Perspektywy i strategie rozwoju gospodarczego Puszczy Knyszyńskiej oraz ochrona przyrody na Litwie by Tomasz Kryjan

OCHRONA ŚRODOWISKA PERSPEKTYWY I STRATEGIE ROZWOJU GOSPODARCZEGO PUSZCZY KNYSZYŃSKIEJ ORAZ OCHRONA PRZYRODY NA LITWIE

ENVIRONMENTAL PROTECTION PERSPECTIVE AND STRATEGIES OF THE KNYSZYŃSKA FOREST ECONOMIC DEVELOPMENT AND NATURE CONSERVATION IN LITHUANIA

p a t r o n a t

Monografia naukowa wydana pod Honorowym Patronatem: Wojewody Podlaskiego Marszałka Województwa Podlaskiego Dyrektora Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Białymstoku

p a r t n e r z y

f i n a n s o w a n i e

Wsparcie udzielone przez Islandię, Liechenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego, a także ze środków budżetu Rzeczpospolitej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych

OCHRONA ŚRODOWISKA PERSPEKTYWY I STRATEGIE ROZWOJU GOSPODARCZEGO PUSZCZY KNYSZYŃSKIEJ ORAZ OCHRONA PRZYRODY NA LITWIE POD REDAKCJĄ NAUKOWĄ GRAŻYNY ŁASKIEJ

ENVIRONMENTAL PROTECTION PERSPECTIVE AND STRATEGIES OF THE KNYSZYŃSKA FOREST ECONOMIC DEVELOPMENT AND NATURE CONSERVATION IN LITHUANIA EDITED BY GRAŻYNA ŁASKA

Stowarzyszenie Uroczysko Białystok – Supraśl 2009

r e c e n z e n c i prof. dr hab. Józefa Wiater dr hab. Grażyna Łaska dr Joanna Ejdys dr Lech Magrel

c o p y r i g h t

b y

Stowarzyszenie Uroczysko Białystok 2009

ISBN 978-83-926249-3-6

Redakcja: Grażyna Łaska Korekta: Grażyna Łaska, Elżbieta Czernicka Tłumaczenie: Anna Łukaszuk Projekt okładki: Alina Tyszkiewicz

Skład:

Agencja Wydawniczo-Edytorska EkoPress 15-889 Białystok, ul. Brukowa 28, tel. 0601 311 838 e-mail: pracownia@list.pl Druk: Drukarnia ARES Białystok

s p i s

t r e ś c i

Przedmowa (Grażyna Łaska) ..................................................................................................................................... 7 1.

Środowisko przyrodnicze ma się dobrze, natura da sobie radę? (Ryszard Kulik) .................. 9

Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej – ocena zasobów środowiska przyrodniczego i kulturowego (Joanna Kurzawa) ............................................................................. 20

Ochrona środowiska przyrodniczego na Litwie (Antanas Lankelis) .......................................... 32

Plany i studia zagospodarowania przestrzennego w obszarach Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej – ujęcie historyczne (Zdzisław Plichta) ..................................................... 43

Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 a ocena oddziaływania na środowisko przyrodnicze (Grażyna Łaska) .................................................................................................................... 51

Puszcza Knyszyńska jako Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków (Tomasz Tumiel, Marcin Wereszczuk) ...................................................................................................... 69

Zarządzanie obszarami Natura 2000 we Francji (Sonja Kaupe) .................................................. 78

Zasady, kryteria i wskaźniki dobrej gospodarki leśnej w Polsce wg FSC oraz elementy programu ochrony przyrody w planie urządzenia nadleśnictwa (Krzysztof Bozik) ............................................................................................................................................... 86

Inwestycje na obszarze Puszczy Knyszyńskiej w świetle ustawy o Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska – omówienie zagadnień proceduralnych (Lech Magrel) ... 94

10.

Inwestycje drogowe na obszarze Puszczy Knyszyńskiej i problemy związane z tym procesem budowlanym w świetle obowiązującego prawa (Piotr Dzierżanowski) .................................................................................................................................. 101

11.

Ochrona środowiska Puszczy Knyszyńskiej na przykładzie gminy puszczańskiej – Czarna Białostocka (Piotr Kupiński, Grzegorz Móżdżyński) ......................................................... 110

12.

Turystyka w regionie Puszczy Knyszyńskiej (Marcin Smoleński) ............................................. 116

13.

Prognozy zagospodarowania przestrzennego obszaru Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej (Tomasz Grzegorz Ołdytowski) ................................................................... 126

c o n t e n t s

Preface (Grażyna Łaska) .............................................................................................................................................. 7 1.

Natural environment is well, nature will manage? (Ryszard Kulik) .............................................. 9

The Knyszyńska Forest Landscape Park – assessment of natural and cultural resources (Joanna Kurzawa) ....................................................................................................................... 20

The environment protection in Lithuania (Antanas Lankelis) ...................................................... 32

Plans and studies of space management in the area of the Knyszyńska Forest Landscape Park – a historical review (Zdzisław Plichta) ................................................................. 43

The Natura 2000 network and environmental impact assessment (Grażyna Łaska) ......... 51

The Knyszyńska Forest as a special protection area (SPA) (Tomasz Tumiel, Marcin Wereszczuk) ...................................................................................................... 69

Management of the Natura 2000 areas in France (Sonja Kaupe) ................................................. 78

Rules, criteria and indexes of proper forest management in Poland according to FSC and elements of the nature conservation programme as a part of forest inspectorate organising plan (Krzysztof Bozik) .............................................................................................................. 86

Investments in the Knyszyńska Forest area in a light of the Regional Directorate of Environment Protection Act – procedural issues (Lech Magrel) ............................................ 94

10.

Road investments in the Knyszyńska Forest and problems connected with this building process in the context of compulsory law (Piotr Dzierżanowski) ........................... 101

11.

Environment conservation in the Knyszyńska Forest on the example of a forest commune – Czarna Białostocka (Piotr Kupiński, Grzegorz Móżdżyński) ......... 110

12.

Tourism in the Puszcza Knyszyńska region (Marcin Smoleński) .............................................. 116

13.

Space management forecast for the Knyszyńska Forest Landscape Park area (Tomasz Grzegorz Ołdytowski) ................................................................................................................ 126

P R Z E D M O W A

„Nie masz skarbu większego nad przyrodę ojczystą” Ks. Jan Krzysztof Kluk

Ochrona środowiska w pierwszej dekadzie XXI wieku to już nie tylko potrzeba, ale konieczność. Dynamiczny rozwój gospodarczy Europy, globalne ocieplenie i zastraszające tempo wymierania gatunków roślin i zwierząt powodują zagrożenie przyrody na całym kontynencie. W raporcie opracowanym przez Światową Komisję Środowiska i Rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych już w 1987 roku pojawia się pojęcie „Zrównoważonego rozwoju”, rozumianego jako proces, w którym razem z zaspokojeniem podstawowych potrzeb ludzkich, możliwa będzie realizacja tych samych dążeń przez następne pokolenia [Raport Światowej Komisji Środowiska i Rozwoju „Nasza Wspólna Przyszłość” 1987]. Jest to możliwe tylko w warunkach odpowiedniego gospodarowania zasobami przyrody i ochrony środowiska. Jest to strategia takiego rozwoju gospodarczego, w którym świadomie kształtowane są relacje pomiędzy wzrostem gospodarczym a ochroną środowiska, racjonalną gospodarką zasobami naturalnymi a zdrowiem człowieka i rozwojem społecznym. Jest to taki rozwój gospodarczy, w którym następuje proces zintegrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych. Jest to świadomość gospodarowania w zgodzie z kompleksową oceną walorów przestrzeni przyrodniczej i wartości zasobów środowiska. W ochronie zasobów środowiska przyrodniczego ważne jest zachowanie cennych przyrodniczo obszarów w warunkach ich gospodarczego użytkowania oraz określenie takich działań człowieka, które będą sprzyjały zachowaniu ich różnorodności biologicznej. Jednym z takich obszarów jest kompleks leśny Puszczy Knyszyńskiej, która stanowi Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków (OSO) „Puszcza Knyszyńska” PLB200003 i Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk (SOO) „Ostoja Knyszyńska” PLH200006 w sieci obszarów Natura 2000. W ochronie zasobów środowiska przyrodniczego tego kompleksu ważna jest integracja różnych instytucji i działań na rzecz ochrony przyrody i rozwoju gospodarczego, prezentowanie zróżnicowanych badań naukowych w zakresie waloryzacji przestrzeni przyrodniczej tego obszaru i walorów Puszczy oraz propagowanie umiejętności korzystania z jej zasobów. Wyrazem tych działań jest niniejsza książka, którą oddajemy do rąk Czytelników w celu zrozumienia mechanizmów funkcjonowania środowiska przyrodniczego oraz możliwości pozytywnego lub negatyw7

nego oddziaływania na jego zasoby w ramach działań jednostkowych lub zbiorowych, lokalnych lub regionalnych, prywatnych, czy państwowych. Jest ona przykładem kompleksowego, interdyscyplinarnego podejścia do zagadnień ochrony środowiska przy współpracy kilkudziesięciu osób z różnych środowisk, odpowiedzialnych wobec samych siebie za obecnie następujące zmiany środowiska przyrodniczego. Wszyscy autorzy pragną podzielić się swoją wiedzą i doświadczeniem w zakresie prezentowanego tematu, przedstawić swoje poglądy i przemyślenia, zaprezentować wyniki badań, którym poświęcili swój cenny czas i które dają im ogromną satysfakcję bycia współodpowiedzialnymi za właściwy stan zachowania przyrody. Chcemy Czytelnikom w tej książce uświadomić bogactwo rodzimej przyrody, jej znaczenie i aktualny stan oraz prawne i organizacyjne podstawy jej funkcjonowania i eliminowania potencjalnych zagrożeń. Pragniemy też wykorzystać doświadczenia i sposoby działań w zakresie ochrony środowiska w innych krajach europejskich, jak na przykład, na Litwie i we Francji. Puszczę Knyszyńską oraz związane z nią problemy rozwoju gospodarczego należy traktować indywidualnie. Dla żadnego przyrodniczo cennego obszaru nie można podać gotowych rozwiązań strategicznych i uniwersalnych metod obiektywnej oceny wartości przestrzeni przyrodniczej. Dlatego też, od naszych działań zależy bogactwo zasobów środowiska danego obszaru. Ważna jest też świadomość, że ochroną środowiska zajmujemy się z przekonania, a nie z konieczności, że czujemy się odpowiedzialni wobec tych, którzy spowodowali, że jest ona dla nas ważna i że zmusza nas do działań. Jak dobrze jest wiedzieć, że nieopodal nas funkcjonuje kompleks puszczański, który jest jednym z cennych obiektów stanowiących o zachowaniu dziedzictwa europejskiego, a my wszyscy jesteśmy jego współtwórcami i rozumiejąc swoją rolę, pomagamy mu istnieć. Grażyna Łaska

ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE MA SIĘ DOBRZE, NATURA DA SOBIE RADĘ? • RYSZARD KULIK •

a b s t r a c t NATURAL ENVIRONMENT IS WELL, NATURE WILL MANAGE? This article constitutes an attempt to deeply look at human – environment relationship. Author shows various negative consequences of humankind impact on environment known as ecological crises. In the same time the situation (mental health) of people is getting worse. It points the dependence of our civilization from nature. Author suggests that protection of nature means in fact protection of human beings.

k e y

w o r d s

ecopsychology, ecological crises, deep ecology, environmental protection

a d d r e s s R. Kulik Katedra Psychologii Społecznej i Psychologii Środowiskowej. Wydział Pedagogiki i Psychologii, Uniwersytet Śląski w Katowicach ul. Grażyńskiego 53, Katowice, Polska e-mail: kulik@us.edu.pl

WPROWADZENIE Współczesna psychologia mówi nam, że człowiek jest taki, jakie jest jego doświadczenie. Oznacza to, że żyjąc z dala od przyrody jesteśmy kształtowani przez wytwory naszych rąk: plastik, metal, szkło oraz sposoby życia, które związane są z naszą cywilizacją: miasta, przemieszczanie się samochodami, przebywanie w zamkniętych pomieszczeniach. To wszystko tworzy rodzaj psyche, którą Theodor Roszak [1993] nazwał miejską. Ten szczególny rodzaj tożsamości, który jest stosunkowo niedawnym wynalazkiem, zakładając, że ewolucja gatunku ludzkiego liczy ok. 2 mln lat, można również scharakteryzować przymiotnikiem „oddzielona” [Kulik 2001]. Uwierzyliśmy, że jako istoty ludzkie jesteśmy niezależni od wpływów środowiska, że jesteśmy w stanie poradzić sobie niemal z każdym zagrożeniem, wykorzystując do tego coraz bardziej wyrafinowane technologie. Prawdopodobnie jeszcze nigdy w historii nie mieliśmy takiego jak obecnie poczucia osobistej i gatunkowej wolności. W oparciu o tę tożsamość oddzielenia budujemy następnie świat, który zawsze jest odzwierciedleniem naszego umysłu. Stąd też pojawia się niezrównoważony system ekonomiczny, rabunkowo eksploatujący zasoby planety i stopniowo zagrażający biologicznej podstawie, na której zbudowana jest także ludzka cywilizacja. Nasz ewolucyjny sukces jest imponujący, ale z drugiej strony widzimy, że w coraz większym stopniu oddala nas od tego, co naturalne, pierwotne i piękne. A im bardziej jesteśmy oddzieleni, tym usilniej próbujemy kształtować świat, w którym coraz mniej jest miejsca dla dzikiego życia i naturalnego procesu. Jednocześnie bardzo trudno nam dostrzec tę prawidłowość, ponieważ zwykle staramy się uzasadniać nasze wybory i podtrzymywać przekonania o własnej słuszności [Aronson i in. 1997]. Ten psychologiczny mechanizm, który w wielu sytuacjach odpowiedzialny jest za nasze dobre samopoczucie i zwiększanie prawdopodobieństwa powodzenia własnych przedsięwzięć, w kontekście sytuacji środowiskowej zyskuje bardzo niebezpieczny wymiar. Oto bowiem raczej nie dostrzegamy istniejących zagrożeń, a te, które przebiją się przez szczelną zaporę naszych mechanizmów obronnych, interpretujemy tak, by ostatecznie niewiele zmieniać w dotychczasowych sposobach działania. W ten sposób zdecydowanie wolimy mieć rację, niż czyste i zdrowe środowisko. Dodatkowo, zaangażowani w realizację bieżących celów i działając w lokalnej przestrzeni, zwykle nie posiadamy szerszej perspektywy, pozwalającej na tworzenie adekwatnego i całościowego obrazu naszej sytuacji w świecie. Takiej informacji zwrotnej i takiej refleksji dzisiaj szczególnie potrzebujemy, ponieważ Ziemia wysyła nam coraz bardziej niepokojące sygnały, a my zapatrzeni w siebie i we własny świat, coraz usilniej próbujemy im zaprzeczać. W otwarciu się na te sygnały kryje się szansa na zmianę naszego świata i nas samych; zmianę, która wydaje się być nie do uniknięcia. Ale zanim do niej dojdzie, musimy w całej jaskrawości zobaczyć, jaka jest kondycja przyrody oraz człowieka we współczesnym świecie. Prezentowany artykuł, biorąc pod uwagę powyższe założenia, jest próbą ukazania wzajemnej zależności, jaka istnieje między człowiekiem, a przyrodą; zależności, 10

która we współczesnym świecie jest negowana i wypierana w myśl osiągania przez człowieka coraz większej niezależności. Jakie jest nasze miejsce w biosferze? Jaki jest nasz wpływ na przyrodę? Co musimy zmienić, by żyć w pełni w zdrowym środowisku? – oto pytania, które będą stanowiły główną oś rozważań.

RAPORT O STANIE ŚWIATA I CZŁOWIEKA W 2007 roku, w prestiżowym czasopiśmie Science ukazał się artykuł, w którym grupa naukowców dokonała całościowego przeglądu wpływu człowieka na lądowe ekosystemy [Kareiva i in. 2007]. Autorzy wskazują na to, że 83% lądów jest pod bezpośrednim wpływem człowieka, a jedynie 17% (nie licząc Antarktydy) pozostaje od tego wpływu wolnych. Bezpośredni wpływ oznacza, że człowiek w jakiś sposób aktywnie zarządza tymi terenami. Czy w związku z tym owe 17% jest rzeczywiście wolne od tego oddziaływania? Oczywiście nie, ponieważ nieintencjonalne wpływy, jak np. zanieczyszczenia przemysłowe, czy globalne ocieplenie docierają w każde, nawet najdalsze zakamarki Ziemi. W tym znaczeniu wpływ człowieka jest globalny i można powiedzieć, że nie ma już miejsc prawdziwie dziewiczych, nietkniętych przez człowieka. Autorzy wprawdzie przypominają, że ok. 14% powierzchni lądów jest pod ochroną, ale jednocześnie wskazują, że np. niemal wszystkie parki narodowe są dostępne turystycznie i aktywnie zarządzane przez człowieka. Jedynie ok. 1% lądów można uznać za ostoje dzikiej przyrody. We współczesnym świecie, zdominowanym przez człowieka 50% lądów wykorzystujemy pod uprawy roślin oraz jako pastwiska i zużywamy 60% zasobów słodkiej wody. Warto również dodać, że wycięliśmy ponad 50% pierwotnych lasów [Kareiva i in. 2007]. Jeśli chodzi o ekosystemy morskie, to obraz wcale nie jest lepszy. Benjamin Halpern, kierownik najbardziej jak do tej pory zaawansowanego projektu badającego stan wód, mówi: „Obraz oceanów, który wyłania się z naszej analizy jest gorszy niż myśleliśmy” [Halpern 2008]. Okazuje się, że 41% mórz jest pod wpływem silnego oddziaływania człowieka. Nie ma jednocześnie takich akwenów, które byłyby zupełnie wolne od wpływu człowieka. Oczywiście to oddziaływanie jest zróżnicowane w zależności od tego, czy rozpatrujemy wody przybrzeżne, płytkie, czy morskie głębiny. Nie mniej konkluzja w przypadku wód jest równie niepokojąca, co w przypadku lądów: nasza ingerencja ma charakter globalny, a środowisko w większości boleśnie doświadcza skutków tej ingerencji. Dowodem na to są doniesienia zawarte w tak zwanej Milenijnej Ocenie Ekosyste mów [Millennium Ecosystem Assessment, 2005]. Aż 60% usług świadczonych przez ekosystemy zostało zniszczonych lub jest wykorzystywanych w niezrównoważony sposób. Autorzy Raportu podkreślają, że: „Działalność człowieka stanowi dla Ziemi tak wielkie obciążenie, że nie można już dłużej zakładać, że znajdujące się na naszej planecie ekosystemy będą zdolne do zapewnienia warunków do życia przyszłych pokoleń”. Szczegółowe dane dotyczące stanu ekosystemów zawarte są w tabeli 1.1.

Tabela 1.1.

Stan usług świadczonych przez ekosystemy [Millennium Ecosystem Assessment 2005] Table 1.1.

Evaluation of the ecosystem services [Millennium Ecosystem Assessment 2005] Wzrost (+) Plony Zwierzęta hodowlane Akwakultura Sekwestracja węgla

Degradacja () Połowy ryb Żywność (dzika przyroda) Drewno jako źródło energii Zasoby genetyczne Powietrze (oczyszczanie) Słodka woda Regionalna i lokalna regulacja klimatu Regulacja erozji Woda (oczyszczanie) Szkodniki (regulacja) Zapylanie Substancje toksyczne (regulacja) Wartości duchowe, religijne Wartości estetyczne

Bez zmian (/+) Drewno Włókna Woda (regulacja) Choroby (regulacja) Rekreacja i ekoturystyka

Niepokojące są również doniesienia na temat tempa wymierania gatunków. Podczas, gdy jeszcze sto lat temu ginął z powierzchni Ziemi jeden gatunek rocznie, to w połowie lat osiemdziesiątych XX w. jeden gatunek ginął nawet już co 10-15 min. Naukowcy różnie szacują tempo obecnego wymierania: według konserwatywnych ocen tracimy 5000 gatunków na rok. Szacunki pesymistyczne mówią nawet o 150 000 gatunków znikających każdego roku z Ziemi. Tempo to jest od 1000 do 10 000 razy wyższe od naturalnego [Leakey, Lewin 1999]. W ciągu najbliższych 25-30 lat może zniknąć 25-50% gatunków. Inną miarą wpływu, jaki wywiera człowiek na ziemskie ekosystemy, jest tzw. ślad ekologiczny. Pozwala on oszacować obciążenie środowiska w związku z preferowanym przez konkretną jednostkę stylem życia [Skubała 2005]. Wskaźnik ten można również zastosować w odniesieniu do poszczególnych miast, całych państw, a nawet ludzkości. Dane, jakie tutaj otrzymujemy, wskazują na związek między zamożnością społeczeństw a obciążeniem środowiska. Generalnie: im ludzie stają się bogatsi, a państwo osiąga wyższe wskaźniki rozwoju ekonomicznego, tym ślad ekologiczny jest większy. Przykładowe wskaźniki śladu ekologicznego dla niektórych państw zawarte są w tabeli 2.1. Raport na temat ekologicznego śladu przygotowany w 2008 roku przez WWF, Zoological Society of London i Global Network szacuje, jakie jest globalne obciążenie środowiska w związku ze stylem życia współczesnych ludzi. Okazuje się, że obecnie, jako ludzkość, wykorzystujemy 130% mocy produkcyjnych biosfery [Living Planet Report 2008]. Oznacza to, że bierzemy więcej niż Ziemia jest w stanie wyprodukować. Krótko mówiąc, żyjemy na kredyt i kiedyś trzeba będzie spłacić ten dług. Najbardziej jednak niepokojące jest to, że poprzedni raport, sporządzony zaledwie 3 lata wcze-

śniej, szacował ten globalny współczynnik na poziomie 123%, co oznacza, że w ciągu tak krótkiego czasu sytuacja pogorszyła się aż o 7%. Tabela 1.2.

Ślad ekologiczny w poszczególnych państwach [Skubała 2005] Table 1.2.

Ecological Footprint in particular states [Skubała 2005] Jeśli konsumowalibyśmy tyle co oni

to potrzebowalibyśmy

Bangladesz Angola Chiny/Egipt Polska Japonia Francja USA Zjednoczone Emiraty Arabskie

0,3 0,5 0,8 2,0 2,6 2,8 5,0 5,5

planety Ziemi planety Ziemi planety Ziemi planet jak Ziemia planet jak Ziemia planet jak Ziemia planet jak Ziemia planet jak Ziemia

Może się wydawać, że jakkolwiek sytuacja środowiskowa systematycznie się pogarsza, to jednak kondycja ludzi staje się coraz lepsza. Wskaźniki rozwoju ekonomicznego od lat pięćdziesiątych XX w. osiągały zdumiewające wartości [Human Deve lopment Report 1998]. Nikt nie zaprzeczy, że rozwój cywilizacyjny spowodował wydłużenie się oczekiwanej długości życia i wzrost dobrobytu. A jednak za tymi wskaźnikami kryje się wiele takich negatywnych zjawisk, jak: nierówności społeczne, bezrobocie, wykluczenie społeczne czy rozpad tradycyjnych struktur społecznych. Żyjąc na bogatym Zachodzie, nawet nie jesteśmy świadomi, jak nasz własny styl życia subtelnie utrzymuje biedną część ludzkości w niesprawiedliwym ubóstwie. O skali tej niesprawiedliwości może świadczyć (zawarte w tabeli 3.1) porównanie wielu naszych preferencji z rzeczywistymi potrzebami ogromnej rzeszy ludzi. Tabela 1.3.

Priorytety we współczesnym świecie [Human Development Report 1998] Table 1.3.

Piorities in contemporary world [Human Development Report 1998] Wydatki na kosmetyki w USA: 8 mld $ Wydatki na lody w Europie: 11 mld $ Wydatki na perfumy w Europie i USA: 12 mld $ Wydatki na jedzenie dla zwierząt domowych w Europie i USA: 17 mld $

Podstawowa edukacja dla wszystkich dzieci: 6 mld $ Woda i odpowiednie warunki sanitarne dla wszystkich potrzebujących: 9 mld $ Zapewnienie odpowiednich warunków dla matek i noworodków: 12 mld $ Zapewnienie opieki medycznej, odżywiania dla wszystkich potrzebujących: 13 mld $

Negatywne zjawiska społeczne występują również w naszym bogatym świecie. Nieco ironicznie podsumował je Amos Oz, który zwrócił uwagę na pragnienia i sposób życia współcześnie żyjących ludzi: „Wszystko kończy się tym, że większość ludzi pracuje ciężej, niż powinni, po to, by zarabiać więcej pieniędzy niż naprawdę konieczne, żeby kupić rzeczy, których naprawdę nie potrzebują i zaimponować ludziom, których naprawdę nie lubią” [Kulik 2009]. Natomiast Ellen Goodman, amerykańska dziennikarka, tak oto charakteryzuje typowe życie współczesnego człowieka: „»Normalne« oznacza noszenie kosztownych ubrań, które kupuje się dzięki ciężkiej pracy, przepychanie się przez korki kupionym na raty samochodem, by dojechać do pracy, którą musisz wykonywać, żeby płacić za ubrania, samochód i dom, który zostawiasz pusty na cały dzień, aby zarobić na jego utrzymanie” [Kulik 2009]. Czy na tym rzeczywiście ma polegać dobre życie? Okazuje się, że w świetle badań psychologicznych oczekiwanie, że materialny dobrobyt wprost prowadzi do poczucia szczęścia jest złudne, a życie w tzw. nowoczesnym świecie pełne jest stresów i prowadzi do pogorszenia zdrowia psychicznego ludzi [por. Czapiński 2005]. To, co jest szczególnie niepokojące, dotyczy coraz większej podatności ludzi, żyjących w najbardziej rozwiniętych krajach, na różnego rodzaju zaburzenia psychiczne. Badania przeprowadzone w społeczeństwie amerykańskim wskazują, że dla osób urodzonych około 1910 r. szanse doświadczenia epizodu depresyjnego w ciągu życia wynosiły 1,3%. Dla tych, którzy urodzili się po 1960 r., szanse te wynoszą już 5,3% (chociaż przeżyli oni dopiero czterdzieści parę lat). Sugeruje to dziesięciokrotny wzrost ryzyka wystąpienia depresji na przestrzeni dwóch pokoleń [Murphy i in. 2000]. Mówi się, że wiek XX był wiekiem depresji, lecz wkraczając w kolejny okres widzimy, że ta tendencja wcale nie została zahamowana, ale wręcz się nasila. WHO szacuje, że w 2020 roku depresja stanie się drugą, najważniejszą przyczyną niepełnosprawności [Holden 2000]. Sytuacja w Polsce wcale nie jest lepsza. Dane statystyczne wskazują, że systematycznie pogarsza się kondycja psychiczna Polaków, mierzona ilością zaburzeń psychicznych. Wzrost występowania zaburzeń psychicznych w Polsce obrazuje rycina 1.1. Te niepokojące tendencje znajdują odzwierciedlenie również w innych krajach. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) zaburzenia psychiczne dotyczą 20% ludności na świecie [Raport WHO i Komisji Europejskiej 2008]. Co ciekawe, zgodnie z ostatnimi danymi, opublikowanymi przez Komisję Europejską, zły stan zdrowia psychicznego dotyka aż 27% mieszkańców Europy. Sytuacja ta kosztuje Unię Europejską około 3-4% PKB [Raport WHO i Komisji Europejskiej 2008]. Jak więc widać, bogata i lepiej rozwinięta Europa posiada wyższe wskaźniki zaburzeń psychicznych niż średnia dla całej ludzkości.

1400 1200 1000 800 600 400 200 0 2001

2002

2003

2004

Ryc. 1.1.

Chorzy z zaburzeniami psychicznymi w latach 20012004 w Polsce [Rocznik statystyczny 2002-2004. Instytut Psychiatrii i Neurologii]

Fig. 1.1.

Mental patients in Poland, years 20012004 [Rocznik statystyczny 2002-2004. Instytut Psychiatrii i Neurologii]

Związek między zaburzeniami psychicznymi a rozwojem cywilizacji przemysłowej i stopniowym odcinaniem się od związków ze światem przyrody uwidoczniony jest w doniesieniach na temat kondycji psychicznej grup, które w jakiś sposób uniknęły dominującego modelu rozwoju, charakterystycznego dla bogatych społeczeństw. Otóż jak wiemy, ryzyko zachorowania na depresje dramatycznie rośnie w społeczeństwie amerykańskim, ale wyjątkiem od tej reguły jest społeczność Amiszów, która nie korzysta z elektryczności, samochodów, deklaruje pacyfizm oraz unika alkoholu [por. Czapiński 2005]. Również częstotliwość występowania chorób psychicznych u Kałmuków i Kirgizów, zanim ludy te poddane zostały wpływowi cywilizacji, była skrajnie niska i wynosiła 0,01% w 1850 r. [Skiliar, Starikowa 1929]. Kontakt z cywilizacją, nawiązany ok. 1850 r., oznaczał stały wzrost wskaźników zachorowalności. Im dalej byli Kałmucy od obszarów cywilizowanych, tym niższy był wskaźnik zachorowalności [Skiliar, Starikowa 1929]. Należy jeszcze wspomnieć, że wśród Papuasów z Melanezji schizofrenia nie występuje, nerwice są rzadkie, a obserwować można jedynie okazjonalne stany maniakalne [Seligman 1929].

POTRZEBY PLANETY SĄ POTRZEBAMI CZŁOWIEKA Jak widać, wiele przesłanek wskazuje na to, że wraz z postępem cywilizacyjnym, który pociąga za sobą stopniową degradację przyrody, następuje pogarszanie się kondycji samego człowieka. Związek między stanem planety a sytuacją człowieka podkreśla szczególnie Theodor Roszak, który sformułował następującą tezę: „Potrzeby plane15

ty są potrzebami człowieka, a potrzeby człowieka są potrzebami planety” [Roszak 1993]. Nie ma zatem żadnego konfliktu między naszym – ludzkim – interesem a potrzebami przyrody. Nasze najbardziej głębokie i prawdziwe potrzeby łączą się w sposób harmonijny z tym, co oferuje nam Ziemia. Z ekologicznego punktu widzenia człowiek jest częścią przyrody, jest jednym z gatunków zasiedlających planetę. Nie ma żadnych podstaw, by uważać, że nasze miejsce tutaj jest w jakiś sposób uprzywilejowane. Czy człowiek może istnieć bez przyrody? A czy przyroda bez człowieka? Odpowiedź na te pytania w odpowiedni sposób ustawia relację między tymi pozornie równoważnymi elementami. Z tej konstatacji wypływa kolejny ważny wniosek: uwierzyliśmy mianowicie, że nasze prawdziwe interesy stoją w sprzeczności z interesem przyrody. Dominuje przekonanie, że przyroda ciągle jakoś nam przeszkadza. Mamy swoje interesy jako poszczególni ludzie i jako społeczeństwo i nieustannie musimy zmagać się z ograniczeniami, jakie narzuca nam prawo chroniące środowisko. Uwierzyliśmy, że ochrona środowiska jest przeciw człowiekowi, że tam, gdzie wprowadzamy formy ochrony przyrody, tam też spostrzegane jest to jako zamach na wolność człowieka i ograniczenia w tzw. rozwoju, które są nie do przyjęcia, na przykład dla wielu samorządów. Chcemy czegoś i okazuje się, że świat naturalny stoi na przeszkodzie naszym zamierzeniom. Chcemy poprowadzić drogę i nie możemy, bo naruszamy wartości przyrodnicze jakiegoś miejsca. Chcemy produkować więcej energii, ale okazuje się, że niszczymy w ten sposób atmosferę i psujemy klimat. Chcemy produkować jakieś dobra i okazuje się, że w ten sposób zatruwamy glebę, wodę, atmosferę oraz wytwarzamy ogromne ilości odpadów. Może się złudnie wydawać, że przyroda ciągle nam jakoś przeszkadza w realizacji naszych planów. Te wszystkie sytuacje pokazują jasno szaleństwo naszego myślenia, które przeciwstawia nas i przyrodę. Wygląda to tak, jakby prawa ręka nagle zaczęła sobie rościć szczególne prawa i negocjowała z resztą organizmu warunki kompromisu, który miałby równoważyć interes ręki i reszty ciała. Absurdalność tej sytuacji pokazuje wyraźnie ślepy zaułek, w który zabrnęliśmy, ponieważ jeśli nie respektujemy potrzeb środowiska to w oczywisty sposób obraca się to przeciwko nam. Stwierdzenia takie wydają się truizmem, nie mniej jednak praktyka życia codziennego wskazuje, że myślimy zupełnie inaczej. Z perspektywy ekologicznej prawda jawi się w ten oto sposób: zależymy od przyrody, jesteśmy jej częścią na równi z pozostałymi uczestnikami cudu życia. Interesy przyrody nie są przeciwstawne interesom człowieka. Nasza relacja z przyrodą nie jest grą, w której równoważą się sprzeczne interesy. Jest zaś zbawienną zależnością, w której mamy okazję odkrywać, co jest dla nas rzeczywiście dobre i właściwe. To zawsze będzie relacja asymetryczna, w której to, co mniejsze i zawierające się w większym, rozpoznaje swoje miejsce i podąża za swoją prawdziwą naturą wpisującą się harmonijnie w większy porządek. Dominujący współcześnie sposób myślenia nie rozpoznaje wagi tych założeń i w związku z tym wydaje się być szkodliwy zarówno dla człowieka, jak i środowiska. Ale dlatego, że jest dominujący, bezwzględnie zawłaszcza to, co nazywamy standar16

dem normalności. Innymi słowy, dzisiaj normalne wydaje się być to, co nie służy przyrodzie, ale pozornie służy człowiekowi. To zaś, co stara się w sposób naturalny łączyć te dwie perspektywy, bazując na tezie Roszaka, staje się dziwne, by nie powiedzieć nienormalne. Zestawienie takich przykładowych zachowań zawiera tabela 4.1. Tabela 1.4.

Co jest normalne, a co jest nienormalne? Table 1.4.

What is normal and what is not? Normalne

Nienormalne

Wycinać drzewa by zbudować drogę Traktować Ziemię jak dojną krowę Troszczyć się wyłącznie o siebie Jeździć samochodem do pracy Folgować sobie i dawać sobie przyjemność Korzystać z życia i specjalnie się nad tym nie zastanawiać Widzieć dziką przyrodę jako coś bez większej wartości Być wolnym za wszelką cenę Kupować, kupować, kupować Być obojętnym i twardym Oglądać telenowele w TV Pracować 12 godzin na dobę Narzekać, że nie ma się jeszcze tego, co chce się mieć Załatwiać z innymi interesy Jeździć zamiast chodzić Żyć nowocześnie Stać się kimś

Przykuwać się do drzewa w jego obronie Traktować Ziemię jak Matkę Troszczyć się o przyrodę Jeździć na rowerze do pracy Powściągać i ograniczać swoje zachcianki Zadawać sobie głębokie pytania Widzieć dziką przyrodę jako święte miejsce Być świadomym i akceptować własną zależność od innych i przyrody Nie kupować, mimo że posiada się pieniądze Czuć żal, smutek i rozpacz w związku z tym, że przyroda jest niszczona Poświęcać swój czas na działania w obronie przyrody Iść do lasu, usiąść pod drzewem i nic nie robić Cieszyć się z tego, co się ma Spotkać się z drugim człowiekiem Chodzić zamiast jeździć Po prostu żyć Być tym, kim się jest

KOMU ZAGRAŻAMY? Przyjęło się, że prawo chroniące przyrodę ma ocalić świat naturalny. Jako ludzie musimy powściągnąć swoje zamierzenia i w ten sposób troszczyć się o środowisko. Ale nawet, jeżeli hipoteza o szóstej katastrofie jest prawdziwa i żyjemy w czasach kolejnego wielkiego wymierania gatunków, i nawet, jeżeli za ten fakt uczynimy odpowiedzialnym człowieka, to historia podpowiada mimo wszystko pozytywny scenariusz. Otóż każda z poprzednich wielkich katastrof, podczas których ginęło nawet 80-90% gatunków, kończyła się wielkim odrodzeniem życia, które prowadziło do jeszcze większego bogactwa form i różnorodności [Leakey, Lewin 1999]. Zatem wiele wskazuje, że jakkolwiek swoją działalnością możemy zagrozić obecnemu kształtowi 17

biosfery, to jednak nie jesteśmy (na szczęście) zatrzymać procesu ewolucji, który nawet w skrajnie trudnych warunkach tworzy nowe ścieżki przystosowania gatunków do otoczenia. Innymi słowy, życie sobie z pewnością poradzi, choć prawdopodobnie po drodze utracimy te formy, które znamy z obecnej rzeczywistości. Na pojawiające się pytanie „kogo chronimy?” czy „komu zagrażamy?” odpowiedź jest jednoznaczna: chronimy człowieka, zagrażamy sami sobie. Te stwierdzenia mogą wydawać się paradoksalne, ale są one tylko dlatego takie, że ciągle zakładamy odrębność świata ludzkiego od kontekstu środowiskowego. Jeżeli zaś przyjmiemy inne założenie: świat jest jeden i niepodzielny, a człowiek razem z jego kulturą jest jego częścią, to chroniąc przyrodę, zawsze chronimy człowieka w jego podstawowym, choć jednocześnie pełnym wymiarze. Wszystkie formy ochrony przyrody: rezerwaty, parki krajobrazowe, parki narodowe, obszary NATURA 2000 i wiele jeszcze innych form chronią na równi przyrodę i człowieka, a może (choć nie jest to wyartykułowane wprost) chronią przede wszystkim człowieka. Można w tym miejscu zapytać dalej: jakiego człowieka? Co jest istotą naszego człowieczeństwa? Jaka jest nasza najbardziej prawdziwa natura? Jakie potrzeby są tymi, które świadczą o naszym człowieczeństwie i których zaspokojenie nie jest kolejną zachcianką, ale przyrodzonym i naturalnym mechanizmem przystosowawczym, pozwalającym harmonijnie uczestniczyć w cudzie życia? Jaki rodzaj życia umożliwia ustanowienie takiej harmonijnej relacji ze środowiskiem naturalnym? W odpowiedziach na te pytania bądź tylko w próbie odpowiedzi na nie kryje się szansa dla nas na ustanowienie nowego porządku. Twórca głębokiej ekologii Arne Naess [1984] uważał, że większość, naszych kłopotów – jeśli nie wszystkie – w relacji z przyrodą biorą się z tego, że przestaliśmy zadawać sobie głębokie pytania. Daliśmy się uwieść łatwym podpowiedziom i wizjom, które obiecywały nam materialny dobrobyt, rzekomo prowadzący wprost do poczucia szczęścia. Dzisiaj coraz bardziej zdajemy sobie sprawę z tego, że obietnice te zostały bez pokrycia, a nasze wysiłki w tym zakresie zaczęły zagrażać nam samym. Dlatego wydaje się, że dzisiaj potrzebujemy głębokich pytań, by stopniowo odkrywać swoje prawdziwe miejsce w biosferze. Potrzebujemy głębokich pytań, ponieważ dotychczasowe płytkie odpowiedzi zawiodły. Potrzebujemy tych pytań, bo prowadzą one do wystarczająco dobrego życia, w którym przyroda nie jest przeciwstawiona człowiekowi. Głębokie pytania stanowią zatem swoistą praktykę, która skutkuje stopniową rewizją powierzchownych przekonań na temat miejsca człowieka w biosferze. Skutkuje również innym sposobem doświadczania siebie samego, w którym tożsamość człowieka zaczyna obejmować coraz szerszy zakres obiektów świata zewnętrznego. Ostatecznie proces ten prowadzi do zmiany zachowań, pojawiających się jako naturalna konsekwencja rozpoznawania siebie w przyrodzie, która wcześniej wydawała się obca i daleka.

l i t e r a t u r a Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M. 1997 Psychologia społeczna. Umysł i serce., Zysk i S-ka, Warszawa. Czapiński J. (red.) 2005 Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach czło wieka, GWP, Warszawa. Halpern B.S. 2008 A Global Map of Human Impact on Marine Ecosystem, „Science” 15 February 2008: Vol. 319. no. 5865: 948-952. Holden C. 2000 Global survey examines impact of depression, „Science”, 233: 839-841. Human Development Report 1998 http://hdr.undp.org/en/reports/global/hdr1998/chapters/ Kareiva P., Watts S., McDonald R., Boucher T. 2007 Domesticated Nature: Shaping Landscapes and Ecosystems for Human Welfare, „Science” 29 June 2007: Vol. 316. no. 5833: 1866-1869. Kulik R. 2001 Ekologiczne JA – w poszukiwaniu nowej tożsamości człowieka., w: Problemy środo wiska i jego ochrony, (red.) Nakonieczny M., Migula P., Centrum Studiów nad Człowiekiem i Środowiskiem, Katowice Kulik R. 2009 Ziemia, mój jedyny dom, Śląski Ogród Botaniczny, Mikołów Leakey R., Lewin R. 1999 Szósta katastrofa. Historia życia a przyszłość ludzkości, Prószyński i S-ka, Warszawa. Living Planet Report 2008 http://assets.panda.org/downloads/living_planet_report_2008.pdf Millennium Ecosystem Assessment: Ecosystems and Human WellBeing: Synthesis 2005 http:// www.millenniumassessment.org/documents/document.356.aspx.pdf Murphy J., Laird N., Monson R. 2000 A 40year perspective on the prevalence of depression, “Archives of General Psychiatry” 57: 209-215 Naess A. 1984 Deep Ecology and Lifestyle., in: The Paradox of Environmentalism, (ed.) N. Evernden, York University, Downview, Ontario. Raport WHO i Komisji Europejskiej 2008 Światowy Dzień Zdrowia Psychicznego, http://www.prawapacjenta.eu/var/media/File/Raport_Newsweek.pdf Roszak Th. 1993 The Voice of the Earth: An Exploration of Ecopsychology, Touchstone, New York. Seligman C.G. 1926 Temperament, Conflict and Psychosis In a Stone Age Population, „Brit. J. Med. Psychol.” 9: 196. Skliar N., Starikowa K. 1929 Zur vergleichen den Psychiatrie, „Arch. Psychiat. Nervenkr.” 88: 554-585. Skubała P. 2005 Nasz ślad na Ziemi – koncepcja ecological footprint, w: (red.) Nakonieczny M., Migula P., Problemy środowiska i jego ochrony, T. 13, Katowice. Zakłady psychiatrycznej i neurologicznej opieki zdrowotnej 2004 „Rocznik statystyczny 2002 i 2004”, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa.

s t r e s z c z e n i e Artykuł zawiera pogłębione podejście do problematyki relacji człowiek – środowisko. Autor ukazuje negatywne konsekwencje wpływu człowieka na środowisko znane jako globalny kryzys ekologiczny. Razem z objawami kryzysu ekologicznego pogarsza się również kondycja samego człowieka, głównie w obszarze zdrowia psychicznego. To wskazuje na zależność, jaka istnieje między rozwojem naszej cywilizacji a stanem środowiska przyrodniczego. Dlatego autor sugeruje, że ochrona środowiska faktycznie oznacza ochronę istoty ludzkiej.

PARK KRAJOBRAZOWY PUSZCZY KNYSZYŃSKIEJ – OCENA ZASOBÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO I KULTUROWEGO • JOANNA KURZAWA •

a b s t r a c t THE KNYSZYŃSKA FOREST LANDSCAPE PARK – ASSESSMENT OF NATURAL AND CULTURAL RESOURCES This paper is about a trial to assess the heritage of Puszcza Knyszyńska Landscape Park. Nowadays, it is necessary to do so in order to inform the society that there is a need for means to protect the environment and that the money we will spend on this purpose will pay off in multiplicity. I invite the addressee to the world of the forest’s nature and architecture, I present its variety of landscape, species and culture. Next, I summarize main functions, or actually tasks, which are held by the generally understood forest. I explain how necessary it is to be able to assess the environment. This paper is a signal of certain abilities which will show some alternatives to manage protected areas.

k e y

w o r d s

natural environment, cultural environment, assessment of resources, the Knyszyńska Forest

a d d r e s s J. Kurzawa Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej ul. Konarskiego 14, 16-030 Supraśl, Polska e-mail: sekretariat@pkpk.pl

WSTĘP W pracy dokonano oceny zasobów przyrodniczych i kulturowych Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej. Ma to na celu ochronę krajobrazu, dóbr przyrodniczych i kulturowych przed radykalnymi decyzjami człowieka. Społeczeństwo na obecnym etapie rozwoju bliskie jest uświadomienia sobie faktu, jak ważną rolę w jego prawidłowym funkcjonowaniu pełni środowisko przyrodnicze, i jak dalece jest ono niezbędne dla jego przetrwania. To, że należy je chronić, nie ulega wątpliwości, toteż zasadnicze pytanie w tej kwestii powinno dotyczyć sposobu, w jaki należy to czynić. Tu zaś są dwie możliwości: chronić wszystko za wszelką cenę, między innymi przy pomocy zakazów i restrykcji, lub chroniąc, eksploatować w rozsądny sposób zasoby przyrodnicze i kulturowe objętego ochroną obszaru. Pierwszy ze sposobów wiąże się ze stałym wzrostem nakładów pieniężnych na ochronę przyrody ze strony państwa lub samorządów lokalnych przy świadomości, że poniesione koszty nigdy się nie zwrócą w postaci wymiernych korzyści finansowych. Należy tu również brać pod uwagę nieunikniony sprzeciw społeczności lokalnych, dla których taka forma ochrony środowiska przyrodniczego może oznaczać hamowanie postępu cywilizacyjnego na danym terenie. Drugi sposób zakłada również wzrost nakładów pieniężnych, ale tym razem na inwestycje o charakterze turystycznym i edukacyjnym, które w ostatecznym rozrachunku – przede wszystkim ekonomicznym – przysłużyłyby się zarówno ochronie przyrody, jak i lokalnym społecznościom. Ocena zasobów przyrody nie posłuży do sprzedaży dóbr, ale pomoże podjąć właściwą decyzję. Czy zagospodarować środki finansowe na inwestycje, które wprawdzie przyniosą dochody, lecz wpłyną ujemnie na stan środowiska przyrodniczego, czy też raczej poszukiwać dochodów wynikających z samego faktu posiadania zasobów przyrody? – oto kluczowe pytanie. Znając wartość Puszczy Knyszyńskiej, oszacowaną miarą ekonomiczną, należy zastanowić się nad zmianą strategii postępowania w stosunku do zasobów przyrodniczych: z zakazowej „Nie, bo” na przyjazną „Tak, ale” [Szyszko i in. 2008]. Ideą powołania parków krajobrazowych w kraju w latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia, było poszukiwanie nowych form ochrony środowiska [Zimniewicz 2008]. Jedną z nich stała się ochrona krajobrazu i jego szczególnie cennych elementów. Z założenia ta forma ochrony miała być wzorem w poszukiwaniu równowagi pomiędzy ochroną przyrody a rozwojem gospodarczym obszaru chronionego – weźmy z natury tylko tyle by nie naruszyć jej struktury, by nie spowodować uszczerbku i radykalnych zmian. Gospodarka rolna, leśna i rybacka była i jest stałym elementem całości procesów bytowych parku krajobrazowego. Wszystkie odpowiedzialne za tę formę ochrony służby kierują się kreowaniem zadań zrównoważonych, bioróżnorodnych, a także budujących trwałość krajobrazu i przyrody, tak by zminimalizować niebezpieczeństwo narażenia na szkody którejkolwiek z zainteresowanych stron. Ponieważ niezwykle trudne w tej działalności było i jest odnajdywanie złotego środka, najprostszym sposobem zabezpieczenia Puszczy przed zniszczeniem wydaje się być wprowadzanie zakazów. W takim jednak razie należy brać pod uwagę możliwość spo-

łecznego sprzeciwu, który w skrajnych przypadkach przybiera postać jawnego łamania prawa i poszukiwania tak zwanej społecznej sprawiedliwości. Podlegający stałemu przyśpieszeniu rozwój technologiczny wprowadza rozdział między człowiekiem a naturą. Wzrastające tempo oraz poziom życia sprawiają, że ekonomia wkracza na wszystkie płaszczyzny ludzkiej egzystencji – również na tą, która dotyczy ochrony zasobów przyrodniczych. Kryterium ekonomiczne zaś wydaje się być tą formą oceny, która najskuteczniej przemawia do społecznej świadomości. Ile wobec tego warta jest Puszcza Knyszyńska – oto próba oceny, przełożenia zasobów środowiska przyrodniczego na środki finansowe.

KRYTERIUM EKONOMICZNE MAJĄTKU PRZYRODNICZO‐KULTUROWEGO PUSZCZY Ewolucja świata trwa nieustannie we wszelkich przejawach życia. Wciąż przybywa nowych koncepcji dotyczących współistnienia człowieka i otaczającej go przyrody. Prawie w każdej z nich można napotkać argumenty na rzecz umiaru, zrozumienia, celowości, zasadności, etyki i pewnego rodzaju świętości. Jednocześnie niemal każda z nich porusza te kwestie w aspekcie ekonomicznym. W związku z tym zasadne wydaje się określenie materialnej wartości środowiska przyrodniczego. Jest to wskazane tym bardziej, że od czasu zainicjowania przemian ustrojowych, prowadzących od gospodarki socjalistycznej do wolnorynkowej, rozpoczął się proces zarówno szacowania wydatków na ochronę przyrody, jak również korzyści z tej ochrony płynących. Określając wartość jakiegoś majątku, najpierw należy poddać ocenie jego wielkość, zróżnicowanie i stopień zużycia, następnie zaś dokonać wyceny, posługując się konkretną miarą finansową. Należałoby zatem zdefiniować zarówno ocenę, jak i wycenę zasobów środowiska przyrodniczego. Ocena – w prostym przekazie oznaczałaby osąd wartościujący danego stanu rzeczy, a w przypadku środowiska przyrodniczego – opis gatunków pod względem ich liczby, jakości, różnorodności, współistnienia w biocenozie, przydatności pod względem gospodarczym, możliwości rozwoju itp. Wycena – byłaby tu zatem przełożeniem wartości merytorycznej na wymierną wartość finansową. „Ile jestem w stanie zapłacić, aby pojechać nad jezioro? Jak dużo kosztuje kobiałka jagód z Puszczy Knyszyńskiej?” – oto jakie pytania zwykł zadawać sobie przeciętny użytkownik przyrody i jej zasobów. Na wartość Puszczy może składać się zarówno budowa zakładu przyrodo-leczniczego, jak też koszt pobytu w nim pensjonariuszy. Dodatkowo do przemyśleń nad „opłacalnością” ochrony środowiska przyrodniczego zobowiązała nas wspólnota europejska oraz wszystkie światowe konwencje, takie jak Ramowa Konwencja Klimatyczna – protokół z Kioto z 1997 roku [Ramowa Konferencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu, sporządzona w Nowym Jorku dnia 9 maja 1992 r. (Dz. U. z dnia 10 maja 1996 r.)].

PARK KRAJOBRAZOWY PUSZCZY KNYSZYŃSKIEJ IM. PROFESORA WITOLDA SŁAWIŃSKIEGO Puszcza Knyszyńska jest pozostałością po wielkim kompleksie leśnym, który łącząc się w przeszłości z Puszczą Białowieską i Augustowską, porastał dorzecza Narwi i Niemna. Piśmiennictwo naukowe sprzed II wojny światowej dotyczące Puszczy jest skąpe i obejmuje zaledwie dwie pozycje. Pierwsza publikacja ukazała się w drugiej połowie XIX wieku; była to praca A. Ejsmonda [1887] pt. „Wycieczka botaniczna w Grodzieńskie, nad Supraśli i Narew w powiecie białostockim, odbyta na początku lipca 1886 r.” Następna publikacja – autorstwa M. Wójcickiej – pt. „Roślinność dawnej Puszczy Knyszyńskiej” pochodzi z roku 1937. Za prekursora ochrony przyrody na terenie Puszczy należy uznać Witolda Sławińskiego, profesora biologii Akademii Medycznej w Białymstoku, który pod koniec lat pięćdziesiątych XX wieku postulował utworzenie Rezerwatu Przyrodniczo-Krajobrazowego „Supraśl”. Teren Puszczy uznano formalnie za obszar chronionego krajobrazu w roku 1996, by w maju 1998 roku powołać Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej. Zdecydowały o tym jednoznacznie walory krajobrazowe, przyrodnicze i historyczne tego wielkiego kompleksu leśnego. Powierzchnia parku wynosi 74 447 ha, a wraz z buforem otuliny ponad 126 000 ha. Jest to największy park krajobrazowy w województwie podlaskim, a drugi co do wielkości w kraju. Jest to park typowo leśny, z charakterystycznymi dla niżu wyniesieniami. Kompleks leśny rozciąga się na ukształtowanych przez lodowiec pagórkach i wzgórzach, pomiędzy którymi meandrują puszczańskie rzeki, strumyki, wątłe cieki, rowy i źródełka. Krajobraz rozciągniętej linii drzewostanów, głównie iglastych, wzbogacają śródleśne siedliska, wsie i małe miasteczka oraz okalające je łąki i pola uprawne. Architektura przyrodnicza krajobrazu Puszczy przeplata się z tą utworzoną przez człowieka: sakralną, wielonarodową, historyczną lub współczesną. Bogactwo i zróżnicowanie biotopów sprzyja i tworzy warunki do życia i rozrodu dla wielu gatunków flory i fauny.

ZASOBY PRZYRODNICZE PARKU KRAJOBRAZOWEGO PUSZCZY KNYSZYŃSKIEJ Puszcza Knyszyńska to wielkie bogactwo – tajemnicze, wciąż do końca niepoznane. Wedle aktualnej wiedzy wydaje się być niezwykle ciekawym obiektem przyrodniczym. Różnorodnością środowisk, zróżnicowaniem i liczbą gatunków roślinnych i zwierzęcych nie ustępuje wielu znanym i cenionym obiektom przyrodniczym tego typu. Jest to obszar wyjątkowy ze względu na występowanie roślinności o charakterze wybitnie borealnym oraz zbiorowisk roślinnych charakterystycznych dla Europy środkowej i północno-wschodniej. Wiele zespołów roślinnych szeroko rozpowszechnionych w Europie wschodniej ma tu swoje zachodnie lub południowo-zachodnie granice zasięgu lub też swój główny w granicach Polski ośrodek rozmieszczenia. Na taki stan środowiska wpływa odrębność klimatyczna północno-wschodniego regionu Polski. Zaznacza się to przede wszystkim w przejściowym charakterze roślinności Puszczy. Oto kilka przykładów świadczących o jej wyjątkowym charakterze: 23

Zbiorowiska roślinne – borealne i subborealne zajmują około 60% ogólnej powierzchni zbiorowisk leśnych Parku. Charakter subborealny posiadają: bór iglasty wysoki Carici digitataePiceetum, bór mieszany wielogatunkowy Serratulo Piceetum, bór iglasty podmokły MyceliPiceetum. Zdecydowanie borealny charakter roślinności występuje w świerczynie bagiennej SphagnoPiceetum, borze bagiennym Vaccinio uliginosiPinetum, borze mechowiskowym Carici chordorrhiza ePinetum, sosnowo-brzozowym lesie bagiennym ThelypteriBetuletum oraz łęgu świerkowym PiceoAlnetum. 2. Flora Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej liczy ponad 800 gatunków roślin naczyniowych (w tym 26 gatunków paprotników), co stanowi około 38% całej flory naczyniowej Polski. Zanotowano także występowanie około 200 gatunków mchów i wątrobowców oraz 280 gatunków porostów. 3. Fauna w Puszczy Knyszyńskiej – to kolejne unikalne bogactwo, ściśle związane z różnorodnością zespołów roślinnych – licznymi fragmentami dobrze zachowanych lasów. Na terenie Puszczy stwierdzono występowanie 18 gatunków drobnych ssaków, z czego 4 to przedstawiciele owadożernych: kret Talpa europaea, ryjówka aksamitna Sorex araneus i malutka S. minutus oraz rzęsorek rzeczek Neomys fodiens. Pozostałe należą do rzędu gryzoni i są reprezentowane przez nornicę rudą Clethrionomys glareolus, badylarkę Micromys minutus, smużkę Sicista betulina, darniówkę zwyczajną Pitymys subterraneus, nornika burego Microtus agrestis, nornika zwyczajnego (polnego) Microtus arvalis i północnego Microtus oeconomus, mysz polną Apodemus agrarius, mysz leśną wielkooką Apodemus flavicollis, domową Mus musculus i zaroślową Apodemus sylvaticus, szczura wędrownego Rattus norvegicus, karczownika Arvicola terrestris, koszatkę Dryomys nitedula i orzesznicę Muscardinus avellanarius. Dwa ostatnie gatunki należą do rodziny pilchowatych. Największym i atrakcyjnym mieszkańcem Puszczy Knyszyńskiej jest żubr Bison bonasus. Aktualnie, wolnościowe stado żubrów znacznie powiększyło swoją liczebność i liczy ponad 80 sztuk. Puszczański jeleń Cervus elaphus, charakteryzujący się tu porożem wysokiej jakości to marzenie wielu myśliwych. Z innych ssaków parzystokopytnych spotkać można dzika Sus scrofa, sarnę Capreolus capreolus oraz łosia Alces alces. Ten ostatni zadomowił się u nas na dobre. Spośród drapieżników Puszczę zamieszkują przedstawiciele rodziny psowatych: wilki Canis lupus, lisy Vulpes vulpes i jenoty Nyctereutes procyonoides. Rodzinę łasicowatych reprezentują borsuki Meles meles, wydry Lutra lutra, kuny leśne Martes martes, łasice Mustela nivalis i gronostaje Mustela erminea, a z kotowatych – rysie Felis lynx. Nad brzegami rzek i strumieni spotkać można piżmaki Ondatra zibethica i bobry Castor fiber, a na polach i obrzeżach lasów – zające szaraki Lepus europaeus. W trakcie wędrówek po Puszczy widuje się wiewiórki Sciurus vulgaris, zaś w pobliżu siedzib ludzkich – jeże Erinaceus europaeus. Wśród ssaków latających są nietoperze: mopek Barbastella barbastellus, mroczek późny Eptesicus serotinus, nocek łydkowłosy Myotis dasycneme, nocek rudy Myotis daubentoni, borowiec wielki Nyctalus noctyula, karlik większy Pipistrellus nathusii,

karlik malutki Pipistrellus pipistrellus, gacek brunatny Plecotus auritus i mroczek posrebrzany Vespertilio murinus. Ptaki są jedną z najbardziej barwnych i wdzięcznych, łatwych do obserwowania i słuchania grup zwierząt zamieszkujących Puszczę Knyszyńską. Ich bogactwo – zarówno liczba gatunków, jak i liczebność par lęgowych – stanowią o wyjątkowo dużej wartości przyrodniczej Puszczy, co zaowocowało wprowadzeniem Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków (OSO). Na terenie Puszczy stwierdzono występowanie 153 gatunków ptaków, z czego najprawdopodobniej 143 to gatunki lęgowe. Stanowi to ok. 68% wszystkich ptaków współcześnie lęgowych w Polsce [Lewartowski 1995]. Wśród tak dużej liczby kilka to gatunki dominujące, które spotkać można w czasie prawie każdej wyprawy do lasu czy na łąkę. Należą do nich: zięba Fringilla coelebs, świstunka Phyllo scopus sibilatrix, rudzik Erithacus rubecula, pierwiosnek Phylloscopus collybita, mysikrólik Regulus regulus, drozd śpiewak Turdus philomelos, trznadel Emberiza citrinella, świergotek drzewny Anthus trivialis, skowronek Alauda arvensis oraz kruk Corvus corax. O tym, że Puszcza Knyszyńska ma charakter tajgi, świadczy występowanie gatunków borealnych takich jak: gil Pyrrhula pyrrhula, orzechówka Nucifraga caryoca tactes, krzyżodziób świerkowy Loxia curvirostra i sóweczka Glaucidium passerinum. Mimo że rzeki są częściowo uregulowano, a śródleśne łąki i doliny rzeczne od dawna w znacznym stopniu zagospodarowane, spotykamy w tym środowisku ptaki typowo wodne: perkozy, kaczki, rybitwy, czaplę siwą Ardea cinerea, łyskę Fulica atra, zimorodka Alcedo atthis oraz ptaki związane z turzycowiskami i szuwarami, takie jak: błotniak stawowy, krwawodziób Tringa totanus, kszyk Gallinago gallinago, derkacz Crex crex, remiz Remiz pendulinus, świerszczak Locustella naevia i dziwonia Carpoda cus erythrinus. Oprócz tego występują tu ptaki powszechnie znane, to jest bocian biały Ciconia ciconia, kuropatwa Perdix perdix, przepiórka Coturnix coturnix, czajka Vanellus vanellus, świergotek łąkowy Anthus pratensis, pliszka siwa Motacilla alba i pliszka żółta Motacilla flava, kwiczoł Turdus pilaris i szpak Sturnus vulgaris. Któż nie słyszał przenikliwego krzyku żurawia Grus grus na wilgotnych łąkach. Bocian czarny Ciconia nigra już nie ukrywa się w gąszczu starych, mrocznych drzewostanów, coraz częściej wychodzi naprzeciw turystom i fotografikom. Unikalne gatunki ptasiej fauny reprezentowane są przez orlika krzykliwego Aquila pomarina, trzmielojada Pernis apivorus, droździka Turdus iliacus i dzięcioła trójpalczastego Picoides tridactylus. Z zabudowaniami ludzkimi, zwłaszcza zwartymi, wiąże się obecność takich gatunków, jak: kopciuszek Phoenicurus ochruros, wróbel Passer domesticus, oknówka Delichon urbica i dymówka Hirundo rustica oraz sierpówka Streptopelia decaocto. W pobliżu upraw rolnych występują: skowronek Alauda arvensis, kuropatwa Perdix perdix, świergotek polny Anthus campestris, wrona Corvus corone, sroka Pica pica i ortolan Emberiza hortulana. Z przyrodniczego punktu widzenia najcenniejszymi gatunkami są te zagrożone wyginięciem w skali globalnej. W Polsce żyją cztery takie gatunki, z czego 2 zamieszkują Puszczę Knyszyńską. Są to: bielik Haliaeetus albicilla i derkacz Crex crex.

ZASOBY KULTUROWE – PUSZCZAŃSKIE ZABYTKI Puszcza Knyszyńska tajemnicą okrywa trudy życia ludności tu osiadłej – jej dziejowe wzloty i upadki, chwile radości, powstania narodowe, choroby morowe. Opowieści o swoim życiu i losie nasi przodkowie wpletli w budowle przez siebie wzniesione. Teren Puszczy jest pod tym względem bardzo interesujący i urozmaicony. Oto kilka przykładów z podziałem na puszczańskie gminy: Dobrzyniewo Kościelne • murowany kościół p.w. Zwiastowania NMP, wybudowany w latach 1905-1910 Janów • układ urbanistyczny z przełomu XVIII i XIX w • zespół kościoła p.w. św. Jerzego z lat 1899-1904 • drewniana plebania z ok. 1905 r. Supraśl • dwór z 1822 r. tzw. „Biały Dworek”- obecnie siedziba Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej • zespół klasztorny bazylianów z XVI-XVIII w. z obronną cerkwią p.w. Zwiastowania NMP z lat 1503-1511 • cerkiew p.w. św. Jana Teologa z lat 1889-1891 • cerkiew cmentarna p.w. św. Jerzego Męczennika z 1901 r. • kościół p.w. Świętej Trójcy z lat 1861-1865 • kościół ewangelicko-augsburski (obecnie kościół katolicki) z 1870 r. • drewniany budynek „Stara Poczta” z XVIII w. • zespół pałacowo-parkowy Buchholzów z lat 1892-1903 • drewniane domy tkaczy z połowy XIX w. Sokółka • cerkiew z 1850-1853 r. – odbudowana w 1878 r. • Zespół Kościoła Parafialnego p.w. św. Antoniego Padewskiego z lat 1840-1848 rozbudowany w latach 1901-1904 • Bohoniki – meczet tatarski z 1900 r. • Malawicze Dolne – wiatrak koźlak, drewniany z 1946 r. Krynki • układ urbanistyczny z XV-XVIII w. • Zespół Kościoła Parafialnego p.w. św. Anny z lat 1907-1913 • murowana brama dzwonnica z pierwszej połowy XVIII w. • cerkiew prawosławna p.w. Narodzenia NMP – obiekt murowany z 1864 r. • cerkiew cmentarna p.w. św. Antoniego z poł. XVIII w. • Bożnica Żydowska Chasydzka z XIX w. • Synagoga Kaukaska z 1850 r. • pozostałości zespołu dworskiego z XVIII/XIX w. • Górka – zespół dworski z drugiej połowy XIX w.

Jurowlany – zespół Cerkwi Prawosławnej p.w. św. Jerzego Męczennika, murowana z 1870 r., cerkiew prawosławna cmentarna p.w. św. św. Męczenników Borysa i Gleba, drewniana z 1865 r. • Kruszyniany – meczet tatarski z końca XVIII w., drewniany • Żylicze – zespół dworski z drugiej poł. XIX w., pozostałość po majątku rodowym de Virionów Michałowo • układ urbanistyczny z XIX w. • Zespół Kościoła Parafialnego p.w. Opatrzności Bożej z lat 1906-1910 • drewniana cerkiew p.w. św. Mikołaja z lat 1906-1910 • drewniana plebania prawosławna z pocz. XX w. • budynek dawnej fabryki włókienniczej z pocz. XX w. • drewniane domy z przełomu XIX i XX w. Szudziałowo • murowany kościół p.w. św. Wincentego Ferrariusza i Bartłomieja Apostoła z lat 1935-1938 • drewniane domy z przełomu XIX i XX w. Gródek • Cerkiew Prawosławna p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny z lat 19461947 r., w miejscu, gdzie prawdopodobnie wzniesiono pierwszą w Gródku cerkiew ufundowaną przez Chodkiewiczów w XV w. • kaplica na cmentarzu prawosławnym p.w. Opieki Matki Boskiej z 1862 r. • kościół rzymskokatolicki p.w. Najświętszego Serca Jezusowego zbudowany w latach 1933-1936 • cmentarz żydowski z drugiej połowy XVII w. • kaplica p.w. św. Anny z ok. 1840 r. • cerkiew prawosławna p.w. św. Anny z okresu 1913-1914 Czarna Białostocka • drewniane domy z XIX w. • kolejka wąskotorowa z lat 1914-1918 • łaźnia miejska, obecnie wyłuszczarnia nasion, z 1930 r. Wasilków • murowana cerkiew p.w. śś. Piotra i Pawła Apostołów z 1853 r. (dzwonnica) • kościół p.w. Przemienienia Pańskiego z lat 1880-1883 • murowany kościół p.w. Matki Boskiej Ostrobramskiej z lat 1958-1966 • drewniane domy z przełomu XIX i XX w. • przepompownia wody z 1891 r. • filtrownia wody obecnie nie użytkowana z 1913 r. • Święta Woda – miejsce kultu unitów i prawosławnych, później również katolików, początek XVIII w. Knyszyn • układ urbanistyczny z XVI w. •

murowany kościół p.w. śś. Jana Apostoła i Jana Ewangelisty z 1520 r. zniszczony w 1710 r., odbudowany i przebudowany w 1772 r. • drewniany lamus z lat 1818-1820 • dawna drewniana plebania z końca XIX w. – pozostałości parku dworskiego z XVI w. • budynki szpitala z lat 1910-1912 • pozostałości parku dworskiego z XVI w. • drewniana i murowana zabudowa z XIX i pocz. XX w. • cztery stare cmentarze: katolicki, ewangelicki, prawosławny i żydowski Zabłudów • układ urbanistyczny z XVI w. • murowany kościół p.w. śś. Piotra i Pawła z lat 1805-1840 • murowana cerkiew p.w. św. Mikołaja z lat 1847-1855 • kaplica cmentarna p.w. św. Marii Magdaleny z 1848 r. • kaplica cmentarna p.w. św. Rocha z 1850 r. • pozostałości pałacu Radziwiłłów: oficyna i park z II poł. XIX w. • drewniane domy z przełomu XIX i XX w. •

OCENA ZASOBÓW PRZYRODNICZYCH Fakt zasiedlania Puszczy Knyszyńskiej przez mozaikę gatunków roślin i zwierząt bezspornie świadczy o dobrej jakości środowiska. Naturalnie, ten pozytywny akcent nie zwalnia nas z ciągłego prowadzenia monitoringu stanu środowiska i podejmowania działań ochronnych, bezpośrednich lub zapobiegawczych. Badania i analizy naukowe wskazują stan poszczególnych elementów środowiska przyrodniczego. Jako przykład może posłużyć fragment raportu o zasobach hydrologicznych: „Stopień przekształcenia hydrosfery na terenie Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej, w porównaniu do innych regionów Polski jest stosunkowo niewielki, jednak bezwzględnie wskazane jest uruchomienie systemu monitoringu poziomu wód podziemnych” [Górniak 2008]. Wykaz zabytków o charakterystycznej dla rubieży północno-wschodniej Polski wielokulturowej architekturze dopełnia architekturę krajobrazu w Puszczy. Ten dziejowy dokument z życia naszych przodków łączy nas z przeszłością. Dziś zróżnicowanie etniczne i kulturowe to niezwykłe ciekawostki szczególnie dla odwiedzających turystów.

FUNKCJE LASU – WYCENA ZASOBÓW Obszar parku w 80% obejmuje środowisko leśne, a 20% przypada na obszary rolne lub zagospodarowane w inny sposób. Puszcza Knyszyńska jako kompleks leśny wiąże wszystkie biocenozy i biotopy, które pełnią różne funkcje. Można je sklasyfikować w dwie podstawowe grupy: • funkcje produkcyjne, • funkcje pozaprodukcyjne. 28

Podział ten nie jest ścisły i jednoznaczny, funkcje wzajemnie przenikają się, na przykład zbieranie grzybów służy pozyskaniu płodów leśnych, ale pozwala też na zarobienie pieniędzy, jak również, a może przede wszystkim jest relaksem. Do pierwszej grupy należy: 1.

Produkcja drewna, czyli ekologicznego, odnawialnego surowca, wytwarzanego według najczystszej technologii, podlegającego w dodatku naturalnemu rozkładowi. Dziś drewno przetwarza się na świecie na 30 tysięcy sposobów. Materiał ten sprzyja kreowaniu przyjemnego ciepłego otoczenia, jest trwały, łatwy w użytkowaniu, pachnie. Przełożeniem jego wartości i oceny społecznej jest na przykład fakt, że niewielkie drewniane klocki – zabawka na rynku kosztuję prawie tyle co 1 m³ drewna w lesie. Pozyskiwanie płodów runa leśnego. Grzybobranie, jagodobranie, zbieranie ziół, pozyskiwanie zwierzyny to kolejne wymierne korzyści. Owoce leśne, grzyby, zioła zbieramy zjadamy lub sprzedajemy na bieżąco i każdego roku mamy świeży zbiór. Tusza zwierzyny łownej to również rarytas chętnie konsumowany, lecz w tym przypadku liczy się coś jeszcze – wielka celebra, jaką jest tradycja łowiecka.

Do grupy drugiej można zaliczyć: 1.

4. 5. 6.

Produkcję tlenu i pochłanianie CO2. Jest to podstawowy i trywialny fakt, o którym myślimy, gdy potrzeba świeżego powietrza (jeden hektar lasu pochłania rocznie 140-250 ton CO2, jedna dorosła sosna „produkuje” tlen niezbędny do życia trzech osób, na obszarze parku 80% składu gatunkowego zajmuje sosna w różnym wieku). Może należy postawić pytanie: ile dla istoty żyjącej, oddychającej, ten fakt jest wart? Ochronę, osłanianie naturalnym leśnym filtrem gleby i wody gruntowe. Rocznie na 1 ha lasu opada średnio 45-70 ton pyłów emitowanych przez przemysł. Cześć zawartych w nich szkodliwych substancji odkładana jest w drewnie. W tym świetle las stanowi naturalną oczyszczalnię powietrza, gleby i wody. Retencyjność. Las zatrzymuje ogromne ilości wody, a oddając ją stopniowo, działa jak zapora przeciwpowodziowa. Nasuwa się kolejne pytanie: ile kosztuje budowa takiej zapory lub tamy, by chronić przed powodzią? Stabilizowanie gruntu przed osuwaniem, erozją, wyjałowieniem, degradacją oraz użyźnianie gleby. Budowanie naturalnej osłony przed wiatrem, hałasem, nieprzyjemnym zapachem. Tworzenie zadrzewień śródpolnych. Zagajniki dają schronienie ptakom, które z kolei żywią się szkodnikami upraw rolnych. Takie miejsca są również domem dla drobnych płazów i ssaków. Wpływanie na lokalny klimat oraz wytwarzanie mikroklimatu korzystnego dla zdrowia, rehabilitacji i różnych kuracji – w lesie znajduje się 50-70 razy mniej zarazków chorobotwórczych niż w powietrzu miejskim, co jest zasługą olejków 29

eterycznych wydzielanych przez drzewa zwłaszcza iglaste. Olejki zawierają około 1500 substancji chemicznych działających bakteriobójczo, uspokajająco i przeciwzapalnie – ile Puszcza Knyszyńska (jej mieszkańcy) może zarobić na tym fakcie? 8. Wspaniałe warunki do uprawiania różnych form turystyki i sportu o każdej porze roku. Gdzie można przyjemniej spędzić czas, oczyścić psychikę fizycznym wysiłkiem, dając z siebie wszystko, niż przy pokonywaniu naturalnych przeszkód? 9. Turystyczne wyprawy wielokulturowymi szlakami puszczańskimi: szlakiem tatarskim, szlakiem rękodzieła ludowego lub szlakiem wędrówek kresowych. 10. Ziołolecznictwo. W obrębie Puszczy Knyszyńskiej znany zielarz Ojciec Gabriel – Archimandryta Klasztoru Męskiego Zwiastowania NMP w Supraślu opisał 79 gatunków ziół. Puszcza Knyszyńska wraz z wieloma zbiorowiskami roślinnymi stanowi bogate źródło surowców leczniczych, popularnie zwane leśną ziołową apteką [Gabriel 2009]. 11. Wpływ na wszelkiego rodzaju twórczość artystyczną. Majestatyczne, gonne sosny, rozłożyste dęby, niewysokie malinniki, drobne roślinki z dna lasu barwą, zapachem, ruchem oddziałują na człowieka, który z kolei tworzy pieśni, wiersze, muzykę, obrazy, rzeźby, filmy. Ile więc kosztuje natchnienie? Zasoby Puszczy Knyszyńskiej można w sposób matematyczny przeliczyć na złotówki. „Ocena i wycena zasobów przyrodniczych” pod redakcją Szyszko, Rylke i Jeżowskiego [2008] szczegółowo wskazuje jak to zrobić. Opisane i oceniane składniki środowiska przyrodniczego należy powiązać z odpowiednimi miarami i ceną, przemnażając je przez wskaźniki liczbowe. Służą do tego odpowiednie wzory ekonomiczne. Najprostsze w wycenie są zasoby użytkowane bezpośrednio na rynku, użytki produkcyjne, ponieważ mają one określonego nabywcę i cenę. Trudniej jest wycenić wartość produktów mniej urynkowionych np. czystego powietrza. Jednak CO2 ma już swoją wartość, na rynku pojawił się termin – handel emisjami. W dniu 15.08.2008 roku 1 tona CO2 kosztowała 23 euro.

PODSUMOWANIE Ocena i wycena wartości przyrodniczych i kulturowych Puszczy Knyszyńskiej nie jest łatwa, ponieważ składa się ona z dużej liczby komponentów. Nim policzymy cokolwiek, należy sformułować kilka podstawowych pytań. Co Puszcza oferuje? Ile człowiek jest w stanie zapłacić za pobyt w Puszczy? Ile zyskuje gdy tutaj mieszka? Rzetelna odpowiedź na nie pozwoli spojrzeć na całość zasobów środowiska przyrodniczo-kulturowego z dystansem i podejmować rzetelne decyzje w zakresie ochrony i zagospodarowania.

l i t e r a t u r a Zimniewicz K. 2009 Bariery ograniczające rolę samorządów w realizacji zrównoważonego roz woju na obszarach parków krajobrazowych; Michałowski K. (red.) Wpływ zrównoważone go rozwoju na politykę państwa i regionów, Wydawnictwo Wyższej szkoły Ekonomicznej w Białymstoku. Ojciec Gabriel. 2009 Apteka Ojca Gabriela, Stowarzyszenie Uroczysko w Supraślu. Szyszko J., Rylke J., Jeżowski P. (red.) 2008 Ocena i wycena zasobów przyrodniczych, SGGW w Warszawie. Górniak A., Poskrobko B. (red.) 2008 Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej w systemie ochro ny przyrody i edukacji środowiskowej, Fundacja Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych. Dobrowolski R., Radulska A. 2008 Witold Sławiński jakiego nie znamy, PKPK. Zimniewicz K. 2008 Bariery w zarządzaniu parkami krajobrazowymi w Polsce, Polskie wydawnictwo ekonomiczne. Lewatrowski Z. 1995 Ptaki Puszczy Knyszyńskiej. Awifauna Lęgowa, w: Puszcza Knyszyńska. Mono grafia przyrodnicza, Czerwiński A.(red.) Zespół Parków Krajobrazowych w Supraślu, Supraśl. Plan Ochrony PKPK 2001 Operaty: ochrony ekosystemów leśnych, fauny i łowiectwa, zasobów wodnych, ochrony ekosystemów leśnych, ochrony wartości kulturowych i krajobrazowych. Dz. U. Nr 53 poz. 238 z dnia 10 maja 1996 r. w sprawie Ramowej Konferencjj Narodów Zjednoczo nych w sprawie zmian klimatu sporządzonej w Nowym Jorku dnia 9 maja 1992 roku. Ejsmond A. 1887 Wycieczka botaniczna w Grodzieńskie, nad Supraśli i Narew w powiecie biało stockim, odbyta na początku lipca 1886 r., Pamiętnik Fizyograficzny 7:134-160. Wójcicka M. 1937 Roślinność dawnej Puszczy Knyszyńskiej, Prace Rolniczo-Leśne Polskiej Akademii Umiejętności 25: 1-45. www.eko.org.pl www.ine-isd.org.pl/index_bklimatyczny.php www.lp.gov.pl/edukacja/co_daje_las

s t r e s z c z e n i e Aby uświadomić sobie wartość jakiegoś majątku, należy najpierw ocenić jego ilość i jakość, a następnie dokonywać wyceny w pieniądzach. Czy takie postępowanie jest możliwe i zasadne w stosunku do środowiska przyrodniczego? Powyższe rozważania pokazują, że tak. Ocena Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej, potraktowanego jako majątek materialny, ujawnia, że dysponuje on zasobami trojakiego rodzaju; są to bogactwa przyrody, krajobrazu i architektury. Wyceniając te walory, należy przyporządkować im różne funkcje lasu, wyodrębnione w dwóch podstawowych grupach: produkcyjnej i pozaprodukcyjnej. Do pierwszej z nich można zaliczyć produkcję drewna oraz runa leśnego, do drugiej zaś – wytwarzanie tlenu i pochłanianie CO2, ochronę gleby i wód gruntowych, retencyjność, stabilizację gruntu, ochronę przed wiatrem, hałasem i zanieczyszczeniami, tworzenie zadrzewień śródpolnych, wpływ na klimat, tworzenie warunków do sportu i rekreacji, ziołolecznictwo i wszelkiego rodzaju kreatywność i twórczość. Opisane i ocenione składniki środowiska należy powiązać z odpowiednimi wskaźnikami liczbowymi. Służą temu odpowiednie wzory matematyczne. Dokonana na ich podstawie analiza ekonomiczna pozwoli nam odpowiedzieć na pytanie, jak wielka jest wartość materialna puszczańskich zasobów przyrodniczych i kulturowych.

OCHRONA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO NA LITWIE • ANTANAS LANKELIS •

a b s t r a c t THE ENVIRONMENT PROTECTION IN LITHUANIA Protecting Lithuanian natural and cultural environment is based on Lithuanian and European legislation. National parks, regional parks, protected areas, nature reserve, nature monuments Buffet zones are included in the protection system. A separated and vital place in the system belongs to the oldest Lithuanian forest complex – Dainavos Forest. Enhancing 375 habitats into European Ecological Programme Natura 2000 helps to define how human activity influences the environment on the most precious natural areas. Attentions focused on natural environment and its elements should concern all levels of knowledge and management and it should be visible in practical activity for the good of proper use of its resources and, if there’s a need, creating protected areas.

k e y

w o r d s

environment, protected area, nature reserve, national park, regional park

a d d r e s s A. Lankelis Mokymo ir informacijos centro „Giros aidas” vedėjas (Centrum szkolenia i informacji „Giros aidas”) ul. M.K. Ċiurlionio-116, Druskininkai Lt66151, Litwa e-mail: aidas@dmu.lt

WPROWADZENIE Litwa posiada swoiste tradycje ochrony środowiska przyrodniczego, wykorzystania jego zasobów i planowania strategicznego. Współczesny system ochrony środowiska na poziomie instytucji państwowych i samorządów, ściśle związany z ochroną dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, jest integralną częścią działalności gospodarczej. Opinia publiczna nie jest również pozbawiona prawa do uczestniczenia w rozwiązywaniu problemów ochrony środowiska. Dosyć aktywny, o dynamicznej strukturze i formach, jest ruch publicznych organizacji ekologicznych. Znaczące ugrupowania to: „Romos klubas“ (Klub Rzymski) – łączący w sobie przedstawicieli nauki i społeczeństwa, Ruch „Žaliųjų“ (Zielonych) i „Lietuvai pagražinti draugija“ (Stowarzyszenie Upiększania Litwy) – jednoczące osoby różnego wieku. Najnowsze inicjatywy ochrony środowiska powstają na posiedzeniach międzynarodowych komisji, w czasie konferencji i sympozjów naukowych.

DZIEDZICTWO EKOLOGICZNE LITWY Ochronę i wykorzystanie zasobów środowiska przyrodniczego reguluje prawodawstwo litewskie oraz unijne. Kompleksowo pracę tę organizuje państwowy system zarządzania ochroną środowiska. Podstawę prawną kształtuje Sejm Republiki Litewskiej oraz działający przy nim Komitet Ochrony Środowiska. Współczesny system ochrony środowiska Litwy to konglomerat badań naukowych, zarządzania administracyjnego, działalności gospodarczej oraz interesów społecznych. Należy podkreślić, że umowy międzynarodowe, zobowiązania i wymogi unijne w dużej mierze decydują o ochronie środowiska oraz o priorytetach działalności organizacji ekologicznych. Zasoby naturalne i środowisko przyrodnicze Litwy, chronione i zarazem wykorzystywane, są efektem pracy i dziedzictwem wielu pokoleń [Pauliukevičius, Kenstavičius 1995]. Dane archiwalne sprzed wieków stanowią wymowne świadectwo tego, jak w obrębie środowiska przyrodniczego przebiegał rozwój człowieka i tworzonych przez niego społeczności. W latach 1387-1402, na polecenie wielkiego mistrza Zakonu Krzyżackiego sporządzono opis dróg Litwy „Die Litauischen Wegeberichte“, który zawiera również charakterystykę osad, jezior, rzek, bagien i lasów. Wspomniana w nim „osiemdziesiąta trzecia droga z Grodna do Solecznik” biegnie przez taki oto teren: „(…) tam jest rzeka, zwana Katra, gdzie często wystawia się straż. Stąd do Vosyliszek dwie mile przez brzydki las (prawdopodobnie jest tu mowa o bagiennym obszarze Čepkeliai)”. Wzmiankuje się nawet o tym, że „można tu nieźle popolować” [Isokas 2006]. Istnieje bardzo interesująca uwaga J. Totoraitisa: „Na południu Litwy jest inna droga z zamku krzyżackiego w Liku przez Rogard (Rajgród), który Krzyżaki wtedy wraz z Wizmą mieli jako zastaw z Mazurii, idzie ona przy Meta (Netta)” [Totoraitis 1938]. W okolicy jeziora Rogord przenikały się terytoria Litwy, Mazur i Zakonu. W roku 1558, Sejm Piotrkowski, z udziałem króla polskiego i wielkiego księcia litewskiego Zygmunta Augusta, poruszał sprawy polityczne, związane z sąsiedztwem 33

wschodnim. Przewidywano duże wydatki i omawiano potrzeby finansowe. Sejm polecił „zbadać i opisać wszystkie lasy Wielkiego Księstwa Litewskiego, lęgi zwierząt, przybyszy zza Dniepru do lasów Wielkiego Księstwa, a także osady i miejsca zaludnione, gdzie można ulokować dwory dla królewskich polowań…”. W 1559, roku Zygmunt August wyznaczył starostę Mstibogowa i burmistrza Grodna Hrehorego Wołłowicza, syna Bohdana, do dokonania rewizji puszcz i lęgowisk zwierząt Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zebrany materiał (możliwe, że tylko jego część) został wydany i opublikowany przez Wileńską Komisję Archeograficzną pod tytułem „Rewizja puszcz Wielkiego Księstwa Litewskiego dokonana w 1559 r.” dopiero po trzystu latach [Isokas 2006]. W najstarszej z zachowanych dokumentacji leśnej znajdujemy dawne nazwy dworów, lasów, osad, rzek i jezior, opisy miejsc, ścieżek zwierzęcych, śladów działalności ludzkiej (koszone łąki, pastwiska). Większą wagę do ochrony środowiska, przygotowania nowych norm prawnych i praktycznego ich zastosowania zaczęto przywiązywać już po odzyskaniu przez Litwę niepodległości. W 1919 roku, przyjęto „Ustawę Drzew”. W 1934 roku, zatwierdzono „Zasady zbierania grzybów, jagód i orzechów w Lasach Państwowych” [Isokas 2006], a w 1937 roku utworzono pierwszy ściśle chroniony obszar – rezerwat Žuvintas. Okupacje i lata wojny miały bardzo negatywny wpływ na stan środowiska przyrodniczego – ofiarą zniszczeń padły lasy, gatunki roślin i zwierząt oraz inne bogactwa przyrody. W okresie powojennym zwiększono nakłady na rzecz ochrony środowiska i zasobów naturalnych. Opracowano nowe regulacje prawne ochrony środowiska i stworzono nowe struktury ochrony: • 1959 r. – przyjęto „Prawo ochrony środowiska”, • 1960 r. – utworzono 25 obszarów chronionego krajobrazu, 25 obszarów z chronioną florą i fauną, • 1973 r. – utworzono pierwszy Park Narodowy, • 1975 r. – utworzono rezerwat Čepkeliu, • 1979 r. – utworzono rezerwat Kamanu, z wyznaczoną otuliną. Powierzchnia obszarów chronionych została zwiększona do 3,37% terytorium kraju [Gudavičius i in. 1989].

PRAWNE FORMY OCHRONY PRZYRODY NA LITWIE System ochrony przyrody tworzą ustawy, projekty, kulturowy i ekonomiczny stan państwa, a pośrednio – poziom społeczeństwa. Zarządzanie współczesnym systemem ochrony, organizacja i planowanie możliwe jest tylko na podstawie specjalistycznych planów zagospodarowania przestrzennego oraz ogólnych strategicznych planów rozwoju. Poniżej przedstawiono obecny (2007 r.) system ochrony przyrody na Litwie (tabela 3.1).

Tabela 3.1.

Formy ochrony przyrody na Litwie [Lithuanian statitical yearbook of forestry, State forest survey service 2007] Table 3.1.

The environment protection forms in Lithuania [Lithuanian statitical yearbook of forestry, State forest survey service 2007] Forma ochrony przyrody Rezerwaty przyrody Rezerwaty kulturowe Rezerwaty biosferyczne Parki narodowe Parki regionalne Obszary chronione Pomniki przyrody, obiekty dziedzictwa Obiekty geologiczne Obiekty botaniczne Obiekty geomorfologiczne Obiekty hydrograficzne Ogólna powierzchnia obszarów chronionych

Liczba obiektów

Powierzchnia [ha]

Udział powierzchni w kraju [%]

3 2 1 5 30 254

18 366 559 18 493 152 874 439 842 146 238

0,3

122 216 30 1

18 490 998 016

0,3 2,4 6,8 2,5

15,3

REZERWATY PRZYRODY są obszarami przyrodniczymi podlegającymi ochronie ścisłej w celu zachowania terenów naturalnych o typowym lub unikalnym krajobrazie [Kirstukas 2004]. Państwowy Rezerwat Žuvintas utworzono w 1937 roku, a inicjatorem jego powstania był prof. T. Ivavauskas [Gudavičius i in. 1989]. Celem ochrony rezerwatu jest jezioro Žuvintas i ekosystem bagien wraz z bogatymi zasobami fauny, a w szczególności ptaków. Rezerwat Žuvintas rozciąga się na południu Niziny Środkowolitewskiej. Obejmuje część bagna Žuvintas oraz znajdujące się w południowej części terenu jezioro Žuvintas. Jest to jezioro eutroficzne i bardzo płytkie, o powierzchni 975 ha, bogate w roślinność podwodną i nadwodną, z pływającymi wysepkami roślinnymi. Žuvintas jest pierwszym rezerwatem Litwy, zwanym królestwem ptaków – na jego terenie zaobserwowano i zarejestrowano 255 gatunków ptaków. Na zachodnim brzegu rezerwatu rozciąga się Puszcza Bukta (Buchciańska), leżąca częściowo w jego granicach. Torfowiska otaczające jezioro Žuvinto palios stanowią największy zabagniony teren kraju o powierzchni 6847 ha. W jego skład wchodzą torfowiska wysokie oraz duże obszary porośnięte szuwarami trzcinowymi i turzycowymi. Ustawą z dnia 19 listopada 2002 r. powołano do życia rezerwat biosferyczny Žuvintas [Nr 1817] o powierzchni 18 490 ha. Celem rezerwatu jest kompleksowy program monitoringu ekologicznego o szczególnej wartości ekologicznej. Państwowy Rezerwat Čepkeliu o powierzchni 11 212 ha powstał w 1975 r. w celu ochrony jednego z najstarszych obszarów torfowisk wysokich, reliktowych jezior, porośniętych lasem wydm śródlądowych oraz miejsca występowania cennych 35

i rzadkich gatunków flory i fauny. Čepkeliai to unikatowy, nienaruszony przez człowieka kompleks torfowisk, położony w południowej Litwie. Największe obszary obejmują torfowiska wysokie porośnięte karłowatymi sosnami: „Nana“, „Uliginosa“, „Litwinowi“. W południowej części torfowiska, gdzie bierze początek rzeka Kotra (Katra), znajduje się ponad 20 jeziorek. Na południu torfowiska wysokie przechodzą w niskie i w miejscu tym bije źródło rzeki Musteika. Wzdłuż rzeki rosną lasy świerkowe i mieszane lasy bagienne. Większą część rezerwatu stanowią suche bory chrobotkowe i bory borówkowe, rosnące na otaczających torfowiska wydmach. Rezerwat wyróżnia się wyjątkową różnorodnością siedlisk i gatunków oraz liczbą chronionych gatunków roślin i zwierząt. W borach sosnowych występują głuszce, które są symbolem rezerwatu, a na mokradłach znajdują się największe na Litwie siedliska żurawi. Państwowy Rezerwat Viešvilės o powierzchni 3938 ha utworzono w 1991 roku w celu ochrony wartościowego, naturalnego ekosystemu rzeczki Viešvilė. Nizina Karšuvos, uformowana po okresie glacjalnym, została zalana płytkimi wodami pochodzenia polodowcowego i osadami piasków z dawnej delty Niemna. Niżej położone tereny przekształciły się w torfowiska, a w suchszych miejscach w wyniku eolicznej działalności wiatru – w obszary wydmowe. Obok rezerwatu położony jest geomorfologiczny obszar chroniony Kaskalnio, na terenie którego znajdują się, objęte ochroną, najwyższe na Litwie wydmy kontynentalne. Około 60% rezerwatu zajmują bagna. Główna „oś” rezerwatu – rzeczka Viešvilės (o długości 21,4 km; na terenie rezerwatu ok. 15 km) to jeden z naturalnych, nieuregulowanych cieków wodnych, na całej długości płynący przez obszary leśne. Górny odcinek rzeczki stanowi położone na północy torfowiska Artosios i sześciohektarowe jeziorko Buveinių. Państwowy Rezerwat Kamanu to jeden z największych obszarów bagiennych w północnej Litwie, otoczony polami uprawnymi. Rezerwat, utworzony w roku 1979, obejmuje torfowisko Kamanu oraz rosnące wokół lasy. Największe obszary rezerwatu stanowią bory bagienne porośnięte karłowatymi sosnami oraz bagnem zwyczajnym Ledum palustre, wrzosem pospolitym Calluna vulgaris i maliną moroszką Rubus cha maemorus. Na terenach otwartych królują torfowce Sphagnum sp. Torfowisko Kamanu otaczają lasy liściaste, iglaste i mieszane. Ozdobę bagnistego terenu stanowią nieduże jeziorka Nimfėjų i Salų, okolone ciekawymi przyrodniczo brzegami, oraz jezioro Kamanu. Na terenie rezerwatu występuje 26 chronionych gatunków roślin m. in. duże skupiska obuwika pospolitego Cypripedium calceolus L. Rośnie tu również podejźrzon wirginijski Botrychium virginianum i rosiczka pośrednia Drosera intermedia, a także inne rzadkie gatunki roślin [Rašomavius 2007]. PARKI NARODOWE powołano do życia celem racjonalnego wykorzystania i ochrony przyrody ożywionej, dziedzictwa kulturowego i historycznego oraz stworzenia odpowiednich warunków dla działalności rekreacyjnej i turystyki. W obrębie szczególnie wartościowych obszarów przyrodniczych wyróżnia się – ze względu na poziom ochrony i rodzaj działalności – następujące strefy: rezerwaty, obszary chronione, tereny rekreacyjne oraz strefy prowadzenia działalności gospodarczej. Zarządzanie parkami narodowymi odbywa się na podstawie planów zagospodarowania 36

leśnego i przestrzennego, gospodarki wodnej i rekreacji oraz specjalistycznych projektów. Parki narodowe zajmują powierzchnię ponad 2,4% terytorium kraju. Najstarszy Park Narodowy Aukštaitijos (Auksztocki) utworzono w 1974 roku. Reprezentuje on krajobraz o charakterze leśnojeziornym. Występuje tu 130 jezior. Park nadzoruje unikalny ekosystem na styku trzech stref krajobrazowych: ekosystemu ujścia rzeki Žeimena, kompleksów przyrodniczych prastarej Puszczy Ažvinčiu (Gervėčių) i jeziora Baltys, lesistych wąwozów pomiędzy jeziorami Baluošo, Šiliniškiu, Tauragno i Utenio, Doliny Kiaunos i masywu morenowego Benediktavo oraz innych obiektów przyrodniczych [Aukštaitis 1996]. Park Narodowy Dzūkijos (Dzukijski) jest najstarszym reliktem ochrony przyrody i zarazem największym kompleksem leśnym. W ogólnym systemie ochrony przyrody południowej Litwy reprezentuje on leśny krajobraz dolin rzecznych. Jest to kraina borów, wydm śródlądowych i strumyków, płynących w głębokich dolinach. Przyroda obdarzyła te tereny mnogością jezior i źródeł, malowniczą doliną Niemna, a historia – owiane legendami grodziska Merkinės i Liškiavos. Wartość historyczną posiadają starodawne kopce, osady z epoki kamienia, wyjątkową swoistością wyróżniające się dzukijskie wioski. W Parku Narodowym Kuršiu Nerijos (Mierzei Kurońskiej) największą wartość stanowi unikatowy krajobraz, stworzony w wyniku działalności morza, wiatru i człowieka, z najwyższymi w całej północnej Europie wydmami i wysuniętymi w Zalew Kuroński przylądkami (rogami). Ochronie podlegają stare wydmy paraboliczne, wydmy szare na odcinku Agilos–Nagliu, wędrujące wydmy Parnidžio, zawiane piaskiem grunty leśne, unikatowa flora i fauna mierzei. Chronione jest również autentyczne nadmorskie dziedzictwo kulturowe: etnograficzne osady rybackie, stare wille w miejscowościach Nida, Juodkrantė, Preila i Pervalka, warstwy kulturowe zasypanych piaskiem starych wiosek i miejsca pamięci. Celem ochrony Parku Narodowego Žemaitijos (Żmudzki) jest największy leśno-jeziorny kompleks przyrodniczy regionu Žemaitija. Wypoczywającym w małych wioskach wczasowiczom umożliwiono zapoznanie się ze żmudzkimi warunkami życia i pracą twórczą – powstawaniem dzieł ludowej rzeźby drewnianej, krzyży, piet. W kompleksie rekreacyjnym Żmudzkiego parku stworzono dobre warunki do żeglowania na jeziorze Plateliu. Turyści chętnie odwiedzają też przystosowaną dla celów rekreacyjnych, byłą sowiecką bazę rakietową. Historyczny Park Narodowy Traku (Trocki), wyróżniający się wyjątkowo pięknym krajobrazem, obejmuje powierzchnię 8 200 hektarów. Na wzgórzach i w dolinach, w obrębie górzystych lasów, pomiędzy jeziorami i terenami torfowisk, przetrwały dobrze zachowane i wartościowe obiekty archeologiczne, historyczne i architektoniczne – jest tu żywo odczuwalna wielowiekowość państwa. Centrum parku stanowi kompleks zamkowy wyspy i półwyspu Trockiego oraz stare miasto, położone na wąskim półwyspie pomiędzy jeziorami Galvės, Totoriškių i Bernardinu. PARKI REGIONALNE tworzy się w celu ochrony obszarów o interesujących wartościach krajobrazowych, a także ze względu na zachowanie wartościowych ekosys37

temów i obiektów kulturowych. Obecnie na terenie kraju istnieje 28 parków regionalnych, wśród których wyróżnia się park regionalny Veisieju (Wejsiejski) o łącznej powierzchni 12 200 ha, z siedmioma rynnowymi jeziorami, położonymi w otoczeniu borów sosnowych – pięć z nich zalicza się do siedlisk przyrodniczych o znaczeniu europejskim. Natomiast park regionalny Meteliu (Metelski) łączy trzy największe jeziora południowej Litwy: Dusios, Metelio i Ofelijos. Celem jego ochrony jest struktura krajobrazu, ekosystemy przyrodnicze i dziedzictwo kulturowe. OBSZARY CHRONIONE ustanawia się w celu ochrony i odbudowy elementów poszczególnych kompleksów przyrodniczych. Obszary te można podzielić na trzy grupy: przyrodnicze (geologiczne, geomorfologiczne, krajobrazowe), kulturowe (archeologiczne, etnokulturowe i inne) oraz kompleksowe. Na terenie samorządu Druskininkai ustanowiono znany krajobrazowy obszar chroniony Raigardo, obejmujący grunty o powierzchni 1095 ha. Objęto tu ochroną krajobraz lasów liściasto-iglastych z niewielkimi obszarami pól uprawnych. W dolinach rzeki widoczne są kotły sufozyjne. OTULINY zalicza się do obszarów ochronnych. Wydzielane wokół chronionych przyrodniczo terenów lub obiektów przemysłowych, zabezpieczają je przed zagrożeniami zewnętrznymi, wynikającymi z działalności człowieka. POMNIKI PRZYRODY to pojedyncze twory przyrody ożywionej i nieożywionej, albo ich skupienia o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej. Na terenie Litwy należą do nich: drzewa, dziuplaste sosny, kamienie, źródła, zabudowy dworskie i parki. 250 200 150 100

1992 2007

Grzyby

Porosty

Mchy

Rośliny

Gady, płazy

Owady

Ryby

Ptaki

Ssaki

Ryc. 3.1.

Liczba gatunków pod ochroną według Litewskiej czerwonej księgi [Rašomavius 2007]

Fig. 3.1.

The number of protected species after Lithuanian red book [Rašomavius 2007]

NATURA 2000 jest programem tworzenia w krajach Unii Europejskiej wspólnego systemu obszarów objętych ochroną przyrody i oceny zmian zachodzących w przyrodzie na przestrzeni ostatnich lat. Pozwala on ustalić i scharakteryzować bezpośrednie i pośrednie oddziaływanie na środowisko działalności prowadzonej lub planowanej na obszarach najcenniejszych gatunkowo i siedliskowo pod względem przyrodniczym, na przykład na obszarach specjalnej ochrony ptaków (ryc. 3.1). Ogółem na Litwie utworzono 375 typów siedlisk, obejmujących obszar 811 000 ha lub 12% terytorium kraju [Lietuvos miškų statistika 2007]. Obiektem przyrodniczym zasługującym na osobną uwagę jest Puszcza Dainavos (Dainawska) o powierzchni ogólnej 145 000 ha. Jest to najstarszy kompleks leśny, położony na piaszczystej równinie z płynącymi w głębokich dolinach rzekami Merkys, Grūda, Ūla, Skroblus. W basenie tych rzek występują uformowane w okresie polodowcowym wydmy śródlądowe, pokryte borami sosnowymi. Gleby piaszczyste porośnięte są przeważnie borami chrobotkowymi i borówkowymi z jałowcem w podszyciu. Do dziś w miejscach tych zachowały się reliktowe gatunki flory i fauny (tabela 3.2). Tabela 3.2.

Ochrona rzadkich i zagrożonych wyginięciem, gatunków zwierząt i roślin według Litewskiej czerwonej księgi [Rašomavius 2007] Table 3.2.

The protection of rare fauna and flora species after Lithuanian red book [Rašomavius 2007] Nazwa Ssaki Mammals Ptaki Birds Ryby Fish Owady Insects Gady, płazy Reptiles Ogółem: Rośliny Plants Mchy Mosies Porosty Lichenes Grzyby Fungi Drzewa – Cis Europejski Taxus baccata Ogółem

Liczba rodzajów 1962

1976 41

177

210

1992

2007

18 67 14 108 12 210 198 11 13 68 1 501

23 80 13 125 12 253 245 93 63 112 1 767

Pierwsza edycja – 1976 r., dokument prawny, na podstawie którego jest organizowana oraz działania w celu ich zachowania. First edition – 1976, a legal document on the basis of which protection of rare fauna and flora species in danger of extinction is organized, as well as action in order to preserve them. 39

Tabela 3.3.

Obszary chronione na terenie nadleśnictwa Druskininkai [Lithuanian statitical yearbook of forestry, State forest survey service 2007] Table 3.3.

Protected areas on the teritory of Druskinnikai forest inspectorate [Lithuanian statitical yearbook of forestry, State forest survey service 2007] Nazwa obszaru Rezerwat przyrody Musteikos Rezerwat przyrody Skroblaus Obszary chronione Krajobrazowy Glyno Krajobrazowy Kapiniškių Krajobrazowy Liškiavos Krajobrazowy Lizdų Krajobrazowy Merkio Krajobrazowy Nemuno Krajobrazowy Raigardo Geomorfologiczny Alkūnės kampo Geomorfologiczny Drevių kampo Geomorfologiczny Gudelių Geomorfologiczny Merkinės Geomorfologiczny Pakrykštės Geomorfologiczny Straujos Geomorfologiczny Šunupio Geomorfologiczny Uciekos Hydrograficzny Grūdos Hydrograficzny Netiesų Torfowiskowy Bakanauskų Torfowiskowy Didžiabalės Torfowiskowy Imškų Botaniczny Subartonių miško Ornitologiczny Cimakavo Parki leśne Lasy uzdrowiskowe Działki rekreacyjne Park Narodowy Dzūkijos Rezerwat botaniczny Vilko Część Parku Narodowego Dzūkijos Hydrograficzny Avirės Botaniczny Druskininkų Ornitologiczny Cimakavo Krajobrazowy Raigardo Entomologiczny Gerdašių Herpetologiczny Baltosios Ančios Herpetologiczny Stračiūnų

Powierzchnia [ha] 230,5 1595,8 340,1 1064,6 562,7 422,0 3009,8 2892,2 1094,6 1236,5 1390,7 178,9 30,4 93,5 287,2 355,2 629,7 1181,4 381,1 111,6 146,6 1429,2 730,0 368,6 576,2 1606,1 655,5 55900 121 1102 308 5 372 1095 13 13 23

Zachowanie największego kompleksu leśnego było możliwe dzięki niskiej zasobności gleb, uniemożliwiającej prowadzenie działalności rolnej i przemysłowej w regionie oraz małej liczbie mieszkańców. Południowo-wschodnia Litwa to najmniej zaludniona część kraju: we wsiach na jedno gospodarstwo przypadają średnio 3 osoby. Na terenie starostwa Marcinkonys na 1 km2 przypadają zaledwie 4 osoby, a w starostwie Merkinės – 8 osób. Średnie rozmieszczenie ludności kraju to 51 osób/km2. Na terenie kompleksu lasów puszczańskich Dainava działa dosyć skomplikowany system obszarów podlegających ochronie: rezerwaty przyrody, parki narodowe, obszary chronione, pomniki przyrody i kultury (tabela 3.3). Obszar z formami ochrony na terenie Puszczy obejmuje 38 132 ha, a teren rezerwatu to 13 234 ha. Prowadzenie gospodarki leśnej w Puszczy na powierzchni 99 450 ha nadzorują nadleśnictwa Druskininku, Varėnos i Veisieju, a na terenie obejmującym 25 607 ha – osoby prywatne, właściciele lasów.

PODSUMOWANIE Ochrona środowiska przyrodniczego oraz wykorzystywanie jego zasobów dokonuje się na podstawie przepisów prawa litewskiego i unijnego, a także norm prawnych określających charakter współczesnych priorytetów ochrony zasobów przyrodniczych Litwy. Uwaga, poświęcana środowisku przyrodniczemu i jego elementom, powinna dotyczyć wszystkich poziomów wiedzy i zarządzania oraz przejawiać się w praktycznej działalności i wykorzystywaniu zasobów, a w razie potrzeby – w tworzeniu obszarów chronionych. Szkodliwa działalność na rzecz krótkowzrocznych interesów różnych grup społecznych lub poszczególnych osób nie może być akceptowana. Obiektywny dialog w dziedzinie ochrony środowiska między przedstawicielami struktur państwowych i ruchów społecznych może i powinien dać pozytywne rezultaty. Puszcza Dainawska, prawdziwy relikt przyrodniczy, jest dowodem świadczącym o harmonijnym współistnieniu człowieka i środowiska przyrodniczego, trwającym całe wieki.

l i t e r a t u r a Aukštaitis J. 1996 Lietuvos nacionaliniai parkai, Vilnius. Gudavičius H., Kavaliauskas P., Krupickas R. 1989 Lietuvos draustiniai, Kaunas. Isokas G. 2006 Lietuvos girių ir medžioklės istorija, Vilnius. Kirstukas M. 2004 Lietuvos gamta, Kaunas. Lietuvos miškų statistika 2007, Kaunas. Pauliukevičius G., Kenstavičius J. 1995 Ekologiniai miškų išdėstymo pagrindai, Vilnius. Rašomavius V. 2007 Lietuvos raudonoji knyga, Vilnius. Totoraitis J. 1938 Sudovos Suvalkijos istorija.

s t r e s z c z e n i e Formy ochrony środowiska przyrodniczego Litwy są ściśle powiązane z ochroną dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, i stanowią integralną część działalności gospodarczej. Ochronę środowiska i wykorzystywanie jego zasobów reguluje prawodawstwo litewskie oraz unijne. Podstawę prawną tworzy Sejm Republiki Litewskiej, a także Komitet Ochrony Środowiska. Formy ochrony przyrody na Litwie tworzą, między innymi, rezerwaty, czyli obszary przyrodnicze o ochronie ścisłej. Można tu wymienić PR Žuvintas, PR Čepkeliu, PR Viešvilės, PR Kamanu. Szczególne miejsce na liście form ochrony przyrody zajmują parki narodowe, czyli cenne tereny przyrodnicze, których powierzchnia ze względu na rodzaj działalności i poziom ochrony dzieli się na następujące strefy: rezerwaty, obszary chronione i rekreacyjne, a także tereny działań gospodarczych. Do czołowych parków narodowych Litwy należą: PN Aukstaitijos, PN Dzukijos, PN Kursiu Nerijos, PN Žemaitijos, PN Traku. Osobną kategorię form ochronnych stanowią parki regionalne, powoływane w celu ochrony terenów o szczególnych wartościach krajobrazu, ekosystemu czy obiektów kulturowych oraz obszary chronione. Rolę ochronną, zabezpieczającą cenne przyrodniczo obiekty przed zagrożeniami wynikającymi z działań człowieka, pełnią otuliny. Program Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 na Litwie pozwolił ustalić i scharakteryzować wpływ prowadzonej i planowanej przez człowieka działalności na środowisko obszarów przyrodniczo najcenniejszych. Do Sieci Natura 2000 włączono 375 siedlisk, obejmujących obszar 811 tysięcy ha, czyli 12% powierzchni kraju, w tym pomniki przyrody i teren najstarszego kompleksu leśnego Litwy, Puszczy Dainavos (Dainawskiej).

PLANY I STUDIA ZAGOSPODARO‐ WANIA PRZESTRZENNEGO W OBSZARACH PARKU KRAJOBRAZOWEGO PUSZCZY KNYSZYŃSKIEJ – UJĘCIE HISTORYCZNE • ZDZISŁAW PLICHTA •

a b s t r a c t PLANS AND STUDIES OF SPACE MANAGEMENT IN THE AREA OF THE KNYSZYŃSKA FOREST LANDSCAPE PARK – A HISTORICAL REVIEW Protecting Lithuanian natural and cultural environment is based on Lithuanian and European legislation. National parks, regional parks, protected areas, nature reserve, nature monuments Buffet zones are included in the protection system. Enhancing 375 habitats into European Ecological Programme Natura 2000 helps to define how human activity influences the environment on the most precious natural areas.

k e y

w o r d s

environment, protected area, nature reserve, national park, regional park

a d d r e s s Z. Plichta Podlaskie Biuro Planowania Przestrzennego w Białymstoku ul. Młynowa 21, 15-404 Białystok, Polska e-mail: bialystok@pbpp.bialystok.pl

WSTĘP Temat opracowania w ujęciu czasowym obejmuje zarówno okres przed prawnym ustanowieniem Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej, tj. od roku 1961, gdy zaistniały w Polsce ustawowe zręby planowania przestrzennego, do 1988, gdy park ten ustanowiono, i po ustanowieniu do chwili obecnej. Planistyka pierwszego okresu godna jest uwagi, ponieważ wraz z towarzyszącymi procesami scaleń i wymiany gruntów ukształtowała większość zagospodarowania wsi puszczańskich. W okresie tym opracowane zostały również zasady rozwoju miast położonych w obrębie lub na obrzeżach Puszczy Knyszyńskiej. W ujęciu obszarowym planistyka obu okresów dotyczy zarówno obszarów całych gmin, w których znajdują się poszczególne części Puszczy Knyszyńskiej i jej parku krajobrazowego, jak i obszarów poszczególnych jednostek osadniczych, ich zespołów lub części. W niniejszej pracy omówiono głównie plany i studia zagospodarowania przestrzennego w gminach obejmujących główne kompleks Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej, marginalnie natomiast potraktowane w gminach obejmujących niewielkie jego fragmenty. Problematyka planistyczna jest uzupełniona omówieniem niektórych towarzyszących instrumentów gospodarki przestrzennej, mających wpływ na ochronę i zagospodarowanie obszarów parku, takich jak: decyzje o warunkach zabudowy, scalenia i wymiany gruntów, Europejska Sieć Obszarów Chronionych Natura 2000. Układ redakcyjny tematu dostosowano do okresów istotnych zmian legislacji planowania przestrzennego wprowadzających nowe instrumenty planistyczne i likwidujących bądź stwarzających potrzebę zmian dotychczasowych. Należy również zauważyć, że obszar Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej nie był nigdy objęty całościowo planem lub studium zagospodarowania przestrzennego głównie ze względów legislacyjnych, techniczno-finansowych i koordynacyjnych. Jedynym planem obejmującym całość obszaru parku, lecz nie należącym do kategorii planów zagospodarowania przestrzennego, jest „Plan ochrony Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej im. Prof. Witolda Sławińskiego” zatwierdzony rozporządzeniem Wojewody Podlaskiego z dnia 9 sierpnia 2001 r., którego ustalenia wymagają obligatoryjnego uwzględniania w planach i studiach zagospodarowania przestrzennego. Plan ten obecnie wymaga ustawowo aktualizacji pod kątem uwzględnienia Europejskiej Sieci obszarów chronionych Natura 2000.

PLANISTYKA LAT 1961‐1984 W okresie tym, główną podstawą prawną sporządzania planów zagospodarowania przestrzennego – ogólnych dla obszarów kraju, województw i poszczególnych jednostek osadniczych oraz szczegółowych dla ich wybranych obszarów działalności inwestycyjnej, była ustawa z dnia 31 sierpnia 1961 r. o planowaniu przestrzennym [Dz. U. 1961 Nr 7, poz. 47]. W związku z intensywnymi działaniami rządu na rzecz ukształtowania trzystopniowego wiejskiego systemu osadniczego (w zakresie funkcji i wyposażenia w usługi) 44

oraz powiązanymi z tym scaleniami i wymianami gruntów poprawiającymi strukturę rolną przestrzeni produkcyjnej kraju, powstała odrębna ustawa z dnia 31 stycznia 1961 r. o terenach budowlanych na obszarach wsi [Dz. U. 1961 Nr 7, poz. 47]. Ustawa ta była podstawą sporządzania projektów wyznaczania terenów budowlanych wsi i ich zespołów (W.T.B), a projekty te uwzględniano w pracach scaleniowowymiennych prowadzonych przez służby geodezyjne powiatów i województwa. Proces sporządzania opracowań planistycznych według wyżej wymienionych ustaw był scentralizowany na szczeblu administracji wojewódzkiej i powiatowej. Wojewódzka Pracownia Urbanistyczna (późniejsze Wojewódzkie Biuro Planowania Przestrzennego) zajmowała się przygotowywaniem głównie projektów planów ogólnych miast, a powiatowe zespoły urbanistyczne głównie projektów planów ogólnych wsi, planów szczegółowych zagospodarowania przestrzennego oraz projektów W.T.B. Prace planistyczne związane ze sporządzaniem projektów W.T.B. prowadzone były przy bezpośrednim udziale służb geodezyjnych powiatów. W roku 1974 w ramach przygotowania do wprowadzenia dwustopniowego podziału administracyjnego kraju (ustawą z dnia 28 maja 1975 r. – znoszącą powiaty i ustanawiającą 49 województw oraz gminy) podjęta została Uchwała Nr 85 Rady Ministrów z 6 kwietnia 1974 r. w sprawie opracowania uproszczonych planów zagospodarowania przestrzennego gmin [M.P. 1974 Nr 15, poz. 95]. Na podstawie dyspozycji tej uchwały powiatowe zespoły urbanistyczne województwa opracowały na zasadzie akcji wspomaganej centralnie i przez województwo uproszczone plany zagospodarowania przestrzennego wszystkich gmin. Na podstawie ustawy z 1961 r. o planowaniu przestrzennym [Dz. U. 1961 Nr 7, poz. 47] sporządzono szereg planów zagospodarowania przestrzennego i ich zmian dla obszarów jednostek osadniczych w Puszczy Knyszyńskiej i na jej obrzeżach. W szczególności sporządzono: plany ogólne zagospodarowania przestrzennego Supraśla 1962, Wasilkowa 1963 i Czarnej Białostockiej oraz wsi gminnej Gródek – Waliły i wsi Studzianki; plany szczegółowe terenów zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej w Supraślu, Wasilkowie i Czarnej Białostockiej; oraz plany zespołów zabudowy letniskowej na terenach niezabudowanych w: Studziankach – Zapiecku 1977, Królowym Moście 1978, Międzyrzeczu – Woroniczach 1977, Łaźniach 1977, Krzemiennem 1977. Wszystkie wyżej wymienione plany, mimo znacznie skromniejszego zakresu regulacji, niż to ma miejsce obecnie, z powodzeniem spełniały swoje funkcje jako podstawa informacji o terenie i decyzji o pozwoleniu na budowę. Były one również podstawą parcelacji gruntów na cele budowlane. W szczególności plany zabudowy letniskowej zostały konsekwentnie zrealizowane i wobec ustawowych ograniczeń parcelacji gruntów gospodarstw rolnych skutecznie skanalizowały duży popyt na ten rodzaj zabudowy. Na podstawie ustawy z 1961 r. o terenach budowlanych na obszarach wsi [Dz. U. 1961 Nr 7, poz. 47] sporządzono od 1967 do końca 1974 r. szereg projektów W.T.B. wsi puszczańskich i przypuszczańskich, w tym wsi: Nowodworce, Jurowce, Sochonie, Dąbrówka, Rybniki w gm. Wasilków, Ogrodniczki, Karakule, Ciasne, Sokołda, Surażkowo, Cieliczanka, Łaźnie w gm. Supraśl, Czarna Wieś Kościelna, Oleszkowo i Wólka 45

Rakowiecka w gm. Czarna Białostocka, Ostrów Północny i Ostrów Nowy w gm. Krynki, Downiewo – Królowy Most, Załuki, Radunin, Nowosiółki, Kołodno w gm. Gródek, Krynice, Leńce, Letniki, Kozińce, Ponikła, Chraboły, Kopisk w gm. Dobrzyniewo. Projekty wyznaczenia terenów budowlanych dostosowane były w aspekcie programowym do funkcji wsi w sieci osadniczej, w której obowiązywał trójstopniowy system hierarchiczny, tj.: wsie z usługami elementarnymi, wsie z usługami podstawowymi i wsie z poszerzonym programem usług podstawowych publicznych – gł. gminne. Niektóre z wsi miały przypisane funkcje specjalistyczne, zwłaszcza związane z obsługą turystyki i rekreacji. W wyniku scaleń i wymian gruntów na podstawie projektów W.T.B. wydzielane były z gruntów skarbu państwa tereny niezbędne dla celów inwestycji publicznych, a także regulowane siedliska rolnicze. Z dzisiejszego punktu widzenia instrument planistyczny, jakim były projekty W.T.B., należy oceniać bardzo pozytywnie, tym bardziej że ich realizacja w okresie dużej dyscypliny społecznej była nader skuteczna. Na podstawie Uchwały Nr 85 Rady Ministrów z dnia 6 kwietnia 1974 r. (opartej na art. 25 ust. 2 ustawy z 1961 r. o planowaniu przestrzennym) [M.P. 1974 Nr 15, poz. 95], wykorzystując wcześniej wykonane plany zagospodarowania przestrzennego i projekty W.T.B., sporządzono w ciągu 1 roku i zatwierdzono zarządzeniami Naczelników Powiatów uproszczone plany zagospodarowania przestrzennego gmin województwa z rysunkami w skali 1: 25 000, w tym także gmin, na obszarze których położona jest Puszcza Knyszyńska. Zatwierdzając uproszczone plany zagospodarowania przestrzennego gmin, uchylano równocześnie, tam gdzie istniały, odpowiednie ustalenia planów zespołów jednostek osadniczych powiatów i wprowadzano zmiany do projektów W.T.B. Plany uproszczone zawierające kluczowe ustalenia dla całego obszaru gminy oraz odnoszące się do obowiązujących planów ogólnych i szczegółowych oraz projektów W.T.B. miały charakter głównie koordynacyjny. Nie odegrały one ze względu na swój charakter istotniejszej roli w kształtowaniu zagospodarowania jednostek sieci osadniczej, a egzystowały do czasu zastąpienia ich planami ogólnymi zagospodarowania przestrzennego gmin, sporządzanymi na podstawie ustawy z dnia 12 lipca 1984 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym [Dz. U. 1984 Nr 35, poz. 185].

PLANISTYKA Z LAT 1984‐1994 Ustawa z dnia 12 lipca 1984 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym [Dz. U. 1984 Nr 35, poz. 185] wprowadziła między innymi obligatoryjny nowy instrument planowani, którym były miejscowe plany ogólne zagospodarowania przestrzennego gmin. Plany te sporządzane z rysunkami w skali 1: 10 000 zawierały obszerną problematykę merytoryczną umożliwiającą wydawani decyzji o warunkach zabudowy. Problematyka tych planów obejmowała w szczególności: a) podstawy i uwarunkowania rozwoju gminy, b) główne zasady i problemy zagospodarowania gminy, c) ustalenia ogólne dotyczące obszaru całej gminy w zakresie: – podstaw i przesłanek rozwoju społeczno-gospodarczego, 46

prognoz demograficzno-perspektywicznych, ustaleń ogólnych dotyczących rozwoju przemysłu i składów, sieci osadniczej, mieszkalnictwa, usług publicznych i komercyjnych oraz rolnictwa i leśnictwa, – ustaleń ogólnych w zakresie ochrony i kształtowania środowiska, w tym obszarów prawnej ochrony przyrody, lasów, powierzchni ziemi i kopalin, powietrza atmosferycznego, wód powierzchniowych i podziemnych, ochrony przed hałasem i promieniowaniem elektroenergetycznym, ochrony dóbr kultury, zasad rozwoju infrastruktury komunikacyjnej i technicznej, ustalenia szczegółowe dla wydzielonych w planie obszarów jednostek osadniczych i lasów państwowych dotyczące: zaludnienia i zatrudnienia, funkcji rozmieszczenia terenów mieszkalnictwa, usług, rolnictwa i jego obsługi, pozarolniczego sektora produkcyjnego, ochrony środowiska i infrastruktury komunikacyjnej i technicznej oraz warunków ich zabudowy. Ustalenia te miały swoje odniesienie w rysunku planu, gdzie dokonywane były wydzielenia terenów przeznaczonych dla poszczególnych rodzajów użytkowania, związanego z rozwojem funkcji wsi lub obszaru. Przeznaczenie terenów dla różnych rodzajów użytkowania w powiązaniu z dotyczącymi ich ustaleniami ogólnymi stanowiło stosunkowo dobrą podstawę kształtowania zagospodarowania w trybie decyzji o warunkach zabudowy i pozwoleń na budowę. Status tych planów, jako aktów prawa miejscowego uchwalanego przez rady gmin, czynił je silnym instrumentem kształtowania ładu przestrzennego, zwłaszcza na terenach nie objętych szczegółowymi planami miejscowymi. W latach 1984-1988, wszystkie gminy, na obszarze których położona jest Puszcza Knyszyńska, sukcesywnie uzyskały miejscowe plany ogólne (w tym gminy: Wasilków 1986, Supraśl 1988, Dobrzyniewo 1984, Czarna Białostocka 1985, Gródek 1984, Michałowo 1986, Krynki 1986). Uchwalenie przez rady gmin wyżej wymienionych planów zlikwidowało uproszczone plany zagospodarowania przestrzennego gmin. W planach tworzonych równolegle z przygotowaniem ustanowienia Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej uwzględniano już projektowane jego granice i zasady ochronne przewidywane do zapisania w akcie stanowiącym. W planach tych wprowadzano sukcesywnie zmiany jednostkowe lub dokonywano ich aktualizacji kompleksowej (np. Wasilków 1993, Krynki 1993, Czarna Białostocka 1990 i 1994, Dobrzyniewo 1993). Wszystkie projekty planów ogólnych zagospodarowania przestrzennego gmin przygotowywano w sposób kompleksowy w Wojewódzkim Biurze Planowania Przestrzennego w Białymstoku.

– –

PLANISTYKA W LATACH 1995‐2003 Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym [Dz. U. 1994 Nr 89, poz. 415] wprowadziła nowy instrument planistyczny – studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin. W związku z zaistniałymi w tym okresie zmianami ustrojowymi, a w szczególności ze wzmożoną 47

ochroną własności prywatnej, uznano obowiązujące plany ogólne zagospodarowania przestrzennego z lat 1984-1994 i wcześniejsze za sporządzone w sposób mało demokratyczny, silnie naruszający własność prywatną i grożący gminom skutkami finansowymi. Studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, zwane dalej studiami gminnymi, nie powodujące skutków prawnych i finansowych takich jak plany miejscowe, w tym plany ogólne gmin, miały sukcesywnie zastępować te ostatnie. Głównym zadaniem studiów gminnych o stosunkowo wydłużonym horyzoncie czasowym było formułowanie polityki przestrzennej stosownej do potrzeb społeczno-gospodarczych, szczególnie w zakresie: zapewnienia terenów dla rozwoju różnych funkcji, określania zasad kształtowania sieci osadniczej, systemu usług infrastruktury transportowej i technicznej, ochrony i kształtowania środowiska, a przede wszystkim koordynacji sporządzania planów miejscowych. Ramowa problematyka studiów gminnych została określona w ustawie. Główną słabością studiów gminnych jako instrumentu planistycznego było i jest to, że nie są one podstawą prawną decyzji o warunkach zabudowy i o lokalizacji inwestycji celu publicznego. Ich wpływ zatem na utrzymanie ładu przestrzennego był znikomy, zwłaszcza w sytuacji sporządzania małej liczby planów miejscowych. Dla gmin, na obszarach których położony jest Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej, sporządzano i aktualizowano studia gminne poczynając od roku 1998, tj. dla gmin: Supraśl 1998, Czarna Białostocka 2000, Dobrzyniewo Kościelne 1997 (aktualizacja 2005), Wasilków 1999 (aktualizacja 2006), Gródek 2002, Krynki 2002, Sokółka 1999, Michałowo 2000. Studia te zawierały zależnie od okresu sporządzenia – do 2001 r. odniesienie do dokumentu stanowiącego PKPK, a od 2001 r. do planu ochrony PKPK zatwierdzonego rozporządzeniem Nr 22/01 Wojewody Podlaskiego [Dz. U. Woj. Pod. 2001 Nr 31, poz. 548]. Do 31 grudnia roku 2003 istniały równoległe plany ogólne zagospodarowania przestrzennego gmin i studia gminne, w związku z czym przydatność studiów była znikoma, tym bardziej że w tym okresie nie istniał obligatoryjny wymóg pełnej zgodności ustaleń sporządzanych planów miejscowych ze studiami gminnymi. Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego w obszarze PKPK były sporządzane sporadycznie i dotyczyły przede wszystkim małych powierzchniowo terenów, które przeznaczone były do parcelacji na działki budowlane z wydzieleniem terenów publicznych. Głównym kierunkiem działań planistycznych dotyczących obszaru parku były liczne zmiany planów ogólnych zagospodarowania przestrzennego gmin, dostosowujące ich ustalenia do bieżących potrzeb. Przedmiotem zmian planów ogólnych gminy były głównie w obszarze PKPK tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej i letniskowej oraz urządzeń obsługi turystyki i wypoczynku.

PLANISTYKA W LATACH 2004‐2009 Ustawa z 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym [Dz. U. 2003 Nr 80, poz. 717] zlikwidowała z mocy ustawy z dniem 31 grudnia 2003 r. wszystkie plany miejscowe zagospodarowania przestrzennego sporządzone przed 48

dniem 1 stycznia 1995 r. – co szereg środowisk związanych z gospodarką przestrzenną uznaje do dziś za rozwiązanie błędne i główną przyczynę bałaganu przestrzennego. Ustawa ta doprecyzowała problematykę ramową studiów gminnych i wzmocniła ich rolę w stosunku do sporządzanych planów miejscowych. Nie stworzyła natomiast powiązania między ustaleniami studiów gminnych a decyzjami o warunkach zabudowy, które poczynając od 2001 r. stały się dominującym instrumentem gospodarki przestrzennej. Uzyskiwanie decyzji o warunkach zabudowy na zasadzie tzw. „dobrego sąsiedztwa” doprowadziło do szeregu błędnych decyzji. Na szczęście w obszarach enklaw puszczańskich nie zaowocowało to nadmierną ilością przypadkowych inwestycji. W aktualizowanych studiach i ich zmianach dotyczących niektórych gmin podmiejskich dał się zauważyć nadmierny rozwój projektowanej urbanizacji, szczególnie na styku z obszarami parku (np. gmin Wasilków i Supraśl). Plany miejscowe z tego okresu dotyczą tylko w nielicznych przypadkach terenów położonych w obszarze PKPK (np. projektowany mały zbiornik wodny w Wólce Rakowieckiej w gm. Czarna Białostocka). Nieco więcej planów miejscowych było sporządzanych w strefie ochronnej PKPK, dla terenów zabudowy jednorodzinnej strefy podmiejskiej w gminach Wasilków i Supraśl, co niekiedy stwarza niekorzystne efekty krajobrazowe. Przy braku wystarczającej ilości planów miejscowych w obszarach parku, a w szczególności jego strefy ochronnej w sąsiedztwie Białegostoku, pojawia się ostatnio zjawisko wylesiania gruntów z młodymi lasami i ich przeznaczania na rzekome cele rolnicze. Jest to wstęp do późniejszego planistycznego przekształcania tych gruntów w tereny budowlane, a wynika z niedoprecyzowania odpowiedniego przepisu ustawy o lasach. Europejska Sieć ekologiczna Natura 2000 obejmująca obszar PKPK docelowo wpłynie niewątpliwie korzystnie na osiągnięcie celów ochrony parku. Natomiast w okresie przed sporządzeniem aktualizacji planu ochrony PKPK pod kątem uwzględnienia wymogów Sieci Natura 2000 mogą się pojawić pewne problemy na etapie sporządzania planów miejscowych, związane ze szczegółową identyfikacją przedmiotów ochrony tej sieci w dużych obszarach PKPK.

PODSUMOWANIE Reasumując, znaczny i zmieniający się w czasie dorobek planistyczny w obszarach PKPK na obecnym etapie legislacji, stanu planu ochrony i wielkości pokrycia planami miejscowymi stwarza niebezpieczeństwo naruszania celów i zasad jego ochrony decyzjami o warunkach zabudowy. Należy mieć nadzieję, że tą niekorzystną sytuację planistyczną mogą poprawić „miejscowe przepisy urbanistyczne”, jako nowy instrument polityki przestrzennej gmin przewidywany w projekcie zmian ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, przygotowanym przez Ministerstwo Infrastruktury.

l i t e r a t u r a Dz. U. 1961 Nr 7, poz. 47 Ustawa z dnia 31 stycznia 1961 roku o planowaniu przestrzennym M. P. 1974 Nr 15, poz. 95 Uchwała Nr 85 Rady Ministrów z 6 kwietnia 1974 r. w sprawie opraco wania uproszczonych planów zagospodarowania przestrzennego gmin. Dz. U. 1984 Nr 35, poz. 185 Ustawa z dnia 12 lipca 1984 r. o planowaniu przestrzennym. Dz. U. 1994 Nr 89, poz. 415 Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym. Dz. U. Woj. Pod. 2001 Nr 31, poz. 548 Rozporządzenie nr 22/01 Wojewody Podlaskiego z dnia 9 sierpnia w sprawie ustanowienia planu ochrony Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyń skiej im. Profesora Witolda Sławińskiego. Dz. U. 2003 Nr 80, poz. 717 Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym.

s t r e s z c z e n i e Zręby prawne planowania przestrzennego w Polsce zaistniały w roku 1961 wraz z wydaniem dwóch ustaw: o planowaniu przestrzennym i o terenach budowlanych na terenie wsi. Na ich podstawie sporządzono szereg planów ogólnych zagospodarowania przestrzennego i ich zmian dla obszarów jednostek osadniczych w Puszczy Knyszyńskiej i na jej obrzeżach, a także dużą liczbę W.T.B (projektów wyznaczania terenów budowlanych wiejskich i ich zespołów) wsi puszczańskich i przypuszczańskich. W roku 1974 Rada Ministrów podjęła uchwałę o uproszczonych planach zagospodarowania gmin. Plany te nie odegrały jednak istotnej roli w kształtowaniu ładu przestrzennego na terenie Puszczy Knyszyńskiej. Znacznie skuteczniejszym instrumentem planistycznym okazały się jednak wprowadzone na mocy ustawy z 1984 roku miejscowe plany ogólne zagospodarowania gmin. W latach 1984-1988, uzyskały je wszystkie gminy puszczańskie. Plany te tworzono równolegle z przygotowaniami do ustanowienia Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej i uwzględniono w nich projektowane jego granice oraz zasady ochrony. W okresie transformacji ustrojowej ustawa z roku 1994 o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym wprowadziła nowy instrument planistyczny – studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, zwane studiami gminnymi. Następna ustawa z 2003 roku o planowaniu zagospodarowaniu przestrzennym zlikwidowała wszystkie plany miejscowe zagospodarowania przestrzennego sporządzone przed rokiem 1995. Włączenie Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 wzmocni rolę zaktualizowanego pod tym kątem planu ochrony PKPK na etapie sporządzania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.

EUROPEJSKA SIEĆ EKOLOGICZNA NATURA 2000 A OCENA ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE • GRAŻYNA ŁASKA •

a b s t r a c t THE NATURA 2000 NETWORK AND ENVIRONMENTAL IMPACT ASSESSMENT The aim of this paper is the description of working of the Natura 2000 network in Poland, with special regard for the forest complex Knyszyńska Forest, which is composed of two types of areas “Special Bird Protection Areas” (SPAs) “Puszcza Knyszyńska” PLB200003 and “Special Areas of Conservation Sites” (SAC) “Ostoja Knyszyńska” PLH200006 in aspect of different economic development strategies. The study has shown that the most important objectives of the Natura 2000 network are environmental impact assessments and plans for conservation of natural habitats and species for which established Natura 2000. The European documents, in the environmental impact assessments, does not specify how the protection of individual habitats and species, but require the preservation of the so-called appropriate state to protect them.

k e y

w o r d s

The Natura 2000 network, Council Directive 79/409/EEC, Council Directive 92/43/EEC, natural inventorying, natural valorization, environmental impact assessment.

a d d r e s s G. Łaska Katedra Ochrony i Kształtowania Środowiska Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska, Politechnika Białostocka ul. Wiejska 45a, 15-351 Białystok, Polska e-mail: laska@pb.bialystok.pl

WSTĘP Pod pojęciem ochrony przyrody za Olaczkiem [1999] rozumiemy „naukę, ideę, ruch społeczny i działalność praktyczną, zmierzające do zachowania twórczych, naukowych i estetycznych wartości przyrody oraz kształtowania racjonalnego i przyjaznego stosunku ludzi do przyrody”. Na ogół jest to utożsamiane z praktyczną działalnością człowieka mającą na celu zachowanie różnorodności biologicznej, restytuowanie, zapewnienie ciągłości istnienia gatunków i stabilności ekosystemów, oraz możliwości trwałego użytkowania składników i zasobów przyrody [Symonides 2008]. W obowiązującym w Polsce systemie prawnym ochrona przyrody regulowana jest przepisami ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 o ochronie przyrody [Dz.U. 2004 Nr 92, poz. 880] wraz z aktami wykonawczymi do tej ustawy. Ustawa określa „cele, zasady i formy ochrony przyrody żywej i nieożywionej oraz krajobrazu [art. 1]. W rozumieniu ustawy ochrona przyrody polega na „zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody”, a w myśl jej przepisów przedmiotem prawnej ochrony są „wszystkie” dziko żyjące gatunki roślin, zwierząt i grzybów oraz „wszystkie” siedliska przyrodnicze. Na tym polega zgodność z ideą ochrony bioróżnorodności biologicznej – genetycznej, gatunkowej i ekosystemowej (krajobrazowej), której zachowanie w skali globalnej jest najważniejszym celem wszystkich działań w ochronie przyrody. Obecnie w naszym kraju, na mocy obowiązującej ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 o ochronie przyrody [Dz.U. 2004 Nr 92, poz. 880], jedną z dziesięciu wyróżnianych prawnych form ochrony przyrody są tzw. obszary Natura 2000. Jest to nowa forma obszarów chronionych na terenie Polski w wyniku podpisania traktatu akcesyjnego z Unią Europejską. Są to „obszary specjalnej ochrony ptaków” (OSO), wyznaczone zgodnie z przepisami prawa Unii Europejskiej, z Dyrektywą Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r., „do ochrony populacji dziko występujących ptaków jednego lub wielu gatunków, w którego granicach ptaki mają korzystne warunki bytowania w ciągu całego życia, w dowolnym jego okresie albo stadium rozwoju”, lub „specjalne obszary ochrony siedlisk” (SOO), wyznaczone zgodnie z Dyrektywą Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w celu „trwałej ochrony siedlisk przyrodniczych lub populacji zagrożonych wyginięciem gatunków roślin lub zwierząt” bądź „w celu odtworzenia właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych lub właściwego stanu ochrony tych gatunków” [Liro 2002; Stolarska 2002; Wójcik 2002; Świerkosz 2003; Kryteria kwalifikacyjne Specjalnych Obszarów Ochrony 2004]. Celem niniejszego artykułu jest przybliżenie funkcjonowania Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem kompleksu leśnego Puszczy Knyszyńskiej, która stanowi „obszar specjalnej ochrony ptaków” (OSO) „Puszcza Knyszyńska” PLB200003 i „specjalny obszar ochrony siedlisk” (SOO) „Ostoja Knyszyńska” PLH200006 w aspekcie różnych strategii rozwoju gospodarczego na tym terenie, planowanych inwestycji i rozwoju infrastruktury, dla działań których jest stawiany wymóg przeprowadzenia oceny oddziaływania na obszar Natura 2000. Funkcjonowanie Europejskiej Sieci Ekologicznej w Polsce, jak i w krajach członkow52

skich Unii Europejskiej, nie oznacza zakazu użytkowania składników i zasobów przyrody, nakłada jednak szereg zobowiązań, które z jednej strony dotyczą wielu ograniczeń dla planowanej inwestycji, z drugiej natomiast dają szerokie możliwości wykorzystania środków unijnych dla projektów związanych z zasobami przyrody na obszarach Natura 2000. Dlatego tez ważnym zagadnieniem jest świadomość ekologiczna, której ocenie oddziaływania na obszar Natura 2000 będzie podlegać planowana przez nas inwestycja i w jaki sposób wyniki inwentaryzacji przyrodniczej są przetwarzane na wskazania dla planowania przestrzennego na danym obszarze. Jest to świadomość gospodarowania w zgodzie z kompleksową oceną walorów przestrzeni przyrodniczej i wartości zasobów środowiska [Horodelski, Sadowska-Snarska 2003; Jermaczek 2006].

IDEA, CELE I ZASADY WYZNACZANIA OBSZARÓW NATURA 2000 Obszary Natura 2000 są najmłodszą formą ochrony przyrody, wprowadzoną w Polsce w 2004 roku w związku z przystąpieniem naszego kraju do Unii Europejskiej. Są one odpowiedzią krajów członkowskich Unii na dynamiczny rozwój gospodarczy Europy i globalne zagrożenie zasobów środowiska na całym kontynencie. Celem Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 jest utworzenie wspólnego systemu obszarów objętych ochroną przyrody w krajach Unii, które na terenie Europy mają stanowić co najmniej 15% powierzchni krajów członkowskich Wspólnoty Europejskiej. Podstawą prawną wyznaczania i funkcjonowania sieci obszarów Natura 2000 są dokumenty wykonawcze Rady Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG), jakimi są tzw. Dyrektywa Rady 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikich ptaków [Birds Directive, Directive 79/409/EEC on Wild Birds], w skrócie zwana Dyrektywą Ptasią, uchwalona 2 kwietnia 1979 r., a następnie zmodyfikowana dyrektywami 81/854/EWG, 85/411/EWG, 86/122/EWG, 91/224/EWG, 94/24/EWG, a także Dyrektywa Rady 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory [Habitat Directive, Directive 92/43/EWG on the conservation of natural habitats and of wild fauna and flora], w skrócie zwana Dyrektywą Siedliskową, ustanowiona w 1992 r. i zmodyfikowana Dyrektywą Rady 97/62/EWG. Te dwie dyrektywy Rady EWG są obowiązujące na terenie wszystkich państw członkowskich UE, tym niemniej każde państwo może wprowadzić na terytorium swojego kraju takie instrumenty prawne, jakie uzna za konieczne do prawidłowej realizacji zaleceń obu dyrektyw [MakomaskaJuchniewicz i in. 2001; Gromadzka, Gromadzki 2003; Makomaska-Juchniewicz, Tworek 2003; Jermaczek 2006; Symonides 2008]. Na terenie Polski przepisy prawne dotyczące obszarów Natura 2000 wprowadzono do ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody [art. 6 i art. 25-39] i jej aktów wykonawczych. Do połowy 2007 roku w naszym kraju powołano tylko „Ostoje Ptasie”, które nie wymagają zatwierdzenia przez Komisję Europejską [Makomaska-Juchniewicz, Perzanowska-Sucharska 1999]. Wyznaczono łącznie 124 obszary ptasie, w tym 72 OSO w 2004 roku i 52 OSO w 2007, na mocy rozporządzenia ministra środowiska z dnia 21 lipca 2004 roku [Dz.U. 2004 Nr 229, poz. 2313] i z dnia 5 wrze53

śnia 2007 roku [Dz.U. 2007 Nr 179, poz.1275] w porozumieniu z ministrem rolnictwa i po konsultacjach z radami gmin. W Polsce, w Załączniku I do Dyrektywy Ptasiej wymienionych jest 195 gatunków ptaków wymierających lub zagrożonych, dla których trzeba utworzyć OSO, a zdecydowana większość wyznaczonych obszarów ptasich stanowi ostoje o znaczeniu międzynarodowym. Dotyczy to głównie ochrony gatunków ptaków występujących na obszarach wodno-błotnych, leśnych i wiejskich krajobrazów rolniczych. Do ochrony obszarów siedliskowych w krajach Unii Europejskiej wyznaczonych jest 198 typów siedlisk przyrodniczych, w tym 61 o znaczeniu „priorytetowym”, oraz 705 gatunków roślin i zwierząt. Polska, do końca 2007 roku, zaproponowała Komisji Europejskiej liczbę 364 „specjalnych obszarów ochrony siedlisk” o łącznej powierzchni ponad 2,89 mln ha, co stanowi 8,95% powierzchni naszego kraju. Dotychczas Komisja Europejska zatwierdziła jedynie listę 184 SOO do ochrony 70 typów siedlisk przyrodniczych oraz 105 gatunków roślin i zwierząt o ogólnej powierzchni 3,7% kraju [Symonides 2008]. W dokumentach Ministerstwa Środowiska, w Załączniku I do Dyrektywy Siedliskowej znajduje się obecnie lista zaproponowanych 200 typów siedlisk przyrodniczych zagrożonych w Europie, a w Załączniku II do Dyrektywy Siedliskowej – lista 483 gatunków roślin i 222 gatunków zwierząt (za wyjątkiem ptaków), dla których trzeba utworzyć SOO w celu ochrony dziedzictwa przyrodniczego [www.natura 2000.mos.gov.pl]. Podstawą zgłoszenia obszaru do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 jest określenie jego granic i zasięgu występowania na danym terenie oraz wypełnienie tzw. Standardowego Formularza Danych (Standard Data Form, SDF), który powinien zawierać podstawowe informacje o zgłaszanym przez nas obszarze. Procedura tworzenia Ostoi ptasich i siedliskowych jest jednak nieco odmienna. Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków (OSO) nie wymagają zatwierdzenia przez Komisję Europejską i mogą być tworzone bezpośrednio przez państwa członkowskie Unii, przy przyjęciu obiektywnych kryteriów ich tworzenia. W przypadku Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk brak jest precyzyjnych kryteriów ich wyznaczania, ale Komisja Europejska na tzw. Seminarium Geobotanicznym poddaje analizie zgłoszone propozycje przez różne państwa w ramach jednego regionu biogeograficznego (ryc. 5.1). Na podstawie wyników przeprowadzonej analizy Komisja Europejska zatwierdza obszary zaproponowane przez poszczególne państwa. Po ostatecznym zatwierdzeniu przez Komisję Europejską i po zaakceptowaniu przez Radę Ministrów, minister środowiska w porozumieniu z ministrem rolnictwa, w trybie rozporządzenia, ma obowiązek wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony Natura 2000 w ciągu 6 lat [Pawlaczyk, Jermaczyk 2004]. Następnie dla obszaru Natura 2000 minister środowiska ustanawia na mocy rozporządzenia plan ochrony na okres 20 lat, w którym należy uwzględnić wszystkie uwarunkowania ekologiczne typów siedlisk lub gatunków roślin i zwierząt, dla których został wyznaczony obszar Natura 2000. W Polsce zakres opracowania projektu takiego planu ochrony obszaru Natura 2000 reguluje rozporządzenie ministra środowiska z marca 2005 [Dz.U. 2005, Nr 61, poz. 549]. Organem od-

powiedzialnym za właściwe funkcjonowanie Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 na terenie naszego kraju jest minister środowiska (ryc. 5.2).

Ryc. 5.1.

Fig. 5.1.

Schemat określający procedurę wyznaczania Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków (OSO) i Specjalnego Obszaru Ochrony Siedlisk (SOO) [Pawlaczyk, Jermaczek 2004] The diagram for the designation of areas “Special Bird Protection Areas” (SPAs) and “Special Areas of Conservation Sites” (SAC) [Pawlaczyk, Jermaczek 2004]

Ryc. 5.2.

Fig. 5.2.

Schemat określający podmioty odpowiedzialne za właściwe funkcjonowanie sieci Obszarów Natura 2000 [Pawlaczyk, Jermaczek 2004] The diagram described of the responsible subjects for normally working Natura 2000 network [Pawlaczyk, Jermaczek 2004]

Na terenie województw do 2008 roku bezpośredni nadzór i koordynacja działań na tych obszarach należały do wojewodów, a obecnie mieszczą się w zakresie obowiązków dyrektorów Regionalnych Dyrekcji Ochrony Środowiska (RDOŚ), podlegających dyrektorowi Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska. Dyrektor RDOŚ, co 6 lat w odniesieniu do obszarów siedliskowych i co 3 lata do obszarów ptasich, przekazuje wszystkie informacje o podejmowanych działaniach w zakresie ochrony siedlisk i gatunków, stosowanych zabiegach ochronnych oraz ocenę ich wpływu na stan obiektów chronionych. Na terenach zarządzanych przez Lasy Państwowe, zadania związane z ochroną obszarów Natura 2000 wykonuje nadleśniczy danego Nadleśnictwa, w którego zasięgu znajduje się wyznaczony obszar (ryc. 5.2.). Utworzenie Europejskie Sieci Ekologicznej Natura 2000 w Polsce nie ma na celu zastąpienia istniejących kategorii prawnej ochrony przyrody. Obszary Natura 2000, jako nowa forma ochrony przyrody, może funkcjonować zarówno w ramach wyróżnionych już kategorii, jako parki narodowe i krajobrazowe, rezerwaty przyrody czy obszary chronionego krajobrazu, jak również funkcjonować na terenach dotychczas nie objętych ochroną prawną i użytkowanych gospodarczo. Ustanowienie obszaru Natura 2000 stanowi szczególne podkreślenie rangi obszaru cennego przyrodniczo i jego znaczenia dla zachowania dziedzictwa europejskiego [Dyduch-Falniowska i in. 2001, Dyduch-Falniowska 2002].

PUSZCZA KNYSZYŃSKA JAKO OBSZAR SPECJALNEJ OCHRONY PTAKÓW (OSO) „PUSZCZA KNYSZYŃSKA” PLB200003 Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków (OSO) „Puszcza Knyszyńska” PLB200003 został wyznaczony rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 roku w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 [Dz. U. 2004 Nr 229, poz. 2313] i służy ochronie na tym terenie dziko żyjących gatunków ptaków oraz utrzymaniu ich siedlisk w nienaruszonym stanie. Obszar ten został wyróżniony ze względu na występowanie 37 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Rady 79/409/EWG (tab. 5.1) i 14 gatunków wymienionych w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt [Pol ska Czerwona Księga Zwierząt 2001]. W okresie lęgowym obszar ten zasiedla co najmniej 1% populacji krajowej gatunków ptaków. Są to: błotniak łąkowy Circus pygar gus, błotniak zbożowy Circus cyaneus, bocian czarny Ciconia nigra, trzmielojad Pernis apivorus, orlik krzykliwy Aquila pomarina, gadożer Circaetus gallicus, cietrzew Tetrao tetrix, dubelt Gallinago media, dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos, dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus, puchacz Bubo bubo, sowa błotna Asio flammeus, włochatka Aegolius funereus i kraska Coracias garrulus. W stosunkowo wysokim zagęszczeniu występuje tu zimorodek Alcedo atthis [www.natura2000.mos.gov.pl].

Tabela 5.1.

Ptaki wymienione w Załączniku I Dyrektywy Rady 79/409/EWG na obszarze Natura 2000 PLB200003 „Puszcza Knyszyńska” [www.natura2000.mos.gov.pl] Table 5.1.

The birds listed in Annexe I of the Council Directive 79/409/EEC in the area Natura 2000 „Puszcza Knyszyńska” PLB200003 [www.natura2000.mos.gov.pl]

Kod

Nazwa łacińska

A030

Ciconia nigra

A031 A072

Nazwa polska

Ocena znaczenia obszaru Populacja rozrodcza Populacja Stan Izolacja Ogólnie zach.

bocian czarny

14-17p

Ciconia ciconia

bocian biały

>15-25p

Pernis apivorus

trzmielojad

60-70p

A074

Milvus milvus

kania ruda

0-1p

A075

Haliaeetus albicilla bielik

A080

Circaetus gallicus

0-1p

A081

Circus aeruginosus błotniak stawowy

A082

Circus cyaneus

błotniak zbożowy

A084

Circus pygargus

błotniak łąkowy

15-25p

A089

Aquila pomarina

orlik krzykliwy

A104

Bonasa bonasia

jarząbek

A119

Porzana porzana

kropiatka

A122

Crex crex

derkacz

gadożer

51-53p

D B

0-4p

>8-40m

Kod

Nazwa łacińska

Nazwa polska

Ocena znaczenia obszaru Populacja rozrodcza Populacja Stan Izolacja Ogólnie zach.

A127

Grus grus

żuraw

0-4p

A154

Gallinago media

dubelt

15-30m

A193

Sterna hirundo

rybitwa rzeczna

A197

Chlidonias niger

rybitwa czarna

A215

Bubo bubo

puchacz

2-5p

A217

Glaucidium passerinum

sóweczka

A222

Asio flammeus

sowa błotna

0-2p

A223

Aegolius funereus

włochatka

10-20p

A224

Caprimulgus europaeus

lelek

A229

Alcedo atthis

zimorodek

20-25p

A231

Coracias garrulus

kraska

0-1p

A234

Picus canus

dzięcioł zielonosiwy

A236

Dryocopus martius dzięcioł czarny

A238

Dendrocopos medius Dendrocopos leucotos

15-20p

20-30p

A239

dzięcioł średni dzięcioł białogrzbiety

A241

Picoides tridactylus dzięcioł trójpalczasty

A246

Lullula arborea

A255

Anthus campestris świergotek polny

A307

Sylvia nisoria

A320

Ficedula parva

A321

Ficedula albicollis

A338

Lanius collurio

gąsiorek

A379

Emberiza hortulana

ortolan

A409

Tetrao tetrix tetrix (cietrzew (tetrix))

lerka

0-1p

muchołówka mała

muchołówka białoszyja

10p

0-1p

135-170m

jarzębatka

Oceniając znaczenie danego obszaru „Puszcza Knyszyńska”, rozpatrywana jest liczebna wielkość populacji ptaków w stosunku do populacji krajowej, stan zachowania siedliska przyrodniczego istotny z punktu widzenia biologii danego gatunku i dynamiki populacji ptaków oraz izolacja, czyli wkład danej populacji w genetyczne zróżnicowanie gatunku (tab. 5.1). Syntezę tych kryteriów stanowi ocena ogólna, czyli generalna ocena wartości obszaru dla ochrony danego gatunku, która jest wypadkową powyższych kryteriów oraz dodatkowych czynników mogących mieć wpływ na zachowanie gatunku i rodzaj działalności człowieka na terenie obszaru i w jego otoczeniu. 58

PUSZCZA KNYSZYŃSKA JAKO OBSZAR SPECJALNEJ OCHRONY SIEDLISK (SOO) „OSTOJA KNYSZYŃSKA” PLH200006 Puszcza Knyszyńska w sierpniu 2007 roku została zgłoszona do Komisji Europejskiej jako Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk (SOO) „Ostoja Knyszyńska” PLH200006. Została ona wyróżniona ze względu na 12 typów cennych siedlisk przyrodniczych (tab. 5.2.), w tym 8 typów siedlisk nieleśnych i 4 typy siedlisk leśnych z Załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG, 39 gatunków ptaków, których dotyczy Artykuł 4 Dyrektywy Rady 79/409/EWG i wymienionych w Załączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG oraz 1 gatunek regularnie występujących ptaków migrujących nie wymieniony w Załączniku I. Tabela 5.2.

Typy siedlisk przyrodniczych znajdujące się na terenie Specjalnego Obszaru Ochrony (SOO) PLH 200006 „Ostoja Knyszyńska” wymienione w Załączniku I Dyrektywy Rady 92/43/EWG [www.natura2000.mos.gov.pl] Table 5.2.

The habitat types in the “Special Areas of Conservation Sites” (SAC) „Ostoja Knyszyńska” PLH 200006 listed in Annexes I of the Council Directive 92/43/EEC [www.natura2000.mos.gov.pl] Kod

Nazwa siedliska

6410 Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion) 6430 Ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium) 6510 Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) 7110 Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (żywe) 7120 Torfowiska wysokie zdegradowane, lecz zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji 7140 Torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością z ScheuchzerioCaricetea) 7150 Obniżenia na podłożu torfowym z roślinnością ze związku Rhynchosporion 7230 Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk 9170 Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (GalioCarpinetum, TilioCarpinetum) 91D0 Bory i lasy bagienne (Vaccinio uliginosi – Betuletum pubescentis, Vaccinio uliginosiPinetum, Pino mugo Sphagnetum, Sphagno girgensohniiPiceetum i brzozowo-sosnowe bagienne lasy borealne) 91EO Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albofragilis, Populetum albae, Alnenion glutinosoincanae, olsy źródliskowe) 91FO Łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe (FicarioUlmetum)

% stopień względna stan ocena pok reprez. powierz. zachow. ogólna rycia 0,41

0,05

9,11

0,03

0,14

0,16

0,01

0,06

9,72

3,63

1,30

1,17

Wśród pozostałych grup zwierząt zwrócono uwagę na – 7 gatunków ssaków, 1 gatunek płaza, 3 gatunki ryb, 6 gatunków bezkręgowców – wszystkie wymienione w Załączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Spośród gatunków roślin wymienionych w Załączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG na liście SOO znalazło się 7 gatunków zielnych roślin naczyniowych (tab. 5.3) [www.natura2000.mos.gov.pl].

Tabela 5.3.

Gatunki roślin znajdujące się na terenie Specjalnego Obszaru Ochrony (SOO) PLH 200006 „Ostoja Knyszyńska” wymienione w Załączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG [www.natura2000.mos.gov.pl] Table 5.3.

The species of plants in the “Special Areas of Conservation Sites” (SAC) „Ostoja Knyszyńska” PLH 200006 listed in Annexes II of the Council Directive 92/43/EEC [www.natura2000.mos.gov.pl] Kod 1437 1477 1528 1902 1903 1939 4068

Nazwa gatunku Leniec bezpodkwiatkowy Thesium ebracteatum Sasanka otwarta Pulsatilla patens Skalnica torfowiskowa Saxifraga hirculus Obuwik pospolity Cypripedium calceolus Lipiennik Loesela Liparis loeselii Rzepik szczeciniasty Agrimonia pilosa Dzwonecznik wonny Adenophora lilifolia

Populacja

Ocena znaczenia obszaru Populacja Stan zach. Izolacja

Ogólnie

OCENA ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE Najważniejszymi instrumentami realizacji celów Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 są oceny oddziaływania na środowisko oraz plany ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków, dla których utworzono cenny obszar naturowy [www.natura 2000.mos.gov.pl]. W warunkach ich gospodarczego użytkowania bardzo ważne jest wskazanie takich form działalności człowieka, które sprzyjałyby utrzymaniu ich różnorodności biologicznej [Konwencja o różnorodności biologicznej z Rio de Janeiro, 1992]. Należy przy tym zaznaczyć, że Dyrektywa Siedliskowa nie określa szczegółowych sposobów ochrony poszczególnych siedlisk i gatunków, ale nakazuje zachowanie tzw. właściwego stanu ich ochrony. Według zapisu Dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r., właściwy stan ochrony siedliska przyrodniczego oznacza taki stan, w którym naturalny jego zasięg nie zmniejsza się, zachowuje ono specyficzną 60

strukturę i funkcje ekologiczne oraz typowy skład gatunkowy. W odniesieniu do gatunków właściwy stan ochrony oznacza natomiast takie zachowanie liczebności danej populacji, która zapewni jej utrzymanie się w biocenozie przez dłuższy czas na wystarczająco dużej reprezentatywnej powierzchni zajmowanego siedliska. Ważne jest także, aby naturalny zasięg występowania tego gatunku nie ulegał zmniejszeniu. Dlatego też, jeżeli na wyznaczonym obszarze Natura 2000 chronione siedliska przyrodnicze oraz gatunki roślin i zwierząt są we właściwym stanie ochrony i nic im nie zagraża, to na obszarze Natura 2000 nic się nie zmienia w dotychczasowym funkcjonowaniu tego obszaru, w jego użytkowaniu gospodarczym. Jeżeli jednak działania gospodarcze wpływają na właściwy stan zachowania siedliska lub gatunków, to ochrona przyrody w ramach sieci Natura 2000 powinna stymulować dostosowanie tej gospodarki do potrzeb ochrony i przeciwdziałać wszelkim działaniom, które mogą „w istotny sposób pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych (...) i wpłynąć negatywnie na gatunki” [art. 33 ustawy o ochronie przyrody]. Każde planowane przedsięwzięcie o potencjalnym, bezpośrednim lub pośrednim wpływie na stan obszaru Natura 2000 podlega ocenie oddziaływania na środowisko na podstawie przepisów ustawy – Prawo ochrony środowiska [Dz.U. 2006 Nr 129, poz. 906], na koszt podmiotu zamierzającego je zrealizować. Pozwolenie na realizację przedsięwzięcia uzyskuje się w przypadku pozytywnego wyniku oceny oddziaływania na środowisko. Niekiedy, nawet w przypadku oceny negatywnej, nie wyklucza się bezwzględnie przeprowadzenia zaplanowanej inwestycji. Można uzyskać zezwolenie na jej przeprowadzenie, jeżeli nie ma innych alternatywnych rozwiązań, a inwestycja ma służyć nadrzędnemu interesowi publicznemu o charakterze społecznym lub gospodarczym. Konieczne jest wówczas zminimalizowanie negatywnego wpływu planowanego przedsięwzięcia, a gdy nie jest to możliwe, to skompensowanie strat przyrodniczych z zachowaniem integralności obszarów sieci Natura 2000. W zakresie „Raportu” o oddziaływaniu przedsięwzięcia narzucony jest obowiązek na podmiot wykonawczy do przeprowadzenia następujących badań do oceny oddziaływania planowanej inwestycji na obszar Natura 2000: 1. Inwentaryzacji gatunków ptaków i ich siedlisk, dla których ochrony został wyznaczony specjalny obszar ochrony ptaków Natura 2000, zgodnie z Dyrektywą Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków. 2. Inwentaryzacji siedlisk przyrodniczych, gatunków roślin i zwierząt, dla których ochrony został wyznaczony specjalny obszar ochrony siedlisk Natura 2000, zgodnie z Dyrektywą Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, na obszarze planowanego przedsięwzięcia oraz w strefie jego oddziaływania. 3. Przedstawienia metodyki badań, terminu oraz sposobu przeprowadzenia inwentaryzacji gatunków ptaków i ich siedlisk oraz siedlisk przyrodniczych, gatunków roślin i zwierząt. 4. Ocenę potencjalnego wpływu (bezpośredniego lub pośredniego) planowanego przedsięwzięcia na stan obszaru Natura 2000 pod względem ewentualnych skutków w odniesieniu do gatunków ptaków i ich siedlisk oraz siedlisk przyrod61

5. 6.

niczych, gatunków roślin i zwierząt, dla których został wyznaczony obszar Natura 2000: – zakres oddziaływania planowanej inwestycji, – skutki oddziaływania planowanej inwestycji, – ewentualne środki łagodzące, minimalizujące lub kompensujące. Opis wariantu najkorzystniejszego dla środowiska wraz z uzasadnieniem jego wyboru. Mapę siedlisk przyrodniczych oraz stanowisk gatunków roślin i zwierząt z zaznaczoną strefą oddziaływania inwestycji.

Ważne w tym przypadku jest to, aby wszystkie planowane inwestycje były uczciwie analizowane i oceniane pod kątem ich wpływu na stan zachowania siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt o znaczeniu europejskim. Dobrym narzędziem do tego celu mogą być różne wskaźniki waloryzacji przestrzeni przyrodniczej, które w sposób obiektywny pozwalają na ocenę wartości przyrodniczych danego obszaru.

WALORYZACJA PRZYRODNICZA Pod pojęciem waloryzacji przyrodniczej rozumiemy jakościową i wieloaspektową ocenę wartości przyrodniczych danego obszaru [Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza 2007]. Waloryzacja wiąże się z przetworzeniem wyników inwentaryzacji przyrodniczej na konkretne wskazania do planowania przestrzennego [Pawlaczyk, Jermaczek 2000; Ocena i wycena zasobów przyrodniczych 2002; Żarska 2005]. W przypadku zróżnicowanych zasobów przestrzeni przyrodniczej należy uwzględnić syntezę ocen cząstkowych poszczególnych komponentów środowiska, co pozwoli na pełną i obiektywną ocenę wartości zasobów przyrody. Kryteria ocen cząstkowych mogą być różne, ale powinny one być ustalane indywidualnie dla elementów środowiska przyrodniczego, w zależności od typu ekosystemu, zasobów przyrody, użytkowania czy presji antropogenicznej, czy też innych wskaźników wartości przyrodniczej [Sołowiej 1992]. W ocenie wartości zasobów środowiska danego obszaru bierze się pod uwagę różne wskaźniki wartości przestrzeni przyrodniczej, którym przypisuje się punkty w umownie przyjętej skali [Lenart, Tyszecki 1998; Ocena i wycena zasobów przyrodni czych 2002] (tab. 5.4). Są to: • Naturalność – metodami fitosocjologicznymi ocenia się zgodność roślinności rzeczywistej z potencjalną roślinnością naturalną [Tüxen 1956, 1961, 1966]. • Różnorodność – określa stopień zróżnicowania biotopów i związanych z nimi zbiorowisk roślinnych. Jest czynnikiem decydującym o ilości taksonów roślinnych i nisz ekologicznych zwierząt. • Komplementarność – ocenie podlega układ ekologiczny stanowiący całość w stanie równowagi dynamicznej będącej wypadkową pomiędzy procesami rozwoju a zaburzeniami tego procesu. 62

•

Typowość – najwyższą ocenę otrzymują obiekty, w których zachowały się naturalne zbiorowiska roślinne oraz zespoły zwierząt, wyrażające cechy typowe dla danego regionu. Unikatowość – wysoko oceniane są obiekty, w których zachowały się rzadkie w skali kraju lub regionu zbiorowiska roślinne i zespoły zwierząt o charakterze naturalnym. Wartość ochroniarska – o wysokiej randze i znaczeniu obiektu świadczy jego przynależność do prawnych form ochrony przyrody (np. park narodowy, rezerwat, użytek ekologiczny, park krajobrazowy) oraz obecność w nim bogactwa populacji gatunków chronionych lub osobliwości florystycznych i faunistycznych regionu. Rola fizjocenotyczna – wysoką ocenę uzyskują oazy biocenotyczne, wyspy i korytarze ekologiczne oraz obiekty spełniające funkcje środowiskochronne: wodochronne, glebochronne, klimatyczne. Wielkość obiektu – od niego zależy natężenie i zakres opisanych wyżej czynników i funkcji.

Tabela 5.4.

Skala punktowa waloryzacji obszarów przyrodniczych [Lenart, Tyszecki 1998] Table 5.4.

The scale of valorization of natural areas [Lenart, Tyszecki 1998] Aspekty oceny Naturalność

Różnorodność

Komplementarność

Typowość

Liczba pkt.

Obszar przyrodniczy

0 1 2 3 0 1 2 3 0

teren przekształcony w 75-100% teren przekształcony w 50-75% teren przekształcony w 25-50% teren naturalny lub przekształcony w 0-25% 0-2 od 3 do 5 od 6 do 8 wiecej niż 9 nie występują żadne tereny uznane za użytki ekologiczne, rozległe kompleksy lasów mieszanych, większe śródpolne uroczyska leśne itp.

występuje jeden z terenów uznanych za użytek ekologiczny, rozległy kompleks lasów mieszanych, większe śródpolne uroczysko leśne itp.

występują dwa obiekty z terenów uznanych za użytek ekologiczny, rozległy kompleks lasów mieszanych, większe śródpolne uroczysko leśne itp.

występują trzy obiekty z terenów uznanych za użytek ekologiczny, rozległy kompleks lasów mieszanych, większe śródpolne uroczysko leśne itp.

0 1 2 3

brak zbiorowisk roślinnych oraz zespołów zwierząt występują zbiorowiska roślinne oraz zespoły zwierząt występują naturalne zbiorowiska roślinne oraz zespoły zwierząt występują naturalne zbiorowiska roślinne oraz zespoły zwierząt, wyrażające cechy typowe dla danego regionu

Aspekty oceny Unikatowość

Liczba pkt. 0

nie występują obiekty, w których zachowały się rzadkie w skali kraju lub regionu zbiorowiska roślinne i zespoły zwierząt o charakterze naturalnym

sporadycznie występują obiekty, w których zachowały się rzadkie w skali kraju lub regionu zbiorowiska roślinne i zespoły zwierząt o charakterze naturalnym występują obiekty, w których zachowały się rzadkie w skali kraju lub regionu zbiorowiska roślinne i zespoły zwierząt o charakterze naturalnym

2 3

Wartość ochroniarska

Rola fizjocenotyczna

Wielkość obiektu

Obszar przyrodniczy

0 1 3 0 1 2 3 0 1 2 3

występują tylko naturalne obiekty, w których zachowały się rzadkie w skali kraju lub regionu zbiorowiska roślinne i zespoły zwierząt o charakterze naturalnym gdy nie występują obiekty chronione, wg Ustawy o ochronie przyrody gdy występują obiekty chronione, wg Ustawy o ochronie przyrody z wyjątkiem obiektów Natura 2000 i Parków Narodowych gdy występują obiekty chronione, obiekty Natura 2000 lub Parki Narodowe niska średnia wysoka bardzo wysoka 0-0,05 km 0,05-0,5 km 0,5-5 km > 5 km

Innym kryterium oceny wrażliwości obiektu przyrodniczego jest ocena stopnia jego stabilności. Stabilność układu ekologicznego oznacza jego trwałość (niezmienność wewnętrznych cech układu) w niezmienionych warunkach środowiska przyrodniczego oraz zdolność jego powrotu do stanu wyjściowego po zakończeniu oddziaływania zewnętrznych czynników zaburzeń [Łaska 2001; Plant population biology and vegetation processes 1998]. Stabilność obejmuje wiele właściwości i cech układu ekologicznego, a najważniejsze znaczenie w ocenie oddziaływania planowanej inwestycji na środowisko mają: • Odporność – jest to progowa wartość parametrów środowiska przyrodniczego, przy której dany układ ekologiczny jest nienaruszalny i niewrażliwy, • Bezwładność – ujmuje zjawisko pewnego opóźnienia zmian w organizacji lub funkcjonowaniu układu ekologicznego w stosunku do czasu trwania zaburzeń, • Elastyczność – określa tempo, sposób lub stopień odtwarzania wyjściowych parametrów układu ekologicznego po ustaniu zaburzeń. Jeżeli analizowany obiekt w ocenie oddziaływania planowanej inwestycji na obszar Natura 2000 jest częścią parku narodowego, rezerwatem lub inną formą objętą ochroną prawną, to bez względu na średnią ocenę pozostałych czynników uzyskuje on najwyższą ocenę wartości przyrodniczej. Jeżeli waloryzacja środowiska pod względem oceny oddziaływania planowanej inwestycji na obszar Natura 2000 nie pozwala 64

na szczegółowe określenie zakresu wskaźników wartości przyrodniczej, stosuje się wówczas metody pośrednie, które polegają na dokładnej analizie fitosocjologicznej szaty roślinnej. Analiza szaty roślinnej metodami fitosocjologicznymi pozwala na określenie ze stosunkowo dużą dokładnością uwarunkowań ekologicznych roślinności i siedliska, jego trofii, stopnia komplementarności i różnorodności gatunkowej oraz struktury i cech fitocenozy, czy poziomu hemorobii [Jalas 1955]. W ocenie oddziaływania planowanej inwestycji na obszar Natura 2000 wykorzystuje się również lokalne mapy roślinności potencjalnej i rzeczywistej, badania glebowo-siedliskowe, geologiczne, klimatyczne, hydrologiczne, czy plany urządzania gospodarki leśnej. W procedurach badawczych bardzo ważna jest kwerenda danych i analiza wszystkich dostępnych materiałów źródłowych, dotyczących siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt opracowana na bazie dostępnej literatury. W ocenie oddziaływania planowanej inwestycji na obszar Natura 2000 syntezę wpływu tego oddziaływania na środowisko przyrodnicze określamy jako sumaryczną wartość przyrodniczą ocenianego obiektu, którą obliczamy jako średnią sumę wartości wszystkich branych pod uwagę wskaźników wartości przyrodniczej z zastosowaniem następującej pięciostopniowej skali (tab. 5.5): (0 ÷ 1) – obiekt uzyskał bardzo niską wartość przyrodniczą, (1 < s < 2) – obiekt uzyskał stosunkowo niską wartość przyrodniczą, (2 < s < 3) – obiekt uzyskał średnią wartość przyrodniczą, (3 < s < 4) – obiekt uzyskał wysoką wartość przyrodniczą, (4 < s < 5) – obiekt uzyskał bardzo wysoką wartość przyrodniczą.

Tabela 5.5.

Ocena wartości przyrodniczej wybranego obiektu jako przykład oceny oddziaływania planowanej inwestycji na obszar Natura 2000 [Wytyczne do wykonywania ocen oddziaływania 1998] Table 5.5.

Nazwa obiektu

Naturalność

Różnorodność

Komplementarność

Unikatowość

Wartość ochroniarska

Rola fizjocenotyczna

Wielkość obiektu

Razem

Średnia ocena

Wartość przyrodnicza

Estimation of natural value of select object as example of environmental impact assessments planned of investment on area Nature 2000 [Wytyczne do wykonywania ocen oddziaływania 1998]

1,6

PODSUMOWANIE W analizie oceny oddziaływania planowanej inwestycji na obszar Natura 2000 wykazano, że każde planowane przedsięwzięcie o potencjalnym, bezpośrednim lub pośrednim wpływie na stan tego obszaru podlega ocenie, uwzględniającej jego ewentualne skutki w odniesieniu do chronionych siedlisk przyrodniczych lub gatunków roślin i zwierząt, która powinna być przeprowadzona na podstawie przepisów ustawy – Prawo ochrony środowiska, na koszt podmiotu zamierzającego ją zrealizować. Należy przy tym pamiętać, że nie ma uniwersalnej metody pozwalającej na obiektywną ocenę walorów przestrzeni przyrodniczej cechującej się zróżnicowanymi zasobami środowiska. Dlatego też ważne jest to, aby wszystkie planowane inwestycje były uczciwie analizowane i oceniane pod kątem ich wpływu na stan zachowania siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt o znaczeniu europejskim. Przy wdrażaniu Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 w Polsce potrzebna jest świadomość społeczna i powszechna akceptacja, że ustanowienie obszaru Natura 2000 stanowi o szczególnym wyróżnieniu i podkreśleniu wartości przyrodniczej cennego obiektu w zachowaniu dziedzictwa europejskiego.

l i t e r a t u r a Dyduch-Falniowska A.2002 Sieć obszarów chronionych Emerald, Chrońmy Przyrodę Ojczystą Nr 4. Dyduch-Falniowska A., Herbich J., Herbichowa M., Mróz W., Perzanowska J.; 2001; Typy siedlisk o znaczeniu europejskim występujące w Polsce; MSK; Gdańsk – Kraków. Dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flor. Dz.U. 2004 Nr 92, poz. 880. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Dz.U. 2004 Nr 229, poz. 2313. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. Dz.U. 2007 Nr 179, poz. 1275. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 września 2007 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. Dz.U. 2005, Nr 61, poz. 549. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2005 r. w sprawie trybu i zakresu opracowania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000. Dz.U. 2006 Nr 129, poz. 906. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska. Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000, 2006, Ministerstwo Środowiska, http://www.natura 2000.mos.gov.pl Gromadzka J., Gromadzki M. 2003 Natura 2000 – Dyrektywa Ptasia – założenia, realizacja, per spektywy, Parki Narodowe Nr 3. Horodelski R., Sadowska-Snarska C. 2003 Walory przyrodnicze jako czynnik rozwoju regionów wschodniej Polski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza 2007 (red.) Obidziński A., Żelazo J., SGSW, Warszawa. Jalas J. 1955 Hemerobe und hemerochore Pflanzenarten, ein terminologischer Reformversuch, „Acta Soc. Fauna Flora Fenn.“ 72: 1-15. Jermaczek A. 2006 Ochrona przyrody po europejsku, Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin. Konwencja o różnorodności biologicznej z Rio de Janeiro, 1992. Kryteria kwalifikacyjne Specjalnych Obszarów Ochrony, 2004. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. http://www.iop.krakow.pl/natura2000. 66

Lenart W., Tyszecki A. 1998. Poradnik przeprowadzania ocen oddziaływania na środowisko, Ekokonsult, Gdańsk. Liro A. 2002 Natura 2000 – Europejska Sieć Ekologiczna, Wydanie II uzupełnione, NFOŚ, Warszawa. Łaska G. 2001 The disturbance and vegetation dynamics: a review and an alternative framework, „Plant Ecol.” 157: 77–99. Makomaska-Juchniewicz M., Perzanowska J., Zając K. 2001 Dyrektywa Siedliskowa – występujące w Polsce gatunki ważne dla Wspólnoty Europejskiej, Chrońmy Przyrodę Ojczystą Nr 57(2). Makomaska-Juchniewicz M., Perzanowska-Sucharska J. 1999 Ostoje przyrody w Polsce, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Makomaska-Juchniewicz M, Tworek S. 2003 Ekologiczna sieć Natura 2000 – problem czy szansa, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Ocena i wycena zasobów przyrodniczych 2002 (red.) Szyszko J., Rylke J., Jeżowski P., SGGW, Warszawa. Olaczek R. 1999 Ochrona przyrody i środowiska. Słownik szkolny, WSiP, Warszawa. Pawlaczyk P., Jermaczek A. 2000 Poradnik lokalnej ochrony przyrody, Wydawnictwa Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin; Pawlaczyk P., Jermaczyk A. 2004 Natura 2000 – narzędzie ochrony przyrody. Planowanie ochrony obszarów Natura 2000, WWF Polska, Warszawa. Plant population biology and vegetation processes 1998 (ed.) Falińska K., Polish Academy of Sciences, Kraków. Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce 2001 (red.) Głowaciński Z., PWRiL, Warszawa. Sołowiej D. 1992 Podstawy metodyki oceny środowiska przyrodniczego człowieka, Wydawnictwa UAM, Poznań. Stolarska A. 2002 Prace nad wdrożeniem koncepcji Europejskiej sieci ekologicznej Natura na te renie Polski, Instytut na rzecz ekorozwoju, Warszawa. Symonides E. 2008 Ochrona przyrody, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Świerkosz K. 2003 Wyznaczanie ostoi Natura 2000, WWF Polska, Światowy Fundusz na Rzecz Przyrody, Warszawa. Tüxen R. 1956 Die heutige potentielle natürliche Vegetation als Gegenstand der Vegetationskar tierung, „Angew. Pflanzensoziol.” 13: 5-42. Tüxen R. 1961 Dzisiejsza potencjalna roślinność naturalna jako przedmiot kartografii roślinności. Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej, Problemy Współczesnej Biogeografii, PAN, Inst. Geogr., Warszawa. Tüxen, R. 1966 Antropogene Vegetation. Bericht über das Internationale Sympozium in Stolzenau a. Weser 1961 der Inter. Vereinigung für Vegetationskunde. W. Junk, Den Haag. Wytyczne do wykonywania ocen oddziaływania autostrad na środowisko 1998 Agencja Budowy Dróg i Autostrad, Warszawa. Żarska B. 2005 Ochrona krajobrazu, SGGW, Warszawa. Wójcik B. 2002 Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000, Instytut na rzecz ekorozwoju, Warszawa.

s t r e s z c z e n i e W niniejszym artykule przybliżono zasady funkcjonowania Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem kompleksu leśnego Puszczy Knyszyńskiej, która stanowi Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków (OSO) „Puszcza Knyszyńska” PLB200003 i Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk (SOO) „Ostoja Knyszyńska” PLH200006, w aspekcie różnych strategii rozwoju gospodarczego na tym terenie, planowanych inwestycji i rozwoju infrastruktury, dla działań, którym stawiany jest wymóg przeprowadzenia oceny oddziaływania na obszar Natura 2000. 67

W analizie oceny oddziaływania planowanej inwestycji na obszar Natura 2000 wykazano, że każde planowane przedsięwzięcie o potencjalnym, bezpośrednim lub pośrednim wpływie na stan tego obszaru podlega ocenie uwzględniającej jego ewentualne skutki w odniesieniu do chronionych siedlisk przyrodniczych lub gatunków roślin i zwierząt, która powinna być przeprowadzona na podstawie przepisów ustawy – Prawo ochrony środowiska, na koszt podmiotu zamierzającego ją zrealizować. Zwrócono uwagę przy tym, że nie ma uniwersalnej metody pozwalającej na obiektywną ocenę walorów przestrzeni przyrodniczej cechującej się zróżnicowanymi zasobami środowiska. Dlatego też ważne jest to, aby wszystkie planowane inwestycje były uczciwie analizowane i oceniane pod kątem ich wpływu na stan zachowania siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt o znaczeniu europejskim.

PUSZCZA KNYSZYŃSKA JAKO OBSZAR SPECJALNEJ OCHRONY PTAKÓW • TOMASZ TUMIEL, MARCIN WERESZCZUK •

a b s t r a c t THE KNYSZYŃSKA FOREST AS A SPECIAL PROTECTION AREA (SPA) Special Protection Area Puszcza Knyszyńska (SPA PK) consisting of 136 144,9 ha of land is one of the biggest Natura 2000 sites in Poland. It consists of two Important Bird Areas (IBA): “Puszcza Knyszyńska” and “Niecka Gródecko–Michałowska”, which where created basing on the C6 cryterion (species endangered at the EU level). SPA PK is one of the most important breeding sites in Poland for species such as: hazel grouse Bonasa bonasia, red-breasted flycatcher Ficedu la parva, honey buzzard Pernis apivorus, lesser spotted eagle Aquila pomarina, three – toed woodpecker Picoides tridactylus, black woodpecker Dryocopus martius, great snipe Gallinago media. Specified inventories in the last years made it possible to calculate the number of following species: tengmalm’s owl Aegolius funereus (>180 males), corncrake Crex crex (>450 males) and pygmy owl Glaucidium passerinum (20-40 pairs). One of the most endangered species is black grouse Tetrao tetrix, its number has been decreasing gradualy for many years. The number of many species is still unrecognized sufficiently or we only have partial information about their occurrence.

k e y

w o r d s

important bird areas (IBA), special protecion areas (SPA), natura 2000, qualifying species

a d d r e s s T. Tumiel Opiekun Ostoi Puszcza Knyszyńska ul. Towarowa 2a/48, 15-007 Białystok, Polska e-mail: tomtum@op.pl M. Wereszczuk Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej ul. Konarskiego 14, 16-030 Supraśl, Polska e-mail: marcin.wereszczuk@gmail.com 69

WSTĘP Sieć Natura 2000 składa się z obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz obszarów specjalnej ochrony siedlisk (SOO). Jej celem jest zapewnienie długotrwałego przetrwania najcenniejszych i najbardziej zagrożonych gatunków roślin, zwierząt oraz siedlisk przyrodniczych w Unii Europejskiej. Podstawą istnienia OSO powinna być zasada równowagi ochrony i gospodarki, a jej zadaniem ochrona przestrzeni życiowej ptaków, głównie w odniesieniu do gatunków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Ostoja ptaków (Important Bird Area) wyznaczana jest na podstawie ścisłych ilościowych kryteriów wprowadzonych przez BirdLife International dla krajów Unii Europejskiej [Important Bird Areas in Europe. Priority sites for conservation, Northern Europe 2000]. Kryteria te odnoszą się do ostoi ptaków, które powinny być podstawą do wyznaczenia obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO). Przyjęto 7 głównych kryteriów odnoszących się do liczebności poszczególnych grup gatunków różniących się statusem zagrożenia w UE. Kryteria te sformułowano zarówno odnośnie populacji lęgowych, jak i nie lęgowych, tworzących duże koncentracje podczas migracji lub na zimowiskach. Przy ptakach lęgowych odnoszą się one do gatunków z I Załącznika Dyrektywy Ptasiej [Ostoje ptaków o randze europejskiej w Polsce, 2004].

KRYTERIA KWALIFIKUJĄCE PUSZCZĘ KNYSZYŃSKĄ JAKO OBSZAR SPECJALNEJ OCHRONY PTAKÓW Obszar specjalnej ochrony Puszcza Knyszyńska o powierzchni 136 144,9 ha jest jednym z większych obszarów Natura 2000 w Polsce. W jego skład wchodzą dwie ostoje ptasie (IBA): Puszcza Knyszyńska i Niecka Gródecko-Michałowska. Zostały one wyznaczone w oparciu o kryterium C6 w odniesieniu do łącznie 11 gatunków (tzw. gatunki kwalifikujące), spełniających wymagania odnośnie liczebności zawartej w tym kryterium. Kryterium C6 odnosi się do głównych regionalnych lęgowisk gatunków zagrożonych w skali UE. W przypadku Polski wyznaczono 10 najważniejszych ostoi dla poszczególnych gatunków. Jednak w przypadku gatunków, których liczebność na terenie państwa członkowskiego jest równa lub większa od 10% całkowitej populacji europejskiej lub jeżeli minimalna liczebność danego gatunku wynosi przynajmniej 1% populacji krajowej, można dla tych ptaków wyznaczyć większą liczbę ostoi [Ostoje ptaków o randze europejskiej w Polsce, 2004]. Na terenie całej OSO Puszcza Knyszyńska stwierdzono występowanie co najmniej 38 gatunków lęgowych lub prawdopodobnie lęgowych z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej. W chwili obecnej, w wyniku przeprowadzenia ukierunkowanych inwentaryzacji, liczba gatunków, których liczebność przekracza próg kwalifikujący, również w ramach kryterium C6, wzrosła o kolejne trzy: derkacza Crex crex, sóweczkę Glauci dium passeriunum oraz włochatkę Aegolius funereus [Tumiel, Januszkiewicz, Kułakowski, Mirski, dane niepubl.]. 70

STOPIEŃ ZAGROŻENIA GATUNKÓW KWALIFIKUJĄCYCH, GNIAZDUJĄCYCH W OSO Poszczególne gatunki kwalifikujące ostoje są w różnym stopniu zagrożenia w skali kraju (tab. 6.1). Tabela 6.1.

Stopień zagrożenia poszczególnych gatunków kwalifikujących ostoję Table 6.1.

The degree of endangered of qualifying species the protected area Stopień zagrożenia wg Polskiej Czerwonej Księgi [Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce 2001] EN (Endangered) – gatunki bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagrożone VU (Vulnerable) – gatunki wysokiego ryzyka, narażone na wyginięcie NT (Near Threatened) – gatunki niższego ryzyka, ale bliskie zagrożenia. LC (Least Concern) – gatunki nie wykazujące regresu populacji i nie należące do zagrożonych w Polsce lub reprezentowane przez populacje marginalne i nietrwałe.

Gatunki występujące na terenie OSO Puszcza Knyszyńska Cietrzew Tetrao terix Dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus, Dubelt Gallinago media Dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos Orlik krzykliwy Aquila pomarina, Włochatka Aegolius funereus, Sóweczka Glaucidium passerinum

Ponadto spośród gatunków z Załącznika I DP gniazdujących w OSO, ale nie przekraczających progu kwalifikującego, należy wyróżnić łęczaka Tringa glareola, jako gatunek skrajnie zagrożony w skali kraju (CR – Critically Endangered). Stwierdzony na terenie ostoi w 2009 r. lęg tego ptaka jest pierwszym od kilku lat w kraju. Współcześnie gniazdowanie tego gatunku notowano tylko na jednym stanowisku na Wybrzeżu Słowińskim [Tomiałojć, Stawarczyk 2003; Sikora 2004].

CHARAKTERYSTYKA AWIFAUNY NA PRZYKŁADZIE GATUNKÓW KWALIFIKUJĄCYCH NA TERENIE OSO PUSZCZA KNYSZYŃSKA Badania nad liczebnością i rozmieszczeniem ptaków w Puszczy Knyszyńskiej rozpoczęły się stosunkowo późno. Pierwsze dokładniejsze i opublikowane cenzusy ptaków lęgowych miały miejsce w 1984 r. [Pugacewicz, Wołk 1986]. Następnie w latach 1989-1993 dokładniej badana była populacja ptaków drapieżnych i bociana czarnego [Pugacewicz 1994a, b]. W 1992 roku, przy użyciu zmodyfikowanej metody transektowej i kartograficznej dokonano dość ogólnej oceny poziomu liczebności poszczególnych gatunków ptaków [Lewartowski 1995]. W ostatnich latach liczenia ograniczają się do ukierunkowanych badań nad rozmieszczeniem poszczególnych gatunków lub jednosezonowych badań ilościowych na określonych powierzchniach. Ocenę wielkości populacji liczniejszych gatunków z I Załącznika Dyrektywy Ptasiej na potrzeby wyznaczenia ostoi ptaków (IBA) dokonano głównie na podstawie 71

oszacowania ich liczebności [Pugacewicz inf. ust.]. W ten sposób sformułowano liczebności gatunków takich, jak jarząbek Bonasa bonasia, dzięcioł czarny Dryocopus martius czy muchołówka mała Ficedula parva [Pugacewicz 2004]. Nie można określić trendów liczebności większości gatunków, szczególnie tych zasiedlających szerokie spektra siedlisk, ponieważ brak jest reprezentatywnych danych monitoringowych ze stałych powierzchni, gromadzonych przy ujednoliconej metodyce inwentaryzacji. Z tego powodu trudno także ocenić czy większa liczebność niektórych gatunków wynika ze wzmożonej penetracji terenu, ukierunkowania badań, a tym samym większej wykrywalności, czy realnego wzrostu populacji. Dane zawarte w SDF (Standardowy formularz danych) są w stosunku do części gatunków już nieaktualne lub zostały zebrane w sposób przypadkowy. Z tego powodu w niniejszym tekście skupiono się na gatunkach rzadszych lub na tych, w odniesieniu do których uzyskano przynajmniej częściowe dane o ich liczebności w ostatnich latach. Najbardziej zagrożonym gatunkiem z regularnie lęgowych na terenie Puszczy Knyszyńskiej jest cietrzew. Jego populacja wciąż ulega zmniejszeniu zarówno w regionie, jak i w kraju [Tomiałojć, Stawarczyk 2003]. Liczebność tego gatunku jeszcze w 2002 r. na terenie Niecki Gródecko-Michałowskiej i Puszczy Knyszyńskiej oceniono na ok. 111 kogutów [Potocka 2006], gdy w 2009 roku ich liczba wyniosła zaledwie ok. 30 [Pugacewicz inf. ust]. Regres populacji cietrzewia wynika z kilku czynników, na które składają się głównie: niekorzystne zmiany siedlisk, presja drapieżników, niekorzystne warunki pogodowe w okresie wodzenia piskląt [Potocka 2006, Pugacewicz inf. ust.]. Istotna jest obecność w OSO rzadkich dzięciołów, białogrzbietego i trójpalczastego, które będąc bioindykatorami świadczą o dobrym stanie siedlisk i występowaniu innych rzadkich gatunków [Mikusiński i in. 2001; Gutowski i in. 2004]. Dzięcioł białogrzbiety jest gatunkiem nielicznym na terenie ostoi z uwagi na stosunkowo niewielką ilość optymalnych dla niego siedlisk. Głównie są to rozległe łęgi i olsy, rzadko grądy, jednak zawsze z dużym udziałem drzew martwych i obumierających. Duża rozbieżność w ocenie populacji lęgowej w latach 90. [Wesołowski 1994; Pugacewicz 2002a] wynika prawdopodobnie z różnic metodycznych stosowanych podczas inwentaryzacji. W ostatnich latach liczebność tego gatunku wydaje się być stabilna i utrzymuje się na poziomie ok. 15-20 par [Tumiel dane niepubl.]. Innym ważnym gatunkiem dzięcioła, którego liczebność w OSO Puszcza Knyszyńska stanowi aż 5-10% całej krajowej populacji [Wasilewski 2001], jest dzięcioł trójpalczasty (fot. 6.1). Jako gatunek preferujący lasy z dużym udziałem obumierających świerków [Wesołowski 2005], trzon swojej populacji skupia w rezerwatach przyrody, które zajmując ok. 3% powierzchni Puszczy Knyszyńskiej, skupiają ok. 38% par lęgowych tego gatunku. Całkowita liczebność, określona na 30-45 par w latach 2005-2008 [Stachura-Skierczyńska i in. 2009; Tumiel 2009], przynajmniej lokalnie wzrosła w stosunku do lat 1989-1993, gdy stwierdzono 15-25 par [Pugacewicz 2000, Pugacewicz inf. ust.]. Wzrost liczebności jest trudny do zinterpretowania z powodu zastosowania innej metodyki prac, można jednak wnioskować, iż rzeczywiście lokalnie miał on miejsce, głównie za sprawą wzmożonej aktywności bobrów Castor fiber w ostatnim dziesięcioleciu. Ssaki te zalewając duże powierzchnie leśne powodują podniesienie poziomu wód i zamieranie 72

części drzewostanu. W stosunkowo szybkim tempie tworzą miejsca dogodne dla rzadkich dzięciołów, jak również ważne żerowiska np. bociana czarnego Ciconia nigra i żurawia Grus grus. Ptaki drapieżne, objęte ochroną strefową, są monitorowane przez Komitet Ochrony Orłów i Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej – jednak dotyczy to tylko części stanowisk. Na tej podstawie liczebność orlika krzykliwego wydaje się utrzymywać na stałym poziomie [Kapowicz inf. ustna, KOO]. W przypadku bociana czarnego w latach 1989-1993, w wyniku dokładnej inwentaryzacji stwierdzono występowanie 15-16 par [Pugacewicz 1994b]. W ostatnim czasie nie przeprowadzano jednak kompleksowej inwentaryzacji tego gatunku, co uniemożliwia aktualną ocenę liczebności dla całego OSO. Podobnie jest w przypadku trzmielojada Pernis apivorus, którego populację oszacowano na 60-75 par, jednak w ostatnim dziesięcioleciu nie prowadzono dokładnych cenzusów tego gatunku. Liczebność dubelta na terenie OSO szacowana jest na 15-30 samców (SDF). W 2009 r. odnaleziono niewielkie (6 samców), nieznane dotąd tokowisko w centralnej części ostoi [Tumiel, dane niepubl.]. Gatunku tego wcześniej w rejonie tym nie stwierdzono, prawdopodobnie z powodu znacznie intensywniejszej gospodarki łąkowej [Pugacewicz 2002b, Pugacewicz inf. ustna]. Trudno w tym przypadku wskazywać na wzrost liczebności, gdyż nieznany jest pełny jej stan w ostatnich latach na głównym lęgowisku, czyli Niecce Gródecko-Michałowskiej. Podobnie w przypadku derkacza w ostatnich dziesięcioleciach nastąpiło zwiększenie powierzchni dogodnych siedlisk dla tego gatunku, powstałych w wyniku zaprzestania gospodarowania na dużej części użytków zielonych, szczególnie w dolinach rzecznych wewnątrz kompleksu. Liczebność w granicach Parku Krajobrazowego w 1993 roku oceniono na 25-30 par [Lewartowski 1995], co wydaje się oceną zaniżoną. Liczenia w ostatnich latach na ok. 60% obszaru IBA Puszcza Knyszyńska wykazały występowanie minimum 160 samców [T. Tumiel, dane niepubl.]. Wskazywałoby to na wzrost liczebności. Liczebność dla całego OSO Puszcza Knyszyńska oszacowano na minimum 450 samców [Pugacewicz 2004; Mirski, Tumiel, dane niepubl.]. Liczebność i rozmieszczenie rzadkich sów, włochatki Aegolius funreus i sóweczki Glaucidium passerinum (fot. 6.2), na terenie ostoi była dotąd słabo poznana i opierała się na wyrywkowych obserwacjach. Dopiero w ostatnich latach dokonano liczeń na powierzchniach próbnych, co wraz z ogólnym rozpoznaniem występowania w ostoi pozwoliło na sformułowanie liczebności włochatki i określenie jej na min. 180 samców [Tumiel, dane niepubl.]. Jest to jedna z kilku najważniejszych ostoi tego gatunku w kraju. Przy ocenie liczebności sóweczki również posłużono się materiałem zebranym w przeciągu kilku lat przez ukierunkowane kontrole. Na podstawie uzyskanych wyników jej populację określono na minimum 20-40 rewirów [Januszkiewcz, Kułakowski, Tumiel, dane niepubl.]. Czyni to Puszczę Knyszyńską, obok Puszczy Białowieskiej, głównym lęgowiskiem tego gatunku w regionie.

Fot. 6.1.

Dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus [fot. Marcin Wereszczuk]

Fot. 6.1.

Three toed woodpecker Picoides tridactylus [fot. Marcin Wereszczuk]

Fot. 6.2.

Sóweczka Glaucidium passerinum [Marcin Wereszczuk]

Fot. 6.2.

Pygmy owl Glaucidium passerinum [fot. Marcin Wereszczuk]

OSO Puszcza Knyszyńska stanowi również istotną ostoję dla gatunków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej, których liczebności nie przekraczają progu kwalifikującego. Szczególnie w skali regionu jest to ważne lęgowisko dla takich gatunków, jak bielik Haliaetus albicilla, żuraw Grus grus, zimorodek Alcedo atthis, dzięcioł zielonosiwy Picus canus [Lewartowski 1995; Pugacewicz 2004; Tumiel, dane niepubl.]. Część gatunków wymienianych do niedawna na tym obszarze prawdopodobnie wycofała się z terenu ostoi. Brak jest lub odnotowuje się tylko sporadyczne obserwacje, które sugerować mogłyby lęgi takich gatunków, jak gadożer Circaetus gallicus, orzełek włochaty Hieraaetus pennatus, kraska Coracias garrulus, kania czarna Milvus migrans czy uszatka błotna Asio flammeus. Gatunki te jednak, poza kraską, prawdopodobnie nie tworzyły tutaj liczniejszych populacji, a ich lęgi mogły mieć raczej efemeryczny charakter, ponieważ teren ostoi znajduje się często na skraju ich zasięgu. W przypadku szeregu liczniejszych ptaków dysponujemy wciąż za małą liczbą danych, aby precyzyjnie sformułować ich liczebność lub są one nieaktualne. Liczenia na wybiórczych, stosunkowo niewielkich powierzchniach dają podstawy, aby wnioskować, że występuje tu silna populacja lelka Caprimulgus europeus, gąsiorka Lanius collurio oraz lerki Lullula alborea [Pugacewicz, Tumiel, dane niepubl.].

PODSUMOWANIE O wartości Puszczy Knyszyńskiej i jej niepowtarzalności świadczyć może zarówno liczba gatunków ptaków zamieszkujących ten teren, jak i wielkość ich populacji. Na uwagę zasługuje również duży udział gatunków rzadkich i zagrożonych. W zestawieniu z podobnymi leśnymi ostojami w regionie – Puszczą Białowieską i Augustowską – w udziale poszczególnych gatunków ptaków i ich liczebności widać odzwierciedlenie dominujących drzewostanów, borów sosnowych i sosnowo-świerowych o borealnym charakterze. W rezultacie Puszcza Knyszyńska jest ważną ostoją dla gatunków związanych głównie z tymi siedliskami lub osiągającymi w nich największe zagęszczenia, takich jak np. jarząbek, włochatka, sóweczka, dzięcioł czarny. Pomimo niewielkiego udziału przetrwałych w dobrym stanie łęgów, olsów i grądów zachowała się populacja trzmielojada, bociana czarnego oraz rzadkich dzięciołów. Puszcza Knyszyńska jest stosunkowo silnie rozczłonkowana. Występuje tu więcej terenów otwartych w postaci nie zalesionych dolin rzecznych, nieużytków, łąk oraz pól uprawnych aniżeli w ostojach Puszcza Białowieska i Puszcza Augustowska. Przekłada się to na proporcjonalnie liczniejsze występowanie gatunków związanych z tymi siedliskami, takich jak derkacz, cietrzew, dubelt, świergotek polny, błotniak łąkowy czy lerka. Tak cenny obszar jak OSO Puszcza Knyszyńska wymaga regularnego monitoringu stanu siedlisk i awifauny. Jednak z powodu dużej powierzchni ostoi, nie jest możliwy coroczny monitoring wszystkich gatunków kwalifikujących na całym obszarze OSO. Dlatego może on opierać się głównie o wybrane powierzchnie lub stanowiska poszczególnych, cennych gatunków wraz z oceną stanu kluczowych dla nich siedlisk, wykorzystywanych do lęgów lub żerowania. Niezbędne jest też uzupełnienie danych 75

odnośnie liczebności całej grupy gatunków. Stąd wynika konieczność prowadzenia rozszerzonych badań i inwentaryzacji awifauny, gdyż tylko w ten sposób można uzyskać reprezentatywne dane, które świadczyć mogą o znaczeniu i wartości ostoi zarówno w skali kraju, jak i Europy. Ostoja Puszcza Knyszyńska, z racji swojej rozległości i położenia, narażona jest na wiele zagrożeń mogących pogorszyć stan siedlisk, a tym samym wpłynąć negatywnie na występujące tu populacje ptaków. Dotyczy to zarówno np. rozwoju infrastruktury, jak i złych praktyk w rolnictwie (wylewanie odpadów). Ochrona ptaków powinna polegać głównie na ochronie biotopów poprzez utrzymanie w niezmienionym stanie stosunków wodnych, mozaikowego charakteru pól z ekstensywnym rolnictwem, ale przede wszystkim na ochronie drzewostanów przez dostosowanie gospodarki leśnej do wymagań gniazdujących tu najcenniejszych gatunków ptaków. PODZIĘKOWANIA Pragniemy podziękować wszystkim osobom, które udostępniły swoje materiały i pomogły w przygotowaniu tekstu. Byli to: Wojciech Januszkiewicz, Robert Kapowicz, Eugeniusz Pugacewicz, Tomasz Kułakowski, Paweł Mirski, Grzegorz Grygoruk, Anna Miruć.

l i t e r a t u r a Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce 2001 (red.) Głowaciński Z. PWRiL, Warszawa. Gutowski J., Bobiec A., Pawlaczyk P., Zub K. 2004 Drugie życie drzewa. WWF Polska, WarszawaHajnówka. Important Bird Areas in Europe. Priority sites for conservation, Northern Europe. 2000 (ed.) Heath M. F., Evans M. I. Birdlife International, Cambridge (Birdlife Conservation Series No. 8) Lewartowski Z. 1995 Ptaki Puszczy Knyszyńskiej. Awifauna lęgowa. W: Czerwiński A.(red.) Puszcza Knyszyńska. Monografia przyrodnicza. Zespół Parków Krajobrazowych w Supraślu, Supraśl. Mikusiński G., Gromadzki M., Chylarecki P. 2001 Woodpeckers as inducators of fores bird diversi ty. Conservation Biology 15: 208-217. Ostoje ptaków o randze europejskiej w Polsce 2004 (red.) Sidło P.O., Błaszkowska B., Chylarecki P. OTOP, Warszawa. Potocka M. 2006 Sprawozdanie z przeprowadzonego monitoringu stanu populacji cietrzewia (Te trao tetrix) w 2006 roku na tokowiskach w obrębie Puszczy Knyszyńskiej i na terenie Niecki GródeckoMichałowskiej. PTOP. Białystok. Pugacewicz E. 1994a Populacja orlika krzykliwego (Aquila pomarina) na Nizinie Północnopodla skiej. Not.Orn. 35: 139-156. Pugacewicz E. 1994b Stan populacji bociana czarnego (Ciconia nigra) na Nizinie Północnopodla skiej w latach 19851994. Not.Orn. 35: 297-308. Pugacewicz E. 1997 Ptaki lęgowe Puszczy Białowieskiej. Wyd. PTOP, Białowieża. Pugacewicz E. 2000 Stan populacji dzięcioła trójpalczastego (Picoides tridactylus) na Nizinie Pół nocnopodlaskiej w latach 19841996. Chrońmy Przyr. Ojcz. 56, 6: -24. Pugacewicz E. 2002a Stan populacji dzięcioła białogrzbietego (Dendrocopos leucotos) na Nizinie Północnopodlaskiej w latach 19842000. Chrońmy Przyr. Ojcz. 58: 5-24. Pugacewicz E. 2002b Stan populacji dubelta (Gallinago media) na Nizinie Północnopodlaskiej w latach 19762000. Not. Orn. 43: 1-7.

Pugacewicz E., Wołk K. 1986 Ornitologiczne przesłanki utworzenia parku krajobrazowego w Puszczy Knyszyńskiej. Parki nar. Rez. przyr. 7:85-95. Pugacewicz E.2004 Puszcza Knyszyńska. Ss. 241-244 w: Sidło P.O., Błaszkowska B., Chylarecki P.(red.). Ostoje ptaków o randze europejskiej w Polsce. OTOP, Warszawa. Sikora A. 2004 Tringa glareola (L., 1758) – łęczak (brodziec leśny). W: Gromadzki M. (red.). Ptaki (część II). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 8, s. 134-137. Stachura-Skierczyńska K., Tumiel T., Skierczyński M. 2009 Habitat prediction model for three toed woodpecker and its implications for the conservation of biologically valuable forests. Forest Ecology and Managment 258: 697-703. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 200. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP „proNatura”. Wrocław. Tumiel T. 2008 Liczebność i rozmieszczenie dzięcioła trójpalczastego Picoides tridactylus w Pusz czy Knyszyńskiej w latach 20052007. Not. Orn. 49: 74-80. Wasilewski J. 2001 Picoides tridactylus (Linne, 1758) dzięcioł trójpalczasty. w: Głowaciński Z. (red.) Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce. Warszawa. Pp. 250-252. Wesołowski T. 1994 Dzięcioł białogrzbiety (Dendrocopos leucotos) w Puszczach Augustowskiej i Knyszyńskiej – stan obecny i szanse przetrwania. Not. Orn. 35, 3-4: 261-271. Wesołowski T. 2005 Picoides tridactylus (L., 1758) W: Gromadzki M. (red.) Poradnik ochrony siedlisk i gatunków. Ptaki, cz. II. Ministerstwo Środowiska. Warszawa. Pp. 280-283.

s t r e s z c z e n i e Obszar specjalnej ochrony Puszcza Knyszyńska (OSO PK) o powierzchni 136 144,9 ha jest jednym z większych obszarów Natura 2000 w Polsce. W jego skład wchodzą dwie ostoje ptasie (IBA), Puszcza Knyszyńska i Niecka Gródecko-Michałowska, które wyznaczone zostały w oparciu o kryterium C6 (gatunki zagrożone w UE) w odniesieniu do łącznej liczby 11 gatunków kwalifikujących. OSO PK stanowi jedną z najważniejszych w Polsce ostoi jarząbka Bonasa bonasia, muchołówki małej Ficedula parva, trzmielojada Pernis apivorus, orlika krzykliwego Aquila po marina, dzięcioła trójpalczastego Picoides tridactylus, dzięcioła czarnego Dryocopus martius, dubelta Gallinago media. Ukierunkowane liczenia w ostatnich latach pozwoliły ocenić liczebność kolejnych gatunków: włochatki (>180 samców), derkacza (>450 samców), sóweczki (20-40 par). Do gatunków najsilniej zagrożonych należy cietrzew, którego liczebność spada od wielu lat. Liczebność wielu ptaków jest wciąż niedostatecznie poznana lub dysponujemy tylko wyrywkowymi informacjami o ich występowaniu, stąd potrzeba przeprowadzenia cyklu dokładnych liczeń. Niezbędny jest też regularny monitoring najcenniejszych gatunków ptaków wraz z oceną stanu kluczowych dla nich siedlisk, wykorzystywanych do lęgów i żerowania.

ZARZĄDZANIE OBSZARAMI NATURA 2000 WE FRANCJI • SONJA KAUPE •

a b s t r a c t MANAGEMENT NATURA 2000 AREAS IN FRANCE This paper gives us an overview of the state of the Natura 2000 network in France. First a few key figures of the French network give an idea of its composition, the distribution of the site within the different habitats and their conservation status. Then the management whole process from the designation of the site, to the carrying out of the management plan is described. The management strategy adopted by the French State in order to manage its Natura 2000 sites is consultation and contracts. Tools were especially designed for Natura 2000 managers to carry to this purpose: the “Comite de Pilotage”, ie the board set up to discuss the issues of the site and decide on the management objectives and the “Document d’Objectif”, i.e. the reference document of the site. Finally, this article ends with a short overview of the process of Natura 2000’s implementation in France.

k e y

w o r d s

Natura 2000, management, France, Europe

a d d r e s s S. Kaupe Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej ul. Konarskiego, 16-030 Supraśl, Polska e-mail sonja@kaupe.org

WSTĘP Jednym z głównych celów Europy u schyłku roku 2010 jest spowolnienie zaniku bioróżnorodności (biozróżnicowania) Ziemi. Aby to osiągnąć, Unia Europejska opiera się na dwóch Dyrektywach: Ptasiej i Siedliskowej, które tworzą Sieć Natura 2000. Ostatnia europejska ewaluacja sieci, w trakcie której każdy kraj przedstawił ocenę wyników własnej Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, została przeprowadzona w roku 2007. Dane do programu Natura 2000 dotyczące Francji prezentuje tabela 7.1. Na terenie Unii Europejskiej Francja został sklasyfikowana na 24. pozycji w kategorii obszarów desygnowanych jako SOO i na 19. pozycji pod względem obszarów OSO.

Tabela 7.1.

Dane projektu Natura 2000 we Francji [www.natura2000.fr] Table 7.1.

Data of Natura 2000 in France [www.natura2000.fr] STRUKTURA SIECI OBSZARÓW NATURA 2000 WE FRANCJI (stan na wrzesień 2007) Siedliska lądowe Natura 2000 Specjalny obszar ochrony (SOO) „Dyrektywa siedliskowa” Obszary Specjalnej Ochrony (OSO) „Dyrektywa ptasia” Morskie obszary chronione Natura 2000

1705 siedlisk 6,8 ml ha 12,4% obszaru 1334 siedlisk 4,6 ml ha 8,5% obszaru 371 siedlisk 4,3 ml ha 7,8% obszaru 697 000 ha

Na terenie Francji wyróżnia się następujące obszary biogeograficzne: atlantycki, kontynentalny, alpejski i śródziemnomorski (ryc. 7.1). Zapewnia to Francji szczególną rolę, jako że reprezentuje ona 4 spośród 9 regionów na kontynencie europejskim. Na terytorium Francji z 80% wyznaczonych obszarów Natura 2000 39% stanowią lasy, a 40% to tereny rolnicze (ryc. 7.2). W roku 2007, stwierdzono dostateczną ochronę gatunków roślin i zwierząt tylko w przypadku 20% siedlisk przyrodniczych (ryc. 7.3).

Obszary Natura 2000

Obszary Biogeograficzne Atlantycki Kontynentalny Alpejski Środziemnomorski

Ryc. 7.1.

Geograficzne rozmieszczenie obszarów Natura 2000 we Francji [http://natura2000.environnement.gouv.fr, Maj 2009]

Fig. 7.1.

Geographical distribution of Natura 2000 sites in France [http://natura2000.environnement.gouv.fr, Maj 2009]

Ryc. 7.2.

Dystrybucja obszarów chronionych [IFEN, Maj 2009]

Fig. 7.2.

Distribution of terrestrial sites [IFEN, Maj 2009]

OCENA STANU OCHRONY ŚRODOWISK I GATUNKÓW (2007) flora fauna środowisko

0 Warunki: dogodne niewystarczające niekorzystne nieznane

Ryc. 7.3.

Ocena stanu ochrony środowisk i gatunków we Francji [www.natura2000.fr]

Fig. 7.3.

Evaluation of the conservation status of habitats species [www.natura2000.fr]

ZARZĄDZANIE OBSZARAMI NATURA 2000 Władze francuskie zdecydowały się zarządzać obszarami Natura 2000 poprzez konsultacje i kontrakty wolontarialne. Aby osiągnąć to zamierzenie, stworzono specjalny organ zarządzający o nazwie: Komitet Pilotażowy – Comite de Pilotage (Copil). Komitet Pilotażowy powoływany jest przez prefekta (naczelnika departamentu – odpowiednika wojewody w Polsce) i kierowany przez wybranego w wyborach członka lokalnej społeczności. Komitet nawiązuje kontakt ze wszystkimi stronami zainteresowanymi danym obszarem: przedstawicielami lokalnej administracji, użytkownikami obszaru (rolnikami, leśniczymi, rybakami, myśliwymi itd.), urzędnikami do spraw ochrony środowiska i naukowcami. Rolą Komitetu jest spisanie Dokumentu Przedmiotowego – Document d’Objectif (DOCOB – cytowany niżej), dopilnowanie, by polecenia zarządu były wprowadzane w życie na danych obszarach, i ocena wyników zarządzania. Komitet Pilotażowy może powołać „operatora technicznego”, czyli osobę fizyczną, która będzie zarządzać spotkaniami Komitetu i spisywać DOCOB. Dokument Przedmiotowy jest dokumentem planowania obszarów programu Natura 2000. Zawiera on wytyczne i decyzje dotyczące ochrony oraz utrzymania statusu tych gatunków i ich naturalnych siedlisk, które decydują o desygnowaniu danego obszaru. Dokument zostaje spisany przez członka Komitetu Pilotażowego lub operatora technicznego, wybranego przez Komitet. Podczas spisywania tego dokumentu dochodzi do licznych spotkań ze stronami zainteresowanymi. Po ukończeniu i zatwierdzeniu przez Komitet Pilotażowy Dokument Przedmiotowy musi być zatwierdzony jeszcze przez Prefekta.

Zawartość DOCOB: • stan początkowy obszaru: kartografia siedlisk gatunków i status ich ochrony • problemy i cele zarządzania obszarem • plan działania: metody zarządzania, ramy czasowe na wdrożenie i środki pomocy finansowej • warunki kontraktów i czarterów programu Natura 2000 (czytaj niżej) • metody oceny i monitorowania stanu ochrony i ocena wyników realizacji planu działania. Konsultacje mają miejsce podczas posiedzeń Komitetu Pilotażowego, które odbywają się w ramach spisywania Dokumentu Przedmiotowego. Proces ten pomaga w: • rozważeniu opinii i oczekiwań wszystkich stron w odniesieniu do ekologii, ekonomii, kultury i społeczeństwa; • zdefiniowaniu wspólnych celów dla danego obszaru, co pozwoli zdobyć lub utrzymać status ochrony wybranego siedliska lub gatunków. Proces zarządzania obszarami Natura 2000 nie jest łatwy wobec konieczności zaangażowania wielu stron o różnorodnych często oczekiwaniach. Niemniej jednak odzwierciedla wkład wnoszony przez lokalne władze do realizacji programu Natura 2000 [www.natura2000.fr]. Zgodnie z wytycznymi zarządzania obszarami we Francji stworzono dwie metody współpracy. Wybrano je tak, aby pomóc stronom zaangażowanym w działanie zgodne z celami programu Natura 2000. Są to: Kontrakt Natura 2000 i Karta Natura 2000. Kontrakt Natura 2000 jest umową między Rządem Francuskim a osobą lub jednostką lokalną (rolnikiem, właścicielem ziemi, leśniczym). Jest to zobowiązanie na okres 5 lat, które określa techniczne i finansowe warunki wdrożenia metod ochrony opisanych w Dokumencie Przedmiotowym. Umowa ta wylicza działania, które muszą być przeprowadzone – jedne odpłatnie, a inne nieodpłatnie. Finansowanie pokrywane jest w 50% przez Rząd Francuski i w 50% przez Unię Europejską. Wyróżnia się trzy typy kontraktów: rolniczy, leśny i jeden wspólny dla pozostałych rodzajów siedlisk przyrodniczych. Karta Natura 2000 została stworzona w 2005 roku, znacznie później niż Kontrakt Natura 2000. Wymienia ona praktyki agro-ekologiczne, które pomagają objąć ochroną naturalne siedliska przyrodnicze i gatunki na danym obszarze, ale nie wymagają innych dodatkowych kosztów. Każdy właściciel gruntu może podjąć się wypełniania zobowiązań wynikających z podpisania Karty Natura 2000 w okresie od 5 do 10 lat. Karta nie jest tak wymagającym zobowiązaniem jak Kontrakt Natura 2000 i może przynieść podpisującemu pewne finansowe korzyści w rodzaju zwolnienia z podatku od gruntu (działki niebudowlane) czy pomocy w zdobyciu finansowych środków publicznych [www.natura2000.fr]. Zarówno kontrakty, jak i karty wprowadzono, by zainteresować społeczności lokalne możliwością dobrowolnych zgłoszeń. Właściciel gruntu może podpisać jedno i drugie zobowiązanie niezależnie. 82

PROCES DESYGNACJI I ZARZĄDZANIA OBSZAREM Proces desygnacji i zarządzania obszarami Natura 2000 na terenie Francji jest wieloetapowy (ryc. 7.4).

Ryc. 7.4.

Proces desygnacji i zarządzania obszarami Natura 2000 we Francji [www.natura2000.fr]

Fig. 7.4.

Process of site designation and management of Natura 2000 in France [www.natura2000.fr]

Głównymi jego etapami są: • wybranie obszaru przez władze • powołanie przez Prefekta zarządu Komitetu Pilotażowego • zatwierdzenie przez Prefekta Dokumentu Przedmiotowego • ocena działań dokonywana przez Unię Europejską co 6 lat.

PROGRAM NATURA 2000 I JEGO WDROŻENIE WE FRANCJI Zaakceptowanie programu Natura 2000 przez społeczności lokalne nie było łatwym zadaniem we Francji. Ludność obawiała się, że będzie to wymagało oddania ziemi pod zupełną ochronę, jeśli nie wręcz konfiskaty dotychczas posiadanych gruntów. Długie debaty okazały się konieczne, by wyjaśnić, że program Natura 2000 jest rozwiązaniem pomocnym w nawiązywaniu współpracy na rzecz utrzymania i rozwoju obszarów chronionych w Europie, że brane są pod uwagę ekonomiczne i społeczne wymagania, i że jego celem jest promocja tradycji w zgodzie z ochroną lokalnego dziedzictwa naturalnego. Obecnie Natura 2000 jest niemal powszechnie akceptowana przez lokalne społeczności we Francji, ale ma też swoich przeciwników. Informacja o programie, o metodach jego wdrożenia i zarządzania wciąż okazuje się koniecznością. Trudności wynikające z oporu społeczności lokalnych prowadzą do akumulacji opóźnień zarówno w tłumaczeniu dyrektyw na prawo narodowe, jak i w wyznaczaniu obszarów chronionych. Doprowadziło to do nałożenia przez Europejski Trybunał Sprawiedliwości trzech kar: • 6 kwietnia 2000 roku za opóźnienia w tłumaczeniu Dyrektywy Ptasiej i Siedliskowej na prawo narodowe • 11 września 2001 roku za brak propozycji w kwestii wyznaczenia SOO • 26 listopada 2002 roku za brak propozycji w ramach wyznaczania OSO, a w szczególności za niewyznaczenie wystarczającej powierzchni obszaru jako OSO na Równinie Maurów – „Plaine des Maures”. Francja nadrobiła te zaległości i ukończyła wyznaczanie obszarów chronionych w terminie – przed oceną w roku 2007. Poczynając od 2007 roku, wyznaczono już nowe obszary, ale jeszcze nie poddano ich ocenie. Chodzi tu w szczególności o morskie obszary chronione, z 76 siedliskami proponowanymi do wpisania na listę francuskich obszarów chronionych – 29 OSO i 47 SOO. Stanowiłoby to w sumie obszar nadmorski o powierzchni 3,1 mln ha [www. natura 2000.fr].

WNIOSKI W świetle przedstawionych form i metod zarządzania obszarami Natura 2000 udział społeczeństw lokalnych w procesie wdrażania programu Natura 2000 jest dobrowolny i ma charakter współpracy. Wobec oporu niektórych lokalnych społeczności, taki sposób zarządzania obszarami chronionymi może opóźniać dostosowywanie prawa francuskiego w zakresie ochrony przyrody do obu Dyrektyw – Siedliskowej 84

i Ptasiej, a także prowadzić do zwłoki w wyznaczaniu obszarów chronionych. Konsekwencją opieszałości są kary nakładane przez Europejski Trybunał Sprawiedliwości. Aby zapobiec podobnym trudnościom w przyszłości, należy prowadzić szeroką akcję informacyjną i promocyjną wśród społeczeństwa.

l i t e r a t u r a Ministère de l’Ecologie, du Développement et de l’Aménagement durables, Direction de la nature et des paysages 2007 Le réseau écologique NATURA 2000. Quand l’homme s’engage pour la biodiversité. Leaflet. www.ifen.fr, visited in May 2009. www.natura2000.fr, visited in May 2009. http://natura2000.environnement.gouv.fr, visited in May 2009.

s t r e s z c z e n i e Zarządzanie obszarami chronionymi Natura 2000 we Francji opiera się na strategii konsultacji i kontraktów. Na każdym obszarze Natura 2000 powołuje się Komitet Pilotażowy, zarządzający wdrożeniem metod zarządzania i monitorowania terenu. Komitet Pilotażowy określa Dokument Przedmiotowy, który ma na celu zarządzanie tym obszarem. Lokalni użytkownicy terenu mogą się zaangażować w program Natura 2000 poprzez podpisanie Kontraktu lub Karty. Dokumenty te wymieniają praktyki proekologiczne, mające na celu ochronę i utrzymanie obszaru w stanie naturalnym. Mimo, że francuska Sieć Natura 2000 zaczęła się budować dość ospale, teraz, kiedy uznawana jest przez coraz większą liczbę lokalnych społeczności, można mieć nadzieję, że szybko osiągnie pozytywne rezultaty i wypracuje dobre wzorce współpracy.

ZASADY, KRYTERIA I WSKAŹNIKI DOBREJ GOSPODARKI LEŚNEJ W POLSCE WG FSC ORAZ ELEMENTY PROGRAMU OCHRONY PRZYRODY W PLANIE URZĄDZENIA NADLEŚNICTWA • KRZYSZTOF BOZIK •

a b s t r a c t RULES, CRITERIA AND INDEXES OF PROPER FOREST MANAGEMENT IN POLAND ACCORDING TO FSC AND ELEMENTS OF THE NATURE CONSERVATION PROGRAMME AS A PART OF FOREST INSPECTORATE ORGANISING PLAN Certification of forest economy serves the purpose of gaining wood in a legal, nature- and worker-friendly way. Forests in Poland are certified according to FSC (Forest Stewardship Council) system. Submission to this process is voluntary and is based on assessment according to certain rules, criteria and indicators. What is particularly important in these standards is the rule of protecting the environment. Consequently, the nature protection programme is an obligatory element of every forest economy. It defines the tasks of forest inspectorate that have influence on maintaining natural balance. Reaching the defined goals results in gaining a certificate of good forest economy and marking the products with a certain FSC logo.

k e y

w o r d s

FSC certification system, rules of good forest economy, nature protection programme, certification standards

a d d r e s s K. Bozik Nadleśnictwo Waliły Waliły-Stacja, ul. Białostocka 3, 16-040 Gródek, Polska e-mail: walily@bialystok.lasy.gov.pl

WSTĘP Wiele lasów na świecie poddaje się obecnie procesowi certyfikacji gospodarki leśnej. Certyfikacja służy wspomaganiu i rozwijaniu procesów trwałego i zrównoważonego rozwoju lasów. Daje gwarancję klientom, czyli odbiorcom drewna, iż produkt lub surowiec został pozyskany i przetworzony w sposób legalny, przyjazny dla środowiska, zapewniając jego trwałość, oraz z poszanowaniem praw pracowniczych.

SYSTEM CERTYFIKACJI FSC Na świecie funkcjonuje wiele systemów certyfikacji. W Polsce od 1996 r. lasy certyfikowane są według systemu FSC. FSC (Forest Stewardship Council), czyli Rada Dobrej Gospodarki Leśnej – to organizacja założona w 1993 roku w Meksyku, która opracowała system certyfikacji produktów gospodarki leśnej. System ten jest oparty na standardach międzynarodowych i krajowych uwzględniających na równi aspekty ekonomiczne, społeczne i przyrodnicze. W systemie certyfikacja FSC poddawane ocenie są takie elementy jak: • gospodarka leśna, • łańcuch pochodzenia produktów dla firm przemysłu drzewnego. Zgodnie z założeniami systemu certyfikacyjnego FSC zapewnienie o spełnieniu przez dany produkt bądź usługę określonych wymagań składa pisemnie niezależna, upoważniona jednostka. Do FSC należą firmy, organizacje i instytucje, które są zainteresowane zrównoważonym korzystaniem z zasobów leśnych, ochroną przyrody i respektowaniem praw ludności związanej z obszarami leśnymi. Certyfikacja jest procesem dobrowolnym, jednak popyt na produkty uzyskane w sposób zapewniający ochronę zasobów przyrodniczych na świecie wymusza poddawanie się procesom oceny. Obecnie na świecie gospodarkę zgodnie ze standardami FSC prowadzi się na powierzchni obejmującej ponad 82 milionów hektarów lasów, między innymi w Polskich Lasach Państwowych [www.fsc.pl]. By wyróżnić produkty certyfikowane, FSC posługuje się zastrzeżonym znakiem towarowym (ryc. 1), który na swoich produktach mogą umieścić firmy, które poddały się procesowi certyfikacji i spełniły wymagania określone w standardach FSC.

Ryc. 1.

Znak towarowy FSC umieszczany przez firmy

Fig. 1.

The trademark symbol FSC used by firms

W systemie FSC możemy wyróżnia trzy podstawowe kategorie produktów, które dodatkowo zawierają logo z informacją o pochodzeniu produktu [www.fsc.pl]: • zawierające 100% drewna certyfikowanego, • zawierające surowce mieszane (certyfikowane i nie), • zawierające surowce pochodzące z recyklingu. Na strukturę międzynarodową organizacji FSC składa się [www.fsc.pl]: • Rada dyrektorów FSC, • Biuro Międzynarodowe w Bonn, • jednostka akredytująca, • 17 niezależnych jednostek certyfikujących. Aby przeprowadzać procesy certyfikacji, FSC opracowało zasady i kryteria „Dobrej Gospodarki Leśnej”. Ze względu jednak na różnorodność leśnictwa w świecie przed przystąpieniem do certyfikacji w danym kraju zasady i kryteria uzupełniane są o konkretne wskaźniki, to jest parametry, które należy spełnić by gospodarka leśna nie wpływała niekorzystnie na środowisko w danym regionie. Podczas procesu certyfikacyjnego audytorzy sprawdzają czy certyfikowany podmiot spełnia wymogi zasad i kryteriów, uzupełnionych o wskaźniki. Sprawdzane parametry określane są jako zgodne z wymogami lub nazywane są niezgodnościami zasadniczymi lub drugorzędnymi. Niezgodność zasadnicza charakteryzuje się systematycznym występowaniem i odnosi się do dużej powierzchni. Powoduje ona wstrzymanie procesu nadania certyfikatu. Niezgodność drugorzędna charakteryzuje się występowaniem w krótkim okresie, nie wynika ze świadomego działania i ma charakter incydentalny. Niezgodność drugorzędna umożliwia nadanie certyfikatu.

ZASADY, KRYTERIA I WSKAŹNIKI DOBREJ GOSPODARKI LEŚNEJ W POLSCE Standardy w procesie certyfikacji FSC zostały podzielone na 10 podstawowych grup zagadnień [Grupa Robocza FSC 2005]: Zasada 1. Zgodność z prawem i zasadami gospodarki leśnej FSC: W procesie gospoda rowania lasem przestrzegane są wszystkie stosowne przepisy, obowiązujące w danym kraju, traktaty międzynarodowe oraz umowy, których dany kraj jest sygnatariuszem, jak również zasady i kryteria FSC. Zasada 2. Prawa i obowiązki z tytułu własności lub użytkowania, czyli przestrzeganie praw własności do terenów leśnych: Prawo do długoterminowego posiadania i użyt kowania ziemi oraz zasobów leśnych powinno być jasno określone, udokumentowane i powinno posiadać moc prawną. Zasada 3. Prawa ludności rdzennej: Należy uznać i respektować normy prawne i zwy

czajowe ludności rdzennej do posiadania, użytkowania oraz gospodarowania własno ścią leśną. Zasada 4. Współpraca ze społeczeństwem i uznanie dla praw pracowniczych: Spraw

dzenie przeszkolenia i wyposażenia osób zatrudnionych w lesie oraz sprawdzenie re 88

spektowania praw pracowniczych, przestrzegania przepisów bhp przy pracach leśnych, funkcjonowanie udziału społeczeństwa przy rewizjach urządzeniowych. Zasada 5. Korzyści z lasu (racjonalne czerpania korzyści z lasów): Gospodarka leśna powinna prowadzić do efektywnego wykorzystania produktów i użytków leśnych, aby zapewnić korzyści ekonomiczne na równi z korzyściami środowiskowymi i społecznymi. Zasada 6. Oddziaływanie na środowisko przyrodnicze (ochrona przyrody i bioróżno-

rodności leśnej). Zasada 7. Planowanie gospodarcze w leśnictwie: Sporządzony i zatwierdzony PUL winien

być realizowany i aktualizowany na bieżąco. Zasada 8. Monitorowanie i ocena: Należy prowadzić monitorowanie stosownie do za kresu i intensywności gospodarki leśnej, w celu dokonania oceny stanu, ilości pozyskiwa nych produktów leśnych, kontroli pochodzenia produktu, działań gospodarczych oraz ich wpływu społecznego i środowiskowego. Zasada 9. Zachowanie lasów o szczególnej wartości: Gospodarowanie w lasach o wyso

kiej wartości powinno służyć zachowaniu i wzmacnianiu cech charakterystycznych ta kiego lasu. Zasada 10. Plantacje.

OCHRONA PRZYRODY I BIORÓŻNORODNOŚCI LEŚNEJ Jedną z najistotniejszych dla gospodarki leśnej zasad w aspekcie przyrodniczym jest zasada 6, dotycząca ochrony przyrody i bioróżnorodności leśnej oraz takich wartości z nią związanych, jak zasoby wodne, glebowe oraz rzadkie i nietrwałe ekosystemy. Realizacja tej zasady w praktyce wyraża się, między innymi, przez: • dokonywanie oceny oddziaływania planowanych i prowadzonych prac leśnych na środowisko; • stosowanie technik eliminujących lub minimalizujących potencjalne szkody – szlaki zrywkowe, manipulacja drewna przy pniu, omijanie stanowisk chronionych gatunków, przesunięcie terminu realizacji prac; • stosowanie zrębów o powierzchni nieprzekraczającej 3 ha; • pozostawianie w lesie drzew dziuplastych, leżaniny, wywrotów, martwych drzew stojących w ilości minimum 5% miąższości drzew w oddziale; • dążenie do osiągnięcia 200 drzew dziuplastych na 100 ha; • pozostawianie na zrębach fragmentów drzewostanu o minimalnej powierzchni 5% działki do naturalnej śmierci; • pozostawianie stref ochronnych o szerokości dwóch wysokości drzewostanu wzdłuż cieków i zbiorników wodnych i terenów otwartych nie użytkowanych zrębami zupełnymi; • zwiększanie areału odnowień naturalnych; • wzbogacanie składu gatunkowego zakładanych upraw; • zachowanie torfowisk, mokradeł, utworów skalnych, skrajnie ubogich siedlisk; • eliminacja gatunków obcego pochodzenia. 89

PROGRAM OCHRONY PRZYRODY Jednym z elementów systemu ochrony przyrody jest program ochrony przyrody, który zgodnie z art. 18 ust. 4 §2a ustawy o lasach z 28 IX 1991 r. [Dz. U. 1991 NR 101, poz. 444] jest obligatoryjnym elementem każdego planu urządzania lasu. Program taki sporządzony jest jako oddzielny tom według instrukcji sporządzania programu ochrony przyrody w nadleśnictwie. Do opracowania załączona jest „Mapa walorów przyrodniczych, wartości kultury materialnej oraz zagrożeń środowiska przyrodniczego” w skali 1:50 000. Na mapie umieszczono, między innymi, kompleksy leśne pozostające w zarządzie nadleśnictwa z wyszczególnieniem kategorii lasów ochronnych, pomniki przyrody, zabytki kultury materialnej, klasy czystości wód, infrastrukturę mającą wpływ na stan środowiska naturalnego, szlaki turystyczne. Do zakresu prac będących podstawą do sporządzenia programu ochrony przyrody należy: • zebranie i analiza dotychczasowych opracowań dotyczących waloryzacji przyrodniczo-leśnej; • zebranie informacji od miejscowej ludności, pracowników administracji państwowej, emerytowanych pracowników LP, dotyczących niepublikowanych danych o bogactwie przyrodniczym i dobrach kultury materialnej; • inwentaryzacja stanowisk gatunków rzadkich i chronionych roślin, zwierząt i grzybów, ważniejszych gatunków obcych, ciekawych oraz rzadkich tworów i form przyrody nieożywionej, takich jak wydmy, głazy, źródliska; • inwentaryzacja wybranych drzewostanów pod kątem wyróżniających się cech taksacyjnych, walorów przyrody, rzadkich zespołów leśnych, miejsc historycznych, z którymi związane są różne lokalne zdarzenia; • inwentaryzacja ciekawych fragmentów krajobrazu, zabytków kultury materialnej, miejsc historycznych i miejsc pamięci narodowej; • inwentaryzacja i opis zagrożeń ograniczających, bądź uniemożliwiających prawidłowy rozwój lasu i poszczególnych jego składników; • opracowanie metod prowadzenia gospodarki leśnej uwzględniając ochronę przyrody. W planie ochrony przyrody znajdują się następujące elementy: • formy ochrony przyrody, • walory przyrodniczo-leśne, • walory historyczno-kulturowe, • zagrożenia środowiska przyrodniczego, • program działań z zakresu ochrony środowiska, • rekreacja i turystyka, • edukacja i promocja.

PROGRAM DZIAŁAŃ Z ZAKRESU OCHRONY ŚRODOWISKA 1. •

•

• •

•

• 2. •

•

Zadania dotyczące szczególnych form ochrony przyrody: rezerwaty przyrody – nadleśnictwo zobowiązane jest do monitorowania stanu środowiska przyrodniczego rezerwatów oraz zachodzących na ich terenie procesów ekologicznych w celu jak najwcześniejszego wykrycia zagrożeń stanu przyrodniczego obiektów chronionych; pomniki przyrody – na nadleśnictwie spoczywa obowiązek sprawowania opieki nad pomnikami przyrody znajdującymi się na gruntach nadleśnictwa oraz monitorowania ich stanu; ochrona gatunkowa roślin i grzybów – w celu pełniejszego poznania walorów nadleśnictwa, wskazane jest prowadzenie katalogu gatunków roślin cennych, rzadkich i chronionych z uwzględnieniem miejsca i sposobu ich występowania; ochrona gatunkowa zwierząt – nadleśnictwa winne wypełniać i gromadzić karty obserwacji rzadkich gatunków zwierząt; obszar Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej – dla obszarów leśnych znajdujących się na granicach Parku Krajobrazowego obowiązuje plan ochrony parku; obszary Sieci Natura 2000: – obszar specjalnej ochrony ptaków – Dyrektywa Ptasia – celem ochrony jest ochrona przestrzeni życiowej ptaków czyli zachowanie określonego typu krajobrazu, jak i zachowanie, bądź odtworzenie niektórych elementów tego krajobrazu, – obszar specjalnej ochrony siedlisk – Dyrektywa Siedliskowa – celem jest utrzymanie typów siedlisk przyrodniczych w tzw. właściwym stanie ochrony. użytki ekologiczne – ochrona różnorodnych cennych ekosystemów. Zadania dotyczące lasów ochronnych: lasy stanowiące ostoje zwierząt podlegających ochronie gatunkowej – w celu ochrony miejsc lęgowych tworzone są strefy ostoi, miejsc rozrodu i regularnego przebywania gatunków chronionych; lasy wodochronne – w lasach tych zabrania się czynności mogących niekorzystnie wpłynąć na stan chronionych przez nie zasobów wodnych, na przykład, zakaz wykonywania RbI.

Ochrona obiektów kultury materialnej, walorów historycznych i krajobra zowych – aby chronić te obiekty należy utrzymywać je w należytym stanie technicznym.

Kształtowanie stosunków wodnych – w obecnej chwili ogromne znaczenie nabiera kształtowanie retencji wodnej – w ostatnich latach zauważmy znaczny wzrost populacji bobra, który tolerowany jest przez leśników, a tereny zalane wodą przez bobry przeznaczane są do dalszej naturalnej sukcesji.

Kształtowanie granicy polnoleśnej – po stronie strefy graniczącej bezpośrednio z polem powinny znaleźć się nisko rosnące krzewy np. jeżyna, malina, następnie uprawy, młodniki a dalej starsze drzewostany. 91

6. • • • • • • 7. • • •

Ochrona różnorodności biologicznej: wyznaczenie i pozostawienie w lesie drzew dziuplastych oraz o małej przydatności użytkowej do naturalnego rozkładu; odtwarzanie i zachowanie cennych elementów środowiska przyrodniczego, takich jak: bagna, torfowiska, cieki, zbiorniki wodne; działania poprawiające warunki egzystencji w środowisku leśnym gatunków chronionych, zagrożonych oraz uznawanych za pożyteczne; zwiększenie naturalnej bazy żerowej oraz utrzymanie odpowiedniej liczebności zwierzyny; kształtowanie ekotonów i ochrona runa leśnego; stosowanie metody ogniskowo-kompleksowej i ognisk biocenotycznych. Założenia ochronne w zakresie rekreacji i turystyki: przy planowaniu turystycznym należy preferować nieduże obiekty i urządzenia turystyczne; formy użytkowania turystycznego muszą być uzależnione od reżimów ekologicznych i pojemności środowiska przyrodniczego; z ruchu turystycznego należy wyłączyć niektóre szczególne fragmenty lasu, takie jak: ostoje i miejsce koncentracji zwierzyny, ostoje rzadkich ptaków, skupiska roślin chronionych.

Trwale zrównoważoną gospodarkę leśną prowadzi się według planu urządzania lasu lub uproszczonego planu urządzania lasu z uwzględnieniem w szczególności zachowania lasów i korzystnego ich wpływu na klimat, powietrze, wodę, glebę, warunki życia i zdrowia człowieka oraz równowagę przyrodniczą. Postępowanie takie koresponduje z koncepcją zrównoważonego rozwoju, która znalazła wyraz w artykule 5. Konstytucji Rady Państwa jako podstawa przedsięwzięć w dziedzinie ochrony środowiska.

PODSUMOWANIE Certyfikat nadawany jest na okres 5 lat, a jego ważność jest sprawdzana podczas co rocznych audytów. Po zakończeniu pięcioletniego okresu ważności certyfikatu przeprowadzany jest audyt recertyfikacyjny, przedłużający ważność certyfikatu [SmartWood 2008]. Oprócz gospodarki leśnej procesowi certyfikacji podawane są wspomniane na wstępie firmy przemysłu drzewnego. W zakładach drzewnych sprawdzane są etapy przetwarzania produktu, czy aby na pewno produkt końcowy został wytworzony z drewna pochodzącego z certyfikowanego obszaru leśnego. Należy dodać, że oprócz systemu certyfikacji FSC istnieje jeszcze na świecie system PEFC, CSA, SFI oraz ISO. System certyfikacji PEFC powstał w 1999 roku w Paryżu i oparty jest na zasadach prowadzenia trwałej i zrównoważonej gospodarki leśnej zapisanych w dokumentach Ministerialnej Konferencji na temat Ochrony Lasów w Europie [SITLiD 2008]. 92

CSA (Canadian Standards Association) jest to certyfikat kanadyjski funkcjonujący głównie na rynku amerykańskim. SFI jest certyfikatem amerykańskim, a ISO oznacza Międzynarodową Organizację Normalizacyjną. Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Białymstoku uzyskała certyfikat w 2000 roku według programu QUALIFOR, którym posługuje się firma SGS Polska (siedziba dyrekcji tego programu mieści się w RPA). W maju 2009 roku, certyfikat wykonany został przez firmę NEPCon według programu SmartWood, będącego własnością firmy Rainforest Alliance mieszczącej się w Stanach Zjednoczonych. Audyt sprawdzający, potwierdzający przyznanie certyfikatu, przeprowadzono w Puszczy Knyszyńskiej. Nadleśnictwa – jednostki organizacyjne RDLP Białystok, posiadając certyfikat, informują odbiorców na fakturach, że „Drewno pochodzi z odpowiedzialnie zarządzanych lasów, certyfikowanych zgodnie z międzynarodowymi standardami FSC, co potwierdza certyfikat nr SW-FM/COC-004057, FSC Pure”. Obecnie na rynku występuje silny popyt na produkty certyfikowane, spowodowany wzrostem świadomości społeczeństwa. l i t e r a t u r a Certyfikacja gospodarki leśnej w systemie PEFC, 2008 Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Leśnictwa i Drzewnictwa, Zarząd Główny – Warszawa, Wydawnictwo Świat. Dz. U. 1991 NR 101, poz. 444 Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach Pakiet informacyjny o procedurach certyfikacji FSC gospodarki leśnej, Folder SmartWood 2008. Polityka Leśna Państwa i Narodowy Program Leśny. Materiały z konferencji, 2005, DGLP, Centrum Informacji LP, Warszawa. Zasady, Kryteria i Wskaźniki Dobrej Gospodarki Leśnej w Polsce uchwalone podczas Walnego Ze brania członków Związku Stowarzyszeń „Grupa Robocza FSCPolska” w dniu 25 listopada 2005 roku. www.fsc.pl

s t r e s z c z e n i e Certyfikacja daje gwarancję odbiorcom drewna, że produkt został pozyskany w sposób legalny, przyjazny dla środowiska oraz z poszanowaniem praw pracowniczych. W Polsce, od 1998 roku, obowiązuje certyfikacja według systemu FSC (Forest Stewardship Council). Przeprowadzaniu certyfikacji służą opracowane przez FSC zasady, kryteria i wskaźniki Dobrej Gospodarki Leśnej. Standardy certyfikacyjne podzielono na 10 podstawowych zagadnień, z których najistotniejszą dla gospodarki leśnej jest zasada 6 dotycząca ochrony przyrody i bioróżnorodności leśnej oraz wartości z nią związanych, takich jak, zasoby wodne, glebowe oraz rzadkie i nietrwałe ekosystemy. W związku z tym program ochrony przyrody jest obligatoryjnym elementem każdego planu urządzania lasu. Obejmuje on formy ochrony przyrody, walory przyrodniczo-leśne, walory historyczno-kulturowe, zagrożenia środowiska przyrodniczego, rekreację i turystykę, edukację i promocję, i przede wszystkim program działań z zakresu ochrony środowiska. Ten ostatni wyznacza szereg zadań dotyczących m.in.: szczególnych form ochrony przyrody, lasów ochronnych, ochrony obiektów kultury materialnej, walorów historycznych i krajobrazowych, kształtowania stosunków wodnych, kształtowania granicy polno-leśnej, założeń ochronnych w zakresie rekreacji i turystyki [DGLP 2005].

INWESTYCJE NA OBSZARZE PUSZCZY KNYSZYŃSKIEJ W ŚWIETLE USTAWY O REGIONALNEJ DYREKCJI OCHRONY ŚRODOWISKA – OMÓWIENIE ZAGADNIEŃ PROCEDURALNYCH • LECH MAGREL •

a b s t r a c t INVESTMENTS IN THE KNYSZYŃSKA FOREST AREA IN A LIGHT OF THE REGIONAL DIRECTORATE OF ENVIRONMENT PROTECTION ACT – PROCEDURAL ISSUES Questions related have been presented in article with investment procedure on areas protected (taken shelter). Act has been discussed in this context from 3 october 2008 year. Amount of investment present in individual gminas situated (localized) in the area of landscape park by regional board of management of environmental protection from day for 1 september 2009 year 15 november 2008 year.

k e y

w o r d s

investment, Knyszyńska Forest, procedures, act

a d d r e s s L. Magrel Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Białymstoku ul. Dojlidy Fabryczne 23, 15-554 Białystok, Polska e-mail: lmagrel@rdos.eu

WPROWADZENIE Z dniem 15 listopada 2008 r. weszła w życie ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko [Dz.U. 2008 Nr 199, poz. 1227], usuwająca niezgodności z prawem unijnym, głównie z przepisami Dyrektywy Rady 85/337/EWG z 27 czerwca 1985 r. o ocenach oddziaływania na środowisko oraz upraszczająca istniejące procedury. Powyższa ustawa miała na celu określenie nowych zasad i trybu postępowania w sprawach: • ocen oddziaływania na środowisko i transgranicznego oddziaływania na środowisko, • udostępniania informacji o środowisku i jego ochronie, • udziału społeczeństwa w ochronie środowiska, wcześniej regulowanych ustawą z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska [Dz.U. 2008 Nr 25, poz.150, ze .zm.]. Ponadto ustawa wyznaczyła organy właściwe w tych sprawach oraz zmodyfikowała 16 ustalonych wcześniej ustaw. Rezultatem szeregu zmian było między innymi usunięcie ze wspomnianej ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. rozdziałów dotyczących ocen oddziaływania na środowisko oraz udziału społeczeństwa w postępowaniach dotyczących ochrony środowiska. Nowa ustawa uściśliła kwestie dotyczące udziału społeczeństwa w formułowaniu i analizowaniu dokumentów oraz przy podejmowaniu decyzji dotyczących środowiska i jego ochrony, stosownie do przepisów Konwencji z Aarhus oraz dyrektywy 2003/4/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2003 r. w sprawie publicznego dostępu do informacji dotyczących środowiska, rozszerzając prawa społeczeństwa w stosunku do wcześniej obowiązującego stanu prawnego. Ponadto, w zakresie udziału społeczeństwa w ochronie środowiska zmieniły się znacznie przepisy odnośnie udziału w postępowaniu organizacji ekologicznych, które uzyskały przywilej w postaci możliwości przystąpienia na prawach strony do prowadzonego postępowania administracyjnego na każdym jego etapie. Co więcej, organizacji ekologicznej przysługuje skarga do sądu administracyjnego, nawet w przypadku, gdy w postępowaniu wymagającym udziału społeczeństwa dana organizacja nie bierze udziału. Obecnie organizacja nie musi także uzasadniać miejscem swojego działania chęci uczestniczenia w postępowaniu, a jedynie powinna się powołać na cele statutowe. W zakresie udostępniania informacji o środowisku i jego ochronie nowa ustawa w większości zachowała dotychczasowe przepisy regulujące dostęp do informacji. Rozszerzony jednak został zakres informacji, jakie powinny być obligatoryjnie udostępniane społeczeństwu, znowelizowano listę dokumentów, o których informacje powinny znajdować się w publicznie dostępnych wykazach danych oraz sprecyzowano regulacje związane z rozpatrywaniem skarg przez sąd administracyjny. Co więcej, organy administracji są zobowiązane do udostępniania informacji o środowisku i jego ochronie znajdujące się w ich posiadaniu. Największą jednak zmianą wynikającą z ustawy było powołanie nowego organu administracji – Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska i 16 regionalnych dyrekcji. 95

Zgodnie z założeniami utworzenie GDOŚ przyspieszyło prowadzenie postępowań administracyjnych, związanych z ocenami oddziaływania na środowisko w procesie inwestycyjnym, skracając znacznie ich czas. Ponadto, usprawniło proces zarządzania środowiskiem oraz umożliwiło skuteczniejsze pozyskiwanie środków finansowych z Unii Europejskiej. Regionalni Dyrektorzy Ochrony Środowiska oprócz zadań w zakresie ocen oddziaływania na środowisko dodatkowo przejęli od wojewodów kompetencje dotyczące ochrony obszarów Natura 2000 i innych obszarów przyrodniczo cennych, co pozwala zarządzać zasobami przyrody w sposób odpowiadający miejscowym uwarunkowaniom [Dz.U. 2008 Nr 199, poz. 1227].

KOMPETENCJE ORGANÓW ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ Na mocy ustawy z dnia 3 października 2008 r. zmienione zostały także kompetencje organów opiniujących i uzgadniających. Dla przedsięwzięć mogących zawsze znacząco oddziaływać na środowisko organem wydającym opinię w sprawie zakresu „Raportu” o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko oraz uzgadniającym warunki jego realizacji jest regionalny dyrektor ochrony środowiska [art. 70 ust. 1 pkt 1 ustawy]. W ramach wydawania opinii dotyczących konieczności przeprowadzenia oceny oddziaływania na środowisko i ewentualnego zakresu raportu dla przedsięwzięć mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko kompetencje nie uległy zmianie. Po upływie roku od dnia wejścia ustawy w życie zadania te starości przekażą regionalnym dyrektorom ochrony środowiska [Dz. U. 2008 Nr 199, poz. 1227]. Jak już wspomniano, w świetle nowej ustawy została zmieniona procedura przy postępowaniu w przypadku ocen oddziaływania na środowisko. W przypadku przedsięwzięć mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko, wymienionych w § 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2004 r. w sprawie określenia rodzajów przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz szczegółowych uwarunkowań związanych z kwalifikowaniem przedsięwzięcia do sporządzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko [Dz.U. Nr 257, poz. 2573, ze zm.], postępowanie wygląda następująco. Obowiązek przeprowadzenia oceny oddziaływania na środowisko (OOŚ) planowanego przedsięwzięcia mogącego potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko następuje na drodze postanowienia wójta, burmistrza bądź prezydenta miasta po wcześniejszym zasięgnięciu opinii regionalnego dyrektora ochrony środowiska. W celu uzyskania wspomnianej opinii organ jej zasięgający jest obowiązany do przedłożenia wniosku o wydanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach, karty informacyjnej przedsięwzięcia oraz wypisu i wyrysu z miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Regionalny dyrektor ochrony środowiska niejednokrotnie zasięgając opinii dyrektorów parków, gdy przedmiotowa inwestycja zlokalizowana jest w granicach jego lub otuliny, wydaje opinię, będącą podstawą do wydania postanowienia przez wójta, burmistrza lub prezydenta miasta. W przypadku braku potrzeby przeprowadzenia OOŚ wyżej wymienione organy wydają decyzję o środowiskowych uwarunkowaniach, podając jednocześnie do publicznej wiadomo96

ści informację o jej wydaniu. Kiedy jednak stwierdzony jest obowiązek przeprowadzenia oceny oddziaływania na środowisko, inwestor powinien przedłożyć raport w zakresie zgodnym z postanowieniem. Następnie organ właściwy podaje do publicznej wiadomości informację o postępowaniu w sprawie, występuje o uzgodnienie warunków realizacji do regionalnego dyrektora ochrony środowiska i państwowego powiatowego inspektora sanitarnego, po czym po przeanalizowaniu zgromadzonego materiału wydaje decyzję o środowiskowych uwarunkowaniach, podając ją jednocześnie do publicznej wiadomości [Dz. U. 2008 Nr 199, poz. 1227]. W przypadku przedsięwzięć nie uwzględnionych w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2004 r. w sprawie określenia rodzajów przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz szczegółowych uwarunkowań związanych z kwalifikowaniem przedsięwzięcia do sporządzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko [Dz. U. Nr 257, poz. 2573, ze zm.] cała procedura przedstawia się nieco inaczej. Organ właściwy do wydania decyzji o pozwoleniu na budowę, po otrzymaniu od inwestora wniosku, sam ocenia, czy przedmiotowe przedsięwzięcie będzie miało wpływ na obszary Natura 2000. W przypadku wątpliwości starosta na drodze postanowienia nakłada obowiązek przedłożenia dokumentacji regionalnemu dyrektorowi ochrony środowiska, który to – w razie stwierdzenia braku potrzeby przeprowadzenia oceny oddziaływania przedsięwzięcia na obszar Natura 2000 – wydaje postanowienie stwierdzające brak potrzeby wykonania OOŚ, będące ostatecznie podstawą do wydania decyzji w sprawie pozwolenia na budowę. Lokalizacja przedsięwzięć w granicach parku bądź otuliny umożliwia zasięgnięcie opinii także dyrektora parku jako jego przedstawiciela. W razie stwierdzenia obowiązku przeprowadzenia OOŚ, regionalny dyrektor ochrony środowiska nakazuje sporządzenie raportu, występując jednocześnie do starosty o zapewnienie możliwości udziału społeczeństwa. Po przeanalizowaniu wszelkich skarg i wniosków uzasadnionych merytorycznie Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska na drodze postanowienia uzgadnia bądź odmawia uzgodnienia warunków realizacji przedsięwzięcia, co stanowi przesłankę do wydania końcowej decyzji o pozwoleniu na budowę [Dz. U. 2008 Nr 199, poz. 1227].

INWESTYCJE NA OBSZARZE PUSZCZY KNYSZYŃSKIEJ Parki krajobrazowe, jako jedna z form ochrony przyrody, obejmują tereny wyróżniające się unikalnymi cechami krajobrazu, odznaczają się wysoką wartością przyrodniczą, a także dużymi walorami estetycznymi, historycznymi i kulturowymi. Mają one na celu nie tylko ochronę przyrody i zachowanie wartości przyrodniczych istotnych z naukowego i społecznego punktu widzenia, ale także popularyzację i upowszechnienie tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju. Utworzenie parków krajobrazowych zgodnie z art. 16 ust. 3 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody następuje w drodze uchwały sejmiku województwa, która określa jego nazwę, obszar, przebieg granicy i otulinę, cele ochrony oraz zakazy właściwe dla danego parku i wynikające z potrzeb jego ochrony. Inwestowanie na tych obsza97

rach nie jest tak restrykcyjne, jak w przypadku parków narodowych i rezerwatów przyrody, co ma związek z gospodarczym wykorzystaniem gruntów parku. Mimo, iż występują tu zakazy obowiązujące z mocy samego prawa wymienione w ustawie o ochronie przyrody, to dopiero akt powołujący park krajobrazowy i plan ochrony dopuszcza możliwość wprowadzenie ostatecznych restrykcji. Największy park krajobrazowy w Polsce – Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej im. Prof. Witolda Sławińskiego – został powołany ponad 20 lat temu uchwałą Nr XXVI/172/88 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z dnia 24 maja 1988 r., zmienioną rozporządzeniem Nr 1/06 Wojewody Podlaskiego z dnia 14 marca 2006 r. w sprawie Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej [Dz. Urz. Woj. Podl. Nr 90, poz. 888]. Patronem Parku został mianowany prof. Witold Sławiński, który jako pierwszy rozpoczął badania Puszczy i zwrócił uwagę na bogactwo walorów przyrodniczych tego terenu. Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej (PKPK) jako kompleks typowo leśny, zajmujący wraz z otuliną ponad 126 tys. ha, charakteryzuje się wielką różnorodnością świata roślin i zwierząt, ze znacznym udziałem gatunków borealnych. Urozmaicony krajobraz, z licznymi polanami puszczańskimi i wioskami o tradycyjnej drewnianej zabudowie, a w samym lesie – z wieloma urokliwymi rzekami i źródliskami – znacznie potęguje wyjątkowość tego kompleksu leśnego. Celem funkcjonowania Parku, oprócz ochrony i zachowania zasobów przyrodniczych, walorów kulturowych i historycznych Puszczy Knyszyńskiej, jest także stworzenie warunków do prowadzenia działalności naukowej, dydaktycznej i turystycznej. Wspomniane rozporządzenie wprowadziło szereg zakazów obowiązujących na terenie PKPK, zgodnych z ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. W dniu 9 sierpnia 2001 r. został sporządzony Plan Ochrony Parku Krajobrazowego, zatwierdzony rozporządzeniem Nr 22/01 Wojewody Podlaskiego i obowiązujący do dziś. Określa on m.in. ustalenia dotyczące zasad ochrony i gospodarowania w poszczególnych rejonach Parku i wraz z rozporządzeniem powołującym stanowi podstawę do podejmowania decyzji lokalizacyjnych inwestycji. Od chwili powołania Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Białymstoku, z racji położenia Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej w obszarach Natura 2000, jest on stroną opiniującą bądź zezwalającą na inwestycje na terenie Parku. Poniższe zestawienie ukazuje liczbę prowadzonych działań na terenie PKPK i jego otuliny w rozbiciu na poszczególne gminy (tab. 9.1). W znacznej większości są to niewielkie inwestycje, polegające na budowie budynków mieszkalnych, zdarzają się także przedsięwzięcia związane z budową i przebudową dróg, tworzeniem budynków hotelarskich czy też niewielkich zakładów przemysłowych.

Tabela 9.1.

Zestawienie liczby inwestycji w poszczególnych gminach na terenie Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej, opiniowanych przez Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska od momentu powstania organu administracji Table 9.1.

Juxtaposition of amount of investment in individual gminas in the area of Landscape Park Knyszyńska Forest by regional board of management of environmental protection from moment of revolt of organ of administration opinions

Gmina Janów Sokółka Knyszyn Czarna Białostocka Szudziałowo Dobrzyniewo Duże Wasilków Supraśl Krynki Gródek Michałowo Krypno Jasionówka Zabłudów

Stwierdzenie obowiązku przeprowa dzenia OOŚ park

otulina

0 1 0 1 5 0 3 (2 uzgodnienia raportów)

0 8 0 10 0 6

15 (1 raport) 0 6 0 0 0 0

Uzgadnianie projektów decyzji o warunkach zabudowy park

0 0 0 2 2 0 10 22 (1 zawieszone) 8 (1 nieuzgodnione) 2 9 16

7 2 (1 uzgodnienie raportu) 1 0 4 (2 raporty) 0 0 4

otulina

41 (1 zawieszone)

29 (1 zawieszone)

1 19 1 0 0 0

1 3 4 (1 zawieszone) 0 0 4

PODSUMOWANIE Po analizie powyższego wykazu można wnioskować, że liczba inwestycji przeprowadzanych w danej gminie jest proporcjonalna do powierzchni objęcia jej formą ochrony przyrody, jaką jest park krajobrazowy. Ponadto z liczby narzuconych raportów oddziaływania na środowisko i nieuzgodnionych projektów decyzji o warunkach zabudowy jasno wynika, że Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska stara się nie blokować inwestycji. Wręcz przeciwnie, jeśli tylko dane przedsięwzięcie jest zgodne z prawodawstwem polskim w zakresie ochrony przyrody i wymogami unijnymi, Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska dokłada wszelkich starań, aby proces inwestycyjny przebiegał w sposób jak najbardziej sprawny.

l i t e r a t u r a Dz. U. 2004 Nr 257, poz. 2573, ze zm. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2004 r. w sprawie określenia rodzajów przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowi sko oraz szczegółowych uwarunkowań związanych z kwalifikowaniem przedsięwzięcia do sporządzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko Dz. U. 2008 Nr 25, poz.150, ze zm. Ustawa z dnia z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony śro dowiska Dz. U. 2008 Nr 199, poz. 1227. Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko. Dz. Urz. Woj. Podl. Nr 90, poz. 888, Rozporządzenie Nr 1/06 Wojewody Podlaskiego z dnia 14 marca 2006 r. w sprawie Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej im. Profesora Witol da Sławińskiego

s t r e s z c z e n i e W artykule przedstawiono zagadnienia związane z postępowaniem inwestycyjnym na obszarach chronionych. Omówiono w tym kontekście Ustawę z 3 października 2008 roku. Przedstawiono liczbę inwestycji w poszczególnych gminach zlokalizowanych na terenie Parku Krajobrazowego, opiniowanych przez Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska od dnia 15 listopada 2008 roku do 1 września 2009 roku.

100

INWESTYCJE DROGOWE NA OBSZARZE PUSZCZY KNYSZYŃSKIEJ I PROBLEMY ZWIĄZANE Z TYM PROCESEM BUDOWLANYM W ŚWIETLE OBOWIĄZUJĄCEGO PRAWA • PIOTR DZIERŻANOWSKI •

a b s t r a c t ROAD INVESTMENTS IN THE KNYSZYŃSKA FOREST AND PROBLEMS CONNECTED WITH THIS BUILDING PROCESS IN THE CONTEXT OF COMPULSORY LAW The article shows the present state of roads as well as development prospects of transport network in the area of the Knyszyńska Forest Landscape Park. A position was taken on the accomplishment of road investments in these environmentally and scenically valuable areas applicable to the compulsory law and basically according to the rules connected with the environmental protection law.

k e y

w o r d s

The Knyszyńska Forest transport system, the state of roads, investment needs, plans and accomplishment, experiences with the environmental protection law

a d d r e s s P. Dzierżanowski Podlaski Zarząd Dróg Wojewódzkich w Białymstoku ul. Elewatorska 6, 15-620 Białystok, Polska e-mail: piotr.dzierzanowski@pzdw.wrotapodlasia.pl

101

WSTĘP Dostęp do terenów szczególnie atrakcyjnych, zarówno gospodarczo i turystycznie, jak też cennych przyrodniczo i krajobrazowo uwarunkowany jest gęstością sieci drogowej (ryc. 10.1) i jej stanem technicznym. Podstawową sieć drogową tworzą drogi publiczne, które ze względu na pełnione funkcje dzielą się na różne kategorie. Wyróżniamy drogi krajowe, wojewódzkie, powiatowe i gminne.

SIEĆ DROGOWA NA TERENIE PARKU KRAJOBRAZOWEGO PUSZCZY KNYSZYŃSKIEJ W rejonie Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej im. Prof. Witolda Sławińskiego drogową sieć komunikacyjną tworzą wszystkie kategorie dróg, zarówno te o znaczeniu międzyregionalnym i regionalnym, jak i te, które obsługują ruch ponadlokalny i lokalny. Bardzo rozległa powierzchnia Parku wraz z otuliną sprawia, że odwiedzanie tej części województwa podlaskiego i korzystanie z jego zasobów zależy od jakości wielu ciągów drogowych (ryc.10.2). Obecnie do najważniejszych z nich należą drogi krajowe: Nr 8 na odcinku Białystok – Przewalanka (ok. 19 km), Nr 19 na odcinku Straż – Czarna Białostocka – Wasilków – Białystok (ok. 28 km) i Nr 65 na odcinku Białystok – Waliły-Stacja (ok. 30 km) oraz drogi wojewódzkie: Nr 676 na odcinku Białystok – Supraśl – Ostrów Północny (ok. 39 km) i Nr 686 na odcinku Zajma (drogi krajowa 65) – Michałowo (ok.17 km). Wymienione trasy tworzą nadrzędny, zewnętrzny układ komunikacyjny, przenoszący ruch drogowy ze stolicy województwa w różne rejony Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej. Bezpośredni dostęp do cennych przyrodniczo i krajoznawczo zakątków Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej zapewniają natomiast drogi powiatowe (55 ciągów) i gminne (79 ciągów drogowych). Tworzą one gęsto powiązaną sieć wewnętrzną, obsługującą tereny głównie wokół Parku, a w wielu miejscach przecinającą jego obszar. Wśród nich najistotniejsze trasy komunikacyjne to drogi powiatowe: Nr 1276B na odcinku Podsokołda – Lipowy Most (7,5 km), Nr 1277B Talkowszczyzna – Lipowy Most (8,1 km), Nr 1291B Łaźnisko – Podsokołda (6 km), Nr 1293B na odcinku Lipina – droga 19 (2,5 km), Nr 1433B Królowy Most – Kołodno – Cieliczanka – Supraśl (ok. 12 km), Nr 1435B Podsupraśl – Surażkowo (ok.8 km), Nr 1438B Załuki – Kondycja – Borki (6,4 km), 1557B od drogi 1276B – Podłaźne – Pieczonka (2,9 km), Nr 1418B na odcinku Mostek – Rybniki (3 km) czy Nr 1444B na odcinku Sokole – Stanek – droga woj. Nr 686 (4 km). Ze względu na rolę w obsłudze komunikacyjnej i zagospodarowaniu Parku ważne są też drogi gminne (gminy: Czarna Białostocka, Dobrzyniewo Kościelne, Gródek, Janów, Jasionówka, Knyszyn, Krynki, Krypno, Michałowo, Sokółka, Supraśl, Szudziałowo, Wasilków i Zabłudów).

102

Ryc. 10.1.

Fig. 10.1.

Mapa sieci dróg krajowych i wojewódzkich regionu na tle parków narodowych i krajobrazowych The map of country and provincial roads’ network with country and landscape parks in the background 103

Ryc. 10.2.

Fig. 10.2.

Drogi krajowe i wojewódzkie w rejonie Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej Country and provincial roads in the Knyszyńska Forest Landscape Park region

POTRZEBY INWESTYCYJNE O skali potrzeb w zakresie rozbudowy układu komunikacyjnego w rejonie PKPK można mówić, analizując koszty doprowadzenia istniejącej sieci drogowej do wymaganych standardów w aspekcie technicznym i użytkowym. Oznacza to, że należałoby określić wartość wszystkich robót drogowych, polegających na dostosowaniu konstrukcji nawierzchni występujących tu dróg publicznych do faktycznych i prognozowanych obciążeń, a ich geometrii do prawnie określonych parametrów, zapewniających właściwe bezpieczeństwo ruchu. Z tego punktu widzenia potrzeby wydają się ogromne, zwłaszcza że aktualny stan techniczny infrastruktury drogowej zarówno zewnętrznego, jak i wewnętrznego układu komunikacyjnego w rejonie Parku należy uznać za niesatysfakcjonujący (zły lub zadowalający, rzadko dobry). Podstawowym mankamentem sieci dróg krajowych (z wyjątkiem przebudowanej w ostatnich latach drogi krajowej nr 65) jest ograniczona nośność nawierzchni tych dróg, co skutkuje spękaniami i deformacjami, oraz brak obwodnic. Słabością dróg wojewódzkich natomiast, oprócz niskiej nośności, są liczne nierówności podłużne, rzutujące na komfort jazdy, niedostateczne szerokości jezdni czy niewłaściwa geometria łuków poziomych i pionowych. Drogi powiatowe i gminne to jeszcze słabsze konstrukcyjnie nawierzchnie, głównie żwirowe lub gruntowe, po104

siadające wąskie jezdnie, pobocza i pasy drogowe, ograniczone tonażowo obiekty mostowe – w praktyce sieć komunikacyjna z ubogą infrastrukturą inżynierską, słabo wyposażona w urządzenia bezpieczeństwa ruchu drogowego. Koszty modernizacji 1 km dróg wymienionych kategorii, z racji stanu infrastruktury drogowej, ilości i wielkości obiektów inżynierskich, poziomu natężenia i obciążenia ruchem, przebiegu tras czy stosowanych technologii, różnią się i to poważnie. Obecnie koszt przebudowy 1 km jednojezdniowej drogi krajowej zewnętrznego układu komunikacyjnego waha się w granicach od 2,5 do 5,0 mln zł (koszty budowy dróg w standardzie drogi klasy S – ekspresowej są znacznie wyższe i wynoszą 20-40 mln zł w zależności od jej przebiegu i ilości obiektów inżynierskich). Szacuje się, że w przypadku przebudowy 1 km drogi wojewódzkiej w rejonie Parku jej koszt może wynieść od 1,75 do 3,0 mln zł. Dużo niższe są koszty przebudowy 1 km dróg powiatowych, które powinny się kształtować się na poziomie 0,5-0,7 mln zł, bez uwzględnienia kwot potrzebnych na przebudowę istniejących obiektów inżynierskich. Najniższe wydatki związane są z modernizacją dróg gminnych, gdzie wykonanie 1 km nawierzchni bitumicznej na obecnej gruntowo-żwirowej może kosztować od 0,3 do 0,5 mln zł. Oczywiście, nie zawsze kompleksowa i kosztowna przebudowa dróg jest konieczna. Jeśli podbudowa jest odpowiednio wytrzymała, a geometria trasy odpowiada przepisom, to poprawę jakości drogi można osiągnąć stosując zabieg odnowy nawierzchni, a wówczas koszty jednostkowe są mniejsze, Z powyższych danych wskaźnikowych wynika, że w rzeczywistości, bez konkretnych rozwiązań projektowych, globalne potrzeby są bardzo trudne do oszacowania. Poza tym bieżąca wycena ma sens tylko wtedy, gdy istnieją możliwości realizacyjne i inwestycję da się w czasie realnie zaplanować.

PLANY I REALIZACJE Zarządcy prawie wszystkich kategorii dróg mają plany w stosunku do układu komunikacyjnego w rejonie Parku, a w przypadku Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad są one już wdrażane. Najwięcej działań inwestycyjnych (ryc. 10.3) realizowanych będzie w najbliższych latach na drodze krajowej Nr 8 przy wykorzystaniu środków z budżetu państwa (Krajowy Fundusz Drogowy). Są i będą realizowane etapowo poszczególne odcinki tej trasy. Aktualnie finalizowane są roboty polegające na budowie dwujezdniowej drogi między Białymstokiem a Katrynką na odcinku o długości 6,43 km. Kontrakt wart jest blisko 220 mln zł, podstawowe roboty mają być zakończone jeszcze w roku bieżącym, a ciąg udostępniony wiosną przyszłego roku. W latach 2010-2011 przewiduje się kontynuację przedsięwzięcia na odcinku Katrynka – Przewalanka na o długości 11,86 km, jednak będzie to już droga jednojezdniowa o przekroju 2+1 (na podjazdach: pod górę dwa pasy w jednym kierunku, jeden w przeciwnym). W dalszej kolejności planuje się przebudowę odcinka Przewalanka – Korycin o długości 10,9 km w podobnym standardzie. 105

Ryc. 10.3.

Planowane inwestycje i przebieg dróg krajowych w rejonie PKPK [GDDKiA Oddział w Białymstoku]

Fig. 10.3.

Planned investments and the course of country roads in the PKPK region [GDDKiA Oddział w Białymstoku]

W ciągu drogi krajowej Nr 19 planowane jest wznowienie budowy obwodnicy Wasilkowa o długości 5 km. Jej budowa rozpoczęta zimą 2007 roku, została wstrzymana (wykonano część prac poza obszarem Natura 2000) po tym, jak Komisja Europejska zgłosiła zastrzeżenia co do oceny oddziaływania inwestycji na gatunki ptaków na obszarze Natura 2000. GDDKiA uważa, że istnieje szansa na kontynuację tej szacowanej na 120 mln zł inwestycji. W tym miejscu należy nadmienić, iż trwają prace nad zmianą przebiegu dróg ekspresowych S19 i S8, by całkowicie ominąć obszary Natura 2000. S8 ma dochodzić jedynie do węzła „CHOROSZCZ”, a S19 ominie Białystok po stronie południowozachodniej aż do węzła ”KORYCIN”, po czym odbije w kierunku wschodnim przez So106

kółkę do Kuźnicy Białostockiej. Procedura dotycząca przebiegu dróg jest na etapie konsultacji społecznych. W przypadku dróg wojewódzkich Nr 676 na odcinku Białystok – Krynki i Nr 686 na odcinku Zajma – Michałowo w bliskiej perspektywie czasowej nie planuje się realizacji przedsięwzięć w randze inwestycji. Drogi te będą utrzymywane i remontowane na miarę posiadanych środków finansowych. Możliwy termin rozpoczęcia etapowej realizacji tych inwestycji to lata 2014-2020 (kolejny budżet unijny), jednak o ich ujęciu w planie, a tym bardziej o zakresie dzisiaj nie można przesądzać. Jedno jest pewne, inwestycje te w oczekiwanym kształcie mogą być zrealizowane w przyszłości tylko w przypadku wysokiego dofinansowania ze środków UE (Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego), gdyż samorządu województwa nie stać na samodzielne wykonanie takich zadań. W odniesieniu do dróg powiatowych nie przewiduje się spektakularnych działań o wyjątkowym standardzie i zakresie. Drogi te niewątpliwie były i będą przedmiotem przedsięwzięć o charakterze zarówno remontowym, jak i inwestycyjnym. Trudno jest przewidzieć, w jakim terminie może dojść do przebudowy sieci dróg gminnych w rejonie Parku, gdyż budżety samorządów lokalnych są niestety zbyt skromne i nie są w stanie udźwignąć ciężaru finansowania dużych inwestycji.

DOŚWIADCZENIA W PROCESACH INWESTYCYJNYCH, ZWIĄZANE Z PRAWEM OCHRONY ŚRODOWISKA W lipcu 2005 roku weszła w życie ustawa z dnia 18 maja 2005 r. [Dz. U. 2005 Nr 113, poz. 954] zmieniająca ustawę Prawo ochrony środowiska. Wprowadzono ją w celu dostosowania obowiązujących przepisów do prawa unijnego. Nowe przepisy wprowadziły radykalne zmiany i istotnie zakłóciły proces przygotowania inwestycji, ponieważ ustawa nie przewidywała okresu przejściowego, powodując zawieszenie realizacji wielu projektów do czasu uzyskania decyzji o uwarunkowaniach środowiskowych, obowiązkowych w odniesieniu do planowanych przedsięwzięć, mogących znacząco oddziaływać na środowisko, w tym związanych z ochroną obszarów Natura 2000. W przypadku przedsięwzięć liniowych, a takimi są drogi, ustalono, iż decyzję o środowiskowych uwarunkowaniach wydaje się dla całego przedsięwzięcia, położonego na terenie województwa, przed uzyskaniem podstawowych dokumentów do prowadzenia inwestycji (decyzji – pozwolenia na budowę, pozwolenia wodnoprawnego, decyzji o ustaleniu lokalizacji drogi krajowej) i przed zgłoszeniami: robót nie wymagających pozwolenia na budowę czy zmiany sposobu użytkowania obiektu. Ważność decyzji określono na dwa lata z możliwością przedłużenia jej o kolejne dwa. Organy wydające decyzje o środowiskowych uwarunkowaniach (wojewoda, starosta względnie wójt, burmistrz czy prezydent miasta) zostały zobowiązane do wcześniejszego jej uzgodnienia z państwowym wojewódzkim lub powiatowym inspektorem sanitarnym, a dla dróg krajowych z ministrem właściwym do spraw środowiska. Zarządcy dróg zostali zobligowani do sporządzenia projektów raportów o oddziały107

waniu danego przedsięwzięcia na środowisko. Takie procedury okazały się długotrwałe (kilka do kilkunastu miesięcy), a kolejnym utrudnieniem okazał się wymóg przedkładania rozwiązań szczegółowych na wczesnym etapie przygotowania inwestycji. W związku z powyższym ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zmianie ustawy – Prawo ochrony środowiska oraz niektórych innych ustaw [Dz. U. 2007 Nr 88, poz. 587] wprowadziła sporo zmian, w tym zmian usprawniających przygotowanie inwestycji. Wśród nich należy wymienić: przedłużenie terminu ważności decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach, określenie terminów podejmowania decyzji na poszczególnych etapach postępowania w sprawie oceny oddziaływania na środowisko, ograniczenie możliwości blokowania inwestycji przez organizacje ekologiczne, rezygnację z analizowania wariantów przebiegu drogi, gdy wcześniej wydano decyzję lokalizacyjną. Wydawało się, że będzie już tylko łatwiej i lepiej przygotowywać inwestycje drogowe, ale po głośnej sprawie Doliny Rospudy na obwodnicy Augustowa i sporze na linii ochrona środowiska – drogi, Komisja Europejska w drugiej połowie 2007 roku przekazała administracji rządowej informację o niezgodności polskiego prawa ochrony środowiska z dyrektywą unijną i zagroziła wycofaniem się z finansowania projektów infrastrukturalnych. Główne zastrzeżenia dotyczyły ograniczenia czasu i formy konsultacji, ograniczenia analizy wariantów, wykonywania robót bez pozwolenia na budowę (na zgłoszenia) i ograniczania udziału organizacji ekologicznych w postępowaniu oceny oddziaływania na środowisko poprzez konieczność uzasadniania udziału miejscem swojego działania. W celu podtrzymania możliwości korzystania ze środków unijnych Minister Rozwoju Regionalnego opublikował „Wytyczne w zakresie postępowania w sprawie oceny oddziaływania na środowisko dla przedsięwzięć współfinansowanych z krajowych lub regionalnych programów operacyjnych” [Minister Rozwoju Regionalnego 2008], które zalecały sposób postępowania w okresie przejściowym do czasu wejścia w życie nowego prawa dostosowanego do wymagań unijnych. Przepisy te zahamowały proces przygotowania inwestycji i wstrzymały niektóre roboty wykonywane na zgłoszenie. 3 października 2008 r. Sejm uchwalił oczekiwaną ustawę o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko [Dz. U. 2008 Nr 199, poz. 1227]. Nowy, wprowadzony w życie 15 listopada 2008 r. akt prawny dostosował, według jego twórców, zapisy ustawy Prawo ochrony środowiska do prawa europejskiego i wprowadził zmiany organizacyjne i kompetencyjne w strukturze organów ochrony środowiska. Ustawa ma na celu przeniesienie odpowiedzialności za tok postępowania w sprawie oceny oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko na jeden organ, co powinno przyśpieszyć procedury administracyjne, zwłaszcza że ograniczono liczbę wymaganych uzgodnień. Wprowadzenie do procesu rozstrzygnięć wyspecjalizowanej i wysokokwalifikowanej kadry urzędniczej powinno zagwarantować poprawność decyzyjną. 108

PODSUMOWANIE Przygotowywanie i wydawanie decyzji o uwarunkowaniach środowiskowych w odniesieniu do dróg jest niewątpliwie czasochłonne, ale też niezbędne, by sieć drogowa mogła się rozwijać i dostosowywać swoje standardy do oczekiwań społecznych oraz aktualnych wymogów ruchu i środowiska naturalnego. Wydaje się, że początki funkcjonowania nowych przepisów mogą być trudne, gdyż zarówno administracja drogowa, jak i nowe struktury organizacyjne ochrony środowiska potrzebują czasu na uzyskanie doświadczeń i okrzepnięcie. Dotyczy to również organizacji ekologicznych i innych stron – uczestników postępowania. Należy ponadto pamiętać o tym, by realizowanych procedur nie paraliżowała obawa przed utratą środków unijnych, co może spowodować drobiazgowe rozpatrywanie szczegółów w ten sposób, aby tylko czegoś przypadkiem nie pominąć. Należy też merytorycznie podchodzić do kwestii rzeczywistych i możliwych do realizacji rozwiązań, by nie przekraczać granicy technicznego czy ekonomicznego absurdu. Przyszłość zatem, zresztą jak zawsze, jest w rękach ludzi – czas pokaże, czy zdolnych do wypracowania konstruktywnych rozstrzygnięć.

l i t e r a t u r a Dz. U. 2005 Nr 113, poz. 954. Ustawa z dnia 18 maja 2005 r. o zmianie ustawy – Prawo ochrony środowiska oraz niektórych innych ustaw. Dz. U. 2007 Nr 88, poz. 587. Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zmianie ustawy – Prawo ochrony środowiska oraz niektórych innych ustaw. Dz. U. 2008 Nr 199, poz. 1227. Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko. Minister Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 3 czerwca 2008 r. Wytyczne w zakresie postępowa nia w sprawie oceny oddziaływania na środowisko dla przedsięwzięć współfinansowanych z krajowych lub regionalnych programów operacyjnych.

s t r e s z c z e n i e W artykule przedstawiono istniejący stan dróg oraz perspektywy rozwoju sieci komunikacyjnej na terenie Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej. Ustosunkowano się ponadto do problemu realizacji inwestycji drogowych na tych cennych przyrodniczo i krajobrazowo obszarach w aspekcie obowiązującego prawa, głównie w odniesieniu do przepisów związanych z Prawem ochrony środowiska.

109

OCHRONA ŚRODOWISKA PUSZCZY KNYSZYŃSKIEJ NA PRZYKŁADZIE GMINY PUSZCZAŃSKIEJ – CZARNA BIAŁOSTOCKA • PIOTR KUPIŃSKI, GRZEGORZ MÓŻDŻYŃSKI •

a b s t r a c t ENVIRONMENT CONSERVATION IN THE KNYSZYŃSKA FOREST ON THE EXAMPLE OF A FOREST COMMUNE – CZARNA BIAŁOSTOCKA The subject of the following paper is the activity in Czarna Białostocka Commune, situated in the Knyszyńska Forest Landscape Park, in order to protect its natural environment. The Commune’s activity is concentrated on local planning and investing, which are aiming at protecting natural elements, including education and promotion of ecological principles. In the first case, the Municipal Council, basing on the study of conditioning and local planning directives from the year 2000 (changed in 2006), establishes local land-use plans. Investing activity concerns protecting waters, soil and air, waste management and ecological education of children, teenagers and adults living in the commune.

k e y

w o r d s

ecological education, environment conservation, Czarna Białostocka Commune, Knyszyńska Forest

a d d r e s s P. Kupiński Urząd Miejski w Czarnej Białostockiej ul. Traugutta 2, 16-020 Czarna Białostocka, Polska e-mail: pkupinski@czarnabialostocka.pl G. Móżdżyński Urząd Miejski w Czarnej Białostockiej ul. Traugutta 2, 16-020 Czarna Białostocka, Polska e-mail: gmozdzynski@czarnabialostocka.pl

110

WSTĘP Historia Czarnej Białostockiej jest stosunkowo krótka. Powstała ona w 1862 r. jako stacja kolejowa na linii Kolei Petersburskiej pod nazwą Czarna Wieś. Dogodne położenie sprawiło, że stacja szybko stała się głównym punktem przeładunkowym drewna pozyskiwanego z Puszczy Knyszyńskiej. Rozwijał się przemysł oparty na przeróbce tego surowca (tartaki, terpentyniarnie, smolarnie). Impulsem do szybkiego rozwoju miejscowości stała się w latach 50. budowa Wytwórni Wyrobów Precyzyjnych „Agromet” (później Fabryka Maszyn Rolniczych „Biafamar”). W 1955 r. przyznano Czarnej Wsi prawa osiedlowe, a w 1962 r., prawa miejskie, zmieniając nazwę na Czarna Białostocka. Czarna Białostocka jest gminą średniej wielkości w województwie podlaskim. Powierzchnia lasów zajmuje tu 75,8% obszaru gminy (15 663 ha), stanowiąc również część utworzonego w 1988 r. Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej [Program Ochrony Środowiska dla Gminy Czarna Białostocka 2004]. Polityka gminy w zakresie ochrony i kształtowania środowiska jest ukierunkowana na osiągnięcie głównego celu, którym jest utrzymanie wysokich walorów środowiska przyrodniczego i eliminacja zagrożeń.

OCHRONA PRZYRODY POPRZEZ PLANOWANIE PRZESTRZENNE Politykę zagospodarowania przestrzennego, także w zakresie ochrony środowiska prowadzi Rada Miejska. Sposób jej prowadzenia określa studium uwarunkowania i kierunków zagospodarowania przestrzennego uchwalone w 2000 roku, a zmienione w 2006 r. [Studium zagospodarowania przestrzennego Gminy Czarna Białostocka 2000, 2006]. W dokumencie tym są zawarte ogólne ramy i wytyczne, co do kierunków rozwoju przestrzennego gminy. Cele rozwoju ekologicznego zostały określone w następujący sposób: • ochrona i zachowanie podstawowych elementów systemu przyrodniczego, zapewniającego ciągłość przestrzenną systemu przyrodniczego regionu, • wzbogacenie i racjonalne wykorzystanie walorów środowiska przyrodniczego dla rozwoju rolnictwa, leśnictwa, turystyki i wypoczynku, • zachowanie obszarów i obiektów chronionych, • objęcie ochroną prawną wybranych elementów systemu przyrodniczego i środowiska kulturowego, • zapewnienie właściwych warunków sanitarnych zamieszkiwania ludności. Realizacja polityki określonej w tym strategicznym dokumencie odbywa się poprzez uchwalanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Zapisy w tych planach umożliwiają ochronę terenów cennych przyrodniczo, jak również kształtują rozwój gospodarczy, który nie może być sprzeczny z polityką ochrony środowiska i powinien być jak najmniej uciążliwy dla przyrody, jak również dla mieszkańców. Dobrym przykładem jest „ponowne” wykorzystanie terenów po byłej fabryce „Biafamar”, gdzie pogodzone zostały powyższe kwestie, co sprawiło, że możliwa jest działalność gospodarcza przy zachowaniu stosownych standardów emisji oraz innych obowiązków (oddziaływań) wynikających z przepisów prawa. Miejscowe plany zago111

spodarowania przestrzennego, obok ograniczeń, dają również podstawy do tworzenia nowych elementów przyrodniczo cennych (terenów zielonych, parków, zieleni izolacyjnej) i rewaloryzowania zniszczonych lub utraconych wartości przyrodniczych, krajobrazowych i turystycznych. Przykładem może być zaplanowane odtworzenie zbiornika retencyjnego w miejscowości Ratowiec, który oprócz niezaprzeczalnych walorów krajobrazowych i estetycznych, mógłby stanowić ostoję dla fauny i flory. Uchwalanie planów miejscowych pozwala ukierunkować potencjalnie szkodliwą dla środowiska aktywność człowieka we właściwym kierunku. Ten sposób ochrony przyrody łagodzi ewentualne konflikty, bowiem nie ogranicza się wyłącznie do zakazów, lecz przede wszystkim dopuszcza i ułatwia działalność inwestycyjną we wskazanym dla niej miejscu.

OCHRONA PRZYRODY POPRZEZ INWESTYCJE Ochrona wód i gleby Gmina Czarna Białostocka poprzez systematyczną rozbudowę istniejących systemów kanalizacji sanitarnej oraz należyte administrowanie sieciami wodociągowymi, kanalizacją sanitarną i oczyszczalnią ścieków przez specjalnie powołaną do tego celu spółkę (Przedsiębiorstwo Komunalne w Czarnej Białostockiej Sp. z o.o.) ograniczyła znacznie przedostawanie się zanieczyszczeń do wód powierzchniowych i podziemnych. Prowadzone wyrywkowe oraz planowe kontrole mieszańców w zakresie gospodarki ścieków pozwalają na prowadzenie aktualnej ewidencji zbiorników szczelnych, pozyskanie informacji o częstości ich opróżniania oraz ograniczenie nielegalnych zrzutów ścieków. W kolejnych latach planuje się budowę przydomowych oczyszczalni ścieków oraz promocję tego typu rozwiązań, jako działań mających na celu ograniczenie przedostawania się zanieczyszczeń ciekłych do wód, a także wskazanie właściwych postaw ekologicznych. Miasto Czarna Białostocka wraz z miejscowościami Czarna Wieś Kościelna i Klimki tworzą aglomerację, wpisaną w 2005 roku do Krajowego Programu Oczyszczania Ścieków Komunalnych (ID aglomeracji PLPL014). Zmodernizowana i przebudowana w 1994 roku oczyszczalnia ścieków w Czarnej Białostockiej obsługuje lokalny system kanalizacyjny obejmujący, Czarną Białostocką i Czarną Wieś Kościelną, uwzględniając również oczyszczanie ścieków dowożonych transportem asenizacyjnym z terenu gminy. Układ technologiczny zastosowany w oczyszczalni jest w pełni zautomatyzowany i zapewnia możliwość efektywnego oczyszczania ścieków oraz spełnia wymogi prawne w zakresie jakości ścieków odprowadzanych do odbiornika. W 2007 roku, opracowana została „Wielokryterialna koncepcja oczyszczania ścieków na terenach wiejskich gminy Czarna Białostocka”. Na jej podstawie, od 2010 roku, planuje się systematyczną budowę przydomowych oczyszczalni ścieków dla zainteresowanych mieszkańców [Wielokryterialna koncepcja oczyszczania ścieków na terenach wiejskich gminy Czarna Białostocka 2007]. Środki na to przedsięwzięcie zostaną zabezpieczone w budżecie Gminy oraz trwać będą prace mające na celu pozyskanie wsparcia finansowego ze środków UE, przeznaczonych na wsparcie rozwoju obszarów wiejskich i ochrony środowiska. 112

Ochrona powietrza Ciepłownictwo jest mocną stroną gminy Czarna Białostocka. System ogrzewania jest obsługiwany przez jedną, wykorzystującą biomasę (zrębki, trociny) kotłownię o mocy cieplnej 14,5 MW. Zastosowanie biomasy jako paliwa, zamiast miału węglowego, pozwoliło na znaczną redukcję emisji szkodliwych gazów (NOx, SO2) i pyłów. Energia cieplna produkowana jest więc z odnawialnego źródła paliwa. W 2007 roku, wybudowano wiatę na zrębki o powierzchni 1295 m2, co pozwoliło na podniesienie jakości spalanego paliwa i ograniczenie emisji zanieczyszczeń. Gmina, od 2006 roku, prowadzi intensywne prace termomodernizacyjne na budynkach użyteczności publicznej. Prace obejmują wymianę stolarki okiennej i drzwiowej, remonty i docieplenia stropodachów oraz wymianę ogrzewania c.o. i docieplenie ścian. W przyszłości planuje się również upowszechnienie zmiany systemów grzewczych, nie tylko w budynkach użyteczności publicznej, ale również w gospodarstwach i budynkach należących do osób fizycznych. Gospodarka odpadami Przynależność Gminy do Związku Gmin „Czyste Środowisko” skutkuje posiadaniem jednego wspólnego składowiska odpadów, spełniającego obecne normy ekologiczne oraz posiadającego stosowne zezwolenie. Daje to możliwość całościowej i kompleksowej regulacji gospodarki odpadami na terenie gmin należących do związku. Na terenie gminy Czarna Białostocka zbiórka odpadów dotyczy ok. 98% mieszkańców. Działania Straży Miejskiej w Czarnej Białostockiej pozwalają na szczegółową kontrolę realizację wyżej wymienionego celu oraz wyeliminowanie niekontrolowanego wprowadzania odpadów komunalnych do środowiska. Z terenu gminy średnio rocznie na składowisko trafia ok. 1525,35 ton odpadów. W ramach wspólnej polityki odpadami na terenie gmin należących do związku podejmowane są takie działania, jak darmowa zbiórka zużytego sprzętu elektronicznego i elektrycznego dla mieszkańców. Selektywna zbiórka surowców wtórnych w systemie workowym rozpoczęła się na terenie gminy Czarna Białostocka w lutym 2004 roku. W chwili obecnej system workowy obejmuje obszar całej gminy. Zastosowany system polega na rozprowadzaniu wśród zainteresowanych mieszkańców czterech rodzajów worków foliowych, odpowiednich do zbieranych surowców. Odbiór worków odbywa się raz w miesiącu. Oprócz systemu workowego, na terenach zabudowy wielorodzinnej w Czarnej Białostockiej prowadzona jest selektywna zbiórka surowców wtórnych poprzez system kontenerowy. Zbiórka prowadzona jest poprzez system 3 typów kontenerów przystosowanych do zbierania następujących rodzajów surowców: makulatura, szkło mieszane oraz butelki PET.

EDUKACJA EKOLOGICZNA Szczególną rolę w procesie edukacji i promocji ekologicznej, gmina Czarna Białostocka kładzie na promocję postaw przyjaznych środowisku przyrodniczemu wśród 113

dzieci i młodzieży szkolnej. Gmina angażuje się w coroczne obchody „Dnia Ziemi”, „Sprzątanie Świata”, „Spotkania Hubertowskie”, wspiera szkoły w działaniach własnych oraz współpracuje z Nadleśnictwem Czarna Białostocka. W ramach konkursu powiatowego „Czysty Powiat – Czysta Ziemia”, organizowanego przez Starostwo Powiatowe w Białymstoku, gmina Czarna Białostocka odbiera od szkół uczestniczących w konkursie zebrane surowce wtórne. W ramach istnienia Gminnego Centrum Informacji, Urząd Miejski realizuje współpracę z organizacjami pozarządowymi działającymi na terenie gminy, których celem są również kwestie związane z ochroną środowiska, jak np. Towarzystwo Miłośników Czarnej Białostockiej i Okolic. Urząd Miejski poprzez swoje wydawnictwo „Rozmaitości” prowadzi promocję postaw proekologicznych oraz upowszechnia informacje przydatne mieszkańcom, jak np. terminarze zbiórek surowców wtórnych, zbiórki baterii, popularyzacji świąt ekologicznych i innych. Ważne są też bezpośrednie spotkania z mieszkańcami, prowadzone przy współpracy z organizacjami pozarządowymi, czy też ulotki informacyjno-edukacyjne, rozpowszechniane przez Urząd Miejski. Pomocna jest również strona internetowa Urzędu, która pozwala na szybką publikację ważnych informacji o gminie Czarna Białostocka oraz Biuletyn Informacji Publicznej, gdzie upowszechnia się kwestie związane z uchwalanym prawem, prowadzonymi sprawami i rejestrami mającymi wpływ na środowisko.

WNIOSKI Gmina Czarna Białostocka, ze względu na swoje położenie na obszarze szczególnie cennym przyrodniczo oraz rozumiejąc potrzebę jego ochrony, prowadzi swoją działalność w poszanowaniu zasad zrównoważonego rozwoju. Swoje proekologiczne cele realizuje poprzez prowadzenie odpowiedniej polityki przestrzennej w gminie oraz cały szereg inwestycji mających pozytywny wpływ na różne elementy środowiska przyrodniczego, jak np. woda, gleba czy powietrze. Istotna jest również działalność w zakresie upowszechnienia postaw przyjaznych przyrodzie i środowisku oraz eliminacja pojawiających się w jego obrębie zagrożeń.

l i t e r a t u r a Gmina Czarna Białostocka. 2004 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Czarna Białostocka. Gmina Czarna Białostocka. 2007 Wielokryterialna koncepcja oczyszczania ścieków na terenach wiejskich gminy Czarna Białostocka. Gmina Czarna Białostocka: www.czarnabialostocka.pl. Gmina Czarna Białostocka. 2000 Studium zagospodarowania przestrzennego Gminy Czarna Bia łostocka. Gmina Czarna Białostocka. 2006 Studium zagospodarowania przestrzennego Gminy Czarna Bia łostocka.

114

s t r e s z c z e n i e W obrębie gminy Czarna Białostocka powierzchnia lasów, stanowiących część Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej, zajmuje 75,8% jej obszaru (15 663 ha). Celem polityki gminnej w zakresie ochrony i kształtowania środowiska tego terenu jest utrzymanie wysokich walorów przyrodniczych oraz eliminacja zagrożeń środowiska przyrodniczego na obszarze całej gminy. Cel ten realizuje się poprzez dwojakiego rodzaju postępowanie: planowanie przestrzenne oraz inwestycje. W pierwszym przypadku Rada Miejska, opierając się na studium uwarunkowania i kierunków zagospodarowania przestrzennego z 2000 roku (zmienionego w roku 2006), uchwala miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Zapisy w tych planach umożliwiają ochronę terenów przyrodniczo cennych oraz takie kształtowanie rozwoju gospodarczego, by nie był on uciążliwy ani dla środowiska przyrodniczego, ani dla mieszkańców. Druga z wymienionych wyżej aktywności – inwestycje, dokonuje się na czterech polach: ochrony wód i gleby, ochrony powietrza, gospodarki odpadami oraz edukacji ekologicznej. Gmina inwestuje, między innymi, w budowę przydomowych oczyszczalni ścieków, w modernizację i przebudowę już istniejących oczyszczalni lokalnych, w kotłownie do spalania biomasy, prace termoizolacyjne, selektywną zbiórkę surowców wtórnych oraz w edukację i promocję postaw ekologicznych wśród dzieci, młodzieży szkolnej i dorosłych mieszkańców gminy.

115

TURYSTYKA W REGIONIE PUSZCZY KNYSZYŃSKIEJ • MARCIN SMOLEŃSKI •

a b s t r a c t TOURISM IN THE PUSZCZA KNYSZYŃSKA REGION This paper identifies generic rules, that should be the basis of tourism development in the Puszcza Knyszyńska region. From the socio-economical side, an aim of tourism destination development is to reach the competitive advantage on the same target market. Hence, the concept of competitive advantage based on components of the comparative advantage should be a theoretical foundation of tourism policy in the Puszcza Knyszyńska region. Factors determining the direction of tourism destination development are: the contiguity of the Bialystok agglomeration, large forest-complex with the landscape park status, and moderately remaining traditions of the folk culture, various ethnically and religiously. In according to contemporary trends of tourism demand, mentioned above determinants should underlie creation of high quality products of themed tourism. For creation of the image/the brand that concentrates all tourism offer of the Puszcza Knyszyńska region should be responsible the Activity Local Group (LGD) representing interests of all decision-makers, which bear directly and/or indirectly on tourism in the region.

k e y

w o r d s

tourism destination, comparative advantage, competitive advantage, Puszcza Knyszyńska region

a d d r e s s M. Smoleński Katedra Turystyki i Rekreacji Wydział Zarządzania, Politechnika Białostocka ul. Ojca S. Tarasiuka 2, 16-001 Kleosin, Polska e-mail: m.smolenski@pb.edu.pl

116

WSTĘP Obszarami recepcji turystycznej nazywamy regiony turystyczne charakteryzujące się wspólnym rdzeniem atrakcji, który motywuje przyjezdnych do odwiedzin, jak i spójnym administrowaniem i zarządzaniem oraz podlegające zbliżonym uwarunkowaniom (społeczno-kulturowym, przyrodniczym i gospodarczym) z zakresu planowania i marketingu turystyki [Crouch, Ritchie 1999]. Ze względu na spójność zarządzania obszary recepcji turystycznej zazwyczaj tożsame są z jednostkami administracji terytorialnej, od szczebla krajowego po pojedyncze miasta lub gminy [Davidson, Maitland 1997]. Podstawowym produktem turystycznym jest doświadczanie miejsca pobytu turystycznego, dlatego analiza rozwoju turystyki skupia się na obszarach recepcji turystycznej. Oczekiwania związane z pobytem turystycznym są ściśle uzależnione od położenia danego obszaru recepcji turystycznej względem docelowego rynku popytu (miejsca pochodzenia odwiedzających). Stąd dla potrzeb turystyki wyróżnia się dwa typy regionów, różniących się motywem odwiedzin: • Regiony metropolitalne będące zapleczem rekreacyjno-wypoczynkowym dużego ośrodka centralnego, których docelowym rynkiem są mieszkańcy regionu. Strategicznym celem turystyki jest obsługa krótkoterminowych odwiedzin mieszkańców ośrodka centralnego, przede wszystkim pod kątem rekreacji i rozrywki. • Regiony peryferyjne położone w oddaleniu od dużych aglomeracji i nie posiadające wewnętrznego rynku popytu turystycznego. Strategicznym celem turystyki jest obsługa długoterminowych przyjazdów turystycznych, przede wszystkim pod kątem udostępnienia odmienności kulturowej i przyrodniczej. Na przykładzie regionu Puszczy Knyszyńskiej dokonano dyskusji wybranych pozycji z literatury światowej z zakresu zarządzania i marketingu obszarów recepcji turystycznej, dążących do uzyskania przewagi konkurencyjnej. Celem niniejszej pracy jest wykazanie, że konkurencyjność obszarów recepcji turystycznej opiera się na jakości oferowanych produktów i usług, a nie na dążeniu do rozwoju masowej turystyki.

ZASADY ROZWOJU TURYSTYKI NA OBSZARACH RECEPCJI TURYSTYCZNEJ Rozwój turystyki na danym obszarze recepcji turystycznej jest jednoznaczny z osiąganiem przewagi konkurencyjnej względem obszarów rywalizujących o ten sam docelowy rynek turystyczny. Przy czym należy podkreślić, że konkurencyjność należy rozumieć jako dążenie do uzyskania przewagi w jakości (Concise Oxford Dictionary). Stąd w turystyce nie sprowadza się ona do wzrostu ruchu turystycznego (masowej turystyki), ale do tworzenia wysokojakościowych produktów turystycznych, za które konsumenci będą skłonni zapłacić. Ze społecznego punktu widzenia turystyka oceniana jest głównie pod kątem efektywności ekonomicznej, oddziaływania na środowisko i interakcji społecznych, przy czym ocena turystyki jest również istotnie uzależniona od efektów działalności innych sektorów gospodarki. Jednocześnie współczesne trendy, związane z tzw. nową 117

turystyką, preferują aktywności turystyczne, korespondujące z obcowaniem z kulturą, historią lub przyrodą obszarów recepcji turystycznej [McCrae 1994]. Stąd o konkurencyjności obszarów recepcji turystycznej decyduje ich zdolność do zagwarantowania wysokiego standardu życia mieszkańcom [Ritchie, Crouch 2000], a tym samym rozwój turystyki musi opierać się na zasadach zrównoważonego rozwoju. Istotą konkurencyjności w turystyce jest wzmacnianie postaw lojalnościowych wśród przyjezdnych. W tym sensie celem nadrzędnym zarządzania obszarami recepcji turystycznej jest właściwe udostępnienie produktów turystycznych, tak by ich konsumpcja skutkowała zintegrowanymi i pamiętnymi doznaniami/doświadczeniami przyjezdnych, czyniąc z nich lojalnych konsumentów. W turystyce lojalność klientów skutkuje trzema bardzo pożądanymi zachowaniami odwiedzających: (1) powtórnymi wizytami, (2) większymi wydatkami na cele turystyczne, (3) rekomendacją obszaru krewnym i znajomym. W efekcie dąży się do stworzenia marki, tak by wszystkie produkty i usługi turystyczne były kojarzone ze znakiem firmowym obszaru recepcji turystycznej [Leiper 1995; Cooper i in. 1998]. Wykreowanie rozpoznawalnego znaku firmowego – wizerunku obszaru recepcji turystycznej – jest podstawą skuteczności działań marketingowych, które nie mogą się ograniczać tylko do promocji. Podstawą zarządzania obszarem recepcji turystycznej, dążącego do uzyskania przewagi konkurencyjnej, jest teoria przewagi komparatywnej i konkurencyjnej w turystyce [Porter 1990]. Teoria przewagi komparatywnej uwzględnia przestrzenne zróżnicowanie zdolności czynników produkcji. W odniesieniu do obszarów recepcji turystycznej dotyczy zdolności czynników zarówno dziedziczonych, jak i współcześnie wytworzonych przez człowieka. Zazwyczaj wyróżnia się pięć ogólnych kategorii komparatywnej przewagi: (1) zasoby materialne, (2) zasoby ludzkie, (3) zasoby wiedzy, (4) zasoby kapitałowe i (5) infrastrukturę, które charakteryzują zdolności wytwórcze obszarów recepcji turystycznej [Porter 1990]. W przypadku obszarów recepcji turystycznej należy dodać jeszcze jedną kategorię – (6) położenie lub dostępność względem docelowego rynku, która decyduje o wielkości i strukturze przyjazdów krótko- i długoterminowych. Krótko mówiąc, przewaga komparatywna związana jest z dostępnością zasobów na obszarach recepcji turystycznej. Przewaga konkurencyjna powiązana jest z możliwościami efektywnego i długoterminowego wykorzystania zasobów turystycznych. Przewaga konkurencyjna ściśle wiąże się z posiadaniem wizji rozwoju turystyki, spójnej dla wszystkich zainteresowanych podmiotów obszaru recepcji turystycznej, ze zrozumieniem znaczenia przewag i słabości obszaru oraz ze wdrażaniem odpowiedniej polityki turystycznej. Krótko mówiąc, wymaga precyzyjnego określenia roli, jaką turystyka odgrywa w społeczno-ekonomicznym rozwoju obszaru recepcji turystycznej. Ponadto o przewadze konkurencyjnej decyduje przestrzenne zróżnicowanie ekonomicznego zaangażowania zasobów, tj. planowanie przestrzeni turystycznej – gdzie i jak dany obszar recepcji turystycznej dokonuje wyboru zaangażowania przewagi komparatywnej [Crouch, Ritchie 1999].

118

Należy podkreślić, że tylko sprawnie zarządzane obszary recepcji turystycznej mogą być uznane przez turystów za markę wszystkich oferowanych produktów, usług oraz ostatecznych doznań/przeżyć turystycznych, a tym samym konkurować na rynku turystycznym. Spójna organizacja zarządzania obszarem recepcji turystycznej, odpowiedzialna za przewagę konkurencyjną, powinna skupiać się na zadaniach: planowania, regulacji i organizacji produktów turystycznych, koordynacji kanałów dystrybucji, promocji i monitoringu [Buhalis 2000].

PRZEWAGA KOMPARATYWNA REGIONU PUSZCZY KNYSZYŃSKIEJ Z punktu widzenia zasobów turystycznych na region Puszczy Knyszyńskiej składa się szereg jednostek administracyjnych: w ramach powiatu białostockiego (gminy: Czarna białostocka, Dobrzyniewo Duże, Gródek, Michałowo, Supraśl, Wasilków, Zabłudów), sokólskiego (gminy: Janów, Krynki, Sokółka Szudziałowo) i monieckiego (Jasionówka, Knyszyn, Krypno Kościelne) oraz miasto Białystok. W granicach tak zdefiniowanego turystycznego regionu położony jest Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej (PKPK), podległy zespolonej administracji rządowej (poprzez Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w Białymstoku i Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Białymstoku). Zgodnie z przedstawionym wyżej schematem, przewagę komparatywną regionu Puszczy Knyszyńskiej należy analizować pod kątem sześciu kategorii determinant turystycznych: 1.

Położenie determinuje strategiczny cel rozwoju turystyki w regionie Puszczy Knyszyńskiej. Sąsiedztwo aglomeracji Białegostoku definiuje przynależność Puszczy Knyszyńskiej do turystycznych regionów metropolitalnych, z nadrzędnym celem udostępnienia rekreacyjno-rozrywkowego przestrzeni turystycznej mieszkańcom regionu. Inaczej mówiąc, rynkiem docelowym dla Puszczy Knyszyńskiej powinni być mieszkańcy turystycznego regionu metropolitalnego Białegostoku – rozwój produktów i usług turystycznych powinien być nastawiony na popyt wewnętrzny. Cechą charakterystyczną turystycznych regionów metropolitalnych jest konsekwentne następstwo zdarzeń: dopiero prawidłowy rozwój wewnętrznego ruchu turystycznego gwarantuje rozwój popytu zewnętrznego na produkty i usługi turystyczne [Crouch, Ritchie 1999]. Bardzo ogólnie potrzeby wewnętrznego popytu turystycznego regionu metropolitalnego można pogrupować w trzy kategorie: (1) inwazyjne formy masowej rekreacji i rozrywki, (2) nieinwazyjne formy indywidualnej rekreacji, kontemplującej scenerię krajobrazową, (3) kreatywne formy turystyki krajoznawczej, identyfikującej tożsamość regionalną. W efekcie, przestrzeń turystyczna musi uwzględniać funkcjonalną spójność obszarów i obiektów, obsługujących diametralnie różne formy ruchu turystycznego. Dodatkowo status obszaru chronionego skutkuje w dwójnasób: (1) ogranicza i wyznacza zasady udostępnienia rekreacyjno-turystycznego w kierunku nieinwazyjnych form turystyki alternatywnej i tematycznej, (2) sta119

120

nowi o turystycznym wizerunku/marce regionu [Reinius, Fredman 2007]. Stąd wynika kluczowa rola administracji Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej oraz administracji Lasów Państwowych w opracowaniu i wdrażaniu polityki turystycznej regionu – kluczowy decydent nie może ograniczać się do roli konsultanta, bo zgodnie z jego siłą decyzyjną to on wyznacza właściwe ramy polityki turystycznej. Natomiast kluczowym konsultantem w realizacji polityki turystycznej regionu są władze Białegostoku, ponieważ to od ich działań (wykorzystania instrumentów zarządzania) zależy szeroko rozumiana aktywność rekreacyjna mieszkańców aglomeracji. Zasoby materialne w turystyce są utożsamiane z walorami zarówno materialnymi, jak i niematerialnymi. Podstawowym walorem jest duży kompleks leśny z w miarę dobrze zachowanymi siedliskami przyrodniczymi, ze zróżnicowaną fauną i florą oraz ze znaczną reprezentacją krajobrazów scenicznych. Abstrahując od naukowych wartości środowiska przyrodniczego, większość siedlisk (borowych i lasowych) Puszczy Knyszyńskiej charakteryzuje się wielofunkcyjnością z punktu widzenia aktywności rekreacyjno-wypoczynkowej. Dodatkowym walorem jest dziedzictwo kultury ludowej, różnorodnej pod względem etnicznym i wyznaniowym. Zgodnie z paradygmatem nowej turystyki [Poon 1993] udostępnienie krajobrazów leśnych powinno umożliwiać, poza rekreacją, świadome przeżywanie kontaktu z przyrodą – być nakierowane na turystykę tematyczną. Stąd, jak już wcześniej nadmieniono, w zależności od znaczenia obszarów dla bezpieczeństwa ekologicznego, jak i ich lokalizacji/dostępności, należy zaplanować przestrzeń turystyczną pod kątem: (1) masowej rekreacji i rozrywki w bezpośrednim sąsiedztwie miejscowości o rozwiniętych usługach dla ludności, (2) indywidualnej rekreacji w dostępnych komunikacyjnie krajobrazach scenicznych, naturalnych dolin rzecznych i/lub kulturowych osad puszczańskich, (3) zadaniowej aktywności krajoznawczej, opartej na dziedzictwie przyrodniczym (kulturotwórczej roli lasu, historii leśnictwa, aktywnej ochronie przyrody) i kulturowym (ekstensywne, ekologiczne rolnictwo, rękodzielnictwo, sztuka ludowa, folklor, historia, aktywne formy ochrony zabytków). Zasoby ludzkie decydują o wytwarzaniu i dystrybucji produktów turystycznych. Stanowią ogół społeczeństwa i nie mogą być ograniczane do usługodawców turystycznych. Społeczeństwo regionu Puszczy Knyszyńskiej jest nośnikiem tradycji historycznych, kultury ludowej, puszczańskiego stylu życia i tradycji użytkowania zasobów leśnych, przekładających się na współczesne relacje człowiekprzyroda. Dla obszaru o statusie parku krajobrazowego bardzo istotny, z punktu widzenia atrakcyjności turystycznej, jest autentyzm utożsamiania się społeczeństwa z historią i tradycjami regionu. Społeczną rolę ochrony dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego PKPK można sprowadzić do jego docenienia i utożsamiania się z nim. Stąd wszelkie produkty turystyczne, oparte o walory turystyczne Puszczy Knyszyńskiej, powinny uwzględniać aktywny udział miejscowej ludności. Przy organizacji imprez nawiązujących do dziedzictwa regionu Puszczy Knyszyńskiej należy przede wszystkim dążyć do uaktywnienia spontanicznych

zachowań miejscowej ludności, obrazujących ich postawy „lokalnego patriotyzmu”. Inaczej mówiąc, tego typu imprezy powinny być skierowane przede wszystkim do ludności lokalnej. Wraz ze wzrostem świadomości ekologicznej równie istotne są poglądy i zachowania mieszkańców względem przyrody. Stąd ochrona przyrody i dobre praktyki użytkowania dóbr przyrodniczych powinny być wiodącym tematem oferty lokalnych usługodawców turystycznych. Tego typu oferty powinny przyjmować charakter warsztatów, związanych np. z zielarstwem, medycyną naturalną, pszczelarstwem, gospodarką rybną, hodowlą zachowawczą zwierząt, obserwacją fauny itp. [Oppermann 1996; Page, Getz 1997; Sharpley, Sharpley 1997]. Zasoby ludzkie decydują również o public relations obszaru recepcji turystycznej. Przede wszystkim poprzez konotacje sławnych osobistości, związanych z regionem Puszczy Knyszyńskiej. Również takie autorytety powinny włączyć się działania marketingu turystycznego. Istotnymi kanałami dystrybucji produktu turystycznego regionu Puszczy Knyszyńskiej są również ścisłe relacje z osobami mieszkającymi poza regionem a utrzymującymi z nim więzi emocjonalne – osoby takie są lojalnymi lobbystami, o dużym oddziaływaniu rekomendacji wśród znajomych. Stąd tak ważne znaczenie ma tworzenie i wspieranie działalności stowarzyszeń przyjaciół regionu Puszczy Knyszyńskiej. Infrastruktura jest jednym z podstawowych komponentów tzw. „rdzenia podaży turystycznej” [Buhalis 2000], decydując o: (1) dostępności regionu Puszczy Knyszyńskiej, (2) atrakcjach (3) udogodnieniach pobytu rekreacyjnego lub turystycznego, (4) dostępności ofert rekreacyjnych lub turystycznych, (5) aktywności rekreacyjnej, (6) usługach dla ludności. Dostępność obejmuje cały system komunikacyjny, umożliwiający z jednej strony dotarcie z zewnątrz, a z drugiej strony kontakt z atrakcjami i obiektami rekreacyjno-turystycznymi wewnątrz regionu. Ta druga możliwość jest ściśle powiązana ze standardem życia mieszkańców i statusem obszaru chronionego, dlatego też wewnętrzna dostępność na obszarach o dużym znaczeniu dla ochrony przyrody powinna być świadomie ograniczana, poprzez wykluczenie ich z przestrzeni turystycznej. Zasadą powinno być lokowanie produktów (atrakcji) turystycznych wzdłuż głównych ciągów komunikacyjnych, łączących region Puszczy Knyszyńskiej z aglomeracją Białegostoku, oraz wzdłuż ciągów komunikacyjnych, przebiegających przez krajobrazy sceniczne z osadnictwem puszczańskim. Infrastruktura może w pełni stanowić o atrakcjach turystycznych (np. parki rozrywki, obszary rekreacyjne) lub tylko służyć ich bezpośredniemu udostępnieniu (np. platformy widokowe do podziwiania scenerii krajobrazowej). Infrastruktura atrakcji turystycznych w regionie Puszczy Knyszyńskiej powinna dotyczyć przede wszystkim zagospodarowania terenów rekreacyjnych w sąsiedztwie miejscowości o rozwiniętych usługach dla ludności oraz bezpośredniego udostępnienia dziedzictwa kulturowego lub przyrodniczego w formie mini-parków tematycznych. Udogodnienia turystyczne obejmują całą infrastrukturę turystyczną i są silnie skorelowane z rozwojem sektora usług i stylem życia mieszkańców. W regionie Puszczy Knyszyńskiej powin121

122

ny być preferowane niewielkie obiekty noclegowe i gastronomiczne z zapleczem rekreacyjnym, nawiązujące do regionalnej architektury i tradycyjnego stylu życia mieszkańców (np. pensjonaty z aranżacją życia rodzinnego). Dostępność oferty turystycznej, poprzez dwa możliwe kanały dystrybucji: bezpośredni zakup od usługodawcy lub poprzez pośrednika turystycznego, wiąże się z rozwojem infrastruktury IT i punktów informacji turystycznej lub białostockich agencji turystycznych, obsługujących ruch w regionie Puszczy Knyszyńskiej. Dostępność aktywności rekreacyjnych, obok uzbrojenia wyznaczonych obszarów i tras w obiekty rekreacyjno-sportowe, obejmuje również wypożyczalnie sprzętu sportowo-rekreacyjnego, a także obiekty umożliwiające naukę rekreacyjnego uprawiania sportów. Rozwój rdzenia podaży turystycznej w regionie Puszczy Knyszyńskiej powinien opierać się na rodzimych przedsiębiorstwach i ewentualnie na inwestorach zewnętrznych, emocjonalnie związanych z regionem (np. wywodzących się z regionu Puszczy Knyszyńskiej). Jest to podyktowane już wcześniej sygnalizowanymi dwiema kwestiami: manifestacją tożsamości regionalnej i zagwarantowaniem kameralnych warunków pobytu turystycznego. Zgodnie z teorią cyklu życia regionów turystycznych Butlera [1980], strategiczni, zewnętrzni inwestorzy przyczyniają się do degradacji krajobrazów i środowiska społeczno-kulturowego (rozpad tradycyjnych więzi społecznych), a tym samym do zaniku podstawowych walorów turystycznych takich obszarów jak region Puszczy Knyszyńskiej. Zasoby wiedzy służą wdrażaniu polityki turystycznej, nastawionej na długoterminową konkurencyjność regionu i jego wysokie pozycjonowanie na rynku turystycznym. Konkurencyjność na wszystkich poziomach jest ściśle współzależna, stąd przewaga konkurencyjna poszczególnych podmiotów turystycznych jest uzależniona od przewagi konkurencyjnej całego regionu Puszczy Knyszyńskiej. Strategie rozwojowe obszarów turystycznych wymagają edukowania i szkolenia zasobów ludzkich pod kątem właściwego wykorzystania zasobów materialnych (walorów) w rozwoju turystyki. Dotyczy to wszystkich aspektów omówionych we wcześniejszych punktach. W ujęciu ogólnym zasoby wiedzy niezbędne są w kształtowaniu świadomości ekologicznej i regionalnej tożsamości, służącej ochronie i dbałości o zasoby naturalne i społeczno-kulturowe, oraz przetwarzaniu ich w wysokiej jakości produkt turystyczny. Wysoka jakość produktu turystycznego, szczególnie na obszarach o statusie parku krajobrazowego, wiąże się z ich rolą interpretowania wartości dziedziczonych zasobów regionu Puszczy Knyszyńskiej. Ponadto zasoby wiedzy służą planowaniu przestrzeni turystycznej, efektywności inwestycyjnej i powiększaniu zasobów kapitałowych oraz tworzeniu i utrzymywaniu infrastruktury (w tym turystycznej). Stąd tak istotne znaczenie ma ścisła współpraca z regionalnymi ośrodkami akademickimi w opracowaniu i wdrażaniu polityki turystycznej regionu Puszczy Knyszyńskiej.

PRZEWAGA KONKURENCYJNA REGIONU PUSZCZY KNYSZYŃSKIEJ O przewadze konkurencyjnej obszaru recepcji turystycznej decyduje skuteczne zarządzanie zasobami turystycznymi, za które w regionie Puszczy Knyszyńskiej odpowiedzialne są trzy odrębne struktury administracyjne: gminne władze samorządowe, administracja Lasów Państwowych i administracja Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej. Za politykę rozwoju społeczno-ekonomicznego regionu odpowiedzialne są gminne władze samorządowe – decydują o zrównoważonym gospodarowaniu zasobami (krajobrazowymi, przyrodniczymi, kulturowymi i historycznymi) oraz podejmują strategiczne decyzje w zakresie standardu i stylu życia mieszkańców. Lasy Państwowe odpowiedzialne są za wdrażanie polityki leśnej – podejmują strategiczne decyzje w zakresie użytkowania zasobów na obszarach leśnych. Zarząd Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej odpowiedzialny jest za ochronę krajobrazu oraz dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego – wyznacza zasady zrównoważonego gospodarowania zasobami regionu. Dostawcami produktów i usług turystycznych w regionie Puszczy Knyszyńskiej są przede wszystkim małe, miejscowe, rodzinne podmioty usługowe lub wytwórcze. Za wizerunek obszaru odpowiedzialna jest aktywność społeczna mieszkańców w ramach działalności różnych organizacji i stowarzyszeń, skupionej na szeroko rozumianym dziedzictwie regionu, życiu kulturalnym i rozwoju przedsiębiorczości. Jednocześnie za szerszy wizerunek regionu i jego dostępność odpowiedzialne jest również otoczenie zewnętrzne (władze, mass media, organizacje gospodarcze, sławne osoby i autorytety związane z regionem, stowarzyszenia przyjaciół regionu, środowisko akademickie, lojalni turyści poprzez rekomendacje itp.). Te wszystkie osoby prywatne i prawne są w mniejszym lub większym stopniu odpowiedzialne za sukces rozwoju turystyki w regionie Puszczy Knyszyńskiej, a tym samym powinny uczestniczyć aktywnie we wdrażaniu polityki turystycznej, w działaniach planistycznych i marketingowych. W regionie Puszczy Knyszyńskiej została powołana Lokalna Grupa Działania, ze strategicznym celem zarządzania rozwojem społeczno-ekonomicznym regionu, w którym turystyka odgrywa istotną rolę. Zdolność skutecznego wdrażania polityki turystycznej zależy od skupienia w LGD wszystkich decydentów, mających bezpośredni i pośredni wpływ na turystykę w regionie Puszczy Knyszyńskiej [Ritchie, Crouch 2000]. LGD powinna stanowić reprezentację samorządów terytorialnych, Lasów Państwowych, Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej, stowarzyszeń przedsiębiorców turystycznych i organizacji społecznych oraz zaproszonych do ścisłej współpracy przedstawicieli władz spoza regionu (lobbing, public relations i konsultacje w zakresie udostępnienia regionu, regulacji i pozyskiwania funduszy), środowiska akademickiego (transfer wiedzy), organizacji gospodarczych (lobbing i konsultacje w zakresie inwestycji i działalności gospodarczej), regionalnych mass mediów (w zakresie promocji) oraz towarzystw przyjaciół regionu i autorytetów (lobbing i public relations). Przy czym istotne jest zrzeszanie się przedsiębiorców, zwłaszcza reprezentantów małych, rodzinnych lub średnich przedsiębiorstw turystycznych. Tego typu stowarzyszenia 123

dużo efektywniej bronią interesów własnych członków, są w stanie prowadzić własne akcje promocyjne i realizować korzystną dla swoich członków politykę kosztowocenową. Mogą również efektywniej oddziaływać na regulacje dotyczące ekonomizacji turystycznej zasobów przyrodniczych. Wynika to z paradygmatu współczesnej turystyki, który wskazuje na konieczność dużo większej kooperacji i współpracy na poziomie regionu, w celu zagwarantowania jakości produktów i usług turystycznych, a tym samym umożliwienia skutecznej konkurencji na poziomie ponadregionalnym [Edgell, Haenisch 1995]. Reasumując, skuteczne zarządzanie turystyką w regionie Puszczy Knyszyńskiej wymaga konsensusu wszystkich kluczowych podmiotów w zakresie założeń polityki turystycznej. Do tego potrzebne są szczegółowe analizy stanu zasobów turystycznych i stworzenie skutecznego przepływu informacji między poszczególnymi grupami interesu, który umożliwia jednoznaczne przyjęcie powszechnie akceptowanego kierunku rozwoju turystyki w regionie [Crouch, Ritchie 1999].

PODSUMOWANIE W artykule przedstawiono ogólne zasady, na jakich powinien opierać się rozwój turystyki w regionie Puszczy Knyszyńskiej. Marka – wizerunek turystyczny regionu Puszczy Knyszyńskiej powinien wiązać się z produktami turystycznymi, interpretującymi zarówno wartości przyrody, jak i pozytywne interakcje, zachodzące między lokalną społecznością a środowiskiem. Treść pracy celowo dotyczy zagadnień z zakresu ekonomii i zarządzania turystyką, aby wykazać, zgodnie z przyjętymi współcześnie naukowymi poglądami, że konkurencyjność w turystyce opiera się na jakości oferowanych produktów i usług, a nie na dążeniu do rozwoju masowej turystyki, abstrahującej od swoistych cech walorów przyrodniczych i kulturowych danego obszaru recepcji turystycznej. W ten sposób artykuł polemizuje z powszechną, polską praktyką, nastawioną na obsługę masowego ruchu turystycznego, uwidocznioną również w regionie Puszczy Knyszyńskiej. W efekcie polskie realia wdrażania polityki turystycznej na obszarach przyrodniczo cennych całkowicie nie przystają do współczesnych trendów popytu turystycznego, oczekującego satysfakcji z aktywnej rekreacji i doznań poznawczych [Crouch, Ritchie 1999]. Coraz bardziej pożądana jest aktywność w ramach turystyki alternatywnej i tematycznej, dostarczająca unikalnych i zapamiętywanych doznań. Zjawisko to definiowane jest ogólnie mianem nowej turystyki [Poon 1993]. Godnym uwagi przykładem może być Hiszpania, która jako „potęga turystyczna” zmieniła swój slogan reklamowy z wszystko pod słońcem na namiętność do życia. Ta zmiana odzwierciedla redefinicję wizerunku turystycznego Hiszpanii z tradycyjnego słońce i morze (turystyka masowa) na innowacyjny, wskazujący na rozmaitość kulturowo-społeczną i styl życia mieszkańców Hiszpanii (turystyka alternatywna i tematyczna) [Fayos-Sola 1996].

124

l i t e r a t u r a Buhalis D. 2000 Marketing the competitive destination of the future, „Tourism Management” 21: 97-116. Butler R. 1980 The concept of a tourism area cycle of evolution: Implications for resources, „Canadian Geographer” 24 (1): 5-12. Cooper C., Fletcher J., Gilbert D., Shepherd R., Wanhill S. (eds.) 1998 Tourism: Principles and practices, (2nd ed.), Addison-Wesley, Longman, England. Crouch G.I., Ritchie J.R.B. 1999 Tourism, Competitiveness, and Societal Prosperity, „Journal of Business Research” 44 (1): 137–152. Davidson R., Maitland R. 1997 Tourism destinations, Hodder and Stoughton. London Edgell S., David L., Haenisch R. 1995 Coopetition: Global Tourism Beyond The Millennium, International Policy Publishing, Kansas City, MO. Fayos-Sola E. 1996 Tourism policy: A midsummer night's dream?, „Tourism Management” 17 (6): 405-412. Leiper N. 1995 Tourism Management, RMIT Press, Melbourne. McCrae H. 1994 The World in 2020: Power, Culture and Prosperity, Havard Business School Press, Boston, MA. Oppermann M. 1996 Rural tourism in southern Germany, „Annals of Tourism Research” 23 (1): 86-102. Page S., Getz D. (eds). 1997 The business of rural tourism: International perspectives, Thomson Business Press, London. Poon A. 1993 Tourism, technology and competitive strategies, CAB International, Oxford. Porter M. E. 1990 The Competitive Advantage of Nations, The Free Press, New York. Reinius S. W., Fredman P. 2007 Protected areas as attractions, „Annals of tourism research” 34 (4): 839-854 Ritchie J.R.B., Crouch G. I. 2000 The competitive destination: A sustainability perspective, „Tourism Management” 21 (1): 1-7 Sharpley R., Sharpley J. 1997 Rural tourism, Thomson Business Press, London.

s t r e s z c z e n i e W pracy przedstawiono ogólne zasady, na jakich powinien opierać się rozwój turystyki w regionie Puszczy Knyszyńskiej. Współcześnie turystyka coraz silniej oddziałuje na jakość i styl życia społeczeństw, a także stanowi wiodący sektor gospodarki światowej. Stąd ocena rozwoju turystyki musi dotyczyć jej wpływu na społeczeństwo, gospodarkę i środowisko. Z punktu widzenia społeczno-ekonomicznego celem rozwoju turystyki na danym obszarze jest uzyskanie przewagi nad konkurentami, rywalizującymi o ten sam rynek popytu turystycznego. To też teoretyczną nadbudową polityki turystycznej w regionie Puszczy Knyszyńskiej powinna być koncepcja przewagi konkurencyjnej opartej na występujących komponentach przewagi komparatywnej. Do czynników determinujących kierunki rozwoju turystyki należy zaliczyć: sąsiedztwo aglomeracji Białegostoku, duży kompleks leśny o statusie parku krajobrazowego i w miarę zachowane tradycje kultury ludowej, różnorodnej etnicznie i wyznaniowo. Zgodnie ze współczesnymi trendami popytu turystycznego, powyższe determinanty powinny być podstawą do tworzenia wysokiej jakości produktów turystyki tematycznej. Za stworzenie wizerunku/marki skupiającej całą ofertę turystyczną regionu Puszczy Knyszyńskiej powinna być odpowiedzialna Lokalna Grupa Działania, reprezentująca interesy wszystkich decydentów, mających bezpośredni i pośredni wpływ na turystykę w regionie.

125

PROGNOZY ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO OBSZARU PARKU KRAJOBRAZOWEGO PUSZCZY KNYSZYŃSKIEJ • TOMASZ GRZEGORZ OŁDYTOWSKI • a b s t r a c t SPACE MANAGEMENT FORECAST FOR THE KNYSZYŃSKA FOREST LANDSCAPE PARK AREA The basic document which defines the rules that govern local planning and using the area of Witold Sławinski’s Puszcza Knyszynska Landscape Park (PKLP) is The Park’s Protection Plan. The constituents of the Plan should be respected while local planning of his area. Since there are no such plans concerning many Park’s communes, there is a high risk that the protected area will be disturbed by illegal/accidental building. Administration units at different levels as well as active communities and unions, via stimulating the development of tourism, should influence the shaping of spatial order on the territory of Puszcza Knyszynska (Knyszyn Forest). In order to protect the landscape and develop tourism in PKLP further it is obligatory to: immediately call up a group of initiative by the Park’s Head Office, update and implement The Park’s Protection Plan, start to work on clearing plans by local authorities together with administration of Lasy Państwowe (National Forests), quit working on scattered local planning, create principles of “The Statute-book for Puszcza Knyszynska’s Architecture” and constantly monitor tourist movement on the territory of the Park. Introducing spatial order into the landscape of the Park will result in restoring its natural and cultural heritage and will boost the development of tourist infrastructure of this area.

k e y

w o r d s

The Park’s Protection Plan, management rules, local planning, spatial order, tourism, tourist infrastructure

a d d r e s s T.G. Ołdytowski Katedra Turystyki i Rekreacji, Wydział Zarządzania, Politechnika Białostocka ul. Ojca Tarasiuka 2, 16-001 Kleosin, Polska e-mail: archihot@wp.pl

126

WSTĘP Niniejsze opracowanie zawiera opis działań z zakresu ładu przestrzennego w krajobrazie Puszczy Knyszyńskiej. Analityczne i krytyczne spojrzenie na politykę przestrzenną (a właściwie jej brak), prowadzone przez samorządy gmin wchodzących w skład obszaru Puszczy, objętego granicami Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej, stanowi materiał wyjściowy do określenia głównego celu pracy. Cel ten został sformułowany w postaci wyszczególnienia działań niezbędnych do podjęcia przez gminy i instytucje odpowiedzialne za ochronę obszaru PKPK. Zapis ten jest swoistą prognozą zagospodarowania przestrzeni chronionego krajobrazu Puszczy Knyszyńskiej.

CHARAKTERYSTYKA OBSZARU Województwo podlaskie to jeden z najciekawszych przyrodniczo i najmniej zanieczyszczonych regionów kraju. Jest to kraina wielkich kompleksów leśnych, zachowanych w naturalnym stanie dolin rzecznych, rozległych bagien i obszarów pojeziernych. O wartości przyrodniczej województwa podlaskiego świadczą liczne obszary chronione. Do najcenniejszych należą: • cztery parki narodowe: Białowieski, Biebrzański, Narwiański i Wigierski, • trzy parki krajobrazowe: Suwalski, Puszczy Knyszyńskiej, Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi, • liczne rezerwaty przyrody. Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej (PKPK) to rozległy kompleks leśny rozciągający się na północ od Białegostoku. Niedostrzegany przez naukowców i turystów, zapatrzonych w sąsiednią Puszczę Białowieską, późno doczekał się uznania. Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej jest największym w Polsce parkiem krajobrazowym. Zajmuje powierzchnię 74447 ha, a jego otulina – 52255 ha [Dz. Urz. W.P. Nr 31, poz. 548]. W jego granicach znajduje się przeważająca cześć Puszczy Knyszyńskiej – jeden z najlepiej zachowanych kompleksów leśnych w Polsce. Celem powołania parku była ochrona naturalnych zespołów leśnych, dolin rzecznych, licznych źródlisk oraz różnych form geomorfologicznych, charakterystycznych dla polodowcowego krajobrazu Wysoczyzny Białostockiej. Rzeźba terenu parku ukształtowała się w okresie zlodowacenia środkowopolskiego. Przez jego teren przebiega wał wzniesień o znacznych, dochodzących do 80 m różnic poziomów. Puszcza leży w dorzeczu rzeki Narwi, a przez jej środek płynie rzeka Supraśl z głównym dopływem Sokołdą oraz mniejszymi Słoją i Płoską [Kalinowski, Gryko 2009]. Fascynacja Puszczą Knyszyńską w latach 80. zaowocowała postulatami objęcia tego regionu skuteczną formą ochrony przyrody. W ówczesnych warunkach społeczno-ekonomicznych najlepszym rozwiązaniem okazało się utworzenie parku krajobrazowego. Prace nad jego powołaniem trwały 5 lat, do roku 1988. Park został powołany uchwałą Nr XXVI/172/88 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z dnia 24 maja 1988 roku, z późniejszymi zmianami tj.: Rozporządzenie Wojewody Białostockiego

127

Nr 3/98 z dnia 20 maja 1998 r., Rozporządzenie Nr 30/02 Wojewody Podlaskiego z dnia 15 października 2002 r. Ze względu na dogodne położenie, a także atrakcyjność turystyczną, siedzibę Zarządu Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej zlokalizowano w Supraślu, przy ul. Konarskiego 14, w malowniczo usytuowanym nad rzeką dworku biskupa unickiego Leona Jaworowskiego. Naukowym odkrywcą zasobów przyrody i wielkim miłośnikiem Puszczy Knyszyńskiej, a jednocześnie prekursorem utworzenia parku krajobrazowego, był żyjący w latach 1888-1962, profesor Witold Sławiński.

REALIZACJA ZADAŃ OCHRONNYCH NA TERENIE PKPK Podstawowym dokumentem określającym zasady zagospodarowania i wykorzystania obszaru Parku jest Plan Ochrony PKPK im. Profesora Witolda Sławińskiego ustanowiony Rozporządzeniem Wojewody Podlaskiego Nr 22/01 z dnia 9 sierpnia 2001 r. [Dz. Urz. W.P. Nr 31, poz. 548]. W dokumencie zostały określone zasady zagospodarowania przyjęte do realizacji na obszarze PKPK: grunty rolne, leśne i inne nieruchomości znajdujące się w granicach parku krajobrazowego, w odróżnieniu od parku narodowego czy rezerwatu przyrody, pozostają w gospodarczym wykorzystaniu. Działalność gospodarcza podlega jednak pewnym rygorom. Na terenie zarządzanym przez Lasy Państwowe, znajdującym się w granicach parku krajobrazowego, zadania w zakresie ochrony przyrody wykonuje samodzielnie miejscowy nadleśniczy, zgodnie z planem ochrony parku krajobrazowego, uwzględnionym w planie urządzania lasu [Dz. Urz. W.P. Nr 31, poz. 548]. Za cel działalności Parku przyjęto ochronę i zachowanie zasobów przyrodniczych, walorów kulturowych i historycznych Puszczy Knyszyńskiej, a także stworzenie warunków do prowadzenia działalności naukowej i dydaktycznej oraz rozwijanie turystyki kwalifikowanej i wypoczynku. Wprowadzone zakazy obowiązujące na terenie Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej określa uchwała Nr XXVI/172/88 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z późniejszymi zmianami. Według Rozporządzenia Nr 30/02 Wojewody Podlaskiego z dnia 15 października 2002 r. w: § 5. wyżej wymienionego dokumentu określono czynności zabronione, tj.: Pkt. 1. Na obszarze Parku zabrania się: • lokalizowania nowych obiektów zaliczanych do przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko w rozumieniu przepisów o ochronie środowiska; • lokalizacji budownictwa letniskowego poza miejscami wyznaczonymi w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego; • dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli służą innym celom niż ochrona przyrody i zrównoważone wykorzystanie użytków rolnych i leśnych oraz gospodarki rybackiej; • organizowania rajdów motorowych i samochodowych oraz pokazów lotów akrobacyjnych;

128

likwidowania małych zbiorników wodnych, starorzeczy oraz obszarów wodnobłotnych, wylewania gnojowicy, z wyjątkiem nawożenia własnych gruntów rolnych; • umyślnego zabijania dziko żyjących zwierząt, niszczenia nor, legowisk zwierząt, tarlisk i złożonej ikry, ptasich gniazd oraz wybierania jaj. Pkt. 2. Zakazy, o których mowa w ust. 1 nie dotyczą zadań realizowanych na rzecz obronności i bezpieczeństwa państwa, w przypadku zagrożenia bezpieczeństwa państwa. Pkt. 3. Zakaz, o którym mowa w ust. 1 pkt. 1, nie dotyczy inwestycji realizujących cele publiczne. Pkt. 4. Zakaz, o którym mowa w ust. 1 pkt. 7, nie dotyczy gospodarki łowieckiej, rybackiej oraz racjonalnej gospodarki rolnej i leśnej [Dz. Urz. W.P. Nr 31, poz. 548]. Z zapisów tego dokumentu wynika jednoznacznie, iż mimo wprowadzonych zakazów, „tylko pozornie” przyczyniają się one do porządkowania przestrzeni parku. Są one jedynie teoretyczne, bowiem zapis punktu 3 i 4 poprzez swoją wybiórczość dopuszcza do niekontrolowanej zabudowy PKPK. Co rozumiemy przez słowo racjonalny – to oznacza: oparty na zasadach popraw nego myślenia i skutecznego działania, ogólnie można powiedzieć uzasadniony [Słownik Wyrazów Obcych, 2000]. W tłumaczeniu innym – racjonalny (łac. rationalis ‘racjonalny, rozsądny’ od ratio ‘obliczenie; sposób myślenia, rozum’) to: 1) oparty na najnowszych metodach naukowych, dających dobre efekty; przemyślany, rozsądny; 2) oparty na rozumie, kierujący się nim, wyrozumowany [Słownik Wyrazów Obcych, 2001]. Zapis nie dotyczy celów publicznych, oznacza, że dopuszczone są wszelkie działania w rozumieniu ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, art. 6, [Dz. U. 2004 Nr 261, poz. 2603]: 1) wydzielanie gruntów pod drogi publiczne i drogi wodne, budowa, utrzymywanie oraz wykonywanie robót budowlanych tych dróg, obiektów i urządzeń transportu publicznego, a także łączności publicznej i sygnalizacji; 2) budowa i utrzymywanie ciągów drenażowych, przewodów i urządzeń służących do przesyłania płynów, pary, gazów i energii elektrycznej, a także innych obiektów i urządzeń niezbędnych do korzystania z tych przewodów i urządzeń; 3) budowa i utrzymywanie publicznych urządzeń służących do zaopatrzenia ludności w wodę, gromadzenia, przesyłania, oczyszczania i odprowadzania ścieków oraz odzysku i unieszkodliwiania odpadów, w tym ich składowania; 4) budowa oraz utrzymywanie obiektów i urządzeń służących ochronie środowiska, zbiorników i innych urządzeń wodnych służących zaopatrzeniu w wodę, regulacji przepływów i ochronie przed powodzią, a także regulacja i utrzymywanie wód oraz urządzeń melioracji wodnych, będących własnością Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego; •

129

opieka nad nieruchomościami stanowiącymi zabytki w rozumieniu przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami; 6) ochrona Pomników Zagłady w rozumieniu przepisów o ochronie terenów byłych hitlerowskich obozów zagłady oraz miejsc i pomników upamiętniających ofiary terroru komunistycznego; 7) budowa i utrzymywanie pomieszczeń dla urzędów organów władzy, administracji, sądów i prokuratur, państwowych szkół wyższych, szkół publicznych, a także publicznych: obiektów ochrony zdrowia, przedszkoli, domów opieki społecznej, placówek opiekuńczo-wychowawczych i obiektów sportowych; 8) budowa i utrzymywanie obiektów oraz pomieszczeń niezbędnych do realizacji obowiązków w zakresie świadczenia przez operatora publicznego powszechnych usług pocztowych, a także innych obiektów i pomieszczeń związanych ze świadczeniem tych usług; 9) budowa i utrzymywanie obiektów oraz urządzeń niezbędnych na potrzeby obronności państwa i ochrony granicy państwowej, a także do zapewnienia bezpieczeństwa publicznego, w tym budowa i utrzymywanie aresztów śledczych, zakładów karnych oraz zakładów dla nieletnich; 10) poszukiwanie, rozpoznawanie, wydobywanie i składowanie kopalin stanowiących własność Skarbu Państwa oraz węgla brunatnego wydobywanego metodą odkrywkową; 11) zakładanie i utrzymywanie cmentarzy; 12) ustanawianie i ochrona miejsc pamięci narodowej; 13) ochrona zagrożonych wyginięciem gatunków roślin i zwierząt lub siedlisk przyrody; 14) inne cele publiczne określone w odrębnych ustawach, [Dz. U 2004 Nr 261, poz. 2603]. Zatem zapis dokumentu, który winien chronić przestrzeń objętą prawną formą ochrony krajobrazu Puszczy Knyszyńskiej, jest „nieszczelny i uznaniowy”, co więcej wprowadzający niebezpieczeństwo takiego zagospodarowania przestrzennego, które bezpowrotnie zniszczy to, co natura i poprzednie pokolenia oferują nam współcześnie. Zakładając, że obszar PKPK jest preferowany do rozwoju turystyki, takie działania mogą pozbawić go walorów sprzyjających jej rozwojowi. Niebezpieczeństwo jest tym większe, że polityka przestrzenna na obszarze PKPK nie jest realizowana.

DZIAŁANIA SAMORZĄDÓW Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym nakłada prawo i obowiązek kształtowania i prowadzenia polityki przestrzennej przez samorząd terytorialny, czyli gminy. W granice Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej im. Profesora Witolda Sławińskiego wchodzą obszary lasów i dolin rzecznych znajdujących się na terenie gmin powiatu białostockiego i sokólskiego, to jest: Janów, Sokółka, Knyszyn, Czarna Białostocka, Szudziałowo, Dobrzyniewo Kościelne, Wasilków, Supraśl, Krynki, Gródek, Michałowo. 130

To właśnie te gminy, wchodzące w skład obszaru PKPK, są nie tylko upoważnione, ale i zobowiązane do właściwego prowadzenia polityki zagospodarowania przestrzennego Puszczy. Niestety, poza nielicznymi przykładami samorządy tych gmin nie realizują swych uprawnień. Poniższe zestawienie ukazuje realizację (właściwie brak) polityki przestrzennej wybranych kilku gmin tego obszaru (tabela 1). Tabela 13.1.

Zestawienie opracowań planistycznych [zbiory archiwalne] Table 13.1.

Specyfication of planing studies [Archive] GMINA CZARNA BIAŁOSTOCKA GRÓDEK MICHAŁOWO SUPRAŚL WASILKÓW SZUDZIAŁOWO

STUDIUM UiKZPG data sporządzenia 2000 r. zmiana w 2006 r. 2002 r. 1999 r. 1998 r. 1999 r. zmiana 2006 r. 1998 r.

PLANY MIEJSCOWE na obszarze PKPK

USTALENIA w drodze dowz. [w %]

Obszar zalewu – 2008 r. Obszar zakł. W-3 – 2006 r. opracowania cząstkowe brak brak

100 100 100

brak

100

1 plan miejscowy opracowany w 2009 r.

100

Powyższe zestawienie pokazuje jak „zapóźnione” w prowadzeniu polityki przestrzennej są samorządy. Głównym narzędziem w kształtowaniu przestrzeni gmin, a tym samym obszaru chronionego krajobrazu, są „uznaniowe” decyzje administracyjne. Mimo, że działania te są pozornie „wygodniejsze” i „tańsze”, to w rezultacie koszt zniekształcenia naturalnego i kulturowego krajobrazu jest nie do wycenienia Ta szczególnie istotna rola w zakresie prowadzenia polityki przestrzennej, w tym również w dziedzinie turystyki, przypada jednostkom administracji samorządowej różnych szczebli: wojewódzkiej, powiatowej i gminnej. Zarząd województwa podlaskiego oraz Sejmik Samorządowy Województwa Podlaskiego są organami, które tworzą określoną strategię rozwoju turystyki w województwie, a w związku z tym powinny być również odpowiedzialne za sprawny system kontroli i monitoringu realizacji przyjętych w niej programów. Politykę na szczeblu lokalnym realizują nie tylko gminy, ale i powiaty oraz występujące w ich obrębie związki i stowarzyszenia. Organy samorządu terytorialnego poprzez realizację własnych lokalnych strategii rozwojowych, które powinny być skorelowane z wojewódzką strategią rozwoju turystyki, mogą świadomie inicjować i kreować różne procesy stymulujące rozwój gospodarki turystycznej na swoim terenie. Będąc gospodarzami danego terenu decydują bowiem, między innymi, o kształcie zagospodarowania jego przestrzeni, kierunkach inwestycji, sposobie zarządzania środowiskiem i mieniem samorządowym oraz prowadzą samodzielną gospodarkę finansową. Działania samorządów w sferze turystyki, które powinny zmierzać do efektyw131

nego i racjonalnego wykorzystania miejscowych zasobów przyrodniczych, kulturalnych, materialnych i ludzkich związane sa przede wszystkim z zagospodarowaniem turystycznym, kształtowaniem produktu turystycznego i jego promocją, a także z prowadzeniem informacji turystycznej. Takie działania samorządów powinny dotyczyć przede wszystkim poprawy dostępności komunikacyjnej rejonów recepcji turystycznej, wspierania ochrony i rozwoju kultury, gospodarki nieruchomościami, zagospodarowania przestrzennego i nadzoru budowlanego, ochrony środowiska, aktywizacji lokalnego rynku pracy, promocji i współpracy z organami pozarządowymi. Gmina jest podstawową formą organizacji lokalnego życia publicznego. Wykonuje zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. W zakres jej kompetencji wchodzą wszystkie sprawy o znaczeniu lokalnym, niezastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów [Kiryluk i in. 2003]. Gminy zobowiązane są do zaspokajania w szczególności zbiorowych potrzeb wspólnoty samorządowej, między innymi poprzez realizację zadań w zakresie: • ładu przestrzennego gospodarki nieruchomościami, ochrony środowiska i przyrody oraz gospodarki wodnej; • gminnych dróg, ulic, mostów, placów oraz organizacji ruchu drogowego; • wodociągów i zaopatrzenia w wodę, kanalizacji, usuwania i oczyszczania ścieków komunalnych, utrzymania czystości oraz urządzeń sanitarnych, wysypisk i utylizacji odpadów komunalnych, zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną oraz gazową; • lokalnego transportu zbiorowego; • ochrony zdrowia; • edukacji publicznej; • kultury, w tym bibliotek gminnych i innych placówek upowszechniania kultury; • kultury fizycznej i turystyki, w tym terenów rekreacyjnych i urządzeń sportowych; • zieleni gminnej i zadrzewień; • porządku publicznego i bezpieczeństwa; • utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych; • promocji gminy; • współpracy z organami pozarządowymi oraz społecznościami lokalnymi i regionalnymi innych państw [Dz. U. 1990 Nr 16, poz. 95]. Zarząd Parku ma obowiązek gromadzenia informacji o wszelkich formach działalności ludzkiej na tym obszarze i poprzez statut oraz przepisy ochrony przyrody wpływania na jej kierunek. Niestety ostatnie badania natężenia ruchu turystycznego na terenie PKPK były prowadzone w latach 1980-1991 [Sokólska, Leniec 1992]. Stymulatorem rozwoju turystyki w każdym regionie jest polityka turystyczna prowadzona przez samorządy. To one inicjują i kreują procesy zmierzające do efektywnego i racjonalnego wykorzystania walorów turystycznych regionu, kształtują jego produkty turystyczne oraz stymulują popyt. Do niedawna w województwie podlaskim

132

brakowało spójnych, jasnych i wyraźnie określonych celów rozwojowych. Efektem nieskoordynowanych działań było m.in.: • niedostosowanie ilości i jakości podaży usług turystycznych do występującego popytu, • brak pełnej i aktualnej informacji turystycznej, • niedostateczne promowanie regionu, • niewystarczająca ilość wykwalifikowanej kadry turystycznej, • niski stopień przedsiębiorczości na poziomie lokalnym. Turystyka na terenie PKPK rozwija się dosyć prężnie. Powstaje nowa infrastruktura turystyczna, władze coraz większy nacisk kładą na dbanie o środowisko naturalne na terenie PKPK. Jakość obiektów turystycznych ulega poprawie, a standard – podwyższeniu. Informacja turystyczna i promocja dążą do coraz wyższego poziomu, coraz częściej pojawiają się wiadomości w programach telewizyjnych o turystyce. W PKPK rozwijają się różne formy turystyki, między innymi turystyka przyrodnicza, kulturowo-etniczna, aktywna, konferencyjna, ekoturystyka, agroturystyka, lecznictwo uzdrowiskowe; stwarzają one szerokie możliwości wypoczynku dla turystów. Jednak mimo tych pozytywnych oznak rozwoju obszaru, w tym infrastruktury turystycznej, postępuje degradacja krajobrazu puszczy. Widoczne to jest w szczególności w dolinach nadrzecznych, wypełnionych pierwotną ruralistyczną zabudową. Właśnie tam następuje gwałtowny ubytek starej, historycznej, drewnianej zabudowy wsi, na rzecz „współczesnej architektury”. Nikt już nie pamięta o kształtowaniu zabudowy poprzez wyznaczanie linii zabudowy, sytuowanie budynków tworzących tzw. „ulicówki”. Zapomniano zupełnie o rodzimych materiałach budowlanych, detalu architektonicznym i proporcji bryły architektonicznej. Dowolność i „uznaniowość”, ustalana w decyzjach administracyjnych o warunkach zabudowy, niszczy bezpowrotnie dziedzictwo tego regionu. A przecież jest na to sposób. Trzeba wyłącznie realizować zadania postawione samorządom zarówno w zapisach ustawy o samorządach, jak i ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym.

PROPONOWANE DZIAŁANIA Zatem w celu osiągnięcia prawidłowego kształtowania krajobrazu, w tym rozwijania funkcji turystycznej obszaru PKPK należy niezwłocznie: 1. Powołać „grupę inicjatywną przy Dyrekcji parku” ds. koordynacji działań planistycznych w zakresie dostosowania dokumentów prawa miejscowego do aktualnej sytuacji prawnej i społecznej, sprzyjających rozwojowi turystyki na obszarze Puszczy Knyszyńskiej. 2. Przystąpić do opracowania przez samorządy, z udziałem administracji lasów państwowych, planów miejscowych zagospodarowania przestrzennego całych obszarów gmin, tzw. „planów porządkujących” w skali 1:5000, w celu wyodrębnienia obszarów chronionych (poprzez wprowadzenie zasad zakazów zabudowy). 3. Odstąpić od „wyrywkowego” i przypadkowego opracowywania planów miejscowych przez samorządy gmin wchodzących w obszar PKPK. 133

5. 6.

Opracować założenia do „Kodeksu architektonicznego Puszczy Knyszyńskiej”, będącego wytycznymi do projektowania architektonicznego w przestrzeni ruralistycznej i urbanistycznej obszaru PKPK. Prowadzić stały monitoring ruchu turystycznego na obszarze parku oraz wykonać aktualna inwentaryzację walorów oraz infrastruktury turystycznej obszaru PKPK. Przystąpić do opracowania aktualizacji Planu Ochrony PKPK (dostosowania do nowych uwarunkowań prawnych oraz pro turystycznej polityki rozwojowej, prowadzonej przez samorządy gmin wchodzących w skład obszaru PKPK). Wdrażać znowelizowany Plan Ochrony PKPK w życie – poprzez nowelizację „studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin”.

Działania te nie tylko powinny przyczynić się do wprowadzenia ładu przestrzennego w krajobrazie Puszczy Knyszyńskiej, ale również doprowadzić do rozwoju infrastruktury turystycznej. Przemyślane i skoordynowane opracowania studialne i planistyczne z jednoczesnym zachowaniem walorów przyrodniczych i kulturowych puszczy wpływają na podniesienie atrakcyjności turystycznej tego obszaru, a w rezultacie przyczyniają się do jego rozwoju gospodarczego. Instytucją, która winna pełnić rolę koordynatora w zakresie zagospodarowania przestrzennego – w tym wszelkich działań wymienionych w pow. 7 punktach, posiada narzędzia prawne oraz potencjał merytoryczny, jest Dyrekcja PKPK. Nieodzownym partnerem tych działań powinny być oczywiście samorządy gmin oraz administracja lasów państwowych. Realizacja tych działań powinna nie tylko przyczynić się do uporządkowania przestrzeni parku, podniesienia jego turystycznej atrakcyjności, zahamowania powstawanie chaotycznej i przypadkowej zabudowy przestrzeni chronionego krajobrazu, ale również stworzyć zasady jego ochrony. Mimo „niechęci” samorządów do prowadzenia długofalowej polityki planistycznej, działania skoordynowane przez jedną instytucję jaką jest Dyrekcja PKPK, dają szansę powodzenia. Dostosowany do nowej sytuacji społeczno-legislacyjnej plan ochrony parku winien stać się drogowskazem w zagospodarowaniu przestrzennym obszaru PKPK.

l i t e r a t u r a Kalinowski A., Gryko L. 2009 Puszcza Knyszyńska, Stowarzyszenie Przyjaciół Puszczy Knyszyńskiej „Wielki Las”, Supraśl. Jarosz M. i zespół 2001 Słownik Wyrazów Obcych. (red.) Kamińska-Szmaj I., Wydawnictwo Europa, PWE, Warszawa. Kiryluk H., Michałowski K., Ziółkowski R. 2002 Uwarunkowania i kierunki rozwoju turystyki w województwie podlaskim, Wydawnictwa PB, Białystok. Kopaliński W. 2000 Słownik Wyrazów Obcych, Warszawa. Król B. 1995 Turystyka na terenie Puszczy Knyszyńskiej. Stan aktualny i perspektywy, w: Puszcza Knyszyńska (red.) A. Czerwińskiego, Zespół Parków Krajobrazowych w Supraślu, Supraśl. Poskrobko B., Ziółkowski R. 2002 Miejsce turystyki w strategii rozwoju województwa podlaskie go w: Turystyka na obszarze Zielonych Płuc Polski. Szanse i Zagrożenia, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Białystok.

134

Sokólska J., Leniec H. 1992 Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej, Współczesna Oficyna Supraska, Supraśl. Dz. U. 2004 Nr 261, poz. 2603. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami. Dz. U. 1990 Nr 16, poz. 95. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym. Zbiory archiwalnych opracowań planistycznych gminy Supraśl.

s t r e s z c z e n i e Podstawowym dokumentem określającym zasady zagospodarowania i wykorzystania obszaru Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej im. Prof. Witolda Sławińskiego jest Plan Ochrony Parku, ustanowiony Rozporządzeniem Wojewody Podlaskiego Nr 22/01 z dnia 9 sierpnia 2001 r. [Dz. Urz. W.P. Nr 31, poz. 548]. W akcie tym określono zasady gospodarowania na obszarze PKPK i wyznaczono cel działalności. Obowiązujące na terenie PKPK zakazy określa Uchwała Nr XXVI/172/88 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z późniejszymi zmianami. Jednak zapisy tego dokumentu w świetle ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami art. 6 wprowadzają niebezpieczeństwo dowolnej interpretacji prawa w zakresie gospodarki przestrzennej na obszarze PKPK. Zagrożenie jest tym większe, że przeważająca liczba gmin puszczańskich nie wypracowała dotąd planów miejscowych. Dokumenty te, jak wiadomo, powinny uwzględniać założenia Planu Ochrony PKPK. Głównym więc narzędziem w kształtowaniu przestrzeni gmin, a tym samym obszaru chronionego krajobrazu, wydają się być obecnie „uznaniowe” decyzje administracyjne. W tym świetle szczególną rolę powinny odgrywać jednostki administracji samorządowej różnych szczebli, a także występujące w ich obrębie związki i stowarzyszenia, które stymulując rozwój gospodarki turystycznej, wpływałyby na politykę zagospodarowania przestrzennego.

135