ΓΙΑΝΝΗΣ Κ. ΤΡΙΒΕΝΗΣ
ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΣΕΛΙΤΣΑΣ ΓΗΓΕΝΕΙΣ – ΒΑΛΑΑΔΕΣ - ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ 1393-1924
Το ρολόι της Λειψίστας.
Το τζαμί της Λειψίστας.
Ο ναός του Αγίου Αθανασίου Τσοτυλίου
ΚΟΚΚΙΝΙΑ (ΣΟΥΜΠΙΝΟ) 2019 ΧΟΤΟΥΡΙ ή Ντοτούρ48
Κάτω μαχαλάς. Εναέρια λήψη Βασιλειάδης Κων/νος tovoion. Com
Επάνω μαχαλάς. Εναέρια λήψη Βασιλειάδης Κων/νος tovoion. Com Το χωριό Λευκοθέα βρίσκεται 9 χλμ. βορειοδυτικά της Νεάπολης και σε υψόμετρο 805 μ. Υπάγεται διοικητικά στο Δήμο Βοΐου, της περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας, με έδρα την Σιάτιστα. Σήμερα κατοικούν σε αυτό 7 μόνιμοι κάτοικοι. Η εκκλησία είναι αφιερωμένη στην Αγία Παρασκευή, πολιούχο του χωριού και υπάρχει πολιτιστικός σύλλογος. Ο οικισμός έως το 1927 ονομαζόταν Χοτούρι. Οι κάτοικοι ασχολούνται με τη γεωργία και καλλιεργούνται σιτάρι, τριφύλλι κριθάρι, φακές, λεβάντα και ρεβίθια. ΑΡΧΑΙΑ ΕΠΟΧΗ «Κατάλοιπα αρχαίου οικισμού έχουμε επισημάνει σε μια ράχη που εκτείνεται μερικές μόνον δεκάδες μέτρα νότια από τον Άνω Μαχαλά Λευκοθέας. Η ράχη, που έχει κατεύθυνση Β-Ν απολήγει στο ύψωμα ¨Δραγασιά¨. Στην κορυφή της ¨Δραγασιάς¨ σώζονται θεμέλια από μεγάλες πελεκημένες πέτρες που ανήκουν πιθανώς σε τείχος. Φαίνεται πως εκεί βρισκόταν η ακρόπολη. Ο οικισμός πάλι ήταν χτισμένος στην επίπεδη κορυφή της ράχης (μήκους 600-700 μ.), γνωστή με το
όνομα ‘’Μπαχτσέδια’, όπου υπάρχουν πολυάριθμα θραύσματα κεραμίδων στέγης και όστρακα αγγείων ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής»14. «Διάσπαρτα αρχαία αντικείμενα (νομίσματα, πιθάρια, αγγεία, σπόνδυλοι κιόνων κλπ.) αποκαλύφτηκαν και στις τοποθεσίες:”ΒΡΟΤΡΙΖΙΝΟ¨ και “ΑΡΙΦ ΛΕΥΚΑΔΙΑ”»122 ΙΣΤΟΡΙΑ Πότε ιδρύθηκε το Χουτούρι στη σημερινή θέση, δεν μπορούμε να το θεμελιώσουμε ιστορικά, γιατί λείπουν οι γραπτές μαρτυρίες. Για πρώτη φορά γίνεται αναφορά του Χουτουρίου στα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα του 153048 όπου όλοι οι φορολογούμενοι είναι χριστιανοί. Στα κατάστιχα του 156847 , 166647,167447, 169147 και 169447 το χωριό είναι είναι αμιγές χριστιανικό. Μέχρι το 167447 υπάρχει μεγάλη μείωση πληθυσμού. Ο εξισλαμισμός των χριστιανών άρχισε σταδιακά μετά το 1700 με αποκορύφωμα τους μαζικούς εξισλαμισμούς στα χρόνια του Αλή πασά (1770-1822). Οι εξισλαμισμένοι Έλληνες ονομάσθηκαν Βαλαάδες. Η Λευκοθέα είναι καταγεγραμμένη στον κώδικα αρ. 201 της μονής Ζάβορδας27, 1692-20ος αιώνας-β΄γραφή ως «Χορίον Χοτούροι», σελίδα 114β, με 1 προσκυνητή-δωρητή: «Αγνής». To 1797 ο κώδικας της μητροπόλεως Σισανίου25 (κατάλογος αρχιερέα Νεοφύτου) αναφέρει το χωριό Χουτούρι ως μικτό: «Χωρίον: Χοτούριον εις δύο μαχαλάδες τούρκικον και ρωμαΐκόν»25. Μετά το 1800-1810 είναι αμιγές χριστιανικό «Οι του μικτού χωρίου Χουτουρίου Βαλαάδες, οι κατοικούντες εις την άνω συνοικίαν, έφυγαν και εγκαταστάθηκαν εις τα χωρία: Τσακνοχώρι, Μπουμπούστι, και ιδία εις Βουδουρίναν κατά τους χρόνους των αρματολών 1800-1810»23. Μετά την αναχώρηση των Βαλαάδων αναφέρει ο Μ. Α. Καλινδέρης: «Ως τα τελευταία χρόνια έρχονταν ο Μπέης απ΄τη Βουδορίνα (Ν. Σπάρτη) εις τα εν Χουτούρι κτήματά του. Είχε και καρυές που ως τώρα διατηρούνται στη θέση ‘’Ντερβίς καρυές’’. Πολλά απ΄τα κτήματα των Τούρκων που έφυγαν ηγόρασαν Κριμινιώτες απ΄το παλαιό Κρίμινι. Έτσι το Χουτούρι απέμεινε καθαρό χριστιανικό. Υπήρχε παράδοση που δικαιολογούσε την αναχώρηση των Βαλαάδων: Έκαμναν ασχημίες εις τις εικόνες στην εκκλησία της Αγίας Παρασκευής και γι΄αυτό η αγία τους έριξε μεγάλη αρρώστια και σηκώθηκαν κι΄ έφυγαν»54. Το 1886, στις «οδοιπορικές σημειώσεις», ο ταγματάρχης Νικόλαος Σχοινάς αναφέρει: «Μεταξύ των οδών από Καστορίας εις Σαμαρίναν και Βουρβουσκόν κείνται τα εξής χωρία: ………..Χοτούρι έχον 300 χριστιανούς, εκκλησίαν, κρήνην και χάνιον…….»1. Το χάνι εξυπηρετούσε τους διερχομένους προς Τσοτύλι. ΚΑΤΕΣΤΡΑΜΈΝΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ122 Βορειοανατολικά της επάνω συνοικίας στην τοποθεσία “ΑΓΙΑ ΣΩΤΗΡΑ” υπάρχουν ερείπια παλιάς εκκλησίας της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος. Όπως μετρήσαμε το θεμελιακό της περίγραμμα ήταν διαστάσεων 12 χ 7 μέτρα, και γύρω από τα ερείπια ξεμυτίζουν οι ταφόπετρες του νεκροταφείου, που καταλαμβάνει αρκετή έκταση. Στα χωράφια αποκαλύφτηκαν μικρά και μεγάλα αγγεία, πιθάρια με καμένο σιτάρι, θεμέλια σπιτιών, κεραμίδια, δουλεμένες πέτρες, χάλκινα μαγειρικά σκεύη κλπ. «Ο αείμνηστος αρχαιολόγος Αντ. Κεραμόπουλος που επισκέφτηκε την τοποθεσία αυτή έγραψε: ‘’Αρχαία λείψανα παρατηρούνται εις την θέσιν Αϊ Σωτήρα, ένθα προσκυνητάριον υπό μεγάλην παλαιάν δρυν….’’»55 . Όχι μακριά από την «Αϊ-Σωτήρα», ψηλά στον λόφο, στη θέση «Αϊ-Θανάση», όπου ομώνυμο εξωκκλήσι, αποκαλύφτηκαν θεμέλια σπιτιών, δουλεμένες πέτρες, πιθάρια, κεραμίδια, μικρά πήλινα αγγεία, νομίσματα κλπ. Εδώ υπάρχει και παλιό νεκροταφείο. τα παραπάνω μας βεβαιώνουν πως υπήρχε κάποιος οικισμός.
Δυτικά από το εξωκκλήσι του προφήτη Ηλία, υπήρχε παλιό νεκροταφείο. Επίσης τάφοι υπάρχουν και στις τοποθεσίες: «Πέντε Αλώνια» και «Μαρκάτα Λευκάδια», όπου αποκαλύφθηκαν θεμέλια σπιτιών, πλήθος από χοντρά κεραμίδια κλπ. , που μαρτυρούν πως και εδώ υπήρχε κάποιος οικισμός. Για τους παραπάνω οικισμούς παραμένει άγνωστο πότε καταστράφηκαν. ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ Στην διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα (1904-1908) υπήρχε τοπική επιτροπή την οποία αποτελούσαν οι: «Παπαχαρίτος Σταυρόπουλος , ο ανταρτόπαπας, όπως τον έλεγαν, Βασίλειος Αδαμόπουλος, Αθανάσιος Χοτούρας, Θωμάς Χοτούρας, Πασχάλης και Ιωάννης Αδαμόπουλου, Δημήτριος Καραγιάννης, Θωμάς Τουλόπουλος, Αλέξανδρος Σταυρόπουλος, Νικόλαος Μαρκατάς, Αθαν. Σταυρόπουλος, Νικόλαος Μαρκατάς, Αθανάσιος Σταυρόπουλος, Δημήτριος Βλάχος, Αθανάσιος Μαντζούκας και Θωμάς Νικολάου»112.
ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ Ο πληθυσμός στο Χοτούρι από το 1530 έως το 1694 εξελίσσεται ως εξής :
153048 156847 166647 167447 169147 169447 18861 190234 1912102 19134
23 οικογ. (Χ),21 ανύπαντροι (Χ) 11 οκογένειες (Χ), 5 ανύπαντροι (Χ) 16 οικογ. (Χ) 9 οικογ. (Χ) 10 οικογ. (Χ) 9 οικογ. (Χ) 300 κατ. (Χ) 60 οικογ. (Χ) 315 κατ. (Χ) 335 κατ. (Χ)
19205 19287 20118 2019
272 κατ. (Χ) 411 κατ. 20 κατ 7 μόνιμοι κάτοικοι
(X) = Χριστιανοί
ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Η σημερινή εκκλησία της Αγίας Παρασκευής είναι χτισμένη στην θέση προγενέστερης ομώνυμης εκκλησίας. Σχετικά με τα εκκλησιαστικά βιβλία της παλιάς εκκλησίας ο Μ. Καλινδέρης58 αναφέρει: Χωρίου Χοτουρίου (ν. Λευκοθέα) εκκλησία Αγίας Παρασκευής. 1.- Εικόνα Αγίων Πάντων χρονολ. «1749» 2.- Σε ευαγγέλιο εκδ. 1811. «Έτος 1821 Σεπτ. 24. Ετούτο το παρόν Ευαγγέλιον το αφιέρωσεν ο Ζώης Καζάνος από το χωρίον Λόζετζι εις χωρίον Χοτούρι εις την αγία Παρασκευήν και να μνημονεύηται παντοτινά τα παρόν τα ονόματα Στάβρο και κοιμημένα υιός του Ζώη ζωντανά». 3.- Σε πεντηκοστάριο. «1836 Απριλίου 1. Πίτροπος Δημήτριος Καραγιαννόπικος πήρε τα 12 μηναία γρόσια 300 από την Πόλη. τα έστειλεν Αδάμους Μαντζούκας, ίνα έχουν την ευχήν της αγίας Παρασκευής». 4.- Σε βιβλίο «θείαι λειτουργίαι» εκδ. 1856. «Η παρούσα θεία και ιερά λειτουργία αφιερώνεται εις την εκκλησία των αγίων ενδόξων και θαυατουργών Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού δια μνημόσυνον εμού του αμαρτωλού Θωμά ιερομόναχου και
των γονέων μου Δημητρίου και Σωσάνηςεις χωρίον λεγόμενον Λώπεσι την ταπεινήν μου πατρίδα αωξβ [=1862] Οκτωβρ. 26. Ο εν ιερομονάχοις ελάχιστος Θωμάς».
ΣΧΟΛΕΙΟ Η πρώτη γραπτή μαρτυρία για λειτουργία σχολείου αναγράφεται σε ενθύμηση ενός μηνιαίου χωρίς αρχή: «Έκανα διδάσκαλος Βασίλειος Αδάμου,από χωρίον Χουτούρι και εδιάβαζα τα παιδιά γράμματα τον αριθμό 100 δι’ένα εξάμηνον 26 Ιουνίου 1865»58. «Το 1902 λειτουργούσε σχολείο με 78 μαθητές-τριες και ένα διδάσκαλο»34.Το 1912 υπήρχε μικτή σχολή με τέσσερεις τάξεις όπου φοιτούσαν 32 μαθητές , 26 μαθητρίας με ένα διδάσκαλον»102. Δάσκαλοι καταγεγραμμένοι σε εκκλησιαστικά βιβλία της παλιάς εκκλησίας58 . Α)- Σε μηνιαίο εκδ. 1813: «1841 Οκτωβρίου πρότι. Αφότες ΄τα ο Σαρμακιώτης δάσκαλος εις το Χουτούρι και διάβαζε τα παιδία». «1842 θύμησι. Όταν ήταν εις το Χουτούρι ο Ζαγορίσις δάσκαλος και μάθαινε τα παιδιά». «1851 οκτωβρίου 25. Εγώ ο δάσκαλος Πορποζιότις γράφω». «Τω πα..ερωτάτου και θεοπροβλήτου μητροπολίτη της αγιωτάτης μητροπόλεως Καστορίας του αυθέντου και δεσπότου πολλά τα έτη. 1841 μην Οκτωβρίου 24. Αφότες ήταν ο Μάνος Σαρμακιώτης διδάσκαλος εις το Χουτούρι και διάβαζε τα παιδιά και έμαθαν καλά γράμματα τα παιδιά» Β) – Σε μηνιαίο εκδ. 1817. «Έτους 1856 Σεπτεμβρίου 19 φανερώνω εγώ ο Χρήστος ο δάσκαλος από χωρίον Λόζετζη και εδιάβασα τα παιδιά έγραπσα δια θύμισι εις το βιβλίο ετούτο της Αγίας Παρασκευής και όποιος να το πάρη ……………….και προκοπήν να μην έχει». «Κατά το έτος 1858 έκαμα εγώ ο Θωμάς διδάσκαλος εις χωρίον Χουτούρι και εμάνθανον τα παιδιά γράμματα και έκανα τρι ξάμηνα γρόσια 1100 δια τούτο γράφω με την χείρα μου δι΄ενθύμησιν». Γ)- Σε τριώδιο χωρίς αρχή. «εσέβι διδάσκαλος Μιχάλιος ιώς Αθανασίου από Χοτούρι 1864». Δ)- Σε μηνιαίο χωρίς αρχή. «Έκανα διδάσκαλος Βασίλειος Αδάμου από χωρίον Χουτούρι και εδιάβαζα τα παιδιά γράμματα τον αριθμό 100 δι΄ένα εξάμηνο 26 Ιουνίου 1865». «Έκανα δάσκαλος εγώ ο Κώστας Χρίστου Κρίμινι ένα έτος 1876». «Έκανα δάσκαλος εγώ ο Θωμάς υιός του Αθανασίου Σταύρο δια γρόσια 900 εις ένα έτος». Δ)- Στις θείες λειτουργίες εκδ. 1856. «Έτος 1873 Φεβρουαρίου 16 έκανα διδάσκαλος εγώ ο Αντώνιος ιώς Π’’Δημητρίου από χωρίον Χωρεβόν και μάθανα τα πεδιά». «Έτος 1890 εγώ ο διδάσκαλος Αθ. Βλαχόπουλος εκ Σερβίων Μακεδών προς ενθύμησιν αυτού».
ΓΥΜΝΑΣΤΚΕΣ ΕΠΙΔΕΙΞΕΙΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΣΤΗ ΛΕΥΚΩΘΕΑ (π.ο. ΧΟΥΤΟΥΡΙ) ΤΟ ΕΤΟΣ 1927. Όταν τα χωριά
μας έσφυζαν από ζωή και κίνηση. Φωτογραφία και σχόλια Γρηγόρη Κανδηλάπτη (Η φωτογραφία προέρχεται από την εβδομαδιαία εφημερίδα της Κοζάνης "ΒΟΡΕΙΟΣ ΕΛΛΑΣ", φύλλο 40/27 Ιουλίου 1927).
Η ανάγλυφη κτητορική επιγραφή σε λίθινη πλάκα του 186442. «Η Λευκοθέα (Χουτούρι) ανέδειξε πολλούς τεχνίτες της οικοδομής Στην κάτω Συνοικία, χαρακτηριστική είναι η ανάγλυφη κτητορική επιγραφή σε λίθινη πλάκα, που βρισκόταν στο άνω άκρο του βόρειου τοίχου του ετοιμόρροπου σπιτιού ιδιοκτησίας Θωμά Τσιντσιρόπουλου.Την εντοπίσαμε το 1996 και είναι αδημοσίευτη. Την παραθέτουμε γιατί είναι σημαντική, εκτός των άλλων, και λόγω της ιδιαιτερότητας του κειμένου. Η επιγραφή έχει ως εξής: ΧΑ ΗΡΛΗΔ ΜΑΣΣΑΛΑ Ιω: Ε ΤΟΣ 18 64 Η επιγραφή πλαισιώνεται από δύο αντιμέτωπους οφιοειδείς δράκβυς. Την αναφέρουμε ,γιατί είναι δείγμα επιγραφής σε σπίτι, με λέξεις τουρκικές, σε ελληνική γραφή. Η λέξη «ΧΑΗΡΛΗΔ»(ΚΑ)[προκοπή] και η λέξη «ΜΑΣΣ ΑΛ Α (δόξα στον Αλλάχ)» είναι τουρκικές και χρησιμοποιούνται και σήμερα ακόμη στην κοινή νεοελληνική. Σήμερα η λίθινη πλάκα έχει αποκοπεί και φυλασσόταν μέχρι το 1996, τουλάχιστον, στο σπίτι του Παν.Τσιντσιρόπουλου στη Λευκοθέα. Την επιγραφή την έχουμε αποτυπώσει σε φωτογραφία. Θεωρείται,επίσης απίθανο ένα χριστιανικό σπίτι να έχει τέτοια κτητορική επιγραφή, αν και δεν μπορούμε να το αποκλείσουμε παντελώς» 42. Σύμφωνα με τον Απόστολο Παπαδημητρίου «η επιγραφή προέρχεται από κούλια ή οικία τοπικού μπέη. Η επιγραφή είναι στα ελληνικά, επειδή οι μπέηδες ήσαν Αλβανοί και χρησιμοποιούσαν την ελληνική στα γραπτά τους. Η οικία αγοράστηκε κάποια χρονική στιγμή από κάτοικο του Χοτουρίου».
Η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής
Παλιό σπίτι στην Λευκοθέα.
Παλιό σπίτι στην Λευκοθέα.
ΕΚΛΟΓΙΚΟΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΟΤΟΥΡΙΟΥ ΑΝΑΣΕΛΙΤΣΑΣ 1914 Εγγεγραμένοι 92 χριστιανοί. Αρχείο Δημόσια κεντρική ιστορική βιβλιοθήκη Σιάτιστας « Μανούσια»124.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Νικόλαος Σχοινάς, Οδοιπορικαί σημειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου Νέας Οροθετικής Γραμμής και Θεσσαλίας 1886. 4 Βασίλειον της Ελλάδος - Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας - Διεύθυνσις Στατιστικής, Απαρίθμησις των κατοίκων των νέων επαρχιών της Ελλάδος του έτους 1913, εν Αθήναις, εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, 1915. 5 Ελληνική Δημοκρατία. Απογραφή του πληθυσμού της Ελλάδος. 19-12-1920 1
7 Πληθυσμός
της Ελλάδος κατά την Απογραφήν της 15-16 Μαΐου 1928 Πραγματικός πληθυσμός Αθήνα, Εθνικό Τυπογραφείο 1935 8 Η Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛΣΤΑΤ) Απογραφή 2011 14 Δ. Κ. Σαμσάρης, Ιστορική γεωγραφία της ρωμαϊκής επαρχίας Μακεδονίας (Το τμήμα της σημερινής Δυτικής Μακεδονίας), Θεσσαλονίκη 1989 (Έκδοση Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών). 23 Μιχ. Αθαν. Καλινδέρη: Συμβολή στην μελέτην του θέματος των Βαλαάδων, «ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ»Ε.Μ. Σπουδών, τόμος 17ος 1977. Θεσσαλονική 1977. 25 Μιχαήλ Αθ. Καλινδέρη: Ο κώδιξ τής Μητροπόλεως Σισανίου καί Σιατίστης (1686 —),έκδοση Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών Θεσσαλονίκη 1974. 27 Κώδικας της μονής Ζάβορδας: Κοβεντάρειος Δημοτική βιβλιοθήκη Κοζάνης. 34 Ηλίας Δημ. Μπουζιώτης: Υποδιοίκησις (Καζάς) Ανασελίτσης, Πίναξ των Ελληνικών Σχολείων των Ελληνικών Ορθοδόξων Κοινοτήτων 1902. 42 Αθανάσιος Βαρσαμίδης: οικονομικός βίος και επαγγελματική κίνηση της περιοχής Βοϊου (19ος – 47 Σάκης Γκέκας – Στέργιος Ζήκας: Το Βόϊο και η περιοχή του Άργους Ορεστικού της Δυτικής Μακεδονίας κατά την Οθωμανική περίοδο, 16ος – 17ος αι. (1500-1700). Θεσσαλονίκη 2004. αρχές 20ου αιώνα). Διδακτορική διατριβή. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Ιωάννινα 2004. 48 H. Yeni, Demography and settlement in Pasa Sancagi Sol-Kol region according to Muhasebe-I Vilaye-it Rumeli Defteri dated 1530, master’s Thesis Department of History, Bilkent University, Άγκυρα 2006. 54 Μ. Α. Καλινδέρης: Σημειώματα ιστορικά εκ της Δυτικής Μακεδονίας. Πτολεμαΐς, τύποις ‘’Επαρχιακής φωνής’’ 1939. 54 Μ. Α. Καλινδέρης: Σημειώματα ιστορικά εκ της Δυτικής Μακεδονίας. Πτολεμαΐς, τύποις ‘’Επαρχιακής φωνής’’ 1939. 58 Μ. Κ. Καλινδέρης: Γραπτά μνημεία από της Δυτικής Μακεδονίας Χρόνων Τουρκοκρατίας. Πτολεμαΐς 1940. 102Γ. Σ. Παναγιωτίδης: Επαρχία Σισανίου και Σιατίστης. Μακεδονικό Ημερολόγιο 1913. 122 Αλέξανδρος Κ. Αδαμίδης: Τα Παλιοχώρια του Βοΐου. Μακεδονικό Ημερολόγιο, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών. Θεσσαλονίκη. 124
Δημόσια κεντρική ιστορική βιβλιοθήκη Σιάτιστας « Μανούσια»: Εκλογικός κατάλογος υποδιοίκησης Ανασελίτσης 1915.