Natura 2000. Wybrane gatunki roślin i zwierząt w Puszczy Knyszyńskiej.

NATURA 2000 WYBRANE GATUNKI ROŚLIN I ZWIERZĄT W PUSZCZY KNYSZYŃSKIEJ

www.pkpk.pl

Piśmiennictwo Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (red.)

2004 Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – poradnik metodyczny. T.6: 45-46,53-54,5556,61-62,88-90,115-117,149-151,221-224,225-228,245-248,298302,368-373,381-385,386-394,395-399,412-416,457-462,463-468, Ministerstwo Ochrony Środowiska, Warszawa Bouchner M. 1992 Przewodnik. Śladami zwierząt. MULTICO, Warszawa Herbich J. (red.) 2004 Murawy, łąki, ziołorośla, wrzosowiska, zarośla.

Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T.3: 194, Ministerstwo Środowiska, Warszawa Piękoś-Mirkowa H., Mirek Zb. 2003 Flora Polski. Atlas roślin chronionych. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa Sudnik-Wójcikowska B., Werblan-Jakubiec H. (red.) 2004 Gatunki roślin, Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T.9: 39-41,69-71,72-74,107-111,150-154,168-171,184-186, Ministerstwo Środowiska, Warszawa Wąsik S. 2007 Zwierzęta Polski. Spotkania. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa www.klub-rzymski.org.pl www.zstrzcinica.pl/forum/jj/bio.htm

Wstęp Co to jest: ekologia, ochrona przyrody, biocenoza, ekosystem?

Ochrona przyrody nie jest nowomodną ideą ani kaprysem naszych czasów. Człowiek przekształcając i wykorzystując naturę do swoich potrzeb, już od początku dostrzegał konieczność i potrzebę jej ochrony. Początkowo zabiegi takie miały nieświadomy charakter i wypływały z pierwotnego lęku przed siłami natury. Wraz z formowaniem się stosunków feudalnych, gdy dobra przyrody w danym państwie, a często i samo państwo, były traktowane jako prywatna własność władcy, zaistniała potrzeba zabezpieczenia tych dóbr przed uszczupleniem. Z czasem, zwłaszcza w XIX wieku, pod wpływem potężnego prądu kulturowego romantyzmu zaczęto chronić zasoby przyrody również ze względu na ich piękno. Na koniec uświadomiono sobie, że człowiek jest również częścią natury i że jego zdrowie i dobrobyt zależą od jej „zdrowia” i zasobów, a te nie dość, że są ograniczone, to pozostają ze sobą w skomplikowanym związku powiązań i zależności. Powstała więc nauka badająca strukturę i funkcjonowanie przyrody, a przede wszystkim oddziaływania wzajemne między organizmami oraz oddziaływania między organizmami i środowiskiem, w którym żyją. Naukę tę nazwano ekologią. Termin ten został wprowadzony w 1869 roku przez Ernesta Haeckla. Bywa mylony często i używany zamiennie z wyrażeniem: ochrona przyrody. Naukę o problemach ochrony przyrody i jej zasobów, badającą przyczyny i skutki przemian w naturalnych lub zmienionych przez człowieka układach przyrodniczych, zachodzących na skutek działalności człowieka, nazywamy sozologią. Najwyżej zorganizowany układ przyrodniczy, obejmujący wszystkie gatunki żyjące na tym samym terenie i wchodzące ze sobą w rozmaite relacje, nazywamy biocenozą. Biocenoza wraz z jej środowiskiem nieożywionym, czyli biotopem, tworzy ekosystem. Jednym z najważniejszych problemów ochrony przyrody jest ochrona i zachowanie bioróżnorodności.

Co oznacza termin „bioróżnorodność”?

Bioróżnorodność albo różnorodność biologiczna to - ogólnie rzecz ujmując - rozmaitość form życia na Ziemi.

Klasyczna definicja bioróżnorodności wg Edwarda O. Wilsona („Diversity of life”, 1992) „Różnorodność biologiczna to zróżnicowanie wszystkich organizmów, rozpatrywane na wszystkich poziomach organizacji przyrody, od odmian genetycznych w obrębie gatunku, poprzez rodzaje, rodziny i jeszcze większe jednostki systematyczne, a także rozmaitość ekosystemów – zarówno zespołów organizmów żyjących w określonych siedliskach, jak i samych warunków fizycznych, w których żyją.”

Różnorodność biologiczna występuje na trzech poziomach organizacji przyrody: * ekosystemowym, a więc jest to bioróżnorodność biocenoz, ekosystemów oraz krajobrazów; * gatunkowym, czyli jest to bioróżnorodność roślin, zwierząt i grzybów * genetycznym, gdzie bioróżnorodność przejawia się w rozmaitości genów obecnych w pulach genowych różnych populacji.

Populacja – grupa organizmów jednego gatunku, zasiedlających ten sam obszar w tym samym czasie i mogących oddziaływać na siebie wzajemnie.

Te trzy poziomy są ściśle ze sobą powiązane i oddziałują na siebie. Wyniki ostatnich badań ekologicznych wskazują na wyraźny wpływ struktury krajobrazu i poziomu ekosystemowego

- 3 -

na zjawiska zachodzące na poziomie genetycznym. Najmniejsze zakłócenie w łańcuchu tych zależności może spowodować załamanie całej struktury i wywołać trudne do przewidzenia skutki.

Na przykład większość roślin jest zapylana przez owady, głównie przez pszczoły, miesierki i trzmiele. Samych pszczół naliczono w Polsce ok. 450 gatunków, z których najważniejsza dla gospodarczej działalności człowieka jest pszczoła miodna. Zdecydowana większość zapyleń odbywa się za jej sprawą. Co się stanie, jeśli rośliny przestaną być zapylane? – Zabraknie nie tylko miodu. Jak wykazały ostatnie badania, populacje pszczele drastycznie maleją na całym świecie.

I to do tego stopnia, że w jednej z chińskich prowincji wyginęły definitywnie i drzewa owocowe muszą być zapylane ręcznie przez człowieka!

Czy bioróżnorodność jest ważna?

Tak. Cywilizacja powstała dzięki wykorzystaniu przez człowieka jej darów. Często nie uświadamiamy sobie, że korzystamy z produktów, będących wytworem elementów składających się na różnorodność biologiczną (lekarstwa, kosmetyki, tekstylia, galanteria skórzana, meble).

Ponad 40% lekarstw przeciwnowotworowych jest pochodzenia roślinnego. Bez wierzby nie byłoby aspiryny, bez naparstnicy – leków nasercowych, bez wydzieliny jedwabników – jedwabiu, bez sosny supraskiej – masztów okrętowych, bez pszczół – miodu, bez krów – mleka i jego przetworów, bez bawełny – cenionych tkanin itd. Należy sobie przy tym uświadomić, że każdy z tych produktów to właściwie efekt „pracy” całego ekosystemu – łańcucha związków i zależności biologicznych, wśród których dany gatunek „znalazł” dogodne warunki do rozwoju i funkcjonowania. Uprawa ziemi i wzrost roślin jest możliwy dzięki obecności w glebie bakterii i grzybów, które rozkładają materię organiczną i użyźniają glebę. Na świecie istnieje od 5 do 100 mln gatunków, przy czym nauka poznała i nadała nazwy ok. 2 milionom (dla porównania: w Puszczy Knyszyńskiej egzystuje ok. 2500 gatunków – bez grzybów). Nie znamy całej struktury powiązań i zależności między nimi.

Możemy sobie z grubsza wyobrazić katastrofę, do której może dojść, gdy znikną pszczoły, ale trudno przedstawić sobie skutki wymarcia takiej np. zgrzytnicy zielnokawowłosej (gatunek owada z rodziny kózkowatych) lub rzepika szczeciniastego (gatunek rośliny z rodziny różowatych).

Wiemy tylko, że im bardziej gatunkowo zróżnicowany jest ekosystem, tym większa jest jego zdolność do samoregulacji i przetrwania.

Czy ochrona przyrody odbywa się kosztem rozwoju gospodarczego?

W żadnym wypadku. Jest to jeden z szeroko rozpowszechnionych mitów. Naukowcy brytyjscy doszli do wniosku, że działalność oparta na środowisku naturalnym wnosi do gospodarki brytyjskiej wkład w wysokości ok. 100 miliardów dolarów rocznie. Jak stwierdził komisarz unijny Stavros Dimas w swym przemówieniu „Why Nature Matters?” podczas konferencji inaugurującej Zielony Tydzień w dniu 30 maja 2006 roku „podstawą naszego dobrobytu są zdrowe ekosystemy i że ekosystemy – zarówno w UE, jak i na całym świecie – są dalekie od takiego stanu. Są one w rzeczywistości w stanie upadku.”

ONZ określiła cztery „usługi ekosystemów” w swojej Milenijnej Ocenie Ekosystemów (Millennium Ecosystem Assessment) z 2005 r. Są one uznawane za dane raz na zawsze, lecz obecnie doświadczają spadku o dwie trzecie. Owe zasługi to: • zapewnienie takich towarów, jak żywność, włókna, paliwa i surowce; • regulacja powietrza, którym oddychamy, i systemu wód planety; • regulacja żyzności gleby i reprodukcji roślin; • korzyści kulturowe z dzikiej przyrody i obszarów naturalnych.

Pogorszenie się usług ekosystemów prowadzi w efekcie do uszczuplenia zasobów naturalnych,

- 4 -

na przykład niemal zupełnego wytępienia ryby tak kiedyś popularnej, jak dorsz, lub zniszczenia siedlisk przyrodniczych, których obecność łagodzi zwykle skutki klęsk żywiołowych w rodzaju cyklonów lub tsunami. Wycinanie lasów na stokach wzgórz i gór skutkuje erozją gleby i może prowadzić do takich zjawisk, jak osuwanie się gruntów i lawiny błotne. Usuwanie lasów w ogóle obniża zdolność retencyjną podłoża i w efekcie sprowadza zagrożenie powodzią. Stosowanie środków chemicznej ochrony roślin może spowodować katastrofę globalną, jaką jest wymieranie owadów zapylających. Za zanikanie pszczół, wspomniane w wyżej podanym przykładzie, naukowcy francuscy obwiniają środek owadobójczy o nazwie imidacloprid, sprzedawany pod kilkunastoma różnymi nazwami w wielu krajach świata.

Ceną płaconą za nieumiarkowane korzystanie i wykorzystywanie ekosystemów jest przykład chińskiego cudu gospodarczego. Dwadzieścia lat niekontrolowanego rozwoju doprowadziło do tego, że 20% gleby w tym kraju dotknięte jest erozją, 75% jezior i prawie wszystkie wody przybrzeżne są zanieczyszczone, 90% obszarów trawiastych jest zdegradowanych!

Co to jest Natura 2000?

Ochrona bioróżnorodności w Unii Europejskiej polega na zachowaniu i ochronie zagrożonych wyginięciem siedlisk przyrodniczych i gatunków roślinnych oraz zwierzęcych na terenie Europy, charakterystycznych dla 9 regionów biogeograficznych. W Polsce występują 2 takie regiony: kontynentalny, który zajmuje 96% powierzchni kraju (obszar niżu) i alpejski – 4% (tereny górskie).

Aby chronić zagrożone składniki bioróżnorodności na kontynencie europejskim Unia Europejska ustanowiła Europejską Sieć Ekologiczną Natura 2000. Twór ten jest zespołem obszarów przyrodniczo cennych, wyznaczonych na podstawie jednolitych kryteriów i połączonych ze sobą siecią korytarzy ekologicznych.

Korytarz ekologiczny – przestrzeń łącząca obszary siedliska, które uległo rozkawałkowaniu na skutek działalności człowieka, najczęściej przez budowę dróg i działalność rolniczą.

W każdym z krajów Unii określa się listę siedlisk i gatunków, dla których należy utworzyć obszary Natura 2000. Każdy z obszarów może być chroniony w różny sposób, na wielu gospodarka człowieka nie musi być ograniczana, a nawet mogą być wspierane finansowo – dla zachowania pewnych ekosystemów półnaturalnych – niektóre jej formy, takie jak ekstensywne rolnictwo.

Ekosystem półnaturalny oznacza biocenozę i jej środowisko nieożywione wyraźnie zmienioną przez działalność człowieka, lecz wciąż zdolną do samoregulacji i podlegającą naturalnym procesom. Takim układem przyrodniczym jest na przykład niekoszona łąka.

Podstawę prawną sieci Natura 2000 tworzą dwie dyrektywy * Dyrektywa Rady UE o ochronie naturalnych siedlisk oraz dziko żyjącej fauny i flory, zwana Dyrektywą Siedliskową (92/43/EWG, uchwalona 21 maja 1992 roku) wraz z sześcioma załącznikami; w oparciu o nią wyznacza się Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000, tzw.

SOO. Załączniki: I – Lista 200 typów siedlisk przyrodniczych zagrożonych w Europie, dla których należy tworzyć SOO. II – Lista 483 gatunków roślin i 222 gatunków zwierząt, dla których to gatunków i ich siedlisk trzeba tworzyć SOO. III – Kryteria selekcji i identyfikacji obszarów siedliskowych, uznanych na wstępie jako obszary o znaczeniu wspólnotowym.

- 5 -

IV – Lista gatunków roślin i zwierząt, które na terenie Unii Europejskiej wymagają ochrony ścisłej.

V – Lista gatunków, których pozyskanie ze stanu dzikiego może podlegać ograniczeniu.

VI – Lista zabronionych metod odławiania i zabijania ssaków i ryb.

Siedlisko przyrodnicze to obszar lądowy lub wodny o charakterze naturalnym bądź półnaturalnym, o określonych biotycznych i abiotycznych cechach środowiska wraz z charakterystycznym typem zbiorowiska roślinnego. * Dyrektywa Rady o ochronie dziko żyjących ptaków, znana jako Dyrektywa Ptasia (79/409/ EWG, uchwalona 2 kwietnia 1979 roku) oraz pięć załączników; na jej podstawie wyznaczany jest Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków Natura 2000, tzw. OSO. Załączniki: I – Lista 195 gatunków ptaków wymierających lub zagrożonych, dla których trzeba tworzyć OSO. II – Spis gatunków, na które wolno polować.

III – Spis gatunków, które mogą być przedmiotem handlu.

IV – Spis nieakceptowanych w krajach Europy metod odłowu i zabijania ptaków.

V – Propozycje tematów badawczych i ekspertyz dotyczących podejmowania właściwych działań ochronnych.

Każdy z obszarów ma swoją nazwę i specjalne oznaczenie kodowe.

Oznaczenia kodów PLH Specjalne obszary ochrony siedlisk (czyli SOO) PLB Obszary specjalnej ochrony ptaków (czyli OSO) Obszary specjalnej ochrony ptaków i specjalne obszary PLC ochrony siedlisk, których granice całkowicie się pokrywają Na terenie Puszczy Knyszyńskiej wyznaczono obszar o kodzie PLB200003, nazwie „Puszcza Knyszyńska” i powierzchni 132 372,2 ha oraz obszar o kodzie PLH200006, nazwie „Ostoja Knyszyńska” i powierzchni 136 084,4 ha.

W polskim porządku prawnym kwestia obszarów Natura 2000 jest regulowana w następujących aktach prawnych: * ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska * ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody * ustawie z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko * rozporządzeniu ministra środowiska z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000 * rozporządzeniu ministra środowiska z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000.

Jak działa Natura 2000?

W obszarze Natura 2000 nie podlega zmianie ani dotychczasowy sposób funkcjonowania tego obszaru, ani rodzaj prowadzonej na nim gospodarki, jeśli chronione siedliska i gatunki pozostają w tzw. właściwym stanie ochrony (zdefiniowanym w art. 1 Dyrektywy Siedliskowej jako korzystny

- 6 -

status ochrony, czyli KSO).

Właściwy stan ochrony siedliska ma miejsce wtedy, gdy: 1) naturalny zasięg siedliska przyrodniczego i jego powierzchnia w obrębie tego zasięgu są stałe lub nie zmniejszają się; 2) właściwa mu struktura i funkcje konieczne do jego utrzymania istnieją i istnieć będą w przyszłości; 3) zachowany jest tzw. właściwy stan ochrony zamieszkujących dane siedlisko gatunków.

Właściwy stan ochrony gatunku dotyczy sytuacji, w której: 1) gatunek jest trwałym składnikiem właściwego dla niego siedliska, na co wskazuje analiza danych dotyczących liczebności populacji danego gatunku w przeciągu dłuższego okresu; 2) nie zmniejsza się naturalny zasięg gatunku; 3) istnieje siedlisko o odpowiednio dużej powierzchni dla utrzymania populacji danego gatunku.

Należy prowadzić w pewnych odstępach czasu (od 3 do 6 lat) monitoring, aby sprawdzić, czy sytuacja danego obszaru nie ulega zmianie na gorsze.

Jeżeli prowadzona gospodarka zagraża chronionym ekosystemom i gatunkom lub negatywnie na nie oddziałuje, Natura 2000 powinna spowodować dostosowanie tej gospodarki do potrzeb ochrony.

W przypadku, gdy chronione gatunki lub ekosystemy będą potrzebować specjalnych zabiegów ochronnych, Natura 2000 powinna umożliwić ich wykonanie i sfinansowanie. Poza tym Natura 2000 powinna przeciwdziałać potencjalnym zagrożeniom dla chronionych ekosystemów i gatunków.

Najważniejszymi instrumentami realizacji celów Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 są: - oceny oddziaływania na środowisko - plany ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków, dla których utworzono obszar przyrodniczo cenny Natura 2000.

Każdy, kto ma zamiar zrealizować przedsięwzięcie o charakterze gospodarczym na obszarze objętym przez Europejską Sieć Ekologiczną Natura 2000, a także poza nim, musi się liczyć z koniecznością dokonania oceny oddziaływania tego przedsięwzięcia na środowisko. Rolnicy zainteresowani podjęciem działalności na obszarze Natura 2000 mogą skorzystać z programu rolnośrodowiskowego, który oferuje szereg pakietów rolnośrodowiskowych (w szczególności pakiety 4. i 5.). W ramach każdego z pakietu przewidziano możliwość realizacji wariantów rolnośrodowiskowych. Pakiety 4. i 5. zawierają ich po 10.

Pozwoleń na realizację wszelkich inwestycji i przedsięwzięć o charakterze ekonomiczno – gospodarczym zarówno na obszarach Natura 2000, jak i poza nimi, po spełnieniu odpowiednich warunków, a także odnośnych informacji udziela na terenie województwa podlaskiego Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska.

Oto jej adres: Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Białymstoku 15-554 Białystok, ul. Dojlidy Fabryczne 23 Potrzebnych informacji można również zasięgnąć na stronie internetowej urzędu: www.bialystok.rdos.gov.pl – zakładka: Obsługa klienta

- 7 -

Ostoja Knyszyńska PLH 200006

W Puszczy Knyszyńskiej stwierdzono występowanie 12 typów siedlisk, wymienionych w załączniku I do Dyrektywy Siedliskowej, mających pierwszorzędne znaczenie dla UE. • Zmiennowilgotne łaki trzęslicowe (Molinion) • Ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium) • Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) • Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą • Torfowiska wysokie zdegradowane, lecz zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji • Torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością Scheucherio – Caricetea) • Obniżenia na podłożu torfowym z roślinnością ze związku Rhynchosporion • Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk • Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum) • Bory i lasy bagienne (Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescensis, Vaccinio uliginosiPinetum, Pino mugo-Sphagnetum, Sphagno girgensohnii- Piceetum i brzozowo-sosnowe bagienne lasy borealne) • Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy źródliskowe) • Łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe (Ficario-Ulmetum)

fot. Elżbieta Czernicka

KOD SIEDLISKA 3150 Starorzecza i drobne zbiorniki wodne zbiorowisko: Nymphaeion zespół osoki aleosowatej

- 8 -

fot. Elżbieta Czernicka

KOD SIEDLISKA 6510 Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie zbiorowisko: Arrhenatherion elatioris podzespół wyczyńca łąkowego i rdestu wężownika

SOO Ostoja Knyszyńska gatunki z II Załącznika Dyrektywy Siedliskowej BEZKRĘGOWCE 1 Czerwończyk fioletek 2 Czerwończyk nieparek 3 Modraszek eroides 4 Poczwarówka zwężona 5 Pogrzybnica 6 Szlaczkoń szafraniec 7 Zgniotek cynobrowy RYBY 8 Boleń 9 Piskorz 10 Różanka PŁAZY 11 Kumak nizinny SSAKI 12 Bóbr europejski 13 Mopek 14 Nocek łydkowłosy 15 Ryś 16 Wilk 17 Wydra 18 Żubr ROŚLINY 19 Dzwonecznik wonny 20 Leniec bezpodkwiatowy 21 Lipiennik Loesela 22 Obuwik pospolity 23 Rzepik szczeciniasty 24 Sasanka otwarta 25 Sierpowiec błyszczący

Żubry

fot. Marcin Wereszczuk Lipiennik Loesela

Sasanka otwarta

fot. Maciej Romański

fot. Archiwum PKPK

Czerwończyk fioletek

SOO „Ostoja Knyszyńska” utworzono ze względu na 12 typów siedlisk wymienionych w załączniku I do Dyrektywy Siedliskowej oraz 7 gatunków roślin i 17 gatunków zwierząt, w tym: 7 gatunków ssaków, 7 gatunków bezkręgowców, 3 gatunki ryb wymienionych w załączniku II do Dyrektywy Siedliskowej. Każde siedlisko i każdy gatunek ma swój kod.

- 9 -

fot. Izabela Dziekańska i Marcin Sielezniew

Ostoja Knyszyńska PLH 200006

Thesium ebracteatum

Leniec bezpodkwiatkowy

Leniec bezpodkwiatkowy Thesium ebracteatum rodzina: sandałowcowate

fot. Maciej Romański Leniec jest niezbyt okazałą, trującą byliną, o wysokości od 10 do 30 cm. Jego liczne, skrętoległe ulistnione łodyżki wyrastają z płożących się kłączy i rozłogów. Jest to gatunek występujący we wschodniej części Europy Środkowej oraz w Europie Wschodniej. Przez Polskę przebiega południowa granica jego zasięgu. Rośnie przede wszystkim na niżu (czyli w nizinnej części kraju), głównie w północnej i wschodniej części Polski. Lubi suche zbocza, śródleśne łąki i zarośla. Jest gatunkiem związanym z takimi siedliskami Natura 2000, jak murawy kserotermiczne, subatlantyckie i subkontynentalne śródlądowe suche wrzosowiska i świetliste dąbrowy. Leniec, jako półpasożyt, czerpie wodę i sole mineralne za pośrednictwem ssawek z korzeni innych roślin. Kwitnie w maju i czerwcu. Czasem rośnie masowo, tworząc łany.

Zagrożenia: Gatunek jest dość rzadki, ale brakuje informacji o stopniu i przyczynach zagrożenia. Prawdopodobnie leńcowi zagraża zalesianie terenów nieleśnych, zwłaszcza muraw, zwiększanie żyzności środowiska oraz wchodzenie do ekosystemów gatunków inwazyjnych.

Ochrona: Leniec bezpodkwiatkowy podlega w Polsce ścisłej ochronie gatunkowej. Wymaga ochrony czynnej w postaci usuwania nalotu drzew i krzewów z muraw napiaskowych i wrzosowisk oraz wypasu bydła na terenach trawiastych na obrzeżach lasu. Na terenach leśnych należy chronić widne drzewostany dębowe i sosnowe w miejscach występowania tego gatunku.

- 10 -

fot. Maciej Romański Lipiennik jest byliną, wyrastającą na wysokość od 6 do 20 cm. Nazwa ma związek z błyszczącą powierzchnią liścia (z greckiego: liparo = tłusty, błyszczący). Nazwa gatunkowa pochodzi od nazwiska niemieckiego lekarza, J. Loesela, żyjącego w XVII wieku. Populacje tego niezbyt efektownego storczyka liczą od kilku do kilkunastu osobników. Jest to gatunek rzadki, rozproszony na niżu oraz w pasie wyżyn, częstszy na północy, jedyny w Europie przedstawiciel rodzaju Liparis. Kwitnie od maja do sierpnia. Lipiennik Loesela jest gatunkiem charakterystycznym dla niskoturzycowych torfowisk niskich i przejściowych, występuje również w niektórych zespołach szuwarów i na wilgotnych łąkach.

Zagrożenia: Lipiennikowi Loesela zagraża osuszanie torfowisk i wilgotnych łąk, zaprzestanie wykaszania, wypalanie szuwarów, eksploatacja torfu oraz nadmierna żyzność środowiska związana ze spływem substancji mineralnych z pobliskich pól uprawnych.

Ochrona: Gatunek podlega w Polsce ochronie ścisłej. Ochrona czynna polega na regularnym wykaszaniu siedlisk lipiennika oraz na usuwaniu z ich powierzchni zarośli brzozowych i wierzbowych, a także na powstrzymywaniu ich odrastania.

- 11 -

Lipiennik Loesela

Liparis loeselii rodzina: storczykowate

Liparis loeselii

Ostoja Knyszyńska PLH 200006

Lipiennik Loesela

Obuwik pospolity

Cypripedium calceolus

Ostoja Knyszyńska PLH 200006

Obuwik pospolity Cypripedium calceolus rodzina: storczykowate

fot. Maciej Romański Obuwik jest byliną osiągającą wysokość do 50 cm. Zarówno polska, jak i łacińska nazwa odnoszą się do charakterystycznego kształtu warżki kwiatowej. Jest to jedyny w Polsce przedstawiciel podrodziny obuwikowatych i jeden z trzech europejskich gatunków należących do tej podrodziny. Najpiękniejszy europejski storczyk rośnie przede wszystkim w lesie, ale spotykany bywa również w miejscach otwartych, mocno nasłonecznionych, np. na łąkach, torfowiskach, w tundrze, a nawet ponad górną granicą lasów. Lubi gleby zasobne w węglan wapnia o różnym stopniu wilgotności. Kwitnie od maja do czerwca, w szóstym, siódmym lub ósmym roku rozwoju. Kwiaty obuwika nie wydzielają nektaru, ale emanują silnym, przyjemnym zapachem (wanilia z cytryną), który wabi samce pszczół z rodzajów Andrena, Lasioglossum i Halictus. Owady zapylają kwiat, a potem zbierają masę pyłkową tymczasowego gospodarza. Stanowiska obuwika są rozproszone i nieliczne na obszarze całego kraju. Do zubożenia populacji i stanowisk przyczynił się człowiek. W Polsce obuwik zamieszkuje najchętniej żyzne, prześwietlone lasy liściaste, zwykle ciepłe dąbrowy, buczyny i grądy, czasem polany, zarośla i ciepłe murawy.

Zagrożenia: Gatunek zanika w Polsce. Do zmniejszenia jego populacji przyczyniło się masowe zrywanie oraz zmiana warunków siedliskowych, spowodowana zastąpieniem naturalnych drzewostanów liściastych przez monokultury sosnowe. Zagrożeniem są też zanieczyszczenia przemysłowe powodujące wzrost zakwaszenia gleby.

Ochrona: Gatunek został objęty ścisłą ochroną gatunkową. Większość jego stanowisk znajduje się obecnie w rezerwatach przyrody i parkach narodowych, co gwarantuje wyłączenie miejsc jego występowania z gospodarki intensywnej.

- 12 -

Ostoja Knyszyńska PLH 200006

Rzepik szczeciniasty

Liść rzepika

fot. Maciej Romański

Rzepik jest dość wysoką byliną, osiągającą od 50 do 150 cm. Gatunek ten w Polsce występuje rzadko, a jego zasięg ogranicza się do północno – wschodniej części kraju. Rośnie w lasach liściastych, zwłaszcza w grądach, zaroślach, borach mieszanych oraz na obrzeżach lasów i zarośli. Lubi średnio wilgotne podłoże humusowe, kamienisto – gliniaste lub piaszczysto – gliniaste, o odczynie obojętnym lub lekko kwaśnym. Kwitnie od czerwca do sierpnia.

Zagrożenia: Mimo nielicznych stanowisk w Polsce rzepik szczeciniasty nie wydaje się zagrożony.

Ochrona: Gatunek został objęty ścisłą ochroną gatunkową.

- 13 -

Rzepik szczeciniasty

Agrimonia pilosa

Agrimonia pilosa rodzina: różowate

Sasanka otwarta

Pulsatilla patens

Ostoja Knyszyńska PLH 200006

Sasanka otwarta

Pulsatilla patens rodzina: jaskrowate

Sasanka otwarta jest byliną o wysokości od 7 do 20 cm. Tworzy mieszańce z innymi gatunkami sasanek. Występuje głównie w północnej i wschodniej części kraju, jest nieliczna w zachodniej i południowej Polsce. Kwitnie od marca do maja, przed pojawieniem się liści odziomkowych. Rozmnaża się przez nasiona. Kwiaty są zapylane przez błonkówki i muchówki. Jest składnikiem muraw kserotermicznych, muraw na piaskach i borów sosnowych.

Lubi miejsca otwarte lub słabo ocienione i gleby bielicowe o odczynie kwaśnym.

Zagrożenia: Gatunek jest zagrożony przez zarastanie siedlisk, zaorywanie muraw, zmniejszanie się powierzchni leśnych, fizyczne niszczenie roślin, a także wykopywanie całych kęp i przenoszenie do ogrodów.

Ochrona: Sasanka otwarta jest gatunkiem chronionym ściśle. Ochrona czynna może polegać na zmniejszaniu zacienienia poprzez przerzedzanie drzewostanów, zachowanie dotychczasowych siedlisk oraz na ochronie stanowisk w czasie prac leśnych.

- 14 -

Ostoja Knyszyńska PLH 200006

Kumak nizinny

Bombina bombina rodzina: kumakowate

- 15 -

Kumak nizinny

Cechy gatunku: Długość ciała waha się od 26 do 55 mm, masa – od 7,0 do 13,9 g. Ciało, o płaskiej głowie i zaokrąglonym pysku, jest spłaszczone grzbietobrzusznie. Kumak porusza się na krępych kończynach, z których przednie są czteropalczaste, tylne - pięciopalczaste i spięte błoną pławną. Na skórze grzbietu znajdują się drobne, płaskie, brązowoczarne brodawki rogowe. Brzuszną stronę ciała pokrywają jaskrawe plamy na ciemnym tle, co umożliwia odróżnienie kumaka od innych płazów, a ich układ pozwala zidentyfikować gatunek. Podczas wydawania głosu (kumkania) uwidaczniają się parzyste wewnętrzne worki powietrzne podgardla. Kumak nizinny jest mocno związany z wodą, której prawie nigdy nie opuszcza. Nie wygrzewa się na słońcu jak żaba zielona, a wydawane przez niego odgłosy wyraźnie nasilają się wieczorem.

Siedlisko: Kumak nizinny preferuje ciepłe i płytkie zbiorniki wodne o bogatej roślinności, starorzecza, zalewane łąki, stawy rybne, małe jeziorka i oczka wodne, glinianki, żwirownie, rowy melioracyjne. Unika wody płynącej oraz zimnych i głębokich jezior.

Pokarm: Podczas godów kumak odżywia się intensywnie. Skład pokarmu jest urozmaicony i zależy przede wszystkim od zbiornika wodnego. Duży udział w menu mają małe, ściśle wodne bezkręgowce, ponadto dominują w nim dorosłe owady i ich larwy (np. ochotki, komary, wodne chrząszcze). Kumak nie gardzi wioślarkami, ślimakami, pająkami, skorupiakami czy pierścienicami. Przebywając w płytkich wodach zjada też narybek i faunę denną, ponieważ potrafi pobierać pokarm pod wodą. Ciekawostką jest to, że potrafi się odżywiać podczas uścisku godowego (in amplexus).

Zagrożenia: Kumakowi zagraża przede wszystkim zanik miejsc odpowiednich do rozrodu: osuszanie mokradeł, likwidacja starorzeczy i regulacja rzek, sypanie wałów ograniczających okresowe wylewy, zasypywanie małych, przydomowych sadzawek. Ponadto szkodliwa jest fragmentacja krajobrazu i powstawanie barier utrudniających lub uniemożliwiających rozproszenie osobników i kolonizowanie nowo powstających zbiorników.

Ochrona gatunkowa: W Polsce obowiązuje ścisła ochrona gatunkowa kumaka.

Bombina bombina

fot. Francois Oriol

Ostoja Knyszyńska PLH 200006

Wilk

Canis lupus rodzina: psowate

Wilk

Canis lupus

fot. Maciej Romański Cechy gatunku: Wilk jest przodkiem psa domowego. Z wyglądu przypomina owczarka niemieckiego, ma jednak dłuższy tułów i węższą pierś. Charakteryzuje go duża głowa o skośnie ustawionej szparze powiekowej, szerokim czole i krótkich uszach. Ma długie nogi, które umożliwiają mu szybkie poruszanie się, także w śniegu. Ogon, zwykle opuszczony, stanowi około 1/3 długości tułowia. Długość całkowita dorosłego osobnika waha się między 130 a 200 cm, masa mieści się w granicach 35-60 kg. Wilk jest zwierzęciem raczej płochliwym i nerwowym, o nocnym trybie życia. Sierść większości osobników wydaje się szara, w rzeczywistości składa się na nią mieszanina włosów białych, czarnych, szarych i brązowych. Żyje zwykle w grupach rodzinnych, potocznie zwanymi watahami. Średnia długość dobowej wędrówki watahy wynosi ok. 23 km. Może jednak przebiec ponad 60 km w ciągu doby.

Nie zawsze cała wataha przebywa lub wędruje razem.

Siedlisko: Siedliskiem wilka są duże kompleksy leśne, zarówno w górach, jak i na nizinach. Występuje także na bagnach i torfowiskach. Wybiera ciche, trudno dostępne dla ludzi uroczyska i tam, w największej gęstwinie, zakłada gniazdo. Żyje w Ameryce Północnej, północnej Azji i Europie. W Polsce największe populacje występują w województwie podkarpackim, małopolskim i podlaskim.

Pokarm: Podstawą letniej diety wilka są dzikie ssaki kopytne, głównie jelenie (85 – 98% masy spożytego przez wilki pokarmu). Menu uzupełniają zające, lisy, borsuki, bobry, krety i drobne gryzonie. Zimą ofiarami zgrai wilków padają stare, chore, zranione lub osłabione jelenie lub sarny, a także młode pozbawione opieki. Wilk nie gardzi też padliną. Oznacza to, że podobnie jak lis należy do leśnej służby sanitarnej. Gdy brakuje pożywienia, jego ofiarą padają zwierzęta hodowlane.

Zagrożenia: Wilkowi zagraża fragmentacja środowisk, bariery migracyjne i izolacja populacji. Osobnym problemem jest kłusownictwo i nadmierny rozwój turystyki w miejscach szczególnie ważnych dla bytowania i rozrodu wilków. Negatywny wpływ na populacje wilka ma również niewłaściwa gospodarka łowiecka.

Ochrona gatunkowa: Wilk podlega ścisłej ochronie gatunkowej w Polsce. Gatunek jest wymieniony w załączniku II do Dyrektywy Siedliskowej UE.

- 16 -

Ostoja Knyszyńska PLH 200006

Wydra europejska Lutra Lutra rodzina: łasicowate

- 17 -

Wydra europejska

Cechy gatunku: Wydra należy do łasicowatych i jak wszystkie łasicowate odznacza się zgrabną sylwetką. Ciało ma wydłużone i gibkie, pokryte grubym i ciepłym futrem, doskonale chroniącym ją przed wilgocią i zimnem. Długość ciała wraz z ogonem waha się między 100 a 150 cm, waga osiąga 6 –15 kg. Wydra charakteryzuje się płaską głową, szeroki pyskiem, wyposażonym w imponujące wąsy, krótkimi i zaokrąglonymi uszami i małymi oczami. Nogi są krótkie, z błoną pławną między szeroko rozpościeranymi pięcioma palcami, zaopatrzonymi w pazury. Ubarwienie krótkiego, przylegającego, błyszczącego futra jest jednolite, w zasadzie – brązowe lub szarobrązowe, od spodu lekko jaśniejsze, lśniące.

Wydra jest płochliwa i ostrożna, ma bardzo wyostrzone zmysły. Na lądzie porusza się dość szybko podskokami, ze stoku schodzi wężowymi skrętami. Potrafi stać pionowo na tylnych nogach nawet przez kilka minut. Po mistrzowsku pływa i nurkuje, pozostając pod wodą 6 – 8, a nawet 10 minut. Wydry lubią się bawić: potrafią niezmordowanie baraszkować w wodzie, uprawiać zapasy lub łapać własny ogon.

Siedlisko: Szczególnie chętnie zasiedla zachowane w stanie naturalnym rzeki i jeziora oraz nieduże zbiorniki: starorzecza, śródleśne rzeczułki, torfowiska, a także górskie potoki. Częsta jest na morskim wybrzeżu.

Pokarm: Jej ulubionym pożywieniem są ryby, ponadto żywi się rakami, żabami, karczownikami, piżmakami oraz ptactwem wodnym. W zbiornikach bogatych w ryby zjada zwykle tylko ich grzbiety, resztę pozostawia.

Zagrożenia: Wydrze zagrażają sieci rybackie. Do zmniejszenia liczebności gatunku przyczynia się także brak ryb w śródleśnych rzekach oraz likwidacja bagien. Na stanie populacji odciskają się również długotrwałe i ostre zimy. Znaczna część osobników ginie pod kołami samochodów, podczas przechodzenia przez szlaki komunikacyjne.

Ochrona gatunkowa: W Polsce wydra podlega ochronie częściowej (z wyjątkiem osobników występujących na terenie stawów rybnych uznanych za obręby hodowlane). Wydaje się, że w ostatnich latach liczebność populacji wydr wzrasta.

Lutra Lutra

fot. Francois Oriol

Ostoja Knyszyńska PLH 200006

Żubr

Bison bonasus rodzina: krętorogie

Żubr

Bison bonasus

fot. Piotr Jucha Cechy gatunku: Jest największym i najpotężniejszym ssakiem żyjącym w naszych lasach.

Długość ciała samców wynosi 265 – 370 cm, wysokość w kłębie 160 – 210 cm, a masa ciała równa się około tony. Samice, zwane krowami, są mniejsze. Gęste, kasztanowobrązowawe futro składa się z długich włosów pokrywowych i krótszych, filcowatych – podszyciowych. Żubry są aktywne zarówno w dzień, jak i w nocy, najchętniej jednak pasą się w godzinach porannych i wieczornych, czasami również nocą. Ruchy żubra sprawiają wrażenie ociężałych, ale rozdrażniony byk podczas ataku jest bardzo szybki. Biegnąc raczej ciężkim, ale rączym galopem, zwiesza głowę i wznosi ogon. Bez trudu przebija się przez gęstwinę i brodzi przez bagna i wody, przepływa też z łatwością większe zbiorniki wodne. Lubi wygrzewać się w słońcu, kąpać się w piasku i tarzać w błocie. Ma dobrze rozwinięty węch: odbite od stada cielęta potrafią z nosem przy ziemi iść za tropem i w ten sposób odnaleźć towarzyszy.

Jego inne zmysły, wzrok i słuch, nie są równie sprawne. Głos żubra to pomrukiwanie, beczenie i ryk.

Siedlisko: Typowym środowiskiem życia są rozległe lasy liściaste i mieszane z gęstym podszytem i polanami porośniętymi trawą. Latem i jesienią żubr przebywa najchętniej w lasach podmokłych i na bagnach, zimą zaś woli miejsca suche i wyżej położone.

Pokarm: Pokarm żubra stanowią trawy i zioła, turzyce, pędy drzew, krzewów i krzewinek. Żubr spałuje drzewa, przy czym łapiąc korę zębami u dołu pnia i odrzucając głowę do tyłu, odrywa jej duże płaty. Ulubioną jego rośliną wydaje się być jesion, którego soczystą korę zjada najchętniej, nie naprzykrza się natomiast drzewom iglastym. Zimą żywi się prawie wyłącznie korą, gałązkami i pączkami drzew liściastych, poza tym porostami i suchą trawą.

Do picia potrzebuje świeżej wody.

Zagrożenia: Najważniejsze zagrożenia wynikają z niewielkiej liczebności gatunku. Istotnym zagrożeniem są czynniki zwiększające śmiertelność, jak np. epizootie (epizootia to zwierzęcy odpowiednik epidemii). Kolejnym zagrożeniem jest mała liczebność populacji i izolacja poszczególnych stad, z czego wynika niebezpieczeństwo krzyżowania krewniaczego.

Ochrona gatunkowa: W Polsce żubr podlega ochronie ścisłej.

- 18 -

Ostoja Knyszyńska PLH 200006

Mopek

Barbastella barbastellus rodzina: mroczkowate

- 19 -

Mopek

Cechy gatunku: Długość ciała mopka wynosi 45 – 58 mm, a waga 6 – 13 g. Uszy są duże, (30 mm), szerokie i eliptyczne, równe lub nieco mniejsze od długości przedramienia. Dzięki charakterystycznemu pyszczkowi oraz prawie czarnej barwie futerka mopka trudno pomylić z innymi gatunkami nietoperzy. Futerko jest gęste, o barwie ciemnobrązowej i długich, jedwabistych włosach. Skrzydła są ciemne i bardzo szerokie, o zaostrzonych końcach. Błona skrzydłowa przyrasta do podstawy palców stopy. Mopek uaktywnia się wieczorem, wraz ze zmierzchem, przy pogodzie, jak i podczas chłodnych i deszczowych nocy. Lata bezgłośnie, dość szybko i zręcznie, do wysokości 10 m, w pobliżu krzewów i żywopłotów, najczęściej na obrzeżach lasów, w sadach oraz między wiejskimi zabudowaniami. Jest dość odporny na niskie temperatury, toteż na kwatery zimowe udaje się dopiero w listopadzie i jako jeden z pierwszych opuszcza je w marcu. Zimuje w jaskiniach, piwnicach, lochach zamków, kopalniach, zwłaszcza gdy wewnątrz znajduje się woda stojąca lub płynąca. U wejścia do jaskiń podczas snu zimowego często wisi między soplami lodu bez szkody dla zdrowia.

Wpełza też w szczeliny skalne. W niektórych miejscach każdej zimy mopki wiszą w grubych gronach, liczących kilka setek zwierząt obu płci, jedne na drugich. Latem wybierają strychy budynków, dziuple drzew, budki dla ptaków, chętnie przebywają za ogrzewanymi słońcem okiennicami i deskowaniami.

Siedlisko: Mopek spotykany jest głównie na terenach lesistych i górzystych. Zasiedla parki i sady między zabudowaniami.

Pokarm: Odżywia się małymi latającymi owadami nocnymi o miękkim oskórku, głównie małymi motylami i muchówkami, chwytając zdobycz w locie. Poluje na obrzeżach lasów, w parkach i ogrodach, w pobliżu domów.

Zagrożenia: Najważniejszym zagrożeniem jest niszczenie jego zimowisk, płoszenie czy zabijanie osobników podczas hibernacji.

Ochrona gatunkowa: W Polsce mopek podlega ścisłej ochronie gatunkowej.

Barbastella barbastellus

fot. Marek Ambramowski

Ostoja Knyszyńska PLH 200006

Nocek łydkowłosy

Myotis dasycneme rodzina: mroczkowate

Nocek łydkowłosy

Myotis dasycneme

fot. Marta Więckowska Cechy gatunku: Długość ciała nocka wynosi 59 – 68 mm, a waga waha się od 11 do 23 g. Nocek wyróżnia się dość wydatnymi uszami. Ma szerokie, duże skrzydła i duże stopy.

Błona ogonowa jest porośnięta wzdłuż łydek i od spodu białymi włosami. Błona lotna sięga do pięty. Koniec ogona wystaje z błony na długość około 3mm. Wydatne ostrogi zajmują 2/3 długości brzegu błony ogonowej. Nocek łydkowłosy zimuje w jaskiniach, sztolniach, starych fortyfikacjach, studniach i piwnicach.

Siedlisko: Z uwagi na ścisły związek z dużymi zbiornikami wodnymi, jako miejscem żerowania, nocek tworzy liczne i stabilne populacje występujące wyłącznie na obszarach pojezierzy oraz w dolinach dużych, nieuregulowanych rzek, szczególnie w ich deltach. Typowymi żerowiskami tego gatunku są duże jeziora o umiarkowanej żyzności, duże rzeki, zwłaszcza ich ślepe odnogi i szerokie kanały zbudowane przez człowieka.

Pokarm: Pokarm nocka łydkowłosego stanowią niemal wyłącznie owady, chwytane w powietrzu bądź z powierzchni wody. Skład pokarmu stanowią drobne muchówki z rodziny ochotkowatych, zarówno postaci dorosłe, jak i poczwarki. Licznie chwytane też są chruściki i chrząszcze, rzadko motyle i sieciarki.

Zagrożenia: Największym zagrożeniem dla nocka łydkowłosego są remonty i dewastacje budynków stanowiących kryjówki kolonii rozrodczych, wyburzanie starej, tradycyjnej zabudowy i zastępowanie jej nowocześniejszymi budynkami. Poważnym problemem jest także świadome tępienie i płoszenie ze względu na gromadzące się odchody i przykry zapach.

Do zanikania populacji nocka przyczynia się również zanieczyszczenie organiczne i chemiczne wód stanowiących żerowiska tego gatunku.

Ochrona gatunkowa: W Polsce nocek łydkowłosy podlega ścisłej ochronie gatunkowej.

- 20 -

Ostoja Knyszyńska PLH 200006

Ryś

Lynx lynx rodzina: kotowate

- 21 -

Ryś

Cechy gatunku: Długość dorosłych osobników wynosi 70 – 130 cm, a masa ciała waha się w granicach 13 – 36 kg. Ryś jest zwierzęciem o krępej, masywnej i silnej budowie ciała.

Głowę ma okrągłą, z bujnymi, rozdwojonymi na końcach kryzami, zwanymi bokobrodami, uszy są szerokie u podstawy, trójkątne i sterczące, zakończone charakterystycznymi pędzelkami sztywnych czarnych włosów o długości 4 cm. Z górnej mięsistej wargi wyrastają długie, sztywne wąsy. Ma silnie umięśnione, wysokie kończyny obficie owłosione nawet na podeszwach. Ogon jest krótki, tępo zakończony, z charakterystycznym końcem. Ryś to samotnik, aktywny przeważnie o zmierzchu i w nocy. Wytrwale biega, sprawnie, lecz niezbyt wysoko się wspina, pływa dobrze, ale niechętnie. Na większą zdobycz często poluje, skacząc z gałęzi na odległość 5m, aby uśmiercić ofiarę celnym chwytem za gardło. Dorosłe samce ostrzą sobie pazury na wybranych drzewach. Zmysły rysia, głownie wzrok i słuch, są doskonale rozwinięte. Samce są samotnikami, zaś samice wychowują młode.

Siedlisko: Piękny i płochliwy ryś chętnie zamieszkuje starodrzewy z gęstym podszytem i głazami. Występuje w drzewostanach liściastych, mieszanych i iglastych, o niskim stopniu fragmentacji. Zasiedla tereny o wysokiej dostępności bazy pokarmowej, unika natomiast terenów silnie zurbanizowanych.

Pokarm: Ofiarą rysia padają ssaki, począwszy od myszy, a skończywszy na sarnach, młodych jeleniach i dzikach. Nie gardzi ptakami, gadami, płazami, rybami, a nawet większymi owadami.

Zagrożenia: Fragmentacja środowiska przyrodniczego powoduje zmniejszenie możliwości migracji między większymi kompleksami leśnymi, a tym samym izolację populacji i w efekcie prowadzi do jej osłabienia. Zagrożeniem jest kłusownictwo oraz zmniejszanie się naturalnej bazy żerowej w wyniku zbyt wysokiego pozyskiwania łowieckiego jeleniowatych. Rysiowi zagraża także rozwój infrastruktury komunikacyjnej, dróg i linii kolejowych: często ginie pod kołami samochodów.

Ochrona gatunkowa: W Polsce obowiązuje ścisła ochrona gatunkowa rysia.

Lynx lynx

fot. Archiwum PKPK

Ostoja Knyszyńska PLH 200006

Bóbr europejski Castor fiber rodzina: bobrowate

Bóbr europejski

Castor fiber

fot. Archiwum PKPK Cechy gatunku: Bóbr jest największym europejskim gryzoniem. Długość całkowita ciała wynosi 110 – 130 cm, w tym ogon ok. 30 cm, masa ciała waha się od 18 do 30 kg. Ma niewielkie oczy i nieznacznie wystające z futra małe uszy. Podczas nurkowania potrafi je zamykać, podobnie jak otwory nosowe. Jego przednie siekacze są barwy pomarańczowoczerwonej. Bóbr ma kończyny pięciopalczaste, w tym stopy wyposażone w błonę pławną i jeden (służący do czyszczenia futra) podwójny pazur na drugim palcu. Ogon (zwany kielnią) jest u nasady okrągły, dalej spłaszczony, pokryty rogowymi łuskami. Podczas pływania służy jako ster. Bóbr ma ciemne, lśniące i gęste futro. Jest aktywny nocą, wychodzi dopiero po zachodzie słońca. Zwykle bywa bardzo płochliwy i ostrożny. Żyje nad rzekami i potokami, na lądzie porusza się nieporadnie, za to wyśmienicie pływa i nurkuje, wytrzymując pod wodą nawet do 10 – 15 min. Najczęściej ścina wierzby i topole osiki. Ogryza pień tak długo, aż nada mu kształt klepsydry, wówczas drzewo przewraca się samo lub obalone przez wiatr.

Konary i drobne gałązki gromadzi jako zapasy pokarmu na zimę, a pnie przecina na odcinki odpowiednie do budowy tam i żeremi. Bóbr nie zapada w sen zimowy. W czasie zimy żywi się nagromadzonymi wcześniej zapasami.

Siedlisko: Bóbr jest przystosowany do ziemno – wodnego trybu życia. Zasiedla różnego typu wodne cieki i zbiorniki: rzeki, strumienie i potoki, rowy melioracyjne, jeziora i bagna.

Generalnie preferuje środowisko słodkowodne w sąsiedztwie lasów, jednak nierzadko można go spotkać również na terenach rolniczych, obszarach podmiejskich i w miastach.

Pokarm: Żywi się głównie drewnem gatunków liściastych, przy czym zjada świeżą, zieloną korę i liście. Poza tym zajada się miękkimi pędami roślin, trawami, korzeniami, jagodami, roślinami zielonymi i wodnymi, przede wszystkim grzybieniem białym.

Zagrożenia: Wiele bobrów pada ofiarą kłusowników, poza tym ludzie zabijają osobniki wyrządzające szkody, podpalają żeremia i rozbierają tamy. Zagrożeniem jest także ruch kołowy. Również wysoki stan wód odbija się niekorzystnie na bobrowych populacjach. Straty zimowe wynikają natomiast z uwięzienia pod lodem. Wyrąb lasów i ubożenie bazy pokarmowej bobra, osuszanie bagien, intensyfikacja gospodarki rolnej i rybackiej, nasilenie turystyki wodnej przyczyniają się do płoszenia i nękania osobników tego gatunku.

Ochrona gatunkowa: W Polsce bóbr podlega ochronie gatunkowej częściowej.

- 22 -

Ostoja Knyszyńska PLH 200006

Szlaczkoń szafraniec Colias myrmidone rodzina: bielinkowate

- 23 -

Szlaczkoń szafraniec

Cechy gatunku: Rozpiętość skrzydeł tego gatunku sięga 40 – 46 mm. Zaznaczają się pewne różnice między płciami. Wierzch skrzydeł waha się od intensywnie pomarańczowego do pomarańczowoczerwonego. Na zewnętrznym brzegu skrzydeł znajduje się czarna obwódka, która u samicy ozdobiona jest żółtymi plamami. Wśród samic spotyka się również formy o białej lub żółtej barwie tła skrzydeł. Gatunek wydaje dwa pokolenia w ciągu roku. Motyl pozostaje aktywny za dnia. Lata szybko przy słonecznej pogodzie i wysokiej temperaturze powietrza. Z uwagi na ubarwienie jest łatwy do zaobserwowania.

Siedlisko: Ostoją gatunku są środowiska suche i ciepłolubne. Preferuje suche śródleśne i przyleśne łąki, polany, wrzosowiska oraz przydroża i przytorza w borach sosnowych. Motyl bywa spotykany w środkowej, południowej i wschodniej Europie, jak również w zachodniej części Azji. W Polsce znany jest z dużej liczby stanowisk (ponad 100) w południowej i wschodniej części kraju. Wzmiankowana tu populacja jest stabilna.

Baza pokarmowa gąsienicy: Gąsienica żeruje na różnych gatunkach szczodrzeńców.

Zagrożenia: Gatunek zamieszkuje zasadniczo tereny użytkowane gospodarczo. Podstawowe zagrożenie stanowi objęcie intensywną uprawą łąk i ugorów. Bardzo niekorzystne jest również stosowanie środków owadobójczych zarówno w rolnictwie, jak i w leśnictwie.

Ochrona: Wskazane jest utrzymywanie miejsc lęgowych gatunku w powiązaniu z prowadzeniem ekstensywnej gospodarki rolnej i leśnej. W Polsce szlaczkoń szafraniec jest objęty ścisłą ochroną gatunkową.

Colias myrmidone

fot. Izabela Dziekańska i Marcin Sielezniew

Ostoja Knyszyńska PLH 200006

Czerwończyk fioletek Lycaena helle rodzina: modraszkowate

Czerwończyk fioletek

Lycaena helle

fot. Izabela Dziekańska i Marcin Sielezniew Cechy gatunku: Czerwończyk fioletek jest małym motylem o rozpiętości skrzydeł 25 – 28 mm z wyraźnym fioletowym połyskiem na wierzchu skrzydeł u samca, niekiedy również u samicy (stąd nazwa). Tylne skrzydło jest czerwonobrunatne z pomarańczowym obrzeżeniem. Na spodzie obu skrzydeł występują czarne plamki, ograniczone białymi półksiężycami. Gatunek wydaje dwa pokolenia w ciągu sezonu. Motyle można obserwować przy słonecznej pogodzie, kiedy odwiedzają różne kwiaty, na przykład rzeżuchy, niezapominajki, rdestu wężownika.

Siedlisko: Czerwończyk fioletek występuje na terenach podmokłych, zwykle są to wilgotne łąki w dolinach rzek oraz torfowiska niskie. Charakteryzuje się szerokim zasięgiem, obejmującym chłodne i umiarkowane obszary od zachodniej Europy po wschodnią Azję. W Polsce spotykany jest głównie w południowej i wschodniej części kraju.

Baza pokarmowa gąsienicy: Gąsienica jest monofagiem i żeruje na rdeście wężowniku.

Gatunek w Europie Środkowej należy do zagrożonych, aczkolwiek w porównaniu z państwami ościennymi, gdzie praktycznie już wyginął, sytuacja u nas jest nieporównanie lepsza.

Zagrożenia: Intensywne wykorzystywanie użytków zielonych oraz osuszanie terenów podmokłych powoduje gwałtowne zmniejszanie się liczby zasiedlonych przez niego środowisk.

Ochrona: Łąki, na których występuje czerwończyk fioletek, powinny być koszone raz w roku, nie wcześniej niż na początku lipca. Bardzo ważne jest także utrzymanie optymalnego poziomu wód gruntowych (unikanie odwadniających melioracji). Gatunek jest objęty w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. Został wpisany do załącznika II Dyrektywy Siedliskowej.

- 24 -

Ostoja Knyszyńska PLH 200006

Czerwończyk nieparek Lycaena dispar rodzina: modraszkowate

- 25 -

Czerwończyk nieparek

Cechy gatunku: Rozpiętość skrzydeł tego motyla wynosi 32 – 40 mm. Zaznacza się wyraźny dymorfizm płciowy (stąd nazwa): samica jest większa od samca. U obu płci wierzch skrzydeł jest złocistoczerwony z czarnym obrzeżeniem, a spód tylnego skrzydła z silnym błękitnym nalotem. U samca na przednim skrzydle widnieje niewielka czarna kreska, a u samicy przepaska z ciemnych plamek oraz dwie dodatkowe kropki. Gatunek wytwarza jedno, a w razie sprzyjającego sezonu dwa pokolenia w ciągu roku. Motyl odznacza się aktywnością dzienną, lata przy słonecznej pogodzie. Zapyla różne gatunki kwiatów, preferując głównie te o barwie fioletowej i żółtej, rzadziej białej.

Siedlisko: Stwierdza się występowanie tego gatunku na torfowiskach niskich, podmokłych leśnych łąkach, śródleśnych moczarach, skrajach lasów łęgowych. W ostatnich latach coraz częściej obserwowany na stanowiskach ruderalnych. Rozsiedlenie obejmuje obszary strefy umiarkowanej od zachodniej Europy po wschodnie krańce Azji. W Polsce znany jest powszechnie na niżu, rzadki na pogórzu i w niższych położeniach górskich. Stan populacji w naszym kraju należy uznać za bardzo dobry.

Baza pokarmowa gąsienicy: Czerwończyk nieparek odżywia się różnymi gatunkami szczawiu.

Zagrożenia: Gatunek nie jest zagrożony w Polsce.

Ochrona: W chwili obecnej najlepszy sposób ochrony gatunku stanowi ekstensywnie prowadzona gospodarka rolna i leśna w środowiskach lęgowych. Czerwończyk nieparek objęty jest ścisłą ochroną gatunkową w Polsce i wpisany do załącznika II Dyrektywy Siedliskowej.

Lycaena dispar

fot. Izabela Dziekańska i Marcin Sielezniew

Ostoja Knyszyńska PLH 200006

Modraszek eroides

Polyommatrus eroides rodzina: modraszkowate

Modraszek eroides

Polyommatrus eroides

fot. Izabela Dziekańska i Marcin Sielezniew Cechy gatunku: Gatunek ten odznacza się wyraźnym dymorfizmem płciowym. Skrzydła samca z wierzchu są srebrzystobłękitne, silnie połyskujące (stąd nazwa). Na brzegu zewnętrznym występuje szeroka czarna obwódka. Natomiast wierzch skrzydeł samicy jest brunatny z pomarańczowymi plamkami zewnętrznymi na obu skrzydłach. Rozpiętość skrzydeł motyla wynosi 32 – 35 mm. Motyl lata w dni pogodne o wysokiej temperaturze powietrza. Noce spędza na jałowcach. Gatunek wytwarza jedno pokolenie.

Siedlisko: Gatunek ten preferuje miejsca piaszczyste. Spotykany jest w środowiskach przejściowych, takich jak: suche śródleśne i przyleśne łąki, zręby, wrzosowiska, polany, przydroża w suchych borach sosnowych. Zasięg gatunku obejmuje tereny od środkowo – wschodniej Europy po Azję Mniejszą. W Polsce znany obecnie z sześciu stanowisk w okolicach Puszczy Knyszyńskiej oraz Puszczy Białowieskiej.

Baza pokarmowa gąsienicy: Gąsienica żeruje na szczodrzeńcu ruskim.

Zagrożenia: W relacji do starszych danych wynika, że modraszek eroides wymiera na terenie naszego kraju. Największym zagrożeniem jest nadmierne rozproszenie i zmniejszająca się liczebność populacji. Niekorzystny wpływ mogą wywierać także zabiegi rolnicze i leśne, związane ze zwalczaniem szkodliwych owadów.

Ochrona: Wskazane jest utrzymanie ekstensywnej gospodarki leśnej i rolnej, zaprzestanie stosowania chemicznych środków ochrony lasu.

- 26 -

Tekst: Zespół Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej Konsultacje merytoryczne: Tomasz Tumiel Zdjęcia na okładce: Maciej Romański, Piotr Jucha, Tomasz Kryjan, Izabela Dziekańska, Marcin Sielezniew Projekt okładki: Tomasz Kryjan Korekta: Elżbieta Czernicka © Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej ul. abp. gen. M. Chodakowskiego 6 16 - 030 Supraśl tel./fax (85) 718 - 37 – 85 e-mail: sekretariat@pkpk.pl Publikacja „Natura 2000 wybrane gatunki roślin i zwierząt w Puszczy Knyszyńskiej” została przygotowana w ramach projektu pt. „Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej korzeniami w Naturze 2000”.

Skład: Drukarnia LIBRA-PRINT Daniel Puławski 18-400 Łomża, Al. Legionów 114 B tel. (86) 473 77 84, (86) 218 24 59 e-mail: biuro@libra-print.pl, www.libra-print.pl Druk: Drukarnia LIBRA-PRINT Daniel Puławski 18-400 Łomża, Al. Legionów 114 B tel. (86) 473 77 84, (86) 218 24 59 e-mail: biuro@libra-print.pl, www.libra-print.pl

Zadanie dofinansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Środowiska i Gospodarki Wodnej w Białymstoku.