kunst
17
Kunstenaar Totonho uit noordoost Brazilië
Strijd voor de natuur met penseel en doek Schilder Totonho uit noordoost Brazilië zag hoe de rijke natuurlijke omgeving uit zijn jeugd werd vernietigd door de mens. De strijd voor de natuur is de belangrijkste bron van inspiratie voor zijn kleurige, minutieus gedetailleerde droomlandschappen, die echter vaak een grimmig randje hebben... Tekst: Eva Bomans Foto’s: Jurriaan Hoefsmit en Natan Fox
Onder de sterren
Ruim dertig jaar geleden verhuisde Antônio
besloot te vechten voor het behoud van de
de Araújo Pereira – artiestennaam: Totonho
natuur, maar koos daarbij zijn eigen wapens:
– van het binnenland van de Braziliaanse
kwasten en doek.
Het is in Pelourinho waar Totonho’s carrière
staat Bahia naar de hoofdstad Salvador. Zijn
De galerie van Totonho ligt aan de Ladeira do
echt begon toen hij er in 1982 schilder Gil
vader, die machinist was, had een ernstig
Carmo, een straatje net buiten de toeristische
Abelha ontmoette. Ze begonnen samen te
ongeluk gehad en moest worden verzorgd in
drukte van Pelourinho, het beroemde
schilderen, werkten met straatkinderen en
een ziekenhuis in de stad. Het hele gezin
historische centrum van Salvador da Bahia.
hielpen jonge kunstenaars met hun werk en
– moeder en zes zoons – ging mee. Na een
Hier zijn de ateliers en galeries van kunste-
materialen. Begin jaren negentig openden ze
idyllische jeugd op de ‘fazenda’ (boerderij),
naars die internationale faam hebben
galerie ‘Portal da Cor’, al snel een van de
zorgde de verhuizing naar een stad met
verworven, zoals schilder/beeldhouwer Bel
bekendste culturele locaties in de oude stad.
destijds ruim twee miljoen inwoners voor
Borba, schilder Raimundo Santos Bida,
Er werd niet alleen geschilderd, maar ook
een enorme cultuurschok. Maar toen
beeldhouwer Edival Rosas en Totonho dus:
poëzie gelezen en muziek gemaakt. Dat
Totonho een paar jaar later terug ging naar
“Ik heb deze galerie zo’n twee jaar geleden
laatste deed Totonho een beetje denken aan
zijn geboortestreek, kreeg hij pas echt de
geopend, maar heb al in verschillende
zijn vroege jeugd op het platteland: “Op de
schrik van zijn leven: het eens zo groene en
panden hier aan de Ladeira gewerkt en
fazenda woonde ik met mijn broers, ouders
vruchtbare land was volkomen verdord en de
gewoond. Het is prettig om buiten de hectiek
en (over-)grootouders en met een heleboel
riviertjes waar hij met zijn vader zoveel vis
van Pelourinho te zitten.”
ooms en tantes, neven en nichtjes. “Als het
had gevangen, bestonden niet meer. Totonho
was afgekoeld ‘s avonds, bleven we vaak tot
18
laat buiten en vertelden we elkaar verhalen
kleurde, hoe de rode aarde in verf leek te
geworden. Hij wilde dat we netjes volgens
onder de sterren. Dat was allemaal voorbij
veranderen als het regende en hoe vruchten
zijn regels werkten. Ik had niets tegen hem,
toen we begin jaren zeventig in Salvador
en pitten afgaven en vlekken maakten op je
maar hij wilde mij kortwieken en daar kon ik
kwamen. In die tijd was Brazilië een
kleren. Instinctief begon hij zelf verf te
niet tegen.”
dictatuur en in de stad was de avondklok
maken en schilderde hij, bij gebrek aan
Totonho ging zijn eigen weg en koos steeds
ingesteld. Opeens mochten we ‘s avonds na
papier, op de muren van het huis. “Mijn
vaker zijn eigen thema’s. Hij verdiepte zich
negen uur niet meer naar buiten! Op de
vader werd eerst heel boos, maar al gauw
in de kunstgeschiedenis en raakte diep onder
fazenda hadden we nooit iets gemerkt van de
nam hij zijn vrienden mee om te laten zien
de indruk van het werk van Salvador Dali.
dictatuur. We hadden geen tv en misschien vermeden de ouderen het onderwerp wel om onze gelukkige kindertijd niet te verpesten.
“Ik ben honderd procent autodidact.”
Toen we in de stad kwamen, waren mijn broers en ik dus nog heel onwetend.”
wat ik maakte. Ook m’n moeder verraste ik.
Veel van zijn schilderijen bevatten dan ook
Eenmaal in de stad, veranderde het leven van
Ze ontwierp en naaide zelf onze kleren, maar
surrealistische elementen. Maar Totonho’s
de familie dramatisch. Vader stierf in het
ik vond haar ontwerpen op papier altijd heel
kleurige en minutieus gedetailleerde
ziekenhuis als gevolg van een medisch fout.
raar omdat het kleren waren zonder mensen
schilderijen zijn toch voornamelijk droom-
Totonho en zijn oudere broer moesten gaan
er in. Ik nam ze stiekem mee en tekende
landschappen, een intrigerende combinatie
werken om geld te verdienen voor hun
personages in die kleren. Mijn moeder bleek
van fictie en werkelijkheid. Zijn werken
moeder en hun broertjes. Voor schilderen,
het prachtig te vinden.”
hebben zoveel diepte dat het lijkt alsof je er
wat hij al deed sinds zijn prilste jeugd, had
In Salvador ontwikkelde Totonho zich verder.
zo in kunt stappen. Vaak zijn het de
Totonho opeens nauwelijks meer tijd. “In het
Hij ging met olieverf werken en schilderde
landschappen die hij kent uit zijn jeugd,
weekeinde als mijn vrienden voetbalden of
de monumenten, kerken en de bekende
landschappen die nu niet meer bestaan.
naar het strand gingen, bleef ik thuis om te
historische plekken van de stad. Hij kreeg
“Ik voel een grote behoefte om mijn
schilderen. En als ik dan eens een schilderij
tips van andere kunstenaars, maar bezocht
herinneringen vast te leggen”, zegt hij.
verkocht, hadden we weer iets extra’s voor de
nooit een academie. “Ik ben honderd procent
“De fazenda van mijn grootouders was
huishoudpot.”
autodidact. Ik ben wel ooit een cursus
zelfvoorzienend. Ze verbouwden bonen,
begonnen aan de School voor de Schone
mais, maniok, vruchten, koffie en tabak. De
Kunsten in Salvador, maar dat was niet echt
grond was vruchtbaar en groen, en de
een succes. In de tweede week maakte ik een
riviertjes en meren zaten vol vis. Achter ons
Schilderen doet Totonho al zo lang hij zich
surrealistisch werk, geïnspireerd door het
land begon het oerwoud met planten en
kan herinneren. Als jongetje van drie, vier
lied ‘Oração ao Tempo’ van Caetano Veloso.
dieren en vol mysteries...”
jaar zag hij hoe koffie de theedoek bruin
De docent dacht echt dat ik gek was
Droomlandschappen
19
20
Al die prachtige en rijke natuur was weg,
te kijken naar de natuur en hun talenten te
probeert hij regelmatig de gekte van de stad
toen Totonho een paar jaar nadat hij naar
gebruiken. “Ik ben gelukkig met mijn werk
te verruilen voor de weldadige rust van de
Salvador was verhuisd terugkwam op het
omdat ik de aandacht weet te trekken van
natuur. “Voor mij bestaat er niets mooiers
platteland: “De boeren hadden het land
kinderen en mensen die gevoelig zijn voor de
dan de regen te zien vallen op het land.
verkwanseld, de bomen omgehakt, verbrand
schoonheid van de natuur.
Om te zien hoe planten en bomen weer
en verkocht als houtskool. Waar eerst oerwoud was, hadden ze gras geplant voor het vee, omdat daarmee meer te verdienen viel. De afschuwelijke gevolgen van de vernietiging waren al zichtbaar: Rivieren en meren waren opgedroogd en van de vrucht-
“Ik schilder de natuur, maar ook de vernietiging daarvan door de mens.”
bare grond was niets meer over. Ik moest iets doen om mijn afschuw te laten zien, om me
Deze zomer heb ik met kinderen gewerkt in
groen worden na een periode van zinderende
af te zetten tegen de hebzucht van de mens.
Amerika, in Decatur, Illinois waar ik in juni
hitte. En ik ben dol op vissen; mijn lijntjes
Daarom schilder ik de natuur, maar ook de
en juli een expositie had. Mijn werk was deze
uitgooien in een meer of rivier en wachten
vernietiging daarvan door de mens.”
zomer ook te zien in Lautenbach-Zell in de
tot ik beet heb. Om daarna met mijn
Franse Elzas. Daar organiseert kunstenaar
vrienden de vissen te roosteren op een
Roland Issenlor elk jaar een fantastische
vuurtje. Dat geeft mij rust en inspiratie.
Vissen
internationale tentoonstelling in de open
Het is een van mijn grootste zorgen dat we
Totonho reist inmiddels al jaren over de
lucht. Het is heel bijzonder om mijn werk in
dit soort dingen straks niet meer kunnen
wereld om zijn werk te exposeren en
de natuur te kunnen laten zien.”
doen omdat er geen natuur meer bestaat.
workshops te geven. Hij werkt graag met
De natuur blijft de belangrijkste bron van
Laten we in godsnaam goed zorgen voor al het
kinderen en leert ze schilderen, maar vooral
inspiratie voor Totonho. Als hij in Brazilië is,
moois dat de natuur nog te bieden heeft.”
Het werk van Totonho is in september te zien in België, tijdens de tweede Braziliaanse Biënnale in Brussel. Deze wordt gehouden van 17 september tot 4 oktober 2009 op verschillende locaties in de stad. Kijk op www.totonho.com.