet (Realite)'e mutabık olmasıyla kaimdir.

Kıymet, eşyanın maddi tabiatında mevcut olmadığı halde bir cemiyet tarafından onlara verilen ehemmiyettir. Mesela aile vicdanı ana ve ba­ banın muhterem olduğuna, millet vicdanı vatanın ve sancağın mukad­ des bulunduğuna iman eder. O halde bir kıymet hükmünün doğru ol­ ması maddi bir vücud-u hâriciye mutabakatıyla değil, içtimai bir vücut-u zihniye muvafakatiyle kaimdir ; yani bu hükmün medlulünü eş­ yanın tabiatında değil, cemiyetin im ânında aramak lazım gelir. Mama­ fih bu izahattan kıymet hükümlerinin, ancak maddi şe'niyyete ma' kes olmadığını anlayabiliriz. Yoksa bu hükümlerin medlülü olan imân, içtimai bir vücud-u zihni olmakla beraber aynı zamanda birer vücud-u haricidir de. Çünkü bu iman yalnız cemiyete nazaran vücud-u zihni mevkiinde olup ferde nazaran vücud-u harici mesabesindedir. İşte bu vücUd-u hariciye "içtimai şe niyyet" namı verilir, bu şe'niyyetin de kendine mahsus bir tabiatı vardır ki ' içtimai tabiat" tesmiye edilir. Fert cemiyetin terbiyesi tahtında yetiştiği için bu içtimai imâna ekseriya haberi olmadan m üşâriktir. Bu müşareket mevcut ol­ duğu zaman fert im ânının harici bir vücuda,kendisinden hariç ve müs­ 34

takil bir şe’niyyetem utabık olduğunu ancbk mubhem bir surette duya­ bilir ; bü vücud-u haricinin imân-ı içtimai olduğunu anlayamadığı için onu mâ-ba'd-et-tabiavi bir mevcudiyet, ledunni bir şe'niyyet zan­ neder. Fakat asıl bu müşareket bulunmadığı zamanlardadır ki fert, imân-ı içtimai suretinde bir vücud-u haricinin bir şe'niyetin bulun­ duğunu vazıh bir surette hisseder. Çünkü bu içtimai imâna istinad eden kıymetleri red ve inkâr etmesinden dolayı cemiyet tarafından maddî bir cezaya yahut manevi bir aks-ül-amele duçâr olduğunu bit-tecrü,be anlar.

Fert, eşyanın maddi tabiatından birtakım keyfiyet hükümleri çı­ karır ; bunun gibi, bir cemiyete ait müessese ve ameliyelerin içtimaf tabiatından da birtakım kıymet hükümleri çıkarırız. Keyfiyet hüküm­ leri nasıl bir vücûd-u hâricinin ma'kesi ise, kıymet hükümleri de öyle­ dir. Fert, eşyanın keyfiyetlerini yaratamadığı gibi, kıymetlerini de halk edemez. Keyfiyetler maddi tabiattan sâdir olduğu misillû kıymet­ ler de içtimai şe'niyyetin bir mahsul-ü tabiisidir. Fert gerek o keyfi­ yetleri, gerek bu kıymetleri keşfeder,fakat ibdâ' edemez, tabiatın kanunlarını keşfeden insanlar kuvây-ı tabiiyyeye hâkim oldukları gibi, cemiyetin kanunlarını, idrâk eyleyen fertler de kuvây-ı içtimaiyyeyi sevk ve idare edebilirler. Ferdin cemiyetteki müessiriyeti, tabiattaki hâkimiyetinin aynıdır. Yani İkincisi tabiatı bilmekte ka­ bil olduğu gibi birincisi de cemiyeti tanımakla mümkündür. Ce­ miyeti teşkil eden müesseseler imân-ı içtimaiye müstenit bir sürü kıy­ metlerin mecmuundan ibarettir. Bu kıymetler dini ahlâki, hukûki, iktisadi, bedii, lisani, diye birtakım sınıflara ayrılır. Bu kıymetlerin hiçbirisi ne maddenin tabiatından, ne de ferdin fıtratından sadir ol­ muş değildir; hepsi cemiyetin imânından tevellüt etmiş ve onun vic­ danında yaşamaktadır. Cemiyetler birtakım nevilere, cinslere münkasem olduğundan her cinse ve her nev'e ait cemiyetler için başka başka kıymetler vardır. Gelecek nüshamızda bu içtimai cinsleri ve nevileri izah edeceğiz. İsla m M e c m u a s ı (Sayı: 17, 4 K a n u n u e v v e l 1 3 3 0 )

35

/

İÇTİMAÎ NEVİLER Müverrihlere göre her aşiret, her millet, her medeniyet husûsi seciyelere sahip ferdiyetlerdir. Bunlardan hiçbiri diğerlerine benzemez.

O halde müverrihlerce İçtim aî neviler yoktur, yalnız İçtimaî ferdiyet­ ler vardır, her cemiyet bir neve dahil olamayan eşsiz bir ferttir. Feyle­ sofların nazarında ise devletler, milletler, medeniyetler, aşiretler in­ sani cemiyetin birtakım muvakkat safhaları, muayyen zaman ve mekânlara mahsûs tecellileri hükmündedir. O halde feylesoflar için yal­ nız bir içtim ai nevi vardır ki "insaniyet" tir. Bütün cemiyetler bu nevin fertleridir. Feylesoflara göre içtimai hadiseler, ferdin tıynetinde meknuz bulunan insani temayüllerin inkişâfıyla hasıl olduğu için, bütün cemiyetlerin seciyeleri birbirinin aynıdır. Yalnız bir içtimai tekâmül vardır ki "insani tekamül" den ibarettir. Bütün cemiyetler bu tekamülün m uhtelif safhaları, devreleri mahiyetindedir. Müverrihe göre hiçbir zaman bir vâkıa tekerrür etmez. Bütün tarihi vâkkalar, münferid, eşsiz ve tekerrürsüzdür. O halde ilmin mevzuu umumiyyât ol­ duğuna göre, tarih hiçbir zaman bir ilim olamaz, çünkü ilim hadiseleri arasındaki m uttarid sebebiyyet rabıtalarını, yani kanunları arar. Müver­ rihler "um um i vâkıalar yoktur " dedikleri zaman, tarihin bir ilim olduğunu da inkâr etmiş oluyorlar. Bundan başka tarihten siyaset, yahut terbiye gibi umumi bir sanatın doğmasına da im kân görmemele­ ri lazım gelir. Çünkü bu müverrihlere göre bir cemiyet için faydalı olan müesseseler, başka cemiyetlere tatbik edilince faydalı olmaz, her cemiyetin kanunları kendine mahsûs müstakil bir manzumedir, cemiyetleri birbirleriyle mukayese ve birinin müesseselerini diğe­ rine tatbik etm ek caiz değildir, her cemiyetin müesseseleri öz içtimai hayatından kendi kendine doğar. Ö halde bu sanışa göre siyaset ve 36

terbiye gibi içtimai sanatlar ancak milletin hayatında mevcut olan hususiyetleri tekrar ve te'yid vazifesiyle mükelleftir, cemiyetin hayatı­ nı ta'dil ve islâh edemezler.

Feylesoflar nazarında ise, bütün cemiyetler aynı mizaca, aynı seciyeye, aynı ihtiyaçlara maliktir. Buna binâen hepsi için elverişli olmak üzere birtakım kanunlar yapılabilir. Birisi için faydalı olan mü­ esseseler umumu için de nâfidir. Bununla beraber müverrihlerin ve feylesofların hepsini bu kanaatta sanmak yanlıştır. Bu tasnif umumi, y et itibarıyla değil, ekseriyet itibarıyla hakikattir. İçtim aiyatçılar bu görüşlerin ikisinde de bir parçacık hakikat buluyorlar. Ve bu iki fikri "cemiyetlerin hayvanlar ve nebatlar gibi birtakım nevilere ve cinslere bölünmesi" nazariyesine istinaden te'lif ediyorlar. Cemiyetler, takım takım nevilere, bu neviler de takım ta -t kim cinslere ayrılınca mesele aydınlanır. Müverrihe göre tarihi vak­ alar birbirine benzemez, ve bütün cemiyetlerde bulunamaz. İçtimai­ yatçıya göre bir içtimai nevin müesseseleri, diğer içtimai nevide bu­ lunmaz, ve ona elverişli gelmez. Feylesofa nazaran bir cemiyetteki müesseseler o cemiyete münhasır değildir. Diğer milletlerde de buluna­ bilir. İçtim aiyatçıya göre de bir cemiyetin müesseseleri, mensup ol­ duğu içtimai nev'in fertleri olan bütün cemiyetlerle müşterektir.

O hâlde bir cemiyet kendi nev'ine mensup cemiyetlerden müesseseler alırsa, zararlı bir iş yapmış olmaz. Yalnız başka nevilere ait müessese­ leri aldığı zaman zarar görür. Cemiyetler evvelâ iki cinse ayrılır : 1) İptidai cemiyetler, 2) Milletler.

Cemiyet, fertleri arasında ahlaki bir tesanüt bulunan bir zümredir.

Bu tesanüdün iki şekli vardır.

Birincisi : Cemiyeti terkip eden fertlerin duygularının ve iti­ katlarının m üşterek olması. İkincisi : İçtimai işlerin fertler arasında taksim edilmesinden hu sille gelen içtimai yardımlaşmadır.

37

Birinciye "mihaniki tesanüt", İkinciye verilir.

"uzvi tesanüt "namları

Mihaniki tesanüt, fertlerin hissiyat ve itikadâtınca birbirine benze­ memelerinden...Uzvi tesanüt ; kabiliyet ve hünerce birbirine benzeme­ lerinden doğar. Mihaniki tesanüt fertleri içtimai uzviyetin hücreleri hükmüne koyar, uzvi tesanüt ise onları bu uzviyetin birer mütehassıs uzvu mevkiine çıkarır. Bir "nebati hayvan" da henüz uzuvlar teşekkül etmediği için yalnız hücreler vardır. Halbuki âli hayvanlarda göz, kulak, kalp, mide, akçiğer, ayak vesaire...gibi husûsi »vazifeli uzuvlar teşekkül etmiştir. İptidai cemiyetlerdeki, yalnız mihaniki tesanüttür ; bu cinse mensup bir cemiyetin fertleri arasında yalnız erkeklik, kadın­ lık ve yaş dolayısiyle gayet ehemmiyetsiz bir nisbete "iş bölümü — Division de travail 1' varsa da, içtim ai iş bölümü henüz başlamamış, yahut gayet iptidai halde kalmıştır; bu cemiyet doğrudan doğruya fertlerden mürekkep olmayıp birbirine benzeyen parçalardan ve bu par­ çaların her birisi de yine birbirine benzer kıtalardan... ilah mürekkebtir. Bu kıtaların her biri müstakil bir tesanüde sahip olduğu gibi, mü­ nasebette bulunduğu kıt'alarla birleşerek mafevk zümreyi, bu zümre de m erbut olduğu diğer zümrelerle birleşerek daha ' „.¿sek zümreyi... ilah, teşkil ederler. "Halkavi hayvan"lara benzeyen bu cemiyetlere "Kıt'avi cemiyetler - Societe segmentaire" namı da verilir. Milletlerde bu kıt'alar dağılarak onların yerine içtimai iş bölümünden mütehassd yeni zümreler teşekkül- etmiştir. Bundan dolayıdır ki milletlerde hem mihaniki tesanüt, hem de uzvi tesanüt mevcuttur.

Milletlere "mutaazi cemiyetler" namı da verilir. Kıt'avi cemiyet­ lerde fertler yalnız bir hücre mahiyetindedir. Mutaazi cemiyetlerde ise fertler bir hücre olmakla beraber ihtisasları nisbetinde birer mühim uzuv mahiyetini de haiz bulunurlar. Kıt'avi cemiyetlerde yalnız fert ile cemiyet arasında kuvvetli bir irtibat vardır. Mutaazzi cemiyetlerde, fert bir taraftan doğrudan doğruya cemiyete, diğer taraftan — fertler birbirinin mütemmim ve muhtacin ileyhi olduğundan — bütün diğer

38

fertler vaşıtasiyle de yine cemiyete m e rb u ttu la r (1). İptidai cemiyetler dört nev'e ayrılır ; 1) Tahalluf etmemiş semiyyevi cemiyetler.

Buna misâl Avusturalya cemiyetleridir. Bunlar, birbirine müsavi ve aralarında silsile-i m erâtip olmaksızın müctemi' , "to tem " ci cemi­ yetlerden ibarettir. Mütecanis ve aralarında tahallüf differentiation bulunmayan "elan semiyye "namını haiz zümrelerden mürekkep bu Avusturalya cemiyeti, cemiyetlerin en basit ve iptidai nev'idir.

2) Tahallüf etmiş semiyevi cemiyetler.

Bu cemiyetlerde "to tem " li semiye henüz mevcut olmakla bera­ ber, zevâle yüz tutm uştur. Bu ilk temel üzerinde sınıflardan, asker ocaklarından, dini tarikatlerden, Şaman derneklerinden mürekkep bjrtakım içtimai uzuvlar taazzi etmeye başlamıştır. Şimali Amerika Hintlileri buna misaldir.

3) Aşiri — Tribal cemiyetler.

Bu cemiyetlerde "to tem " teşkilâtı tamamıyla kaybolmuştur.

Aşiret, yine semiyelerden ve bilhassa erkek tarafından nesebe sa­ hip semiyelerden mürekkep olmakla beraber, kendi mevcudiyetini ve vahdetini evvelki cemiyetlere nisbetle daha kuvvetli bir surette his ve idrâk etm eye başlamıştır. Ekseriya devamlı bir merkezi hükümetle­ ri bile vardır. Buna misâl Afrika'daki Dahomeyler gibi.

4) İnhilâle uğramış iptidai cemiyetler.

Bu cemiyetlerde semiye büsbütün inhilâle uğramıştır. Bazı etnog­ raflar bu cemiyetleri küçük ailelerden mürekkep kit'avi teşkilât­ tan mahrum gördükleri için en basit cemiyet sanmışlarsa da yanlıştır.

Bu basitlik içtimai bir tereddi neticesi olarak semiyelerin inhilâle

(1)

M il le tl e ri n

ip t i d a i c e m i y e t l e r d e n

fa rk ı

y a ln ız

bu

sayılan

hususlara

m ü n h a s ı r d e ğ i l d i r . M i l l e t l e r d e y a z ı ve e d e b i y a t b u l u n d u ğ u gibi, h u k u k ve t a r i h ­ le ri d e y a z ı l m ı ş b i r h a l d e d i r . İ p t i d a i c e m i y e t l e r i n n e y a z ı ve e d e b i y a t l a r ı , n e d e y a z ı l m ı ş t a r i h ve h u k u k l a r ı v a r d ı r .

39

uğramasından jilen gelmiştir. Seylân adasındaki Veddalar buna mi­ saldir.

Milletler için henüz ilmi bir tasnif yapılmamıştır.

Biz — ilmi olduğunu iddia etmemekle beraber — içtim ai bünye itibariyle milletleri de beş nev'e ayırıyoruz :• 1) Zeami — Feodal milletler.

Semiyeler arası üzerinde yerleşerek köyleri meydana getirmişler­ dir. Arazinin mülkiyeti askeri, dini yahut iktisadi bir.nüfuz dolayısiyle beyler sınıfına! geçerek köyler birer" m alikâne" mahiyeti almış ve köylüler "fellâh : serf" hükmüne girmişlerdir. Bazı şarki vilâ­ yetlerimizdeki bu Arabistan'daki köyler h âlâ eşraf namını alan iktisadi nüfuz sahibi beylerin malikâneleri sayılır. Bu cemiyetlere " "köy esasına müstenid cemiyetler" de denilebilir.

2) Câmiavi (Communal) cemiyetler. Şehirlerde içtim ai iş bölümü neticesi olarak esnaf heyetleri Corporation teşekkül etçıiş ve şehir derebeylerinin hâkim iyeti altın­ dan kurtularak belediye meclisi vasıtasıyla kendi kendini idareye baş­ lamış ve aynı zamanda derebeylerine karşı hükümdâr kuvvetiyle bir­ leşmiştir. Şehir bu şekle girdiği zaman "câm ia" namını aldığı gibi şehir medeniyeti köylere de geçerek oralarda da ferdi mülkiyet ve ferdi hürriyet teessüs etmiş ve köyler de birer câmia haline girmiştir.

Bugün Anadolu köyleri birer melikâne değil, mülkiyet ve hürriyete malik ailelerden mürekkep birer câmiadır. Bu nevi cemiyetlere "şe­ hir esasına müstenit cemiyetler" namı verilir.

3) Medine — Çite'ler.

Bu cemiyetler, şehirler teşkil etmekle beraber, bir taraftan semiyyevi teşkilâtın, diğer taraftan zeâmi teşkilâtın izlerini havidir.

Atina ve Roma medinelerinde semiyeler birleşerek kabileleri, kabi­ leler birleşerek aşiretleri, Roma da üç, A tina'da dört aşiret birleşerek bu iki medineyi vücuda getirmişti. Bu teşkilât bir kıt'avi cemiyetin

40

bünyesini irae ettiği gibi, cemiyetin "Patriçiem client, Plebs" gibi sınıf­ lan havi olması da zeâmi bir teşkilâtın bünyesini gösterir.

4) Muzâaf cemiyetler.

Bazı cemiyetlerde şehirler câm ia halini aldığı halde köyler ma­ likâne mahiyetinde kalır. Kurûn-u vustânuı sonlarına doğru Cermen şehirleri câmia mahiyetine girerek senyörlerin nüfuzundan kurtul­ dular. Halbuki köyler, yine zeâmi m alikâneler halinde kaldı. Fransa'da ise şehir medeniyeti köylere yayılarak onları da câmia haline koym uş­ tu. Almanya'nın o zamanki m uzâaf hali bu nev'e misâldir. On altıncı asırdan itibaren hükümdarların ve senyörlerin hükümranlık kuvvetleri yeni nazariyeler ve yeni cereyanlar dolayısıyla kuvvetlendiği için, şehirler tekrar senyörlerin nüfuzu altına geçti. Almanya'nın son asra kadar milli bir vahdet husule getirmesine mani olan da, bünyesinin busurette olmaması idi.

5) Heyeti " Corporatif" cemiyetler. İptidai cemiyetlerde temel hizmetini gören zümre akrabalık ve din rabıtalarını haiz olan semiye idi. Yukarıda saydığımız millet nevilerinde ise "buk'avi — Terriotorial" zümrelerin, yani köylerin ve şehirlerin içtimai bünyede esas olduğunu gördük. Heyeti cemiyetlerde ise içtimai bünyenin esasi merkezleri paytahtta bulunan milli mahiyeti haiz hayetlerdir. Câmialarda da loncalar mevcuttu. Fakat bunların ha­ yat ve faaliyetleri câmia dahiline münhasırdı. Bundan dolayı bunlara "camiavi heyetler" denilirdi. Heyeti cemiyetlerde ise, bu camialara mensup heyetler paytahtta intihap ettikleri murahhaslardan mürekkep konfederasyon meclislerine malik olarak milli bir mahiyet alırlar. Me­ deniyetin bu şekline "paytaht medeniyeti" denilebilir. Ve medeniye­ tin en yüksek şekli budur. Avrupa’nın en yüksek milletleri bu şekle doğru ilerlemektedir.

Bu suretle semiye, köy,şehir medeniyetlerinin m uhtelif enmûzecleriyle beraber bir de "paytaht medeniyeti" enmûzeci olduğunu görüyoruz.

41

Bu tasnife göre Türk milletinin câmiavi cemiyetler nev'ine dahil olduğu ve istikbalde heyeti cemiyetler arasına girmeye nam zet bulun­ duğu anlaşılıyor.

Islâm Mecmuası ( S a y ı: 2 0 , K a n u n is a n i 1 3 3 0 )

42

DİNİN İÇTİMAİ HİZMETLERİ I Dinin içtimai hizmetleri cemiyetlerin m uhtelif enmüzeclerine göre başka başka suretlerle tecelli eder.

Cemiyetlerin "İptidai cemiyetler" ve "Mutaazzi cemiyetler" diye iki cinse ayrıldığım geçen makalelerimizden birinde izah etm iş­ tik. İptidai cemiyetlerde yalnız dini velâyet vardır, siyasi ve harsi velâyetler — müstakil bir surette — henüz teşekkül etmemiştir. Çünkü m etbüun haiz olduğu velâyet tâbileri olan halkın efkâr-ı umumiyesine (yani Kur'an-ı Kerim istilahmca : örfüne) istinat eder. Halbuki iptidai cemiyetlerde yalnız dini bir efkâr-i amme mevcuttur. Siyasi ve harsi efkâr-ı âmmeler henüz vücut bulmamıştır.

Mutaazzi cemiyetlerde dini efkâr-ı âmmeden başka iptidâ siyasi bir efkâr-ı âm m e, sonra da harsi bir efkâr-ı âm m e teşekküle başlar.

Binaenalyh mutaazzi cemiyetlerde dini velâyetten başka, siyasi ve harsi velâyetler de mevcuttur.

Dini bir efkâr-ı âmme rabıtasıyla birleşerek dini bir velâyete tabi olan heyete "ü m m et" denilir. Siyasi bir efkâr-ı amme rabıtasıyle birleşerek siyasi velâyete tabi olan heyete "Devlet" denilir.

Harsi efkâr-ı âmmelerin rabıtasiyle birleşerek harsi velayetlere tabi olan heyete "Millet' namı verilir. O halde iptidai cemiyetler yalnız ümmet mahiyetindedir, devlet ve millet mahiyetleri onlarda, henüz tezahür etmemiştir.

Mutaazzi bir cemiyette ise ümmet, devlet, millet mahiyetlerinden her üçü de-birbirinden ayrı olmak üzere - m evcuttur." İptidâ ümmet 43

teşekkül ederek bundan devlet doğmuş, devletten de bilâhare millet tevellüt etm iştir Bu gibi cemiyetlerde din, siyaset, hars müesseselerinin birbirinden müstakil ve yekdiğerine muavin olarak taazzi etmesi - içtimai iş bölü­ münün neticesi olarak - üç türlü efkâr-ı umumiyyenin ve bunlara müs­ tenit olmak üzere de üç çeşit velayetin teşekkül eylemesinden müte­ vellittir. İptidai ve mutaazzi cemiyetlerin farklarım anladık. Şim di dinin içtimai hizmetlerini bu iki cins cemiyetlerde tetkik edelim : İptidai cemiyetlerde ayrı siyaset ve hars teşkilâtları bulunmadığı için,bunların vazifesini de dini teşkilât ifâ eder.üm m et aynı zamanda devletle milletin makamlarına da kaim olur. İçtimai müesseseler nüfuz ve kıymetlerini herhangi bir velâyetten, daha doğrusu herhangi bir efkâr-ı âmmeden almak mecburiyetin­ dedir. İptidai cemiyetlerde ise yalnız dini velayet ve dini efkâr-ı âmme mevcuttur.O halde bu cemiyetlerdeki bütün müesşeselerin din­ den nebeân etmesi, nüfuz ve kıymetini ancak bu kudsiyet menbamdan alması zaruri olur. İptidai cemiyetlerde bütün müesseseler dini efkâr-ı âmmeye müstenit olduğu halde mutaazzi cemiyetlerde yalnız bir kısım müesseselerin bu menba'dan feyz almasına bakıp da dinin iptidai cemiyetler­ de mutaazzi cemiyetlerdekinden daha faydalı bir vazife ifa ettiğine ka­ il olmamalıdır. Dini efkâr-ı âmme taallûk ettiği müesseselere fevk-attabiî yahut daha vazıh ta'biriyle m u’cizevi bir kuvvet ve kıymet verir.

Bu kuvvetin nisbeten daha çok ma'nevi olan ve cemiyetin müşterek vicdanını temsil eden müesseselere taalluku ne kadar faydalı ise, dün­ yevi nâsûti ve hattâ maddi müesseselere şamil olması da o kadar muzırdır. Çünkü bu müesseselerin hayata uymasına mani olur. O halde dini efkar-ı âmmenin — iptidai cemiyetlerde olduğu gibi — bütün müesseseleri zir-ı nufuzuna alması mutaazi cemiyetler için gıpta oluna­ cak bir hal değildir.

44

Mutaiazzi cemiyetlerde dini efkâr-ı âmme» yine m evcuttur. Fakat yalnız, ruhâni ve kudsi bir m ahiyette kalması lâzım gelen fikirlere ve duygulara taalluk eder. Dünyevi ve nâsuti mahiyeti haiz olan müesesselere artık dokunmaz. Bu gibi müesseseler nüfuz ve kıymetlerini ya siyasi'efkâr-ı âmmeden, yahut harsi efkâr-ı âmmeden alırlar ve haya­ tın icabâtına göre tahavvul edebilirler. Siyasi efkâr-ı âmme, taalluk ettiği kaideleri hukuki kuvve-i müeyyide ile tetviç ederek onlara ka­ nun mahiyetini verir. Harsi efkâr-ı âmmeye gelince bu, bir çeşit ol­ mayıp , müteaddid nevileri havidir.

Ahlâki, bedii, Jisani, iktisadi, fenni efkâr-ı âmmeler. Bu efkâr-ı âmmeler taalluk ettikleri müesseselere ne dini müesseselerden olduğu gibi mu'cizevi, ne de hukuki müesseselerde olduğu gibi mahkemevi bir kuvve-i müeyyide vermezler, fakat sıyretlerin iyi, hangi eserlerin güzel, nangi ta'birlerin fasih, hani m etâ'ların güzel, hangi âletlerin faydalı olduğunu ta'yin ederler.

1 Mutaazzi cemiyetlerde taksim-i a'mâl neticesi olarak muhtelif içtim ai kıymetler için müstakil içtim ai müeyyideler yani efkâr-ı âmmeler tekevvün etm iştir. Bunlardan her biri kendi sahasında faydalı olan vazifesini müstakilen ifa eder. Binaenaleyh dinin içtimai faydaları­ nı bilhassa mutaazzi cemiyetlerde aramak daha muvafıktır. Çünkü bu surette dini ancak kendi hususi sahasında âmil görürüz. Gelecek maka­ lede bu cihetten bahsedeceğiz. İ s lâ m M e c m u a s ı ( S a y ı : 34 , 1 3 A ğ u s t o s 1 3 3 1 )

45

DİYANET VE KAZA İptidai bir kavim içinde bulunduğunuz zaman bütün ihtiyaç­ larınızı kendi kendinize tatm in etm eye mecbursunuz. Buğday yetiş­ tirm ek, un öğütm ek, odun kesmek, ekmek pişirmek, elbise dikmek, kundura yapm ak, ev inşâ etm ek, doktorluk, polislik, askerlik ilâh... gibi bütün vazifeleri ifâ etm ek her fert gibi size de teveccüh eder.

Halbuki müterakki bir millet dahilinde yaşadığınız vakit yalnız bir hirfetin ihtisasiyle mükellefsiniz. Meselâ mühendissiniz. Bu hırfetin size kazandırdığı para ile ekmek, elbise, kundura ilâh... ne kadar m uhtaç olduğunuz şeyler varsa hepsini çarşıdan satın alırsınız. Hasta­ landığınız zaman müracaat edecek doktoılar bulabilirsiniz. Devlete verdiğiniz vergilerle ırzınızı, mal ve canınızı siyânet edecek zabıta ve mahkeme gibi müesseseler, vatanınızı düşmana karşı muhafaza edecek ordu ve donanma gibi teşkilâtlar vücuda gelir. Sizi bütün bu işlerle uğraşmaktan kurtaran kaideye "taksim-i a'm âl" denilir.

Bu kaidenin teessüs edebilmesi için evvelâ o hirfetin, her fennin, her ilmin mütahassıslan yetişm ek, saniyen her vazife hakiki mütahassıslan tarafından der'uhde edilmek lâzımdır. Meselâ siz tababetle işti­ galden fariğ olurken, icabında mtitahassıs doktorlar bulabileceğinize eminsiniz. Evinizi bir hisar gibi tahkim etaıeyişiniz memleketin asayişini muhafaza eden bir zabıtanın mevcudiyetine inandığmızdandır. Muharebe olunca herkesin nefir-i âmm suretinde silaha sarılmaması bu işi muntazaman icra edecek bir ordunun varlığını bilmek­ ten nâşidir. İhtisas, fertleri havâs ve avâm diye ikiye ayrınr. Siz mü­ hendislik işinde havastansınız. Çünkü o fennin mütahassısısınız., Mutahassıs olmadığınız tabâb et, hukukşinaslık ilâh...gibi fen ve ilimler­ de âvamdansınız. Nasıl ki bir tabip, bir hukukşinâs da mühendislik 46

hususunda avamdandırlar ve bir adamın kendi fenninde havastan olmak şartıyla diğer fenlerde âvamdan olması hiçbir zaman ayıp değildir. Avâm ve havâs ancak ihtisas dairelerinde tefrik edilebilir.

Acaba diğer hususlarda mevcut bulunan bu ihtisas ve tâksim-i â'm âl kaidesi din sahasında niçin cari olmasın. Ul"um -u diniyye", bilâ tahsil herkes tarafından bilinecek kadar basit midir ? Ulûm-u diniyyeyi bütün maâlisiyle^ hikemiyyâtiyle tahsil etmiş din mütehas­ sısları bulunmasın mı ? Sonra "neşr-i din, terbiye-i diniyye, ta'lim-i diyânet vazifeleri lâalettayin herkesin teşebbüs-ü şahsisine terk edile­ cek kadar ehemmiyetsiz midir ? Anadolu köylerinden gelen kur'a efradının acınacak derecede dinden bi-haber olduğunu görüyoruz. Çünkü hepimiz din naşirliğini der uhde ettiğimize kani olmuşuz da bu vazifeyi hakkiyle ifa edecek bir din teşkilâtı yapmamışız.

Acaba İslâmiyyette böyle bir teşkilât yok muydu ? Var idi.

Fakat biz taksim-i a’m âlden ziyade "tahlit-i v azâif'den hoşlandığı­ mız için şimdiye kadar bu teşkilâtı başka işlerle uğraştırdık. İslâ­ miyet tâ hidâyette bir işin diyâni hükümlerini, kazâî hükümlerinden ayırm ıştır. Ta ilk asırlarda diyâni hükümleri bildirmek üzere müf­ tülük, kazai hükümleri bildirmek üzere kadılık makamlarını te'sis etmiştir.

H atta asrında ümmetin müftüsü olan İmâm-ı A'zam hazretleri bu iki makamın birleşmesi caiz olmadığı için "Kafldi-l-Kudât" va­ zifesini kabulden musırren istinkâf etti. Bu uğurda hayatım bilefedâ, eyledi.

Diyânetle kazâ birbirinden o kadar ayrıdır ki diyaneten caiz olmayan birçok işlerin kazâen cari olduğu kesretle görülür.

Faiz almak diyaneten caiz olmadığı halde devr-i şer'i tarikiyle kazâ'en vakidir. Mürûr-i zamandan dolayı kazâ'en hakk-ı dâvâ sakıt olursa da diyaneten hak sakıt olmaz. Diyaneten (varise vasiyet) caiz olmadığı halde, (nef 'i mülk) yahut (vücuh u birre) vasiyet edilmiş mala varisin nasp edilmesi gibi tariklerle kazâ'en caridir. Hele diyâneten caiz olmadığı halde kaza'en caridir. Adalet im kânı yok iken 47

taaddücU zevcât dînen gayr-i caiz oldjdğu ve âmme-i nâs için bunun adem-i im kânı nass-ı kur'anla müeyyeg bulunduğu halde kazâ'encari ve m uteberdir.

Dinen talak" Ebğazü-l-helâl iken kazâ'en hiçbir kayd-ı ihtırazi ile mukayyed değildir.

Diyâni ahkâm ile kazai ahkâm ın başka başka şeyler olduğu yukarıki misâllerden anlaşıldı. 0 halde siz müftü efendiye bir işin hükmünü sorduğunuz zaman size hangi ciheti beyân edecek ?

Hiç şüphe yok ki o işin ahkâmdı diyâniyyesini, kadı efendiye müracaat ettiğiniz zaman ise kazâi bir hüküm yani ilâm alacaksınız.

Bu iki vazife, bir şey mi ? Elbette değil ! O halde tmâm-ı A'zam haz­ retleri bu iki vazifeyi nefsinde cem' etmemekle o kadar doğru bir iş yapm ıştır ki bu uğurda hayatını feda etmesine bile değer.

Zaten neşr-i diyânet vazifesiyle mükellef bir sınıfın vücudunu bu âyet-i münife ifade buyurmuyor m u : "Ve m a kâne'l mu'minûne liyenfirû kâffeten felevlâ nefere min külli firkatin minhum tâifetun liyetefakkahu fiddin. El 'aye.

Neşr-i diyânetle mükellef bir sınıf tâ evvelden beri vardır, demiş­ tik. Evet ; başta müftüler olmak üzere müderrisler, m eşâyih, imâmlar, hatipler, vaizler ve hac delilleri bu vazife ile mükelleftirler. Bun­ lar bir Diyânet Nezareti'nin zır-ı murakabasında muntazam bir teşkilât-ı diniyye halini aldığı zaman artık memleketin ve bütün âlem 4 İslâmın en ücra köşelerinde bile neşr-i diyânet vazifesinin hakkıyla ifa edileceğinden emin olabiliriz. Taksim-i a'mal ve ihtisas kaidesi her sahada tatbik edildiği halde neden bu sahada tatbik edilmesin.

Bir zat ilm-i kazâda mütahassıs olduğu halde, ilm-i diyânette gayr-ı mütehassıs bulunabilir, yine bir diğer zat, ilm-i diyânette mütahassıs bulunduğu halde ilm-i kazâda gayr-i mâtahassıs olabilir. Aynı kimse­ nin bu iki ilmi nefsinde cem'etmesi neden lazım gelsin ? Haydi farz edelim ki bir adam bu iki ilme de tamamıyla vakıftır, mademki diyâni hükümler ile kazâ-ı hükümler arasında bu kadar derin uçurumlar mevcuttur, bir kimsenin aynı zamanda böyle gayr-i kabil-i te'lif iki 48

nevi hükmün itâsiyle vazifedâr olması Katıyyen gayr-ı caizdir, öır İşin diyâni ciheti mukaddes olduğu için oraya idare-i maslahat, itilafkârlık, hilecûluk gibi dünyevi tedbirler giremez. Bir işin kazâ'i ciheti ise iktisadi, sıhhi, fenni, birçok dünyevi icabâta tâbi olmak mecburiyetindedir. Bizim mübâlât-ı diniyye hususunda sair milletler­ den geri olmamızın sebebi şudur ki diyânetimizin esasları son derece âli olduğu halde kazâmızdaki kaideler ve usuller gayet nakisahdır.

Kazâ ile diyânet birbirine karıştırıldığı içindir ki kazâ işlerinden müşteki olan kimseler dine karşı da mübâlâtsız oluyorlar. Diyânet ve kazâ, birbirine karıştığı zaman ikisi de birbirine muzır olur. Çünkü bunların esasları ayrı ayn gayelere m a’tuftur. Fakat müftüler yalnız diyâni hükümleri itâ, kadılar yalnız kazâ-i vazifeleri icrâ ettiği zaman ikisi de vazifelerinin safvet ve tamamıyyetini muhafaza edebilir.

Urefâdan birisi (İhtilâf-u Ümmeti Rahmeten) nass-ı münii'indeki ihtilâf-ı ümmetin manâsı taksim-i â'm âl ve ihtisas; olduğunu söyle­ miştir ki gayet güzel bir tevcihtir. Bu güzel tevcih doğru bir tefsiri tazammun ediyorsa, Cenâb-ı hak'tan niyâz edelim bizi bu rahmete mazhar buyursun. İs lâ m Mecmuamı (Sayı : 35, 2 7 A ğ u s t o s 1331)

49

DİNİN İÇTİMAİ HİZMETLERİ II Dinin içtim âi hizmetleri siyasi, hukuki, iktisadi bedii, lisanı, ilmi müesseseleri kendi dairesi dahiline alması olmadığını geçen makalede izah etm iştik. Mutaazzi cemiyetlerde dinin büyük bir va­ zifesi de bu müesseseleri kendi dairelerinde serbest bırakmasıdır.

Din, ibadetlerle itikatlardan mürekkep olduğu için, dinin içtimai hizmetlerini bu iki nevi hadiselerin dünyevi faydalarında aramak iktiza eder (1). İbâdetlerle itikatların dünyevi faydaları hakkında, eskiden beri birtakım kanaatlar mevcuttur. Bazıları şer'i tahâret'i tıbbi tahâret'in aynı zannederek gusül, abdest gibi farizeleri mikropların izâlesi hikme­ tine istinat ettirirler. Ş er'i tahâret esas itibariyle ma'nevi levslerden uzaklaşmak mahiyetinde olduğu için bu tevcih doğru değildir. Adi su ile yıkanmak "asepsi” ve "antisepsi" vazifelerini ifa edemez. Hal­ buki şer'i tahâret, timsali bir m ahiyeti haiz olduğu için zaruret halinde toprakla teyemmüm suretiyle de icra olunabilir.

Bazı kimseler de, namazın faydasını jimnastikte, orucun m en­ faatini midenin hıfzısıhhasında görürler ki dini bu kadar maddileştir­ mek hatadır. Dini vazifelerin içtimai hizmetlerini maddi faydalarda değil, ma'nevi menfaatlerde aramak iktiza eder. Çünkü içtimai hadise­ ler esasen manevi yani ahlâki ve mefkûrevi hadiselerden ibarettir. İçtimai hadiselerin tetkiki ise ancak içtim aiyat usuliyle icra olunabilir.

(1 ) D in in u tı r e v i f a y d a l a r ı n ı g ö s t e r m e k m e v z u u m u z u n h a r i c i n d e d i r . Bu h u s u s iç tim a iy a tç ıla ra d e ğ il,m ü tek ellirh lerte fakıhiere aittir.

50

O halde biz de dinin içtimai tesirlerini içtim aiyât usuliyle tetkik edelim : Djn, bütün mevcutlan "mukaddes", ve "zenim " (2) (profane) diye iki cinse ayırır. Mabut ve ona m uzâf olan her şey mukaddestir, bunların haricinde kalan şeyler ise zenimdir.

Dinin en esaslı şartı zenim hadiselerin mukaddes hadiselere takarrüp ve temasını m enetmektir. Bu iki varlık arasında, itilâfı gayr-i mümkün kılan bir tezad-ı mutlak mevcuttur. Zenimi mukaddese yak­ laştırmak; kudsiyeti tanzim (profaner) etmek en büyük bir günahtır.

Bunun uhrdvi kuvve-i müeyyidesinden başka, dünyada da mucizevi bir kuvve-i müeyyidesi vardır. Tekin olmayan bu kuvvet hürmetsiz­ likte bulunan mutekitleri yıldırım gibi çarpar, mahveder.

Halbuki diğer taraftan ibadetin mahiyeti de zenim olan insanın mukaddes olan mabuduna takarriip etmesi demektir. O halde ibadetin icra olunabilmesi için, evvelâ ibadet edenin zenimlikten kurtulması lazımdır. Abld, zenimlikten kurtulup az çok mukaddesleşmelidir ki mukaddese takarrüp edebilsin, bundan dolayıdır ki ibadet iki devreye ayrüıi. Birinci devrede âbid, zenim hadiselerden tecerrüt etmeye çalışır ki bu nevi amellere "menfi âyinler" denilir. İkinci devrede, artık zenimlikten insilâh etmiş olan âbid, ruhunu mabuduna arzetmeye başlar ki, bu ameliyelere de "müsbet ayinler" denilir.

Menfi ayinler bunlardır : (1) Gusül, abdest, necasetten tahâret, hayz ve nifâstan tatahhur, sert-i avret, oruç.

(2) îstikbal-i kıble ibadetleri hususi mahallerinde icra etmek, ibadetleri hususi vakitlerinde eda etmek, ayinlere sağ cihetten baş­ lamak, (3) Dünya ktiâr,.a etmemek, etrafına bakmamak, m ikatta ziynet

(2 )

Lisanım ızda m uka d d esin

z ıd d ı m a n a s ı n ı if a d e e d e c e k bir k e l i m e o l ­

m a d ı ğ ı için ıs tı la h o l a r a k b u k e l i m e y i k u l l a n m a y ı - m u n a s - t p - g ö r d ü k .

,

libasını çıkarıp ihrâm a girmek, ihrâm esnasında saçını, tırnağını kesmek suretiyle ziynete meyil etmemek, (4) Feday-ı nefsin timsali olmak üzere kurban kesmek, zekât ve fitre itasiyle fedâyy-ı malda bulunmak, cihad ve hac seferlerine katlanmak.

Bu maddeler tetkik olununca görülür ki evvela ferdin uzviyetine taallûk eden uzvi fiillerle yemek içm ek, gibi hadiseler, saniyen ferdin mütelezziz ve müstefit olduğu zamanlar ve mekânlar evler, çarşılar, mesireler ki ibadet mahalleri buralarda değildir (3), salisen tekellüm, telebbüs, tezeyyün gibi ferdin hoşlandığı bütün şeyler, râbian mal ve can ve huzur ve istirahat gibi ferdin muhteris! olduğu şeyler umumi­ yetle zenim mahiyetindedir.

Bu tahlilden anlaşılıyor ki ferde ait olan her şey zenimdir, o halde menfi ayinlerin gayesi fertleri ferdiyetten tecrit etm ek, "Terk-i mâsiv â ”nm esası olan "nef'i ferdiyyet" mertebesine yükseltmektir. O halde manevi levs ferdi arzulardan ve bizzat ferdiyetten ibarettir ki gusül ve abdest gibi ayinler bizi timsali bir surette onlardan tathir ediyor, diğer menfi ayinlerde yine bu suretle bizi ferdi heves ve merbutiyetlerden yani manevi şaibelerden tecrit eyliyor. İnsan esasen gariziyyât (fizyoloji) itibariyle hodkâm bir hayvan­ dan başka bir şey değildir. İçtimai hayatın teşekkül edebilmesi için evvel emirde bu hodkâm lığın, ferdperestliğin hafiflenmesi lazımdır.

Fert, ferdi arzularına, nefsani ihtiraslarına hâkim olm adıkça, ferdiyetden büyük fedakârlıklar icrasına alışmadıkça (medeni bittab) ola­ maz. İçtim ai hayat, fertlere (kimsenin malına, canına, ırzına doku mamak, tembel olmayıp işçilik etm ek, okuyup yazmak, öğrenmek, ahlâklı ve namuslu olmak, vergi vermek, yol yapmak, muharebede hayatım feda etm ek, oğlunu askere vermek, şehit ailelerine ve mecruh (3)

Z a m a n ve m e k â n l a r ı n da m u k a d d e s o la n la rı v a r d ı r ki i b a d e t l e r , b u

z a r f l a r d e r u n u n d a icra o l u n u r : K â b e , k ı b l e , c i h e t i , c a m i l e r , b a y r a m , r a m a z a n , c u m a , n a m a z v a k i t l e r i , b u n l a r ı n i ç t i m a i m a h i y e t i h a i z o l d u ğ u n u gele. îk m a k a l e ­ de göstereceğiz.

52

gazilere mali fedakârlıklar icra etm ek gibi) hodkâmlıkla gayri kabil-i telif birçok mükellefiyetler tahmil ediyor. Bu vazifeleri, ifa edebilmek için ferdi ihtirasları yenecek kuvvetli bir irade lazımdır.

Hülasa, ferdin (Bâki bilcema’a) olması için, evvel emirde (Fâni filcemâ'a olması muktazidir. İşte m enfi âyinler insanda ferdi mahiyeti haiz bulunan bütün şeyleri zenim yani fani, mekruh ve haram adde­ derek insanı onlara taalluk edeni arzu ve ihtiraslara karşı teslih, edi­ yor, insan bu hakimiyyet-i nefs talimgâhmda arzularını yenmeye kadir kuvvetli bir irade melekesi iktisap ederek hakiki insan mertebe­ sine yükseliyor. Evvelce hodkâm bir fert iken, şimdi fedâkar bir vatandaş oluyor. H atta denilebilir ki bu dini zabıta olmasaydı hukuki ve ahlâki zabıtalar teessüs edemeyecekti. Menfi âyinler müessir ve mü­ temadi bir terbiye sayesinde yavaş yavaş fertleri ferdiyetten tecj-it ederek içtim ai olmaya hazırlıyor. O halde, dinin yalnız menfi âyin­ leri bile kendi başına gayet mühim içtimai bir âmildir.

Menfi âyinler esasen müsbet âyinlere vusul için bir vasıtadan ibarettir. Fakat bir sınıf âbidler buna gaye derecesinde kıymet verirler.

Yıllarca "gündüz sâim, gece kaaim" yaşayan, itikâfa giren, nefsini türlü m ahrumiyetler ve eziyetlerle kırmaya çalışan, mal ve servetini ve hatta İbrahim Etem gibi tac ve tahtiyla evlad ve ailesini terk ederek fakrı kendine medâr-ı fahr yapan, hakaretlere, taarruzlara şefkat ve uhuvvetle mukabeleyi meslek edinen bu yüksek iradeli din kahraman­ larına "zâhid" namı verilir. Bir millette bütün fertlerin zâhid olması imkânsız olduğu kadar, muzırdır da. Fakat her millette kuvvetli bir seciyyeye timsal olmak üzere m ahdut miktarda bir zâhitler zümresi bulunmak da elzemdir. Çünkü zayıf iradeliler şedid bir azmin ne harikalar icrasına kadir olduğunu görmektedir ki maneviyetlerini takviye edebilirler.

Z âhitler hakkındaki bu telakkiye şöyle bir ittiraz dermeyan edilebilir : "Mu'tekifler bilâkis içtimai hayattan uzaklaşarak münferit bir hayat yaşıyorlar, o halde içtim aiyetten insilâh ederek ferdiyete rücu etmeleri lazım gelmez mi ?"

Buna şu yolda cevap veririz : Mu'tekif ferdi arzu ve ihtirasların yuvası olan ev, çarşı, mesire gibi muhitlerden kaçıyor ; konuşmak, uyumak, yemek, içmek, keder ve elemden azade kalmak gibi ferdin hoşlandığı lezzetlerden, rahatlardan nefsini mahrum ediyor. Bütün bunları yaparken ferdiyetle mücadelede bulunuyor, maksadı tamamıyla onun fevkine çıkmaktır.

Vakıa ferdiyetten kurtulmak, içtimai olmak için kâfir bir şart değil­ dir, fakat labüt ve zaruri olan bir şarttır.

Bundan başka mu'tekifin ruhunda ferdi duygular ve arzular sön­ dükçe yerleri boş kalmaz ; bunların yerlerini, zıtları olan içtimai duygular doldurur. Zaten mu'tekifin mele-i esfelden kaçması mele'-i alâya göçmek için değil midir ?

M enfi' ayinlerin içtimai hizmetleri anlaşıldı, müsbet ayinlerin hizmetlerini de gelecek makalemizde tetkik edeceğiz. ' lâm Mecmuası

(Sayı :3 b ', 10 Eylül 13 3 1 )

54

İSLÂM İÇTİMAİYYATI : DİNİN İÇTİMAİ HİZMETLERİ III MÜSBET AYİNLER Müsbet ayinlerin üç şartı vardır : Menfi âyinlerin icrasından sonra eda edilmek, cemaatla icra kılınmak, mevkut olmak.

Menfi âyinlerin müsbet âyinlerden mukaddem icra edilmesindeki lüzumu geçen makalede izah etm iştik. Cemaatla eda olunmaktaki sebebi anlayabilmek için evvel emirde içtimai ruhlarda husule getir­ diği tesirleri tetkik etmek lazımdır.

Ruhunuzda yaşayan bir duyguya yahut bir fikre başkalarının iştirâk etmediğini gördüğünüz müddetçe, ona siz de kıymet ver­ mezsiniz : Onu duyar, fakat irade etmezsiniz ; düşünür, fakat ne bir mefkûre, ne de bir akide suretinde telakki etmezsiniz. Ferdi ruh, duygulan irade haline, fikirleri mefküre suretine, zihni temayyülleri akide mahiyetini is’ad edemez ; bunu yapmak için iıe kemiyetçe, ne de keyfiyetçe kabiliyetli değildir.

Kemiyetçe kabiliyetsizdir, çünkü ferdi ruh cemaattan mülhem olmaksızın vecit ve galeyan haline gelemez. Vecit ve galeyan olmadık­ ç a da azim, mefkûre, iman gibi şedid halet-i ruhiyyeler tekevvün edemez.

Keyfiyetçe kabiliyetsizdir ; çünkü ferdi ruha ait hassalar ancak renk, koku, lezzet gibi mevcudatın maddi keyfiyetlerini temyiz edebilir ; eşyanın his ve kıymeti, yani kıymetlerini idrâk edecek bir "kıym et hassası" na malik değildir.

55

Hayvanlarda iyi, muhterem, mukaddes hükümlerini verecek bir kıymet melekesi yoktur. Gerek o kıymetler ve gerek onları takdir ve idrâk eden bu meleke, insanda içtimai hayatın bir neticesi olarak teşekkül etm iştir.

Fertler bir araya gelerek cemaat halini aldığı zaman ferdi ruhların mütekabil tesir ve aksi tesirlerinden yeni bir ruhiyyet husule gelir ki buna "içtim ai yuh" diyoruz.

Bu içtimai ruh, hem kemiyetçe, hem de keyfiyetçe ferdi ruha mubâyindir. Fertler cemaat haline gelir gelmez, derhal bir vecit ve galeyan fırtınası ruhlarını sarsmaya başlar.

Cemaat halindeki fertlerde hiçbir zaman hırsızlık, duygusuzluk, sekin et gibi ferdi haletleri göremezsiniz. Onlann ruhu ya şedid bir heyecanın yahut derin bir tahassüsün tesiri altındadır. Sonra bu heyecan yahut tahassüs hayvanlarda gördüğümüz iştah, gazap, korku gibi ferdi heyecanlara benzemez ; onların zıddıdır. Ferdi heyecanlar aşağıdan yukarıya yani uzviyetten ruha çıkan tesirlerdir, içtimai ihtiraslar ise ruhta doğarak oradan uzvi heyecanları hâkimiyetleri ve kumandası altına alan yeni âmillerdir. Bu duygular behimi heye­ canlar gibi lâ-ahlâki olmayıp taallûk ettikleri şeylere karşı derecelerine göre tahsin yahut takbih, ihtiram yahut istihkar, takdis yahut tel'in hükümleriyle de mücehhezdirler.

Fert, cemaattan mühlem olmadıkça, ahlâki bir lâ-kaydi içinde­ dir ; onun ihtimamı yalnız elemden kaçmak, hazzı aramak hususlarına müteveccihtir. Ne izâz edecek bir mefkûresi ne de kin ve intikam besleyecek bir mefkûrevi düşmanı vardır. Hiçbir şeyi takdis etmediği gibi, hiçbir kimseyi tel'in de etmez. İnsaniyeti de yok, nefsaniyeti de yoktur.

Cemaat ise ahlâlâ bir taassuba, ahlâki bir salabyete maliktir.

H içbir surette "neme gerekçi" blamaz. Düşündüğüne inanır, inandığı şeyi irade eder, irade ettiği şeyi takdis, ve bunun zıddı olan şeyleri tel'in eder.

56

İçtimai ruh hiçbir zaman reybi, ümitsiz ve bedbin olmaz. Fert­ lerde gördüğümüz imanlıhk, ümitlilik, nikbinlik halleri içtimai hayatın husule getirdiği eserlerdir.

Mamafih, bütün fertler, cemiyet muhitinde yaşadıkları için, iç­ timai ruhun tesirlerinden tamamıyla âri bir fert yoktur.

Cemiyet, lisanı, edebiyatı, ananeleri, ilim ve fenleri, hukuk ve ahlâki hülasa harsı vasıtasıyla fertlerde bir (şahsiyet) husule getirmiş­ tir.

Fert, içtimai hayatın ne kadar çok safhalarını yaşar ve mütehassıs olduğu meslekte ne kadar ziyade muâmmik olursa şahsiyeti o kadar kuvvetli olur. İçtimai hayatın gerek müşterek ve gerek mütehasşısane feyizlerinden mahrum olan fertlerde ise şahsiyet ma'düm hükmün­ dedir. Bu cihetler anlaşıldıktan sonra müsbet ayinlerin niçin cemaat halinde eda edilmesi lazım geldiği kolayca izah edilebilir.

Geçen makalede "ibadet zeni olan âbidin mukaddes mabuduna takarrüp etmesidir " demiştik. Aynı zamanda zenimin mukaddese takarrüp etm ekten memnun olduğunu da göstermiştik. Abid, evvela menfi ayinler vasıtasiyle ferdiyetten yani zeminlikten kurtulur. Fa­ kat âbidin mukaddese takarrüp edebilmesi için zenimlikten kurtul­ ması kâfi değildir. Aynı zamanda kendisinin de mukaddesleşmesi yani ruhunda bir takdis melekesinin doğması lazımdır. Bu takdis melekesinin fert halinde mevcut olmadığını, insanlarda yalnız cemaat halinde iken doğduğunu yukarıda izah ettik. O halde ibadetlerin ce­ maatla eda edilmesi mukaddesleşmek için cemaatleşmek lazım ol­ duğuna binaendir.

Abid, mabudunun huzuruna çıkmak, mukaddes bir mülakata mazhar olmak istiyor. Bunun için iptida ruhunda uyanık bir halde bulunan "nefs-i süfli” yi uyutm ak, sonra da uyumuş bir halde bulunan "nefs-i kudsi"yi uyandırmak lazımdır, birincisi için ferdiyetten tecerrüt lazım olduğu gibi, İkincisi için de cemaat haline gelmek muktezidir. Fert zenimlikten kurtulup kudsi bir mahiyet iktisap e t­ tikten sonradır ki müştak olduğu mukaddes huzura dahil olabilir.

57

Müsbet ayinler beş vakit namaz, teravih, cuma namazı, bayram namazı, haçtır. Bunlardan evkat-ı hamze ile teravih namazlarının cemaatle edası asıl olmakla beraber, münferiden edaları da caizdir. Çünkü fertlerde cemiyetin harsinden mütevellit olan şahsiyet, ruhlarda daimi bir kudsiyet idame eder. Mukaddese takarrüp için lazım olan takdis melekesi, bu gibi fertlerde infirad halinde de mevcuttur. Fakat cemaattan tabâüd, uzun bir zaman devam ederse bu meleke zayıflamaya başlar, bunun içindir ki cuma ve bayram namazlarının münfe­ riden edası caiz değildir. İbadetler, aynı zamanda ibadete tahsis edilmiş mabetlerde icra olunur.

Tabiidir ki ibadet icrasına elverişli olan m ekânlar zenim mahaller­ den ziyade mukaddes tanınan mevkilerdir.

Islâm mabetleri mescit, cami, cami-i kebir ve kâ'be ile A rafat'tır . Her mahallede ve her köyde bir mescidin bulunması lazımdır. Burada evkat-ı hamse namazlarıyla teravih eda edilir. Her semtte ve her nahiyede bir camiin mevcudiyeti muktazidir. Burada diğer namazlarla beraber cuma ve bayram namaz­ ları kılınır. Mamafih hayatın icapları ve her büyük şehirde camiden başka bir de cami-i kebir vücuda getirmiş ve bu suretle bayram namaz­ ları için daha geniş bir içtimmagâh husule gelmiştir. Fakat bunda umumi bir kaide mevcut olmayıp cami ve cami-i kebirin her ikisinde de gerek cuma ve gerek bayram namazı eda edilebilir.

Bu suretle mescit, bir mahalle veya köy ahalisini, cami, bir semt yahut nahiye ahalisini, cami-i kebir, bir büyük şehir yahut kaza ahalisini cemaat halinde birleştiren içtimai mekânlardır. Buralarda toplanan mahalli zümreler milletin şuurlu uzuvları olduğu için bu iç­ tim alar aynı zamandaı milli içtimalardır. K â'be ve Arafat ise her sene bütün İslâm ümmetinin muktedir olanlarını birleştirerek azim bir içtima vücuda getiriyor. İslâmm bütün milletleri, mümessilleri vasıta­ sıyla bu beynelmilel içtim ada hazır bulunuyor. Ramazan ayının orucu bu müsbet ibadete hazırlanmak için yapılan menfi bir ayinden ibaret^ tir. Ramazanın nihayetinden kurban bayramına kadar imtidat eden zaman uzaklardan gelecek hacıların aradaki mesafeyi kat' edebilmesi

58

içindir. Müsbet âyinlerin, mevkut olniası da içtimai hayatın icapları neticesidir. İçtim ai hayatın dini safhasından başka iktisadi, bedi ilâ ahirihi safhaları da var.

Muhtelif zamanlarda, fertlerin kimi alıverişle kimi yemek içmek­ le, kimi uyumakla, kimi eğlence ile, kimi hukuki işlerle meşgul bulunur.

Mabetlerde içtim a için birtakım muayyen zamanlar olmalıdır ki fertler bir araya gelebilsin. Mühim olan, bütün içtimai işler gibi ibadet­ lerin de zamanları taayyün ederek mevkut olmuşlardır. Bunun içindir ki her ümmetin dini bir takvimi vardır.

Yukarıdaki izahlardan sonra artık müsbet âyinlerin içtimai hiz­ metleri hakkında fazla söz söylemeye ihtiyaç kalmamıştır. Bu âyinler ferdi hayatın icabetiyle dağınık bir hayat yaşamaya mecbur olan ' fertleri muyyen zamanlarda m uayyen mekânlara cem'ediyor mukad­ des bir gaye için içtimalar yaptırıyor. Esasen her içtim a, fertlerin ruhunda mukaddes duygusunu husule getirirken, mukaddes bir gaye için vuku bulan içtimalar bı—tarikil' evleviyye bu duyguyu daha şedid bir surette tevlit eder. Mukaddes duygusu öyle fayizli bir iksirdir ki buna "kuvve-i kudsiyye" demek de caizdir. Bu duygunun temas ettiği her fikir itikada, her his azme mübeddel olur. Bu içtimalara me­ yus olarak girenler ümitvâr, bedbin olarak girenler nikbin, reybi olarak girenler imanlı çıkarlar. Bu içtimalardan doğan kuvve-i kudsiyye kor­ kakları cesur, tembelleri çalışkan, hastaları sağlam, ahlâksızları fazüetli, mefkûresizleri mefkûreli, İradesizleri azimkâr, hodkâm lan fedakâr yapar. Her ferdi ayrı gayeler peşinde dolaşan halkı, mâli zamanlarda milli mekânlara cem' ederek onlara milli hayat yaşatır.

O halde milli âyinlerin içtimai faydası "nefy-i ferdiyyet" müsbet âyinlerin içtimai hizmetleri "tesis-i m illet" suretinde tecelli eder.

Din, fertleri mukaddes duygular ve itikatlarla birleştirerek milli vic­ danı vücuda getiren en mühim amildir. Bunun içindir ki hakiki dindar­ lar müli hamiyete malik, hakiki milliyetperverler de dinin la-yazâl olduğuna kaildirler.

İslâm Mecmuası (Sayı : 37 , 2 4 E ylül 1331 )

59

İTTİHAD VE TERAKKİ KONGRESİ

I Bu stfteki İttihâd ve Terakki Kongresi, icra ettiği ilmi münakaşa neticesinde, fırkanın hususi rengine teşhis ettiren samimi bir kanaat izhar e tti, bu kanaatin ruhu, İslâmiyetle medeniyet-i asriyyenin tamamiyle kabil-i itilâf olduğuna itim attır.

Memleketimizde öteden beri bu kanaata malik zevat eksik değildi.

Bunların başında Namık Kemal ile Cevdet Paşa'yı zikredebiliriz.

Fakat, bu fikrin aksine inanan bir zümre de mevcut idi. Bu zümrenin zu ’m una göre, İslamiyet, hiçbir zaman medeniyet-i asriyye ile itilâf ve imtizaç edemeyecekti. Garibi şurasıdır ki bu zümre, birbirinin tam zıddı olan iki mübayin hizbi muhtevidir.

Nazariyatta aynı mukaddime ile başlayan bu iki hizip, ameli­ yatta büsbütün m üttezat neticelere vasıl oluyorlardı. Bu hiziblerden birine (Avrupa mutaassıpları), diğerine (medrese mutaassıpları) diyebiliriz. Mutaassıp Avrupacılara göre, mademki esâsât-ı tslâmiyye medeniyyet-i hâzıra ile itilâf edemeyecek, o halde bu esâsâsatı ta­ mamıyla terk ederek, maddi, manevi bütün varlığımızı Avrupa medeni­ yetine intibak ettirmemiz lazım gelir.

Mutaassıp medreseciler ise bunun aksini düşünüyordu : Mademki, medeniyyet-i asriyyenin İslâmi esaslara itilâfı mümkün değildir; o halde bu medeniyetin bütün anâsırından teberri ederek an'anât-ı mevcudemizle iktifa etmemiz iktiza eder. Görülüyor ki bu niziblerin ikisi de içtimai şe'niyetten uzak, pek uzak bulunuyorlar. Milletimiz ne mukaddes dininden yaz geçebilir ne de hayat-ı asriyyenin icabât-ı zaruriyyesinden tecerrüd edebilir. Muktazay-ı hikm et, bu iki himmet­ ten birini diğerine feda etm ek değil, belki onları birbiriyle telife çalış60

maktır. İşte, İttih âd ve Terakki Kongresi, bu hakimane mesleği kabul ederek bu sêneki programı ile tatbikata başlamıştır.

Siyasi bir fırkanın vazifesi, muntazam ve kuvvetli bir devlet teşki­ lâtı meydana getirmektir. İttihâd ve Terakki fırkası bu umdeyi şiar ittihaz edince devlet hakkmdaki telakkisi de vuzuh kesbetmiş idi.

A rtık bu fırkanın gayesi aynı zamanda hem İslâmi, hem de asri bir devlet teşkiline çalışmaktan ibaret olabilir. Çünkü medeniyyèt-i asriyyenin îslâmiyetle kabil-i telif olduğunu kabul eden bir heyet, İslâmi bir devletin aynı zamanda asri bir devlet mahiyetini alabilece­ ğini, yahut ta ’bir-i aharla asri bir devletin aynı zamanda İslâmi bir devlet esasatına istinat edebileceğini kabul etmek mecburiyetinde kalır. Lâkin, maatteesüf, teceddüt yolunda ilk adımları atan Tanzimat­ çılar bu suretle düşünmemişler, bu yolda hareket etmemişlerdi. On- * lar, Osmanlılığı asri bir devlet haline koymaya çalışmamışlar, fakat yanlış içtihatlarıyla devleti daha çok gayr-ı uzvi bir hale getirdikleri gibi İslâmi devlet şeklinden de büsbütün çıkarmışlardı. Binaena­ leyh İttih âd ve Terakki, teceddüt yolunda selefi olan Tanzim at cereya­ nının körükörüne bir muakkibi olmak değil, belki onun hatalarını arayıp bulmakla doğru yolun nerede olduğunu meydana çıkarmak vazifesiyle mükellefti. Tanzimatçıların birinci hatası, hilâfet-i İslâmiyye ile devlet-i İslâmiyyenin ayrı ayrı şeyler olduğuna zahip olma­ larıdır. Halbuki İslâmiyyette halife, devletin riyaset-i siyasiyesini haiz olan zat olup hilâfet teşkilâtı devlet teşkilatından ibarettir. Saltanat, İmâm-ı Maverdi'nin "Ahkâm-ı Şultaniyyesi''nden anlaşıldığı vecihle, hilâfetin sıfat-ı hükümrânisi (souverainete) olup katiyen ondan ayrı şey değildi. (Sultan — souverain) manasına olup halife bizzat sultan­ dır. Binaenelyh Tanzimatçüarın zannettiği gibi hilâfet ile saltanat aynı zamanda içtim â etmiş birbirinden ayrı sıfatlar değildir. Sadra­ zam, hilâfet makamından müstakil bir mahiyeti haiz zannolunan saltanat makamının vekil-i mutlakı değil, bizzat halifenin vekil-i m utlakıdır ve hamil bulunduğu mühr-ü hümâyun hülefay-ı Abbasiyye zamanında da vezirlere mevdu bulunan hâtem-i hilâfettir. H i­ lâfeti Katoliklerin papalık makamı gibi ruhani bir riyasete teşbih ede-

61

rek şeyhülislâmı bu makamın vekil-i mutlakı zannetmek şer'i şerif nokta-i nazarından gayet fahiş bir hatadır.

Tanzimatçıların ikinci hatası da iki nevi hakk-ı kazânın mevcu­ diyetini zu'm etmeleridir. Onlara göre, hilâfet ile saltanat bir zatta müctemi, fakat birbirinden ayn iki müstakil kuvvet olduğu gibi, hilâfetin başka hakk-ı kazâsı, saltanatın başka hakk-ı kazası olup birincisi hilâfetin vekili olan m eşihata, İkincisi de saltanatın vekili olan sadarete mevdu olmak lazım gelir. Bu nazariyeye istihadendir ki 1552 tarihinde kazaskerleri ve İstanbul kadısı bâb-ı m eşihata naklet­ tiler. Kuzat-ı şer'iyye kazaskerlere m erbut bulunduğu için bunların oraya intikaliyle bâb-ı meşihat kadıların merci-i resmisi hükmüne geç­ ti. Halbuki bu tarihe kadar kazaskerler ve alel’umum kadılar sadraza­ ma m erbut idi. Çünkü İslâmiyette iki nevi hakk-ı kazâ mevcut olmadı­ ğı gibi, iftâ ve kazâ sıfatları da aynı zatta içtim â edemezdi. Hakk-ı kazâ münhasıran halifeye ait olup, halifenin vekil-ı mutlakı da münha­ sıran sadrazam idi. Kadılar halifenin vekilleri olup onun namına icra-yı kazâ eyledikleri için, vekil-i mutlakı tarafından intihap ve inhâ olunarak kendisi canibinden tayin edilirlerdi. Müftülere gelince, bun­ lar kadılar gibi, halifenin memurları olmayıp evâmir-i ilâhiyyenin mubelliğleri idiler. Binaenaleyh mevkileri gayet âli olup dünyevi h iç ­ bir âmirin memuru olamazlardı. Bir zatta aynı zamanda iftâ ile kazâ içtim a etmediği gibi, İmâm-ı az'am hazretleriyle Zenbilli Ali Efendi müftülük makamından kaadi-l-kudâtlık ve kadıaskerlik makamına geçmeyi kabul etmemişlerdi. Bu misaller makam-ı iftâ'nın nazar-ı İslâmda ne kadar âli ve mukaddes olduğunu iraeye kâfidir.

Müftü ile kadının ikisi de ahkâm-ı fıkhiyyeyi rehber ittihaz ettik­ leri halde, aralarındaki bu tefâvüt-ü kıymetin sebebi nedir ? Bunun sebebi, ahkâm-ı fıkhiyyenin diyâni ve kazai namlarıyla iki kısmı havi olması ve müftüler ahkâm-ı diyaniyenin hasbettenilâh mübelliğleri olduğu halde, kadılar, ahkâm-ı kazâiyyenin icrasına hasb-el-vekâle m em ur bulunmalarıdır.

Ahkâm-ı diyâniyye, kuvve-i müeyyidesi münhasıran uhrevi olan tekâlif-i diniyyedir, ahkâm-ı kazaiyye ise, dünyevi bir kuvve-i müey­ 62

yideye malik olan tekâlif-i diniyyedir. Binaenaleyh ahkâm-ı kazaiyye, "dini ahkâm " cinsinden dahilinde ise de, "diyâni ahkâm " nevinin hari­ cinde müstakil bir nevidir. Ahkâm-ı kazaiyye bugünkü istilaha göre hukuk namını verdiğimiz kaidelerdir. O halde İslâm iyette, hukuk, ahkâm-ı diniyyeden m a'dûd ise de ahkâm-ı diyâniyyeden ma'dûd değildir. tslâm Mecmuası (Sayı : 48, 2 7 T eşrinievvel 133 2)

63

İTTİHAD VE TERAKKİ KONGRESİ II Ahkâm-ı diniyye, esasen birdir, fakat kuvve-i müeyyidelerinin dünyevi ve uhrevi namlarıyla iki nevi bulunması, bu ahkâm ı zaruri olarak iki neve ayırmıştır.

Kadı, dünyevi bir nizam ve intizamın tesisi ve alelumum içtimai ihtiyaçların temini vazifesiyle mükellef olduğu için, hayatın her türlü icabâtını nazar-ı dikkate almaya m ecburdur. Bundan dolayıdır ki diyaneten caiz olmayan birçok işleri kadı bizzat icraya veyahut baş­ kaları tarafından icrasını kabule m uztar kalmıştır. Meselâ faiz almak diyaneten hiçbir suretle caiz olmayan bir fiildir. Çünkii nazar-ı diyânette bütün Müslümanlar kardeş olup, kardeşin kardeşten faiz alması her milletin ahlâkına göre m a'yûbtur. Diyâneten“katiyen caiz olmayan bu fiili kadı zarûrat-ı içtimaiyyenin icbariyle bilfiil icra etmeye mec­ bur kalmış, yani eytamın nükudunu ribb-i mulzim usuliyle faize ver­ meye m uztar olm uştur. Bunun gibi lâ vasıyyete li-l-vâris m antukunca, Varise vasiyet etm ek caiz değil iken, kadı buna da nef-i mülk tarikiyle bir nevi müsaade-i zımniyye göstermektedir.

Bugünkü icabât-ı kazâiye müskiratın mal-ı mütekavvim olduğunu kabule sevk ediyor. Fakat, kaza İslâmm bunu kabule m ecbur olması, diyânet-i İslâmiyyenin de kamul ıstırarında bulunmasını iktiza e ttir­ mez. İfta ile kazâyı aynı makamda birleştirmek ve mahâkim-i şer'iyye ilâmâtını fetva emanetine tasdik ettirm ek kazâen tecviz edilen şeyleri diyaneten de haiz olduğu zehabım tevlit ediyor. Bu zehabın diyanet ve ahlâk nokta-i nazarından ne kadar muzır olduğu izahtan 64

varestedir. İslâmiyet bütün meali-i aftlaıayyesini ahkâm-ı diyanıyesmde göstermiştir. Ahkâm-ı kazaiyye, her devrin icap ettirdiğini birtakım müsamahat-ı diniyyedir. Baistu bil'hanefiyetil müsemmü buyuran Hazreti Peygamber, haniflikle ahkâm-ı diyaniyeyi, ve semihlikle de müsamahât-ı kazâiyyeyi murat buyurmuşlardır.

Hanifler, müftünün beyan ettiği ahkâm-ı diyâniyye dairesinde hareket edenler, müsamahacılar ise kadının müsaadat-ı zımmiyyesinden istifade edenlerdir. Mutasavvife birincilere ehl-i azimet, İkincilere ehl-i ruhsat namlarını verir. Mesela, münir-i zemânla hakk-ı davâ sa­ kıt olur, fakat haksakıt olmaz.

Ehl-i ruhsat bu müsaade-i kazâiyyeden istifade ederek mürur-i zem âna uğramış borçlarını vermekten imtinâ eder. Halbuki ehl-i „ azimet müftünün ma bihi-t-takva'yı emreden fetvasına imtisâl ederek böyle bir borcu i'tâ 'y a şitâbân olur. Bir millette ahlâkın hukuktan ibaret addolunması nasıl bir tereddi-i manevi ise diyanetle kazanın ay­ nı m ahiyette telakki edilmesi de aynı tedenni-i ahlâkiyi irae eder. İşte mahâkim-i şer'iyyenin meşihata rabtı, diyanet nokta-i nazanndan bu müellim neticeyi husule getirmiştir. Amme-i nâs, kadılar gibi meşihat-ı İslâmiyyenin de efradı dünyevi bir kuvve-i müeyyide ile terhip ettiğini görünce, uhrevi kuvve-i müeyyideyi yavaş yavaş unutm aya başlamıştır. Çünkü iftâ makamı da kazâ işleriyle iştigal ve i’lamat kazaiyenin tâsdiki mesuliyetini der-uhde edince, şeriatın yalnız ahkâm-ı kazâiyyeden ibaret olduğu zannı hasıl olması tabiidir. Taadüd-ü kazâ, ahkâm-ı diyânetin selâmetini ihlâl ettiği gibi, hilâfet ile saltanatı birbirinden ayrı iki kuvvet gibi gösterdiğin den, âdeta memleketimizde iki nevi hükümet-i İslâmiyyenin mevcut olduğu zannı hasıl etm iştir. Bu zannın tevessüfüyle bunlardan birini hükümet-i cismâniyye, diğerim hükümet-i rühâniyye gibi telakki edenler, İslâmiyeti de katoliklik gibi iki hükümetli bir din zanneyleyenler az değildir. İşte Tanzimatçıların yukarıda beyan ettiğimiz hatalı içtihatla­ rı, bu gibi batıl telakkileri doğurarak devletimizi yavaş yavaş İslâmî bir devlet halinden çıkarmıştır. Gelecek makalede de Tanzimatçıların 65

Osmanlılığı asri bir devlet vaziyetinden ne suretle daha çok uzaklaş­ tırdıklarını izah edeceğiz.

Geçen makalede, Tanzimatçıların, Osmanlılığı, (İslâmi devlet) esasâtından ne suretle uzaklaştırdığını teşrih etm iştik. Acaba, bu hare­ keti ihtiyar etmeleri, devletimizi asri bir devlet haline getirmeye çalış­ malarından mı icap etmiştir? Atideki izahattan anlaşılacağı veçhile, Tanzimatçılar, bilâkis, devletimizi asri bir devlet olmaktan da mümkün olduğu kadar uzaklaştırm alardır.

Asri devletin esası, memleketindeki bütün teşkilâtlan yahizm et-i umumiyye (Service Publique), yahut cemâat-ı hususiyye (Associa­ tion Privée) haline getirerek, cümlesini kanunu rabıtalarla kendi me­ kanizmasına raptetm ektir.

Hizmet-i umumiyeler, devletin resmi daireleri hükmünde olup, cemiyyet-i hususiyyeler ise devletin kanununa tebean ve onun müsaade-i resmiyyesiyle teşekkül etmiş heyetler olduğu için, vücutları, devletin velâyet-i âmmesini tahdid ve takyit edemez. Bir devlet, bu gayeyi istihdaf etmediği takdirde, memleketindeki her teşkilât yavaş yavaş fertleri üzerinde bir nevi velâyet-i âmme tesis ederek fiilen bir devlet mahiyetine istihale eder. Bir teşkilâtta velâyet-i ammenin mevcut olup olmadığını gösteren içtimai mi’y â r, hakk-ı kazâdır.

Hangi zümrenin hakk-ı kazâsı varsa, onun ayrtı zamanda bir velâyet-i âmmesi ve binaenaleyh bir devlet mahiyeti var demektir. Tanzimattan mukaddem, sefarethanelerde ve patrikhanelerde hakk-ı kazâ ve bina­ enaleyh bir nevi devlet mahiyeti mevcut idi. Bu kadim bid’atlerin tesisi mesuliyetini Tanzimat ricaline atfetm ek doğru olamaz. V âkıâ Tanzimatçılar bu marazi müesseseleri bizzat icâd etmediler, fakat, bunları m eşrû’ ve m a'kul görerek bir aynım da İslâmlar için icâd ve tatbik ettiler. Ve bu suretle, tahfif yahut izalerine çalışacakları yerde, takviye ve idamesine ikdam etmiş oldular.

Tanzimatçıların nazariyyat-ı idariyesine nüfuz edebilmek için, istılahât-ı idâriyye idâmına idhâl ettikleri iki tabirin medlûlünü tahlil ve tâmik etmek kifâyet eder. Bu tabirler "cem aat" kelimesiyle "Umur-

66

-u mezhebiyle" terkibidir. Cemaat kelimesinin medulunu anlamak için bizdeki cemaatların Avrupa devletlerindeki mütenazırlarına ba­ kalım. Mesela, Fransa'da Protestan ve Musevi kiliseleri, Paris'te Rus ve Amerikan kolonileri var. Fakat, ne bu kiliseler, ne de bu koloniler bizdeki yerli yahut ecnebi cemaatlerine benzemez. Bizdeki yerli ve ecnebi cemaatlerin hakk-ı kazâları, imtiyazât-ı hukukiyy eleri, velâyet-i âmmeleri mevcut olduğu halde, Fransa'da yahut Paris'te mevcu­ diyetini zikrettiğimiz kilise yahut kolonilerin bu kabilden hiçbir hak­ lan, hiçbir imtiyazlan yoktur. Fransa'daki alelumun Protestanlar ve Museviler, Ruslar ve Amerikanlar bütün münasebât-ı hukukiyy elerinde münhasıran Fransa devletinin velâyet-i kazaiyyesine tabidir. Mamafih bu hal, Fransa, yahut Avrupa'ya münhasır olmayıp, Japonya gibi asri bir devlet mahiyetini alan bütün medeni milletlere şâmildir.

Yukarıdaki izahattan anlaşıldı ki asri bir devlette cemaat mahi­ yetini haiz heyetler yoktur ve olamaz. Bunlann ya hizmet-i umumiyyeler yahut cemiyet-i hususiyeler haline ifrâğı hukuk-u âmme icabatm dandır; mamafih, Tanzimatçılar böyle düşünmediler. Onlara göre, Osmanlı devleti fertlerden mürekkep bir heyet değil, cemaatler­ den mürekkep bir müttehide mahiyetindedir. Yerli ve ecnebi cemaatlar arasında bir de, halifenin riyaset-i diniyyesi altında bir cemaat-i îslâmiyye tasavvur ettikleri için böyle bir "Cemaatler Konfederasyo­ nu" kendilerine gayet makul görünüyordu. Sultan bu konfederasyonu "souveran"ı olacak, halife ile beraber patrikler ve sefirler onun "vassale"leri hükmünde bulunacaktı. Sultan, aynı zamanda hilâfet sıfatını da haiz olduğu için cemaat-i İslâmiyyenin diğer cemaatler üzerindeki hakk-ı tefevvuku nev'amâ temin edilmiş bulunuyordu.

Tanzimatçıların, böyle bir nevi muhtariyeti haiz cemaatler kabul etmesi guya serbesti-i edyân umdesine gösterdikleri ihtiramdan ileri geliyordu. Bu heyetlere cemaat-ı diniye namını verdikleri gibi, muhtar bırakıldıkları ahkâm-ı hukukiyyeyi de "umur-u mezhebiyye" tesmiye ediyorlardı. Güyâ aileye ait ahkâm-ı kazâiyye umur-u hukukiyyeden değilmiş de umur-u mezhebiyyeden imiş. Halbuki bütün erbâb-ı ilim nazarında (mahkemevi bir kuvve-i müeyyideye malik olan kaide67

1er) hukuki kaidelerdendir. Aile um urundan kadının huzuruna arz edilmeyen, mahkemenin kuwe-i müeyyidesine ihtiyaç göstermeyen cihetler, tabii umur-u hukukiyyeden değildir. Bunlar arasında efkar-ı âmmenin kuw e-i teyidiyyesine istinat edenler ahlâki, uhrevi kuwe-i müeyyideye m üstenit olanlar da diyâni bir mahiyeti haizdir.

Tanzimatçılar "m ezhep" kelimesinin müshemiyetinden istifade ederek bütün bu işlere "umur-u mezhebiyye" namını veriyorlardı.

Halbuki mezhep kelimesi tamamıyla Fransızca "doctrine" kelime­ sinin mukabilidir. Her imânın mezhebi fıkıhi bir doktrin m ahiyetin­ dedir. Bizim umur-u mezhebiyye dediğimiz şeyler hakkında Fransızlar" Affaires Culturelles" ve Mezâhıp Nezareti mevkiinde" Minis­ tère des cultes" tabirini istimâl ederler. Culte kelimesinin mukabili ibadet olduğuna göre bu tabirlerin doğru tercümeleri mur-u taabüdiyye ve İbadât Nezareti olmak lazım gelir. Umur-u taabbüdiyye, tamamiyle umur-u diyaniyye manasınadır. O halde serbest-i edyân, umur-u taabudiyyenin yani umur-u diyâniyyenin hürriyeti demektir.

Bunun temini için, taabüdi zümrelerden siyasi cemiyetler teşkil ederek onlara hukuki imtiyazlar vermek icap etm ez. Halbuki, Ali Paşa, Erm e­ ni cemaatına, mevcut imtiyazlar haricinde bir nevi Meclisi-i milli ve Meşrutiyet-i Milliye haklarını vermekte bile beis görmemişti.

Teşrih ettiğimiz nazariyyat-ı idariyyenin zaruri bir neticesi diğer cemaatler gibi bir de İslâm cemaatı teşkil etm ek olacaktı. Mahâkim-i şer’iyyenin meşihat-ı İslâmiyyeye raptı, bu gayenin birinci adımı oldu­ ğu gibi, cemaat-ı teşkili hakkındaki projeler de bunun ikinci adımı idi. Cenabı Hakka çok şükür ki, yalnız Edirne'de teşkil olunan cemâat-ı İslâmiyye teşkilâtı, diğer vilâyetlere tatbik edilmedi. Çünkü cemaatın siyasi bir mahiyeti haiz bir nevi natamam devlet olduğu yukarıki tahlillerden anlaşıldı. Devletimiz, esasen halifenin riyaseti altında bir İslâm devleti iken, onun karşısında cemaat namıyla bir ikinci İslâm devleti ikame etmenin ne kadar büyük mahzurları dai olduğu muhtac-ı beyan değildir. Bunun, iki teşkilât-ı İslâmiyye ara­ sında husule getireceği tesadümlerden başka bir büyük tehlikesi de

68

harici ve dahili kapitülasyonlann meşruiyetini kendi fiilimizle tasdik ve teyit etmemiz ve binaenaleyh onların devamına razı olmamız olacaktı. Mamafih, cemâaat-ı tslâmiyye teşkilâtı yapılmamakla bera­ ber onun kadar muzır olan diğer bir şey yapılmıştı. Yani İslâm dini dahilinde devlete ait hakk-ı kazadan başka bir de Bâb-ı F etv â’ya ait ikinci bir hakk-ı kaza tanıtmıştı. Demek ki taaddüt-ı kapâyı kabul etmek ve umur-u diyâniyyeyi umur-u kazâiyyeden temyiz ve tefrik etmem ek, İslâmiyetin esasâtma muvafık geliyordu. O halde İslâm devieti ötedenberi bazı Avrupa Ulemasının iddia ettiği veçhile hiçbir zaman asri bir devlet mahiyetini alamayacak, binaenaleyh ne dahilen, ne de haricen müstakil olmayacaktı. Bu takdirce kapitülasyonları kaldırmaya da hiçbir hakkımız bulunmayacaktı. Mahâkim-i şer’iyyenin Bâb-ı F etv â’ya raptmdaki mahzur, bundan da ibaret değildi.

Malumdur ki Adliye Nezareti kavânin-i adliyemizde nâkıs, yahut icâbât-ı asriyyeye muhalif bir kaide gördüğü zaman bir madde orada aynen yahut ta'dilen tasdik edilmekle nekayıs-ı kanuniyyemiz aled' devam ikmâl edilir.

Bu ihtiyacı ayniyle Bâb-ı Fetvâ da hissedegelmiştir. Bunun için Bâb-ı Fetvâ'nın ittihaz ettiği meslek, ihtiyacat-ı asriyyeye muvafık olan bir kavli Fıkh-ı Henefide müftabih olarak bulamadığı takdirde (Mesâil-i muctehedün fiha da emir-ül-mü'minin) hangi kav] üzere amel olunmasını emir buyurur ise onunla amel muktezi olur, kai­ desine ittibaen ya mezheb-i hanifin gayr-ü müftâbih kollan arasında veyahut mezahib-i erbaanm diğer akşamına ait kollar meyanında bula­ rak tasdikini halifeye arz etm ektir. Mahâkim-i şer’iyyenin Bâb-ı Fetvâda bulunmasından tevellüt eden bu tarz-ı hareket, ne m eşruti­ yete, ne şeriata muvafıktır. M eşrutiyete muvafık değildir, çünkü ha­ lifenin her iradesi bir kanun mahiyetinde olduğundan, bu tarz-ı hareketle meclis-i teşriiden geçmeden kanunlar tanzimine bir meydan açılmış olur. Şeriata da muvafık değildir, çünkü velâyet-i ifta halifede olmayıp, husustadır. Nususun müfessir ve mübelliğleri ise müftülerdir. İçtihad, içtihadı nakz etmediği için halifenin iradesi hiçbir; müftüyü şu suretle yahut bu suretle ifta etmeye icbar edemez. Em-i-ulü-l'emr, 69

kanun hükmünde olduğu ve kadılar halifenin vekilleri mevkiinde bu­ lundukları için yalnız kadılar için m ütâ'dır. O halde mesâil-i müctehedün fihâ da tercih-i akvâl, esasen kuvve-i teşriiyenin ötedenberi kanun tanziminde imtisal ettiği bir esas olup bunun emr-i iftaya ta ­ alluku yoktur. Hasılı, bu usulün ittihazıyla, hem fetvânm emir-ülmü'minine tasdik ettirilmesi gibi hilâf-ı şer'-i şerif bir hareket ihtiyar edilmiş oluyor, hem de hükümetin ve kuvve-i teşriiyyenin haberi olmadan Bâb-ı Fetvaca doğrudan doğruya kanunlar tanzimi gibi hâdim-i m eşrutiyyet bir fiil icra olunuyor.

Taaddüd-ü kazanın diğer bir mahzuru da, bir dava mahkemeye geldikten sonra elde mudevven bir mecelle-i şer’iye bulunmadığı için meselenin hükm-ü kazâisi fetvahâneden sual edilmesidir. Bu suretle, fetvahâneden sâdir olan fetva, yalnız makabli hakkında mâ-bih-ittatbik olmak üzere tanzim edilir ve bunun tanzimi hakkı da münhası­ ran kuvve-i teşriyeye aittir. Fetvahâne bu tarz-ı h a re k e y le , bir telak­ kiye göre teşrihi bir vazife ifâ ve diğer bir telakkiye göre de bir nevi hukuk müşavirliği icra ediyor. En büyük halifelerimizde olan Sultan Selim ile en büyük şeyhlerimizden bulunan Zembili' Ali Efendi'nin m eşihat selnâmesinde münderiç muhavereleri, diyânet ile kazânın suret-i tefrikini pekâlâ gösterdiğinden Bâb-ı Fetva'nın mahâkim-i şer'iyyenin hukuk müşaviri olması katiyen caiz değildir. Teşrii bir vazife ifa etmesi ise yukarıda beyân ettiğimiz veçhile m eşrutiyete münafidir.

Taaddüd-ü kazânm bir başka mahzuru da aynı madde hakkında bir mahkeme-i nizamiyye ile bir mahkeme-i şer'iyyenin ayn ayrı ve birbirine mütenâkız ilâmlar vererek hükümet-i icriyyeyi müşkül bir mevkide bırakmasıdır.

Bütün bu saydığımız şeyler, asri bir devletle kabil-i telif olmadığı gibi îslâmi bir devletle kabil-i itilâf değildir. Bir devletin umur-u diyâniyyesiyle umur-u kazâiyyesi başka başka hizmet-i âmmeler teşkil eder. Binaenaleyh her biri için müstakil bir nezaret lazımdır.

Adliye Nezareti Umur-u kazâiyye Nezareti olduğu için ale-

70

^

lumum teşkilât-ı kazâiyyenin mezkûr nazerete rap t ve ilhakı lazım olduğu gibi, meşihat-ı tslâmiyye de Umur-u diniyye Nezareti olduğu için, alelumum müessesesât-ı diniyyenin idaresi de meşihat-ı ülyâya tevdi olunmak lazımdır. Mahâkim-i şer'iyye başında meclis-i tetkikat-ı şer'iye ve kazaskerlik teşkilâtlan bulunduğu halde, Adliye Nezare­ tine ilhak edeceğinden teşkilat ve faaliyetindeki hususiyet, katiyen halleldâr olmayacaktır. Zaten Kanun-i Esâsi'nin 118. maddesi alelu­ mum kavaninin tanziminde ahkâm-ı fıkhiyyenin esas ittihat edilme­ sini temin ettiği gibi, hukuk-u ailenin diğer ahkâm-ı hukukiyyeye nisbetle daha çok ananevi bir mahiyeti haiz olduğu da bütün ulemâ­ yı hukukça müsellemdir.

Umur-u diyâniyye ile umur-u'kazâiyyenin müştekilen ayrı neza­ retlere tevdiinden husule gelecek fayda yalnız tevzi-i adalet nokta-i nazarından değildir. Bu tefrikten husule gelecek en büyük menfaati­ miz, diyanet nokta-ı nazarından olacaktır. Çünkü şimdiye kadar emvâl-i eytâm ın irbâhı ve mahâkim-i asliyyenin idaresi gibi umur-u maddiye ile fart-ı iştigalden umur-u diyâniyyeyi nazar-ı dikkate alma­ ya vakit bulamamış olbn meşihât-ı îslâmiye artık bu ârizi meşgaleler­ den kurtulacağı için Zenbilli Ali Efendi’nin tabiri veçhile "emrahiretimizi muhafaza” ya hakkıyla çalışabilecek ve ümmet-i îslâmiyyeye lazım gelen terbiyeye-i diniyyeyi venneye muvaffak ola­ caktır. Meşihat-ı Islâmiyenin bundan sonra ifa edeceği vezâif-i âliye-i diniyyeyi de gelecek makalemizde teşrih edeceğiz. ts lâ m Mecmuası (Sayı : 4 9 , 1 7 Teşrinisani 13 3 2 )

71

\

İKTİSADİYAT MECMUASINDA YAYINLANAN YAZILAR

\

MİLLET NEDİR, MİLLİ İKTİSAT NEDEN İBARETTİR ?

I Milli iktisadın neden ibaret olduğunu anlamak için, önce, mille­ tin ne olduğunu bilmek lazımdır. Milleti mücerret bir lisanla "içtimai bir külli-i tâ m :to u t complet "diye tarif edebiliriz. C em âdât aleminde hiçbir cisim, hiçbir cirüm küllü tâm değildir. Ne yıldızlar ne seyyâreler, ne şemsi manzumeler, ne kehkeşanlar, tam bir kül teşkil edebi­ lirler. Cemadâtı da muhit olmak üzere yalnız bir küll-ü tâm vardır ki "kainat" tan ibarettir.

Hayat aleminde ise ötekine muhalif olarak her uzviyet bir küllü tâm dır. Çünkü uzviyet de kâinat gibi, müstakil bir mevcudiyete, dahili bir tekâmüle maliktir. İçtim aiyât aleminde, bir cemiyetin uzvi­ y e t gibi tamamıyla müstakil olabilmesi için içtimai hayatı terkib eden m uhtelif tabakaların birbirine muntabık olması lazımdır.

Cemiyet de, fıkari hayvanlar zümresine mensup bir uzviyet gibi üç tabakadan mürekkeptir: 1) İskelet, 2) İğtidâi üf'ûleler 3) İhtilât ve münasabete a it üf'ûleler Cemiyette bu üç tabakanın mukabilleri : 1) Müşterek duygulardan mütevellit tesanüt, 2) İş bölümünden mütevellit tesanüt, 3) Bu tesanütleri dahili ve harici taaruzlara karşı müdafaa ve muhafaza eden teşkilât.

75

Cemiyetin, uzviyetteki (iskelet) tabakasına tekabül eden en amik tabakasına m a'şer namı verilir. M a'şer müşterek duygulara malik bir zümre demektir. Müşterek duygular vicdanlarda yaşayan birtakım manevi ve münteşir hadiseler olmakla beraber, bunların içtimai mües­ seseler suretinde maddi tebellürleri de vardır.

Din, lisan, aile m a’şeri, fertleri din ve lisana malik olan birbiriyle kız alıp verebilen mütecanis bir zümredir.

Cemiyetin, uzviyetteki (iğtida) manzumesine tekabül eden ikin­ ci tabakasına "eâm ia" denilir. Câm ia, birbirine m uhtaç olan bütün ihtisas zümrelerini, bütün fenni, bedii, iktisadi ve terbiyevi hirfet ve meslekleri harice ihtiyaç göstermeyecek surette câmi ve içtim ai iş bölümü nokta-i nazarından kendi kendine tamamıyla kâfi olan m uhte­ lif (Differentie) bir zümredir. Câmiada fazilet, ahlâk, iktisat, bediiy â t gibi faaliyetlerin m uhtelif müesseseierinde ve ihtisas zümrelerinde tecelli eder.

Müşterek duygulardan mütevellit tesanüde m a'şeri tesanüt denil­ diği gibi, içtimai, iş bölümden mütevellit tesanüde de camiavi tesanüt denilebilir.

Cemiyetin, uzviyetteki ihtilat ve münasebet, manzumesine teka­ bül eden üçüncü tabakası da devlet namını alır. Devlet, hududu m uay­ yen bir buk'a (Territoire) ile maddi kuvve-i müeyyideye malik bir hukuki manzumede tecelli eder. İşte bir m a'şer aynı zamanda bir câmia ve aynı zamanda bir devlet olduğu vakittir ki hakiki bir millet mahiyetini haiz olabilir.

Bir cemiyette bu üç tabaka birbirine tamamıyla m untabık değilse, o cemiyet henüz bir kuil-ü tâm olamamış, yani bir millet haline gele­ m em iştir. O halde m illet, mefkûrevi bir cemiyet olup hiçbir kavimde tamamıyla tecelli edemem iştir. H er kavim millet olmaya çalışan bir milliyettir.

Türk milliyeti, bir millet olmak için ne yapmalı ? Türklerin "Türkiya" namında bir devletleri vardır ki hâkim olduğu buk'a dahilin­ 76

de diğer kavimler de mevcuttur. Türkiya Türkleri'nin dinleri bütün Is­ lâm kavimleriyle, lisanları bütün Türk şubeleriyle müşterektir. Ma' şer itibariyle hariçle iki türlü iştirâki olan bu cemiyetin câmia itiba­ rıyla da Avrupa medeniyetiyle irtibatı vardır. O halde Türkiya Türkleri bir taraftan hariçteki Türkleri kendi devletleri dahiline almaya diğer taraftan îslâmiyeti milli lisana nakletmeye çalışmak ve aynı zamanda iş bölümü nokta-i nazarından da Avrupa milletleri gibi müs­ takil bir câmia mahiyetini almak vazifesiyle mükelleftir. İşte ancak bu terakki merhalelerini geçtikten sonradır ki beynelmilel medeniyet­ lerin tesirinden kurtularak milli bir harsa malik olabilir. Türkleri bir camia haline getirecek ve Türk harsının teşekkülünü temin edecek âmillerden biri de milli iktisatdır., Bunu da gelecek makalede izah edeceğiz. İ ktisa d iya t Mecmuası (Sayı : 1 , 8 Ş u b a t 1331)

77

MİLLET NEDİR, MİLLİ İKTİSAT NEDEN İBARETTİR ?

II "İktisat" kelimesi, aynı zamanda, hem bir "ilim " in (Science économique), hem de bir "sanat"ın ismidir. İktisat ilmi, muhtelif kavimlerde cereyan eden iktisadi hadiseleri şey'i (objectif) bir suret­ te tetkik, tasnif ve umumi bir mucerred enmûzeclere ircâ' ettikten sonra bu enmûzeclerin tâbi bulundukları tabii kanunları meydana çıkarır. İktisat sanatı (Art économique), iktisat ilminin keşfettiği haki­ katlere istinat ederek kavimlerin iktisadi hayatını tanzim yahut istikmâl suretinde sırf ilmi bir gaye takip eder. "Milli iktisat" tabiri iktisat ilmiyle iktisat sanatında başka başka manalara delâlet eder. İktisat ilmine nazaran "milli iktisat", kavimlerin ma'ruz bulunduğu "iktisadi tekâm ül" ün tabii ve zaruri olarak vasıl olduğu bir safha (Phase)'dan, tabir-i âharla iktisadi hayatın bir "enm ûzec"inden iba­ rettir. "İktisadi hayat"m başlıca üç enmûzeci vardır : Aile iktisadı, şe ­ hir iktisadı, milli iktisat. Bu enmûzecler, içtimai tekamülün mutevâli devrelerinde tezahür ettikleri için, aynı zamanda içtimai tek â­ mülün üç müteakip safhasını irae ederler. İktisadi enmûzeclerin tarifi, 1’emvâlin istihsaliyle istihlâki arasın­ daki rabıta" esasına müstenittir."Aile iktisadı" devresinde istihsal olunan emvâl bizzat müstahsiller tarafından istihlâk olunur. "Şehir iktisadı" devresinde emvâl, müstahsillerden hiçbir vasıta olmaksızın, 78

doğrudan doğruya mustehliKIere intikal eder, "milli iktisat" devresin­ de, emvâl, bifçok vasıtaların tavassutiyle, müstahsillerden müstehlik­ lere geçer. Bu üç enmûzeci ayn ayrı tetkik edelim : 1) Aile iktisadı (Economic domestique) : Burada "aile" den maksat istihsâl ve istihlâkte müşterek olan, yani aralarında ilmi manasıyle "mübadele" fiili mevcut olmayan fertlerden mürekkep bir züm­ redir. Bu zümre, bildiğimiz küçük ailelerden başka semiye (elan), aşiret (tribu), zeâmi zümre (groupe feodale) gibi büyük teşkilâtlarda da olabilir. Bu nevi teşkilâtlar dahilinde "mübadele" hadisesine tesa­ düf olunmaz ; bu zümrelerin içinde "ücret" ve "fiy at" müesseseleri henüz mevcut değildir. Zümre, iktisaden kendi kendine kâfi olacak bir vaziyettedir. Müctemian yapılacak işler ya "im ece" tarikiyle yahut "esirler" ve "serfler" vasıtasıyla yapılır. Zümrenin dahilinde, küçük mikyasta bir "iş bölümü" de mevcuttur. Eski R om a'nm zengin bir ailesi şehirdeki ve köydeki kısımlarıyla beraber iş bölümünün hatta en mükemmel şekline bile vasıl olm uştu ; kendi dahilinde en rakik ihtiyaçları tatm in edecek istihsalleri yapabiliyordu,, Zeâmi zümre, beyin şatosu ile etrafında teşekkül eden köyden ibaretti. Serfler, şahsi hürriyete malik olmakla beraber, iktisadi istiklâlden mahrum idiler. Beyin himâyesi bedeli olarak, ona birtakım takaddümeler getirirlerdi. Ne Roma ailesinde, ne de bu zeâmi zümrede ücret, fiyat, mübadele hadiseleri görülemez. İptidai kavimlerde mübadele ihtiyacı ya aşiretler arasındaki gazveler suretinde yahut mütekabil hediyeler suretinde tatm in olunur. Bazı tabii ihtisasların husule getirdiği müte­ kabil muhtaciyyetler "tram pa" usulüyle tatm in edilirse de, bunun için eşhür-ül hürüm, sûk-i Ukâz, ve beyt-ul-harâm gibi bir nevi dini mütarekeden doğan müesseselerin mevcudiyeti lazımdır. İptidai ka­ vimlerde, Adam Smith’in iddiasının aksi olarak, mübadele duygusu mevcut olmadığı gibi bu fiile karşı uzun müddet nefret duyguları de­ vam etmiştir. İlk panayırların teşekkül edebilmesi için, birçok intikal devrelerinden geçmek lazım gelmiştir. İlk panayırlar teşekkül ettik­ ten sonra da rüzmerre ihtiyaçları tatm in edecek emvâl mübadele olunmazdı. Para, bir mübadele vasıtası olarak değil, bir kıymetler mik­ 79

yası ve tasarruf vasıtası olarak kullanılırdı. Bu devirde ne ilmi manasıy­ la teşebbüs, ne sermaye, ne ticaret, ne de "kazancın müteşebbis, serm ayedâr ve amele arasındaki taksimine benzer" bir inkisâm-ı servet vardı.

2) Şehir iktisadı (Economie urbaine) : Bu devirde, mübadele doğrudan doğruya vasıtasızdır. İlk şehirler, sûr ile m uhât bir "kale" halinde idi. Ahalinin çoğalması, yalnız kale içinde bulunanların istihsalleriyle yaşamaya imkân bırakmadı, şehir aynı zamanda bir "pazar yeri" mahiyetini aldı. Hususi bir mütareke sayesinde civardaki köylüler mahsullerini şehre getirip müstenliklere satmaya başladılar.

Bundan başka, şehirde birçok hirfetler de teşekkül etmeye başladı.

Fakat bu sanatkârlar da müşterileriyle doğrudan doğruya münasebette bulunuyorlardı. Arada tüccar sınıfı yoktu. Şehir m uhtaç olduğu her hırfeti kendi dahilinde tesis etmeye çalışırdı. Şehir bu hırfetlerin mev­ cudiyetine alakâdâr olduğu gibi kaide dahilinde hareket edip etm e­ diklerini de kontrol ederdi. Yabancı tüccar, ender olarak gelir, birçok ih­ tiyati kayıtlara, nezaretlere maruz olurdu. Büyük ticaret, seyyar bir mahiyette olup panayırlar dahilinde icra olunurdu. Şehir iktisadi, aile iktisadının tekâmüle uğraması ile teşekkül ettiği halde, ondan çok ayrılmış değildir. İstihsâl ile istihlâk burada da tamamıyla temas halindedir. Emvâlin tedavülü, sermâye, teşebbüs, m u â a r manasıyla gayr-ı menkûl ve menkûl emvâlin itibari gibi müesseseler henüz mevcut değildir. Yalnız asri iktisadın iki müessesesi teşekkül.etm iştir : Emlâk ıradı ve ücret. Mamafih şehir iktisadının kuvvetli bir surette teessüsüne, iki m âni vardır : Biri m utlakiyet, diğeri hürriyet. Mutlakiyet, gerek zeâmetleri ve gerek şehirlere mahsus muhtariyetleri kaldırarak bütün memleketi bir merkeze tabi etmeye çalışır. Hürriyet fikirleri de ik­ tisadi mübadeleye mani olan bütün engelleri ref' etmeye hâstır.

Birbirinin zıddı gibi görünen bu iki âmil, aynı istikamette yürüyerek aile ve şehir iktisadlarma nihayet verirler ve milli iktisadın teessüsüne bâdı olurlar.

3) Milli iktisat (Economie nationale): Bu enmûzecin iki devresi vardır. Birinci devirde milli istihsâl milli istihlâke tamamıyla tekabül 80

ederek milleti iktisaden kendi kendine kifâyet edecek bir hale geti­ rir. İkinci devirde inkisâm-ı servet âdilâne bir şekil alarak bütün efrâd-ı millet, medeniyetin feyizlerinden mütena'inı olmaya başlar.

Mamafih bu üç iktisadi devre-i şe'niyyet (realite)'de birbirinden tamamıyla ayrı bulunmaz. Her kavimde bu üç enmûzecden birisi asli, diğerleri ârizi bir mahiyette olarak mevcut olur. Şehir iktisadı hâkim olan yerlerde aile iktisadının izleri bakî kaldığı gibi, milli iktisat hükümrân olduğu yerlerde de aile ve şehir iktisatlarının izleri berdevâm bulunur.

Bazı kavimlerde idari bir merkeziyet teessüs ettiği halde, siyasi ve içtimai bir merkeziyet mevcut olmaz. Bu enmûzece mensup olan bir kavim asri bir devlet (Etat moderne) mahiyetini alamayarak bir "cemaatler müttehidesi" vaziyetinde kalır. Böyle bir memlekette, her cemaat ayrı bir taife (caste) şeklini aldığından hakiki manasıyla "iş bölümü" teessüs edemez. Çünkü iş bölümü, ancak müşterek duygu­ lara malik bir zümre dahilinde.vücut bulur. Müşterek bir vicdana malik olmayan cemaatler arasındaki iş ayrılığı ancak bir tufeyliyyet-i müte­ kabile (parasitisme mutueD'den ibarettir. Böyle bir memlekette istihsâl heyetiyle istihlâk heyeti birbirine tekabül etmiş bir vaziyette bulunamaz. Binaenaleyh bazı kavimler zahiren "millet" haline geldik­ leri halde, henüz "milli iktisat" safhasına dahil olmamış bulunurlar.

Milli i k t i s a d ı n , iktisat ilmi nokta-i nazarından ne demek olduğunu gösterdik. İ k tis a t sıfatı nokta-i nazarından "milli iktisat" ise sıfat mahiyetini h a iz d ir . Milli iktisat sıfatı, birtakım içtimai manialar dolayısıyla milli iktisat safhasına vasıl olamayan milletleri iktisat ilmi­ nin irşadlarıyla bu safhaya isâl edecek çareleri taharriye çalışır.

Ikıiısüıiıyn

/

M eçi»

.-••. - .

( So y t ■ 7 2 8 M ar} 1 3 3 2 )

8)

MİLLİ İKTİSAT NASIL VÜCUDA GELİR ? <i)

Her millette bir şe'niyyet -i iktisadiyye (Realite économique) vardır ki millete mahsus birtakım müesseselerde tezahür eder. Her sahada olduğu gibi iktisat hususunda dahi ilmin vazifesi, müesseseleri tetkik, muhtelif tezahüratı tarassut, bu müesseseleri diğer milletlerin müesseseleriyle mukayese, tezahüratı tasnif ve enmûzeclere irca' etmek suretiyle şe'niyyet -i iktisadiyyeyi bulup meydana çıkarmak­ tan ibarettir. Şe'niyyet-i iktisadiyyenin keşif ve tayini hususunda en ziyade mukayese usulüne ehemmiyet vermelidir. Mukayese usulü sayesinde muhtelif milletlerde kaç nevi iktisadi sistem mevcut olduğu ve bu sistemlerin hangi içtimai enmûzeclere tekabül ettiği taayyün eder.

1) İktisat Derneği'nin ilk içtim am da Ziya Gökalp Bey tarafından "Tetkikattı E sâsiyyed e m etod " m eselesine dair verilen müsahabaden iktibas olunm uştur. Milli iktisadın neden ibaret olduğu Ziya B ey ta­ rafından m ecm uam ızın "1" ve "7" numaralarında izah olunm uştur.

Mukayeseli iktisadın milli iktisadın tayini hususunda pek büyük hizmeti vardır. Çünkü mukayeseli iktisat sayesinde milli iktisadın hangi içtimai enmûzece, hangi iktisadi sisteme tekabül ettiği meydana çıkar. Sistem ve enmûzec taayyün ettikten sonra, milli iktisadın han­ gi sekte-i tekâmüle uğradığı ve hangi noktaların sekteden kurtarılıp harekete getirilmesi lazım geldiği meydana çıkarılabilir. O halde de­ mek oluyor ki milli ikitisadın başlıca istinadgâhı mukayeseli iktisat(1)

İ k t i s a t D e r n e ğ i ' n i n ilk i ç t i m a m d a Z i y a G ö k a l p Bey t a r a f ı n d a n " T e t k i -

kat-j E s â s i y y e d e M e t o d " m e s e l e s i n e da ir veri le n m u s a h a b e d e n ik ti b a s o l u n m u ş ­ t u r . Milli ’'1 " ve

82

"

ik ti s a d ın

neden

ib a re t o l d u ğ u Z i y a

7 " n u m a r a l a r ı n d a izah o l u n m u ş t u r .

Bey t a r a f ı n d a n m e c m u a m ı z ı n

tır, bu ilim sayesinde milli iktisat kendi nevâkısını bulup ikmâl ve ıs­ lâh. ve tarik-i terakkide muayyen bir istikamet tayin eder. Şe'niyyet- i iktisadiyye, iki nevi müessesede tezahür eder.

Birincisi : İktisadi teknik müesseseler.. İktisadi teknik müesseseleri ziraatte, sanayide, her nevi istihsâl sahalarında ve hayat-ı iktisadiyyenin sair safhalarında da vardır. İkincisi: Hukuki müesseseler. Hukuki müesseselerin iktisadiyâta büyük tesirler ik ’a ettiği muhtac-ı izah değildir. Simyan bu teknik envâını eşkâl-i istihsâliyeye ayırıyor. Aile içinde tezgâh kurup icrâ-ı sanat etmek bir nevi şekl-i istihsâl olduğu gibi, büyük bir fabrika tesis ederek makinalar vesair fenni aletlerle mamulât-ı smaiyye vücuda,, getirmek, başka nevi istihsâl teşkil eder. İstihsâl için kullanılan aletler, usuller, , vesaire muhtelif eşkâl-i istihsâliyyeyi birbirinden tefrika ve temyize m edâr olur.

Milli iktisadın evsaf-ı mümeyyizesinden olan eşkâl-i istihsaliyyeden başka nevi nevi istihsâl nehceleri (regime) de vardır. İstihsal nehclerinin bilinmesi dahi milli iktisadın tayini için elzemdir. Küçük kavimlerin nech-i istihsâlleri başkadır. Hayât-ı iktisadiyye tarihinde muhtelif devreler vardır. Meselâ kölelik, servaj, proleterya, koopera­ tif devreleri, bu devreler, muhtelif hukuki nehclere tabi bulunuyor.

Hukuki nehcler iki kısma ayrılıyor. Biri siyasi - hukuki (politico - juridique), diğeri iktisadi - hukuki (economico - juridique).

Kölelik devrinde mevcut olan ve bazı efrâd-ı beşeri diğerlerin boyunduruğu altında çalışmaya mecbur eden ahval, siyasi-hukuki müesseselerden ibarettir. Fakat veraset gibi hakk-ı mülkiyyete taalluk eden müesseseler iktisadi-hukuki mahiyetini haizdirler. Bizde bu iki kısımdan maada birde dini-hukuki nehcler de vardır. Bugün Avrupanın hiçbir yerinde dini - hukuki nehclere tesadüf olunmaz. Halbuki bizde birçok ahkâm-ı diniyye vardır ki hayat-ı iktisadiyemize pek

83

/

derin tesirler icra ediyor. Meselâ faizin şer'an caiz olmaması, uzun müddet hayat-ı maliyyenin adem-i inkişâfına sebebiyet vermiştir.

Vakıf müesseseleri, birçok ahvalde, habs-ı mülkü intaç ve istilzam ediyor, usulü teklifimize öteden beri hâkim olup tekâlif-i şer'iyeden madûd olan agnâm, aşâr gibi teklifler, hayat-ı zirayyemizin inki­ şâfı hususunda büyük bir engel teşkil etmiştir. Bu usul-u teklif neticesindedir ki bugün Türk köylüsünde istihsalâti artırmak hususunda hiss-i m enfaat pek az hâiz-i tesir oluyor. Başka memleketlerde arazi vergisi mukannen ve muayyen olduğu ve mahsulden bir gunâ vergi alınmadığı için köylü fazla mahsul çıkarm akta bir menfaat görür.

Halbuki Türk köylüsü, fazla mahsul çıkarırsa fazla vergi vermeye mecbur olur. Asırlarca müddettenberi devam eden bu ahvalin tesiriyle Türk köylüsü, tab'an mütevekkil, kanaatkâr olmuş, refah ve terakki arzuları kendisinde âdeta m untafi olm uştur. Agnâm vergisi dahi aynı mahiyeti haiz olduğundan, köylü hayvanâtını artırmak hususunda kendisini o derece alakadar addetmiyor. O halde demek oluyor ki bizde Avrupa'dan fazla olarak hayat-ı iktisadiyyeye icra-yı tesir eden, bir de dini nehcler mevcuttur. İşte milli iktisadı bulmak isteyenler şe'niyyet -i iktisadiyyenin tezahürüne m edâr olan müesseseleri, bu eşkâl-i istihsaliyeyi, nehcleri ayrı ayrı tetkik etmelidirler. İstihsâl istihlâk ve tedavüle dair olan müesseselerin teknikleri birer birer tetkik ve tarassut etmek lazım gel­ diği gibi, m uhtelif hukuki müesseseleri dahi birer birer tahlil ve te ş­ rih etmek icap eder. Meselâ bizde kapitülasyonlar devresinde "siyasi hukuki" kabilinden olarak birtakım tesirât görülüyordu ki hayat-ı iktisadiyemizin her safhasında tezahür ediyordu.

Milli iktisadın tayini hususunda nazar-ı itibare alınması lazım ge­ len cihetlerin biri de iktisadın muhtelif derecâtından ibarettir. Aile iktisadı, cemaat iktisadı, mıntıka iktisadı gibi birtakım dereceler vardır ki bunlar ayrılmayınca milli iktisadı bulmak pek müşküldür.

Meselâ memleketimizde iktisaden, Erzurum mıntıkası, Karadeniz m ın­ tıkası gibi birtakım muayyen sahalar vardır ki civar memleketlerin ahval-ı iktisadiyeleriyle alakadâr olup memleketin aksâm-ı sairesinden 84

iktisaden büsbütün farklı addedilmek lazım gelir.

Memleketimizin ahvâl-ı iktisadiyyesini tetkike-' girişeceğimiz vakit şurasını nazar-ı dikkatten dûr tutmamalıyız ki bizim iktisadi sistemimiz bir değildir. Memâlik-i Osmaniyyenin m uhtelif mıntıka­ larında m uhtelif sistemler mevcuttur. Bizde bazı mıntıkalar vardır ki henüz aşiret, bedevilik gibi sistemler elân baki ve berdevamdır. İşte bu mıntıkaların sistemini diğer mıntıkalardaki sistemlerle mukayese ederek m uhtelif sistemler arasındaki mesafeleri tayin edebiliriz. Bugün asri (modern) bir mahiyet a l m i’Ş olan mıntıkalarda vuku bulan terakiyâtın tarz ve suret-ı zuhurunu tetkik edersek henüz asrileşmemiş olan mıntıkaların ne gibi nevâkası bulunduğunu ve ıslâhata ne suretle tevessül etmek lazım geldiğini tayin etmek hususunda müşkilâta duçar olmayız. Muhtelif sistemlerin arasındaki ahenksizlik, gözleri; mizi açmaya ve efkârımızı tenvire medâr olur. Ve ileride hatt-ı hareke­ timiz, takip edeceğimiz istikametimiz ona göre taayyün eder.

Bizim şe'niyyet-i iktisadiyeyi tetkik için tavsiye ettiğimiz usul bugün bütün ulûm-u tabiiyede aynen tatbik olunuyor. Bir hayvanın anatomi veya fizyolojisini tetkik etmek icap ettiği vakit mütehassıs, evvelâ o hayvanın hangi zümreye mensup olduğunu, normal veya anormal olup olmadığı tayin eder. Ondan sonra biyolojik tezahüratı bulur, meydana çıkarır. Nebatatta dahi aynı usul tatbik olunur.

Nebatatta, hayvanatta, içtim aiyatta, iktisadiyatta veya hangi sahada olursa olsun, şekil, nevi, cins, zümre, sistem gibi ahval taayyün etme­ den bir noksanı, bir hâl-ı maraziyi tetkik etmeden noksanın veya hal-i marazinin esbabını meydana çıkarmak ve ona göre çaresâz ol­ mak aslâ kabil olamaz. İşte bu sebepten dolayıdır ki, biz, şe'niyyet-i iktisadiyyemizi ve daha doğrusu milli iktisadımızı aramaya giriştiğimiz vakit klâ­ sik ilm-i iktisatla işe başlamamalıyız. Çünkü klâsik ilm-i iktisat aslâ şe’niyyeti göstermez. Yalnız muhayyel bir âlem-i iktisadı göz önüne getirir. O muhayyel âlemde görülen şeylerin hiçbiri bizim hakiki âlem iktisatta cay-ı tatbik bulamaz. Meselâ bizde aşiret sistemi var, şehir 85

1

sistemi var. Aşiret aleminde takip edilen usul-ü iktisadı, şehirlerde tatbik ettiğimiz usul-ü iktisadi ile bir olabilir mi ? Birbirinden büsbü­ tün ayrı olan bu iki sistemi, aynı kaideler, aynı âmiller ve kuvvetlerle idare etmek kabil midir ? İşte biz bu hakikatten gafil bulunduğumuz için aşiretlerimizden gereği gibi istifade edemiyoruz. Bunların göçe­ belik haline, enmûzec-i içtimailerine halel getirmemekle beraber, faaliyyet-i iktisadiyyelerinden fevkalâde menafi temin olunabilir. Çünkü aşiretler dahi pek mühim bir kuvve-i istihsaliyyeye malik bulunuyor­ lar. Hayvanât yetiştirmek sanatı aşiretlerde pek ziyade terakki etmiş­ tir. Fakat onlarda disiplin teessüs etmediği için birbirinin hayvanâ­ tını sirkat etmek gibi hallerle kuvvetlerini, vakitlerini ısrâf ve izâe ediyorlar. Aşiretlere mahsus bir disiplin usulü tayin etmeye muvafakiyet nasıl olursa aşiretlerin yetiştirecekleri hayvanatın vesair istihsalatm miktarı birçok misli artabilir.

Demek oluyor ki milli iktisadı vücuda getirmek için yapılacak iş, şey'i (objectif) tarassutlar yaparak mülk ve milletin teknik eşkâl-i istihsaliyyesini, hukuki nehclerini ve bunların aralarır ’ iki ahenkleri taharri, onları sistem haline irca etmek ve ondan so' ±a diğer sistem­ lerle mukayeseler yaparak neticeler çıkarmaktan ibarettir. Şe'niyyet-i iktisadiyyemizi arayacağımız vakit bittabi yalnız halin tetkikiyle iktifa etmeyip memleketin ve milletin mazisini, tarihini göz önünde bulundurmalıyız. Tarihimizi karıştırırsak intibahımızı mucip olacak birçok haller görürüz. Mesela şurası muhakkaktır ki eski zamanlarda iktisadi teşkilâtımız bugünkünden daha mükemmel idi.

Evvelce yollar, köprüler, mükeljefiyyet-i şahsiyye usulüyle muayyen bazı köyler tarafından inşa ve tamir olunur, ordunun iaşesi için erzak verecek olan köyler ve mıntıkalar muayyen idi. Hiçbir vakit müşkilât zuhur etmezdi. Ordunun iaşesi için verilen erzakın bir kısmı ahaliye tevzi olunurdu. Tanzimattan sonra bütün eski usuller zir ü zeber edil­ miş. Muasırlaşacağız diye kendi sistemimizden uzaklaştık ve fakat tahayyül ettiğimiz gayeye yaklaşamadık. Halbuki şe'niyyet-i iktisadiyyemizde sistemimize göre ıslahat yapmış olsaydık böyle olmazdı Esasen maziyi anlamadan hale infâz-ı nazar etmek gayr-i kabildir.

86

Mazi ve hal bu suretle tavazzuh ve taayyün ettikten sonra ati içiıı bir gaye, daha doğrusu iktisadi mefkûremizi tayin kolay olur. Şe'niyyet-i iktisadiyyemizi, mazi ve hali .bilmeden atî için ne düşünsek "a priori" olur. Halbuki şe'niyyet-i iktisadiyyeyi tayin ettikten sonra bütün tetkikat ve tetebbüatımız"a posteriori" olur. Klâsik iktisadın delâletiyle hareket edersek "ne olması lazım geldiğini" "ce qui doit etre" taharri etmiş olacağız. Halbuki" zamân-ı hâzırda ne olduğunu" ' 'ce qui est' ' tayin etmeden, ne olması lazım geldiğini aramak abestir. İktis adiyat Mecmuası (Sayı: 35, 21 Teşrinisani 1332)

TÜRKLERDE MİLLİ İKTİSAT DEVRELERİ Milli iktisat, bir cemiyette iktisadi müesseselerin umumi bir tesanüt husule getirecek surette birbirine m erbut bulunması demektir. Cemi­ yetin hukuki tesanüdünü devlet irae ettiğinden, milli iktisat, devletin şekliyle de alakâdardır. Devletin medine (cıte)", imparatorluk (empire) ve asri devlet namlarında üç enmîizeci olduğu için, milli iktisadın da medine iktisadı, saltanat iktisadı ve millet iktisadı namlarını vere­ bileceğimiz üç enmûzeci mevcut demektir. Millet iktisadı, ancak asri devlet devrinde mevcut olabildiği için, asri devlet iktisadına millet iktisadı demeyi muvafık bulabiliriz. Bu devreleri anlamak için misâl olarak Türk cemiyetini ele alacağız. Türkler, İslâm iyetten evvel, me­ dine enmûzecinde bir devlet şeklinde idiler. Türk medinesi oturak değil, göçebe idi. Bu medinede mevcut fertlerin m rcm uuna "Budun" namı verilirdi. Türk cemiyeti müteaddit budunlara ayrılmıştı. Her budun dahilinde, Yunan ve Roma sitelerinde olduğu gibi üç tabaka (caste) mevcuttu. Tekinler, Buyruklar ve Kamikler, Tekinli budunun müessisi olarak tanınan menkıbevi kahramanın sülâlesinden olan prenslerden ibarettir. Budunun müessisi (Tanrı kutu = zillullah)addolduğundan, kendisi gibi bütün evlatları da mukaddes addolunur. Bun­ dan dolayı bu zatın bütün erkek evlatlarına "tekin" kız evlatlarına "hatun" (prenses) namları verilir. Bu mukaddes sülâlenin bütün tekin ve hatunlarından mürekkep olan heyete "il" namı verilir ki dev­ let manasınadır. Demek ki ildaşlar yani citoyenler, yalnız tekinler ve hatunlardan ibarettir. Buyruklar aslen Kamiklerden veyahut hariç­ ten gelme gençlerden tekinlere ve hatunlara intisapla, onların maiye­ tinde zabıt ve m em ur gibi istihdam olunan tevabi zümresidir. R o m a ' daki clientlar bunlara teşbih edilebilir. Kamikler, mukaddes bir ne­ .88

sebe malik olmayan ahalidir ki bunlar kendilerini mukaddes sülâ­ lelerin Memlûkleri gibi telakki ederler. Kamıkler "Tanrı k utu" sıfa­ tını haiz olan hakanın bir mülkiyeti gibidir. Müessis olan ilk hakan vefat edince diğer emvâl gibi Kamikler de oğullan arasında taksim olunur. Bu miras hisselerinden her birine "ulus" denilir ki bölmek manasına olan "ülemek" mastarından müştaktır. Her ulus sahibi bir han mahiyetinde olup bunun refakatiyle de ulus oğulları arasında takam olunarak oymaklar husule gelir ve bunlara da "Oymak Bey­ leri" namı verilir. Gerek hakan ve gerek tekinler, m utlaka kendi sülâ­ lesinden bir hatun ile evlenebilirler. Hatundan doğmayan çocuklar hakan olamaz. Bir hatun buyruklardani biriyle evlenirse, doğuraca­ ğı erkek evlada "ital" namı verilir.

Bu teşrihattan anlaşılıyor ki bunun devrinde devlet yani il, yalnız mukaddes bir ailenin efradından ibarettir. Bütün Kamiklerin emvâli bu ailenin bir nevi mülkiyeti mahiyetindedir. Yani her oyma­ ğın davarları sahiplerinin taht-ı tasarrufunda, fakat oymak beyinin taht-ı rakabesindedir. Osmanlılık devrinde gördüğümüz tasarruf ve rakabe şeklindeki iki nevi mülkiyet, il devrinde de mevcuttu. Mahmud Kaşgari'nin beyanına göre davar kelimesi, eski Türkçede mal manasınadır. Göçebenin malı mevâşiden ibaret olduğu için bilâhara bu kelime mevâşi manasım almış olabilir. Nasıl ki bugünkü Ka­ zaklar mevâşiye mal diyorlar. Oğuz ilinin 24 boyu yani oymağı var­ dı ki bunlardan her birine mahsus bir ' 'tam ga'' mevcut idi. Her boyun davarları kendi tamgasıyle damgalanırdı. Bundan anlaşılıyor ki bir boyun mevaşisinde müşterek bir mülkiyet mevcuttur ki bir boybeğinin rakabesinden ibarettir. Oğuzlarda her boyun mülkiyeti müşterekesinden maada umuma mahsus bir nevi müsareket-i emvâl hissi mevcuttu. "Kitab-ı Dede K orkut" da görüldüğü veçhile, Oğuzların bey­ lerbeyi olan Salur Kazan, bazı kere yaptığı şölen (milli ziyafet) lerde yemekler yenildikten sonra hatununun elinden tutarak otağından dışarı çıkar ve bütün servetini davetlilere yani ildaşlara yağma etti­ rir idi. Acem şairlerin "hân-ı yağm a" dedikleri, işte Oğuzlarda görülen bu müessesedir. İlin reisi, bu ordunun kumandanı olan zat, gazveler­ 89

deki ganimetlerden ve tâbi kabilelerden alman baçlardan gayet büyük bir servet iktisap eder ki esas müsavat hissinden ibaret olan ildaşhk duygusu böyle bir ferdin diğer ferdlere nisbetle fevkalâde zengin ol­ masını tasvip edemediğinden, böyle büyük bir servetin sahibi olan hanlarhanı veya beylerbeyi servetini kendi müsavileri yani tekinler arasında paylaşmaya mecbur idi. Buna ise ya alelâde şölen veyahut yağmalı şölen tarikiyle icra edebilirdi. A d i' 'şö len '' lerde şölen sahibi, ' 'tepe gibi et yığar, göl gibi kımız sağdırır'' herkese yiyecek yedirdik­ ten maada çıplaklara elbise verir, borçluların borcunu tediye eder, hasılı servetinin büyük bir kısmını üdaşlara ve yoldaşlara sarf ederdi.

Yağmalı "şölen" de ise, bütün servetini tevzi ederdi. Servetini yağma ettiren bir reis yoksul kalmaya mahkûm değildi. Çünkü ertesi gün boybeylerini akm için davet ederek onların yardımıyla sayısız gani­ metler ele geçirirdi. Bundan başka düğün ziyafetlerinde de davetliler düğün sahibine (saçu) namiyle gayet kıymetli hediyeler getirirlerdi.

Hudavendigâr Gazi zamanında Şehzade Yıldırım’m düğünü ziyafeti­ ne böyle birçok hediyeler gelmişti. Sultan Hüdavendigâr Evrenas Bey'in gönderdiği hediyeleri (ki Aşıkpaşazade Tarihi'nde tafsilatıyla muharrerdir ) Mısır sultanına göndermiş ve Mısır sultanının gönderdiği hediyeleri de Evrenas Bey'e vermiştir. Kültekin kitabelerinin mün­ derecatına bakılırsa, hakan budunu diğer hükümdarlar gibi me'kel ittihaz etmez, belki hüsn-ü iaşeye çalışmakla kendisini mükellef bilir.

Bilgi Han, "budun açtı, toyurdum, yoksuldu, zengin ettim " diyor. Çünkü ordusunun kuvvetiyle Çin devletinden maaşlar ve hediyeler, tâbi kabilelerden baçlar alıyor ve bunların büyük bir kısmını ildaşlanna ve budundaşlarına tevzi ediyor. Budun ne zaman ilsiz ve hakansız kalırsa, kendisini siyasi olduğu kadar iktisadi mahiyeti haiz olan müşfikane nimâyeden mahrûm göı yor ve ' 'illi budun idim, ilim amânım hani ? Hakanlı budun idim. Hakanım hani ? Artık kime il ve hakanlık kazanacağım " diye tazallüme başlıyor.

Tlirkler bu devirde memleketleri istilâ ederek büyük imparatorluk­ lar teşkiline kendilerinde iktidar gördükleri halde törelerinin bozula­ cağından korkarak bu hareketten içtinap ediyorlardı. Bilge Han, ken­ 90

di kavmini "oraya, yani Çin'e gidersen öleceksin, 'ötüken' ülkesinde kalırsan ebedi bir hükümranlığa malik olursun. Oralara gitme, yalnız akınlar ve kervanlar gönder” diyordu.

Demek ki Türkler, seyyar bir medine halinde kalmayı, başka üm­ metleri istilâ ederek imparatorluk teşkil etm ekten daha iyi görüyorlar­ dı. H atta bu seyyar medineyi şehirlerde ve köylerde iskân etmeleri medeniyetin bu devresine gelmemiş olmalarından değil, belki hissiyat hakkındaki telâkkilerine uymamasından ileri geliyordu.

Bilge Han'ın imparatorluk teşkilini istememesi, Türklerin milli m edeniyetten ve medineye mahsus hürriyetten mahrum olmaması içindi. Türk budununda ilin bütün fertleri müsavi idiler. Çünkü her erkek tekin, her kadm hatun idi. İldaşlar müsavi olduğu cumhuri bir idareye yani hürriyete de malik idiler. Hakan, boy beylerini "şölen '1 de yahut kurultayda toplayarak, onların verdiği karara göre hareket ederdi. Şölen veyahut kurultay bir senato mahiyetinde idi. Hakan olacak zatı kurultay veyahut şölen intihap eder ve icap ederse, o hal' ederdi. Demek ki ilin bütün fertleri hakk-ı hakimiyyete malik idiler.

Bu müsavat ve hürriyete kadınlar da şerik idi.- Hakan tek başına hâkim değildi. Hakimiyet, hakan ile zevcesi olan hatunun ikisinde mütecelli idi hükümetin bir emri ilân edileceği zaman hakan emredi­ yor ki diye nida işitilmişse m u tâ' olmak için hiçbir kıymeti haiz ol­ mazdı. Hükümetin bu emri m u tâ’ olabilmek için mutlaka "hakan ve hatun emrediyor" diye nida edilmek lazım geliyordu. Çünkü her­ kes için hakan ile hatunun müştereken verdiği bir karar mukaddes tanılabilirdi.

Devletlerden gelen elçiler de yalnız hakan tarafından kabul edilemezdi. Mutlaka hakan ve hatun beraber oldukları halde elçilerin huzura girmesi lazımdı. Hakimiyetin hakan ile hatunda tecelli etmesi uluhjyetin Tanrı ile yerde tecelli etmesinin timsali gibi bir tatbikin­ den ibaretti. Gün ile yer, zevç ile zevce olup ülûhiyet bu ikisinde tecelli ettiğinden ulûhiyetin bir niyabeti mahiyetinde olan hakimiyet de onların naipleri olan hakan ile hatunda tezahür ediyordu. Bilge 91

Han, şehir tesis etmeye kıyam ettiği zaman, kayınpederi olan akıllı bir prens ona âtideki sözleri söyleyerek vaz geçirdi : "Türkler,1Çinli­ lere nisbetle kemiyetçe daha az, silah ve m ühim m atça daha fakir ol­ dukları halde, göçebelikleri sayesinde daima galip olmaktadırlar. Çün­ kü biz istediğimiz zaman onların memleketine akın yaparız, onlar se­ ferberlik ilan edip ordu toplayıncaya kadar biz atlarımızın sürati sa­ yesinde istediğimiz yerlere çekilebiliriz. Çadırları bırakıp şehirlerde oturduğum uz zaman, Çinliler büyük ordularla gelir, bizi muhasara eder ve ebedi surette istiklâlimizi m ahveder". Bilge H an'ın Buda ve Lauço namlarına m abet tesis etmesine d e kayınpederi mani olm uştur.

Bu iki zata mensup dinlerin her ikisinde de muharebenin ve kan dök­ menin memnu olduğunu ve Türklerin milli iktisatları avcılık ve igtinâm esaslarına istinat ettiğini söyleyerek damadını ikna etmiştir.

Türkler, mamur memleketleri fethederek oralarda yerleşince saltanat (empire) tarzında devletler teşkil etmişlerdir. Saltanatın bidayetinde yalnız mahkum ahali raiyyet hükmünde bulunur. Türk­ lerin kaffesi askerlikle meşgul olduğundan hakim sınıfı teşkil ederler.

Fakat bilahara, Türk'ün gayrisinden de asker istindamına başlandığın­ dan, asker olmayanlar, velev Türk olsalar bile, raiyyet sırasında kalır­ lar. Saltanat enmûzecinde, hakimiyet, ildaşların mecmuunda değil, yalnız sultandadır. Binaenaleyh, il enmûzeci Miranşahi (Aristocra­ tique) bir devlet iken, saltanat enmûzeci H odşâhi (Autocratique) bir devlettir. Hükümdardan sonra kulları olan asker taifesi, sonra da raiyyet gelir. Türklerin saltanat şeklindeki devletine misal olarak Osmanlı Devleti'ni alacağız. Osmanlı Devleti, Oğuz ilinin saltanat enmûzecine istihale etmiş bir şeklidir. Oğuzlarda hakimiyet, yirmi dört boybeyinin içtim aından husule gelen "şölen" de idi. Hanlar hanı, şölende müzakere etmeden bir şey yapmazdı. Osmanlı saltana­ tında, hakan gibi tekin oğlu tekin olan boy beyleri yerine, sultanın buyurduklarından ibaret olan sancak beyleri kaim oldu. F etholunan arazi ve üzerindeki insanlar, "il"in mülkiyetine değil, sultanın rekabesi altına geçerdi. Sultan, bütün m eftuh memleketlerde ve bütün raiyyet üzerinde "rukabe" hakkına malikti. Sultan ferden ilin makamına kaim olmuştu.

92

Bu-devirde devlet'e de artık "il" namı verilmiyor "kapı" denili­ yordu. Devlete kapı denildiği gibi, millet de mevkib-i hümâyun dan ibaretti.

Artık ne şölen şeklinde bir senato, ne de kurultay şeklinde feo­ dal bir meclis yoktu. Divan-ı hüm âyûn sırf idari bir kalemden ibaret­ ti. Ü devrinde siyasi uzviyeti "il" teşkil ettiği gibi, saltanat devrinde de Mevkib-i hüm âyûn irae ediyordu. Binaenaleyh, saltanat iktisadı, ordu iktisadından ibaretti. (O devirde yalnız Mevkib-i hümâyuna mensup fertlere Osmanlı namı veriliyor ve bu intisap bir maişet yolu addolunduğu için bunlara "Osmanlılıkla geçinür" deniliyordu.)

O rduya iktiza eden yolların ve köprülerin inşa ve tamiri için yaya, müslim ve yörük namlarıyla birtakım teşkilâtlar vardı. Birçok köyler­ den vergi alınmaz, ahalisi bu hizmetlere mükellef tanılırdı.

Ordu levazımın tedarikine dair "Tarih'ül - vuk uât"'ın 104. sahifesinde şu sözler muharrerdir : "Yeniçeri bölüklerine ve tersane vesair sunufju askeriye ocakla­ rına ve saray-ı hümâyûna mürettep olan et ve ekmek ve pirinç vesa­ ire taraf-ı miriden ita olunur ise de, bunlar için hazine-i devlet büyük ve belki de hiç masraf ihtiyar etmez idi. Çünkü Rum eli'de bulunan ağnâm ın, "aded-i ağnâm " resmi ile her sene ondan biri alınageldiğinden, bundan iki üç yüz bin koyun aynen alınıp, maadâsı bedelen istifa ve takım takım sevk olunarak miri tayinâtı bununla idare kılmur ve hatta fazlası ahalinin tehvin-i ihtiyacı maksadiyle İstanbul kasap esna­ fına tevzi olunur idi. Memâlik-i Mahrûsa'da berren ve bahren naklonulan zehairden gümrük alınmayıp buna mukabil Akdeniz ve Kare­ deniz sahillerinde olan kazalardan ve bazı zahire yatağı bulunan mevakiden mübayaa zahiresi namıyla ve beher keyli yirmi para fiyatla her kazanın derece-i servet ve cesametine göre ellişer ve yüzer bin keyli zahire mürettep ve mahsus olmakla, mevsiminde her tarafa mu­ bayaacılar gönderilip zehâir-i mürettebe celp ve cem' olunarak İstan­ bul’a gönderilir ve devair-i miriyye bununla idare olunduktan başka, 93

fazlası İstanbul ekmekçi esnafına furuht edilir idi. Ve bazı kazalar zehâirinin naklinde suûbet müşahede olunduğu veyahut mürettebât-ı mahsûsa fazla göründüğü takdirde bedel en istihsâl kılınır idi ki meselâ Kütahya sancağı kazalarının iki yüz bin kile "mu bayaâ zahire­ si" mürettibi olduğu ve râyiç-i zahire yüz para raddesinde bulunduğu halde yirmi parası fiyat-ı maktuaya bil-mahsub, seksener paradan bedeli olmak lazım gelen dört yüz bin kuruş nakden istihsâl olunur idi.

Filibe havalisinde vâki ç d tik â t yani pirinç tarlaları devletin malı olup her sene mültezimine ihâle olunagdmekle bedel-i ütizamm luzumu miktarı aynen ve maadası bedelen istihsâl ve devair-i miriyyeye ita olunur. Ve tavâif-i askeriyye elbise ve mefruşatı için beylik tabir olunan bir nevi aba ve kaliçe islimiyye ve Şarköy vesair mevaki-i müteaddidede imâl ettirilir idi.

Hâsıl-ı kelâm, mürettebât-ı mezkûre için verilen esman -ı maktul-a bedelen istihsal kılman mebâlağdan ve fazlasından esnafa satılan eş­ yanın menafimden hasıl olur idi.

Tersane ve Tophâne için muktezi olan kereste Akdeniz ve Kara­ deniz sahillerinde olan kereste çerkeş kazalardan ve kendir ve beziryağı ve küherçile Mısır ve Canik ve Konya sancaklarından ve bakır ve kurşun ve demir misillû eşya dahi madenlerden mürekkep ve muhassas olmayla, her sene memurlar gönderilip tertibi veçhile cem' ve istihsâl olunur ve bunların fiyat-ı maktualara pek cüz’i olduğundan badiheva gibi gelür idi.

Mamafih, devlet, ordunun yalnız Kapıkulu olan asâkır-ı hâssa kısmını iâşe ile mükellefti. Hâzineden maaş alan, yalnız bir nevi as­ ker olduğu gibi tayin ât ile iâşe edilenler de bunlardan ibaretti. Fakat, aynı zamanda, yukarıda görüldüğü veçhile devlet, İstanbul ahalisinin havâyic-i zaruriyyesini de ordu levazımından temin ederdi.

Eyâlet askerlerine gelince, bunlara "dirlik" olarak timar, zeamet, hâsıl namlarıyla köylerin rüsûtnu tahsis edümiş olduğundan ne hazar, ne de sefer vakitlerinde devlet hâzinesinden bunlara para sarfedilmez94

di. Bu usul, Türkiya'da ziraatın terakkisine, köylülerin servet ve re­ fah kesbetmesine badi olmuştu. Çünkü dirlik sahici, alacağı aşar, ağnam ve sair rüsûmun tezayyüdü için köylülerin zenginlemesine çalışır, onlara para ikraz eder, tohumluk verir, her türlü hak ve men­ faatlerini himâye ederdi. Bilahâra dirlikler, münhal oldukça sipahi­ lere ihâle edilmeyerek hâzineye zabtedileceğinden, biçâre köylüler mültezimlerin eline düşerek rahat ve servetlerini kaybettiler.

Tanzimattan sonra, yolların ve köprülerin tamiriyle mükellef olan köylüler bu vazifeden affedilerek vergi itâsiyle mükellef olunca, memleketin yollar ve köprüler itibariyle eskiden haiz olduğu intizam ve mamuriyet zail olmaya başladı.

Mamafih saltanat devrinin iktisadı yalnız ordu iktisadından iba­ ret değildi. Her şehirde esnaf loncaları bulunduğu gibi, bu loncaların murakabasiyle mükellef îhtisap İdaresi de mevcut idi. Binaenalayh her şehre mahsus bir de şehir iktisadı mevcut demekti.

Tanzimat devrinde gerek ordu iktisadı ve gerek şehir iktisadı inhilâle duçar olduğu gibi, elbise, ağdiye vesair levazımda kabul olu­ nan umdeler ecnebi mamulâtma revaç verdirdiğinden milli sanayiimiz büsbütün münderis olmak yolunu tuttu. Şimdi devletimiz asri bir devlet mahiyetini almaya başladığından, bu devreye uygun bir milli iktisat teşkilâtı yapmamız iktiza eder. Bu devirdeki milli iktisadımız, artık ne il iktisadı, ne de ordu ve şehir iktisatları mahiyetinde olamaz.

Yeni milli iktisadımız, tamamıyla millet iktisadı şeklinde olmalı.

Yani cemaat ve şehir iktisatları gibi hususi iktisatları milletin umümi iktisadı dahilinde bel' etmelidir. Millet iktisadının teessüsü için evvel emirde bir Milli İktisat Nezareti teşekkül etmek lazım gelir ki Ziraat Nezareti'nin bu vaziyeti almak için "îücahede ettiğini görüyoruz.

Milli İktisat Nezareti mevcut olunca gümrük tarifeleri ile demir yollar tarifelerinin tanzimini ve liman umûrunun idaresini de mezkûr nezarete tevdi etmek iktiza eder. Devletin vezaif-i iktisadiyyesi yalnız bir nezarette toplanmalıdır ki memleketimizdeki iktisadi faaliyetlerde bir vahdet ve tesanüt husule gelebilsin, yani milletimiz bir uzviyyet-i

95

iktisadiyye halini almak mümkün olsun.

Milli İktisat Nezareti, aynı zamanda milli bankanın da murakıbı olmalı ve esnaf korporasyonlarını şehir esasından çıkararak millet esasına göre teşkile çalışmalıdır.

Amelenin ve bilhassa kadın ve çocuk işçilerin sıhhat, haysiyet ve istikballerini tem in edecek içtimai kanunların lâyihalarını tanzim etmek vazifesi de m ezkûr nezarete raci bir borçtur.

Millet iktisadı hakkında uzun söz söylemeye hacet yoktur. Mu­ harebe esnasındaki tecrübeler, bu esasa müstenit teşkilâtın luzumunu şiddetle ihsas etti.

Almanya'da milletin mizacın muvafık bir milli iktisat teşkilâtı olduğu içindir ki orada harp zamanında birçok iktisadi güçlüklere dâhiyâne çareler bulunabildi. Türkiya'nm istikbali milli iktisaddaki derece-i muvaffakiyetine tabidir. İk tis a d iya t Mecm uası (Sayı 4 4 - 48, 8 Mart 1333)

96

BİLGİ MECMUASINDA YAYINLANAN YAZILAR

FELSEFE VE İÇTİMAİYAT ŞUBESİ Bilgi Derneği'nin felsefe vi içtim aiyat şubesi riyasetine Emrullah Efendi ve kitâbetine Seyyit Haşim Bey intihap olunmuşlardır. Şube, teşekkülü gününden itibaren iki mühim meseleyi müzakeratına mevzu ittihaz etti.

Bunlardan biri şubenin kendi hayatına ait, diğeri Bilgi Derneği' nin tesisindeki maksadı istihsale medar olmak üzere dernek haricinde ilim vadisinde ifa edeceği hizmete mütealliktir. Şube, faaliyetini tam ve mükemmel bir surette sameredâr edebil­ mek için hangi ulûmun "felsefe ve içtim aiyat" unvanı umûmisine dahil olduğunu tesbit ve tayin etmek mecburiyeti karşısında bulunu­ yordu. Tabiatiyle şubenin ilk meşgalesini kendi hayatına ait olan bu mesele teşkil etti. Bu hususa medar olmak ve şubece münakaşa ve tenkit edilmek üzere Ziya Bey "felsefi ve içtimai bilgilerin taksimi" unvanı altında bir tetebbünâme (These) ihzar ile şubeye tevdi etti.

Ziya bey, tetebbunâmesini felsefe tarihinin tetkik ve müşahede­ sine istinat ettirmektedir.

Esasında felsefe dört mesele ile iştigal etmiştir : 1) İlim meselesi, 2) Varlık m esd esi, 3) Kıymetlerin takdiri meselesi, 4) İdrâk meselesi.

Sokrat zamanından beri ilmin mevzuu umum iyattır. Eski ilim bu umûmiyatı nevilerde buluyordu. Descartes'la başlayan yeni ilim umûmiyatı kanunlarda aramaya başladı. O halde eski ilmin mevzuu "m efhum lar" di. Yeni ilmin mevzuu "kem iyet" den ibarettir.

99

Çünkü kanunlar kemmi nisbetlerin yeknasikisinden başka bir şey değildir. İlmin umûmi ve mücerret olmasına mukabil varlık hususi ve mü­ şahhas (concret)’ tır. O halde hususi ve müşahhastan bahsetmek üzere ilimden büsbütün ayrı bir "şube-i m arifet" lâzım. Aristo buna m aba'dettabia namını verdi. Bergson, A risto'nun bu tasnifini kabul ediyor. "M aba'dettabia" bize varlığın kemiyetini değil, keyfiyetini anlatmaya çalıştığı gibi, sanatın gayesi de bize varlığı olduğu gibi tas­ vir etmektir.

Son zamanlarda Durkheim içtim aiyât ilminin kıymetler ilminden ibaret olduğunu meydana koydu. Hofding, dinin içtimai kıymetlere hayatın ve kâinatın âm âkm da temeller aramak ihtiyacına istinat ettiğini izah etti. O halde yalnız ahlâkın değil, bütün ulûm-u içtimaiyyenin ve dinin kıymetler ilmi olduğu anlaşıldı.

Keyfiyet "şuur ile, kemiyet "zihin" ile, kıymet "vicdan" ile idrâk olunur. Ruh-u beşer bu üç türlü idrakten mürekkeptir. O halde idrâk meselesi evvelki üç meseleyi birleştiren bir zemindir. Ruhiyat "şuur, zihin, vicdan" dediğimiz üç idrâki birleştirir. Felsefe ise bunla­ rın m utayâtı olan keyfiyet, kemiyet ve kıymetin canlı bir terkibi demek olan şe'niyeti tetkik eder. İşte Ziya Bey'in tetebbünâmesinin hülasası. Tetebbünâme bu esasların tafsilatını muhtevidir.

Bu esaslara göre Ziya Bey dört sınıf vücuda getiriyor : Birinci Sınıf : Mantık, m a n tık ıy â tjâ h , İkinci sınıf : M âba’dettabia,sanat, Üçüncü sınıf : İçtim aiyât ve içtim iyâtm ulûm-u muavinesi, Dördüncü sınıf : Ruhiyat, felsefe, terbiye.

Tetebbünâme şube tarafından elan münakaşa Hitamında "Bilgi mecmuası" ile neşrolunacaktır.

edilmektedir.

Felsefe ve içtim aiyat şubesinin meşgalesine dahil olan ikinci mesele ulûmda tatbik olunan ahvale aittir.

Memleketimizin ilmi hayatında kurûn-u vustâ zihniyetini d an

100

berhayat ve paydâr eden sebep, scolasticisme ile Methode d'autoriie olduğuna şüphe yoktur. Bunların aleyhine bir cereyan uyandırmak ilim namına vatanımıza ifa edilecek en mühim hizmettir. Bunu nazarı dikkate alan şube 1330 — 31 sene-i tedrisiyyesi mebdeinden itibaren tecrübe ve müşahede usullerinin ilimdeki tatbikatına dair darülfünun konferans salonunda bir dizi (serie) konferans vermeyi takarrür ettirmiştir. Konferanslar, mütehassısları tarafından tertip ve ihzar olunmaktadır.

Bilgi Mecm uası (Sayı: 6, Nisan 1 3 3 0 s. 6 5 6 - 65 7)

101

ยก

İÇTİMAİYAT MECMUASINDA YAYINLANAN YAZILAR

İÇTİMAİYAT VE FİKRİYAT MUKADDİME İçtim aiyatın müsbet vazifeleri olduğu gibi, menfi vazifeleri de vardır. Bu menfi vazifeler içtim aiyatın, kendi mevzuunu vaktiyle hangi ilimlerin (yahut marifetlerin) fuzuli olarak işgal ettiklerini tetkik ve bu haksız işgallerden doğan yanlış fikirleri tashih ve irae etmekten ibarettir. Bu makale, bizi içtim aiyatın bu tenkidi kısmına idhal ediyor. Maksadımız içtim aiyatın ne olmadığını göstermek ve bu tarik ile ne olduğunu meydana çıkarmaktır. Bu ilk makalede, yal­ nız fikriyatın içtim aiyâta vuku bulan tecavüzleri tetkik olunuyor.

Gelecek makalelerde de hayatiyat, ruhiyat, ilâh gibi ilimlerin içtim a­ iyâta icra ettikleri fuzuli tecavüzleri tetkik edeceğiz.

Evvelen "fikriyat ideologie" tabirinin menşeini ve ne gibi mana­ larda istimâl edildiğini arayalım. On sekizinci asrm son senelerine doğru müelliflerden bir küçük zümre ; felsefeyi "Condillac"m mesle­ kine göre taksime başladılar. ı Mumaileyhin halefleri addolunabil en bu müellifler ; o zaman itibardan düşmeye başlamış olan (maha dettabi" tabiri yerine "F ikriyat" kelimesini ikame ettiler. Bunların bütün çalışmaları ; fikirlerin neşet ve tekevvününü izah etmek olduğu için bu kelime tahsis ettikleri mevzua muvafık geliyordu. İşte bu sebepten dolayı ; mezkûr müellifler "fikriyatçılar" namıyle maruf oldular.

Fikriy atçılar, m aba'dettabia ile iktifa etmeyerek ; kendi usulle­ rine göre siyasiyat sahasında da eserler yazdılar (1). Dem stot Detrasi' nun M ontesquieu'nun Ruh'ül - kavanin'ine yazdığı şerh bu eserlerin en m eşhurudur. N apoléon, fikriyâtçılarınnazariyelerindenhoşlanm ı( 1 ) P e t i t d i c t i o n n a i r e p o l i t i q u e e t so c i a l , M a u r i c e B l o c h , p a g e : 3 8 1

105

yordu; bunları neticesiz vehimler, hayâller gibi telakki ediyordu.

N apoleon'un ortaya attığı bu telakki; fikriyât kelimesine zemmi m üş'ir bir mana izâfe etti. Fikriyâtçılar, iç tim a teşkilatı; okla istiııaten yeniden tanzim etm ek istiyorlardı; içtimai hayatın akl-ı mücer­ retten ziyade akl-ı selim ile idare edileceğini hisseden Napoléon; onları müzlim bir m aba'dettabiaya firifte olmuş insanlar gibi adde­ diyordu.

Biz burada ; ne fikriyâtçıların, ne de Napoleon'un içtihatlarını tenkit edecek değiliz. Herhalde ; fikriyatçılar, gayet necip bir hisse tâbi olarak devletin müsavi-i hukuk esasına istinaden teessüsünü istiyorlardı. Napoléon ise — belki şahsi mevkii itibariyle — mutlak bir hürriyeti, mutlak bir müsavatı kabul edemiyordu. Mamafih, şunu da ilâve edelim ki fikriy atçılar, mefkureyi daha iyi hissediyorlar, Napoléon ise zamanına ait şe'niyeti daha iyi görüyordu.

Fikriyat kelimesi, zikrettiğimiz devirde teşekkül etmekle beraber, içtimai hayatın bu tarzdaki telakkisi gayet eskidir.

Aristo, ilimleri nazari ve ameli diye iki kısma ayırmıştı. Mevzuu, şey'i kanunlarla idare olunur bir şe'niyet olan ilimlere nazari ilimler namını veriyordu. M aba'dettabia, riyaziyât ve tabiiyat gibi ilimler bu zümreye mensuptu. Müstakil bir şe’niyet olmayan, harici bir ha­ kikate ve tabii kanunlara malik olmayarak insanların iradesine göre her şekli alabilmek kabiliyetinde bulunan birtakım mevzuları da ameli ilimler namıyla esaslı bir surette diğerlerinden tefrik ediyordu; bu ameli ilimler "A hlâk ethique, iktisat ve siyaset économique ve politique" den ibaretti (2). İslâm feylesofları, Aristo'nun taksimini aynıyla kabul ettiler. İlme hikmet namını vererek bunu "hikmet-i nazariyye" ve "hikmet-i ameliyye” isimleriyle ikiye tefrik ettiler. Hikmet-i nazariyye (ilâhiyat, riyaziyat, tabiiyyat) ilimlerini, hikmet-i ameliye de (ahlâk, ted­ bir'ül -menzil, siyaset—ül-müdün) kısımlarını muhtevi idi (3).

(2) P h i l o s o p h i e des si o e n c e s soci al es , w o r m e , t o m e : 1 , 1 1 .

(3) Afïlâk-i Alâi, Kinaluade, sahife: i l

106 t

Aristo'nun ve haleflerinin hikmet-i ameliyyesi, içtimai hayatın fikriyat usuliyle tetkikinden ibaretti. Çünkü hikmet-i ameliyyeeiler de, fikriyatçılar gibi, cemiyetlerin nasıl olduğunu değil, nasıl olması lazım geldiğini arıyorlardı. Bu iki m ektebe göre de, içtimai müessese­ ler tabii değil, sun'i idi. İnsanlar tarafından tasni1 olunan müesseseleri, yine aym insanlar, yeni gayelere göre tahvil ve tanzim edebilirlerdi. O halde, fikriyatçılar silsilesi, Sokrat, Eflâtun, Aristo ile başlar. İslâm âleminde, hikmet-i ameliyyede dair eser yazan feylesoflar da bu zümreye dahildir. "Mebad—i â râ —i ehl’ih—medine" sahibi hakim Farabi, "A hlâk—ı Nasırı", sahibi Nasirüddin—i Tusi, "Ahlâk—ı Celâli" sahibi Celâleddin—i Devvani, "Ahlâk—ı Muhsini" sahibi Mevlâna Hüseyin Vâiz, "Ahlâk-ı Alâi" sahibi Kınalızade bu kabildendirler.

Rönesans devrinden sonra Avrupa'da içtimai hayat hakkında eserler yazan Campenella, Jean — Jacques Rousseau, Hobbes gibi feylesoflar da bu hikmet—i ameliyyeeiler yahut fikriyatçılar silsilesi­ nin bir devamından ibarettir. Çünkü bunlara göre de, içtimai müesse­ seler sun'idir, ferdi iradelerin ve mukavelerin mahsulüdür.

Mamafih, şimdiye kadar saydığımız fikriyatçıların nazariyelerı hakiki içtim aiyâtın teşekkülünden mukaddem, bizzat feylesoflar tarafından cerh ve reddedildiğinden burada onları tenkit etmeye lüzum kalmamıştır.

Fikriyatın bu kadar şekilleri, daha ziyade felsefe tarihine aittir.

Son zamanlarda Tarde,Coste, Föuillet,Palant, Gustave Le Bon gibi müellifler, fikriyata yeniden kısmi bir revaç vermeye başladığından, burada yalnız bu yeni cereyanları tetkik ve tenkit edeceğiz.

Bu yeni fikriyatçılar, içtimai şe'niyeti ve içtimai muayyeniyeti (determinizm) büsbütün inkâr etmiyorlar ; fakat bir taraftan hayati âmilleri, diğer taraftan ferdlerin akıl ve iradesi gibi fikri âmilleri; içtim ai muayyeniyete hakim bir mevkide tanıdıklarından, içtiami se’niyetin istiklâlini ve tamamıyla kabul etmemiş bulunuyorlar. Yeni fikriyatçıların vaziyetini en sarih bir surette irae eden Adolf Coste 107

olduğu için iptidâ onun fikirlerini teşrih edelim.

Coste, insandan bahseden ilimleri be^eriyat içtim aiyat ve fikri­ yat namlarıyla üçe ayırıyor. Milletlerin teşekkülünden evvel mevcut olan aile, semiye aşiret, gibi zümreleri hayvani cemiyetlerden farksız gördüğü için, bu zümrelere ait içtim ai hadiseleri beşeriyat (anthropo­ logie) ilmine terk ediyor. Beynelmilliyyet ile başlayan ve dehai bir mahiyetle tecelli eden ahlâki, bedii, felsefi hadiseleri de fikriyât (ideologie) ilmine bırakıyor. Binaenaleyh Coste'e göre içtimaiyat ilmi,münhasıran milli hadiselerden yani milli vatanın ve milli lisanın dahilinde kalabilen faaliyetlerden bahseder. Bu faaliyetler ise (hükü­ m et, istihsal), (itikat, tesanüt) namlarındaki faaliyetlerden ibaret­ tir (4). İçtim aiyât ile beşeriyât arasındaki hududu diğer bir makalede teşrih edeceğimizden burada yalnız içtim aiyât ile fikriyât arasında gösterilen hududu tetkik edeceğiz.

Coste, büyük adamları yani hakiki feylesofları, hakiki sanatkâr­ ları, hakiki kahramanlan içtimai muayyeniyetin haricinde görüyor ; güzel, iyi, doğru mefkûrelerini içtimai şe'niyetten müstakil addediyor.

Gabriel Tarde, Coste gibi, içtimai ve fikri hadiselerin hududunu teftik ve tayin etmiyor. Tarde'e göre herhangi bir ferdi hadise, taklit vasıtasıyla umumileştikten sonra içtimai mahiyetini alır. O halde, esasen ferdi hadise ile içtimai hadise arasında bir fark yoktur. Fakat ilk fe rd i. hadisenin meydana gelmesi için bir (ibda') fiili lazımdır.

Yeni hadiseleri ibda' edebilmek için de bazı fertlerin doğarken oriji­ nal olması, yani dâhi olarak doğması icap eder. İşte, bunun için Tar­ de, bazı fertlerin doğarken beraberlerinde deha hassasını beraber getirdiklerini kabul ediyor. İçtimai hadiseler, bu dahilerin ibda' ettikteri yeniliklerin taklit vasıtasıyla umûmileşmesinden husule geldi­ ği için nihayet hayati bir tesadüfe istinat etmiş bulunurlar. Dahiler gibi onlardan neşet eden müesseseler de gayr-i kabil-i izah bir vaziyette (4) L'espirences A d o l p h C o st e .

108

de s p e u p le s,

Les princips

d'une

s o c io l o g ie

ob je c ti v e ,

kalır, İçtim ai hadiselerin hangi kanunlara tabi olduğu k eşfed ilm e­ yince artık içtim aiyat namıyla yeni ilme lüzumda kalmaz. Görülüyor ki Coste ; içtimaiyata beşeriyat ile fıkriyât arasında m ahdud bir saha bıraktığı halde Tarde içtimai hadiselerin menşeini hayati tesa­ düflerde gördüğü için ; bu ilme vücuda gelmek imkânını bile vermiyor.

Bununla beraber Tarde, kendisini içtirnaiyât ilmini tesise çalışanlar­ dan biri addediyor.

Tarde'ın muakkibi olan Palant ise içtimai vicdanın ; içtimai hayatın, içtimai kıym et ve mefkûrelerin düşmanıdır, bununla beraber; içtim aiyat aleyhinde olan fikirlerini "içtim aiy at" namındaki bir ki­ taba derç etm ekten de çekinmemiştir.

Alfred Fouillet, her meselede telif usulünü tatbik ettiği için içtim aiyâtın gerek hayatıyla ve gerek fikriyatla mücadelelerini hallet­ mek için de telif (Concilation) usulünü tatbik etmiştir.

Gustave Le Bon'a gelince, bu garip müellifin hiçbir usulü yoktur; bazen bir hayatiyatçı ; bazen bir ruhiyatçı ; bazen de bir fikriyatçı gibi düşünür. Bununla beraber ; bir içtimaiyatçı gibi mütalaalar serd ettiği de vakidir. Bu yeni fikriyatçıların ittifak ettikleri yalnız bir nokta vardır ki o da büyük adamların içtimai muayyeniyet haricinde ve ondan müstakil olarak bir müessiriyete malik bulunduğudur. İçtim aiyât ilminde büyük adamların tesirini k ab u l: etmekle beraber, bu yeni fikriy atçılar dan başka bir tarz —ı nazara maliktir. Çünkü fikriyatçılar, büyük adamların tesirini iddia ettikleri halde, gerek müessir­ lerin ve gerek tesirin ne yolda vücuda geldiğini izah etmiyor. İçtim a­ iyat ise, hem büyük adamların içtimai müessiriyetini kabul ediyor; hem de gerek müessirin ve gerek tesirlerinin suret—i tekevvününü içtimai sebeplerle kabil—i izah görüyor. Yani büyük adamları içti­ mai cereyanların iptidâ neticeleri, sonra da sebepleri olarak görüyor. İçtim aiyata göre dâhiler de içtimai muayyeniyetin dahilindedir ; diğer içtimai müessirler gibi bunlar da, cemiyetin ibtida mahlukları, sonra halikleridir. Bu uzun mukaddimeyi temhid ettikten sonra büyük adamların nasıl neşet edip, ne yolda cemiyete tesir ettiklerini gelecek nüshalarda tetkik edeceğiz.

/ ç timaiya t M ec m uası

(Sayı: 1, Nisan 1 9 1 7 , s. 7 — 11)

109

MİLLİ İÇTİMAİYAT I MİLLÎ İÇTİMAİYATIN MAHİYETİ İnsana taalluk eden hadiseler iki kısımdır : Şuurlu hadiseler, şuursuz hadiseler. Her zaman şuursuz kalan hadiseler hayati hadise­ lerdir. Bunlardan "hayatiyat" ilmi bahseder. Daima yahut bazen şuur­ lu olabilen hadiseler "ruhi hadiseler" dir. Ruhi hadiseler birtakım tarz —ı tahassüder, tarz—ı idrakler, tarz—ı hareketlerdir ki iki kısma ayrılır. Birincisi ferde uzviyetinin telkin ettiği duygular ve hareketler­ dir ki bunlara "ferdiyyen ruhi hadiseler" denilir. Bu hadiselerden bahseden ilme "ruhiyat" namı verilir. İkincisi fertlere mensup olduk­ ları içtimai zümreler tarafından telkin olunan tarz-ı idrâkler, tarz—ı amellerdir ki bunlara da "içtim aiyyen ruhi hadiseler" denilir. Bu hadiselerden bahseden ilme de "içtim aiyat" namı verilir. Fertlere, mensup oldukları içtimai zümrenin telkin ettiği tarz—ı idrâk ve amellere "Anane" denilir. Anane dini, ahlâki, hukuki, lisani, bedii, iktisadi namlarıyla kısımlara ayrılır. Dini itikat ve âyinler, dini anane­ lerdir. Lisani, bedii, iktisadi kaideler de, bu sınıflara mensup anenelerdir. Mazideki menşeleri itibariyle birbirine merbut ananelerin heyet—i mecmuasına "m edeniyet" denilir. Ananeler, müteaddit mil­ letler arasında müşterek olduğu için medeniyet beynelmilel bir ma­ hiyeti haizdir. Müşterek bir medeniyete malik olan milletlerin mecmuuna medeniyet zümresi denilir. Bazen bir millet birkaç medeniye­ tin ananelerine tâbi, binaenaleyh müteaddid medeniyet zümrelerine mensup bulunur. Mesela Osmanlı Türkleri eski Türk medeniyetinden birçok ananeleri muhafaza ettikleri gibi, sonra İslâm medeniyetinden ve bilâhara da Avrupa medeniyetinden birçok ananeler almışlardır.

110

Anane bir hüsn yahut kubh hükmünü yani ta'bir — i cedidiyle bir kıymet hükmünü mutazammın olan bir tarz—ı idrak yahut tarz—ı ameldir. Halbuki her milletin hüsn ü kubh hakkında hüküm veren yani kıymet hükümlerinde hâkim olan ve tamamıyla kendine mahsus bulunan bir içtimai vicdanı vardır ki buna örf (opinion) namı verilir.

Anane beynelmilel olduğu halde, örf tamamıyla millidir. Zaten bir milleti husule getiren âmiller, kendi fertleri arasındaki "te â rü f'te n ve bu fertlerde başka milletlere mensup fertler arasındaki "tenâkürden" ibarettir. Teârüf, örfte müşareket, tenâkür ise örfte mubayenet manasınadır. (El—ervâh—u cünud—u mücennedetüm fema tüarefeminhâ ü'tülifeve ma tünâkere uhtülife) hadis—i şerifi de bu hakikati nâtıktır. Her millet, hususi birtakım şerait—i içtimaiyye içinde yaşa­ dığı için, onun kendine mahsus kıymet hükümleri yani örfleri olmak tabiidir. Ve milletin hakiki vicdanı, ananelerinde değil, örflerinde te­ celli eder. O halde bir milletin ananeleriyle örfleri arasında teâruz husule gelebilir. Bir anene milletin örfüne ya muvafıktır yahut değil­ dir. Eğer muvafık ise, ona "müessese" denilir. Eğer muvafık değil ise ve milletin hayatında hiçbir mevkii kalmamış ise ona müstehâse (fossile) denilir, ö rfe muvafakati kalmadığı halde (Bakiyyetü'l mâzi fi’l hâl) kabilinden milli hayatta mütereddidâne bir mevkii henüz baki ise ona pes-zinde (survivance) namı verilir. O halde bir milletin içtimai vicdanı, ancak m üesseslerinde tecelli eder. Müesseseler beynel­ milel değil, tamamıyla millidir. Her milletteki umum müessesderin mecmuuna o milletin hars (culture)'ı denilir. Hars da örf ve müessese gibi tamamıyla milli bir mahiyeti haizdir. Müessese, mutlaka bir ana­ nenin örfe muvafakatıyla husule gelmez. Anenede mevkii olmadığı halde, örfün kabuliyle teşekkül etmiş müesseseler de vardır. Meselâ Mevlid-i şerif, fıkıhta hiçbir mevkie malik değil iken, bugün canlı bir ibadet halini almıştır. Bir anane, bazen bir yerde müstehâse, di­ ğer mahalde müessese halinde bulunabilir. Meselâ fıkhın ukûbât fiili, Türk örfüne muvafık olmadığı için, Türkiya'da bir müstehâse mahiyetini almıştır. Fakat Hicaz ve Yemen kıtalarında henüz bir müessese kıymetini muhafaza etmektedir. Taaddüd—ı zevcât ananesi,

111

Türkler arasında ancak bir p es-zind e suretinde ıbkay—t mevcudiyyet etmektedir.

Bir harsm derununda doğrudan doğruya teşekkül eden müesse­ seler olmadığı gibi, beynelmilel medeniyetlerden alınarak örfe uyduru­ lan ananeler dahi vardır. Bazen bir hars mUteaddid medeniyetlerden ananeler alabilir. Meselâ l\irk harsı (ki Osmanlı Türkleri arasında teşekkül etm iştir) Uç medeniyetten ananeler almıştır : Türk medeniye­ ti, İslâm medeniyeti, Avrupa medeniyeti, umum medeniyetleri ve harsleri mukayese ederek cemiyetlerin ve müesseselerin tâb i olduğu kanunları arayan mücerred ilme "mukayeseli içtim aiyat" denilir.

Yalnız bir millete ait harsın mensup olduğu medeniyetlerden ne suretle temayüz ederek nasıl hususi bir renk aldığını ve kendi şah­ siyeti dairesinde nasıl tekâmUl ettiğini arayan marifete de "milli içtim aiyat" denilir.

Mukayeseli içtimaiyat, tamamıyle şey’i olabildiği için, müsbet bir ilim mahiyetindedir. Milli içtimaiyat, az çok nefsilikten kurtulama­ dığı için ötekine ne kadar kuvvetli bir surette istinat ederse etsin, daima bir san'at hükmünde kalır.

Mukayeseli içtim aiyâtın şubeleri olan mukayeseli diniyat, m uka­ yeseli ahlâk, mukayeseli hukuk, mukayeseli lisâniyat, mukayeseli iktisat, mukayeseli bediiyat da birer ilimdir. Gerek bunların ve gerek umum medeniyetler ile harslerin mukayesesiyle iştigal eden umumi içtimaiyat ise, içtimai ilimlerin en mücerred ve en umumisidir. Fakat milli içtim aiyât gibi onun şubeleri olan milli diniyat, milli ahlâk, milli hukuk, müli iktisat, milli lisâniyat, milli bediiyat da san'at mahiyetindedir.

Milli İçtimaiyatın Miyarı Her anane, bidâyette milli örfe m üstenit bir müessese mahiyetin­ dedir. Bilahâra başka milletler tarafından da kabul edilerek beynel­ milel bir mahiyet alınca beynelmilel örfler olmadığı için anane sı­ rasına geçer. Beynelmilel anane mazrufsuz bir zarf hükmündedir. Her 112

millet kendi örfünü bu zarfa m azruf yaptığı içindir ki ananenin boş bir zarf olduğu fark edilemez. Çünkü beynelmilel zarf, milli mazrufla birleşerek anane şeklinden çıkm ış, artık bir müessese şeklini almıştır.

Bunun için her millet beynelmilel ananeleri milli müesseseler haline koyarak temsil eder. Bu temsil şuursuz bir surette yapıldığı için kimse farkında olmaz. H atta anane müessese şekline geçince az> çok tagayyüre uğradığı halde bunu temyiz eden bulunmaz. Herkes anane eski şeklinde yaşamaktadır zanneder. Yazı, kitabet ve darultedris ol­ masaydı bu hal gayet tabii bir surette cereyan edecekti. Fakat anane­ lerin kitaplarda aynen yazılması ve medrese, mektep gibi dârulterbiyelerde aynen idame edilmesi, bu tabii temsile manı oluyor. Binaena­ leyh, bu gibi vasıtalarla tesbit edilen ananevi zarflar, milli mazruftan âri kalabilir. Meselâ Türk harsındaki Türk ananeleri, kitaplarda yazıl­ madığı ve bir medrese yahut m ektebin himayesine mazhar olmadığı için, ya büsbütün unutulm uş yahut milli örflere uyarak onlarla bera­ ber tekâmül etmiştir. Halbuki İslâm ananeleri eski medresenin, Av­ rupa ananeleri eski mektebin taklitçi muhafazakârlıkları sayesinde bu temessülden muaf kalmışlardır. Türk harsi, eski Türk medeniye­ tini kendi hâl-i hâzırına uydurduğu halde, henüz İslâm ve Avrupa medeniyetlerini temsil edememiş, binaenaleyh tam bir hars olarak teşekkül etmemiştir. Bu hizmetin ifası için iki âmil lazımdır ki biri yeni bir medrese, diğeri yeni bir mekteptir. Ananeler, biri ferdi, di­ ğeri içtimai olmak üzere iki nevi vicdan ile tesâdüm edebilir. Ferdi vicdan, şuurdur ki havassin müşahedeleri demektir. Keyfiyetleri tem­ yizden ibaret olan havassın müşahedeleri ferdi tecrübelerdir. A nane­ lerin ferdi tecrübelere muhalefeti tezahür ettikçe, bundan (ilmi tenkit) doğar. Bu tenkitten müsbet ilimlerle beraber akl—ı mücerret (Raison abstraite) dediğimiz meleke tekevvün eder. Ananenin müsâdim olabileceği içtimai vicdan ise örftür. Şuur, eşyadaki keyfiyetleri temyiz eden bir idrâk ise, örf, eşyadaki kıymetleri takdir eden başka türlü bir idrâktir. Keyfiyetlerin temyizi ferdi, kıymetlerin takdiri ise içtimaidir. Şuurun müşahedeleri, ferdi tecrübeler olduğu gibi, ör­ fün tecellileri de içtimai tecrübelerdir. Ananenin bu içtimai tecrübe!ere

113

munakız olmasından ıharsi tenkit) zuhur eder. Bunun neticesi olarak da milli marifetlerle beraber Akl—ı selim (Bon sens) dediğimiz meleke tevellüt eder.

Kant, akl—ı mücerrede '-'Akl—ı mahz Raison p u re '’akl—ı selime de "Akl—ı ameli Raison pratique" namını vermiştir. Kant, içtimai kıymetlerin, yani din ile ahlâkın istinadgâhı olan m âba'dettabiayı akl—ı mahz ile hedmettiği halde, akl—ı ameli ile yeniden inşâ ey­ lemiştir. Bu da gösterir ki akl—ı mücerred anane ile ferdi şuurun muarazasmdan ve akl—ı selim ise anane ile içtimai örfün muarazasmdan husule gelmiştir. Binaenaleyh hüsn-ü kubhta yani kıymet hükümle­ rinde "akl—ı mücerred" miyar olamaz; o, yalnız şe'niyet hükümle­ rinde hâkimdir. Anane, esasen örften m üştak olduğu için, bu hususta miyar olabilirse de ekseriya isabetten uzak kalır. Çünkü anane, milli örfü ihtiva etmediği zamanlar, ya boş bir zarftan yahut muzir bir pes—zinde den ibarettir. Kıymet hükümlerinin miyarı ancak örftür ; yahut onun vasıtasıyla ananenin tenkit edilmesinden seliki bir surette doğan akl—ı selimdir. Akl—i selimin en feyizli tecellisine "dehâ" namı verilir. Dâhiler akl—ı selimde son dereceyi bulanlar yani örfü en vazıh bir sürette duyanlar ve yaşayanlardır, ö rf, halkın vicdausnd» m ünteşir bir şu a’lar hüzmesi gibidir. Bu şua'lar huzmesi, bir ade­ senin mihrak noktasında tt-Kasüf ve temerküz etm edikçe mihrak, bir şu'le mahiyetini alamaz. Dâhinin ruhu işte bu adese hükmündedir.

Dâhi içtimai güneşe karşı tutulm uş bir pertavsızdır. Pertavsızın yakı­ cılığı güneşten geldiği gibi, dâhinin müessiriyeti de örfe tecelligâh olmasından neşet eder. Akl—ı selimin icabâtım sırf ameli bir surette icra edenlere de "kahraman " namı verilir. Dâhiler nazari kahramanlar, kahramanlar ameli dâhilerdir. Akl—ı selimi daha az bir miktarda haiz olanlara da ârif namı verilir. Milletin mümessilleri, dâhileri, kah­ ramanları ve arifleridir. Milli enmûzeci vasati enmûzecde görmek hata­ dır, onu ancak dehâi enmûzecde aramak lazım gelir. Vesati emmûzec, ferdi vicdanların muhassalâsmı gösterir, içtimai vicdanı, milli şahsiyeti, katiyyen irae edemez. Bir milletin güzideleri, dâhileri, kah­ ramanları, ârifleridir. Alimler,mütefenninler, tahsil vasıtasıyla birtakım 114

hünerler iktisap etmiş kimselerdir. Basit ruhlu insanlar çalışarak âlim veya mütefennin olabilir. Fakat dâhi, kahraman, arif olamaz. Binaen­ aleyh âlimler ve mütefenninler — eğer aynca aki-ı selime de mazhar değil iseler — milletin güzidelerinden m âdûd olamazlar. Onlar akl-ı mücerrede malik oldukları için ilmi ve fenni işlerde büyük hizmetler ifa edebilirler. Fakat akl-ı mücerred, kıymet hükümlerinde miyar ola­ mayacağı için, onların ne fikirleri, ne de hareketleri milli içtimaiyyatta bir mikyas olamaz. İlim mütehassısları içinde kıymet hükümlerine dair söz söyleyebilecek olanlar, ancak mukayeseli içtim aiyatın müte­ hassıslarıdır. Çünkü bunlarda tetkiklerini akl—ı mücerred tankıyla icra etmekle beraber, mevzuları, akl—ı selimden yani onun menbaı olan örften ibaret olduğu için, bu hususta en ziyade selahiyettar olan kimselerdir. Milli enmûzec, bir de ferdi ruhları içtimai ruh içinde eriten büyük tecemmularda yani buhranlı anlarda tecelli eder. Mesela Türk'ün milli enmûzeci enbariz surette Çanakkale müdafaası ânın­ da göründü. Sükûn zamanlarında yaşanılan hayat, milli hayat değildir.

O zaman, ancak ferdi hayatlar yaşanılır. Bunun içindir ki dâhiler, kahramanlar, sükun zamanlarında zuhur etmez. Bu gibiler, ancak buh­ ranlı zamanlarda tekevvün eder. Müstesnâ ahval v evekayi ferdiyeti unutturur. O anlarda fertler içtim ai galeyan içinde ancak milli hayatı yaşarlar. Sükûn zamanında fertler, kıymet hükümlerinde lakayt görü­ nebilirler. Halbuki buhran zamanlarında teşekkül eden cumhur (Foule)'lar teveccüh ettikleri bir mevzuu ya takdis, yahut tel'in ederler.

Düşünceleri iman, fikirleri mefkûre, niyetleri azim, temayülleri vecit kuvvetini alır, buhran âdeta içtimai bir hurdebin gibidir, içtimai duyguları bariz bir şekle sokan bir kuvve—i mükebbireye maliktir.

Başka vakitler gizli kalan milli örfler, bu dakikalarda vazıh bir surette tezahür eder. Milli örflerimizin tecellisi demek olan yeni Türk intiba­ hının menbalarını ararsak Yunan muharebesine kadar çıkmamız lazım­ dır. O muharebe, ruhumuzda gizli bazı kuvvetlerin meydana çıkmasını intaç etti. Makedonya çeteleriyle müsademe eden ordunun ve bu hale seyirci olan Rumeli ahalisinin Reval Mülakatı üzerine heyecana gel­ mesi, gayet tabii bir hareket idi. 10 temmuz, 31 m art, Trablusgarp, 115

/ Balkan muharebeleri ve nihayet bugünkü Cihan Harbi bizde birçok milli cereyanların doğmasına da sebep oldu. 0 halde milli örfün bir miyarı güzideler ise, diğer miyarı da buhran zamanlarındaki milli tecellilerdir.

Milletin akl—ı selimi, ancak öyle insanlarda ve o gibi anlarda tezahür eder. Akl—ı selim seliki bir surette dâhilerde, âriflerde tecelli ederse de, bu kâfi değildir. Bu melekeyi usuli bir surette iktisap imkânı da mevcud olmalıdır. Eğer bu imkân yok ise, milli içtimafyâtın usûlu yoktur demek olur. Akl—ı selime malik olmak, örfü tanımak yani müesseseleri müstehaselerle pes - zindelerden ayırmak demektir. O halde meselenin esası "Örf ve müesseseler nasıl aranılır?" maddesinden ibarettir.

Milli İçtimaiyatın Usulü 1) Milli içtimaiyat usulünün birinci kaidesi teâruf usuludur ki esas, bir milletin mütehalif cereyanları arasında (müşterek noktalan aramak)'dır. Bir millette birbirine muhalif birkaç içtimai hareket bulunur ki yekdiğeriyle mübareze ederler ; bu hareketler ekser esas­ larda mütehalif oldukları halde, bazı esasları cümlesi kabul edebilir­ ler. İşte bu müşterek noktalar, milletin örfüne muvafık olan esaslar demektir. Mesela memleketimizde Türkçülük, İslâmcılık, Asırcılık namlarıyla üç içtimai hareket mevcuttur. Bunlar milletimizin mensup bulunduğu üç muhtelif medeniyetin imtizaç ederek hâlâ birikiriyle mücadele ettiklerini gösteren canlı delillerdir. Bu hareketlerin üçü de ananecidir. Mamafih bu üç zümre aynı millete mensup olduğu için aralarında mutlaka teârüf mevcuttur. Gerek kendi aralarındaki teâlüfleri, gerek başka milletlere karşı olan tenâkürleri gösterir ki hepsi aynı örfte müşâriktirler. Bir milletin içindeki zümreler, muttasıl kap­ lardaki mayi gibidir. Bu mayi nasıl müvazenet halinde bulunursa,o zümreler de daima teârüf halinde bulunurlar. Fakat örf vicdanlarda gizli bir hadise olduğu ve meydanda tezahür eden ancak ananeler bu­ lunduğu için, bir cemiyetin fertlerine hariçten bakılınca ruhlarındaki

116

müşabehet görülmeyerek yalnız fikirlerindeki mübayenet görülür.

Bununla beraber, ekseriya bu üç hareketten birine mensup bazı ananelerin diğer ikisi tarafından kabul ve istimal edildiği vakidir.

O halde bazı ananeler, hangi medeniyete mensup olursa olsun üç zümrenin müşterek esasları sırasına 0rm iş yani müessese olmuş demektir. Kolay olduğu için evvelâ lisan bahsini d e alalım : Telefon, telgraf, salon gibi birtakım ecnebi kelimeler vardır ki gerek İslâmcılar, gerek Türkçüler tarafından istimâl edilmektedir. O hâlde bunlar müessese mahiyetini almışlardır. Birçok Arabi, Farisi kelimeler vardır ki Türkçülerce lisânın unsurları sırasına geçmiştir : Kitap, millet, devlet kelimeleri gibi ki bunlar da müessese mahi­ yetindedir. Türkçüler, bu gibi kelimeleri atarak yerine Türk cezrin­ den kelimeler ikame etmeyi düşünmüyorlar. Islâmcılar ve AsırcUar, Osmanlı Türkçesinde müsta'mel olan Türk kelimelerini lisandan atm ayı ise hiç hatırlarına getirmemişlerdir. O halde lisan sahasında bu üç zümre arasında birçok; müşterek noktalar yani müesseseler var demektir. Bunun sebebi ise "Lisans örf" ten ibarettir. Türk aslından olan her kelime, Osmanlı Türkçesine geçmemiştir. Lisani örfün kabul etmediği birçok Türk kelimeleri Osmanlıcadan atılmışlar., yani müstehâne halini almışlardır. Sayru, savcı, , gözgü kdim eleri gibi. BaZı Türkçe kelimeler de, lafızda yahut manada bir tagayyüre uğrayarak Osmanlıcaya geçmişlerdir : (ölüm) ölü, (sarig) sarı, (ulug) ulu, erdem, yordam, (tengiz) deniz şekillerini almıştır. Bunun gibi, Arapçamn, Acemcenin de bütün kelimeleri lisanımızda kullanılamaz. Bunlar içinde ancak lisanı örfün kabul ettiği kelimeler istimâl edilebilir. Bu kelimeler de ekseriyetle lafız yahut mana itibariyle tahavvüle uğraya­ rak lisanımıza geçmişlerdir. Nerdibân, merdiven, çarcûbe, çerçeve, gırbal, kalbur, zukak, sokak, kelimeleri gibi ki bunların birincileri müstehâse, İkincileri müessesedir. Ecnebi kelimeler de aynı şarta tabidir. Bu üç zümre arasında müşterek noktaların mevcudiyeti örfçülükten geldiği gibi, aralarındaki itilâf da ananecilikten doğar. Me­ sela ananeci Türkçüler, ulug, gözgü gibi örfün kabul etmediği kelime­ leri yani müstehâseleri istimal edince diğer iki zümre buna karşı 117

isyan eder. Ananeci İdâm cılar "dikkat" kelimesini incelik manasında kabul ederek onun yerine "tahdik" yahut "iltifat" kelimelerini kul­ lanınca diğer iki zümre, bunu hande ile karşılar, yahut yine aynı zümre nerdibân, çarçûbe, zukak, gırbal gibi kelimeleri eski şeklinde kullanınca aynı neticeye hedef olurlar. Aynı ceza, ecnebi kelimeler hakkında da tatbik olunur. Lisanımızda musta'mel olmayan ecnebi kelimeleri kullananlar "Araba Sevdası"nda görüldüğü veçhile kendile­ rini gülünç yaparlar. Y ahut Paris'e 'T ari" Avrupa'ya "Ö rop" cigaraya "sigara" denilirse aynı hali alırlar. Bu misal gösteriyor ki Türk harsı ile Türk medeniyeti ayrı ayrı şeylerdir. Türk medeniyeti, eski Türk ananelerinin mecmuudur. Türk harsı ise bugün Osmanlı Türklerinin örfünde yaşayan m uhtelif ul menşe' müesseselerin mecmuudur. Türk medeniyetçileri, Türk ananecileri demektir. Türk harscıları ise, Türk örfcüleri demektir. Lisanda gördüğümüz bu farkı diğer her nevi müesseselere de tatbik ettiğimiz surette, medeniyet T ü llü le ri ile hars Türkçüleri arasındaki büyük fark meydana çıkar ve ha:*, Türkçülerinin İslâmcılık ve Asırcılık ile gayet kolay itilâf edebilece1 ’ ri anlaşılır.

Bir milleti vucuda getiren âmiller teârüf, ve tenâkür --sasları olduğu için, beynelmilel medeniyetlerden alman ananeler mutlaka örfe uya­ rak müessese mahiyetine girmiş bulunur. Ve milli müesseseler, anane­ lerin beynelmilel şekillerinden mutlaka az çok farklı bulunur. O halde milli hars şuurlu bir hal almamış olsa da mevcuttur. Yalnız onu beynelmilel medeniyetlerden temyiz ederek şuurlu bir hale getirmek lazımdır: Bunun için de örfte yaşayan müesseseleri,. örfte yaşamayan pes-zindelerden ayırmak icap eder. İşte bir milletteki mütebayin züm­ relerin müştereken kabul ettikleri ananeler, örfte yaşayan milli mües­ seseler demek olduğu için bunları bulmakla milli örfü ve milli harsı tanımış oluruz.

2) Tenâkür k aid esi: Milli içtim aiyât usulünün ikinci kaidesi de aynı medeniyet zümresine mensup muhtelif müesseseler arasındaki aşikâr yahut gizli mübayenetleri aramaktır. Bu suretle müşterek bir ananenin muhtelif milletlerde ne gibi tahavvüllere uğradığı ve birbirine benzemeyen nasıl müesseseleri doğurduğu meydana çıkar. Bir.medeni­ 118

yete mensup milletler, zahirde birbirine benzedikleri halde, hakikatte yekdiğerine mübayindirler. Bunu görmek için ananelerin müşahebetine aldanmayarak, müesseselerin mübayenetini aramak iktiza eder.

Mesela Avrupa medeniyeti Avrupa milletleri arasında müşterektir.

Bununla beraber Alman milleti, kendine mahsus olan dini, ahlâki, hukuki vicdanları, bedii ve lisani zevki, ilmi ve iktisadi usulleri, diğer milletlerin bu gibi âmillerinden temyize çalışmaktadır. İşte bu temyiz ameliyeleri neticesindedir ki Alman harsının, yani Alman örfünün hakikati meydana çıkmaktadır. Bunun gibi, Osmanlı Türkü de, kendi müesseselerinin gerek diğer Türk, şubelerinden, gerek sair İslâm kavimlerinden ve Avrupa milletlerinden hangi farklarla ayrıldığını arama­ lıdır ki milli örflerini temyize ve milli harsını şuurlu bir hale getirmeye muvaffak olsun.

3) İhsaiyât usulu : Kıymet hükümlerinin, yani içtimai kaidelerin nüfuz ve kuvvetini ölçmek için de elimizde bir vasıta vardır ki ihsai­ y â t usulünden ibarettir. Aynı medeniyete mensup muhtelif milletler­ de aynı ananeye ne nisbette riayet edildiği ihsaiyât rakamlarıyla ta­ yin edilebilir. Bu ihsâi rakamların mukayesesiyle aynı ananenin müş­ terek bir medeniyete mensup milletlerin aynı derecede m u tâ' olma­ dığı tezahür eder. Bu tarik ile de her millete mahsus örfler, gayet şey'i bir surette tayin edilebilir.

Milli içtim aiyât usulüne bu saydığımız kaidelerden başka, diğer kaideler de ilâve edilebilir. Biz şimdilik burada bu kadarıyla iktifâ ediyoruz. Mamafih, milli örfleri tayin edebilmek için, her şeyden evvel alınması lazım gelen bir vaziyet vardır ki şundan ibarettir : Milli örfleri arayacak bir müteharri, milletin mensup olduğu medeniyetler­ den hiçbirine inhisarcı bir surette taraftar olmamalıdır. Meselâ Os­ manlI Türkü'nün milli örflerini tayin ejmek isteyenler, ne eski Türk medeniyetinin, ne İslâm medeniyetinin, ne de Avrupa medeniyetinin inhisarcı bir taraftan olmak lâzım gelir. Çünkü ananeciler canlı örfle­ ri göremezler. Bundan başka, örf, resmi kuvve—i müeyyidelere istinat etmediğini, belki resmi kaideler manevi kuvve—i müeyyidelerini örf­

119

ten aldığım hatırdan çıkarmamak iktiza ederler. Akideler ve kanunlaı örfe mübayin oldukları dakikada manevi kuvve—i müeyyidelerini kay bederler, binaenaleyh artık uzun müddet maddi bir kuvve—i mü­ eyyideye de malik kalamazlar. Bu gibi müesseseler, kendiliğinden terk olunduğundan, "adem—i istimâle uğram ış" ad olunurlar. Milli içtim aiyât usulünde en büyük tehlike, örfi âdet : countum e ve teâmül moeurs ile iltibas ettirmektir. Adetin ve teâmülün makbulü de, merdûdu da mevcut olabilir. Bunlar örfe muvafık bulundukça makbul, muhalif bulundukça merdûd mahiyetini alırlar. Binaenaleyh âdet ve teâmül, ananeler zümresine mensupturlar. Kur'an—ı Kerim'deki örf Fransızcadaki "opinion" kelimesinin mukabilidir. Bir milletin örfü yani opinionu, içinde yaşadığı zamandaki içtim âi vicdanıdır.

Bu içtimai vicdan ise yalnız makbul olabilir, merdûd olamaz. Gele­ cek makalede bu ciheti tavzih edeceğiz.

4) Telif kaidesi : Bir millet, örfte müşârik bir heyet olduğu için onun içindeki mütebayin zümreler telif olunabilir. Bu telifi yapabilmek için evvela o zümrelerin medeniyetçi ve harsçı şekille­ rini ayırmak lazımdır. Meselâ İslâmcılığın medeniyetçi şekli, fıkm•0çılıktır. Halbuki îslâmcı olmak için mutlaka fıkıhcı olmak iktiza et­ mez. Fakat İslâmiyetin ikinci asrında zuhur etmiş medresevî bir ananedir. İslâmiyetin en âli zamanı fıkhın zuhurundan evvelki zaman olduğu gibi asr—ı hâzırda fıkha tamamıyla tâbi olmayan bîr İslâm hayatının yaşamldığmı da görüyoruz. Sadr—ı İslâm da fıkhı kabul etmeyen ehl—ı hadis, kelâmı kabul etmeyen mütekaddimin ve bilaharâ fıkıh ile kelâmın "kal" ı yerine "hal" i ikame eden mutasavvife, canlı bir İslâm harsı yaşamışlardır. Bunlar gibi niçin bugünün örfçüleri de canlı bir İslâm harsı yaşayamasmlar. Meselâ Türkçülüğün medeniyetçi şekli töreciliktir. Halbuki töreden evvel bir Türk medeni­ yeti olduğu gibi, bizzat törede Kültekin kitabesiyle Kutatgubilik'de, Cengiz'in yasasında, Tim ur'un tüzüklerinde, Fatih ve Süleyman'ın kanunnâmelerinde başka başka şekiller almıştır. Bundan başka, Osmanlı Türklerinin yaşadığı bugünkü harsi hayat da bütün Türkler arasında taammüm ederek yeni bir Türk medeniyeti meydana getir-

inektedir. O halde İslâmcılık, fıkıhcıhk demek olmadığı gibi, Türkçü­ lük de törecilik demek değildir. Bunun gibi Asırcılığı da mutlaka Avrupacılıktan ibaret sanmamalıdır. Muasırlaşmak başka şey, Avrupalı­ laşmak ise başka şeydir. Bu iki meslek arasında yakınlık var ise de, ayniyet yoktur. 0 halde fıkıhcılık, törecilik, Avrupacılık telif oluna­ maz. Çünkü bunların üçü de anâneci ve taklitçidir. Halbuki hakiki İslâmcılık, hakiki Türkçülük ve hakiki Asırcılık, esasen milletin şuur­ suz vicdanında mü’telif bir surette beraber yaşadıkları için, şuurlu bir şekilde telif olunabilirler. İstişhad k aid esi: Bazı gazeteler ve mecmualar (istimzaç : En­ quete) tarikiyle içtimai temayülleri anlamaya çalışırlar. Milli vicdan, vasati enmûzecte tecelli ettiği için, bu vasıta ile içtimai hakikatler elde edilemez. Milli vicdan ancak dâhilerde, kahramanlarda, ârif- ’ lerde tecelli eder. O halde istimzaç, ancak bu gibi zatlardan yapılma­ lıdır. Mamafih istihraç bunlara tahsis edildiği surette de, te lk in n e ti­ cesi olarak, kendi duygularından ziyade o andaki zihni mütalaalarını beyân edebilecekleri için, bu vasıta daima faydalı olmaz. Bundan baş­ ka, bunlardan bazısı berhayat bulunmadığı için reyleri sorulamaz.

Halbuki bu gibi zatlar, birtakım samimi dakikalarda tekdlüf ve tasannua duçar olmaksızın bazı sözler söylemişler ve işler yapmışlardır ki milli içtim aiyat nokta—i nazarından gayet kıymetlidir. İşte bu gi­ bi sözleri ve tarz—ı haraketleri vesika ittihaz etmek tarikine (istişhad) usulü denilir. Meselâ Namık Kemal'den ilmi içtim aiyât için birçok istişhadlar yapabiliriz. Onun Tanzimat haraketini aynen kabul etme­ mesi, 93 Kanunu Esâsisi yapılırken (hukuk—u hükümrâninin muhafa­ zası lüzumuna dair) Abdülhamid'e m ektup yazması, milli vicdanın tecellilerinden m a'duddur. Büyük adamlardan başka, büyük buhran­ lar da istişhad için birer vesika teşkil eder. Meselâ 31 Mart hadisesi, hükümdara, Türklüğe ve İslâmiyete kıymet vermemek, ittihad—ı anâsır fikrine büyük, bir ehemmiyet affetmek hareketlerine karşı milli bir tezahür addolunabilir.

5) Milletin enmuzecini tayin kaidesi:

Mukayeseli içtimaiyat

121

cemiyetleri bir t ak un cinslere ve her cinsi de birtakım nevilere ayırarak içtimai enmûzecler husule getirir. Bu suretle her millet, herhangi bir içtimai cinsin bir nevine mensup olmak lazım gelir. Her içtimai cinse ve nev'e elverişli olan örfler ve müesseseler ve bunların tâbi olduğu kanunlar malum olacağı için, bir milletin cinsi ve aıevi taayyün edince örf ve müesseselerinin de anlaşılması lazım gelir. Bu suretle müesseseler ile müstehâseler ve pes—zindeler kolayca tefrik olunabilir.

Cemiyetler, aşiretler ve devletler iki cinse ayrılır.

Devletler, medine, saltanat ve asri devlet namıyla üç neve tefrik olunur. Türkler, İsiâmiyetten evvel Asya'da medineler halinde idiler.

Osmanlılar devrinde bir "saltanat : empire" teşkil ve seyyar medineler halinde boy beyleri yerine sancak beylerini ikame ettiler. Tanzimat ve inkilâpla başlayan hareketler ile Osmanlı Türkleri, asri bir devlet ol­ maya başladılar. Asri devlet şâri' bir hükümete, müstakil bir harse, milli bir iktisada malik olan cemiyet demektir. Türklerin bu vaziyeti taayyün edince, artık hangi ananelerin pes—zinde mahiyetini aldığı ve hangi ananelerin müessese hükmüne geçtiği kolayca anlaşılabilir, ö r f ve müessese, salim olan içtimai hadiselerdir. Müstehâseler ile pes —zindeler ise, marazi hadiselerdir. Milli içtimaiyatın vazifesi, müstehaselerin yeniden canlanmasına meydan vermemek, pes—zindelerin izâlesine ve müesseselerin takviyesine çalışmaktır. Fakat bazı kere örf, müessese de marazi olabilir. Bir millette bazı müesseseler bir arızaya uğramak dolayısıyla vakfe—i tekâmüle duçar olur, bu suretle o müesseseler, milletin mensup olduğu içtimai nevide bulunması lazım gelen derece—i tekemmüle vasıl olamaz. Binaenaleyh vakfe—i tekâmüle uğramak saikasıyla bazı örfler ve müesseseler (pes—m ânde arriere) kalır. Meselâ bizde din sahasında taksim—i a'm âl husule gelmediği, yanı zahitler ve fakihler dini vazifelerini ihtisas dairesinde ifa etmedik­ leri için herkes kendini zahitlere ve fakihlere mahsus vazifelerle mükellef zanneder. Memleketimizde dini laübâlililikle beraber taassup ve riyanın hükümrân olması bundandır. Milletin hangi nev'e mensup olduğunun bilinmesi bu hastalığın tedavisini de temin eder. İç timaiya t Mecmuası (Sayı: 1 , Nisan 1 9 1 7 s. 2 5 — 36)

122

CEMİYETTE BÜYÜK ADAMLARIN TESİRİ (u İçtim aiyât ilminin izaha çalıştığı meselelerden biri de, büyük adamların içtimai tekamül esnasında nasıl doğup ne yolda bir rol ifa ettikleridir.” Büyük adam" namını verdiğimiz kimseler, birtakım içti­ mai sebeplerin telâhukundan mı meydana geliyor ? Yoksa uzviyetin esrârangiz bir hamlesinden mi tevellüt ediyor ? Evvelemirde bu cihetin anlaşılması lâzımdır. Çünkü büyük adamlar, içtimai tekâmülün bir mahsulü olarak meydana çıkıyor iseler (içtimai muayyeniyyet—Dé­ terminisme social)'i ihlâl etmiş olmazlar ; halbuki uzviyetin hayati bir hamlesinden doğuyorlarsa cemiyetin mukadderatı daima hariçten gelen esrârengiz âmillerin têsirene maruz olarak gayr—ı m uayyeniyyet (Indeterminisme) içinde kalır. 0 halde büyük adamların tarz—ı hizm et­ lerini teşrih etmeden evvel, tarz—ı neşetlerini izah etmek lâzımdır.

Mamafih büyük adamların nasıl yetiştiğini anlamak için daha, evvel, kaç sınıf büyük adam olduğunu bilmek iktiza eder. Çünkü her sınıfın tevellüdü başka bir tarzda olabilir. Benim fikrimce bu müstesna insanları iki sınıfa ayırmak muvafıktır. "Müceddid: Reformateurs" 1er, "mübdiler : inventeurs". Müceddidler ; (din mübeşşirleri, büyük fatihler, büyük inkilâpçılar, büyük kahramanlar gibi) tarihte umumi cereyanları açm aya muvaffak olan kavi imânlı ve şedid iradeli zatlar­ dır. Mübdiler: Marifet ve medeniyetin herhangi bir şubesinde keşif, ihtira' yahut ıslâh suretinde büyük bir teceddüt ve terakki husule getirenlerdir.

Büyük adamların bu suretle iki sınıfa ayrılması cem iyette iki (X) Bu m a k a l e l e r e vv el ce p a r ç a p a r ç a " T u r a n " g a z e t e s i n d e ç ı k m ı ş t ı . Bazı t a d i l â t ile b u r a d a t e k r a r n e ş r i f a y d a lı g ö r ü l m ü ş t ü r .

123

nevi tesanüt (solidarité) un mevcudiyeti esasına müstenittir. Birçok fertlerin birleşerek bir cemiyet, bir kavim haline gelebilmeleri için, evvela aralarında müşterek duygular bulunması ; saniyen meyanelerin­ de işlerin münkasım olması lazımdır. Bu iki halden birincisine "duy­ guların müşabehetinden mütevellit tesanüt", İkincisine "işlerin inkı­ samından mütevellit tesanüt" denilir. İşte, bir kavimde duyguların mümasil olmaya başlaması mücedditleri, işlerin gittikçe münkasim olması da mübdi'leri yetiştirir.

Kavimlerde, iptidaları i.ş bölümü mevcut değildir. Her kavim, semiye, batın, aşiret namlarıyla birbiri içinde olmak üzere birtakım kıt'alara parçalanmış olduğu için kavmin umum heyetine ait müşte­ rek duyguları yoktur. Yalnız her kavmin müşterek bir lisanı olup müş­ terek duygulara ancak semiyelerin yahut aşiretlerin hususi dairelerin­ de tesadüf edilir. Bir kavimde umuma ait müşterek duygular husule gelebilmek için, daha evvel, "kıt'avi—Segmentaire" teşkilâtın bozul­ ması yani semiyelerle aşiretlerin inhilâl etmesi lazımdır. Çünkü bu hususi ittihatlar umumi vahdetin vücut bulmasına mânidir. İptidai kavimlerde semiy d er büyüdükçe parçalanarak küçük semiyelere bölünür. Çünkü semiye müşterek bir hayata malik bir ailedir.

Ailenin ise nihayet bir hadde kadar büyümesi mümkün olup, bu dereveyi aşınca — bir kısım mikroplar gibi — inşikak etmesi zaruridir.

Siyasi bir zümre demek olan aşiretin büyümesine ise hiçbir mani yoktur. Bilakis aşiret büyüdükçe harici tecavüzlere karşı daha emniyet­ li bir halde bulunur. Buna binaen, bir taraftan semiyeler itiyada tebean küçük parçalara ayrıldıkça, diğer cihetten aşiret, gerek tenasül ve gerek mağluplarını temsil tarikleriyle büyümekte devam eder.

Bu içtimai ittisâ hareketi devam ede ede nihayet itiyat halini alarak mücavir aşiretlerin müttehide (Confédération) halinde birleşmesini intaç eder. Eğer kavim, dağlık veya çöl halinde bulunan bir ülkede sakin ise artık bu derecenin ötesine geçemez. Fakat ırmaklı ovalarda yahut deniz kenarlarında sakin ise, köyler ve şehirler teşkil ederek semiye ve aşiret teşkilatından büsbütün azâde kalır. Şehirlerin bu kadim teşkilâtı bozmaktaki kat'i tesiri, aşağıda göreceğimiz veçhile, 124

iş bölümünün bir neticesidir. Hülasa içtimai birtakım sebepler kıta'vi teşkilatı inhilâl ettirmeye başladıktan sonradır ki kavmin müşterek duygulan teşekkül etmeye başlar. Bu duyguların mecmuu olan maşeri vicdan (Conscience Collective) vücuda geldikten sonradır ki kavim, kendi mevcudiyet ve vahdetini hissetmeye ve vicdanının mümessili olmak üzere bir veya birkaç reisin velâyet (autorité)’ ini tanımaya ibtidâr eder. Mamafih, müşterek duyguların teşekkülü de mücedditlerin zuhuruna kâfi değildir. Bunlann yetişmesi için büyük r.ıilli bir felâket yahut muzafferiyetin istihsali, büyük bir buhranın yahut va­ kanın hudusu da lazımdır. Çünkü kavim, ancak böyle buhranlı da­ kikalarda müşterek duygulardan ibaret olan kendi varlığını his ve id­ râk edebilir. Meselâ Araplarda Fil vakasından birçok zaman evvel Sûk—u Ukâz EşhüıH i Hürüm Hac gibi, kavmin ekserisi için müşterek olan umumu müesseseler teşekkül etmişti. Fakat "Corci Zeydan" m ”Medeniyyet--i İslâmiyye Tarihi" namındaki eserinde beyan eyledi­ ği veçhile Fil vakasına kadar Araplar arasında "büyük adam " sıfatını ihraz edebilecek bir kumandan yahut hatip zuhur etmemişti. (2) Halbuki Araplığın bütün müşterek ve umumi mukaddesatını temsil eden K âbe'ye kavmiyet ve din itibarıyla tamamıyla yabancı olan bir düşmanın taarruz etmesi en büyük milli bir felâket demek olduğun­ dan maşeri vicdanın âni bir surette infilâk etmesine, milli vahdetin vazıh bir şekilde idrâk olunmasına sebep oldu. İşte bunun içiftdir ki Fil vakasını müteakip büyük kumandanlar, hatipler, hanifler-ve muallakat sahibi şairler zuhur etmeye başladı. Diğer kavimlerin tarihini de tetkik edersek cümlesinde ancak kıta’vi teşkilâtın inhilaliyle müşterek . duyguların teşekkül ettiği ve milli bir felâketin bu müşterek duygu­ lardan kavmi vicdanı infilâk ettirdiği anlarda mücedditlerin zuhur ettiğini görürüz. O halde müceddit, m illette husule gelmekte olan bir vahdet veyahut tasaffi cereyanını ruhunda en vazıh ve şedid bir suret­ te hisseden precurseure bir: mütekaddimden ibarettir. Ferdi ruhiyat sahasında da herhangi bir hadise, "şuursuz: inconscient" bir halde bu­ lundukça gayet kuvvetsiz ve tesirsizdir. Bu hadise, şuur sahnesine çık(2)

M e d e n i y y e t —i i s l â m i y y e T a r i h i te r c ü m e s i , Bi rin ci ci lt, s a h if e 2 4 —2 5 .

125

tığı dakikada şiddetli bir müessiriyete malik olur, içtim ai ruhiyatta da aynı hal mevcuttur. Cemiyette şuursuz bir halde bulunan vahdet cereyanı bir fertte tecelli ederek, cemiyetce şuurlu bir hale gelin­ ce, o cereyan -^manevi bir güneş tülü etmiş gibi — derhal bütün ruhla­ rı istilâ eder. Ve kavmi bir vicdan, bir kere, bu suretle inkişâf ettikten sonra artık inhisafa uğramayarak, mütevaliyen bütün feyizlerini tev­ lit ve temime muvaffak olur.

Bu izahlardan anlaşılıyor ki mücedditler, milletlerde kendiliğin­ den husule gelmeye başlayan milletleşmek cereyanlarının bir nevi şuuru hükmündedir. Mamafih bu şuurlaşma ekseriya timsali bir su­ rette olur. Müceddit milli bir toplaşmanın mümessili olduğu halde bu hareketten bihaber kalarak dini bir hakikatin, insani bir şefkatin, si­ yasi bir adalet veyahut hürriyetin iktisadi bir iktisâ yahut askeri bir cihangirliğin mücahidi sıfatıyla meydana atılır.

Bunun içindir ki bizdeki milliyet cereyanı da Tanzimat, Meşrutiyetçilik, ittihâd—ı anâsır ve ittihâd—ı İslâm timsalleri gibi garip istiâreler altında tezahür etmiş, müceddid ve kahramanlarımız ellerinde bu sancaklar olduğu halde mücahede meydanına çıkmıştır.

Büyük adamların "müceddidler : Reformateurs" ve "mübdi'ler : invgn teurs" namıyla iki sınıfa ayrıldığını ve mücedditlerin, teesüse başlayan müşterek milli duyguların mevlûd ve mümessilleri olduğunu meydana koyduk. Mübdi'lerin tekevvününü izaha gelince, bunun için de evvelâ cemiyette iş bölümünün nasıl tevellüt ettiğini aramak iktiza eder. İptidai kavimlerde iş bölümüne ancak semiyeler içinde tesadüf edilir. Maderi semiye (Clan m aternai)'lerde içgüveyler, amele mevkiin­ dedir. Pedarşahi aile (Famille Patriarcale)'lerde kadın, çocuk ve esir, aile reisinin emrettiği işleri yapmaya mecburdurlar. Bu iki içtimai enmûzecte zevi—1—erhâmrn yahut aile pederiyle asabenin haiz olduğu tevavuk semiye dininin maderi yahut pederi nesebe verdiği kıymetten mütevellittir.

126

Bundan başka birtakım işlerin aile reisleri yahut diğer sınıflar için (haram — Tabou) olduğuna itikat edilmesi de işlerin dini bir surette tefrik edilmesine sebep olur.

Dini vesvese (Scrupule religious)'den doğan bu iş bölümü, bazı kavimlerde, aşiretler, hususi hıriftlerinden harice çıkamayan ve birbileriyle kız alıp vermekten ve beraberce yemek yemekten memnu olan tâife (caste)'1er halini alırlar (3).

Mamafih iş bölümü, feyizli bir surette olarak, ancak şehir (vil­ le)'in teessüsünden sonra zuhur eder. Yukanda, bir kavimde müşterek duygular doğmaya başlar başlamaz, bir, yahut müteaddit reislerde tecelli ederek umimi velâyet (Autorité publique)'i meydana getirdi­ ğini görmüştük. Umumi velâyet teşekkül edince, bunun hakimiyeti altında toplanan heyete "medine cité” denilir. Medinenin, seyyar obalar yahut dağınık köyler halinde yaşamayı terK ederek müştere duyguların timsali olan bir mabed çevresinde evler yaparak birleşme­ siyle de "şehir” teessüs eder.

Kavimde yalnız semiye ile aşiretin müşterek duyguları, hususi dinleri ve velâyetleri var iken şehir teessüs edemezdi. Halbuki kaVmin büyük bir kısmına mahsus müşterek duygular yani müşterek bir din ve umumi bir velâyet vücuda gelince, bundan doğan medinenin bir mabet ve saray etrafında şehir suretinde yerleşmesi zaruri olur. Çün­ kü müşterek duygular gerek fertleri birbirine ve gerek cümlesinin o duygulara timsal olan mukaddes âbidelere yakın bulunmasını istilzam eder. Bu hal ise, büyük bir kitlenin mahdud bir sahada istikrarını mu­ cip olur İd bundan çıkan netice, bir şehrin teessüsüdür. Şehir, yüzlerce, hatta binlerce obaların yahut köylerin bir araya gelerek bir sûr içinde birleşmesi demektir. Bu obalar yahut köyler (3) i z d i v a ç n o k t a —i n a z a r ı n d a n m a d e r i s e m i y e ile t â i f e a r a s ı n d a z ı d d i y e t v a r d ı r . M a d e r i s e m iy e d e f e r t l e r b ir b i ri n in m a h r e m i o l d u ğ u n d a n h a r i ç t e n , t â i f e d e y a b a n c ı l a r k e n d i l e r i n e kUfv o l m a d ı ğ ı n d a n d a h i l d e n e v l e n m e k m e c b u r i d i r . B un a b i n a e n b irincisi h â r ic 'U le z v a ç ( E x o g a m e ) , İk inc is i D ahil'üI—e z v a c ( E n d o g a m e ) ' d ır . Bu c i h e t l e r , D u r k h e l m ’in " F ü c u r u n n e h y i ve m e n ş e l e r i " m a k a l e s i n d e mufass a l e n izah o l u n m a k t a d ı r .

127

büyük bir sahada dağınık bir halde bulunurken medâr-ı maişetlerini çobanlık yahut çiftçilik tarikiyle elde edebilirlerdi. Şehrin küçük sahasına sıkışıp kalınca, bunun civarındaki toprak, ne çobanlık, ne de çiftçilik tarikiyle bu büyük kitleyi beslemeyez. Burada "Darwin"in (yaşamak için mücadele) kanunu meydana çıkar. Bu büyük tabiatçıya göre, iki uzviyet birbirinin ne kadar aynı ise, yaşadıkları saha ne kadar dar ve oradaki gıda ne kadar az ise, aralarındaki rekabet o kadar şid­ detli olur. Halbuki birbirinden ayrı nevilere, cinslere, şubelere men­ sup birçok uzviyetler, gayet dar bir sahada, aralarında hiçbir rekabet olmaksızın yaşayabilirler, ü ç kademlik bir otlukta muhtelif nevilere, cinslere, şubelere mensup birçok nebatların yaşadığı görülmüştür. Bir meşe üzerinde aralarında komşuluktan başka bir münasebet olmayan' iki yüz nevi böceğin barındığı müşahede edilmiştir. Bu böceklerden bir kısmı ağacın meyvelerinden, bir kısmı yapraklarından, bir kısmı kabuklarından, bir kısmı da köklerinden gıda alırlar. Halbuki bunların hepsi aynı nev'e mensup olup da ağacın yalnız meyve yahut köküyle tegaddiye mecbur olsa idiler, beraber yaşamalarına katiyen im kân olamazdı. İşte aynı hal şehirde insanların başına geliyor. Şehirde fertler meslekçe biribirine benzedikleri müddetçe yekdiğerinin rakibidirler.

Halbuki bunlardan kimisi askerlik şerefini, kimisi dini velâyeti, kimisi siyasi iktidarı, kimisi ticari veya sınai serveti, kimisi ilmi yahut edebi şöhreti d e geçirmeye çalışınca aralarında rekabet kalmaz.

Buna binaen şehir teessüs edince içtimai kesafet dolayısıyla şid­ detli bir hayat mücaddesi karşısında kalan fertler tamamıyla şuuri bir surette olmayarak, atideki dört şıktan birini ihtiyar mecburiyetin­ de kalırlar: 1) Şedit, rekabetti bir hayata tahammül etmek, 2) Şehri terk ederek başka bir yere hicret etmek, 3) İntihar etmek, 4) Rekabetsiz bir hirfet bulmak. İnsanın esaslı temayülü elemden kaçmak ve hazzı aramak olduğu için birinci şık, uzun bir müddet devam edemez.

Müşterek duygulara şiddetli bir alakânın mevcudiyeti vatandan 128

ayrılmaya mani olur. Gerek hayata ve gerek müşterek duygulara olan merbutiyet hissi de intihan nefy eda:. Demek ki şehirdeki içtimai kesafetin husule getirdiği şiddetli rekabetten kurtulmak için yalnız bir açık yol var : Yeni hirfetler icad etmek. O halde iş bölümü, miha­ niki bir surette içtimai sebeplerden husule geliyor. Şehir fertlerini daima yeni hirfetler icat ve bu hirfetler içinde de yeni tekâmüller ibda' eylemeye sevk ve icbar ediyor. Her fert, ayn bir hirfette müte­ hassıs olunca, o işde tetkikler ve tam ikler yaparak derin bir vukuf ve ihataya malik oluyor. Bu serette gittikçe fertlerde m a’şeri vicdan­ dan başka olarak iptida mesleki (Professiönel), sonra da ferdi vicdanlar teşekkül etmeye başlıyor. Bu yeni vicdanların teşekkülü, eski semiye ve aşiret vicdanlarının büsbütün inhilâline sebep olduğu gibi, ma' şeri vicdanın kemiyetçe azalarak keyfiyetçe daha insani bir mahiyet almasını intaç ediyor.. Binaenaleyh iş bölümü ileri gittikçe kıta'vi teşkilât tamamıyla münderis oluyor. Bu suretle, semiye ve aşireti inhilâl etmiş birçok yabancı fertlerin, hariçten gelerek, medineye iltihak etmesine de im kân hasıl oluyor. Nihayet medinelerden biri diğerlerini hakimiyeti altına alarak kavmi devlet teşekkül ediyor.

Paytaht mahiyetini alan hâkim medine bu andan itibaren daha çok sür'atle tevessüa başlayarak, iş bölümünün daha şiddetli bir surette derinleşmesini mucip oluyor. Bunun neticesi olarak yeni hirfetlerin ve yeni tekemmüllerin ibdaı zarureti daha şedid surette fertleri tazyik ediyor. Tabiidir ki her mubdi' kendisinden evvel yapılmış olan ibda' ları müterakim bir sermaye gibi karşısında hazır bularak onlardan is­ tifade ettiği için kendisinin ilâve ettiği yenilik evvelki ibda' ların bir terkibinden ibarettir.

Bu ifadelerden anlaşılıyor ki hakiki iş bölümü şehrin teessüsün­ den mütevellittir, mübdi'lerin zuhuru ise iş bölümünün bir neticesi­ dir. Müceddidler gibi mübdi'ler de, içtimai tekâmülün evvelâ netice­ leri olup sonradan içtimai sebepler sırasına geçerler.

Nasıl, teceddüdü yapan, müceddid olmayıp, müceddidi yapan teceddüt ise, aynı suretle mübdi'i yaratan da içtimai hayatta doğan ibda' ihtiyacı ve bunun hazırlanmış şartlarıdır. Bir ibda'm mütekaddim 129

şartlan olmadıkça, içtimai rekabet bu ibdâı bir ihtiyaç haline koym a­ dıkça, onun mübdi'i zuhur edemez. Bu şartlara ve ihtiyaçlara ise büyük şehirlerde ve bilhassa paytahtlarda tesadüf olunur. Şurası da unutulmamalıdır ki, iş bölümü, ancak müşterek duygulara malik olan bir zümrenin fertleri arasında mevcut olur. Mutahassıslar, yalnız birbirinin mütemmimi değil, aynı zamanda bir milletin hususi uzuv­ ları, binaenaleyh mütemmimidirler. Ayrı milletlere mensup fertler arasında hirfet ayrılıkları ve mübadele hadiseleri, iş bölümü mahiyetin­ de değildir. Durkheim bu hale mütekabil tufeyliyyet (Parasitisme mutuel) namını veriyor. Bazı şehirlerde iş bölümü ileri gitmeyerek ora­ da mübdi'lerin zuhur edememesi bundan dolayıdır. Hakiki şehirler, birer medineyi muhtevi olanlardır. Şehir bir bedendir ki onun ruhu olarak mutlaka bir medinenin mevcut olması lazımdır. Yoksa şehir, Hindistan'da olduğu gibi aralarında medine rabıtası olmayan taife­ lerden yahut Türkiye'de olduğu gibi milli rabıtadan mahrum cemaat­ lardan mürekkep olursa ona köyler mecmuası demek daha muvafık olur. Ve tabiidir ki böyle muhitlerde iş bölümü tevessü' edemeyerek mübdi'lerin zuhuru imkânsız kalır. İçtimai hadiseleri ruhi hadiselerden ayırabilmek için izahı iktiza eden hususlardan biri de "vicdan" ve "şu u r’ kelimelerinin manaları arasındaki farktır. Bu iki tabirin Fransızcadaki karşılığı "Conscience" kelimesidir.

Fransızlar bu kelimeyi ruhiyat ilminde şuur, içtimai ilimlerde ise vicdan manasında kullanırlar. Türkçede bu iki mananın ayrı ta­ birleri olduğundan biz, bu tabirler vasıtasıyla içtimai fikirlerimizi daha vazıh bir surette anlatabiliriz. "Ş uur (Consicience)" Psychologique hassalarımız vasıtasıyla gerek uzviyetimizdeki haz ve elemleri, gerek hariçteki renk, koku, ses, tat, sıcaklık, soğukluk gibi keyfiyetleri duymamız demektir. Hayvan­ larda da mevcut olan bu meleke, uzvi ve ferdi bir mahiyeti haizdir.

Vicdana gelince, bu maddi olan keyfiyet (qualité)'leri değil, bilâkis manevi olan kıymet (valeur)’leri duymak melekesidir. Bir mevzuun

130

mukaddes tanılması (dini), iyi tanılması (ahlâki), "şanlı : glorieux" telakki olunması (siyasi), adilâne addolunması (hukuki), fasih addolun ması (Lisani), güzel telakki olunması (bedii), değerli telakki edilmesi (iktisadi), doğru telakki edilmesi (mantıki) kıymetler demektir. Vic­ dan, bu kıymetleri ruhumuzda yaşamamız haline denilir.

Biraz dikkat edersek görürüz ki kıymetler, mevzularının zati mahiyetinden sadır olmuş câvidani (immanent) keyfiyetler değildir; Kıymetler kendi mevzuları üzerine dışardan konulmuş superpose ve sonradan ilâve olunmuş surajoute birtakım vasıflardır ki bunlara Kant'm lisanı ile berâni (transcendant) mahiyetler demek doğru ola­ bilir. Çünkü Kant fertlerin fevkinde ve onlara âmir olan bir şe'niyet (realite)’in varlığını duyduğu halde, bunun içtimai, şe'niyet olduğunu anlayamamış, bundan dolayı ona berâni şe'niyet adını vermiştir.

Bugünkü içtim aiyât ilmi, Kant felsefesindeki "berani" tabiri yerine "içtimai"kelimesini ikâme etmekle, K ant'ın tahminlerinde tamamıyla isabet ettiğim meydana koymuştur.

Kıymetler — herhangi neviden olursa olsun — esas itibariyle "şey'i : objectif" değil" nefsi : subjectif" dir. Fakat bu ııefsilik, fert nokta—i nazarından olmayıp cemiyet nokta—i nazarındandır. Çünkü fert bu kıymetleri kendi duygu ve arzusuna tabi olmayan harici ve müstakil bir şe'niyet suretinde duyar ve daima onların tesiri altında kalır. Fert dünyaya gelirken, kıymetler hakkında hiçbir "hem zâd : inné" duygu beraberinde getirmez. Bu duyguları sonradan terbiye ta ­ rikiyle içtimai m uhitten alır. Cemiyet ise, kıymetleri kendisinden hariç hiçbir m enba'dan almaz. Bunların yalnız bir kaynağı vardır ki o da cemiyetin kendisidir. Zaten cemiyetin hakiki cevheri de bu kıy­ metlerin mecmuundan ibarettir. Fertler bir araya gelip de ilk defa olarak galeyanlı bir "cumhur : foule" teşkil ettikleri zaman, derakap husule gelen hadise, bir kıym et duygusundan ibaret olur. Çünkü içtimâdan doğan müşterek bir duygu mukaddes, şanlı, iyi ilh.. bir mevzua gönül bağlamaktan başka bir şey değildir.

O halde kıymetler, ferde nazaran şey'i, cemiyete göre nefsi mahi­

131

y ette olan müessesderden ibarettir (4). İçtimai vicdan ise, ferde naza­ ran şey'i olan bu kıymetlerin ferdi ruhlarda yaşaması melekesidir. İçinde müşterek duygular mevcut olup da henüz iş bölümü teessüs etmeyen cemiyetlerde içtimai kıymetler "m a'şer : collectivite" in bütün fertlerinde müşterek olduğu için, bunların ferdi ruhlarda ya­ şanmasına ma'şeri vicdan (conscience collective) denilir. İş bölümü mevcut olan milletlerde ise muaşşiri vicdandan başka, her hirfet (metier)’e mahsus bir de mesleki vicdan (conscience : prefossionnelle) teşekkül ettiğinden, bunlara, içtimai vicdanın iki nevi (muhteva : contenue) vardır. İptidaları, gerek ma'şeri vicdan, gerek mesleki vicdanlar, fertlerin ruhunda yaşandığı halde vazıh bir surette idrak olunmadığı için, şuursuz bir halde bulunur. İçtimai vicdanın miibhem bir surette yaşanması başka bir şey, vazıh bir şekil­ de idrak olunması ise başka bir şeydir. İşte, içtimai vicdanın, içtimai bünyenin tahavvülleriyle müterafık olan bu mübhem cereyan, bir gün bir müstesna fert tarafından vazıh bir surette idrâk olunarak umumun gözü önüne atılır. İçtimai cereyanların bu suretle şuurlulaşmasına vasıta olan fertlere "büyük adamlar” denilir. Bunlar arasın­ da ma'şeri vicdana ait bir hars cereyanını tecelli ettirenlere "müceddid", mesleki vicdanlara ait bir medeniyet cereyanını temsil edenlere ' 'mübdi" adını veriyoruz.

Bu suretle görüyoruz ki, fertlere ait bir şuur olduğu gibi,' millet­ lere ait de bir nevi şuur mevcuttur. Milli vicdan, yalnız ferdi ruhlarda yaşanıp da vazıh bir surette idrâk olunmadığı müddetçe milli şuur mahiyetini almaktan uzak bulunur. H attâ bazen bir müceddit milli vicdanı dini yahut siyasi bir mefkure suretinde idrâk edebilir ki bu halde yalnız ümmet yahut devlet şuuru teşekkül etm iştir, denilir.

Meselâ Kemal Bey'de milli vicdan "ümmet şuuru" ve "devlet şuüru" suretlerinde tecelli etmişti, fakat "milli şuur" şeklinde henüz inkişaf (4) K ı y m e t l e r i n m a h i y e t i h a k k ı n d a fazla ta f s i l â t is te y e n le r İ s l â m M e c m u a s ı n ü s h a la r ı n d a m ü n d e r i ç " H Ü s n —u k u b h " ' " K ı y m e t H ü k ü m l e r i ’1 ’ö r f ” mevzu* l arı na dair olan m a k a l e l e r i m e ve E d e b i y a t F a k ü lt e s i M e c m u a s ı ’n da Em ile D u rk h e i m ’d e n m ü t e r c e m " K ı y m e t H ü kü m le ri ve Ş e ’n i y e t H ü k ü m l e r i ” m a k a l e s i n e m ü r a c a a t e ts i n le r .

132

etmemişti. Milli şuur, ancak millet mefkûresinin sarih bir surette doğmasıyla uyanmış addolunabilir. Mamafih bazı kimselerde milli şuur görünüşte mevcut olduğu halde hakikatte mevcut olmaz. Çünkü bu gibiler ruhlarında içtimai vicdanı yani milli kıymetleri yaşamadık­ ları için gösterdikleri milli şuur hissi ve samimi olmaktan ziyade zihni ve taklididir.

Büyük adamlar, içtimai cereyanların şuurları oldukları halde, ken­ dileri, ekseriyetle yaptıkları işi şuurlu bir surette düşünmezler, teemmüli bir irade ile, tenkidi bir usul ile hareket etmezler.

Lamartin, bir gün derin bir surette tefekküre dalmış bir arkada­ şına soruyor : — Azizim, orada, öyle, alnınız iki eliniz arasında, ne yapıyorsu­ nuz ?

— Düşünüyorum.

— Tuhaf, ben ise hiç düşünmüyorum, benim yerime fikirlerim düşünüyorlar... İşte büyük adamların hemen ekserisi, Lamartin'in fikirleri kendi­ sine vekâletle düşündükleri halde, büyük adamın fikirleri, onun mille­ tine vekâleten düşünürler. Büyük adamlar içtimai vicdanın medyum­ ları hükmündedir. ' Fert, ekseriya, dalgın bulunduğu zaman, vücudundaki bir ağrıdan haberdar olmaz, Haberdar olmadığı için bu ağrı şiddetçe gayet hafif bir halde kalır. Fakat bir an olur ki fert, dalgınlıktan kurtularak vü­ cudundaki ağrıyı hisseder. Bu andadır ki birdenbire ağnnın şiddeti son derece artm ış olur. Millet de, adi zamanlarda dalgınlık halindedir.

Bu zamanlarda içtimai cereyanlar, şuursuz bir surette yaşandığı için şiddetçe gayet hafiftir. Fakat ne zaman ki içtimai bir cereyan her­ hangi bir fertte şuurlu bir hale gelerek inkişaf eder, derhal şiddetçe eski kemiyetinin binlerce misline baliğ olur. Bu suretledir ki millet o zamana kadar tedrici bir tekâmül takip ederken o anda fevri ve şedit bir istihaleye duçar olur Nietzsche'nin tabirinde içtimai geviş

133

getirmeye nihayet vererek tarihi bir fırlayış ile ileri atılır, işte, dini, siyasi, ahlâki ilk inkilâp hengamları bu zamanlardır. İçtimai şuura tecelligâh olan fertlerin harici bir ilham (inspiration) ile hareket eder görünmeleri de içtimai tesirlerini artıran bir başka âmildir. Vatani mürseliyyet (mission)'ini ifade Jean Darc'ı muvaffak eden başlıca amil, duygularının ma'şeri vicdana ma'kes olmuş olmakla beraber, mülhem bir vaziyette bulunmasının da bu hususta büyük tesiri olduğu, şüphesiz inkâr edilemez. Büyük adam­ lar, milletin yaratıcı muhayyile (Creatrice imagination)’ sı hükmün­ dedir. Bunun içindir ki muhayyile gibi teemmüli iradeden, tahlil ve usulden mahrumdurlar.

Yaratıcı zekânın mülhem bir şekilde tecelli eden bu nev'ine (deha) namı verilir. Filvaki milletleri dalgınlık halinden kurtararak onları tarihi sıçramalara mazhar eden, bizzat kendileri dalgın olan dâhilerdir. Fakat şurası da unutulmamalıdır ki bütün j u gibi ilham­ lar, fertlere içtimai vicdandan geldiği gibi, dâhi fertler de yalnız dehalı milletlerin dehâlı anlarında zuhur eder. O halde dâ' , bir millette meknuz olan herhangi neviden bir dehâya kendi r ,nunu — iradesi haricinde olarak — ma'kes yapan bir ferttir.

Fakat dahilerin yetişmesi içtimai sebeplerden başka, bir de uzvi şartları istilzam eder. Her fert (içtimai bir medyum) olabilmek istida­ dını haiz değildir. Binaenaleyh içtimai sebepler, büyük adamların zuhur etmesinin lâzım şartları olduğu halde kâfi şartlan değildir. Mevcut fertler arasında yalnız bazı fertlerin içtimai vicdana tecelligâh olabi­ lip de diğerlerinin olamaması, ferdi uzviyete ait hususiyetlerin bir neticesidir. Bununla beraber, bir milletin yükselmesi için mutlaka fertleri arasında birtakım dâhilerin yetişmesi lazım gelmez. Milletin mülhim olan muhayyilesinden başka, bir de tahlilci ve tenkitçi müfek­ kiresi vardır ki o da âlimlerinde tecelli eder.

Bazı kimselerde, içtim aiyât ilmi, fertlerin cemiyet üzerindeki tesirini inkâr ediyor zannı vardır. Bu zan tamamıyla yanlıştır. İçtimai­ y â t ilmi, Durkheim'in dediği veçhile, fertlerin cemiyete olan tesirle­ rini inkâr değil, izah ediyor.

134

/

Fertlerin cemiyet üzerindeki müessirliği ya deha yahut ilim (scien­ ce) tarikiyle olur. Deha, içtimai hayatta "şuursuz: inconscient" bir surette husule gelen inkilâp ve teceddüdün "kendiliğinden : spontane^ m ent" şuurlaşmasıdır, Mamafih bu şuursuz teceddüt ve inkilâp, ilmi bir tetkik neticesinde şuurlu bir hale getirilebilir.

Tahavvüllerin ya kendi kendine, yahut iradi bir surette olması, maddi ve hayati tabiatlar sahasında da caridir.

Kabl—et—târih bir zamanda, Amerika ile Asya, şimalde birbirine muttasıl iken, bir gün arzi âmillerin tesiriyle, Behrenk Boğazı kendili­ ğinden açılmıştır. Halbuki Süveyş Kanalı Ferdinand de Lesseps'in irade ve teşebbüsü olmadan açılamamıştı.

Nebat ve hayvan âlemlerinde yeni tenevvu (varieté)lerin vücudâ gelmesi de, ya "tabii istifâ" yahut "iradi istifâ" tarikiyledir. Bunun gibi, milletlerin tekâmülünü tesri' ve teshil eden içtimai müessiriyete malik fertler de (dâhiler) ve (içtimaiyatçılar) diye ikiye ayrılır.

Dâhilik kisb ile değil, vehbidir. Lâkin her fert çalışırsa, az çok bir derece içtim aiyat âlemi olabilir. Sonra, her millet, m utlaka dâhi­ ler yetiştirmez. Ve bir kavmin dâhiler yetiştirememesi, onun için zül değildir. Halbuki içtimaiyatçılara malik olmayan bir kavim, yürüye­ ceği yolu doğru tayin edemez.

Bundan başka, yukarıda gösterdiğimin veçhile,dâhiler, ekseriyet­ le, mütecanis bir içtimai kitle çinde yetişir, muhtelif unsurların ka­ rışmış olduğu sahalarda vücuda gelemez. O halde, bu gibi muhitler, intizam ve terakkilerini ancak, içtimaiyatçılardan beklemeye mecbur­ durlar. İçtim aiyatçıların rolünü anlamak için, evvel emirde, bunları fikriyatçı (idéologique)'lardan ayırmak iktiza eder.

Fikriyatçılar, tabiatın, lâ—yetegayyer kanunlarıyla idare olunur muntazam bir hükümet olduğunu bilmeyerek iltimas ve hatırla her istediklerini tabiata kabul ettirebileceklerine inanan hayâlperestlerdir.

Bu hayâlperestler, bir zaman sihir, simya, nücûrii vasıtalarıyla maddi 135

' tabiata hâkim olmak istediler. Bir zaman da nüsha, efsun, cindarlık tarikleriyle hayat—ı tabiata müessir olmaya çalıştılar. İlmin uyandırı­ cı nurları bu vehim seraplarını dağıttıktan sonra, fikriyatçılar için at oynatacak yegâne meydan, henüz tamamıyla mahiyeti anlaşılama­ mış olan içtimai tabiat sahası kaldı. Bugün, bunlar, tesis ve tedris yollarıyla cemiyetin her istenilen şekil ve kalıba sokulabileceğini h â ­ lâ zannedebiliyorlar.

Müesseseler, içtimai vicdanın kıymet verdiği ameliyelerdir. İti­ katlar, içtimai vicdanın kıymet verdiği düşüncelerdir. Hiçbir tesis, içtimai vicdanın kabul etmediği ameliyeleri müessese haline koyamaz.

Hiçbir tesis, içtimai vicdanın reddettiği fikirlere itikat mahiyetini ve­ remez. Müesseseler ve itikatlar, fertlerin keyif ve arzuları fevkinde olarak milletin vicdanında yaşayan müstakil bir ruhiyettir ki içtim ai­ yatçılar ona "içtimai şe’niyet" diyorlar. Bu şe'niyetin tâbi olduğu kanunlar, vaz’edilmez, ancak keşif edilir. Bu şe'niyete tesir icra ede­ bilmek için evvela bu kanunların keşfedilmesi, sonra da bu kanunla­ ra m utâbaat edilmesi lâzımdır. Mühendisin maddi şe'niyete müessir olabilmesi, onun kanunlarına m uttali' ve m uti olmasının bir neticesi değil mi ? Tabibin hayati şe'niyete müessir olabilmesi, fizyoloji il­ minin keşiflerine vâkıf ve riayetkar olması sayesinde değil m id ir? İşte içtimaiyatçılar da, ancak içtimai şe'niyetin tâb i olduğu kanunları bilmek ve onlara ittibâ' etmek şartıyledir ki milletin tek â­ mülünde müessir olabilirler. Mesela milletin kitaptaki dilinden başka bir de hayattaki dili vardır. Hayattaki dili keşfederek kitaba geçiren bir muharriri biz dilde bir inkilâp yapan bir adam zannediyoruz.

Halbuki onun rolü, hayattaki dili, olduğu gibi yazmaktan ibaret­ tir. Değiştirdiği şey yalnız kitaptaki dildir ki lisanı şe'niyet dediği­ miz varlık, o değildir. Yazı dili, ancak konuşma diline uygun olduğu zaman lisani şe'niyetten sayılabilir. Bunun gibi, kitaptaki ahlâk ile hayattaki ahlâk, kitaptaki hukuk ile hayattaki hukuk, kitapdaki be­ diiyat ile hayattaki bediiyat, kitaptaki ilim ile hayattaki ilim arasında da büyük farklar mevcut olabilir, bu farkların mevcudiyetine başlı­ ca sebep şudur ki kitapları beynelmilel olduğu halde hayat tamamıy­ 136

i

la millidir. İkinci bir sebep de,hayat daima tahavvül ve tekâmül halinde bulunduğu halde kitapların — esasen milli oldukları halde bile — bu tekâmülü takip edemeyerek milli hayattan mütemadiyen uzaklaş­ malarıdır. İçtimai müessese ve itikatların yalnız hayat halinde bulunması, şuursuz bir vicdan şeklinde kalması demektir. Bunların kitaba geçmesi ise şuurlu bir şekil alması demektir.

O halde, içtimaiyatçıların vazifesi vaz' ve tesis etmek değil, hayatta şuursuz bir surette bulunan milli vicdanın muhtelif anâsı­ rım keşfederek şuurlu bir hale getirmek yani kitaplara nakletmektir. İlim, maddi ve hayati tabiatlar karşısında nasıl vaziyet alıyorsa, iç­ timai tabiat müvacehesinde de aynı vaziyeti almalıdır. Bugün hiçbir mühendis sihir ile, simya yahut nücûm ile bir saray, bir köprü, bir mabed yapmayı hatırına getirmez. Hiçbir tabip efsun ile, celcelütiyye ile hastalıkların tedavisini düşünemez. İçtimai mütefekkirlerin de artık, fihriyatçılıktan vaz geçmeleri zamanı gelmiştir. Artık milletin, kendi efradına "mefkureler benim temayüllerimdir. Kıymetler benim duygularımdır, lisan, ahlâk, hukuk, bediiyât, hülâsa her şey bendedir, bunları icada uğraşmayınız, keşfe çalışınız. Yükselmek bana doğru derinleşmek demektir. Ben sizin .vicdanınızım, siz de benim şuurlarım olunuz. Ey, fertlerim, siz beni arayınız ki ben de sizi arayım" diye bağırdığını işitmeliyiz.

Milletler nasıl tetkik edilir, milli vicdan nasıl keşfolunur, bunu bize içtim aiyat ilminin şey'i olan usulü gösteriyor. Bu usule ittibâ ederek milli tetkiklerde bulunmak, en ziyade Türk mütefekkirlerine düşen bir borçtur. Çünkü Türkler, öteden beri, her yerde, başka unsurlarla karışık bir hayat yaşamışlardır. Bunun neticesi olarak bütün milletler arasında en ziyade kitaptaki müesseleriyle hayattaki müesseleri birbirine mübâyin olan millet, Türkler olmuştur.

Türk içtimaiyatçıları, bir taraftan Türklüğün, içtimai tekâmülün hangi seviyesinde bulunduğunu, hangi medeniyet dairelerine mensup olduğunu, bu medeniyetlerle Türk harsi arasında ne gibi farklar bu lunduğunu aramalıdır.

137

Diğer taraftan da milletlerin intizam ve terakkisi,ne gibi içtimai kanunlara tabi olduğunu tetkik ederek milli hayatımıza sekte veren marazi âmillerin bu kanunlar dairesinde tedavisine çalışmalı, milli tekâmülümüze selim bir istikamet vermeye uğraşmalıdır.

Bugün, bir Türk mütefekkiri, ya dâhi olduğunu iddia, yahut fikriyatçılardan bulunduğunu itiraf etmek suretiyle ilmi usule karşı müstağni olabilir. Çünkü artık içtim ai hayatın da bizim keyif ve hevesimize tâbi olmayan, harici, müstakil bir şe'niyet olduğu anlaşılmıştır. Maddiyat ve hayatiyat sahalarında olduğu gibi, içtimai hayat sahasında da lâ—yetegayyer kanunların nâzım ve (muayyeniyet) umdesinin hâkim olduğu tebeyyün etmiştir.

Beynelmilel medeniyetlere ait müesseselerin kolayca milli hayata girmesi artık bizi şaşırtmamalıdır. Bu hal, ya milli hars ile beynelmilel müessese arasındaki tabii bir tevafuktan ileri geliyor, yahut bu müessesenin milli hayata girişi, esassız bir görünüşten ibarettir.

Yukarıda vicdan ve şuur kelimelerinin Fransızcada bir tek muka­ bili olduğunu söylemiştim. Bunun gibi Türkçe hars ve terbiye tabirle­ ri, Fransızcada bir tek tabirle ifade olunuyor. Bu tabir (culture) kelimesidir. Fransızcada bu kelimenin iki ayrı manayı ifade etmes' büyük bir iltibasa sebep oluyor. Bu iltibasın Türkçeye de aksetmemes5 için biz, bu iki manayı ayrı tabirle ifade etmeliyiz hars ile tahsil ara­ sındaki farkı iptida lisanda arayalım : Bazı diller vardır ki henüz sarf ve mahvi yazılmamıştır.

Fakat, hep biliyoruz ki sarf ve nahvi yazılmamış olan bu dillerin de mutlaka muntazam sarf ve nahiv kaideleri, şive kanunları vardır. İslâmiyetten evvel Arâpçanın sarf ve nahvi tedvin edilmemişti.

Fakat bu hal muallakaların sarf ve nahiv kaidelerine, şive ve belagat kanunlarına muvafık olarak yazılmasına mâni olmadı. Sonradan, A rapçanınsarf ve nahvi hakkında yüzbinlerce kitaplar yazıldı.

Bu kitapları okum uş, içlerindeki bilgileri tamamıyla tahsil etmiş 138

i

birtakım sarf, nahiv ve belagat alimleri yetişti. Fakat bunlardan bir çoğu muallakalara benzer ; bir tek beyit bile yazamadılar. Bu halin sebebi şudur ki muallaka sahiplerinde lisan tahsili culture Linguisti­ que) mevcut olmadığı halde şairlik nokta—i nazarından ondan daha kıymetli olan lisan—i vicdan (conscience Linguistique) melekesi vardı.

Mezkûr sarf ve nahiv alimleri ise, zengin bir lisani tahsile malik olduk­ ları halde sağlam bir lisân—i vicdandan mahrum idiler.

Uzviyette murdar ilik ve beyincik merkezi, nasıl seliki "instinctif" bir surette hareketlerimizi idare ve tanzim ediyorsa, cemiyette de lisani vicdan, aynı suretle bütün konuşmalarımızı haberimiz olma­ dan, sarf ve nahiv ve şive kaidelerine muvafık bir surette tanzim ve idare eder. Şimdiye kadar (sevk—i tabii) namını verdiğimiz selika (instinct)'nm uzvi bir şekli olduğu gibi, içtimai bir tarzı da bulundu­ ğunu ilk önce lisani hadiselerde sezdiğimiz içindir ki selika tabirini yalnız "instinct Linguistique" manasında kullanagelmişiz. Lisanda gördüğümüz bu ikiliği diğer içtimai manzume (système)'lerde de görü­ rüz : Ahlaki vicdana malik olmak başka, ahlâk ilmi tahsil etmiş olmak başkadır. Bunun gibi, siyasi, dini, hukuki, bedü, iktisadi vicdanlara malik olanlarla bu manzumeleri ilim suretinde tahsil edenler başka kimseler olabilir. Ahlâk ilmine dair hiçbir kitap okumamış bazı zat­ lar vardır ki milli ahlâkın mümessilleri addolunmuştur. Halbuki ah­ lâ k ilminde eserler yazdığı halde halûk tanınmayan insanlar da tarihte görülebilir. Bu hal, diğer sahalarda da aynı suretle caridir.

O halde içtimai kaide, bir taraftan hayat suretinde vicdanlarda yaşanır, diğer cihetten de, ilim suretinde kitaplarda tedvin edilir.

Bunlardan birinci takıma mensup olanların mecmuuna "hars", ikinci takıma ait bulunanların öğrenilmesine ise "tahsil" denilir. Hars, her millette şuursuz bir surette başlanılan lisani, siyasi, dini, ahlâki, huku­ ki, iktisadi, bedii ilh kaidelerin mecmuu demektir. Bir milletin harsı, vaz1, yahut tesis edilmez. O, esasen mevcut olduğu için, yalnız keşif ve tedvin edilir ; şuursuz halden kurtarılarak şuurlu bir hale getiri­ lir ; yani hayattan kitaba geçirilir. O halde "milli harsı yapmak" tabiri yerine "milli harsı aram ak", "milli harsı bulmak" tabirlerini kul­ 139

lanmalıyız.

Mamafih, harsı bu suretle tarif ettikten sonra, yanlış neticeler çıkarılmasına m âni olmak için, tarifi iki kayıt ile de takyit etm ek lâ­ zımdır. Evvela " hars, millette yaşanılan bir hayattır " dediğimiz zaman bunun fertte tamamıyla yaşanmadığını zannetmek gayet yanlış tır. Hars bir suni mefkûrevi kaidelerin mecmuudur. Bu mefkurevi kai­ delere fertler daima yükselmeye çalışır, fakat hiçbir zaman yetişemez­ ler. içtimai manzumelerin herhangi birinde milli vicdanı temsil ede­ bilen pek nadir fertlere "d âh i" namını vermemiz de gösteriyor ki fer­ di hayatın milli hayata vasıl olabilmesi gayet müşkül ve nadirdir.

Milli şive (genie de lalanque)'yi temsil edene "lisanda dâhi” , milli ahlâkiyyeti temsil edene "ahlâkta dâhi" nazariyle bakarız. O halde milli hayatı fertlerin itiyatlarında ve siretlerinde değil, milli içtimâlarm ve müli teşkilâtların fertlere telkin ve ilham ettiği mefkûrevi duygularda aramak iktiza eder.

Saniyen, hayat, "huzuri : actuel" olan bir şeydir. Milli hayat ne milletin kitaplarda okuduğumuz mazideki siret (conduite)’i ne de zihnimizde tasavvur ettiğimiz istikbaldeki vaziyetidir. Çünkü birinci­ si artık canlılıktan çıkmış, İkincisi henüz canlı bir hale gelmemiştir.

Milli hayat, hâl—i hâzırda yaşanılan hayattır (5).

Mesela milli lisanı aradığımız zaman, bunu ne Kamus ile Burh ân —ı K ati'de, ne de Divanü—Lügat—it— Türk ile Lügat—ı Çağatay da aramayacağız. Aynı suretle, tasfiyecilerin yaratıcı hayalhânelerinde de bulmaya çalışmayacağız. İstanbul Türkç esinin hâl—ı hâzırını ilmi usullerle tesbit (constater) etmek, maksadımız için k â­ fidir. Ejakat hâl—ı hâzıra kıymet verdiğime bakıp da beni muhafaza­ kârlıkla itham etmeye kalkışmamalıdır. Muhafazakârlar, kitapların (5) B u n d a n mi ll i m a z i m i z i t e t k i k e , mill i is ti k b a li m iz i k e ş f e ç a l ı ş m a n ı n a ley h in d e b u lu n d u ğ u m an laşılm am alıdır. Bence, m aziyi a n c a k bugünkü h a y a ­ t ı m ı z ı a n l a m a k için t e t k i k e t m e l i y i z , y o k s a on a rü c u için d e ğ il ; is ti k b â l ise, b u g ü n k ü h a y a t t a n d o ğ a c a k ta b ii bir ,n et ic e o l d u ğ u iç in , a n c a k b u g ü n k ü h a y a t ı n d o ğ r u b i l i n m e s i y l e a z ç o k se z ile b ili r .

140

t

hiç değişmeyen lafızlarına kıymet verenlerdir, hayata kıymet verenler ise lâ—yetagayyere gönlil vermiş sayılamazlar. Çünkü hayat, her an değişen ve yükselen yaratıcı bir tekâmül, mefkûrevi bir yürüyüştür.

Bundan başka, içtimai hayat sahasındaki (hal—ı hazır), fertlere ait itiyatlar ve siretler olmayıp yalnız milli vicdanın sezdiği, fertlerin ise henüz yetişmediği ve belki hiçbir zaman yetişmeyeceği mefkûrevi iştiyaklardan ibaret olduğunu unutmamalıyız.

Hars, milletin fevk—al—ferd bir surette yaşadığı, mefkûrevi mahi­ yeti haiz kendi samimi hayatıdır. Fakat hiçbir millet, diğer milletlerle ihtilat etmeksizin tek başına yaşamayaz. Birbiriyle temasta bulunan milletler arasında mutlaka birçok müessese mübadeleleri vukua gelir.

Lâkin bu mübadeleler ancak birbiriyle münasebette bulunan millet­ ler arasında vaki olarak, yeryüzündeki bütün kavimlere şamil olmaz.

O halde insaniyeti teşkil eden kavimler, sırf aralarında mübadele olun­ muş müesseseler bulunmak dolayısiyle, birtakım zümrelere ayrılır.

Bu zümrelerden her birine medeniyet zümresi (groupe de civilisation) denildiği gibi, her zümreye mahsus bu müşterek müesseselerin mee~ muuna da (medeniyet) namı verilir.

Kurun—i ilâ da Akdeniz vasıtasıyla aralarında müesseseler müba­ dele eden milletlerin rrfüştereken husule getirdikleri bir Akdeniz mede­ niyeti vardı. Bugün bir Budizm medeniyeti, bir İslâm medeniyeti, bir Avrupa medeniyeti ilh. vardır. Bundan başka, bir millet, tarihi­ nin muhtelif devrelerinde muhtelif medeniyet zümrelerine de girebi­ lir. Mesela Türkler, evvelleri Taoizm medeniyeti zümresine mensuptu. Çinliler, Moğallar, Mançuriler, Tibetliler, Kamboçlular, Finvalalarla müşterek bir sürü müesseseler! vardı, Türkler, sonradan, İslâm medeni­ yeti zümresine girdiler. Son asırda da Avrupa medeniyetini kabul et­ meye başladılar.

Fakat, Türkler, "Taoizm" medeniyetini bugün yalnız kadınların "Tandırnâm e” ananelerinde ve ihtimal ki Türk köylüleriyle göçebele­ rinin henüz bizce meçhul olan töre ve koşmalarında saklayabilmiştir. İslâm ve Avrupa medeniyetlerini ise sarih bir surette filen ve resmen yaşamaktayız.

141

Mamafih, Avrupa medeniyetini misal olarak alırsak görürüz ki bugün Avrupa milletleri arasında müşterek olarak yanlız kelimeler vardır.

Her milletin bu müşterek kelimelerden duyduğu ve anladığı ma­ nalar büsbütün başkadır. Mesela ''millet" kelimesinin medlulü, Fransızlara göre başka, Almanlara göre başkadır "devlet" kelimesi de İn­ giliz, Fransız ve Alman milletlerine nazaran ayrı ayrı manaları tazamm un eder.

Meşrutiyet ve hürriyet kelimeleri de böyledir. Daha bariz bir misal olarak "culture" kelimesini alalım : Bu kelimeyi Fransızlar bilhassa "irfan" manasında, Almanlar bilhassa hars manasında kullanı­ yorlar. Bundan Fransızların daha ziyade (irfana, Almanların daha ziyade harsa kıymet verdiği neticesi çıkarılabilirse de bu tamamıyla doğru değildir. Fil hakika, Fransızlar bilhassa irfana daha çok kıymet verirler. Anglosaksonlar ise daha ziyade harsı muteber tutarlar. Alman­ lar her ikisini cemederek hem harsa, hem de irfana kıymet verdikleri içindir ki bugün ötekilere faik olduklarını bilfiil isbata muvaffak oldu­ lar.

O halde bugün Avrupa milletleri, zahirde aynı medeniyeti yaşa­ dıkları halde hakikâtte her biri kendi hususi harsini-yaşamaktadır.

Müessese!erin de, lisan gibi, lafız cihetleri ve mana cihetleri vardır.

Bir medeniyet zümresinde müşterek olan müesseseler yalnız hafız cihetiyle yani zahirde müşterektir. Mana cihetiyle yani samimi hayat itibariyle her milletin müesseseleri kendisine mahsustur ve bir mille­ tin, kendisine mahsus olan bu samimi müesseselerinin mecmuu onun harsını teşkil eder.

Bu surette bir millet diğer milletlerden birtakım müesseseler aldığı zaman, yalnız birtakım manası muayyen -olmayan lafızlar almış olur. Bu lafızlar milli hayat girince yeni manalar alır ki bunlar milli vicdanda yaşayan asil ve samimi duygulardan ibarettir. Biz de Arap ve Acemlerden kelimeler aldığımız zaman bu kelimelerin yalnız lafız­ larını almışız. Bunlara verdiğimiz milli manaları bu kelimelerin eski 142

t

sahipleri artık anlamıyorlar. Ve bundan dolayıdır ki bu kelimelerin manalarım Kamus yahut Burhân-ı Katı'da arayanlar, milli Hirkçenin tamamıyla yabancısı kalıyorlar. Hülasa, milletler-arasında lafız mahiye­ tini haiz birtakım mefhûmlar ve müesseseler müşterek olabilir ; bunla­ rın mecmuu olan medeniyet müşterek olabilir ; fakat hiçbir zaman vic­ danlar m üşterek olamaz. İçtimai hadiseler hakkındaki esaslı bilgi'(connaisance)'lerim iz ikiye aynlır : İlim ; science, marifet : discipline.

Bunların farkını misallerle gösterelim :

1) Bir devlette cari olan hukukun tedvininden husule gelen bilgi mecellesi bir ilim değildir, Raoul de La Grasseries ( 6 ) 'n ¡ n beyanı» veçhile, bir marifet (discipline) dir. Mesela Roma hukuku bir marifet­ tir, Keldani, Mısır, Ben—i İsrail hukukları birer m arifettir. Fakat bütün kavimlerin hukuklarının mukayesesinden husule gden mukayeseli hukuk (droit comparé) bir ilimdir.

2) Türk sarfı, bir marifettir. Alman, Fransız, İngiliz, Rus sarfla­ rı birer marifettir. Fakat Hind Avrupai lisanların mukayeseli sarf (gramaire compare)'ı bir ilimdir. Sâmi Bantu Ural—Altay zümreleri gibi lisani ailelerin mukayeseli sarfları birer ilimdir.

3) Türk sarfı bir marifettir. Diğer milletlerin tarihleri birer marifettir. Fakat bütün kavimlerin mukayeseli tarihi—ki" içtimaiyat sociologie"den ibarettir — ilim mahiyetindedir. Bu hal, ayniyle kavmiyat (ethnologie) hakkında da variddir.

Bu misallerden anlaşılıyor ki ilmin mevzuu umumi (générale) ve mücerred (abstraite)' ¿lir. İlim hangi mevcudu tetkik edecekse, onun bütün fertlerini nazara alarak onları umumi enmûzec (tipe) lere( yani nevilere ve cinslere) irca' eder. Sonradan mukayese tarikiy­ le bunların tâbi olduğu umûmive mücerred kanunları arayarak meyda(6) Les P r i n c i p e s s o c i o l o q u e s d e d r o i t p u b l i q u e s , R a o u l d e la G ra sse rie s.

Page 2 . Pa rís V . 1 9 1 1 .

143

na çıkarır, Marifetin mevzuu ise hususi (particulier) ve müşahhas (concret)'dır. Marifet, bir cins veya nevi değil, herhangi cins veya neve mensup yalnız bir tek mevcudu tetkik ederek onun tâbi ol­ duğu kaide (regle)’ Ieri arar. Fransızcamn sarfı bir marifettir. Çünkü bu bilgi diğer lisanlarla alâkadar olmayarak yalnız Fransızcamn tâbi olduğu kaideleri gösterir. Halbuki — Hind —Avrupâi lisanların m u­ kayeseli sarfı bir ilimdir. Çünkü bu lisanlara ait kaidelerin tâbi olduğu umûmi ve mücerret münasebetleri yani Kanun (Loi)'lan irâe eder. İlim ve marifetin lisan ve hukukta zahir olan bu farkları ahlâk, iktisat, din, bediiyat, fenniyat (technologie) sahalarında da mevcuttur. Evvela her milletin ahlâki vicdanını tetkik eden bir milli ahlâkiyatı, iktisadi teşkilat ve müesseselerini tetkik eden bir milli iktisadiyatı, dini hayatı­ nı tetkik eden-milli diniyatı, bedii zevkini tetkik eden bir milli be­ diiyatı, âlet (outil)’lerini ve bunların imal ve istimalini gösteren bir milli fenniyatı tedvin edilebilir. İşte bütün bunlar marifet mahiyetindedirler.

Bunlardan başka, bir de bütün milletlerin bu milli marifetlerini mukayese ederek bunlardan umumi ve mücerret kanunlar istikra eden "mukayeseli ahlakiyat", "mukayeseli iktisadiyat", "mukayeseli diniyat", "mukayeseli bediiyat", "mukayeseli fenniyat" namında bil­ giler tedvin edilmektedir. Bunlar da ilim mahiyetindedir. İçtimai m üesseslerin tahavvül ve tekâmülleri (içtimai bünye st­ ructure sociale )’nin tahavvüllerine tabidir. Buna binaen her milletin içtimai bünyesini tetkik eden bir marifet vardır ki buna da milli bünyeviyât (morphologie nationale) denilebilir. Bütün milletlerin içtimai bünyelerinin mukayesesinden çıkan ilme de mukayeseli bünyeviyat denilir. Mukayeseli sarf, mukayeseli hukuk ilh. namlarını verdiğimiz bu ilmin lisani içtim aiyat (sociologie linguistique), hukuki içtim aiyat (sociologie juridique) ilh. namları da verilir. Mukayeseli bünyeviyata da doğrudan doğruya içtimai bünyeviyat denilir. Bütün bu içtimai ilim­ lerin mukayesesinden çıkacak daha müceıred ve umumi bir ilim var­ dır ki ona da umumi içtim aiyat (sociologie générale) tesmiye olunur.

Umumi içtimaiyatın mevzuu bütün milletlere ait hars (culture)’lerin 144

I

mukayesesidir. Yalnız Dır m illete ait harsın tetkikinden husule gelecek mürekkep m arifete de milli içtim aiyat diyebiliriz.

Bir milletin milli içtimaiyatı o millete ait milli sarf, milli ahlâkiyat, milli hukikiyat ilh. namlarını verdiğimiz bütün içtimai mari­ fetlerinin karşılaştırılmış bir terkibi demektir. Milletler, eğer aynı içtimai neve mensup iseler, harsları ; aynı medeniyet zümresine men­ sup iseler, medeniyetleri birbirine benzer. O halde içtim aiyat ilminin mukayese tarikiyle teşekkül etmesi için evvelemirde milli içtimaiyatın tedvin olunması lâzım olduğu gibi, bir millet de milli içtim aiyatın tedvin edilebilmesi için de o milletin, hangi neve dahil ve hangi mede­ niyet zümresine mensup olduğu anlaşılmak, yani içtim aiyat ilminin mütekaddim keşiflerinden haberdar olmak iktiza eder. O halde iç­ timai ilimlerde içtimai marifetler, daima birbirlerinin tetkiklerinden istifade etmek mecburiyetindedirler. Yukarıdaki ifadelerden anlaşıl­ dı ki içtimai marifetler, umumiyetle millidirler. Çünkü mevzuları bir milletin herhangi nevi müesseselerinin bir mecmuasıdır. Mamafih bu marifetler milli olmakla beraber, aynı zamanda şey'idirler. Çünkü bunlar o milletin içtimai hayatından mevcut olan ve onun tarafından yaşanılan müesseseleri keşif ve tesbit etmek suretiyle teşekkül etmiş­ lerdir. Bunlar umumiyetle "nasıl olmalı?" yı değil, "nasıl oluyor?" u gösterirler. Fakat bu marifetler "şey'i : objectif" olmakla beraber, aynı zamanda "düsturi : normatif" bir mahiyeti haizdirler. Çünkü milli sarfın, milli hukukun, milli ahlâkın ilh kaideleri milletin fertlerince malum olduktan sonra bunları konuşmalarımızda ve yazılarımızda düstûr (norme) ittihaz ederiz. Bu surette içtimai marifetler hem şey'i bir bilgi, hem de şey'i bilgilere müstenit bir sanat (art) m ahiyet­ lerini nefislerinde cem'etmişlerdir. Bu hal, milli tarihte de mevcuttur.

O da, bir taraftan vesikalı vakıalara müstenit şey'i bir marifet, diğer cihetten terbiyevi ve düsturi bir sanat mahiyetindedir. Bu izahlardan içtimai marifetlerin, bir taraftan milli, diğer taraftan düstûri ve terbi­ yevi olduğu anlaşıldı. İçtimai ilimlere gelince, bunlar diğer mücerred ilimler (riyaziyat, maddiyat, hayatiyat) gibi hem şey'i, hem de beynel­ mileldirler. Bunların sanatlarla olan alâkası da mezkur ilimler gibidir.

145

Riyaziyat, maddiyat ve hayat ilimlerinde sanat mahiyeti katiyen yok­ tur. Fakat mühendislik, kimyagerlik, katiplik gibi sanatlar bu ilimlerin keşfettiği tabii kanunların malûmiyyeti sayesinde iş görür. Bunun gibi, içtimai ilimlerde de sanat mahiyeti katiyen yoktur. Fakat terbi­ ye, siyaset gibi içtimai sanatlar, ancak bu ilimlere istinaden teşekkül edebilir. Bu iki sınıf ilimler arasında yalnız şu fark vardır ki içtimai iümlerin mevzuu, hususi ve şahsi bir millet olmasa da, umumi ve mücerret olmak üzere yine milli hadiselerden ibarettir. Şimdi de neticeye gelelim : Bir milletin kitaplarında yazılan içtimai bilgiler, o milletin kendisine ait içtimai marifetleriyle umumi ve mücerred olan içtimai ilimleri muhtevi ise, bu kitaplardan iktisap olunan irfan gayet feyizli ve faydalı olur. Çünkü bu irfan, fertlere, mil­ li harsı terkip eden hususi ve müşahhas kaideler ile bu harsın tâbi bulunduğu umumi ve mücerred kanunları öğretir. Böyle olmayıp da bu kitaplar, fikriyatçıların "nasıl olmalı ?" hakkmdaki indi tem en­ nilerinden ve hülyalarından yahut başka lisanlardan tercüme edilmiş ananevi ve gayri ilmi içtihad (doctrine)'lerden ibaret ise, bunlardan husule gelecek irfan hasta ve muzır olur. Çünkü, böyle bir tahsil ile bozulmuş olan bir fert, yaşadığı gibi düşünemez ve düşündüğü gibi yasayamaz. Bütün ömrü (hayat) ile kitabın tenakuzlarını halledememekten mütevellit bir tereddüt ve bedbinlik içinde geçer. Bu hali hepimiz kendi nefsimizde tecrübe etmişiz. Türk harsı — gizli bir dehâ hâzinesi suretinde — tahteşşuur vicdanımızda yaşadığı halde, bununla bizim aramıza — tahsilimizden müteşekkil — kalın bir perde girmiştir.

Hayatta yaşadığımız lisan, ahlâk, hukuk, bediiyat ilh. başka bir ma­ hiyette, kitaptan okuyup öğrendiğimiz lisani, ahlâki, hukuki, bedii ilh. bilgiler, ise başka mahiyettedir. Hayatımız kitaplarımıza in'ikas etmediği için kitaplarımız da hayatımıza müessir olamıyor. Harsımız tahsilimize hulul etmediği için, tahsilimiz de harsimize nüfuz edemi­ yor. Şuurumuz ile vicdanımız arasında ittisal ve müfâheme olmadığı için, çifte irfanlı hastalar gibi yaşamaktayız. Bu hastalığa nihayet vermek için yegâne çare, Türk haşşini tetkik edecek bundan milli içtimaiyatımızı çıkarmak ve terbiyemizi ancak bu esasa göre yazılmış kitaplara tevdi etmektir. İ ç t i m a i y a t Mecmuası (Sayı : 2, Mayı s 1 3 3 3 / 1 9 1 7 s. 4 9 - 72).

146

AHLAK İÇTİMAİ MİDİR ?

Ahlâk birtakım kaidelerden ibarettir. Ahlâki kaideleri teşhis et­ tiren iki alâmet vardır : 1) M ecburiyet: obligation, 2) C âzib iy et: desirabilite.

1) Ahlaki kaideler mecburidir.

Bu mecburiyet, ahlâki kaidelerin içtimai bir. kuvve—i müeyyi­ deye malik olmasıyla sabittir. Bu kaidelere riayet etmediğimiz zaman efkâr—ı âmme bizi takbih, riayet ettiğimiz zaman bilakis takdir eder.

Bu kuvve—i müeyyidenin mevcudiyeti gösteriyor ki ahlâki kaideler sevk—i tabiilerimizden sadır olmamıştır, onları bize teklif eden cemi­ yettir. Bu kaideler, sevk—i tabiimizden sadır olmadığı gibi, hatta on­ lara muhaliftir bile. Ahlâki kaideler, sevk—i tabiimize muhalefetten dolayıdır ki harici bir icbar kuvvetine muhtaç bulunuyor.

Yemek, içmek, uyumak, korkmak, hiddetlenmek gibi fiiller sevk-i tabiilerimiz mahiyetinde bulundukları için, harici bir kuvve-i müeyyideye m uhtaç değillerdir. Ahlâki kaideler ise, bu gibi tabii ihti­ raslarımızı men ve tevkife ve bunların zıddı olan fiilleri tahrik ve teşvi­ ke sai olduğu için harici teyitlere m uhtaçtır. Bu beyanattan anlaşılı­ yor ki ahlâk, menşei itibariyle ferdi değil, içtimaidir.

2) Ahlâki kaideler cazibelidir. Ahlâki kaideler, kuvve—i müeyyideli yani mecburi olmakla beraber, ekseriya, biz bu mecburiyeti hissetmeyerek, onlara, haiz oldukları cazibeden dolayı ittiba' ederiz.

Faziletli olan bir adam, ekseriya efkâr—ı âmmenin ne takbihini, ne de tebcilini düşünmez, fazileti, fazilet olduğu için icra eder.

Mamafih, ahlâki kaid d ere karşı olan bu meyil ve incizabımız, İ4 7

onların sevk—i tabiilerimizden doğmuş olmasını istilzam etmez. Çün­ kü bu ahlâki incizab, ancak, içtimaileşmiş fertlerde görülür. Ve bunun­ la beraber bu kaidelere uyabilmek için büyük bir cehit sarfına mecbur oluruz. İçtimaileşmek ise, ruhumuzda, ferdi olan sevk—i tabilere zıd ol­ mak üzere bir içtimai vicdana malik olmak demektir. O halde, ah­ lâki kaidelere meyleden bizim ferdi sevk—i tabiilerimiz değil içtimai vicdanımızın mensup olduğumuz cemiyettir ki ruhlarımızda birleşerek orada ahlaki kaidelere incizap gösteriyor.

Bizde içtimai bir hayat yaşamaya başladığımız günden beri artık yalnız bir uzviyetten ibaret değiliz, uzviyetle içtimai vicdandan mü­ rekkep bir mahlukuz. Uzviyetimiz sevk—i tabiilerimize tabi olduğu halde, içtimai vicdanımız bizi daima ahlâki kaidelere meylettirir. O halde, yine sabit oluyor ki ahlâk, menşe' itibariyle ferdi değil, içti­ maidir.

Ahlâki kaidelerde gördüğümüz bu iki seciyeden birincisine vazife (devoir), İkincisine hayır (bien) namları da verilir. Vazife duygusu ahlâki kaidelerin mecburiyet suretindeki tecellisi, hayır duygusu ise cazıbiyet şeklindeki tezahürüdür. Ahlâkçılardan Kant ahlâkın yalnız vazife safhasına Guyau ise hayır safhasına ehemmiyet vermiştir. Guyau mecburiyetsiz ve müeyyidesiz bir ahlâk tesisine çalıştı. Bunun esası "iyiyi iyi olduğu için yapmak" düsturudur.

Kant'a göre ise ahlâkın esası (vazifeyi vazife olduğu için yapmak) tır. Mamafih, ahlâki kaide!er, bize hem vazife hissi, hem de hayır duygusu halinde tecelli eder. Tamamıyla içtimaileşmiş olan fertler iyiye bütün kalbiyle m eftun ve müncezip olduğu için ahlâki (mecburiyetşiz ve müeyyidesiz) görebilir. Halbuki tamamıyla içtimaileş­ memiş olanlar, ahlâki kaidelerin kuvve—i müeyyidesini daima hisset­ mek ihtiyacmdadırlar.

Hangi kaideleri "vazife" yahut "iyi" tanımalıyız ? Bunu bize, mensubu bulunduğumuz cemiyetin vicdanı gösterir. Ahlâki kaideleri ferdi şuurumuzla yahut aklımızla takdir edemeyiz, ahlâki kıymetler­

148

de hâkim ve mümeyyiz, cemiyetin vicdanıdır. O halde cemiyetler muhtelif enmûzeclere mensup olduğu gibi, ahlâkın da m uhtelif enmûzecleri olmak lazım gelir. Bir içtimai enmûzecin ahlâki yalnız kendisi için garizi (normal) dır, diğer enmûzecler için marazi bir mahiyette­ dir, nasıl ki bu hal hayatıyat sahasında da caridir. Mesela, galsama ile teneffüs, balıklar için garizidir, fakat memeli bir hayvana galsama ile teneffüs uygun olmadığı gibi, balıklar için de akciğerle teneffüs muva­ fık olmaz.

Bunun gibi, kan davası, aşiretler için garizi bir kaide olduğu halde, milletler için marazi bir âdettir.

Y ukanki ifadelerden ahlâki kaidelerin menşei cemiyet olduğu gibi, ahlâki kıymetlerin mümeyyizi de cemiyet bulunduğu anlaşıldı. Şimdi de bu kaidelerin gayesini arıyalım.

Ahlâki kaideler, sevk-ı tabiilerimize yani ferdi arzularımıza muha­ lif birtakım fiillerden ibarettir. O halde bu kaideler ferdi fedakârlık­ lar esasına müstenitir. Her ahlâki kaide ferdi arzularımızdan birini feda etmemizi bize tavsiye ediyor. O halde ahlâkın gayesi, insanın kendi nefsi olamaz. Çünkü ahlâk, insanın kendi maddiyetinden birtakım fedakârlıklar icra etmesi demektir. Bir şey ki feda ediliyor müfdâ—leh olamaz. Ahlâkın gayesi olan müfdâ—leh mutlaka müfd â—bihten başka bir mevcuttur. Bu gaye, benim kendi maddiyetim olamadığı gibi, başka fertlerin maddiyetleri de olamaz. Çünkü m uhte­ lif fertlerin maddiyetleri arasında fark yoktur. Müfdâ— lehin m utla­ ka m üfdâ—bihden âli olması lâzımdır. Ancak, sâfildir ki âliye feda edilebilir, yalnız âlidir, ki sâfile gaye olabilir. Mademki ben kendi ken­ dime gaye olamıyorum, başka bir ferd de benim için gaye olamaz.

Ahlâkın gayesi fert olmayınca, fertten daha sâfil bir vücut da olamaz, mutlaka fertten daha âli bir vücut, ahlâkın gayesi olabilir.

Fertten daha âli bir vücut ise yalnız cemiyettir. Çünkü cemiyetin ken­ dine mahsus bir vicdanı vardır ki fert bütün âli olan seciyelerini yani bütün maneviyetini oradan iktibas ediyor. İçtimai hayatın yaşa­ nılmasından mukaddem, beşeri fertler, hayvani fertlerden farksızdır.

149

i

J

■J

Beşeri fertlere insan mahiyetini veren, cemiyetin ona verdiği harstır.

Lisan, ilim, din, ahlâk, bediiyat gibi harsi unsurlar, umumiyetle cemi­ yetten tevellüt ederek fertlerde âli melekeler husule getirmiştir. O halde, ahlâkın gayesi, ancak fevkalfert bir vicdandan ibaret olan "ce­ m iyet" olabilir. Yani fertlerin yaptığı bütün ahlâki fedakârlıklar, ce­ miyet içindir. Ahlâki gaiyyetin bu suretle cemiyete hasredilmiş ol­ masına itirazen "şahsımıza ait birtakım ahlâki vazifelerin de bulundu­ ğu" derm eyân edilebilir. Filhakika, gerek kendi şahsiyetimize, gerek başkalarının şahsiyetine karşı da ahlâki vazifelerimiz vardır. Bu şah­ siyet, maddi ferdiyetimiz, uzvi benliğimiz değildir. Ben, uzvi arzula­ rımı, maddi menfaatlerimi manevi tekemmülüm için feda ettiğim zaman, şahsiyetime karşı bir vazife ifa etmiş olurum. Bu, "manevi te kam mü 1" ise daha çok içtimaileşmekten başka bir şey değildir. O halde şahsi vazifelerin de esası ferdiyetin içtim aiyete feda edilmesin­ den ibarettir. Ahlâka gaye olan benim ferdiyetim değil, içtimaiyetimdir. Zaten (şahsiyet) kelimesi, ferdiyeti değil, fertte mevcut olan içtimayeti ifade eder. O halde, harsın, ferdi ruhta' . teressüblerinin mecmuu olduğu için ferdi değil, içtimaidir.

Başkalarına ait şahsiyetin benim için ahlâki bir gaye olması onlarda içtimai harsın bulunmasındandır. Fertler içtimaileştikleri için ve içtimaileştikleri nisbette ahlâki bir gaye mahiyetini iktisap ederler.

Bu nesebilik de, fertlerdeki gaaiyyetin zati olmayıp cemiyete izafetle olduğuna bir delildir. Canilerin bu gaaiyyeti kaybetmesi gayr-ı iç­ timai olmalarında, büyük adamların gaaiyyette kemale vasıl olması, cemiyeti temsil edecek derecede içtimaileşmelerinden neşet eder.

Ahlâkın gayesi "cemiyet" den ibaret olduğu anlaşılınca, "m efkure" mn mahiyeti de tezahür etmiş olur. Mefkure, hayatımızı, uğruna feda edeceğimiz bir mevcut demektir ki ahlâki gaye de aynı manayı müfit­ tir. O halde, mefkûre dediğimiz şey de, cem iyetten yani içtimai hayatın şedid bir surette yaşanılmasından ibarettir. İ ç t i m a i y a t Mecmuası (Sayı : 3, Haziran, 1 3 3 3 / 1 9 1 7 s. 1 1 3 - 1 1 6 . )

150

MİLLET

NEDİR?

Millet kelimesinin manasını tayin için, evvela bu kelimeyi mukarinleri olan ırk, kavim, ümmet, halk, devlet kelimelerinden temyiz etmek lazımdır.

Irk (race) kelimesi, esasen fenn—i mevaşiye ait biyolojik bir kelimedir ki teşrihi enmûzecleri gösterir : At nevinde Arap ırkı, Macar ırkı, Ingiliz ırkı gibi.

Bilâhara, bu kelime, insanlardaki teşrihi' enmuzeclere de teşmil edilerek, bundan beşeriyât ilmi doğm uştur. Avrupa'da tavil—ur—re's kumral,, tavil—ür—re'is esmer, ariz-ur re's adlarıyla üç teşrihi enmûzec görülmüştür. Mamafih, hiçbir cemiyet, bütün fertleriyle bu enmûzeclerden birine mensup değildir. Bir kavmin dahilinde bu üç enmûzece mensup fertler bulunduğu gibi, hattâ bir ailenin evladı arasında da bu Uç ırka mensup fertler görülmektedir. Binaenaleyh, içtimai bir zümre olan milletin, teşrihi bir enmûzec olan ırk ile zaruri bir münasebeti yoktur.

Kavim (ethne) kelimesi, ırk kelimesiyle en ziyade karıştırılan bir tabirdir. Bir zamanlar, Fransızcada, bizim "ırki" diyeceğimiz mevkide "ethnique" sıfatı kullanılırdı. Hâlâ bugün, Ingilizler kavmiyât ilmiyle beşeriyât ilmini birbirine karıştırmaktadırlar.

Fransızlar, bir müddeten beri etnografi ile antropolojiyi birbirin­ den ayırdılar. "Dölapos" "ethne" yahut "ethnie" kelimesini meydana atarak bu mevkide "race" kelimesinin kullanılmamasını teklif etti, ve artık "ırki" hakkında raciale ve kavmi makamında "enthnique" sıfatları kullanılmaktadır. Kavim, lisanda ve teamüllerde müşterek olan bir zümre demektir. Arap kavmi, Türk kavmi, Almankavmi, Sırp kav151

mi gibi, Lisanca birbirine akraba olan kavimlerin mecmuuna galat olarak ırk denileceğine, kavmi aile'fam ileethnique"dem ek daha doğru olur. Mesela akvam-ı sâmiye, tn d o europe'e europeem akvamı, UralAltay kavimleri, birer aile—i kavmiyyeden ibarettir. Ümmet, kelimesi, suret—i istimaline nazaren" église" mukabilidir; İçtimaiyatçılar lisanında fıkhı ve beynelmilel bir dine mensup fertle­ rin mecmuuna "église" deniliyor. Biz bu mevkide "üm m et" kelimesini kullanabiliriz. Muhammet ümmeti, İsâ ümmeti, Musa ümmeti tabir­ leri olduğu gibi, İslâm ümmeti, ümmet—i icabet, ümmet—i davet gibi tabirler de vardır.

Kavimler, karabet alakasıyla daha büyük zümrelerde birleştikleri gibi, ümmetler de daha büyük bir zümreye dahil olabilirler. Mesela İslâm, Hıristiyan ve Musevi ümmetleri Kur'an ıstılahınca İbrâhimi dinler zümresine dahildir..

Halk (peuple) kelimesi bazen kavim manasında, bazen bir devletin tebası manasında, bazen de mület manasında müstamel bir tabirdir.

Bu kelimeye, ilmi bir mevki vermek için, bunu da güzideler (élites) in haricinde olan millet kısmına tahsis etmek muvafık olur. Ve, bu surette folklora mukabil olan (halkiyat) kelimesini kullanabiliriz.

Devlet (étât) kendine mahsus bir hükümete, bir araziye ve bir ahaliye "population" malik olan zümre demektir. Devletleri kavmi (ethnique) sultani (impérial) ve milli (national) olarak üçe ayırabi­ liriz. Mesela Emeviye Devleti kavmi bir devlet idi. Çünkü bu devirde, devlet teşkilâtı İslâmiyetin ümmet esasına rağmen, kavim esasına istinat etmişti. Ahali, Arap, mevali ve ehl—i zimmet namlarıyla üç kasta ayrılmıştı. Arap olmayan Müslümanlara "mevali azadlılar" de­ nilirdi ki bunlar birçok hukuktan mahrum idiler. Ehl—î zimmet ise gayr—ı müslimler olup hukuken en dûn bir mevkide bulunuyorlardı.

Mamafih Hıristiyan olan bazı Arap kabileleri Hazret—i Ömer zama­ nında bile ehl—I zimmet sırasına konulmamıştı. Abbasiye Devleti sultani bir devlet idi. Çünkü bu devlet mevâlinin yardımıyla teşekkül ettiği gibi, bu zamanda Şuubiyye namıyla akvamin kavmiyet itiba152

nyla müsavatını iddia eden siyasi bir mezhep intişar etm işti, M e mûn zamanında Şuubiler, Arapçıiara büsbütün galebe çaldılar ; binaenaleyh Araplar ile Arap olmayan Müdümanlar tamamıyla müsavi oldular. Ve bu suretle Abbasiye Devleti, ümmet esasına müstenit bir imparatorluk, şeklini aldı. Ehl—i zimmetin Müslümanlara kanunen müsavi olması ise, Gülhane hattiyle vukua geldi, bu andan itibaren Osmanlı Devleti hukuki müsavata malik bir imparatorluk oldu.

Milli devlete gelince, bu, imparatorlukların inhilâliyle başlar.

Avrupa'da Roma ve Cermen imparatorluklarının inhilâlinden sonra milli devletler teşekküle başladı. Fakat bugün Almanya'dan başka tamamıyla milli bir devlet gösterilemez. Diğer devletler milli devlet ile saltanatın muhtelif şekilleridir. Meselâ İngiltere devleti, Büyük Britanya'da milli bir devlettir, fakat İrlanda ile m üsta'm erât ta sultan­ lık icra etmektedir. Fransa'da milli devleti teşkil edenlere vatandaş denilir. Müsta'merât ahalisine ise Fransız milletinin tebası nazarıyla bakılır. Bu muharebede Avusturya ve Rusya gibi saltanatların milli devletler federasyonu haline geçmeye meylettiği görülüyor. Bu ahvale nazaran devletlerin istikbali milli devlete doğru gitmek suretinde te­ celli ediyor.

Millet (nation), şahsiyetini uzun müddet kaybettikten sonra tek­ rar ihyaya çalışan bir kavim demektir.

Kavmin müntehây—ı kemâli, kavmi bir dine, kavmi bir devlete, kavmi bir medeniyete malik olmaktadır. Fakat ekser kavimler, kavmi şahsiyetin bu üç unsurunu tamamıyla husule getirmekten uzak kalmış­ lardır. Siyaseten bazı kavimler aşiret halinde, bazıları da medineler şeklinde yaşamışlardır. Bunların dinleri ve medeniyetleri de bazen si­ yasi zümrelerine inhisar etmiş, bazen de kavmin bütün sahasına intişar edebilmiştir. Fakat, kavim itibariyle, hem siyasi, hem medeni vah­ dete malik olan kavimler pek enderdir. Mamafih, bütün kavimlerin batı bir surette bu gayeye doğru hareket etm ekte olduğu görülür.

Her kavmin bu tabii tekâmülü icra etmemesine sebep, coğrafi âmiller olduğu gibi, bilhassa üç içtimai âmil ve mühim sebeplerdendir. Bu âmiller, müşterek bir devletin, müşterek bir dinin, müşterek bir 153

medeniyetin bir kavmi daire—i istilasına almasıdır. Müşterek devletin saltanat olduğunu ve saltanatın kavmi devletle milli devletten farkları­ nı gördük.

Müşterek dinler ümmet dinleridir. Hıristiyanlık, İslâmiyet ve Bu­ dizm ümmet dinlerinden m aduddur. Çünkü bu dinlerin ahkâmı hem muntazam bir fıkıh şeklinde müdevvendir, hem de müteaddid kavimlere mensup birçok zümreleri dairesine almıştır.

Kavmi dinler hem fıkıh suretinde müdevven değildir, hem de yalnız bir kavme yahut onun bir şubesine mahsustur. Müşterek me­ deniyetler de, müteaddid kavimleri nüfuzu altına alan medeniyetlerdir.

Kavmi medeniyet, yalnız bir kavme mahsus olan medeniyettir ki kâinâtı ve insaniyeti o kavimden ibaret olarak görür.

Bir kavmin hususi şahsiyetini kaybetmesi bu üç müşterek hayatın tesirine duçar olmasından neşet eder. Kavmi şahsiyetin zevalini nasıl anlıyabiliriz ? Bu hususta bize en iyi rehber olacak unsur, lisandır.

Bir kavim lisanını bu üç amilin tesiri altında kaybetmeye başla­ dığı andan itibaren şahsiyetini de kaybetmeye başlamış demektir.

Kavmi şahsiyetin zevalini bize kavmi lisanın gaybubeti gösterdi­ ği gibi asırlardan sonra o kavmin yeniden kendi kendini idrak ederek bir millet suretinde meydana çıkmasını da bize gösteren, lisandır. Çünkü, millet, gerek müşterek bir devletin, gerek müşterek bir din ile medeniyetin tesirlerinden kurtularak şahsiy etini yeniden ihyaya başladığı zaman, işe iptida lisanını ihya etmekle başlar. O Iıalde, biz burada, iptida bu üç müşterekliğin tesiriyle kavmi lisanların nasıl kay' bolduğunu sonra da milli lisanların nasıl dirildiğini aramalıyız.

Bir kavmin şahsiyetini kaybetmesine ziyâ'-ı lisation) denilir.

millet (Denationa-

Dinin, devletin ve medeniyetin müşterek olması iki kavimden birinin diğerine temessülünü teshil eder, fakat, hangi kavmin temsil, hangi kavmin temessül edeceğini tayin etmez. Yalnız şu kadar diyebi­ liriz ki şahsiyeti kuvvetli olan kavim, şahsiyeti zayıf olan kavmi tem ­

154

sil eder. Fakat, bu şahsiyet, yalnız dini, siyasi, medeni hâkimiyetler­ de tecelli etmez. Mesela Romalılar şarkta Yunanlılara hâkim olduk­ ları halde Yunanileştiler. Bu, ihtimal ki Yunanlıların medeni faikiyetlerimn neticesiydi. Halbuki Müzya ve Dalmaçya'daki Romalılar, fatih İd avlara medeniyyeten faik oldukları halde siyasi nüfuzun tesiriyle İslavlaştılar. Bilahara Müzya'yı istilâ eden Bulgar Türkleri, eski dinleri­ ni terk ederek İslâvların metodokiril sistemindeki Hiristiyanlığını ka­ bul edince İslâvlaştılar.

Cengiz Han'ın Moğulları, Türk - İslâm âleminde Türklerin mede­ niyetini ve dinini kabul edince Türkleştiler.

Romalılar devlet, din ve medeniyetlerinin nüfuzuyla Golvalılara ve İspanyollara lisanlarını kabul ettirdiler. Araplar Suriyelilerle Mısır­ lıları Araplaştırdılar, halbuki İran'da, Sasâni medeniyetinin tesiriyle Acemleştiler. Fransa'yı fetheden Franklar, oradaki Latinceyi kabul ettiler. Rusyayı fetheden Varekler Ruslaştılar, Normandlar, Fransa'da Fransızlaştıkları gibi, cenubi İtalya’da da İtalyanlaştılar, fatih Alman­ lar ise, lisanlarını Baltık İslâvlarına, fatih İspanyollar lisanlarını Meksi­ kalIlarla Perululara kabul ettirdiler. Longobardlar İtalya'yı fethettik­ ten sonra orada İtalyanlaştılar. Fatih Türkler, Hindistan'da, Mısır da, Şimali Afrika'da yerli ahaliyi temsil ettiler.

Beraber yaşayan iki kavimden birinin diğerine temessül etmemesi, ya dinin yahut medeniyetin ayrı olmasının bir neticesidir. Hilâfet-i Abbasiyye'de ve Osmanlı Devletin'de gayr-ı müslimlerin temessül etmemesi din ihtilâfından neşet etmiştir. İrlandalIların İngilizleşmelerine mani, Katolik olmalarıdır. Transilvanya'nın Romen zadegânı, Katolik dinini kabul ettikleri için, der­ hal Macarlaştılar. Halbuki O rtodoks dinini muhafaza eden halk, Katolik Macarların her türlü temsil gayretlerine rağmen Romen kaldılar. Lehliler Katolik oldukları için, Ortodoks Rusya'nın temsil teşebbüslerine rağmen milliyetlerini muhafaza ettiler.

Türkler, İdâm iyeti kabulden mukaddem Çin'de ve Avrupa'da 155

Çinlileşmek ve Avrupalılaşmak tehlikesine birçok defalar duçar ol­ dular. Islâmiyeti kabulden sonra bu sahalarda milliyetleri temsilden masun kaldı. Fakat, bu kere de Islâm kavimleri arasında temessül tehlikesine maruz kaldılar. Nizam'ül —m ülkün Siyasetnâme’si İrânileşmiş Türklere (Türk) dediği halde, Iran medeniyetini kabul etmemiş, eski medeniyetini m uhafaza etmiş Türklere (Türkmen) namını veriyor.* Türkmenler, medeniyetlerinin mubayeneti sayesinde Iran da Acemleşmekten masun kaldılar.

Kavimlerin, şahsiyetlerini, lisanlarıyla beraber nasıl kaybettik­ lerini gördük. Bazı kavimler diğer halklar ile kat'i bir surette zeveban ettikleri için, artık hiçbir surette basübadelmevte mazhar olamazlar.

Mesela Golvalar, Latinlerle ve Franklarla tamamıyla kaynaştıkları için artık Fransa da, Golva lisanının ve milliyetinin dirilmesine imkân yoktur. Fakat , birçok kavimler şahsiyetlerini ve lisanlarını kaybet­ tikten sonra tekrar dirilmişlerdir. Ve bu dirilmede ilk hareket, lisanın yeniden canlanmasıyla başlamıştır. Mesela Avusturya'daki Çehliler Aimanlık içinde temessül ettikleri halde birdenbire milli bir cereyanın doğmasıyla bir Çeh intibahı başladı. Çeh lisanı ve edebiyatı yeniden doğarak Çeh milleti basübadelmevte mazhar oldu. İngiltere'de de İr­ landalIlar aynı intibahı gösterdiler. Rusya'da Ukranyalılar da bu hareketin bir misalidir. Türkiye’de Karaman Rumları ve birçok Ermeniler tamamıyle Türkleşmiş iken, yeniden eski lisanlarını öğrenmeye muvaffak oldular.

Bazı kavimlerde temessül, yalnız resmi ve ebedi lisan sahasında vuku bulduğundan bunlardaki canlanma daha kolaydır. Mesela Anado­ lu Selçukilerinin divan lisanı Farisi iken, bir defa hükümeti ele geçi­ ren Karamanlı Mehmet Bey'in emriyle Türkçeye tehavvül etmiştir.

Macaristan'da Macar lisanı yazılm ıyordu.: Bütün dini ve resmi muame­ leler Latin lisanı ile icra edilirdi. Latince 1849 tarihine kadar Maca­ ristan'da müstamel kalmıştır. Orada yakın zamanlara kadar Latince selâmlaşmak nadir değildi. Birçok müellifler Macarcanm dirilmesiyle Latincenin ortadan kalkmasına teessüfler izhar etmişlerdir.

Milli lisanın doğması saltanatların ve ümmet dinlerinin inhilâliyle -başlar demiştik. Almanya'da milli lisanın yazılması Luther'in reform hareketiyle başlamıştı. Reform ise, ümmet dininin inhilâli demektir. İrlanda'nın, Çehistan’ın, Ukranya’nın, milli lisanlarını ihyaya çalışması İngiliz, Avusturya ve Rusya saltanatlarının inhilâli âsânndandır. Eski Osmanlı saltanatının inhilâliyle Rumeli ve mütead­ dit milletlerin doğması birbirine terafük etmiştir. Arnavut milliyeti­ nin doğması da lisani bir intibah ile başlamıştır.

Mamafih bir milliyetin doğması, müşterek bir medineyetin tesirine karşı da olabilir. Alman milliyeti, Fransız medeniyetinin ve ebediyatının tesirlerinden kurtulmak iradesiyle teşekküle başlamıştır.

Bir milletin doğması, dinin milli lisanda yazılması ve milli surette yaşanılması, siyasi istiklalinin istirdadı, harsının müşterek medeniyet' içinde müstakil bir surette teesüsü demektir.

Kavim, müşterek bir dine, müşterek bir ’devlete, müşterek bir medeniyete dahil olarak şahsiyetini kaybediyor, sonra da bu üç müş­ terek hayattan kendi şahsiyetini kurtararak (millet) namı ile meydana çıkıyor. Kavim, bu müşterek hayatlar içinde yaşadığı uzun zamanlar zarfında büyük tahavvüllere uğramıştır. Binaenaleyh millet suretinde yeniden doğduğu zaman artık tamamıyla eski kavim değildir. Olduk­ ça değilmiştir; binaenaleyh mutlak surette maziye rücu' etmeyi gaye ittihaz edemez.

Kavim, bu müşterek hayatlar içinde, ister hâkim, ister mahkum mevkiinde bulunsun, ekseriya tekâmüle mazhar olur. Çünkü, lisani, dini ve medeni bir istifâdan geçmek, müteaddid nüm underden en gü­ zellerini beğenmek imkânım bulur. Bilhassa, mahkûm kavimler, taz­ yikin tesiriyle zâdegânsız, dem okrat yani mütecanis bir millet halini alırlar. Bulgar, Sırp, Yunan milletlerinin Türkiye'den ayrılır ayrılmaz Cenubi Amerika'daki. Ispanyollardan daha mükemmel meşruti devlet­ ler teşkil etmeleri buna delildir. İmparatorluklarda hakim kavim, tem­ silden istifade etmekte beraber, sınıf-ı müdirin kozmopolit olması ve halktan tamamıyla ayrılması dolayısıyla mutazarrır olur. Avusturya

157

Almanları ve Osm atılı Türkleri buna misaldir.

i

Kavim, aşiretlerden, m edinelerden mürekkep kıt'avi bir cem iyet iken, m illetin tem erküz, tecanüs ve taksim-i âm âle duçar olarak de­ m okrat bir hale gelmesi lazımdır. Bu hal ise, m üşterek hayatların ge­ çirilm esinden sonra husule gelebiliyor. O halde, üm m et, saltanat ve m üşterek m ed en iyet merhaleleri, garizi tekâm ül devreleridir.

Millet, teşekküle başlayınca, artık sultani devletle im tizaç ed em e­ diği gibi ümm et teşk ilâtıy la ve müşterek m ed en iy etle de itilâf edemez.

Binaenaleyh devletin m eşruti ve dine karşı teşri’de müstakil olm ası ve tam amıyla dem okrat bir hale gelmesi iktiza ediyor.

D iğer

taraftan

da dinde bir teceddüt husule getirmek lazım,

geliyor. Çünkü d in , milli lisana nakledilm ez ve milli hayat suretinde yaşanılmazsa, üm m et hayatı devam ediyor demektir. Müşterek m e­ d en iyetten milli hars ayrılmadığı takdirde de henüz m illet hayatı başlamamış demektir.

Milletin kavimden farkı kavmin inhisarcı olmasıdır. Kavim, dini kendine hasreder, insaniyeti kendisinden ibaret görür. Hattâ k o zm o ­ gonisi vasıtasıyla kâinatın teşekkülünü kendi kavmi teşekküliyle izah eder. Bu itibarla ümm et şekli, kavim şeklinden daha ziyade insanidir. Çünkü üm m et, insaniyeti ve m ed en iyeti bir kavme hasretmez, birçok kavimleri derununa almaya çalışan bir din dairesine hasreder. Mama­ fih, ümm et de asri m ed en iy ete nisbetle inhisarcıdır.

Asri m ed en iyet, ya ln ız bir dinin sâliklerine inhisarı kabul etmez. Çünkü ilme m üstenit olan bu zümre, m u h telif dinlere mensup m illet­ leri de dairesine alabilir. Bundan dolayıdır ki milletler ümmetin değil, asri m ed en iyetin birer cüzütamından ibarettir. Müteaddid sultam dev­ letler bir üm m etin cüzütamları olabilir. Fakat milletler yani asri d ev ­ letler, bir üm m etin cüzütamları olamaz. Millet, ne kavim gibi, ne de ümmet gibi, inhisarcı değildir. Millet, asri m ed eniyeti küllü tamı, ken­ disini d e on u n cüzütam ı olarak görür.

Hülasa Türk kavmi, İslâm üm m etinden, S elç u k ve Osmanlı salta-

158

natianndan m ukaddem m evcut idi. Müşterek İran m ed en iy etin e dahil oimadan, kendine mahsus kavmi bir m eden iyete malik idi. İran m ede­ niyetiyle ümm et ve saltanat teşk ilâ tla n Türklerin b irçok kavmi müesselerini izale etti. Fakat aynı zamanda Türklerin m illet haline gelme­ sini tem in etti. Tanzimatın milli harsa eh em m iyet vermeksizin Avrupa m edeniyetin e mukallidâne bir incizap göstermesi d e milli duygularımı­ za az ço k zarar verdi. Fakat bir taraftan da bizi İran m eden iyetiyle ümmet ve saltanat ruhlarının tesiratından kurtardı.

Bugün, Osmanlı Devleti asri bir devlet şekline girer, din milli lisana nakledilir, Avrupa m ed en iy eti iç in d e bir Türk harsı teşekkül ederse Türklerin de milli hayatı başlam ış demektir.

M edeniyet, müsbet ilimle, usuller, fenniyat gibi milletler arasın­ da m üşterek olan zihniyetlerin h e y e t—i mecmuasıdır. Milli hars, mil­ letin lisanıyla beraber, kendine mahsus olan dini, ahlaki, bedii duygu­ ların m eem uudur.

Milletler, m edeniyet itibariyle tecanüse doğru

gidiyorlar, fa­

kat, hars itibariyle biribirinden uzaklaşıyorlar. O h alde beynelmilliyeti m ed en iyette, m illiyeti ise harsta aramak lazımdır. İ ç t i m a i y a t Mecmuası (Sayı : 3, Haziran 1333, 1 9 1 7 S. 148 — 155)

159

t

A

ŞAİR MECMUASINDA YAYINLANAN YAZILAR

TÜRK

ESATİRİ I

"ALTAY TÜRKLERİNDE YARATILIŞ ÜSTURESİ” (i) Henüz yerle gök yaratılm amıştı. Henüz gündüz'e gece başlam am ış­ tı. Güneş, ay, yıldızlar parıldamıyordu. Karlı dağlar, ağaçlı dereler, y eşil ovalar y o k tu . Koşan geyikler, u çan kuşlar, yüzen balıklar görün­ müyordu. Yeryüzünü cen n ete çevirm ek isteyen insanoğulları sürülerini o tla tm ıy o r ; tarlalarını sürmüyordu.

Bu boşlukların yerinde yalnız su vardı. Bu yokluklardan nice varlıklar çıkacağını bilen, yalnız T ann Karahan m evcuttu.

T ann Karahan, yeri, göğü yaratmadan- evvel, varlık yalnız sudan ibaretti. Bir u ç ta n bir uca su dalgalanıyordu. Sudan başka bir şey y ok tu . Su her şe y d i. Karahan yapayalnız kalmaktan artık sıkılıyordu.

Günlerden bir gün düşünmeye başladı : "Bu bitmez tünenmez b o ş ­ lukta sudan başka görünenleri doğurabilir ben, başka görenleri yalata­ bilirim. İkim izden hem gören, hem görünen nice mahluklar çıkabilir.

O halde, iş başına !..

Tanrı Karahan ilk önce kendisine benzer bir mahluk yarattı.

A dını "kişi" koydu. Karahan'la kişi iki siyah kaz gibi su üstünde uçuyorlardı. İkisi de kaygısız, rahatlık içinde idiler. Henüz, beriki azm aya, ö tek i kızm aya başlamamışlardı.

Fakat, gitgide kişi bu yaşayıştan hoşlanm am aya yüz tuttu. Bu sessiz bahtiyarlık artık onu sıkıyordu. Bir gün, fırlamak, Karahan-dan daha yükseklere u çm ak istedi. En gizli şeyleri gören Karahan kişinin gön­ lünden g eçen bu gizli düşünüşü d e o anda sezdi. Ona vermiş olduğu u çm ak iktidarını elinden aldı. Kişi, hem en, bir ağır taş parçası gibi, (1) R a d l o f f ' t a n

163

suyun namütenâhi derinliği içine düştü. Daldı ; iniyor, iniyor, dur­ maksızın iniyordu, ölümünün yakın olduğunu anlayan bu günahkâr, merhametli Tanrı'ya yalvarmaya başladı. Eski haline döndürülmesini niyaz etti. Karahan onu ölümden affetti. Fakat, kendisiyle beraber uçm ak şerefini tekrar ona vermedi. Uçmak iktidarından mahrum kalan kişi artık su üstünde barınamayacaktı. üzerinde durması için denizden bir yıldız yükseltmek, su üstünde bir ada yaratmak lazımdı.

Karahan kişiye "Suyun dibine in, orada katılaşmış sudan bir X parça getir. Sana bir kara yaratayım " dedi. Kişi, suyun dibine daldı.

Oradaki buzdan getirdi. Fakat başını sudan çıkarır çıkarmaz buzun bir parçasını gizlice ağzına soktu. Çünkü Karahan'ın haberi olmadan, kendi kendine gizli bir ada yapmak istiyordu.

Karahan, buza "toprak ol !" diye emretti. Buz derhal toprak oldu. Karahan bu toprağı denizin yüzüne saçtı. Bundan büyücek bir ada vücuda geldi. Fakat, kişinin ağzında gizlediği su da toprak olmuş, jşişmeye başlamıştı. Eğer, Karahan, kişiye "tükür !" diye emretmemiş ve o da tükürmemiş olsaydı, muhakkak nefes alamayarak boğula­ caktı.

Fakat, kişi tükürünce, ağzından saçılan topraklardan dağlar, dereler vücuda geldi.

Karahan'ın yarattığı ada dümdüz bir ova olacaktı. Fakat, kişi­ nin, gizli iş yapmak istemesi, yeryüzünü girintili, çıkıntılı bir hale koydu.

Bu ikinci günahtan büsbütün kızan Karahan kişiye "erlik" adını koydu. Onu nur âleminden dışarı attı.

Tanrı Karahan yeryüzünü kişiye yurt olmak için yaratmıştı.

Onun koğulması üzerine bu yurdun büsbütün ıssız kaldığını gördü.

Karahan burasını şenletmek için, yer altından dokuz dallı bir ağaç bitirdi. Bu ağacın her dalı altında birer insan yarattı. Bu dokuz insan sonra yeryüzüne dağılan dokuz soyun ataları oldular. Türklerin bu do­ 164

kuz atalara büyük hürmetleri vardır.

Erlik, yeryüzünün bu yeni sahiplerini yakışıklı, güzel buldu.

T ann'ya bu mahlukları kendisine vermesini rica etti. Karahan ona in­ sanların idresini vermedi. Fakat, erlik onları büyücülük kuvvetiyle istediği gibi aldatabiliyordu. Her emrini onlara kabul ettiriyordu.

Karahan, erlik tarafından kolayca ayartılan bu ahmak insanlara kızdığından, insan âlemini kendi başına terk etti. Erliği de yer altın­ daki karanlık göğün üçüncü katm a koğdu. İşte bu suretle, insanlar doğru yolu kendi kendilerine aramaya mahkûm oldular. Yiyeceklerini giyeceklerini kendi sayleriyle elde etmek mecburiyetinde kaldılar.

Erlikse onları ayartmak için bir an bile boş durmamaya azmetmişti.

Karahan, yer dünyasıyle, yeraltı dünyasanı yarattıktan sonra,gök dünyasını da yaratmaya başladı. Göğü on yedi kat olarak yaptı. On yedinci katı kendisi için ayırdı. Tahtını oraya kurdu.

Karahan'dan üç büyük tann vücuda geldi. Birincisi iyilik tannsı olan Bayülken'dir ki bunu göğün on altıncı katında altın dağda, altın bir tahta oturttu. Ve cennet âlemine âmir tayin etti. İkincisi Kızagan Tanrı'dır ki bunu da göğün dokuzuncu katında oturttu. Üçüncüsü Mergen Tanrı'dır ki bunu da göğün yedinci 1katma yerleştirdi.

Yedinci katta, bundan başka, yer yüzünü aydınlatan "Gün ana" yı yani Güneş hanımı yarattı. Altıncı katta ise "Ay an a '’yı yani Aydedeyi halketti. . Göğün beşinci katında yaradanlar yaradanı olan'K uday Yayucı" yı yerleştirdi. Göğün üçüncü katında "Bayülken" in iki oğlu olan "Y ayık"yani "May Ene"ile insaniyetin mürşidi ''May Tere"yi yerleş­ tirdi. Üçüncü katta bundan başka, bütün ruhların alındığı yer olan "süd gölü"nü, yahut "ak göl"ü yarattı. Bunun yakınında da Yedi küday (yedi ilâh)ın yurdu olan ve her türlü cennet yemişlerini ve ni­ metlerini muhtevi bulunan "sürve" dağım vücuda getirdi. Bu yedi 165

ilâhın maiyetine yayucuları yani melek üs-siyâneleri verdi. Yine üçüncü kat gökte cennetlik olan salih ruhların yani (Aktulann) ikâm etgâhı olmak üzere "A k" adlı cenneti yarattı.

Dünyada iyilik yapan insanların, öldükten sonra buraya getiril­ mesini emretti. Buraya giren ruhların, yeryüzündeki oğullarıyla torun­ larına şefaat edebilmek iktidarını da bahşeyledi.

Karahan, insanların yer yüzünde kendi.başlarına doğru yolu bu­ lamadığını gördüğünden, onlara yol göstermek üzere büyük May Tere' yi gönderdi. Erlik, Karahan'ın yarattığı gök dünyasının güzelliğini görünce, kendisi için de yeryüzünde bir gök yapmaya karar verdi.

Karahan'ın müsaadesini aldıktan sonra böyle bir gök vücuda getirdi.

A yarttığı ruhları davet ederek kendi göğünde iskân etti. Fakat bu kötü ruhlar Karahan'ın yarattığı yeryüzündeki insanlardan daha bahtiyar bir surette yaşıyorlardı. Bu hal, yeniden Karahan’ı gazaba getirdi. Er­ liğin gökünü yıkmak üzere Kahraman, Mançıra'yı gönderdi. Mançıra kuvvetli mızrak darbeleriyle Erliğin göğünü parça parç: toprağa düşür­ dü. Şimdiye kadar girintisi,çıkıntısı az olan yeryüzünde, bu suretle yüce dağlar, derin boğazlar arasında içine girilmez sı’ ormanlar vü­ cuda geldi. Karahan, Erlik'i yeraltının dokuzuncı katına koğdu.

Orada güneşle ay görünmediği gibi, yıldızların ışıltısı da seçilemezdi.

Karahan ona dünyanın sonuna kadar orada kalmayı emretti. Erlik yeraltında da boş durmadı, Karahan'ın izniyle, orada dokuz katlı bir gök yaptı. Maiyetine aldığı kötü ruhları yani İnasları, Körmüsleri Etkerleri, Yaman özütleri bu yer altındaki Tamu alemine (Tomenfitos) yerleştirdi.

Yeraltındaki korkunç nurlar saçan cehenneme mahsus bir güneş vücuda getirdi. Erlik Dokuzuncu katı yurt edinerek orada siyah bir taht üzerinde oturdu. Erlik kendi mevkiinden daha derinde günah­ kârların, mucazât göreceği (Kazırgan) adlı cehennemi vücuda getirdi.

Bu suretle mücazat ilahı memuriyetini iktisap etti. Artık kendisine (Erlik Han) kontrolüne bırakılan insanlara da (kişi oğulları) denmeğe başladı. Bayülken cennet ilâhı olduğu gibi, bu da cehemnem mabudu oldu. Ş a ir Mecmuası (Sayı : 5, 9 Kanunusani 19 19 , S. 67 - 68)

166

TÜRK

ESATİRİ II

"ALTAY TÜRKLERİNDE İNSANIN DOĞUŞU VE ÖLÜŞÜ"

Bir insan dünyaya geldiği zaman, Bayülken, oğlu Yayık'ı bu işe memur eder, Yayık, yayuculardan birini çağırır. Cennetteki analar torunlarının salih olmasını niyaz ettiklerinden, Yayık, Yayucuya, ço ­ cuğun ruhunu Süd gölünden almasını emreder. Çünkü Süd gölünün cevheri mefkuredir. Bu cevherden alınan ruhlar daima itilâya mey­ yaldir.

Yayucu, Süd gölünden bir damla alır. Bu damladan çocuğun ru ­ hunu yaratarak dünyaya gelmesini bekler. Fakat, diğer taraftan, Erlik Han da, dünyaya bir insanın gelmekte olduğunu haber alır.

O da derhal bir Körmüz gönderir, Yayucu, lohusanın sevaplarını nazara alarak onu kolay doğurtm aya çalışır. Körmüz ise. günahlarını sayarak kadıncağıza sancılar çektirir. Çocuk dünyaya geldikten sonra da, Yayucu ile Körmüz yanında kalırlar. Yayucu sağ omuzunda, Körmüz sol omuzunda durur. Bunlar, bu insanın bütün hayatı müddetince, hareketlerini tarassut ederler.

Yayucu sevaplarını, Körmüz günahlarını yazar. İnsana sıhhat, Bayülken'den, hastalıklar, Erlik Han'dan gelir.

Sağlıkla hastalığın tevâlisi, bu iki kudretten kâh birinin, kâh diğeri­ nin galebe çalmasından doğar. Fakat, nihayet, Erlik Han, insanın bü­ tün hayati kuvvetlerini mahvettiğinden ölmek anı hulul eder.

Körmüz, efendisinin galebesini görünce, derhal ölümün henüz yaşayan ruhunu yakalayarak cehennemin dokuzuncu katına, Erlik 167

H an'ın mahkemesi huzuruna götürür. Burada her iki hayat yoldaşı, Yayucu ile Körmüz ölünün hareketleri- hakkında bir hüküm veremez.

Körmüz, yâkasını bırakmaya mecbur olur. Yayucu onu göğün üçüncü katına, cennetteki ataları: arasına götürür.

Bilâkis, günahları sevaplarından fazla çıkarsa, oıuuen ayrılmak vazifesi Yayucu'ya düşer. Körmüz onu cehennemin en derin yeri olan "Kazırgan" a götürür.. Burada son u Gîb « büyük bir kazan vardır ki kaynar katranla doludur. Körmüz günahkârın ruhunu bu kazanın içine atar. Ruh, günahı nisbetinde kazana az yahut çok miktarda dalar. Hayatında hiçbir iyilik işlememiş olanlar ilelebet kazanın dibinde kalırlar.

Günahları daha az olanların tepelerindeki saç siyah renkli katra­ nın sathına çıkar.

Daha iyi olan insanların saçlı olan tepeleri, büsbütün katranın dışında kalır, ölüm ün iyilikleri çok olduğu nisbette alnı, kaşları, tedri­ cen gözleri, burnu, ağzı ve nihayet çenesi katrandan dışarı çıkmaya başlar.

Demek ki insanın yaşarken yaptığı ne iyilikler, ne de kötülükler zayi olmaz. Her ikisinin de karşılığını muhakkak görür. Erlik Han, ne kadar müthiş olursa olsun adaletin haricine çıkamaz. Mahkûmun cezasj müddeti Yayucu'nun defterinde yazılıdır. Müddet bitmeye yak­ laşınca, cennetteki atalar şefoata başlarlar.

Vakti gelince Bayülken, Yayucu'yu cehenneme gönderir. Yayucu kendi mahmisini, tepesindeki saç örgüsünden tutarak katrandan çı­ karmaya çalışır. İdâm iyetten evvel, Türklerin tepelerinde birer saç örgüsü bulundurmaları bu itikadın bir neticesidir. Çünkü, başında saç örgüsü bulunmayan bir insanın ruhu katrandan çıkarılmayacağından, ilelebed kazanda kalır.

Yayucu'nun kuvveti ruhun, sevapları nisbetinde çok, yahut az tecelli ettiğinden, günahkârı bazen çabuk, bazen geç çıkarmaya muvaffak olur.* Fakat, bir kere, dışarı çıkardıktan sonra, onu kolları üstüne alarak göğün üçüncü katına yükseltir. Orada, A k cennette ata­ 168

lar arasında mesut bir hayat yaşamaya başlar. Sürve dağında yeşil çimenler, yemişli bahçeler, çiçekli hıyabanlar vardır. En güzel kuşlar ağaçlarda terennüm ederler. İyi ruhlar, kâh Sürve dağının bu güzellik­ leri arasında, kâh Süd gölünün sedef sahillerinde tenezzüh ederek vakit geçirir. Her ruh kendi soyu, kendi boyu, kendi ili arasında ya­ şar. Çünkü, insanların Ak cennetteki teşkilâtları yeryüzündeki tecemmularmm aynıdır. Ve yeryüzündeki torunlarıyla cehennemdeki ev­ latlarını hiçbir vakit unutmazlar. Daima Bayülken'in nezdinde onlar hakkında şefaatte bulunurlar. Ş a ir M ecm uası (Sayı : 6, 16 Kanunusani 1 9 1 9 ,s. 8 2 — 83).

169

TÜRKESATİRİ

IU "ALTAY TÜRKLERİNCE DÜNYANIN SONU"

Bir gün Tanrılar tanrısı Karahan, göğün on yedinci katındaki altm tahtında oturm uştu. Yanında Bayülken vardı. Karşısındaki gümüş tahtlarda da Kızagan Tanrı M ergen,Tann Gün ana, Ay ana, Kuday Yayucu, Yedi kudaylar oturuyorlardı. Bayülken'in iki oğlu "Yayık" la, May Tere huzura girdiler.

May Tere dedi ki : "Yeryüzünden geliyorum. Artık orada bir işim kalmadı. İnsanoğulları, sözlerime kulak vermiyor, gökteki Tanrıları unuttular. Yeryüzünde dağlara, göllere, ırmaklara tapmaya başladılar.

Her ülkede yaşayan insanlar, bir dağı, yahut bir ırmağı "yersu" namıyla kendilerine m abut edindiler. Göğün on yedi katı olduğu gi­ bi, şimdi yeryüzünde de on yedi ülkenin on yedi Yersu'su vardır.

Bu yersular karlı dağların tepelerinde barınır. Bu dağlardan inen seller birer ırmak halini alarak gittikleri ülkelerde kokulu çayırlar, yemişli ağaçlar, çoğalan sürüler vücuda getirirler. Bu yersuların en kudretlisi "Oğan" dır. Yeryüzünün tam göbeğinde ikamet eder. Buradan o kadar uzun bir çam ağacı yükselmiş ki insanların itikadınca tepesi Bayülken'­ in semasına kadar ulaşırmış. Bu itikat gösteriyor ki Oğan'la Bayülken' arasında hiçbir fark görmüyorlar. Oğan'ın iki oğlundan birisi "Su H an", diğeri "Demir Han" dır. Diğerleri de her birisi bir ülkenin is­ miyle adlanan kavmi mabutlar.

Bu mabutlar kendi kavimlerini daima diğer kavimlerle muharebe­ ye teşvik ediyorlar. Ben onlara Bayülken'in muharabeyi katiyen iste­ mediğini, milletler arasında daimi bir sulh ve uhuvvet tesisi için emekler sarfettiğini muktedir olduğum kadar anlatmaya çalıştım.

170

Bir zamandan beridir ki artık sözlerim tesir etmemeye başladı. Erlik Han da bütün Körmüzleri vasıtasıyla, insanları fesat ve nifaka teşvik ediyor. Artık bu ahmak insanlardan ümidimi kestim. İşte bundan do­ layı yeryüzünü terk ederek buraya geldim."

Yayık da şu sözleri söy led i: "Yeryüzünde insanların sevaplarını yazmaya memur ettiğim bütün yayucular, bu memuriyetten affedilmelerini istida ettiler. Çünkü, bir zamandan beri Defterlerine bir tek sevap bile kaydetmemişler, ölen ruhların umumu, Erlik Han'ın kazanma kısmet oluyor. Yayucular Körmüzlerin muzafferâne tebessümleri karşısında gözlerini yere in­ dirmeye mecbur oluyorlar. Bu hale karşı, ben de Yayuculann istifa­ larını kabul ettim. Bugün yeryüzünde artık hiçbir memurumuz kalma­ dı.”

Karahan, birer birer bütün Tanrıların reyini sordu. Bayülken müstesna olmak üzere, hepsi, artık bu ahmak insanların kendi halle­ rine bırakılması reyinde bulundular. Yalnız Bayülken insanların iehincıp söyledi.. En nihayet de Karahan kararını tebliğ e t t i : "Nice asırlardan beridir ki Bayülken bana vekâlet ederek ferdi er ve milletler arasında daimi bir sulh vücuda getirmeye çalışıyor. Fakat, bütün gayretine rağmen, bu maksadı tamamıyla iflâs etti. Bugün, artık anlaşıldı ki insanlar hakkmdaki muamelede ondan ziyade Erlik Hah haklı imiş. O halde, Bayülken ezeli istirahat ve sekinete çekilsin. İnsanlar kozlarını Erlik Han'la paylaşsınlar."

Göğün on yedinci katındaki bu büyük karar verilirken, yeraltı dünyasınm dokuzuncu katında da Erlik Han siyah bir taht üzerinde oturm uş olduğu halde karşısındaki Körmüzlere.Etkerlerejnaslara Vamar özütlere yeryüzünün târum âr edilmesini emrediyordu. İşt'\lta y Türklerine göre kıyamet gününün sebebi budur. Şamanlar bu gelecek günü şöyle tasvir ederler : Kara toprak alevlenir, Akvam sürüleri mahvolurlar, Irmaklar kanlı dalgalar sevkederler, 171

Dağlar girdap içinde dönerler Kayalar korkulu çatırtılarla yıkılırlar, Gök kubbesi titreyerek sallanır, Deniz dalgaları üst üste yağılır, O suretle ki, denizin dibi görünür.

Denizin dibinde parçalanırlar, Şimdi dokuz büyük siyah taşlar Ve bu taşların her birinden bir demir kahraman yükselir, Bu heybetli demir gibi kahramanlar, Dokuz a ta süvar olurlar, Atların ön ayaklarında Dokuz demir kılmç parıldar, Ve onların arka ayaklarında da Dokuz demir mızrak parıldar Onlar koşarken ağaçlara çarparlar, Bilimum ağaçları devirirler.

Canlı mevcudata çarptıkları zaman Onları mahvederek yere çarparlar Kara han ey Tann, ey baba Kulaklarını kapalı t u t ! İnsanların bağrışmalarını işitme ! Şalime beyhude çağırır Mançıra yı imdada, Beriki ona hiç cevap vermez.

O beyhude May Tere'yi çağırır, May Tere sukutta ısrar eder.

Fakat, Bayülken gizlice emreder, May küre ile Mançıraya İkisini de yeryüzüne gönderir, Zavallı insanlara imdada Sonra Erlik1in iki kahramanı, Kahraman Karan ve Kahraman Kare Topraktan yukarı çıkarlar,

172

Bu kahramanlara hücum ederler : May Tere ve Manç ıraya May Tere yaralanır, kanından Yeryüzü baştan başa tu tu şur : Bir gün dünyanın sonu böyle olacak. Ş a ir Mecmuası (Sayı: 7,23 Kânunusani 1 91 9 , S. 98 —99.)

■173

TÜRK

ESATİRİ IV

YAKUT TÜRKLERİNDE İLAHLARIN MUAŞAKASI <u

Gökyüzünün en büyük Tanrısı "A rt Tuyun Ağa" dünyaya güzellik saçmak vazifesini kızı "Güneş Hanım " a tevdi etmişti. Yeryüzünün büyük ilâhı "Ulu T uyun" bu nurlu ilaheye cânü gönülden aşık oldu.

Ulu Tuyun babası Seçen'e yalvardı: "Göğün dokuzuncu katma çık ; bana "A rt Tuyun'dan kızı Gü­ neş H a m m 'ıiste ! "dedi.

Seçen A rt Tuyun'un divanına çıktı, kızını oğluna istedi.

Art Tuyun, kızını vermek istemiyordu, fakat, yeryüzünün ilâh­ larını gücendirmemek için bir bahane düşündü.

Dedi ki . "Kızımı sizden esirgemem. Fakat, o, kendisini almak is­ teyen kahramandan iki nişan hediyesi istiyor".

Seçen : "İki azdır, binlerce hediye istesin. Hepsini verm eye hazı­ rız'

A rt Tuyun : "Hayır, çok şeylere lüzum yok ; kızımın istediği nişan hediyeleri yalnız iki şeydir. Biri dalga, öteki serap !"

Seçen : "Emriniz baş üstüne ! "diyerek yeryüzüne indi. İşi oğlu­ na anlattı. Ulu Tuyun , maiyetindeki bütün cinleri, şeytanları ; hayvanlan huzuruna davet etti : Dedi ki : "Bugün kahramanlığımızın imtihan edileceği bir gün­ dür. Hanginiz bana "dalga" ile "serap"ı tutup getirirse, onu Alpler (İ) Slyerozevski'den.

174

Başbuğu nasbedeceğim. Haydi bakayım, kendisine güvenen, meydana çıksın !" Bu davete karşı hiçbiri meydana çıkamadı. Hepsi başını 3 nü ne eğmiş, auşünüyordu. Teklifini bir daha, bir daha tekrar etti ; en nihayet, yalnız sü rt ile karga tereddüdlü adımlarla ilerlediler.

Kurt, dalgayı getirecekti. Fakat bu iş için kendisine uzun bacaklar lazımdı, karga, serabı tutacaktı. Fakat keskin bir göze ihtiyacı vardı.

Ulu Tuvun kurda uzun bacaklar, kargaya keskin gözler verdi. İk ish n ^ yolcu etti. Bunlar az uz, dere tepe düz gittiler asırlarca aradılar. Fakat, ne karga serabı, tutabildi, ne de kurt dalgayı ele geçirebildi.

Nişan hediyeleri verilemediği için, Ulu Tuyun Güneş Hanım'ı alamadı. Fakat, her nasılsa, Güneş Hanım bir gün altın saçlı bir erkek çocuk doğurdu. Adını "Gün H a n '' koydular. Ş a ir Mecmuası (Sayı : 8, 3 0 Kânunusani 1 9 1 9 S. 1 1 4 - 1 1 5 )

175

NOTLAR

Acemioğlanlari Kışlası : Yeniçerliğe hazırlanacak devşirme çocukların yetiştirildiği kışla­ lara verilen addır. İlk kez M urat I. zamanında Gelibolu'da kurulm uş­ tu. İstanbul'di kışlaları Şehzadebaşı'nda idi. Bu ocakta yetiştirilen çocukların hepsi de yeniçeri olmazdı. Eğitim sırasında kabiliyetlerine göre bunların kimisi yeniç eri olur, kimisi de başka saray vazifelerinde görevlendirilirlerdi. Acemi ocağının en büyük komutanı "İstanbul ağası" idi. Yeniçeriliğin kaldırılmasından bir süre sonra, Şehzadebaşı’ «daki büyük Acemi oğlanları kışlası yıktırılmıştır.

Hz. Ali bin Ebu Talib, (658 - 661) : Hazret—i Muhammed'ii- amcası Ebu Talib'in oğludur. İslâm halifelerinin ve cennetle müjdelenenlerin dördüncüsüdür. Peygamberin aynı zamanda damadıdır. Ehl—i beytin birincisidir. (Murteza, Haydar, Esedullah—3 Gâlib) lâkablarıyla anılırdı. Künyesi "Ebû türâb dır.

H icretten 23 y i önce, Mekke de dünyaya gelmiştir. Ebû Talib’in dör­ düncü oğludur. Kardeşleri Ca’fer kendisinden on, Ukeyl ise 20 yaş büyük idi. Annesi Fatm a binti Esed Bin Haşim, Haşimi idi/ Peygambe­ rin peygamberliğini bildirmesinin ikinci günü iman gelindi. Eşi Fatma, oğıılları Haşan ve Hüseyin ile birlikte peygamberin en yakınları sayılır.

Peygamberden sonra Ali'nin halife olacağı ve ilk üç halifeye onun üstün olduğu dâvası Müslümanlıkta mezhep ayrılıklarına w birçok kanlı olaylara, savaşlara sebebiyet vermiştir. Ali, cesaretli, bilgili ve yüksek karakterli olmakla ün salmıştı. Küfe mescidinde (İbni Milcem) tarafından şehit edildi.

176

Zembilli Ali Efendi, (ölm . 1525) :

II. Bayezit'ten Kanuni Sultan Süleyman devrine kadar 26 y i şeyhülislamlıkta, bulunmuş ünlü din bilginlerimizden biridir. Fetvala­ rını evinin penceresinden zembille halka verdiği için Zembilli Ali Efendi diye anılmıştır. Padişaha karşı bile doğruyu söylemekle tanın­ mış, fikirlerinde cesaret sahibi, karakterli bir din adamı idi. Riya bilmezdi.

Ali Paşa, M ehm eh E m in (1 8 1 5 — 1 8 7 1 ) :

Padişah Abdülmecit ile Abdülaziz zamanında beş defa sadrazam-» lıkta ve yedi defa da Hariciye nazırlığında bulunmuş büyük devlet adamlarımızdan biridir. İstanbul'da doğm uştur. Bâb—ı Ali'den y etiş­ medir. Büyük Reşit Paşa'm n yetiştirmelerindendir. Ondan sonra Fuat paşa ile birlikte Tanzimat devrinin 3 büyük adamları arasında yer almıştır. Ali Paşa zamanı devletin dışarıdan ve içeriden türlü güçlüklerle bunaldığı devreye rastlar. Değerli bir idareci olan Ali Paşa şahsiyetiyle hem o devrin Avrupa siyasi çevrelerinde, hem de padişah Abdülâziz’in sarayında kendini saydırmasını bilmiştir.

Aşık ’ Paşazade T arih i: Kendisini "Derviş Ahmed Aşıki" diye tanıtan Aşıkpaşazade (Aşıkpaşaoğlu) hicri 795 (Miladi 17 Kasım 1392—5 Kasım 1393)’te Amasya'ya bağlı Ulvan Çelebi köyünde dünyaya gelmiştir. 816 (Milâdi 3 Nisan 1413 — 22 Mart 1414)’te, yani 21 yaşında iken Geyve'de hastalanmış ve Orhan Gazi'nin imâmının oğlu olan Yahşi Fakih'in evinde kalarak bu evde Osmanlı tarihini Yıldırım Bayezit sonuna kadar olarak bulup okum uştur. Savaşlarda bulunm uş, yarar­ lıkları görülmüş, 857 (29 Mayıs 1453)'de İstanbul'un fethinde Akşemseddin, Şeyh Vefa, Akbıyık gibi ünlü şeyhlerle birlikte bulunmuş, İstanbul'a yerleşerek İstanbul'a getirilenleri irşadla vazifelendiril-

177

miştir. İstanbul’a yerleştikten sonra Râbia isimli bir kızı dünyaya gelmiştir. 874 (11 Temmuz 1469 — 29 Haziran 1470)'te kızı Râbia H atun'u, müritlerinden Seyyid Velâyet'le evlendirmiştir. ünlü eseri olan Tevârih—i A l —i O s m a n ; — Osmanlı Hanedanı Tarihi — ni 1476 tarihinde yazmıştır. Bu tarihini yazmaya başladığı sırada 83 yaşında idi. 22 Muharrem 886 cuma günü (23 Mart 1481) 88 yaşında iken ölen Aşıkpaşazade'nin eseri, en son olarak Milli Eğitim Bakanlığının yayımladığı "1000 Temel E se r"’ serisinin 23. kitâbı olarak 1970 yılında Adsız tarafından hazırlanarak A şık p a ş a o ğ lu Tarihi adı altında yayınlanmıştır.

Bağdat Kölem enleri :

Eyyûbi hükümdarları çoğu kez Oğuz ve Kıpçak olan gençler­ den askeri birlikler ve özellikle muhafız alayları kurarlardı. Bunlar arasında zekâları ve kahramanlıkları üe yükselenler, yavaş yavaş devletin en büyük askeri ve idari makamlarını işgal etmeye başladılar.

Büyük nüfuz ve servet kazandılar. Mısır'daki son Eyyûbi hükümdarları zamanında bu Türk askerlerinin ve onların başında bulunan kuman­ danların nüfuzu çok arttı. Gerçi egemenlik bu sefer onların eline geç­ ti. Bunlar arasında yetişen Aybey ismindeki Türk erûiri Eyyûbi egemenliğine son verdi ve sultan Unvanını aldı. Bu hükümdar soyuna Kölemen denmesi sülalayi kuranların gemilerle Mısır'a getirilip satılan Türkmenlerden oluşması idi. Bu Kölemenler Mısır'a Cengiz orduları önünden kaçarak geldiler. Evvela Irak ve Suriye'de yerleştiler. İşte Suriye’de yerleşenlere Bağdat Kölemenleri adı verildi. Bunlar Suriye' de bir süre kaldıktan sonra Mısır'a geçtiler, orada hayatlarını askerlikle idame ettirdiler. İkinci şekli de Mısır'a esir olarak getirilip satılanlar­ dır. Moğallar, Kıpçak gençlerini sürü halinde Mısır'a getirerek Ve­ nediklilere satarlardı. Onlar da bu gençleri gemilerine doldurup Su­ riye tarafına taşırlardı. İşte Suriye tarafına giden Kölemenlere Bağdat Kölemenleri adını veriyoruz. İlk Kölemen devri Aybey'le başlar. Bun­ lardan üç ayrı sülaleden 28 hükümdar gp'ıp geçmiştir.

178

Barbaros H ayrettin Paşa (1 4 7 3 — 1 5 4 6 ) :

Hızır Reis diye ün salmıştır. Akdeniz'de Türk egemenliğini sağ­ layan büyük deniz amiralimizdir. Asu adı Hızır'dır. Ona Hayrettin adı zamanın padişahı Kanuni Sultan Süleyman tarafından verilmiştir.

Barbaros lakabı ise büyük kardeşi Baba O ruç'un adıyla karıştırılmış şeklidir. Bu adı ona yabancıların takdığı da söylenir. Frenkçede "Barbe Rousse" kırmızı sakal demektir. Barbaros Hayrettin Eceovalı yakup isimli bir sipahinin oğludur. Midilli adasının Osmanlı Devleti tarafından alınmasında babası sipahi Yakup 'un büyük yararlıkları görülmüştür. Bunun üzerine baba Yakup Midilli'de yerleşmiştir. Yakup'un oğulları olan Oruç, Hızır ve İlyas Midilli'de dünyaya gelmişler­ dir. Barbaros Hayrettin evvela deniz ticaretiyle işe başlamış, sonra korsanlık yapm ış, sonunda kardeşi Oruç reisle birlikte Tunus'a geç­ mişlerdir. Uzun maceralardan sonra iki kardeş Cezayir'de küçük bir hükümete sahip olmuşlardır. Büyük kardeşi vurularak ölünce, hüküme­ tin başına Barbaros H ayrettin geçmiştir. Yavuz ¿»ultan Selim ken­ disine beylerbeyi rütbesini vermiştir. Padişah Kanuni Sultan Süleyman zamanında donanması ile birlikte Osmanlı hizmetine katılmış ve paşalıkla mükafatlandırılmıştır. Bir süre sonra da devletin kaptan—ı deryalığına tayin edilmiştir. Akdeniz'i haraca kesen ünlü düşman do­ nanma reisi Andre Dorya ile çarpışmış onu 1538 yılı 28 eylülünde yenmiş, Preveze Deniz Savaşı'nda büyük bir yenilgiye uğratm ış­ tır. Barbaros H ayrettin Paşa'nın İstanbul'da Beşiktaş'ta hem bir hey­ keli, hem de türbesi vardır. Her yıl törenle anılır.

Burhan—ı Katı : 1755 — 1819 yılları arası yaşayan mütercim Ahmet Asım efen­ dinin ünlü bir eseri olanı Burhan—ı Katı, onun dilcilik alanındaki en değerli eserlerinden biridir. XVII. yüzyıl İra n lı sözlükçülerden" Bur­ han" mahlaslı Mehmet Hüseyin b.Halef—i Tebrizi'nin Burhan—ı K a tı (Yaz. 1652, bas. Kalkuta 1836, İki cilt halinde Lucknow 1888, Tahran bas. 1887) adlı Farsça sözlüğünün T ib y â n —ı N a f i ’der Terce 179

adı altında tercüme etmiştir. (Bas. 1 cilt halinde İstanbul İ79 9, Mısır 1835,2 cilt halinde İstanbul 1870, ayrıca 1884) Aslında olduğu gibi, kelimeleri alfabe sırasıyla alan bu tercüme, 1742'de İstanbul da basılmış olan Ferheng—i Ş u u rt- den çok üstündür.

m e —i Burhan—ı K a tı

Cami, M olla N urettin Abdurrahman (1 4 1 4 — 1 4 9 2 ):

İran'ın büyük şair ve bilginlerindendir. Horasan da Câmi şehri civarında dünyaya geldiği için bu adla adlandırılmıştır. Sultan Hüseyin Baykara'nın maiyetinde bulunmuş, Fatih Sultan Mehmet zamanında Türkiye'ye davet edilerek Konya'ya kadar geldiği sırada Fatih hayata gözlerini yum m uş, bu yüzden artık İstanbul'a kadar gelmeyi lüzumsuz bularak oradan tekrar memleketine dönmüştür. Herat'da hayata göz­ lerini yum m uştur. Birçok eserleri vardır. Baharistan adlı kitabı defalar­ ca dilimize çevrilmiş ve Milli Eğitim Bakanlığı Klasikler serisinde de çeşitli baskıları yapılmıştır.

Campanella T om m aso (1 5 6 8 — 1 6 3 9 ) :

Ünlü İtalyan filozofudur. Calabria'nın Stilo şehrinde dünyaya geldi. İyi bir öğrenim gördü. Dominiken rahipliğine girdi. İskolâstik felsefenin alehinde bulunarak deneme usulünü ileri sürmesinden, dine ve siyasete aykırı görülen fikirlerinden dolayı 27 yıl hapishanede yattı.

C elâleddin—i

Devani (Ölm. 9 0 8 ) :

Devânlıdır. Asıl adı Muhammed Es'ad bin Sa'deddin Es'ad'dır. İdâm büyüklerindendir. Tim ur'un torunlarından Ebû Said’in zamanın­ da yaşamıştır. Birçok eseri bulunmaktadır. En ünlü eserleri arasında A h l â k —ı

Celâli

f e r h —i Heyûkilünnûr,

İşb â t—ı V â cib

H a ş iy e —i

Ş e m s i y e , E n v â r—ı S a fiy e , Serh—i A k â i d , Ş e r h —i T ecrid yeralmaktadır. A h l â k —ı Celâli adlı eseri en ünlü ve kıymetli eserlerinden biridir.

Eserleri dünyaca meşhurdur. İngilizceye çevrilmiştir.

180

Cengiz Han, Timuçin — Çingiz (1155 — 1227) Doğu Türklerinin ve dünyanın en büyük cihangirlerinden biridir.

Bu büyük devlet adamı Koğal oymak beylerinden birinin oğlu olup on iki yaşında iken babasının yerine geçip sağlam bir ordu kurmak için uğraşmış ve 50 yaşma kadar Moğalistan'ı kendine bağlı bir devlet haline getirmek için savaşmıştı. 1202 tarihinde Moğal ve Tatar hanları kurultaymca "H akan" unvanını aldı. 1206 yılında da "Cengiz" unva­ nını aldı. "Cengiz'' kırallar kıralı gibi bir anlama gelir. Bu tarihten son­ ra 20 yıl içinde dünyada eşi olmayan genişlikte bir devlet kurdu. Evve­ lâ Çin’i aldı.Elindeki ülkeler Çin Denizi'nden Karadeniz'e kadar uzan­ mıştı. Orduları İran ve Azerbaycan'ı çiğnedikten sonra Kafkasya'ya geçmiş, Don ve Tuna ırmakları bölgelerine yayılmıştı. Rusya'nın büyük bir kısmım almış ve uzun zamanlardan beri oralarda yâşamış olan türlü Türk ulus ve oymaklarım bir bayrak altında toplamıştır.

Cihangirliği kadar kanun kurucusu olmakla da ün salmıştır, ölümün­ den evvel topladığı kurultayda Türk törelerini tesbit ettirmiş ve kur­ duğu esaslara "yasa" adını vermiştir. Cengiz Yasası unlu bir yasadır.

Cevdet Paşa A hm et (1 8 2 2 — 1 8 9 5 ) :

Ünlü bir tarih bilgini ve yazanmızdır. Aynı zamanda Milli Eğitim Bakanlığı da yapmıştır. Lofça'da dünyaya gelmiştir. Medreseden yetişmekle beraber batıya fazlasıyla dönük, zamanına göre çok ileri fikirli bir düşünürümüz ve devlet adamımızdı. Müsbet ve modern ilimlere de eğilmiştir. Darülmuallimin'(Öğretmen Okulu) müdürlüğü yapmış, Encümen—i Dâniş üyeliğinde bulunmuş, vezir olarak adliye ve maarif nazırlıklarında bulunm uştur. ”Mecelle"yi düzenleyen cemi­ yetin başkanlığını yaptı. Vakanüvislikte bulundu. Osmanlı Devleti'nin 1774 — 1852 yıllarına ait 12 ciltlik tarihi, İslâm tarihine dair 2 cilt­ lik Kısas—ı en b iy a adlı eseri bellibaşlı eserlerindendir. Gerek C evd et Paşa T arihi, gerekse Kısas—ı enbiya adlı eseri çeşitli baskılar yaptığı gibi son yıllarda her iki eser de Milli Eğitim Bakanlığınca yayın-

181

lanmıştır. İki kızı, Fatm a Aliye ve Makbule Leman, zamanının en uya­ nık, yazı yazan ve müziğe eğilimli hanımlardı. Çok iyi eğitim gören bu kızlar ilk yazılarını "Hanımlara mahsus gazete" de yayım­ lamışlardı. Cevdet Paşa kızlarına Fransız mürebbiyeler tutm uş, onları m odem şekilde yetiştirm işti.

Bilge Han ( 6 8 3 - 7 3 4 ) :

Gök — Türk hakanıdır. İlteriş H an'ın oğludur, Çin kaynaklarında Me—ki—Lien olarak geçmektedir. Bilge Han, Kök—Türk'leri tekrar ba­ ğımsızlıklarına kavuşturup Kök—Türk Devleti'ni yeniden kuran,babası öldüğü sırada 8 yaşında idi. Bu yüzden babasının yerine İlteriş Han'ın kardeşi Kapagan (Çin kaynaklarına göre Me—Çue) geçti. Kapagan Han savaşta öldürülünce yerine onun oğlu To — Si geçecekti. Fa­ kat Bilge ile Kültegin Birleşerek To — Si'nin ordusunu yenerek tah­ tı ele geçirdiler. Bu suretle Bilge Han, kardeşinin de isteği ile Do­ ğu Kök — Türk hükümdarı oldu. Fırsattan fe\ dalanarak ayakla­ nan kavimleri susturdu. İç güvenliği sağladıktan so” u Çin'le iyi ge­ çinmeyi öngördü. Göçebe Türkleri şehir hayat’ a alıştırmak için Çin Tanrıları olan "B uddha"ve "Lao — Tseo" adına tapmaklar yap­ tırmak istedi. Fakat kayınpederi Tonyukuk, Türklerin Buddha dinini kabul ettikleri takdirde, zamanla benliklerini yitirip Çinlileşecekİerini hatırlatınca bundan vaz geçti. Çinlilerle barışı tercih etmesine rağ­ men Çinlilerle arası bozulmuş, Dokuz Oğuz'ların ayaklanması netice­ sinde kardeşi Kültegin 731 yılında şehit düşmüştür. Kardeşinin ölümü münasebetiyle yapılan yuğ' törenine her taraftan, hatta Çin’den bile heyetler ve değerli hediyeler gelmiştir. Bilge Han kardeşinin türbe ve yazıtını yaptırmak için Çin'den 6 sanatkâr getirtmiş ve yeğeni Yoluğtegin’in tertibettiği Kitabeyi, Orhon harfleriyle ve Çince olarak 732 yılında Koşu Çaydam'daki anıta kazdırmış tır. Kardeşinin ölümünden sonra Ç in’le arası düzelmiş ve hatta bir Çin prensesiyle evlenmek üzere iken kendisine kin bağlamış bulunan Meyilo — çue (Mei — lo — tchoue) isimli bir subay tarafından 734 yılında zehirlenerek öldürül­ müştür. Türk birliğini sağlamak için didinmiş ve bu işi de başarmış 182

bulunan Bilge Han'a büyük bir tören yapılarak kardeşinin mezarı ya­ nına gömülmüştür. Yerine geçen oğlu " İ — Jen " (734 — 741) de Çin’den sanatkârlar getirterek babasının kardeşi için yaptırdığı kita­ beyi genişletmiş ve babasının savaşlarını tasvir eden kabartmalarla kitabeyi süsletmiş, ayrıca kitabede babasının hayatım ve kahraman­ lıklarını anlatm ıştır.

B uddha (M.Ö. takr, 5 6 0 - M .Ö . takr. 4 8 0 ) :

Asıl âdı Gautama'dır. Sanskrıtçede bu adla anılır. Kendisine Gotama Siddhârta Sakyamuni Bhagavat, Tathagata lakâpları da ve­ rilmiştir. Buddha, Hindistan'ın güneydoğusunda hüküm süren büyük bir prensin oğlu olarak Kapilavastu şehrinde doğm uştur, 35 yaşında iken bir dini buhran geçirmiş ve bu buhran sonunda bambaşka bir insan halini almıştır. Vardığı dini veya felsefi gerçekleri yaymak amacıyla memleketi dolaşmaya başlamış ve 480 yılında 80 yaşında iken Kusingagara şehrinde hayata gözlerini yum m uştur. Zengin bir hayat yaşarken bu hayatı terketm iş, fakirlerin, kimsesizlerin, d ert­ lilerin koruyucusu olarak halkla el ele vermiş ve memleket memleket dolaşarak etrafına bir yığın hayran ve mürid toplamış, bu suretle de yeni bir din olan Buddhizm doğm uştur, ölümünden sonra mürit­ leri Buddha'nın kendilerine söylediği sözleri yazmışlar ve dinin esa­ sını kurmuşlardır, öldüğü zaman yer sarsılmış, güneş ve ay tutulm uş ve orman titrem iştir, ölürken en sevdiği müridi Ananda ile konuşa­ rak can vermiştir, öldükten sonra vücudu yakılmış, külleri sekiz kırallığa gönderilmiştir. Sekiz kırallıkta da bu külleri saklamak üzere birer anıt kurulm uştur, Condillac E tienne B onn et d e (1 7 1 5 — 1 7 8 0 ) :

Ünlü Fransız filozofudur. Sensualisme (duyuculuk) felsefesinin kurucusudur. Traite des Sensations ve M antık adlı kitaplarıyla ün yapmıştır. Onun mesleğine göre bütün bilgiler duyumlar (havas) 183

dan m eydana gelir. Bu m esleğe göre, duyumlarda bulunm ayan hiçbir şe y , akılda kalmaz.

Darwin Charles R obert (1 8 0 9 — 1 8 8 2 ) : Ünlü İngiliz tabii ilimler uzm anı ve Darvincilik denen önem li teoriler zincirinin sahibi olan kimsedir. D edesi ünlü d ok tor ve şair olan Erasmus Darwin (1 7 3 1 — 1 8 0 2 )'d ir. Shrewsburg şeh rin d e dün­ yay a gelmiştir. Edinburg'da tıp öğrenim ine başlam ış, sonra Cambrid­ ge üniversitesi'ne naklederek tıp öğrenim ini burada tam am lam ıştır.

2 2 yaşında iken bir h eyetle birlikte Güney Amerika'da ve Y eni Z elan­ da adalarında j 5 yü süre ile incelem eler yapm ıştır. Bu incelem eler onun bir tabiat bilgini olarak y etişm esin d e büyük bir âm il olm uştur.

1840 'd an

1843

yılm a kadar bu seyahat notlarını yayım lam ıştır.

Tabii İstifa Y o lu yla Nevilerin M en şe i isimli bü esaslı eserini 1859 yılında yayım lam ıştır. Tekâm ül teorisini bütün delilleriyle ileri süren Darwin'dir. 4 0 yıllık araştırmasında, bitkiler ve böcekler üzerindeki tetkikleri, hep insanın aslını araştırmak gayesiyle yapılm ıştır. Değerli ilim adamının tanınm ış ilim adamı olarak yetişm iş iki o ğ lu vardır.

Davud bin Ali D âvûd —ı Lai : Ebü Süleyman D âvûd bin Nasır—ı K û fî takva sahiplerindendir.

Zâhidlerin en büyüklerinden ve sn ünlülerindendir. Evvela fıkıh ilmi ve ilim okutm akla iştigal etm iştir. İm âm —ı A zâm Ebû H anife'nin h u ­ zurunda bulunm uştur. Sonra insanlardan ve dünyadan uzak laşm ış, ibadetle m eşgul, o lm u ş v e kanaatla şö h ret yapm ıştır. Harun R eşid zamanında diğer makam sahiplerinin hiçbirisinin hediyesini kabul etm em iştir. Zühd, kanaat ve takvası hakkında ç o k nadir haller anlatilır. Hicri 1 6 0 yılında ölmüştür. D âvud—ı L âi , ilim ve m arifetin ış ı­ ğı, yaratılm ışların gözb eb eği, tarikâtla âm il, Tanrı adamlarından bi­ ridir. E vliyânın büyüklerinden, en ön d e gidenlerinden biri idi. Haram-, lardan, şüphelerden sakmırdı. Mubahların fazlasını da h oş görmezdi.

184

Birçok ilimlere vakıftı, özellikle 20 y i im âm —ı A zâm 'm öğrencili­ ğini yapmıştı. Fıkıh da pek yüksek derecelere yükselmişti.

Descartes, R e n e (1 5 9 6 — 1 6 5 0 ) :

Ünlü Fransız filozofu ve matematikçisidir. La Haye'de dünyaya geldi, Yüksek bir aileye mensuptu. Gençliğinde bir süre askerlik yaptı.

Sonra Hollanda'ya çekilerek orada 20 yıl yaşadı ve İsveç kraliçesi Christine'in daveti üzerine .Stockholm'da bulunduğu sırada hayata gözlerini yumdu. Büyük bir filozof olduğu kadar büyük bir matematik ve fizik bilgini idi de. Çeşitli ilmi keşifleri vardır. Felsefi, eserlerle "Scolastique" felsefesinin yıkılmasına ve yeni felsefenin kurulmasına sebep olm rştur. Felsefenin metodu "Dekartçılık — Cartesianisme" adıyla andır ki bu da şu cümle ile hülasa edilebilir : "Gerçeğe ulaşabil- <• mek için insan hayatında bir kez bütün o zamana kadar edindiği fikirlerden sıyrılmak ve bilgilerinin bütün sistemlerini yeni baştan kurmak lazımdır" Usûl Hakkında N u tu k , İlk Felsefe ü ze rin e M e ta ­ fizik Düşünceler, Felsefenin İlkeleri, A k lın ı İ y i K u llanm ak ve B ilim ­ lerde D o ğ ru y u B ulm ak İçin M e t o d Üzerine K o n u şm a ,

T abiat Işığı

ile H akikati A ram a, Allah ü ze rin e M ektu p lar bellibaşlı eserleri ara­

sındadır. Bu kitapların çeşitli baskıları Milli Eğitim Bakanlığı Klasik­ ler serisinde yayımlanmıştır.

Divânü Lügat—it—Türk :

Kâşgarlı M ahmut'un ünlü bir kitabıdır. Karahanlılardan olan bu büyük Türk bilgini, bu ünlü eseriyle dünyaca tanınm ıştır. 1074 yılında Kaşgar'da yazılmış olan bu eser İslâmiyet tesiri altındaki ilk eserler­ dendir. Kaşgarlı Mahmut, bir lügat kitabı tarzında olan bu eserini, Türkçenin Arapça kadar ve ondan daha zengin bir dil olduğunu gös­ termek için yazmıştır. Türkçe sözler, Arap kurallarına göre düzenlen­ miş ve Arapça olarak anlatılmıştır. Mahmud, eserini yazdıktan üç yıl sonra bir düzeltmeden geçirerek Abbâsi Halifelerinden Muktedi Bil-

185

lâh'a sunm uştur. Bu kitap 1335 hicri yılında Kilisli R ıfat'ın kopyası ve düzeltmesi ile basılmış, daha sonra Besim Atalay tarafından üç cilt ve bir indeks halinde yeni harflerle 1939, 1940, 1941 yıllarında, Türkçeye çevrilmiştir. Asıl tek nüsha Fâtih Millet Kütüphanesi Emiri kısmında saklıdır.

Ebû Hanife (8 0 - 1 5 0 ) :

Asıl adı Numan'dır. Ehl—i sünnetin reisidir. İslâm dininin bir direğidir. Babaları İran şahlarından birine varır. Dedesi Müslüman ol­ m uştu. Bağdat’ta şehid edilmiştir. Fıkhı Hammad' dan' öğrendi. İmâm—ı Cafer’i Sadık'm sohbetinde oluştu. Fıkhın kurucusudur.

Tasavvufta çok bilgili idî. Emevilerin Irak valisi olan Yezid bin Ömer tarafından Küfe kadısı yapılmış ise de kabul etmedi, bu yüzden zinda­ na atılarak kamçı ile dövüldü. Abbasi halifesi Ebû Cafer Mansur da onu kadı yapmak istedi, yine kabul etmedi. İlmi derin, zekâsı keskin­ di. öğrencisi ço k fazla idi. Büyük müctehidler, bilginler yetiştirdi.

Alpaslan'ın oğlu Selçuk sultanı Melik Şah'm vezirlerinden Ebû Sa'd Muhammed bin Mansur tarafından kendisine mükemmel bir türbe yap­ tırıldı. Bugün yeryüzünde bulunan ehl—i İslâmın yandan çoğu ve ehl—i sünnetin % 80'i Hanefi mezhebindendir.

Ebû Y usu f, (Y akub bin İbrahim el—K ûfî) (1 1 3 - 1 8 2 ):

Asıl adı Y akub'tur. Babasının adı İbrahim Ensari'dir. Hanefi mezhebindeki müctehidlerin en ileri gelenlerindendir. Hanefi mez­ hebinde ilk kitabı yazan budur. Kûfe’de doğdu. Bağdat'ta öldü, Ha­ life Mehdi, Hadi ve HarÛn Reşit zamanlarında on sekiz yıl Bağdat'ta Kadilkudât yanı temyiz reisliği yaptı. Hadis bilgisi çok derindi.

Fıkıhta derecesi üstündü. Oğlu Yusuf da bilgindi ve Harun Reşit zamanında vâli idi. Fakir bir genç olan İmâm—ı Ebû Yusuf'u İmâm—ı Azâm yanma alarak yetiştirdi.

Emrullah Efendi (1858 — 1914) Milli Eğitim Bakanlığı yapm ış, M uhit-ül—Maarif adıyla bir an­ siklopedi hazırlayarak yayımlamış, felsefeye ait yazıları ile tanınmış değerli bilginlerimizden biridir. Lüleburgaz'da dünyaya geldi. Mülkiye okulunda okudu. İzmir de Maarif müdürü iken, bir ara, Abdülhamid'in zulmünden Avrupa'ya kaçtı. 1908'den sonra Kırklareli mebusu seçildi.

Kısa süre ile iki defa Maarif Nazırlığı yaptı .Darülfünun da hocalık yaptı. 639 sayfalık Muhit—ül—Maarif ’ i 1902'de yayımladı. Emrullah Efendi, Fatih Camii bahçesinde gömülüdür.

Enderun—u hümayun :

Osmanlı sarayında , sonraları Mabeyn—i Hümâyûn denen sarayın iç kısmına verilmiş ismidir. Haremi Hümâyûn dairesini, Hâzine—i Hümâyûn ve Hırka—i Saadet dairelerini de kapsar, özellikle padişahın özel hizmetlerim görecek ve en yakınlarını teşkil edecek adamları ye­ tiştirecek bir çeşit saray okulu teşkilâtını da ihtiva ediyordu.

E snaf loncaları :

Esnaf, sınıflar demektir. Eskiden pek muntazam sınıflara ayrılarak örgütlenmiş olmasından dolayı küçük el sanatlarıyla ve dükkâncılıkla geçinenlere verilen genel bir. isim olmuştur. Yorgancı, kunduracı, berber, bakkal esnafı denirdi. İşte bu esnafın her birinin ayn ayrı meclisleri bulunmakta idi ki bu meclislere "Esnaf Loncası" adı verilir­ di.

Evrenus B ey, Gazi Hacı M ehm et (ö lm . 1 4 1 7 ) :

Osmanlılığın kuruluş devrinde büyük hizmetleriyle tanınmış serdarlardandır. Adının A drinos'tan geldiği ve kendisinin dönme oldu­ ğu söylenir. Karesi hâkim i, Açlan Bey'in m aiyetinde iken Eve Bey ile

187

birlikte Orhan Bey'in hizmetine girmiş ve Süleyman Paşa ile birlikte Rumeli'ye geçen kafile arasında bulunarak Birinci Murat, Yıldırım Bayezit devirlerinde birçok zaferlerin ve fetihlerin sebebi olm uştur, öldüğü zaman 100 yaşını geçmiş olduğu söylenir. Oğulları Ali ve İsa beylerle torunlarından Süleyman, İsa ve Gazi Ahmet ve Mehmet beyler çeşitli tarihlerde yararlık göstermiş komutanlardan idiler.

Evrenos oğullarının soyu ve vakıfları devam edegdmektedir.

Farabi M ehm et (8 7 0 — 9 5 0 ) :

Ünlü Türk filozofu ve doğunun en büyük fikir adamlarından . biridir. Türkistan'da Seyhun ırmağı kenarında Farâb şehrinde doğ­ duğundan kendisine "F arabi'’ denmiştir. Babası Mehmet isimli bir kale komutanıdır. Dedesinin adı Tarhan, onun babasının adı da Uzluğ'dur.

Künyesi Ebû — Nasr'dır. İlk öğrenimini memleketinde yapmış, sonra Bağdat'a giderek orada -gerek. Müslüman ve gerekse Hıristiyan bilgin­ lerden dersler almıştır. Mantık, felsefe, matematik, tıp ve müzik konularında zamanın en büyük bir bilgini olmuştur, önem li müzik teorileri olduğu gibi, icadettiği bazı müzik araçları da bulunmaktadır.

Bağdat'tan so n ra . Mısır'a giderek orada oturm uş, 941 yılında da Haleb'e gelmiştir. Halep hükümdarı kendisine yüksek maaş bağlamış ve kendisini fazlaca iltifata boğmuş ise de Farâbi ufak bir maaşla yetinmeyi öngörmüştür. Sade bir hayat yaşamayı senen büyük bilgin, Halep hükümdarının Şam 'ı alması üzerine son yıllarını Şam 'da geçir­ miş ve orada ölerek Bâbüssagir'de gömülmüştür. Eserlerinden başlıcaları E tta lim u s — satıi ile Ihsa—ül — Ulûm 'dur ki bunlardan İhsa—il Ulûm doğunun ilk ansiklopedisi sayılır. AvrupalIlar Farâbi'yi "Alpharabus — Alfarabi" diye tanırlar. Aristo'nun hemen bütün eserlerini şerh ettiği için doğu bilginleri de kendisine Aristo'ya nisbetle "Hace—i Sâni" (ikinci üstat) unvanını vermişlerdir.

Ferhat Paşa (Ölm. 1 5 9 5 ) :

Üçüncü Murat ve üçüncü Mehmet' zamanlarında iki kez sadra­ 188

zamlıkta bulunmuş ve savaşlarda yararlık göstermiş bir vezirdir.

A rnavutluk'tan çocuk iken getirtilerek Enderun'da yetiştirilmişti.

1583'de gönderildiği İran serdarlısından muzaffer olarak döndüğü zaman ikinci vezir ve biraz sonra da sadrazam olm uştu. Koca Sinan Paşa ile aralarında , eski bir düşmanlık vardı. Buna rağmen kendisi iktidarda iken onu sürmekle yetinmiş ve gözlerine mil /çekilmesine de razı olmamıştı. Fakat Koca Sinan Paşa sadrazam olunca ona yapı­ lan iftirayı fırsat bilerek kendisini Yedikule zindanlarında boğdurmuştur. Ferhat Paşa Eyüp'te kendi türbesinde yatmaktadır.

Fil vakası :

İlk defa 343 yılında Bizans imparatoru tarafından gönderilen Teofilos, Yemen de Hıristiyanlığı yaymak istemişse de, putperestlik memleketin üstün dini olarak kalmakta devam etmişti. Son Himyeri hükümdarı Ebû Nuvas Yahudiliği kabul edip Necran Hıristiyanlarını öldürünce, imparator Yedinci Jüstinyüs Hıristiyan H ab eşlileri kışkırtıp Yemen'e saldırtmıştı. Yemen bir süre Habeşlilerin idaresinde kaldı.

Habeşli Ebrehe, Hıristiyanlığın bu ülkede yayılmasına çok gayret gösterdi. San'a da büyük bir kilise yaptırarak Kâbe'nin değerini düşür­ mek ve bu suretle burasını Arabistan'ın en önemli bir merkezi haline getirmek istediyse de başaramadı. Bunun üzerine Kabe'yi ortadan kal­ dırmaya karar verdi. Başında bir filin bulunduğu ordusuyla Ebrehe Kâbe'ye doğru ilerledi. O zamana kadar ordunun başında fil gider, fil nereye giderse ordu onu takip eder ve sonunda zafere ulaşırdı. Ebrede başta fil olduğu halde Mekke üzerine yürüdüğü sırada garip bir olay vukua geldi. Mekke'ye yaklaşıldığı sırada ünlü rehber fil ansızın yere çöküverdi. Askerler fili kaldırıp tekrar yürütmek istedilerse de fil yürümedi. Başka tarafa başı çevrilince yürümesine devam etti. Aksi halde fili yerinden bile kıpırdatamadılar. Bundan da anlaşılıyor ki Tann Mekke'yi düşman istilasından korumakta idi. Kur'andaki Fil suresinde de belirtildiği gibi sert taşlar atan Ebabil kuşları yüzünden Ebrehe'nin ordusu darmadağın oldu. 571 yılında Mekke'ye karşı olan hücum bu suretle bertaraf edildi.

189

Fouillee, Alfred (1838 — 1912) : Fransız filozofudur. Poueze’de dünyaya gelmiştir. Felsefesi, fi­ kirlerin birer kuvvet olduğuna dayanır. Bundan dolayı"la philosophie des ide'esforces” ismini alır. Felsefe tarihinde, bazı eski Yunan filo­ zoflarına, ahlâk ve sosyolojiye ait eserlerinden başka asıl mesleğini kapsayan " L E volu ticm n ism e des idees — f o r c e s ”, Psych ologie des ide'es — fo rces" başlıca eserlerindendir. Eşi de pedagojiye ve çocuk­ lara ait eserleri ile tanınmış ve "G.Burno" takma adı ile yazılar yazan bir değerdir. Bu kadının ilk eşinden şair ve filozof Marie — Jean Guyau dünyaya gelmiştir.

G uyau, Marie — Jean (1 8 4 5 — 1 8 8 8 ) :

Fransız filozofu ve edibidir. Leval şehrinde dünyaya gelmiştir.

Filozof Alfred Fouillee'nin üvey oğludur. Annesi de çocuklara ve ter­ biyeye ait eserleriyle tanınmış bir yazardır. Üslûbunun güzelliği ve fikirlerinin derinliği ile Guyau Avrupa fikir hayatına etki yapm ıştır.'

Eserlerinden Bir filo z o f u n Şiirleri Milli Eğitim Bakanlığınca yayın­ lanmıştır.

Gültekin K itâ b e si: Gültekin, doğuda hüküm süren Gök — Türk veya Kutluk Devleti soyuna mensup ünlü bir serdarın adıdır. Kutluk Han'ın küçük oğlu ve Bilge Han'ın kardeşi ve ordu komutanıdır. Savaşlarda ve oralara kadar gelmiş olan Arap ordularına karşı kahramanlığı ile tanınır.

Dokuz Oğuzların ayaklanması sonucu Kültekin 731 yılında şehit düşmüştür. Kardeşi Bilge Han Çin'den sanatkârlar getirterek türbesini ve yazıtını yaptırmıştır. Kendisi de Meyilo — Çue isimli bir su­ bay tarafından 734 yılında zehirlenerek öldürülünce oğlu t — Jen babası gibi Çin'den sanatkârlar getirterek babasının da türbesini yap­ tırmış ve yazıtını yazdırmıştır. İşte bu yazıtlara Kültekin Kitabeleri adı verilir.

190

Hobbes Thoıfıas (1588 — 1679) Ünlü İngiliz filozofudur. Malmesbury şehrinde dünyaya gelmiş­ tir. En ünlü eserinin ismi Leviath an ' dır. Felsefede maddiyeciliği, ah­ lâkta faydacılığı, siyasette istibdadı savunan garip fakat kuvvetli bir eserdir. Hobbes’in politikada istibdadı korumasını, savunmasını, ünlü müstebit devlet adamı Cromwell'e karşı riyakârlık eseri sayanlar da vardır. İbrahim Edhem :

H. IH. yüzyılda yetişmiş büyük bir evliyadır. Asd adı Ebû İshak İbrahim bin Edhem bm M ensûr'dur.Bdh şehrindendir. Babası Bdh şehrinin padişahı idi. Bir gün avlanmaya çıkmıştı. Tavşan veya ceylân görmüştü. Ardına düştü. 0 anda gizli bir sesin "Ey İbrahim, sen bunun için mi yaratıldın, sana böyle mi emredildi ?" dendiğini duydu. Biraz sonra eyerin arkasından aynı sesi tekrar duydu "Vallahi sen bunun için yaratılmadın, böyle emrolunmadm" diyordu. Hayvandan indi.

Babasının çobanlarından birine rastladı. Çobanın yünlü elbiselerini alıp, atını ve eşyalarını ona verdi. Sonra sahralarda kaldı. İnsanlardan uzaklaştı. Zühd, vera, takva yoluna girdi. Meşhur oldu. Sahradaki garip hikâyeleri söylenegelir. Sonra Mekke—i Mükerreme'ye gitti.

Mücavirlik yaptı. Orada da tanındı. Kendi dinin emeğiyle geçinir.

Ekin ekerdi. Bostan beklerdi. Süfyan —ı Sevri ve Fudeyi bin Iyad'la sohbet etti. Şam 'a ş tti. öm rünün sonuna kadar orada kaldı. 261 yılında Şam 'da öldü. İttihat ve Terakki :

1908 M eşrutiyet inkılâbının meydana gelmesine sebep olan ve Birinci Dünya Savaşı sonunda Osmanlı Devleti'nin yenilmesi üzerine 1918'de imparatorlukla birlikte tarihe karışan siyasi bir cemiyet ve partinin ismidir. Bu cemiyetin temeli 1893'te gizli olarak "Terakki 191

ve İttihat C em iyeti" adıyla İstanbul'da Askeri T ıb b iyy e M ektebi genç­ leri arasında atılm ıştır. İlk kurucuları. Dr. İshak Sükûti, A bdullah Cev­ det. İbrahim T ep o , Ş erafettin , M ağmumi'dir.Programları m em lekette m eşru tiy et idaresinin, hürriyet ve müsâvatın, mal ve can em n iyetiyle hükümet sorum luluğunun m eydana gelm esinin, tem inidir. Bu program N am ık Kemal ile arkadaşlarının 1 8 6 5 ’te Sultan Abdülaziz devrinin istibdadına karşı kurdukları "Yeni OsmanlIlar C em iyeti" nin progra­ mından genel hatları itibariyle farksızdı.

Jeanne D ’arc ( 1 4 1 2 — 1 4 3 1 ) : Fransız m illi kahramanı genç bir kızdır. (La Pucella D ’Orleans) Orleaon bakiresi d iy e anılır. Basit bir köylü kızıdır. Dindar bir kız olan Jeanne D'arc 13 yaşınd a iken, o zamanlar İngilizlerin elinde bulunan Orleans’ı kurtarmasını isteyen birtakım sesler duyar. K endisine askeri m aiyet, kılıç ve m alzem e verilir. Bu suretle genç kız kıraliyet ordusu­ nun başına geçerek' İngilizler tarafından kuşatılan Orleans'a girer ve şehri kurtarır. 1 4 3 1 yılı m ayıs ayının 3 0 'unda V ieu x—Marche (eski pazar) m eyd anın da yakılm aya m ahkum olur. 145 0'd e tekrar m uhake­ m esi yapılır. Ş erefi iade edilir. 1 909'd a Beata, 1 9 2 0 'd e d e A ziz (Saneta) ilan edilir. Fransa'da Jeanne Dare m illi bayramı 8 m ayısı takip ed en pazar günü kutlanır.

Kant, Emmanuel (1 7 2 4 — 1 8 04 ): Büyük Alman filo zo fu ve bilginidir. Koenigsberg'de dünyaya gel­ m iştir. Bu şeh rin üniversitesinde uzun bir süre profesörlük yap m ış, sonra Berlin Akadem isi üyeliğini seçilm iştir. En ünlü eserleri Criti­ q u e de la raison pure. Critique de la raison pra tiq u e'dur. Bunlardan başka m etafiziğe ahlâka, hukuk felsefesine dair birtakım değerli kitapları daha vardır.

F elsefesin e, "criticisme" yanı " tenkidiyye"

adı verilir. Çünkü felsefi bir kanaata varabilmek iç in ilm in kaynakla­ rını tenk it gözünden geçirm ek lazım old uğu nu ileri sürmüştür. Onun

192

ahlâkı "vazife" temeli üzerine kurulmuştur, u n a göre kanuna başeymek korkudan veya başka bir sebepten değil, kanuna saygıdan do ğ ­ muş olmalıdır ve her ödev ancak ödev olduğu için yapılmalıdır.

Kapıkulu :

Doğrudan doğruya hükümdarın şahsına bağlı hâssa veya merkez ordusu erlerine Osmanlı Devleti'nde verilen addır.

Karahatay D evleti :

Çin'de kurulup Orta Asya'ya doğru yayılmış eski bir Türk devle­ tinin ismidir. Bu devlet 916 yılında Kuzey Ç in'de kurulmuş, 1130 yılında Balasagun'un alınmasından sonra genişlemiş. 1218'de ortadan kalkmıştır. Bu devlete mensup olari halk puta tapardı. Hükümdarla­ rına "G ürkân" denirdi.

Karamanoğlu M ehm et I :

Anadolu Türkmen beyliklerinin Osmanoğulları'ndan sonra en ehemmiyetlisidir. "Karaman tâcı" bir prenslik değil, bir kırallık sayıl­ mıştır. Karaman Türkmen kırallığı 1250 yılından 1487 yılına kadar süregelmiştir. Karaman beyi l.M ehm et bey 13 Mayıs 1277'de Selçuk­ lu hanedanı adına Konya'da "bugünden sonra divân'da, dergâhta, bârgahta, mecliste ve meydanda Türkçeden başka dil kullanılmaması" hakkında bir ferman yayınlamıştır. Bu suretle resmi devlet işlerinde kullanılan Arapça ve Farsçanın egemenliğine büyük bir darbe vurul­ m uştur. Osmanoğulları Türkçenin kesin egemenliğini XVI. yüzyılda sağlamışlardır. Mehmed Bey'in fermanı, Türk kültür tarihinin önemli olaylarındandır, Bu gün" Dil bayramı" olarak her yıl 13 mayısta Türk dilinin sadeliği Karâman'da kutlanmaktadır.

Kutadgu Bilig:

Türkçenin Uygur lehçesiyle yazılmış manzum bir eserdir. En

eski edebi vasikamız saydır. Karahanlılar devletinde vezir olan Has Hacip Yusuf tarafından 1069 — 1070 ydları arasında yazılarak bu devletin o zamanki hükümdarı Tapgaç Burga Han'a sunulmuştur.

Kudatgu Bilik saadet veren kitap anlamına gelir. 6.500 beyitten ibaret­ tir. Mesnevi tarzında yazılmıştır. Eski Türkçe incelemeleri ve o za­ manki Türk hayatj ve örgütü bakımından değerli ve dikkate değer bir eserdir.

Lamartine, A lphonse Marie L ouıs de Prat de (1 7 9 0 — 1 8 6 9 ) :

Ünlü Fransız şairi ve siyaset adamıdır. Macon şehrinde doğmuş, Pariste' ölmüştür. Babası, Fransız ihtilali sırasında kıralcı olması nede­ niyle hapsedilmişti. O da babasının yolunda yürüyerek 1814'de XVIII. Lous'nin muhafızları arasına katıldı. "İlk Şairane Düşünceler' adını taşıyan şiir kitabı kendisine büyük bir şöhret sağladı. Bu sayede Fransa'nın Napoli elçiliği ataşeliğine getirildi. Bourbonların hüküm sürdüğü sürece birçok önemli siy?si mevkilerde bulundu.

1830'da Fransız akademisine, 1834'de mebuslar meclisine girdi. Bu arada doğuya yaptığı seyahat sırasında İstanbul'a da geldi ve padişah Abdülmecit tarafından kabul edilerek onun iltifatına nail oldu. Ken­ disine hükümet tarafından Aydın vilayetinde bir çiftlik de verildi.

2 aralık 1851'de siyasi hayattan çekildi. Birçok eserleri vardır.

8 ciltlik Osmanlı Tarihi de ünlüdür. İstanbul'da Taksim de, Talimnane'nin bir sokağına onun adı konm uştur. Eserleri dilimize çevril­ miştir. Graziella adlı ünlü eseri birçok kere dilimize çevrilerek basümış ve Milli Eğitim Bakanlığının Klasikler serisinde de yer almıştır.

Lebon, Güstave (1 8 4 1 - 1 9 3 1 ) :

Fransız sosyoloji bilginidir. Kitlelerin Psikolojisi, M addenin G e ­ lişim i , E ğ itim Psikolojisi adlı eserlerin yazarıdır.

Lesseps, Ferdinand, V icom te de (1 8 0 5 — 1 8 9 4 ) :

Fransız diplomat ve mühendisidir. 1828'de hâriciyeye geçmiştir.

194

Birtakım devlet memuriyetlerinde bulunduktan sonra 1854'de Mısır'a gitmiş, Süveyş kanalını açmayı tasarlamış, Sait Paşa'dan bu işin imtiyazını almıştır. Para sıkıntısı yüzünden iş,e ancak 1859 yılında baş­ layabilmiş, kanalın açılması 1869'da sona ermiştir. Lesseps 1884’de Fransız Akademisi'ne girmiştir.

Luther, Martin (1 4 8 3 — 1 5 4 6 ) :

Almanya'da Protestanlık mesleğini kuran kişidir. ¡Erfurt üniversitesi'nde felsefe dersleri okuturken, sonradan rahipliğe geçmiştir.

1511'de Rom a'ya yaptığı bir seyahatta papalığa itimadı sarsılmış, Almanya'ya dönünce 95 maddelik bir protesto hazırlamıştır. Protestan protesto'dan gelmektedir. Etrafına topladığı ve fikirlerini aşıladığı taraftarları ile papanın ruhani başkanlığını, rahiplik mertebelerini, rahiplerin bekârlığını, azizleri, günah çıkartmayı, ruhani ayinleri red etmiştir. 1520'de papa tarafından aforoz edilmiştir. 1521’de Worms meclisinin huzuruna çıkmış, lâkin meclisin emirlerine boyun eğme­ miş, bütün hakları elinden alınmıştır. Fakat Sachsen prensi kendisini t# şatosunda saklamış ve bu suretle din adamlarının elinden kurtulmuş­ tur. Şatoda iken "İncil "in, halkın konuştuğu Almancaya bir çeviri­ sini yapmıştır. Sonra Melanchton'la birlikte, Almanya'da dini refor­ mun propagandasını yaymaya başlamışlardır. Protestanlık mezhebini Melanchton kaleme almış, Luther tasvib etmiştir. Hayatının son yılları mezhebinin muarızlarına ve yeni mezhebin müfritlerine karşı mücade­ le ile geçmiştir. Alman nesrinin kurucularından olmuştur. Protestan­ lığa "Lutherlanisme" de denir.

Malik bin Enes, Ebû Abdullah (7 1 5 - 7 9 5 ) :

İslâm mezheplerinden başlıca dördünün kurucusu olan dört imamdan biridir. Medine de doğmuş ve yine orada ölmüştür. îslâmda "Ehl—i sünnet" denilen dört m ezhepten birinin kurucusu olan İmam—ı Malik, "Maliki" mezhebini kurmuştur. Onun tarafından

195

kurulduğu için mezhebine "Maliki" denmiştir. Bu mezhep Hicaz'da, Basra'da, Afrika'da fazlaca yayılmıştır. En fazla taraftarı bulunan yer Magrip'tir.

Mâverdi Ebû Haşan Ali b in Muhamm ed ( 9 7 4 — 1 0 5 8 ) :

Şafii mezhebinde olan bir fıkıh bilginidir, öğrenim im Basra ve Bağdat'ta yaptı. Sonra müderris oldu. Kısa bir süre Nişapur yakınında bulunan "U stura" da başkadılık vazifesinde bulundu. Daha sonra Bağdat'a gelerek yerleşti. Birçok eseri vardır.

Mecelle :

Osmanlı saltanatında Gülhane hattı ile açılan devrin en önemli kanunudur. Asıl ismi" Mecelle—i Ahkâm —ı Adliyye" dir. Ahmet Cevdet Paşa'nın başkanlığı altında toplanan bir heyet tarafından hazırlanmıştır. Bu ilmi heyet, yedi yıldan fazla çalışarak Mecelle'yi meydana getirmiştir. Mecelle, birçok kitaplardan meydana gelen 1851 maddeden ibarettir. Mecelle'nin ihtiva ettiği bazı esaslar İslâm dinine ve Hanefi mezhebine dayandığından, din ve devleti birbirinden ayıran Türkiye Cumhuriyeti 1926 yılında "Medeni K anun"u ve "Borçlar Kanunu"nu kabul ederek "Mecelle"yi yürürlükten kaldırmış­ tır.

Mevkib—i hüm âyûn : Eskiden padişahın bir yerden bir yere gitmesi münasebetiyle teşkil olunan alaya denirdi.

Mısır Kölemenleri :

Mısır'da hüküm süren Türk hükümdarlarından bir kısmına Mısır Kölemenleri denir. Onlara bu adın verilmesinin sebebi, sülâleyi kuran­ ların gemilerle Mısır’a getirilip satılan Türkmenlerden olması dola­ 196

yısıyladır ■. Bu Mısır Kölemenleri Mısır'a iki suretle gelmişlerdir : 1) Cengiz orduları önünden kaçarak Irak ve Suriye'ye yerleşmek, oradanda Mısır'a geçmeleri, 2 ) Mısır'a esir olarak getirilip satıl­ mak suretiyle Mısır'a yerleşmeleri. Mısır sultanları bu gençlerden fazlasıyla yararlandılar. Mısır'da hüküm süren Eyyubi sultanlarından Melik Salih de bu Kıpçak Türklerinden birçoklarını satın alarak "Mem luk — Kölemen” adıyla bir hâssa ordusu kurdu. İlk defa bunlardan 1250'de Ay Bey bir hükümet darbesiyle sultanlığını ilân etti. İlk Mısır Kölemen devleti Ay Bey'le başlar, ü ç ayn sülâleden 28 hüküm­ dar gelmiştir.

Mührü hü m ayu n:

Eskiden padişahların mutlak vekâletini taşıdıklarına delalet et­ mek üzere sadrazamlara verilen mühürdür. Buna "Mührü şerif" "hâtemi vekâlet" de denirdi.

Namık Kemal ( 1 8 4 0 - 1 888 ):

Bizde vatan ve hürriyet aşkm ı memlekete yayan ilk şair ve fikir adamımızdır. Tekirdağı'nda doğm uştur. Kendi gayretiyle Arapçayı, Farsçayı ve Avrupa'ya kaçtığı sırada da Fransızcayı öğrenmiştir.

Doğu ve batı kültürlerini iyice hazmetmiştir. İlk ünü, Şinasi'nin Tas­ vir—i Efkar gazetesindeki yazılarıyladır. İstibdada karşı "Yeni Osman­ l I l a r " cemiyetini kuranlardandır. Bunun haber alınması üzerine diğer arkadaşları ile birlikte Avrupa'ya kaçmıştır. Cemiyeti orada Mısırlı Mustafa Fazıl Paşa'nm yardımıyla yeniden, bu sefer' "Genç Osman-■ lılar" adı altında kurmuştur. "Hürriyet" gazetesini evvela Londra' da, sonra da İsviçre'de çıkarmıştır. İstanbul'a dönünce H adika ve İ b ­ r e t isimli gazetelerde yazılarını yazmaya başlamıştır. Vatan Y a h u t Silistre adı ile yazdığı ünlü piyes Gedikpaşa Tiyatrosu'nda oynanmış bu piyes halkı ayaklanmaya teşvik ettiği için, padişah tarafmdanKıbns'a sürülmüştür. Birçok piyesleri ve tarih kitabı vardır. Menfi olarak 197

bulunduğu Sakız'da hayata gözlerini yum muş ve Bolayır'a gömül­ müştür.

Nardau Max < 1849 - 1923) : AvusturyalI Yahudi doktor ve yazardır. Peşte'de doğmuş Paris' te ölmüştür. Romanları, tenkit etütleri ile tanınmıştır. Alman edebiya­ tı dışında bütün edebiyatlar hakkında hicviyeler yazmıştır. 1895' ten itibaren, siyonist harekete geniş ölçüde katılmıştır.

Osman Paşa, Özdemiroğlu (1526 — 1585) : 1584 yılında III.Murat zamanında sadrazamlık yapmış bir devlet adamıdır. Cesareti ve savaşçılığı ile tanınmıştır. Mısır'da doğm uştur.

Savşalarda büyük yararlıkları görülmüştür. İran savaşında Karabağ cihetlerinde, Dağıstan taraflarında birçok yerler ve 1 1 kale almıştır.

Bir ay sonra İran'a yollanmış, Tebriz'i almış ve orada ölr iştür.

Plante' Gaston .(1834 — 1 8 8 9 ) :

Fransız fizikçisidir. Elektrik endüstrisi için önemli sonuçlar do­ ğuracak bir keşif olan akümülatörü bulmuştur.

R add olf, FriedrichW ilhelm (1 8 3 7 — 1 9 1 9 ) :

Almandır. Türkoloji bilginidir. 22 yaşında iken Rusya'nın hizme­ tine girmiş ve çok uzun bir zaman Rusya'da kalmıştır. Rusya'da önemli bir kültür vazifesi almıştır. Sonraları Rus İlimler Akademisi" ne üye seçilmiştir. 4 ciltlik Türk L e h ç e le r Lügati ile ün yapmıştır.

Serhendi A hm et Faruki, İmam—ı Rabbani (1 5 6 3 — 1 6 2 4 ) :

Türkistanlı mutasavvıf. Medrese öğrenimi görmüştür, özellikle

198

tasavvuf konularını, İslâm mezheplerini iyi bildiği, bu alanda önemli çalışmalar yaptığı görülüyor. Gençliğinde Muhiddin—i Arabi tarafın­ dan Ekberiyye tarikatına karşı çıkan bir görüşü savunan Şeyh Muhammed Nakşi'ye kapılandı. Serhendi'ye göre Tanrı erişilmez, aküla kav­ ranmaz yüce bir varlık olarak evrenden ayrıdır. Tanrı kendi başına ve kendi kendisiyle var olan bir gerçektir. Evren, Tanrftıın ışığı (nur) ile doludur. Bu ışıklar (nur) Tanrinın evrende görünüş alanına çıkan tecellileridir. Biri belirlenmiş olan (taayyün), diğeri belirlenmemiş olan (la taayyün) evrendir. Tanrı varlığı kesindir, gerçektir. Evren onun yarattığı, var ettiği bir bütün olduğu için yokluk değildir. Var­ lıktır. Bütün oluşların, yaradılış larm kaynağı Tann’d ır. Evren ve onun bütünü içinde bulunan her varlık yaratılmıştır. Tanrı her zaman evren­ deki sürekli oluşun temel ilkesidir. Tanrı iradesi dışında hiçbir oluş ve yok oluş düşünülemez. İmâm—ı Rabbâni, kendinden sonra gelen daha çok sünni inançlarını benimseyen birçok mutasavvıfı etkilemiştir.

Bütün yazıları M e k tu b a t isimli bir kitapta toplanmıştır.

Sokrates (M .ö . 4 6 8 — 4 0 0 veya 3 9 9 ) :

Ünlü Yunan filozofudur. Bir heykelci ile bir ebenin oğludur.

Yanında savaştığı Alkibiyad'm hocasıdır. Aristofan tarafından sofist olarak hücuma uğradığı Atina'da, kendisi de sofizmin ve mugalata­ nın düşmanı olarak tanınmıştır. Ne düzenli bir ders vermiş, ne de eser yazarak kitap bırakmıştır. O halkın malı idi. Halkın gittiği her yerde, her halk topluluğunda Sokrat'ı görmek kabildi. Bayramlarda, toplantı­ larda halkın karşısına çıkar, söz söylerdi. Bu zamanlar her şey ona bir öğretim vasıtası olurdu. Bütün hayatı bilgi ve düşüncelerini yaymakla geçmiştir. Onun felsefesi, bize, öğrencileri olan Eflatun ve Ksenofon' un D iyaloglar n ile ulaşmıştır. Demokrasi aleyhindeki hicivli alayla­ rı sonunda hemşehrilerini usandırmıştır. Bunun için Anitos Melitos ve Bikon’un onun aleyhindeki dinsizlik ithamları, bir bahaneden ibarettir. Sokrat hâkimler huzurunda bütün vekarını muhafaza etmiş, ve tek ceza olarak hakimler yurdunda devlet hesabına yaşamaya 199

mahkum edilmesini istemiş fakat baldıran içmeye mahkum edilmiş­ tir. Hiç düşünmeden baldıran zehirini içmiş ve istoacılığa has bir sadelik içinde ölmüştür. Şahin Paşa, Lala (o ım . 1 3 7 6 ) :

Orhan Gazi ve B'nnci Murat devirlerinin, kahramanlıklarıyla tanınmış bir serdarıdır. Şehzadeliğinde Birinci M urat'ın lalalığım yap­ m ıştır. OsmanlIlarda hükümdar soyundan olmadığı halde ilk defa olarak paşa unvanı alan ve beylerbeyi vazifesine tayin edilen kimsedir.

Rumeli'de Zagra, Filibe, Samakov gibi birçok yerlerin alınmasında yararlıkları görülmüştür, ün lü Hacı Übey onun maiyetindeki kuman­ danlardan biridir.

Tarde, Gabriel (1 8 4 3 — 1 9 0 4 ) :

Franaz sosyoloji ve kriminoloji uzmanıdır. San at H aline G etiril­ m iş Canilik, T aklit Kanunları, C ezai F elsefe gibi eserlerinde cinayetler

üzerinde taklidin etkisini göstermeye çalışmıştır.

Tasvir—ı E fkâr :

1862 yılında Şinasi tarafından çıkarılan gazetenin adı.

T ûba :

Cennette bulunduğuna inandan, kökü yukarıda, dallan aşağıda olan büyük bir ağacın adıdır. Bu tabir, gücünü yüksekten alan şeyler için bir benzetme örneği olarak kullandır.

T urgut R eis (1 4 8 5 — 1 5 6 5 ) : En

200

büyük denizcilerim izden birinin ismidir. AvrupalIlar ona

"Dragut"derler. Menteşe köylerinden birinde dünyaya gelmiştir.

Rençberlik ve çobanlıkla geçinen bir ailenin çocuğudur, ¿ ir korsan gemisine tayfa olarak girmiş, zeki ve cesur olduğundan kısa zamanda kaptan olm uştur. Cezayir'e giderek Barbaros H ayrettin'in maiyetine girmiştir. Barbaros’un Preveze Zaferi'nde de o da bulunmuştur. 1540'ta küçük donanmasıyla Korsika'da dinlenm ekte iken Andrea Doria'nın yeğeni tarafından bir baskınla esir edilmiştir. 3 yıl kadar düşman gemilerinde forsa olarak çalışmıştır. 1543'te BarbarosCenova Cumhuri yeti memleketlerini baştan başa yakacağı tehdidi ile Salih Reis'le birlikte Turgut Reis'i esaretten kurtarmıştır. Bunun üzerine Turgut Reis 25 gemilik bir donanma ile denize çıkmış ve T unus'un karşısın­ daki Cerbe Adası'nı kendisine üs yapmıştır. A rtık Turgut Reis Hıris­ tiyan sahilleri ile Hıristiyan sefinelerini titreten bir denizcidir. Bir gün gemilerini kalafat ederken AvrupalIların birleşik donanması tara­ fından bastırılmıştır. Fakat zeki bir davranışla gemilerini yağlı tahta­ lar üzerinden kaydırarak kurtarmıştır. Bunun üzerine kahramanlılığını ve cesaretini takdir eden Osmanlı Devleti, Barbaros Hayrettin vasi., tasıyle onu devlet hizmetine almış ve Turgut Reis'e Karlı ili sancağını vermiştir. Böyle üçüncü derecede bir hizmeti kendisine layık gör­ meyen Turgut Reis, Sadrazam Rüstem Paşa'nın da davranışlarına kıza­ rak Tunus Bey'inin hizmetine girmiştir. Padişah Kanuni Sultan Sü­ leyman kendisine Trablusgarp'ı alırsa kendisini oraya vali tayin edece­ ğini bildirmiş, Turgut Reis Trablusgarp’ı alınca padişah sözünde dur­ mamış, oraya Hadım Murat A ğa'yı tayin etmiş ise de, sonradan Tur­ gut Reis'in hatırlatması üzerine kendisini Trablusgarp'a vali tayin et­ miştir. Beylerbeyi rütbesiyle Trablusgarp'a vali olan Turgut Reis 11 yıl burada valilik yapmış, burada ölerek, Trablusgarp topraklarına gömülmüştür.

Y azıksız N ecip Asım , (1 8 6 1 — 1 9 3 5 ) :

Türk tarihi ve milliyet idéali uğrunda çalışmış, fikir adamlarımız­ dan biridir. Kilislidir. 1880'de Harbiye okulundan mezun olmuş,

201

askerlik hayatını öğretmenlikle geçirmiştir. Albaylıktan emekliye ayrılmıştır. 1908 inkilâbından sonra İstanbul Darülfunun'unda Türk tarihi ve Türk dili tarihi müderrisliği yapmıştır. 3.Büyük Millet Mecli­ sine Erzurum milletvekili olarak katılmıştır. Birçok okul kitapları ve ilmi eserleri vardır. Bunlar arasında M ed rese—i E d e p , M e d e n iy e te H i z ­ m e t, sayılabilir. Fransızcayı iyi bilirdi. Çeviriler de yapm ıştır. Fizik ve resim derslerine dair risaleleri de vardır. Küçük büyük 40 kadar ba­ sılmış eseri vardır. İk d am gazetesinde yayımladığı Türk idealine ve tarihine ait makaleleri ile dikkati çekm iştir. Leon Kahün’ün ünlü G ö k B ayrak adlı kitabını ilk olarak dilimize kazandırmıştır. 1908 inkilâbından sonra Türk Y urdu, Bilgi, Türk Tarih C e m iy e ti M ecm uası, E d e b iy a t Fakültesi Mecmuası nd& makaleleri yayımlanmıştır. .

Z eydan, Corci (1 8 6 1 — 1 9 1 4 ):

Ünlü bir Arap yazarıdır. Gençliğinde düzenli bir eğitim görmedi.

Bir ara Protestan kolejine devam etti. Eczacı diploması aldı. Kısa bir süre sonra Mısır’a giderek El — Zaman gazetesinde çalıştı. 1883’de Sudan'a gönderilen kuvvetlere tercüman olarak katıldı. Kahire'ye yer­ leşti. 1908 yılında İstanbul'a geldi. A r a p ç a L ü g a t D ü zen le m e K ural­ ları, Ş a rk ünlülerinin Biyografileri, İslâm M e d e n iy e ti Tarihi, E d e b iy a t ve Tarih Dersleri bellibaşlı eserleri arasındadır.

202

SÖZLÜK A Abes Agdiye Agnâm Ahkâm Akl—ı selim Aks — i tesir A k s—ül —amel Ale — 1 umum Amel

: : : : : : : : :

Amil A nât Angarya

: : :

Arif Asakir — i Hasa

:

Asr —ı hazır Aşâr

: :

A yniyet'

:

Akla ve gerçeğe aykırı Yenip içilecek şeyler, gıdalar Koyunlar Hükümler, yargılar Sağduyu Tepki Reaksiyon, tepki Genel olarak * Bir kimsenin, dinin buyruklarını yerine getirmek üzere yaptıktan, iş işlem Etken, yapan, faü Anlar, zamanlar, ince farklar] nüanslar ödevi değilken birine zorla ve ücretsiz olarak gördürülen iş Pek anlayışlı, sezgili kimse Osmanlı padişahının eli altında bulunan asker, muhafız kıt'ası Şimdiki çağ Eskiden harmandan sonra toprak ürünle­ rinden onda bir oranında alman vergi Tıp kılık

B Bab —ı fetva Baç

: Şeyhülislâmlık dairesi : Eski Osmanlı idaresinde iskelelere uğra­ yan gemilerden veya kara vergi gümrük­ lerine gelen kervanlardan alınan vergi 203

Bahren Bahriyye Bâlâ Bâliğ Ba’s —ü bad'el — mevt Behimi Belagat

Berren Beynelmilel Beyt — ül — harâm Bid'at Bittabi Budun

Buk'a

Deniz yoluyla Bir devletin deniz kuvvetleri ve orkitle­ rinin tümü Yüksek, yukarı Erişm iş, erginlik, çağma eren Öldükten sonra dirilme Hayvani Sözün veya yazının istenilen etkiye sağlayacak şekilde güzel ve sanatlı olması hali Kara yoluyla j Uluslararası K âbe ye verilen ad Sonradan meydana çıkan din hükümleri ve âdetler Tabiatı üe Siyasal durum lan ne olursa olsun, töre, dil ve kültür nitelikleri bir olup boy ve soy bakımından birbirine bağlı bulu­ nan insan topluluğu; Toprak, yer,ülke

C Câmia Câvidâni Cedi d Celâl Celcelutiyye Celvetiyye Cem âdat 204

Topluluk Sonrasız, ebedi Yeni, kullanılmamış Ululuk, büyüklük, heybet Bir duânın adı Bir tarikat adı Cansız yaratıklar

Cevâz Cevher Cihâd Cumhur Cüzütam

; : : : :

Kanun veya törenin verdiği izin ö z madde Din uğruna savaş Halk, topluluk Askeri, birlik D

Dâr —ü t — tedris Dâr — üt — terbiye Der'uhde Divan Divân — ı hümâyûn

Diyanet Düstur

Ecir Edyân Efkâr—ı umumiyye Efrâd Ehl — i sünnet Emir-ül'mü'minin Enmûzec Esmân Eş — hür — ül — hurum

Ders görülen y er, medrese Terbiye olunan yer, okul Üzerine almak Eskiden devlet adamlarının kurduğu büyük meclis Halkın dava ve şikayetlerinin dinlenip hallolunduğu, devlet işlerinin görüldüğü padişah huzuru Din, dindarlık Genel kurul, başyasa

Sevap Dinler Halkın, umumun düşüncesi Fertler, bireyler Peygamberimizle sahabelerine inançta bu­ lunanlar Mü'minlerin başı, halife Tip, mo (tel Kıymetler, değerler îslâmdan evvel, savaşın ve ölümün haram edildiği Arabi aylardan Zilka'de, Zil­ hicce, Muharrem ve Recep aylan

205

Evâmir—i ilâhiyye Evfak E yâlet Eytâm Ezm ân Fâhiş Fakr Fârig F art Fasih Fellâh Fer'i Fetih Fevri Feza Fıkıh

Fırifte Fürûht Fücût

: Tanrı'nm buyrukları : En uygun : Yönetim bakımından kendine göre ba- • ğımsızlığı olan büyük il : Yetimler : Zamanlar, anlar : ölçü, dışı, aşın : Fakirlik, yoksulluk : Vaz geçen, çekilen : Aşırı, aşınlık : Güzel, düzgün ve açık konuşan : "Çiftçi" anlamında ise de, yalnız Mısır köylüleri hakkında söylenir. : Asılla ilgili olmayan, ayrıntılı : Bir şehir veya ülkeyi düşman elinden savaşla alma : Birdenbire, düşünmeden yapılan : Ucu bucağı bulunmayan boşluk : Müslümanlıkta din ve dünya işleri hak­ kında ana kaynaktan yararlanarak konul­ m uş olan kuralların topu : Aldatılmış, kandırılmış, aldanmış : Satma : Günahın her çeşidi G

Garizi G aybûbet Gayr — i m enkûl Gazve Gözgü

206

: : : :

Tabii, yaradılıştan, kendinden Kaybolma Taşınmaz, göçümsüz Din düşmanı üzerine yapılan savaş : Ayna

sefer,

Gusül

Gûnâ Güherçile

:

İslam dininin gerekli gösterdiği hallerde ve yolda yıkanıp abdest alma : Türlü, gidiş, yol : Barut imalinde kullanılan, kükürde benzer bir maden

H

Hadd -r i fasl Hadis Haiz Halef Halel H alet —i ruhiyye Hal —i hazır Hâlik Halkavi Halkiyât H ân —ı yağma Hanif Hariç'ül —ezvaç Hasbeteri Hâtem ihilâfet Havas

Havayic — i zaruriyye Hâyâlhâne Hazar Hem —zad Hem — zem âa

Aralık Peygamberimizin kutsal sözü Olan kendinde bulunan Birinden sonra gelip onun yerine geçen kimse Bozma, bozukluk R uh hali, ruh durumu Şimdiki durum Yaratıcı Halka şeklinde olan Folklor Türklerin yağma ile biten ziyafetleri İbrahim peygamberin dinine bağlı Dışardan evlenme Uğruna Hilafet mührü Eskiden kendini halktan ayrı ve üstün sayan ve kendisinde bir çeşit ayrıcalık gören yu rttaş sınıfı Giderilmesi gereken ihtiyaçlar Kuruntu melekesi Barış halinde olma Ayni zamanda doğan, yaşdaş Çağdaş 207

Hengam Hiyaban

: Zaman, vakit : İki taraflı ağaçlıklı yol

Hicret

: Göç etm e, Hazret—i M uhammed'in Me­ dine'ye göç etmesi ; Sebep, bilgelik : Varlık sebebi : Koruma : Son, bitim

Hikmet H ikm et—i vücut Himâye H itâm Hizip Hudus Hukuk Hukukfyât Hurdebin

: Bir topluluk içinde am açtan az çok ayrılan küçük bir topluluk, bölüntü, : Meydana çıkma : Töre, yasa ve türlerin bütünü : Hukuk bilgisi : Mikroskop •

istifa

I : Ayıklama, seçilme

İaşe Ibtidar İcâbât İcabet İcâz İcbar İclâs İcma İçtihad

: : : : : : : : :

İ

‘

Yedirip içirme Bir işe başlama Gereklilikler Uyma Aciz bırakma, acze düşürme, prestij Zorlamalar Oturtma, tahta çıkarma Herhangi bir dini konuda anlaşma Fıkıh'da yeditulâ sahibi büyük din bilginlerinin Kur'an—ı Kerim v e ehâdi s'i nübüvviyeye müsteniden vazettikleri şer'i düstur

208

îdad İ’dâdi İdame İfaze İfrağ İftâ İğtidâ İhrâm

: Sayı, hesap, sıra : Eskiden aşağı yukarı lise derecesindeki okullara verilen ad : Sürdürme, devam ettirme : Bereketlendirme : Bir halden öteki hale çevirme : Fetva verme, bir işi fetva ile halletme : Gıdalanma, yiyip içme : Kabe'ye girerken hacıların örtündükleri dikişsiz bürgü

İhsaiyât İhsas İhtiram İhtisap İhtiyar

: : : : :

Sayılama, istatistik Sezdirme, üstü kapalı anlatma Saygı Eskiden belediye işlerine verilen ad Seçme

İhyâ İka' İkame İkametgâh İkdam

: : : : :

İkdar İkrâz İksir

: : :

İktida' İlâm

: :

Canlandırma, diriltme Yapma, etme, vukua getirme Yerine koyma, yerine kullanma Konut Gayret ve sebatla çalışma, devamlı çalış­ ma Güçlendirme ödünç verme Eskiden birçok hastalıkları iyi etmek, içinde birtakım iyi etkiler yaratmak gibi özellikleri olduğuna inandan adı var, kendi yok bir sıvı Uyma Bildirme, bir davanın mahkemece nasıl bir hüküm ve karara bağlandığını göste­ ren resmi vesika Cennet'in ve gökyüzünün en kutsal, en yüksek tabakası

İlliyyûn

209

İlmihâl İltibas İm â İmece

İnfâz İnfirad İnhâ

: : : :

Kitap Birbirine karışma Dolayısıyla anlatma, imleme Birçok kimsenin toplanıp elbirliği ile bir kişinin işini görmesi ve böylece iş­ lerin sıra ile bitirilmesi : Bir yargıyı yürütme, yerine getirme : Ayrı durma, yalnızcılık : Bir vazifeye ta'yin veya bir maaşa terfi için yazılan yazı

İnhisaf İnsilâh İnşikak İntaç İrbâh İrca' İrtika' İs'ad İsâl İstiare İstidlal

: : : : : : : : : : :

İstizah İştikak

: :

İtfa İtikaf

: :

İttirat İttisal İzmihlal İztirâr

: : : :

210

Tutulma, parlaklığı gitme Soyulma, sıyrılıp çıkma Yarılma, çatlama Sonuçlama, bitirme Faizle para verme Döndürme Yükselme, yukarı çıkma Yükseltme, yukarı çıkartm a Ulaştırma İğreti olarak alma Dolayısıyla anlama, bir şeye dayanarak hükme varma Gensoru, bir şeyin açıklanmasını istemek Bir kökten gelen kelimelerin açıklanması­ nı istemek Bir borcu Ödeyerek kapatma, söndürme Dünyadan dini eteğini çekip bir köleye çekilme Saat gibi tek düzenli Bitişme Yıkılma, çökme Çaresizlik, ihtiyaç, zarûret

Kabalak

:

Kabl —et—tarih Kaadi—1 —kudât

: :

Kal Kaliçe Kalpak

: : :

Kanton

:

Karabet Kaside

: :

: Kavil Kavim Kavmiyât Kazâ Kazasker Kehkeşan Kelam Kemiyet Kerhen Kesafet Keşif Kılan, K lan

: : : : : : : : : : : :

K Birinci Dünya Savaşı'nda Osmanlı ordu­ sunda kullanılmış olan şapkaya benzer bir çeşit başlık Tarihten evvel En büyük kadı, Şeyhülislam veya Kazasker rütbesinde bulunan kimse söz, laf Küçük halı Hayvan postundan veya buna benzer kum aştan yapılmış başlık İsviçre konfederasyonunu meydana geti­ ren devletlerden her biri Yakınlık, hısımlık Eskiden, onbeş beyitten aşağı olmamak, bütün beyitlerin ikinci mısraları en baştaki ile kafiyeli bulunmak ve çoğu büyükleri övmek üzere yazılan şiir Hindistan'da halkın ayrılmış olduğu bir­ birine karşı kapalı sınıflardan biri.

Söz Budun Etnografya Davaları görme işi Eskiden büyük bir ilmiyye aşaması Samanuğrusu Olgunluk, yetkinlik Nicelik istemeyerek, gönülsüz Yoğunluk Bulma, İlkel toplumlarda birkaç ailenin bir arada yaşamasından meydana gelen kabile 211

Kuvve — i müeyyide Kuvve — i te'yidiyye Kuzat Küdûret Küreviyyet

Bir şeyi başka bir şeye benzeterek hüküm verme Ortaklaşacılık Sömürge Siyasal bir gayeye varmak için silâh kullanan gizli topluluk Devletler birliği Çirkinlik Eskiden kur'a çekerek yeni asker olan­ lara verilen ad Temel işleri konuşmak üzere bir kurumun belli zamanlarda veya gerektikçe yaptığı genel toplantı Yaptırım gücü Destekleme kuvveti Kadılar Keder, tasa Yuvarlaklık

Lâ —aletta'yin La — yetegayyer Lâ — yezâl Lede — 1 — iktizâ Ledünni

L Ayırd etmeksizin, rastgele Değişmez, bozulmaz Bitimsiz Gerektiği zaman icap ederse Allah bilgisine ve sırlarına ait, onunla

Lisan iy ât Lovayyalizim

ilgili Dilbilimi M a'kuliyet ve kanun dairesinde olma

Ma—ba'd—et—tâbiiyye Ma—bih—it tatbik Maderi

M Fizik ötesi, metafizik Uygulamaya vesiyle olan Annelik, analık

Kıyâs Kollektivizm Koloni Komite Konfederasyon Kubh K ur'a efradı Kurultay

212

Maden aile Mahmi Ma’kulât Makulevi Ma'mur Maraz i Ma'şer Ma'yub Mecelle

Medyum

Mefkûre Mahakim Mekanen M e'kd Mekrûh Melek—üs—sıyâne Memalik—i mahrusa Menasik—i îslamiye MendOb Mesâğ Meşayih Meşiyyet Meşruiyyet Mevâki Mevâşi Mevkut Miri

: Annenin hâkim olduğu aile : Korunulan : Aklın uygun bulduğu, akıl üe bilinen şeyler : Kategorik : Bayındır : Hastalıkla ilgili : Topluluk : Ayıplanmış : Fıkıh ilminin muameleye ait olan kısmı­ na dair Tanzim at'tan sonra telif edilmiş bir eser :

îspirtizmacılara göre, insanlarla ruhlar arasında aracılık yapmak kabiliyetinde olan kimse Ülkü, ideal Mahkemeler Mahal ve yer itibariyle Geçim yeri İdam dininde haram derecesinde zorlu olmayan yasak Koruyucu melek Osmanlı ülkesi, Türkiye İslamm ibadet yerleri Şeriatça yapılması uygun görülen İzin, cevaz Şeyhler İrâde Kanuna uygun bulunma Mevkiler, yerler Davar ve mal gibi hayvanlar Süreli, belli vakitlerde çıkan Beğlik, devlet hâzinesine ait 213

Muallâkat

Muaşşir Miibah Mubassır

Muhabbetullah Muhadenet Mukannen Mukarin Muktezi Muntafı Mu 'tekif Mutezile

Muzaaf Muztar Mübayenet Mübdi' Mübellig Müfaheme Münâkiz Münker Münkir Müstease Mütezâd Müvellidülhumuza Müvellidülma' 214

: İslamdan önce Arap şairlerinin beğenilip Kâbe duvarına asılmış m eşhur yedi kasidesi : Ondalıkçı vergisini tesbit eden ve alan : Yapılması, Müslüman dinince ne yasak edilmiş, ne de buyurulmuş olmayan : Gözetici, okullarda öğrencilerin, durumu ile yakından ilgilenen, düzenliği sağlayan kimse : Tanrı sevgisi : Yakın ahbaplık, dostluk : Belli, belirli : Yaklaşan, kavuşan : Lazım gelen, icap eden : Sönen, sönük : Bir ibadethaneye çekilip namaz, niyaz ve ibadetle meşgul olan : Kaderi inkar edip" kul, ettiklerinin yaratıcısıdır" diyen ve Allah'ın sıfatları konusunda sünnet ehlinden ayrılan bir Müslüman felsefesine uyanlar : İki kat : Zorda, zorunlu, zaruri : Ayrılık, başkalık : Türeten, yaratan : Haber veren, bildiren : Anlaşma : Birbirini tutm ayan : Din yasağı, inkâr edilmiş : T ann'nın var olduğuna inanmayan : Fosil : Zıt olan, çelişik olan : Oksijen : Hidrojen

Naklî Namiye Nâsuti Nefir — i âmm Nehc Nesebi Nifâs Nizam — ı cedid Nukud

N : Söylenegelen : Bitkilerin büyüme gücü : Dünyaya, insanlığa mensup, dünya ile, insanlıkla ilgili : İşe yarar bütün erkeklerin savaşa katıl­ ması, toptan seferberlik ilanı : Doğru yol : Soya, kuşağa ait : Loğusalık hâli : Padişah üçüncü Selim zamanında kurul­ muş olan yeni askerlik : Nakdin çoğulu, paralar

ötüken

ö : Orhon ülkesinde eski Türklerin hükümet merkezj

Pederşahi aile Pes — m ânde Pes — zinde Proleterya

: : : :

Protestan

Rakabe Rebh — i mülzim Reybi

P Babanın hâkim olduğu aile Geri kalmış, geride bulunan Artakalan Günlük çalışmasıyla yaşayan, başka geliri olmayan kimselerin meydana getirdiği - sınıf : Prostestanlık mezhebinden olan kimse, Katoliklikden ayrılmış Hiristiyanlar R : Kul, köle, cariye : Fahiş faiz : Şüpheci 215

Rücu Rüsum

: Geri dönme : Vergiler

:S Sarf ü nahv Sayruret Seciye Semiyye Setr — i avret Sipahi Sûk — ıuk âz

Süci Sünnet—i subhaniyye

Dilbilgisi Olma, bir halden başka bir hale değişme Karakter Klan Ayıp yerlerini kapama Eskiden Yeniçeriler zamanında bir sınıf atlı asker : İslâmdan önce, Arap yarımadasında bulu­ nan ve Arap şairlerinin toplanıp şiir yarışı yaptıkları Nahle ile Taif arasında kurulan ünlü panayırın adı : Şarap : İlâhi kanun

Ş Şaman

:

Şâri Şe'm yet Şer

: : :

Şerik Şey'i

: :

216

Sibirya'da oturan birtakım Türk boyla­ rında def çalarak, raksederek, şarkı söyleyerek ayin yapan ve böylece ruhlar­ la ilişki kurarak hastalıkları iyi ettiğine, istenilen bir takım sonuçları sağladığına inanılan kimselere AvrupalIların verdiği ad Şeriat koyan, kanun koyan Gerçeklik T ann'nın emri âyet, hadis, icma—ı üm­ m et ve kıyas — ı fukuha esasları üzerine kurulmuş olan din kuralları Ortak Nesnel

T Taaddüd — ü zevcât

:

Birkaç

kadınla

evlenip

nikâh

altında

birkaç kadın bulundurma Tâbir — i âharla

:

Tabu

:

Başka deyim le İlkel kavimlerde kutsal sayılıp kendisine dokunulm ası

yasak

edilen

kimse veya

kullanılması-yasak edilen şe y Tahdik

:

Gözünü ayırmadan dikkatli dikkatli bak­ m a, iyice incelem ek

Taoizm

:

Çin'in halk dini. Cinlere, perilere, ölü­ lere, putlara, şeytan a tapm ayı ve yanlış inanışlarda bulunm ayı ve büyücülüğü bir araya getirmiş bir dindir.

Tat

:

Türk'e yabancı olan kimselere veya to p ­ luluklara,

özellikle

Arap

ve

İranlIlara

veriler ad Tesnin

:

Sünnet, kanun haline getirme

Teznim

:

Kutsal şeyleri hakir görmek ve onlarla alay

etm ek (Bir k im seyi, düşmanlık

iç in birine gönderm e)

U • Ü Uhrevi

:

Öbür dünya ile ilgili. Ah ire Ee ait

Üf'ûle

:

F onk siyon

Zadegân

:

Z (Sınıf farkı güden cem iyetlerde) soylu

Zarurat

:

Zaruretin ço ğ u lu , zorunluklar

Zül — ı — uîlah

:

Allah’ın gölgesi

Zihincilik

:

Akılcılık

takımı

217