Natura 2000 w Puszczy Knyszyńskiej. Wybrane gatunki ptaków.

NATURA 2000 W PUSZCZY KNYSZYŃSKIEJ WYBRANE GATUNKI PTAKÓW

Literatura Gooders J. 2003 Ptaki Polski i Europy, Larousse Polska, Wrocław (red.) Gromadzki M., Gromadzka J., Mokwa K., Sikora A., Wieloch M., Zagalska-Neubauer M., Zielińska M., Zieliński P. 2004 Ptaki (część I), Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 - podręcznik metodyczny, T.7: 315, Ministerstwo Ochrony Środowiska, Warszawa (red.) Gromadzki M., Gromadzka J., Mokwa K., Sikora A., Wieloch M., Zagalska-Neubauer M., Zielińska M., Zieliński P. 2004 Ptaki (część II). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny, T. 8: 315, Ministerstwo Ochrony Środowiska, Warszawa Jonsson Lars 2006 Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego, Muza SA, Warszawa Kruszewicz A.G. 2007 Ptaki Polski. Encyklopedia ilustrowana, MULTICO Oficyna Wydawnicza www.oiseaux.net www.iucnredlist.org http://www.iucnredlist.org/apps/redlist/details/141719/0

2

Wstęp

(LC)

Co to jest: ekologia, ochrona przyrody, biocenoza, ekosystem?

Ochrona przyrody nie jest nowomodną ideą ani kaprysem naszych czasów. Człowiek przekształcając i wykorzystując naturę do swoich potrzeb, już od początku dostrzegał konieczność i potrzebę jej ochrony. Początkowo zabiegi takie miały nieświadomy charakter i wypływały z pierwotnego lęku przed siłami natury. Wraz z formowaniem się stosunków feudalnych, gdy dobra przyrody w danym państwie, a często i samo państwo, były traktowane jako prywatna własność władcy, zaistniała potrzeba zabezpieczenia tych dóbr przed uszczupleniem. Z czasem, zwłaszcza w XIX wieku, pod wpływem potężnego prądu kulturowego romantyzmu zaczęto chronić zasoby przyrody również ze względu na ich piękno. Na koniec uświadomiono sobie, że człowiek jest również częścią natury i że jego zdrowie i dobrobyt zależą od jej „zdrowia” i zasobów, a te nie dość, że są ograniczone, to pozostają ze sobą w skomplikowanym związku powiązań i zależności. Powstała więc nauka badająca strukturę i funkcjonowanie przyrody, a przede wszystkim oddziaływania wzajemne między organizmami oraz oddziaływania między organizmami i środowiskiem, w którym żyją. Naukę tę nazwano ekologią. Termin ten został wprowadzony w 1869 roku przez Ernesta Haeckla. Bywa mylony często i używany zamiennie z wyrażeniem: ochrona przyrody. Naukę o problemach ochrony przyrody i jej zasobów, badającą przyczyny i skutki przemian w naturalnych lub zmienionych przez człowieka układach przyrodniczych, zachodzących na skutek działalności człowieka, nazywamy sozologią. Najwyżej zorganizowany układ przyrodniczy, obejmujący wszystkie gatunki żyjące na tym samym terenie i wchodzące ze sobą w rozmaite relacje, nazywamy biocenozą. Biocenoza wraz z jej środowiskiem nieożywionym, czyli biotopem, tworzy ekosystem. Jednym z najważniejszych problemów ochrony przyrody jest ochrona i zachowanie bioróżnorodności.

Co oznacza termin „bioróżnorodność”?

Bioróżnorodność albo różnorodność biologiczna to – ogólnie rzecz ujmując – rozmaitość form życia na Ziemi.

Klasyczna definicja bioróżnorodności wg Edwarda O. Wilsona („Diversity of life”, 1992) „Różnorodność biologiczna to zróżnicowanie wszystkich organizmów, rozpatrywane na wszystkich poziomach organizacji przyrody, od odmian genetycznych w obrębie gatunku, poprzez rodzaje, rodziny i jeszcze większe jednostki systematyczne, a także rozmaitość ekosystemów – zarówno zespołów organizmów żyjących w określonych siedliskach, jak i samych warunków fizycznych, w których żyją.”

Różnorodność biologiczna występuje na trzech poziomach organizacji przyrody: * ekosystemowym, a więc jest to bioróżnorodność biocenoz, ekosystemów oraz krajobrazów; * gatunkowym, czyli jest to bioróżnorodność roślin, zwierząt i grzybów; * genetycznym, gdzie bioróżnorodność przejawia się w rozmaitości genów obecnych w pulach genowych różnych populacji.

Populacja – grupa organizmów jednego gatunku, zasiedlających ten sam obszar w tym samym czasie i mogących oddziaływać na siebie wzajemnie.

Te trzy poziomy są ściśle ze sobą powiązane i oddziałują na siebie. Wyniki ostatnich badań

3

ekologicznych wskazują na wyraźny wpływ struktury krajobrazu i poziomu ekosystemowego na zjawiska zachodzące na poziomie genetycznym. Najmniejsze zakłócenie w łańcuchu tych zależności może spowodować załamanie całej struktury i wywołać trudne do przewidzenia skutki.

Na przykład większość roślin jest zapylana przez owady, głównie przez pszczoły, miesierki i trzmiele. Samych pszczół naliczono w Polsce ok. 450 gatunków, z których najważniejsza dla gospodarczej działalności człowieka jest pszczoła miodna. Zdecydowana większość zapyleń odbywa się za jej sprawą. Co się stanie, jeśli rośliny przestaną być zapylane? – Zabraknie nie tylko miodu. Jak wykazały ostatnie badania, populacje pszczele drastycznie maleją na całym świecie.

I to do tego stopnia, że w jednej z chińskich prowincji wyginęły definitywnie i drzewa owocowe muszą być zapylane ręcznie przez człowieka!

Czy bioróżnorodność jest ważna?

Tak. Cywilizacja powstała dzięki wykorzystaniu przez człowieka jej darów. Często nie uświadamiamy sobie, że korzystamy z produktów, będących wytworem elementów składających się na różnorodność biologiczną (lekarstwa, kosmetyki, tekstylia, galanteria skórzana, meble).

Ponad 40% lekarstw przeciwnowotworowych jest pochodzenia roślinnego. Bez wierzby nie byłoby aspiryny, bez naparstnicy – leków nasercowych, bez wydzieliny jedwabników – jedwabiu, bez sosny supraskiej – masztów okrętowych, bez pszczół – miodu, bez krów – mleka i jego przetworów, bez bawełny – cenionych tkanin itd. Należy sobie przy tym uświadomić, że każdy z tych produktów to właściwie efekt „pracy” całego ekosystemu – łańcucha związków i zależności biologicznych, wśród których dany gatunek „znalazł” dogodne warunki do rozwoju i funkcjonowania. Uprawa ziemi i wzrost roślin jest możliwy dzięki obecności w glebie bakterii i grzybów, które rozkładają materię organiczną i użyźniają glebę. Na świecie istnieje od 5 do 100 mln gatunków, przy czym nauka poznała i nadała nazwy ok. 2 milionom (dla porównania: w Puszczy Knyszyńskiej egzystuje ok. 2500 gatunków – bez grzybów). Nie znamy całej struktury powiązań i zależności między nimi.

Możemy sobie z grubsza wyobrazić katastrofę, do której może dojść, gdy znikną pszczoły, ale trudno przedstawić sobie skutki wymarcia takiej np. zgrzytnicy zielnokawowłosej (gatunek owada z rodziny kózkowatych) lub rzepika szczeciniastego (gatunek rośliny z rodziny różowatych).

Wiemy tylko, że im bardziej gatunkowo zróżnicowany jest ekosystem, tym większa jest jego zdolność do samoregulacji i przetrwania.

Czy ochrona przyrody odbywa się kosztem rozwoju gospodarczego?

W żadnym wypadku. Jest to jeden z szeroko rozpowszechnionych mitów. Naukowcy brytyjscy doszli do wniosku, że działalność oparta na środowisku naturalnym wnosi do gospodarki brytyjskiej wkład w wysokości ok. 100 miliardów dolarów rocznie. Jak stwierdził komisarz unijny Stavros Dimas w swym przemówieniu „Why Nature Matters?” podczas konferencji inaugurującej Zielony Tydzień w dniu 30 maja 2006 roku „podstawą naszego dobrobytu są zdrowe ekosystemy i że ekosystemy – zarówno w UE, jak i na całym świecie – są dalekie od takiego stanu. Są one w rzeczywistości w stanie upadku.”

ONZ określiła cztery „usługi ekosystemów” w swojej Milenijnej Ocenie Ekosystemów (Millennium Ecosystem Assessment) z 2005 r. Są one uznawane za dane raz na zawsze, lecz obecnie doświadczają spadku o dwie trzecie. Owe zasługi to: • zapewnienie takich towarów, jak żywność, włókna, paliwa i surowce; • regulacja powietrza, którym oddychamy, i systemu wód planety; • regulacja żyzności gleby i reprodukcji roślin; • korzyści kulturowe z dzikiej przyrody i obszarów naturalnych.

Pogorszenie się usług ekosystemów prowadzi w efekcie do uszczuplenia zasobów naturalnych,

4

na przykład niemal zupełnego wytępienia ryby tak kiedyś popularnej, jak dorsz, lub zniszczenia siedlisk przyrodniczych, których obecność łagodzi zwykle skutki klęsk żywiołowych w rodzaju cyklonów lub tsunami. Wycinanie lasów na stokach wzgórz i gór skutkuje erozją gleby i może prowadzić do takich zjawisk, jak osuwanie się gruntów i lawiny błotne. Usuwanie lasów w ogóle obniża zdolność retencyjną podłoża i w efekcie sprowadza zagrożenie powodzią. Stosowanie środków chemicznej ochrony roślin może spowodować katastrofę globalną, jaką jest wymieranie owadów zapylających. Za zanikanie pszczół, wspomniane w wyżej podanym przykładzie, naukowcy francuscy obwiniają środek owadobójczy o nazwie imidacloprid, sprzedawany pod kilkunastoma różnymi nazwami w wielu krajach świata.

Ceną płaconą za nieumiarkowane korzystanie i wykorzystywanie ekosystemów jest przykład chińskiego cudu gospodarczego. Dwadzieścia lat niekontrolowanego rozwoju doprowadziło do tego, że 20% gleby w tym kraju dotknięte jest erozją, 75% jezior i prawie wszystkie wody przybrzeżne są zanieczyszczone, 90% obszarów trawiastych jest zdegradowanych!

Co to jest Natura 2000?

Ochrona bioróżnorodności w Unii Europejskiej polega na zachowaniu i ochronie zagrożonych wyginięciem siedlisk przyrodniczych i gatunków roślinnych oraz zwierzęcych na terenie Europy, charakterystycznych dla 9 regionów biogeograficznych. W Polsce występują 2 takie regiony: kontynentalny, który zajmuje 96% powierzchni kraju (obszar niżu) i alpejski – 4% (tereny górskie).

Aby chronić zagrożone składniki bioróżnorodności na kontynencie europejskim Unia Europejska ustanowiła Europejską Sieć Ekologiczną Natura 2000. Twór ten jest zespołem obszarów przyrodniczo cennych, wyznaczonych na podstawie jednolitych kryteriów i połączonych ze sobą siecią korytarzy ekologicznych.

Korytarz ekologiczny – przestrzeń łącząca obszary siedliska, które uległo rozkawałkowaniu na skutek działalności człowieka, najczęściej przez budowę dróg i działalność rolniczą.

W każdym z krajów Unii określa się listę siedlisk i gatunków, dla których należy utworzyć obszary Natura 2000. Każdy z obszarów może być chroniony w różny sposób, na wielu gospodarka człowieka nie musi być ograniczana, a nawet mogą być wspierane finansowo – dla zachowania pewnych ekosystemów półnaturalnych – niektóre jej formy, takie jak ekstensywne rolnictwo.

Ekosystem półnaturalny oznacza biocenozę i jej środowisko nieożywione wyraźnie zmienioną przez działalność człowieka, lecz wciąż zdolną do samoregulacji i podlegającą naturalnym procesom. Takim układem przyrodniczym jest na przykład niekoszona łąka.

Podstawę prawną sieci Natura 2000 tworzą dwie dyrektywy * Dyrektywa Rady UE o ochronie naturalnych siedlisk oraz dziko żyjącej fauny i flory, zwana Dyrektywą Siedliskową (92/43/EWG, uchwalona 21 maja 1992 roku) wraz z sześcioma załącznikami; w oparciu o nią wyznacza się Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000, tzw. SOO. Załączniki: I – Lista 200 typów siedlisk przyrodniczych zagrożonych w Europie, dla których należy tworzyć SOO. II – Lista 483 gatunków roślin i 222 gatunków zwierząt, dla których to gatunków i ich siedlisk trzeba tworzyć SOO. III – Kryteria selekcji i identyfikacji obszarów siedliskowych, uznanych na wstępie jako obszary o znaczeniu wspólnotowym.

5

IV – Lista gatunków roślin i zwierząt, które na terenie Unii Europejskiej wymagają ochrony ścisłej.

V – Lista gatunków, których pozyskanie ze stanu dzikiego może podlegać ograniczeniu.

VI – Lista zabronionych metod odławiania i zabijania ssaków i ryb.

Siedlisko przyrodnicze to obszar lądowy lub wodny o charakterze naturalnym bądź półnaturalnym, o określonych biotycznych i abiotycznych cechach środowiska wraz z charakterystycznym typem zbiorowiska roślinnego. * Dyrektywa Rady o ochronie dziko żyjących ptaków, znana jako Dyrektywa Ptasia (79/409/ EWG, uchwalona 2 kwietnia 1979 roku) oraz pięć załączników; na jej podstawie wyznaczany jest Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków Natura 2000, tzw. OSO. Załączniki: I – Lista 195 gatunków ptaków wymierających lub zagrożonych, dla których trzeba tworzyć OSO. II – Spis gatunków, na które wolno polować.

III – Spis gatunków, które mogą być przedmiotem handlu.

IV – Spis nieakceptowanych w krajach Europy metod odłowu i zabijania ptaków.

V – Propozycje tematów badawczych i ekspertyz dotyczących podejmowania właściwych działań ochronnych.

Każdy z obszarów ma swoją nazwę i specjalne oznaczenie kodowe.

Oznaczenia kodów PLH Specjalne obszary ochrony siedlisk (czyli SOO) PLB Obszary specjalnej ochrony ptaków (czyli OSO) Obszary specjalnej ochrony ptaków i specjalne obszary PLC ochrony siedlisk, których granice całkowicie się pokrywają Na terenie Puszczy Knyszyńskiej wyznaczono obszar o kodzie PLB200003, nazwie „Puszcza Knyszyńska” i powierzchni 132 372,2 ha oraz obszar o kodzie PLH200006, nazwie „Ostoja Knyszyńska” i powierzchni 136 084,4 ha.

W polskim porządku prawnym kwestia obszarów Natura 2000 jest regulowana w następujących aktach prawnych: * ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska * ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody * ustawie z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko * rozporządzeniu ministra środowiska z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000 * rozporządzeniu ministra środowiska z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000.

Jak działa Natura 2000?

W obszarze Natura 2000 nie podlega zmianie ani dotychczasowy sposób funkcjonowania tego obszaru, ani rodzaj prowadzonej na nim gospodarki, jeśli chronione siedliska i gatunki pozostają w tzw. właściwym stanie ochrony (zdefiniowanym w art. 1 Dyrektywy Siedliskowej jako korzystny status ochrony, czyli KSO).

6

Właściwy stan ochrony siedliska ma miejsce wtedy, gdy: 1) naturalny zasięg siedliska przyrodniczego i jego powierzchnia w obrębie tego zasięgu są stałe lub nie zmniejszają się; 2) właściwa mu struktura i funkcje konieczne do jego utrzymania istnieją i istnieć będą w przyszłości; 3) zachowany jest tzw. właściwy stan ochrony zamieszkujących dane siedlisko gatunków.

Właściwy stan ochrony gatunku dotyczy sytuacji, w której: 1) gatunek jest trwałym składnikiem właściwego dla niego siedliska, na co wskazuje analiza danych dotyczących liczebności populacji danego gatunku w przeciągu dłuższego okresu; 2) nie zmniejsza się naturalny zasięg gatunku; 3) istnieje siedlisko o odpowiednio dużej powierzchni dla utrzymania populacji danego gatunku.

Należy prowadzić w pewnych odstępach czasu (od 3 do 6 lat) monitoring, aby sprawdzić, czy sytuacja danego obszaru nie ulega zmianie na gorsze.

Jeżeli prowadzona gospodarka zagraża chronionym ekosystemom i gatunkom lub negatywnie na nie oddziałuje, Natura 2000 powinna spowodować dostosowanie tej gospodarki do potrzeb ochrony.

W przypadku, gdy chronione gatunki lub ekosystemy będą potrzebować specjalnych zabiegów ochronnych, Natura 2000 powinna umożliwić ich wykonanie i sfinansowanie. Poza tym Natura 2000 powinna przeciwdziałać potencjalnym zagrożeniom dla chronionych ekosystemów i gatunków.

Najważniejszymi instrumentami realizacji celów Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 są: - oceny oddziaływania na środowisko - plany ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków, dla których utworzono obszar przyrodniczo cenny Natura 2000.

Każdy, kto ma zamiar zrealizować przedsięwzięcie o charakterze gospodarczym na obszarze objętym przez Europejską Sieć Ekologiczną Natura 2000, a także poza nim, musi się liczyć z koniecznością dokonania oceny oddziaływania tego przedsięwzięcia na środowisko. Rolnicy zainteresowani podjęciem działalności na obszarze Natura 2000 mogą skorzystać z programu rolnośrodowiskowego, który oferuje szereg pakietów rolnośrodowiskowych (w szczególności pakiety 4. i 5.). W ramach każdego z pakietu przewidziano możliwość realizacji wariantów rolnośrodowiskowych. Pakiety 4. i 5. zawierają ich po 10.

Pozwoleń na realizację wszelkich inwestycji i przedsięwzięć o charakterze ekonomiczno – gospodarczym zarówno na obszarach Natura 2000, jak i poza nimi, po spełnieniu odpowiednich warunków, a także odnośnych informacji udziela na terenie województwa podlaskiego Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska.

Oto jej adres: Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Białymstoku 15-554 Białystok, ul. Dojlidy Fabryczne 23 Potrzebnych informacji można również zasięgnąć na stronie internetowej urzędu: www.bialystok.rdos.gov.pl – zakładka: Obsługa klienta

7

8

fot. Grzegorz Leśniewski

Bielik

Haliaeetus albicilla Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Bielik

Haliaeetus albicilla

(LC)

Rodzina: jastrzębiowate

Długość: 80-85 cm; rozpiętość skrzydeł: 200-245 cm.

Lęgi: Znajdujące się zwykle na wysokim drzewie gniazdo to konstrukcja z gałęzi stopniowo zwiększająca swoje rozmiary, gdyż para bielików może zamieszkiwać je przez kilka sezonów. Samica składa jaja (2 – 3) w drugiej połowie lutego lub w marcu. Wysiadywanie jaj, głównie przez samicę, trwa 38 dni, ale pisklęta wykluwają się stopniowo i przebywają w gnieździe przez 10 – 11 tygodni.

Siedlisko: Siedliskiem tego gatunku są głównie środowiska wodne; mogą to być jeziora, rzeki, a także rozległe bagna.

Pokarm: Bielik żywi się głównie rybami, ptactwem wodnym, a także padliną.

Młode osobniki przed uzyskaniem dojrzałości płciowej (4 – 5 lat) mogą przemieszczać się na znaczne odległości i koczować w miejscach obfitujących w pokarm.

Zagrożenia: Bielikowi zagraża przekształcanie naturalnych siedlisk (np. osuszanie bagien, łąk), zanieczyszczenie wód, nadmierna presja turystyki, kłusownictwo, niepokojenie ptaków w okresie lęgowym oraz zmniejszanie bazy żerowej w wyniku postępującej zabudowy.

Ochrona: Aby chronić populacje tego gatunku należy ograniczać zabudowę turystyczną wzdłuż brzegów jezior i wysp, budować sztuczne gniazda, eliminować linie i słupy energetyczne na rzecz podziemnych lini. Wskazane jest pozostawianie fragmentów starodrzewów w sąsiedztwie zbiorników wodnych i rzek.

W Puszczy Knyszyńskiej bielik gniazduje w starodrzewach sosnowych, najczęściej w sąsiedztwie terenów otwartych i obszarów bagiennych. Nie znajduje on jednak tutaj zbyt wielu miejsc do żerowania, gdyż niewiele jest najbardziej odpowiednich dla niego, większych zbiorników wodnych.

Mimo tego jego liczebność w ostatnich latach wzrosła i obecnie lęgi odbywa tu przynajmniej 6 par bielików. Często można obserwować te ptaki, jak przelatują wiele kilometrów w poszukiwaniu pokarmu.

Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Występowanie: Gatunek zamieszkuje głównie zachodnią i północną część kraju, również Karkonosze. W Polsce liczebność bielika w ostatnich kilkunastu latach znacznie wzrosła i szacuje się ją na ponad 800 par.

Natura 2000 w Puszczy Knyszyńskiej

Opis: Bielik jest bardzo dużym ptakiem drapieżnym, o upierzeniu przeważnie koloru brązowego. Dorosły osobnik posiada charakterystyczny krótki, klinowaty, biały ogon, przez co trudno go pomylić z innym ptakiem.

9

10

fot. Grzegorz Leśniewski

Bocian czarny Ciconia nigra Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Bocian czarny

Ciconia nigra

Rodzina: bocianowate

Długość: 88 - 100 cm, rozpiętość skrzydeł: 185 – 210 cm.

Lęgi: Gniazdo często buduje na starych i dorodnych drzewach lub na stromych ścianach skalnych. Przypomina ono ogromną budowlę złożoną m.in. z gałęzi, traw, mchów i ziemi, która “wiąże” ze sobą wszystkie elementy. Bocian czarny składa od 2 do 6 jaj, jednak zdarza się, że zabija potomstwo: albo słabsze osobniki, albo – na skutek niewystarczającej bazy pokarmowej w danym roku – ich „nadmiar”. Jest to dosyć rzadkie zjawisko wśród ptaków. Okres wysiadywania trwa 35 – 36 dni. Wysiadują oboje rodzice.

Siedlisko: Bocian czarny zamieszkuje trudno dostępne lasy z podmokłymi i zabagnionymi terenami oraz tereny w pobliżu rzek, jezior, stawów hodowlanych i terenów otwartych.

Występowanie: Osobniki tego gatunku, ok. 1200 par występują na terenie całego kraju.

Zagrożenia: Dużym zagrożeniem dla populacji bociana czarnego jest niepokojenie ptaków w pobliżu gniazd zarówno w okresie lęgowym, jak i poza nim. Inne zagrożenia wynikają z działalności człowieka, gospodarki leśnej i rolnictwa. Czasami bociany czarne bywają ofiarami kolizji z liniami elektrycznymi.

Ochrona: Istnieje zakaz prowadzenia wszelkich działań (głównie prac leśnych) w promieniu 500m od gniazda w okresie lęgowym, natomiast poza tym okresem odległość wynosi 200m. Zalecane jest także ograniczanie ruchu turystycznego w okresie pomiędzy kwietniem i sierpniem w okolicach gniazd, utrzymywanie odpowiednich stosunków wodnych w lasach (potoki, jeziorka, stawy, bagna) oraz zaniechanie osuszania.

Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Pokarm: Żywi się płazami, rybami, owadami i ślimakami. Przeważnie odwiedza tereny leśne, potoki, bagna, ale również łąki i trzcinowiska. Można go wtedy spotkać w towarzystwie bociana białego.

Natura 2000 w Puszczy Knyszyńskiej

Opis: Bocian czarny to brat powszechnie występującego u nas bociana białego.

W upierzeniu dominują barwy czarne z zielonofioletowym połyskiem, na piersi i brzuchu białe, czerwone zaś na dziobie, nogach i wokół oczu. Jest bardziej płochliwy niż jego krewniak – bocian biały i znacznie trudniej go obserwować.

W Puszczy Knyszyńskiej bocian czarny zamieszkuje okolice rozległych obszarów bagiennych, obfitujące w starodrzewy. Najłatwiej spotkać go przy ciekach wodnych, często żeruje na płytkich rozlewiskach bobrowych lub śródleśnych stawach. Pomimo zwiększenia w ostatnich latach liczby obszarów podmokłych liczebność bociana czarnego w Puszczy spadła i gniazduje tu obecnie poniżej 10 par tego gatunku.

11

12

fot. Grzegorz Leśniewski

Orlik krzykliwy Aquila pomarina Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Orlik krzykliwy

Aquila pomarina

(LC)

Rodzina: jastrzębiowate

W Puszczy Knyszyńskiej orlik krzykliwy występuje w miejscach, gdzie wilgotne, ekstensywnie użytkowane tereny łąkowe przylegają do starszych, najczęściej wilgotnych lasów. Najliczniej występuje na skraju śródleśnych dolin rzecznych. Populacja orlika krzykliwego na tym obszarze jest w miarę stabilna: gniazduje tu ponad 50 par tego orła.

Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Długość: 62 – 74cm; rozpiętość skrzydeł: 160 – 180cm.

Lęgi: Gatunek ten buduje gniazdo na drzewie mniej więcej na wysokości 15m od ziemi. Składa się ono z gałęzi i traw. Zdarza się, że orlik zajmuje gniazda zbudowane przez inne ptaki drapieżne np. myszołowy. Samica znosi najczęściej 2 jaja i to ona zajmuje się ich wysiadywaniem przez okres 36 – 41 dni. Pisklęta wykluwają się niejednocześnie, co sprawia, ze starsze dominuje i uniemożliwia właściwy rozwój młodszemu lub słabszemu osobnikowi, który prawie zawsze ginie. Zjawisko to nazywamy kainizmem. Młode przebywają w gnieździe przez 55 – 60 dni.

Siedlisko: Gniazda często zlokalizowane są na krawędzi lasów liściastych i mieszanych blisko wilgotnych łąk, często w pobliżu mokradeł.

Pokarm: Dieta orlika złożona jest z małych ssaków i płazów, rzadziej składa się z niewielkich gatunków ptaków i gadów. Gatunek ten w zależności od klimatu i zasobności żerowisk potrafi dostosowywać dietę do panujących warunków.

Występowanie: Polska, litewska, białoruska, łotewska i słowacka populacja tworzą niespełna połowę światowej populacji orlika krzykliwego. Większość polskiej populacji występuje we wschodniej części kraju.

Zagrożenia: Gatunek ten jest bardzo wrażliwy na destrukcje siedlisk, w których występuje. Dotyczy to w szczególności zaniechania ekstensywnego użytkowania terenów łąkowych oraz przekształcania ich w użytki rolne. Ponadto nie służy mu osuszanie obszarów podmokłych, w tym małych oczek wodnych, oraz nadmierna ingerencja w drzewostany, w których odbywają się lęgi. Także prace prowadzone w lasach w okresie lęgowym stanowią poważne zagrożenie dla tego gatunku.

Ochrona: Działania ochronne powinny polegać na odtwarzaniu i zachowaniu odpowiednich warunków pokarmowych poprzez utrzymywanie właściwego poziomu wody w lasach, odkrzaczanie i koszenie zarastających łąk, a także zachowanie tradycyjnego, ekstensywnego rolnictwa.

Natura 2000 w Puszczy Knyszyńskiej

Opis: Orlik krzykliwy jest “małym” orłem o jednolitej brązowej barwie. Może być mylony z orlikiem grubodziobym, jest jednak od niego nieco jaśniejszy. Posiada długie i szerokie, palczaste skrzydła i podobnie jak wszystkie orły – mocny i zakrzywiony dziób. Młode osobniki mają białe plamy na górnej części skrzydeł.

13

14

fot. Grzegorz Leśniewski

Cietrzew Lyrurus tetrix Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Cietrzew

Lyrurus tetrix

(LC)

Rodzina: kurowate

Długość: kogut (samiec): 53 – 68 cm, kura (samica): 40 – 51cm; rozpiętość skrzydeł: u koguta: 90 – 100 cm, u kury: 66 – 70 cm.

Lęgi: Toki to trwający od połowy marca do czerwca okres godowy, w którym samce rywalizują ze sobą o względy samicy. Przybierają wtedy różne pozy i wydają z siebie bardzo specyficzne odgłosy zwane czuszykaniem i bełkotaniem. Jest to bardzo widowiskowe wydarzenie, które ma miejsce tuż po wschodzie słońca. Cietrzew zakłada gniazdo w niewielkim dołku w ziemi, wyścielonym mchem i trawą. Jest ono dobrze ukryte. Kura składa 7 – 10 jaj i tylko ona wysiaduje. Niespełna dwa tygodnie po wykluciu młode zaczynają latać – czyli są to typowe zagniazdowniki.

Pokarm: Można by rzec, że cietrzew jest wegetarianinem, gdyż jego dieta opiera się na jagodach, pączkach, nasionach. Jednak nie stroni on również od owadów i pająków.

Występowanie: Polska populacja wynosi 2000 – 2500 osobników, jej większe zagęszczenie występuje w Polsce północno-wschodniej.

Zagrożenia: Dawniej dużym zagrożeniem były wylesienia w celu pozyskania terenów pod uprawy rolnicze. Dzisiaj jest nim zanikanie siedlisk, czego powodem jest m.in. zalesianie śródleśnych powierzchni otwartych i półotwartych, osuszanie terenów, prowadzące do zubożenia bazy pokarmowej, i niepokojenie ptaków podczas toków. Coraz większym zagrożeniem jest presja drapieżników, a szczególnie niekontrolowany wzrost liczebności lisów. W ostatnich latach niekorzystne są także długotrwałe deszcze w okresie wodzenia piskląt, czego następstwem jest ich duża śmiertelność.

Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Siedlisko: Cietrzew jest gatunkiem terenów leśnych oraz półotwartych, który najliczniej żyje w tajdze. Jest bardzo rzadkim gatunkiem w PK. Tutaj pojawia się na śródleśnych łąkach, torfowiskach oraz na skraju lasów.

Natura 2000 w Puszczy Knyszyńskiej

Opis: Cietrzew to gatunek-relikt z epoki lodowcowej. Nazwa łacińska pochodzi od liry, instrumentu, który kształtem przypomina właśnie ogon cietrzewia. Oprócz tego cietrzewia można łatwo poznać po czarnym kolorze z granatowym połyskiem, charakterystycznych czerwonych brwiach i czarno-białym ogonie. Przeważająca część życia upływa tym ptakom nie w powietrzu, ale na ziemi. Najbardziej aktywne są przez ok. 2 – 3 godz po wschodzie i przed zachodem słońca.

Ochrona: Najważniejszym zaleceniem ochronnym jest tworzenie stref ochronnych wokół tokowisk.

Niegdysiejsza Puszcza Knyszyńska była jedną z ważniejszych ostoi cietrzewia w północno-wschodniej Polsce. W ostatnim dwudziestoleciu nastąpił jednak drastyczny spadek liczebności tego gatunku i obecnie pozostały tylko rozproszone, małe tokowiska.

15

16

fot. Sylwester Aftyka

Puchacz Bubo bubo Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Puchacz

Bubo bubo

(LC)

Rodzina: puszczykowate

Długość: 60 – 78 cm, rozpiętość skrzydeł: 155 – 180cm.

Lęgi: Puchacz zajmuje często gniazdo innego ptaka, myszołowa lub bociana czarnego. Może to być również miejsce pod wykrotem, na kępie w olsie. Okres lęgowy odbywa późną zimą i jest to najlepszy czas, aby usłyszeć jego głęboki i donośny głos. Samica składa i wysiaduje 2 – 3 jaja przez okres ok, 34 dni w kilkudniowych odstępach, zaczynając w drugiej połowie lutego lub w marcu. Młode rodzą się przez to nierównocześnie, co powoduje, że starsze pisklęta dominują nad młodszymi.

Zdolność latania osiągają dopiero po 3 miesiącach.

Siedlisko: Na niżu puchacz zamieszkuje stare lasy w pobliżu łąk, bagien i innych terenów otwartych. W górach są to również stare drzewostany wzbogacone o skały i urwiska.

Występowanie: Gatunek ten jest bardzo nieliczny: ok. 270 par na terenie całej Polski z wyjątkiem środkowej części kraju.

Zagrożenia: Niepokojenie powodujące porzucenie lęgów. Ponadto puchaczowi zagraża rozwój infrastruktury, nielegalne polowania, kolizje z liniami elektrycznymi oraz utrata siedlisk poprzez osuszania terenów bagiennych, stanowiących bazę żerowiskową.

Ochrona: Puchaczowi należy zapewnić ochronę miejsc lęgowych przez tworzenie stref ochronnych w miejscach występowania tego ptaka.

W Puszczy Knyszyńskiej puchacz w ostatnich latach występuje nieregularnie. Pojedyncze pary gniazdowały do niedawna w jej południowo-wschodniej części gdzie podmokłe lasy sąsiadują z rozległymi obszarami łąk i mokradeł.

Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Pokarm: Ofiarami puchacza padają m.in.: ssaki (również drapieżne), gady, owady albo inne ptaki. Podobnie jak wszystkie ptaki drapieżne niestrawione resztki pokarmu (kości, futro) wydala w postaci tzw. wyplówek. Z powodu dużych rozmiarów jest mu łatwiej polować na terenach otwartych niż w lasach.

Natura 2000 w Puszczy Knyszyńskiej

Opis: Puchacz należy do największych nocnych ptaków drapieżnych Europy.

W jego wierzchnim upierzeniu przeważa kolor brązowy z czarnymi cętkami. Spód jest natomiast płowo – żółty, licznie prążkowany. Posiada duże pomarańczowe oczy oraz wydatne charakterystyczne uszy, które podnoszone są w sytuacjach zagrożenia.

17

18

fot. Marcin Wereszczuk

Sóweczka Glaucidium passerinum Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Sóweczka

Glaucidium passerinum

(LC)

Rodzina: puszczykowate

Długość: 15 – 19 cm, rozpiętość skrzydeł: 34 – 39 cm.

Lęgi: Podobnie jak włochatka gnieździ się w dziupli, głównie powstałej za sprawą dzięciołów. Wykorzystuje kilka dziupli na swoim terytorium, w których znajduje schronienie albo przechowuje zdobycze. Jaja składane są przez samicę na dnie dziupli w liczbie 3 – 7 w drugiej połowie kwietnia. Młode wykluwają się w tym samym momencie i pozostają w dziupli przez 28 dni. Niedługo potem opuszczają dziuplę, by już do niej nie powrócić, i osiągają samodzielność po ok. 30 dniach od momentu wylotu.

Siedlisko: Gatunek ten występuje przeważnie w borach iglastych z udziałem świerka i jodły oraz bujnym podrostem i w lasach mieszanych poza okresem lęgowym.

Występowanie: W Polsce oprócz terenów górskich (Sudety, Karpaty, Góry Stołowe) sóweczka zamieszkuje niziny w północno – wschodniej części kraju. Cała populacja szacowana jest na 300 – 400 par.

Zagrożenia: Przyczyną zaniku jest kurczenie się siedlisk wskutek wycinania starodrzewów świerkowych.

Ochrona: Działania ochronne polegają na pozostawianiu drzew dziuplastych, dążeniu w gospodarce leśnej do tworzenia drzewostanów z udziałem świerka w podroście.

Sóweczka w Puszczy Knyszyńskiej gniazduje najchętniej w miejscach, gdzie występuje mozaika różnych siedlisk leśnych. Najczęściej są to okolice śródleśnych rzek i strumieni. W ostatnim kilkudziesięciu jej liczebność prawdopodobnie wzrosła i obecnie w Puszczy Knyszyńskiej gniazduje jedna z większych populacji tej sowy w Polsce.

Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Pokarm: Dietę stanowią mniejsze ptaki (czasem nawet wielkości samej sóweczki), tj.: zięby, sikory, małe gryzonie (myszy) i inne drobne ssaki.

Natura 2000 w Puszczy Knyszyńskiej

Opis: Sóweczka jest najmniejszą z europejskich sów. Wysokością mogłaby się równać z grubodziobem. Wierzchnie upierzenie tego ptaka jest brązowe z licznymi białymi plamkami; na brzuchu znaczą go biało – brązowe paski. Mało widoczna szyja sprawia wrażenie, jakby mała, okrągła głowa została wciśnięta w tułów. Pomimo niewielkich rozmiarów sóweczka potrafi szybko latać na krótkich dystansach. Największą aktywność przejawia tuż przed wschodem słońca oraz niedługo po jego zachodzie.

19

20

fot. Grzegorz Grygoruk

Włochatka Aegolius funereus Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Włochatka

Aegolius funereus

(LC)

Rodzina: puszczykowate

Długość: 23 – 28 cm, rozpiętość skrzydeł: 54 – 62 cm.

Lęgi: Gatunek ten zamieszkuje dziuple wydrążone wcześniej przez dzięcioła czarnego, ale mogą to być również budki lęgowe. Samica składa jaja 3 – 8 w kwietniu lub na początku maja i wysiaduje je przez 26 – 29 dni. Młode rodzą się nierównocześnie, a ich pierwszy wylot następuje w 30 dniu życia. Do dziupli już nie wracają, ale wciąż są karmione przez rodziców do momentu usamodzielnienia się, co trwa 5 – 6 tygodni.

Siedlisko: Włochatka upodobała sobie szczególnie stare lasy iglaste, ale można ją spotkać również w mieszanych, gdzie występuje brzoza czy sosna.

Występowanie: Włochatkę można spotkać najczęściej w północnej i południowej części kraju. Liczebność populacji krajowej waha się w przedziale 700 – 1000 par.

Zagrożenia: Włochatce, podobnie jak większości gatunków, zagrażają duże przekształcenia lub niszczenie siedlisk, takie jak wycinanie starych drzewostanów. Innym zagrożeniem jest rozwój infrastruktury turystycznej na terenach leśnych przy wzmożonym ruchu turystycznym.

Ochrona: Aby ochronić ten gatunek, należy chronić także dzięcioła czarnego, który tworzy dla włochatki podstawowe miejsce gniazdowania. Ponadto trzeba zachowywać stare drzewostany, wywieszać budki lęgowe w młodszych klasach drzewostanów (poniżej 80 lat) i tworzyć strefy ochronne w promieniu 50 m wokół gniazda.

Włochatka w Puszczy Knyszyńskiej zasiedla przede wszystkim stare bory sosnowo-świerkowe. Chętnie wybiera miejsca gdzie starodrzewy sąsiadują z polanami, zrębami oraz młodszymi drzewostanami. Liczebność włochatki może podlegać silnym wahaniom, które związane są z liczebnością głównego pokarmu tej sowy, Puszcza Knyszyńska to jedna z ważniejszych ostoi włochatki w Polsce: gniazduje tu ponad 100 par tej sowy.

Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Pokarm: Sposób, w jaki poluje włochatka, nie jest skomplikowany i polega na szybkim ataku po uprzednim zaczajeniu się na ofiary. Przeważnie są to gryzonie, ale bywają nimi również mniejsze ptaki. Poluje po zachodzie i przed wschodem słońca, prowadząc nocny tryb życia. Włochatka potrafi magazynować pożywienie na dnie dziupli, gdzie liczba ofiar może dochodzić nawet do kilkudziesięciu.

Natura 2000 w Puszczy Knyszyńskiej

Opis: Włochatka jest leśną sową z charakterystyczną szlarą na twarzy, która przypominać może swego rodzaju maskę. Wierzchnie upierzenie jest ciemnobrązowe z białymi plamkami na wierzchu. Od spodu widoczne są brązowe plamki na białym tle. Upierzenie młodych włochatki przybiera kolor brązowoczekoladowy, co kontrastuje z białymi brwiami.

21

22

fot. Grzegorz Grygoruk

Dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Dzięcioł białogrzbiety

Dendrocopos leucotos

(LC)

Rodzina: dzięciołowate

Długość: 26 – 30 cm, rozpiętość skrzydeł: 43 – 48 cm.

Lęgi: Dzięcioł wykuwa zawsze dziuple w martwym drewnie drzew liściastych (dąb, grab, jesion, buk, olcha) na wysokości 10 – 20 m w głównym pniu. Samica składa 3 – 5 jaja pod koniec marca lub w kwietniu – najwcześniej w porównaniu z innymi dzięciołami występującymi w Polsce. Jaja wysiadują oboje rodzice. Od wyklucia młode pozostają w gnieździe przez okres 24 – 28 dni.

Siedlisko: Dzięcioł białogrzbiety zasiedla przeważnie stare drzewostany liściaste, a także łęgi, olsy, grądy i bory mieszane. Bardzo ważnym elementem w jego środowisku jest obecność zamierających i butwiejących drzew lisciastych zarówno stojących, jak i leżących.

Pokarm: Ptak ten zjada larwy owadów (m.in. korników) oraz innych chrząszczy wydobywanych z rozkładającego się drewna.

Zagrożenia: Dzięciołowi białogrzbietemu zagrażają zabiegi sanitarne w lasach, mające na celu usuwanie martwego drewna, ograniczanie powierzchni lasów liściastych, a także osuszanie podmokłych drzewostanów.

Ochrona: Ochrona polega na pozostawianiu w lesie odpowiedniej ilości martwego drewna drzew liściastych, ograniczenie lub zaniechanie prac leśnych w okresie lęgowym.

W Puszczy Knyszyńskiej pozostało stosunkowo niewiele fragmentów starych, rozległych lasów liściastych, stąd liczebność dzięcioła białogrzbietego jest tutaj niewielka. Lęgi odbywa tu nieco ponad 20 par tego ptaka. Bardzo chętnie gniazduje w lasach zalanych w wyniku działalności bobrów.

Najłatwiej spotkać go można wzdłuż dolin rzecznych, w okolicy obszarów chronionych i rezerwatów przyrody, gdzie zachowały się najstarsze drzewostany.

Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Występowanie: W Polsce żyje ok. 500 par, głównie w północno-wschodniej części kraju oraz w Karpatach i na Podkarpaciu.

Natura 2000 w Puszczy Knyszyńskiej

Opis: Gdy siedzi, widoczne są białe pręgi na czarnym grzbiecie i skrzydłach tego ptaka. W locie rzuca się w oczy jego biały grzbiet. Charakterystyczna czapeczka (wierzch głowy) jest czerwona u samca, u samicy czarna. Posiada ponadto wąs biegnący od dzioba, a przechodzący później w kreski w części brzusznej.

23

24

fot. Jerzy Kosior

Dzięcioł czarny Dryocopus martius Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Dzięcioł czarny

Dryocopus martius

Rodzina: dzięciołowate

Długość: 42 – 48 cm, rozpiętość skrzydeł: 72 – 80 cm.

Lęgi: Gatunek ten gniazduje w dziuplach, które sam wykuwa. Lęgi rozpoczyna w drugiej połowie kwietnia, a wysiadywanie jaj przez oboje rodziców trwa tylko 12 – 14 dni. Młode przebywają w dziupli przez 25 – 28 dni.

Siedlisko: Najchętniej zasiedla stare lasy mieszane, ale również bory sosnowe, grądy czy lasy łęgowe. Czasami mogą to być duże, stare parki miejskie. Kluczowe dla tego gatunku są stare drzewa o odpowiedniej objętości, gdyż tylko w nich może wykuwać dziuple.

Pokarm: Dietę dzięcioła czarnego stanowią larwy chrząszczy, mrówki, które ptak ten wydobywa z drewna lub spod kory drzew, znacznie rzadziej nasiona drzew.

Występowanie: W Polsce występuje na obszarze całego kraju, a jego populacja, chociaż nieliczna, nie jest zagrożona.

Ochrona: Zabiegi ochronne polegają na utrzymywaniu drzewostanów z odpowiednią liczbą starych drzew oraz pozostawianie w lasach martwych i obumierających drzew.

Na terenie Puszczy Knyszyńskiej dzięcioł czarny jest rozpowszechniony w całym kompleksie. Występuje tu w lasach wszystkich typów, jeśli tylko znajdują się w nich stare drzewa. Obecność dzięcioła czarnego jest kluczowa dla wielu innych gatunków ptaków, które wykorzystują jego dziuple do odbywania lęgów. Należą do nich przede wszystkim włochatka, siniak oraz puszczyk.

Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Zagrożenia: Liczebności tego gatunku nie służy kurczenie się powierzchni drzewostanów na skutek nadmiernej eksploatacji, zabiegi sanitarne polegające na eliminacji z lasu martwych i powalonych drzew.

Natura 2000 w Puszczy Knyszyńskiej

Opis: Dzięcioł czarny to największy europejski dzięcioł. Samiec posiada czerwoną czapeczkę, a samica jedynie czerwoną plamę z tyłu głowy. “Bębnienie” (17 uderzeń na sekundę) jest głośne i może być słyszalne w promieniu 2 km.

25

26

fot. Grzegorz Grygoruk

Dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Dzięcioł trójpalczasty

Picoides tridactylus

(LC)

Rodzina: dzięciołowate

Długość: 21 – 25 cm, rozpiętość skrzydeł: 38 – 43 cm.

Lęgi: Dziuplę wykuwa w martwym lub obumierającym drzewie, przeważnie w pniu świerka. Jaja (3 – 6) składa na początku maja; wysiadują je oboje rodzice przez 11 – 14 dni. Młode przebywają w gnieździe przez 22 – 25 dni, a w drugiej połowie czerwca opuszczają gniazdo.

Siedlisko: Ptak ten zamieszkuje stare bory świerkowe i mieszane, a także łęgi i olsy z domieszką starych świerków.

Pokarm: Jego pożywienie stanowią larwy i poczwarki owadów wynajdywane na korze lub pod nią; często żeruje na dolnej połowie pnia.

Występowanie: Dzięcioł trójpalczasty żyje w Polsce, w północno – wschodniej części kraju oraz w Karpatach.

Ochrona: Dzięciołowi trójpalczastemu służy pozostawianie w lasach martwych i zamierających świerków, a także ograniczanie cięć sanitarnych.

W Puszczy Knyszyńskiej dzięcioły trójpalczaste zasiedlają lasy zalewane przez bobry oraz rezerwaty przyrody, w których znajdują odpowiednią liczbę martwych i obumierających drzew. Znajduje się tu jedna z najważniejszych ostoi tego gatunku w północno – wschodniej Polsce.

Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Zagrożenia: Gatunkowi temu zagraża utrata siedlisk z odpowiednią liczbą zamierających świerków.

Natura 2000 w Puszczy Knyszyńskiej

Opis: Dzięcioł trójpalczasty jest znacznie łatwiej rozpoznawalny niż inne dzięcioły.

Posiada czarne skrzydła i biały pas wzdłuż grzbietu oraz czarne pręgi na białym brzuchu. Samica ma czarno białą kreskowaną czapeczkę, natomiast u samca jest ona żółta.

27

28

fot. Grzegorz Leśniewski

Derkacz Crex crex Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Derkacz

Crex crex

Rodzina: chruściele

Długość: 24-29 cm ; rozpiętość skrzydeł: 41-49 cm.

Lęgi: Derkacz gniazduje dwa razy w roku: pierwszy lęg rozpoczyna się na przełomie maja i czerwca, drugi na przełomie czerwca i lipca. Lęgi poprzedzone są dużą aktywnością głosową samców o zmroku lub w nocy. Gniazdo zlokalizowane jest najczęściej w wysokiej trawie, turzycach lub krzewach i składa się z roślinności zielnej. Jaja (8-11), składane nierównocześnie, wysiadywane są przez 16 – 19 dni.

W wychowywaniu młodych udział bierze tylko samica.

Siedlisko: Derkacz zamieszkuje ekstensywnie użytkowane lub nie użytkowane kilka lat łąki i pastwiska z wysoką roślinnością, doliny rzeczne i mokradła, rzadziej pola uprawne.

Występowanie: Derkacz występuje na terenie całego kraju, liczniej na północnym wschodzie.

Zagrożenia: Gatunkowi temu zagraża zmniejszanie się powierzchni łąk użytkowanych ekstensywnie w pobliżu dolin rzecznych, wczesne koszenia łąk, postępującą sukcesja na terenach otwartych oraz intensyfikacja rolnictwa.

Ochrona: Chronieniu derkacza pomaga późny termin pierwszego pokosu, a także zmiana techniki koszenia, polegająca na koszeniu od środka (pasami) w kilkudniowych odstępach i pozostawianiu od 5 do 10% łąki nieskoszonej.

W Puszczy Knyszyńskiej derkacz jest gatunkiem rozpowszechnionym.

Można go spotkać na większości terenów otwartych, przeważnie wzdłuż dolin rzecznych, czasami nawet na zrębach z bujną roślinnością. Jego liczebność na tym obszarze szacuje się na ponad 400 samców.

Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Pokarm: Jest gatunkiem wszystkożernym, często w skład diety derkacza wchodzą owady, ślimaki i części roślin.

Natura 2000 w Puszczy Knyszyńskiej

Opis: Derkacz wyglądem przypomina kuropatwę, lecz różni się od niej smuklejszym kształtem. Posiada rdzawobrązowe skrzydła. Pióra na wierzchniej części ciała tworzą łuskowaty wzór złożony z odcieni brunatnego i beżowego. Głowa po bokach jest niebieskoszara. Wzdłuż oka biegnie charakterystyczny rdzawy pas. Pomiędzy obiema płciami w wyglądzie nie występują różnice, choć samiec jest cięższy od samicy. Derkacz prowadzi skryty tryb życia, przez co poza okresem lęgowym trudno stwierdzić jego obecność.

29

30

fot. Grzegorz Leśniewski

Dubelt

Gallinago media Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Dubelt

Gallinago media

(LC)

Rodzina: bekasowate

Długość: 27 - 31 cm, rozpiętość skrzydeł: 43 – 49 cm.

Lęgi: Poprzedzone są wieczornymi zgromadzeniami samców od początku maja (tokowiska). Samce tokują przeważnie w nocy, wydobywając z siebie odgłosy przypominające dźwięk powstały po uderzeniu patyka o drugi patyk. Nie wykonują lotów godowych. Gniazdo umiejscowione jest na ziemi, pośród niskiej roślinności, w niewielkim zagłębieniu wyścielonym trawami.

Siedlisko: Dubelt zamieszkuje podmokłe łąki, pastwiska, bagna i torfowiska, często położone wzdłuż dolin rzecznych.

Pokarm: Gatunek ten żywi się bezkręgowcami, tj.: ślimakami, owadami, dżdżownicami, wydobywanymi z ziemi lub znajdowanymi na jej powierzchni. Sprzyja temu długi dziób dubelta. Dietę urozmaicają nasiona roślin bagiennych.

Zagrożenia: Ptak ten jest wrażliwy na zmiany stosunków wodnych, stąd największym zagrożeniem jest osuszanie wilgotnych łąk i bagien, a także sukcesja na terenach otwartych oraz polowania na zimowiskach.

Ochrona: Ochrona polega na przeciwdziałaniu postępującej sukcesji na terenach otwartych i na renaturalizacji osuszonych niegdyś bagien.

Dubelt w Puszczy Knyszyńskiej jest gatunkiem rzadkim. Występuje tu kilka tokowisk tego bekasa: na większych obszarach wilgotnych łąk i torfowisk zarówno wewnątrz kompleksu leśnego, jak i na jego obrzeżach. Największe tokowiska stwierdzono na obszarze Niecki Gródecko-Michałowskiej. Łączna liczba dubeltów w Puszczy Knyszyńskiej wynosi 20-30 samców.

Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Występowanie: W Polsce żyje ok. 700 tokujących samców, największe lęgowiska znajdują się w północno-wschodniej części kraju.

Natura 2000 w Puszczy Knyszyńskiej

Opis: Podobny do kszyka, choć nieznacznie większy. Główne różnice pomiędzy tymi gatunkami to występujące u dubelta dwa wyraźne białe paski na pokrywach skrzydłowych, a także sięgające dalej, do brzucha, prążkowanie. Kreskowanie, widoczne niemalże na całym ciele, przeplata się z rdzawymi, beżowymi, brązowymi kolorami. Kolejna różnicą jest sposób lotu: dubelt tuż po rozpoczęciu lotu leci prosto, podczas gdy lot kszyka jest bardziej zygzakowaty.

31

32

fot. Grzegorz Leśniewski

Bąk

Botaurus stellaris Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Bąk

Botaurus stellaris

(LC)

Rodzina: czaplowate

Długość: 62 - 80 cm, rozpiętość skrzydeł: 100 – 120 cm.

Lęgi: Bąk na lęgowiskach pojawia się już pod koniec lutego. Samica składa w marcu 5 – 6 jaj, nierównocześnie, które wysiadywane są później przez 25 – 26 dni, a po kolejnych 28 – 35 dniach młode opuszczają zbudowane z pędów trzcin i części roślin gniazdo; zdolność do lotu osiągają po niespełna 2 miesiącach. Są wychowywane i karmione wyłącznie przez samicę. Na terytorium jednego samca może znajdować się nawet kilka gniazd samic (poligamia).

Siedlisko: Bąk zasiedla płytkie zbiorniki wodne: jeziora, stawy hodowlane, zbiorniki retencyjne z wysoką roślinnością szuwarową, starorzecza.

Występowanie: Bąk jest gatunkiem nielicznym, żyjącym w rozproszeniu na terenie całego kraju.

Zagrożenia: Gatunkowi zagraża intensywna gospodarka rybacka, wypalanie szuwarów trzcinowych, nielegalne polowania, zasypywanie starorzeczy, osuszanie torfowisk oraz pozyskiwanie trzciny na zbiornikach wodnych.

Ochrona: Ochronie tego gatunku sprzyja utrzymywanie okresowych zalewów wiosennych, a także większego poziomu wód gruntowych i zachowanie starorzeczy.

Na obszarze Puszczy Knyszyńskiej bąk występuje bardzo nielicznie, pojedyncze samce można usłyszeć tylko na obrzeżach kilku większych zbiorników wodnych.

Puszcza Knyszyńska PLB 200003

Pokarm: Ptak ten żywi się rybami, płazami, owadami wodnymi i drobnymi ssakami.

Natura 2000 w Puszczy Knyszyńskiej

Opis: Bąk jest stosunkowo trudny do obserwacji, gdyż prowadzi skryty tryb życia w trzcinowiskach i szuwarach. Łatwiej jest go zlokalizować wiosną, kiedy samce zdradzają swoją obecność donośnym głosem, słyszanym nawet z odległości kilku kilometrów. W sytuacjach zagrożenia wyciąga pionowo ciało, zlewając się z roślinnością. Na wierzchu ciała dominują barwy brązowe, na spodzie zaś złotobrązowe.

Licznie występujące cętki na powierzchni ciała kształtem przypominają litery V i tworzą pasy.

33

OSO Puszcza Knyszyńska gatunki z I Załącznika Dyrektywy Ptasiej Gąsiorek

Świergotek polny

fot. Jerzy Kosior

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

bocian czarny bocian biały trzmielojad orlik krzykliwy bielik rybołów gadożer orzełek włochaty kania czarna kania ruda żuraw derkacz zielonka kropiatka łabędź krzykliwy bąk

Żurawie

fot. Grzegorz Grygoruk

17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32

bączek cietrzew głuszec jarząbek puchacz sóweczka włochatka pójdźka * sowa błotna * lelek błotniak łąkowy błotniak stawowy kraska zimorodek dubelt łęczak *

fot. Grzegorz Grygoruk

33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47

dzięcioł trójpalczasty dzięcioł białogrzbiety dziecioł czarny dzięcioł zielonosiwy dzięcioł średni muchołówka mała muchołówka białoszyja jarzębatka gąsiorek świergotek polny ortolan lerka podróżniczek rybitwa rzeczna rybitwa czarna

pogrubionym - obecnie nie gniazdują, dawniej (lata 80/90-te) lęgowe lub prawdopodobnie lęgowe, * - lęgowe tylko na terenie Niecki Gródecko-Michałowskiej Dzięcioł średni

Stopnie zagrożenia wg. Polskiej Czerwonej Księgi

Stopnie zagrożenia wg. Polskiej Czerwonej Księgi [Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce 2001] • • • • •

fot. Jerzy Kosior

CR – (Critically Endangered)) – gatunek skrajnie zagrożony w skali kraju EN (Endangered) – gatunki bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagrożone VU (Vulnerable) – gatunki wysokiego ryzyka, narażone na wyginięcie NT (Near Threatened) – gatunki niższego ryzyka ale bliskie zagrożenia LC (Least Concern) – gatunki nie wykazujące regresu populacji i nie należące do zagrożonych w Polsce lub reprezentowane przez populacje marginalne i nietrwałe.

Tekst: Zespół Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej Konsultacje merytoryczne: Tomasz Tumiel Zdjęcia na okładkach: Grzegorz Grygoruk, Grzegorz Leśniewski Projekt okładki: Drukarnia LIBRA-PRINT Daniel Puławski Korekta: Elżbieta Czernicka © Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej ul. abp. gen. M. Chodakowskiego 6 16 - 030 Supraśl tel./fax (85) 718 - 37 – 85 e-mail: sekretariat@pkpk.pl Publikacja „Natura 2000 w Puszczy Knyszyńskiej. Wybrane gatunki ptaków” została przygotowana w ramach projektu pt. „Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej korzeniami w Naturze 2000”.

Skład: Drukarnia LIBRA-PRINT Daniel Puławski 18-400 Łomża, Al. Legionów 114 B tel. (86) 473 77 84, (86) 218 24 59 e-mail: biuro@libra-print.pl, www.libra-print.pl Druk: Drukarnia LIBRA-PRINT Daniel Puławski 18-400 Łomża, Al. Legionów 114 B tel. (86) 473 77 84, (86) 218 24 59 e-mail: biuro@libra-print.pl, www.libra-print.pl

Zadanie dofinansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Środowiska i Gospodarki Wodnej w Białymstoku.