Case Protestantse Kerk Nederland

GELOOF IN IDENTITEIT

TOTAL IDENTITY

INLEIDING

geschiedenis

symboliek

Het uiteindelijke merkteken

Het begint met het woord

De Protestantse Kerk voor later

Inleiding

Geloven in Nederland richt zich steeds vaker op het continu definiëren van geloof: op het toetsen en aanscherpen van geloofsargumenten in een maatschappij die het geloof de rug toekeert op rationele gronden. Het bewijs van nietgeloven lijkt luider te klinken dan het geloofsgevoel, maar feitelijk zoekt iedereen houvast, gelovigen en niet-gelovigen. Dat geldt nog specifieker voor het protestantisme waarin het geloof al bijna vijf eeuwen lang kritisch wordt bekeken. Religie en identiteit zijn bij protestanten altijd actueel geweest, maar hebben ook geleid tot een vergaande opsplitsing van de gemeenschap - elk fundamenteel geloofsargument had zijn eigen gemeenschap. Met de oprichting van de Protestantse Kerk in Nederland op 1 mei 2004 is echter een eind gekomen aan bijna vijf eeuwen gescheiden optrekken van hervormden, gereformeerden en lutheranen. Dat is uniek voor een geloof dat van versplintering samenhangt. Het is een krachtige tegenbeweging naar één verenigde kerk, met één identiteit. Dat proces vormgeven is bijzonder. Voor de kerk natuurlijk, maar ook voor de maatschappij waarin het zich begeeft, de zoekende samenleving. Daarover gaat deze uitgave. Identiteit bepalen. En daarover gaat ons bureau.

3

Geschiedenis

Uitgesproken geloof

De Twintigste eeuw

Het protestantisme begint bij de Engelsman John Wyclif, die in de 14e eeuw aan de eerste Engelse vertaling van de bijbel begon en zich verzette tegen de macht en rijkdom van de Rooms-Katholieke Kerk. Ook de Tsjechische hoog­ leraar Jan Hus wees aan het begin van de 15e eeuw op de organisatie van de kerk en het gezag van de paus. Beiden wilden de kerk zuiveren van onbijbelse invloeden en terug­ brengen naar haar bijbelse oorsprong.

Na 1945 hebben de Nederlandse Hervormde Kerk en de Gereformeerde Kerken in Nederland uitgesproken dat de verschillen die er tussen hen bestaan onvoldoende zijn om naast elkaar te blijven voortbestaan. Sterker nog: dat het Evangelie van Jezus Christus hen roept om de eenheid te zoeken. Tegelijk is duidelijk dat de verschillen tussen gelovigen, plaatselijke gemeenten binnen die Protestantse Kerk in Nederland, nog steeds groot zijn. Binnen de nieuwe kerkorde staat daarom ook de plaatselijke gemeente centraal. Een gemeente bepaalt uiteindelijk zelf hoe zij vorm wil geven aan haar roeping. Het duurde nog tot 1961 tot er echt beweging kwam in de hereniging. Achttien jonge theo­logen riepen de synodes op om werk van de hereniging te maken: het proces van Samen Op Weg was geboren.

Een belangrijke omwenteling vond plaats in 1517 met de publicatie van de 95 stellingen van Luther. Hierin verzette hij zich met name tegen de handel in aflaten waarmee de Rooms-Katholieke Kerk zich bezighield, mede om de bouw van de Sint Pieter in Rome te bekostigen. Rond dezelfde tijd bracht Zwingli in Zwitserland een soortgelijke beweging op gang. Hun ideeën verspreidden zich snel door Europa en waren een belangrijke aanzet voor de Reformatie.

De Reformatie is een godsdienstige beweging in de zestiende eeuw onder leiding van Maarten Luther en Johannes Calvijn. De 16e-eeuwse Reformatie wordt door protestanten gezien als een grote en diep ingrijpende opwekking in de kerk. In landen als Duitsland en Zweden zijn de protestanten vooral lutheranen, in Nederland kreeg de calvinistische traditie de overhand. In de calvinistische traditie werd en wordt altijd veel nadruk gelegd op het persoonlijk geloof, de eigen verantwoordelijkheid van de gelovige, en wordt hiërarchie niet gezocht.

Dat heeft helaas ook geleid tot veel kerkscheuringen: groepen van gelovigen en gemeenten voelden zich op grond van hun geweten geroepen om te breken met wat zij als een ‘valse kerk’ beschouwden. Met name in de 19e eeuw vonden in Nederland enkele grote kerkscheuringen plaats. Naast de Nederlandse Hervormde Kerk ontstonden de Gereformeerde Kerken in Nederland. De gereformeerden hadden weinig op met het bestuur van de Hervormde Kerk, dat erg leek op de manier waarop ook de staat was ingericht; voor het belijden van de kerk was te weinig plaats.

4

Nieuwe kerkorde

En haar naam is...

Door eeuwen gescheiden geloven breng je niet in tientallen jaren samen. De duidelijke oproep van de Achtttien ten spijt gaat men moeizaam Samen op Weg. Door de zware technische onderhandelingen over kerkordes lijkt eenwording louter een organisatorisch en formeel proces, dat te veel nadruk legt op de rol en positie van de dienstencentra.

De Samen op Weg-kerken die op 1 mei 2004 zijn samen­ gegaan, zijn de Protestantse Kerk in Nederland gaan heten (PKN). Deze naam is op 21 november 2002 vastgesteld door de Generale Synode. De naam diende duidelijk de plaats en continuïteit van de Samen op Weg-kerken in de christelijke traditie aan te geven en wervend te zijn.

Tevens mocht de naam geen verwarrende associaties oproepen en dienden er geen bepalende elementen van de namen van de Samen Op Weg-kerken in voor te komen.

Betrekkelijk snel concludeerde de triosynode dat de naam Protestantse Kerk in Nederland het beste voldeed aan datgene waarvoor de verenigde kerk staat. Het woord ‘Verenigde’ dat aanvankelijk in de naam stond, verviel met het oog op de toekomst, waarin dit woord niet veel meer zal zeggen.

In de Protestantse Kerk is geen bovenkerkelijk gezag: daar­ voor in de plaats staan terzijde van de geloofsmeenschappen een Landelijk Dienstencentrum en negen Regionale Diensten­ centra. Deze dienstencentra zijn faciliterende organisaties.

Niemand heeft het meer over geloven en inspiratie. Er ontstaat een heuse paradox: het eenheidsstreven leidt tot verdeeldheid, gemeenten willen het eigen karakter behouden, waardoor het gevaar voor vroegtijdig afhaken reëel wordt. Het maakt wel duidelijk dat protestants geloven diep wordt beleefd. Zolang men het debat zoekt, is er hoop. Het duurt tot 1986 voor de hervormde en gereformeerde synodes besluiten ‘in staat van hereniging’ te zijn.

In 1990 sluiten bovendien de lutheranen zich bij het Samen op Weg-proces aan. Sindsdien is er concreet gewerkt aan het inrichten van de nieuwe kerk.

Belangrijkste was dat er een nieuwe kerkorde moest komen, waarin staat wat voor een kerk de nieuwe kerk moet zijn. Dat gebeurt op hoofdlijnen (gemeenschappelijke belijdenisgeschriften), maar ook op details (hoeveel ambtsdragers moet een kerkenraad minimaal hebben?).

Pas in 2004 zijn de laatste onderdelen van de kerkorde vastgesteld.

Visuele verbondenheid De PKN bestaat uit ongeveer 1300 verschillende gemeenten, met circa 2,5 miljoen leden. Deze gemeenten hebben drie mogelijkheden om de verbondenheid met de landelijke kerk aan te geven, te weten: 1. de gemeenten nemen het ontwerp voor de PKN over; 2. de gemeenten nemen het ontwerp van de PKN gedeeltelijk over, door bij­voorbeeld op het PKN-briefpapier rechtsonder een eigen beeldelement te plaatsen; 3. de gemeenten houden hun eigen uiterlijke vorm. Wel wordt het merkteken van de PKN bijvoorbeeld meegedrukt op de onderzijde van briefpapier.

Monolithisch merk De PKN is geen organisatie met een centraal gezag dat de leer van de protestantse kerken bepaalt. De geloofseigenheid heeft sterk de overhand. Dat blijkt niet alleen uit de kerkorde die verbondenheid zoekt met het gereformeerde en luthers belijden, maar heeft ook zijn weerslag in een platte organisatievorm. Die is sterk top-down, maar dan met alle circa 1200 gemeenschappen bovenaan met daaronder de Regionale Dienstencentra als faciliterende organisaties. De Generale Synode (triosynode) en de Kleine Synode (moderamen) geven richting aan het inhoudelijk debat. Dat debat wil de PKN na jaren van geregel en zaken op kerkorde stellen zeker voeren: een debat over de maatschappij en de eigen rol daarin. Dan is een gezamenlijk gevoerde communicatie van het grootste belang: één afzender die de boodschap van de PKN helder en goed verkondigt. Eén missie, één identiteit, en belangrijk ook, één achterban. Daarom wordt gekozen voor een monolithisch merk, de Protestantse Kerk, wat de nieuwe eenheid onderbouwt. Dat merk moet worden uitgedrukt in een merkteken dat op alle communicatiemiddelen wordt toegepast.

5

SYMBOLIEK

Symbool voor de Kerk Al tijdens het Samen op Weg-proces was één voordeel van de fusie duidelijk: de kans om beter zichtbaar te worden binnen de eigen geloofswereld en binnen een secularisende maatschappij. Niet gezien worden als vertegenwoordiging van een verzuild systeem waarin met minuscule geloofsverschillen wordt geschermd, maar een mooi en helder geloof uitdragen dat met iedereen kan worden gedeeld. Dat moet tot uitdrukking komen in symboliek - een huisstijl met alleen voorstellen voor ontwerp is niet voldoende. De Protestantse Kerk in Nederland draagt een nieuwe inhoudelijke boodschap uit: dat het een kerk is met toekomst die leeft vanuit het Woord van God. Een kerk die gericht is op vrede, gerechtigheid en heelheid van de schepping. Ook een moedige kerk, waarin onbevangen, ontvankelijk, geïnspireerd en overtuigd geloofd en geleefd wordt. Wat symboliseert de PKN dan het beste?

Eén mogelijkheid is die van een nieuw abstract symbool, dat na een leerproces de unieke betekenis ‘Protestantse Kerk in Nederland’ zal krijgen. Hiervoor is niet gekozen, om de leden niet te vervreemden van de kerk. Abstract zou betekenen iets bewust een waarde geven, wat ver van de protestantse geloofsbeleving afstaat.

6

Het kruis Oecumene gaat over het gemeenschappelijke in de Christelijke Kerk en hét symbool voor het christendom is het kruis, ook al werd het dat symbool pas eeuwen na de kruisiging van Christus, toen het kruishout als martelwerktuig in onbruik was geraakt. Maar hoewel de kerkfusie een grote stap is in de richting van eenwording, is één Christelijke Kerk nog erg ver weg. Hét kruis kan dus nooit het symbool zijn van de PKN. Het zou ten minste verbijzonderd moeten worden door te kiezen voor één specifieke uitvoering, kleur of versiering. Zoals er in de loop der eeuwen vele tientallen vormen zijn ontstaan, die alle een specifieke betekenis hebben.

7

Tientallen symbolen Het christelijke geloof is rijk aan symboliek. Behalve het kruis zijn er tientallen, misschien wel honderden christelijke symbolen, zoals het schip, dat specifiek naar de kerk verwijst. De duif en de vlam zijn verschijningsvormen van de Heilige Geest, een boek duidt op de Schrift, en een lam of een vis staan voor Jezus Christus. Bestaat er een symbool dat specifiek voor het protestantisme staat? Vroege protestantse christenen in Frankrijk, de hugenoten, gebruikten een verbijzonderd maltezerkruis, na 1688 met een aanhangsel in de vorm van een dalende duif. De vorm van dit kruis vormde ook de inspiratie voor het beeldmerk van de Samen Op Weg-kerken. De connotatie van een maltezerkruis ligt echter eerder bij vliegtuigen uit de Eerste Wereldoorlog, dan bij de boodschap van de PKN van enthousiast geloven. Een Grieks kruis (waarvan alle armen even lang zijn) past beter bij de protestanten dan het Latijnse kruis, dat nog meer met de Katholieke Kerk wordt geassocieerd. EĂŠn van de voorstellen bestaat uit drie verschillend gekleurde Griekse kruizen, die transparant over elkaar een zwart kruis maken met kleurrijke randen: een verwijzing naar de drie kerken, hun gemeenschappelijkheid en de aanvaarding van individuele geloofsverschillen.

8

Op veel protestantse kerktorens doet een haan dienst als windvaan, terwijl katholieke kerken meestal een kruis in de top hebben. De mogelijkheid van een haan als symbool is uitvoerig onderzocht. De symboliek van de haan bleek toch niet representatief genoeg voor de Protestantse Kerk.

9

Het uiteindelijke merkteken

De voorkeur van het moderamen (de kleine kerkraad) gaat uit naar een combinatie van een kruis en een duif. Deze combinatie is niet uniek, ze wordt veel binnen de Protestantse Kerk gebruikt, bijvoorbeeld in de vorm van een amulet. Op welke manieren deze twee elementen kunnen worden gecombineerd is uitvoerig onderzocht: contrasterend of juist zoveel mogelijk tot een eenheid gesmeed.

Het uiteindelijke beeldmerk is een vergaand geïntegreerde vorm van de duif en het kruis, in een cirkelvormige stralen­ krans. Deze eenvoudige abstractie is nog rijker aan symbo­ liek. De volgende symbolen spelen een rol.

1. Cirkel De cirkel is een wijd verspreid symbool, een zuivere vorm zonder begin of einde, die derhalve staat voor perfectie en oneindigheid en daarmee voor God. De vorm komt overeen met de hemellichamen zon en maan. Met ingetekend middelpunt symboliseert het traditioneel de zon en goud. Een cirkel ingevuld met concentrische cirkels staat binnen de christelijke symboliek voor Gods oorspronkelijke schepping, maar wordt ook veel in prehistorische graven aan­ getroffen. Ook een heiligenaureool is meestal cirkelvormig en doet qua kleur en stralen aan een zon denken.

10

2. Kruis Er bestaan veel verschillende vormen van het kruis, het christelijke symbool bij uitstek. Hiervan is het zogeheten Griekse kruis, met vier armen van gelijke lengte, de eenvoudigste. Het kruis verwijst naar het offer van Christus, maar het heeft ook te maken met de mensfiguur, met de oriëntatie in de ruimte, de vier windstreken en het dualisme.

3. Achtarmig kruis Een kruis met acht armen kan worden gezien als een Grieks kruis dat is gecombineerd met de Griekse letter X (chi), van Christus. Het getal acht wordt in verband gebracht met wedergeboorte, de achtste dag van de schepping, de opstanding van Christus, het begin van het nieuwe tijdperk en de acht zaligsprekingen. Het wordt ook wel baptistenkruis genoemd. Het kruis in het merkteken heeft in feite vierentwintig armen. Dat getal verwijst naar het aantal uren in een dag en de vierentwintig oudsten uit de Openbaring.

4. Wielkruis

6. Dalende duif

Voorzien van spaken wordt de cirkel een wiel, waarmee dynamiek wordt toegevoegd. De verwijzing naar kringloop en het getal vier verwijst naar de seizoenen, die een rol spelen in de liturgie. De combinatie zon en wiel (zonnerad) houdt verband met de zonnewagen van Helius, die soms met Christus wordt geassocieerd. Het kruis herinnert eraan dat bij boven beneden hoort en bij links rechts en het goede een schaduwzijde heeft. In de combinatie van het kruis en de cirkel worden de schijnbare tegenstellingen overwonnen. Een aureool met een kruis erin duidt Christus aan.

Bij de doop van Jezus daalt de Geest Gods neer als een duif.

Een dalende duif symboliseert dus de Heilige Geest. Wij zien deze duif vaak afgebeeld met een aureool, al dan niet met naar de drievuldigheid verwijzende drie stralen.

Het hugenotenkruis, van de vroegste protestanten in Frankrijk, kreeg een aanhangsel in de vorm van een dalende duif.

5. (Vredes)duif In het midden van het merkteken is een duif zichtbaar. De betekenis van een duif is afhankelijk van de context. Een duif met een olijftak wordt wel vredesduif genoemd, maar het beeld is afkomstig uit het boek Genesis. De duif die Noach vrijliet, kwam terug met een olijfblad.

7. Opgerichte duif Het dalen wordt vaak weergegeven door de duif met de kop naar beneden af te beelden. Erg realistisch is dit niet, de duif lijkt soms neer te storten. De als duif verschijnende Geest Gods wordt ook wel rechtop afgebeeld. De aureool maakt duidelijk dat het de Heilige Geest betreft.

De 6 kruizen (24 armen) in het merkteken zijn transparant, waardoor een stralend effect ontstaat: een ronde zon of aureool. In het midden past de vorm van een duif precies in de gevormde ruitvormen. Om over de expliciete betekenis van het beeldmerk geen onduidelijkheid te laten ontstaan, wordt het altijd vergezeld van de (verkorte) naam: Protestante Kerk. Woordmerk en beeldmerk tezamen vormen het merkteken van de PKN.

11

Het begint met het woord

Behalve het merkteken speelt ‘het woord’ een grote rol in de huisstijl. Een pagina begint met het woord, groot linksboven, waarna de tekst geleidelijk kleiner wordt. De smalle letter (Univers Condensed), de krappe interlinie en de kleine marge zijn kenmerkend voor de lay-out. De typografie wordt ondersteund door transparante gekleurde horizontale banen aan de bovenkant over de gehele breedte. Aldus ontstaat een herkenbaar beeld, waarmee eindeloos gevarieerd kan worden. Uiteraard kan een boodschap met illustratie, fotografie, nog directer worden verteld. Waar mogelijk wordt gekozen voor beelden die het streven van de PKN, enthousiast geloven, uitdragen.

Kiosk Conflicten oplossen zonder geweld Voor een goed doel #14.3/03-2004 Speels programmablad voor kinder- en tienerwerk

Wegwijzer Vragen en antwoorden

over de vereniging van de Nederlandse Hervormde Kerk met de Gereformeerde Kerken in Nederland en de Evangelisch-Lutherse Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden in de Protestantse Kerk in Nederland

‘Laat ons wat onze vaderen vertelden doorgeven en aan onze kinderen melden’ Collecte Educatie Giro 5261

12

De andere wang Een alternatief sprookje

#5/2004 mei Voor jongerenwerkers

Spiegeltje/ spiegelen

De Protestantse #124/04-2004 Kerk voor later

Samenspraak Integratie migrantenkerken een must Wat is christelijke identiteit?

Met de nieuwe identiteit heeft de nieuwe Protestante Kerk in Nederland een uniek proces in gang gezet – verbinden wat verbroken leek: drie stromingen in een geloof waarin eeuwenlang in detail is gezocht naar geloofsverschillen. Het protestants geloof wil enthousiast geloven.

Dat draagt de PKN ook uit sinds 1 mei 2004, met een merkteken vol symboliek en met een passende communicatieve boodschap. Toch kan de ware aard van het protestantisme niet verloochend worden: een zeer kritische houding naar de nieuwe kerk, leidt al snel weer tot een nieuwe afsplitsing Circa 50 lokale gemeenten of delen daarvan, met name uit de Gereformeerde Bond binnen de Hervormde Kerk, konden zich, voornamelijk om leerstellige redenen, niet met de fusie verenigen en hebben zich eraan onttrokken. Deze tegenstanders van de fusie zijn verder gegaan in de Hersteld Hervormde Kerk. Ook van gereformeerde zijde zijn er enkele gemeenten die zich niet kunnen vinden in de fusie. Zij hebben zich verenigd in de Voortgezette Gereformeerde Kerken in Nederland. Maar ook dat past binnen het idee waar de Protestantse Kerk in Nederland voor staat. Een kerk die openstaat voor kritiek, die bewust maakt van wat geloven betekent.

Register 2003

#4/2004 april Voor jongerenwerkers

Angst en vertrouwen

De kerk werkt

De Protestantse Kerk voor later

Met de nieuwe identiteit heeft de nieuwe Protestante Kerk in Nederland een uniek proces in gang gezet, verbinden wat verbroken leek. Drie stromingen in een geloof waarin eeuwenlang in detail is gezocht naar geloofsverschillen. Het protestants geloof wil enthousiast geloven.

Dat draagt de PKN ook uit sinds 1 mei 2004, met een merkteken vol symboliek en met een passende communicatieve boodschap. Toch kan de ware aard van het protestantisme niet verloochend worden. Een zeer kritische houding naar de nieuwe kerk, leidt al snel weer tot een nieuwe afsplitsing. Circa 50 lokale gemeenten of delen daarvan, met

name uit de Gereformeerde Bond binnen de Hervormde Kerk, konden zich, voornamelijk om leerstellige redenen, niet met de fusie verenigen en hebben zich eraan onttrokken. Deze tegenstanders van de fusie zijn verder gegaan in de Hersteld Hervormde Kerk. Ook van gereformeerde zijde zijn er enkele gemeenten die zich niet kunnen vinden in de fusie. Zij hebben zich verenigd in de Voortgezette Gereformeerde Kerken in Nederland. Maar ook dat past binnen het idee waar de Protestantse Kerk in Nederland voor staat. Een kerk die openstaat voor kritiek, die bewust maakt van wat geloven betekent.

13

Total Identity Postbus 12480 1100 AL Amsterdam ZO Paalbergweg 42 1105 BV Amsterdam ZO Telefoon (020) 750 95 00 Fax (020) 750 95 01 info@totalidentity.nl

TOTAL IDENTITY