Ο ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΘΩΜΑΣ
ΘΩΜΑΣ αθ. ΑΓΡΑΦΙΩΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΟΣ
Ο ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΘΩΜΑΣ
ΚΟΖΑΝΗ 2010
Ἀφιερωμένο στή μνήμη τοῦ προπάτορά μου Μιχαὴλ Γεωργίου Σαμαρινιώτη, ἐμπνευστῆ, στυλοβάτη καί πρωτεργάτη τῆς ἀνεγέρσεως τοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ τοῦ Ἁγίου Θωμᾶ Κοζάνης, στή μνήμη τῆς συζύγου του Ἅννης, στούς συναδέλφους του πρωτεργάτες τοῦ Ναοῦ στούς φίλους Χρ. Βελέντζα καί Ἐμμ. Δουνδουλάκη καί στόν ἐμπνευστῆ τοῦ παρόντος βιβλίου κύριο Φώτιο Ξυλοφόρο.
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ .......................................................................................................... 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄ ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΘΩΜΑ I. Ο ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΘΩΜΑΣ ΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ................................................. 11 1. Στὴν Καινὴ Διαθήκη ................................................................................ 11 2. Σὲ Πατέρες καὶ ἐκκλησιαστικοὺς συγγραφεῖς ....................................... 13 II. Ο ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΘΩΜΑΣ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΡΥΦΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ...... 15 1. Πράξεις Θωμᾶ .......................................................................................... 17 2. Εὐαγγέλιο Θωμᾶ, Ἀποκάλυψη Θωμᾶ, Βιβλίο Θωμᾶ ............................ 18 III. ΣΧΗΜΑ ΒΙΟΥ ΤΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΘΩΜΑ......................................... 20 1. Ἡ καταγωγὴ καὶ τὸ ἐπάγγελμά του ...................................................... 20 2. Ἡ κλήση καὶ ἡ βάπτισή του .................................................................... 21 3. Ὁ ρόλος τοῦ Θωμᾶ στὶς περιοδεῖες τοῦ Χριστοῦ ................................. 22 4. Ἡ ἀπιστία καὶ ἡ Ψηλάφηση τοῦ Θωμᾶ ................................................. 23 5. Ἡ δράση τοῦ Θωμᾶ μετὰ τὴν Ἀνάληψη τοῦ Κυρίου ........................... 27 6. Ἡ μετάβαση καὶ ἡ δράση τοῦ Θωμᾶ στὶς Ἰνδίες ................................. 28 7. Ὁ Θωμᾶς καί τό γεγονός τῆς Μεταστάσεως τῆς Θεοτόκου ............... 30
v 7
8. Τὸ μαρτύριο, ἡ ταφὴ καὶ ἡ μετακομιδὴ τῶν λειψάνων του .................. 32 9. Ἡ θεραπεία τοῦ γιοῦ τοῦ Μισδαίου ...................................................... 33 IV. Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΙΕΡΑΠΟΣΤΟΛΗ ΣΤΗΝ ΙΝΔΙΑ ........... 34 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄ Ο ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΘΩΜΑ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ 1. Ἡ γεωγραφικὴ θέση ..................................................................................... 36 2. Τὸ ἱστορικὸ πλαίσιο τῆς ἀνέγερσης............................................................. 37 ΕΠΙΛΟΓΟΣ ....................................................................................................... 41 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ............................................................................................... 43 I. ΠΗΓΕΣ...................................................................................................... 43 II. ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ....................................................................................... 44
v 8
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ὁ Ἰησοῦς Χριστὸς δὲν πορεύτηκε μόνος Του στὸ ἔργο γιὰ τὸν Εὐαγγελισμὸ τῆς ἀνθρωπότητας. Εἶχε κοντά Του τοὺς δώδεκα Ἀποστόλους1 ποὺ εἶχε ἐπιλέξει ὁ Ἴδιος προσωπικά, σύμφωνα μὲ τὴ μαρτυρία τοῦ Εὐαγγελιστή Ἰωάννη: «Οὒχ ὑμεῖς μὲ ἐξελέξασθε, ἀλλ’ ἐγὼ ἐξελεξάμην ὑμᾶς»2. Ὁ Ἰησοῦς προσδιόρισε μὲ σαφήνεια τὴν ἀποστολὴ τῶν δώδεκα Ἀποστόλων μετὰ τὴν Ἀνάσταση, λέγοντας: «Πορευθέντες οὒν μαθητεύσατε πάντα τὰ ἔθνη, βαπτίζοντες αὐτοὺς εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, διδάσκοντες αὐτοὺς τηρεῖν πάντα ὅσα ἐνετειλάμην ὑμῖν. Καὶ ἰδοὺ ἐγὼ μεθ’ ὑμῶν εἰμί πάσας τᾶς ἡμέρας ἕως τῆς συντελεί� ας τοῦ αἰῶνος»3. Οἱ Ἀπόστολοι ὑπηρέτησαν τὸν Χριστὸ μέχρι θανάτου, δέχτηκαν τὴ δωρεὰ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος κατὰ τὴν ἡμέρα τῆς Πεντηκοστῆς4 καὶ «ἀποτελοῦν ἐν Χριστῷ τὰ θεμέλια τῆς Ἐκκλη� σίας, ποὺ καλεῖται πλέον ‘‘ἀποστολική’’»5. 1 Ὁ τίτλος «Ἀπόστολος» δὲν ἀπονέμεται μόνο στοὺς δώδεκα Ἀποστόλους. Προσδίδεται ἐπίσης στὸν Παῦλο («ὁ Ἀπόστολος τῶν ἐθνῶν») καὶ στὸν εὐρύτερο κύκλο τῶν ἑβδομήντα μαθητῶν τοῦ Χριστοῦ («οἱ ἑβδομήκοντα Ἀπόστολοι»), βλ. Δ. Τσάμη, Ἁγιολογία τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, ἔκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 102. 2 Ἰωάν. 15, 16. 3 Ματθ. 28, 19-20. 4 Βλ. Πράξ. 2, 1-4. 5 Δ. Τσάμη, ὅ.π., σ. 102.
v 9
Στὸ παρὸν πόνημα, παρουσιάζουμε τὸ πρόσωπο τοῦ Ἀγίου Θωμᾶ, ἀξιοποιώντας κυρίως τὶς ὑπάρχουσες πηγές. Τὸ περιεχόμενο τοῦ βιβλίου διαιρεῖται σὲ δύο κεφάλαια. Στὸ πρῶτο κεφάλαιο, ἀσχολούμαστε μὲ τὸ βίο τοῦ Ἀποστόλου Θωμᾶ, ὁ ὁποῖος ὑπῆρξε ἕνας ἀπὸ τοὺς δώδεκα μαθητὲς τοῦ Χριστοῦ. Παραθέτουμε ἀρχικῶς τὰ κείμενα τῆς Χριστιανικῆς καὶ τῆς Ἀπόκρυφης γραμματείας, ἀπὸ τὰ ὁποία ἀντλοῦμε πληροφορίες γιὰ τὸν Ἀπόστολο Θωμᾶ. Μὲ βάση τὰ συγκεκριμένα κείμενα, παρουσιάζουμε τὸ βίο τοῦ Ἀποστόλου, ξεκινώντας ἀπὸ τὴν περίοδο ποὺ ἔζησε κοντὰ στὸν Χριστὸ καὶ δίνοντας ἔμφαση στὸ γεγονὸς τῆς ἀπιστίας καὶ τῆς Ψηλάφησης. Ἀναφερόμαστε ἀκολούθως στὸ ἱεραποστολικὸ ἔργο τοῦ Θωμᾶ καὶ ἑστιάζουμε τὸ ἐνδιαφέρον μας στὴ μετάβασή του στὶς Ἰνδίες καὶ στὴν ἱεραποστολικὴ δράση ποὺ ἀνέπτυξε στὴν παραπάνω περιοχή. Τὸ πρῶτο κεφάλαιο ὁλοκληρώνεται μὲ μία σύντομη ἀναφορὰ στὸ ἱεραποστολικὸ ἔργο τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας στὸ χῶρο τῶν Ἰνδιῶν σήμερα. Στὸ δεύτερο κεφάλαιο, παρουσιάζουμε τὸ ἱστορικὸ τῆς ἀνέγερσης τοῦ Ναοῦ τοῦ Ἀγίου Θωμᾶ στὴν Κοζάνη. Γιὰ τὴν καταγραφὴ τοῦ ἱστορικοῦ πλαισίου ἀξιοποιήθηκαν οἱ διηγήσεις τῶν πρωτεργατῶν τοῦ ναοῦ.
v 10
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄
ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΘΩΜΑ
I. Ο ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΘΩΜΑΣ ΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ 1. Στὴν Καινὴ Διαθήκη Τὸ ὄνομα «Θωμᾶς» προέρχεται ἀπὸ τὴν ἀραμαϊκὴ γλώσσα6. Ὁ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἀποδίδει στὸν Ἀπόστολο Θωμᾶ τὸ χαρακτηρισμὸ «Δίδυμος»7, ὁ ὁποῖος ἀποτελεῖ τὴν ἑλληνικὴ ἀπόδοση τοῦ ἀραμαϊκοῦ ὀνόματος τοῦ Θωμᾶ8. Ὁ Θωμᾶς εἶναι ἕνας ἀπὸ τοὺς δώδεκα Ἀποστόλους τοῦ Χριστοῦ. Τὰ ὀνόματα τῶν Ἀποστόλων ἀναφέρονται στὰ συνο-
6 Βλ. Ἀπ. Γλαβίνα, Ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας, τεύχ. Α’, ἔκδ. Ὑπηρεσία δημοσιευμάτων Ἀ.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 1995, σ. 55. 7 Βλ. Ἰωάν. 11,16. 20,24. 21,2. 8 Βλ. J. Davis, Dictionary of the Bible, Pickering & Inglis Ltd., London 1972, σ. 820.
v 11
πτικὰ Εὐαγγέλια9 καὶ στὶς Πράξεις τῶν Ἀποστόλων10. Σύμφωνα μὲ τὶς σχετικὲς διηγήσεις τῶν παραπάνω βιβλίων τῆς Καινῆς Διαθήκης, οἱ δώδεκα Ἀπόστολοι ἦταν: α) ὁ Σίμων Πέτρος, β) ὁ Ἀνδρέας, γ) ὁ Ἰάκωβος, δ) ὁ Ἰωάννης, ε) ὁ Φίλιππος, στ) ὁ Βαρθολομαῖος, ζ) ὁ Θωμᾶς, η) ὁ Ματθαῖος, θ) ὁ Ἰάκωβος τοῦ Ἀλφαίου, ι) ὁ Θαδδαῖος, ια) ὁ Σίμων ὁ Κανανίτης ἢ Ἰούδας Ἰακώβου καὶ ιβ) ὁ Ἰούδας ὁ Ἰσκαριώτης. Τὸ ὄνομα τοῦ Θωμᾶ ἀναφέρεται πάντοτε στὴ δεύτερη τετράδα τῶν δώδεκα μαθητῶν. Ἀναλυτικότερα: Στὸ Εὐαγγέλιο τοῦ Ματθαίου, ὁ Θωμᾶς ἀναφέρεται ἕβδομος κατὰ σειρά: 5ος. Φίλιππος, 6ος. Βαρθολομαῖος, 7ος. Θωμᾶς, 8ος. Ματθαῖος. Στὸ Εὐαγγέλιο τοῦ Μάρκου, ὁ Θωμᾶς ἀναφέρεται ὄγδοος κατὰ σειρά: 5ος. Φίλιππος, 6ος. Βαρθολομαῖος, 7ος. Ματθαῖος, 8ος. Θωμᾶς. Στὸ Εὐαγγέλιο τοῦ Λουκᾶ, ὁ Θωμᾶς ἀναφέρεται ὄγδοος κατὰ σειρά: 5ος. Φίλιππος, 6ος. Βαρθολομαῖος, 7ος. Ματθαῖος, 8ος. Θωμᾶς. Στὶς Πράξεις τῶν Ἀποστόλων, ὁ Θωμᾶς ἀναφέρεται ἕκτος κατὰ σειρά: 5ος. Φίλιππος, 6ος. Θωμᾶς, 7ος. Βαρθολομαῖος, 8ος. Ματθαῖος. Οἱ συνοπτικοὶ Εὐαγγελιστές, (δηλαδὴ ὁ Ματθαῖος, ὁ Μάρκος καὶ ὁ Λουκᾶς), μνημονεύουν ἁπλῶς τὸν Θωμᾶ στὸν κύκλο τῶν δώδεκα Ἀποστόλων, χωρὶς ὅμως νὰ κάνουν συγκεκριμένη ἀναφορὰ στὴ δράση του. Ὁ Ἰωάννης εἶναι ὁ μόνος Εὐαγγελιστὴς ποὺ ἀναφέρεται λεπτομερῶς στὴ δράση τοῦ Ἀποστόλου: Στὸ τέταρτο Εὐαγγέλιο, ὁ Ἰωάννης περιγράφει τὸ γεγονὸς τῆς ἀπιστίας καὶ τῆς Ψηλαφήσεως τοῦ Θωμᾶ μετὰ τὴν Ἀνάστα-
v 12
9 Βλ. Ματθ. 10, 2-4. Μάρκ., 3, 16-19. Λουκ. 6, 14-16. 10 Βλ. Πράξ. 1, 13.
ση11. Κατὰ τὸν Εὐαγγελιστή, ὁ Χριστός μετὰ τὴν Ἀνάσταση ἐμφανίστηκε ἀκόμα μία φορᾶ μπροστὰ στὸν Θωμᾶ στὶς ὄχθες τῆς λίμνης τῆς Τιβεριάδας12. Ἐπιπροσθέτως, καί σὲ ἀνύποπτο χρόνο, ὁ Ἰωάννης ἀποκαλύπτει ὁρισμένες ἀκόμα πτυχὲς τοῦ χαρακτήρα τοῦ Ἀποστόλου, ὅπως στὴν περίπτωση τῆς ἐπιθυμίας τοῦ Θωμᾶ νὰ μεταβεῖ μαζὶ μὲ τὸν Ἰησοῦ στὴν Βηθανία, ἔστω καὶ μὲ τίμημα τὴ ζωὴ του13, ἢ στὴν περίπτωση τῆς ἐρώτησης τοῦ Θωμᾶ πρὸς τὸν Ἰησοῦ γύρω ἀπὸ τὴν ὁδὸ ποὺ καλοῦνται οἱ Μαθητὲς νὰ ἀκολουθήσουν μαζὶ Του14. Ἡ μνημόνευση τοῦ Θωμᾶ στὸ βιβλίο τῶν Πράξεων εἶναι περιορισμένη. Ὁ Θωμᾶς ἀναφέρεται μόνο στὸν κατάλογο τῶν δώδεκα Ἀποστόλων15. Ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα, δὲν μᾶς δίνεται καμία συγκεκριμένη πληροφορία γιὰ τὸ πρόσωπό του. 2. Σὲ Πατέρες καὶ ἐκκλησιαστικοὺς συγγραφεῖς Οἱ πληροφορίες ποὺ ἀντλοῦμε γιὰ τὸν Ἀπόστολο Θωμᾶ ἀπὸ Πατέρες καὶ ἐκκλησιαστικοὺς συγγραφεῖς, μποροῦν νὰ κατηγοριοποιηθοῦν ὡς ἑξῆς: i) Πληροφορίες ἀπὸ ἱστορικούς: Συγγραφεῖς ἱστοριογράφοι μᾶς παρέχουν πληροφορίες γιὰ τὴ δράση τοῦ Θωμᾶ ὅσον ἀφορᾶ τὴ διάδοση τοῦ Εὐαγγελίου στὶς Ἰνδίες16 καὶ στὴν Ἔδεσσα τῆς Συρίας17. 11 Βλ. Ἰωάν. 20, 24-29. 12 Βλ. Ἰωάν. 21, 1-14. 13 Βλ.. Ἰωάν. 11, 7-16. 14 Βλ.. Ἰωάν. 14, 1-7. 15 Βλ.. Πράξ. 1, 13. 16 Βλ. Νικηφόρου Κάλλιστου, Ἐκκλησιαστική Ἰστορία 2, PG 145, 861D-864A. 17 Βλ. Ευσεβίου Καισαρείας, Ἐκκλησιαστική Ἰστορία 1, PG 20, 120B-129A.
v 13
ii) Πληροφορίες ἀπὸ ὑπομνηματιστὲς τῆς Καινῆς Διαθήκης: Ἡ ἰωάννεια διήγηση γύρω ἀπὸ τὴν ἀπιστία καὶ τὴν Ψηλάφηση τοῦ Θωμᾶ ἔχει προσελκύσει τὸ ἐνδιαφέρον ἀρκετῶν ὑπομνηματιστῶν, ὅπως τοῦ Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου18, τοῦ Κυρίλλου Ἀλεξανδρείας19, τοῦ Θεοφάνη Κεραμέως20, τοῦ Θεοφύλακτου Βουλγαρίας21 καὶ τοῦ Εὐθυμίου Ζυγαβηνοῦ22. iii) Πληροφορίες ἀπὸ συγγραφεῖς ἐγκωμιαστικῶν λόγων: Στήν κατηγορία αὐτή ἀνήκουν πρωτίστως οἱ ἐκκλησιαστικοί συγγραφείς καὶ Πατέρες ποὺ συνέταξαν ἐγκωμιαστικὸ λόγο γιὰ τὸν Ἀπόστολο Θωμᾶ, ὅπως εἶναι ὁ Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος23 καὶ ὁ Νικήτας Παφλαγών24. Στὸ σημεῖο αὐτό ἀπλῶς σημειώνουμε ὅτι ὁ πρῶτος ἐπικεντρώνει τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ στὸ γεγονὸς τῆς ἀπιστίας καὶ τῆς Ψηλάφησης, ἐνῶ ὁ δεύτερος δίνει ἔμφαση στὴν ἱεραποστολικὴ δράση τοῦ Θωμᾶ στὶς Ἰνδίες. Στὴν ἴδια κατηγορία ἐντοπίζουμε δευτερευόντως τοὺς ἐκκλησιαστικοὺς συγγραφεῖς καὶ Πατέρες ποὺ ἀναφέρονται ἔμμεσα στὸν Ἅγιο Θωμᾶ μέσω ἐγκωμιαστικῶν λόγων τους σὲ ἄλλες ἑορτές. Σὲ αὐτοὺς ἐντάσσονται οἱ Ἰωάννης Δαμασκηνός25 καί
v 14
18 Βλ. Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Ὑπόμνημα εἰς τόν ἅγιον Ἰωάννην τόν ἀπόστολον καί εὐαγγελιστήν: Ομιλία 87, PG 59, 473-474. 19 Βλ. Κυρίλλου Ἀλεξανδρείας, Ἐρμηνεία εἰς τό κατά Ἰωάννην Εὐαγγέλιον, PG 74, 717D-736D. 20 Βλ. Θεοφάνους Κεραμέως, Εἰς τό ἔννατον Εωθινόν 35, PG 132, 681A-689C. 21 Βλ. Θεοφύλακτου Βουλγαρίας, Ἐρμηνεία εἰς τό κατά Ἰωάννην Εὐαγγέλιον, PG 124, 300A-301C. 22 Βλ. Εὐθυμίου Ζυγαβηνού, Ἐρμηνεία τοῦ κατά Ἰωάννην Εὐαγγελίου, PG 129, 1488A-1489C. 23 Βλ. Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς τόν ἅγιον ἀπόστολον Θωμᾶν, PG 59, 681-688. 24 Βλ. Νικήτα Παφλαγόνος, Εἰς τόν ἅγιον καί πανεύφημον ἀπόστολον Θωμᾶν, PG 105, 128B-145C. 25 Βλ. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Λόγος εἰς τὴν κοίμησιν τῆς Θεοτόκου 2, PG 96, 748A-749C.
Δαμασκηνός Στουδίτης26, οἱ ὁποῖοι σὲ ἐγκωμιαστικὸ λόγο τους γιὰ τὴν Κοίμηση τῆς Θεοτόκου καὶ τὴ Μετάστασή της, συνδέουν τὴν ἀποκάλυψη αὐτοῦ τοῦ γεγονότος μὲ τὴν καθυστερημένη ἄφιξη τοῦ Ἀποστόλου Θωμᾶ, ποὺ ἀποτέλεσε τὴν αἰτία τῆς διαπίστωσης τοῦ κενοῦ μνήματος τῆς Παναγίας. iv) Πληροφορίες ἀπὸ Μηνολόγια καὶ Συναξάρια: Τέλος, σημαντικὲς πληροφορίες γιὰ τὴ σχέση τοῦ Ἀποστόλου Θωμᾶ μὲ τὸ γεγονὸς τῆς Μεταστάσεως τῆς Θεοτόκου ἀντλοῦμε ἀπὸ τὸ Βασιλειανὸ Μηνολόγιο27 καὶ ἀπὸ τούς Συναξαριστὲς28.
II. Ο ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΘΩΜΑΣ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΡΥΦΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ Τὸ ἱεραποστολικὸ ἔργο τοῦ Ἀγίου Θωμᾶ εἶναι σὲ ἐμᾶς γνωστὸ κυρίως ἀπὸ τὴν Ἀπόκρυφη γραμματεία καὶ εἰδικότερα ἀπὸ τὰ Ἀπόκρυφα τῆς Καινῆς Διαθήκης. «“Ἀπόκρυφα χριστιανικὰ κείμενα” ἢ “Ἀπόκρυφα τῆς Κ.Δ.” κατ’ ἀντιδιαστολὴ πρὸς τὰ “Ἀπόκρυφα τῆς Π.Δ.”, ὀνομάζο� 26 Βλ. Δαμασκηνοῦ Στουδίτου, Θησαυρός, ἔκδ. Ρηγόπουλου, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 193-194. 27 Βλ. Βασιλείου Α’, Μηνολόγιον Ἑλληνικὸν, PG 117, 585AB. 28 Βλ. ἐνδεικτικά Δ. Τσάμη, Θεομητερικόν, τόμ. Δ’, ἔκδ. Ὀρθόδοξη Χριστιανική Ἀδελφότητα «Λυδία», Θεσσαλονίκη 2003, σ. 384-385. Πρβλ. Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἀγιορείτου (μον.), Συναξαριστὴς τῶν Δώδεκα μηνῶν, τόμ. 6ος, ἔκδ. Ὀρθόδοξος Κυψέλη, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 218.
v 15
νται διάφορα ἀνώνυμα ἢ ψευδεπίγραφα χριστιανικὰ κείμενα, γραμμένα ἀπὸ τὸν 2ο αἰώνα καὶ ἑξῆς ποὺ δὲν συμπεριλαμ� βάνονται στὸν “κανόνα” τῆς Κ.Δ.29 ἀλλὰ ἀναγιγνώσκονται ἁπλῶς ἢ ἀπορρίπτονται ἀπὸ τοὺς ἐκκλησιαστικοὺς συγγρα� φεῖς τῶν πρώτων αἰώνων»30. Τὰ Ἀπόκρυφα βιβλία τῆς Καινῆς Διαθήκης διακρίνονται, «ἀπὸ πλευρᾶς φιλολογικοῦ εἴδους», σέ Εὐαγγέλια, Πράξεις, Ἐπιστολές, Ἀποκαλύψεις, Διαλόγους, Ἐρωτήσεις κτλ.. Γράφτηκαν εἴτε ἀπὸ αἱρετικοὺς εἴτε ἀπὸ εὐσεβεῖς Χριστιανούς. Οἱ πρῶτοι τὰ ἔγραψαν γιὰ νὰ προωθήσουν τὶς ἀπόψεις τῆς αἵρεσής τους, ἐνῶ οἱ δεύτεροι τὰ ἔγραψαν γιὰ νὰ δώσουν πρόσθετες πληροφορίες γιὰ τὸν Χριστό, τὴν Παναγία, τοὺς Ἀποστόλους κτλ.31. Ἡ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας, ἡ ἐκκλησιαστικὴ τέχνη καὶ λατρεία, τὸ χριστιανικὸ ἑορτολόγιο καὶ ἡ λαϊκὴ εὐσέβεια ἔχουν δεχτεῖ πολλὲς ἐπιρροὲς ἀπὸ τὶς πληροφορίες τῶν Ἀπόκρυφων βιβλίων τῆς Καινῆς Διαθήκης32. Εἰδικότερα, ἡ παράδοση γύρω ἀπὸ τὴν ἱεραποστολικὴ δρά-
v 16
29 Μὲ τὸν ὄρο «Κανόνας τῆς Καινῆς Διαθήκης» ἐννοοῦμε τὸ σύνολο τῶν βιβλίων τῆς Καινῆς Διαθήκης, τὸ ὁποῖο ἀναγνωρίζεται ἀπὸ τὴν Ἐκκλησία ὡς «Ἁγία Γρα� φή». Τὰ βιβλία αὐτὰ χαρακτηρίζονται καὶ ὡς «κανονικά» καὶ μὲ τὸν ὄρο αὐτὸ διακρίνονται ἀπὸ ἄλλα χριστιανικὰ ἢ ἀπόκρυφα κείμενα ποὺ δὲν ἐντάσσονται στὸν Κανόνα τῆς Καινῆς Διαθήκης. Ἡ ἱστορία τῆς διαμόρφωσης τοῦ Κανόνα τῆς Καινῆς Διαθήκης εἶναι μεγάλη καὶ ὁλοκληρώνεται μὲ τὴν 39η Ἑορταστικὴ Ἐπιστολὴ τοῦ Μεγάλου Ἀθανασίου στὰ 367 μ. Χ.. Μὲ τὴν Ἐπιστολὴ αὐτή, ὁ Μέγας Ἀθανάσιος ἀναφέρει ὡς κανονικὰ τὰ 27 βιβλία ποὺ συγκροτοῦν τὴν Καινὴ Διαθήκη (Εὐαγγέλια Ματθαίου, Μάρκου, Λουκᾶ καὶ Ἰωάννη, Πράξεις τῶν Ἀποστόλων, δεκατέσσερις Ἐπιστολὲς τοῦ Παύλου, ἑπτὰ Καθολικὲς Ἐπιστολὲς καὶ Ἀποκάλυψη τοῦ Ἰωάννη). Γιά περισσότερες πληροφορίες γύρω ἀπὸ τὸν Κανόνα τῆς Καινῆς Διαθήκης, βλ. Ἰωάν. Καραβιδόπουλου, Εἰσαγωγὴ στὴν Καινὴ Δι� αθήκη, ἔκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 95-119. 30 Ἰωάν. Καραβιδόπουλου, ὅ.π., σ. 471. 31 Βλ. Ἰωάν. Καραβιδόπουλου, Εἰσαγωγὴ στὴν Καινὴ Διαθήκη, σ. 472-474. 32 Βλ. Ἰωάν. Καραβιδόπουλου, ὅ.π., σ. 474-475.
ση τοῦ Θωμᾶ, ἔχει τροφοδοτηθεῖ σὲ μεγάλο βαθμὸ ἀπὸ τίς Ἀπόκρυφες Πράξεις Θωμᾶ, στίς ὁποῖες (ἐκτὸς τῶν ἄλλων) ὁ Θωμᾶς ἀποκαλεῖται «Δίδυμος τοῦ Χριστοῦ». Σέ ὁλόκληρο τό ἀπόκρυφο κείμενο βέβαια, ὁ παραπάνω χαρακτηρισμός νοεῖται ὄχι μέ τή φυσική ἀλλά μέ τήν πνευματική του ἔννοια33. 1. Πράξεις Θωμᾶ Οἱ Πράξεις Θωμᾶ ἀναφέρονται στὸ ἱεραποστολικὸ ἔργο τοῦ Ἀποστόλου Θωμᾶ στὶς Ἰνδίες καὶ ἀποτελοῦνται ἀπὸ δεκατρία ἐπεισόδια. Τὸ ἔργο αὐτὸ ξεκινάει μὲ τὴ διεξαγωγὴ κλήρωσης μεταξὺ τῶν δώδεκα Ἀποστόλων, σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία ὁ Θωμᾶς κληρώθηκε νὰ ταξιδέψει πρὸς τὶς Ἰνδίες, γιὰ νὰ κηρύξει τὸ Εὐαγγέλιο. Παρὰ τοὺς ἀρχικοὺς ἐνδοιασμούς του, ὁ Ἀπόστολος θὰ ταξιδέψει στὶς Ἰνδίες, θὰ βαπτίσει χριστιανὸ τὸ βασιλιὰ τῶν Ἰνδιῶν Γκουντάφορο καὶ θὰ ἀναπτύξει ἔντονη ἱεραποστολικὴ δράση. Τὸ βιβλίο ὁλοκληρώνεται μὲ τὸ μαρτύριο τοῦ Ἀγίου Θωμᾶ ἀπὸ τοὺς στρατιῶτες τοῦ βασιλιὰ Μισδαίου. Ἡ ἀξιοπιστία τῶν Πράξεων Θωμᾶ ἀμφισβητήθηκε ἔντονα, καθὼς στὶς διηγήσεις τοῦ ἔργου αὐτοῦ ἐντοπίζονται ἐπιδράσεις αἱρετικῶν ἰδεῶν καὶ διδασκαλιῶν34. Ἀνεξάρτητα ὅμως ἀπὸ τὶς ἐπιδράσεις αὐτές, ἡ σύγχρονη ἔρευνα ἔχει ἀποδείξει πὼς οἱ Πράξεις Θωμᾶ δὲν στεροῦνται «ἱστορικῆς ἀλήθειας» καὶ γιὰ τὸ λόγο αὐτό, κανεὶς δὲν μπορεῖ νὰ ἀμφισβητήσει τὸ γεγονὸς τῆς 33 Βλ. Ἰωάν. Καραβιδόπουλου, «Πράξεις Θωμᾶ: Εἰσαγωγή», Ἀπόκρυφα χριστια� νικὰ κείμενα: Β΄ Ἀπόκρυφες Πράξεις Ἐπιστολές Ἀποκαλύψεις, ἔκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 233. 34 Βλ. Π. Χρήστου, Ἑλληνική Πατρολογία, τόμ. Β’, ἐκδ. Πατριαρχικόν Ἵδρυμα Πατερικῶν μελετῶν, Θεσσαλονίκη 1978, σ. 338-339.
v 17
μετάβασης τοῦ Ἁγίου Θωμᾶ στὶς Ἰνδίες35. Ἐξάλλου, ἡ ἱεραποστολικὴ δράση τοῦ Θωμᾶ στὴ χώρα τῶν Ἰνδιῶν μνημονεύεται, ἐκτὸς ἀπὸ τὶς Πράξεις Θωμᾶ, καὶ ἀπὸ πολλοὺς Πατέρες καὶ ἐκκλησιαστικοὺς συγγραφεῖς, ὅπως τὸν Κλήμεντα Ρώμης36, τὸν Νικήτα Παφλαγόνα37 καὶ τὸν Νικηφόρο Κάλλιστο38, ἐνῶ ὁ Ἰππόλυτος Ρώμης συμπληρώνει ὅτι ὁ Ἀπόστολος Θωμᾶς μαρτύρησε καὶ τάφηκε στὴν Ἰνδία39. Τέλος, πολλές προφορικές παραδόσεις ἀναφέρονται στὴν παρουσία τοῦ Θωμᾶ στὶς Ἰνδίες: Στό Ἰσλαμαμπάντ ὑπάρχει ἕνα χωριὸ ποὺ ὀνομάζεται «Gartoma». Ἡ ὀνομασία αὐτή σημαίνει στὰ ἰνδικά «Ἡ εὐεργεσία τοῦ Θωμᾶ» και πιστεύεται πὼς τὸ χωριὸ αὐτό ὀφείλει τὴ σωτηρία του στὸν ἐν λόγῳ Ἀπόστολο40. Ἐπίσης, οἱ Χριστιανοὶ τῶν Ἰνδιῶν, ποὺ εἶναι γνωστοὶ καὶ ὡς «Χριστιανοὶ τοῦ Ἁγίου Θωμᾶ», πιστεύουν πὼς ὁ Ἀπόστολος ἔφτασε στίς Ἰνδίες μὲ πλοῖο, ἵδρυσε εκεί πολλὲς ἐκκλησίες καὶ μαρτύρησε περίπου τὸ 72 μ.Χ.. Λέγεται μάλιστα πὼς τὸ μνῆμα τοῦ Ἀγίου Θωμᾶ βρίσκεται κοντὰ στὸ Μαδράς41.
2. Εὐαγγέλιο Θωμᾶ, Ἀποκάλυψη Θωμᾶ, Βιβλίο Θωμᾶ Τά ὑπόλοιπα Ἀπόκρυφα κείμενα ποὺ ἀποδίδονται στὸν
v 18
35 Βλ. Δ. Βασιλειάδη, «Ὁ Απόστολος Θωμᾶς στήν Ἰνδία», ΘΕΟΣ & ΘΡΗΣΚΕΙΑ, τεύχ. 10 (2000), σ. 117-118. Πρβλ. T. V. Philip, East of the Euphrates: Early Christianity in Asia, CSS & ISPCK, Delhi 1998, σ. 99. 36 Βλ. Κλήμεντος Ρώμης, Constitutiones Apostolicae II, PG 1, 754C. 37 Βλ. Νικήτα Παφλαγόνος, ὅ.π., PG 105, 136B-145C. 38 Βλ. Νικηφόρου Κάλλιστου, ὅ.π., PG 145, 861D-864A. 39 Βλ. Ἰππολύτου Ρώμης, Hippolyti de Duodecim Apostolis, PG 10, 953A. 40 Βλ. Δ. Βασιλειάδη, ὅ.π., σ. 119. 41 Βλ.. T. V. Philip, ὅ.π., σ. 94.
Ἅγιο Θωμᾶ, διακρίνονται ἀπὸ τήν ἐπίδραση αἱρετικῶν (κυρίως γνωστικῶν42) διδασκαλιῶν και δὲν μᾶς παρέχουν πληροφορίες γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὴ δράση τοῦ Ἀποστόλου. Εἰδικότερα: Τὸ Γνωστικὸ κατὰ Θωμᾶν Εὐαγγέλιο ἀποτελεῖται ἀπὸ μία σειρὰ 114 ρήσεων τοῦ Χριστοῦ, ποὺ καταγράφονται ἀπὸ τὸ «Δίδυμο Ἰούδα Θωμᾶ». Τὸ Εὐαγγέλιο αὐτὸ διαφέρει, ὡς πρὸς τὴ δομή του, ἀπὸ τὰ ὑπόλοιπα, διότι ἀπαρτίζεται ἀποκλειστικὰ ἀπὸ λόγια τοῦ Χριστοῦ, χωρὶς νὰ ἔχει καθόλου ἀφηγηματικὸ χαρακτήρα (π.χ. ἀπουσιάζουν διηγήσεις γύρω ἀπὸ τὰ θαύματα, τὸ Πάθος ἢ τὴν Ἀνάσταση)43. Ἀπὸ τὴν ἄλλη, ὁ Ἀπόστολος Θωμᾶς φέρεται ὡς συγγραφέας τοῦ Εὐαγγελίου τῆς παιδικῆς ἡλικίας τοῦ Χριστοῦ, τὸ ὁποῖο ἀναφέρεται στὴν παιδικὴ ἡλικία τοῦ Ἰησοῦ ἀπὸ τὰ πέντε μέχρι τὰ δώδεκα χρόνια Του. Τὸ Εὐαγγέλιο αὐτὸ ἔχει γνωστικὲς ἐπιδράσεις καὶ σώζεται σὲ πολλὲς παραλλαγές, στὶς ὁποῖες ὁ συγγραφέας Θωμᾶς συστήνεται εἴτε ὡς «Ἅγιος Ἀπόστολος», εἴτε ὡς «Ἰσραηλίτης φιλόσοφος»44. Τέλος, ὑπάρχουν δυὸ Ἀπόκρυφα κείμενα, τὰ ὁποῖα ἀντανακλοῦν διδασκαλίες τῶν Γνωστικῶν καὶ ἀποδίδονται στὸν Ἀπόστολο Θωμᾶ. Τὸ πρῶτο εἶναι ἡ Ἀποκάλυψη Θωμᾶ, στὴν ὁποία ὁ Χριστὸς ἀποκαλύπτει στὸν Ἀπόστολο ὅλα ὅσα θὰ συμβοῦν κατὰ τὶς ἑπτὰ ἔσχατες ἡμέρες45, ἐνῶ τὸ δεύτερο κείμενο εἶναι 42 Ὁ Γνωστικισμὸς ἦταν μία αἵρεση ποὺ δημιούργησε πολλὰ καὶ μεγάλα προβλήματα στὴν ἀρχέγονη Ἐκκλησία ἀπὸ τὴν ἀποστολικὴ ἐποχὴ μέχρι τὸν τρίτο αἰώνα μ.Χ.. .Χ.. Χ.... Γιά τοὺς κύριους ἐκπροσώπους αὐτῆς τῆς αἵρεσης (Μαρκίωνας, Μαρκίωνας,, Μοντανός, Μάνης κ.ἅ.), βλ. Ἄπ. Γλαβίνα, ὅ.π., σ. 241-342. 43 Βλ.. Ἰωάν.. Καραβιδόπουλου,, «Γνωστικὸ Γνωστικὸ Εὐαγγέλιο Θωμᾶ:: Εἰσαγωγή», », Ἀπόκρυ� φα χριστιανικὰ κείμενα: Α’ Ἀπόκρυφα Εὐαγγέλια, ἔκδ.. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 301. 44 Βλ. Δ. Πασσάκου, «Εὐαγγέλιο Θωμᾶ», Ἀπόκρυφα χριστιανικὰ κείμενα: Α’ Ἀπό� κρυφα Εὐαγγέλια, ἔκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 76-79. 45 Βλ. Π. Χρήστου, Ἑλληνική Πατρολογία, τόμ. Β’, σ. 337.
v 19
τὸ Βιβλίο τοῦ Θωμᾶ, στὸ ὁποῖο ὁ Κύριος συνομιλεῖ μὲ τὸν Ἀπόστολο καὶ τοῦ ἀποκαλύπτει μία σειρὰ μυστικῶν διδασκαλιῶν46. Ἔχοντας ὡς βάση τὶς διηγήσεις τῶν παραπάνω πηγῶν, θὰ ἐπιχειρήσουμε στὴ συνέχεια νὰ παρουσιάσουμε τὸ βίο τοῦ Ἀγίου Ἀποστόλου Θωμᾶ:
ΙΙΙ. ΣΧΗΜΑ ΒΙΟΥ ΤΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΘΩΜΑ 1. Ἡ καταγωγὴ καὶ τὸ ἐπάγγελμά του Ὁ Ἀπόστολος Θωμᾶς καταγόταν «ἀπὸ Ἀντιοχείας»47. Ὁ πατέρας τοῦ ὀνομαζόταν Διοφάνης, ἡ μητέρα τοῦ Ρώα καὶ ἡ ἀδελφή του Λυσία48. Ὁ Κλήμης Ρώμης ἀναφέρει κάποιον Ἐλιέζερο ὡς δίδυμο ἀδερφὸ τοῦ Θωμᾶ49. Μολονότι δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ἀποφανθοῦμε γιὰ τὴν πραγματικότητα ἢ μὴ τῆς παραπάνω ἐκδοχῆς, εἶναι σίγουρο ὅτι ὁ ἰωάννειος χαρακτηρισμὸς τοῦ Ἀγίου Θωμᾶ ὡς «Διδύμου» ἐνισχύ-
v 20
46 Βλ. Π. Χρήστου, ὅ.π., σ. 273. 47 Ανωνύμου, Πασχάλιον Χρονικόν, PG 92, 1076A. Γιά τήν πόλη τῆς Ἀντιόχειας, βλ. Δ. Τσάμη, Μητερικόν, τόμ. Ε’, ἔκδ. Ἱ. Μ. Ζωοδόχου Πηγής- Χρυσοπηγής- Χανίων, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 190 ὑποσ. 1.: «Εἴκοσι ὀκτὼ πόλεις τῆς Ἀσίας ἔφεραν τὸ ὄνομα Ἀντιόχεια καὶ εἶχαν ἱδρυθεῖ ἀπὸ τόν Σέλευκο Α΄ τόν Νικάνορα (312-280 π.Χ.) καὶ ἀπὸ τόν γιὸ του Ἀντίοχο Α΄ Σω� τήρα (280-261 π.Χ.)». 48 Βλ. Κλήμεντος Ρώμης, Constitutiones Apostolicae II, PG 1, 755D-756B. Πρβλ. Ανωνύμου, Πασχάλιον Χρονικόν, PG 92, 1076A. 49 Βλ. Κλήμεντος Ρώμης, Clementina, PG 2, 77B.
ει τὸν ἰσχυρισμὸ πὼς ὁ Θωμᾶς εἶχε δίδυμο ἀδερφὸ ἢ ἀδερφή. Τὸ ἐπάγγελμα τοῦ Θωμᾶ ἦταν οἰκοδόμος. Ἡ ἄποψη αὐτὴ στηρίζεται στὶς Πράξεις Θωμᾶ σύμφωνα μὲ τὶς ὁποῖες, ὁ Ἀπόστολος ταξίδεψε στὶς Ἰνδίες, γιὰ νὰ χτίσει τὸ παλάτι τοῦ βασιλιὰ τῶν Ἰνδιῶν. Ἡ στιχομυθία μεταξὺ τοῦ Ἀγίου Θωμᾶ καὶ τοῦ ἐμπόρου Ἀμπᾶν, εἶναι σαφής: Ὅταν ὁ Ἀμπᾶν ρώτησε τὸν Ἀπόστολο: «Τί δουλειὰ ξέρεις νὰ κάνεις;», ὁ Θωμᾶς ἀπάντησε: «Μπορῶ νὰ κατασκευάσω μὲ ξύλο, ἄροτρα, ζυγαριές, βούκεντρα, πλοῖα, κουπιά, κατάρ� τια καὶ τροχαλίες. Μὲ τὴν πέτρα μπορῶ νὰ κατασκευάσω κολῶνες, ναοὺς καὶ παλάτια βασιλικά»50. Ἡ ἄποψη σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία τὸ ἐπάγγελμα τοῦ Θωμᾶ ἦταν ψαράς51, (ἐξαιτίας τῆς ἰωάννειας διήγησης γιὰ τὴ θαυμαστὴ ἁλιεία τῶν μαθητῶν μετὰ τὴν Ἀνάσταση52), δὲν φαίνεται νὰ ἀνταποκρίνεται στὴν πραγματικότητα53. 2. Ἡ κλήση καὶ ἡ βάπτισή του Ὅπως ἔχουμε ἤδη ἀναφέρει, ὁ Ἰωάννης εἶναι ὁ μόνος Εὐαγγελιστὴς ποὺ κάνει ἰδιαίτερη ἀναφορὰ στὴ δράση τοῦ Θωμᾶ. Ὡστόσο, ὁ Ἰωάννης δὲν μᾶς δίνει συγκεκριμένες πληροφορίες γιὰ τὴν κλήση τοῦ Θωμᾶ ἀπὸ τὸν Χριστό. Στὸ τέταρτο Εὐαγγέλιο, περιγράφεται ἡ κλήση τοῦ Ἀνδρέα καὶ τοῦ Πέτρου καὶ ἀκολουθεῖ ἡ κλήση τοῦ Φιλίππου καὶ τοῦ Ναθαναὴλ (ἢ Βαρθολομαίου)54. 50 Βλ. Πράξεις Θωμᾶ 1, 3. 51 Βλ. Π. Χρήστου, «Θωμᾶς: Ὁ Ἀπόστολος», ΘΗΕ, τόμ. 6ος, Ἀθῆναι 1965, σ. 573. 52 Βλ. Ἰωάν. 21, 1-14. 53 Βλ. Ἀπ. Γλαβίνα, ὅ.π., σ. 56. 54 Βλ. Ἰωάν. 1, 40-51.
v 21
Ἡ κλήση τοῦ Ἰωάννη (καὶ λογικά τοῦ Ἰακώβου) δηλώνεται ἐμμέσως55, καθὼς ὁ Ἰωάννης πρέπει νὰ εἶναι ὁ ἕνας, (ὁ ἀνώνυμος), ἀπὸ τοὺς δυὸ μαθητές, (ὁ ἄλλος ἦταν ὁ Ἀνδρέας), ποὺ ἀκολούθησαν τὸν Χριστό μετὰ τὴν προτροπὴ τοῦ Ἰωάννη τοῦ Προδρόμου56. Πιθανότατα, ἡ κλήση τοῦ Θωμᾶ συνέβη ἀμέσως μετὰ τὴν κλήση τῶν ἕξι παραπάνω μαθητῶν. Κατά συνέπεια, ὁ Θωμᾶς κλήθηκε ἀπὸ τὸν Χριστὸ ἕβδομος στὴ σειρὰ ἢ ὄγδοος, (μετὰ ἀπὸ τὸν Ματθαῖο), ἂν λάβουμε ὑπ’ ὄψιν καὶ τοὺς καταλόγους τῶν Ἀποστόλων στὰ συνοπτικὰ Εὐαγγέλια. Ὁ Ἀπόστολος Θωμᾶς, ὅπως καὶ οἱ λοιποὶ Ἀπόστολοι, εἶχε δεχτεῖ τὸ «εἰσαγωγικό» βάπτισμα τοῦ Ἰωάννη τοῦ Προδρόμου καὶ ἀκολούθως δέχτηκε τὴ δωρεὰ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος κατὰ τὴν Πεντηκοστή. Ὡστόσο, σύμφωνα μὲ ἐκκλησιαστικὲς μαρτυρίες τῆς πρωτοχριστιανικῆς περιόδου, ὁ Θωμᾶς φαίνεται ὅτι δέχτηκε τὸ βάπτισμα, ὅπως καὶ οἱ λοιποὶ Ἀπόστολοι, ἀπὸ τὸν Ἀπόστολο Ἀνδρέα, τὸν Ἀπόστολο Ἰάκωβο καὶ τὸν Ἀπόστολο Ἰωάννη, οἱ ὁποῖοι εἶχαν βαπτιστεῖ ἀπὸ τὸν Ἀπόστολο Πέτρο. Σύμφωνα μὲ τὶς ἴδιες μαρτυρίες, ὁ Πέτρος ἦταν ὁ μόνος Ἀπόστολος ποὺ δέχτηκε τὸ βάπτισμα ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Χριστό μετὰ τὴν Ἀνάσταση57. 3. Ὁ ρόλος τοῦ Θωμᾶ στὶς περιοδεῖες τοῦ Χριστοῦ Ὁ Θωμᾶς, ἀμέσως μετὰ τὴν κλήση του, ἀκολουθεῖ τὸν Χριστὸ μαζὶ μὲ τοὺς ὑπόλοιπους Ἀποστόλους. Στὸ Εὐαγγέλιο
v 22
55 Βλ. Ἰωάν. 1, 35-39. 56 Βλ. Ἀπ. Γλαβίνα, ὅ.π., σ. 45-46. 57 Γιά περισσότερα στοιχεῖα γύρω ἀπό το ζήτημα τῆς βάπτισης τῶν δώδεκα Ἀποστόλων, βλ. Ἐμμ. Δουνδουλάκη, «Μαρτυρίες γιά τή βάπτιση τῶν Ἀποστόλων στή χριστιανική γραμματεία», ΚΟΙΝΩΝΙΑ, τεύχ. 4 (2001), σ. 416-419.
τοῦ Ἰωάννη μάλιστα, ὁ ρόλος τοῦ Θωμᾶ προσδιορίζεται μὲ σαφήνεια. Ἀναλυτικότερα: Ὅταν ὁ Ἰησοῦς εἶπε στοὺς μαθητές Του ὅτι θέλει νὰ μεταβεῖ στὴν Βηθανία, γιὰ νὰ δεῖ τὸν Λάζαρο, αὐτοὶ τὸν ἀποθάρρυναν μὲ τὰ παρακάτω λόγια: «Ραββί, νῦν ἐζήτουν σὲ λιθᾶσαι οἱ Ἰουδαῖοι, καὶ πάλιν ὑπάγεις ἐκεῖ;»58. Μόνο ὁ Θωμᾶς φάνηκε γενναῖος καὶ ἀποφασισμένος νὰ μείνει στὸ πλευρὸ τοῦ Χριστοῦ λέγοντας: «Ἄγωμεν καὶ ἠμεῖς ἴνα ἀποθάνωμεν μετ’ αὐτοῦ»59. Μετὰ τὴ ρήση τοῦ Ἰησοῦ: «Καὶ ὅπου ἐγὼ ὑπάγω οἴδατε, καὶ τὴν ὁδὸν οἴδατε»60, ὁ Θωμᾶς ἀναρωτιέται αὐθόρμητα: «Κύ� ριε, οὐκ οἴδαμεν ποῦ ὑπάγεις. Καὶ πῶς δυνάμεθα τὴν ὁδὸν εἰδέναι;»61. Μὲ τὴν ἐρώτηση αὐτή, ὁ Θωμᾶς θὰ δώσει τὴν ἀφορμή, γιὰ νὰ ἀναφερθεῖ ὁ Ἰησοῦς στὸ σπουδαῖο ζήτημα τῆς γνώσης τοῦ Θεοῦ: «Ἐγὼ εἰμὶ ἡ ὁδὸς καὶ ἡ ἀλήθεια καὶ ἡ ζωή. Οὐδεὶς ἔρχεται πρὸς τὸν πατέρα εἰ μὴ δι’ ἐμοῦ. Εἰ ἐγνώκα� τε μέ, καὶ τὸν πατέρα μου γνώσεσθε. Καὶ ἀπ’ ἄρτι γινώσκετε αὐτὸν καὶ ἐωράκατε αὐτόν»62. 4. Ἡ ἀπιστία καὶ ἡ Ψηλάφηση τοῦ Θωμᾶ Ἡ πιὸ γνωστὴ καὶ χαρακτηριστικὴ ἰωάννεια ἀναφορὰ στὸν Θωμᾶ εἶναι αὐτὴ ποὺ συνδέεται μέ τὴν ἀπιστία του. Ὁ Θωμᾶς δὲν ἦταν μαζὶ μὲ τοὺς ἄλλους μαθητές, ὅταν ὁ Χριστός ἐμφανίστηκε μπροστὰ τοὺς μετὰ τὴν Ἀνάσταση. Ἀρνεῖται λοιπόν νὰ δεχτεῖ ὅτι οἱ ὑπόλοιποι μαθητὲς εἶδαν τὸν Ἀναστημένο Κύριο 58 Ἰωάν. 11, 8. 59 Ἰωάν. 11, 16. 60 Ἰωάν. 14, 4. 61 Ἰωάν. 14, 5. 62 Ἰωάν. 14, 6-7.
v 23
καὶ ἀπαιτεῖ συγκεκριμένες καὶ ἁπτὲς ἀποδείξεις, γιὰ νὰ πιστέψει στὴν Ἀνάσταση. Ἡ διήγηση τοῦ Ἰωάννη δηλώνει εὔγλωττα τὸ πὼς ἡ δυσπιστία τοῦ Θωμᾶ γιὰ τὸν Ἀναστημένο Κύριο μετατράπηκε τελικὰ σὲ ὁμολογία πίστεως: «Θωμᾶς δὲ εἰς ἐκ τῶν δώδεκα, ὁ λεγόμενος Δίδυμος, οὐκ ἣν μετ’ αὐτῶν ὄτε ἦλθεν ὁ Ἰησοῦς. Ἔλεγον οὖν αὐτῷ οἱ ἄλλοι μαθηταί. Ἐωράκαμεν τὸν Κύριον. Ὁ δὲ εἶπεν αὐτοῖς: Ἐὰν μὴ ἴδω ἐν ταὶς χερσὶν αὐτοῦ τὸν τύπον τῶν ἥλων καὶ βάλω τὸν δάκτυλόν μου εἰς τὸν τύπον τῶν ἥλων καὶ βάλω τὴν χει� ρά μου εἰς τὴν πλευρὰν αὐτοῦ, οὐ μὴ πιστεύσω. Καὶ μέθ΄ ἡμέ� ρας ὀκτῶ πάλιν ἦσαν ἔσω οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ καὶ Θωμᾶς μετ’ αὐτῶν. Ἔρχεται ὁ Ἰησοῦς τῶν θυρῶν κεκλεισμένων, καὶ ἔστη εἰς τὸ μέσον καὶ εἶπεν: Εἰρήνη ὑμῖν. Εἴτα λέγει τῷ Θωμᾷ: Φέρε τὸν δάκτυλόν σου ὧδε καὶ ἴδε τᾶς χείρας μου, καὶ φέρε τὴν χειρά σου καὶ βάλε εἰς τὴν πλευράν μου, καὶ μὴ γίνου ἄπι� στος ἀλλὰ πιστός. Καὶ ἀπεκρίθη Θωμᾶς καὶ εἶπεν αὐτῷ: Ὁ Κύριός μου καὶ ὁ Θεός μου. Λέγει αὐτῷ ὁ Ἰησοῦς: Ὅτι ἐώ� ρακας μέ, πεπίστευκας. Μακάριοι οἱ μὴ ἰδόντες καὶ πιστεύ� σαντες»63. Εἶναι σημαντικὲς οἱ ἑρμηνευτικὲς προσεγγίσεις τῶν Πατέρων στὸ παραπάνω χωρίο τῆς ἀπιστίας καὶ τῆς Ψηλάφησης τοῦ Θωμᾶ: Σύμφωνα μὲ τὸν Θεοφάνη τόν Κεραμέα, τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ Θωμᾶς δὲν ἦταν μαζὶ μὲ τοὺς ἄλλους μαθητές, ὅταν ὁ Χριστὸς ἐμφανίστηκε μπροστὰ τοὺς μετὰ τὴν Ἀνάσταση, χαρακτηρίζεται ὡς προϊόν της Θείας Οἰκονομίας, γιὰ νὰ ἀποκαλυφθεῖ τὸ μυστήριο της Ἀνάστασης κατόπιν «βαθύτερης» ἔρευνας64. Ὁ Θεοφάνης, μάλιστα, δὲν θὰ διστάσει νὰ χαρακτηρίσει τὸν Ἀπό-
v 24
63 Ἰωάν. 20, 24-29. 64 Βλ. Θεοφάνους Κεραμέως, ὅ.π., PG 132, 685Β.
στολο ὡς «εἰκόνα τοῦ ἄπιστου λαοῦ τῶν Ἰουδαίων»65. Ἐπιπροσθέτως, ὁ Εὐθύμιος ὁ Ζυγαβηνὸς τονίζει πὼς ὁ Θωμᾶς ζήτησε ὄχι μόνο νὰ δεῖ τὸν Χριστό, ἀλλὰ καὶ νὰ Τὸν ἀγγίξει. «Μεμάθηκε γάρ, ὡς ἔοικε, παρὰ τῶν συμμαθητῶν ὅτι ἔδειξεν αὐτοῖς τάς χείρας καὶ τὴν πλευρὰν αὐτοῦ. Τὴν ἁφὴν οὒν πιστοτέραν ποιεῖται τῆς ὄψεως»66. Ὁ Κύριλλος Ἀλεξανδρείας ὑπενθυμίζει πὼς ὁ Ἰησοῦς μετὰ τὴν Ἀνάσταση, εἶχε ζητήσει ἀπὸ τὴν Μαρία τὴν Μαγδαληνὴ νὰ μὴν Τὸν ἀγγίξει, λέγοντάς της: «Μή μοῦ ἅπτου»67. Ὡστόσο, ὁ Χριστὸς ἐπιτρέπει στὸν Ἀπόστολο Θωμᾶ νὰ Τὸν ἀκουμπήσει. Μὲ τὸν τρόπο αὐτό, ὁ Ἅγιος Θωμᾶς ἔλαβε τὶς ἀδιαμφισβήτητες ἀποδείξεις τῆς φθορᾶς τῶν χεριῶν καὶ τῆς πλευρᾶς τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ κατὰ τὴν ἀνθρωπότητα68. Ὁ Ἱερὸς Χρυσόστομος χαρακτηρίζει τὴν ἀμφιβολία τοῦ Θωμᾶ ὡς προϊὸν ἀπιστίας69. Γιὰ τὸ λόγο αὐτό, ὑπενθυμίζει τὰ λόγια του Χριστοῦ: «Καὶ μὴ γίνου ἄπιστος, ἀλλὰ πιστός»70. Μετὰ τὴν Ψηλάφηση ὄμως, ὁ Θωμᾶς «ἀνέπνευσε πληροφορη� θεῖς, καὶ ἀνεβόησεν, Ὁ Κύριός μου καὶ ὁ Θεός μου»71. Ὁ Χρυσόστομος ἐγκωμιάζει τὴν ὁμολογία πίστεως τοῦ Θωμᾶ τονίζοντας χαρακτηριστικά: «Σὺ ὁ Θεός μου καὶ Κύριος, σὺ προαιώνιος ἅμα καὶ πρό� σφατος, σὺ οὐράνιος ἅμα καὶ ἐπίγειος, σὺ ἀόρατος καὶ ὀρώ� μενος, (…) σὺ Θεὸς ἀληθῶς, καὶ ἄνθρωπος ἀψευδής, σὺ ἐν γαστρί Παρθένου, ὁ αὐτὸς καὶ ἐν κόλποις Πατρός, σὺ ἐν 65 Βλ. Θεοφάνους Κεραμέως, ὅ.π., PG 132, 689B. 66 Εὐθυμίου Ζυγαβηνοῦ, ὅ.π., PG 129, 1488C. 67 Ἰωάν. 20, 17. 68 Βλ. Κυρίλλου Ἀλεξανδρείας, ὅ.π., PG 74, 728AB. 69 Βλ. Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Ὑπόμνημα εἰς τόν ἅγιον Ἰωάννη τόν Ἀπόστολον καί Εὐαγγελιστήν 87, PG 59, 473. 70 Ἰωάν. 20, 27. 71 Ἰωάννου Χρυσοστόμου, ὅ.π., PG 59, 473.
v 25
οὐρανῶ σὺν τῷ Πατρί, ὁ αὐτὸς καὶ ἐν σταυρῶ δι’ ἠμᾶς, σὺ ἐν τῷ βασιλικῶ θρόνω πρὸ αἰώνων, ὁ αὐτὸς ἐν ἤλοις καὶ ξύλω κατὰ σάρκα, σὺ ἀπαθὴς κατὰ πνεῦμα, ὁ αὐτὸς παθητὸς κατὰ σάρκα, σὺ ἀθάνατος ὡς ὁμοούσιος τῷ Πατρί, ὁ αὐτὸς θνητὸς ὡς καὶ ἡμῖν ὁμοούσιος. (…) Σὲ βλέπω τοῖς σωματικοῖς ὀφθαλ� μοῖς, σὲ κατανοῶ τοῖς τῆς πίστεως ὄμμασιν, ἐπιγινώσκω ἐν σοί τὸ ἐξ ἐμοῦ, γνωρίζω ἐν σοῖ τὴν ἐκ τοῦ Πατρὸς ἀνέκφρα� στον θεότηταν, ἕνα Σὲ Κύριον καὶ Θεὸν ὁμολογῶ»72. Ὁ Ἰησοῦς μακαρίζει κατόπιν ὅλους ὅσοι δὲν Τὸν ἔχουν δεῖ, ἀλλὰ πιστεύουν. Παρηγορεῖ ἔτσι τοὺς πιστοὺς ποὺ δὲν θὰ Τὸν δοῦν ποτέ, ἀλλὰ θὰ Τὸν ἀναγνωρίσουν ὡς Κύριο καὶ Θεό τους. Ὁπωσδήποτε, κατὰ τὸν Θεοφύλακτο Βουλγαρίας, ὁ Χριστὸς δὲν ἀποστερεῖ τὸν Θωμᾶ ἀπὸ τὸν παραπάνω μακαρισμό, ἀλλὰ ἀπεναντίας τὸν «μεταμορφώνει» ἀπὸ ἄπιστο ἄνθρωπο σὲ «ἄριστο θεολόγο»73. Ὁ Ἰησοῦς θὰ ἐμφανιστεῖ ξανὰ μπροστὰ στὸν Θωμᾶ στὶς ὄχθες τῆς λίμνης τῆς Τιβεριάδας. Μαζὶ μὲ τὸν Θωμᾶ ἦταν καὶ ὁ Σίμων Πέτρος, ὁ Ναθαναήλ, ὁ Ἰωάννης, ὁ Ἰάκωβος καὶ ἄλλοι δύο μαθητές, τὰ ὀνόματα τῶν ὁποίων δὲν ἀναφέρει ὁ Εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης. Ὁ Ἰησοῦς, στὴν ἐμφάνισή Του αὐτή, προτρέπει τοὺς ἑπτὰ μαθητὲς νὰ ρίξουν τὰ δίχτυα τους στὴ δεξιὰ μεριὰ τοῦ πλοίου τους. Μέχρι τότε, οἱ μαθητὲς δὲν εἶχαν πιάσει ψάρια. Χάρη ὅμως στὴν προτροπὴ τοῦ Ἰησοῦ, ἡ ψαριὰ εἶναι ἐντυπωσιακή. Οἱ μαθητὲς δὲν μποροῦσαν νὰ τραβήξουν τὰ δίχτυα λόγω τῆς μεγάλης ποσότητας τῶν ψαριῶν. Στὸ τέλος τῆς διήγησης, ὁ Χριστός θὰ μοιράσει ψάρι καὶ ψωμὶ στοὺς μαθητές74.
v 26
72 Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς τόν ἅγιον Ἀπόστολον Θωμᾶν, PG 59, 685-686. 73 Βλ. Θεοφύλακτου Βουλγαρίας, ὅ.π., PG 124, 301A. 74 Βλ. Ἰωάν. 21, 1-14.
5. Ἡ δράση τοῦ Θωμᾶ μετὰ τὴν Ἀνάληψη τοῦ Κυρίου Μετὰ τὴν Ἀνάσταση καὶ τὴν Ἀνάληψη τοῦ Κυρίου, ἀκολούθησε ἡ ἐξάπλωση τοῦ μηνύματος τοῦ Εὐαγγελίου καὶ στὰ ἄλλα ἔθνη, σύμφωνα ἄλλωστε καὶ μὲ τὴν ἐντολὴ ποὺ εἶχε δώσει ὁ Ἰησοῦς πρὸς τοὺς μαθητὲς Του75. Ἐκεῖνοι ξεκίνησαν ἀπὸ τὰ Ἱεροσόλυμα καὶ ταξίδεψαν σὲ κάθε μεριὰ τοῦ τότε γνωστοῦ κόσμου κηρύσσοντας τὸ Εὐαγγέλιο. Ἡ δράση αὐτὴ τῶν Ἀποστόλων περιγράφεται ἐν μέρει, στὶς Πράξεις τῶν Ἀποστόλων ποὺ συνέγραψε ὁ Εὐαγγελιστὴς Λουκᾶς. Τὸ βιβλίο τῶν Πράξεων δὲν μᾶς δίνει κάποια συγκεκριμένη πληροφορία γιὰ τὸν Θωμᾶ. Ὡστόσο, εἶναι βέβαιο πὼς ὁ Ἀπόστολος συμμετεῖχε σὲ ὁρισμένα γεγονότα, στὰ ὁποῖα οἱ Ἀπόστολοι δροῦν ὡς ὁμάδα: Εἰδικότερα, ὁ Θωμᾶς πῆρε μέρος στὴ διαδικασία τῆς ἐκλογῆς τοῦ Ματθία ὡς διαδόχου του Ἰούδα76, βρισκόταν στὰ Ἱεροσόλυμα μαζὶ μὲ τοὺς ὑπόλοιπους μαθητὲς τὴν ἡμέρα τῆς Πεντηκοστῆς καὶ ἔλαβε τὴ δωρεὰ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος77. Ἦταν ἐπίσης παρὼν καὶ στὸ κήρυγμα τοῦ Ἀποστόλου Πέτρου ἀμέσως μετὰ τὴν ἐπιφοίτηση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος78. Κατά μία ἐκδοχῆ, ὁ Ἀπόστολος Θωμᾶς βάφτισε τοὺς τρεῖς μάγους μετὰ τὴν Ἀνάληψη79. Σύμφωνα ἐπίσης μέ τόν Εὐσέβιο Καισαρείας, ἔστειλε τὸν Ἀπόστολο Θαδδαῖο στὴν Ἔδεσσα τῆς 75 Βλ. Ματθ. 28, 19-20. 76 Βλ. Πράξ. 1, 12-26. 77 Βλ. Πράξ. 2, 1-13. 78 Βλ. Πράξ. 2, 14-41. 79 Βλ. Θ. Ρουμπάνη, «Τά σταυροδρόμια τῆς πίστης στίς μεγάλες θρησκείες», ἜΘΝΟΣ, 24-12-2007, σ. 22: «Οἱ μάγοι, ἀφοῦ ἔφεραν σέ πέρας τήν ἀποστολή τους, ἐπέστρεψαν στήν Περσία. (...) Χριστιανοί ἐμελλε νά βαφτιστοῦν ἀπὸ τόν Ἀπόστολο Θωμᾶ, τόν μαθητή τοῦ Χριστοῦ».
v 27
Συρίας. Ὁ Θαδδαῖος, ὁ ὁποῖος προερχόταν ἀπὸ τὸν κύκλο τῶν «ἑβδομήκοντα Ἀποστόλων», θεράπευσε τὸν βασιλιὰ τῆς Ἔδεσσας Ἄβγαρο, πραγματοποίησε θαύματα στὸ ὄνομα τοῦ Χριστοῦ καὶ κήρυξε τὸ Εὐαγγέλιο στὴν εὐρύτερη περιοχή80. 6. Ἡ μετάβαση καὶ ἡ δράση τοῦ Θωμᾶ στὶς Ἰνδίες Σύμφωνα μὲ τὶς Πράξεις Θωμᾶ, μεταξὺ τῶν δώδεκα Ἀποστόλων ἔγινε κλήρωση, γιὰ νὰ καθορισθεῖ σὲ ποιὰ χώρα θὰ κήρυττε ὁ καθένας ἀπὸ αὐτοὺς τὸ Εὐαγγέλιο. Ὁ κλῆρος ὑπέδειξε ὅτι ὁ Θωμᾶς ἔπρεπε νὰ ταξιδέψει ἀνατολικά, συγκεκριμένα στὶς Ἰνδίες. Ὁ Ἀπόστολος φάνηκε διστακτικὸς καὶ δὲν ἤθελε νὰ ἀναλάβει αὐτὸ τὸ ἔργο, θεωρώντας πὼς δὲν θα μποροῦσε νὰ ἀνταποκριθεῖ στὶς ἀπαιτήσεις του. Ἐπέμεινε μάλιστα στὴ θέση του, ἀκόμα καὶ ὅταν ὁ Χριστός παρουσιάστηκε μπροστά του καὶ τὸν ἐνθάρρυνε νὰ κηρύξει τὸν λόγο Του στὶς Ἰνδίες81. Τελικά, ὁ Θωμᾶς ὑπάκουσε στὴν προτροπὴ τοῦ Ἰησοῦ. Ἔτσι ξεκίνησε γιὰ τὶς Ἰνδίες ἀκολουθώντας τὸν ἔμπορο Ἀμπᾶν. Ὁ Ἀμπᾶν ἦταν ἀντιπρόσωπος τοῦ βασιλιὰ τῶν Ἰνδιῶν Γκουνταφόρου καὶ ἔψαχνε ἕναν καλὸ οἰκοδόμο. Ὁ Θωμᾶς ἦταν τὸ κατάλληλο πρόσωπο γιὰ τὸν Ἀμπᾶν, καθὼς μποροῦσε νὰ κατασκευάσει πολλὰ πράγματα ἀπὸ ξύλο καὶ κυρίως νὰ κτίσει ναοὺς καὶ παλάτια μὲ πέτρες82. Ὅταν ὁ Θωμᾶς καὶ ὁ Ἀμπᾶν ἔφτασαν στὶς Ἰνδίες, ὁ βασιλιὰς Γκουντάφορος ἔμαθε πὼς ὁ Θωμᾶς ἦταν οἰκοδόμος στὸ ἐπάγγελμα καὶ τοῦ ζήτησε νὰ κατασκευάσει τὸ βασιλικὸ παλά-
v 28
80 Βλ. Εὐσεβίου Καισαρείας, ὅ.π., PG 20, 124B-129A. 81 Βλ. Πράξεις Θωμᾶ 1, 1. 82 Βλ. Πράξεις Θωμᾶ, 1, 2-3.
τι. Χωρὶς νὰ προβάλει κανένα δισταγμό, ὁ Ἀπόστολος συμφώνησε καὶ ὁ Γκουντάφορος ὑποσχέθηκε νὰ τοῦ στέλνει χρήματα γιὰ τὰ ἀπαιτούμενα ἔξοδα83. Ὁ βασιλιὰς ἔστελνε συνέχεια χρήματα, ἀλλὰ τὸ παλάτι δὲν χτιζόταν. Ὁ Ἀπόστολος Θωμᾶς μοίραζε τὰ παραπάνω χρήματα στοὺς φτωχοὺς καὶ ἔτσι δὲν εἶχε ἀσχοληθεῖ καθόλου μὲ τὸ ἔργο ποὺ τοῦ εἶχε ἀναθέσει ὁ βασιλιάς. Ὅταν ὁ Γκουντάφορος ἔμαθε πὼς τὸ παλάτι δὲν εἶχε χτιστεῖ ἀκόμα, ζήτησε νὰ συναντήσει τὸν Θωμᾶ, γιὰ νὰ μάθει τὴν αἰτία γιὰ τὴν καθυστέρηση αὐτή. Ὁ Θωμᾶς συνάντησε τὸ βασιλιὰ καὶ τοῦ εἶπε πὼς τὸ παλάτι του ἔχει χτιστεῖ καὶ πὼς θὰ τὸ δεῖ μόλις φύγει ἀπὸ αὐτὴν τὴ ζωή. Ὁ βασιλιὰς θύμωσε ἀπὸ τὴν ἀπάντηση τοῦ Θωμᾶ καὶ τὸν ἔκλεισε στὴ φυλακὴ μαζὶ μὲ τὸν Ἀμπᾶν. Εἶχε ἀποφασίσει νὰ τοὺς γδάρει ζωντανοὺς καὶ κατόπιν νὰ τοὺς κάψει84. Στὸ μεταξύ, ὁ ἀδερφὸς τοῦ βασιλιά, ὁ Γκάντ, ἀρρώστησε βαριά καί ἔχασε προσωρινὰ τὶς αἰσθήσεις του. Οἱ ἄγγελοι τότε, σύμφωνα μὲ τὴ διήγηση τῶν Πράξεων Θωμᾶ, πῆραν τὴν ψυχή του καὶ τὴν ὁδήγησαν σὲ ἕνα κτίριο ποὺ βρισκόταν στοὺς οὐρανούς. Ὁ Γκὰντ ἔμαθε πὼς τὸ κτίριο αὐτὸ ἀνήκε στὸν ἀδερφό του Γκουντάφορο. Ἦταν τὸ παλάτι ποὺ εἶχε «χτίσει» ὁ Θωμᾶς γιὰ λογαριασμὸ τοῦ βασιλιά! Μόλις συνῆλθε, ὁ Γκὰντ πληροφόρησε τὸν ἀδερφό του πὼς τὸ παλάτι, ποὺ εἶχε χτίσει ὁ Θωμᾶς, δὲν ἦταν κατασκευασμένο στὴ γῆ, ἀλλὰ βρισκόταν στοὺς οὐρανούς. Ὅταν ὁ Γκουντάφορος ἔμαθε τὴν ἀλήθεια γιὰ τὸ παλάτι του, ἀπελευθέρωσε τὸν Ἀπόστολο Θωμᾶ καὶ τὸν Ἀμπᾶν καὶ ζήτησε συγχώρεση γιὰ τὶς πράξεις του85. 83 Βλ. Πράξεις Θωμᾶ 2, 17-18. 84 Βλ. Πράξεις Θωμᾶ 2, 19-21. 85 Βλ. Πράξεις Θωμᾶ 2, 21-24.
v 29
Ὁ Θωμᾶς ἦταν πλέον ἐλεύθερος καὶ δοξολογοῦσε τὸν Κύριο γιὰ ὅλα ὅσα ἔγιναν. Ὁ βασιλιὰς Γκουντάφορος βαπτίστηκε χριστιανός, ἐνῶ ὁ Ἀπόστολος συνέχισε μὲ ἐπιτυχία τὸ ἔργο του στὴν εὐρύτερη περιοχὴ τῶν Ἰνδιῶν86, ὅπου «ὄσοις ἀρρωστοῦσι παρέσχε τὴν ἴασιν, ὄσοις δὲ τυφλοῖς ὅρασιν, καὶ κωφοῖς ἀπο� καθίστη τὴν ἀκοήν. Καὶ ὅσους μὲν παρειμένους ἀνωρθώσατο, ὄσοις δὲ λελωβημένοις τὸ σῶμα, καὶ καθ’ ὂντιν’ οὒν πεπηρω� μένοις τρόπον, ἢ συμπτώματι φύσεως κεκακωμένοις, ἢ πνεύ� ματος ἀκαθάρτου βασανιζομένοις ἐπηρεία, τὴν ἄπονον τε καὶ ἄμισθον ἰατρείαν τῷ τοῦ Ἰησοῦ ὀνόματι δεδώρηται»87. 7. Ὁ Θωμᾶς καί τό γεγονός τῆς Μεταστάσεως τῆς Θεοτόκου Κατὰ τὴ διάρκεια τῆς παραμονῆς τοῦ Ἁγίου Θωμᾶ στὶς Ἰνδίες, ἡ Θεοτόκος παρέδωσε τὸ πνεῦμα της στὸν Κύριο καὶ οἱ Ἀπόστολοι φρόντισαν γιὰ τὴν ταφή Της88. Ὅπως πληροφορούμαστε ἀπὸ τὴ λεγόμενη Εὐθυμιακὴ Ἱστορία ποὺ διασώζεται στὸν Ἱερὸ Δαμασκηνὸ89, ὁ Θωμᾶς ἦταν ἀπῶν ἀπὸ τὸ γεγονὸς τῆς Κοιμήσεως καὶ τοῦ ἐνταφιασμοῦ τῆς Θεοτόκου καὶ «κατὰ θείαν οἰκονομία» ἔφτασε γεμάτος θλίψη στὴν Γεθσημανὴ τὴν τρίτη ἡμέρα. Σύμφωνα μὲ τὸν Ἅγιο Ἰωάννη τὸν Δαμασκηνό, «μετὰ δὲ τὴν τρίτην ἡμέραν τῆς ἀγγελικῆς ὑμνωδίας παυσαμένης, πα�
v 30
86 Βλ. Πράξεις Θωμᾶ 2, 25-29. 87 Νικήτα Παφλαγόνος, ὅ.π., PG 105, 140-141. 88 Βλ. Βασιλείου Β΄, ὅ.π., PG 117, 585A: «Καὶ γενομένης βροντῆς μεγάλης, παρε� γένοντο οἱ ἀπόστολοι πάντες ἐκ τῶν περάτων τῆς γῆς διὰ νεφελῶν πρὸς τὸ κη� δεῦσαι τὸ ἄχραντον αὐτῆς σῶμα». 89 Γιά τὴν Εὐθυμιακὴ Ἱστορία (Transitus Mariae), βλ. Γ. Φίλια, Οἱ Θεομητορικὲς ἑορτὲς στὴ Λατρεία τῆς Ἐκκλησίας, ἔκδ. Γρηγόρη, Ἀθήνα 2002, σ. 149 κεξ..
ρόντες οἱ ἀπόστολοι, ἑνὸς αὐτοὶς ἀποληφθέντος Θωμᾶ, καὶ μετὰ τὴν τρίτην ἡμέραν ἐλθόντος, καὶ τὸ θεοδόχον σῶμα προ� σκυνῆσαι βουληθέντος, ἤνοιξαν τὴν σορόν. Καὶ τὸ μὲν σῶμα αὐτῆς τὸ πανύμνητον οὐδαμῶς εὐρεὶν ἠδυνήθησαν, μόνα δὲ αὐτῆς τὰ ἐντάφια κείμενα εὑρόντες, καὶ τῆς ἐξ αὐτῶν ἀφάτου εὐωδίας ἐμφυρηθέντες, ἠσφαλίσαντο τὴν σορὸν»90. Ἡ ἴδια παράδοση γιὰ τὸν Ἀπόστολο Θωμᾶ διασώζεται ἐπίσης στὸ Βασιλειανὸ Μηνολόγιο91 καὶ σέ Συναξαριστές92. Βάσει λοιπὸν αὐτῆς τῆς διήγησης, ἡ ἀπουσία τοῦ Θωμᾶ ἀπὸ τὸ γεγονὸς τῆς Κοιμήσεως καὶ τοῦ ἐνταφιασμοῦ τῆς Παναγίας- διότι βρισκόταν ἀκόμα στὶς Ἰνδίες-, ἡ προσέλευσή του τὴν τρίτη ἡμέρα καὶ ἡ παράκλησή του νὰ ἀνοιχθεῖ ὁ τάφος Της, ὥστε νὰ ἀσπασθεῖ τὸ ἱερὸ σκήνωμα, ἀποτέλεσαν τὴν αἰτία τῆς φανέρωσης τοῦ γεγονότος τῆς Μεταστάσεως τῆς Θεοτόκου. Ἀξίζει ὅμως νὰ ἐπισημανθεῖ καὶ ἡ παράδοση ποὺ φέρει τὸν Ἀπόστολο Θωμᾶ νὰ παραλαμβάνει τὴν Τίμια Ζώνη τῆς Θεοτόκου, κατὰ τὴ Μετάστασή Της93, ὅπως διασώζεται στὸ Θησαυ� ρό τοῦ Δαμασκηνοῦ Στουδίτου: «Τρεῖς γοῦν ἡμέρας καὶ νύκτας ἔκαμαν οἱ Ἀπόστολοι, ὀποῦ ἐκάθοντο εἰς τὸν τάφον ὁλόγυρα, καὶ ἐπιτηροῦσαν τὸν τό� πον ἀπὸ τὴν ἀγάπην ποὺ εἶχαν εἰς τὴν Παναγίαν. Θωμᾶς δὲ ὁ Ἀπόστολος εὐδοκία Θεοῦ, ὡς καὶ εἰς τὴν Ἀνάστασιν τοῦ Κυρίου, ἔτζι μηδὲ τότε εὑρέθη ἐκεῖ. Εἰς δὲ τὴν τρίτην ἡμέ� ραν καὶ αὐτὸν σύννεφον τὸν ἤρπασε, καὶ ὑπῆγε τὸν εἰς τὸν τάφον τῆς Παναγίας καὶ πηγαινάμενος, ἀπάντησε τὴν Πανα� γίαν ἀπανῶθεν τοῦ τάφου της, ὅπου ὑπήγαινε σύσσωμη εἰς 90 Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, ὅ.π., PG 96, 749AB. 91 Βλ. Βασιλείου Β΄, ὅ.π., PG 117, 585B. 92 Βλ. ἐνδεικτικά Δ. Τσάμη, Θεομητερικόν, τόμ. Δ’, σ. 384-385. Πρβλ. Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἀγιορείτου (μον.), ὅ.π., σ. 218. 93 Βλ. Ἀνωνύμου, Προσκυνητάριο Ἱερᾶς Μεγίστης Μονῆς Βατοπαιδίου, ἔκδ. Ἱερᾶς Μεγίστης Μονῆς Βατοπαιδίου, Ἅγιον Ὅρος 1993, σ. 53.
v 31
τοὺς οὐρανούς, καὶ ὡς τὴν εἶδεν ἔκραξε: Παναγία, Παναγία ποῦ ὑπάγεις; Καὶ ἡ Παναγία λέγει τόν: Δέξου αὐτὸ φίλε μου. Ἔβγαλε γοῦν ἡ Παναγία, καὶ ἔδωκεν τοῦ τὴν ἁγίαν της Ζώ� νην, ὅπου ἦτον ἐζωσμένη. Καὶ τὴν μὲν Παναγίαν πλέον δὲν τὴν εἶδε, μόνον ὑπῆγεν εἰς τοὺς ἄλλους Μαθητάς»94. 8. Τὸ μαρτύριο, ἡ ταφὴ καὶ ἡ μετακομιδὴ τῶν λειψάνων του Κατά τήν τελευταία περίοδο τῆς ἱεραποστολικής του δράσης στίς Ἰνδίες, ὁ Θωμᾶς φυλακίστηκε μία ἀκόμη φορά, τὴν ἐποχὴ ποὺ κήρυττε στὸ βασίλειο τοῦ Μισδαίου. Ὁ βασιλιὰς Μισδαῖος εἶχε διαπιστώσει πὼς ἡ οἰκογένεια καὶ ὁ λαός του ἐπηρεάζονταν σὲ μεγάλο βαθμὸ ἀπὸ τὸ ἀπόστολικό κήρυγμα. Ἔτσι λοιπόν, κατόπιν διαταγῆς του, τέσσερις στρατιῶτες σκότωσαν τὸν Θωμᾶ μὲ τὶς λόγχες τοὺς πάνω σὲ ἕνα βουνό95. Σύμφωνα μὲ τὰ ὅσα ἀναφέρει ὁ Ἰππόλυτος Ρώμης, ὁ Θωμᾶς «ἐλογχιάσθη τοὶς τέταρσι μέρεσιν αὐτοῦ ἐν πόλει Καλαμήνη, τῆς Ἰνδικῆς, καὶ θάπτεται ἐκεῖ»96. Τὸ Ἱερὸ Λείψανο τοῦ Ἁγίου Ἀποστόλου Θωμᾶ μεταφέρθηκε ἀρχικῶς στὴν Ἔδεσσα τῆς Συρίας. Ἀκολούθησε ἡ ἀνακομιδὴ τοῦ Ἱεροῦ Λειψάνου στὴν Κωνσταντινούπολη τό 337 μ.Χ.. Μετὰ τὴν ἅλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἀπὸ τοὺς Λατίνους, στὰ 1204, τὸ Ἱερὸ Λείψανο τοῦ Θωμᾶ βρέθηκε στὴν Ρώμη. Ἡ Ἁγία Κάρα του ὅμως εἶναι «θησαυρισμένη» σήμερα στήν Ἱερά Μονή τοῦ Ἁγίου Ιωάννου τοῦ Θεολόγου στὴν Πά-
v 32
94 Δαμασκηνοῦ Στουδίτη, Θησαυρός, ἔκδ. Ρηγόπουλου, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 193. 95 Βλ. Πράξεις Θωμᾶ 13, 163-169. 96 Ἰππολύτου Ρώμης, ὅ.π., PG 10, 953A. Πρβλ. Ανωνύμου, Πασχάλιον Χρονικόν, PG 92, 1072D και Ν. Κάλλιστου, ὅ.π., PG 145, 864A.
τμο97, ἐνῶ τεμάχιο τῆς Ἁγίας Κάρας βρίσκεται και στήν Ἱερά Μονή Ἁγίας Λαύρας Καλαβρύτων98. Ἡ μνήμη τοῦ Ἁγίου Θωμᾶ τελεῖται τὴν 6η Ὀκτωβρίου99, ἐνῶ ἡ πρώτη Κυριακὴ μετὰ τὸ Πάσχα καλεῖται «Κυριακὴ τοῦ Θωμᾶ», ἐπειδὴ κατὰ τὴ Θεία Λειτουργία τῆς ημέρας διαβάζεται ἡ Εὐαγγελικὴ περικοπῆ ποὺ περιγράφει τὸ γεγονὸς τῆς ἀπιστίας καὶ τῆς Ψηλάφησης τοῦ Θωμᾶ100. 9. Ἡ θεραπεία τοῦ γιοῦ τοῦ Μισδαίου Λίγο καιρὸ μετὰ τὸ μαρτύριο τοῦ Ἀποστόλου, ἕνας ἀπὸ τοὺς γιοὺς τοῦ βασιλιὰ Μισδαίου δαιμονίστηκε. Ὁ Μισδαῖος σκέφτηκε πὼς μονάχα ὁ Θωμᾶς θὰ μποροῦσε νὰ τὸν βοηθήσει. Πράγματι, ὁ Ἀπόστολος ἐμφανίστηκε μπροστὰ στὸ βασιλιὰ καὶ τὸν ἐνθάρρυνε. Ὁ Μισδαῖος αναζήτησε τὸ Ἱερὸ Λείψανο τοῦ Θωμᾶ, ἀλλὰ δὲν τὸ βρῆκε. Κάποιοι τό εἶχαν μεταφέρει δυτικά. Ὁ βασιλιὰς πῆρε χῶμα ἀπὸ τὸ μέρος ὅπου βρισκόταν τὸ Ἱερὸ Λείψανο, καὶ τὸ τοποθέτησε πάνω στὸ δαιμονισμένο γιό του. Ἐκεῖνος θεραπεύτηκε, ἐνῶ ὁ Μισδαῖος ζήτησε τὸ ἔλεος τοῦ Κυρίου καὶ βαπτίστηκε χριστιανός101.
97 Βλ. Χ. Βασιλόπουλου (Ἀρχιμ.), Ὁ Ἀπόστολος Θωμᾶς, ἔκδ. Ὀρθοδόξου Τύπου, Ἀθῆναι 1983, σ. 41. 98 Βλ. Β. Βασιλοπούλου, Οἱ Δώδεκα Ἀπόστολοι, εκδ. Ἀποκάλυψις, Ἀθῆναι χ.χ., σ. 51. 99 Σ. Εὐστρατιάδου (μητρ.), Ἁγιολόγιον τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἔκδ. Ἀποστολικὴ Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 1995, σ. 204. 100 Βλ. Γ. Μπεκατώρου, «Ἡ Κυριακή του Θωμᾶ», ΘΗΕ, τόμ. 6ος, Ἀθῆναι 1965, σ. 577-578. 101 Βλ. Πράξεις Θωμᾶ 13, 170.
v 33
IV. Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΙΕΡΑΠΟΣΤΟΛΗ ΣΤΗΝ ΙΝΔΙΑ Δὲν ὑπάρχει καμία ἀμφιβολία πὼς ὁ Ἀπόστολος Θωμᾶς διαδραμάτισε καθοριστικὸ ρόλο στὴ διάδοση τοῦ Εὐαγγελίου στὰ ἀνατολικὰ καὶ κυρίως στὶς Ἰνδίες. Τὸ ἱεραποστολικὸ ἔργο ποὺ ξεκίνησε ἐκεί ὁ Θωμᾶς συνεχίζεται μέχρι σήμερα μὲ μεγάλη ἐπιτυχία. Μολονότι ἡ τοπικὴ Ἐκκλησία τῶν Νοτιοδυτικῶν Ἰνδιῶν (ἡ λεγόμενη «Ἐκκλησία τῶν χριστιανῶν τοῦ Ἀγίου Θωμᾶ») ἔχει ἀποκοπεῖ ἀπὸ τὰ Πατριαρχεῖα τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας102, διεξάγεται ὀργανωμένη ὀρθόδοξη ἱεραποστολή στὴν περιοχὴ αὐτὴ ἀπό τό τελευταίο τέταρτο τοῦ εἰκοστοῦ αἰώνα καί ἐξῆς103. Εἰδικότερα, θά μποροῦσε κανείς νά σημειώσει τά ἀκόλουθα: Ἡ προαναφερθεῖσα ὀρθόδοξη ἱεραποστολὴ στὶς Ἰνδίες ξεκίνησε στά 1980 μὲ τήν πρωτοβουλία τοῦ πατρὸς Ἀθανασίου Ἀνθίδη, ὁ ὁποῖος προηγουμένως εἶχε ἀναπτύξει ἔντονη ἱεραποστολικὴ δράση στὴν Ἀφρική. Ὁ πατὴρ Ἀθανάσιος ἔδρασε «μὲ περισσὴ αὐταπάρνησι καὶ ζῆλον» καὶ κατάφερε νὰ κηρύξει ἐπιτυχῶς τὸ Εὐαγγέλιο σὲ μία γεμάτη κινδύνους χώρα104. Μετὰ τὸ θάνατο τοῦ πατρὸς Ἀθανασίου στὰ 1990, ὁ πατὴρ Ἰγνάτιος Σεννὴς ἔγινε ὁ κύριος στυλοβάτης τῆς ὀρθόδοξης ἱεραποστολῆς στὶς Ἰνδίες. Ὁ πατὴρ Ἰγνάτιος ἀσκεῖ μὲ ἐπιτυχία
v 34
102 Γιά περισσότερες πληροφορίες γύρω ἀπὸ τὴν ἱστορία τῆς «Ἐκκλησίας τῶν χριστιανῶν τοῦ Ἁγίου Θωμᾶ», βλ. Ἰω. Ἀναστασίου, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία (ΙΑ’ αἰώνας μέχρι σήμερα), τόμ. Β’, ἔκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη χ. χ., σ. 84-85. 103 Βλ. Γ. Πιπεράκι, Ὁ Χριστός στήν Ἀσία, ἔκδ. Σταμούλη, Ἀθήνα 2005, σ. 102103. 104 Γιά περισσότερες πληροφορίες γύρω ἀπὸ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἱεραποστολικὸ ἔργο τοῦ πατρὸς Ἀθανασίου, βλ. Ἄθ. Ἀνθίδη (Ἀρχιμ.), Ἡ Ὀρθοδοξία ἐν Ἰνδίαις: Σύγ� χρονος ἐποχή, Ἱεραποστολικὴ βιβλιοθήκη Νο 30, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 3-15.
τὸ ἱεραποστολικό του ἔργο ἀνάμεσα στοὺς ἰνδουϊστὲς καὶ τοὺς χριστιανοὺς τῶν Ἰνδιῶν, συνεχίζοντας τὸ ἔργο ποὺ εἶχε ξεκινήσει στὴν ἴδια περιοχὴ ὁ Ἀπόστολος Θωμᾶς πρὶν ἀπὸ 2000 χρόνια105.
105 Γιά περισσότερες πληροφορίες γύρω ἀπὸ τὴν ἱεραποστολικὴ δράση τοῦ πατρὸς Ἰγνατίου, βλ. Ἰγν. Σεννῆ (μον.), Οἱ σπείροντες ἐν δάκρυσιν…: Ἐνημέρωσις περὶ τῆς σημερινῆς ὀρθοδόξου προσπάθειας εἰς περιοχὴν Καλκούτας Δύτ. Βεγγάλης Ἰνδιῶν, Ἱεραποστολικὴ βιβλιοθήκη Ἀριθ. 78, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 3-16. Πρβλ. Κ. Τσίλη, «Καταφύγιο ἀγάπης- Ἰνδία: Ἡ ὀρθόδοξη παρουσία στήν Καλκούτα καὶ τὰ ἐγκαίνια τοῦ ναοῦ», ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ, 4-3-2001, σ. 5.
v 35
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄ Ο ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΘΩΜΑ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ 1. Ἡ γεωγραφικὴ θέση Στὰ βορειοδυτικά τῆς πόλης τῆς Κοζάνης106, (βόρεια τῆς
v 36
106 Ἡ Κοζάνη εἶναι ἡ πρωτεύουσα τῆς Δυτικῆς Μακεδονίας. Ἡ ἱστορία τῆς πόλης ξεκινᾶ, οὐσιαστικά, μετὰ τὴν ἅλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἀπὸ τοὺς Ὀθωμανοὺς στὰ 1453, μολονότι στὴν εὐρύτερη περιοχὴ ἔχουν βρεθεῖ ἀρκετὰ εὐρήματα ποὺ μαρτυροῦν τὴν ὕπαρξη οἰκισμοῦ ἀπὸ τὰ ἀρχαία χρόνια. Τὸ ὄνομα Κοζάνη προέρχεται πιθανότατα ἀπὸ τὸ ὄνομα «Κόστιανη». Ἔτσι ὀνομαζόταν ἕνα χωριὸ τῆς Ἠπείρου, τὸ ὁποῖο εἶχε καταστραφεῖ ἐξαιτίας ἐπίθεσης Ἀλβανῶν. Οἱ κάτοικοι τοῦ χωριοῦ αὐτοῦ μετανάστευσαν ἀνατολικότερα καὶ ἔδωσαν τὸ ὄνομα τοῦ χωριοῦ τους στὸ νέο τόπο ἐγκατάστασής τους. Ἀπὸ τὸ ὄνομα Κόστιανη-Κόσδιανη προῆλθε τὸ ὄνομα «Κοζάνη». Ἡ ἀκμὴ τῆς πόλης ἀρχίζει μετὰ τὸ 1612. Μετὰ τὴν ἀποτυχημένη ἐπανάσταση τοῦ Διονυσίου τοῦ Φιλόσοφου στὰ 1611, ξεκινοῦν μαζικὲς μεταναστεύσεις πληθυσμῶν πρὸς τὴν Κοζάνη μὲ ἀποτέλεσμα τὴν αὔξηση τοῦ πληθυσμοῦ της. Κατὰ τὸ 17ο αἰώνα, παρατηρεῖται ἄνθιση τοῦ ἐμπορίου στὴν πόλη τῆς Κοζάνης, ἐνῶ πολλοὶ κάτοικοί της μεταναστεύουν σὲ μεγάλες εὐρωπαϊκὲς πόλεις (Βιέννη, Βουδαπέστη, Βουκουρέστι κ. ἀ.). Τὴν ἴδια ἐποχή, ἡ Κοζάνη παρουσιάζει ἔντονη ἐκπαιδευτικὴ δραστηριότητα μὲ τὴν ἵδρυση τοῦ πρώτου δημόσιου ἑλληνικοῦ σχολείου στὰ 1688. Κατὰ τὴ μακρόχρονη ἱστορία της, ἡ Σχολὴ τῆς Κοζάνης εὐτύχησε νὰ γνωρίσει πολλοὺς καὶ ἀξιόλογους δασκάλους, ἕνας ἐκ τῶν ὁποίων ἦταν ὁ Εὐγένιος Βούλγαρης. Κατὰ τὴν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας, ἡ Κοζάνη εἶχε ἀποκτήσει πολλὰ προνό-
περιοχῆς τοῦ χαμηλοῦ Ἀϊ-Λιᾶ καὶ τοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ τῆς Μεταμορφώσεως τοῦ Σωτῆρος, ἀνατολικὰ τῆς περιοχῆς τοῦ ψηλοῦ Ἀϊ-Λιᾶ καὶ τοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ τοῦ προφήτη Ἠλία, νότια τῆς περιοχῆς τοῦ «Νιάημερου», ὅπου διεξάγεται κάθε Ὀκτώβριο τὸ ὁμώνυμο πανηγύρι, καὶ δυτικὰ τῆς περιοχῆς τοῦ «Τρίκου»), συναντᾶ κανεὶς ἕναν τρίκλιτο Ναό, ὁ ὁποῖος εἶναι ἀφιερωμένος στὸν Ἀπόστολο Θωμᾶ. Ἀρχιτεκτονικά, ὁ ρυθμὸς τοῦ Ναοῦ εἶναι βυζαντινός, σταυροειδὴς μὲ τροῦλο. 2. Τὸ ἱστορικὸ πλαίσιο τῆς ἀνέγερσης Τὸ «Σωματεῖο οἰκοδόμων καὶ συναφῶν ἐπαγγελμάτων Κοζάνης»107 ἔχει ὡς προστάτη του τὸν Ἀπόστολο Θωμᾶ, ὁ ὁποῖος, ὅπως ἔχουμε ἤδη ἀναφέρει, ἦταν οἰκοδόμος στὸ ἐπάγγελμα. μια ἀπὸ τὴν Ὑψηλὴ Πύλη. Στὰ προνόμια αὐτὰ συγκαταλέγονται, μεταξὺ τῶν ἄλλων, ὁρισμένες φοροαπαλλαγὲς καὶ ἕνα εἶδος κοινοτικῆς αὐτοδιοίκησης. Ὡστόσο, αὐτὴ ἡ μορφὴ αὐτοδιοίκησης τῆς πόλης ἀποτέλεσε καὶ τὴν αἰτία τοῦ ξεσπάσματος σοβαρῶν διενέξεων μεταξὺ τῶν Κοζανιτῶν ποὺ εἶχαν χωριστεῖ σὲ ἀντίπαλες παρατάξεις κατὰ τὰ τέλη τοῦ 18ου αἰώνα. Στὶς 11 Ὀκτωβρίου τοῦ 1912, ὁ ἑλληνικὸς στρατὸς μὲ ἐπικεφαλὴς τὸν διάδοχο Κωνσταντῖνο ἀπελευθέρωσε τὴν Κοζάνη ἀπὸ τοὺς Τούρκους. Ἡ Κοζάνη θὰ ἀποτελέσει καὶ τυπικὰ τμῆμα τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους μὲ τὴ συνθήκη τοῦ Βουκουρεστίου τὸν Αὔγουστο τοῦ 1913. Μετὰ τὸ Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ἀρχίζει μία νέα περίοδος οἰκονομικῆς ἀνάπτυξης γιὰ τὴν Κοζάνη καὶ τὴν εὐρύτερη περιοχὴ μὲ τὴν κατασκευὴ ἐργοστασίων καὶ τὴ μεγάλη αὔξηση τοῦ πληθυσμοῦ. Γιά περισσότερες πληροφορίες γύρω ἀπὸ τὴν ἱστορία τῆς Κοζάνης καὶ τῆς εὐρύτερης περιοχῆς, βλ. ἐνδεικτικά Ἰωάν. Δημόπουλου, Τὰ παρὰ τὸν Ἁλιάκμονα ἐκκλησιαστικά, ἔκδ. Ἱερὰ Μητρόπολις Σερβίων καὶ Κοζάνης, Θεσσαλονίκη 1994. 107 Τὸ Σωματεῖο οἰκοδόμων καὶ συναφῶν ἐπαγγελμάτων Κοζάνης, γνωστὸ καὶ ὡς «Σωματεῖο οἰκοδόμων, ξυλουργῶν, ἐπιπλοποιῶν, ἐργολάβων, μηχανικῶν καὶ συναφῶν ἐπαγγελμάτων Κοζάνης», ἱδρύθηκε τὸ 1889 ἀπὸ τοὺς Γεώργιο Βεληκάρη καὶ Νικόλαο Πλακοπίτη. Διαθέτει τὴ σημαία του καὶ τὴν εἰκόνα τῆς Ψηλάφησης τοῦ Θωμᾶ.
v 37
Μέχρι τὰ τέλη τῆς δεκαετίας τοῦ 1960, τὸ Σωματεῖο πανηγύριζε τὴν ἑορτὴ τῆς Ψηλαφήσεως τοῦ Θωμᾶ στὸν Ἱερὸ Ναὸ Ἀγίου Ἀθανασίου Κοζάνης, καθὼς στὸ νάρθηκα τοῦ Ναοῦ αὐτοῦ βρισκόταν ἡ εἰκόνα τῆς Ψηλάφησης τοῦ Ἁγίου Θωμᾶ. Τὴν ἡμέρα τῆς ἑορτῆς αυτῆς καὶ μετὰ τὸν ἐκκλησιασμό, ἀκολουθοῦσε κάθε χρόνο τὸ γλέντι τοῦ Σωματείου. Σύμφωνα μὲ σχετικὲς ἀφηγήσεις, «στὴν ἑορτὴ τῆς Ψηλαφήσεως, τὰ μέλη τοῦ Σωματείου τραβοῦσαν κλῆρο καὶ αὐτὸς στὸν ὁποῖο ἔπε� φτε ὁ Σταυρός, ἔπαιρνε τὴν εἰκόνα τῆς Ψηλάφησης καὶ τὴ ση� μαία τοῦ Σωματείου καὶ μαζὶ μὲ τὴν παρέα γλεντούσαν στὸ σπίτι του». Σὲ κάποια ἀπὸ τὶς παραπάνω συγκεντρώσεις, (στὸ σπίτι τοῦ Θεοχάρη Λουμπουτσκοῦ), καὶ μὲ πρωτοβουλία τοῦ Μιχάλη Σαμαρινιώτη, γεννήθηκε ἡ ἰδέα γιὰ τὴν ἀνέγερση μιᾶς Ἐκκλησίας τοῦ Ἀγίου Θωμᾶ. Μὲ τὸν τρόπο αὐτό, ὁ προστάτης τῶν οἰκοδόμων καὶ τῶν συναφῶν ἐπαγγελμάτων θὰ ἀποκτοῦσε τὸ δικό του «σπίτι». Ἡ ἰδέα αὐτὴ συζητήθηκε καὶ στὴ Γενικὴ Συνέλευση τοῦ Σωματείου μὲ πρόεδρο τὸν Ἀθανάσιο Τζάμο. Στὴν ἶδια συνέλευση, ποὺ διεξήχθη στὶς 15 Μαρτίου τοῦ 1969, λήφθηκε ὁμόφωνα ἡ ἀπόφαση νὰ χτιστεῖ μία Ἐκκλησία τοῦ Ἀγίου Θωμᾶ. Ἡ πρώτη σκέψη τοῦ Σωματείου ἦταν νὰ κτιστεῖ ὁ Ναὸς αὐτὸς κοντὰ στὸ Ναὸ τοῦ Ἀγίου Ἀθανασίου. Στὴ συνέχεια ὅμως, κρίθηκε ἀναγκαία ἡ ἀνεύρεση ἄλλου χώρου. Τὰ μέλη τοῦ Σωματείου ἔψαξαν σὲ πολλὰ σημεῖα τῆς εὐρύτερης περιοχῆς τῆς Κοζάνης, (ὅπως π.χ. στὴν τοποθεσία «Κλιούγκι»), καὶ τελικὰ κατέληξαν σὲ μία ὀρεινὴ τοποθεσία στὰ βορειοδυτικά της πόλης. Τὸ μέρος ὅμως αὐτὸ ἀνῆκε στὸ Δῆμο Κοζάνης καὶ γιὰ τὸ λόγο αὐτὸ ἦταν ἀναγκαία ἡ συναίνεση τῆς Δημοτικῆς Ἀρχῆς γιὰ τὴν ἀνέγερση τοῦ Ναοῦ.
v 38
Τελικά, ἐπὶ δημαρχίας Κωνσταντίνου Πολυζούλη108 καὶ κατόπιν αἰτήσεως τοῦ Σωματείου οἰκοδόμων, ό παραπάνω χῶρος παραχωρήθηκε γιὰ τὴν ἀνέγερση τοῦ Ιερού Ναοῦ τοῦ Ἀγίου Θωμᾶ. Τό μέρος όμως ἦταν ἀπόκρημνο καὶ γεμάτο βράχια καὶ γιὰ τὸ λόγο αὐτὸ ἔπρεπε νὰ προηγηθεῖ ἡ ἰσοπέδωση τοῦ χῶρου, ὅπως καὶ ἔγινε. Κατόπιν, τὸ Σωματεῖο οἰκοδόμων ἀπευθύνθηκε στὸν μηχανικὸ Ἀριστοτέλη Τζιαμπίρη, ἀπὸ τὸν ὁποῖο ζητήθηκε νὰ ἑτοιμάσει τὸ σχέδιο τοῦ Ναοῦ109. Τὰ μέλη τοῦ Σωματείου συναντήθηκαν καὶ μὲ τὸν Μακαριστό Μητροπολίτη Σερβίων καὶ Κοζάνης κυρό Διονύσιο110, ὁ ὁποῖος ἔμεινε μὲν εὐχαριστημένος ἀπὸ τὴν ὅλη προσπάθεια, ἀλλὰ διατύπωσε τὴν ἐπιφύλαξή του γιὰ τὸ κόστος ἀποπεράτωσης τοῦ Ναοῦ. Ἡ ἀπάντηση τῶν μελῶν τοῦ Σωματείου ἦταν ὁμόφωνη: «Εἴμαστε πάρα πολλὰ μέλη στὸ Σωματεῖο μας καὶ θὰ φτιά� ξουμε τὴν Ἐκκλησία, διαθέτοντας ἀπὸ ἕνα μεροκάματο ὁ καθένας». Ὁ Μακαριστός Μητροπολίτης Σερβίων καί Κοζάνης κυρός Διονύσιος πείστηκε ἀπὸ τὴ θερμὴ πίστη τῶν μελῶν τοῦ Σωματείου καὶ χορήγησε τελικὰ τὴν ἄδεια ἀνέγερσης τοῦ Ναοῦ. Τόνισε ὅμως πὼς ὁ Ναὸς θὰ πανηγύριζε, ἐκτὸς ἀπὸ τὴν Κυριακή τοῦ Θωμᾶ, καὶ τὴν 6η Ὀκτωβρίου ποὺ εἶναι ἡ ἡμέρα τῆς μνήμης τοῦ Ἀποστόλου Θωμᾶ. Ἡ Ἐκκλησία τοῦ Ἀγίου Θωμᾶ ἄρχισε νὰ κτίζεται στὰ 1969. Ὁ Ἁγιασμὸς τοῦ Ναοῦ ἔγινε τὴν Κυριακὴ τῶν Μυροφόρων τοῦ ἴδιου ἔτους. Τὰ μέλη τοῦ Σωματείου πρόσφεραν ἀκατάπαυστα, 108 Ὁ Κωνσταντῖνος Πολυζούλης διετέλεσε δήμαρχος Κοζάνης ἀπὸ τὰ ἔτη 1967 ἕως 1971 καὶ 1972 ἕως 1973. 109 Ὁ Ἀριστοτέλης Τζιαμπίρης εἶχε ἐκπονήσει καὶ τὰ σχέδια τῶν Ἱερῶν Ναῶν τοῦ Ἁγίου Νικάνορα καὶ τῶν Ἁγίων Κωνσταντίνου καὶ Ἑλένης στὴν Κοζάνη. 110 Ὁ Μακαριστός Μητροπολίτης Σερβίων καὶ Κοζάνης κυρός Διονύσιος ποίμανε καὶ διακόνησε τὴν Ἱερὰ Μητρόπολη Σερβίων καὶ Κοζάνης ἐπὶ σαράντα συναπτὰ ἔτη, ἀπὸ τὸ 1957 ἕως τὴν κοίμησή του, τὸ 1997.
v 39
ἀκούραστα καὶ ἀφιλοκερδῶς τὶς ὑπηρεσίες τους, ἐνῶ συγκινητικὴ ὑπῆρξε ἡ ἀνταπόκριση τοῦ ἁπλοῦ κόσμου ποὺ ἁπλόχερα διέθεσε μεγάλα χρηματικὰ ποσὰ γιὰ τὴν ἀγορὰ τῶν ἀπαραίτητων ὑλικῶν. Ὁ Ναὸς τοῦ Ἀγίου Θωμᾶ λειτούργησε γιὰ πρώτη φορᾶ τὸ 1975. Τὴ χρονιὰ ἐκείνη, μεταφέρθηκε ἡ εἰκόνα τῆς Ψηλαφήσεως ἀπὸ τὸ Ναὸ τοῦ Ἀγίου Ἀθανασίου στὸ νέο Ναὸ τοῦ Ἀγίου Θωμᾶ. Τὰ ἐγκαίνια τοῦ Ναοῦ ἔγιναν στὶς 19 Σεπτεμβρίου τοῦ 1982 ἀπὸ τὸν Μακαριστό Μητροπολίτη Σερβίων καὶ Κοζάνης κυρό Διονύσιο. Ὁ Ναὸς ἀνήκει στὴν ἐνορία τοῦ Ἀγίου Νικολάου. Πρῶτος ἐφημέριος τοῦ Ναοῦ διετέλεσε ὁ π. Κωνσταντῖνος Γαζῆς ἀπὸ τὸ 1975 ἕως τὸ 1980. Τὰ μέλη τῆς πρώτης ἐπιτροπῆς τοῦ Ναοῦ ἦταν οἱ: Μιχαὴλ Σαμαρινιώτης, Νικόλαος Ξυλοφόρος, Ἀργύρης Σιδέρης, Ἀθανάσιος Τζάμος, Δημήτριος Βαρδάκας καὶ Θεοχάρης Λουμπουτσκός. Χάρη στὸ ἀμέριστο ἐνδιαφέρον καὶ τὶς δωρεὲς ἐπώνυμων καὶ ἀνώνυμων πιστῶν καὶ ἀρκετῶν δημόσιων καὶ ἰδιωτικῶν φορέων, ὁ Ἱερὸς Ναὸς τοῦ Ἀγίου Θωμᾶ ἀποπερατώθηκε, ἐξοπλίστηκε μὲ Ἱερὰ Σκεύη καὶ ἁγιογραφήθηκε μέσα σὲ σύντομο χρονικὸ διάστημα. Ἐπιπροσθέτως, ὑπῆρξε ἰδιαίτερη φροντίδα γιὰ τὸν αὐλόγυρο τοῦ Ναοῦ ποὺ «συνθέτει» σήμερα ἕνα πανέμορφο τοπίο, μία προέκταση τῆς ἴδιας της φύσης καὶ ἕναν ἰδεώδη χῶρο προσέλευσης καὶ συγκέντρωσης τῶν εὐσεβῶν προσκυνητῶν.
v 40
ΕΠΙΛΟΓΟΣ Στὶς σελίδες ποὺ προηγήθηκαν, ἐκθέσαμε τὸ βίο τοῦ Ἀποστόλου Θωμᾶ. Ὁ Ἅγιος Θωμᾶς εἶναι εὐρύτερα γνωστὸς ὡς ὁ μαθητὴς ποὺ ἐπέδειξε δυσπιστία στὴν Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ καὶ γιὰ τὸ λόγο αὐτό, ζήτησε ἀπὸ τοὺς ὑπόλοιπους μαθητὲς ἁπτὲς ἀποδείξεις. Ἀποτέλεσμα τῆς δυσπιστίας αὐτῆς ὑπῆρξε ἡ Ψηλάφηση καὶ ἡ ὁμολογία πίστεως ἀπὸ μέρους του: «Ὁ Κύριός μου καὶ ὁ Θεός μου»111. Ὁ Ἀπόστολος Θωμᾶς εἶναι ἐξίσου γνωστὸς γιὰ τὸ κήρυγμα τοῦ Εὐαγγελίου καὶ τὸ ἱεραποστολικὸ ἔργο ποὺ ἄσκησε στὸ χῶρο τῆς Ἀνατολῆς, κυρίως στὶς Ἰνδίες, «τοῦ Κυρίου συνερ� γοῦντος καὶ τὸν λόγον βεβαιοῦντος διὰ τῶν ἐπακολουθού� ντων σημείων»112. Τὸ ἱεραποστολικὸ ἔργο τοῦ Ἀγίου Θωμᾶ στὶς Ἰνδίες, συνεχίζεται σήμερα μὲ περισσὸ ζῆλο ἀπὸ τὴν ὀρθόδοξη ἱεραποστολή. Ὁ Ἱερὸς Ναὸς τοῦ Ἀγίου Θωμᾶ στὴν Κοζάνη ἀποτέλεσε ἔργο προσωπικῆς καὶ ἀφιλοκερδοῦς ἐργασίας τοῦ «Σωματείου οἰκοδόμων καὶ συναφῶν ἐπαγγελμάτων Κοζάνης» καὶ συνιστᾶ «πνευματικὴ ἑστία», στὴν ὁποία οἱ πιστοὶ νιώθουμε πὼς «πάντο� τε σὺν Κυρίῳ ἐσόμεθα»113. 111 Ἰωάν. 20, 28. 112 Μάρκ. 16, 20. 113 Α’ Θεσ. 4, 17.
v 41
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ- I. ΠΗΓΕΣ
Aland- Nestle, Novum Testamentum Graece, Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart 1993. Ἀνώνυμος, Πασχάλιον Χρονικόν, PG 92, 1072B-1073A 1076AB. Βασίλειος Α’, Μηνολόγιον Ἑλληνικόν, PG 117, 585AB. Bonnet Maximilianus, «Acta Thomae», Acta Apostolorum Apocry� pha, Apud Hermannum Mendelssohn, Lipsiae 1903, σσ. 99-291. Δαμασκηνός Στουδίτης, Θησαυρός, ἐκδ. Ρηγόπουλου, Θεσσαλονίκη 2004. Εὐθύμιος Ζυγαβηνός, Ἑρμηνεία τοῦ κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγελίου, PG 129, 1488A-1489C. Εὐσέβιος Καισαρείας, Ἐκκλησιαστικὴ 120B-129A.
Ἱστορία
1, PG
20,
Θεοφάνης Κεραμεύς, Εἰς τὸ ἔννατον Εωθινὸν 35, PG 132, 681A-689C. Θεοφύλακτος Βουλγαρίας, Ἑρμηνεία εἰς τὸ κατὰ Ἰωάννην Εὐαγ� γέλιον, PG 124, 300A-301C. Ἰππόλυτος Ρώμης, Hippolyti de Duodecim Apostolis, PG 10, 952B-953B.
v 43
Ἰωάννης Δαμασκηνός, Λόγος εἰς τήν κοίμησιν τῆς Θεοτόκου 2, PG 96, 748A-749C. Ἰωάννης Χρυσόστομος, Εἰς τὸν ἅγιον ἀπόστολον Θωμᾶν, PG 59, 681-688. Ἰωάννης Χρυσόστομος, Ὑπόμνημα εἰς τὸν ἅγιον Ἰωάννην τὸν ἀπόστολον καὶ εὐαγγελιστὴν 87, PG 59, 473-474. Κλήμης Ρώμης, Clementina, PG 2, 77B. Κλήμης Ρώμης, Constitutiones Apostolicae II, PG 1, 754B-756D. Κύριλλος Ἀλεξανδρείας, Ἑρμηνεία εἰς τὸ κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγέ� λιο, PG 74, 717D-736D. Νικήτας Παφλαγών, Εἰς τὸν ἅγιον καὶ πανεύφημον ἀπόστολον Θωμᾶν, PG 105, 128B-145C. Νικηφόρος Κάλλιστος, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία 2, PG 145, 861D-864A.
II. ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ Ἀναστασίου Ἰωάννης, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία (ΙΑ’ αἰώνας μέχρι σήμερα), τόμ. Β΄, ἔκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη χ.χ.. Ἀνθίδης Ἄθανάσιος (Ἀρχιμ.), Ἡ Ὀρθοδοξία ἐν Ἰνδίαις: Σύγχρο� νος ἐποχή, Ἱεραποστολικὴ βιβλιοθήκη Ν30, Θεσσαλονίκη 1986. Ἀνώνυμος, Προσκυνητάριο Ἱερᾶς Μεγίστης Μονῆς Βατοπαιδίου, ἔκδ. Ἱερᾶς Μεγίστης Μονῆς Βατοπαιδίου, Ἅγιον Ὅρος 1993.
v 44
Βασιλειάδης Δημήτριος, «Ὁ Ἀπόστολος Θωμᾶς στὴν Ἰνδία», ΘΕΟΣ & ΘΡΗΣΚΕΙΑ, τεύχ. 10 (2000), σσ. 116-119.
Βασιλόπουλος Χαράλαμπος (Ἀρχιμ.), Ὁ Ἀπόστολος Θωμᾶς, ἔκδ. Ὀρθοδόξου Τύπου, Ἀθῆναι 1983. Βασιλοπούλου Βασιλική, Οἱ Δώδεκα Ἀπόστολοι, εκδ. Ἀποκάλυψις, Ἀθῆναι χ.χ.. Γλαβίνας Ἄπόστολος, Ἰστορία τῆς Ἐκκλησίας, τεύχ. Α’, ἔκδ. Ὑπηρεσία Δημοσιευμάτων τοῦ Ἀ.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 1995. Davis J., Dictionary of the Bible, Pickering & Inglis Ltd., London 1972. Δημόπουλος Ἰωάννης, Τὰ παρὰ τὸν Ἁλιάκμονα ἐκκλησιαστικά, ἔκδ. Ἱερὰ Μητρόπολις Σερβίων καὶ Κοζάνης, Θεσσαλονίκη 1994. Δουνδουλάκης Ἐμμανουήλ, «Μαρτυρίες γιὰ τὴ βάπτιση τῶν Ἀποστόλων στὴ χριστιανικὴ γραμματεία», ΚΟΙΝΩΝΙΑ, τεύχ. 4 (2001), σσ. 416-421. Εὐστρατιάδης Σωφρόνιος (μητρ.), Ἁγιολόγιον τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἔκδ. Ἀποστολικὴ Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 1995. Καραβιδόπουλος Ἰωάννης, «Γνωστικὸ Εὐαγγέλιο Θωμᾶ: Εἰσαγωγή», Ἀπόκρυφα χριστιανικὰ κείμενα: Α’ Ἀπόκρυφα Εὐαγγέλια, ἔκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2001, σσ. 301-303. Καραβιδόπουλος Ἰωάννης, Εἰσαγωγὴ στὴν Καινὴ Διαθήκη, ἔκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1998. Καραβιδόπουλος Ἰωάννης, «Πράξεις Θωμᾶ: Εἰσαγωγή», Ἀπόκρυ� φα χριστιανικὰ κείμενα: Β’ Ἀπόκρυφες Πράξεις Ἐπιστολές Ἀποκαλύ� ψεις, ἔκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2004, σσ. 233-239. Μπεκατώρος Γεώργιος, «Ἡ Κυριακή του Θωμᾶ», ΘΗΕ, τόμ. 6ος, Ἀθῆναι 1965, σσ. 577-579.
v 45
Νικόδημος Ἁγιορείτης (μον.), Συναξαριστὴς τῶν Δώδεκα μηνῶν, τόμ. 6ος, ἔκδ. Ὀρθόδοξος Κυψέλη, Θεσσαλονίκη 1998. Πασσάκος Δημήτριος, «Εὐαγγέλιο Θωμᾶ», Ἀπόκρυφα χριστια� νικὰ κείμενα: Α’ Ἀπόκρυφα Εὐαγγέλια, ἔκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2001, σσ. 74-79. Philip T. V., East of the Euphrates: Early Christianity in Asia, CSS & ISPCK, Delhi 1998. Πιπεράκις Γεώργιος, Ὁ Χριστός στήν Ἀσία, ἔκδ. Σταμούλη, Ἀθήνα 2005. Ρουμπάνης Θεόδωρος, «Τά σταυροδρόμια τῆς πίστης στίς μεγάλες θρησκείες», EΘΝΟΣ, 24-12-2007, σ. 22-23. Σεννῆς Ἰγνάτιος (μον.), Οἱ σπείροντες ἐν δάκρυσιν…: Ἐνημέρωσις περὶ τῆς σημερινῆς ὀρθοδόξου προσπάθειας εἰς περιοχὴν Καλκούτας Δύτ. Βεγγάλης Ἰνδιῶν, Ἱεραποστολικὴ βιβλιοθήκη Ἀριθ. 78, Θεσσαλονίκη 1997. Τσάμης Δημήτριος, Ἁγιολογία τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, ἔκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1999. Τσάμης Δημήτριος, Θεομητερικόν, τόμ. Δ’, ἔκδ. Ὀρθόδοξη Χριστιανική Ἀδελφότητα «Λυδία», Θεσσαλονίκη 2003. Τσάμης Δημήτριος, Μητερικόν, τόμ. Ε’, ἔκδ. Ἱ. Μ. Ζωοδόχου Πηγής- Χρυσοπηγής- Χανίων, Θεσσαλονίκη 1995. Τσίλης Κωνσταντῖνος, «Καταφύγιο ἀγάπης- Ἰνδία: Ἡ ὀρθόδοξη παρουσία στήν Καλκούτα καὶ τὰ ἐγκαίνια τοῦ ναοῦ», ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ, 4-3-2001, σ. 5.
v 46
Φίλιας Γεώργιος, Οἱ Θεομητορικὲς ἑορτὲς στὴ Λατρεία τῆς Ἐκκλη� σίας, ἔκδ. Γρηγόρη, Ἀθήνα 2002.