Minority Languages in Today's Global Society, Volume II

This book is the second of a two-volume set entitled Minority Language in Today’s Global Society. This work is part of

Minority Language in Today’s Global Society

2015

The papers included in this collection were originally presented during Trace Foundation’s Minority Languages in Today’s Global Society lecture series 2008-2010. The series brought together a diverse group of experts, scholars, and linguists from three continents, including a number of important Tibetan specialists, to present an overview of the challenges being faced by indigenous peoples’ languages in the modern world.

Denzdom, a publication series produced bilingual platform for the dissemination

Linguists, civil society organizations, local communities, governments, and supranational orga-

of information and debate on the

nizations are advocating for maintaining and even reviving endangered languages as a prerequi-

contemporary situation of Tibetan communities.

site for the preservation of the world’s cultural heritage and of indigenous peoples’ cultures and identities.

དེབ་འདི་ནི་ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པས་བསྡུ་སྐོང་བྱས་

Like the first volume, this publication is intended as a small contribution to this overall effort

ཡིག་ཞེས་པའི་ཕྲེང་རྒྱུད་གཏམ་ཚོགས་ལས་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་

and sustainability of minority languages in general and digitalization of Tibetan language in

པའི་དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ བྱས་པའི་དཔྱད་རྩོམ་དེབ་གཉིས་ཡོད་པའི་ནང་གི་དེབ་གཉིས་ པ་ཡིན་པ་དང་། དེ་ཡང་གདན་འཛོམས་ཞེས་པའི་དེབ་ཕྲེང་

but is more focused on the role technologies have played in the preservation, enhancement, particular. The papers also explore both the pros and cons of language standardization within minority communities and the relationship between linguistic, cultural, and biological diversity

ནང་གི་ཁག་གཅིག་ཡིན། ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པས་དཔེ་

from the perspectives of traditional land use, livelihoods,and indigenous knowledge.

གྱི་གནས་ཚུལ་ཁྱབ་སྤེལ་དང་། བགྲོ་གླེང་བཅས་ལ་དམིགས་ཏེ་

དེང་དུས་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་ནང་གི་ གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

སྐྲུན་བྱེད་བཞིན་པའི་དེབ་ཕྲེང་འདི་ནི་དེང་རབས་བོད་ཀྱི་སྐོར་ བསྐྲུན་པའི་སྐད་གཉིས་ལྡན་པའི་གླེང་སྟེགས་ཞིག་ཡིན།

Trace Foundation supports the continuity and development of Tibetan culture, language and places, improving lives and strengthening communities on the Tibetan plateau. ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པས་བོད་མཐོ་སྒང་ཁུལ་གྱི་རིག་

གཞུང་དང་། སྐད་ཡིག ས་ཆ་བཅས་རྒྱུན་གནས་དང་ཡར་རྒྱས་ ཡོང་བ་ལ་རོགས་སྐྱོར་བྱེད་པ་དང་། དེ་བཞིན་མི་དམངས་ཀྱི་

འཚོ་བ་གོང་དུ་སྤེལ་བ་དང་ས་གནས་ཚོགས་སྡེ་ཀྱི་ནུས་ཤུགས་ ཇེ་ཆེར་གཏོང་བར་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད།

གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཉམས་ཞན་ཡིན་པ་ནི་གོ་ལ་གཅིག་གྱུར་ཅན་གྱི་འཛམ་གླིང་ནང་དུ་ཇེ་གསལ་ཆགས་བཞིན་ཡོད། སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ཐད་ཀྱི་ཆེད་ལས་པ་དང་།ཞི་སྲིད་སྤྱི་དམངས་ཀྱི་ཚོགས་པ། དེ་བཞིན་ས་གནས་ཚོགས་སྡེ། སྲིད་གཞུང་དང་རྒྱལ་ ཁབ་ལས་འདས་པའི་ཚོགས་པ་རྣམས་ཀྱིས་རྩ་མེད་དུ་འགྲོ་ཉེན་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་རྒྱུན་སྐྱོང་དང་། ད་དུང་དེ་ཚོ་སླར་གསོ་བྱེད་པ་ནི་ འཛམ་གླིང་གི་ཤུལ་བཞག་རིག་གནས། ཡུལ་མིའི་རིག་གནས་དང་ངོ་བོ་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་ཆེད་ཀྱི་སྔོན་འགྲོའི་ཆ་རྐྱེན་དུ་དམིགས་བཞིན་ ཡོད། དེབ་དང་བོ་དང་གཅིག་མཚུངས་སུ། དེབ་འདི་ཡང་གོང་དུ་བརྗོད་པའི་སྤྱི་ཡོངས་ཀྱི་འབད་དོན་དེའི་ཆེད་དུ་དམིགས་ནས་ཕུལ་པའི་ ཞལ་འདེབས་ཆུང་ཆུང་ཞིག་ཡིན་ན་ཡང་། དེབ་འདིའི་ནང་གཙོ་བོ་ནི་ཚན་རྩལ་གྱིས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ལ་སྲུང་སྐྱོབ་ དང་། སྲ་བརྟན། རྒྱུན་གནས་འོང་པའི་ཐད་ལ་ཐོན་པའི་ནུས་ཤུགས་སྤྱི་དང་། བྱེ་བྲག་དུ་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དེ་ཌི་ཇི་ཊོལ་ཅན་དུ་བཟོས་ པའི་གནས་ཚུལ་སྐོར་གྲོས་མོས་བྱས་ཡོད་པ་དང་། གཞན་ཡང་། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཚད་ལྡན་ཅན་དུ་བཟོས་པའི་དགེ་ མཚན་དང་སྐྱོན་ཆ། དེ་བཞིན་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ས་ཞིང་བེད་སྤྱོད་བྱེད་སྟངས་དང་།འཚོ་བ་རོལ་སྟངས། ཡུལ་མིའི་ཤེས་བྱ་བཅས་ཀྱི་ལྟ་གྲུབ་ ཐོག་ནས་སྐད་བརྡ་དང་། རིག་གཞུང་། སྐྱེ་དངོས་ལ་སོགས་བར་གྱི་སྣ་མང་རང་བཞིན་གྱི་འབྲེལ་བར་དབྱེ་ཞིབ་བྱས་ཡོད།

Minority Language in Today’s Global Society vol. 2

The fragility of minority languages is becoming increasingly apparent in a globalizing world.

དེང་དུས་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་ནང་གི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

by Trace Foundation meant to serve as a

Dendzom

གདན་འཛོམས།

2

དེབ་འདིའི་ནང་དུ་བསྡུ་ལེན་བྱས་ཡོད་པའི་དཔྱད་རྩོམ་ རྣམས་ནི་ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པས༢༠༠༨་ནས་ ༢༠༡༠་བར་དུ་བསྡུ་སྐོང་བྱས་པའི་དེང་དུས་གོ་ལའི་སྤྱི་ ཚོགས་ནང་གི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཞེས་ པའི་ཕྲེང་རྒྱུད་གཏམ་ཚོགས་སུ་འདོན་སྤེལ་བྱས་པའི་ དཔྱད་རྩོམ་ཁག་ཅིག་ཡིན། ཕྲེང་རྒྱུད་གཏམ་ཚོགས་དེས་ བོད་ཀྱི་གལ་ཆེན་ཆེད་ལས་མཁས་པ་སྐོར་ཞིག་ཚུད་པའི་ ཆེད་ལས་པ་དང་། མཁས་པ། སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ཐད་ཀྱི་ ཆེད་ལས་པ་རྣམས་གླིང་ཆེན་གསུམ་ནས་གདན་འདྲེན་ ཞུས་ཏེ། དེང་རབས་འཛམ་གླིང་ཐོག་ཏུ་ཡུལ་མིའི་སྐད་ ཡིག་ལ་འཕྲད་བཞིན་པའི་དཀའ་གནད་རྣམས་སྤྱི་ཡོངས་ ངང་ནས་གྲོས་བསྡུར་བྱས་ཡོད།

དེང་དུས་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་ནང་གི་ གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་། དེབ་གཉིས་པ།

trace foundation

cover photos “Nomad Girl,” © Erik Törner/Flickr, 2003 “Circuit City,” © John Krzesinski / Flickr, 2009

Dendzom Series 2 གདན་འཛོམས་ཕྲེང་རྒྱུད། ༢

Minority Language in Today’s Global Society Volume 2 དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག དེབ་གཉིས་པ།

Trace Foundation ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པ། 2012

Š 2012 Trace Foundation All rights reserved. This book, or parts thereof, may not be reproduced in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording or any information storage and retrieval system now known or to be invented, without written permission from the Publisher.

First Published by: Trace Foundation 132 Perry Street, 2B New York, NY 10014 http://www.trace.org/

ISBN 978-1-105-99683-2

Edited by: Kunsang Gya, Andrea Snavely and Tsering Shakya Cover art by: Peter Wiegand

Dendzom The name of this series, Dendzom, is derived from the notion of scholars coming together in a common place to discuss ideas. When broken into its parts, den means carpet and dzom means to gather together. This is a reference to ancient Tibet, where carpets took the place of chairs during teachings. In fact, the name originates from the Tibetan phrase mkhas mang gden ‘dzoms which literally means, “Scholars gather around the carpet.” It is our hope that this series will serve as a meeting place for discussion of issues relevant to the Tibetan plateau.

གདན་འཛོམས།

དེབ་ཕྲེང་འདིའི་མིང་ལ་”གདན་འཛོམས”ཞེས་འདོགས་དོན་ནི་མཁས་པ་རྣམས་གནས་ཤིག་ལ་འཛོམས་ནས་བསམ་བློ་བགྲོ་ གླེང་བྱས་པ་ལས་བྱུང་པ་དང་། ཡི་གེ་དེ་གཉིས་ཀྱི་ནང་དོན་ལྟར་གདན་ཐོག་གཅིག་ལ་འཛོམས་པའི་དོན་ཡིན།གཞན་ཡང་ གནའ་བའི་དུས་སུ་བོད་མི་རྐུབ་སྟེགས་མིན་པར་གདན་གྱི་སྟེང་དུ་བསྡད་ནས་སློབ་གཉེར་བྱེད་པ་དང་ཡང་འབྲེལ་བ་ཡོད། ང་ ཚོས་མིང་དེ་”མཁས་མང་གདན་འཛོམས”ཞེས་པའི་ཚིག་དེའི་ཟུར་ལས་བླངས་པ་ཡིན། ང་ཚོས་དེབ་ཕྲེང་འདིས་བོད་མཐོ་སྒང་ ཁུལ་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་གནད་དོན་རྣམས་བགྲོ་གླེང་བྱེད་སའི་གཞི་ཞིག་བསྐྲུན་ཐུབ་པར་རེ་བ་བཅིངས་ཡོད།

Editors

Kunsang Gya (Trace Foundation)

Andrea Snavely (Trace Foundation)

Tsering Shakya (University of British

Columbia)

Editorial Assistants

Dukar Bhum (Trace Foundation)

Gama Dare (Trace Foundation)

Emily Volkmar (Trace Foundation)

Editorial Board

Pema Bhum (Trace Foundation)

Enrico Dell’Angelo (Trace Foundation)

Janet Gyatso (Harvard Divinity School)

Tsering Shakya (The University of British Columbia)

Gray Tuttle (Columbia University) Thupten Nyima Rinpoche

(Paltseg Tibetan Ancient Text and Research Institute)

George van Driem (University of Bern)

Mark Turin (Yale University)

རྩོམ་སྒྲིག་པ།

ཀུན་བཟང་རྒྱལ། ༼ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པ།༽ ཡེ་ཤེས་ལྷ་མོ། ༼ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པ།༽

ཚེ་རིང་ཤཱཀྱ། ༼བྷུ་ུ རེ་ཐི་ཧྲི་ཀོ་ལོམ་སྤི་ཡ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ།༽ རྩོམ་སྒྲིག་གཞོན་པ།

གདུགས་དཀར་འབུམ། ༼ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པ།༽

ཀརྨ་ཏཱ་རེ། ༼ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པ།་༽

ཨེ་མི་ལེ་ཝོ་ཁི་མ། ༼ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པ།༽ རྩོམ་སྒྲིག་ཚོགས་ཆུང་གི་ཚོགས་མི།

པད་མ་འབུམ། ༼ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པ།༽

ཨེན་རི་ཁོ་ཌེན་ཇེ་ལོ། ༼ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པ།༽

ཇན་ནེ་ཐི་རྒྱ་མཚོ། ༼ཧ་ཝ་ཌ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ།༽ ཚེ་རིང་ཤཱཀྱ། ༼བྷུ་ུ རེ་ཐི་ཧྲི་ཀོ་ལོམ་སྤི་ཡ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ།༽ གྷི་རེ་ཋ་ཊོ།༼ཀོ་ལོམ་སྤི་ཡ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ།༽ ཐུབ་བསྟན་ཉི་མ་རིན་པོ་ཆེ།

༼དཔལ་བརྩེགས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་ཞིབ་འཇུག་ཁང་།༽ འཇོར་ཇི་ཝན་ཌ་ཨམ། ༼བྷོ་ཨེན་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ།༽ མ་ཁུ་ཐུའུ་རེན། ༼ཡེ་ལེའི་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ།༽

Table of Contents Biographies

viii

Introduction Tsering Shakya

17

Standards, Writing, and Speaking in Tibetan and Other Tibeto-Burman Languages David Bradley

21

Discourses on A Common Spoken Tibetan Language Dawa Lodoe

52

Standardizing Hungarian and its Educational Consequences Miklós Kontra

72

Language Planning, Identity and Rights in Iraqi Kurdistan Jaffer Sheyholislami

106

Conserving Traditional Environmental Knowledge (TEK): Two Case Studies from Native North America 152 Eugene Hunn Biocultural Diversity: A Global Perspective Luisa Maffi

179

The Impacts of Cultural Environment Changes on Tibetan Language in the ÜTsang Region 213 Nangsal Tenzin Norbu Tibetan Resilience amongst Global Change Xu Jianchu

232

The Development and Application of Monlam Tibetan Font Lobsang Monlam

256

The Situation and Consideration of Tibetan Language in Social Media Rigthup

297

དཀར་ཆག

རྩོམ་པ་པོའ་ི ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས། ix

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ངོ་སྤྲོད། 19 ཚེ་རིང་ཤཱཀྱ།

༄༄།། བོད་ཡིག་འབྲི་ཀློག་གཅིག་གྱུར་དང་བོད་དང་འབར་མའི་སྐད་ཡིག་སོགས། 37 David Bradley

༄༄།། བོད་ཀྱི་སྤྱི་སྐད་གཏན་འབེབས་བྱ་རྒྱུའི་ཐད་ལ་བཏོན་པའི་བསམ་ཚུལ་འགའ། 63 ཟླ་བ་བློ་གྲོས།

༄༄།། ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཚད་ལྡན་བཟོ་བ་དང་དེའི་སློབ་གསོའ ་ི མཇུག་འབྲས། 89 Miklós Kontra

༄༄།། ཨཱི་རཀ་ཀི་ཀུར་རྡི་སི་ཐན་མི་རིགས་དང་འབྲེལ་བའི་སྐད་བརྡའི་འཆར་འགོད་དང་སྲིད་ཇུས། ངོ་བོ་དང་། ཐོབ་ཐང་ བཅས་ཀྱི་སྐོར། 129 Jaffer Sheyholislami

༄༄།། ཁོར་ཡུག་སྐོར་གྱི་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གནས་ (Traditional Environmental Knowledge (TEK) སྲུང་འཛིན། བྱང་ཨ་མི་རི་ཀའི་གཞི་འཛིན་ཡུལ་མི་ (Native North America) སྐོར་གྱི་ཞིབ་འཇུག་གནས་ཚུལ་ ཁག་གཉིས། 165 Eugene Hunn

༄༄།། སྐྱེ་དངོས་དང་རིག་གཞུང་སྣ་མང་ཅན། གོ་ལའི་ཁྱོན་ནས་ལྟ་ཚུལ་ཞིག 195 Luisa Maffi

༄༄།། རིག་གཞུང་གི་ཁོར་ཡུག་ལ་འགྱུར་ལྡོག་འགྲོ་བ་དེས་དབུས་གཙང་ཁུལ་གྱི་སྐད་ཡིག་ལ་ ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་བཞིན་ཡོད་པ། 222 སྣང་གསལ་བསྟན་འཛིན་ནོར་བུ། ༄༄།། གོ་ལའི་འགྱུར་ལྡོག་ཁྲོད་ཀྱི་བོད་མིའི་ལྡེམ་ཤུགས། 244 Xu Jianchu ༄༄།། སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གི་འཕེལ་རིམ་དང་ལག་ལེན་སྐོར་གྱི་ངོ་སྤྲོད། 277 བློ་བཟང་སྨོན་ལམ། ༄༄།། སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་ཁྲོད་བོད་སྐད་ཡིག་གི་གནས་བབ་དང་བསམ་གཞིགས། 310 རིག་ཐུབ།

Biographies David Bradley David Bradley is a professor at La Trobe University in Australia, with visiting professorships in China, France, Thailand, and the United Kingdom. His primary work focuses on the sociolinguistics and historical linguistics of various TibetoBurman languages and on language maintenance and language policy. He is the author or editor of twenty-eight books, including Language Endangerment and Language Maintenance. He is a fellow of the Academy of Social Sciences in Australia and the Australian Academy of Humanities and a member of the Executive Committee of the Comit茅 International Permanent des Linguistes.

Dawa Lodoe Dawa Lodr枚 is from Bayan County in Amdo. His career in the field of Tibetan language studies has spanned the fields of teaching, social science research, and literary editing. He has earned numerous national awards for his excellence in teaching as well as for his editorial work. Under his editorial direction, Drangchar, a Tibetan-language literary magazine, has become a nationally and internationally recognized resource, publishing influential works of Tibetan literature, literary theory, and grammatical debates.

Mikl贸s Kontra Mikl贸s Kontra is a professor of linguistics at the University of Szeged, and serves as the head of the Sociolinguistics Research Group at the Linguistics Institute of the Hungarian Academy of Sciences, Budapest. He is primarily interested in the variations of the Hungarian language; the contact varieties of Hungarian in Slovakia, Ukraine, Romania, Serbia, Croatia, Slovenia, and Austria; HungarianAmerican bilingualism; and educational linguistics and linguistic human rights.

Among other volumes, he has edited Hungarian Sociolinguistics, Language: A Right and a Resource, Approaching Linguistic Human and Language Contact in East-Central Europe.

viii

རྩོམ་པ་པོའ ་ི ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས། David Bradley ཨོ་སི་ཁྲི་ལི་ཡའི་ལཱ་ཋི་རོབ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོར་རྟེན་གཞི་བྱས་ཤིང་རྒྱ་ནག་དང་ཧྥ་རན་སི། ཐེ་ལན་དང་ཡིན་ལན་བཅས་སུ་གདན་ ཞུས་སློབ་དཔོན་ཆེན་མོའ་ི ལས་འགན་འཁུར་བའི་ཁོང་གིས་བོད་དང་འབར་མའི་སྐད་ཡིག་ཐད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་སྐད་བརྡ་རིག་ པ་དངལོ་རྒྱུས་སྐད་བརྡ་རིག་པ། དེ་བཞིན་སྐད་ཡིག་རྒྱུན་འཛིན་དང་སྐད་ཡིག་སྲིད་ཇུས་བཅས་ཀྱི་ཐད་ཕྱག་ལས་གནང་གིན་ ཡོད། ཁོང་གིས་ད་བར་དུ་<<སྐད་ཡིག་ཉམས་ཉེས་དང་སྐད་ཡིག་རྒྱུན་འཛིན་>> ཞེས་པ་ཚུད་པའི་དཔེ་དེབ་༢༨བརྩམས་ པའམ་རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་ཡོད། ཁོང་ནི་ཨོ་སི་ཁྲི་ལི་ཡའི་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་ཁང་དང་ཨོ་སི་ཁྲི་ལི་ཡའི་སྤྱི་ཚོགས་རིག་ གནས་ཞིབ་འཇུག་ཁང་གི་ཞིབ་འཇུག་པ་དང་། རྒྱལ་སྤྱིའི་གཏན་འཇགས་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ལྷན་ཚོགས་ཀྱི་རྒྱུན་ལས་ལྷན་ ཚོགས་ཀྱི་ཚོགས་མི་བཅས་ཡིན།

ཟླ་བ་བློ་གྲོས།

ཟླ་བ་བློ་གྲོས་ལགས་ནི་བོད་ཆེན་པོའ་ི རིག་གནས་ཀྱི་མངའ་ཁུལ་ཨ་མདོའ་ི མཚོ་སྔོན་ཞིང་ཆེན་བ་ཡན་རྫོང་ནས་ཡིན་ཞིང་། ཁོང་ གི་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཐོག་ཕྱག་ལས་ནི་སློབ་ཁྲིད་ནས་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་དང་རྩོམ་རིག་རྩོམ་སྒྲིག་བཅས་ཀྱི་ཁོངས་ སུ་ཁྱབ་ཡོད། ཁོང་གི་ཕུལ་བྱུང་ཁྲིད་རྩལ་དང་རྩོམ་སྒྲིག་བྱ་བར་རྒྱལ་ཡོངས་རང་བཞིན་གྱི་གཟེངས་བསྟོད་བྱ་དགའ་གྲངས་མེད་ ཐོབ་ཡོད་པ་དང་། ཁོང་གི་རྩོམ་སྒྲིག་གི་དབུ་ཁྲིད་འོག་བོད་ཀྱི་རྩོམ་རིག་དུས་དེབ་<<སྦྲང་ཆར་>>འདི་བོད་ཀྱི་རྩོམ་རིག་དང་ རྩོམ་རིགས་གཞུང་ལུགས། དེ་བཞིན་བརྡ་སྤྲོད་དཔྱད་གླེང་བཅས་ཀྱི་ཐད་ཤུགས་རྐྱེན་ཆེ་བའི་བརྩམས་ཆོས་སྣ་ཚོགས་འདོན་པའི་ རྒྱལ་ཡོངས་དང་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཐོག་ནས་ངོས་ལེན་ཡོད་པའི་རྒྱུ་ཆའི་ཐོན་ཁུངས་ཤིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད། Miklós Kontra མིག་ལོ་ཤི་ ཀོན་ཊ་རཱ་ནི་སེ་གྷེད་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའི་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་སློབ་དཔོན་ཆེན་མོ་དང་བཧུ་ཌ་པེ་སི་ཐི་ན་ཡོད་པའི་ ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་བརྡ་རིག་པ་ཞིབ་འཇུག་ཁང་གི་སྤྱི་ཚོགས་སྐད་བརྡ་ཞིབ་འཇུག་ཚོགས་པའི་འགན་འཛིན་ཡིན། ཁོ་བོའ ་ི ཞིབ་ འཇུག་ཁ་ཕྱོགས་གཙོ་བོ་ནི་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཡིག་གི་འགྱུར་སྣང་འདྲ་མིན་ཏེ།སི་ལོ་ཝ་ཁི་དང་ཡུག་རེན།རོ་མ་ནི་ཡ།སེ་བཧེ། ཁུ་ རེ་ཤེ་ཡ། སི་ལོ་ཝ་ནི་ཡ་དང་ཨོ་སིཋོ་རི་ཡ་ནང་གི་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཡིག་འདྲ་མིན་བར་གྱི་འབྲེལ་གཏུགས། ཧང་གྷ་རི་དང་ཨ་མེ་ རི་ཀའི་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་རང་ལུགས།སློབ་གསོ་སྐད་བརྡ་རིག་པ་དང་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་བཅས་ཡིན། ཁོ་ བོས་ཧང་གྷ་རིའི་སྤྱི་ཚོགས་སྐད་བརྡ་རིག་པ་དང་སྐད་ཡིག ཐོབ་ཐང་ཞིག་དང་ཐོན་ཁུངས་ཞིག་དེ་ཡུ་རོ་དབུས་ཤར་ཁུལ་དུ་སྐད་ བརྡ་ཅན་གྱི་མི་ལ་ཉེ་གཏུགས་དང་སྐད་ཡིག་གི་འབྲེལ་གཏུགས་ཞེས་པ་ཚུད་པའི་དེབ་མང་བོ་ཞིག་བརྩམས་ཡོད།

Jaffer Sheyholislami Jaffer Sheyholislami is an assistant professor at the School of Linguistics and Language Studies, Carleton University, Ottawa, Canada, where he teaches courses in applied linguistics and discourse studies. He has published widely in both Kurdish and English on language policy and planning; language and identity; and the Kurdish language. Sheyholislami is the author of Kurdish Identity, Discourse, and New Media and has published in academic journals such as Discourse & Society and Language Policy. His current research focuses on language policy and planning in both Kurdistan and Iran, minority language media, language and identity, and critical discourse analysis.

Eugene Hunn Eugene Hunn is a professor emeritus in the Department of Anthropology at the University of Washington, Seattle, where he has taught since 1972. He received his PhD in anthropology at the University of California, Berkeley in 1973. He has pursued ethnoecological research within native communities in Chiapas and Oaxaca, Mexico. He has also conducted studies with the Yakama and Umatilla Indian communities in Washington and Oregon and carried out subsistence research with several Alaskan Native communities. His key publications include Tzeltal Folk Zoology: The Classification of Discontinuities in Nature; Nch’i-Wána The Big River: Mid-Columbia Indians and Their Land; and A Zapotec Natural History: Trees, Herbs, and Flowers, Birds, Beasts, and Bugs in the Life of San Juan Gbëë.

Luisa Maffi Luisa Maffi, PhD, is a linguist, anthropologist, and ethnobiologist. She is one of the developers of the field of biocultural diversity, and has conducted fieldwork in Africa (Somalia), Mesoamerica (Mexico) and Asia (China, Japan). Maffi cofounded and directs Terralingua, an international NGO devoted to sustaining the biocultural diversity of life and the world’s heritage of biological, cultural, and linguistic diversity through research, education, policy-relevant work, and onthe-ground action. Among her key publications are the edited book On Biocultural Diversity: Linking Language, Knowledge, and the Environment, the co-edited volume

x

Jaffer Sheyholislami ཇེ་ཕར་ཤཱེ་ཧོ་ལི་ས་ལ་མི་ནི། ཀེ་ཎ་ཌའི་རྒྱལ་ས་ཨཱོ་ཊ་ཝར་ཡོད་པའི་ཀྲ་ལེ་ཊོན་གཙུག་ལག་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ ་ི སྐད་བརྡ་རིག་པ་ དང་སྐད་ཡིག་སྡེ་ཚན་ནང་གི་སློབ་དཔོན་གཞོན་པ་ཞིག་ཡིན་པ་རེད། ཁོང་སློབ་གྲྭ་དེར་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ཉམས་ལེན་དང་ ། སློབ་ཁྲིད་གནང་མཁན་རེད། ཁོང་གིས་ཀུར་རྡི་སི་དང་དབྱིན་སྐད་གཉིས་ཀའི་བརྒྱུད་ནས་སྐད་ཡིག་གི་སྲིད་ཇུས་དང་ ། ལག་ལེན། སྐད་བརྡ། ངོ་བོ། ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད་བརྡ་སོགས་ཀྱི་སྐོར་བརྩམས་ཆོས་རྒྱ་ཆེ་སྤེལ་ཡོད་པ་རེད། ཤཱེ་ཧོ་ལི་ས་ལ་མི་ནི་ ༢༠༡༡ ལོར་པེལ་གཱེ་རེཔ་མེཀ་མི་ལེཎ་གྱིས་པར་སྐྲུན་བྱས་པའི་དེབ”ཀུར་རྡི་སིའི་ངོ་བོ་དང་། བསླབ་ཁྲིད། བརྡ་འཕྲིན་གསར་པ” ཞེས་པའི་དེབ་དེའི་རྩོམ་པ་པོ་རེད། ཁོང་གིས”བསླབ་ཁྲིད་དང་། སྤྱི་ཚོགས། སྐད་བརྡའི་སྲིད་ཇུས” ཅེས་པ་ལ་སོགས་པའི་རྩོམ་ བྲིས་མང་པོ་མཁས་པའི་ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་དེབ་མང་པོར་ཆེད་སྤེལ་བྱས་མྱོང་ཡོད། ད་ལྟ་ཁོང་གི་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ས་ནི། ཀུར་རྡི་སི་ ཏན་དང་ཨཱི་རན་ནང་སྐད་རྡའི་སྲིད་ཇུས་དང་ལག་ལེན། གཞན་ཡང་། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་བརྡའི་བརྡ་འཕྲིན།སྐད་ཡིག དཀའ་གནད་ཅན་གྱི་བསླབ་ཁྲིད་དང་དཔྱད་ཞིབ་སྐོར་ཡིན་པ་རེད། Eugene Hunn ཨུ་ཇེན་ནེ་ ཧུན་ནི་སིས་ཨ་ཊལ་གྲོང་ཁྱེར་ཝ་ཞིན་ཊོན་གཙུག་ལག་སློབ་གྲྭའི་མིའི་རིག་པ་སྡེ་ཚན་གྱི་མཚན་གནས་རྒན་ཡོལ་ ཅན་སློབ་དཔོན་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། ཁོང་གིས་ཕྱི་ལོ ༡༩༧༢ ལོ་ནས་གཙུག་ལག་སློབ་གྲྭ་དེར་སློབ་ཁྲིད་བྱས། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༧༣ ལ་ རྦེར་ཁེ་ལེ་ (Berkeley) ཡོད་པའི་ཀ་ལི་ཕོར་ཉི་ཡ་ (California) གཙུག་ལག་སློབ་གྲྭར་མིའི་རིག་པའི་སྦྱང་གཞི་ཐོག་ འབུམ་རམས་པའི་ལག་འཁྱེར་བླངས། ཁོང་གིས་མེ་སི་ཀོ་ཡི་ཆ་པ་སི་ (Chiapas) དང་ཝ་ཧ་ཀ་མངའ་སྡེར་ཡོད་པའི་ཡུལ་ མིའི་ཚོགས་སྡེ་དང་། ཨ་རིའི་ཨོ་རེ་སྒན་ (Oregon) དང་ཝ་ཞིན་ཊོན་མངའ་སྡེར་ཡོད་པའི་ཡ་ཀ་མ་ (Yakama) དང་ཨུ་ མ་ཏི་ལྗ་ (Umatilla) ཡི་ཨིན་ཌི་ཨན་མི་རིགས་མཉམ་དུ་མི་རིགས་ས་གནས་ (ethnological) ཀྱི་གནས་སྟངས་སྐོར་ ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པ་མ་ཟད། ཨ་ལ་སི་ཀར་ (Alaska) གནས་སྡོད་ཡུལ་མིའི་ཚོགས་སྡེ་འགའི་མཉམ་དུ་རང་ཁ་རང་གསོའ ་ི (subsistence) ཐད་ཞིབ་འཇུག་ཀྱང་བྱས་ཡོད། ཁོང་གི་བྲིས་རྩོམ་གཙོ་བོ་ཁག་ཅིག་ནི། ཛེལ་ཐལ་ (Tzeltal) མང་ ཚོགས་ཀྱི་སྲོག་ཆགས་དུད་འགྲོའ་ི རིགས་པ་སྟེ་ (zoology) རང་བྱུང་ཁམས་ཀྱི་སྐྱེ་དངོས་སྟོང་ཚུལ་སྐོར་དབྱེ་ཞིབ། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༧༧ ཨེ་ཁི་ཌེ་མི་ཁི་ (Academic) དཔར་སྐྲུན་ཁང་། ཆི་ཝ་ན་(Nchi wana) ཡི་གཙང་ཆུ་ཆེན་པོ་སྟེ་ཀི་ལུམ་སྦི་ཡ་ (Columbia) དཀྱིལ་མའི་ཨིན་ཌི་ཨན་མི་དང་ཁོང་ཚོའི་ས་ཆ། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༠ ཝ་ཞིན་ཊོན་གཙུག་ལག་སློབ་གྲྭའི་པར་སྐྲུན་ ཁང་། རྫ་ཕོ་ཏེ་ཀི་ཡི་རང་བྱུང་ལོ་རྒྱུས་ཤིག་སྟེ་སན་ ཀོན་ ཝི་ཡི་འཚོ་བའི་ཁྲོད་ཀྱི་སྡོང་པོ་དང་སྨན་རྩྭ། མེ་ཏོག བྱ་བྱིའུ་། གཅན་ གཟན། འབུ་སྲིན་བཅས་ཀྱི་སྐོར། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༨ ཨ་རི་ཛོ་ན་ (Arizona) གཙུག་ལག་སློབ་གྲྭའི་པར་སྐྲུན་ཁང་། Luisa Maff འབུམ་རམས་པ་ལུའེ་བཟའ་ མཱ་ཧྥེ་ནི་སྐད་བརྡ་རིག་པ་བ་དང་། མི་རིགས་རིག་པ་བ། མི་རིགས་སྐྱེ་དངོས་རིག་པ་བ་བཅས་རེད། ཁོ་མོ་ནི་སྐྱེ་དངོས་རིག་གཞུང་སྣ་མང་ཞེས་པའི་ཞིབ་འཇུག་བརྗོད་གཞི་འདིའི་སྟེང་གི་སྣེ་ཁྲིད་ཆེད་མཁས་པ་ཞིག་རེད། ཁོ་མོས་ ཨ་ཧྥི་རི་ཀ་༼སོ་མ་ལི༽དབུས་ཨ་མེ་རི་ཀ༼མེག་སི་ཁོ༽ཨེ་ཤི་ཡ་༼ རྒྱ་ནག་དང་ཉི་ཧོང་༽བཅས་སུ་ས་གནས་རང་ནས་ཞིབ་ འཇུག་གི་ལས་དོན་བསྒྲུབས་ཡོད། མཱ་ཧྥེ་ཡིས་ཊི་རཱ་ལིན་གྷའ་ཞེས་པའི་རྒྱལ་སྤྱིའི་གཞུང་འབྲེལ་མིན་པའི་ཚོགས་པ་དེ་མཉམ་ འཛུགས་བྱས་པ་དང་དེ་ཡི་འགན་འཛིན་ཡིན། ཚོགས་པ་དེས་ཞིབ་འཇུག་གི་ཁ་ཕྱོགས་ནི་སློབ་གསོ། ཆབ་སྲིད་དང་འབྲེལ་བའི་ ལས་ཀ་དང་གཞི་རིམ་ཀྱི་ལས་དོན་རྣམས་བརྒྱུད་ནས་སྐྱེ་དངོས་རིག་གཞུང་སྣ་མང་གི་ཚེ་སྲོག་དང་འཛམ་གླིང་གི་ཤུལ་བཞག་ རིག་གཞུང་རྒྱུན་སྐྱོང་བྱེད་པའི་སྐོར་གྱི་ཆེད་གཉེར་ལས་ཀ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད།

Ethnobotany and Conservation of Biocultural Diversity, and the co-authored book Biocultural Diversity Conservation: A Global Sourcebook.

Nangsal Tenzin Norbu Nangsal Tenzin Norbu was born in Lhasa in 1968 and graduated from Tibet University in 1990. He taught Tibetan at LhĂźntse County Middle School in Lhoka Prefecture and biology in Tibetan and Mandarin at Lhasa Middle School. In 1997, he came to the United States to study. Since 1999, he has taught modern Tibetan and Tibetan culture at Columbia University. He has also taught at the University of Virginia and Indiana University during the summers of 1999, 2000, 2001, and 2002. In addition, he gives the Tibetan language-level exam at Yale University.

Xu Jianchu Xu Jianchu is the regional coordinator of the World Agroforestry Centre, East Asia Program, and professor at the Kunming Institute of Botany, Chinese Academy of Science. He was previously the head of the International Centre for Integrated Mountain Developmentâ&#x20AC;&#x2122;s (ICIMOD) Integrated Water and Hazard Management division in Kathmandu. He is also the founder and former executive director of the Center for Biodiversity and Indigenous Knowledge (CBIK), an NGO based in Southwest China that works with indigenous people for cultural survival, intercultural dialogues, forest management, land-use transition, community-based biodiversity conservation, sustainable livelihoods, and watershed governance.

Lobsang Monlam Lobsang Monlam entered Sera Monastery in South India in 1993, where he studied Tibetan Buddhist philosophy for more than 16 years. In addition, he also studied Tibetan traditional painting and western oil painting. Since 2003 he has self-learned computing and created the first Monlam Tibetan font in 2005, which was the first Tibetan software in dbu med. The font was distributed among the Tibetan communities and was welcomed by Tibetans both inside and outside

xii

སྣང་གསལ་བསྟན་འཛིན་ནོར་བུ། སྣང་གསལ་བསྟན་འཛིན་ནོར་བུ། སྤྱི་ལོ་༡༩༦༨ལོར་ལྷ་སར་སྐྱེས། སྤྱི་ལོ་༡༩༩༠ལོར་བོད་ལྗོངས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ་ནས་ཐོན། དེ་ སྔ་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ཟེར་བའི་ལྷོ་ཁ་ས་ཁུལ་གྱི་ལྷུན་རྩེ་རྫོང་སློབ་འབྲིང་ལ་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་སློབ་ཁྲིད་བྱས་པ་དང་། དེ་ནས་ ལྷ་ས་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་ལྷ་ས་སློབ་འབྲིང་གི་ནང་དུ་སྐྱེ་དངོས་རིག་པའི་སློབ་ཚན་དེ་བོད་རྒྱ་སྐད་ཡིག་གཉིས་ཀྱི་ཐོག་ནས་སློབ་ཁྲིད་ ཀྱང་བྱེད་མྱོང་ཡོད་པ་རེད། སྤྱི་ལོ་ ༡༩༩༦ལོར་ཨ་མེ་རི་ཀར་སློབ་སྦྱོང་དུ་བསྐྱོད། སྤྱི་ལོ་༡༩༩༩ལོ་ནས་བཟུང་ད་བར་ཨ་རིའི་ གྲོང་ཁྱེར་ཉིའུ་ཡོག་ལ་ཡོད་པའི་ཀོ་ལུམ་སྦི་ཡ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོར་(Columbia University)དེང་རབས་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ སློབ་ཁྲིད་བྱས་དང་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ་རེད། གཞན་ཡང་། སྤྱི་ལོ་༡༩༩༩ལོ་དང་སྤྱི་ལོ་༢༠༠༠ལོའ ་ི དབྱར་ཀའི་སློབ་དུས་གཉིས་ རིང་ཨ་མེ་རི་ཀའི་ཝི་ཇི་ཉི་ཡ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོར་ (Virginia University) བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་མྱོང་ཡོད་ པ་མ་ཟད། སྤྱི་ལོ་༢༠༠༡ལོ་དང་སྤྱི་ལོ་ ༢༠༠༢ ལོའ་ི དབྱར་ཀའི་སློབ་དུས་གཉིས་སུ་ཨ་མེ་རི་ཀའི་ཨིན་ཌི་ཡ་ནཱ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོར་ (Indiana University) བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་ངོ་སྤྲོད་དང་འབྲེལ་བའི་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་འགན་འཁུར་ཡང་ལེན་མྱོང་ཡོད་པ་ རེད། སྤྱི་ལོ་ ༢༠༠༣ ལོ་ནས་བཟུང་ད་བར་ཨ་མེ་རི་ཀའི་ཡེལ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ ་ི (Yale University) བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ འཛིན་གྲྭའི་བོད་སྐད་ཡིག་རྒྱུགས་གཏོང་མཁན་ཞིག་ཀྱང་རེད། Xu Jianchu

ཞུའུ་ཇན་ཁྲུའུ་ནི་ཀྲུང་གོའ་ི ཚན་རིག་ཁང་གི་ཁོན་མིན་སྐྱེ་དངོས་རིག་པའི་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ ་ི སློབ་དཔོན་ཆེན་མོ་དང་འཛམ་གླིང་ ཞིང་ནགས་ལྟེ་གནས་ཤར་ཨེ་ཤི་ཡའི་ལས་གཞིའི་འབྲེལ་མཐུད་པ་རེད།དེ་སྔོན་ཁོ་ནི་རྒྱལ་སྤྱིའི་རི་བོ་ཕྱོགས་ཡོངས་ཡར་རྒྱུས་ ཀྱི་ལྟེ་གནས་ཀྱི་གྲོང་ཁྱེར་ཁོན་མིན་ན་ཡོན་པའི་ཆུ་དང་ཉེན་ཁའི་སྡེ་ཚན་གྱི་དབུ་འཛིན་རེད།ད་དུང་།རྒྱ་ནག་ལྷོ་ཕྱོགས་སུ་ཡོད་ པའི་གཞུང་འབྲེལ་མིན་པའི་དམངས་ཁྲོད་ཚོགས་པ་སྐྱེ་དངོན་སྣ་མང་དང་ཡུལ་མི་ཤེས་བྱའི་ལྟེ་གནས་འཛུགས་མཁན་དང་དེའི་ ཚོགས་གཙོ་ཟུར་བ་ཡང་རེད།ཚོགས་པ་དེས་ཡུལ་མི་དང་མཉམ་འབྲེལ་ངང་རིག་གཞུང་གསོན་གནས་དང་།རིག་གཞུང་ཕན་ ཚུན་བར་ཀྱི་གྲོས་མོས།ནགས་ཚལ་འཛིན་སྐྱོང་།ས་གཞི་བེད་སྤྱོད་དང་འཕོ་འགྱུར།ཚོགས་སྡེ་གཞི་བྱེད་པའི་སྐྱེ་དངོས་སྣ་མང་གི་ སྲུང་སྐྱོབ། བློ་བཟང་སྨོན་ལམ། བློ་བཟང་སྨོན་ལམ་ནི་༡༩༩༣ ལོར་རྒྱ་གར་ལ་སྐྱབས་བཅོལ་དུ་འབྱོར་ནས་རྒྱ་གར་ལྷོ་ ཕྱོགས་སེ་ར་ཐེག་ཆེན་གླེང་དུ་འཛུལ་ ཞུགས་བྱས།ད་བར་ལོ་༡༦ ལྷག་རིང་བོད་ཀྱི་ནད་དོན་རིག་པར་སློབ་གཉེར་བྱས། སྤྱི་ལོ་ ༢༠༠༣ ལོ་ནས་གློག་ཀླད་སྐོར་ལ་རང་ སྦྱོང་བྱེད་འགོ་བཙུགས། སྤྱི་ལོ་ ༢༠༠༥ ལོར་སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་དང་པོ་ཞེས་པའི་མཉེན་ཆས་ཤིག་བཟོས་ནས་བོད་ཕྱི་ནང་གཉིས་ ལ་ཕན་ཐོག་གང་ཙམ་བྱུང་། འདི་ནི་དབུ་མེད་ཐོག་བཟོས་པའི་བོད་ཡིག་མཉེས་ཆས་དང་པོ་ཡིན།དེའི་རྗེས་སུ་ཁོང་གིས་སྨོན་ ལམ་བོད་ཡིག་གཉིས་པ། གསུམ་པ། སྨོན་ལམ་བོད་ཀྱི་ཐུན་མོང་སྐད་གདངས། སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་༣._༡ སྨོན་ལམ་ཚིག་མཛོད་ ཐོན་རིམ་དང་པོ་བཅས་མཉེན་ཆས་རིམ་པ་དྲུག་སྤྱི་ཚོགས་ཁྲོད་རིན་མེད་འགྲེམས་སྤེལ་བྱས་དང་བྱེད་བཞིན་ཡོད།ད་ཆ་མུ་མཐུད་ དུ་གློག་ཀླད་སྐོར་ལ་སློབ་སྦྱོང་དང་བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་འདི་གློག་ཀླད་ནང་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པར་རང་ནུས་ཡོད་ཚད་འདོན་བཞིན་ ཡོད།

of Tibet. After that, he created the second and third of Monlam Tibetan Fonts, Monlam Common Tibetan Pronunciation, Monlam Tibetan Font 3.1, and the first version of Monlam Tibetan Electronic Dictionary. Currently, Lobsang Monlam is working on the development of Tibetan spell check and other software.

Rigthup Rigthup is a lecturer at the Qinghai Normal University Information Research Center. Rightup’s expertise is Tibetan digital information. He is a contributor to Qinghai Province Natural Science Foundation’s project, the Pandita Tibetan-Chinese-English Electronic Dictionary, and has been awarded third place in the 2006 Qian Wei Zhang Chinese information processing science and technology competition for a project called Pandita Tibetan Series Software. He participated in a national competition with a project entitled, “Tibetan Automatic Dimensioning System.” He was also a participant in the Technology Department’s pre-research project entitled, “Research for Tibetan-Chinese Machine Translation as a Public Service.”

xiv

རིག་ཐུབ། རིག་ཐུབ་ནི་ད་ལྟ་་མཚོ་སྔོན་དགེ་འོས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ ་ི བོད་ཡིག་ཆ་འཕྲིན་ཐག་གཅོད་ཞིབ་འཇུག་ལྟེ་གནས་ཁང་གི་དགེ་རྒན་ ཡིན་པ་དང་། བོད་ཡིག་གི་ཆ་འཕྲིན་ཐག་གཅོད་དང་ཚན་རྩལ་ཞིབ་འཇུག་པ་ཡིན། ༢༠༠༦་ལོར་པཎྡིཏ་བོད་ཡིག་མུ་འབྲེལ་ མཉེན་ཆས་བཟོ་སྐྲུན་བྱས་ནས་དེ་ལ་ཆིན་ བུའུ་ཀྲང་རྒྱ་ཡིག་ཆ་འཕྲིན་ཐག་གཅོད་ཚན་རིག་ལག་རྩལ་གྱི་བྱ་དགའ་ཨང་གསུམ་ པ་ཐོབ་མྱོང་། པཎྡིཏ་རྒྱ་བོད་དབྱིན་གསུམ་ཚིག་མཛོད་ཀྱི་འགན་འཁུར་མི་སྣ་གཙོ་བོ་ཡིན།དེ་བཞིན་རྒྱལ་ཁབ་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་ རིག་ཐེབས་རྩའི་བོད་ཀྱི་རྒྱང་རིང་སློབ་ཁྲིད་ཐོན་ཁུངས་མཛོད་ཀྱི་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་འགན་འཁུར་མི་སྣ་གཙོ་གྲས་ཡིན།༢༠༠༥ལོ་ ནས་བཟུང་ད་བར་དུ་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དྲ་ཚིགས་ཀྱི་བྱ་བའི་ཐོག་མཐའ་བར་གྱི་འགན་འཁུར་བ་བྱས།

xvi

INTRODUCTION: MINORITY LANGUAGE IN TODAY’S GLOBAL SOCIETY Tsering Shakya The University of British Columbia Language is not only a means of communication, but is also an important marker of identity, which encompasses the culture and worldview of the language community. A language is a conduit for the transmission of knowledge; inherent in any language system is the accumulative knowledge of the community. Today, social scientists and linguists attest to the rapid disappearance of languages, and the loss of languages is the denudation of knowledge. In the age of globalization and rapid transformation, serious challenges are posed to small linguistic communities by hegemonic languages such as English and Mandarin. The modern state’s desire for uniformity and the bureaucratization of languages forces small groups to be relegated to the margins of society and these languages are inscribed as a hindrance to national integration and progress.

There is nothing inherently deficient about any language when it comes to dealing with the modern world. Any language has the ability to adapt to the changing world. The loss of language occurs when its linguistic community is marginalized, since there is a correlation between the loss of autonomy and the disappearance of a language. The dominant language of the ruling elite pressures a minority language to stop using local languages and dialects. The small language groups face loss of prestige and the speakers of minority languages shift their choice of language to the privileged language. This also occurs through deliberate state policies on education and administration that devalue minority languages. In many societies, the language of the minority is either disappearing altogether or is increasingly contained in the private space of the home. Language loss and change is not a phenomenon unique to our era. Throughout history, languages have risen and fallen. What is peculiar to the twenty-first century is what Danish linguist Tove Skutnabb-Kangas termed “linguistic genocide” and the scale at which languages are eradicated.

This collection of articles, based on a conference convened by Trace Foundation in New York City, addresses some of the key issues faced by minority languages around the world. The problems confronting small language groups are both internal, in that a community of speakers grapples with changes and issues of language reform, and are external, in that they relate to state policies and practices. There are three themes throughout this collection of papers. First, 17

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

for a language like Tibetan, while there is commonality of written Tibetan, the spoken language is differentiated by numerous dialects and usage, which are not mutually comprehensible. For a Tibetan speaker, the issue of common language and standardization is key, not only as a means of inter-regional communication, but also as a way of challenging the hegemony of the dominant language. The very survival of a language group is seen as resting on its ability to adapt and imbibe modern usage. The second theme addressed is the connection between language and the environment. Scientists have noted that the disappearance of languages can be compared to the wide-scale extinction of bio-diversity and animal species.

The regions that have the greatest language diversity are situated in the regions of highest bio-diversity. The languages spoken in bio-diverse areas are the vessels for our knowledge of bio-diversity and the loss of these languages entails the loss of our knowledge. The third theme addressed is the emergence of new technology and the related challenges posed to a language group. Most minority languages are spoken by disadvantaged and impoverished communities without monetary capital. Therefore, information technology industries see little value in developing and supporting what they see as â&#x20AC;&#x153;unmonetizableâ&#x20AC;? languages. However, this has not deterred speakers and enthusiasts of a language in utilizing information technology for the advantage of a given language. It is imperative that new technology is made easily accessibly for minority language groups if their language is to survive and flourish.

As noted earlier, no language is inherently inferior or lacks the ability to grapple with the modern world. This collection of articles attests to the vibrancy of a language and its a ability to adapt to various historical and social situations.

The question of language survival rests with state policies and the need to discard the outmoded and destructive presumption that sees a diversity of languages as an obstacle to projects of state building. It has to be recognized that we live in a multilingual community. Just as bio-diversity enriches the earth, a multilingual community enlightens the human community.

18

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ངོ་སྤྲོད། ཚེ་རིང་ཤཱཀྱ། The University of British Columbia

སྐད་ཡིག་ནི་ཕན་ཚུན་འབྲེལ་གཏུགས་བྱེད་སྤྱད་ཀྱི་ལག་ཆ་ཞིག་ཡིན་པ་མ་ཟད། དེ་ནི་མཚོན་རྟགས་གལ་ཆེན་ ཞིག་ཀྱང་ཡིན། མཚོན་རྟགས་དེས་སྐད་ཡིག་དེ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་གྱི་ཚོགས་སྡེ་དེའི་རིག་གཞུང་དང་འཇིག་རྟེན་ལྟ་བ་གྲུབ་ ཡོད། སྐད་ཡིག་ནི་ཤེས་བྱ་བརྒྱུད་སྤེལ་བྱེད་སྤྱད་ཀྱི་བརྒྱུད་ལམ་ཞིག་ཀྱང་ཡིན། སྐད་ཡིག་ཅི་འདྲི་ཞིག་ཡིན་རུང་དེའི་མ་ལག་ ནང་དུ་རིམ་གསོག་བྱས་ཡོད་པ་ནི་ཚོགས་སྡེ་དེའི་ཤེས་བྱ་ཡིན། དེང་སྐབས། སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་པ་དང་སྐད་བརྡ་རིག་པ་བ་ ཚོས་སྐད་ཡིག་མགྱོགས་མྱུར་ངང་རྩ་མེད་དང་བོར་བརླག་ཏུ་འགྲོ་བའི་གནས་ཚུལ་འདིས་སྐད་ཡིག་འདིའི་ནང་ཡོད་པའི་ཤེས་ བྱ་རྣམས་བོར་བརླག་ཏུ་གཏོང་བར་ངོས་འཛིན་བྱེད་བཞིན་ཡོད། དེང་གི་གོ་ལ་ཅན་དང་མགྱོགས་མྱུར་ངང་འགྱུར་ལྡོག་འགྲོ་ བཞིན་པའི་དུས་རབས་འདིར། དབྱིན་སྐད་དང་རྒྱ་སྐད་ལྟ་བུ་བཙན་དབང་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་རྣམས་ཀྱིས་ནུས་མེད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་ཚོགས་སྡེ་རྣམས་ལ་གནོན་ཤུགས་ཆེན་པོ་སྤྲོད་བཞིན་ཡོད།དེང་རབས་ཅན་གྱི་རྒྱལ་ཁབ་ཁག་གིས་སྐད་ཡིག་ གཅིག་གྱུར་དང་སྐད་ཡིག་གཞུང་འབྲེལ་ཅན་དུ་གཏོང་བའི་འདོད་མུས་དེས་སྐད་ཡིག་ཆུང་རིགས་རྣམས་བཙན་ཤུགས་ཀྱིས་ སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་མཐའ་ཁུལ་དུ་ཕུད་ཡོད་པ་མ་ཟད། ནུས་མེད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དེ་ཚོ་ནི་རྒྱལ་ཁབ་གཅིག་གྱུར་དང་ཡར་རྒྱས་ཡོང་བའི་ འགོག་རྐྱེན་ཡིན་པར་ཀྱང་ངོས་འཛིན་བྱེད་བཞིན་ཡོད།

དེང་དུས་ཀྱི་འཛམ་གླིང་དང་འབྲེལ་བ་བྱེད་ཚེ་སྐད་རིགས་གང་ཞིག་ཡིན་ཡང་ལྷན་སྐྱེས་ཀྱི་ཞན་ཆ་ཡོད་པ་མ་ རེད། སྐད་རིགས་གང་ཞིག་ཡིན་རུང་འགྱུར་ལྡོག་འགྲོ་བཞིན་པའི་འཇིན་རྟེན་དང་འཕྲོད་མཐུན་བྱེད་ཐུབ་པའི་ནུས་པ་ལྡན། སྐད་ རིགས་བོར་བརླག་ཏུ་འགྲོ་བ་ནི་སྐད་ཡིག་འདི་བེད་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་གྱི་ཚོགས་སྡེ་དེ་ནུས་མེད་མཐའ་ཁུལ་དུ་ཕུད་པའི་སྐབས་སུ་ བྱུང་བའི་གནས་ཚུལ་ཞིག་རེད། དེ་གང་ཡིན་ཟེར་ན། སྐད་ཡིག་ཅིག་བོར་བརླག་ཏུ་སོང་པ་འདི་ནི་རང་གི་དབང་ཆ་ཤོར་པ་དང་ འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་རྐྱེན་རེད། དེ་ཡང་། སྤྱི་ཚོགས་སྟེང་དབང་འཛིན་པ་ཡིན་པའི་མཐོ་རིམ་མི་སྣ་ཚོས་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་སྐད་ ཡིག་དབང་ཐང་ཅན་དེས་གྲངས་ཉུང་ཅན་གྱི་སྐད་རིགས་ལ་གནོན་ཤུགས་སྤྲད་ནས་ས་གནས་ཀྱི་སྐད་དང་ཡུལ་སྐད་རྣམས་བེད་ སྤྱོད་བྱེད་པར་བཀག་འགོག་བྱས་པ་དང་།སྐད་ཡིག་ཆུང་བ་རྣམས་ལ་མཐོང་བརླག་འགྲོ་བའི་སྐབས་སུ། སྐད་རིགས་ཆུང་བ་བེད་ སྤྱོད་བྱེད་མཁན་ཚོས་དམིགས་བསལ་གྱིས་དབང་ཐང་ཡོད་པའི་སྐད་རིགས་དེ་ཚོ་འདེམས་བཞིན་ཡོད། གནས་ཚུལ་འདི་ཡང་ རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སྲིད་གཞུང་གིས་ཆེད་དམིགས་ཀྱི་སློབ་གསོའ ་ི ཐད་ལ་སྲིད་ཇུས་བཟོ་བ་དང་སྲིད་འཛིན་ཐད་ནས་སྐད་ཡིག་ཆུང་ བའི་རིན་ཐང་ཆུང་དུ་བཏང་པར་རྒྱུད་ནས་བྱུང་ཡོད་པ་ཞིག་རེད། སྤྱི་ཚོགས་མང་བོ་ཞིག་གི་ནང་དུ། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ སྐད་ཡིག་ནི་སྡེབ་གཅིག་ཏུ་མེད་པར་ཆགས་པ་དང་། ཡང་ན་རིམ་བཞིན་སྒེར་གྱི་ཁྱིམ་ཚང་གི་ནང་ཚན་དུ་བཀག་སྡོམ་བྱེད་ཡོད། སྐད་ཡིག་བོར་བརླག་དང་འགྱུར་ལྡོག་འགྲོ་བ་ནི་ང་ཚོའི་དུས་རབས་ཁོ་ནར་བྱུང་བའི་གནས་ཚུལ་དམིགས་བསལ་ཅན་ཞིག་མ་ རེད། ལོ་རྒྱུས་སྟེང་དུ་སྐད་ཡིག་རྣམས་དར་པ་དང་རྒུད་པའི་གནས་ཚུལ་ཡང་བྱུང་ཡོད་མོད། འོན་ཀྱང་། དུས་རབས་༢༡་ལ་ཡ་ མཚན་དགོས་པའི་གནས་ཚུལ་ནི་དན་མ་ཁེའི་སྐད་བརྡ་རིག་པ་བ་ཊོ་ཝི་སི་ཀུ་ནབ་ཀང་ག་སིས་བརྗོད་པ་ལྟར། སྐད་ཡིག་རྣམས་ བོར་བརླག་དུ་འགྲོ་བའི་ཆུ་ཚད་ནི་ “རྩ་གཏོར” ་ཡིན་པ་དེ་རེད།

དཔྱད་རྩོམ་ཕྱོགས་སྒྲིག་འདི་ནི་ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པས་ནེའུ་ཡོག་ཏུ་སྐོང་ཚོགས་བྱས་པའི་ཚོགས་འདུའི་ སྟེང་དུ་འཛམ་གླིང་སྟེང་གི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ལ་འཕྲད་བཞིན་པའི་གནད་དོན་གལ་ཆེ་སྐོར་བགྲོ་གླེང་བྱས་ པར་གཞིར་བཞགས་ནས་བྲིས་པའི་དཔྱད་རྩོམ་སྐོར་ཞིག་ཡིན་ལ། དེ་ཡང་། སྐད་ཡིག་ཆུང་བ་ཚོ་ལ་འཕྲད་བཞིན་པའི་དཀའ་ ངལ་དང་གནད་དོན་རྣམས་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་ཚོས་ནང་ཁུལ་དུ་སྐད་ཡིག་གི་འགྱུར་ལྡོག་དང་སྐད་ཡིག་བཅོས་ བསྒྱུར་ཐད་ཀྱི་འཐབ་བརྩོད་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་ལ། ཕྱིའི་ཕྱོགས་ནས་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སྲིད་ཇུས་དང་ལག་བསྟར་ལའང་འབྲེལ་བ་ ཡོད། དཔྱད་རྩོམ་ཕྱོགས་སྒྲིག་འདིའི་ནང་དུ་བརྗོད་གཞི་གཙོ་བོ་གསུམ་ཡོད་པ་སྟེ། དང་བོ། བོད་སྐད་ལྟ་བུའི་སྐད་ཡིག་ལ་མཚོན་

19

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ན་སྤྱི་སྐད་དང་འདྲ་བའི་ཡིག་སྐད་ཅིག་ཡོད་པ་དང་དུས་མཚུངས་སུ་། ཁ་སྐད་ནི་ཡུལ་སྐད་མང་པོ་དང་བཤད་སྟངས་མི་འདྲ་བས་ གྲུབ་ཡོད་པ་མ་ཟད། དེ་ཚོ་ཕན་ཚུན་བར་གོ་བརྡ་ཡང་མི་འཕྲོད། བོད་སྐད་བཤད་མཁན་ཞིག་ལ་མཚོན་ན། སྤྱི་སྐད་ཅིག་དགོས་པ་ དང་སྐད་ཡིག་དེ་ཚད་ལྡན་དུ་གཏོང་དགོས་པ་ནི་ཆོལ་ཁ་མི་གཅིག་པའི་བོད་མིའི་བར་འབྲེལ་གཏུགས་བྱེད་སྤྱད་ཀྱི་ལག་ཆ་ཡོད་ མེད་ཀྱི་གནད་དོན་གལ་ཆེན་ཞིག་ཆགས་ཡོད་པ་དང་། དེ་ཡང་། དབང་ཐང་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་གི་བཙན་ཤུགས་ལ་གདོང་ལེན་ བྱེད་པའི་ཐབས་ལམ་གལ་ཆེན་ཞིག་ཀྱང་ཆགས་ཡོད། སྐད་ཡིག་ཅིག་མུ་མཐུད་དུ་གནས་ཐུབ་པ་ནི་སྐད་ཡིག་དེས་དེང་རབས་ ཀྱི་བེད་སྤྱོད་བྱེད་སྟངས་བསྡུ་ལེན་དང་ལག་བསྟར་བྱེད་པའི་ནུས་པ་ལ་རག་ཡོད་པར་ངོས་འཛིན་བྱས་ཡོད། དཔྱད་རྩོམ་ཕྱོགས་ སྒྲིག་འདིའི་ནང་བགྲོ་གླེང་བྱས་ཡོད་པའི་བརྗོད་གཞི་གཉིས་པ་ནི་སྐད་ཡིག་དང་ཁོར་ཡུག་གི་སྐོར་རེད། ཚན་རིག་པ་ཚོས་སྐད་ ཡིག་བོར་བརླག་འགྲོ་བ་དང་སྐྱེ་དངོས་སྣ་མང་དང་སྲོག་ཆགས་རིགས་མང་བོ་ཞིག་རྩ་མེད་ཏུ་འགྲོ་བའི་གནས་ཚུལ་དང་ཞིབ་ སྡུར་བྱེད་ན་འོས་འཚམས་ཡིན་པ་ཤེས་རྟོགས་བྱུང་ཡོད། དེ་གང་ཡིན་ཟེར་ན། སྐད་རིགས་སྣ་མང་ཡོད་པའི་ས་ཁུལ་རྣམས་ནི་སྐྱེ་ དངོས་སྣ་མང་འཛོམས་པའི་ས་ཆ་ཡང་ཡིན། སྐྱེ་དངོས་སྣ་མང་འཛོམ་པའི་ས་ཁུལ་དུ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་སྐད་རིགས་དེ་ཚོ་ནི་ང་ ཚོའི་སྐྱེ་དངོས་སྣ་མང་སྐོར་གྱི་ཤེས་བྱ་བསྡུ་ལེན་བྱེད་སའི་བང་མཛོད་དུ་ཆགས་ཡོད་ལ། སྐད་རིགས་དེ་ཚོ་རྩ་མེད་དུ་སོང་དུས་ང་ ཚོའི་ཤེས་བྱ་དེ་ཚོ་ཡང་རང་བཞིན་གྱི་རྩ་མེད་དུའང་སོང་ཡོད། བརྗོད་གཞི་གསུམ་པ་ནི་གསར་དུ་བྱུང་བའི་ཚན་རྩལ་དང་དེས་ སྐད་ཡིག་རྣམས་ལ་སྤྲད་པའི་དཀའ་ངལ་གྱི་སྐོར་རེད། སྤྱིར་གྲངས་ཉུང་སྐད་རིགས་བེད་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་མང་ཆེ་བ་ནི་ཆ་རྐྱེན་མི་ འཛོམས་པ་དང་དབུལ་ཕོངས་ཅན་གྱི་མང་ཚོགས་ཡིན་ཕྱིར་ཁོ་ཚོ་ལ་དཔལ་འབྱོར་གྱི་སྟོབས་ཤུགས་མེད་པས། བརྡ་འཕྲིན་ལག་ རྩལ་བཟོ་ཚོང་བ་ཚོའི་མིག་ལམ་དུ་ “དངུལ་ལ་སྒྱུར་མི་ཐུབ་པའི་”སྐད་རིགས་དེ་ཚོ་ཡར་རྒྱས་དང་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱེད་དགོས་པའི་ རིན་ཐང་ཆེ་བོ་མཐོང་གི་ཡོད་པ་མ་རེད། ཡིན་ན་ཡང་། ཁོ་ཚོའི་རྣམ་འགྱུར་དེས་གྲངས་ཉུང་སྐད་རིགས་བཤད་མཁན་དང་དགའ་ ཞེན་ཡོད་པ་ཚོས་ཆ་འཕྲིན་ལག་རྩལ་བེད་སྤྱོད་བྱས་ནས་སྐད་རིགས་དེ་ཚོར་མཐུན་རྐྱེན་སྐྲུན་པའི་ལས་ཀའི་ནང་བཞུགས་པར་ བཀག་འགོགས་བྱེད་ཐུབ་རྒྱུ་མེད། སྐད་རིགས་གང་ཞིག་ཡིན་ན་ཡང་དེ་མུ་མཐུད་དུ་གནས་པ་དང་དར་རྒྱས་འགྲོ་དགོས་ཚེ་ཚན་ རྩལ་གསར་པའི་ཐོག་ནས་གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་རྣམས་སྟབས་བདེ་བོའ ་ི ངང་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཐུབ་པར་བཟོ་རྒྱུ་ནི་ཁ་ཚ་དགོས་ གཏུག་གི་བྱ་བ་ཞིག་ཆགས་ཡོད།

གོང་དུ་ཞུས་པ་ནང་བཞིན། སྐད་ཡིག་གང་ཞིག་ཡིན་ན་ཡང་རང་བཞིན་གྱི་དམན་པ་དང་དེང་རབས་འཛམ་གླིང་ དང་འགྲན་རྩོད་བྱེད་པའི་ནུས་ཤུགས་མེད་པ་མ་རེད། སྐད་ཡིག་ཅིག་མུ་མཐུད་དུ་གནས་ཐུབ་མིན་གྱི་གནད་དོན་ནི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ སྲིད་ཇུས་དང་། སྐད་ཡིག་སྣ་མང་ནི་རྒྱལ་ཁབ་དང་མི་རིགས་འཛུག་སྐྲུན་ཐད་ཀྱི་འགོག་རྐྱེན་ལ་ངོས་འཛིན་བྱེད་པའི་རྗེས་ལུས་ དང་གཏོར་བརླག་ཅན་གྱི་བསམ་ཚུལ་རྣམས་དོར་དགོས་པ་ལ་རག་ལས་ཡོད། དེ་ཡང་། ང་ཚོ་ནི་སྐད་རིགས་སྣ་མང་ཅན་གྱི་སྤྱི་ ཚོགས་ནང་དུ་གནས་ཡོད་པ་དང་། སྐྱེ་དངོས་སྣ་མང་གིས་གོ་ལ་འདི་སྣ་ཚོགས་ཀུན་འཛོམས་སུ་གཏོང་བ་དང་། སྐད་རིགས་སྣ་ མང་ཅན་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱིས་འགྲོ་བ་མིའི་ཚོགས་སྡེ་ཡོངས་མུན་བསལ་གཏོང་བའི་གནས་ཚུལ་དེ་ངེས་པར་དུ་ངོས་འཛིན་བྱེད་ དགོས།

20

STANDARDS, WRITING, AND SPEAKING IN TIBETAN AND OTHER TIBETO-BURMAN LANGUAGES David Bradley La Trobe University Abstract All languages with a long written history and spoken over a wide area inevitably have differences that increase through time. One frequent outcome of this phenomena is that a stable archaic literary variety (a diglossic high) and a modern spoken variety or varieties (diglossic lows) may be used in different settings; the high in formal settings such as religion and writing, and the low(s) in less formal settings. It is usual that there is tension between the traditionally established written form of a language and spoken varieties, and this often leads to language reform. However, because script has an important symbolic role within a community, representing its history and traditions during the standardization of a language can be a perilous undertaking and may lead to division in communities.

This paper will explore the choices for standards and the processes and outcomes of standardization with examples from Lisu and other Tibeto-Burman languages.

Introduction All languages that have a long written history and that are spoken over a wide area inevitably have differences that increase through time. This occurs both between the written form and the spoken form, and creates regional differences within the spoken form. When the written form has an important cultural role, such as in religion, it may remain relatively stable over a long period, though the pronunciation will often change gradually to reflect more contemporary local usages. It is possible to see all of these phenomena in the case of the Tibetan language.

One frequent outcome of this situation is that the stable archaic literary variety (a diglossic high) and the modern spoken varieties (diglossic lows) may be used in different settings. The high is used in formal settings, such as those pertaining to religion and writing, and the low is used in less formal settings. Of course, diglossia has developed in Tibetan over thirteen centuries of written history, as literary Tibetan is now used for religious texts and modern commentaries and a 21

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

large number of local spoken varieties. Similar situations have arisen in Chinese, Burmese and Newar (both written for just under nine centuries), Manipuri, and in other languages around the world. Classical Chinese, as was written by Confucius and others more than two millennia ago, was the official literary language of China up to 1911, and maintains a strong influence on formal Chinese through proverbs and quotations.

It is usual that there is tension between the traditionally established written form and modern spoken varieties, and this often leads to language reform. A diglossic low may gradually add material from the high, making it more traditional and archaic, or the high may replace the low in some situations. Conversely, the diglossic high may have its uses reduced or eliminated, being replaced by some modern spoken variety, often as a part of political or social change. For example, the fall of the Qing Dynasty in China led to a decline in the use of Classical Chinese. The spoken variety replacing the old standard is likely to be that of a leading area that is the political base of the new elite, usually with many speakers. Another possible outcome is the use of the spoken varieties of several leading areas, each in its own region or more widely as a lingua franca (a language used by speakers of various languages to communicate, like English world-wide or standard Mandarin in China).

Tibetan exhibits many of these tendencies as the Lhasa-spoken central Tibetan is used supraregionally, Amdo and Kham Tibetan is used in their regions, and literary Tibetan is used in religious texts and writing. Some literary forms are also used in spoken varieties. Many of those who practice Tibetan Buddhism speak languages other than Tibetan at home, but use literary Tibetan for liturgical purposes, and sometimes use the regional spoken Tibetan variety for interethnic communication. These people include a number of groups of western Sichuan Province in China like the rGyalrong and others and some groups of northern Nepal like the Gurung and Tamang. All of these peoples speak languages more or less closely related to Tibetan. There are also groups with completely different spoken languages like the Mongols, many of whom have been followers of Tibetan Buddhism since the Yuan Dynasty some 750 years ago. There can also be a gradual development of additional written subvarieties, such as the written Dzongkha which is the national language of Bhutan, and has various differences from literary Tibetan. For further discussion of scripts used for Tibetan, see Chamberlain (2008).

Script has an important symbolic role within a community, representing its history, traditions, and prestige. One desirable attribute of a script is transfer, that is the usage of similar scripts for a language to ensure continuity in a community. For groups who live in several countries, this could mean the script of the 22

Standards, Writing, and Speaking in Tibetan and Other Tibeto-Burman Languages

national language in each country. However, it is desirable to have one script for a language, regardless of in which country the speakers live. If there is no existing script and the group lives in only one country, the choice is much easier. It would be perverse to use anything other than traditional Tibetan script, with its long history and great prestige, to represent Tibetan. One exception is for speakers of Tibetan varieties whose population has converted to Islam, like the Balti and Purik Tibetans, who prefer to use Perso-Arabic script for their languages. Even some Ladakhi Tibetans, who still follow Tibetan Buddhism, are now experimenting with writing Ladakhi in Perso-Arabic script for some purposes, as it is widely used in Kashmir for other local languages.

Standardization of a language is a perilous undertaking, and may lead to division of communities rather than the intended unification. Script reform in particular can lead to strong reactions among those who prefer the existing written form. Choice of one particular spoken variety and its development as a new standard may also be contentious, even though most reforms around the world follow this path, known in the linguistic literature as “Ausbau” (building out, a term first used in this sense by Heinz Kloss). It provides a major advantage to speakers of the selected dialect, and may disadvantage others, especially if their own dialect is very different. The alternative is “Einbau” (a more recent term invented by Joshua Fishman; which constitutes combining material from several dialects to create a new standard). This approach is less usual and may sometimes be less successful, as in the case of Romantsch in Switzerland. It can also succeed, as in the case of Lisu (see the section entitled, “Case Study–Lisu” below).

Standard Languages There are three main questions to deal with when making decisions about a standard language. The most fundamental issues are how to choose a standard, whether there needs to be any change at all in that standard, and if so how great that change should be and who will make decisions about it. Another is the role of that standard language and how it should be written.

In many parts of the world there is an existing consensus standard, established by long use, as in the case of English. In some places the maintenance and development of the standard is the responsibility of a particular body, such as the Académie Française for the French language or in Thailand the Royal Academy for the Thai language. Such bodies standardize spelling; produce dictionaries and grammars; and invent new vocabulary as required. Of course, various government bodies such as education ministries also have an important role in the formulation and dissemination of language standards.

23

Minority Language in Today’s Global Society

If the community generally agrees on the use of an existing standard, it is perverse to change it. However, new governments may nevertheless wish to make changes. For example, in the late 1950s, the Chinese government implemented a major simplification of the Chinese writing system, changing the form of nearly 40 percent of the characters that remained in use and eliminating a very large number of other characters. The reform also involved a very slightly changed standard under the new name putonghua “common speech” and an alphabetic way of representing its pronunciation known as pinyin “phonetic writing” (Bradley 1991).

This had the effect of separating the standard in China from that still used in Taiwan, making newly-educated people in China unable to read materials published before the reform, and requiring completely new editions of every book which continued to be used in China.

A standard language normally has a variety of roles. One is symbolic: as a unifying factor for a community, a symbol of its identity and history, and as a vehicle for its literary heritage. Another is for communication, to provide a linking spoken variety to be used by speakers of all dialects. It is used as a medium of written expression and therefore must be implemented through formal education, which requires the existence of a standard form of the language. If a formal standard does not exist, it may need to be created. The standard language is also used as the vehicle for various functions such as administration, law, public records, and so on. In the case of Tibetan, it is also crucial in the maintenance and transmission of Tibetan religion and culture. Because of the long literary history of Tibetan and the large corpus of traditional texts in Classical Tibetan, there is no doubt about which variety should be used in reading and writing related to religious activities: Modern Literary Tibetan. This is a very conservative variety of Tibetan, and all of the numerous modern local spoken varieties are more or less historically derived from Classical Tibetan.

One crucial issue for a standard language is that it must have a stable standard written form in an orthography acceptable to the community and suitable for reading and writing. This orthography then needs to be implemented through the educational system. In many communities, the standard written form is normally also associated with a single standard pronunciation, implying a single standard spoken variety, though this is not universal and in fact is not the case for Tibetan.

Though written language is not the first thing learned, and not all societies are literate, in many communities a written form of the language is regarded as more important and prestigious than the spoken varieties. The written form is often more conservative and changes less rapidly than spoken language. For most languages, there is one standard variety, which has one standard written form.

Of course, there are also pluricentric languages with more than one standard.

24

Standards, Writing, and Speaking in Tibetan and Other Tibeto-Burman Languages

The written form is often historically conservative and may not reflect modern pronunciation.

Choice of a written form automatically provides a connection with other languages using the same or related scripts: languages from the same cultural area, languages of religion, national and regional languages of wider communication, and so on. Reform of scripts may reduce the historicity of an orthography, but on the other hand, this may reduce the learning load for children if the script has become extremely archaic. It is also important for an orthography to be adequate to represent all the sounds present in a language, either directly or indirectly. In the case of Tibetan, tones are represented indirectly through archaic spelling, while in some other scripts, such as Burmese, they are written directly. Tibetan script is also archaic in a variety of other ways, so learning spelling is considerably harder than in a language with a script that reflects its modern pronunciation directly. To implement the knowledge of a standard variety through education as easily as possible, it can be helpful to have a script that is close to the modern pronunciation of the standard. Conversely, a historically earlier and highly respected conservative written language like the Tibetan orthography is a strong and valuable link with a communityâ&#x20AC;&#x2122;s past, though it may place a greater load on learners.

The Tibetan script does not connect Tibetan with Chinese and its characterbased writing system; rather, it links Tibetan with the South Asian Indosphere traditions and Buddhism. With its relatively low use of direct Sanskrit loan material, it also does not directly assist speakers to become familiar with the Buddhist texts in their original language. In this respect it is unlike Burmese, which is full of direct Pali loanword material for many Buddhist concepts.

Having a single standard language has both advantages and disadvantages.

The main advantages are that a standard can unify a group, provide a symbol of its status and give greater prestige for it, stabilize the language, and make it easier for people who speak different subvarieties to communicate. Also, it allows traditional and other literary and cultural material to be documented and preserved in a consistent form. Among the negative aspects of a standard are that it may homogenize the language and culture, marginalize dialects, lead to loss of cultural diversity within the group, and lead to top-down policies and centralizing tendencies within the society and language.

The experiences of other societies in implementing the standardization that goes with a single written version of a language are varied. They may be strongly positive for the maintenance of the history of the group and in forming positive attitudes about the group through its language. They may also be somewhat negative if the development of a single standard leads to homogenization, marginalization of regional varieties and their speakers, and negative attitudes to those groups 25

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

and their speech. If there is more than one existing way to write a language, the selection of one standard orthography and the elimination of others can unify a group, but marginalize those who used to use some other script. If there is no existing script for a language and the community wants one, then an orthography appropriate for the entire community, wherever it lives, should be chosen and developed.

In a sense, the kind of diglossia that Tibetan has long enjoyed is an ideal solution: it provides a stable and prestigious written variety that can continue to be the vehicle of religion, culture, and history. It also allows local spoken varieties to continue, and permits the development of more widespread spoken lingua francas, such as Lhasa Tibetan, Kham Tibetan, and Amdo Tibetan, for intragroup communication. It even makes it possible for groups whose mother tongue is not a dialect of Tibetan to become part of the Tibetan community, by adopting Modern Literary Tibetan as a superposed written standard.

Script Options In the Sinosphere (the region of Chinese cultural influence), many orthographies have used Chinese characters to write completely different and unrelated languages. This is possible because the Chinese characters are logographic: each character primarily represents a word with a meaning, and the pronunciation is secondary and differs greatly even within Chinese. Thus, the original writing systems for Japanese, Korean, and Vietnamese were purely Chinese, with a few added characters created on parallel principles to Chinese characters. This is also true for some other minority languages on the periphery of China, such as Bai in Yunnan and Zhuang in Guangxi. Over time, independent ways of representing major national languages developed, such as the various Japanese kana syllabaries originally derived from simplified forms of Chinese characters, the Korean hangul quasialphabetic script, and the Vietnamese romanization introduced by the French.

However, the use of Chinese characters as a major component of the writing of Japanese and Korean persists up to now.

In addition, some groups in southwestern China invented separate but parallel pictographic or logographic systems on the same original principle as Chinese characters. This includes the various Yi (Nosu, Nasu, Nisu and Sani) scripts (Bradley 2009), the Naxi tomba script, and the Xixia (Tangut) script. As in the case of Japanese kana, the Nosu script was reformed in 1980 into a syllabic script, in which all similar-sounding syllables are written with the same form, one of the 819 selected from the much larger inventory of original Nosu characters. For further information on the Yi scripts, see Bradley (2009, 2010a).

26

Standards, Writing, and Speaking in Tibetan and Other Tibeto-Burman Languages

Outside the Sinosphere, the worldwide trend in orthography development has long been in the direction of alphabetic systems, all ultimately from the same Middle Eastern origin despite the radical differences in their current appearance.

The most widespread is the Latin alphabet. Scripts based on this alphabet are usually called romanizations. In the Indosphere (the area centered on classical South Asian civilization), the alphabetic systems include the Devanagari script used for Sanskrit, which is the source of the Tibetan alphabet. The Perso-Arabic scripts are used in the eastern parts of the Islamosphere.

Christian missionary, British, and to a lesser extent French, colonial activity in Asia has led to the creation of a large number of romanizations based on various principles. This includes scripts for groups speaking languages related to Tibetan in Yunnan, such as Lisu, Lahu, and so on. Since the 1950s and the Chinese pinyin romanization, many more such scripts were created. An orthography that follows the principles of pinyin helps learners whose first language is not Chinese to learn correct Chinese pronunciation through their mother tongue, and provides transfer of knowledge between the two scripts. It is also easy to print. Examples include the new writing systems for Hani, Bai, Naxi, Zhuang, and many other groups in southwestern China, all developed since the late 1950s.

For some of the languages whose speakers follow Tibetan Buddhism, there are recently created new scripts that use Tibetan to write, for example, Pumi (Ding 2005) and rGyalrong in western Sichuan Province. For others, such as the Gurung and Tamang who live in Nepal, scripts based on the Devanagari script, also used for Nepali, have been chosen. As has been seen, some western Tibetans in Kashmir, especially the Balti and Purik who follow Islam, use a Perso-Arabic script to write their varieties of Tibetan.

Where more than one script is used to write the same language, this inevitably has the effect of dividing the group. Sometimes this is deliberate, as in the case of the 1950s character reform in China, or the parallel reform of the Lisu script discussed below, which made older materials in those languages inaccessible. Sometimes it is an accident of politics or religion, where the same group lives in different areas or is influenced by different outside trends. For example, in the case of the Akha/Hani who live in China, Vietnam, Laos, Burma, and Thailand, there have been three main competing romanized scripts (alongside a large number of others): a Baptist version produced in Burma in 1948 and also used in Thailand, a Catholic version also produced in Burma in the early 1950s, and a Chinese version based on the principles of Chinese pinyin produced for Hani in 1958.

In 2008, a unified Akha script was produced, which mainly follows the principles of the Baptist script, but also uses some conventions from the pinyin script and a few from the Catholic one. The next step will be to harmonize this revised Akha 27

Minority Language in Today’s Global Society

script with the pinyin Hani script being implemented in China for an extremely similar language. Meetings among Akha and Hani experts have been going on for a number of years. Thus, some script reforms can also serve the purpose of uniting groups that have been divided for some time.

Case Study: Lisu Lisu is a Tibeto-Burman language spoken by about a million people immediately to the south of eastern Tibet. It overlaps with Kham Tibetan in some areas of northwestern Yunnan, and extends as far south as northern Thailand and as far west as Changlang District of Arunachal Pradesh in northeastern India, but most speakers live in China or in Burma. There are four major dialects of Lisu: 1. Northern or Black Lisu China (NW Yunnan), N Burma, NE India 2. Central or Flowery Lisu China (W Yunnan), NE Burma 3. Southern Lisu E Burma, N Thailand 4. Northeastern Lisu China (S Sichuan) One closely-related language, Lipo, is spoken by about 150,000 people in north central Yunnan and nearby in Sichuan, which is far to the east of most Lisu apart from the northeastern Lisu who are just to the north of the Lipo.

Lisu has three main writing systems and a fourth for Lipo. Lisu, a missionary orthography usually called the Fraser orthography (from the name of the main foreign missionary involved), was developed in 1914. An indigenous syllabary was developed by the Lisu religious leader Huang Renpo in the 1920s, and a romanization was developed in 1958, based on the principles of Chinese pinyin. The latter two represent slightly different subvarieties of the northern dialect, while the Fraser script is an unusual attempt to create a compromise literary language by “Einbau,” using elements from central and northern dialects. The spoken dialects of Lisu are not completely mutually intelligible, but the Fraser-compromise literary standard provides a bridge and is spreading among Lisu who have become Christian. The other two scripts now enjoy only limited use.

28

Standards, Writing, and Speaking in Tibetan and Other Tibeto-Burman Languages

Figure 1: James Outram Fraser.

The Huang Renpo syllabary, like the Yi scripts mentioned above, is designed to look like Chinese characters, though each graphic form represents any similarsounding syllable. It represents the Weixi subdialect of northern Lisu that was used mainly for Lisu traditional religious materials, and is no longer in use. Figure 2 shows Huang Renpo and some of his manuscripts.

Figure 2: Huang Renpo and his manuscripts.

The 1958 pinyin romanization of Lisu was created by Lisu, Chinese, and Russian linguists, and was based on the northern dialect as spoken in Fugong. The main Lisu participant in the process was Mu Shunjiang, pictured in Figure 3.

29

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

In the background of this picture is Fugong town, the center of the dialect area whose speech is represented in this script. By following similar principles to the Chinese pinyin, it was intended to make it easier for Lisu to learn standard Chinese. Another purpose of creating this script was to replace the Christian script.

This pinyin script was widely used up to the early 1980s, when most Lisu leaders decided to go back to the Fraser script. It is still in occasional use by non-Christian Lisu and government and Communist Party officials.

Figure 3: Mu Shunjiang, Lisu scholar.

Figures 4 and 5 illustrate the Lisu scripts. In Figure 4, the beginning of a ritual for chasing the spirits of the dead ancestors is given in the Huang Renpo script, with the Fraser Lisu equivalent, and Chinese word-by-word and sentence translations. Many of these translations and glosses are somewhat inaccurate. Figure 5 gives the Fraser Lisu text again, with the Lisu pinyin below it, then word-by-word and sentence translations into English.

30

Standards, Writing, and Speaking in Tibetan and Other Tibeto-Burman Languages

Figure 4: Ancestor Ritual in Huang Renpo Lisu, Fraser Lisu, and Chinese.

,

Figure 5: Ancestor Ritual in Fraser Lisu, Lisu pinyin, and English.

In 1909 a missionary script was created for Lipo based on the Pollard script principles (rather strange in appearance, but basically a romanization), by China Inland Mission members based at Sapushan, near Wuding in north central Yunnan. This is sometimes called â&#x20AC;&#x153;Eastern Lisuâ&#x20AC;? though Lipo and Lisu are not mutu31

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

ally intelligible. Some Lipo are classified as Lisu nationality in China, while others are classified as Yi nationality, especially those in Sichuan and further west in north central Yunnan in areas such as Yongren County.

The principles of the three Lisu writing systems are quite different. The Fraser Lisu script uses twenty-five upper case letters only, including fifteen that are also used upside down with different values. It represents the six tones with punctuation marks after each syllable. However, these tones are often omitted when the meaning is unambiguous. In the Fraser Lisu script in Figure 2, one of the tones is omitted consistently. Recently the Lisu were assisted to obtain Unicode status for this script. The pinyin system follows the principles of Chinese pinyin as much as possible, but writes tones with consonant letters following each syllable, not diacritics above the vowel as in Chinese pinyin. The tones are never omitted. Sounds that are absent from Chinese, or that are represented by digraphs (two letters for one sound) in Chinese pinyin, are represented by digraphs in Lisu pinyin, and so a syllable can have several more letters than in the Fraser script. The Huang Renpo script is largely invented, though one can sometimes see similarities with a Chinese character with a similar meaning, or a possible pictographic origin of some forms.

The Lipo script is one of the Pollard scripts, based on the Cree syllabary, Pitman shorthand, and some alphabetic symbols and devised by the missionary Samuel Pollard to represent Miao just over a hundred years ago. Each syllable-initial consonant is represented by a large symbol, the vowel is represented by a small symbol, and the tone of the syllable is represented by the position of the vowel relative to the consonant. The vowel is above for high tone, top right for mid tone, mid right for rising tone, bottom right for low tone, and so on. Though these Pollard scripts appear strange, they are still in use among Christian Lipo, Miao, and other groups in China, and Unicode status has also recently been granted to them. Figure 6 shows the first page of the Gospel of Matthew in Lipo as originally published in 1912.

32

Standards, Writing, and Speaking in Tibetan and Other Tibeto-Burman Languages

Figure 6: Lipo Text of the Gospel of Matthew, 1912.

Thus the principles for writing tones are completely different across the four scripts: punctuation after the syllable in the Fraser script; an extra consonant after the syllable in the pinyin script; inherent in the syllabic form of the Huang Renpo script; and marked by the position of the small vowel relative to the large consonant to which it is adjacent in the Pollard Lipo script. Despite these differences, any of these scripts can be used to represent the spoken forms accurately.

Most Lisu now prefer the Fraser script; but nearly all those who become literate in this script are Christian. The Pollard Lipo script has a similar association: it is only the Christian Lipo who use in it. The pinyin Lisu script is still used among those Lisu who learned it through school or at university and are not Christian, but this is decreasing. The Fraser script unifies the Lisu in all countries, as those in Burma, India, and Thailand would not be helped by a script related to pinyin and designed to assist in learning Chinese. Conversely, the pinyin Lisu script would provide maximum transfer to the learning of Chinese for those Lisu, the majority overall, who live in China; and this script is also the easiest to print of the four Lisu scripts. For further discussion of Lisu scripts, see Bradley (1996, 1997), Bradley & Bradley (1999, 2002) and Bradley et al. (1991, 1999, 2008).

33

Minority Language in Today’s Global Society

Using the Fraser Lisu script for reading and writing does not necessarily entail using this new compromise variety in normal speech. Speakers may continue to use their own spoken varieties, even though they are very different. On the other hand, the spoken variety based on this script has started to develop into a lingua franca used for communication among Lisu from different dialect backgrounds and in certain formal spoken contexts such as in church, on the radio, and, of course, also in writing.

Conclusion There are several general conclusions which can be drawn from the Lisu example and worldwide experience elsewhere. Communities may be strongly attached to an existing orthography, and so script replacement or reform is perilous! Usually it is only undertaken at times of major political change. Use of a single standard spoken language is possible, but has major social, educational, and other implications, and may be difficult in some cases. Written and spoken language need not be the same. Written language is often archaic, and can remain so, especially where people value and respect traditional texts and continue to read them in their original form, as in the case of the Tibetan Kanjur and Tanjur. In contemplating any changes, community attitudes must always be respected. Though of course it may not always be the case that all members of a community agree, any change needs consensus or this may create rather than solve problems. For more discussion of these issues, see Bradley (1987, 1994, 1996, 1997, 2001, 2002, 2005a, 2005b, 2007, 2009, 2010a, 2010b).

References Bradley, David. 1987. “Language Planning for China’s Minorities: The Yi Branch.”

In A World of Language: Papers Presented to Professor S. A. Wurm on His 65th Birthday, edited by Donal C. Laycock and Werner Winter, 81-89. Pacific Linguistics C-100.

———. 1991. “Chinese as a Pluricentric Language.” In Pluricentric Languages, edited by Michael G. Cylne, 305-324. Berlin: Mouton de Gruyter.

———. 1994. “Building Identity and the Modernisation of Language: Minority Language Policy in Thailand and China.” In Modernity and Identity: Asian Illustrations, edited by Alberto Gomes, 192-205. Bundoora: Institute of Asian Studies, La Trobe University for Asian Studies Association of Australia.

———. 1996. “Language Policy and the Typology of Scripts.” In Panasiatic Sympo34

Standards, Writing, and Speaking in Tibetan and Other Tibeto-Burman Languages

sium V., edited by Suriya Ratanakul et al., 1845-1856. Bangkok: Mahidol University.

———. 1997. “Onomastic, Orthographic, Dialectal and Dialectical Borders: The Lisu and the Lahu.” Asia Pacific Viewpoint 38(2): 107-117.

———. 2001. “Language Policy for the Yi.” In Perspectives on the Yi of Southwest China, edited by Stevan Harrell, 195-214. Berkeley, CA: University of California Press.

———. 2002. “Language Attitudes: The Key Factor in Language Maintenance.” In Language Endangerment and Language Maintenance, edited by David Bradley and Maya Bradley, 1-11. London: RoutledgeCurzon.

———. 2005a. “Introduction: Language Policy and Language Endangerment in China.” International Journal of the Sociology of Language 173: 1-21.

———. 2005b. “Issues in Orthography Development and Reform.” In Heritage Maintenance for Endangered Languages in Yunnan, China, edited by David Bradley, 1-10, 47-57. Bundoora: Linguistics, La Trobe University.

———. 2007. “Language Policy and Language Rights.” In Vanishing Languages of the Pacific Rim, edited by Osamu Miyoaka, 77-90. Oxford: Oxford University Press.

———. 2009. “Language Policy for China’s Minorities: Orthography Development for the Yi.” Written Language and Literacy 12(2): 170-187.

———. 2010a. “Success and Failure in Yi Orthography Reform.” In Handbook of Language and Ethnic Identity, vol. 2, edited by Joshua A. Fishman and Ofelia Garcia. NY: Oxford University Press.

———. 2010b. “Resilience Linguistics: Revitalizing Indigenous Languages.” Anthropological Linguistics 52(3).

Bradley, David and Maya Bradley. 1999. “Standardisation of Transnational Minority Languages: Lisu and Lahu.” Bulletin Suisse de Linguistique Appliquée 69(1): 75-93.

———. 2002. “Language Policy and Language Maintenance: Yi in China.” In Language Endangerment and Language Maintenance, edited by David Bradley and Maya Bradley, 74-96. London: RoutledgeCurzon.

Bradley, David et al. 1991. Thai Hill Tribes Phrasebook. Melbourne: Lonely Planet.

———. 1999. Hill Tribes Phrasebook. 2nd edition. Melbourne: Lonely Planet.

———. 2008. Hill Tribes Phrasebook. 3rd edition. Melbourne: Lonely Planet.

Chamberlain, Bradford Lynn. 2008. “Script Selection for Tibetan-related Languages in Multiscriptal Environments.” International Journal of the Sociology of Language 192: 117-131.

Ding, Picus Sizhi. 2005. “Language Modernization of Prinmi: Problems from Promoting Orthography to Language Maintenance.” In Heritage Maintenance 35

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

for Endangered Languages in Yunnan, China, edited by David Bradley, 19-26, 67-75. Bundoora: Linguistics, La Trobe University.

36

བོད་ཡིག་འབྲི་ཀློག་གཅིག་གྱུར་དང་བོད་དང་འབར་མའི་སྐད་ཡིག་སོགས། David Bradley La Trobe University ནང་དོན་ཉིང་བསྡུས།

གླེང་གཞི།

བྲིས་རྩོམ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་རྒྱུན་རིང་བའི་སྟེང་ས་ཁྱོན་ཆེན་པོ་ཞིག་གི་ནང་དུ་ངག་དུ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་ པའི ་ སྐད་ཡི ག ་ཚང་མར་ཁྱད་པར་ཡོ ད ་པ་དང་དུས་ཡུན་རི ང ་པའི ་ ནང་ཁྱད་པར་དེ ་ ཇེ ་ ཆེ ར ་འགྲོ ་ སྲིད། དེ་ཡང་རྒྱུན་དུ་འབྱུང་བའི་གནས་ཚུལ་གཅིག་ནི། གནའ་དུས་ནས་བརྟན་པོར་ཆགས་པའི་བྲིས་ རྒྱུན་རིགས་༼ཚད་མཐོའ ་ི སྐད༽དང་དེང་རབས་ཀྱི་ངག་སྐད་རིགས༼ཚད་དམའ་བའི་སྐད༽་གཉིས་ ཁྱབ་ཁོངས་མི་འདྲ་བར་བེད་སྤྱོད་གཏོང་སྲིད་པ་རེད། ཡིག་ཐོག་ལ་བཀོད་ཡོད་པའི་ཆོས་ལུགས་དང་ བྲིས་རྩོམ་རིགས་ནི་ཚད་མཐོ་བ་དང་ཚད་ལྡན་གྱི་ཁྱབ་ཁོངས་སུ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ་དང་ཚད་དམའ་བ་ ནི་ཚད་ལྡན་གྱི་ཁྱབ་ཁོངས་ཞན་པར་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ་དེ་ཚོ་ཡིན། སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ཡི་གེ་དང་དེང་རབས་ ཀྱི་སྐད་ཆ་སྣ་ཚོགས་གཉིས་ཀྱི་བར་ན་འགལ་བ་ཛ་དྲག་འབྱུང་བཞིན་ཡོད་པ་ནི་སྤྱིར་བཏང་གི་གནས་ ཚུལ་རེད། ཛ་དྲག་དེས་སྐད་ཡིག་ཐད་ཀྱི་ལེགས་བཅོས་སློང་གིན་ཡོད། ཡི་གེ་ལ་ཚོགས་སྡེ་སྤྱིའི་ཁྲོད་ ཁྱད་པར་ཅན་གྱི་ནུས་ཤུགས་ཡོད་ཅིང་། དེས་སྤྱི་ཚོགས་དེའི་ལོ་རྒྱུས་དང་ཡུལ་སྲོལ། ཆེ་མཐོང་བཅས་ མཚོ ན ་བཞི ན ་ཡོ ད ་པས། སྐད་ཡི ག ་གཅི ག ་གྱུར་བྱེད་པ་ནི ་ ཉེ ན ་ཁ་ཅན་གྱི ་ བྱ་བ་ཞི ག ་ཡི ན ་ལ་དེ ས ་ ཚོགས་སྡེ་གཅིག་གྱུར་ལས་ལྡོག་སྟེ་ཁ་ཁར་ཡང་གཏོང་སྲིད། དཔྱད་རྩོམ་འདིའི་ནང་ལིས་སུའུ་དང་བོད་ འབར་ཁུངས་སུ་གཏོགས་པའི་སྐད་གཞན་དཔེ་མཚོན་དུ་བཞག་ནས་སྐད་ཡིག་གཅིག་གྱུར་གྱི་འདམ་ ཀ་དང་དེའི་བརྒྱུད་རིམ། དེ་བཞིན་སྐད་ཡིག་གཅིག་གྱུར་ལས་ཐོན་པའི་འབྲས་བུ་ལ་སོགས་ཀྱི་སྐོར་ བགྲོ་གླེང་བྱེད་རྒྱུ་ཡིན།

འབྲི་རྩོམ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་རྒྱུན་རིང་ཞིང་ས་ཁྱོན་ཆེན་པོ་ཞིག་གི་ནང་དུ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་རྒྱ་ཁྱབ་དུ་བརྡ་སྤྲོད་པའི་སྐད་ཡིག་ ཚང་མར་ཁྱད་པར་ཡོད། ཁྱད་པར་དེ་ཡང་དུས་ཚོད་དང་ཡིག་ངག་གི་བར་དང་ས་གནས་སོ་སོའ ་ི ངག་ཐོག་གི་ཁྱད་པར་བཅས་ ལ་བརྟེན་ནས་བྱུང་པ་རེད་། སྐད་དེས་ཆོས་ལུགས་ལྟ་བུ་ཡིག་ཐོག་ལ་བཀོད་པ་ཡིན་ན་རིག་གཞུང་གི་གལ་ཆེའི་ནུས་པ་ཡོད། སྐད་ཀྱི་སྒྲ་གདངས་དེ་རིམ་བཞིན་འགྱུར་ནས་དེང་རབས་ས་གནས་རང་བཞིན་གྱི་སྒྲ་ཆགས་པ་ཙམ་ལ་མ་བལྟས་པར། ཡིག་ ཐོག་གི་སྐད་དེ་འགྱུར་བ་མེད་པར་རྒྱུན་རིང་ཙམ་གནས་ཐུབ། གནས་སྟངས་འདི་དག་ཚང་མ་ང་ཚོས་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་སྟེང་ ནས་མཐོང་ཐུབ། དེ་ཡང་། རྒྱུན་དུ་འབྱུང་བའི་གནས་ཚུལ་གཅིག་ནི། གནའ་དུས་ནས་བརྟན་པོར་ཆགས་པའི་རྩོམ་ཡིག་རིགས་ ༼ཚད་མཐོའ་ི སྐད༽དང་དེང་རབས་ཀྱི་ངག་སྐད་རིགས༼ཚད་དམའ་བའི་སྐད༽་གཉིས་ཁྱབ་ཁོངས་མི་འདྲ་བར་བེད་སྤྱོད་གཏོང་ སྲིད་པ་རེད། ཡིག་ཐོག་ལ་བཀོད་ཡོད་པའི་ཆོས་ལུགས་དང་འབྲི་རྩོམ་རིགས་ནི་ཚད་མཐོ་བ་དང་དངོས་གཞིའི་ཁྱབ་ཁོངས་སུ་ བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ་དང་ཚད་དམའ་བ་ནི་དངོས་གཞིའི་ཁྱབ་ཁོངས་ཞན་པར་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ་དེ་ཚོ་ཡིན། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཐད་ཀྱི་ ཚད་ནི་དུས་རབས་བཅུ་གསུམ་ལྷག་གི་འབྲི་རྩོམ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་སྟེ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་དཔེ་དེབ་ཁག་ཏུ་ད་ལྟ་ཡང་བེད་སྤྱོད་གཏོང་བཞིན་ པའི་འབྲི་རྩོམ་དང་དེ་ཚོའི་སྐོར་གྱི་དེང་རབས་ཀྱི་འབྲེལ་བཤད། ད་དུང་རྒྱ་ཁྱབ་ཏུ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་པའི་ས་གནས་ཀྱི་ལུང་ སྐད་སྣ་ཚོགས་ཀྱིས་གྲུབ་ཡོད། གནས་སྟངས་འདི་ལྟ་བུ་རྒྱ་སྐད་དང་འབར་མའི་སྐད། ནེའུ་བར་སྐད༼གཉིས་ཀར་ཡི་གེ་བྱུང་ནས་ དུས་རབས་དགུ་མ་ལོན་པ་ཙམ་ལས་མེད༽། མ་ནེ་པུའུ་རེས་སྐད་ལ་སོགས་འཛམ་གླིང་ཡུལ་གྲུ་ཁག་གི་སྐད་ལ་འབྱུང་བཞིན་

37

་གི་གོ ་སྤྱི་གཚོ་གྱུར་དང་བོ གས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི ་རིགས་ཀྱི ་སྐད་ཡི བོད་ཡིདེགང་འབྲི ་ཀློ་ལའི ག་གཅི ད་དང་འབར་མའི ་སྐད་ཡི གག ་སོགས།

ཡོད། ལོ་སྟོང་གཉིས་ཀྱི་གོང་ཁུང་ཙི་ལ་སོགས་པས་བྲིས་པའི་རྩོམ་ཡིག་ནི་ཕྱི་ལོ་༡༩༡༡བར་དུ་རྒྱ་ནག་གི་གཞུང་འབྲེལ་སྐད་ཡིག་ ཡིན་པ་མ་ཟད། ལེགས་བཤད་དང་ལུང་འདྲེན་སོགས་ལ་བརྒྱུད་ནས་ད་ལྟ་བར་དུ་དངོས་གཞིའི་རྒྱ་སྐད་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཆེན་པོ་ ཐེབས་ཡོད། སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ཡི་གེ་དང་དེང་རབས་ཀྱི་སྐད་ཆ་སྣ་ཚོགས་གཉིས་ཀྱི་བར་ན་འགལ་བ་ཛ་དྲག་འབྱུང་བཞིན་ཡོད་པ་ནི་སྤྱིར་ བཏང་གི་གནས་ཚུལ་རེད། ཛ་དྲག་དེས་སྐད་ཡིག་ཐད་ཀྱི་ལེགས་བཅོས་སློང་གིན་ཡོད། སྐད་ཡིག་ཚད་དམའ་བ་དེས་ཚད་མཐོ་ བ་ལས་རྒྱ་ཆ་བླངས་ཅིང་རིམ་བཞིན་རང་ཉིད་སྲོལ་རྒྱུན་དང་སྐད་རྙིང་དུ་བཅོས་བསྒྱུར་གཏོང་བའམ་ཡང་ན་གནས་སྟངས་ཁ་ ཤས་འོག་ཚད་མཐོ་བ་དེས་ཚད་དམའ་བ་དེ་བརྗེ་བསྒྱུར་བྱེད་ངེས། དེའི་ལྡོག་ཕྱོགས་སུ། སྐད་ཡིག་གི་ཚད་མཐོ་བ་དེར་བཀོལ་ སྤྱོད་བྱེད་མཁན་ཇེ་ཉུང་ངམ་མེད་པར་སོང་པ་དང་། དེ་ཡང་མང་ཆེ་བ་ཆབ་སྲིད་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ངོ་བོ་འགྱུར་བ་ལྟ་བུའི་རྐྱེན་ གྱིས་དེང་རབས་ཀྱི་སྐད་ཆའི་རིགས་ཞིག་གིས་དེ་ཉིད་བརྗེ་བསྒྱུར་གཏོང་སྲིད། དཔེར་ན། རྒྱ་ནག་ཏུ་ཆིན་རྒྱལ་རབས་མགོ་རྟིང་ བསློགས་པ་ལ་བརྟེན་ནས་གནའ་དུས་ཀྱི་རྒྱ་སྐད་རྙིང་པ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པ་ཉམས་ཆགས་སུ་ཕྱིན་ཡོད། ཁ་སྐད་ནང་གི་རིགས་ མི་འདྲ་བ་ཞིག་གིས་གནའ་ཡོད་ཀྱི་ཚད་ལྡན་སྐད་ཡིག་བརྗེ་ཚབ་བྱས་པའི་གནས་སྟངས་མང་ཆེ་བ་ནི། གལ་ཆེ་ཡིན་པའི་ས་ ཁུལ་ཞིག་ཆབ་སྲིད་ཐད་ཤུགས་རྐྱེན་ཡོད་པའི་ཕུལ་བྱུང་མི་སྣ་རྣམས་གནས་སྡོད་བྱེད་པའི་ལྟེ་གནས་ཆགས་པ་དང་། དེ་ཡང་། མི་ མང་པོས་ཁ་སྐད་དེ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་རྐྱེན་རེད། གཞན་ཡང་འབྱུང་སྲིད་པའི་གནས་ཚུལ་ཞིག་ནི་གལ་ཆེ་ཡིན་པའི་ས་ཁུལ་ འགའི་ནང་དུ་ཁ་སྐད་མི་འདྲ་བ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ་དང་། ས་ཁུལ་དེའི་ནང་ངམ་ཡང་ན་ས་ཁུལ་ཕན་ཚུན་བར་དུ་སྤྱི་སྐད་༼དཔེར་ ན་དབྱིན་སྐད་འཛམ་གླིང་ཡོངས་སུ་དང་ཕུའུ་ཐུང་ཧྭའ་རྒྱ་ནག་ཡོངས་སུ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ་ལྟ་བུ༽ཞིག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ་དེ་རེད། འདིས་བོད་སྐད་ཀྱིས་འགྱུར་ཕྱོགས་འདི་དག་ནང་གི་རྣམ་པ་མང་པོ་ཞིག་གསལ་སྟོན་བྱེད་ཐུབ། དེ་ཡང་ལྷ་སའི་དབུས་སྐད་དང་ ཨམ་སྐད་དང་ཁམས་སྐད་དེ་སོ་སོའ་ི ས་ཁུལ་གྱི་སྐད་ཡིན་པ་དང་། ཡིག་སྐད་ནི་ཆོས་དང་འབྲི་རྩོམ་ལ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་ཡོད། ཁ་སྐད་འགའ་ཤས་ཁྲོད་དུ་ཡིག་སྐད་ཡང་བེད་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་ཡོད།

བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་གྱི་རྗེས་འཇུག་ཡིན་པ་གང་ཞིག་ལ་སོ་སོའ ་ི ཁྱིམ་དུ་བོད་སྐད་མི་སྨྲ་མཁན་དག་གིས་ཀྱང་། ཆོས་ ལུགས་ཀྱི་ཆོ་གའི་ཆེད་དུ་བོད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་གཏོང་བ་མ་ཟད་མཚམས་རེར་རིགས་ཚན་ནང་ཁུལ་དུ་ཡང་བོད་སྐད་བེད་སྤྱོད་ གཏོང་བཞིན་ཡོད། འདི་ལྟར་བྱེད་མཁན་གྱི་ཁོངས་སུ། རྒྱ་ནག་སི་ཁྲོན་ཞིང་ཆེན་གྱི་ནུབ་རྒྱུད་དུ་གནས་བའི་རྒྱལ་རོང་དང་གཞན་ བལ་ཡུལ་བྱང་རྒྱུད་ཀྱི་སྐྱིད་རོང་དང་རྟ་མང་ལྟ་བུ་སོགས་ཡོད་ཅིང་། ཁོ་ཚོའི་ཚང་མའི་ཁ་སྐད་བོད་སྐད་དང་འབྲེལ་བ་དམ་པོ་ ཡོད་པ་རེད་མོད་། ཡིན་ན་ཡང་། བོད་སྐད་དང་ཧ་ཅང་ཐ་དད་ཡིན་པའི་ཧོར་རིགས་ལྟ་བུ་ཡིན་ན། ཁོང་ཚོ་ཧ་ཅང་མང་པོ་ཞིག་ ཡོན་རྒྱལ་རབས་སྟེ་ལོ་ངོ་༧༥༠ལྷག་གི་ཡར་སྔོན་ནས་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་གྱི་རྗེས་འཇུག་པ་ཡིན། འབྲུག་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སྐད་ཡིག་རྫོང་ཁ་ལྟ་བུ་སྟེ། རིམ་བཞིན་འཕེལ་རྒྱས་བྱུང་བའི་ཡིག་ཐོག་གི་ནང་ཚན་འབྲི་སྲོལ་ཁ་སྣོན་ ཅན་ཡོད་ལ་དེ་ནི་བོད་ཀྱི་ཡིག་སྐད་དང་ཕྱོགས་མང་པོ་ནས་ཐ་དད་ཀྱང་རེད། བོད་ཀྱི་ཡི་གེ་སྐོར་གྱི་ཞིབ་ཆ་བལྟ་འདོད་ཡོད་ན། ཆམ་རྦར་ལིན། (༢༠༠༨) ལ་གཟིགས།

ཡི་གེ་ལ་ཚོགས་སྡེ་སྤྱིའི་ཁྲོད་ཁྱད་པར་ཅན་གྱི་ནུས་ཤུགས་ཡོད་ཅིང་། དེས་སྤྱི་ཚོགས་དེའི་ལོ་རྒྱུས་དང་ཡུལ་སྲོལ། ཆེ་ མཐོང་བཅས་མཚོན་བཞིན་ཡོད། ཡི་གེའི་ཁྱད་ཆོས་གཅིག་ནི་འཕོ་འགྱུར་ཟེར་བ་དེ་རེད། དེ་ནི་ཚོགས་སྡེ་ཁྲོད་ཁྱད་ནུས་ཆེ་བའི་ ཡི་གེ་གཞན་ཞིག་དང་འདྲ་བའི་ཆ་དེ་རེད། རྒྱལ་ཁབ་འདྲ་མིན་ཏུ་འཚོ་བཞུགས་བྱེད་མཁན་གྱི་མི་འབོར་དག་ལ་མཚོན་ན། འདི་ ནི་རྒྱལ་ཁབ་དེ་ཚོའི་ཡི་གེ་རེད། འོན་ཀྱང་། སྐད་བེད་སྤྱོད་གཏོང་མཁན་ཚོ་རྒྱལ་ཁབ་གང་དུ་སྡོད་མིན་ལ་མ་ལྟོས་པར། སྐད་ གཅིག་ལ་ཡི་གེ་གཅིག་དགོས་རྒྱུ་ནི་གལ་ཆེན་ཆགས་ཡོད། གལ་སྲིད་ཡི་གེ་མེད་པར་མི་རྣམས་ཡུལ་ལུང་གཅིག་ཏུ་གནས་བའི་ ཚེ། གདམ་ཁ་ནི་ཧ་ཅང་ལས་སླ་བ་ཞིག་རེད། བོད་སྐད་མཚོན་པ་ལ་རྒྱུན་རིང་བའི་ལོ་རྒྱུས་ལྡན་ཞིང་ཆེ་མཐོང་ཡོད་པའི་སྲོལ་ རྒྱུན་གྱི་བོད་ཀྱི་ཡི་གེ་བེད་སྤྱོད་མི་བྱེད་པར། གཞན་གང་ཞིག་བེད་སྤྱོད་བྱས་ཀྱང་རེ་འདུན་དང་ལྡོག་ཕྱོགས་ཡོང་སྲིད། སྦེལ་ཀྲེས་ དང་པུའུ་རས་སོགས་ཁ་ཆེ་ཆགས་ཚར་བའི་བོད་སྐད་སྨྲ་མཁན་རྣམས་ལ་དམིགས་བསལ་ཅན་གྱི་གནས་ཚུལ་ཞིག་ནི། ཁོང་ཚོས་ 38

་གི་གོ ་སྤྱི་གཚོ་གྱུར་དང་བོ གས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི ་རིགས་ཀྱི ་སྐད་ཡི བོད་ཡིདེགང་འབྲི ་ཀློ་ལའི ག་གཅི ད་དང་འབར་མའི ་སྐད་ཡི གག ་སོགས།

ཨ་རབ་ཀྱི་ཡི་གེ་དེ་བཀོལ་འདོད་བྱེད། ད་དུང་། ནང་ཆོས་ལ་རྗེས་སུ་འཇུག་མཁན་བོད་རིགས་ལ་དྭགས་པ་འགར་མཚོན་ན། ཨ་ རབ་ཀྱི་ཡི་གེ་དེ་ཀ་ཞི་མེར་ཁུལ་དུ་རྒྱ་ཁྱབ་ཏུ་བཀོལ་སྤྱོད་གཏོང་བཞིན་ཡོད་རྐྱེན། ལ་དྭགས་ཀྱི་ཡི་གེ་འབྲི་སྲོལ་དེ་ཨ་རབ་ཀྱི་ཡི་ གེར་ཡོང་བར་ཚོད་ལྟ་བྱེད་བཞིན་ཡོད། སྐད་ཡིག་གཅིག་གྱུར་ནི་ཉེན་ཁ་ཅན་གྱི་ལག་ལེན་ཞིག་ཡིན་ལ་དེས་ཚོགས་སྡེ་གཅིག་ གྱུར་ལས་ལྡོག་སྟེ་ཁ་ཁར་གཏོང་སྲིད། ཡི་གེ་བཅོས་བསྒྱུར་གྱིས་དམིགས་བསལ་དུ་ད་ཡོད་ཡི་གེ་རྒྱུན་གནས་འདོད་མཁན་རྣམས་ ཀྱིས་ཡ་ལན་དྲག་པོ་སློང་སྲིད། འཛམ་གླིང་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་བཅོས་བསྒྱུར་ཕལ་ཆེ་བ་སྐད་བརྡའི་རྩོམ་བྲིས་སྟེ་ཨོ་སི་སྦུ་ཡི་སྲོལ་ དེའི་རྗེས་སུ་འབྲངས་ཀྱིན་ཡོད་རུང་། སྐད་རིགས་བྱེ་བྲག་པ་གཅིག་འདམས་ནས་དེ་ཁ་སྐད་ཚད་ལྡན་གསར་བར་བཏང་ན་རྩོད་ གཞིར་ཆགས་སྲིད། དེ་ཡིས་དྲག་འདེམས་བྱས་བའི་ཡུལ་སྐད་སྨྲ་མཁན་རྣམས་ལ་དགེ་མཚན་རྒྱ་ཆེར་སྤྲོད་ཅིང་། གཞན་རྣམས་ སྟེ་། ལྷག་པར་དུ་ཡུལ་སྐད་ཧ་ཅང་ཐ་དད་པ་སྨྲ་མཁན་དག་ལ་འགལ་རྐྱེན་ཆགས་ཡོད། གདམ་ཀ་གཞན་ཞིག་ནི་ཨིན་སྦུ་ཡིན། ༼ཇོ་ཞི་ཝ་ ཨ་རོན་ ཕི་ཞི་རྨན་གྱིས་གསར་གཏོད་མཛད་པའི་ཉེ་རབས་ཀྱི་ཐ་སྙད་ཅིག་ཡིན་ཞིང་། ཐབས་ལམ་དེས་ཡུལ་སྐད་ འགའི་རྒྱུ་ཆ་ཟླ་སྒྲིལ་བྱས་ནས་ཁ་སྐད་ཚད་ལྡན་གསར་བ་བཟོ་སྐྲུན་བྱ་རྒྱུ་དེ་ཡིན༽འདི་ནི་སི་བིས་སི་ལེན་ཀྲིའི ་རོ་མན་སི་ཆིས་ ཡི་གནས་ཚུལ་བཞིན་སྤྱིར་བཏང་བ་ཞིག་མིན་ལ་མཚམས་རེར་གྲུབ་འབྲས་ཉུང་བ་ཞིག་ཀྱང་ཡིན། དེ་ནི་ལིས་སུའུ་ཡི་གནས་ ཚུལ་ལྟར་གྲུབ་འབྲས་ཐོན་ཡོད། འདིའི་སྐོར་གཤམ་གྱི་ཞིབ་འཇུག་དཔེར་མཚོན - ལིས་སུའུ་ཞེས་པའི་སྡེ་ཚན་ལ་གཟིགས་ རོགས། སྐད་ཡིག་གཅིག་གྱུར།

སྐད་ཡིག་གཅིག་གྱུར་གྱི་གནད་དོན་ཐག་གཅོད་བྱེད་པའི་སྐབས་སུ། དྲི་གཞི་གཙོ་བོ་གསུམ་ལ་མཉམ་འཇོག་བྱེད་དགོས་ ཀྱིན་ཡོད། གནད་དོན་གཙོ་བོ་ཁག་ནི། ཇི་ལྟར་གཅིག་གྱུར་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་འདེམས་པ་དང་སྐད་ཡིག་དེ་ལ་འགྱུར་བ་གཏོང་ དགོས་མིན། གལ་སྲིད་འགྱུར་བ་གཏོང་དགོས་ན། འགྱུར་བ་ག་ཚད་གཏོང་གིན་ཡིན།དེ་ཡང་སུས་འགྱུར་བའི་ཐག་གཅོད་བྱེད་པ་ སོགས་རེད། གནད་དོན་གཞན་ཞིག་ནི། གཅིག་གྱུར་སྐད་ཡིག་དེའི་ནུས་པ་དང་དེ་ཇི་ལྟར་འབྲི་དགོས་པའི་སྐོར་རེད། འཛམ་གླིང་གི་ཡུལ་གྲུ་མང་པོར། དབྱིན་ཡིག་ལྟ་བུ་ཡུན་རིང་བེད་སྤྱོད་ཀྱིས་གཏན་འབེབས་བྱས་བའི་ད་ཡོད་མང་མོས་ཀྱི་ གཅིག་གྱུར་སྐད་ཡིག་ཀྱང་ཡོད། ཡུལ་ལུང་ཁ་ཤས་སུ་སྐད་ཡིག་གཅིག་གྱུར་རྒྱུན་གནས་དང་ཡར་རྒྱས་གཏོང་པའི་འགན་འཁྲི་ འཁུར་ཡོད་པའི་སྡེ་ཚན་བྱེ་བྲག་པ་ཡོད་པ་དང་། དེ་ཡང་ཧྤ་རན་སིའི་སྐད་ཡིག་ཆེད་བཙུགས་པའི་ཨ་ཁ་སྒྲེ་མེ་ཡ་ ཧྤ་རན་ཞེ་སི་ དང་ཐེ་ལེན་ཀྲིའི་སྐད་ཡིག་ཆེད་བཙུགས་པའི་རྒྱལ་པོའ ་ི གཙུག་ལག་སློབ་རིག་ཁང་ལྟ་བུ། སྡེ་ཚན་འདི་དག་གིས་དག་ཆ་གཅིག་ གྱུར་བཟོ་བ་དང་ཚིག་མཛོད་དང་བརྡ་སྤྲོད་བསྐྲུན་པ། དགོས་མཁོ་བཞིན་ཐ་སྙད་གསར་བཟོ་བྱེད་པ་སོགས་པའི་ལས་དོན་སྒྲུབ་ བཞིན་ཡོད། དེ་ཡང་། སྲིད་གཞུང་མང་པོའ་ི སློབ་གསོ་ལས་ཁུངས་ལྟ་བུའི་སྡེ་ཚན་གྱིས་སྐད་ཡིག་གཅིག་གྱུར་བཟོ་བ་དང་དེ་ཁྱབ་ གདལ་དུ་གཏོང་པའི་འགན་འཁྲི་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་འཁུར་ཡོད།

གལ་སྲིད་ཚོགས་སྡེ་ཞིག་གིས་ད་ཡོད་གཅིག་གྱུར་གྱི་སྐད་ཡིག་དེ་རྒྱུན་སྤྱོད་བྱེད་རྒྱུར་མོས་མཐུན་བྱས་བ་ཡིན་ན། དེ་ལ་ འགྱུར་བ་གཏོང་རྒྱུ་ནི་རེ་འདུན་དང་ལྡོག་པའི་བྱ་སྤྱོད་ཞིག་རེད། འོན་ཀྱང་། སྲིད་གཞུང་གསར་བ་རྣམས་ཀྱིས་འགྱུར་བ་གཏོང་ སྲིད། དཔེར་ན། ཕྱི་ལོ་༡༩༥༠ལོའ་ི ནང་རྒྱ་ནག་སྲིད་གཞུང་གིས་རྒྱ་ཡིག་འབྲི་སྲོལ་རྒྱ་ཆེན་པོ་སྟབས་བདེ་རུ་བཏང་པ་རེད། དེ་ ཡང་བཀོལ་སྤྱོད་ཁྲོད་གནས་བའི་ཡིག་འབྲུའི་བརྒྱ་ཆ་༤༠ཙམ་ལ་འགྱུར་བ་དང་གཞན་ཡིག་འབྲུ་ཕོན་ཆེ་མེད་པར་བཏང་བ་རེད། བཅོས་བསྒྱུར་དེས་”སྤྱི་སྐད”ཞེས་པའི་མིང་གི་འོག་ཏུ་གཅིག་གྱུར་གྱི་རྒྱ་སྐད་གཏན་འབེབས་བྱས་པ་དང་། ཕིན་ཡིན་ཞེས་པའི་རོ་ མན་གྱི་ཀ་ཁ་ལྟར་ཚེག་བརྡར་བྱེད་ཐུབ་པའི་སྒྲ་མཚོན་མ་ལག་ཞིག་གསར་བཟོ་བྱས་ཡོད། དེའི་དབང་གིས་ད་ལྟ་ཐེ་ཝན་དུ་བེད་ སྤྱོད་གཏོང་བཞིན་པའི་རྒྱ་ཡིག་ལས་ལོགས་སུ་ཕྱེ་བའི་རྒྱ་ནག་སྐམ་སའི་གཅིག་གྱུར་སྐད་ཡིག་གི་རྗེས་འབྲས་འདི་བྱུང་བ་རེད་ལ། ཤེས་ཡོན་གསར་བ་འཐོབ་པའི་རྒྱ་ནག་ནང་ཁོངས་ཀྱི་མི་རྣམས་ཀྱིས་བཅོས་བསྒྱུར་འདིའི་སྔོན་དུ་པར་སྐྲུན་བཏབ་པའི་དཔེ་དེབ་ རྣམས་ཀློག་མི་ཐུབ་པར་མ་ཟད། རྒྱ་ནག་ནང་མུ་མཐུད་དུ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་པའི་དཔེ་དེབ་ཡོངས་རྫོགས་གསར་དུ་དཔེ་སྐྲུན་ བྱེད་དགོས་བྱུང་།

39

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

སྤྱིར་བཏང་གཅིག་གྱུར་སྐད་ཡིག་ལ་ནུས་པ་སྣ་ཚོགས་ཡོད་པ་དང་། གཅིག་ནི་མཚོན་རྟགས་སྟེ། ཚོགས་སྡེ་གཅིག་གྱུར་ བྱེད་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་དང་དེ་ཡི་ངོ་བོ་དང་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་མཚོན་རྟགས་ཡིན། ཚོགས་སྡེ་ཡི་འབྲི་རྩོམ་ཤུལ་འཛིན་རྒྱུ་ནོར་བསྡུ་ལེན་བྱེད་ ས་སྣོད་སྤྱད་ལྟ་བུ་ཡིན། གཞན་ཞིག་ནི་འབྲེལ་ལམ་སྟེ། ཡུལ་སྐད་སྣ་ཚོགས་སྨྲ་མཁན་ཚོའི་བར་ལ་གོ་བརྡ་སྦྲོད་བྱེད་ཀྱི་འབྲེལ་ མཐུད་ཡིན། དེ་ནི་ཡིག་ཐོག་ནས་བརྡ་འབྲེལ་བྱེད་པའི་བརྒྱུད་ལམ་ལྟར་བེད་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པས། དེ་ངེས་པར་དུ་དངོས་ གཞིའི་སློབ་གསོ་ལ་བརྒྱུད་ནས་ལག་ལེན་བསྟར་དགོས་ཤིང་། སློབ་གསོ་དེ་ལ་ཡང་གཅིག་གྱུར་སྐད་ཡིག་ཞིག་དགོས་ཀྱིན་ཡོད། གལ་སྲིད་གཅིག་གྱུར་སྐད་ཡིག་ཞིག་མེད་ན།གཅིག་གྱུར་སྐད་ཡིག་ཞིག་གསར་གཏོད་བྱེད་དགོས། གཅིག་གྱུར་སྐད་ཡིག་དེ་ད་ དུང་ལག་ཆ་ལྟར་འཛིན་སྐྱོང་དང་ཁྲིམས། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཐོ་ཡིག་ལ་སོགས་ལས་དོན་སྣ་ཚོགས་ཐད་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཆོག བོད་ཡིག་ གི་གནས་སྟངས་ལ་མཚོན་ན། གཅིག་གྱུར་སྐད་ཡིག་ བོད་ཀྱི་ཆོས་ལུགས་དང་རིག་གཞུང་རྒྱུན་འཛིན་དང་ཁྱབ་གདལ་བྱེད་པ་ ལ་ཡང་ཧ་ཅང་གལ་ཆེ། བོད་ལ་རྒྱུན་རིང་བའི་འབྲི་རྩོམ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་དང་གནའ་རབས་བོད་ཡིག་ཁྲོད་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་དཔེ་དེབ་ཕོན་ ཆེན་པོ་ཡོད་ཕྱིར། དེང་རབས་བོད་ཀྱི་ཡིག་སྐད་ནི་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཆོ་ག་དང་འབྲེལ་བའི་འབྲི་ཀློག་ཐད་བེད་སྤྱོད་བྱེད་དགོས་པ་ ལ་དོགས་སེམས་སྐྱེས་མི་དགོས་བ་ཞིག་རེད། དེ་ནི་བོད་ཀྱི་ཆེས་སྲོལ་རྒྱུན་རྙིང་ཞེན་ཅན་གྱི་རང་བཞིན་ལྡན་པའི་ཡི་གེ་བྱེ་བྲག་ པ་ཞིག་ཡིན་ཞིང་། དེང་རབས་བོད་ཀྱི་ལུང་སྐད་དག་ནི་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་སྔ་རབས་ཀྱི་བོད་སྐད་ལས་མཆེད་པ་ཡིན་རུང་། ས་གནས་ ལུང་སྐད་དེ་ཚོ་དེང་རབས་བོད་ཀྱི་ཡིག་སྐད་དང་མི་འདྲ་ས་མང་པོ་ཡོད་པ་རེད། སྐད་ཡིག་གཅིག་གྱུར་ལ་གལ་ཆེ་གནད་དོན་གཅིག་ཡོད་པ་ནི་རྟག་བརྟན་གྱི་ཡིག་སྐད་ཅིག་དགོས་པ་དང་། ཚོགས་སྡེ་ ཡིས་ངོས་ལེན་ཡོད་པའི་དག་ཆའི་རྣམ་བཞག དེ་ཡང་འབྲི་ཀློག་གཉིས་ཀར་འོས་ཞིང་འཚམས་དགོས། དག་ཆའི་རྣམ་བཞག་ དེ་ཉིད་སློབ་གསོ་བརྒྱུད་ནས་ལག་ལེན་ཏུ་བསྟར་དགོས། ཚོགས་སྡེ་མང་པོའ ་ི ཁྲོད་དུ། གཅིག་གྱུར་ཡི་གེའི་འབྲི་སྟངས་ལ་སྤྱིར་ སྟངས་གཅིག་གྱུར་གྱི་སྒྲ་གདངས་གཅིག་ཡོད་ཅིང་། དེའི་ཤུགས་བསྟན་ནི་དེ་ལ་གཅིག་གྱུར་གྱི་ངག་སྐད་གཅིག་ལས་མེད་མོད། འོན་ཀྱང་གནས་སྟངས་འདི་འཇིག་རྟེན་ཀུན་ཁྱབ་མིན་ལ། བོད་སྐད་ཀྱི་གནས་ཚུལ་དེ་བཞིན་ཡང་མིན།

ཡིག་སྐད་ནི་དང་པོ་སྦྱོང་བརྡར་བྱེད་པ་ཞིག་མིན་ལ། སྤྱི་ཚོགས་ཚང་མ་ཡིག་རྨོངས་མིན་པ་ཡང་མ་རེད། ཚོགས་སྡེ་མང་ པོའ་ི ཁྲོད་དུ། ཡིག་སྐད་ནི་ངག་ཐོག་སྐད་ཡིག་ལས་གལ་ཆེ་བ་དང་རྩ་ཆེ་བར་ཆ་འཇོག་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། སྤྱིར་སྟངས་ཡིན་ན་ཡིག་ སྐད་དང་ངག་ཐོག་སྐད་ཡིག་བསྡུར་ན་ཡིག་སྐད་ནི་རྙིང་པ་དང་འགྱུར་བ་དལ་མོ་ཡིན། སྐད་ཡིག་མང་པོར་མཚོན་ན། གཅིག་ གྱུར་གྱི་ངག་སྐད་གཅིག་དང་དེ་ལ་གཅིག་གྱུར་གྱི་ཡི་གེ་གཅིག་ཡོད་མོད། འོན་ཀྱང་གཅིག་གྱུར་མིན་པའི་སྐད་ཀྱང་ཡོད་ལ་དེ་ཚོ་ ལ་གཅིག་ལས་མང་པོའ་ི ཡི་གེ་ཡང་ཡོད། ཡིག་སྐད་ནི་སྤྱིར་ལོ་རྒྱུས་སྟེང་ནས་རྙིང་པ་ཡིན་ཞིང་དེང་རབས་ཀྱི་སྐད་ཀྱི་སྒྲ་གདངས་ མངོན་མི་ཐུབ་པར་སྲིད། ཡི་གེ་ཞིག་འདེམས་པ་ཡིན་ན་རང་བཞིན་གྱིས་དེ་དང་གཅིག་པའམ་ཡང་ན་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་ཡི་གེ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ བཞིན་ཡོད་པའི་སྐད་གཞན་རྣམས་དང་འབྲེལ་བ་བཙུགས་ཡོང་། དཔེར་ན་རིག་གཞུང་གཅིག་པའི་ཁྱབ་ཁོངས་ནས་ཡིན་པའི་ སྐད་དང་།ཆོས་ཀྱི་སྐད། རྒྱ་ཆེ་བའི་འབྲེལ་ལམ་ཐད་བེད་སྤྱོད་གཏོང་པའི་རྒྱལ་ཁབ་དང་ལུང་ཚན་གྱི་སྐད་ལ་སོགས་ཡིན། ཡི་ གེ་བཅོས་བསྒྱུར་གྱིས་དག་ཆའི་རྣམ་བཞག་གི་ལོ་རྒྱུས་རང་བཞིན་དེ་གཅོག་འཕྲི་བྱེད་སྲིད། འོན་ཀྱང་། ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ ནས་བཅོས་བསྒྱུར་བྱས་པ་དེས་བྱིས་བ་རྣམས་ལ་སྦྱོང་སླ་རུ་བཏང་ཡོད། གལ་སྲིད་ཡི་གེ་དེ་ཧ་ཅང་རྙིང་ཞེན་ཅན་ཆགས་པ་ཡིན་ ན། གཞན་གལ་ཆེན་ཞིག་ལ་དག་ཆའི་རྣམ་བཞག་གིས་དངོས་ཤུགས་གང་རུང་ནས་སྐད་ཞིག་གི་སྒྲ་ཚང་མ་མཚོན་ཐུབ་དགོས། བོད་སྐད་ཀྱི་གནས་སྟངས་ལ་མཚོན་ན། སྒྲ་དྲག་ཞན་རྣམས་གནའ་དུས་ཀྱི་ཕྲལ་སྦྱོར་རྒྱུད་ནས་བརྒྱུད་ཤུགས་ནས་སྟོན་གྱིན་ ཡོད་ཅིང་། འབར་མ་ལྟ་བུའི་ཡི་གེ་གཞན་དག་གིས་དངོས་སུ་འབྲི་བཞིན་ཡོད། བོད་ཀྱི་ཡི་གེ་ནི་ཕྱོགས་མང་པོ་ནས་ཧ་ཅང་རྙིང་ ཞེན་ཡིན། དེར་བརྟེན། དེང་དུས་ཀྱི་སྒྲ་དངོས་སུ་མངོན་ཐུབ་པའི་ཡི་གེ་དང་བསྡུར་ན་བོད་ཡིག་གི་ཕྲལ་སྦྱོར་སྦྱང་པ་དཀའ་མོ་ རེད། སློབ་གསོ་རྒྱུད་ནས་སྐད་ཡིག་གཅིག་གྱུར་གྱི་ཤེས་བྱ་ལས་སླ་བོའི་ངང་ལག་བསྟར་བྱེད་པར། དེང་རབས་ཚད་ལྡན་གྱི་སྒྲ་ དག་པའི་སྒོ་ནས་མངོན་ཐུབ་པའི་ཡི་གེ་ཞིག་ཡོད་ན་ཕན་ཐོགས་ཆེན་པོ་ཡོད། ལྡོག་ཕྱོགས་ནས་བཤད་ན། སྦྱོང་མཁན་རྣམས་ལ་ རྡོག་ཁྲེས་ལྗིད་དུ་གཏོང་སྲིད་མོད།ཡིན་ན་ཡང་། ལོ་རྒྱུས་སྔ་ཞིང་མཐོང་ཆེ་བའི་ཡིག་སྐད་རྙིང་པ་སྟེ་བོད་ཡིག་གི་དག་ཆ་ལྟ་བུ་ནི་ 40

་གི་གོ ་སྤྱི་གཚོ་གྱུར་དང་བོ གས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི ་རིགས་ཀྱི ་སྐད་ཡི བོད་ཡིདེགང་འབྲི ་ཀློ་ལའི ག་གཅི ད་དང་འབར་མའི ་སྐད་ཡི གག ་སོགས།

ཚོགས་སྡེ་ཞིག་གི་འདས་པ་དང་འབྲེལ་མཐུད་བྱེད་པའི་སྲ་བརྟན་དང་རིན་ཐང་ལྡན་པའི་སྒྲོལ་ཐག་ཞིག་ཡིན།

བོད་ཀྱི་ཡི་གེས་བོད་སྐད་དང་རྒྱ་སྐད། དེའི་ཡི་གེ་དང་འབྲེལ་བ་མི་འཛུགས།འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་མི་སྟོན། དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ། ལྷོ་ ཨེ་ཤེ་ཡའི་རྒྱ་གར་ཁུལ་གྱི་རིག་གཞུང་དང་ནང་ཆོས་ལ་མཐུད་པར་བྱེད། བོད་ཡིག་གིས་ལེགས་སྦྱར་གྱི་རྒྱུ་ཆ་མང་པོ་ཐད་ཀར་ བེད་སྤྱོད་བྱས་མེད་པའི་རྐྱེན་གྱིས། སྐད་དེ་སྨྲ་བ་རྣམས་ལ་ནང་ཆོས་ཀྱི་དཔེ་ཆའི་ནང་དོན་ཐད་ཀར་གོ་བ་ལེན་པར་རོགས་སྐྱོབ་ བྱེད་མི་ནུས། དེ་ནི་ནང་ཆོས་ཀྱི་ལྟ་གྲུབ་མང་པོའ ་ི ཐད་ལ་པ་ལིའི་སྐད་ཀྱི་གཡར་ཚིག་མང་པོ་བེད་སྤྱོད་བྱས་ཡོད་པའི་འབར་མའི་ ཡི་གེ་ལྟ་བུ་མིན།

གཅིག་གྱུར་སྐད་ཡིག་ཁེར་རྐྱང་བ་ཞིག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ་ལ་ཁེ་དང་གྱོང་གཉིས་ཀ་ཡོད། ཁེ་ཕན་གཙོ་བོའ ་ི རིགས་ནི། གཅིག་གྱུར་སྐད་ཡིག་དེས་མི་སྡེ་གཅིག་གྱུར་བཟོ་བ་དང་།དེའི་གནས་བབས་ལ་མཚོན་རྟགས་ཞིག་མཁོ་སྤྲོད་བྱེད་པ་དང་དེ་ལ་ ཆེ་དམིགས་བསལ་གྱི་དབང་གྲགས་བསྐྲུན་པ། སྐད་ཡིག་བརྟན་པར་གཏོང་བ་དང་སྐད་བྱེ་བྲག་པ་འདྲ་མིན་བེད་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་ རྣམས་ལ་ཕན་ཚན་འབྲེལ་བར་བྱེད་པར་སྟབས་བདེ་རུ་གཏོང་བ། ད་དུང་། དེ་ཡིས་སྲོལ་རྒྱུན་དང་འབྲི་རྩོམ་གཞན་པ། རིག་ གཞུང་གི་རྒྱུ་ཆ་རྣམས་ཡི་གེ་རིགས་གཅིག་གི་ནང་དུ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་དང་ཉར་ཚགས་བརྟན་པོ་ཡོང་བར་བྱེད། འགལ་རྐྱེན་གྱི་ ཕྱོགས་ནི། དེ་ཡིས་སྐད་ཡིག་དང་རིག་གཞུང་རིགས་གཅིག་ཏུ་བཟོ་བ་དང་ཡུལ་སྐད་མཐའ་འདེད་བྱེད་པ། ཚོགས་སྡེའི་ཁོངས་ ཀྱི་སྣ་མང་རིག་གཞུང་ཡལ་བར་གཏོང་པ། སྒང་ནས་འོག་གི་སྲིད་ཇུས་ལག་བསྟར་བྱེད་པ་དང་སྤྱི་ཚོགས་དང་སྐད་ཡིག་སོགས་ གཅིག་བསྡུ་རང་བཞིན་གྱི་ཁ་ཕྱོགས་སུ་འགྲོ་ཡོང་།

སྤྱི་ཚོགས་གཞན་གྱིས་ངག་སྐད་གཅིག་གྱུར་དང་དེའི་ཡི་གེ་སྣ་གཅིག་བཟོ་པའི་མཉམ་མྱོང་ནི་སྣ་ཚོགས་རེད། དེ་ཚོ་ནི་ གཅིག་བྱས་ན་མི་སྡེ་བྱེ་བྲག་པའི་ལོ་རྒྱུས་རྒྱུན་འཛིན་དང་སྐད་ཡིག་ལ་བརྒྱུད་ནས་མི་སྡེ་དེའི་ཕྱོགས་ལ་མཐུན་ཕྱོགས་ཀྱི་རྣམ་ འགྱུར་བསྐྲུན་པར་མོས་མཐུན་ཤུགས་ཆེ་ཡིན་སྲིད། དེ་ཡང་ཕྱོགས་གཞན་ནས། གལ་སྲིད་སྐད་ཡིག་གཅིག་གྱུར་འཛུགས་བསྐྲུན་ བྱས་ནས་རིགས་གཅིག་ཁེར་རྐྱང་ཅན་ལ་གྱུར་ནས་ཡུལ་ལུང་གི་སྣ་མང་སྐད་རིགས་རྣམས་དང་ཁོ་ཚོ་སྨྲ་མཁན་ཚོ་མཐའ་འདེད་ བྱེད་པ། མི་སྡེ་དེ་ཚོ་དང་ཁོ་ཚོའི་སྐད་ལ་དགག་པའི་རྣམ་འགྱུར་སྟོན་པ་ཡིན་ན་ཁོ་ཚོས་དེ་ལ་དགག་ཆ་བྱེད་སྲིད། གལ་སྲིད་ ཐབས་ལམ་གཅིག་ལས་མང་བའི་སྐད་ཡིག་ཞིག་འབྲི་སྟངས་ཡོད་ན། དག་ཆའི་རྣམ་བཞག་གཅིག་གྱུར་བ་གཅིག་འདེམས་སྒྲིག་ དང་གཞན་རྣམས་མེད་པར་བཟོ་བ་དེས་མི་སྡེ་གཅིག་གྱུར་བྱེད་ཐུབ་མོད། འོན་ཀྱང་ཡི་གེ་གཞན་དག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པར་གོམས་ པས་དེ་རྣམས་མཐའ་འདེད་བྱེད་པ་རེད གལ་སྲིད་ངག་སྐད་ཞིག་ལ་ད་ཡོད་ཡི་གེ་མེད་པ་དང་ཚོགས་སྡེས་ཡི་གེ་དགོས་བསམ་ན། ཚོགས་སྡེ་དེ་གང་ན་ཡོད་རུང་ཚོགས་སྡེ་ཡོངས་ལ་རན་ཞིང་འཚམས་པའི་དག་ཆའི་རྣམ་བཞག་ཞིག་ངེས་པར་དུ་འདེམས་ནས་ ཡར་རྒྱས་སུ་གཏོང་དགོས།

དོན་ངོས་གཅིག་གི་སྟེང་ནས། དུས་ཡུན་རིང་པོའ་ི ནང་བོད་སྐད་ཀྱིས་སྤྲོ་བའི་ངང་ལོངས་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་པའི་སྐད་ཡི་ ཚད་གཞི་དེ་ནི་ཐབས་ལམ་ཡང་དག་ཞིག་རེད་སྙམ། དེ་ཡིས་རྒྱུན་བརྟན་དང་དམིགས་བསལ་གྱི་སྙན་གྲགས་ཡོད་པའི་ཡི་གེ་ཞིག་ མཁོ་སྤྲོད་བྱེད་པ་དང་མུ་མཐུད་དུ་ཆོས་ལུགས།རིག་གཞུང་དང་ལོ་རྒྱུས་བཅས་ཀྱི་སྣོད་ཆས་ཡིན་ཆོག དེ་ཡིས་ད་དུང་ཡུལ་སྐད་ བྱེ་བྲག་པ་རྣམས་མུ་མཐུད་ནས་གནས་པ་དང་མཉམ་དུ་དབུས་གཙང་སྐད། ཁམས་སྐད་དང་ཨ་མདོ་སྐད་ལྟ་བུ་ས་ཁུལ་རང་གི་མི་ ཚོགས་བར་དུ་འབྲེལ་འདྲེས་བྱེད་ཆེད་སྤྱི་སྐད་ཁྱབ་སྤེལ་དང་ཡར་རྒྱས་གཏོང་པར་ཁག་ཐག་བྱེད་པ་ མ་ཟད། དེ་ཡིས་ཕ་སྐད་བོད་ སྐད་མ་ཡིན་པའི་མི་ཚོགས་གཞན་པ་ཚོས་ཀྱང་དེང་རབས་བོད་ཀྱི་ཡིག་སྐད་དེ་མཆོག་དུ་གྱུར་བའི་ཡི་གེ་ཚད་ལྡན་ཅན་ལ་ཆ་ འཇོག་དང་ངེས་ལེན་བྱས་ནས་བོད་པའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཆ་ཤས་ཆགས་ཡོད། ཡི་གེའི་འདམས་ཀ

རྒྱ་ནག་གི་རིག་གཞུང་གིས་ཤན་ཤུགས་ཆེ་བའི་ཁུལ་དུ། དག་ཆའི་རྣམ་བཞག་མང་པོས་རྩ་བ་ནས་ཐ་དད་དང་འབྲེལ་བ་

41

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

མེད་པའི་སྐད་རྣམས་ཡིག་ཐོག་ལ་འབྲི་བར་རྒྱའི་ཡི་གེ་བེད་སྤྱོད་བཏང་ཡོད། འདི་ནི་ཡོང་སྲིད་པ་ཞིག་སྟེ། གང་ཡིན་ཞེ་ན། རྒྱའི་ ཡི་གེ་ནི་འདྲ་གཟུགས་ཡི་གེ་ཡིན་པ་དང་། ཡིག་འབྲི་རེ་རེས་གཞི་རྩའི་ཐོག་ནས་གོ་དོན་ཡོད་པའི་ཚིག་རེ་མཚོན་ལ། དེའི་སྒྲ་ནི་ གལ་ཆེ་མིན་པ་མ་ཟད། རྒྱ་ནག་ནང་ཁུལ་དུ་ཡང་སྒྲ་ཧ་ཅང་མི་འདྲ། དེར་བརྟེན། རྒྱ་ནག་གི་ཡི་གེ་ཡི་རྩ་བའི་རིགས་པ་གཞིར་ བཞག་ནས་གསར་བཟོ་བྱས་ཏེ་ཁ་སྣོན་བརྒྱབ་པའི་ཡིག་འབྲི་ཁ་ཤས་ལས།འཇར་པན་དང་ཀོ་རི་ཡ། བེས་ཐི་ནམ་མེའི་ཡི་གེ་ཡི་ ཐོག་མའི་འབྲི་སྲོལ་ནི་རྒྱ་ནག་གི་ཡི་གེ་རང་རེད། རྒྱ་ནག་མཐའ་ཁུལ་དུ་གནས་བའི་ཡུན་ནན་ཁུལ་གྱི་པེ་དང་ཀོང་ཞི་ཁུལ་གྱི་ ཀྲོང་སོགས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་གནས་ཚུལ་ཡང་འདི་ལྟར་རེད། འདས་པའི་དུས་ནང་། རང་དབང་སྒོས་རྒྱལ་ ཁབ་ཀྱི་གཙོ་སྐད་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་ཡི་གེ་བཟོ་བའི་ཐབས་ལམ་ཡར་རྒྱས་བཏང་ཡོད། དཔེར་ན་རྒྱའི་ཡི་གེ་སྟབས་བདེར་བཟོས་ནས་ ཐོན་པའི་འཇར་པན་གྱི་ཁ་ན་ཡི་གེ་དང་། ཀོ་རན་གྱི་ཧང་སྒོལ་གསལ་བཤད་ཀྱི་ཡི་གེ་དང་བེ་ཐི་ནམ་གྱི་ལ་ཏིང་ཡི་གེ་དེ་ཧྤ་ཡིག་ གིས་གསར་བཏོད། ཡིན་ན་ཡང་། ད་ལྟ་བར་དུ་འཇར་པན་ཡི་གེ་དང་ཀོ་རན་གྱི་ཡི་གེའི་འབྲི་རྒྱུན་གྱིས་རྒྱ་ཆེ་ས་ནས་རྒྱ་ཡིག་གི་ ཡིག་འབྲུ་དག་བེད་སྤྱད་ཡོད།

གཞན་ཡང་། རྒྱ་ནག་ལྷོ་ནུབ་ཁུལ་གྱི་མི་སྡེ་ཁ་ཤས་ཀྱིས་ཡིག་གཟུགས་ལོགས་སུ་གསར་གཏོད་བྱས་ཡོད་མོད། དེ་ནི་རྒྱའི་ཡི་ གེའི་རྩ་བའི་རིག་ལམ་དང་གཅིག་མཚུངས་སུ་འདྲ་གཟུགས་ཡི་གེ་འམ་དཔེ་རིས་ཡི་གེའི་མ་ལག་རེད། དེའི་ཁོངས་སུ་ཡིས་༼ནོ་ སི། ན་སི། ནི་སི་དང་ས་ནི༽ཡི་གེ་ (Bradley 2009) དང་ན་ཞིས་༼ཀྲོམ་པ༽ཡི་གེ་དང་ཞིས་ཕྱའི་༼མི་ཉག༽ཡི་གེ་བཅས་ ཚུད་ཡོད། འཇར་པན་གྱི་ཁ་ནའི་དང་གཅིག་མཚུངས་སུ། ནོ་སིའི་ཡི་གེ་ནི་ཕྱི་ལོ་༡༩༨༠ལོར་ཚེག་ཁྱིམ་ཅན་གྱི་ཡི་གེ་ལ་བཅོས་ བསྒྱུར་བྱས་བ་ཞིག་ཡིན་ལ། དེའི་ཁོངས་སུ་ཚེག་ཁྱིམ་སྒྲ་གདངས་གཅིག་པ་རྣམས་ཡི་གེ་རིགས་གཅིག་གིས་བྲིས་ཡོད། དེ་ནི་རྒྱ་ ཆེ་བའིནོ་སིའི་རྩ་བའི་ཡི་གེའི་མཛོད་ཁང་ལས་འདེམས་ཐོན་བྱུང་བའི་༨༡༩ཡི་ནང་གི་གཅིག་ཡིན། ཡིས་ཀྱི་ཡི་གེ་སྐོར་གྱི་ཞིབ་ ཆའི་གནས་ཚུལ་རྦི་ར་སྒྲེ་ལིས་ཀྱི་རྩོམ་ལ་ལྟོས། (༢༠༠༩ ༢༠༡༠a)

རྒྱ་ནག་གི་རིག་གཞུང་གི་ཤུགས་རྐྱེན་གྱི་ཕྱི་ལོགས་སུ། དག་ཆའི་རྣམ་བཞག་ཡར་རྒྱས་ཀྱི་འཛམ་གླིང་སྤྱིའི་འགྲོས་དེ་རྒྱུན་ རིང་པོར་ཀ་མད་ཡི་གེའི་ལམ་ལུགས་ཕྱོགས་སུ་ཕྱིན་ཡོད་ལ། དེ་ཡང་ད་ལྟའི་སྣང་ངོ་མི་འདྲ་བ་ལ་མ་བལྟས་པར་མཐར་ཐུག་གི་ མཆེད་ཁུངས་དེ་དཀྱིལ་ཤར་ཨེ་ཤེ་ཡ་ནས་ཡིན། དེའི་ནང་གི་རྒྱ་ཆེ་ཤས་ནི་རོམ་མའི་འབྲི་སྲོལ་ཞེས་པའི་ཀ་མད་གཞི་བཞག་པའི་ ལ་ཐིན་ཀ་ཁ་རེད། རྒྱ་གར་གྱི་རིག་གཞུང་གི་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེངས་པའི་ས་ཁུལ་དུ༼གནའ་དུས་ཀྱི་ལྷོ་ཨེ་ཤེ་ཡའི་ས་ཁུལ༽། ལེགས་སྦྱར་སྐད་དུ་ བེད་སྤྱོད་བཏང་བའི་རྡེ་བ་ན་སྒ་རའི་ཡི་གེ་ཚུད་པའི་ཀ་མད་ཡི་གེའི་ལམ་ལུགས་དེ་བོད་ཡིག་གི་གསལ་བཤད་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་ ཡིན། པར་སོ་ཨ་རབ་ཡི་གེ་དེ་ཁ་ཆེའི་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་པའི་ཤར་ཕྱོགས་ཁུལ་དུ་བེད་སྤྱོད་བཏང་ཡོད།

ཡེ་ཤེས་ཆོས་ལུགས་སྤེལ་མཁན་དང་དབྱིན་ཇི། ཤུགས་རྐྱེན་དེ་ལས་ཅུང་ཆུང་པའི་ཧྤ་རན་སི་ཡིས་ཨེ་ཤེ་ཡའི་ཁོངས་སུ་མི་ སེར་སྤེལ་ཡུལ་གྱི་ལས་དོན་ལག་ལེན་བསྟར་པ་ཡིན་པས་རྩ་བའི་རིགས་པ་འདྲ་མིན་གཞིར་བཞག་ནས་རོམ་མའི་ཡིག་གཟུགས་ རྣམ་གྲངས་ཧ་ཅང་མང་པོ་གསར་བསྐྲུན་བྱེད་པར་སྣེ་འཁྲིད་བྱས་ཡོད། འདིའི་ཁོངས་སུ། བོད་སྐད་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་སྐད་ རིགས་སྨྲ་མཁན་གྱི་ཡུན་ནན་ཁོངས་ཀྱི་ལིས་སུའུ་དང་ལ་ཧུའུ་སོགས་ཀྱི་ཡི་གེ་ཚུད་ཡོད། ཕྱི་ལོ་༡༩༥༠་ནང་དུ་རྒྱ་ནག་གི་ཕིན་ ཡིན་སྒྲ་བསྒྱུར་བྱུང་བའི་རྗེས་སུ། དེ་ལྟ་བུ་ཡི་གེ་ཧ་ཅང་མང་པོ་གསར་གཏོད་བྱུང་ཡོད། དག་ཆའི་རྣམ་བཞག་ཕིན་ཡིན་གྱི་རྩ་བའི་ རིགས་པ་དང་བསྟུན་པའི་དག་ཆའི་རྣམ་བཞག་གིས་སོ་སོའ ་ི ཕ་སྐད་རྒྱ་སྐད་མིན་པ་ཚོས་རྒྱ་སྐད་སྦྱོང་དུས་སོ་སོའ ་ི ཕ་སྐད་བརྒྱུད་ རྒྱ་ཡིག་གི་སྒྲ་གདངས་དག་པ་སྦྱོང་རྒྱུར་རོགས་རམ་བསྐྲུན་པ་མ་ཟད་ཡི་གེ་གཉིས་བར་གྱི་ཤེས་བྱ་བརྗེ་ལེན་བྱེད་པར་མཐུན་རྐྱེན་ བསྐྲུན་པ་དང་། ད་དུང་དེ་ནི་པར་སྐྲུན་བྱེད་པར་ལས་སླ་བར་བཏང་ཡོད། དཔེར་མཚོན་ཁག་ནི། རྒྱ་ནག་ལྷོ་ནུབ་ཁུལ་གྱི་མི་སྡེའི་ སྤྱི་ཚོགས་མང་པོས་བེད་སྤྱོད་གཏོང་བཞིན་པའི་ཡིག་གཟུགས་གསར་བ་ཧ་ནིས་དང་རྦེ། ན་ཞིས། ཀྲོང་སོགས་ཕྱི་ལོ་༡༩༥༠ལོའ ་ི རྗེས་སུ་ཡར་རྒྱས་བྱུང་བ་རྐྱང་ཡིན། 42

བོད་ཡིག་འབྲི་ཀློག་གཅིག་གྱུར་དང་བོད་དང་འབར་མའི་སྐད་ཡིག་སོགས།

བོད་ཀྱི་ནང་ཆོས་ཀྱི་རྗེས་སུ་འཇུག་ཅིང་སྐད་ཡིག་གཞན་པ་སྨྲ་མཁན་རྣམས། དཔེར་ན། ཟི་ཁྲོན་ཞིང་ཆེན་ནང་ཁུལ་གྱི་ རྒྱལ་རོང་དང་ཕུ་མེད་ལྟ་བུའི་བོད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་བྱས་པ་ཚོ་ལ་ཉེ་རབས་སུ་ཡི་གེ་གསར་བ་བཟོས་ཡོད། གཞན་བལ་ཡུལ་ཁོངས་ སུ་གནས་སྡོད་དགུ་རོང་དང་རྟ་མང་ལྟ་བུར་མཚོན་ན། བལ་སྐད་ཀྱི་ཆེད་དུ་རྡེ་བ་ན་སྒ་རིའི་ཡི་གེ་རྨང་གཞི་བྱས་བའི་ཡི་གེ་ འགའ་བེད་སྤྱོད་ཀྱིན་ཡོད། ཀ་ཤི་མེར་དུ་སྡོད་མཁན་བོད་རིགས་ནུབ་རྒྱུད་པ་སྟེ། ལྷག་པར་དུ་ཁ་ཆེའི་ཆོས་ལ་འཇུག་མཁན་རྦེལ་ ཀྲིས་དང་ཕུའུ་རིས་ཁི་རྣམས་ཀྱིས་ཕིར་སོ་ཨ་རབ་ཀྱི་ཡིག་གཟུགས་བེད་སྤྱད་ནས་བོད་སྐད་འདྲ་མིན་ཡིག་ཐོག་ལ་འབྲི་བཞིན་ ཡོད།

གང་དུ་ངག་སྐད་གཅིག་ཡིན་པ་ལ་ཡི་གེ་གཅིག་ལས་མང་པ་བེད་སྤྱད་ནས་འབྲི་བཞིན་ཡོད་ན། དེ་ནི་ལྡོག་ཏུ་མེད་པའི་ མི་སྡེ་དབྱེ་བགོས་ཀྱི་ཤུགས་རྐྱེན་ཡིན། སྐབས་རེར་འདི་ནི་ཆེད་མངགས་ཀྱིས་བཟོས་པ་ཡིན་པ་ནི། དཔེར་ན་ཕྱི་ལོ་༡༩༥༠ལོའི་ རྒྱ་ནག་གི་ཡི་གེ་བཅོས་བསྒྱུར་དང་ལིས་སུའུ་ཡི་གེ་བཅོས་བསྒྱུར་བྱས་པ་ལྟ་བུ། གང་དེས་སྐད་ཡིག་འདི་དག་གི་ནང་དུ་ཡོད་ པའི་ཡིག་ཆ་རྙིང་པ་རྣམས་གོ་དཀའ་བར་བཟོས་ཡོད། མཚམས་རེར། འདི་ནི་ཆབ་སྲིད་དང་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་འཕྲལ་རྐྱེན་ལྟ་བུ་ སྟེ། མི་རིགས་གཅིག་པ་ས་གནས་མི་འདྲ་བར་འཚོ་བའམ་ཡང་ན་ཕྱི་རོལ་ཡུལ་གྱི་འཕེལ་འགྱུར་གྱིས་ཤུགས་རྐྱེན་བཟོས་བ་ལྟ་བུ། དཔེར་ན། རྒྱ་ནག་དང་བེ་ཁྲི་ནེམ། ལོ་སི། འབར་མ། ཐའེ་ལན་ཀྲི་བཅས་ཀྱི་ནང་དུ་གནས་སྡོད་བྱེད་བཞིན་པའི་ཨ་ཁ༼Akha༽ འམ་ཧ་ནིས་ཀྱི་གནས་སྟངས་ལ་མཚོན་ན། འགྲན་རྩོད་ཅན་གྱི་ཀ་མད་ཡི་གེ་སྣ་གསུམ་བྱུང་ཡོད་ལ་དེ་དག་ནི། ཕྱི་ལོ་༡༩༤༨ལོར་ འབར་མའི་ནང་ཐོན་པའི་རྦབ་ཀྲིས་སི་ཁྲིའི་༼Baptist ༽པར་གཞི་ཡིན་པ་དང་ཐའེ་ལེན་ཀྲི་རུ་ཡང་བེད་སྤྱོད་བཏང་བ་དེ་ དང་ཕྱི་ལོ་༡༩༥༠ཡས་མས་སུ་འབར་མའི་ནང་ཐོན་པའི་ཁ་ཐོ་ལིས་ཁུའི༼Catholic ༽་པར་གཞི་དང་། རྒྱ་ནག་གི་ཕིན་ཡིན་ གྱི་གཞི་རྩ་བཟུང་པའི་ཧ་ནིས་ཡི་ཆེད་དུ་ཕྱི་ལོ་༡༩༥༨ལོར་ཐོན་པའི་རྒྱ་ཡིག་གི་པར་གཞི་བཅས་ཡོད། ཕྱི་ལོ་༢༠༠༨ལོར། གཅིག་ གྱུར་བྱུང་བའི་ཨ་ཁའི༼ Akha ༽་ཡི་གེ་དེ་ཐོན་ཞིང་། དེ་ནི་གཙོ་བོ་རྦལ་ཀྲིས་སི་ཁྲིའི༼ Baptist ༽་གཞི་རྩ་ལ་བཟུང་ནས་ བཅོལ་ཡོད་མོད། འོན་ཀྱང་དུས་མཚུངས་སུ་ཕིན་ཡིན་༼ pinyin ༽དང་ཁ་ཐོ་ལིས་ཁུའི་འགྲོ་སྟངས་ལས་ཀྱང་ཁ་ཤས་ཞིག་ བེད་སྤྱོད་གཏོང་གི་ཡོད། གོམ་པ་ཕྱི་མ་དེ་ནི། ཧ་ཅང་འདྲ་བའི་ངག་སྐད་དེ་ལ་བཟོ་བཅོས་བྱས་ཡོད་པའི་ཨ་ཁའི་ཡི་གེ་དང་རྒྱ་ ནག་དུ་ལག་ལེན་བསྟར་བཞིན་པའི་ཕིན་ཡིན་གཞིར་བཞག་གིས་ཧ་ནིས་ཡི་གེ་གཉིས་བར་རིགས་མཐུན་བཟོས་དགོས་པ་དེ་རེད། འདིའི་ཆེད་དུ་ཨ་ཁ་དང་ཧ་ནིའི་སྐོར་གྱི་ཆེད་ལས་པ་ཚོས་ལོ་ཁ་ཤས་རིང་འདུ་འཛོམས་བྱས་ནས་གྲོས་བསྡུར་བྱེད་བཞིན་པ་རེད། དེར་བརྟེན། ཡི་གེ་བཅོས་བསྒྱུར་འགའ་ཤས་ཀྱིས་དུས་ཡུན་ཞིག་གི་རིང་དུ་མི་རིགས་ཞིག་ཁ་འཐོར་རུ་ཕྱིན་པ་དེ་གཅིག་གྱུར་ བཟོ་བའི་དམིགས་ཡུལ་ཡང་བསྐྲུན་ཐུབ་པ་རེད། དབྱེ་ཞིབ་དཔེ་མཚོན-ལིས་སུའུ།

ལིས་སུའུ་ནི་བོད་ཤར་ལྷོའི་མི་གྲངས་ས་ཡ་གཅིག་ལྷག་གིས་བེད་སྤྱོད་གཏོང་བཞིན་པའི་བོད་དང་འབར་མའི་སྐད་ཡིག་ ཅིག་ཡིན། སྐད་ཡིག་འདི་སྨྲ་མཁན་ནི་ཡུན་ནན་བྱང་ནུབ་ཁུལ་གྱི་བོད་ཀྱི་ཁམས་དང་དེ་ནས་ཐའེ་ལན་ཀྲིའི་བྱང་རྒྱུད། རྒྱ་གར་ བྱང་ཤར་ཁུལ་གྱི་ཨ་རུའུ་ན་ཅལ་མངའ་སྡེའི་ཆང་ལང་ས་ཁུལ་བཅས་ན་ཡོད་མོད། འོན་ཀྱང་། སྐད་དེ་བེད་སྤྱོད་གཏོང་མཁན་ མང་ཆེ་བ་རྒྱ་ནག་དང་འབར་མའི་ནང་དུ་གནས་སྡོད་བྱས་ཡོད། ལིས་སུའུ་ལ་ཡུལ་སྐད་རྒྱ་ཆེ་བ་རིགས་བཞི་ཡོད་པ་ནི། ༡ བྱང་རྒྱུད་དམ་ལིས་སུའུ་ནག་པོ། རྒྱ་ནག (ཡུན་ནན་བྱང་ནུབ།) འབར་མའི་བྱང་ཁུལ། རྒྱ་གར་བྱང་ཤར། ༢ དཀྱུས་སམ་རྒྱན་ལྡན་ལིས་སུའུ། རྒྱ་ནག (ཡུན་ནན་ནུབ་རྒྱུད་།) འབར་མའི་བྱང་ཤར། ༣ ལྷོ་རྒྱུད་ལིས་སུའུ། འབར་མའི་ཤར་རྒྱུད། ཐའེ་ལན་ཀྲིའི་བྱང་རྒྱུད། ༤ བྱང་ཤར་ལིས་སུའུ། རྒྱ་ནག (ཟི་ཁྲོན་ལྷོ་རྒྱུད་།)

ལིས་པོ་ནི་ལིས་སུའུ་དང་ཧ་ཅང་ཐག་ཉེ་བའི་སྐད་ཅིག་ཡིན་ཞིང་། ཡུན་ནན་བྱང་དཀྱིལ་དང་དེ་དང་ཉེ་པའི་ཟི་ཁྲོན་ཞིང་ ཆེན་ན་ཡོད་པའི་མི་གྲངས་༡༥༠༠༠༠ལྷག་གིས་བེད་སྤྱོད་གཏོང་གིན་ཡོད། དེ་ནི་ལིས་པོའ ་ི བྱང་རྒྱུད་ལ་འཁེལ་ཞིང་བྱང་ཤར་ལིས་ སུའུ་དང་ཐ་དད་པའི་ཤར་རྒྱུད་ལིས་སུའུ་དང་ཁ་ཐག་རིང་བ་ཡོད།

43

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ལིས་སུའུ་ལ་འབྲི་རྒྱུན་གཙོ་བོ་རིགས་གསུམ་ཡོད་ཅིང་རིགས་བཞི་བ་དེ་ལིས་པོའ ་ི ཆེད་རེད། ལིས་སུའུ་ལ་མཚོན་ན། ཧྤུ་ ར་སིར་ཞེས་པའི་དག་ཆའི་རྣམ་བཞག་༼དག་ཆ་དེ་གསར་སྐྲུན་བྱེད་པའི་ལས་དོན་ནང་ལ་ཞུགས་མཁན་ཆོས་སྤེལ་བའི་མིང་ ལས་བྱུང་བ།༽ཞིག་ཕྱི་ལོ་༡༩༡༤ནང་ལ་གསར་གཏོད་བྱུང་ལ། ལིས་སུའུ་ཆོས་ལུགས་འགོ་ཁྲིད་ཧོང་རན་རྦོ་ཡིས་ཡུལ་རང་གི་ཚེག་ ཁྱིམ་ཅན་གྱི་ཡིག་རིགས་དེ་ཕྱི་ལོ་༡༠༢༠ལོར་གསར་གཏོད་བྱས། ད་དུང་། རྒྱའི་ཕིན་ཡིན་གྱི་རྩ་འཛིན་གཞི་རྩར་བྱས་བའི་རོམ་ འགྱུར་དེ་ཕྱི་ལོ་༡༩༥༩ལོར་གསར་གཏོད་བྱུང་། རྗེས་མ་དེ་གཉིས་ཀྱིས་བྱང་ཕྱོགས་སུ་གཏོགས་ཀྱང་ཅུང་ཙམ་མི་འདྲ་པའི་ཡུལ་ སྐད་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་ཡི་གེ་ཡིན་མོད། ཧྤུ་ར་སིར་ཡི་གེ་ནི། ཨིན་རྦུའུ་ཡིས་དཀྱུལ་བྱང་གི་ཡུལ་སྐད་ཀྱི་རྒྱུ་ཆ་བེད་སྤྱོད་བརྒྱུད། ནང་ འགྲིག་ཡོང་ཐབས་ཀྱི་ཡིག་སྐད་ཅིག་རྩོམ་པར་བྱེད་པའི་འབད་བརྩོན་མ་འདྲ་བ་ཞིག་ཡིན། ལིས་སུའུ་ཡི་ཡུལ་སྐད་རྣམས་ནི་ཕན་ ཚུན་བར་ཁོ་བརྡ་ཆ་ཚང་བ་སྤྲོད་མི་ཐུབ། ཡིན་ན་ཡང་། ནང་མཐུན་གཅིག་གྱུར་ཅན་གྱི་ཧྤུ་ར་སིར་ཡིག་སྐད་ཀྱིས་འབྲེལ་ཐག་ ཞིག་བསྐྲུན་པ་མ་ཟད་ཡེ་ཤུ་བ་ཆགས་པའི་ལིས་སུའུ་ནང་ཁུལ་དུ་ཁྱབ་སྐྱེལ་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ཡི་གེ་གཞན་པ་གཉིས་ནི་ཚད་ཡོད་ ཞིག་གི་ནང་དུ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་ཡོད།

རྗེམ་སུ་ ཨོ་ཁྲི་རམ་ཧ་ྤུ ར་སིར་།

གོང་དུ་གླེང་བའི་ཡི་གེ་དང་འདྲ་ཞིང་། ཧོང་རན་པོའ ་ི ཚེག་ཁྱིམ་ཅན་གྱི་ཡི་གེ་ནི་རྒྱ་ཡིག་གི་ཡིག་འབྲུ་དང་འདྲ་བར་དཔེ་ རིས་སུ་བཀོད་ཡོད་ཀྱང་།དཔེ་རིས་ཀྱི་ཡིག་འབྲུ་རེ་རེས་སྒྲ་གདངས་འདྲ་བའི་ཚེག་ཁྱིམ་གང་རུང་མཚོན་པར་བྱེད། དེ་ཡིས་ད་ལྟ་ བེད་སྤྱོད་ཀྱི་ཁྱབ་ཁོངས་སུ་མེད་ཅིང་སྔོན་ཆད་ལིས་སུའུ་ཡི་སྲོལ་རྒྱུན་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་རྒྱུ་ཆའི་སླད་བེད་སྤྱོད་བཏང་བའི་བྱང་ལིས་ སུའུ་སྐད་དུ་གཏོགས་པའི་ཡུལ་སྐད་བྱེ་བྲག་པ་བེས་ཞིས་སྐད་མཚོན་པར་བྱེད།

དཔེ་རིས་གཉིས་པ། ཧོང་རན་པ།

44

ཁོང་གི་ལག་བྲིས།

བོད་ཡིག་འབྲི་ཀློག་གཅིག་གྱུར་དང་བོད་དང་འབར་མའི་སྐད་ཡིག་སོགས།

ཕྱི་ལོ་༡༩༥༨ལོར། ཧྤོ་ཀོང་གྲོང་བརྡལ་དུ་སྨྲ་བའི་ལིས་སུའུ་བྱང་རྒྱུད་ཡུལ་སྐད་ལ་རྨང་གཞིར་བྱས་བའི་ཕིན་ཡིན་རོམ་ བསྒྱུར་ལིས་སུའུ་ཡི་གེ་ཞིག་ལིས་སུའུ་དང་། ར་ཤི་ཡ།རྒྱ་ནག་དག་གིས་གསར་བཟོ་བྱས། ལག་ལེན་གྱི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད་ལིས་སུའུ་ ཡི་ཉམས་ཞུགས་བྱེད་མཁན་གཙོ་བོ་ནི་མོའུ་ཧྲེང་ཅོང་ཡིན། པར་རིས་གསུམ་པའི་ནང་གི་མི་དེ་ཡིན། པར་རིས་དེའི་རྒྱབ་ལྗོངས་ ནི་ཧྤུའུ་ཀོང་ གྲོང་བརྡལ་སྟེ། ཡུལ་སྐད་དེ་སྨྲ་པའི་ས་གནས་ལྟེ་བ་ཡིན་ཞིང་ཁོ་ཚོའི་ཁ་སྐད་དེ་ཡི་གེ་འདིས་མཚོན་པར་བྱེད། རྒྱ་ ཡིག་གི་ཕིན་ཡིན་གྱི་གཞི་རྩ་དང་འདྲ་བའི་སྒོ་ནས་བཟོས་པ་དང་། དེ་ཡིས་ལིས་སུའུ་བ་རྣམས་ཀྱིས་རྒྱའི་སྤྱི་སྐད་སྦྱོང་སླ་རུ་ གཏོང་བར་དམིགས་ཡོད། ཡི་གེ་དེ་གསར་བཟོ་དགོས་བའི་དམིགས་ཡུལ་གཞན་ཞིག་ནི་ཡེ་ཤུའི་ཡི་གེ་དེ་བརྗེ་བསྒྱུར་བྱེད་སླད་ ཡིན། ཕྱི་ལོ་༡༩༨༠ལོ་འགོར། ལིས་སུའུ་ཡི་འགོ་ཁྲིད་མང་ཆེ་བས་ཧྤུ་ར་སིར་ཡི་གེ་བསྐྱར་དུ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་རྒྱུའི་ཐག་མ་བཅད་བར་ དུ་། ཕིན་ཡིན་ཡི་གེ་རྒྱ་ཁྱབ་སྒོས་བེད་སྤྱོད་བཏང་པ་དང་། ཡེ་ཤུ་བ་མིན་པའི་ལིས་སུའུ་ཡུལ་མི་དང་གཞུང་། དམར་ཕྱོགས་ཚོགས་ ཁག་སོགས་ཀྱིས་ད་དུང་ཡང་མཚམས་རེ་བེད་སྤྱོད་གཏོང་བཞིན་ཡོད།

པར་རིས་གསུམ་པ། མུའུ་ཧྲོང་ཅོང་། ལིས་སུའུ་མཁས་པ།

པར་རིས་༤དང་༥ནི་ལིས་སུའུ་ཡི་གེའི་མ་དཔེ་ཡིན། པར་རིས་༤པའི་ནང་དུ་། ཧོང་རན་པོའ ་ི ཡི་གེ་ནང་དོན་དང་གཅིག་ མཚུངས་སུ་ཧྤི་རེ་སིར་ལིས་སུའུ་ཡི་གེ་སྟེང་།དེ་ནས་རྒྱ་ཡིག་གི་ཡིག་འབྲི་རེ་རེ་དང་ཚིག་ཀྱི་འགྱུར་ཏེ་མེས་པོའ ་ི བླ་སྲོག་འཚོལ་ བའི་ཆོ་གའི་འགོ་འཛུགས་དེ་བྲོས་ཡོད། དེ་ཡང་མཆན་འགྲེལ་དང་འགྱུར་མང་ཆེ་བ་མི་དག

45

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

འདྲ་རིས་བཞི་པ། ཧོང་རན་པོའ ་ི ལིས་སུའུ་ཡིག་གཟུགས་དང་ཧྤི་རེ་སིར་ལིས་སུའུ། རྒྱ་ཡིག་བཅས་ཀྱི་ནང་གི་མེས་པོའ ་ི ཆོ་ག

པར་རིས་༥པ་ནི་སླར་ཡང་ཧྤི་རེ་སིར་ལིས་སུའུ་ཡི་གེ་སྟེང་གི་ཡིག་ཆ་ཡིན་ལ་དེའི་འོགར་ལིས་སུའུ་ཕིན་ཡིན་དང་གཤམ་ ལ་དབྱིན་ཡིག་གི་ཡིག་འབྲུ་རེ་རེ་དང་ཚིག་གྲུབ་ཀྱི་འགྱུར་བཀོད་ཡོད།

པར་རིས་ལྔ་པ། ཧྤི་རེ་སིར་ལིས་སུའུ་དང་ལིས་སུའུ་ཕིན་ཡིན། དབྱིན་ཡིག་བཅས་ཀྱི་ནང་གི་མེས་པོའ ་ི ཆོ་ག

ཕྱི་ལོ་༡༩༠༩ལོར་ལིས་པོ་ལ་པོའ་ོ ལར་ཡི་གེའི་༼ཡི་གེའི་གཟུགས་ནི་ཡ་མཚན་པོ་ཡིན་པ་དང་སྤྱིར་རོམ་སྒྱུར་ཡིན་༽འགྲོ་ ལུགས་ལ་གཞི་བཟུང་ནས་རྒྱ་ནག་ནང་ཁུལ་གྱི་ཡུན་ནན་བྱང་དཀྱུལ་ཁུལ་གྱི་བུའུ་ཏིན་དང་ཐག་ཉེ་བའི་ས་པུའུ་ཧྲན་དུ་རྟེན་ གཞི་བྱས་བའི་ཆོས་ལུགས་ཁྱབ་སྤེལ་གྱི་ཁོངས་མི་དག་གིས་ཆོས་སྤེལ་བའི་ཡི་གེ་གསར་བཟོ་བྱས། ལིས་སུའུ་དང་ལིས་པོ་གཉིས་ 46

བོད་ཡིག་འབྲི་ཀློག་གཅིག་གྱུར་དང་བོད་དང་འབར་མའི་སྐད་ཡིག་སོགས།

ཕན་ཚུན་གོ་བརྡ་མི་འཕྲོདམོད། ཡིན་ན་ཡང་། མཚམས་རེར་འདི་ལ་ཤར་ལིས་སུའུ་ཞེས་འབོད་ཀྱིན་ཡོད། རྒྱ་ནང་དུ་ལིས་པོ་ཁ་ ཤས་ལིས་སུའུ་མི་རིགས་ནང་དུ་དབྱེ་བགོས་བྱས་ཡོད་ལ། ཡང་ཁ་ཤས་ནི་ཡིས་མི་རིགས་ནང་བགོས་ཡོད། ལྷག་པར་ཏུ། སི་ཁྲོན་ དང་དེ་ལས་ཐག་རིང་བ་བྱང་དཀྱུལ་ཡུན་ནན་ཀྱི་ས་ཁུལ་ཡོང་རན་རྫོང་ནང་ན་ཡོད་པ་ཚོ་དེ་ལྟར་དབྱེ་བགོས་བྱས་ཡོད།

ལིས་སུའུ་ཡི་འབྲི་རྒྱུན་མ་ལག་གསུམ་གྱི་རྩ་འཛིན་ཕན་ཚུན་གཅིག་མཚུངས་མིན་ལ། ཧྤུ་རེ་སེར་ལིས་སུའུ་ཡི་གེ་ཀྱིས་ང་ རོ་མི་འདྲ་བ་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་མགོ་མཇུག་ལྡོག་པའི་ཡིག་ཆེན་ཀ་སྨད་༡༥་ཚུད་པའི་སྤྱི་སྟོམས་ཀ་སྨད་༢༥བེད་སྤྱོད་བྱེད་དང་། དེ་ ཡིས་ཚེག་ཁྱིམ་རེའི་རྗེས་སུ་ཚེག་ཤད་དང་མཉམ་དུ་ང་རོ་དྲུག་མཚོན་པར་བྱེད། འོན་ཀྱང་། དོན་དག་གསལ་བོ་ཡིན་ཚེ་ང་རོ་ འདི་དག་རྒྱུན་དུ་ཕྱིར་དབྱུང་བྱེད་བཞིན་ཡིན།

པར་རིས་གཉིས་པའི་ཧྤུ་ར་སེར་ལིས་སུའུ་ཡི་གེ་ནང་དུ། ང་རོ་གཅིག་རྟག་དུ་ཕྱིར་དབྱུང་བྱེད་ཡོད། ཉེ་ཆར་ཡི་གེ་དེ་ལ་ རྒྱལ་སྤྱིའི་གཅིག་གྱུར་ཅན་གྱི་ཨང་ཚབ་རག་ཆེད་ལིས་སུའུ་ལ་རོགས་རམ་བྱས་ཡོད། ལིས་སུའུ་ཡི་ཕིན་ཡིན་མ་ལག་གིས་རྒྱའི་ ཕིན་ཡིན་གྱི་འགྲོ་ལུགས་གང་ཐུབ་རྗེས་འཇུག་བྱེད་ཡོད་མོད། འོན་ཀྱང་། ང་རོའ ་ི མཚོན་རྟགས་དེ་རྒྱའི་ཕིན་ཡིན་ལྟར་དབྱངས་ ཡིག་གི་སྟེང་ལ་སྒྲ་རྟགས་འབྲི་པ་མིན་པར་ཚེག་ཁྱིམ་རེའི་རྗེས་སུ་གསལ་བཤད་ཡི་གེས་ང་རོ་མཚོན་བཞིན་ཡོད་པ་དང་། དེ་ཡང་ ང་རོ་ནམ་ཡང་ཕྱིར་དབྱུང་མི་བྱེད། རྒྱ་ཡིག་ནང་མེད་པའི་གདངས་སམ་ཡང་ན་རྒྱ་ཡིག་གི་ཕིན་ཡིན་ནང་ཡོད་པའི་སྒྲ་གཅིག་ ཟུང་སྦྱར་གྱིས་མཚོན་པའི་གདངས་དེ་ལིས་སུའུ་ཕིན་ཡིན་ནང་གི་སྒྲ་གཅིག་ཟུང་སྦྱར་གྱིས་མཚོན་པར་བྱེད་པ་དང་། དེ་བཞིན་ ཚེག་ཁྱིམ་གཅིག་ལ་ཧྤུ་ར་སེར་ལས་དབྱངས་གསལ་ཡི་གེ་ཁ་ཤས་ཡོད་སྲིད། ཧོང་རན་པོ་ཡི་གེ་དེ་རྒྱ་ཆེ་བའི་སྒོ་ནས་གསར་གཏོད་ བྱས་ཡོད་ཀྱང་། མཚམས་རེར་རྒྱ་ཡིག་གི་ཡིག་འབྲུ་དང་ནང་དོན་སོགས་ལ་འདྲ་ཆོས་སུ་ཡོད་པ་དང་། གཞི་རྩའི་འབྱུང་ཁུངས་ནི་ པར་རིས་ཡི་གེ་ཡིན་པར་མཐོང་ཐུབ། ལིས་པོ་ཡི་གེ་ནི། ཁུ་རིས་ཚེག་ཁྱིམ་ཅན་གྱི་ཡི་གེ་དང་པིས་ཁྲི་མན་ཞོར་ཁྲི་ཧན་སྒྲིའི་མགྱོགས་འབྲི་ཡེ་གེ་དང་གསལ་ བཤད་ཀྱི་མཚོན་རྟགས་འགའ་རྨང་གཞིར་བྱས་བའི་པོའ་ི ལར་སྒྲི་ཡི་གེ་ཁོངས་ཀྱི་གཅིག་ཡིན་ཞིང་། དེ་ནི་ཆོས་སྤེལ་བ་ས་མོལ་ པོའ་ོ ལར་སྒྲི་ཡིས་མོའུ་སྐད་མཚོན་ཆེད་ལོ་ངོ་བརྒྱ་ཡི་གོང་དུ་གསར་བཟོ་བྱས་བ་ཞིག་ཡིན། ཚེག་ཁྱིམ་རེ་རེའི་འགོ་མའི་གསལ་ བཤད་ཡི་གེ་དེ་རྟགས་ཆེན་པོ་ཞིག་གིས་མཚོན་པར་བྱེད། དབྱངས་ཡིག་དེ་མཚོན་རྟགས་ཆུང་བ་ཞིག་གིས་མཚོན་པ་དང་། ཚེག་ ཁྱིམ་གྱི་ང་རོ་དེ་གསལ་བཤད་དང་འབྲེལ་ཡོད་ཀྱི་དབྱངས་ཡིག་གི་གོ་གནས་ཀྱིས་མཚོན་པར་བྱེད། ང་རོ་དྲག་པ་དེ་སྒང་ལ། ང་རོ་ བར་མ་དེ་གཡས་ཀྱི་སྟེང་། ང་རོ་འབྱུང་འགྱུར་དེ་གཡས་ཀྱི་དཀྱིལ། ང་རོ་ཞན་པ་དེ་གཡས་ཀྱི་འོག་བཅས་སོ། པོའ་ོ ལར་སྒྲི་ཡི་གེ་ དེ་ཚོ་ནི་ཁྱད་མཚར་བར་མངོན་ན་ཡང་། ལིས་པོའ་ོ ཡེ་ཤུ་བ་དང་མོའུ་རིགས་སོགས་རྒྱ་ནག་ནང་གི་མི་སྡེ་འགས་ད་དུང་ཡང་བེད་ སྤྱོད་གཏོང་གི་ཡོད་ལ། ཉེ་ཆར་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཚད་ལྡན་ཨང་ཚབ་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་ཡང་ཡིག་རིགས་དེ་ཚོ་ལ་སྤྲད་ཡོད

47

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

པར་རིས་དྲུག་པ། ལིས་པུའུ་ཡི་གེ་པར་དུ་བསྐྲུན་པའི་མ་ཐུའ་ུགསུངས་རབས། ཕྱི་ལོ་༡༩༡༢

པར་རིས་དྲུག་པ་ནི་ཕྱི་ལོ་༡༩༡༢ལོར་ལིས་པུའུ་ཡིག་ཐོག་དུ་པར་དུ་བསྐྲུན་པའི་ཡེ་ཤུ་ཆོས་དཔེ་ནང་གི་མ་ཐུའ་ུགསུངས་ རབས་ཀྱི་ཤོག་ངོས་དང་པོ་ཡིན། དེར་བརྟེན། འབྲི་རྒྱུན་གྱི་ང་རོའི་འགྲོ་ལུགས་ནི་ཡི་གེ་དེ་བཞི་པོའི་བར་རྩ་བ་ནས་ཐ་དད་རེད། ཧྤུ་ར་སེར་ཡི་གེ་ནང་ཚེག་ཁྱིམ་གྱི་རྗེས་སུ་ཚེག་ཤད་འཇོག་པ་དང་། ཕིན་ཡིན་ཡི་གེ་ནང་ཚེག་ཁྱིམ་གྱི་རྗེས་སུ་གསལ་བཤད་ཡི་ གེ་ལྷག་མ། ཧོང་རན་པོའ་ི ཡི་གེ་ནང་སྔར་ཡོད་ཀྱི་ཚེག་ཁྱིམ་གྱི་སྒྲོམ་གཞི་རྗེས་འཛིན་བྱེད་པ། པོའ་ོ ལར་སྒྲི་ལིས་པོའ་ི ཡི་གེ་དང་ ཐག་ཉེ་ཞིང་། དེ་ཡང་གསལ་བཤད་ཡི་གེ་ཆེ་བ་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་དེ་དབྱངས་ཡིག་ཆུང་པའི་གོ་གནས་ཀྱིས་མཚོན་རྟགས་ འགོད་པ། ཁྱད་པར་འདི་དག་ལ་མ་ལྟོས་པར། ཡི་གེ་འདི་དག་གང་རུང་གིས་ངག་སྐད་དེ་ཚོ་ཡང་དག་པའི་སྒོ་ནས་མཚོན་པར་ བྱེད་ཐུབ།

ལིས་སུའུ་མང་ཆེ་བས་ཧྤུ་ར་སེར་ཡི་གེ་ལ་འདོད་མོས་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། འོན་ཀྱང་། ཡི་གེ་དེ་ཤེས་མཁན་ཕལ་ཆེ་བ་ཡེ་ཤུ་ ཆོས་ལུགས་བ་རེད། པོའ་ོ ལར་སྒྲི་ལིས་པོའ་ོ ཡི་གེ་ཡང་དེ་མཚུངས་རེད། ཡི་གེ་དེ་བེད་སྤྱོད་གཏོང་མཁན་རྣམས་ཡེ་ཤུ་བ་ལིས་པོའོ་ ཁོ་ན་རེད། ཕིན་ཡིན་ལིས་སུའུ་ཡི་གེ་དེ་མུ་མཐུད་དུ་བེད་སྤྱོད་གཏོང་མཁན་ནི་ཡེ་ཤུ་བ་མིན་པ་དང་ཡི་གེ་དེ་སློབ་གྲྭ་འམ་སློབ་གྲྭ་ ཆེན་མོ་ནས་ཡི་གེ་དེ་སློབ་སྦྱོང་བྱས་མྱུང་པའི་ལིས་སུའུ་མི་རེད་མོད། འོན་ཀྱང་། དེའི་གྲངས་ཀ་ཇེ་ཉུང་དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད། ཧྤ་ ར་སེར་ཡི་གེ་ཀྱིས་རྒྱལ་ཁབ་ཚང་མ་ནང་ན་ཡོད་པའི་ལིས་སུའུ་རྣམས་གཅིག་གྱུར་བྱེད་ཐུབ་པ་དང་། རྒྱ་ཡིག་སྦྱངས་ཆེད་བཟོ་ བཀོད་བྱས་བའི་ཕིན་ཡིན་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་ཡི་གེ་དེས་འབར་མ་དང་རྒྱ་གར།ཐའེ་ལན་སྒྲི་ནང་གི་ལིས་སུའུ་རྣམས་ལ་ཕན་ མི་ཐུབ། དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ། ལིས་སུའ་ུཕིན་ཡིན་ཡི་གེ་ཀྱིས་རྒྱ་ནག་ཏུ་གནས་སྡོད་བྱེད་མཁན་ལིས་སུའུ་རྣམས་ལ་རྒྱ་ཡིག་སྦྱངས་བར་ སྐུལ་འདེད་ཤུགས་ཆེར་སྤྲོད་སྲིད་ལ། མ་ཟད་ཡི་གེ་དེ་ནི་ལིས་སུའུ་ཡི་གེ་བཞིའི་ཁྲོད་ཀྱི་པར་སྐྲུན་བྱེད་སླ་ཤོས་དེ་རེད། ལིས་སུའུ་ 48

བོད་ཡིག་འབྲི་ཀློག་གཅིག་གྱུར་དང་བོད་དང་འབར་མའི་སྐད་ཡིག་སོགས།

ཡི་གེ་སྐོར་ལ་མང་ཙམ་ཤེས་འདོད་ན། སྦུ་ར་སྒྲི་ལིས (༡༩༩༦ ༡༩༩༧) དང་སྦུ་ར་སྒྲི་ལིས་དང་སྦུ་ར་སྒྲི་ལིས། (༡༩༩༩ ༢༠༠༢) སྦུ་ ར་སྒྲི་ལིས་ (༡༩༩༡ ༡༩༩༩ ༢༠༠༨) བཅས་ལ་ལྟོས།

ཧྤ་རེ་སིར་ཡི་གེ་སྟེང་ནས་འབྲི་ཀློག་བྱེད་པ་དེས་ངེས་པར་དུ་ཡི་གེ་གསར་བ་བྱེ་བྲག་དེ་དུས་རྒྱུན་དུ་ངག་སྐད་དུ་བེད་སྤྱོད་ བྱེད་དགོས་པའི་ངེས་པ་མེད། ངག་སྐད་ཧ་ཅང་མ་འདྲ་བ་ཡོད་ན་ཡང་། བཤད་མཁན་ཚོས་སོ་སོའ ་ི ངག་སྐད་བྱེ་བྲག་དེ་ཚོ་མུ་ མཐུད་དུ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་སྲིད། ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ནས། ཡི་གེ་འདི་རྨང་གཞི་བྱས་བའི་ཡུལ་སྐད་དེ། ཡུལ་སྐད་ཀྱི་རྒྱབ་ལྗོངས་མི་ འདྲ་བའི་ལིས་སུའུ་ནང་ཁུལ་དུ་ཕན་ཚན་འབྲེལ་མཐུད་དང་། གཞན་ཡང་ལྷ་ཁང་དང་རླུང་འཕྲིན། དེ་ནས་འབྲི་རྒྱུན་ལ་སོགས་ ཚད་ལྡན་གྱི་ནང་དོན་བརྗོད་སྐབས་སུ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་སྤྱི་སྐད་ལྟ་བུ་ཞིག་འཛུག་སྐྲུན་བྱེད་པར་འགོ​ོ་ཚུགས་ཡོད་། མཇུག་བསྡུ་བའི་གཏམ།

འདི་རུ་ལིས་སུའུ་ཡི་དཔེ་མཚོན་དང་འཛམ་གླིང་རྒྱ་ཁྱབ་ཀྱི་ཉམས་མྱོང་བརྒྱུད། མཇུག་སྡོམ་ཁ་ཤས་ཤིག་བྱེད་ཆོག་པ་ཞིག་ རེད། ད་ཡོད་ཡི་གེ་དེ་དང་དག་ཆའི་རྣམ་བཞག་ལ་ཧ་ཅང་དམ་པོར་སྦྲེལ་བའི་ཚོགས་སྡེ་རྣམས་ཀྱི་ཡི་གེ་བརྗེ་བསྒྱུར་དང་བཅོས་ བསྒྱུར་ནི་ཉེན་ཁ་ཞིག་རེད། སྤྱིར་བཏང་ནས། འདི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་འཕོ་འགྱུར་ཆེན་པོའ ་ི དུས་སྐབས་ཁོ་ནར་ལག་བསྟར་བྱེད་པ་ དང་། ཚད་ལྡན་ཅན་གྱི་སྐད་གཅིག་རང་བེད་སྤྱོད་བྱེད་སྲིད་མོད། འོན་ཀྱང་། དེ་ལ་སྤྱི་ཚོགས་དང་སློབ་གསོ་བཅས་ཤུགས་རྐྱེན་ ཆེན་པོ་དང་གནས་སྟངས་ཁ་ཤས་འོག་དཀའ་ངལ་ཆགས་སྲིད།

ངག་སྐད་དང་ཡིག་སྐད་གཉིས་གཅིག་པ་ཡིན་དགོས་དོན་མེད། སྤྱིར་སྟངས་ཡིག་སྐད་ནི་རྙིང་བ་ཡིན་ལ། དེ་ལྟར་མུ་མཐུད་ དུ་གནས་ཀྱང་སྲིད། ལྷག་པར་དུ་མི་རྣམས་ཀྱིས་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་དཔེ་དེབ་ལ་བརྩི་བཀུར་དང་རིན་ཐང་སྤྲད་དེ་མུ་མཐུད་དུ་དཔེ་དེབ་ རྙིང་པ་རང་ནས་ཀློག་འདོན་བྱེད་བཞིན་ཡོད། དཔེར་ན་བོད་པའི་བཀའ་འགྱུར་དང་བསྟན་འགྱུར་ལྟ་བུའོ། འགྱུར་བར་བསམ་བློ་ གཏོང་དུས་ཚོགས་སྡེའི་རྣམ་འགྱུར་ལ་རྟག་ཏུ་ངེས་པར་དུ་བརྩི་བཀུར་བྱེད་དགོས། དུས་རྒྱུན་དུ་འགྱུར་བ་ལ་ཚོགས་སྡེ་ཡོངས་ ཀྱིས་སྤྱི་མོས་ཡོང་བར་དཀའ་མོ་ཡིན་པ་དང་། དེའི་ཕྱིར། འགྱུར་བ་གང་རུང་ལ་མོས་མཐུན་དགོས་པ་དེས་གཅིག་བྱས་ན་དཀའ་ ངལ་སེལ་བ་ལས་དཀའ་ངལ་བསྐྲུན་སྲིད།གནད་དོན་འདི་ཚོའི་རིགས་ལ་བགྲོ་གླེང་མང་དུ་བྱེད་པ་ལ། སྦུ་རེ་སྒྲི་ལེས། (༡༩༨༧ ༡༩༩༤ ༡༩༩༦ ༡༩༩༧ ༢༠༠༡ ༢༠༠༢ ༢༠༠༥a ༢༠༠༥b ༢༠༠༧ ༢༠༠༩ ༢༠༡༠a ༢༠༡༠b) བཅས་ལ་ལྟོས། དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ།

Bradley, David. 1987. “Language Planning for China’s Minorities: the Yi Branch.”

In A World of Language: Papers presented to Professor S. A. Wurm on His 65th Birthday, edited by Donal C. Laycock and Werner Winter, 81-89. Pacific Linguistics C-100.

———. 1991. “Chinese as a Pluricentric Language.” In Pluricentric Languages, edited by Michael G. Cylne, 305-324. Berlin: Mouton de Gruyter.

———. 1994. “Building Identity and the Modernisation of Language: Minority Language Policy in Thailand and China.” In Modernity and Identity: Asian illustrations, edited by Alberto Gomes, 192-205. Bundoora: Institute of Asian Studies, La Trobe University for Asian Studies Association of Australia.

———. 1996. “Language Policy and the Typology of Scripts.” In Panasiatic Sympo49

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

sium V., edited by Suriya Ratanakul et al., 1845-1856. Bangkok: Mahidol University.

———. 1997. “Onomastic, Orthographic, Dialectal and Dialectical Borders: The Lisu and the Lahu.” Asia Pacific Viewpoint 38(2): 107-117.

———. 2001. “Language Policy for the Yi.” In Perspectives on the Yi of Southwest China, edited by Stevan Harrell, 195-214. Berkeley, CA: University of California Press.

———. 2002. “Language Attitudes: The Key Factor in Language Maintenance.” In Language Endangerment and Language Maintenance, edited by David Bradley and Maya Bradley, 1-11. London: RoutledgeCurzon.

———. 2005a. “Introduction: Language Policy and Language Endangerment in China.” International Journal of the Sociology of Language 173: 1-21.

———. 2005b. “Issues in Orthography Development and Reform.” In Heritage Maintenance for Endangered Languages in Yunnan, China, edited by David Bradley, 1-10, 47-57. Bundoora: Linguistics, La Trobe University.

———. 2007. “Language Policy and Language Rights.” In Vanishing Languages of the Pacific Rim, edited by Osamu Miyoaka, 77-90. Oxford: Oxford University Press.

———. 2009. “Language Policy for China’s Minorities: Orthography Development for the Yi.” Written Language and Literacy 12(2): 170-187.

———. 2010a. “Success and Failure in Yi Orthography Reform.” In Handbook of Language and Ethnic Identity, vol. 2, edited by Joshua A. Fishman and Ofelia Garcia. NY: Oxford University Press.

———. 2010b. “Resilience Linguistics: Revitalizing Indigenous Languages.” Anthropological Linguistics 52(3).

Bradley, David and Maya Bradley. 1999. “Standardisation of Transnational Minority Languages: Lisu and Lahu.” Bulletin Suisse de Linguistique Appliquée 69(1): 75-93.

———. 2002. “Language Policy and Language Maintenance: Yi in China.” In Language Endangerment and Language Maintenance, edited by David Bradley and Maya Bradley, 74-96. London: RoutledgeCurzon..

Bradley, David et al. 1991. Thai Hill Tribes Phrasebook. Melbourne: Lonely Planet.

———. 1999. Hill Tribes Phrasebook. 2nd edition. Melbourne: Lonely Planet.

———. 2008. Hill Tribes Phrasebook. 3rd edition. Melbourne: Lonely Planet.

Chamberlain, Bradford Lynn. 2008. “Script Selection for Tibetan-related lLnguages in Multiscriptal Environments.” International Journal of the Sociology of Language 192: 117-131.

Ding, Picus Sizhi. 2005. “Language Modernization of Prinmi: Problems from Promoting Orthography to Language Maintenance.” In Heritage Maintenance 50

བོད་ཡིག་འབྲི་ཀློག་གཅིག་གྱུར་དང་བོད་དང་འབར་མའི་སྐད་ཡིག་སོགས།

for Endangered Languages in Yunnan, China, edited by David Bradley, 19-26, 67-75. Bundoora: Linguistics, La Trobe University.

51

DISCOURSES ON A COMMON SPOKEN TIBETAN LANGUAGE Dawa Lodoe Drangchar Magazine Abstract If an ethnic group does not have a common written or spoken language, the development of both the people’s mobility and their exchange of ideas is obstructed. If there is not a common language, then one must be determined. If one exists, then this common language should be increasingly developed and improved. When a language is not integrated, there is a feeling of distance among a people, even if they are of the same nationality and live in close proximity to one another. Even when people belong to different ethnic groups, if their language is integrated they will gradually feel closer. The benefits of a standardized spoken language are innumerable; without it, the detriments are great.

Introduction The term “languages” refers to larger language groups more generally, such as Tibetan, Chinese, English, and so forth. Although languages such as the Ü-Tsang dialect, Amdo dialect, and Kham dialect serve as the spoken languages of an ethnic group, they are not considered common spoken languages. Meanwhile, Chinese Putonghua (Mandarin), among other languages, is not considered the language of a specific ethnic group, but rather the common language of a country. The Polish scholar Ludwik Zamenhof created the Esperanto language 123 years ago with the aim of it serving as a common global language. However, this did not succeed in practice. It is said that there are more or less one million people, mostly professionals, who know this language. However, this number pales in regards to the six billion people inhabiting the world. A language such as English, although not determined by any individual, has become a commom global language. An example of a language that is grammatically perfect and scientifically arranged is Sanskrit of ancient India. French is another language with a stringent and highly detailed grammatical structure, which prevents ambiguity of meaning. Chinese, English, and Russian are among the global languages most widely spoken. Although Tibet has a standardized written language, it does not have a common spoken language.

52

Discourses on a Common Spoken Tibetan Language

Each of the major spoken dialects can be used as a common language in the areas in which they are spoken. However, many spoken local dialects throughout the Kham region cannot, for example, be understood by the people of Derge, Kham.

At the same time, those speaking the Amdo dialects of Golok, Drotsang, and Gyarong cannot be understood by many other Amdo people. Therefore, Tibet undoubtedly needs a common spoken language. The earlier that this can be achieved, the greater the benefits will be for the Tibetan people.

The Differences Between the Three Early Revisions of the Tibetan Language and the Present Determination of a Common Spoken Language The three early revisions greatly helped to achieve a standardized Tibetan language. However, the immediate goal of these revisions was to have a standard written language. The king, ministers, translators, and scholars greatly revised the language in order to unify, standardize, and rationalize the Tibetan script.

The purpose of this was to have a unified written language; to enable the Tibetan language to proficiently serve politics, economy, and culture; and to bring a complete understanding of the teachings of Buddha. During that time, aside from a standardized written language, a common language was not achieved and the Tibetan language remained extremely localized. This is due to the fact that at that time there was no audio and visual media such as the modern television and radio, which have become commonly used items. Therefore, in early times, long distances between homes, poor transportation, and the extremely limited exchanges of information all contributed to the failure to develop a common language.

A common spoken language refers to something that can be understood by all Tibetans. The signs of a language, or the symbols that represent them, are called the visual script. The complete standardization of these two and their use by Tibetans in general is what should be called a modern Tibetan language. Between spoken and written languages, spoken language is more important and is the subject of this article. â&#x20AC;&#x153;Scriptâ&#x20AC;? refers to the symbols that represent speech. A spoken language has its own thoughts and logic and, therefore, is itself nothing more than a symbol. The determination of a modern common language is something that not only exists on paper, but is also a spoken language. All Tibetans living in the three regions of Tibet must strive to have a coherent spoken language that can be understood by all. To further clarify, the difference between the three early revisions and the contemporary common spoken language is that one was carried out with the intention of unifying and standardizing the written language and the other with the aim of accomplishing this for the spoken language.

53

Minority Language in Today’s Global Society

Foundations for a Common Spoken Tibetan Language In order to have a common spoken Tibetan language, there must first be a complete, unified, and standardized pronunciation system serving as a foundation. The development of standardized, accurate word composition depends largely on the circumstances of the foundation’s construction.

At this point in time, there are almost 200,000 words and terms used in the Tibetan language, according to various dictionaries. The forthcoming Great Tibetan Dictionary, to be published by the Beijing Nationalities Publishing House, has roughly 150,000 terms, many of which are neither unified nor standardized.

Although some terminologies may be standardized and unified, the lack of an unified and standardized pronunciation system leads to the inability of many listeners to understand these terms.

Problems of Communication among Tibetans Due to the lack of interaction between the multiple Tibetan dialects, the people of Amdo, Ü-Tsang, and Kham cannot verbally communicate with one another.

When unable to communicate verbally, Tibetans from differing regions must communicate through writing. However, people who are illiterate or people who transcribe spoken words inaccurately are unable to overcome the communication barrier. Often, a negative outcome of this is the necessity of using Mandarin as a common language for communication. In general, it is easier for educated people to communicate with one another even if they do not speak the same dialect. In the past, when monks from all three parts of Tibet gathered at the three major monasteries in Lhasa, they could communicate without relying on Chinese.

Familiarity with the pronunciation and manner of speaking will allow for many to understand more easily. At present, many spoken terms are used in literary Tibetan that are mutually unintelligible. It is evident that this is a serious matter.

The misuse and adulteration of standard literary Tibetan is a sign of the language’s decline. If colloquial Tibetan is continuously brought into the more formal written language, then there is no doubt that the standard written Tibetan being used throughout Tibet will be completely destroyed. There are many literary compositions that use terms from local dialects, particularly in the genre of fiction. Due to the frequent mixing of colloquial speech and written language—which not only pollutes literary Tibetan, but also creates difficulties in understanding its meaning— writers are able to convey the correct meaning and express his or her own style. However, many of these words have not entered into standardized dictionaries, making it difficult for readers to understand. Therefore, it is better to 54

Discourses on a Common Spoken Tibetan Language

refrain from using those colloquial terms not found in dictionaries. Often, people from Amdo will claim that these collqouial words are from the Ü-Tsang dialect, causing them to be misunderstood and resented. At the same time, the people of Ü-Tsang claim that unfamiliar terms are from the Amdo dialect, and are therefore the words are looked down upon. In such a situation, people fail to show acceptance of one another; if they accept the truth then they will be in accord with reason and accomplish meaningful things. If they develop understanding, they can tell the truth, and if they exchange truths with one another, it will greatly help to bring unity. If there is unity, there will be no problem in accomplishing great tasks. Factionalism and parochialism will not prevail over reality and truth and therefore they must be abandoned.

The Tibetan Written Language and Some of Its Challenges Although Tibetan lacks a standardized pronunciation system, it continues to have a relatively complete system of commonly used terminologies because of the language’s commonly used script. Early scholars collected these terminologies in dictionaries, standardizing and unifying them. Because of varying views among scholars, the complete unification and standardization of this terminology is very difficult today, though various challenging conditions made it even more difficult in the past. From the later language revisions up until now, it is possible to say that the written Tibetan language is the common language of most Tibetans.

Sakya Pandita stated, “Unfamiliarity with Tibetan language, is mostly the fault of being less heard; some are varieties of translation and, some are renderings in local dialects as well.” In line with this quotation, the teachings of master translator Lochen Rinchen Zangpo and others can be understood on this point clearly, just as the teachings of Sakya Pandita and Butön. The teachings of Tsongkhapa and his two chief disciples are as easy to understand as the teachings of Gungtang Tenpé Drönmé. The teachings of the three contemporary scholars1 are also like the teachings of the aforementioned scholars; abiding by the standard and unified written language, there is no significant difference between them and the early scholars. Therefore, it is important to remember that in order to standardize spoken Tibetan, the works of innumerable early scholars must be drawn upon as treasuries of standard terminologies and proper sentence composition. As for the criteria for examining the correctness of many contemporary terminologies and the rationality of the development of some sentence compositions, there is no other place to look than the standard works of early scholars. Even if there were other choices available, the community of Tibetan scholars would not accept them.

These days, as a result of the integration of terminologies from distant and 55

Minority Language in Today’s Global Society

remote regions into the written language, there are mutual miscommunications when speaking and writing that lead to a loss of meaning and the corruption of commonly used written Tibetan.

An example of both the lack of unification and standardization caused by differences in writing can be found both in the works of scholars and in the present orthography. The text of The Treatise of Water (Tibetan: Chu’i bstan bcos) states, “Although it is difficult to fill by accumulating drops of water: if it is spilled, it will be exhausted in an instant. Knowledge is difficult to learn at first: if there is no attentiveness, it will disappear.”2 In the New Tibetan Dictionary (Tibetan: Dag yig gsar bsgrigs), the verb “to accumulate” (Tibetan: bsags) is explained as the past tense of accumulating negative deeds (Tibetan: nyes pa gsog pa). The word sok (Tibetan: bsogs) is explained as the past tense, indicating an act of accumulating wealth. The word “to spill” (Tibetan: bo) is explained as the imperative, but in this verse it is clearly shown as the past tense. The word “attentiveness” (Tibetan: shes bzhin) is a noun and denotes a special kind of mindfulness that is free from obstruction and arises in the mind whenever necessary. However, “mindfulness” (Tibetan: dran pa) is different from “attentiveness” (Tibetan: shes bzhin). For example, although one may spend much time thinking about the past, it is possible that he or she will not remember anything. When one has “attentiveness,” he or she can recall whatever has been memorized whenever it is needed. Except for the explanations given in writings by scholars, this has not been explained in any orthography.

Local dialects follow after colloquial language and create problems in the usages of the three tenses. For example, the use of a verb or action conveying present tense to describe a future action, such as going to hold the horse (Tibetan: rta ’dzin par ’gro) is very common among speakers in Amdo. Instead of saying, “I have seen” (Tibetan: ngas bltas myong) or “I have gone” (Tibetan: nga song myong), the use of present tense verbs like “see” (Tibetan: ngas lta myong) and “go” (Tibetan: nga ’gro myong) is common. Many Kham people use the present tense instead of the past tense, saying, “grab the horse and ride.” Despite the richness of verbs in the Tibetan language, the verbs tang (Tibetan: btang) and gyap (Tibetan: brgyab) are used extensively to replace other verbs in the Ü-Tsang dialect. If this were limited to colloquial usages, it would not be a big problem, but this unfortunate state of affairs is already corrupting the written language, which is extremely regretful.

Many Tibetan intellectuals, due to their incomplete knowledge of grammar, including particles and cases, are confused about actual literary composition.

Many use double locative cases such as: “this work (locative) certainly (locative) should be done” (Tibetan: las don de nges par du bsgrub dgos), “generally (locative) we (locative) must get that” (Tibetan: spyir na nga tshor ’thob dgos mod), and “at present we are dependent (locative) on others (locative)” (Tibetan: da lta gzhan la dbang bar gyur). Moreover, there are also many who say things such as: “Among 56

Discourses on a Common Spoken Tibetan Language

them there are my parents and siblings” (Tibetan: de’i khrod du nga’i pha ma dang ming sring yod). From the male side, it is correct to have a sing mo (sister of a male), but it is incorrect to have a ming po (brother of a female); from the female side, it is correct to have a ming po, but incorrect to have sing mo. There has been a loss of such common sense.

There is an increasing decline in the correct usage of the three tenses in the Tibetan literary community. If people fail to change this situation there will be no means to correct it in the future. It is impossible to measure how much this will hamper the establishment of a common written language, which has a completed grammar system and is continuously moving in a scientific direction.

Often, people from Amdo and Kham will use the honorific when referring to themselves in compositions. This mistake is especially widespread among Amdo people. In order to avoid such mistakes being seen by others, it is important to familiarize oneself with and study the list of honorific words and their usages. It is a common situation and necessary to translate specific terminologies from different fields and new terminologies into Tibetan. There is no Tibetan language standardization office that covers all five provinces. People are working on Tibetan language at the local level and do not discuss the situation with each other. They are doing translation work according to their own wishes, which leads to different translations and undermines the uniformity of terminology in Tibetan. Another problem facing the Tibetan language is the translation of terms without a full understanding of their meaning. For example, the Chinese term gao yuan (plateau) is translated by the Tibetan word sa to (high earth) and some people in Qinghai translate it as to gang (high hill), while others translate it as to gzhongs (high land).

It is clear that there is no standardization. The first two translations are not good translations: sa to only conveys the meaning of a high land and does not the connotation of plains. If one translates it back into Chinese, it becomes gao di, which is clearly incorrect. If one translates only gang back into Chinese, it becomes gao gang and again this does not have even a trace of the meaning of plains and is a major mistake. What is needed here is a large, high plain, therefore to gzhong conveys the whole idea of gao yuan. According to the New Tibetan Dictionary (Tibetan: Dag yig gsar bsgrigs), gzhong (plain) refers to a vast stretch of plains and the Chinese word yuan represents the whole idea. If one can carry out such good translations, then the role of the translator is accomplished. When many Tibetans translate, they give the highest importance to meaning. If one carries out a backtranslation into the original language, then the word “hat” (Tibetan: zhwa) becomes something else, like “shoe” (Tibetan: lham). Such phenomena are common and one must be extremely wary. How can one have a good translation without having in-depth understandings?

57

Minority Language in Today’s Global Society

The above represents only some examples of mistranslated common written Tibetan, and it is impossible to provide all instances in this paper.

The Foundation for Common Spoken Tibetan Tibetans so far have not had a research office—not even a namesake—working on the Tibetan language. Whatever little has been achieved in terms of research on language is the result of work done by professors teaching grammar at the universities and by those in society who are interested in doing research on grammar. Because there are no special places conducting research and because of the absence of professional researchers, the scope for carrying out research on the Tibetan language is limited and there has not been much advancement since the language’s traditional foundations. Even the above-mentioned minor accomplishments in conducting research on the language were not aimed at forming a common spoken language and, therefore, cannot be blindly adopted in standardization.

The author has previously discussed in a 1992 article the reasons why the nomadic dialect should form the basis of spoken Tibetan. However, many Tibetan scholars suggest that the Ü-Tsang dialect is most suitable. In this case, the author agrees with the majority. However, the truth can be on the side of the minority.

The author deeply loves the Ü-Tsang dialect and therefore it is appropriate to use the pronunciation of Ü-Tsang as the base for the common spoken Tibetan out of adoration. In any case, the ultimate goal is to have a common spoken Tibetan.

If the Tibetan people develop special and general dictionaries by standardizing the new terminologies that draw upon existing terminologies as a foundation, a vocabulary system for common spoken Tibetan can be established. Since most of the existing terminologies these days were translated from other languages, good and bad translations can have a direct impact on the utilization of language. Good translations are needed and those translations should be used uniformly across all Tibetan areas. Even when the individual words from Chinese and English terms are translated appropriately there can be errors when the phrase is back-translated into Tibetan. Therefore it is important to be careful in translating.

There is also a need to compile a concise, clear, and functioning grammar system or sets of rules adopting the merits and qualities of the currently existing grammar system for a common spoken Tibetan language. Once such a grammar was compiled, it could be used for teaching middle school and college students.

This would greatly benefit the development of a common spoken Tibetan. However, it will take at least five to six years to accomplish such a noble task. If Tibetan scholars think less of their personal interests and more of their community, then this work can be accomplished. If Tibetans who greatly rejoice in this work put in 58

Discourses on a Common Spoken Tibetan Language

all their enthusiasm, power, financial and material resources, then there is nothing that cannot be accomplished.

The Question of Implementing a Common Spoken Tibetan Language There is nothing obstructing this work if the Tibetan people manage to use the strength of the society, establish a body of scholars in the community at their own will, and utilize the power of the constitution and other laws to secure this work.

Moreover, what could be better if individuals take on this big responsibility of the nation and its minorities?

Whether it is the government or an individual who is doing the work, if there are sufficient funds, a capable organization, a committee of experts, general staff, an excellent plan, and strict discipline, then there is nothing that cannot be accomplished. If the body of the common spoken Tibetan language formed by Tibetan community is well organized and the project is implemented in accordance with science, then there is no question that the common language will be gradually accepted by the majority of the Tibetan people because it would be helpful and much needed. If it is accepted by the people, then the government, since its purpose is to help its people, would legalize the implementation of a common Tibetan language, which would materialize these goals.

However, the task of establishing a common spoken Tibetan has extremely diverse aspects, numerous challenging circumstances, expenses incurring millions and billions of dollars, a long period of time, and the need for gathering hundreds of scholars and possessing legal security. Therefore, it is best if the government takes charge of this task. It is always better to have some support than none, to have excellent support than just some, and to have the highest degree of support rather than just excellent support. Those who are selfless and have esteemed love for the Tibetan language should not just sit idly by, but must think of having a common spoken Tibetan language. At least, they should engage in deep discussions and publicize this task to everyone. It is extremely important to deliver the goal with the three stages of preparation, doing, and result. In order to accomplish any task, there must be a discussion beforehand, for if there is not a plan, work cannot begin.

Organization and Facilities Required for Establishing a Common Spoken Tibetan Language If the Tibetan people have an organization, then they can have a leader or a steering committee, and under its leadership phases of work can be planned according 59

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

to importance. As an organization or office, it needs strict and complete discipline.

When people under that organization adhere to this rule then there is a guarantee that the task will be accomplished. A steering committee, an expert body, a group of knowledgeable staff, and the availability of funds are some of the indispensable facilities that are needed to carry out the work of establishing a common spoken Tibetan language. One can take the Tibetan great canon project as an example and learn from it. The project has all necessary means and facilities such as steering bodies, an academic committee, a group of workers, a support team, and financial resources.

The steering committee should be under the direct leadership and receive the support of the State Nationalities Affairs Commission. The State Language Undertakings Commission should give guidance to the project. The State Ministry of Finance should provide adequate financial support. Once there is policy assurance, high-level authority support, and financial backing, then there is a strong foundation for efficacious work.

The steering committee must convene regular meetings, announce future plans, cultivate particular strengths, coordinate between earlier and later work, inspect work progress, evaluate previous work, and draw plans for future tasks.

Knowledgeable people among the staff are the main people to carry out these tasks and they must number at least thirty. They should be divided into three sections: pronunciation, terminology, and sentence composition departments to carry out the work that they are suited for. The main responsibilities of the pronunciation section should consist of analyzing and organizing the local pronunciations that are under investigation and coming up with a complete standardized pronunciation system that is much needed for standardized and accurately spoken Tibetan. Since the compilation of standardized terminologies is an extremely important and difficult task it needs many peopleâ&#x20AC;&#x201D;even fifteen may not enough.

Following the selection and classification of terminologies, these terms must be identified as nouns, verbs, adverbs, enumerative terms, etc. and be given definitions in alphabetical order. In order to have accurate and common terminologies, it is the responsibility of the terminology section to come up with the much-needed standardized terminologies for common spoken Tibetan.

The sentence composition section must compile a grammar system by adopting the good and suitable aspects of traditional grammar texts and of the authentic modern grammar texts. Grammar here refers primarily to showing accurate and proper sentence composition. Generally, it is needless to say that a grammar consists of pronunciation, terminology, and sentence composition. Although there are not many activities for the sentence composition deparment, their work is extremely difficult and the responsibility must not be taken lightly.

60

Discourses on a Common Spoken Tibetan Language

When the three aforementioned foundational tasks have been completed, then two-thirds of the work has been completed. Then, the remaining part of the process of establishing common spoken Tibetan is in the hands of an expert committee. The number of scholars in this committee must be at least fifteen.

They have to critically examine the standardized work of the above-mentioned three sections. Only once this is approved can a system of common spoken Tibetan be completed. What remains then is the need to promote and implement the language. If the Tibetan people fail to smelt, shape, and burnish it like gold, then it is needless to say that common spoken Tibetan will not be scientifically durable. Its value for usage will be low. If experts do not approve then there will not be standardization and people will not believe in it. Thus, there should be official enforcement for the implementation of common spoken Tibetan from the government side; the implementation of the three revisions to the Tibetan language serves as historical precedent. If there are no official enforcements, even with much publicity there will be very few who practice the language. However, even government enforcement cannot make people use the language. Mandarin was established sixty years ago through promotion and official enforcement by the government. Up to now, throughout the country, it is common that people in different provinces still use their own local dialects. Even in Beijing, there are a large number of people still speaking the local dialect. Radio, television, film, performing arts media, primary school, middle school, and college are the main institutions that use the common Chinese language. The usage of Mandarin relies on television and radio stations that cover a wide area. Hence, there are not many people in the nation who do not understand the language. Even a large number of minority people understand it. Therefore, the utilization of this language is highly valuable and everyone knows it has fulfilled the definition of a common spoken language.

Since oneâ&#x20AC;&#x2122;s own local dialect is easier for communication and use in oneâ&#x20AC;&#x2122;s own region, it is understandable that only a few people will accept the common language when asked to leave their own dialects aside. Therefore, it is necessary to establish the common language correctly and promote it in powerful ways.

Clearly, a firm order is needed to carry out this work successfully. If there had not been the three revisions to the Tibetan language, then it could not be concluded if Tibet would or would not have had a common written Tibetan.

If there is an excellent common spoken Tibetan, even if local people do not speak it at first, then through the use of the common language through the wide reach of television and radio broadcasting, people will gradually absorb the language. The use of a common spoken Tibetan in teaching primary school, middle schools, and college; and the broadcast of the language lessons on television and 61

Minority Language in Today’s Global Society

radio stations will definitely accelerate the spread of the common language. If the language can be established and Tibetans make themselves understand and speak it, then it will create an extremely convenient condition for people to exchange ideas with each other, and to move from place to place. There is no doubt that it will also be greatly helpful for the development of education, literature, arts, science, technology, economy, business, agriculture, and animal husbandry.

Tibetan language is the soul of the Tibetan people’s culture and history. The establishment of a common language could add great vitality to the progress of and continuity of the language. Those with unquestionably selfless motivations for Tibet, and particularly those dedicated Tibetan intellectuals, should voluntarily apply different means through their own consciousness and enormous efforts, and sacrifice all their strength, money, and lives to the noble task of developing a common spoken Tibetan.

Like the old saying goes, “Procrastinating with regards to work can be an enemy, procrastinating with regards to food can be a friend.” It is clear that if one must accomplish an important and pressing task, then one must work quickly.

Procrastination on such a task will only be to one’s own disadvantage.

Notes 1. Mugé Samten, Dungkar Lobzang Trinlé, and Tseten Zhabdrung.

2. chu thigs bsags pas ’geng dka’ yang/ bo na cig car nyid du ’dzad/ yon tan dang po slob dka’ ste/ shes bzhin med na nyams par ’gyur

62

བོད་ཀྱི་སྤྱི་སྐད་གཏན་འབེབས་བྱ་རྒྱུའི་ཐད་ལ་བཏོན་པའི་བསམ་ཚུལ་འགའ། ཟླ་བ་བློ་གྲོས། སྦྲང་ཆར་རྩོམ་སྒྲིག་ཁང་། ནང་དོན་ཉིང་བསྡུས།

གླེང་གཞི།

མི་རིགས་ཤིག་ལ་ཐུན་མོང་དུ་སྤྱོད་པའི་སྐད་དང་ཡི་གེ་མེད་ན། མི་རིགས་དེའི་ས་ཁུལ་ཁག་གི་བར་དུ་ ཕན་ཚུན་འགྲོ་འོང་གིས་འབྲེལ་འདྲིས་འབྱུང་བ་དང་། སྐད་ཆའི་བརྡ་ལེགས་པར་འཕྲོ​ོད་ནས་བསམ་བློ་ བརྗེ​ེ་རེས་ཀྱི་དམིགས་ཡུལ་མངོན་འགྱུར་ཡོང་བའི་གེགས་སུ་འགྱུར་བས། མེད་ན་ལེགས་པར་གཏན་ འཁེལ་བྱེད་དགོས་ལ། ཡོ ད་ཚེ་ སྤྱི ་ སྐད་དེ ་ ཇེ ་ རྒྱས་ཇེ ་ ལེ ག ས་སུ་གཏོ ང ་དགོ ས ། མི ་ རི ག ས་གཅི ག ་གི ་ ཁོངས་མི་ཡིན་ཀྱང་སྐད་མི་འདྲེ​ེ་ཚེ་གམ་ན་གནས་ཀྱང་སེམས་སུ་བར་ཐག་རིང་བའི་འདུ་ཤེས་འབྱུང་ བ་དང་། མི་རིགས་ཁ་ཁ་ཡིན་ཀྱང་སྐད་འདྲེ​ེས་ན་ངང་གིས་བར་ཐག་ཉེ་བའི་འདུ་ཤེས་འབྱུང་བ་ནི་ ཀུན་ལ་མཐུན་སྣང་དུ་གྲུབ་པས་ཡིན་པ་སྨོས་ཅི་འཚལ། སྤྱི་སྐད་ཡོད་ན་དགེ་མཚན་བརྗོ​ོད་མི་ལང་ ཞིང་། དེ་མེད་ན་གནོད་པ་ཤིན་ཏུ་ཆེ།

སྐད་རིགས་ཞེས་པ་སྤྱི་དང་། བོད་སྐད། རྒྱ་སྐད། དབྱིན་སྐད་ལྟ་བུ་དེའི་བྱེ་བྲག་གོ། མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིན་ཀྱང་སྤྱི་སྐད་མ་ཡིན་པ་དབུས་གཙང་སྐད་དང་། ཨམ་སྐད། ཁམས་ སྐད་ལྟ་བུ། མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིན་ལ་སྤྱི་སྐད་ཀྱང་ཡིན་པ་རྒྱའི་ཀུན་རྒྱུགས་ཀྱི་སྐད་ལྟ་བུ།འཛམ་གླིང་སྤྱི་སྐད་དུ་དམིགས་ནས་ བསྐྲུན་པ་ཡིན་ཀྱང་ལག་ལེན་དུ་མ་ཐེབས་པ་དང་མི་ཐོབས་པ་ནི་ལོ་བརྒྱ་དང་ཉེར་གསུམ་གྱི་སྔོན་དུ་པོ་ལན་པ་ཁྲེ་མེན་ཧོ་ཕུ་ཡིས་ བསྐྲུན་མཛད་པའི་འཛམ་གླིང་སྐད་ཡིན་ཅིང་། དེ་ཤེས་ནས་འཆད་ཐུབ་མཁན་ཆེད་ལས་པ་གཙོ་བོར་གྱུར་པའི་མི་གྲངས་ས་ཡ་ ཡས་མས་ཡོད་པར་བཤད་ཀྱང་། དེ་འཛམ་གླིང་མི་གྲངས་དུང་ཕྱུར་དྲུག་ཅུ་ལ་ལྟོ​ོས་པས་སྤུ་ཉག་བརྒྱ་གཤགས་ཀྱི​ི་ཆ་ཡི་སྤུན་ཟླར་ སོང་འདུག་འཛམ་གླིང་སྤྱི་སྐད་དུ་སུས་གཏན་འབེབས་བྱས་པ་མེད་ཀྱང་འཛམ་གླིང་སྤྱི་སྐད་ལྟ་བུར་གྱུར་པ་དབྱིན་ཇིའི་སྐད་ ཡིག་ལྟ་བུ།བརྡ་སྤྲོད་མ་ལག་ཧ་ཅང་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པ་ཡིན་ཅིང་སྐད་ཆའི་གྲུབ་ཚུལ་ཤིན་ཏུ་ཚན་རིག་དང་མཐུན་ལ་དཔེ་མེད་ དར་རྒྱས་བྱུང་བའི་སྐད་ནི་གནའ་བོའ་ི འཕགས་ཡུལ་གྱི་ལེགས་སྦྱར་སྐད་ཡིན་པར་བཤད། བརྡ་སྤྲོ​ོད་ཀྱི་ཚགས་དམ་ཞིང་ཧ་ཅང་ ཞིབ་ཆ་ཆེ་བས་གོ་བ་ཉིས་འགྲོ་མ་ལྟ་བུའི་དོན་སྐྱོན་ཕལ་ཆེར་མི་འབྱུང་བའི་སྐད་ནི་ཕ་རན་སིའི་སྐད་ཡིན་ཅེས་ཐོས།སྐད་ཆ་ཞེས་ པ་ཚིག་སྡུད་བྱས་པའི་སྐད་ཅེས་བྱུང་ལ།སྐད་ཆ་ལ་ཤིན་ཏུ་དར་རྒྱས་ཆེ་བའི་གྲས་ནི་རྒྱ་སྐད་དང་། དབྱིན་སྐད། ཨུ་རུ་སུའི་སྐད་ལྟ་ བུ་ཡིན། བོད་ལ་སྤྱི་ཡིག་ཡོད་ཀྱང་སྤྱི་སྐད་མེད།ཡུལ་སྐད་ཆེན་པོ་རྣམས་ཀྱང་སྤྱོད་ཁོངས་དེའི་སྤྱི་སྐད་ལྟ་བུར་སྨྲ་ཡང་ངེས་པ་མེད་ དེ། ཁམས་སྐད་ཁུལ་གྱི་ལོགས་སྐད་སྨྲ་བ་སྐོར་དང་སྐོར་ཞིག་གི་སྐད་དེ་དག་སྡེ་དགེ་བ་རྣམས་ཀྱིས་གོ་མི་ཐུབ་པ་དང་། ཨམ་སྐད་ ལས་མགོ་ལོག་སྐད་དང་། གྲོ་ཚང་སྐད། རྒྱལ་རོང་སྐད་ཀྱང་ཨ་མདོ་བ་མང་པོ་ཞིག་གིས་གོ་མི་ནུས། དེའི་ཕྱིར་བོད་ལ་སྤྱི་སྐད་ཅིག་ ངེས་པར་མཁོ་བ་ཡིན་ལ། ཇི་ལྟར་སྔ་མོ་རུ་གྲུབ་ན་ཕན་ཡོན་དེ་ལྟར་བརྗོད་མི་ལང་། སྔོན་གྱི་སྐད་གསར་བཅད་གསུམ་དང་དེང་གི་སྤྱི་སྐད་གཏན་འབེབས་ཀྱི་ཁྱད་པར།

སྔོན་གྱི་སྐད་གསར་བཅད་གསུམ་པོ་བརྒྱུད་དེ་བོད་ཀྱི་སྤྱི་སྐད་ཅིག་འབྱུང་བར་ཕན་ཆེན་པོ་ཐོགས་ཡོད་ཀྱང་དེ་དག་གི་ཐད་ ཀའི་དམིགས་ཡུལ་ནི་ཤོག་ངོས་ཀྱི་སྐད་ཆ་སྟེ​ེ་བོདཀྱི་ཡི་གེ་གཅིག་གྱུར་དང་ཚད་ལྡན་ཚུལ་མཐུན་ཡོང་ཆེད་རྒྱལ་བློ​ོན་དང་ལོ་

63

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

པཎ་ཁོང་རྣམ་པས་སྐད་གསར་བཅད་ཀྱི་མཛད་པ་རླབས་ཆེན་དེ་འདྲ་བསྐྱངས་པ་ལགས་ཤིང་། དགོས་པ་ནི་ཡི་གེ་གཅིག་གྱུར་ ཡོང་རྒྱུའི་ཆེད་དང་། ཉིང་དགོས་ནི་སྲིད་འབྱོར་རིག་གསུམ་ལ་བོད་ཡིག་གིས་ཞབས་འདེགས་ལེགས་པར་ཞུ་ཐུབ་པ་བྱེ​ེད་རྒྱུ་དང་། དམ་ཆོས་ཀྱི་ནང་དོན་རྣམས་ཇི་མ་ཇི་བཞིན་ལེགས་པར་རྟོགས་སུ་འཇུག་རྒྱུའི་ཆེད་ཡིན། དེ་དུས་མིག་གི་བལྟ་བྱའི་སྤྱི་སྐད་ཅིག་ ལས་ལུང་བ་རེ་ལ་ཆུ་རེ་དང་ས་ཆ་རེ་ལ་སྐད་རེ་ཞེས་པའི་དབང་གིས་རྣའི་མཉན་བྱའི་སྤྱི་སྐད་ཅིག་འབྱུང་ཐབས་མེད། རྒྱ་མཚན་ ནི་སྤྱིའི་སྤྱད་ཡུལ་དུ་གྱུར་པའི་དེང་གི་བརྙན་འཕྲིན་རླུང་འཕྲིན་ལྟ་བུའི་མཉན་བྱ་མེད་པའི་ཕྱིར། གནའ་དུས་རང་རང་གནས་ས་ ནས་གཞན་དང་གཞན་གྱི་གནས་ཡུལ་དག་གི་བར་ཐག་རིང་བ་དང་། འགྲིམ་འགྲུལ་ཡོ་བྱད་ཐེབས་ཆག་ཡིན་པ་དང་། ཆ་འཕྲིན་ གཏོང་འབྱོར་ཧ་ཅང་ཉུང་བ་སོགས་ཀྱི་རྐྱེན་པས་ཀྱང་སྤྱི་སྐད་ཟེར་བ་འབྱུང་ཐབས་བྲལ། དེང་གི་སྤྱི་སྐད་ཅེས་པ་ནི་བོད་རིགས་སྤྱི་ཡིས་གོ་ཐུབ་པའི་རྣའི་མཉན་བྱ་ཞིག་ལ་བརྗོ​ོད་ཅིང་། དེ་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་རི་མོའམ་ མཚོན་རྟགས་ཀྱི་མ་ལག་ཆ་ཚང་དེ་ལ་མིག་གི་བལྟ་བྱའི་ཡི་གེ་ཟེར་བ་དང་། དེ་གཉི་ག་ལེགས་པར་གཏན་ལ་ཕབ་སྟེ​ེ་བོད་རིགས་ སྤྱི་པའི་སྤྱད་བྱར་གྲུབ་པ་དེར་དེང་རབས་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཟེར་དགོས། སྐད་ཡིག་གཉིས་ལས་སྐདནི་གཙོ་བོ་དང་མཚོན་བྱ་ཡིན་ ལ། ཡི་གེ་ནི་དེ་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་རྟགས་ཡིན་པ་དང་། སྐད་ལའང་རང་ཉིད་ཀྱི་མཚོན་བྱ་ནང་གི་བསམ་པ་ཡོད་ཕྱིར་སྐད་རང་ཡང་ མཚོན་བྱེད་ཅིག་ལས་མ་འདས། དེང་གི་སྤྱི་སྐད་གཏན་འབེབས་ཞེས་པ་ནི་གོང་སྨོས་ཀྱི་ཤོག་ངོས་སྐད་ཆ་ཁོ་ནར་དམིགས་པ་ ཙམ་མ་ཡིན་པར་གཙོ་བོར་སྐད་ལ་གཟས་པ་ཡིན། ཆོལ་ག་གསུམ་ལ་གནས་པའི་གངས་ཅན་པ་ཐམས་ཅད་ཀྱིས་གོ་བའི་སྤྱི་པའི་ སྐད་ཅིག་ལ་ཁ་གཏད་དགོས། དེ་ཡང་གསལ་བོར་བཤད་ན་སྔོན་གྱི་བཀས་བཅད་གསུམ་པོ་གཙོ་བོར་བལྟ་བྱའི་ཡི་གེ་གཅིག་གྱུར་ ཚད་ལྡན་ཡོང་རྒྱུ་དེ་དག་གི་དམིགས་ཡུལ་ཡིན་པ་དང་།དེང་གི་སྤྱི་སྐད་དོན་གཉེར་གྱི་འདོད་བློ​ོ་ནི་གཙོ་བོར་མཉན་བྱའི་ཡི་གེ་ལ་ གཞོལ་བ་ཡིན་པ་དེ་གཉི་གའི་ཁྱད་པར་རོ། ། བོད་ཀྱི་སྤྱི་སྐད་འབྱུང་བའི་རྨང་གཞི།

བོད་ཀྱི་སྤྱི་སྐད་འབྱུང་བ་ལ་ཐོག་མར་གཅིག་གྱུར་ཚད་ལྡན་གྱི་སྒྲ་གདངས་མ་ལག་འཐུས་ཚང་ཞིག་དགོས་པ་དང་། དེ་ནི་ རྨང་གཞི་མེད་དུ་མི་རུང་བ་ཞིག་ཡིན་ལ། གཅིག་གྱུར་ཚད་ལྡན་གྱི་ཐ་སྙད་མ་ལག་ནི་དེའི་སྟེང་གི་རྨང་གཞི་རྔམས་མཐུག་པོར་ གྱུར་པ་དེ་ཡིན་ཅིང་། ཚད་ལྡན་ཚུལ་མཐུན་གྱི་ཚིག་གི་སྡེ​ེབ་སྦྱོ​ོར་སྤེལ་སྟངས་རྣམས་ནི་དེ་གཉིས་སྟེང་གི་བཟོ་སྐྲུན་གྱི་རྣམ་པ་རྒྱ་ ཆེན་པོ་དག་ཏུ་འབྱུང་ངོ་། །

བོད་ཡིག་ལ་རིག་ཚན་སོ་སོའ་ི མིང་དང་བརྡ་ཆད་བསྡོམས་ན་ད་ལྟའི་བར་མིང་མཛོད་སྣ་ཚོགས་སུ་འདུས་པ་ཕལ་ཆེར་ འབུམ་གཉིས་ལ་ལོངས་འགྲོ་སེམས་ཀྱིན་ཡོད་ཅིང་མ་འོངས་བསྐྲུན་འགྱུར་གྱི་འཆར་ཟིན་བཀོད་ཟིན་པའི་པེ་ཅིང་མི་རིགས་དཔེ་ སྐྲུན་ཁང་གི«བོད་ཀྱི་མིང་མཛོད་ཆེན་མོ»ལ་ཐ་སྙད་ཆིག་འབུམ་ལྔ་ཁྲིའི་ཁྲ་མ་བྱས་འདུག དེ་དག་གི་ནང་དུ་གཅིག་གྱུར་མིན་ ལ་ཚད་ལྡན་ཡང་མིན་པའི་ཐ་སྙད་རབ་ཅིག་ཡོད་པར་སྙམ།ཐ་སྙད་ཚད་ལྡན་གཅིག་གྱུར་ཡིན་ཀྱང་དེ་དག་འདོན་བྱེད་ཀྱི་སྒྲ་ གདངས་གཅིག་གྱུར་ཚད་ལྡན་མིན་ཚེ་འདོན་མཁན་གྱིས་བཏོན་པ་རྣམས་ཉན་མཁན་གྱིས་གོ་བར་མི་ནུས། བོད་མིའི་ནང་ཁུལ་དུ་བརྡ་ལེགས་པར་མི་འཕྲོད་པའི་གནས་ཚུལ།

མདོ་དབུས་ཁམས་གསུམ་གྱི་མི་རྣམས་ཕན་ཚུན་འབྲེལ་འདྲིས་མེད་ཅིང་རང་ཉིད་གཞན་དག་གི་སྐད་ལ་འདྲིས་ཆ་མེད་ ཚེ་ངག་ཐོག་བརྒྱུད་ནས་ཕལ་ཆེར་བརྡ་འཕྲོད་ཐབས་མི་འདུག་པ་ནི་མངོན་སུམ་གྱི་ཁྱབ་བརྡལ་གནས་ཚུལ་ཞིག་རེད། བརྡ་མ་ འཕྲོད་ཚེ་ཡིག་ཐོག་ནས་ཁ་བརྡ་བྱེད་དགོས་པ་དང་། དེ་ཡང་ཡི་གེ་མི་ཤེས་པའམ་ཚད་ལྡན་གྱི་ཡིག་ཐོག་སྐད་ཆ་མི་ཕྲིས་པ་ཞིག་ ཡིན་ཕྱིན་སྔར་བཞིན་བརྡ་འཕྲོད་ཐབས་མེད། དེ་བས་ཐབས་་རྡུགས་ན་རྒྱ་སྐད་ཀྱིས་ཁ་བརྡ་མི་བྱེད་ཀ་མེད་དུ་གྱུར། སྤྱིར་ཡི་གེ་ ཤེས་པའམ་ཡོན་ཏན་ཆེ་ཙམ་ལྡན་པའི་མི་རྣམས་ཕྲད་ཚེ་སྐད་མི་གཅིག་ཀྱང་བརྡ་འཕྲོ​ོད་པ་ཅུང་ཙམ་སླ་མོ་ཡོད་དེ། གནས་ཚུལ་ དངོས་ཀྱིས་དེ་བདེན་དཔང་བྱེ​ེད་ཀྱིན་ཡོད། སྔོན་གྲྭ་ས་ཆེན་པོ་གསུམ་ལ་འཛོམས་པའི་ཆོལ་གསུམ་གྱི་གྲྭ་བཙུན་རྣམས་ཀྱིས་ཁ་ 64

བོད་ཀྱི་སྤྱི་སྐད་གཏན་འབེབས་བྱ་རྒྱུའི་ཐད་ལ་བཏོན་པའི་བསམ་ཚུལ་འགའ།

བརྡ་བྱེད་སྐབས་དེ་དག་གིས་རྒྱ་སྐད་ལ་བརྟེན་མ་དགོས་པར་བརྡ་འཕྲོད་སོང་བས་ཀྱང་མ་གཞིར་སྐད་རིགས་གཅིག་ཡིན་པས་ བརྡ་འཕྲོད་སླ་བ་ཤེས་ཐུབ། སྐྲ་གདངས་དང་སྐད་ཆའི་འཆད་སྟངས་ལ་འདྲིས་ཆ་ཅུང་ཙམ་བྱུང་ན་གོ་སླ་བ་ཡིན་ཞིང་།དེ་ལ་དུས་ ཡུན་རིང་པོ་མི་དགོས་པའང་མངོན་སུམ་རེད། དེང་སང་ཡིག་ཐོག་གི་སྐད་ཆ་ལའང་ཁ་སྐད་འདྲེ​ེས་ཆེ་བའི་དབང་གིས་ཕན་ཚུན་ མི་གོ་བ་མང་སྟེ། དེ་ནི་གནད་དོན་ཚབས་ཆེན་ཞིག་ཡིན་པ་མངོན་གསལ་རེད། བོད་སྤྱིའི་སྤྱད་ཡུལ་ཡིག་ཐོག་གི་སྐད་ཆ་ལའང་ སླད་ཆེན་འདྲེས་ཏེ་ཉམས་རྒྱུའི་རྟགས་མངོན་པ་དང་། གལ་སྲིད་མུ་མཐུད་དུ་ཁ་སྐད་མང་པོ་ཅི་འདོད་དུ་ཡིག་སྐད་ནང་ལ་བསྲེས་ དྲགས་ན་བོད་ཐུན་མོང་ལ་དབང་བའི་ཡིག་སྐད་དེ་རྨེག་མེད་དུ་གྱུར་འགྲོ​ོ་བར་ཐེ་ཚོམ་མེད། བདག་རྩོམ་རིག་དུས་དེབ་ཀྱི་རྩོམ་ སྒྲིག་པ་པོ་ཞིག་ཡིན་པས་ངོས་ནས་བལྟས་ན་རྩོམ་རིག་བརྩམས་ཆོས་ནང་དུ་ཡུལ་སྐད་འདྲེས་པ་མང་ཞིང་། སྒྲུང་རྩོ​ོམ་གྱི་ནང་དུ་ འདྲེས་པ་དེ་བས་ཀྱང་མང་། ཁ་སྐད་ཀྱིས་ཡིག་སྐད་བསླད་པའི་ཆ་མང་བས་དོན་གོ་མི་ཐུབ་པའི་ཚིག་ཀྱང་མི་ཉུང་བ་ཞིག་རྒྱུན་ དུ་མཐོང་གིན་ཡོད། ཁ་སྐད་ནང་དུ་ཐ་སྙད་མང་པོ་ཞིག་ལ་དོན་སྟོན་གྱི་ནུས་པ་ཆེ་ཞིང་། དེ་དག་ཚིག་གི་ནང་དུ་སྤྱད་ན་ཉམས་ འདོན་པར་ཕན་པ་ཆེ་ཡང་དེ་དག་ཚད་ལྡན་མིང་མཛོད་དུ་བཀོད་ནས་ཚུལ་མཐུན་གྱི་གོ་གནས་སྤྲད་མེད་པས་ཀློ​ོག་པ་པོས་དེ་ དག་གི་དོན་ཤེས་ཐབས་མེད། དེས་ན་མིང་མཛོད་དུ་མ་འཁོད་པའི་ཡུལ་སྐད་ཀྱི་ཐ་སྙད་ཅིག་ཡིན་ཕྱིན་སྤྱིར་བཏང་གིས་མ་བཀོལ་ ན་བཟང་། ཕལ་ཆེར་ཐོས་པ་ཆུང་བའི་སྐྱོན་ཡིན་ཀྱང་སྲིད་དེ། ཨ་མདོ་བས་འདི་དག་དབུས་གཙང་གི་ཡུལ་སྐད་དེ་མི་གོའ་ོ ཞེས་ འཁང་ར་བྱེད།དབུས་གཙང་བས་དེ་ལས་ཀྱང་རང་ཉིད་ཀྱིས་མ་གོ་བ་རྒྱུ་མཚན་དུ་བྱས་ནས་དབུས་གཙང་བས་བྲི​ིས་པའི་བསྟན་ བཅོས་དག་ན་ཡོད་པའི་ཐ་སྙད་མཐོང་ནའང་ཨམ་སྐད་དོ་ཞེས་དམན་སར་འགོད། དེ་འདྲའི་སྐབས་སུ་བློ་དཀྱེལ་ཡངས་པར་བྱས་ ནས་བསམ་ཤེས་བསྒོམས་ཏེ་ཕན་ཚུན་ལ་ཁས་ལེན་སྟེར་རྒྱུའི་དགའ་ཞིག་མེད་དེ། བདེན་ཕྱོ​ོགས་ལ་ཁས་ལེན་བྱིན་ན་གནས་ ལུགས་དང་མཐུན་ལ་དོན་བྱ་འགྲུབ་པར་ཡང་ཕན་པ་ཆེ། བསམ་ཤེས་བསྒོམས་ན་བདེན་ཁ་སྟེར་ཐུབ།ཕན་ཚུན་བདེན་ཁ་སྟེར་ རེས་བྱས་ན་མཐུན་སྒྲིལ་ཡོང་བར་ཕན་ཐོགས། མཐུན་སྒྲིལ་བྱུང་ན་ཆེན་པོ་སྒྲུབ་རྒྱུར་ཡང་ཚེགས་མེད། གནས་ལུགས་དང་བདེན་ དོན་ལ་ཕྱོགས་རིས་དང་ཨུ་ཚུགས་མི་འགྲོ​ོ་བས་དེ་དག་འདོར་དགོས། བོད་ཀྱི་ཡིག་སྐད་དང་དེའི་གེགས་སུ་གྱུར་པའི་གནད་དོན་འགའ།

བོད་ལ་ཐུན་མོང་དུ་སྤྱོད་པའི་ཡི་གེའམ་ཤོག་ངོས་ཀྱི​ི་བརྡ་འཕྲིན་ཡོད་ཕྱིར་ཐུན་མོང་དུ་སྤྱོད་པའི་སྐྲ་གདངས་ཡག་པོ་ཞིག་ མེད་ཀྱང་ཐུན་མོང་དུ་སྤྱོད་པའི་མིང་བརྡའི་མ་ལག་ཅུང་ཙམ་ཆ་ཚང་བ་ཞིག་ཡོད་དེ། སྔོན་མཁས་པས་དེ་དག་མིང་མཛོད་དག་ཏུ་ བསྡུས་ནས་ཅུང་ཙམ་ཚད་ལྡན་དང་གཅིག་གྱུར་ཡོང་བ་མཛད་ཡོད། མཁས་པའི་བཞེད་དགོངས་ཐ་དད་ཕྱིར་ཡོངས་རྫོགས་གཅིག་གྱུར་དང་ཚད་ལྡན་ཡོང་བ་བྱེད་རྒྱུ་ནི་དེང་སང་ཡང་ཧ་ཅང་ ཁག་པོ་ཡིན་ལ།གནའ་དུས་ཆ་རྐྱེན་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་བཀག་རྒྱ་ཡོད་པས་དེ་བས་ཀྱང་ལས་སླ་བོ་མ་ཡིན་ནོ། སྐད་གསར་བཅད་ཕྱི་མ་ ནས་བཟུང་ད་ལྟར་ཐུག་གི་བར་བོད་ཡིག་ནི་ཕལ་ཆེར་བོད་སྤྱི་པའི་ཐུན་མོང་དུ་སྤྱད་བྱ་ཡིན་ཞེས་བརྗོད་ཆོག དེའི་ཕྱིར་ས་པཎ་ གྱིས། བོད་ཀྱི་སྐད་ལ་མི་ཤེས་པ། ཕལ་ཆེར་ཐོས་པ་ཆུང་བའི་སྐྱོན། ། ཁ་ཤས་འགྱུར་གྱི་བྱེ་བྲག་དང་། ། ཡུལ་སྐད་དག་གིས་བསྒྱུར་ པའང་ཡོད། ། ཅེས་གསུངས་ཤིང་། གསུང་དེ་བཞིན་ཤིན་ཏུ་མད། ལོ་ཆེན་རིན་བཟང་སོགས་ཀྱི་གསུང་ནི་ས་པཎ་བུ་སྟོན་གསུང་ བཞིན་མི་གོ་བ་མེད་ལ། རྗེ​ེ་ཡབ་སྲས་གསུམ་གྱི་གསུང་ནི་གུང་ཐང་བསྟན་པའི་སྒྲོན་མེའི་གསུང་བཞིན་གོ་སླ་བ་དང་། དེང་གི་ མཁས་པ་མི་གསུམ་གྱི​ི་གསུང་ཡང་གོང་སྨོས་མཁས་པ་དག་གི་གསུང་བཞིན་སྤྱི་ཡིག་ཚད་ལྡན་དང་གཅིག་གྱུར་དུ་གནས་པ་ ལས་གནའ་མི་དང་དེང་མིའི་ཁྱད་པར་ཆེན་པོ་བྱུང་ནས་གཞན་དུ་འགྱུར་བ་མེད་དོ། ། དེས་ན་ང་ཚོའི་ཡིད་ལ་ངེས་དགོས་པ་ནི། བོད་སྤྱི་སྐད་གཏན་འབེབས་བྱེ​ེད་ན་སྔོན་བྱོན་མཁས་མཆོག་བགྲང་གིས་མི་ལང་བ་ཞིག་བཞུགས་པ་རྣམས་ཀྱི་གསུང་རྩོ​ོམ་དག་ ནི་ཚད་ལྡན་གྱི་ཐ་སྙད་དང་། ཚུལ་མཐུན་གྱི་ཚིག་སྦྱོར་འབྱུང་སའི་གཏེར་མཛོད་ལགས་ཤིང་། དེང་གི་མིང་བརྡ་སྐོར་ཞིག་གི་ གྲུབ་ཚུལ་རྣམ་དག་ཡིན་མིན་དང་། ཚིག་སྦྱོར་སྤེལ་སྟངས་འགའ་རེ་ཚུལ་མཐུན་ཡིན་མིན་བརྟག་བྱེད་ཀྱི་ཚད་གཞི་ནི་སྔོན་བྱོན་ མཁས་པའི་ཚད་ལྡན་གྱི་གསུང་ལས་འཚོལ་བ་ལས་གཞན་ན་བཙལ་ས་མེད་ཅིང་། བཙལ་ནས་རྙེད་ཁུལ་འདྲ་བྱས་ཀྱང་བོད་ཀྱི་ ཡོན་ཏན་པའི་སྡེ་ཡིས་ཁས་ལེན་པ་མ་ཡིན་ནོ། །

65

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

དེང་སང་ཡིག་སྐད་ལ་ས་མཐའ་ལུང་ཀྱོག་གི་ར་མ་ལུག་གི་ཐ་སྙད་བསྲེ​ེས་དྲགས་པས་བཤད་ན་ཕན་ཚུན་བརྡ་མི་འཕྲོད་ པ་དང་། བྲི​ིས་ན་ཡིག་ཉོག་ཏུ་གྱུར་པས་ཐུན་མོང་ལ་སྤྱོད་པའི་བོད་ཡིག་སློད་བྱེད་དུ་གྱུར་པ་ཤིན་ཏུ་མང་། མཁས་པའི་གཞུང་ན་ ཡོད་པའི་འབྲི་ཚུལ་དང་། ད་ལྟའི་དག་ཡིག་ཏུ་འཁོད་པའི་འབྲི་ཚུལ་གཉིས་ལྟོ་མི་འགྲི​ིག་པ་ལས་བྱུང་བའི་གཅིག་གྱུར་མ་ཡིན་ པ་དང་ཚད་ལྡན་མ་ཡིན་པ་དཔེར་ན། «ཆུའི་བསྟན་བཅོས»ལས། ཆུ་ཐིགས་བསགས་པས་འགེང་དཀའ་ཡང་། ། བོ་ན་ཅིག་ཅར་ ཉིད་དུ་འཛད། ། ཡོན་ཏན་དང་པོ་སློ​ོབ་དཀའ་སྟེ​ེ། ། ཤེས་བཞིན་མེད་ན་ཉམས་པར་འགྱུར། ། ཞེས་གསུངས་ཏེ། «དག་ཡིག་གསར་ བསྒྲིགས»ལས། “བསགས”ནི་ཉེས་པ་གསོག་པའི་འདས་པ་ཡིན་པར་བཀྲལ་ཅིང་། “བསོགས”ནི་རྒྱུ་ནོར་སོགས་མང་དུ་འཕེལ་ བར་སྡུག་རུག་བྱེད་པའི་འདས་པ་སྟོན་བྱེ​ེད་དུ་སྤྱོད། “བོ”ནི་དེ་རུ་སྐུལ་ཚིག་ཡིན་པར་བཤད་ཅིང་། འདིར“བོ”ཡིས་འདས་པ་སྟོ​ོན་ པ་མངོན་གསལ་རེད། “ཤེས་བཞིན”ཞེས་པ་མིང་ཡིན་ཏེ། ནམ་དགོས་ན་ཐོགས་རྡུགས་མེད་པར་ཡིད་ལ་ཇི་བཞིན་འཆར་བའི་ དམིགས་བསལ་གྱི་དྲན་པ་ཞིག་ལ་བྱ་ཞིང་། དྲན་པ་ནི་ཤེས་བཞིན་དང་མི་འདྲ་བ་དཔེར་ན། ཕྱི​ིར་འདང་བརྒྱབ་བརྒྱབ་ཀྱང་དྲན་ རྒྱུ་ཅི་ཡང་མེད་པ་སྲིད་ཀྱང་། “ཤེས་བཞིན”ཡོད་ཚེ་བློ​ོར་བཟུང་བ་གང་ཞིག་ནམ་དགོས་ད་འཆར་གྱི་ནུས་པ་ཡོད་དེ། མཁས་པའི་ གསུང་ན་མ་གཏོགས་དེའི་དོན་བཀྲལ་འདུག་པའི་དག་ཡིག་ད་སྔ་མ་མཐོང་ངོ་། ། ཡུལ་སྐད་ཁ་སྐད་ཀྱི་རྗེ​ེས་སུ་འབྲངས་ཏེ་དུས་གསུམ་འཇོལ་ཉོག་ཏུ་སྤྱོད་པ་དཔེར་ན། ཨ་མདོ་བ་སྐོར་ཞིག་གིས་མ་འོངས་ པ་བརྗོ​ོད་པའི་སྒྲ་རྣམས་འཁྲུགས་འདུག་སྟེ། རྟ་འཛིན་པར་འགྲོ​ོ་ཞེས་མ་འོངས་པའི་དོན་ཅན་ལ་ད་ལྟ་བ་སྟོན་པའི་བྱ་ཚིག་ གམ་ལས་ཚིག་བཀོལ་པ་ཧ་ཅང་མང་བ་དང་། ངས་བལྟས་མྱོང་དང་ང་སོང་མྱོང་ཟེར་དགོས་རྒྱ་ལ་ངས་ལྟ་མྱོང་དང་ང་འགྲོ་མྱོང་ ཞེས་ད་ལྟ་བ་སྦྱོར་བ་མང་། ཁམས་པ་སྐོར་ཞིག་གིས་འདས་པ་སྦྱོར་དགོས་པའི་སྐབས་སུ་ད་ལྟ་བ་སྦྱོར་ཏེ། རྟ་འཛིན་ཏེ་བཞོན་ ལྟ་བུ་མང་དུ་འབྱུང་། བོད་ཡིག་ལ་བྱ་ཚིག་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པ་ཡོད་ཀྱང་དབུས་སྐད་ནང་དུ་དེ་དག་མང་པོ་ཞིག་གི་ཚབ་ཏུ་ བཏང”དང“བརྒྱབ”ཙམ་བཀོལ་ནས་འཐུས་པར་བྱས་ཡོད། དེ་འདྲའི་གནས་ཚུལ་ཁ་སྐད་སྤྱོད་པའི་སྐབས་ཙམ་ལ་ཡིན་ན་ཅི་མི་ སྐྱོན་མོད། ད་ལྟ་གནས་ཚུལ་མི་ལེགས་པ་དེས་ཡིག་སྐད་སློད་བཞིན་འདུག་པས་ཤིན་ཏུ་ཕངས།

བོད་ཀྱི་རིག་གནས་པར་ཁས་འཆེས་པ་སྐོར་ཞིག་གིས་བརྡ་སྤྲོད་དཔྱིས་ཕྱིན་པར་མ་བསླབས་པའི་རྐྱེན་གྱིས་ཕྲད་དང་རྣམ་ དབྱེ​ེའི་གནས་ལ་རྨོངས་པ་སངས་ཡག་བྱས་མེད་ཅིང་། ཡིག་སྦྱོར་ལག་ལེན་དངོས་ཀྱི་ནང་དུ་མགོ་བོ་འཐོམས་འདུག་པའང་མང་ དུ་མཐོང་། “ལས་དོན་དེ་ངེས་པར་དུ་བསྒྲུབ་དགོས”དང“སྤྱིར་ན་ང་ཚོར་འཐོབ་དགོས་མོད། ད་ལྟ་གཞན་ལ་དབང་བར་གྱུར”ལྟ་ བུར་ལ་དོན་ཉིས་རྩེག་སྦྱོར་མཁན་ཤིན་ཏུ་མང་། ཡང“དེའི་ཁྲོ​ོད་དུ་ངའི་ཕ་མ་དང་མིང་སྲིང་ཡོད”ཅེས་པ་ལྟ་བུའི་ཚིག་སྨྲ་མཁན་ ཤིན་ཏུ་མང་། ཕོའ་ི ངོས་ནས་སྲིང་མོ་ཡོད་པ་བདེན་ན། མིང་པོ་ཡོད་པ་མི་བདེན་ལ། མོའ ་ི ངོས་ནས་མིང་པོ་ཡོད་པ་བདེན་ན། སྲིང་ མོ་ཡོད་པ་མི་བདེན་པ་ནི་སྤྱིར་བཏང་གི་རྒྱུན་ཤེས་ཡིན་ཀྱང་ད་ལྟ་རྒྱུན་ཤེས་དེ་རྒྱུན་ཤེས་མ་ཡིན་པའི་གནས་སུ་གྱུར་པ་ནི་འདང་ མི་འཕོག་པ་ཞིག་རེད།

དུས་གསུམ་གྱི་ཡང་དག་པའི་ལག་ལེན་བྱེད་སྟངས་ད་ལྟ་ཆེ་ཆེར་ཉམས་འདུག་པ་ནི་བོད་ཀྱི་རིག་གནས་པའི་སྡེ་ཡི་སྤྱིར་ བཏང་གི་གནས་ཚུལ་ཞིག་ཏུ་མཐོང་ལ། གལ་ཏེ་གནས་ཚུལ་དེ་མ་བསྒྱུར་པར་འཇོག་ཡུན་རིང་དྲགས་ན་དེང་ཕྱིན་ཡོ་བསྲང་བྱེད་ ཐབས་མེད་པ་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་གྱིས་དོགས། དེས་བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྱོད་མ་ལག་ཅུང་ཙམ་ཚང་བའི་སྤྱི་ཡིག་དེ་མུ་མཐུད་དུ་ཚན་རིག་ དང་མཐུན་པའི་ཕྱོགས་སུ་འཕེལ་བ་ལ་གནོད་པ་ཅི་ཙམ་འབྱུང་བའི་ཚུལ་དཔོག་མི་ནུས། ཨ་མདོ་བ་དང་ཁམས་པས་བྲིས་པའི་ རྩོམ་ཡིག་ནང་དུ་རང་གིས་རང་ལ་ཞེ་ས་སྦར་འདུག་པ་མི ་ཉུང་བ་ཞིག་མཐོང་སྟེ​ེ། ཨ་མདོ་བ་ལ་སྐྱོན་དེ་འབྱུང་བ་ལྷག་པར་ཚབས་ ྱྲ ཆེན་རེད། མཚང་དེ་འདྲ་གཞན་གྱིས་མི་མཐོང་བ་ཞིག་བྱ་ཆེད་ཞེ་སའི་རྣམ་གྲངས་དང་དེའི་སྦྱོར་ལུགས་བསླབས་ཏེ་ལོབས་ ནས་ནང་བྱད་ཆུད་པ་ཞིག་བྱ་རྒྱུའང་ཤིན་ཏུ་གལ་ཆེ་བར་འདོད། རིག་ཚན་སྐོར་ཞིག་གི་མིང་བརྡ་དང་གསར་བྱུང་གི་མིང་བརྡ་ རྣམས་བོད་སྐད་ལ་སྒྱུར་དགོས་པ་ནི་རྒྱུན་འབྱུང་གི་གནས་ཚུལ་ཞིག་རེད། ཞིང་ལྗོངས་ལྔ་ལ་ཁྱབ་པའི་མིང་བརྡ་ཚད་ལྡན་དང་ གཅིག་གྱུར་དུ་གཏོང་མཁན་གྱི་བོད་ཡིག་ལས་ཁུངས་ཤིག་མེད་ཅིང་། ས་གནས་ཁག་གི་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་བྱ་བ་སྒྲུབ་མཁན་ ཚོས་ཕན་ཚུན་འབྲེལ་གཏུག་དང་གྲོས་བསྡུར་སོགས་མེད་པར་རང་རང་ས་ནས་སོ་སོའ ་ི འདོད་ཚུལ་གཙོ་བོར་བཟུང་ནས་བསྒྲུར་ པས་འགྱུར་མི་འདྲ་བ་དུ་མ་བྱུང་སྟེ་གཅིག་གྱུར་མ་འོངས་པ་ཡིན་ལ། སྒྱུར་དུས་ཀྱང་བསྒྱུར་བྱའི་མིང་བརྡ་དག་གི་མཐིལ་རྟོགས་ 66

བོད་ཀྱི་སྤྱི་སྐད་གཏན་འབེབས་བྱ་རྒྱུའི་ཐད་ལ་བཏོན་པའི་བསམ་ཚུལ་འགའ།

པ་ཞིག་མ་བྱས་པར་བསྒྱུར་པས་མིང་གིས་དོན་མཚོན་པར་ནུས་པའི་ཐ་སྙད་སྒྲུབ་མ་ནུས་པ་ཡིན་ཏེ་དཔེར་ན། རྒྱ་ཡིག་གི་高原 （plateau）ལྟ་བུ་བོད་ལྗོངས་ཀྱིས“ས་མཐོ”ཞེས་བསྒྱུར་པ་དང་། མཚོ་སྔོན་གྱི་ལ་ལས“མཐོ་སྒང”ཞེས་དང་། ལ་ལས“མཐོ་ གཞོངས”ཞེས་བསྒྱུར་པས་གཅིག་གྱུར་མ་འོངས་པ་མངོན་གསལ་ཡིན་ལ། སྔ་བ་གཉི་ག་འགྱུར་ཡང་ཧ་ཅང་མི་ལེགས་ཏེ། “ས་ མཐོ”ཞེས་པས་ས་མཐོ་བ་ཙམ་སྟོན་པ་ལས་དོན་གཙོ་བོ“ཐང”གི་ཤུལ་ཙམ་ཡང་མེད་པ་དང་། དེ་ཉིད་སླར་རྒྱ་ཡིག་ལ་བསྒྱུར་ ན“高地”ཞེས་པ་འགྱུར་བས་སྐྱོན་ཅན་ཡིན་པ་མངོན་གསལ་རེད། ཡང“མཐོ་སྒང”ཞེས་པ་ཕྱིར་རྒྱ་ཡིག་ལ་བསྒྱུར་པས“高 岗”ཞེས་པར་འགྱུར་བ་དེ་ལའང“ཐང”གི་དོན་སྤུ་ཉག་ཙམ་ཡང་མེད་པས་མཚང་ཤིན་ཏུ་ཆེ། འདིར་དགོས་པ་ནི་མཐོན་པོ་ཡིན་ པའི་ཐང་ཆེན་ཞིག་ཡིན་པས“མཐོ་གཞོངས”ཀྱིས་“高原”ཞེས་པའི་ཚིག་ཟུར་དོན་མཐིལ་ཐམས་ཅད་ལོན་ཡོད་ཅིང་། འགྱུར་ ཡང་དེའི་ཡན་ཞིག་ཐོན་དཀའ་བའི་ཚོད་རེད། “གཞོངས”ནི«དག་ཡིག་གསར་བསྒྲིགས»ལས“གཞོངས་ནི་ཆེ་ལ་བདེ་བའི་ས་ ཆའི་མིང”ཡིན་པ་བསྟན་པས་དེས་རྒྱ་ཡིག་གི“ 原”གྱི་དོན་ཡོངས་སུ་མཚོན་འདུག འགྱུར་ལེགས་པ་དེ་འདྲ་བྱུང་ན་ལོ་ཙཱའི་ དམིགས་ཡུལ་འགྲུབ་པ་ཡིན་ཏེ། བོད་མི་སྐོར་ཞིག་གིས་དོན་སྒྱུར་བྱེད་པ་གཙོ་ཞེས་བསྒྱུར་པས་བསྒྱུར་བྱའི་ཡུལ་ལ་སླར་བསྒྱུར་ན་ བསྒྱུར་གཞི“ཞྭ”ལྟ་བུ་སླར་བསྒྱུར་པས“ལྷམ”དུ་གྱུར་འདྲའི་སྣང་ཚུལ་རབ་ཅིག་མཐོང་རྒྱུ་ཡོད་པས་ཤིན་ཏུ་གཟབ་པ་གཅེས། དོན་ མཐིལ་མ་རྟོགས་པར་འགྱུར་ལེགས་ཇི་ལྟར་འབྱུང་། གོང་སྨོས་རྣམས་ནི་སྤྱི་ཡིག་སློད་བྱེད་ཀྱི་དཔེར་མཚོན་ཙམ་སྟེ། ཞིབ་ཏུ་རྩོམ་ཐུང་འདི་འདྲའི་ནང་དུ་བརྗོད་ཀྱིས་ག་ལ་ལང་།་ སྤྱི་སྐད་ཀྱི་རྨང་གཞི་གང་ལ་འཇོག་དགོས་སམ།

བོད་རིགས་ལ་ད་ལྟའི་བར་ས་གནས་ཁག་ཏུ་སྐད་ཡིག་ཞིབ་འཇུག་ཁང་ཞེས་པའི་མིང་ཙམ་ཡང་གླེང་རྒྱུ་མེད་ལ། སྐད་ཡིག་ ཞིབ་འཇུག་གི་ཕྱོགས་ནས་གྲུབ་འབྲས་ཆུང་ཆུང་རེ་ལོན་ཡོད་པ་རྣམས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ་དག་གི་བརྡ་སྤྲོད་འཁྲིད་མཁན་གྱི་དགེ་ རྒན་དང་། སྤྱི་ཚོགས་ཐོག་གི་བརྡ་སྤྲོད་ཞིབ་འཇུག་བྱ་བར་སྤྲོ་བ་ཡོད་པ་དག་གི་འབད་པ་ཁོ་ན་ལས་བྱུང་བ་ཡིན། ཆེད་ལས་ཀྱི་ ཞིབ་འཇུག་ཁང་མེད་པ་དང་། ཆེད་ལས་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་མི་སྣ་མེད་པས་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཞིབ་འཇུག་གི་ས་ཆོད་ཧ་ཅང་ཆུང་བ་ དང་། སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་རྨང་གཞིའི་ཐོག་ནས་གོང་འཕེལ་དུ་ཆེན་པོ་སོང་མེད། གོང་སྨོས་སྐད་ཡིག་ཞིབ་འཇུག་ཐད་ཀྱི་གྲུབ་འབྲས་ ཆུང་ཆུང་དེ་དག་ཀྱང་བོད་ཀྱི་སྤྱི་སྐད་འབྱུང་བ་ལ་དམིགས་ནས་བརྩམས་པ་མིན་པས་ང་ཚོས་བོད་ཀྱི་སྤྱི་སྐད་གཏན་འབེབས་ བྱེད་སྐབས་ལེན་རྐྱང་བཀོལ་རྐྱང་བྱས་ཆོག་པ་ཅང་མེད།

བོད་སྤྱི་སྐད་ཀྱི་སྒྲ་གདངས་རྨང་གཞི་ལ་ཤིན་ཏུ་རན་པའི་སྐད་གདངས་ནི་འབྲོག་སྐད་ཡིན་ཚུལ་བདག་གིས་གནས་ལུགས་ དང་བཅས་པར་དུས་རབས་གོང་མའི་དགུ་བཅུ་གོ་གཉིས་ལོར་ཆེད་རྩོམ་གཞན་ཞིག་ཏུ་ཞིབ་མོར་སྨྲས་ཡོད་ཀྱང་། བོད་ཀྱི་ཡོན་ ཏན་པ་གང་མང་མང་ཞིག་གིས་ལྷ་སའི་སྐད་གདངས་དེའི་རྨང་གཞིའི་སྐད་གདངས་ལ་ཅི་ནས་ཀྱང་རན་ནོ་ཟེར་བས་བདག་གིས་ མང་ཁ་ཉུང་ལེན་བྱེད་ལོས་དགོས། འོན་ཀྱང་བདེན་དོན་ནི་ཉུང་ཕྱོགས་པའི་ལག་ན་ཡོད་པའང་སྤྱིར་བཏང་གི་གནས་ཚུལ་ཞིག་ རེད། བདག་དབུས་གཙང་སྐད་ལ་དགའ་ཞིང་དུངས་པ་ཡིན་པས་བརྩེ་དུངས་ཀྱི་ཐོག་ནས་དེའི་གདངས་བོད་སྤྱི་སྐད་ཀྱི་གདངས་ ལ་བཞག་ན་ཅིས་མི་རུང་། གང་ལྟར་བདག་གི་རེ་བ་ནི་སྤྱི་སྐད་ཅིག་བྱུང་བས་འགྲུབ་པ་ཡིན། སྔོན་གྱི་མིང་བརྡ་རྣམས་རྨང་གཞིར་བཞག་ཐོག་དེང་གི་མིང་བརྡ་རྣམས་ཚད་ལྡན་དུ་བསྒྲུབས་ནས་ཆེད་ལས་མིང་མཛོད་ དང་སྤྱིར་བཏང་མིང་མཛོད་རྣམས་ལེགས་པར་བསྐྲུན་ན་བོད་སྤྱི་སྐད་ཀྱི་ཐ་སྙད་མ་ལག་གྲུབ་པར་འདོད། དེང་གི་མིང་བརྡ་ཕལ་ ཆེར་བསྒྲུར་ནས་གྲུབ་པ་ཡིན་པས་འགྱུར་ལེགས་ཉེས་ཀྱིས་ཐད་ཀར་སྐད་ཡིག་བཀོལ་སྤྱོད་ལ་ཕན་དང་གནོད་པ་སྐྱེ​ེལ་སྲིད། འགྱུར་ལེགས་པོ་འབྱུང་དགོས་པ་དང་། བྱུང་བ་དེའང་བོད་ས་གནས་ཁག་ན་གཅིག་གྱུར་དུ་སྤྱོད་པ་ཞིག་ཡིན་དགོས། རྒྱ་ཡིག་ གིས་དབྱིན་ཡིག་ནས་ཐད་སྒྱུར་བྱས་པ་ཧ་ཅང་མང་བ་དང་། དེ་ལྟར་བསྒྱུར་པའང་ཧ་ཅང་ལེགས་པར་སེམས་ཏེ། དོན་སྒྱུར་ཡིན་ ཁུལ་གྱི​ིས་ཐབས་དེ་ལ་བརྟེ​ེན་དྲགས་ནས་མཁོ་མིན་ཐམས་ཅད་ཨུ་ཚུགས་ཀྱིས་བསྒྱུར་ན་འགྱུར་དེ་ཉིད་སླར་ཡང་བསྒྱུར་བྱའི་ཡི་ གེ་དེའི་སྐད་དུ་བསྒྱུར་ཚེ་བརྡ་ལོག་འདུག་པ་ཧ་ཅང་མང་བས་གཟབ་རྒྱུ་གལ་ཆེ།

67

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

སྤྱི་སྐད་ལ་སྤྱད་རྒྱུའི་བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་གཞུང་ཞིག་ཀྱང་དགོས་པས་ད་ཡོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་གཞུང་ལུགས་རྣམས་ཀྱི་འོས་ཆ་དང་ ལེགས་ཆ་ལོན་པའི་བསྡུས་གསལ་གོ་ཆོད་ཀྱི་གཞུང་ལུགས་ཤིག་གམ་རྩ་འཛིན་ཆེན་མོ་ཞིག་བསྒྲིག་དགོས། དེ་གྲུབ་ན་སློབ་གྲྭ་ཆེ་ འབྲིང་གི་སློབ་མའི་བསླབ་གཞི་ལའང་རན་པ་ཡིན་པས་ཤིན་ཏུ་ལེགས་པ་དང་། དེས་སྤྱི་སྐད་འབྱུང་བར་ཕན་ཐོགས་ཆེན་པོ་ཡོད་ པར་སེམས། གང་ལྟར་དེ་འདྲའི་ལས་དོན་རླབས་པོ་ཆེ་འགྲུབ་དགོས་ན་ཉུང་མཐར་ཡང་ལོ་ལྔ་དྲུག་ཙམ་གྱི་དུས་ཡུན་དགོས་པར་ སེམས་ཤིང་། བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ཡོན་ཏན་པ་རྣམས་ཀྱིས་སྒེར་སེམས་ཉུང་ངུའི་ཉུང་ངུར་བསྙུངས་ཏེ་སྤྱི་སེམས་ཆེན་པོའི་ཆེན་ པོར་བསྐྱེད་ན་ད་གཟོད་ལས་དོན་དེ་ལེགས་པར་འགྲུབ་པ་ཡིན་སྙམ། ལས་དོན་དེ་ལ་སྤྲོ་བ་རྒྱས་པའི་བོད་མི་རྣམས་ཀྱིས་སེམས་ ཤུགས་དང་། སྟོབས་ཤུགས། དངོས་ཤུགས་གང་ཡོད་རྩལ་སྤྲུག་བྱས་ནས་སྒྲུབ་ན་མི་འགྲུབ་པའི་ལས་དོན་གང་ཡང་མེད་པར་སྙམ་ མོ། ། བོད་ཀྱི་སྤྱི་སྐད་དམངས་ཁྲོད་དུ་གཏན་འབེབས་བྱ་ཐུབ་བམ།

སྤྱིར་ལས་དོན་ཆེན་པོ་ཞིག་བསྒྲུབ་པ་ལ་འཆར་འགོད་ཅིག་ཡོད་པས་མི་ཆོག་པར་འཆར་འགོད་ཧ་ཅང་ཡག་པོ་ཞིག་ཡོད་ དགོས་པ་ཡིན། འཆར་འགོད་བྱས་པ་ཇི་ལྟར་ཞིབ་ཆ་ཐོན་ཅིང་ཟུར་མ་ལུས་པ་བྱུང་ན་དེ་ལྟར་ཆོས་ཉིད་དང་ཉེ་བར་འགྱུར་བས་ ཤིན་ཏུ་ལེགས།

སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སྟོབས་ཤུགས་ལ་བརྟེན་པ་དང་། དམངས་ཁྲོད་ཀྱི་མཁས་པ་མང་པོ་རང་མོས་ཀྱིས་འདུས་ཏེ་སྒྲིག་འཛུགས་ ཤིག་ཏུ་གྲུབ་པ་དང་། དེས་ཀྱང་ཁྲིམས་མཐུན་གྱི་གོ་གནས་ལོན་ཡོད་པ་དང་། རྩ་ཁྲིམས་བཅའ་ཁྲིམས་རང་ཉིད་ཀྱི་མཚོན་སྲུང་ འཁོར་ལོར་བསྒྱུར་ཏེ་བྱ་བ་བྱས་ན་མི་རུང་བ་གང་ཡང་མེད་པར་སྙམ་ལ། དེ་ཙམ་དུ་མ་ཟད་རྒྱལ་ཁབ་དང་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ དེའི་ཁག་ཁུར་ཆེན་པོ་ཞིག་སྟེ་སྤྱི་དོན་སྒེར་གྱིས་ལེགས་པར་འཁྱོངས་ན་མི་བཟང་བ་ཅི་ཡོད།

སྤྱི་སྒེར་གང་གིས་ལས་དོན་དེ་བསྒྲུབ་ཀྱང་ལས་དོན་གྱི་རེ་གྲོན་མ་དངུལ་འདང་ངེས་ཤིག་དགོས་པ་དང་། ནུས་ལྡན་གྱི་ སྒྲིག་འཛུགས་ཡོད་པ། མཁས་པའི་ཚན་ཆུང་དང་སྤྱིར་བཏང་གི་ལས་བྱེད་པའི་སྡེ་ཡོད་པ། ཆེས་ལེགས་པའི་འཆར་གཞི་ཡོད་པ། རྣོ་སྐུད་ལྟར་དམ་པའི་སྒྲིག་ལམ་ཡོད་ན་མི་འགྲུབ་པའི་ལས་དོན་ཅི་ཡང་མེད་པར་སྙམ། གལ་ཏེ་དམངས་ཁྲོད་ཀྱི་སྤྱི་སྐད་གཏན་ འབེབས་བྱེད་མཁན་གྱི་སྒྲིག་འཛུགས་དེས་མ་ལག་ཆ་ཚང་ཞིང་གྲུབ་ཚུལ་ཚན་རིག་དང་མཐུན་པའི་བོད་སྤྱི་སྐད་ཅིག་འཁྱོངས་ སུ་བཅུག་ཡོད་ཚེ་བོད་མང་མས་ངང་གིས་དང་ལེན་མི་བྱེད་པའི་ངེས་པའང་མེད་དེ། དེ་བཟང་ཞིང་མཁོ་གལ་ཆེ་བའི་ཕྱིར། དམངས་གྱི་དང་དུ་བླངས་ན་སྲིད་གཞུང་ནི་དམངས་ཀྱི་ཁེ་ཕན་སྒྲུབ་མཁན་ཡིན་པས་དེས་ཀྱང་སྲིད་ཕྱོགས་ནས་ལག་བསྟར་ མཐའ་འཁྱོལ་བ་བྱེད་དགོས་པའི་བཀའ་ཕབ་ཚེ་དམིགས་ཡུལ་ཐམས་ཅད་འགྲུབ་སོང་བ་མིན་ནམ།

ཡིན་ནའང་བོད་ཀྱི་སྤྱི་སྐད་གཏན་འབེབས་བྱ་རྒྱུའི་ལས་དོན་དེའི་རྣམ་པ་ཧ་ཅང་རྒྱ་ཆེ་ལ། དཀའ་ཁག་གི་གནས་ཤིན་ཏུ་ མང་བ། རེ་གྲོན་གྱི་དངུལ་ས་ཡ་བྱེ་བ་གཏོང་དགོས་པ། རིག་གནས་ཡོན་ཏན་པ་བརྒྱ་ཕྲག་ལ་ཉེ་བ་འདུ་དགོས་པ། ཁྲིམས་མཐུན་ གྱི་གོ་གནས་དང་དབང་ཆ་ལོན་དགོས་པ། དམིགས་བསལ་གྱི་ཆ་རྐྱེན་མང་པོ་འཛོམས་དགོས་པ། སྒྲུབ་ཡུན་རིང་པོ་དགོས་པ་ བཅས་ཀྱི་དབང་གིས་རབ་ཡིན་ན་གཞུང་ཕྱོགས་ཀྱིས་འཕྲིན་ལས་དེ་བསྐྱངས་ན་བཟང་། མེད་པ་ལས་ཡོད་པ་དགའ། ཡོད་པ་ཙམ་ ལས་རབ་ཅིག་འཛོམས་ན་དགའ། རབ་ཅིག་ལས་ཡང་ཕུལ་ཅིག་བདོག་པ་བཟང་། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ལ་གཅེས་སྤྲས་ཟབ་པའི་སྤྱི་ སེམས་ཅན་རྣམས་རང་སྟོང་ལ་མ་བསྡད་པར་བོད་ཀྱི་སྤྱི་སྐད་ཅིག་ཨེ་འབྱུང་ཐད་དུ་བསམ་བློ་ནན་མོ་གཏོང་དགོས་པ་དང་། མ་ མཐར་ཡང་དེའི་སྐོར་ལ་གླེང་ཕྱོགས་ཆེན་པོ་ཡོད་པར་བྱས་ཏེ་དྲིལ་སྒྲོག་གི་བྱ་བས་ཐིངས་སོང་བ་ཞིག་དང་། སྦྱོར་དངོས་རྗེས་ གསུམ་གྱི་སྔ་བ་དེ་ངེས་པར་འཛོམས་འདུག་པ་ཞིག་བྱེད་རྒྱུ་ཤིན་ཏུ་གལ། ལས་དོན་ཞིག་བསྒྲུབ་པར་དེ་གླེང་བ་ཙམ་ཡང་མེད་ན་ འཆར་གཞི་འགོད་མི་སྲིད་ལ། འཆར་འགོད་ཙམ་ཡང་མེད་ཚེ་དེའི་དངོས་གཞི་རྩོམ་མི་ནུས་པ་ཐག་གིས་ཆོད།

68

བོད་ཀྱི་སྤྱི་སྐད་གཏན་འབེབས་བྱ་རྒྱུའི་ཐད་ལ་བཏོན་པའི་བསམ་ཚུལ་འགའ།

བོད་ཀྱི་སྤྱི་སྐད་འབྱུང་བར་དགོས་པའི་སྒྲིག་འཛུགས་དང་ཆ་རྐྱེན། སྒྲིག་འཛུགས་ཤིག་ཡོད་ན་དེའི་ནང་དུ་སྣེ་འཁྲིད་པའམ་འགོ་ཁྲིད་ཚན་ཆུང་ཞིག་བཙུགས་ཆོག་ལ། དེ་དག་གི་འགོ་ཁྲིད་ ལ་བརྟེན་ནས་བྱ་བ་རྣམས་སྔ་ཕྱི་གོ་རིམ་ཡོད་ཅིང་གཙོ་ཕལ་ཕྱེ་སྟེ་བསྒྲུབ་ཆོག སྒྲིག་འཛུགས་སམ་ལས་ཁུངས་ཤིག་ཡིན་ཕྱིན་དེ་ ལ་སྒྲིག་ལམ་དམ་པོ་ཞིག་ཡོད་དགོས་པ་དང་། དགོས་ངེས་ཀྱི་སྒྲིག་ལམ་འཐུས་ཚང་ཡོད་ཅིང་སྒྲིག་འཛུགས་ཁོངས་མི་རྣམས་ཀྱིས་ དེ་ཇི་བཞིན་བསྲུངས་པ་ཡིན་ཚེ། ལས་དོན་གང་ཞིག་འགྲུབ་པར་ཕྱོགས་གཅིག་གི་ཁག་ཐེག་ཡོད་པར་གྱུར་པ་ཡིན། འགོ་ཁྲིད་ཚོ་ ཆུང་ཡོད་པ། མཁས་པའི་ཚན་ཆུང་ཡོད་པ། གཞི་རྩིའི་ལས་ཀ་སྒྲུབ་མཁན་གྱི་ཡོན་ཏན་པའི་དཔུང་སྡེ་ཡོད་པ། རེ་གྲོན་གྱི་དངུལ་ ཡོད་པ་བཅས་ནི་བོད་སྤྱི་སྐད་གཏན་འབེབས་ལས་དོན་གྱི་མེད་དུ་མི་རུང་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཙོ་བོ་ཡིན། དེའི་ཐད་བཀའ་བསྟན་ དཔེ་སྡུར་ལས་ཁུངས་ནི་འགོ་ཁྲིད་ཚོ་ཆུང་དང་། མཁས་པའི་ཚན་ཆུང་། ལས་བྱེད་པའི་སྡེ། རྒྱ་ཕྱོགས་ཞབས་འདེགས་པའི་སྡེ། མ་ དངུལ་འབྱུང་ཁུངས་བཅས་གང་གི་ཕྱོགས་ནས་ཀྱང་དཔེར་བལྟས་ཆོག་པ་ཞིག་ཏུ་མཐོང་། འགོ་ཁྲིད་ཚན་ཆུང་དེ་ལ་རྒྱལ་ཁབ་མི་རིགས་དོན་བྱེད་ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཁང་གི་ཐད་ཀར་དབུ་ཁྲིད་དང་ཐུགས་ཁུར་རྒྱབ་སྐྱོར་ ཡོད་དགོས་པ་དང་། རྒྱལ་ཁབ་སྐད་ཡིག་ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཁང་གི་བྱེད་སྒོའི་མཛུབ་སྟོན་ཡོད་དགོས་ལ། རྒྱལ་ཁབ་ནོར་སྲིད་ལས་ ཁུངས་ཀྱིས་བསྟབས་པའི་འདང་ངེས་ཀྱི་མ་དངུལ་དགོས་པ་ཡིན། དེ་དག་བྱུང་ཚེ་སྲིད་ཇུས་ཀྱི་རྒྱབ་སྐྱོར་དང་། རིམ་པ་གོང་མའི་ ཐུགས་ཁུར། མ་དངུལ་གྱི་ཁག་ཐེག་བཅས་ཡོད་སོང་བས། ལས་དོན་རླབས་པོ་ཆེ་དེའི་རྨང་གཞི་བརྟན་སོང་བ་དང་ལས་དུབ་ བརྙེས་སོང་བར་བརྩིས་ཆོག

འགོ་ཁྲིད་ཚོ་ཆུང་དེས་དུས་བསྟུན་མཁོ་ངེས་ཀྱི་ཚོགས་འདུ་སྣ་ཚོགས་བསྐང་རྒྱུ་དང་། འཆར་གཞི་བསྒྲག་རྒྱུ། བྱ་བྲག་གི་ བླང་བྱ་གདོན་རྒྱུ། ལས་རིམ་སྔ་ཕྱི་མཐུན་འབྱོར་ཡོང་བ་བྱ་རྒྱུ། ལས་ཀའི་སྒྲུབ་ཚད་ལ་ལྟ་སྐུལ་བྱ་རྒྱུ། སྔར་སོང་ལས་རིམ་ལ་མཇུག་ སྡོམ་དགོད་རྒྱུ། རྗེས་མཐུད་ལས་རིམ་ལ་འཆར་འགོད་འཐེན་རྒྱ་བཅས་གྱི་བྱ་བ་གཉེར་དགོས་པར་སེམས།

ལས་བྱེད་པའི་སྡེ་ཡི་ཡོན་ཏན་པ་རྣམས་ནི་ལས་གཞི་གཉེར་མཁན་གཙོ་བོའ ་ི གྲས་ཡིན་ལ། དེ་ལ་ཉུང་མཐའ་ཡང་མི་གྲངས་ སུམ་ཅུ་ཙམ་དགོས་པར་འདོད། དེ་དག་ཀྱང་སྒྲ་གདངས་སྐོར་ཆུང་དང་། ཐ་སྙད་སྐོར་ཆུང་། ཚིག་གི་སྡེབ་སྦྱོར་སྐོར་ཆུང་བཅས་ གསུམ་དུ་བགོས་ཏེ་སོ་སོར་འོས་བབ་ཀྱི་བྱ་བ་རྣམས་སྒྲུབ་དགོས། གང་ཞིག་གཞི་རུ་བྱེད་བའི་ཡུལ་སྐད་སྒྲ་གདངས་ལ་དབྱེ་ཞིབ་ དང་སྡེབ་སྒྲིག་བྱས་ཏེ་སྤྱི་སྐད་དམ་ཚད་ལྡན་གྱི་བོད་སྐད་ལ་མཁོ་བའི་སྒྲ་གདངས་མ་ལག་མཁོ་འདོན་བྱ་རྒྱུ་ནི་སྒྲ་གདངས་སྐོར་ ཆུང་གི་འགན་ཁུར་ཡིན། བོད་སྤྱི་སྐད་ཀྱི་ཐ་སྙད་མ་ལག་བསྒྲིག་པ་ལ་ལས་འགན་ཧ་ཅང་ལྕི་བས་ལས་བྱེད་མི་སྣ་མང་པོ་དགོས་ ཏེ་བཅོ་ལྔ་ཙམ་ཡོད་ནའང་ཉུང་སྟངས་རེད། ཐ་སྙད་བསལ་གསེས་བྱས་རྗེས་མིང་ཚིག་དང་། བྱ་ཚིག བསྣན་ཚིག གྲངས་ཚིག་ སོགས་ངོས་བཟུང་ནས་དབུ་ཡིག་གི་ཕྱི་རུ་གསལ་བྱེད་དུ་དགོད་རྒྱུ། མིང་བརྡ་རྣམས་ཚད་ལྡན་དང་གཅིག་གྱུར་ཡོང་བ་བྱས་ཏེ་ བོད་སྤྱི་སྐད་ལ་མཁོ་བའི་ཐ་སྙད་མ་ལག་མཁོ་འདོན་བྱ་རྒྱུ་ནི་ཐ་སྙད་སྐོར་ཆུང་གིས་ཁག་འཁུར་དགོས། ཚིག་གི་སྡེབ་སྦྱོར་ཚོ་ཆུང་གིས་སྔོན་གྱི་བརྡ་སྤྱོད་གཞུང་ལུགས་གྲགས་ཆེན་དག་དང་དེང་གི་བརྡ་སྤྲོད་གཞུང་ལུགས་ ལེགས་པོ་རྣམས་ཀྱི་ལེགས་ཆ་འོས་ཆ་འདུས་པའི་བརྡ་སྤྲོད་གཞུང་ལུགས་ཤིག་བསྒྲིག་དགོས་ཤིང་། སྐབས་འདིའི་བརྡ་སྤྲོད་ ཅེས་པ་གཙོ་བོར་ཚིག་གི་སྡེབ་སྦྱོར་ཚད་ལྡན་ཚུལ་མཐུན་ཡོང་དགོས་རྒྱུ་དེ་བསྟན་པ་ཡིན། སྤྱིར་བརྡ་སྤྲོད་ཅེས་པའི་ནང་དུ་སྒྲ་ གདངས་དང་ཐ་སྙད། ཚིག་སྦྱོར་སྤེལ་སྟངས་གསུམ་ག་འདུས་པ་སྨོས་མ་དགོས། ཚིག་སྦྱོར་སྤེལ་སྟངས་དང་ཕྲད་ཀྱི་ངོས་འཛིན་ གྱི་བྱ་བའི་གྲངས་ཀ་དེ་འདྲར་མང་བ་མ་ཡིན་ཀྱང་དཀའ་ས་དང་གནད་འགག་ཧ་ཅང་མང་པོ་ཡོད་པས་ཁག་ཁུར་ཡང་གི་ཟེར་རྒྱུ་ གཏན་ནས་མེད་དོ།

དེ་ལྟར་གོང་སྨོས་ཀྱི་རྨང་གཞིའི་ལས་འགན་དེ་གསུམ་འགྲུབ་རྗེས་ལས་དོན་སྤྱིའི་སུམ་ཆའི་གཉིས་ཙམ་འགྲུབ་པ་ཡིན་པར་ སྙམ་ལ། མཇུག་གི་སྤྱི་སྐད་གཏན་འབེབས་ཀྱི་གོ་རིམ་དངོས་ལ་སླེབས་པས་མཁས་པའི་ཚན་ཆུང་གི་སྟོབས་ཤུགས་འབྱིན་པའི་

69

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

སྐབས་སུ་བབ་པ་ཡིན། མཁས་པའི་གྲངས་ཀ་ཉུང་མཐའ་ཡང་བཅོ་ལྔ་ཙམ་དགོས་པར་སྙམ། མཁས་པ་རྣམས་ཀྱིས་གོང་སྨོས་མ་ ལག་གསུམ་པོར་ཞུན་ཐར་བཅད་དེ་དཔྱད་པ་བཏང་ཞིང་གཏན་ལ་ཁེལ་ཚེ། སྤྱི་སྐད་ཀྱི་མ་ལག་འཐུས་ཚང་དུ་གྲུབ་ཟིན་པ་ཡིན་ པས། ལྷག་པ་ནི་ཁྱབ་བསྒྲགས་དང་ལག་བསྟར་གྱི་འགན་ཁུར་ཙམ་ཡིན། བསྲེགས་བཅད་བརྡར་པའི་གསེར་བཞིན་དུ་མ་བྱུང་ན་ སྤྱི་སྐད་ཚན་རིག་དང་མཐུན་པ་ཞིག་མི་འབྱུང་ལ། དེས་བེད་སྤྱོད་ཀྱི་རིན་ཐང་ཡང་དམའ་བ་སྨོས་མ་དགོས། མཁས་པས་གཏན་ འཁེལ་མ་བྱས་ན་ཚད་ལྡན་མི་འོངས་ཞིང་ཀུན་གྱིས་ཡིད་ཆེས་ཀྱང་མི་བྱེད། སྲིད་ཕྱོགས་ནས་བཀས་བསྐུལ་ཏེ་ལག་བསྟར་བྱེད་ དུ་འཇུག་དགོས་ཏེ། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་གི་བཀས་བཅད་གསུམ་ལ་སོམས་དང་གནས་ལུགས་རྟོགས་པར་ངེས། བཀས་མ་བསྐུལ་ ན་ཁྱབ་བསྒྲགས་བྱས་ཀྱང་ལག་ལེན་བྱེད་མཁན་ཉུང་བ་དང་། བཀས་བསྐུལ་ཀྱང་མཐའ་གཅིག་ཏུ་ལག་ལེན་ལ་ཐེབས་པའང་མ་ ཡིན་ཏེ། རྒྱའི་སྤྱི་སྐད་དེ་ཀུན་རྒྱུགས་ཀྱི་སྐད་དམ་ཚད་ལྡན་གྱི་རྒྱ་སྐད་ཅེས་པ་ལོ་དྲུག་ཅུའི་སྔོན་དུ་གཏན་འབེབས་བྱུང་ཞིང་ཁྱབ་ བསྒྲགས་བྱས་པ་དང་མཉམ་དུ་སྲིད་ཕྱོགས་ཀྱི་ལག་བསྟར་མཐར་འཁྱོལ་བ་བྱེད་དགོས་པའི་བཀའ་ཡང་ཕབ་མོད། ད་ལྟའི་བར་ རྒྱལ་ཡོངས་སུ་ཞིང་ཆེན་རང་རང་ལ་ཡོད་པའི་ས་གནས་ཀྱི་སྐད་དེ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པ་ཤུགས་ཆེ། ཐ་ན་པེ་ཅིང་གྲོང་ཁྱེར་དུའང་ དེའི་ཡུལ་སྐད་སྤྱོད་པ་ཤུགས་ཆེ། ཀུན་རྒྱུགས་ཀྱི་སྐད་དེ་མཐའ་གཅིག་ཏུ་སྤྱོད་མཁན་ལ་གཙོ་བོ་བརྙན་འཕྲིན་ལས་ཁུངས་དང་། ཀུན་ཁྱབ་རླུང་འཕྲིན་ལས་ཁུངས། གློག་བརྙན་དང་ཟློས་གར་ལས་རིགས། སློབ་གྲྭ་ཆེ་འབྲིང་ཆུང་འབྲིང་གསུམ་སོགས་ཡོད། ཡིན་ ནའང་ཀུན་རྒྱུགས་ཀྱི་སྐད་དེ་བརྙན་འཕྲིན་རླུང་འཕྲིན་སོགས་ལ་བརྟེན་ཏེ་སྤྱད་པས་ཁེབས་རྒྱ་ཆེ་ཞིང་། སྤྱད་པའི་དུས་ཡུན་རིང་ བས་ད་ལྟ་རྒྱལ་ཡོངས་ན་དེ་མི་གོ་བའི་མི་ཉུང་ལ། ཐ་ན་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་རྣམས་ཀྱི་ནང་ནའང་དེ་གོ་ཐུབ་མཁན་དང་ཤོད་ མཁན་ཧ་ཅང་མང་བ་རེད། གང་ལྟར་ཀྱང་སྐད་དེའི་བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་རིན་ཐང་ནི་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་ཡིན་པ་དང་། སྤྱི་སྐད་མཚན་ཉིད་ པའི་གོ་ཆོད་འདུག་པ་ཀུན་གྱིས་ཤེས། རང་རང་ཡུལ་ན་སོ་སོའ་ི སྐད་དེ་གོ་བདེ་སྤྱོད་བདེ་རུ་སོང་ཡོད་པས་རང་གི་ཡུལ་སྐད་བསྐྱུར་ཏེ་སྤྱི་སྐད་ཅེས་པ་ཞིག་སློབས་ ལ་ཤོད་ཅིག་ཅེ་ན་དང་དུ་ལེན་མཁན་ཧ་ཅང་ཉུང་ཉུང་ཡིན་པར་བསམ་ཤེས་སྐོམ་ཆོག དེའི་ཕྱིར་ཡང་དག་པའི་གཏན་འབེབས་ ཡོད་དགོས་ལ། ནུས་ལྡན་གྱི་ཁྱབ་བསྒྲགས་ཀྱི་བྱ་བ་བྱེད་དགོས་པ་དང་། གནམ་ལྕགས་ཐོག་གིས་སྒུལ་མི་ནུས་ཤིང་ལག་བསྟར་ མཐའ་འཁྱོལ་ཡོང་བྱེད་ཀྱི་བཀའ་འབེབས་ཀྱང་ངེས་པར་མཁོ་བ་ཤིན་ཏུ་གསལ། གལ་ཏེ་བཀས་བཅད་གསུམ་པོ་མེད་པའི་དབང་ དུ་བཏང་ན་བོད་ལ་ཐུན་མོང་དུ་སྤྱོད་པའི་ཡི་གེ་ཞིག་ཡོད་མེད་ལ་སུས་ཁ་ཚོན་བཅད་དེ་སྨྲ་ནུས།

སྤྱི་སྐད་ཡག་པོ་ཞིག་ཡོད་ཕྱིན་ཆད། ས་གནས་ཁག་གི་ཡུལ་མི་རྣམས་ཀྱིས་སྤྱི་སྐད་མི་ཤོད་ཀྱང་གོ་ནུས་པ་ཞིག་བྱ་དགོས་ བསམས་ན་བརྙན་འཕྲིན་རླུང་འཕྲིན་གྱིས་ཀུན་ནས་ཁེབས་པར་བྱས་ཏེ་སྤྱི་སྐད་བཀོལ་སྤྱོད་བྱས་ན་མི་རྣམས་ཀྱི་རྣར་ལོབས་ཤིང་ ཡིད་ལ་གཤགས་པའི་ནུས་པས་ཀྱང་རབ་ཅིག་གོ་འགྲོ་བ་དང་། དུས་ཡུན་རིང་ན་མི་རྣམས་ཀྱི་རྣར་ལོབས་ཤིང་ཡིད་ལ་གཤགས་ པའི་ནུས་པས་ཀྱང་རབ་ཅིག་གོ་འགྲོ་བ་དང་། དུས་ཡུན་རིང་ན་ཆེད་དུ་མ་སྦྱངས་ཀྱང་ཕལ་ཆེར་གོ་ཐུབ། སློབ་གྲྭ་ཆུང་འབྲིང་དག་ ཏུ་སྤྱི་སྐད་ཀྱིས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པ་དང་། བརྙན་འཕྲིན་རླུང་འཕྲིན་ཁང་དུ་སྤྱི་སྐད་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པའི་ལེ་ཚན་བཀོད་སྒྲིག་བྱས་ན་ སྤྱི་སྐད་ལོབས་པ་དང་དར་འཕེལ་དུ་འགྲོ་བར་ཕན་སླེབས་མྱུར་བ་ཡིན།

ཡོངས་སུ་དར་ཞིང་རྒྱས་པའི་སྤྱི་སྐད་ཅིག་བྱུང་བ་དང་། བོད་མི་ཀུན་གྱིས་དེ་གོ་ཞིང་ཤོད་པ་ཞིག་བྱུང་ཚེ། ཕན་ཚུན་འགྲོ་ འོང་བྱེད་པ་དང་། བསམ་བློ་བརྗེ་རེས་བྱེད་པ་སོགས་ལ་ཧ་ཅང་སྟབས་བདེ་བའི་མཐུན་རྐྱེན་བསྐྲུན་པ་ཡིན་ལ། སློབ་གསོ་རིག་ གནས་དང་། རྩོམ་རིག་སྒྱུ་རྩལ། ཚན་རིག་ལག་རྩལ། དཔལ་འབྱོར་ཚོང་ལས། བཟོ་ཞིང་ཕྱུགས་ལས་བཅས་གོང་དུ་སྤེལ་བ་ལའང་ ཕན་ནུས་རླབས་ཆེན་པོ་ཐོན་པར་ངེས། བོད་སྐད་ནི་མི་རིགས་གང་དེའི་རིག་གནས་ལོ་རྒྱུས་སོགས་རྟེན་བྱེད་ཀྱི་བླ་སྲོག་ལྟ་བུ་ཡིན་པ་དང་། སྤྱི་སྐད་ཅིག་གཏན་ འབེབས་བྱས་ནས་གྲུབ་ཏུ་བཅུག་ན་དེ་ལ་འཕེལ་སྟོབས་ཆེན་པོ་བསྣན་པ་དང་ཚེ་ཐག་ཆེ་ཆེར་བསྲིངས་པ་དང་གཉིས་སུ་མ་ མཆིས་པས་བོད་སྤྱི་སེམས་འཆང་བ་རྣམས་དང་ཁྱད་དུ་ཡོན་ཏན་པའི་སྡེ་ཡི་སྤྱི་སེམས་ཆེན་པོ་མངའ་བ་རྣམས་ཀྱིས་མ་བསྐུལ་ རང་འགུལ་དང་། གསལ་མ་བཏབ་རང་རྟོགས་ཀྱི་སྒོ་ནས་ཐབས་སྣ་ཚོགས་འགོད་པ་དང་བརྩོན་པ་བརྒྱ་ཕྲག་བསྟེན་ནས་བོད་སྤྱི་ 70

བོད་ཀྱི་སྤྱི་སྐད་གཏན་འབེབས་བྱ་རྒྱུའི་ཐད་ལ་བཏོན་པའི་བསམ་ཚུལ་འགའ།

སྐད་འགྲུབ་པའི་ལས་དོན་ལ་སྟོབས་ཤུགས་ཡོད་དགུ་རྩལ་སྤྲུག་བྱས་ནས་རྒྱུ་འབྱོར་བ་དང་དཔལ་ལང་ཚོ་སོགས་ཕངས་མེད་དུ་ འབུལ་དགོས་པ་ཡིན་ནོ།། ལས་ཕྱིར་བཞག་དགྲ་དང་།། ཟས་ཕྱིར་བཞག་གྲོགས་ཟེར་བའི་ཁ་དཔེ་ཡོད་དེ། ལས་དོན་གལ་ཆེན་དང་ ཉེར་མཁོར་བསྒྲུབ་རྒྱུ་ཞིག་ཡིན་ཕྱིན་དེ་མྱུར་དུ་འགྲུབ་པའི་ལས་ལ་རེམ་རྒྱུ་ལས་ཕྱིའི་ཕྱིར་བསྐྱུར་ན་ངེས་པར་གྲོགས་སུ་མི་འགྱུར་ བའི་ཚུལ་ནི་སྨོས་ཅི་དགོས།།

71

STANDARDIZING HUNGARIAN AND ITS EDUCATIONAL CONSEQUENCES Miklós Kontra University of Szeged Abstract Over the past two decades, research has produced increasing evidence of the links between biological, cultural, and linguistic diversity on local, regional, and global scales. This research has given rise to a field of inquiry that has significant relevance for policy as well as on-the-ground action. This paper will review current knowledge about biocultural diversity, illustrated with maps and graphs that link biodiversity and linguistic diversity and show some of the trends in biocultural diversity over time.

This paper will then highlight the vital importance of conserving biocultural diversity in order to sustain the planet’s precious heritage in both nature and culture.

Introduction This paper draws on research in Hungary (a country of ten million, largely monolingual, Hungarian speakers) as well as on research from its now seven neighboring countries: Slovakia, Ukraine, Romania, Serbia, Croatia, Slovenia, and Austria.

Combined, these countries have three million indigenous Hungarian speakers, mostly bilingual. First, a brief history of the standardization of Hungarian will be presented along with the essence of Hungarian language ideology (purism and standard Hungarian über alles, safeguarding the language from evil forces).

Hungarian standard language ideology has dramatic consequences, as language cultivators and schoolteachers promulgate a set of rules to which only 8 percent of the population in Hungary adheres, even when they are on their best linguistic behavior. It will be shown that linguistic hierarchization is most successful when: (1) prescriptive norms support the usage of the social elite, and (2) when it is difficult, if not impossible, for non-standard speakers to learn the standard variety in school or later.

In a sense, the educational consequences of Hungarian standard language ideology are even more dramatic for the bilingual minority speakers. Their contactinduced divergences from the standard Hungarian used in Hungary (vocabulary, 72

Standardizing Hungarian and its Educational Consequences

grammar, and pragmatics) are stigmatized by their own teachers and by people in Hungary. An important consequence of their bilingualism is what Lanstyák (1994) calls “language gaps,” cases when a required word or structure is not part of the speaker’s linguistic system at all.

The affect of the medium of instruction on linguistic development will be discussed, along with recent corpus planning efforts to reduce the differences between Hungarian in Hungary and in neighboring countries. Finally, suggestions will be presented to deal with the problems of bilingual minorities pursuing monolingual standards.

A Very Brief History of Standardizing Hungarian and the Essence of Hungarian Language Ideology For a millennium prior to World War I, historical Hungary extended over the entire central Danube Basin, with a largely multilingual and multiethnic population. In 1784, Emperor Joseph II of the Habsburg House issued a decree that made German the official administrative language of Hungary in an effort to supplant Latin, which had been used for official transactions up until that time.

This measure contributed to the Hungarian literary revival and the movement to make Hungarian the official language of all authorities, courts, and schools. Due to these efforts, Hungarian became the official language of the country in 1844.

According to a contemporary report of an Englishman who traveled in Hungary: The system so long and so ably followed up, of Germanizing Hungary, had succeeded to such a degree as to destroy to a considerable extent the feelings of nationality among the higher nobles: most of them were ignorant of the [Magyar] language; few of them took any interest in the affairs of Hungary [...] The restoration of the Hungarian language was therefore the first object. […] [Count István] Széchenyi published several political works in the language, and Hungarian authorship has become fashionable. Among men it is now the medium of conversation; at public dinners, toasts and speeches in German would not be listened to. (Paget 1850/1971, 207–208).

The Hungarian Academy of Arts and Sciences was founded in 1825 and its chief mission was to foster and safeguard the Hungarian language. Spelling rules were standardized and dictionaries and grammars published. In 1872, the journal Magyar Nyelvör (Hungarian Language Guardian) was launched. A standard Hungarian variety emerged based on the Northeastern dialect. Good usage books and 73

Minority Language in Today’s Global Society

schoolbooks contributed tremendously to fostering standard Hungarian and at the same time stigmatized non-standard dialects. In 1935, the linguist István Papp aptly characterized what schools did to the vernacular varieties of pupils: The first thing that surprises children in school is that the Hungarian language they learned from their mother at home, the one spoken by their parents, siblings and playmates, is incorrect, it is a variety to be ashamed of. Consequently, they will do everything they can to get rid of the boorish speechways of their native village, those that caused much shame and mental trauma in the first weeks of school. When later, as adults, they hear their childhood vernacular, in order to forget the unpleasant childhood memories, they will mock and despise that variety. Have the school teachers ever considered the spiritual harm they had caused to these children? (Author’s translation)(Papp 1935, 16–17) Forty-five years later, Lörincze (1980, 211–212), the leading Hungarian language cultivator, summarized the standard versus dialect situation in the following way: “The standard is regarded as a progressive variety, but dialects are dying; the old-fashioned speechways characterize uneducated people, consequently standardization is a must, and those who speak incorrectly must be forced to give up their dialect and learn ‘correct Hungarian.’ […] And there are overly consistent teachers who want their pupils to give up their dialect words and accent overnight […].” In 2001, dialectologist Kiss (2001, 147) stated that ignoring dialect-caused linguistic handicaps for students in schools constitutes human and professional irresponsibility if it is to be believed that equality of chances is important. The American educational linguist Baugh (1999) calls such irresponsible behavior “educational malpractice.”

Regarding language ideology, Hungarians, both in post-WWI Hungary and in neighboring states, live in what Milroy (1999, 18) calls a “standard language culture,” in which “the awareness of a superordinate standard variety is kept alive in the public mind by various channels (including the writing system and education in literacy) that tend to inculcate and maintain this knowledge—not always in a very clear or accurate form—in speakers’ minds.” Language cultivators (prescriptive language guardians) are held in high esteem by almost all. They are a scientifically dubious, recently discredited, but powerful lobby, some of whom thrive on the need “to save the nation by saving its language.”

One of the most banal Hungarian truisms is Nyelvében él a nemzet (a nation may be said to live in its language) (Sherwood 1996), which is mostly used as an imperative to speak “pure Hungarian” and to “safeguard the language from evil 74

Standardizing Hungarian and its Educational Consequences

forces that mean to destroy it,” be they the Habsburgs in the nineteenth century or globalization in the twenty-first century. For most Hungarians, “the cause of the Hungarian language” is a moral imperative that hardly needs any discussion, let alone critical analysis.

Purism über alles has been the chief component of this ideology. If the way Paget characterized mid-nineteenth century Hungarians and their use of German and Hungarian is recalled, and if the way in which the fight against German loanwords and calques used in Hungarian was a linguistic expression of the Hungarians’ fight for independence from the Habsburgs is seen, the importance of “pure Hungarian” for Hungarians becomes understandable. “Pure” Hungarian has been perceived, for nearly two centuries now, as a key symbol of the independent Hungarian nation. “The cause of our mother tongue” is regarded by many as a highly important public affair.

Another important component of Hungarian language ideology is the imperative for all to speak standard Hungarian in all speech situations. Dialects may be used at home, but nowhere else. Speakers of non-standard varieties are often stigmatized as careless, lazy, or cognitively deficient people whose stigmatization in public is frequently regarded as a patriotic act. Some Hungarians stigmatize and socially discriminate other Hungarians, with the full support of nearly all Hungarians, those suffering the discrimination included. The people discriminated against are victims of a linguistic hegemony created by the powerful group manufacturing consent for existing power relationships from those in subordinate positions (Wiley 1996, 113). To use Skutnabb-Kangas’ (1988, 13) term, these people are subject to “linguicism,” i.e. social discrimination between groups of people defined on the basis of language.

Speakers of Hungarian Today Today, at least one in four native speakers of Hungarian lives outside of the Hungarian Republic. Following the dissolution of the multilingual Austro-Hungarian Empire and the Peace Treaty of Trianon in 1920, Hungary lost approximately two-thirds of its territory and population to Czechoslovakia, Romania, Yugoslavia, and Austria. Overnight, millions of ethnic Hungarians became citizens of another country. Inside the country, according to the last census, Hungarian is the mother tongue of all but 1.5 percent of the total population of ten million.

Regarding the Hungarian national minorities in the now seven neighboring states, the considerable decrease in their numbers in a single decade is demonstrated in Table 1.

75

Minority Language in Today’s Global Society

Decrease (1991 =

Hungarians by Nationality in

1991

2001

Slovakia

567,296

520,528

– 8.2%

156,600

– 4%

163,111

Ukraine (Subcarpathia)

100%)

(in 1989) 1,624,959

1,434,377

(in 1992)

(in 2002)

Serbia (Vojvodina)

339,491

290,207

– 15.5%

Croatia

22,355

16,595

– 25.8%

Slovenia

8,053

6,243

– 22.5%

in Burgenland, Austria

4,973

4,704

– 5.5%

in Oberwart/Felsöör

1,514

1,044

– 31%

in Austria

33,459

40,583

+ 21.29%

Romania

– 11.73%

Hungarians by Umgangssprache1

Table 1: Hungarian national minorities in the neighboring countries in 1991 and 2001 (Gyurgyík and Sebök 2003).

Such loss of the indigenous Hungarian speakers to neighboring states is not a new phenomenon. According to Tóth (2007), Hungarians in the successor states decreased from 3 million to 2.4 million between 1921 and 2001, but their losses vis-à-vis the dominant nations in percentages is even greater (Table 2).

1921 Number of Hungarians

Percent

2001 Number of Hungarians

Percent

Slovakia

650,597

21.68

520,528

9.67

Romania

1,423,459

9.96

1,431,807

6.60

Serbia (Vojvodina)

371,006

24.2

290,207

14.3

111,052

18.1

151,516

12.1

Ukraine (Subcarpathia)

Table 2: Changes in the numbers and percentages of Hungarians in four neighboring states in eighty years.

Since the end of WWI, most of Hungary’s neighboring states have exercised linguistic policies towards their Hungarian minorities. So far as can be judged 76

Standardizing Hungarian and its Educational Consequences

today, the fact that Hungary, Slovakia, and Slovenia became member states of the European Union in 2004, followed by Romania in 2007, has had hardly any impact on the linguicist policies of these countries.2 Educational Consequences of Standardization for Monolingual Hungarians in Hungary Hungarian standard language ideology has had dramatic consequences, as can been seen in the Hungarian National Sociolinguistic Survey (Cseresnyési 2005; Kontra 2006). In May 1988, during the fall of communism in Hungary, the author jointly conducted a country-wide sociolinguistic survey with a random stratified sample of 832 adult speakers. One of the research questions was, “What percentage of the entire adult population of Hungary is ‘targeted’ by language cultivators if, by definition, those who speak the codified standard variety are not targeted?”

To answer this, a “Hungarian linguistic hurdle race” was set up, in which each hurdle was a linguistic variable, and respondents who opt for a nonstandard variant were eliminated from the race. On the basis of the results for ten grammaticality judgments, it was revealed that only 8 percent of the sample (sixty-four out of 832 respondents) was able to judge the test sentences according to the codified standard Hungarian. In other words, the correctness judgments of 92 percent of the adult population of Hungary differ from those prescribed by the language cultivators and required by schoolteachers. The results showed that Hungarian language cultivators promulgate a set of rules to which only 8 percent of the population adheres, even when they are on their best linguistic behavior, as they are when answering questions on linguistic correctness posed by a social scientist.

If the same linguistic hurdle race is used for the oral sentence-completion data, a similar picture is seen, but the loss of respondents is on a smaller scale.

When all seven sentences were completed in accordance with codified standard Hungarian, 290 respondents (or 34.8 percent of the representative sample) were left. That is to say, Hungarian language cultivators (and schoolteachers) “target” the speechways of two-thirds of the country’s adult population. Advocates of standard Hungarian have many millions of unruly Hungarians in predominantly monolingual Hungary to tame.

Some of the variables in this study are characterized by the following: 1. They have badly stigmatized variants.

2. These variants obey the normal (non-prescriptive) rules of Hungarian.

3. It is difficult to learn their standard variants in school or later.

4. Their use requires constant monitoring of one’s speech.

77

Minority Language in Today’s Global Society

5. Educational mobility of speakers eliminates use of the stigmatized variants only to a small extent.

Based on the above, it can be said that linguistic hierarchization is most successful (linguicism is sustainable) in the following circumstances: 1. When prescriptive norms support prestige-based correctness (i.e. the usage of the social elite).

2. When it is difficult, if not impossible, for speakers of non-standard varieties to learn the standard variety in school or later.

The fight for those prescriptive rules that are always violated makes the job of language guardians profitable and that of teachers needed indefinitely.

Educational Consequences of Standardization for Bilingual Minority Hungarians The contact varieties of Hungarian in neighboring countries have been diverging from the Hungarian spoken in Hungary since 1920. The Sociolinguistics of Hungarian Outside Hungary project conducted in 1996 (Kontra 2005; Fenyvesi 2005) revealed a number of differences in vocabulary, grammar, and pragmatics. Three illustrative examples follow.

The first is a case of lexical divergence. Hungarians in Hungary prefer a synthetic construction, of the phrase tag-díj (member-fee), but minority Hungarians prefer a contact-induced analytic construction, tag-ság-i díj (where a derivative suffix deriving a noun [ság] and another one deriving an adjective [i] are added to the first noun [tag]). Table 3 shows that the distribution of the two variants in Hungary and abroad is significantly different. (Respondents had to choose the more natural sentence between: (1) Befizetted már az idei tagsági díjat?, and (2) Befizetted már az idei tagdíjat? “Have you paid this year’s membership fee yet?”).

Count

Abroad

Hungary

Total

tagsági díjat

502

30

532

Contact Hungarian

68.9

28.6

63.8

tagdíjat

227

75

302

Standard Hungarian

31.1

71.4

36.2

Column Percent

78

Standardizing Hungarian and its Educational Consequences

Total

729

105

834

100.0

100.0

100.0

x2 = 64.500 (df=1) p < .001 Number of missing observations: 12

Table 3: Judging an analytic versus synthetic construction by Hungarians in Hungary and in the neighboring countries.

Second, one of the grammatical differences between metropolitan Hungarian and minority Hungarian varieties concerns number agreement. In standard (metropolitan) Hungarian, the verb-governed adjectival complements of plural subjects or objects may be in either singular or plural form, but the singular form is usually regarded as the primary variant. However, in Eastern Slavic languages, such as Ukrainian and Russian, plural agreement is obligatory in this case. Figure 1 demonstrates the results of a written task in which respondents had to choose the variant that best fits a test sentence with a gap. The sentence was A képviselök az okokat ___ tartották (The representatives regarded the reasons as [serious]). As can be seen, the rate of the non-standard plural agreement was significantly lower in Hungary than in Subcarpathia, Ukraine: thirty-two respondents (29.9 percent) versus seventy-eight respondents (54.2 percent).

Figure 1: Subcarpathia (Ukraine) Hungarians’ versus Hungary Hungarians’ responses to a written number agreement task (Csernicskó 2005, 125).

Finally, one pragmatic difference between Hungary Hungarian and the minority Hungarian variety used in Slovakia concerns answering the telephone.

When a caller says “I’d like to talk to so and so” and the person in question an79

Minority Language in Today’s Global Society

swers the phone, the answer in Hungary is XY vagyok “I am so and so.” However, in Slovakia, Hungarians usually say XY a telefonnál “so and so at the phone,” in accordance with the Slovak answer Pri telefóne (Lanstyák and Szabómihály 2005, 84).

Needless to say, all contact varieties of Hungarian abound in loanwords, loanforms, calques, semantic loans, phonetic/phonological, morphological, and syntactic borrowing. These are often badly stigmatized by Hungarians in Hungary.

When minority Hungarians use words or expressions borrowed from the majority languages Slovak, Ukrainian, Romanian, Serbian etc., monolingual Hungarians in/ from Hungary often make remarks on their “corrupt” Hungarian. This enhances their linguistic insecurity, which is already considerable, due to the omnipresent Hungarian language ideology of purism.

An important consequence of the forced minority bilingualism of Hungarians in the neighboring countries (one that is rarely discussed, let alone investigated in sociolinguistics) is what Lanstyák (1994) calls “language lapses” and “language gaps.” The former denotes cases when a speaker is temporarily unable to recall a word or a grammatical structure with which he or she is otherwise familiar. By the latter, Lanstyák means cases when a required word or structure is not part of the speaker’s linguistic system at all. These phenomena contribute a great deal to bilingual Hungarians’ linguistic insecurity and may lead to register attrition. For instance, Hungarians in Romania often find it hard or impossible to write an official letter in Hungarian since they have hardly any opportunity to write in their mother tongue. Language gaps have also become evident recently to Hungarian school teachers in Slovakia, who find it difficult to write class registers and school reports in Hungarian now that it has become legally possible. Earlier this was not a problem because in Czechoslovak times whatever Hungarian was used in school documents was officially translated from Slovak and digressions were not allowed, even if the translations smacked of calquing. What Lanstyák has called the reader’s attention to is that extensive research into lapses and gaps is an important prerequisite for what Szilágyi (2008) calls “linguistic rehabilitation” for minority Hungarians, that is language planning efforts to stop and reverse the effects of register attrition.

As is well known, the medium of instruction in education has far-reaching effects on language maintenance or shift. Attitudes towards the minority and majority language can often correlate significantly with the medium of instruction, as is shown in a recent paper by Molnár (2009, 443), who studied 576 adult Hungarians in Subcarpathia, Ukraine. Of those who studied in a school with Hungarian as the medium of instruction, 86 percent regarded Hungarian as more beautiful than Ukrainian, but only 43 percent of those who studied in Ukrainian- or Russianmedium schools felt so.

80

Standardizing Hungarian and its Educational Consequences

The medium of instruction also has significant linguistic effects. Lanstyák and Szabómihály (1996) have claimed that there is an ongoing spontaneous standardization of Hungarian in Slovakia. Lanstyák (1994) has made an empirically and theoretically well-grounded proposal to view Hungarian in Slovakia and in Hungary as being in diglossia (see Fenyvesi 1995), and Lanstyák (1995) has demonstrated that Hungarian is a pluricentric language, with its dominant center in Hungary, and at least four other important centers in Slovakia, Ukraine, Romania, and the former Yugoslavia. Lanstyák and Szabómihály (1996, 128) claim that, “Schools with Hungarian as the language of instruction counteract divergences typical of bilingual speech communities.” The important role of the language of instruction has been amply demonstrated by Lanstyák and Szabómihály (1997).

Figure 2, based on data in Lanstyák and Szabómihály (1997, 90–91), demonstrates significant differences between high schoolers in Hungary, high schoolers in Slovakia who go to Hungarian-language schools, and high schoolers who go to Slovak-language schools (N = 798). Informants had to chose the more natural of the two sentences Találkoztam Hedviggel, s (i) megkértem 0 or (ii) megkértem öt, hogy vegyen nekem egy kiflit (I met Hedwig and asked her to buy me a croissant). Nearly twice as many informants who attend Slovak-language schools chose the contactinduced form with the overt object öt “her” as informants who attend Hungarianlanguage schools.

Figure 2: Choosing the more natural sentence with pro-drop (megkértem) or with contact-induced overt object (megkértem öt) by three groups of Hungarian high schoolers, N = 798 (Lanstyák and Szabómihály 1997, 90–91).

81

Minority Language in Today’s Global Society

Divergence between metropolitan Hungarian and minority varieties is also evident in the language used by teachers in school administration and the technical terms used by teachers and students alike. A few random examples follow: tanító in Hungary means “teacher of 6- to 10-year-olds,” but in Slovakia it means “teacher of 6- to 18-year olds.” Általános iskola, defined as “general school for 6- to 14-year-olds” in Hungary is alapiskola “basic school,” calqued from Slovak, in Slovakia. In school mathematics, what is tizedes tört “decimal fraction” in Hungary is tizedes szám “decimal number” in Slovakia. What is tömeg “mass” in Hungary is súly “weight” in Slovakia due to the Slovak word hmotnost’. When a Hungarian child in Hungary kiradíroz valamit “rubs something out,” a Hungarian pupil in Slovakia uses kigumizik valamit, which sounds understandable but quite strange to a metropolitan Hungarian.

Many of these differences are the results of textbooks and documents poorly translated from the dominant or majority languages. In the worst cases, like in Slovakia today, the textbooks used in Hungarian-medium schools must be translated from Slovak. Such translations are “justified” by the majority educational authorities as reasonable control of the contents of the textbooks. All Slovak citizens must use the same textbooks and no minority language textbooks are allowed unless they are translated from Slovak. Because the translations are hastily made and extremely poor, the textbooks are a source of maintaining and creating divergences. When school-leaving or university entrance exams are hastily and badly mistranslated, as is usual in Subcarpathia, Ukraine, the dominant nation’s school authorities use the exams to discriminate against minorities.

Clearly, one strong factor that works against the standardization of minority Hungarians’ language use in education is the dominant nations’ requirement that the minorities use translated teaching materials and educational terminology. One might naively think that if only the minorities could use textbooks and other materials imported from Hungary, their standardization problems would be solved or at least greatly reduced. It is known from experience that this is not so.

For instance, when in the early 1990s large amounts of schoolbooks were exported from Hungary to Subcarpathia, Ukraine—with many primers among them—the linguistic and cultural differences between Hungarians on the two sides of the Hungarian–Ukrainian border rendered the books nearly useless. For instance, one of the primers introduces pictures to teach speech sounds and later letters, e.g. the picture of a duck, kacsa in Hungarian, is used to introduce the sound k. But when the book uses the picture of a belt to introduce the sound ö (a mid-front rounded vowel) as used in the word öv in Hungary, the Subcarpathian Hungarian school kids are in a hopeless situation because for them the name of the object is szíj (pronounced with a voiceless dental fricative), a perfectly good Hungarian synonym of 82

Standardizing Hungarian and its Educational Consequences

öv, which is the only word known and used beyond the border. The way out of this predicament would be to commission one teacher in Hungary and one in Subcarpathia, Ukraine to jointly write a textbook. Such a book, neither (mis)translated nor exported from Hungary, could cater to the linguistic and cultural needs of the minority pupils and could also pave the way for standardization of the minority variety of the language.

Corpus Planning For the last decade or so, Hungarian linguists in neighboring countries have been intensively networking with the aim of corpus planning, which would increase the acceptance of the differences between Hungarian in Hungary and the contact dialects in the neighboring countries. The first result of their endeavors is seen in the revised edition of the Magyar értelmez kéziszótár (Concise Hungarian Explanatory Dictionary), published under the aegis of the Hungarian Academy in 2003, which lists a few hundred words and word meanings used only in the neighboring countries. This is an important first step in transforming dictionaries, grammars, and good usage books from those of Hungarian used in Hungary to those of all Hungarians in the Carpathian Basin. The aim of these endeavors is not the elimination of loanwords and the propagation of purism, but the spreading of common Hungarian words and expressions for all Hungarians, on all sides of the Hungarian border.

Conclusions and Suggestions In a highly illuminating study, Myhill (2004) shows that a great many sociolinguists have been victims of unintentionally ethnocentric models of prescriptivism and its social consequences. We tend to assume that prescriptivism necessarily reinforces social inequalities. However, there are languages where this is not the case. For instance, Myhill (2004, 398) has observed that “ordinary users” of Hebrew “express very little in the way of hostility towards prescriptivism,” whereas “there are groups of ‘ordinary’ English speakers, for example among speakers of Black English, who regard the imposition of prescriptive norms as oppressive.” In cases like Hebrew, the correctness of a linguistic form is determined by factors that are independent of the social status of the people who use it, hence prescriptivism causes little social damage, and it is not discriminatory.

Myhill distinguishes three distinct understandings of the notion “correctness,” which include:

83

Minority Language in Today’s Global Society

1. “Textual correctness,” which is based on the written form of valued texts in the language, e.g. the Bible and Mishna in Hebrew or the Koran in Arabic 2. “Prestige-based correctness,” which is based on the usage of the representatives of the elite whose behavior is generally regarded as the model for society 3. “Prescriptive correctness,” which is determined by some recognized body of authorities; such recognition can be official as in France or Hungary, or informal as in England Myhill calls these “correctness” parameters and shows that there are cases in which they are not necessarily aligned together. In most European societies, people are used to situations in which prestige-based correctness supports textual and prescriptive correctness. However, in a number of languages (such as Hebrew, Arabic, Icelandic, or Sinhala) the “standard” or “correct” variety is not based on the everyday language of the social elite, but rather on a body of authoritative texts (the Bible, the Koran, etc). In these languages and societies, “correctness” is not generally related to social class.3 Myhill (2004, 396) makes an astonishing statement: “There are a number of cases in which the form generally associated with higher-status speakers is in fact the prescriptively ‘incorrect’ one, a situation which is by definition impossible in a language like English.” English and Hebrew’s prescriptivism are equally unscientific, “but only English prescriptivism can also be considered to be discriminatory because only English prescriptivism is based upon following the usage of the highest-status speakers” (2004, 398). After analyzing a number of languages and their societies (e.g. Arabic, Greek, and Norwegian), Myhill (2004, 413) comes to the following generalization: It is only prestige-based “correctness” which is inherently discriminatory; prescriptive “correctness” is only discriminatory if it is an imitation of prestige-based correctness, while textual “correctness” is only discriminatory if the model texts follow norms of prescriptive “correctness” which have been devised as an imitation of prestige-based “correctness” (in other words, if the ultimate source is prestige-based “correctness”). Prescriptive “correctness” and textual “correctness” are not in themselves inherently problematic; they only become problematic if they imitate prestige-based “correctness,” thereby officially ratifying societal prejudice.

In a recent paper on the reasons for dialect maintenance in Norway, Jahr (2008) quotes the Norwegian School Act of 1998 (his translation), “For oral language in the classroom, pupils and teaching staff decide for themselves which spo84

Standardizing Hungarian and its Educational Consequences

ken variety [of Norwegian] they will use. The teaching staff and school managers, in their own choice of vocabulary and expressions, shall also take into consideration as much as possible the spoken variety [i.e. the dialect] of the pupils.” Briefly, there are two national standard varieties of Norwegian (Nynorsk and Bokmål) and neither may be preferred or taught at the cost of the other in school. The sociolinguistic constellation of Norwegian is very different form that of Hungarian, French, English, German, Russian, etc., in as much as Norwegian school teachers have no right to promote one standard variety at the cost of all other varieties. They have no right to stigmatize pupils for their dialect.

When standardization occurs with prescriptive correctness supporting prestigebased correctness, as in Hungarian or English, social discrimination of the nonstandard speakers is inevitable. Bilingual speakers of contact dialects will inevitably speak a different variety of their mother tongue than monolingual majority speakers of the same language. If standardization of a majority language X and minority varieties of X is the goal, purism must be eliminated as much as possible (for it increases the linguistic insecurity of minority speakers, and hence pushes them towards language shift), and status and corpus planning should be carried out to increase the acceptance of the differences between the majority variety and the minority ones.

The dangers of bilingual minorities pursuing monolingual standards are great but they are often ignored. The dangers of linguistic segregation of minorities are also great: if they are not high-level bilinguals, their insufficient knowledge of the majority language will aggravate their socially oppressed position. One of the many forms of linguistic oppression is the denial by the state of the minority’s right to learn a second language (the state language) as a second language. When dominant nations provide “educational equity for all” through the medium of the state language (as do all the nation states in Central Europe), they simply support the practice of linguistic oppression with false arguments.

Notes 1. In Austria, the census uses Umgangssprache, the language used every day with family, relatives, and friends (rather than mother tongue). For Burgenland and Oberwart, the quoted figures not only show the number of Austrian citizens, but, they also show the combined numbers for citizens and foreigners.

2. For a recent discussion of Hungarian as a minority language see Gal (2008).

3. One might ask whether it is not the case that higher social classes have better access to the authoritative texts (because they have better access to education), so there would be an indirect relationship between this type of norm and social class.

Myhill (personal communication) regards this as a relatively small problem in He85

Minority Language in Today’s Global Society

brew, but a significant one in Arabic. He does not think unequal access to education has a great effect on pronunciation or verb conjugations in spoken language, but that it does affect vocabulary usage in writing. Myhill views this as a separate phenomenon from the nature of the prescriptive norm itself because unequal access to education will always cause inequality.

References Baugh, John. 1999. Out of the Mouths of Slaves: African American Language and Educational Malpractice. Austin, TX: University of Texas Press.

Cseresnyési, László. 2003. Review of Miklós Kontra, ed., Nyelv és társadalom a rendszerváltáskori Magyarországon (Language and Society in Hungary at the Fall of Communism). Journal of Sociolinguistics 9 (Budapest: Osiris Kiadó, 2003.): 307–313.

Csernicskó, István. 2005. “Hungarian in Ukraine.” In Hungarian Language Contact Outside Hungary: Studies on Hungarian as a Minority Language, edited

by Anna Fenyvesi, 89–131. Amsterdam, PA: John Benjamins Publishing Company.

Fenyvesi, Anna. 1995. “Hungarian Diglossia in Slovakia: A New Linguistic Approach.” Budapest Review of Books 5(2): 37–39.

———, ed. 2005. Hungarian Language Contact Outside Hungary: Studies on Hungarian as a Minority Language. Amsterdam, PA: John Benjamins Publishing Company.

Gal, Susan. 2008. “Hungarian as a Minority Language.” In Multilingual Europe: Facts and Policies, edited by Guus Extra and Durk Gorter, 207–232. Berlin, NY: Mouton de Gruyter.

Gyurgyík, László and László Sebök. 2003. Népszámlálási körkép Közép-Európából 1989–2002 (Census Panorama of Central Europe 1989–2002). Budapest: Teleki László Alapítvány.

Jahr, Ernst Håkon. 2008. “On the Reasons for Dialect Maintenance in Norway.”

Sociolinguistica 22: 157–170.

Kiss, Jenö. 2001. “Az alkalmazott dialektológia: a nyelvjárások és az anyanyelvi oktatás” (Applied Dialectology: Dialects and Mother Tongue Education). In Magyar dialektológia, edited by Jenö Kiss 145–156. Budapest: Osiris Kiadó.

Kontra, Miklós. 2005. “Contextualizing the Sociolinguistics of Hungarian Outside Hungary Project.” In Hungarian Language Contact Outside Hungary: Studies on Hungarian as a Minority Language, edited by Anna Fenyvesi, 29–45.

Amsterdam, PA: John Benjamins Publishing Company.

———. 2006. “Sustainable Linguicism.” In Language Variation-European Perspec86

Standardizing Hungarian and its Educational Consequences

tives, edited by Frans Hinskens, 97–126. Amsterdam, PA: John Benjamins..

Lanstyák, István. 1994. “A magyar–magyar diglosszia nehány kérdéséröl” (On Questions of Hungarian–Hungarian Diglossia). Kétnyelvüség 1: 17–28.

———. 1995. “A magyar nyelv központjai” (Hungarian as a Pluricentric Language).

Magyar Tudomány 10: 1170–1185.

Lanstyák, István and Gizella Szabómihály. 1996. “Contact Varieties of Hungarian in Slovakia: A Contribution to Their Description.” International Journal of the Sociology of Language 120: 111–130.

———. 1997. Magyar nyelvhasználat – iskola – kétnyelvüség (Hungarian Language Use, Schools, and Bilingualism). Pozsony: Kalligram.

———. 2005. “Hungarian in Slovakia.” In Hungarian Language Contact Outside Hungary: Studies on Hungarian as a Minority Language, edited by Anna Fenyvesi, 47–88. Amsterdam, PA: John Benjamins Publishing Company.

Lörincze, Lajos. 1980. Emberközpontú nyelvmüvelés (Language Cultivation with a Human Face). Budapest: Magvetö Kiadó.

Magyar értelmezö kéziszótár (Concise Hungarian Explanatory Dictionary). 2003.

Második, átdolgozott kiadás. Budapest: Akadémiai Kiadó.

Molnár, Anita. “Tannyelv, nemzeti identitás és a nyelvek presztízse – egy Kárpátalján végzett kutatás margójára” (Medium of Instruction, National Identity and the Prestige of Languages in Subcarpathia, Ukraine). In Nyelvideológiák, attitüdök és sztereotípiák, edited by Borbély, Anna, Ildikó Kremmer Vancˇoné and Helga Hattyár, 439–446. Budapest: Tinta Könyvkiadó.

Myhill, John. 2004. “A Parameterized View of the Concept of ‘Correctness.’” Multilingua 23: 389–416.

Paget, John. 1850/1971. Hungary and Transylvania, Volumes I and II, Reprint. NY: Arno Press and The New York Times.

Papp, István. 1935. A magyar nyelvtan nevelöereje (The Educational Strength of Hungarian Grammar). Budapest: Királyi Magyar Egyetemi Nyomda. 1935.

Sherwood, Peter. 1996. “‘A Nation May Be Said to Live in its Language’: Some Socio-historical Perspectives on Attitudes to Hungarian.” In The Literature of Nationalism: Essays on East European Identity, edited by Robert B. Pynsent, 27–39. London: School of Slavonic and East European Studies, University of London.

Skutnabb-Kangas, Tove. 1988. “Multilingualism and the Education of Minority Children.” In Minority Education: From Shame to Struggle, edited by Tove Skutnabb-Kangas and Jim Cummins, 9–44. Clevedon, UK, PA: Multilingual Matters.

Szilágyi, N. Sándor. 2008. “A magyar nyelv a Magyarországgal szomszédos országokban” (Hungarian in Hungary’s Neighboring Countries). In Ér87

Minority Language in Today’s Global Society

tékek, dimenziók a magyarságkutatásban, edited by Csilla Fedinec, 105–117.

Budapest: Magyar Tudományos Akadémia Magyar Tudományosság Külföldön Elnöki Bizottság. Tóth, Pál Péter. 2007. A nemzetközi vándorlás szerepe a kárpát-medencei magyar népességfejlödésben (The Role of International Migration in the Demographic Changes of Hungarians in the Carpathian Basin). PhD Diss., Hungarian Academy of Sciences, Budapest.

Wiley, Terence G. 1996. “Language Planning and Policy.” In Sociolinguistics and Language Teaching, edited by Sandra Lee McKay and Nancy H. Hornberger. 103–147. Cambridge: Cambridge University Press.

88

ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཚད་ལྡན་བཟོ་བ་དང་དེའི་སློབ་གསོའ ་ི མཇུག་འབྲས། Miklós Kontra University of Szeged ནང་དོན་ཉིང་བསྡུས།

གླེང་གཞི།

དཔྱད་རྩོམ་འདིར་ཧང་གྷ་རི༼སྐད་འདི་སྤྱོད་མཁན་ས་ཡ་ ༡༠ ཙམ་ཡོད་པ་དེའི་མང་ཆེ་བ་ནི་སྐད་ གཅིག་སྨྲ་བ་ཡིན།༽དང་། དེ་བཞིན་ད་ལྟའི་ཁྱིམ་མཚེས་རྒྱལ་ཁབ་བདུན་སྟེ། སི་ལོ་ལྦ་ཁི་ཡ། ཡུ་ཀི་རེན། རཱོ་མ་ནི་ཡ།སེར་བྷེ་ཡ། ཁི་རོ་ཞི་ཡ། སི་ལོ་ལྦེ་ནི་ཡ། ཨོ་སི་ཋོ་རི་ཡ་བཅས་ ཧང་གྷ་རིའི་ཡུལ་སྐད་སྤྱོད་ མཁན་ས་ཡ་གསུམ་ཡོད་པ་དེའི་མང་ཆེ་བ་སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་སྐོར་ཞིབ་འཇུག་བྱས་ཡོད། ཐོག་མར་ ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཚད་ལྡན་བཟོ་བའི་སྐོར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་དང་ལྷན་དུ་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཀྱི་ལྟ་གྲུབ་ཀྱི་སྙིང་ དོན་༼གདོན་གྱི་ཆོ་འཕྲུལ་ལས་སྐད་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་པ་སྟེ། ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཀྱི་ཚད་ལྡན་དང་གཙང་ སེལ་རིང་ལུགས་ཤིག༽ཞུ་རྒྱུ་ཡིན།

ཧང་གྷ་རི་ཡི་སྐད་ཚད་ལྡན་དུ་བཟོ་བའི་ལྟ་གྲུབ་དེར་ཟློས་གར་ལྟ་བུའི་མཇུག་འབྲས་འགའ་བྱུང་ཡོད་དེ། སྐད་ཀྱི་འཛིན་ སྐྱོང་མཁན་དང་སློབ་གྲྭའི་དགེ་རྒན་དག་གིས་འགྲིག་ལམ་སྐོར་གཅིག་དམ་འཛིན་བྱས་ཡོད་པ་དེ་ལ་མཐའ་ན་རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་ དེའི་བྱ་སྤྱོད་བཟང་ཤོས་ཀྱི་སྐབས་སུ་ཡང་། ཧང་གྷ་རིའི་མི་འབོར་བརྒྱ་ཆ་༨ཙམ་ལས་བརྩི་སྲུང་བྱས་མེད། སྐད་བརྡའི་གྲལ་རིམ་ བཟོས་ཡོད་པ་དེ་ལ་གྲུབ་འབྲས་བཟང་ཤས་ཐོབ་དུས་ནི་༼ཀ༽བཀའ་སྐུལ་རང་བཞིན་གྱི་འགྲིག་ལམ་དེ་ཚོས་སྤྱི་ཚོགས་ནང་གི་ མི་ཕུལ་བྱུང་ཅན་ཚོས་བཀོལ་སྤྱོད་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱས་པའི་སྐབས་དང་། ༼ཁ༽སྐད་ཚད་ལྡན་སྨྲ་མཁན་མིན་པ་དག་གིས་སློབ་ གྲྭའམ་ཡང་ན་དེའི་ཕྱིས་སུ་ཚད་ལྡན་ཅན་གྱི་སྐད་སློབ་མི་སྲིད་པ་མིན་ནའང་སློབ་དཀའ་བ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་པའི་སྐབས་སུ་ཡིན་པ་ སྟོན་ཡོད། ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཚད་ལྡན་གྱི་ལྟ་གྲུབ་དེའི་སློབ་གསོའ ་ི མཇུག་འབྲས་ནི་སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ལ་དེ་ ལས་ཀྱང་ཧ་ཅང་ཚབས་ཆེ་བ་ཞིག་རེད། ཧང་གྷ་རིའི་ནང་སྤྱོད་པའི་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཚད་ལྡན་༼ཐ་སྙད། བརྡ་སྤྲོད་རྣམ་གཞག ཚིག་སྦྱོར་རིག་པ།༽ཡོང་བའི་འགྱུར་ལྡོག་དེ་ཚོ་ལ་ཧང་གྷ་རིའི་ནང་གི་མི་དམངས་དང་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་མཁན་གྱི་དགེ་རྒན་རང་ ཉིད་ཚོས་ངོ་ཚ་ཞིག་ལ་བརྩི་བཞིན་ཡོད། ཁོང་ཚོའི་སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་ལམ་སྲོལ་དེའི་མཇུག་འབྲས་གལ་ཆེ་བ་ཞིག་ནི་ལོང་ཤཱི་ ཀྱག་གིས་སྐད་ཀྱི་བར་སྟོང་ཞེས་བསྙད་པ་སྟེ​ེ།དགོས་མཁོ་ཡོད་པའི་མིང་ཚིག་ཅིག་གམ་སྐད་ཀྱི་སྒྲོམ་གཞི་ཞིག་སྨྲ་མཁན་གྱི་བརྡ་ སྤྲོད་ལམ་སྲོལ་དུ་རྩ་བ་ཉིད་ནས་མིན་པའི་གནས་ཚུལ་དག་གི་གོ་དོན་ཡིན།

སློབ་གསོའ་ི བརྒྱུད་ལམ་ལ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་སྐད་ཡིག་གིས་སྐད་བརྡའི་འཕེལ་རྒྱས་ཐད་ལ་ཐོན་པའི་ནུས་པ་དང་ལྷན་ཏུ་ ཧང་གྷ་རིའི་ནང་གི་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་དང་། དེ་བཞིན་ཁྱིམ་མཚེས་རྒྱལ་ཁབ་དག་གི་ནང་གི་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་གཉིས་བར་གྱི་ཁྱད་ པར་ཉུང་དུ་གཏོང་བའི་ཆེད་ཉེ་ཆར་སྐད་མཛོད་ཐད་ཀྱི་འཆར་འགོད་བཟོས་ནས་འབད་བརྩོན་བྱས་པའི་སྐོར་གླེང་སློང་བྱ་རྒྱུ་ ཡིན་ལ། མཐའ་མར་སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་དག་གིས་ཚད་ལྡན་ཅན་གྱི་སྐད་དེ་རྩོལ་སྒྲུབ་བྱེད་པའི་སྐབས་སུ་ འཕྲད་པའི་དཀའ་ངལ་ལ་གདོང་ལེན་བྱེད་ཕྱོགས་ཀྱི་བསམ་ཚུལ་དག་ངོ་སྤྲོད་བྱ་རྒྱུ་ཡིན།

89

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཚད་ལྡན་བཟོ་བའི་ལོ་རྒྱུས་སྙིང་བསྡུས་དང་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཡིག་ཐད་ཀྱི་ལྟ་གྲུབ་ཀྱི་སྙིང་དོན། འཛམ་གླིང་འཁྲུག་ཆེན་དང་པོའ་ི སྔོན་གྱི་ལོ་ངོ་སྟོང་ཕྲག་གཅིག་གི་རིང་ལ། ལོ་རྒྱུས་ཐོག་གི་ཧང་གྷ་རི་དེ་ནི་མི་རིགས་སྣ་ ཚོགས་དང་སྐད་སྣ་ཚོགས་ཅན་གྱི་མི་འབོར་ཆེན་པོ་ཌཱ་ནུ་བྷི་ཡན་ཞེས་པའི་གཤོངས་སའི་དབུས་ཚང་མར་ཁྱབ་ཡོད། ༡༩༨༤ལོར་ ཧེབ་སེ་བྷག་ཕོ་བྲང་གི་གོང་མ་ཇོ་སེ་ཕེབ་གཉིས་པ་ཡིས་བཀའ་རྒྱ་ཞིག་བཏང་བ་དེ་ཡིས་འཇར་མན་གྱི་སྐད་ནི་ཧང་གྷ་རིའི་ གཞུང་གི་འཛིན་སྐྱོང་སྐད་ཡིག་དུ་བཟོས་ཏེ། དེ་བར་དུ་གཞུང་དོན་དུ་སྤྱོད་བཞིན་པའི་ལཱ་ཏིན་སྐད་དེའི་ཚབ་བྱེད་རྒྱུའི་ཐབས་ ཤེས་བྱས་པ་རེད། ཐབས་ཤེས་འདིས་༡༨༤༤་ལོར་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཡིག་དེ་རྒྱལ་ཁབ་དེའི་གཞུང་འབྲེལ་སྐད་ཡིག་དུ་ཆགས་ པ་དང་། ཧང་གྷ་རིའི་རྩོམ་ཡིག་སྐྱར་གསོ་དང་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཡིག་དེ་སྲིད་གཞུང་དང་། ཁྲིམས་ཁང་། སློབ་གྲྭ་དག་དུ་གཞུང་ འབྲེལ་སྐད་ཡིག་བཟོ་ཆེད་ཀྱི་ལས་འགུལ་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་ཡོད། ཧང་གྷ་རིར་བསྐྱོད་པའི་དབྱིན་ཇ་ིམི་ཞིག་གི་ཉེ་རབས་ཀྱི་ སྙན་ཐོ་ཞིག་གི་ནང་འདི་ལྟར་བྲིས་ཡོད།

ཧང་གྷ་རི་འཇར་མར་ཅན་དུ་བསྒྱུར་བའི་ལམ་སྲོལ་དེ་ཧ་ཅང་ཡུན་རིང་བ་དང་ནུས་ཤུགས་ཆེན་པོ་བསྟུད་མར་ཐོན་ཡོད་པ་ དང་གྲུབ་འབྲས་ཆེན་པོ་ཐོབ་ཡོད་པ་ནི་ཐ་ན་མཐོ་རིམ་སྐུ་དྲག་ཚོའི་ནང་ཁུལ་དུ་མི་རིགས་ཀྱི་བསམ་བློ་དེ་ཚད་མཐོ་བ་ཞིག་གི་ བར་དུ་གཏོར་བཅོམ་བྱེད་པ་ལ་སླེབས་ཡོད་ཅིང་། ཁོང་ཚོའི་མང་ཆེ་བ་ནི་༼རྨ་རྒྱར་རམ་ཡང་ན་ཧང་གྷ་རིའི་༽སྐད་ལ་རྨོངས་པ་ ཡིན་ཞིང་ཁ་ཤས་ཤིག་གིས་ཧང་གྷ་རིའི་གནད་དོན་ཁག་ལ་དོ་སྣང་ཡེ་ནས་མི་བྱས།༼…༽དེའི་རྐྱེན་གྱིས་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་སྐྱར་ གསོ་བྱེད་རྒྱུ་ནི་ཆེས་ཐོག་མའི་དམིགས་ཡུལ་དུ་གྱུར། ༼…༽ ༼སྐུ་དྲག་ཨི་ཤི་ཊི་ཝན་༽ སེ་ཆེ་ནི་ཡིས་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་རྩོམ་ཡིག་ འགའ་སྐད་དེའི་ནང་བརྩམས་ཤིང་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་དུ་རྩོམ་ཡིག་བརྩམས་པ་ནི་དར་སྲོལ་ཞིག་དུ་ཆགས།སྐྱེ་བ་རྣམས་ཀྱི་ཁྲོད་དུ་ སྐད་དེ་ནི་ད་ཆར་མི་མང་འཛོམས་སའི་དགོང་ཟས་དང་ཆང་འཐུང་ས་དག་གི་ཁ་བརྡའི་སྐད་དུ་གྱུར་ལ། འཇར་མན་གྱི་སྐད་དུ་ བྱུང་བའི་གཏམ་བཤད་ལ་ཉན་པར་མི་བྱེད། ༼པེ་གྷེ་ཊ། ༡༨༧༠།༡༩༧༡ པོད་དང་པོ།༔ ༢༠༧-༢༠༨༽

ཧང་གྷ་རིའི་སྒྱུ་རྩལ་དང་ཚན་རིག་ཁང་ནི་༡༨༢༥ལོར་བཙུགས་ཤིང་། དེའི་དམིགས་ཡུལ་གཙོ་བོ་ནི་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་གོང་ འཕེལ་དང་སྲུང་སྐྱོབ་བྱ་རྒྱུ་དེ་རེད། དག་ཆའི་འགྲོ་ལུགས་གཏན་འཁེལ་བྱས་ཤིང་། ཚིག་མཛོད་དང་བརྡ་སྤྲོད་སྐོར་གྱི་དེབ་དཔེ་ སྐྲུན་བྱས་ཡོད། ༡༨༧༢ ལོར། “ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཡིག་སྲུང་སྐྱོབ་”ཞེས་པའི་དུས་དེབ་ཅིག་བཏོན་པ་དང་། བྱང་ཤར་གྱི་ཡུལ་སྐད་ ལ་གཞི་རྩ་བྱས་པའི་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཚད་ལྡན་ཞིག་མངོན་པར་གྱུར། བེད་སྤྱོད་བྱེད་སྟངས་ཀྱི་ལག་དེབ་དང་སློབ་དེབ་ཁག་གིས་ ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཚད་ལྡན་ཡོང་བ་ལ་ཕན་ཐོགས་བླ་མེད་བྱུང་ཡོད་ལ། དེ་དང་དུས་མཚུངས་སུ་ཚད་ལྡན་མིན་པའི་ཡུལ་སྐད་དག་ མཐོང་ཆུང་རུ་སོང་། ༡༩༣༥ ལོར་སྐད་བརྡ་རིག་པ་བ་ཨི་ཤི་ཏི་ཝན་པོབ་ཀྱིས་སློབ་གྲྭ་དག་གིས་སློབ་མ་ཚོའི་ཁ་སྐད་དག་ལ་ཅི་ ཞིག་བྱས་ཡོད་པ་འདི་འདྲའི་འགྲེལ་བརྗོད་རན་པོ་ཞིག་བྱས་འདུག

སློབ་གྲྭའི་ནང་བྱིས་པ་ཚོར་ཐོག་མར་ཡ་མཚན་ཞིག་བྱུང་ཡོད་པ་ནི་རང་ཁྱིམ་དུ་ཨ་མས་བསླབས་པའི་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་དེ། ཁོ་ཚོའི་ཕ་མ་དང་སྤུན་མཆེད། རྩེ་གྲོགས་ཚོས་བཤད་པ་རྣམས་མ་དག་པ་ཡིན་པ་དང་། དེ་ནི་ངོ་ཚ་དགོས་པའི་སྐད་རིགས་གཅིག་ ཡིན་པ་རེད། དེར་བརྟེན། ཁོ་ཚོས་རྩལ་སྤྲུགས་ཡོད་རྒུ་བཏོན་ནས་རང་གི་གྲོང་གསེབ་ཀྱི་ཁ་སྐད་བཙོག་པ་སྟེ། རང་གི་སློབ་གྲྭའི་ ཐོག་མའི་བདུན་ཕྲག་དག་གི་སྐབས་སུ་སེམས་ལ་དཀའ་ངལ་དང་དེ་བཞིན་ངོ་ཚ་ཕོག་འཇུག་མཁན་དེ་དག་མེད་པ་བཟོ་ཐབས་ བྱེད། ཕྱིས་སུ་ཁོ་ཚོ་ནར་སོན་པའི་སྐབས་སུ་ཁོ་ཚོས་བྱིས་པའི་སྐབས་ཀྱི་ཁ་སྐད་རྣམས་ཐོས་ཚེ་རང་ཉིད་བྱིས་པའི་དུས་ཀྱི་དྲན་ སྣང་ཡིད་མི་སྤྲོ་བ་རྣམས་བརྗེད་པར་བྱེད་སླད་ཁོ་ཚོས་སྐད་རིགས་དེ་ལ་བརྙས་སྨོད་བྱེད་པ་དང་ཞེན་པ་ལོག་གིན་རེད། སློབ་གྲྭའི་ དགེ་རྒན་ཚོས་བྱིས་པ་འདི་དག་ལ་སེམས་ཀྱི་དཀའ་ངལ་བཟོས་ཡོད་པ་ལ་བསམ་བློ་བཏང་མྱོང་ངམ། ༼ངས་པོབ་ཀྱི་རྩོམ་བསྒྱུར་ བ། ༡༩༣༥༔ ༡༦-༡༧༽ མི་ལོ་བཞི་བཅུ་ཞེ་ལྔའི་རྗེས་སུ་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཡིག་འཛིན་སྐྱོང་སྣེ་ཁྲིད་པ་ལོའུ་རིང་ཚེ་༼༡༩༨༠༔ ༢༡༡-༢༡༢༽ཡིས་ ཚད་ལྡན་སྐད་ཡིག་དང་ཁ་སྐད་བར་གྱི་གནད་དོན་སྐོར་མདོར་བསྟན་པ་ནི་འདི་ལྟ་སྟེ། ཚད་ལྡན་ཅན་ནི་ཡར་ཐོན་པའི་རིགས་ 90

ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཚད་ལྡན་བཟོ་བ་དང་དེའི་སློབ་གསོའ ་ི མཇུག་འབྲས།

གཅིག་ཏུ་བརྩིས་ཤིང་། ཁ་སྐད་རྣམས་ནི་འཆི་བཞིན་པ་དང་། བཤད་སྟངས་རྙིང་བ་དག་ནི་སློབ་གསོ་མེད་པའི་མི་སྣ་ཡིན་པ་ དང་། དེར་བརྟེན། ངེས་པར་དུ་ཚད་ལྡན་ཅན་དུ་བཟོ་དགོས་པ་མ་ཟད། ཁ་སྐད་མ་དག་པ་སྤྱོད་མཁན་རྣམས་ལ་བཙན་ཤེད་ཀྱིས་ རང་གི་ཁ་སྐད་གཡུག་སུ་བཅུག་ནས་“ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་དག་མ་”དེ་སློབ་ཏུ་འཇུག་དགོས། ༼…༽ ད་དུང་རང་གི་སློབ་མ་རྣམས་ ཀྱིས་ཁ་སྐད་ཀྱི་མིང་ཚིག་དང་སྒྲ་གདངས་རྣམས་ཞག་མ་གཅིག་ལ་བརྗེ་དགོས་པར་འདོད་མཁན་གྱི་ཨུ་ཚུགས་ཚ་བོའ ་ི དགེ་རྒན་ རྣམས་ཡོད། ༼…༽༢༠༠༡ ལོར་ཁ་སྐད་རིག་པ་བ་ཀཱི་ཤི་ ༼༢༠༠༡༔ ༡༤༧༽ ཡིས་བརྗོད་དོན་ལ། གལ་སྲིད་ང་ཚོས་འདྲ་མཉམ་གྱི་ གོ་སྐབས་དེ་གལ་ཆེན་པོར་འདོད་ཀྱིན་ཡོད་ན། སློབ་གྲྭ་དག་གི་ནང་དུ་ཁ་སྐད་ཀྱིས་རྐྱེན་བྱས་པའི་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་སྟེང་གི་ དབང་པོ་སྐྱོན་ཅན་རྣམས་སྣང་མེད་དུ་འཇོག་པ་ནི་འགྲོ་བ་མི་དང་ཆེད་ལས་ཀྱི་ཐོག་ནས་འགན་འཁུར་མེད་པའི་གནས་ཚུལ་ ལྷག་ཡོད་པ་རེད་ཅེས་བརྗོད། ཨ་རིའི་སློབ་གསོའ་ི སྐད་བརྡ་རིག་པ་བ་བྷག་༼༡༩༩༩༽གིས་དེ་འདྲའི་འགན་འཁུར་མེད་པའི་ སྤྱོད་པ་ནི་སློབ་གསོའ་ི ཆེད་ལས་ཀྱི་ལོག་སྤྱོད་ཅིག་རེད་ཅེས་བརྗོད། སྐད་ཀྱི་ལྟ་གྲུབ་ཀྱི་ཐད་ནས་འཛམ་གླིང་འཁྲུགས་ཆེན་དང་ པོའ་ི རྗེས་ཀྱི་ཧང་གྷ་རི་དང་དེའི་ཁྱིམ་མཚེས་རྒྱལ་ཁབ་རྣམས་མཱིལ་རོ་འེ་ཡིས་བརྗོད་པ་ལྟར་“སྐད་ཚད་ལྡན་གྱི་རིག་གཞུང་”ཞིག་ གི་ཁྲོད་གནས་ཡོད་ཅིང་། དེར་བརྒྱུད་ལམ་སྣ་ཚོགས་༼འབྲི་སྲོལ་དང་ཡི་གེའི་སློབ་གསོ་ཚུད་པ་༽ལ་བརྟེན་ནས་སྐད་ཚད་ལྡན་ ཅན་གྱི་མཐོ་རམས་གོ་གནས་དེ་མི་དམངས་ཀྱི་བསམ་བློའ ་ི ནང་གོ་རྟོགས་གསོན་པོར་ཉར་དུ་བཅུག་ཡོད་པ་དང་།“སྐད་ཆ་སྨྲ་བ་ པོ་རྣམས་ཀྱི་བསམ་བློའ་ི ནང་རྟག་པར་གསལ་བོ་དང་ཡང་དག་པ་མིན་ན་ཡང་ཤེས་བྱ་དེ་སློབ་སྟོན་ནན་ཏན་བྱེད་པ་དང་རྒྱུན་ སྐྱོང་བྱེད་པར་འདོད་མོས་ཡོད།

སྐད་ཡིག་འཛིན་སྐྱོང་བྱེད་མཁན་རྣམས་༼སྐད་བརྡའི་བཅའ་ཁྲིམས་སྲུང་སྐྱོབ་པ་རྣམས།༽ལ་ཧ་ལམ་ཚང་མས་གུས་བརྩི་ཆེན་པོ་ ཞུས་ཡོད།” ཁོ་ཚོ་ནི་ཚན་རིག་གི་ཐོག་ནས་དྭོགས་གཞི་ཅན་དང་ཉེ་ཆར་ནས་ཡིད་རྟོན་མི་རུང་བར་རྩིས་ཡོད་ན་ཡང་། ཁོ་ཚོ་ནི་ དབང་ཤུགས་ཆེ་བའི་སྐུལ་སློང་བ་ཡིན་པ་མ་ཟད། ཁོ་ཚོའི་ཁ་ཤས་ནི་ “སྐད་སྲུང་སྐྱོབ་བྱས་པར་བརྟེན་ནས་རྒྱལ་ཁབ་སྲུང་སྐྱོབ་ བྱེད་རྒྱུའི་”དགོས་དོན་ལ་བརྟེན་ནས་དར་རྒྱས་སུ་སོང་ཡོད།

ཧང་གྷ་རིར་ཆེས་ཡོངས་གྲགས་ཀྱི་གཏམ་བཤད་དཀྱུས་མ་ཞིག་ཡོད་པ་དེ་ནི་ Nyelvében él a nemzet སྟེ་ “རྒྱལ་ཁབ་གཅིག་ནི་རང་གི་སྐད་ཀྱི་ནང་དུ་འཚོ་གནས་བྱེད་བཞིན་ཡོད་ཞེས་བཤད་ཆོག་པ་རེད།” ༼ཤེར་ཝོ་ཌི་༡༩༩༦ལ་ལྟོས།༽ ཅེས་པ་དེ་རེད་ལ། དེ་ནི་དུས་རབས་བཅུ་དགུ་པའི་ནང་གི་གོང་མ་ ཧབ་སི་བྷག་ ༼ the Habsburgs ༽གི་སྐབས་དང་དུས་ རབས་ཉེར་གཅིག་པའི་འཛམ་གླིང་གཅིག་གྱུར་གྱི་སྐབས་གང་ལ་ཡིན་ཡང་། ཧ་ལམ་ཚང་མས་“ཧང་གྷ་རི་སྐད་དག་མ་”བཤད་ དགོས་པ་དང་། “སྐད་འདི་གསོད་པར་བྱེད་པའི་གདོན་དཔུང་ལས་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་དགོས་པའི་”གནད་འགག་ལྟར་བེད་སྤྱོད་ ཤུགས་ཆེར་བྱས་ཡོད། ཧང་གྷ་རིའི་མི་མང་ཆེ་བ་ལ་མཚོན་ན་“ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཀྱི་གནད་དོན་”དེ་ནི་ཀུན་སྤྱོད་ཀྱི་འགན་འཁྲི་ ཞིག་ཡིན་པ་དང་།དེའི་སྐོར་གྲོས་མོལ་བྱེད་མི་དགོས་ལ་།སྐྱོན་སེལ་གྱི་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་རྒྱུ་ནི་སྨོས་མེད་རེད། བླ་མེད་༼ über alles ༽ཀྱི་གཙང་སེལ་རིང་ལུགས་ནི་ལྟ་གྲུབ་འདིའི་ཆ་གཙོ་བོ་དེར་ཆགས་ཡོད་པ་རེད། གལ་སྲིད་ ང་ཚོས་པེ་གྷེ་ཊ་ཡིས་དུས་རབས་བཅུ་དགུའི་དཀྱིལ་མའི་ནང་གི་ཧང་གྷ་རི་བ་རྣམས་དང་ཁོ་ཚོའི་འཇར་མན་གྱི་སྐད་དང་ཧང་ གྷ་རིའི་སྐད་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཚུལ་གྱི་ཁྱད་ཆོས་རྣམས་སྤྱི་བསྡོམ་ཇི་ལྟར་བྱས་པ་དེ་ཕྱིར་དྲན་བྱས་པ་དང་། གལ་སྲིད་ང་ཚོས་འཇར་ མན་ནས་གཡར་ཡོང་བའི་ཐ་སྙད་དང་བརྗོད་སྟངས་གཡར་མ་རྣམས་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་དུ་སྤྱོད་པ་འགོག་པའི་འཐབ་འཛིང་དེ་ནི་ གོང་མ་ཧབ་སི་བྷག་སྐབས་ནས་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་སྟེང་གི་ཧང་གྷ་རིས་རང་བཙན་རྩོད་ལེན་བྱེད་པར་མཐོང་པ་ཡིན་ན། ཧང་གྷ་ རིའི་མི་རྣམས་ལ་“ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་གཙང་མ་”འདི་གལ་ཆེན་པོ་ཇི་ཙམ་ཡིན་པ་གོ་བ་ལེན་ཐུབ་པ་ཞིག་རེད། ཧང་གྷ་རིའི་“སྐད་ གཙང་མ་”ནི་ལོ་བརྒྱ་ཕྲག་གཉིས་ཉེ་བའི་ད་ཆའི་བར་དུ་ཧང་གྷ་རིའི་རྒྱལ་ཁབ་རང་བཙན་གྱི་མཚོན་རྟགས་གཙོ་བོ་ཞིག་ཏུ་བརྩི་ འཇོག་བྱས་ཡོད་པ་རེད། “ང་ཚོའི་ཕ་སྐད་ཀྱི་གནད་དོན་འདི་ནི་”མི་མང་པོས་ཤིན་ཏུ་གལ་འགངས་ཆེ་བའི་སྤྱི་དོན་ཞིག་ལ་ངོས་ འཛིན་བྱེད་བཞིན་ཡོད། ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཀྱི་ལྟ་གྲུབ་ཀྱི་གྲུབ་ཆ་གལ་ཆེ་བ་གཞན་ཞིག་ནི་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཚད་ལྡན་དེ། ཚང་མས་སྐད་ཆ་བཤད་

91

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

སའི་ཁོར་ཡུག་ཡོངས་རྫོགས་ནང་བཤད་དགོས་པ་དེ་རེད། ཡུལ་སྐད་རྣམས་ནི་རང་གི་ཁྱིམ་དུ་སྤྱོད་རུང་ཡང་གཞན་གང་དུའང་ བཤད་མི་རུང་བ་རེད། སྐད་ཚད་ལྡན་མིན་པའི་རིགས་སྨྲ་མཁན་རྣམས་ནི་དུས་རྟག་པར་དོ་སྣང་མེད་པ་དང་ལེ་ལོ་ཅན། ཡང་ན་ ཤེས་ཡོན་སློབ་པའི་ནུས་པ་མེད་མཁན་བཅས་ཀྱི་སྐྱོན་ཡོད་པ་ལྟར་མཐོང་ཆུང་བྱེད་ཅིང་། དེ་ཚོ་ལ་མཐོང་ཆུང་བྱེད་པ་དེ་མང་ ཚོགས་ཀྱི་ཁྲོད་དུ་རྒྱུན་དུ་རྒྱལ་གཅེས་ཅན་གྱི་བྱ་སྤྱོད་ཞིག་ཡིན་པར་ངོས་འཛིན་བྱེད་བཞིན་ཡོད།

ཧང་གྷ་རིའི་མི་ཁ་ཤས་ཀྱིས་ཧང་གྷ་རིའི་མི་གཞན་རྣམས་ལ་བརྙས་བཅོས་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཐད་ནས་དབྱེ་འབྱེད་མཐོང་ཆུང་ བྱེད་པ་དང་། དེ་ལ་དབྱེ་འབྱེད་མཐོང་ཆུང་མྱོང་མཁན་ཚུད་པའི་ཧ་ལམ་ཧང་གྷ་རིའི་མི་ཚང་མས་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱེད་ཅིང་། མཐོང་ ཆུང་མྱོང་མཁན་གྱི་མི་རྣམས་ནི་སྐད་བརྡ་བཙན་འཛུལ་རང་ལུགས་ཕོག་མཁན་དུ་གྱུར་ཅིང་། བཙན་འཛུལ་དེ་ནི་དབང་ཐང་ ལྡན་པའི་མི་ཚོས་དབང་འོག་དུ་ཚུད་ཡོད་པའི་མི་རྣམས་ཀྱི་ཕྱོགས་ནས་ད་ཡོད་ཀྱི་དབང་ཆའི་འབྲེལ་བ་དེ་ངོས་ལེན་བྱེད་ཆེད་ བཟོས་པ་རེད།༼ཝེ་ལི་༡༩༩༦༔༡༡༣༽ སི་ཀ་ཊི་ནེབ་ཀང་གྷ་སེའི་ ༼༡༩༨༨༔༡༣༽ ཚིག་ཅིག་སྤྱད་པ་ཡིན་ན། མི་དེ་ཚོ་ནི་སྐད་བརྡ་ དབྱེ་འབྱེད་རིང་ལུགས་ཞེས་པའི་འོག་གི་མནར་གཅོད་མྱོང་མཁན་དུ་གྱུར་ཡོད་ལ། དེ་ནི་སྐད་བརྡའི་རྨང་གཞི་ལ་བརྟེན་ནས་ མིའི ་སྡེ་ཁག་བར་ནས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དབྱེ་འབྱེད་མཐོང་ཆུང་བྱེད་པར་གོ་བ་རེད། དེང་གི་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་སྨྲ་མཁན།

དེང་སང་མ་མཐའ་ཡང་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་སྨྲ་མཁན་གྱི་བཞི་ཆ་གཅིག་ཧང་གྷ་རི་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཕྱི་རོལ་དུ་བསྡོད་ ཀྱིན་ཡོད། སྐད་སྣ་ཚོགས་ཅན་གྱི་ཨོ་སེ་ཊི་རོ་དང་ཧང་གྷ་རིའི་གོང་མའི་རྒྱལ་ཁབ་མཇུག་བསྡུས་པ་དང་། ༡༩༢༠ ལོའ ་ི ཊི་རེ་ནོན་ ཞི་བའི་གྲོས་མཐུན་གྱི་བཞག་པའི་མཇུག་དེར། ཧང་གྷ་རིའི་མི་འབོར་དང་ས་ཁྱོན་གྱི་སུམ་ཆ་གཉིས་ཙམ་ཞིག་ ཅེག་གོ་སི་ལོ་ཝ་ ཀི་ཡ་དང་། རཱོ་མ་ནི་ཡ། ཡུ་ཀོ་སི་ལཱ་ཝི་ཡ།ཨོ་སི་ཋོ་རི་ཡ་བཅས་ལ་ཤོར་པ་དང་། ཚན་མོ་གཅིག་གི་ནང་ཚུན་དུ་ཧང་གྷ་རིའི་མི་ རིགས་ས་ཡ་འགའ་ཞིག་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་གྱི་མི་སེར་དུ་གྱུར་པ་རེད། མི་འབོར་ཞིབ་བཤེར་མཐའ་མ་དེར་འཁོད་གསལ་ལྟར་ན། རྒྱལ་ཁབ་རང་གི་ནང་དུ་མི་འབོར་ས་ཡ་བཅུ་ཡི་ནང་གི་ བརྒྱ་ཆ་ ༡.༥ མ་ཚུད་པའི་མི་ཚང་མའི་ཕ་སྐད་རེད། ད་ལྟ་ཁྱིམ་མཚེས་རྒྱལ་ཁབ་ཁག་བདུན་གྱི་ནང་གི་ཧང་གྷ་རིའི་མི་རྒྱུད་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་རྣམས་ལ་ཆ་བཞག་ན། ལོ་ངོ་ བཅུ་ཕྲག་གཅིག་གི་ནང་ཚུན་གྲངས་ཀའི་ཐོག་ནས་ཤེས་གསལ་གྱིས་ཇེ་ཉུང་ལ་ཕྱིན་ཡོད་པ་དེ་རེའུ་མིག་དང་པོའི་ནང་བསྟན་ ཡོད།

92

ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཚད་ལྡན་བཟོ་བ་དང་དེའི་སློབ་གསོའ ་ི མཇུག་འབྲས། Decrease (1991 =

Hungarians by Nationality in

1991

2001

Slovakia

567,296

520,528

– 8.2%

156,600

– 4%

163,111

Ukraine (Subcarpathia)

100%)

(in 1989) 1,624,959

1,434,377

(in 1992)

(in 2002)

Serbia (Vojvodina)

339,491

290,207

– 15.5%

Croatia

22,355

16,595

– 25.8%

Slovenia

8,053

6,243

– 22.5%

in Burgenland, Austria

4,973

4,704

– 5.5%

in Oberwart/Felsöör

1,514

1,044

– 31%

in Austria

33,459

40,583

+ 21.29%

Romania

– 11.73%

Hungarians by Umgangssprache1

རེའུ་མིག་དང་པོ། ༡༩༩༡ལོ་དང་༢༠༠༡ལོར་སོ་སོའ ་ི ཁྱིམ་མཚེས་རྒྱལ་ཁབ་ཁག་ནང་གི་ཧང་གྷ་རིའི་མི་རྒྱུད་ཡིན་པའི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས། ༼ཡོང་ཁུངས་༢༠༠༣ གྱུ་གྱིག་དང་སེ་བྷོག་༽

ཁྱིམ་མཚེས་རྒྱལ་ཁབ་དག་གི་ནང་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་སྨྲ་བའི་ཡུལ་མིའི་གྲངས་ག་ཉུང་དུ་སོང་བ་ནི་གནས་ཚུལ་གསར་བ་ ཞིག་མིན་ཏེ། ཊོ་ཐི་༼༢༠༠༧༽ལྟར་ན། ༡༩༢༡ ནས་ ༢༠༠༡ བར་དུ་གོང་དུ་བརྗོད་པའི་རྒྱལ་ཁབ་དག་གི་ནང་དུ་ཧང་གྷ་རིའི་མི་ འབོར་ས་ཡ་༣ནས་༢.༤བར་ཆགས་ཡོད་མོད། མི་རིགས་གཙོ་བོ་ཁག་དང་བསྡུར་ཏེ་བལྟས་ན་ཁོང་ཚོའི་གྲངས་འབོར་ཆགས་པ་ནི་ དེ་ལས་ཀྱང་ཆེས་མང་བ་ཞིག་རེད། ༼རེའུ་མིག་ ༢༽ 1921 Number of Hungarians

Percent

2001 Number of Hungarians

Percent

Slovakia

650,597

21.68

520,528

9.67

Romania

1,423,459

9.96

1,431,807

6.60

Serbia (Vojvodina)

371,006

24.2

290,207

14.3

111,052

18.1

151,516

12.1

Ukraine (Subcarpathia)

རེའུ་མིག་༢པ། ལོ་ངོ་༨༠རིང་ལ་ཁྱིམ་མཚེས་རྒྱལ་ཁབ་བཞིའི་ནང་གི་ཧང་གྷ་རིའི་མི་རིགས་ཀྱི་གྲངས་འབོར་དང་བརྒྱ་ཆ་ལ་འགྱུར་བ་ཕྱིན་པ།

93

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

འཛམ་གླིང་དམག་ཆེན་གཉིས་པ་མཇུག་སྒྲིལ་བ་ནས་བཟུང་སྟེ་ཧང་གྷ་རིའི་ཁྱིམ་མཚེས་རྒྱལ་ཁབ་དག་གིས་རང་གི་ཧང་ གྷ་རིའི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་རྣམས་ལ་སྐད་བརྡ་དབྱེ་འབྱེད་ཀྱི་སྲིད་བྱུས་ལག་བསྟར་བྱས་ཡོད། ད་ལྟའི་བར་དུ་ཤེས་གསལ་ལ། ཧང་གྷ་རི་དང་སི་ལོ་ལྦ་ཁི་ཡ་། སི་ལོ་ལྦ་ཁི་ཡ་བཅས་༢༠༠༤ལོར་ཡུ་རོབ་མཉམ་འབྲེལ་མཐུན་ཚོགས་གྱི་འཐུས་མིའི་རྒྱལ་ཁབ་ཏུ་ གྱུར་པ་དང་། དེའི་རྗེས་རོ་མཱ་ནི་ཡ་༢༠༠༧དེ་ལྟར་གྱུར་ཡོད་མོད། རྒྱལ་ཁབ་དེ་དག་གི་སྐད་བརྡ་དབྱེ་འབྱེད་སྲིད་བྱུས་ལ་ཤུགས་ རྐྱེན་གང་ཡང་ཐེབས་ཡོད་པ་མ་རེད1 ཧང་གྷ་རིའི་ནང་གི་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་གཅིག་སྨྲ་བ་རྣམས་ལ་སྐད་ཚད་ལྡན་གྱི་སློབ་གསོའ ་ི མཇུག་འབྲས།

ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཚད་ལྡན་གྱི་ལྟ་གྲུབ་འདི་ལ་ཟློས་གར་ལྟ་བུའི་མཇུག་འབྲས་ཤིག་ཐོན་ཡོད་པ་ནི། ཧང་གྷ་རིའི་རྒྱལ་ཡོངས་ སྤྱི་ཚོགས་སྐད་ཡིག་ཞིབ་བཤེར་ནང་གསལ་བ་ལྟར་རེད། ༼ ཆེ་རེ་ཤི་ཉི་ཤི་ ༢༠༠༥ དང་། ཀོན་ཊ་རཱ། ༢༠༠༦ ལ་གཟིགས།༽ ༡༩༨༨ ལོའ་ི ཟླ་བ་ ༥ པའི་ནང་། ཕྱིས་སུ་ཧང་གྷ་རིའི་ནང་དམར་པོའ་ི རིང་ལུགས་ཕམ་པའི་དུས་ལ་འཁེལ་བའི་སྐབས་དེ་ལ། རྒྱལ་ ཡོངས་ནས་མི་རྒན་པ་༨༣༢ལ་དཔེ་མཚོན་ཆེད་སྒྲིག་རམ་མེད་པའི་ངང་སྤྱི་ཚོགས་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ཞིབ་བཤེར་ཅིག་བྱས་པ་ ཡིན། ང་ཚོའི་ཞིབ་འཇུག་གི་དྲི་བ་གཅིག་ནི། གལ་སྲིད་འབྲེལ་བཤད་ལྟར་སྒྲིག་བཅོས་བྱས་ཡོད་པའི་ཚད་ལྡན་གྱི་སྐད་རིགས་ དེ་བཤད་མཁན་གྱི་མི་རྣམས་དམིགས་འབེན་དུ་བྱས་མེད་པའི་དབང་དུ་བཏང་ན། སྐད་འཛིན་སྐྱོང་བ་དག་གིས་ཧང་གྷ་རིའི་ མི་རྒན་པའི་བརྒྱ་ཆའི་ཅི་ཙམ་ཞིག་ “དམིགས་འབེན་”ལ་བཟུང་ཡོད་ཅེས་པ་འདི་ཡིན། དྲི་བ་འདི་ལ་ལན་འདེབས་ཆེད་ ང་ ཚོས་ “ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཀྱི་འགག་མཆོངས་འགྲན་བསྡུར་”ཞིག་བཟོས་པ་ཡིན་ལ། དེའི་འགག་རེ་རེ་ནི་སྐད་ཀྱི་རྣམ་དབྱེ་རྣམས་ ཡིན་ཞིང་། ཚད་ལྡན་མིན་པའི་སྐད་རིགས་འདེམས་མཁན་རྣམས་ནི་འགྲན་བསྡུར་ནས་མེད་པ་བཟོས་པ་ཡིན། ཞིབ་ཆའི་གནས་ ཚུལ་༼ཐུགས་འདོད་ཡོད་རིགས་ཚོས་ཀོན་ཊ་རཱ་ ༢༠༠༦ ལ་གཟིགས།༽ ལ་གླེང་སློང་མེད་པའི་ཐོག་ནས་ངས་དེའི་འབྲས་བུ་གང་ ཐོན་བསྟན་ཆོག་པ་ཞུ། བརྡ་སྤྲོད་རྣམ་གཞག་གི་གདམ་ཀ་བཅུ་ལ་ལན་འདེབས་བྱས་པའི་འབྲས་བུའི་ཐོག་ནས་བལྟས་པ་ཡིན་ ན། འགེངས་ཤོག་དེ་དག་གི་བརྒྱ་ཆ་ ༨ ༼ལན་འདེབས་མཁན་༨༣༢ ཁྲོད་ནས་ ༦༤༽ ཙམ་གྱིས་དྲི་གཞིའི་ཚིག་གྲུབ་དག་སྒྲིག་ བཅོས་བྱས་ཡོད་པའི་ཚད་ལྡན་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ལྟར་ངོས་འཛིན་བྱེད་ཐུབ་ཡོད། བཤད་ཚུལ་གཞན་ཞིག་བྱས་ན། ཧང་གྷ་རིའི་མི་ རྒན་པའི་མི་འབོར་བརྒྱ་ཆ་ ༩༢ ཀྱིས་དག་མར་ངོས་འཛིན་བྱེད་པ་དེ་ནི་སྐད་འཛིན་སྐྱོང་མཁན་དག་གིས་ཁྲིམས་སུ་བཅས་པ་ དང་། སློབ་གྲྭའི་དགེ་རྒན་དག་གིས་ལག་ལེན་བསྟར་དགོས་པ་དེ་དང་མི་འདྲ་བ་ཆགས་ཡོད་པ་རེད། ཞིབ་འཇུག་གི་འབྲས་བུས་ བསྟན་དོན་ལ། སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་པ་ཞིག་གིས་སྐད་ཀྱི་དག་ཆའི་སྐོར་ལ་བཀོད་པའི་དྲི་བ་རྣམས་ལན་འདེབས་བྱས་པ་ལྟར་ན། ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཡིག་འཛིན་སྐྱོང་བ་དག་གིས་ཁྱབ་བསྒྲགས་བྱེད་པའི་སྐད་ཀྱི་ལམ་ལུགས་དེ་ཚོ་མཐའ་ན་སོ་སོའ ་ི སྐད་ཀྱི་བཀོལ་ སྤྱོད་ཡང་རྩེར་སོན་ཡོད་པའི་སྐབས་སུ་ཆ་བཞག་ན་ཡང་རྒྱལ་ཡོངས་མི་འབོར་གྱི་བརྒྱ་ཆའི་༨ཙམ་ཞིག་ལས་བརྩི་སྲུང་བྱས་མེད་ པར་ཏེ་མངོན་ཡོད་པ་རེད། གལ་སྲིད་ང་ཚོས་སྐད་ཀྱི་འགག་མཆོངས་འགྲན་བསྡུར་དེ་ངག་ཐོག་གི་ཚིག་གྲུབ་ཁ་ཚང་བཟོ་བའི་གནས་ཚུལ་ལེན་པར་ བེད་སྤྱོད་བྱས་པ་ཡིན་ན། ང་ཚོས་མཇུག་འབྲས་ཀྱི་རི་མོ་ཆ་ཚང་ཤིག་མཐོང་མོད། ལན་འདེབས་མཁན་གྱི་གྲངས་ཉུང་བར་སོང་ བ་ནི་བརྒྱ་ཆའི་ཚད་ཆེས་ཆུང་བ་ཞིག་ཡིན། སྒྲིག་བཅོས་བྱས་པའི་ཚད་ལྡན་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ལྟར་ཚིག་གྲུབ་བདུན་པོ་ཚང་མ་ བཟོས་ཚར་ཟིན་པའི་རྗེས་སུ་ལན་འདེབས་བྱེད་མཁན་ ༢༩༠ ༼ཡང་ན་འཐུས་ཚབ་དཔེ་མཚོན་གྱི་བརྒྱ་ཆ་༣༤.༨༽ ཕྱིར་བཏོན་ པ་རེད། བཤད་སྟངས་གཞན་ཞིག་བྱས་ན། ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་འཛིན་སྐྱོང་བ་དག་༼དང་སློབ་གྲྭའི་དགེ་རྒན་དག༽གིས་རྒྱལ་ཁབ་ དེའི་མི་རྒན་པའི་སུམ་ཆ་གཉིས་ཀྱི་སྐད་ཆའི་འགྲོས་ལ་“དམིགས་འབེན་བྱས་”ཡོད་པ་རེད། ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཚད་ལྡན་ལ་རྒྱབ་ གཉེར་བྱེད་མཁན་ཚོར་སྟོབས་ཆེ་བའི་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་གཅིག་ཁོ་ན་སྨྲ་མཁན་གྱི་ཧང་གྷ་རིའི་མི་དམངས་གྱོང་པོ་ས་ཡ་མང་པོ་ འདུལ་དགོས་ཡོད་པ་རེད་ཅེས་པ་དེ་རེད།

1 ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་དེ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཞིག་་ཡིན་པར་་རྩི་བའི་སྐོར་ལྟ་ན་ཉེ་ཆར་གྱི་བགྲོ་གླེང་། Gal ༢༠༠༨ ལ་ལྟོས། 94

ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཚད་ལྡན་བཟོ་བ་དང་དེའི་སློབ་གསོའ ་ི མཇུག་འབྲས།

ཞིབ་འཇུག་འདིའི་ཁྲོད་ཀྱི་རིགས་གཅིག་ནི་གཤམ་གསལ་གྱིས་དབྱེ་འབྱེད་བྱས་ཡོད། ༡. དེ་ཚོ་ནི་ཧ་ཅང་དམན་བརྗོད་བྱས་ཡོད་པའི་སྐད་རིགས་ཡིན་པ་དང་། ༢. སྐད་རིགས་དེ་དག་གིས་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཀྱི་རྣམ་གཞག་སྤྱིར་བཏང་བ་༼སྐད་བརྡའི་བཅའ་ཁྲིམས་མ་ཡིན་པ།༽གཞི་ སྲུང་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ༣. ཚད་ལྡན་དུ་སྒྲིག་བཅོས་བྱས་པའི་སྐད་དེ་སློབ་གྲྭ་དང་ཡང་ན་ཕྱིས་སུ་སློབ་དཀའ་བ། ༤. དེའི་བེད་སྤྱོད་ལ་མི་ཞིག་གི་སྐད་ཆ་ལ་དུས་རྟག་ཏུ་རྟོག་དཔྱོད་བྱེད་དགོས་པ། ༥. སྐད་ཆ་བཤད་མཁན་ཚོའི་སློབ་གསོའ་ི འཁོར་སྐྱོད་ཀྱིས་དམའ་འབབ་ཅན་གྱི་སྐད་རིགས་དེ་བེད་སྤྱོད་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་ ཆུང་ཆུང་ཞིག་ལས་མེད་པ་བཟོས་ཡོད།

གོང་གསལ་རྣམས་ལ་གཞི་བཅོལ་བ་ཡིན་ན། སྐད་བརྡའི་གྲལ་རིམ་ཅན་དེ་༼སྐད་བརྡ་དབྱེ་འབྱེད་རིང་ལུགས་གནས་ཐུབ་ པ།༽ཧ་ཅང་ལམ་ལྷོང་ཡོང་བའི་དུས་སྐབས་ནི། ༡. གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་ལམ་ལུགས་ཀྱིས་དམིགས་གསལ་ཐོབ་ཐང་དེ་ཡང་དག་ཡིན་པར་བརྩིས་པ་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱེད་ པ། ༼དེ་ཡང་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་མཐོ་རིམ་པའི་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ། གཤམ་དུ་གཟིགས།༽ ༢. ཚད་ལྡན་མིན་པའི་རིགས་དེ་དག་བཤད་མཁན་ཚོས་སློབ་གྲྭའམ་ཡང་ན་དེའི་རྗེས་སུ་ཚད་ལྡན་གྱི་སྐད་དེ་སློབ་རྒྱུ་ནི་ མི་སྲིད་པ་ཞིག་མིན་པའི་དབང་དུ་བཏང་ཡང་སློབ་དཀའ་བ་ཞིག་ཡིན་པ། གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་པའི་ཁྲིམས་སྲོལ་དེ་དག་གིས་རྟག་པར་འགལ་འཛོལ་བྱས་ཡོད་ཅིང་། དེ་ལ་འཐབ་རྩོད་བྱེད་པ་ དེས་སྐད་སྲུང་སྐྱོབ་མཁན་དག་གི་ལས་ཀ་ནི་ཁེ་ལས་ཤིག་ཏུ་བསྒྱུར་བ་དང་དགེ་རྒན་ནི་དུས་རྟག་ཏུ་མཁོ་བ་ཞིག་བཟོ་བ་རེད། སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་ཧང་གྷ་རིའི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ལ་སྐད་ཚད་ལྡན་གྱི་སློབ་གསོའ ་ི མཇུག་འབྲས།

ཁྱིམ་མཚེས་རྒྱལ་ཁབ་དག་གི་ནང་དུ་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་རིགས་འདྲ་མིན་འབྲེལ་ཐུག་བྱུང་བ་དེས་༡༩༢༠ ནས་བཟུང་ཧང་གྷ་ རིའི་ནང་གི་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ལས་ཁ་ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ཏུ་སྙེག་ཏུ་བཅུག་ཡོད། ཧང་གྷ་རིའི་ཕྱི་རོལ་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་སྐད་བརྡ་རིག་ པའི་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཀྱི་ལས་གཞི་དེ་༡༩༩༦ལོར་བསྒྲུབས་ཡོད་པ་ ༼ཀོན་ཊ་ར་༢༠༠༥དང་། ཧྥེན་ཉི་ཝ་ཤི་ཡིས་ཞུ་དག་བྱས་པ་ ༢༠༠༥ཡི་ལེའུ་འགའ་བཅས་ལ་གཟིགས།༽དེས་མིང་ཚིག་དང་བརྡ་སྤྲོད། རྗོད་ཚུལ་བཅས་ཀྱི་ཐད་ནས་མི་འདྲ་བ་མང་པོ་ཡོད་པ་ བསྟན་ཡོད། དཔེ་མཚོན་གསུམ་ནི་གཤམ་གསལ་ལྟར་ཡིན། དང་པོ་ནི་མིང་ཚིག་གི་མི་འདྲ་ས་དེ་ཡིན་ལ། འདིར་ཧང་གྷ་རིའི་ནང་གི་ཧང་གྷ་རི་ཚོས་མཉམ་བསྡུས་སྡེབ་སྦྱོར་ tagdíj་ཚོགས་མིའི་རིན་པ་ལྟ་བུར་འདོད་པ་བྱེད་མོད། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཡིན་པའི་ཧང་གྷ་རིའི་མི་རྣམས་ཀྱིས་འབྲེལ་བ་ལྟོས་ གྲུབ་ཅན་གྱི་ཚིག་དུ་མ་འདུས་པའི་སྡེབ་སྦྱོར་དཔེར་ན་ tag-ság-i díj ༼འདིར་མིང་དང་པོ་ [tag] ལ་དྲངས་པའི་རྗེས་ སྦྱོར་གྱི་མིང་ [ság] བསྣན་ཅིང་། གཞན་ཡང་འདྲེན་བྱེད་ཀྱི་རྒྱན་ཚིག་[i]བསྣན་ཡོད།༽ ལ་འདོད་པ་བྱེད། རེའུ་མིག་༣ པས་ ཧང་གྷ་རིའི་ནང་དང་ཕྱི་རོལ་གྱི་རིགས་འདི་གཉིས་སྤྱོད་ཕྱོགས་ཧ་ཅང་མི་འདྲ་བ་ཡིན་པ་བསྟན་ཡོད། ༼ལན་འདེབས་མཁན་ དག་གིས་ཚིག་གྲུབ་ཆེས་རང་བཞིན་པ་དེ་གདམ་དགོས་པའི་ཐོག་མ་ནི་ Befizetted már az idei tagsági díjat? དང་གཉིས་པ་ནི། Befizetted már az idei tagdíjat? “ཁྱོད་ཀྱིས་ལོ་འདིའི་ཚོགས་མིའི་རིན་པ་སྤྲད་ཟིན་ནམ།”༽

95

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག Count Column Percent

Abroad

Hungary

Total

tagsági díjat

502

30

532

Contact Hungarian

68.9

28.6

63.8

tagdíjat

227

75

302

Standard Hungarian

31.1

71.4

36.2

Total

729

105

834

100.0

100.0

100.0

χ2 = 64.500 (df=1) p < .001 བརྟག་དཔྱད་མ་ཚང་བའི་གྲངས: 12

རེའུ་མིག་༣པ། ཧང་གྷ་རིའི་ནང་གི་ཧང་གྷ་རིའི་མི་རྣམས་དང་ཁྱིམ་མཚེས་རྒྱབ་ཁབ་ཁག་གིས་མི་རྣམས་ལས་དབྱེ་ཞིབ་ཅན་ཏེ་ཚིག་དུ་མ་འདུས་པའི་སྡེབ་

སྦྱོར་ལས་མཉམ་བསྡུས་ཅན་ཏེ་ཚིག་ཉུང་བ་འདུས་པའི་སྡེབ་སྦྱོར་ཆེས་རང་བཞིན་ཡིན་པའི་ངོ་བོ།

གྲོང་ཁྱེར་ཁུལ་གྱི་ཧང་གྷ་རི་དང་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཧང་གྷ་རིའི་བར་གྱི་བརྡ་སྤྲོད་རྣམ་གཞག་གི་མི་འདྲ་ས་གཅིག་ ནི་ཚིག་གི་གྲངས་ཀའི་ཐོབ་ཐང་གི་སྐོར་རེད། ཚད་ལྡན་གྱི་༼གྲོང་ཁྱེར་༽ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་དུ་ བྱ་ཚིག་གིས་ བྱེད་པ་པོ་མང་ཚིག་ ཅན་གྱི་ཁྱད་ཆོས་ཀྱི་ཆ་ལ་དབང་བསྒྱུར་བྱེད། ཡང་ན། བྱ་བའི་ཡུལ་དེ་གཅིག་ཚིག་གམ་མང་ཚིག་གི་རྣམ་པར་ཡོད། འོན་ཀྱང་ ། གཅིག་ཚིག་གི་རྣམ་པ་དེ་རྩ་བའི་ཆ་ནས་མི་འདྲ་བ་འབྱེད་པའི་ཆ་ལྟེ་བ་ལྟ་བུར་བརྩི་བ་རེད། ཡིན་ན་ཡང་། སི་ལཱ་ཝིག་ཤར་ ཕྱོགས་ཀྱི་སྐད་དཔེར་ན་ཡུ་ཀི་རེན་དང་རཱ་ཤི་ཡའི་སྐད་ལྟ་བུ་ལ་ཆ་གཞག་ན་སྐབས་འདི་ལ་མང་ཚིག་ངེས་པར་དུ་སྤྱོད་དགོས་ པ་རེད། པར་རིས་དང་པོའ་ི ནང་ལན་འདེབས་བྱེད་མཁན་ཚོས་བར་སྟོང་ནང་ལ་ལན་བཟང་ཤས་རིགས་དེ་འདེམས་ནས་ཚིག་ གྲུབ་ཅིག་བཟོ་དགོས་པ་རེད།་ ཚིག་གྲུབ་དེ་ནི། A képviselők az okokat ___ tartották ༼སྐུ་ཚབ་ཚོས་རྒྱུ་མཚན་ རྣམས་༼ཛ་དྲག་༽ཏུ་བརྩིས་པ་རེད།༽ འདིར་དངོས་སུ་མཐོང་བ་ལྟར། ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་དུ་ཚད་ལྡན་མིན་པའི་མང་ཚིག་ཐོབ་ ཐང་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་ཚད་གཞི་ནི་ ཡུ་ཀི་རེན་ནང་གི་ཁར་པ་ཐི་ཡའི་སྐད་ལས་ཧ་ཅང་དམའ་བ་ཞིག་རེད། ལན་འདེབས་བྱེད་ མཁན་བསྡུར་བ་ཡིན་ན་ ༣༢(=29.9%) དང་༧༨ (=54.2%)རེད།

96

ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཚད་ལྡན་བཟོ་བ་དང་དེའི་སློབ་གསོའ ་ི མཇུག་འབྲས།

པར་རིས་དང་པོ། ཡུ་ཀི་རེན་ཁོངས་ཀྱི་ཁར་པ་ཐི་ཡའི་ཧང་གྷ་རི་བ་དང་། ཧང་གྷ་རིའི་ཧང་གྷ་རི་བ་གཉིས་ཀྱིས་གཅིག་ཚིག་དང་མང་ཚིག་ཐོབ་ཐང་གི་བྲིས་

རྒྱུགས་ཤིག་ལ་ལན་འདེབས་བྱས་པ། ༼ཆེར་ནི་ཆིས་ཁོ་ཡི་༢༠༠༥་ལོའ ་ི དེབ་ཀྱི་ཤོག་གྲངས་ ༡༢༥ ཐོག་ཡོད་པའི་རེའུ་མིག་་༤.༡༧ ཅན་ལ་རྩ་འཛིན་བྱས་པ།༽

ཧང་གྷ་རིའི་ནང་དང་སི་ལོ་ལྦ་ཁི་ཡའི་ནང་གི་ཧང་གྷ་རིའི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་གཉིས་བར་གྱི་བརྗོད་ཚུལ་མི་ འདྲ་བའི་ཁྱད་པར་གཅིག་ནི་ཁ་པར་ལ་ལན་འདེབས་ཕྱོགས་ཀྱི་སྐོར་རེད། ཁ་པར་གཏོང་མཁན་གྱིས་ “ངས་མི་འདི་དང་དེ་ལ་ སྐད་ཆ་བཤད་འདོད་ཡོད།” ཅེས་བརྗོད་ལ། ཁ་པར་ལེན་མཁན་གྱི་མི་དེས་ལན་འདེབས་པའི་ལན་ནི་ ཧང་གྷ་རིའི་ནང་དུ་ XY vagyok “ང་མི་འདི་དང་དེ་ཡིན།”ཟེར་མོད། སི་ལོ་ལྦ་ཁི་ཡའི་ནང་གི་ཧང་གྷ་རི་བ་རྣམས་ཀྱིས་སྤྱིར་བཏང་གི་ཆ་ནས་ XY a telefonnál “མི་འདི་དང་དེ་ཁ་པར་ཐོག་འདུག” ཅེས་བརྗོད། འདི་ནི་སི་ལོ་ལྦ་ཁི་ཡི་ལན་འདེབས་ Pri telephone ༼ལོང་ཤཱི་ཀྱག་ དང་ སཱ་བྷོ་ མི་ཧ་ཡི། ༢༠༠༥༔ ༨༤༽ཞེས་པ་ལ་བསྟུན་པ་ཡིན།

དགོས་པ་མེད་པའི་ཐོག་ནས་བཤད་རྒྱུ་ཞིག་ལ། ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་འདྲེས་མའི་རིགས་འདི་ལ་མིང་ཚིག་གཡར་མ་དང་། སྒྲོམ་ གཡར་མ། དོན་གཡར་མ། མིང་གཅིག་དོན་འགྱུར་གྱི་ཚིག་གཡར་མ། སྒྲ་གདངས་དང་ཚིག་གི་སྒྲོམ། ཚིག་ཕྲད་རྣམ་གཞག་གཡར་ མ་བཅས་འབོར་ཆེན་ཞིག་ཡོད་པ་རེད། འདི་དག་ལ་སྐབས་མང་པོར་ཧང་གྷ་རིའི་ཧང་གྷ་རི་བ་རྣམས་ཀྱིས་སྐྱོན་ཅན་དུ་བསྒྱུར་བ་ རེད། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་སུ་གྱུར་པའི་ཧང་གྷ་རི་བ་རྣམས་ཀྱིས་གྲངས་མང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་སི་ལོ་ལྦ་ཁི་དང་། ཡུ་ཀི་རེན། རོ་ མ་ནི་ཡན། སེར་བྷིན་སོགས་ཀྱི་མིང་ཚིག་དང་བརྗོད་པ་གཡར་མ་ཞིག་བེད་སྤྱོད་གཏོང་སྐབས། ཡང་ཡང་། ཧང་གྷ་རི་ནས་ཡིན་ པའམ་དེ་ན་ཡོད་པའི་སྐད་གཅིག་སྨྲ་བ་ཧང་གྷརི་བ་རྣམས་ཀྱིས་ཁོང་ཚོའི་བརྡ་“འཆལ་པོ་”ལ་སྐྱོན་བརྗོད་བྱེད་པ་རེད། འདིས་ ཁོང་ཚོའི་སྐད་ལ་གདེང་ཚོད་མེད་པ་དེ་ཇེ་ཆེར་གཏོང་བ་རེད་ལ། གང་ལྟར་ཡང་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་གཙང་སེལ་རིང་ལུགས་པའི་ ལྟ་གྲུབ་གང་སར་ཁྱབ་པར་བརྟེན་ནས་ཁོང་ཚོར་གདེང་ཚོད་མེད་པ་དེ་ནི་ཚོད་དཔག་ཐུབ་པ་ཞིག་རེད། ཁྱིམ་མཚེས་རྒྱལ་ཁབ་ཁག་གི་ནང་དུ་ཡོད་པའི་ཧང་གྷ་རི་བ་རྣམས་སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་སུ་བཙན་ བསྒྱུར་བྱས་པ་དེའི་གལ་ཆེའི་མཇུག་འབྲས་ཤིག་ནི་ ལོང་ཤཱི་ཀྱག་གིས་ སྐད་ཀྱི་ནོར་འཛོལ་ དང་ སྐད་ཀྱི་སྟོང་ཆ་ ཞེས་བརྗོད་ པ་དེ་རེད་ལ། འདི་ལ་སྤྱི་ཚོགས་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་ཕར་ཞོག བགྲོ་གླེང་ཡང་དཀོན་པར་གྱུར་ཡོད་པ་རེད། སྐད་ཀྱི་ ནོར་འཛོལ་ཟེར་བ་དེས་ སྐད་ཆ་བཤད་མཁན་ཞིག་གིས་མིང་ཚིག་གམ་ཡང་ན་སྐད་ཆའི་སྒྲོམ་ཞིག་སྤྱིར་བཏང་རྒྱུས་ཡོད་ཡིན་ མོད་གློ་བུར་དུ་དྲན་མ་ཐུབ་པའི་གནས་སྐབས་ཀྱི་དོན་འདི་མཚོན་ཡོད་ལ། སྐད་ཀྱི་སྟོང་ཆ་ ཞེས་པ་དེའི་སྐབས་ ལོང་ཤཱི་ཀྱག་གི་ དགོངས་པ་ནི། སྐད་ཆ་བཤད་མཁན་གྱི་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་རྣམ་གཞག་ཁྲོད་གཏན་ནས་མེད་པའི་མིང་ཚིག་གམ་སྒྲོམ་གཞི་ཞིག་

97

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

དགོས་པར་གྱུར་པའི་གནས་སྐབས་དག་སྟོན་གྱིན་ཡོད་པ་རེད། རྣམ་པ་འདི་དག་གིས་སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་ཧང་གྷ་རི་བ་རྣམས་ ཀྱི་སྐད་བརྡའི་གདེང་ཚོད་མེད་པ་དེ་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཆེན་པོ་ཐེབས་ཡོད་ཅིང་དེས་རིམ་གྱིས་རྩ་མེད་དུ་འགྲོ་འཇུག་སྲིད་པ་རེད། དཔེར་ན། རོ་མཱ་ནི་ཡར་སྡོད་པའི་ཧང་གྷ་རི་བ་རྣམས་ལ་རང་གི་ཕ་སྐད་དུ་ཡི་གེ་འབྲི་བའི་གོ་སྐབས་སྲིད་མཐའ་ཙམ་ཡིན་སྟབས་ གཞུང་འབྲེལ་གྱི་ཡི་གེ་རྣམས་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་དུ་འབྲི་བ་ནི་མི་སྲིད་པ་ཞིག་རེད། སི་ལོ་ལྦ་ཁི་ཡར་སྡོད་པའི་ཧང་གྷ་རིའི་སློབ་ གྲྭའི་དགེ་རྒན་དག་ལ་མཚོན་ན་ཡང་སྐད་ཀྱི་སྟོང་ཆ་དེ་ཉེ་ཆར་ནས་མངོན་གསལ་དོད་དུ་ཕྱིན་ཡོད་དེ། ཁོང་ཚོས་སློབ་གྲྭའི་ཐོ་ ཡིག་དང་སློབ་གྲྭའི་སྙན་ཐོ་རྣམས་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་དུ་འབྲི་བ་ནི་ཧ་ཅང་དཀའ་ཁག་ཅན་དུ་གྱུར་ཡོད་ཅིང་། ཁྲིམས་ཀྱི་ཐོག་ནས་ ད་ལྟ་དེ་ནི་ཡོང་སྲིད་པ་ཞིག་ཆགས་ཡོད། སྔོན་མ་ཡིན་ན་འདི་ནི་དཀའ་རྙོག་ཅིག་མ་རེད། གང་ལགས་ཞེ་ན། ཆེ་ཀོ་སི་ལོ་ཝེག་ གི་སྐབས་ལ་ཡིན་ན་སློབ་གྲྭའི་ཡིག་ཆའི་ནང་བཀོད་པའི་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་གང་འདྲ་ཞིག་ཡིན་ཡང་གཞུང་འབྲེལ་གྱི་ཐོག་ནས་ སི་ལོ་ཝག་སྐད་ནས་བསྒྱུར་བ་རེད་ལ། མཐའ་ན་བསྒྱུར་བ་དེ་དག་ཚིག་དོན་གཡར་མའི་ཤན་ཞུགས་ཀྱང་རུང་། ཡ་མེད་དུ་བསྐྱུར་ མི་ཆོག་པ་རེད། ལོང་ཤཱི་ཀྱག་གིས་ང་ཚོར་དྲན་སྐུལ་བྱས་པ་ནི། ནོར་འཛོལ་དང་སྟོང་ཆའི་སྐོར་ལ་རྒྱ་ཆེའི་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པ་ ནི། སི་ལཱ་རྒྱི་ཡིས་བརྗོད་པ་ལྟར་གྲངས་ཉུང་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ལ་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ཉམས་གསོ་བྱེད་པ་ ཞེས་པ་འདིའི་གལ་ཆེའི་ ཆ་རྐྱེན་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། དེ་ནི་རྩ་སྟོང་དུ་འགྲོ་བ་དེར་ཐེབས་པའི་ཤུགས་རྐྱེན་གྱི་ཁ་བསྒྱུར་བ་དང་འགོག་པ་ལ་སྐད་ཆའི་འཆར་ འགོད་འབད་བརྩོན་ཞིག་ཡིན་པ་རེད།

ཡོངས་གྲགས་ལྟར་ སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་སྐད་ཆ་གང་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ་དེས་ སྐད་ཀྱི་ཁ་བསྒྱུར་བའམ་རྒྱུན་འཛིན་བྱེད་པའི་ཐད་ཧ་ ཅང་ཟབ་པའི་ཤུགས་རྐྱེན་ཡོད་པ་རེད། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་དང་གྲངས་མང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཐད་ཀྱི་འགྱུར་ལྡོག་ལ་ ཡང་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་སྐད་དང་ཧ་ཅང་ལྟོས་གྲུབ་ཀྱི་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་དེ་ནི་ མཱོལ་ནཱར་གྱིས་བྲིས་པའི་ཉེ་ཆར་གྱི་དཔྱད་རྩོམ་༼༢༠༠༩༔ ༤༤༣༽ དུ་བསྟན་ཡོད་པ་ལྟར་རེད། ཁོ་པས་ ཡུ་ཀེ་རན་གྱི་ཁར་པཱ་ཐི་ཡའི་འདབས་རྒྱུད་ཀྱི་ཧང་གྷ་རི་བ་རྒན་པ་ ༥༧༦ ལ་ཞིབ་ འཇུག་བྱས་ཡོད་པ་རེད། སློབ་གྲྭ་ཁག་ཏུ་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་སྐད་དུ་སྤྱད་ནས་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་མཁན་བརྒྱ་ཆ་༨༦ གིས་ ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ནི་ཡུ་ཀི་རེན་གྱི་སྐད་ལས་སྙན་ཆ་དོད་པར་ངོས་འཛིན་བྱས་ཡོད་མོད། ཡུ་ཀི་རེན་དང་ཡང་ན་རཱ་ཤི་ཡན་གྱི་སྐད་ སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་སྐད་དུ་བྱས་པའི་ཁྲོད་ནས་བརྒྱ་ཆ་༤༣ ཙམ་གྱིས་དེ་ལྟར་འདོད་པ་རེད། འོན་ཀྱང་། སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་སྐད་དེ་ལ་ད་དུང་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ཤུགས་རྐྱེན་ཡང་རྒྱ་ཆེ་བ་ཞིག་ཡོད་པ་རེད། ལོང་ཤཱི་ཀྱག་ ་དང་སཱ་བྷོ་ མི་ཧ་ཡི་ ༼༡༩༩༦༽ ཡིས་ སི་ལོ་ལྦ་ཁི་ཡའི་ནང་དུ་ད་ལྟ་རང་བཞིན་གྱིས་འཕེལ་བའི་སྐད་བརྡ་གཅིག་གྱུར་བྱུང་ བཞིན་ཡོད་པ་རེད་ཅེས་བཤད། ལོང་ཤཱི་ཀྱག་ ༼༡༩༩༤༽གིས་སི་ལོ་ལྦ་ཁི་ཡ་ནང་དང་ཧང་གྷ་རིའི་ནང་གི་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཀྱི་ མཐོ་ཚད་༼ཧྥེན་ཝེ་སི་ ༡༩༩༥ ལ་གཟིགས།༽དབྱེ་ཞིབ་བྱེད་ཆེད་ཉམས་མྱོང་དང་ལྟ་གྲུབ་གཉིས་ཀའི་ཐོག་ནས་རྒྱུ་མཚན་ལྡན་ པའི་སྙན་ཞུ་ཞིག་བཏོན་ཡོད།ལོང་ཤཱི་ཀྱག་༼༡༩༩༥༽ གིས་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ནི་ཚད་ལྡན་གྱི་རྣམ་པ་ཁ་ཤས་ཡོད་པའི་སྐད་ཅིག་ ཡིན་པར་བསྟན་ཡོད་ལ། དེ་ཡང་གཙོ་ཆེ་བ་ནི་ཧང་གྷ་རིའི་ནང་དང་། དེ་ནས་མ་མཐ་ཡང་གལ་ཆེ་བའི་གཙོ་བོ་ལྟེ་གནས་ཁག་ གཞན་བཞི་སི་ལོ་ལྦ་ཁི་ཡ་དང་། ཡུ་ཀི་རེན། རོ་མ་ནི་ཡ། དེ་ནས་ཡུ་གོ་སི་ལཱ་ཝི་ཡ་བཅས་ཀྱི་ནང་ན་ཡོད་པར་བསྟན། ལོང་ཤཱི་ ཀྱག་དང་སཱ་བྷོ་མི་ཧ་ཡི ༼༡༩༩༦༔ ༡༢༨༽ཡིས་“ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་སྐད་དུ་བྱས་པའི་སློབ་གྲྭ་དག་གིས་སྐད་གཉིས་སྨྲ་ བའི་ཚོགས་སྡེ་དཀྱུས་མ་བ་དག་གི་མི་མཐུན་པའི་ཆ་འགོག་གི་ཡོད།”ཅེས་བསྙད་ཡོད། སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་སྐད་དེའི་གལ་གནད་ཆེ་ བའི་ནུས་པ་དེ་ལོང་ཤཱི་ཀྱག་དང་སཱ་བྷོ་མི་ཧ་ཡི་༼༡༩༩༧༽ཡིས་ཧ་ཅང་འདང་ངེས་པ་བསྟན་ཡོད་པ་རེད། པར་རིས་གཉིས་པ་འདི་ ནི་ལོང་ཤཱི་ཀྱག་དང་སཱ་བྷོ་མི་ཧ་ཡི་༼༡༩༩༧༔ ༩༠-༩༡༽ལ་ཡོད་པའི་རྒྱུ་ཆ་ལ་གཞི་འཛིན་བྱས་ཡོད་ལ། དེས་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཀྱི་ སློབ་གྲྭ་དག་ཏུ་བསྐྱོད་བཞིན་པའི་ཧང་གྷ་རིའི་ནང་གི་མཐོ་རིམ་སློབ་གྲྭའི་སློབ་མ་དང་སི་ལོ་ལྦ་ཁི་ཡའི་ནང་གི་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ ཡིག་མཐོ་རིམ་སློབ་གྲྭའི་སློབ་མ་དང་། དེ་ནས་སི་ལོ་ཝག་གི་སྐད་ཀྱི་སློབ་གྲྭ་དག་ཏུ་འགྲོ་མཁན་རྣམས་(N = 798)བསྡུར་བའི་ ཁྱད་པར་མངོན་གསལ་དོད་པོ་བསྟན་འདུག གནས་ཚུལ་མཁོ་འདོན་པ་དག་གིས་གཤམ་གྱི་ཚིག་གྲུབ་གཉིས་ལས་གང་ཞིག་ལ་ ལྷན་སྐྱེས་ཀྱི་རྣམ་པ་མང་པོ་ཡོད་པ་དེ་གདམ་དགོས། Találkoztam Hedviggel, s (i) megkértem 0 or (ii) megkértem őt, hogy vegyen nekem egy kiflit “ང་ ཧེ་ཌི་ཝིག་ལ་ཐུག་བྱུང་། ངས་མོ་ལ་མངར་ཟས་ཤིག་ ང་ལ་ཉོ་རོགས་བཤད་པ་ཡིན།” ཧང་གྷརིའི་སྐད་ཀྱི་སློབ་གྲྭ་དག་ལ་འགྲོ་མཁན་གྱི་གནས་ཚུལ་མཁོ་འདོན་པ་དག་དང་བསྡུར་བ་ 98

ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཚད་ལྡན་བཟོ་བ་དང་དེའི་སློབ་གསོའ ་ི མཇུག་འབྲས།

ཡིན་ན། སི་ལོ་ཝག་སྐད་ཀྱི་སློབ་གྲྭ་ལ་འགྲོ་མཁན་གྱི་གནས་ཚུལ་མཁོ་འདོན་པ་ཧ་ལམ་ལྡབ་གཉིས་ཙམ་གྱིས་མངོན་གྱུར་གྱི་བྱ་ བའི་ཡུལ་ őt “མོར་”ཞེས་པའི་ཁ་སྐད་འདྲེས་མའི་སྐད་ཀྱི་རྣམ་གཞག་འདི་བདམས་ཡོད་པ་རེད།

པར་རིས་གཉིས་པ།ཧང་གྷ་རིའི་མཐོ་རིམ་སློབ་གྲྭ་བ་སྐོར་ཁག་གསུམ་གྱིས་ ཁ་སྐད་སྣ་ཚོགས་ཅན་དབང་དུ་བྱས་པའི་མངོན་གྱུར་གྱི་བྱ་བའི་ཡུལ་(meg-

kértem őt)དང་ཡང་ན་མིང་ཚབ་མི་བཀོལ་བ་(megkértem)གཉིས་ལས་གང་ཞིག་ལ་ལྷན་སྐྱེས་ཀྱི་རྣམ་པ་མང་པོ་གདམ་པ། སྡོམ་གྲངས་=798 ༼

ལོང་ཤཱི་ཀྱག་དང་སཱ་བྷོ་ མི་ཧ་ཡི ་༡༩༩༧ ཤོག་གྲངས་ ༩༠-༩༡ ལ་གཞི་བཅོལ་བ།༽

གྲོང་ཁྱེར་ནང་གི་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་དང་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་གཉིས་ཀྱི་མི་མཚུངས་ས་དེ་ནི་སློབ་གྲྭའི་འཛིན་སྐྱོང་ ནང་ཡོད་པའི་དགེ་རྒན་དག་གིས་སྤྱོད་པའི་སྐད་དེའི་ནང་དང་། དགེ་རྒན་དང་སློབ་མ་དག་གཅིག་མཚུངས་ཀྱིས་སྤྱོད་པའི་ཆེད་ ལས་མིང་ཚིག་དག་གི་ཁྲོད་ནས་ཀྱང་གསལ་པོར་ཡོད། ཅི་དགར་གདམས་པའི་དཔེ་མཚོན་འགའ་ཞིག་ནི་གཤམ་གསལ་ལྟར་ ཡིན། tanító ཞེས་པ་ནི་ཧང་གྷ་རིའི་ནང་དུ་“བྱིས་པ་ལོ་དགུ་ནས་བཅུ་བར་གྱི་དགེ་རྒན་”ཞེས་པའི་དོན་ཡིན་མོད། སི་ལོ་ཝག་ གི་ནང་དུ་“ལོ་དྲུག་ནས་བཅོ་བརྒྱད་བར་གྱི་དགེ་རྒན་”ཞེས་པར་གོ་ལ། ཧང་གྷརིའི་ནང་གི་ általános iskola “ལོ་དྲུག་ ནས་བཅུ་བཞི་བར་གྱི་སྤྱི་དམངས་སློབ་གྲྭ་”ཞེས་པ་དེ་ལ་ སི་ལོ་ཝག་གི་ནང་དུ་ alapiskola “གཞི་རིམ་སློབ་གྲྭ་”སྟེ་ སི་ལོ་ལྦ་ ཁི་ཡའི་ནང་གི་སི་ལོ་ཝག་སྐད་ནས་སྒྲ་བསྒྱུར་བྱས་པ་རེད། སློབ་གྲྭའི་རྩིས་རིག་གི་ཁྲོད་ནས་ཧང་གྷ་རིའི་ནང་དུ་ alapiskola “བཅུ་གནས་བགོ་གྲངས་”ཞེས་པ་དེར་སི་ལོ་ཝ་ཀི་ཡ་ནང་དུ་ tizedes szám “བཅུ་གནས་ཨང་ཀི་”ཞེས་འབོད། ཧང་གྷ་ རིའི་ནང་དུ་ tömeg “ཚོགས་པ་”ཞེས་པ་དེར་སི་ལོ་ཝག་གི་སྐད་ཀྱི་ hmotnosť ཞེས་པ་ལ་བརྟེན་ནས་ súly “ལྗིད་ ཚད་”ཞེས་ཟེར། ཧང་གྷ་རིའི་ནང་གི་བྱིས་པ་ཞིག་གིས་ kiradíroz valamit “ཅིག་གསུབ་རོགས་” ཞེས་བཤད་སྐབས། སི་ ལོ་ལྦ་ཁི་ཡའི་ནང་གི་སློབ་མ་ཞིག་གིས་དེ་ལ་ kigumizik valamit ཟེར་བ་ནི་གོ་བ་འབྱིན་ནུས་པའི་སྒྲ་ཞིག་ཡོད་མོད་ གྲོང་ཁྱེར་ནང་གི་ལྦ་ཁི་རི་བ་དག་ལ་ཏོག་ཙམ་ཁྱད་མཚར་ཞིག་ཡིན་པ་རེད།

ཁྱད་པར་འདི་དག་གི་མང་ཆེ་བ་ཞིག་ནི་ སྐད་གཙོ་བོའམ་ཡང་ན་གྲངས་མང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ནས་སློབ་དེབ་དང་ཡིག་ཆ་ ཁག་འགྱུར་སྐྱོ་པོ་ཞིག་ཏུ་བསྒྱུར་བའི་ཉེར་ལེན་ལས་བྱུང་བ་རེད། གནས་སྟངས་ཐབས་སྡུག་དཔེར་ན་ དེང་དུས་ཀྱི་སི་ལོ་ལྦ་ཁི་ཡ་ ལྟ་བུའི་ནང་། ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་དེ་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་སྐད་དུ་བྱེད་པའི་སློབ་དེབ་ཁག་ནི་སི་ལོ་ཝག་གི་སྐད་ནས་ངེས་པར་བསྒྱུར་དགོས་ པ་དེ་རེད། གྲངས་མང་མི་རིགས་ཀྱི་སློབ་གསོའ ་ི དབང་འཛིན་པ་དག་གིས་སློབ་དེབ་ཀྱི་ནང་དོན་ལ་སྟངས་འཛིན་འོས་འཚམས་ ཤིག་ཡོང་ཆེད་དུ་འགྱུར་དེ་འདྲ་ནི་ “རྒྱུ་མཚན་ལྡན་པ་”ཡིན་པ་སྟེ། སི་ལོ་ཝག་གི་མི་སེར་ཚང་མས་སློབ་དེབ་གཅིག་རང་གཅིག་ ངེས་པར་དུ་སྤྱོད་དགོས་ཤིང་། སི་ལོ་ཝག་གི་སྐད་ནས་བསྒྱུར་བ་མིན་ཕྱིན་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་དུ་སློབ་དེབ་བཟོ་མི་ཆོག་

99

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

པ་རེད། འགྱུར་དེ་དག་བྲེལ་འཚུབ་ཀྱིས་བསྒྱུར་ཅིང་ཧ་ཅང་སྐྱོ་པོ་ཡིན་སྟབས། སློབ་དེབ་དག་ནི་སྐད་མི་འདྲ་བ་ཡོང་ཁུངས་དང་ རྒྱུན་འཛིན་བྱེད་པའི་འབྱུང་ཁུངས་ཤིག་ཡིན་པ་རེད། སློབ་གྲྭ་ཐོན་ཆེད་དམ་ཡང་ན་སློབ་ཆེན་ལ་འཛུལ་བའི་རྒྱུགས་གཞི་ལ་ མཚོན་ན་བྲེལ་འཚུབ་ཀྱིས་བསྒྱུར་ཅིང་ཐབས་སྐྱོ་པོའ་ི ཐོག་ནས་འགྱུར་ལོག་ཏུ་བསྒྱུར་བ། དཔེར་ན་ཡུ་ཀི་རེན་གྱི་ནང་གི་ཁར་པཱ་ ཐི་ཡའི་འདབས་རྒྱུད་དུ་རྒྱུན་ལྡན་ཡིན་པ་ལྟར། རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སློབ་གྲྭའི་དབང་འཛིན་པ་གཙོ་བོ་དག་གིས་རྒྱུགས་གཞི་རྣམས་ཀྱིས་ ཡིག་རྒྱུགས་དག་བེད་སྤྱོད་བྱས་ནས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ལ་མཐོང་ཆུང་དབྱེ་འབྱེད་བྱེད་པར་བྱ།

སློབ་གསོའ་ི ནང་སྤྱོད་པའི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཚད་ལྡན་བཟོ་བའི་འགོག་རྐྱེན་སྟོབས་ཅན་གཅིག་ ནི་རྒྱལ་ཁབ་ནང་གི་མི་རིགས་གཙོ་བོས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་དག་ལ་བསླབ་གཞིའི་རྒྱུ་ཆ་དག་དང་སློབ་གསོའ ་ི བརྡ་ཆད་རྣམས་ བསྒྱུར་དགོས་པའི་ཆ་རྐྱེན་བཞག་པ་དེ་ཡིན་པ་ནི་གསལ་པོ་རེད།གལ་སྲིད་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་དག་གིས་ཧང་གྷ་རི་ནས་སློབ་ དེབ་དང་དེ་ལས་གཞན་པའི་རྒྱུ་ཆ་དག་ནང་འདྲེན་བྱས་པ་ཡིན་ན་ཁོང་ཚོའི་ཚད་ལྡན་བཟོ་བའི་དཀའ་རྙོག་རྣམས་དེ་ནས་ བསངས་པའམ་ཡང་ན་མ་མཐའ་ལ་ཡང་ཇེ་ཉུང་དུ་བཏང་བ་རེད་ཅེས་མི་འགའ་ཞིག་གིས་སྣ་རྐྱང་གི་བསམ་བློ་གཏོང་སྲིད་པ་ རེད། ང་ཚོས་ཉམས་མྱོང་གི་ཐོག་ནས་འདི་ནི་དེ་འདྲ་མིན་པ་ཤེས་ཡོད། དཔེར་ན། ༡༩༩༠ ལོའི་མགོ་སྟོད་དུ་ཧང་གྷ་རི་ནས་ཡུ་ ཀི་རེན་གྱི་ཁར་པཱ་ཐི་ཡའི་འདབས་རྒྱུད་ལ་སྔོན་འགྲོའ ་ི སློབ་དེབ་མང་པོ་དང་བཅས་པའི་སློབ་གྲྭའི་དེབ་འབོར་ཆེན་དབོར་བའི་ སྐབས་སུ། ཧང་གྷ་རི་དང་ཡུ་ཀི་རེན་གཉིས་ཀྱི་ས་མཚམས་ཀྱི་ཕྱོགས་གཉིས་ན་ཡོད་པའི་ཧང་གྷ་རི་བ་རྣམས་ཀྱི་སྐད་དང་རིག་ གཞུང་གི་ཁྱད་པར་དེས་དེབ་དེ་ཚོ་ནི་ཧ་ལམ་བེད་སྤྱོད་མེད་པ་ལྟ་བུ་ཞིག་ལ་བསྒྱུར་བ་རེད།དཔེར་ན། སྔོན་འགྲོའ ་ི སློབ་དེབ་གྲས་ ཀྱི་གཅིག་གིས་པར་རིས་སྤྱད་ནས་ཐོག་མར་སྒྲ་གདངས་དང་དེ་ནས་ཡི་གེ་ངོ་སྤྲོད་བྱེད་ཅིང་། དེ་ཡང་དཔེར་ན་ངང་པའི་པར་རིས་ ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་དུ་ kacsa དེ་ k སྒྲ་གདངས་སློབ་ཆེད་སྤྱད་པ་རེད། ཡིན་ན་ཡང་། སློབ་དེབ་དེར་སྐེ་རགས་ཀྱི་པར་རིས་ཤིག་ ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཀྱི་öv ཞེས་པའི་ཚིག་ཏུ་སྤྱད་པ་ཇི་བཞིན་ ö ཡི་སྒྲ་ ༼མཆུ་གོར་གོར་འབྲིང་ཙམ་གྱིས་མདུན་དུ་འབྱིན་པའི་ དབྱངས་ཤིག་༽འབྱིན་ཆེད་སྤྱད་པའི་སྐབས་དེར། ཁར་པཱ་ཐི་ཡའི་འདབས་རྒྱུད་ཀྱི་ཧང་གྷ་རི་བའི་བྱིས་པ་རྣམས་ནི་བྱེད་ཐབས་བྲལ་བའི་གནས་སུ་ལྷུང་བ་རེད། གང་ཡིན་ ཟེར་ན། ཁོང་ཚོ་ལ་ཅ་ལག་དེའི་མིང་ནི་ szíj ཡིན་ལ། ༼ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་གདངས་ལ་སྐད་ཡོད་ཀྱི་སྒྲ་དང་སྐད་མེད་ཀྱི་སྒྲ་ འབྱིན་ཚུལ་གཉིས་ཡོད་པ་ལས། སྐད་མེད་ཀྱི་སྒྲ་ཞིག་སོ་བར་ནས་ཕྱུང་པ།༽དེ་ནི་ཧང་གྷ་རིའི་ཚིག་öv ཞེས་པའི་མིང་གི་རྣམ་ གྲངས་འཁྲུལ་མེད་ཅིག་ཡིན་ལ། དེ་ནི་ས་མཚམས་ཕར་ཕྱོགས་སུ་སྤྱོད་པ་དང་ཤེས་པའི་མིང་ཚིག་གཅིག་ཁོ་ན་དེ་ཡིན་པ་རེད། དཀའ་རྙོག་འདི་སེལ་ཐབས་ཀྱི་ལམ་ཉག་གཅིག་ཡོད་པ་ནི་ཧང་གྷ་རིའི་ནང་གི་དགེ་རྒན་གཅིག་དང་ཡུ་ཀི་རེན་གྱི་ཁར་པཱ་ཐི་ ཡའི་འདབས་རྒྱུད་ཀྱི་དགེ་རྒན་གཅིག་བཅས་རྩ་འཛུགས་ཀྱིས་ཐུན་མོང་གི་ཐོག་ནས་སློབ་དེབ་ཅིག་རྩོམ་རྒྱུ་དེ་རེད། དེ་འདྲའི་ སློབ་དེབ་ནི་འགྱུར་བ་༼མ་དག་པ་༽མ་རེད་ལ་ཧང་གྷ་རི་ནས་ནང་འདྲེན་བྱས་པའང་མ་རེད། དེས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སློབ་ མ་ཚོ་ལ་སྐད་དང་རིག་གཞུང་གི་དགོས་མཁོ་ཡོད་པ་རྣམས་སྐོང་ཐུབ་པ་མ་ཟད། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་རིགས་མི་འདྲ་བ་ དེ་གཅིག་གྱུར་ཡོང་བའི་ལམ་ཁ་དེ་འདིང་ཐུབ་རྒྱུ་རེད། སྐད་མཛོད་ཀྱི་འཆར་འགོད།

འདས་པའི་ལོ་བཅུ་ཕྲག་གཅིག་ལྷག་ཙམ་གྱི་རིང་ལ། ཧང་གྷ་རིའི་ཁྱིམ་མཚེས་རྒྱལ་ཁབ་ཁག་ཏུ་ཡོད་པའི་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ ཀྱི་སྐད་བརྡ་རིག་པ་བ་རྣམས་ཀྱིས་ ཤུགས་ཆེ་བའི་འབྲེལ་མཐུད་བྱས་ཏེ་ཧང་གྷ་རིའི་ནང་གི་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཀྱི་མི་འདྲ་ས་ཕན་ ཚུན་ངོས་ལེན་ཡོང་བ་དང་། ཁྱིམ་མཚེས་རྒྱལ་ཁབ་དག་གི་ནང་གི་ཡུལ་སྐད་བར་འབྲེལ་བ་བྱུང་བར་དམིགས་ནས་སྐད་མཛོད་ འཆར་འགོད་ཀྱི་དྲ་བ་བཟོས་པ་རེད།ཁོ་ཚོའི་འབད་བརྩོན་གྱི་གྲུབ་འབྲས་ཐོག་མ་དེ་ནི་ Magyar értelmező kéziszótár “ཧང་གྷ་རིའི་འགྲེལ་བཤད་ཚིག་མཛོད་སྙིང་བསྡུས་”ཞེས་པ་བསྐྱར་སྒྲིག་གི་པར་མ་དེའི་ནང་དུ་གསལ་ལ། ཧང་གྷ་རིའི་སློབ་ གསོ་ཞེས་པའི་མཐུན་འགྱུར་འོག་ ༢༠༠༣ ལོར་པར་སྐྲུན་བྱས་པ་དེར། ཁྱིམ་མཚེས་རྒྱལ་ཁབ་ཁག་ཁོ་ནའི་ནང་སྤྱོད་པའི་མིང་ 100

ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཚད་ལྡན་བཟོ་བ་དང་དེའི་སློབ་གསོའ ་ི མཇུག་འབྲས།

ཚིག་དང་མིང་ཚིག་གི་ནང་དོན་བཅས་བརྒྱ་ཕྲག་འགའ་བཀོད་ཡོད་པ་རེད། འདི་ནི་ཁཱར་པཱ་ཐི་ཡའི་གཤོངས་སར་འཁོད་པའི་ ཧང་གྷ་རི་བ་ཚང་མའི་ཆེད་དུ་ཧང་གྷ་རིའི་ནང་སྤྱོད་པའི་ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཀྱི་ལག་དེབ་སྤུས་དག་དང་བརྡ་སྤྲོད་རྣམ་གཞག ཚིག་ མཛོད་བཅས་བརྗེ་བསྒྱུར་བྱེད་པའི་གལ་ཆེའི་གོམ་པ་དང་པོ་ཞིག་རེད། འབད་བརྩོན་འདི་དག་གི་དམིགས་ཡུལ་ནི་མིང་ཚིག་ གཡར་མ་རྣམས་རྩ་མེད་བཟོ་བ་དང་གཙང་སེལ་རིང་ལུགས་དགོས་པའི་འབོད་སྒྲ་མ་ཡིན་པར། ཧང་གྷ་རི་བ་ཐུན་མོང་གི་མིང་ ཚིག་དང་རྗོད་པ་རྣམས་ས་མཚམས་ཀྱི་ཕྱོགས་གཉིས་ཀ་ན་ཡོད་པའི་ཧང་གྷ་རི་བ་ཚང་མའི་ཆེད་དུ་ཁྱབ་སྤེལ་བྱ་རྒྱུ་དེ་རེད། མཇུག་སྡོམ་དང་བསམ་ཚུལ་ཁག

མི་ཧིལ་གྱི་༼༢༠༠༤༽ ཧ་ཅང་རྩལ་ཐོན་པའི་ཞིབ་འཇུག་གིས་ སྤྱི་ཚོགས་སྐད་བརྡ་རིག་པ་བ་ཧ་ཅང་མང་པོ་ཞིག་ནི་ ཆེད་ གཉེར་གྱིས་མིན་ནའང་སྐད་དབྱེ་འབྱེད་རིང་ལུགས་པའི་ རིགས་རུས་དབྱེ་འབྱེད་རིང་ལུགས་ཀྱི་རྣམ་པ་དང་དེའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ རྗེས་འབྲས་དག་གི་ནག་ཉེས་ཕོག་ཡུལ་དུ་གྱུར་ཡོད་པ་བསྟན་འདུག ང་ཚོས་ སྐད་དབྱེ་འབྱེད་རིང་ལུགས་ཀྱིས་དགོས་མཁོའ ་ི ཐོག་ནས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་འདྲ་མཉམ་མེད་པ་དེ་བསྐྱར་གསོ་བྱེད་པར་འདོད་སྲིད་མོད། འོན་ཀྱང་།སྐད་གཞན་པའི་ནང་དེ་ལྟར་མིན་ པ་ཡང་ཡོད།དཔེར་ན། མི་ཧིལ་ ༼༢༠༠༤༔ ༣༩༨༽གྱིས་ ཧེ་བྷི་རིའོ་སྐད་“བཤད་མཁན་དཀྱུས་མ་”དེ་ཚོས་ “སྐད་དབྱེ་འབྱེད་རིང་ ལུགས་པའི་ཐད་དུ་དགྲ་འཛིན་གྱི་རྣམ་པ་ཆེས་ཆུང་བ་ཞིག་སྟོན་”མོད། “ཨིན་ཇིའི་སྐད་བཤད་མཁན་གྱི་མི་དཀྱུས་མའི་སྐོར་ ཁག་ཅིག་ཡོད་པ་དཔེར་ན་མི་རིགས་ནག་པོའ་ི ཨིན་ཇིའི་སྐད་བཤད་མཁན་ཚོའི་ཁྲོད་ཁོང་ཚོས་སྐད་དབྱེ་འབྱེད་རིང་ལུགས་ཀྱི་ རྣམ་པའི་འགན་འཁྲི་དེ་ཚོ་བཙན་གནོན་པ་ལྟར་བརྩི་བ་རེད་ཅེས་དགོངས་པ་བཞེས་འདུག ཧེ་བྷི་རིའོ་སྐད་ཀྱི་གནད་དོན་ལ་ཆ་ བཞག་ན། སྐད་བརྡ་རིག་པའི་སྒྲིག་ལམ་ཡང་དག་པ་དེ་ཐག་གཅོད་བྱེད་པ་ནི་སྐད་དེ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་གྱི་མི་དམངས་ཀྱི་སྤྱི་ ཚོགས་ཀྱི་གོ་གནས་དང་འབྲེལ་བ་མེད་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཞན་གྱིས་ཐག་གཅོད་བྱས་པ་རེད་ལ་ངོ་མ་ནི་ དེ་སྤྱོད་མཁན་མི་དམངས་ ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་གནས་བབས་རང་དབང་ཅན་པ་ཞིག་ཡིན་པ་རེད་ལ། དེར་བརྟེན་སྐད་ཡིག་གཏན་འབབས་རིང་ལུགས་ཀྱིས་སྤྱི་ ཚོགས་ལ་གནོད་བསྐྱལ་བ་ཆུང་ངུ་ལས་མེད་ཅིང་། དེ་ནི་མཐོང་ཆུང་དང་དབྱེ་འབྱེད་བྱེད་པར་མི་བརྩི་བ་རེད། མི་ཧིལ་གྱིས་ “ཡང་དག་པ་”ཞེས་པའི་ལྟ་ཚུལ་གྱི་གོ་དོན་མི་འདྲ་བ་གསུམ་དབྱེ་འབྱེད་བྱས་ཡོད།

༡. ཡིག་ཆའི་ཐད་ཀྱི་ཡང་དག་ཅན། འདི་ནི་དཔེར་ན་ཧེ་བྷི་རིའོ་སྐད་དུ་ཡོད་པའི་བྷའེ་བྷེལ་དང་མཱི་ཤི་ནཱ་ཞེས་པའི་ཆོས་ དཔེ་དང་ཨ་རབ་ཀྱི་སྐད་དུ་ཡོད་པའི་ཀཱོ་རཱན་ལྟ་བུའི་ཆོས་དཔེ་ལྟ་བུའི་ཡིག་ཐོག་ཏུ་བྲིས་པའི་ཡིག་ཆ་སོགས་ལ་གོ ༢. གྲལ་རིམ་ལ་གཞི་བྱས་པའི་ཡང་དག་པ། འདི་ནི་ཕུལ་བྱུང་མི་རྣམས་ཀྱི་ཚབ་མཚོན་མི་སྣའི་བེད་སྤྱོད་ལ་གཞི་བྱས་པ་ ཞིག་རེད་ལ། ཁོང་ཚོའི་སྤྱོད་པ་ནི་སྤྱིར་བཏང་གི་ཆ་ནས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་མིག་དཔེ་ལྟ་བུ་ཞིག་ལ་བརྩི་བ་རེད། ༣. སྐད་བརྡའི་བཅའ་ཁྲིམས་ཀྱི་ཡང་དག་པ། འདི་ནི་དབང་འཛིན་པའི་སྡེ་ཁག་སྐོར་ཅིག་གིས་ཐག་གཅོད་བྱས་ཤིང་། ངོས་ འཛིན་དེ་འདྲ་ནི་ཧྥ་རན་སི་དང་ཧང་གྷ་རི་ལྟ་བུའི་ནང་གཞུང་འབྲེལ་ཡིན་ལ་ཨིན་ཇི་ལྟ་བུར་གཞུང་འབྲེལ་མིན་པ་ཡིན་པ་ལ་གོ མི་ཧིལ་གྱིས་“ཡང་དག་པ་”འདི་དག་ནི་ཚད་འཇལ་བྱེད་ཅིག་ཏུ་བཤད་ཅིང་། འདི་དག་མཉམ་འབྲེལ་བྱེད་ངེས་པ་ཞིག་ མིན་པའི་སྐབས་ཡོད་པར་བསྟན་ཡོད། ཡུ་རོབ་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་མང་ཆེ་བའི་ནང་གྲལ་རིམ་གཞི་ལ་བཞག་པའི་ཡང་དག་པ་དེས་ ཡིག་ཆ་དང་སྐད་བརྡའི་བཅའ་ཁྲིམས་ཀྱི་ཡང་དག་པ་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱེད་པའི་གནས་ཚུལ་ལ་ང་ཚོ་གོམས་ཡོད། འོན་ཀྱང་སྐད་ ཡིག་གཞན་མང་པོའ་ི ཁྲོད་ ༼དཔེར་ན། ཧེ་བྷི་རིའོ་སྐད་དང་། ཨ་རབ་ཀྱི་སྐད། ཨ་ཡེ་སི་ལན་ཌིའི་སྐད། ཡང་ན་ སཱིན་ཧཱ་ལཱ་ལྟ་བུ༽ “ཚད་ལྡན་”དང་ “ཡང་དག་པ་”ཞེས་པའི་རིགས་དེ་དག་ནི་ཁུངས་དག་པའི་གསུང་རབ་༼བྷའེ་བྷེལ་དང་ཀོ་རཱན་སོགས་༽ཀྱི་ ཡིག་ཆ་ལ་གཞི་བྱས་པ་ལས་སྤྱི་ཚོགས་ཕུལ་བྱུང་མི་སྣའི་ཉིན་རེའི་སྐད་ལ་གཞི་བརྟེན་བྱས་མེད། སྐད་དང་སྤྱི་ཚོགས་འདི་དག་ གི་ནང་དུ་“ཡང་དག་པ་”ནི་སྤྱིའི་ཆ་ནས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་གྲལ་རིམ་ལ་འབྲེལ་བ་མེད། 3མི་ཧིལ་གྱིས་ ༼༢༠༠༤༔ ༣༩༦༽ཡ་མཚན་ ཆེ་བའི་བསྒྲགས་གཏམ་ཞིག་བརྗོད་ཡོད་དེ།“སྤྱིའི་ཆ་ནས་མཐོ་རིམ་མི་སྣས་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་སྐད་ཀྱི་སྒྲོམ་གཞིའི་གནས་ཚུལ་ ཁ་ཤས་ནི་ངོ་མ་བཤད་ན་སྒྲིག་བཅོས་བྱས་པའི་སྐད་བརྡའི་བཅའ་ཁྲིམས་ལྟར་ན་“ཡང་དག་པ་མིན་པའི་”གྲས་ཡོད་ལ། གནས་

101

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཚུལ་དེ་འདྲ་ནི་ཨིན་ཇིའི་སྐད་ལྟ་བུའི་ནང་རང་གི་ངེས་ཚིག་གི་ཐོག་ནས་བཤད་ན་ ཡོང་མི་སྲིད་པ་ཞིག་རེད།” ཨིན་ཇི་དང་ ཧེ་བྷི་རིའོ་སྐད་ཀྱི་སྐད་བརྡའི་བཅའ་ཁྲིམས་རིང་ལུགས་ནི་ཚན་རིག་དང་མི་མཐུན་པ་འདྲ་འདྲ་ཡིན་མོད། “ཡིན་ན་ཡང་ཨིན་ ཇིའི་སྐད་གཅིག་པུའི་ནང་སྐད་བརྡའི་བཅའ་ཁྲིམས་རིང་ལུགས་ནི་མཐོང་ཆུང་གི་ཚུལ་དུ་བརྩི་ཆོག་པ་རེད། གང་ཡིན་ཟེར་ན། ཨིན་ཇིའི་སྐད་བརྡའི་བཅའ་ཁྲིམས་རིང་ལུགས་ཁོ་ན་མཐོ་རིམ་གྲལ་རིམ་མི་སྣས་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་སྐད་ལ་གཞི་བཞག་ཡོད་ པ་རེད།”༼ཤོག་གྲངས་ ༣༩༨༽ སྐད་དང་དེའི་སྤྱི་ཚོགས་མང་པོ་ལ་༼དཔེར་ན་ཨ་རབ་ཀྱི་སྐད། གྷི་རིག ནོར་ཝེའི་སྐད་༽ཞིབ་ འཇུག་བྱས་པའི་རྗེས་སུ། མི་ཧིལ་ ༼༢༠༠༤༔ ༤༡༣༽ གཤམ་གསལ་གྱི་སྤྱི་འགྲེལ་འདི་ལ་སླེབས་པ་རེད།

གྲལ་རིམ་ལ་གཞི་བཞག་པའི་ “ཡང་དག་པ་”ཁོ་ན་ནི་ལྷན་སྐྱེས་ཀྱི་ཆ་ནས་ཕྱོགས་ལྷུང་གི་རྣམ་པ་ཞིག་དང་། སྐད་བརྡའི་ སྒྲིག་བཅོས་རང་བཞིན་གྱི་“ཡང་དག་པ་”དེ་ནི་གྲལ་རིམ་གཞི་ལ་བཞག་པའི་ཡང་དག་པ་ལ་ལད་ཟློས་བྱེད་པ་ཡིན་ཚེ་ད་བཟོད་ མཐོང་ཆུང་ཕྱོགས་ལྷུང་གི་རྣམ་པ་ཡོད་པ་ཞིག་རེད། ཡིག་ཆའི་ “ཡང་དག་པ་”དེ་ནི་གལ་སྲིད་མ་ཡིག་དེ་སྐད་བརྡའི་སྒྲིག་བཅོས་ རང་བཞིན་གྱི་རྣམ་པ་དེའི་རྗེས་སུ་འབྲངས་པ་དང་།དེ་ཡང་གྲལ་རིམ་གཞི་བཞག་གི་ཡང་དག་པ་ལ་ལད་ཟློས་བྱེད་པར་བཀོད་ སྒྲིག་བྱས་ཡོད་དུས།དེ་ནི་ད་བཟོད་མཐོང་ཆུང་ཕྱོགས་ལྷུང་ཅན་ཡིན།༼བཤད་སྟངས་གཞན་ཞིག་བྱས་ན། གལ་སྲིད་དེའི་འབྱུང་ ཁུངས་ཨ་མ་དེ་གྲལ་རིམ་གཞི་ལ་བཞག་པའི་ “ཡང་དག་པ་”ཡིན་ཚེ།༽སྐད་བརྡའི་སྒྲིག་བཅོས་ཀྱི་“ཡང་དག་པ་”དང་ཡིག་ཆའི་ “ཡང་དག་པ་”ནི་ལྷན་སྐྱེས་ཀྱི་ཆ་ནས་རྙོག་དྲ་ཅན་མ་རེད་ལ། དེ་དག་ནི་གལ་སྲིད་གྲལ་རིམ་གཞི་ལ་བཞག་པའི་“ཡང་དག་པར་ ”ལད་ཟློས་བྱས་པ་ལ་བརྟེན་ནས་གཞི་ནས་རྙོག་དྲ་ཅན་དུ་གྱུར་པ་རེད། དེ་ནི་གཞུང་འབྲེལ་གྱི་ཐད་ནས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཕྱོགས་ལྷུང་ ཞིག་ཡིན་པར་ཆ་འཇོག་བྱེད་པ་རེད། ཡཱར་གྱིས་ ༼༢༠༠༨༽ནོར་ཝའི་རྒྱལ་ཁབ་ཏུ་ཁ་སྐད་རྒྱུན་འཛིན་བྱེད་པའི་རྒྱུ་མཚན་གྱི་སྐོར་ལ་རང་གི་ཉེ་ཆར་གྱི་རྩོམ་ ཡིག་ཅིག་ཏུ། ༡༩༩༨ ལོའ་ི ནོར་ཝེའི་སློབ་གྲྭའི་ཁྲིམས་གཞི་ལུང་དྲངས་པ།༼ཁོ་པའི་འགྱུར།༽འཛིན་གྲྭའི་ནང་བཤད་རྒྱུའི་ཁ་སྐད་ དེ་སློབ་མ་དང་དགེ་རྒན་དག་གིས་རང་ངོས་ནས་ ༼ནོར་ཝེའི་སྐད་ཀྱི་༽ཁ་སྐད་ཀྱི་རིགས་གང་ཞིག་སྤྱོད་རྒྱུའི་ཐག་གཅོད་བྱེད། དགེ་རྒན་དང་སློབ་གྲྭའི་འཛིན་སྐྱོང་གིས་རང་ཉིད་ཀྱི་མིང་ཚིག་དང་བརྗོད་པའི་འདམ་ཁ་དེའི་ནང་དུ་ད་དུང་སློབ་མ་ཚོས་བཤད་ པའི་སྐད་ཆའི་རིགས་༼ཁ་སྐད་༽དེ་ལ་ཡང་བསམ་གཞིགས་གང་ཐུབ་ཐུབ་བྱེད་དགོས། མདོར་ན། ནོར་ཝེའི་སྐད་ལ་རྒྱལ་ཡོངས་ཀྱི་ཚད་ལྡན་སྐད་རིགས་གཉིས་༼Nynorskདང་ Bokmål)༽ཡོད་ཅིང་། སློབ་གྲྭའི་ནང་དུ་སྐད་གཅིག་ལ་མཐོང་ཆེ་དང་ཡང་ན་སྐད་གཅིག་གི་ཆེད་དུ་སྐད་གཞན་དེ་བློས་གཏོང་བྱེད་མི་རུང་བ་རེད། ནོར་ ཝེའི་སློབ་གྲྭའི་དགེ་རྒན་དག་གིས་ སྐད་ཚད་ལྡན་རིགས་གཅིག་གོང་འཕེལ་གཏོང་ཆེད་སྐད་གཞན་དེ་བློས་གཏོང་བྱེད་པའི་ཐོབ་ ཐང་མེད་པ་ཇི་བཞིན། ནོར་ཝེའི་སྤྱི་ཚོགས་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་སྐོར་ཁག་ནི་ཧང་གྷ་རི་དང་ཧྥ་རན་སི། ཨིན་ཇི། འཇར་མི་ནེ། རཱ་ ཤི་ཡ་སོགས་ཀྱི་སྒྲོམ་གཞི་ལས་ཧ་ཅང་མི་འདྲ་བའི་རྣམ་པ་ཞིག་རེད། ཁོ་ཚོ་ལ་ཁ་སྐད་ལ་བསྙད་ནས་སློབ་མ་དམའ་འབེབས་བྱེད་ པའི་ཐོབ་ཐང་ཡོད་པ་མ་རེད། ཧང་གྷ་རི་དང་དབྱིན་ཇིའི་སྐད་ཇི་བཞིན། སྐད་བརྡའི་སྒྲིག་བཅོས་ཀྱི་ཡང་དག་པ་དེས་གྲལ་རིམ་གཞི་བཞག་གིས་ཡང་ དག་པ་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱས་ཏེ་ཚད་ལྡན་བཟོ་བ་བྱུང་བའི་སྐབས་དེར། ཚད་ལྡན་མིན་པའི་ཁ་སྐད་སྨྲ་བ་དག་ལ་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དབྱེ་ འབྱེད་མཐོང་ཆུང་འཕོག་པ་ནི་གཡོལ་དུ་མེད་པ་ཞིག་རེད། ཁ་སྐད་འདྲེས་མ་ཅན་གྱི་སྐད་གཉིས་སྨྲ་བ་དག་གིས་སྐད་གཅིག་སྨྲ་ བའི་གྲངས་མང་མི་རིགས་ལས་ ཕ་སྐད་མི་འདྲ་བ་ཞིག་སྨྲ་དགོས་པ་དེ་ནི་འགོག་ཏུ་མེད་པ་རེད། གལ་སྲིད་གྲངས་མང་མི་རིགས་ ཀྱི་སྐད་X་དང་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་X་དེ་ཚད་ལྡན་ཅན་དུ་བཟོ་རྒྱུ་ཡིན་པ་དེ་དམིགས་ཡུལ་ཡིན་ན། གཙང་སེལ་རིང་ ལུགས་དེ་གང་ཐུབ་ཐུབ་ཀྱིས་རྩ་མེད་གཏོང་དགོས་པ་རེད་ལ། ༼དེས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་བཤད་མཁན་དག་གི་གདེང་ ཚོད་མེད་པ་ཇེ་ཆེར་གཏོང་ལ། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་ཁོ་ཚོ་སྐད་བརྗེ་དགོས་པའི་ཕྱོགས་སུ་འདེད་པ་རེད།༽ གྲངས་མང་མི་རིགས་ཀྱི་ སྐད་དང་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་བར་གྱི་ཁྱད་པར་རྣམས་ངོས་ལེན་བྱེད་ཚད་མཐོ་རུ་གཏོང་ཆེད་དེའི་སྐོར་གྱི་ཐོབ་ཐང་དང་ སྐད་མཛོད་འཆར་འགོད་ལག་ལེན་བྱེད་དགོས་པ་རེད། 102

ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཚད་ལྡན་བཟོ་བ་དང་དེའི་སློབ་གསོའ ་ི མཇུག་འབྲས།

སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་དེ་ཚོ་ལ་སྐད་གཅིག་སྨྲ་བའི་ཚད་ལྡན་དེ་ལག་བསྟར་བྱེད་པ་ལ་ཉེན་ཁ་ཆེས་ཆེན་ པོ་ཡོད་མོད་ཡིན་ན་ཡང་དུས་རྒྱུན་དུ་དེ་དག་སྣང་མེད་དུ་བཞག་ཡོད་པ་རེད། ད་དུང་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་རྣམས་ལ་སྐད་བརྡ་ རིག་པའི་སྟེང་ནས་ཁ་བྲེལ་བྱེད་པ་ཡང་ཉེན་ཁ་ཆེན་པོ་ཡིན་ཏེ། གལ་སྲིད་ཁོ་ཚོ་ཚད་མཐོ་བའི་ངང་སྐད་གཉིས་སྨྲ་མི་ཐུབ་མཁན་ དང་། ཁོ་ཚོར་གྲངས་མང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་དེ་བྱང་དུ་ཆུབ་པའི་ཤེས་བྱ་མེད་ན། ཁོ་ཚོའི་སྤྱི་ཚོགས་ཐོག་གི་བཙན་གནོན་ཅན་ གྱི་གནས་བབས་དེ་ཇེ་སྡུག་ཏུ་གཏོང་རྒྱུ་རེད། སྐད་ཀྱི་གཉའ་གནོན་ལ་རིགས་མང་བའི་གྲས་ཀྱི་གཅིག་ནི། རྒྱལ་ཁབ་ཀྱིས་གྲངས་ ཉུང་མི་རིགས་ལ་ སྐད་གཉིས་པ་དེ་༼རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སྐད་༽སྐད་གཉིས་པ་ལྟར་སློབ་པའི་ཐོབ་ཐང་ཁས་ལེན་མི་བྱེད་པ་དེ་རེད། སྟོབས་ཆེན་རྒྱལ་ཁབ་ཚོས་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སྐད་དེ་སྤྱད་ནས་ “མི་ཚང་མ་ལ་སློབ་གསོའ ་ི གོ་སྐབས་འདྲ་མཉམ་”སྤྲད་པའི་སྐབས་ དེར་ ༼ཡུ་རོབ་དཀྱིལ་མའི་རྒྱལ་ཁབ་ཚང་མས་བྱེད་པ་ཇི་བཞིན།༽། ཁོ་ཚོས་རང་རང་གི་སྐད་ཀྱི་གཉའ་གནོན་དེ་ལག་བསྟར་ བྱེད་པར་རྫུན་བཟོས་ཀྱིས་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱས་པ་ཁོ་ན་ལས་གཞན་གཅིག་ཀྱང་མ་རེད། ཟུར་མཆན།

1. ཨོ་སི་ཋིའི་ནང་དུ། མི་འབོར་ཞིབ་བཤེར་གྱི་སྐབས་སུ་ཨུམ་གྷང་སེ་པེ་རཱ་ཆེ་ཞེས་ཁྱིམ་མི་དང་སྤུན་མཆེད་གྲོགས་པོ་ནང་ ཁུལ་དུ་ཉིན་རེར་སྤྱོད་བཞིན་པའི་ཁ་སྐད་དེ་བརྩི་བ་རེད།༼ཕ་སྐད་མ་ཡིན་པར།༽ བྷར་གྷི་ལན་ཌི་དང་ཨོ་བྷེར་ཝར་ཌི་ཞེས་པའི་ ལུང་པ་ལ་ལུང་དྲངས་པའི་གྲངས་འབོར་དེས་ཨོ་སི་ཋིའི་མི་སེར་སྟོན་ཡོད་པ་མ་ཟད།ད་དུང་རང་གི་མི་སེར་དང་ཕྱི་རྒྱལ་བ་གཉིས་ ཀྱི་སྡོམ་འབོར་དེ་སྟོན་ཡིན། 2. ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་དེ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཞིག་ཡིན་པར་་རྩི་བའི་སྐོར་ལྟ་ན་ཉེ་ཆར་གྱི་བགྲོ་གླེང་། Gal ༢༠༠༨ ལ་ལྟོས། 3. སྤྱི་ཚོགས་ཐོག་གྲལ་རིམ་མཐོ་བའི་རིགས་ལ་ཡིག་ཆ་ཁུངས་ལྡན་རྣམས་ལྟ་ཀློག་བདེ་བ་༼ཁོ་ཚོ་ལ་སློབ་གསོ་ཐོབ་པའི་ གོ་སྐབས་མང་པོ་ཡོད་ཕྱིར་༽དང་། དེའི་སྟབས་ཀྱིས་འདི་རིགས་ཀྱི་ཚད་གཞི་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་གྲལ་རིམ་བར་ཐད་ཀར་མ་ཡིན་ པའི་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་མ་རེད་དམ་ཞེས་མི་ཞིག་གིས་འདྲི་ཆོག་གི་རེད། མི་ཧིལ་གྱིས་ ༼སྒེར་ངོས་ཀྱི་འབྲེལ་མཐུད་བྱེད་པ་།༽ ཧེ་བྷི་རིའོ་སྐད་ནང་དུ་བལྟོས་འཇོག་གིས་དཀའ་རྙོག་ཆུང་ཆུང་ཞིག་དང་ཨ་རཱབ་ཀྱི་སྐད་དུ་གནད་དོན་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡིན་པར་ ངོས་འཛིན་བྱེད་བཞིན་ཡོད། ཁོས་འདྲ་མཉམ་ཐོག་སློབ་གསོའ་ི གོ་སྐབས་མེད་པ་དེས་ཁ་སྐད་ནང་གི་སྒྲ་གདངས་དང་བྱ་ཚིག་ གི་འགྱུར་པ་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཆེན་པོ་མེད་མོད།འོན་ཀྱང་བྲིས་རྩོམ་གྱི་ནང་དུ་དེས་ཐ་སྙད་ཀྱི་བེད་སྤྱོད་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་པར་ བསམ། སློབ་གསོའ་ི གོ་སྐབས་འདྲ་མཉམ་མེད་པ་དེས་དུས་རྟག་ཏུ་འདྲ་མཉམ་མི་ཡོང་བར་བཟོ་བའི་རྐྱེན་ཞིག་ཡིན་ཕྱིར།མི་ཧིལ་ གྱིས་ འདི་ནི་སྐད་ཀྱི་སྒྲིག་བཅོས་ཀྱི་ཁྲིམས་སྲོལ་ལས་གནས་ཚུལ་ཐ་དད་ཅན་ཞིག་ཡིན་པ་མཐོང་གི་ཡོད། དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ།

Baugh, John. 1999. Out of the Mouths of Slaves: African American Language and Educational Malpractice. Austin, TX: University of Texas Press.

Cseresnyési, László. 2003. Review of Miklós Kontra, ed., Nyelv és társadalom a rendszerváltáskori Magyarországon (Language and Society in Hungary at the Fall of Communism). Journal of Sociolinguistics 9 (Budapest: Osiris Kiadó, 2003.): 307–313.

Csernicskó, István. 2005. “Hungarian in Ukraine.” In Hungarian Language Contact Outside Hungary: Studies on Hungarian as a Minority Language, edited

by Anna Fenyvesi, 89–131. Amsterdam, PA: John Benjamins Publishing Company.

103

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

Fenyvesi, Anna. 1995. “Hungarian Diglossia in Slovakia: A New Linguistic Approach.” Budapest Review of Books 5(2): 37–39.

———, ed. 2005. Hungarian Language Contact Outside Hungary: Studies on Hungarian as a Minority Language. Amsterdam, PA: John Benjamins Publishing Company.

Gal, Susan. 2008. “Hungarian as a Minority Language.” In Multilingual Europe: Facts and Policies, edited by Guus Extra and Durk Gorter, 207–232. Berlin, NY: Mouton de Gruyter.

Gyurgyík, László and László Sebök. 2003. Népszámlálási körkép Közép-Európából 1989–2002 (Census Panorama of Central Europe 1989–2002). Budapest: Teleki László Alapítvány.

Jahr, Ernst Håkon. 2008. “On the Reasons for Dialect Maintenance in Norway.”

Sociolinguistica 22: 157–170.

Kiss, Jenö. 2001. “Az alkalmazott dialektológia: a nyelvjárások és az anyanyelvi oktatás” (Applied Dialectology: Dialects and Mother Tongue Education). In Magyar dialektológia, edited by Jenö Kiss 145–156. Budapest: Osiris Kiadó.

Kontra, Miklós. 2005. “Contextualizing the Sociolinguistics of Hungarian Outside Hungary Project.” In Hungarian Language Contact Outside Hungary: Studies on Hungarian as a Minority Language, edited by Anna Fenyvesi, 29–45.

Amsterdam, PA: John Benjamins Publishing Company.

———. 2006. “Sustainable Linguicism.” In Language Variation-European Perspectives, edited by Frans Hinskens, 97–126. Amsterdam, PA: John Benjamins..

Lanstyák, István. 1994. “A magyar–magyar diglosszia nehány kérdéséröl” (On Questions of Hungarian–Hungarian Diglossia). Kétnyelvüség 1: 17–28.

———. 1995. “A magyar nyelv központjai” (Hungarian as a Pluricentric Language).

Magyar Tudomány 10: 1170–1185.

Lanstyák, István and Gizella Szabómihály. 1996. “Contact Varieties of Hungarian in Slovakia: A Contribution to Their Description.” International Journal of the Sociology of Language 120: 111–130.

———. 1997. Magyar nyelvhasználat – iskola – kétnyelvüség (Hungarian Language Use, Schools, and Bilingualism). Pozsony: Kalligram.

———. 2005. “Hungarian in Slovakia.” In Hungarian Language Contact Outside Hungary: Studies on Hungarian as a Minority Language, edited by Anna Fenyvesi, 47–88. Amsterdam, PA: John Benjamins Publishing Company.

Lörincze, Lajos. 1980. Emberközpontú nyelvmüvelés (Language Cultivation with a Human Face). Budapest: Magvetö Kiadó.

Magyar értelmezö kéziszótár (Concise Hungarian Explanatory Dictionary). 2003.

Második, átdolgozott kiadás. Budapest: Akadémiai Kiadó.

Molnár, Anita. “Tannyelv, nemzeti identitás és a nyelvek presztízse – egy Kár104

ཧང་གྷ་རིའི་སྐད་ཚད་ལྡན་བཟོ་བ་དང་དེའི་སློབ་གསོའ ་ི མཇུག་འབྲས།

pátalján végzett kutatás margójára” (Medium of Instruction, National Identity and the Prestige of Languages in Subcarpathia, Ukraine). In Nyelvideológiák, attitüdök és sztereotípiák, edited by Borbély, Anna, Ildikó Kremmer Vancˇoné and Helga Hattyár, 439–446. Budapest: Tinta Könyvkiadó.

Myhill, John. 2004. “A Parameterized View of the Concept of ‘Correctness.’” Multilingua 23: 389–416.

Paget, John. 1850/1971. Hungary and Transylvania, Volumes I and II, Reprint. NY: Arno Press and The New York Times.

Papp, István. 1935. A magyar nyelvtan nevelöereje (The Educational Strength of Hungarian Grammar). Budapest: Királyi Magyar Egyetemi Nyomda. 1935.

Sherwood, Peter. 1996. “‘A Nation May Be Said to Live in its Language’: Some Socio-historical Perspectives on Attitudes to Hungarian.” In The Literature of Nationalism: Essays on East European Identity, edited by Robert B. Pynsent, 27–39. London: School of Slavonic and East European Studies, University of London.

Skutnabb-Kangas, Tove. 1988. “Multilingualism and the Education of Minority Children.” In Minority Education: From Shame to Struggle, edited by Tove Skutnabb-Kangas and Jim Cummins, 9–44. Clevedon, UK, PA: Multilingual Matters.

Szilágyi, N. Sándor. 2008. “A magyar nyelv a Magyarországgal szomszédos országokban” (Hungarian in Hungary’s Neighboring Countries). In Értékek, dimenziók a magyarságkutatásban, edited by Csilla Fedinec, 105–117.

Budapest: Magyar Tudományos Akadémia Magyar Tudományosság Külföldön Elnöki Bizottság. Tóth, Pál Péter. 2007. A nemzetközi vándorlás szerepe a kárpát-medencei magyar népességfejlödésben (The Role of International Migration in the Demographic Changes of Hungarians in the Carpathian Basin). PhD Diss., Hungarian Academy of Sciences, Budapest.

Wiley, Terence G. 1996. “Language Planning and Policy.” In Sociolinguistics and Language Teaching, edited by Sandra Lee McKay and Nancy H. Hornberger. 103–147. Cambridge: Cambridge University Press.

105

Minority Language in Today’s Global Society

LANGUAGE PLANNING, IDENTITY AND RIGHTS IN IRAQI KURDISTAN Jaffer Sheyholislami Carleton University Abstract This paper examines some of the challenges the autonomous Kurdistan region in Iraq has been facing in the areas of language planning and policy. On the one hand, influential speakers of the dominant Kurdish variety, Sorani, have put pressure on the Kurdistan Regional Government to declare their “dialect” as the official Kurdish language of that polity. Another major dialect, Kurmanji, which is spoken by the majority of Kurds living in at least four countries, competes for the same status in Iraqi Kurdistan. On the other hand, speakers of other languages that until recently have been known as Kurdish have started to request language rights. The Kurdish case offers an opportunity to consider how the complex interrelationships amongst linguistic, political, historical, and socio-cultural factors that cross national borders impinge on language management. This paper suggests that, among other objectives in the process of language selection, planners are expected to acknowledge the importance of language as a constituent in nation building, the primacy of language as a central element in personal and national identity, and the significance of linguistic rights. The nationalist linguistic ideology of “one nation equals one language” may no longer be tenable because of the proliferation of communications technology, the expansion of diasporic and transnational communities, and an increased international appreciation for linguistic diversity.

Introduction Language and the social world are interwoven: what happens socially also happens linguistically and vice versa (Fairclough 2003). Thus, planning language is to plan the lives of individuals, groups, and nations (Cooper 1989). Although, as a scholarly field of inquiry, Language Planning and Policy (LPP) is relatively new (starting in the 1950s), it has been an indispensable endeavor in most, if not all, 106

Language Planning, Identity and Rights in Iraqi Kurdistan

nation-building projects to the extent that “[nation] and language have become inextricably intertwined” (Haugen 2003, 416). Almost all of the approaches to nation-building and nationalism, such as modernism (Gellner 1983), primordialism (Fishman 1989), ethno-symbolism (Smith 1998), and social constructivism (Anderson 1991; Wodak et al. 2009) foster the view that language plays a “central role… in the nationalist project” (Spencer and Wollman 2002, 76; Joseph 2004; Edwards 2009; Fishman 1989). Whereas primordialists, such as the German Romantics Fichte and Herder, believe that language is the most salient marker of national identity (Fishman 1989), proponents of the modernist view find language vital for its instrumental function: that the members of a nation must be able to communicate with each other effectively in a common language (Gellner 1983). For ethno-symbolism (Smith 1998, 1991), language also plays a central role in defining a nation because, from this perspective, all nations have some sort of ethnic roots and language is often the defining emblem of ethnicity (Edwards 2009). Language is also important from a social constructivist perspective because it is through language that it and other components and symbols of the nationalist discourse are constructed and constantly modified and articulated (Anderson 1991; Billig 1995; Wodak 2006).

Thus, it is not surprising that since the birth of the French Republic, most language policies, explicitly or implicitly, have adhered to the Nationalist Linguistic Ideology (NLI) of “one nation equals one language.” Pursuing this policy under the pretext of facilitating easier communication among a nation’s ethnic groups and engendering unity to prevent political disintegration; countries have participated in actions that have led to the suppression, endangerment, and decay of minority languages. According to the “one nation equals one language” ideology, “The ideal state is homogenous, consists of one nation/ethnic group only, and has one language” (Phillipson, Rannut and Skutnabb-Kangas 1995, 5). Almost all European nation-states were built on this premise (Billig 1995; Bourdieu 1991; Cormack 1993; Costa 2000) and their practice was replicated elsewhere. For example, Turkey, Iran, and Syria have pursued assimilationist policies in both theory and practice by imposing one language, that of the dominant ethnic groups—Turkish, Persian, and Arabic, respectively—on multilingual populations.

The first problem with the “one nation equals one language” ideology is that there is hardly any nation, with or without a state of its own, that is monolingual.

The second problem is that, from this perspective, the national or official language must be privileged at the expense of minority languages that are often repressed, marginalized, or even banned from public use. For example, in eighteenth century Britain, when English became “the official/standard language,” speaking or even singing in Gaelic was forbidden in Scotland. Similar restrictions were in place in 107

Minority Language in Today’s Global Society

Franco’s Spain with respect to the Catalan and Basque languages (Kilborn 1993, 641). In France, “the French revolutionaries passed a resolution condemning the dialects as a remnant of feudal society” (Haugen 2003, 416).

NLI is partially based on the assumption that once minorities are granted language rights (Rubio-Marín 2003; Skutnabb-Kangas 2007) they will be tempted to pursue political autonomy and separation (Phillipson, Rannut and SkutnabbKangas 1995). However, there are over a dozen nation-states that embrace bilingual and multilingual policies (e.g. Canada, South Africa, Switzerland, Belgium, India, and Spain, just to name a few). In many ways, these states have been better off with respect to cultural harmony, welfare, and political stability compared to states pursuing linguistic and cultural assimilation of minorities, such as Turkey or Sri Lanka, which have often been plagued by violence and guerrilla warfare.

In fact, it has been suggested that the modern nation-state is inseparable from participatory democracy, and that this may not be possible when speakers of other languages are forced to abandon their mother tongue and communicate in the language of others. Kymlicka and Straehle suggest that “Democratic politics is politics in the vernacular. The average citizen only feels comfortable debating political issues in their own language” (1999, 70). These are compelling arguments for the preference of linguistic pluralism to the hegemonic NLI. The other problem with NLI is that it is based on the pretext that a single national language is necessary for communication. Although true to some extent, this claim tends to undermine the political implications of homogenization and unification or assimilation of languages and dialects. Looking at the language unification process in France as part of the nation-building project, Bourdieu suggests that,“It would be naïve to attribute the policy of linguistic unification solely to the technical needs of communication between the different parts of the territory, particularly between Paris and the provinces, or to see it as the direct product of a state centralism determined to crush ‘local characteristics.’ The conflict between the French of the revolutionary intelligentsia and the dialects or patois was a struggle for symbolic power in which what was at stake was the formation and re-formation of mental structures” (1991, 48).

In other words, imposing one national language in a country is more than a way of facilitating an easier means of communication among its population. It is also a means of legitimizing a particular political authority, a certain style of social control (Kilborn 1993, 641), and a preferable ideological way of socializing the public. This results in the population’s indoctrination into a more or less similar way of seeing, understanding, and interpreting the world, of seeing themselves and others.

This homogenization process is embodied in crucial ways in the schooling 108

Language Planning, Identity and Rights in Iraqi Kurdistan

of children where “the schoolmaster,” by teaching in the same fixed language, “inclines [students] quite naturally to see and feel things in the same way; and he works to build the common consciousness of the nation” (Bourdieu 1991, 49; Tollefson 1991; Joseph 2006, 46–49). Schooling can play a decisive role in fostering language shift among minorities and consequently transforming their identities (Heller 1999; Skutnabb-Kangas 2000).

Despite all the shortcomings of the NLI, it is rather surprising how persistent this doctrine has been, to the extent that it has also influenced the nation-building activities of minority nationalist movements or emerging nations. An example is the Kurds. Since linguistic minorities have been victimized by the NLI, one would expect them not to subscribe to the same oppressive ideology. That is, once they gain power they would not suppress less powerful speech varieties in their communities and they would abandon the top-down approach to language policy and planning by instead adopting a sociolinguistic approach. The latter requires language planners to seek the views and attitudes of linguistic community members prior to making any decisions about different aspects of LPP, such as language selection, codification, elaboration, officialization, and so forth (Haugen 2003, 421). However, the Kurdish example illustrates that the NLI continues to be very influential among emerging nations. Even among the minorities, there are nationalist elements that pursue the construction and validation of a single language as the emblem of their collective identity, even if it is at the expense of less powerful speech varieties. The interesting part of this is that the dominant group within the minority defends its linguistic dominance as a prerequisite for building the new nation. Until 1992, the state of Turkey banned Kurdish altogether and some Turkish nationalists called its speakers “Mountain Turks.” Today, in Iraqi Kurdistan, speakers of a dominant Kurdish speech variety render other Kurdish varieties “tribal,” “parochial,” and “non-standard,” and thus not worthy or deserving of language rights or the status of a national or an official language. To be sure, however, this “internal” rivalry is not unique to Kurdistan. As Fishman (1997) reminds us, “It is not only the anonymous and impersonal ‘world at large’ which unjustifiably impinges upon the rightful perquisites of the beloved language and its community of devotees and defenders, but historic rivals and opponents do so even more aggravatingly” (335). There are not only languages, but also dialects within a language that compete for prestige and power by advancing claims to be the only suitable candidate for national or official language status. Most of the literature on language policy and planning has focused on conflicts between “distinct languages” rather than “dialects” of the same “language.” As Wright observes: What is less often considered is that the problem may be replicated for 109

Minority Language in Today’s Global Society

the minorities that minority groups themselves have among them. When a minority language is adopted for use in educational, legal, bureaucratic or governmental settings, such adoption may displace the disadvantage to another group. Speakers of varieties different from both the national and the regional standard become, in effect, double minorities (2007, 205).

This paper will illustrate how these dialectical conflicts and competitions for prestige and language rights play out in the Kurdish linguistic landscape of Iraqi Kurdistan. It will also argue that although the first modern (nation-)states, such as France, managed to implement the “one nation equals one language” formula “smoothly” (Kymlicka and Straehle 1999, 73), more recently built (nation-)states, such as Turkey and Iran, have not been successful in following suit. Both states’ assimilationist policies (Hassanpour 1992; McDowall 2004; van Bruinessen 2000) have faced firm resistance by Kurdish and other minorities, especially in recent years. It is now even more difficult, if not impossible, for emerging nations, such as Iraqi Kurdistan, to pursue the NLI. Various reasons for this development will be discussed later in the paper. This paper suggests that among other objectives in the process of language selection, planners are expected to acknowledge the importance of language as a constituent in nation building, the primacy of language as a central element in personal and national identity, and the significance of linguistic rights. The nationalist linguistic ideology of “one nation equals one language” may no longer be tenable because of the proliferation of communication technology, the expansion of diasporic and transnational communities, and the increasing appreciation for linguistic diversity around the world. This will be illustrated in the case of the Kurdish language.

The Kurdish Language: Background Kurdish is spoken by between twenty-five and thirty million Kurds living in four countries (Turkey, Iran, Iraq, and Syria) in addition to the Caucuses, Lebanon, and other diasporic communities in other continents. Most of these Kurds have lived for centuries in a territory called Kurdistan. The states of Turkey, Iran, and Syria (and Iraq until 2005) have denied Kurds some of their most basic human rights. For example, until 1992, Turkey strictly banned Kurdish language use in all public domains (McDowall 2004; Olson 2009; Skutnabb-Kangas and Fernandes 2008; van Bruinessen 2000). The nation-states of Iran and Syria have never granted the Kurds the right to education in their mother tongue, nor have they permitted Kurdish to be taught as a subject in schools. Except in Iraq, the Kurds have been denied the right to publish and broadcast freely in their homeland (Hassanpour 110

Language Planning, Identity and Rights in Iraqi Kurdistan

1992).

Kurdistan, as a territorial and cultural nation, has been imagined and defined in terms of a Kurdish language. It has been suggested that the Kurdish language is arguably the most salient symbol of Kurdish identity, both culturally and politically, because it separates the Kurds from their neighboring nations more readily than any other cultural or physical characteristic (Hassanpour 1992, 2003; Kreyenbroek 1992; Sheyholislami 2011, 2010; Vali 2003; van Bruinessen 2000). Despite the importance of language as a discursive construct in Kurdish identity, politics, and autonomous movements; the language itself has neither been a unifying nor a diversifying force in recent memory. It is a fact that all varieties of Kurdish were labeled as such, even if mutually intelligible. That was enough for the Kurdish nationalist movement: there was a nation constructed in one language.

Kurdish is usually divided into four “dialect groups” (Figure 1) consisting of Kurmanji (Northern Kurdish); Sorani (Central Kurdish); Kirmashani (Southern Kurdish) and Gorani; Hawrami; and Zazaki. These varieties are not mutually intelligible unless there has been considerable prior contact between their speakers (Hassanpour 1992; Kreyenbroek 1992). Furthermore, the gulf between Kurdish varieties is widened by the fact that they are written in at least three very distinct scripts: a Latin-based alphabet used by Kurds in Turkey (and some Kurds in Syria); an Arabic-based alphabet used by Kurds in Iran, Iraq, and Syria (whether speaking Sorani Kurdish, Kurmanji, Kirmashani, or Hawrami); and Cyrillic, used by Kurds in the Caucasus.

Despite these differences, until recently, language fragmentations did not pose any problems for Kurdistan’s nationalist movement. Internal differences were hidden away in relation to the sociopolitical and linguistic dominance of “others”. In Kurdistan-Iraq, until 1992, all Kurdish varieties were almost equally oppressed. They were similar, equal, and united in being non-official and deprived of positive linguistic rights. Linguistic differences, however, started to become a “problem” in Iraqi Kurdistan when the “other,” (i.e. the Baathist regime in Baghdad) no longer threatened the existence of the speakers of all the Kurdish varieties. Since 2005, Kurdish has been acknowledged as one of the official languages of Iraq along with Arabic. Kurmanji Kurdish has been used in the Kurmanji speaking province of Duhok and Sorani Kurdish has been used in the rest of Iraqi Kurdistan in a variety of domains, from schools to media and public institutions. In the absence of a common enemy, internal differences such as language diversity have begun to be viewed negatively and have become the focus of heated debates over language officialization, standard language, and language rights in that part of Kurdistan.

111

Minority Language in Today’s Global Society

Figure 1: Kurdish major dialect groups (Hassanpour 1992).

The Case of Hawrami: A “Dialect” Demanding Linguistic Rights Hawrami refers to one of the four main Kurdish dialect groups (Hassanpour 1992, 70-71).1 Records show that the oldest written texts from Kurdistan (“land of the Kurds”) date from the fourteenth century and are in the Hawrami dialect. Nowadays, however, Hawrami speakers number fewer than 200,000 and make up the smallest population of the Kurdish major dialect groups.2 They live in both Iranian (about 100,000) (Zolfaqari 2010) and Iraqi Kurdistan. One can safely estimate that the number of Hawrami speakers in Iraqi Kurdistan is fewer than 50,000.

Hawrami is not standardized, it is not the medium of instruction in schools, it is not a subject of instructions in schools, and it is not used in public institutions. It is, however, widely used in the Hawrami communities’ daily lives and, in a limited way, in broadcasting and print media both in Kurdistan and in the diasporic communities.

Most non-Kurdish researchers such as Soane (1921), Minorisky (1943), and MacKenzie (1961) believe that Hawrami is not Kurdish, and that Hawramis are a different people from the Kurds. Although this observation is informed by historical and comparative philology, it has faced stern criticism from both Kurdish and non-Kurdish scholars and researchers in addition to Hawrami speakers themselves. Hassanpour presents the most comprehensive account of the debate over this issue to date. He states that “…Neither the speakers of Hawrami nor their neighboring speakers of Central (Sorani) and southern Kurdish have ever doubted 112

Language Planning, Identity and Rights in Iraqi Kurdistan

the Kurdish identity of the people and their dialect and culture. Many Sorani speakers do, in fact, regard Hawrami as a purer and older form of Kurdish” (1998, 36). Hassanpour quotes the Kurdologist Edmonds, who confirms that despite some Orientalists’ assertion that Hawrami “Is not Kurdish and that the people who speak it are not Kurds… the people themselves feel themselves as Kurds in every way” (1957, 35). In the 1700s, a Hawrami poet, Xana-i Qubadi, called his speech variety Kurdî (Kurdish). More recently, especially during the 1980s, several studies conducted by Kurdish scholars rejected the suggestion that Hawrami is not Kurdish (Hassanpour 1998, 41). Although a few of these approaches were within the domain of linguistics, the strongest and more reliable opposition has been a sociolinguistic one that takes the stance that, regardless of what the scientific views are on the genealogy and naming of a speech variety, what truly matters are the views and attitudes of the speakers of that variety and the peoples close to them (Joseph 2006, 25-27). Joseph, furthermore, states, “What does it matter if a few thousand linguists are convinced that Serbian and Croatian are the same language, or that Chinese is a family of distinct languages, when umpteen millions believe the opposite, and it is on their lives that the question has a direct impact?” (2006, 26).

Beliefs and attitudes of native speakers about their own languages and dialects, however, are prone to change. So are the beliefs and attitudes of those who are close to them. What do Hawrami speakers think about their speech variety these days?

In recent years the views of a considerable number of Hawrami speakers, especially those living in diasporic communities, have changed. They have not denied their “Kurdishness,” but they have argued that their speech variety is a language and should enjoy linguistic rights. In 2006, a petition submitted by Hawrami speakers to the Kurdistan regional Parliament (in Iraq), which asked that Hawrami speech variety be recognized as “a minority language,” posed the first major challenge to Kurdistan Regional Government (KRG) in its attempts to manage language in that region. The petition requested Hawrami be recognized in the constitution as “a language” with the implications for the promotion of education in that language (for a translation of the petition, see Appendix A).

It is interesting to note that although the petition insisted on the Kurdishness of Hawramis as far as national identity was concerned, it referred to Hawrami as a “language” and not a dialect of Kurdish. This was an important strategic move on the part of this group of Hawrami speakers who demand language rights. As Wright (2004) notes, it is only once a speech variety is identified as a language that it can then be promoted and language rights established. The literature of human rights does not address “dialect” rights, but language or linguistic rights. By naming their speech variety “a language,” but at the same time “Kurdish,” Hawrami 113

Minority Language in Today’s Global Society

petitioners propose that their request for language rights is legitimate and at the same time it does not undermine Kurdish nationalism’s ambitions for building the nation of Kurdistan. In this way, they can conceive of Kurdistan not as an ethnic and monolingual nation, but as a civic one that is marked by multi-ethnicity and multilingualism, an assertion that has been previously advanced by scholars (van Bruinessen 2000).3 Not surprisingly, some Sorani Kurdish commentators have accused Hawrami petitioners of being non-Kurdish, non-Kurdistani, and unpatriotic individuals who have been misled by the enemies of Kurdistan to cause diversity and consequently disunity among the “Kurds” in order to jeopardize Iraqi Kurdistan’s fledgling nation-building project.

It is not possible to present a comprehensive account of the debate over this petition. It should suffice to say that whereas the petitioners and their sympathizers have defended their demand for Hawramis’ linguistic rights, conservative Kurdish nationalists have rejected the idea that Hawrami is a “language.” They perceive linguistic diversity as a prelude to the disintegration of a people as a nation. These conservative nationalists, in ways similar to the very states they have been criticizing for the suppression of Kurdish (i.e. Turkey, Iran, Iraq, and Syria), subscribe to the nationalist linguistic ideology, or what others have called the nation-state ideology (Joseph 2006; Phillipson, Rannut, and Tove SkutnabbKangas 1995).

The Case of Sorani Officialization Wright suggests that “[t]o relinquish use of one’s own language to make space for the language of another group is almost always indicative of a shift in power relations” (2007, 204). The Hawrami speakers’ petition was perceived as a challenge to the decades-long hegemony of Sorani Kurdish. The petition triggered the submission of an appeal signed by a group of well-known Sorani Kurdish writers, artists, journalists, and academics, who requested that Sorani Kurdish be declared the standard and official language of Iraqi Kurdistan (for a translation of the appeal, see Appendix B).4 Addressed to Masoud Barzani, the Kurdistan President, the Kurdish Parliament, and the KRG, the appeal appeared in a popular Kurdish biWeekly Hawlatî, Sunday April 20, 2008, and was signed by fifty-three people (one later withdrew his signature). The appeal’s main premise was what had been better articulated in Haugen: “Every self-respecting nation has to have a language. Not just a medium of communication, a ‘vernacular’ or a ‘dialect,’ but a fully developed language. Anything less marks it as underdeveloped” (2003, 416). For the signers of the appeal, the best candidate for that “fully developed language” of Iraqi Kurdis-

114

Language Planning, Identity and Rights in Iraqi Kurdistan

tan was Sorani Kurdish or what they called “the Central Kurmanji.” The reasons for their selection included, for example, that this variety was the language of two Kurdish self-ruled administrations in the past; that it had been the main language of Kurdish nationalist movements in Iraqi Kurdistan for several decades; that it had the richest and most developed literary record compared to other varieties; and that it had been the Kurdish variety used in “all regions” and in most of the public, educational, and informational institutions of Iraqi Kurdistan.5 The appeal to declare Sorani (“Central Kurmanji”) the official language of Kurdistan caused immediate reactions from many parties. The KRG and some other Kurdistan officials, such as Shafiq Qazaz, the head of the Akadîmyay Kurdî (the Kurdish Academy), neither rejected nor endorsed the appeal. Instead, they acknowledged the seriousness of the matter and called for more expert studies and deliberation on language planning (Ghazi 2009). In contrast, some officials supported the petition, albeit on a personal level. For instance, the Minister of Education at the time, Dilshad Abdulrahman, said in an interview that on a personal level he would support the officialization of Sorani Kurdish (Ghazi 2009). The reasons Abdulrahman presented at length were those that had been laid out in the appeal. There were yet other officials, for example the Governor of the Duhok province, a Kurmanji Kurdish speaker, who dismissed the petition as discriminatory against non-Sorani speakers, including those of Kurmanji Kurdish.

Opposition to the appeal for officializing Sorani received additional support from the Union of Kurdish Writers in Duhok, a predominantly Kurmanji speaking province. The union rejected the appeal as discriminatory (Ghazi 2009). While the union proposed that there should be a dialogue with all parties concerned, it insisted that children in the Badinan region (with Duhok as its capital) should continue to study in Kurmanji Kurdish and that they also should learn Sorani.

Similar to Hawrami speakers, Kurmanji speakers of the Badinan region seem to have a democratic and civic picture of the Kurdistan to which they want to belong. Not surprisingly, Hawrami speakers also voiced their opposition to the appeal for the officialization of Sorani and repeated their own demands for linguistic rights and respect for language diversity in Kurdistan.

Another voice in this debate, pan-Kurdish nationalists, viewed the petition as premature and harmful to the interests of a greater Kurdistan (Nabaz 2008).

Pan-Kurdish nationalists believe that although Sorani speakers are the majority in Iraqi Kurdistan, they are not the majority in the Greater Kurdistan. The nationalists believe that decisions on the selection of a standard and official language cannot ignore the realities of the Greater Kurdistan. In such a country, the pan-Kurdish nationalists believe the official standard and official language of Kurdistan should be a “unified Kurdish language” made up of all Kurdish varieties. It is important to note that although this camp rejected the appeal for of the 115

Minority Language in Today’s Global Society

aforementioned reason, they too built on the same assumption and nationalist linguistic ideology that the Kurds must have one single language, a “unified Kurdish language.” Following the German Romantics, Fichte and Herder, they firmly believe that a nation with more than one standard and/or official language is a contradiction in terms (Fishman 1989; Joseph 2004).

Finally, linguistic rights and diversity advocates argued that, as it stands, there are two standardized Kurdish speech varieties: Kurmanji and Sorani (Hassanpour 2008; Sheyholislami 2008). Declaring only one of these varieties official would mean empowering that variety while disempowering the other. Such a policy would most likely further divide Kurdistan instead of promoting unity. Hassanpour (2008) suggested that, based on his own comprehensive research (1992), Kurdish is a bi-standard language. Thus, both major “Kurdish dialects” should be declared official. Others (Ghazi 2009; Sheyholislami 2008) suggested that either no language should be declared as the standard and official language of Iraqi Kurdistan, or both major varieties should be.

The Kurdish Academy, funded by the KRG and headed by Shefiq Qezaz, continued its study of the issue. In 2008, after several meetings, the academy published the views of several well-known linguists and Kurdish academics. However, there was no consensus on a clear language policy. Furthermore, in preparation for a conference on language matters to be held in Hewler in 2010, the capital of Iraqi Kurdistan, the Kurdish Academy asked a number of linguists and informed observers to document their views on the officialization of Sorani Kurdish and then submit them to the conference for generating further discussion and deliberation on the issue. One of the scholars whose views were deemed essential to the Academy was Amir Hassanpour, associate professor at the University of Toronto at the time. He had previously publicized his views on the issue, namely, that Kurdish was a bi-standard language and that two Kurdish varieties had to be declared official in Iraqi Kurdistan instead of one. The Kurmanji Kurdish speaking community especially appreciated Hassanpour’s stance, not only because he supported their demands, but also because he was a native speaker of the dominant variety, Sorani. The academy presented the conference with Hassanpour’s submission, which came as a shock to the participants, especially the Kurmanji speakers. The conference organizers told the audience that in the letter sent to them Hassanpour had supported the officialization of Sorani Kurdish only. However, this statement went against the view that Hassanpour has championed for over two decades: that Kurdish is a bi-standard language and thus both major varieties of Sorani and Kurmanji must be officialized. New communication technology enabled some of the conference participants to immediately contact Hassanpour in Toronto. It turned out that his views sent in a letter to the conference organizers 116

Language Planning, Identity and Rights in Iraqi Kurdistan

had been misrepresented. The incident became headline news in Iraqi Kurdistan (AKNEWS 2009), and the conference ended in confusion.

Conclusion The authorities, especially the Kurdish Academy, have decided not to have any specific language policy in Iraqi Kurdistan with respect to declaring an official language for the region or granting linguistic rights to Kurdish varieties with fewer speakers. They have already granted such rights to languages that have historically been viewed as non-Kurdish, such as Turcoman, Neo-Aramaic, etc. In 2011, the intensity of the language debate decreased. There are other nations and communities that have dealt with language policy and planning challenges by keeping silent about them. However, having no policy does not make the matter wither away, but instead may perpetuate inequalities based on linguistic differences. As Fishman states, “Even the much vaunted ‘no language policy’ of many democracies is, in reality, an anti-minority-language policy, because it delegitimizes such languages by studiously ignoring them, and thereby, not allowing them to be placed on the agenda of supportable general values” (2011, 454). Sooner or later the Iraqi Kurds may have to deal with these issues. In doing so, it would be useful to review the recent language debates and arrive at some of the conclusions that are summarized below.

No single aspect of language policy and planning is ever solely about language (Ricento 2007). For example, processes of standardization or decision making about declaring official or national languages first requires the selection of a language variety (Mesthrie et al. 2000), and as Haugen suggests, “to choose any one vernacular as a norm means to favor the group of people speaking that variety” (2003, 420). This may cause resentment towards the chosen variety among the speakers of other varieties, especially if they feel that they are forced to abandon their own speech. If the first instances of nation-building, such as France and Britain, were “successful” because of their ability to ignore the linguistic rights and identity of minorities, emerging nations may not be able to do the same in the age of satellite TV and the internet. One could suggest that even the (nation-)states built in the twentieth century, such as Turkey and Iran, were not able to assimilate most of their minorities (e.g. the Kurds) despite their deliberate and systematic efforts and practices to do so. Now minorities are much more aware of their distinct identities and rights, and they have many more means through which to amplify their voices and concerns. In addition to digital media, diasporic communities mediate information between the “host land” or the new country of residence and the “homeland” or the previous country. The Hawrami petition to the 117

Minority Language in Today’s Global Society

Kurdish Parliament makes explicit references to the fact that minorities in Europe enjoy linguistic rights. Through this comparison they legitimize their demand for linguistic rights in Iraqi Kurdistan.

Members of linguistic minorities, especially those residing in diasporic communities, not only have access to information, but they also have the ability to spread their messages to other communities throughout most of the world in a very short period of time. The Hawrami petition reached concerned audiences within hours after it was posted on blogs and websites and transmitted via email.

This easy access to information, which helps minorities in their resistance against hegemony and assimilation, can also be exemplified in what happened at the conference in Hewler, when attempts were made to misrepresent the views of one of the linguists, who at the request of the conference organizers, wrote them a letter outlining his position. When the conference organizers changed the linguist’s letter so that they would be able to do the opposite of his recommendation (i.e. declare Sorani Kurdish as the official language of Iraqi Kurdistan), a mobile phone call during the conference confirmed that the linguist’s views had been altered, thus preventing the organizers from reaching their goal. Only twenty years ago, the decision would have been made and perhaps it would have become enshrined in the Kurdistan constitution without much resistance from the speakers of other varieties.

In the past two decades or so, both states and scholars of language policy and planning have become increasingly aware of the plight of minority language groups and their demands for language rights (May 2008); the connections between language and identity (Heller 1999; Joseph 2004; Edwards 2009); and the cognitive and socio-political benefits of bilingual and multilingual education (Skutnabb-Kangas, Phillipson, Mohanty and Panda 2009). Language diversity has begun to be accepted as a way of life in many parts of the world especially in federalist countries. In many parts of the world, linguistic pluralism is preferred over the monolithic nationalist ideology of “one nation equals one language.”

These and other factors have made it easier for linguistic minorities to declare their existence and demand linguistic rights. These developments to a large extent have also brought to light the fact that in any linguistic landscape it is always possible to have a “new language” whose speakers no longer wish to have their speech remain a dialect, but a distinct language that deserves language rights (Romaine 2007; Wright 2007). Dealing with such a dynamic and lucid linguistic landscape through what has been called “the instrumental approach” is no longer feasible, as such situations require “the sociolinguistic approach” (Mesthrie et al. 2000, 398).

Whereas the former views language as a mere means of communication, the latter treats language as a social phenomenon that is intertwined with the historical, 118

Language Planning, Identity and Rights in Iraqi Kurdistan

socio-cultural, and political contexts that bear upon the dynamics of linguistic landscapes and the lives of speakers. With the sociolinguistic approach, language planners and policy makers would be in a better position to appreciate the instrumentality of language in nation and community building, in addition to better understanding the speakersâ&#x20AC;&#x2122; beliefs and attitudes towards their speech varieties and the extent to which they conceptualize and negotiate their identities and rights in connection to their languages and speech varieties.

Appendix A: Hawrami Speakersâ&#x20AC;&#x2122; Petition A petition by a group of members of Hawrami speaking associations and adherents of Hawrami Language To: The Kurdistan regional Parliament 03-10-2006 With due respect, We are delighted that the draft of the Iraqi Kurdistan Constitution is publicized and open to everyone to study.

This development no doubt is a result of the ongoing struggle of Kurdish people and the implementation of the expectations of all those martyrs who sacrificed their lives for our peopleâ&#x20AC;&#x2122;s independence and freedom.

Right at this juncture we feel the responsibility to ask your Excellencies to pay attention to the question of Hawrami language.

As it is widely known, this language is one of the richest Kurdish languages, it is a source of literary treasure for the Kurds, and it is widely spoken in some areas of Kurdistan.

Therefore we request that in our beloved Kurdistan, Hawrami be treated in accordance with the progressive experiences of the modern world and given the proper status it deserves.

We would like the following points to be implemented:

119

Minority Language in Today’s Global Society

1. In the Kurdistan region, Hawrani be recognized as a minority language, be the alternate administrative language within Hawraman (in compliance with the declaration of the European Council of 1992 on the status of minority languages) and become the language of instruction in schools in Hawraman.

2. In other places of Kurdistan the Hawramis should be given the opportunity to learn their language in schools.

3. This right, as a basic right of Hawrami People, to be enshrined in the Kurdistan region’s constitution and be recognized as such.

In our opinion, such a step is tremendously beneficial to the development of Kurdish language and literature in general. It is a democratic measure and no doubt it will have an effective role in establishing human rights in the region. It creates great satisfaction and enthusiasm among Hawramis as well.

Respectfully, A group of members of Hawrami speaking communities Hawraman Cultural Society, Goteborg, Sweden Cultural and Literary Society of Shaho, Kamiaran [Kurdistan, Iran] Appendix B: Sorani Kurdish Officialization Appeal The message (appeal) of a group of Kurdish writers, literary men, and academics For standardization of the Kurdish Language To his Excellency the President of the Kurdistan Region The Excellencies Speaker and members of the Kurdistan Parliament The Excellencies the Head and members of the Kurdistan Region’s Council of ministers: the Excellencies the Minister of Education, Higher Education and Culture; Excellencies members of the Political Bureaus of the PUK; KDP; Islamic Unity; and the Kurdstani Parties Subject: Standardizing the Kurdish language Now, according to all historical, intellectual, and demographical criteria, the Middle-Kurmanji variety, has become a language and medium for cultural, educational issues in all three large provinces of Kurdistan region (Erbil, Kerkuk, Silemani), moreover it has become the political and social medium speech between the capital and the whole region, including Badinan district and Duhok governor120

Language Planning, Identity and Rights in Iraqi Kurdistan

ate. The Middle-Kurmanji variety is no longer a local and regional dialect, but it is the language of thousands of books and hundreds of newspapers and it has created a large reading audience in Kurdistan. It is in a stage to become the language of thought and thinking in the fields of philosophy, political, and social sciences and it has absorbed thousands of scientific and humanistic terminologies. Furthermore, due to historical geographical, political, and cultural realities; the MiddleKurdish has become a link between the Northern and Southern (varieties) with all their different variations.

In spite of efforts of the previous regime in Baghdad for dividing the Kurds by dividing their language, also in spite of attempts by some Arab and Turkish racist circles in accordance with the same chauvinistic discourse to imply that the Kurds are not capable of unifying their political will for standardizing their language, up till now the Kurdish have preserved their loyalty to this variety of their language and have shown the opposite.

Of course we allâ&#x20AC;&#x201D;intellectuals, politicians and educatorsâ&#x20AC;&#x201D;bear the great responsibility for deciding this issue. But the politicians and high sovereign bodies of the region (such as the presidency of the region, parliament, and the council of ministers) bear the historical responsibility to turn this de-facto verdict into a political decision and it is imperative that they sense the sensitivity of this period.

This is because history tells us that decisive decisions need politicians who have long-term vision accompanied by historical and patriotic sensibilities.

To officially recognize the presently used variety in the Kurdistan region does not mean the other varieties, especially Northern Kurmanji, Hawramani, Lori, etc. to be neglected. On the contrary, it is necessary, in the meantime, to establish special departments in the universities and set up national institutions for an intensive and multifaceted studies of all varieties of Kurdish language with the aim of strengthening them and creating a fusion to make a variety which we hope will be recognized (as official language) at this stage. Because the presently used language is not necessarily an ideal and a deficiency-free language, it needs to be strengthened and expanded. What we mean is, its grammar, orthography, and public usage should be recognized officially, otherwise it should be open for adopting morphological and terminological constructs from all varieties. Linguistic science tells us the language is an historical entity; it develops day after day and year after year.

If the number of synonyms in a language is quite large, it means that language is richer. Therefore, the existence of many synonyms in a language are not a cause of division and difference. The Kurdish language also needs all its varieties and none 121

Minority Language in Today’s Global Society

of them are unnecessary.

The language that we want to be recognized officially is the same language for which the late scholar Tofiq Wahbi Bag created an orthography. It has been the language of the first Kurdish governments, the government of Sheikh Mehmoud and Mahabad republic.

Later in 1959, in the general conference of teachers in Shaqlawa, it was proposed to be recognized as the official language of the Kurdish region. Yet later the deceased leader Barzani The First and Kurdistan Democratic Party after the March agreement of 1970 supported this step especially in the field of education. That is why it is a patriotic step and a decisive issue facing the Kurdish authority to revitalize officially these historical, cultural, and political background and make a political decision about it.

No political power, notwithstanding its might and force, can forcefully coin a language or destroy it forcefully, rather it can officially recognize that language which is created by the verdict of reality and develop it. Later the language in itself gets rich naturally by adopting the vocabulary and phrases from its other varieties. To this end sometimes political authority uses sacred sources and religious books as it was done in the case of standardizing of both Arabic and Hebrew languages. They relied on the language of Qur’an and the language of Torah. And yet sometimes political authority uses the cultural sources, as it was done in the case of standardizing both Persian and Turkish languages. When it was decided officially to adopt the common literary language used in major cities such as Shiraz, Tehran, and Istanbul. In France the literary language of Paris, in Italy the cultural language of Florence, and in the case of Chinese language the variety of Beijing were made the basis of standard languages and then they were recognized as official languages by political means.

On the issue of standardizing Kurdish, we—a group of Kurdish writers, literary men, academics, and journalists—believe that it is better that the political authority in Kurdistan region gets benefit from the second experience, that is to say by considering the cultural source (heritage) of three large provinces of the region out of four provinces, by taking into consideration the vast library which since the period of Baban Emarate flows the literary, cultural, journalistic, and diverse translated masterpieces. And even up to this date when Erbil has become a capital, it continues to get richer and larger and it is in constant progress.

122

Language Planning, Identity and Rights in Iraqi Kurdistan

It is obvious that in the case of our national situation, one of the factors of national division, one of the reasons of the weakness of Kurdish nationalismâ&#x20AC;&#x2122;s discourse and foundation, is the lack of a standard language, which can act as a manifest and symbol of national structure. This is because the national structure will not be created by just establishing institutions, constructing buildings, and setting up armies. It cannot be protected in this way, rather it will be created by schools, printing houses, and a common language. The factor which makes an individual from a simple human being into a loyal person to his/her nation is this vision and symbolic adherence which manifests itself in language.

That is why we suggest: First: By ratifying a law, a decision be made to recognize the Middle-Kurmanji variety officially as the cornerstone of educationâ&#x20AC;&#x2122;s standard language and the medium of communication among governmental bodies. At the same time, in accordance with the same decision, the pupils and students should be obliged to study the Kurdish language to get fully acquainted with other varieties of their language, in order to pave the way for different varieties get closer to each other.

Second: By ratifying an attached law, a decision be taken for establishing a national institution or universities and scientific bodies be recommended for studying, compiling, and make archives of all Kurdish varieties of Kurdish language and regularly put forward suggestions for fusing the official language with vocabulary, phrases, and the terminologies of all other varieties.

Finally, we hope you understand our sincerity and take our concern into consideration.

With due respect, 15.04.2008 53 signatories Note: The Kurdish Weekly Hawlati, April 20,2008. (Translated from Kurdish by Hassan Ghazi).

Notes 1. Zaza, Zazaki, or Dimli is categorized in the same Kurdish dialect group as Hawrami. However, its speakers live in Kurdistan-Turkey.

2. There are no reliable sources when it comes to the number of all Hawrami 123

Minority Language in Today’s Global Society

speakers. My rough estimate is based on the Iranian statistics of 2006, one recent academic paper, and personal observations. According to Iranian statistics (http:// www.citypopulation.de/Iran-Cities.html) Paveh or Pawe (Kurdish), which is perhaps the largest Hawrami town, has a population of about 20,000. Based on this source, Nausud, another small town, has a population of less than 20,000. Having said that, in estimating the population of any people, including Hawramis, one also needs to consider the rural areas. The estimate of 200,000 is also informed by Holmberg and Odden, who state, “ The number of speakers of Hawrami is unknown, but is probably less than 100,000, possibly less than 50,000.” According to a more reliable and recent study based on fieldwork, however, there are close to 100,000 Hawramis in Iranian Kurdistan (Zolfaqari 2010).

3. Ethnic nationalism is said to be exclusive, emotional, and irrational. Conversely, civic nationalism is said to be rational, inclusive, and integrative. Within one territory and under the same political unit (i.e. state), civic nationalism accepts everyone who wants to join the community voluntarily, regardless of their ethnic characteristics (e.g. language, race, religion). This nationalism has been labeled civic nationalism, according to Ignatieff, because “it envisages the nation as a community of equal, rights-bearing citizens, united in patriotic attachment to a shared set of political practices and values” (1993, 4; Spencer and Wollman 2002, 197-217).

4. This is not to suggest that the Sorani Kurdish speakers’ request was only in reaction to the Hawrami speakers’ petition. The former was also a reaction to the speakers of another Kurdish variety, Kurmanji, from the province of Duhok. For years they have been using their own variety in their schools, media, street signs, public institutions, and so forth. The nationalist Sorani speakers continue to perceive this as selfish, divisive, and parochial, non-nationalist or patriotic.

5. The appeal also asserted that “To officially recognize the presently used [Sorani] variety in the Kurdistan region does not mean that the other varieties, especially Northern Kurmanji, Hewramani, Lori, etc., be neglected. On the contrary, it is necessary in the meantime to establish special departments in the universities and to set up national institutions for intensive and comprehensive studies of all varieties of Kurdish language with the aim of strengthening them and at the time enriching the variety which we hope to be recognized as the official language.”

References AKNEWS. Konfiransî ziman encamî lênekewtewe u namekey Emîr Hesenpûrîsh kêshekey aloztir kird. (December 25, 2009.) The language conference reached no conclusion and Amir Hassanpour’s letter made the matter more complicated. http://www.aknews.com/ku/aknews 124

Language Planning, Identity and Rights in Iraqi Kurdistan

Anderson, Benedict. 1991. Imagined communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, revised edition. London: Verso.

Billig, Michael. 1995. Banal Nationalism. London: Sage.

Bourdieu, Pierre. 1991. Language and Symbolic Power. J. Thompson (Ed.), (G. Raymond and M. Adamson, Trans.). Cambridge: Harvard University Press.

Cooper, Robert. 1989. Language Planning and Social Change. NY: Cambridge University Press.

Cormack, Mike. 1993. “Problems of Minority Language Broadcasting: Gaelic in Scotland.” European Journal of Communication 8: 101–117.

Costa, J. 2003. “Catalan Linguistic Policy: Liberal or Illiberal?” Nations and Nationalism 9(3): 413–432.

Edmonds, C. J. 1957. Kurds, Turks and Arabs. London, Oxford University Press.

Edwards, John. 2009. Language and Identity: An Introduction. Cambridge, UK: Cambridge University Press.

Fairclough, Norman. 2003. Analysing Discourse: Textual Analysis for Social Research.

London: Routledge.

Fishman, Joshua. 1989. Language and Ethnicity in Minority Sociolinguistic Perspective. Clevedon, UK: Multilingual Matters ———. 1997. “Language and Ethnicity: The View from Within.” In The Handbook of Sociolinguistics, edited by Florian Coulmas, 227–343. Oxford: Blackwell.

———. 2001. “From Theory to Practice (and Vice Versa): Review, Reconsideration and Reiteration.” In Can Threatened Languages Be Saved? Reversing Language Shift Revisited: A 21st Century Perspective, edited by Joshua A. Fishman, 451–483. Clevedon, UK: Multilingual Matters.

Ghazi, Hasan. 2009. “Language Standardisation and the Question of the Kurdish Dialects: The Language Debate in Iraqi Kurdistan.” Paper presented at the International Conference, The Kurds and Kurdistan: Identity, Politics, History. April 2–3. University of Exeter, Exeter, UK. Gellner, Ernest. 1983. Nations and Nationalism. Ithaca, NY: Cornell University Press.

Hassanpour, Amir. 2008. Kurdî wek zimanêkî cut-standard: Têbînî sebaret be gellalley daxwazîname bo resmî kirdinî Soranî (Kurdish as a Bi-standard Language: View on the Petition for the Officialization of Sorani].) Retrieved April 25, 2008, from http://www.kurdistanan.net/cat200.php?sid=9231 Hassanpour, Amir. 1992. Nationalism and Language in Kurdistan. San Francisco: Mellon Press.

———. 1998. “The Identity of Hewrami Speakers: Reflections on the Theory and Ideology of Comparative Philology.” In Anthology of Gorani Kurdish Poetry, edited by Anwar Soltani. 35– 49. London: Soane Trust for Kurdistan.

125

Minority Language in Today’s Global Society

Haugen, Einar. 2003. “Dialect, Language, Nation.” In Sociolinguistics: The Essential Readings, edited by Christina Bratt Paulston and G. Richard Tucker, 411–422. Malden, MA: Blackwell Publishing.

Heller, Monica. 1999. Linguistic Minorities and Modernity: A Sociolinguistic Ethnography. London: Longman.

Holmberg, A., and D. Odden. 2009. “The Noun Phrase in Hawrami.” Accessed November 20. http://www.kurdishacademy.org/?q=node/407 Ignatieff, Michael. 1993. Blood and Belonging: Journeys into the New Nationalism. NY: Farrar, Straus and Giroux.

Joseph, John E. 2004. Language and Identity: National, Ethnic, Religious. NY: Palgrave Macmillan.

———. 2006. Language and Politics. Edinburgh: Edinburgh University Press.

Kilborn, Richard. 1993. “‘Speak My Language’: Current Attitude to Television Subtitling and Dubbing.” Media, Culture and Society 15: 641–660.

Kreyenbroek, Philip. 1992. “On the Kurdish Language.” In The Kurds: A Contemporary Overview, edited by G. Kreyenbroek and S. Sperl, 68–83. London: Routledge.

Kurdish Academy. In Focus. http://www.kurdishacademy.org/?q=book/export/ html/12 Kymlicka, Will and C. Straehle. 1999. “Cosmopolitanism, Nation-states, and Minority Nationalism: A Critical Review of Recent Literature.” European Journal of Philosophy 7(1): 65–88.

May, Stephen. 2008. Language and Minority Rights: Ethnicity, Nationalism and the Politics of Language. NY: Routledge.

MacKenzie, David. N. 1961. “The Origin of Kurdish.” Transactions of the Philological Society: 68–86.

McDowall, David. 2004. A Modern History of the Kurds, 3rd edition. London: I. B. Tauris.

Mesthrie, Rajend, Joan Swann, Andrea Deumert and William L. Leap. 2000. Introducing Sociolinguistics. Edinburgh: Edinburgh University Press.

Minorsky, Vladmir. 1943. “The Gûrân.” Bulletin of the School of Oriental and African Studies 11: 75–103.

Nabaz, Jamal. Le birakujî giyanîyewe berew birakujî zimanî (From Civil War to Language War). Emro. (June 6, 2008.) http://www.emrro.com/lebirakujiy8. htm.

Olson, Robert. 2009. Blood, Beliefs and Ballots: The Management of Kurdish Nationalism in Turkey, 2007-2009. Costa Mesa, California: Mazda.

Phillipson, Robert, M. Rannut and Tove Skutnabb-Kangas. 1995. “Introduction.”

In Linguistic Human Rights: Overcoming Linguistic Discrimination, edited by 126

Language Planning, Identity and Rights in Iraqi Kurdistan

Tove Skutnabb-Kangas, Robert Phillipson and M. Rannut, 1–22. Berlin: Nouton de Gruyter.

Ricento, Thomas. 2007. “Models of Approaches in Language Policy and Planning.”

In Handbook of Language and Communication: Diversity and Change, edited

by Marlis Hellinger and Anne Pauwels, 211–240. NY: Mouton de Gruyter Romaine, Suzanne. 2007. “The Impact of Language Policy on Endangered Languages.” In Democracy and Human Rights in Multicultural Societies, edited

by Matthias Koenig and Paul De Guchteneire, 217–236. Burlington, VT: UNESCO. Rubio-Marín, R. 2003. “Language Rights: Exploring the Competing Rationales.”

In Language Rights and Political Theory, edited by Will Kymlicka and Allan Patten, 52–79. Oxford: Oxford University Press.

Sheyholislami, Jaffer. 2011. Kurdish Identity, Discourse, and New Media. NY: Palgrave Macmillan.

———. 2010. “Identity, Language, and New Media: The Kurdish case.” Language Policy 9(4): 289–312.

———. 2008. “Zimanî Standard, Zimanî Yekgirtû, Zimanî Resmî, Mafî Zimanî: Be Biyanûy Dialogêk le gell Witarekey Cemal Nebez da” (Standard Language, Unified Language, Official Language, Linguistic Rights: A Dialogue with Jamal Nabaz’s Paper). Hawlatî 436 (July 7): 17, 19.

Skutnabb-Kangas, Tove. 2000. Linguistic Genocide in Education—Or Worlwide Diversity and Human Rights? Mahwah, NJ and London: Lawrence Erlbaum Associates ———. 2007. “Language Planning and Language Rights.” In Handbook of Language and Communication: Diversity and Change, edited by Marlis Hellinger and Anne Pauwel, 365–400. NY: Mouton de Gruyter.

Skutnabb-Kangas, Tove and Desmond Fernandes. 2008. “Kurds in Turkey and in (Iraqi) Kurdistan: A Comparison of Kurdish Educational Language Policy in Two Situations of Occupation.” Genocide Studies and Prevention 3(1): 43–73.

Spencer, Philip and Howard Wollman. 2002. Nationalism: A Critical Introduction.

London: Sage Publication.

Skutnabb-Kangas, Tove, Robert Phillipson, Ajit K. Mohanty and Minati Panda, eds. 2009. Social Justice through Multilingual Education. Toronto: Multilingual Matters.

Smith, Anthony. 1991. National Identity. Reno: University of Nevada Press.

———. 1998. Nationalism and Modernism. London: Routledge.

Soane, E. B. 1926 [1912]. To Mesopotamia and Kurdistan in Disguise. 2nd edition.

London, J. Murray.

127

Minority Language in Today’s Global Society

Tollefson, W. James. 1991. Planning Language, Planning Inequality: Language Policy in the Community. London: Longman.

Vali, Abbas. 2003. “Genealogies of the Kurds: Constructions of Nation and National Identity in Kurdish Historical Writing.” In Essays on the Origins of Kurdish Nationalism, edited by Abbas Vali, 58–105. Costa Mesa: Mazda Publishers Inc. van Bruinessen, Martin. 2000. Kurdish Ethno-nationalism Versus Nation-building States: Collected Articles. Istanbul: The ISIS Press.

Wodak, Ruth, R. de Cillia, M. Reisigl and R. Mitten. 2009. The Discursive Construction of National Identities. 2nd edition. Edinburgh: Edinburgh University Press.

Wodak, Ruth. 2006. “Discourse-analytic and Socio-linguistic Approaches to the Study of Nation(alism).” In The Sage Handbook of Nations and Nationalism, edited by G. Delanty and K. Kumar, 104–117. (London: Sage. 2006.): 104117.

Wright, Sue. 2004. Language Policy and Language Planning: From Nationalism to Globalization. NY: Palgrave Macmillan.

———. 2007 “The Right to Speak One’s Own Language: Reflections on Practice.”

Language Policy 6: 203–224.

Zolfaqari, Ardashir. 2010. “The Avromani-speaking Area in Iran.” Iran and the Caucasus 14: 323–330.

128

ཨཱི་རཀ་ཀི་ཀུར་རྡི་སི་ཐན་མི་རིགས་དང་འབྲེལ་བའི་སྐད་བརྡའི་འཆར་ འགོད་དང་སྲིད་ཇུས། ངོ་བོ་དང་། ཐོབ་ཐང་བཅས་ཀྱི་སྐོར། Jaffer Sheyholislami Carleton University ནང་དོན་ཉིང་བསྡུས།

གླེང་གཞི།

རྩོམ་ཡི ག ་འདི ར ་ཨཱི ་ རཀ་ནང་གི ་ ཀུར་རྡི ་ སི ་ རང་སྐྱོ ང ་ལྗོངས་ཀྱི ་ སྐད་ཡི ག ་དང་འབྲེ ལ ་བའི ་ འཆར་ འགོད་དང་། སྲིས་ཇུས་ཐད་དཀའ་རྙོག་འགའ་རེ་འཕྲད་བཞིན་པའི་སྐོར་ལ་དཔྱད་ཞིབ་བྱ་རྒྱུ་ཡིན། ཕྱོགས་གཅིག་ནས། ཀུར་རྡི་སིའི་ཡུལ་སྐད་གྲགས་ཆེ་བ་སྟེ། སཱོ་ར་ཎི་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་དབང་ ཤུགས་ཆེ་བ་འགས་ཀུར་རྡི་སི་ས་གནས་སྲིད་གཞུང་ལ། ཁོ་པ་ཚོའི་ཡུལ་སྐད་དེ་ཀུར་རྡི་སིའི་སྲིད་ གཞུང་གྱི་གཞུང་འབྲེལ་སྐད་ཡིག་ཞིག་ཡིན་པར་གསལ་བསྒྲགས་བྱེད་དགོས་པའི་གནོན་ཤུགས་སྤྲོད་ ཀྱི་ཡོད། ཡང་། ཀུར་མ་ཎི་ཅེས་པ་གཙོ་ཆེ་བའི་ཡུལ་སྐད་གཞན། མ་མཐར་ཡང་། རྒྱལ་ཁབ་བཞིའི་ ནང་གནས་སྡོད་ཀུ་རྡི་སིའི་མི་རིགས་ཕལ་མོ་ཆེ་ཡིས་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་པའི་ཡུལ་སྐད་དེ་ལ་ ཡང་། ཨཱི་རཀ་ནང་གི་ཀུ་རྡི་སི་ཡུལ་སྐད་དང་སྤྱི་མཚུངས་ཀྱི་གོ་ས་འཐོབ་རེའི་འགྲན་བསྡུར་བྱེད་ཀྱིན་ ཡོད། ཡང་། ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ནས། སྐད་ཡིག་སྣ་མང་གཞན་ཡང་སྤྱོད་བཞིན་པའི་མི་རིགས་ཚོས། ཁོ་པ་ཚོའི་སྐད་ཡིག་ནི་ད་བར་དུ་ཀུར་རྡི་སི་སྐད་རིགས་ཤིག་ཡིན་པར་ཤེས་བཞིན་དུ། སྐད་ཡིག་གི་ རང་དབང་ཐོབ་ཐང་རེག་ཐབས་ཀྱི་རེ་མགོ་བཙུགས་ཡོད། ཀུར་རྡི་སིའི་གནད་དོན་འདིས། རྒྱལ་ཁབ་ གང་ཞིག་གི་སྐད་བརྡ་རིག་པ་དང་། ཆབ་སྲིད། རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་དང་། སྤྱི་ཚོགས། རིག་གཞུང་སོགས་ ནང་ཕན་ཚུན་གྱི་འབྲེལ་ལམ་ཐད་ཇི་ཙམ་རྙོག་འཛིངས་ཆེ་བ་ཡིན་མིན་དང་། སྐད་ཡིག་འཛིན་སྐྱོང་ བྱ་བའི་ལས་དོན་ལག་བསྟར་ལ་ཞུགས་སྐབས་བསམ་ཞིབ་བྱ་རྒྱུའི་གོ་སྐབས་ཤིག་སྟེར་ཐུབ་པ་ཡིན། རྩོམ་ཡིག་འདིས་བརྒྱུད་འཆར་འགོད་པ་ཚོས་སྐད་ཡིག་དབྱེ་ཞིབ་གདམ་ཀ་བྱ་བའི་ལས་འཆར་ལ་ ཞུགས་པའི་སྐབས། དམིགས་ཡུལ་གཞན་མང་པོ་ཡོད་པའི་ནང་ནས། སྐད་ཡིག་ཅེས་པ་ནི། རྒྱལ་ཁབ་ ཀྱི་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་ཆ་རྐྱེན་ལ་ཤིན་ཏུ་གལ་གནད་ཆེ་བ་ཞིག་ཡིན་པ། དེ་བཞིན་མི་སྒེར་དང་། རྒྱལ་ ཁབ་ཀྱི་ངོ་བོ་མཚོན་ཆེད་ལའང་སྐད་ཡིག་ནི་ཆེས་གལ་གནད་ཆེ་བའི་རང་བཞིན་ཞིག་ཡིན་པ། གཞན་ ཡང་། སྐད་བརྡ་རིག་པའི་རང་དབང་ཐོབ་ཐང་སོགས་ཀྱི་གནད་འགག་དང་ཡང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་ཞིག་ ཡིན་པ་དེ་ངོས་འཛིན་ཐུབ་དགོས་ངེས་རེད། རྒྱལ་ཞེན་རིང་ལུགས་པ་ཚོས་འཛིན་པའི་”རྒྱལ་ཁབ་ གཅིག་ལ་སྐད་ཡིག་གཅིག”ཅེས་པའི་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ལྟ་གྲུབ་གྱི་ཁས་ལེན་འདི་ནི་ད་ཆ་འཐད་པ་ ཞིག་ཏུ་མ་མཐོང་མོད། དེའི་རྒྱུ་མཚན་ནི། འཁྲུལ་ཆའི་ཆ་རྐྱེན་ལས་བརྡ་འཕྲིན་དར་ཁྱབ་ཆེ་རུ་ཕྱིན་ ཡོད་པ་དང་། མི་རིགས་ཁ་ཐོར་དང་། རྒྱལ་ཁབ་འདྲ་མིན་ལས་གྲུབ་པའི་མིའི་སྤྱི་ཚོགས་དར་འཕེལ་དུ་ གྱུར་ཡོད་པས་མ་ཚད། རྒྱལ་སྤྱིའི་ནང་སྐད་རིགས་སྣ་མང་ལ་དགའ་མོས་ཆེ་མཐོང་ཆེ་རུ་འགྲོ་བཞིན་པ་ བཅས་ཀྱིས་ཡིན་པ་རེད།

སྐད་ཡིག་དང་། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དཀྱིལ་འཁོར་ནི་གཅིག་ལ་གཅིག་བརྟེན་རེད། སྤྱི་ཚོགས་ནང་འཕོ་འགྱུར་གང་བྱུང་བ་དེ་ བཞིན་དུ། སྐད་ཡིག་ལའང་འགྱུར་འགྲོས་གཅིག་མཚུངས་ཡོང་གི་ཡོད་པ་རེད། དེ་ནི་འདི་གཉིས་གོ་རིམ་ལྡོག་ནས་བལྟས་ནའང་ གཅིག་མཚུངས་རེད། ༼ཕེར་ཀཱ་ལོ་ ༢༠༠༣༽ དེས་ན། སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་འཆར་གཞི་འདིང་བ་ནི། མི་སྒེར་པ་ཞིག་དང་།

129

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཚོགས་པ། རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཚེ་སྲོག་གི་འཆར་གཞི་འདིངས་བ་རེད། ༼ཀུའུ་པར་ ༡༩༨༩༽ རྩ་བའི་ཆ་ནས། མཁས་པའི་འདྲི་བརྩད་ བྱ་བའི་ཁོར་ཡུག་གི་རྭ་བར་སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་འཆར་གཞི་འདིང་བ་དང་། སྲིད་ཇུས་བཀོད་པ་ནི་ཉེ་བའི་དུས་ཀྱི་བྱུང་བ་ གསར་པ་ཞིག་རེད། ༼༡༩༥༠ ཡས་མས་ལ་མགོ་བརྩམས་༽ ལས་གཞི་འདི་ནི། རྒྱལ་ཁབ་ཚང་མར་མིན་ན་ཡང་། ཕལ་ཆེ་བ་ལ་ ནི། རྒྱལ་ཁབ་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་ལས་གཞི་ཡོངས་རྫོགས་ལ་མེད་དུ་མི་རུང་བའི་ལས་སྣེ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད། དེ་ནི་རྒྱལ་ཁབ་དང་སྐད་ ཡིག་གཉིས་ཁ་འབྲལ་དུ་མི་རུང་བར་གཅིག་ལ་གཅིག་བརྟེན་ཡིན་པའི་རྒྱུ་མཚན་གྱིས་ཡིན་པ་རེད། ༼ཧཱོ་གན་ ༢༠༠༣,༤༡༦༽ རྒྱལ་ཁབ་དང་རྒྱལ་ཞེན་རིང་ལུགས་པའི་གྲུབ་མཐའ་སྨྲ་བ་པོ་ཕལ་མོ་ཆེ་སྟེ། དཔེར་ན། དེང་རབས་རིང་ལུགས་པ་༼གེལ་ནར་ ༡༩༨༣༽དང་། གདོད་མའི་རིང་ལུགས་པ་༼ཧྥི་ཤི་མེན་ ༡༩༨༩༽དང་། མི་རིགས་མཚོན་རྟགས་རིང་ལུགས་པ་༼སི་མི་ཐི་ ༡༩༩༨༽ དང་། སྤྱི་ཚོགས་འཛུགས་སྐྲུན་རིང་ལུགས་པ་༼ཨེན་ཌར་སོན་ ༡༩༩༡༏ འོ་ཌཀ་ཨེཌ་ཧེལ་ ༢༠༠༩༽ལ་སོགས་པས། སྐད་ཡིག་ གིས་”རྒྱལ་ཞེན་གྱི་ལས་གཞིར་དགོས་ངེས་ཀྱི་ཆ་རྐྱེན་ལྟེ་བ་བསྐྲུན་གྱི་ཡོད་པ་རེད་་་་་”ཅེས་པའི་ལྟ་གྲུབ་སྤེལ་ཡོད། ༼སེ་པེན་ སར་དང་། འོལ་མན་ ༢༠༠༢, ༧༦། གཞན་ཡང་། འཇོ་སེབ་ ༢༠༠༤། ཨེཌ་ཝཌ་སེ་ ༢༠༠༩། ཧྥི་ཤི་མེན་ ༡༩༨༩༽ གདོད་མའི་རིང་ ལུགས་སྨྲ་བ་པོ་འཇར་མེན་གྱི་འཆར་ཡན་རིང་ལུགས་པ་ ཕི་ཅི་དང་། ཧར་ཌར་གཉིས་ཀྱིས་སྐད་ཡིག་ནི་རྒྱལ་ཁབ་ཞིག་གི་ངོ་བོ་ མཚོན་རྟགས་གཙོ་ཆེ་ཤོས་དེ་ཡིན་པར་ཡིད་ཆེས་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། དེང་རབས་རིང་ལུགས་སྨྲ་བ་པོས་སྐད་ཡིག་ནི་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་ པའི་ལག་ཆ་གལ་ཆེ་ཤོས་ཤིག་ཡིན་པར་ངེས་ཤེས་རྙེད་ཡོད་པས། རྒྱལ་ཁབ་གང་ཞིག་གི་མི་མང་ཚོས་ཕན་ཚུན་སྐད་བརྡ་འཕྲོད་ རྒྱུར་འཇུག་པ་བདེ་ཤོས་ནི་སྤྱི་སྐད་ཞིག་གི་བརྒྱུད་ལམ་ནས་ཡོང་ཐུབ་པ་བྱེད་དགོས་ཞེས་བཤད་ཡོད། ༼གེལ་ནར་ ༡༩༨༣༽ མི་ རིགས་མཚོན་རྟགས་རིང་ལུགས་པས་༼སི་མི་ཐི་ ༡༩༩༨། ༡༩༩༡༽སྐད་ཡིག་གིས་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ར་སྤྲོད་བྱེད་རྒྱུར་ཆ་རྐྱེན་ལྟེ་བ་ བསླངས་ཀྱི་ཡོད། རྒྱུ་མཚན་གང་ཡིན་ཞེ་ན། ལྟ་གྲུབ་འདིས་དབང་དུ་བྱས་ན། རྒྱལ་ཁབ་ཚང་མར་མི་རིགས་ཀྱི་འབྱུང་རྩ་ཞིག་ནི་ ཡོད་པ་ཡིན། ལར་ནས་སྐད་ཡིག་ ནི་མི་རིགས་ཤིག་གི་རང་རྟགས་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་རྟགས་མ་ཡང་ཡིན། ༼ ཨེཌ་ཝཌ་སེ་ ༢༠༠༩༽ སྐད་ཡིག་ནི་སྤྱི་ཚོགས་ འཛུགས་སྐྲུན་རིང་ལུགས་པ་ལྟར་ནའང་གལ་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡིན། རྒྱུ་མཚན་གང་ཡིན་ཞེ་ན་། སྐད་ཡིག་གི་བརྒྱུད་ལམ་ནས་སྐད་ དང་ཡི་གེ གཞན་ཡང་ཆ་རྐྱེན་གཞན་པ་མཐའ་དག་དང་། རྒྱལ་ཞེན་གྱི་རང་རྟགས་མཚོན་པའི་སྒྲོགས་གཏམ་བསྐྲུན་གྱི་ཡོད་པ་ མ་ཟད། དུས་ནམ་ཡང་འགྱུར་འགྲོས་ལྡན་ཞིང་གསལ་ཆ་དོད་དུ་འགྲོ་གི་ཡོད། ༼ ཨེན་ཌར་སོན་ ༡༩༩༡། འབི་ལིང་ ༡༩༩༥། འོ་ ཌཀ་ ༢༠༠༦༽

དེ་ལྟར་ན། ཕ་རན་སིའི་མང་གཙོ་རིང་ལུགས་ཐོག་མ་བྱུང་བ་ནས་བཟུང་སྐད་ཡིག་ཕལ་མོ་ཆེས།དངོས་ཤུགས་གང་ཡང་ རུང་བའི་སྒོ་ནས་”རྒྱལ་ཁབ་གཅིག་ལ་སྐད་ཡིག་གཅིག”ཅེས་གྲགས་པའི་རྒྱལ་ཞེན་སྐད་བརྡ་ཡི་ལྟ་གྲུབ་(NLI)རང་ལ་རྩ་འཛིན་ བྱས་ཡོད། སྐད་ཡིག་གི་སྲིད་བྱུས་འདིས། རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཡུལ་སྡེ་ཕན་ཚུན་དབར་སྐད་བརྡ་འཕྲོད་སླ་བ་དང་། ཆབ་སྲིད་ཀྱི་དོན་ རྐྱེན་གྱིས་རྒྱལ་ཁབ་ཁ་འཐོར་དུ་མི་གཏོང་བར་རྡོག་རྩ་གཅིག་སྒྲིལ་གྱི་གོང་བུ་སྲ་བརྟན་དུ་གཏོང་གི་ཡོད་ཚུལ་ལ་ཁ་གཡར་བྱས་ ཏེ། སྲིད་གཞུང་གིས་ཆེད་མངགས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཡུལ་སྐད་དག་ལ་བཙན་གནོན་དང་། རྩ་བརླག་གི་ཉེན་ཁ་བཟོས་པ་ དང་། རྩབ་ཧྲལ་དུ་གཏོང་བའི་ལས་འགུལ་ལག་བསྟར་བྱས་ཡོད། རྒྱལ་ཁབ་གཅིག་ལ་སྐད་ཡིག་གཅིག་གི་ལྟ་གྲུབ་ལྟར་ན། “རྒྱལ་ ཁབ་ལེགས་ཤས་ནི་རིགས་གཅིག་ཡིན་པ། མི་རིགས་གཅིག་ཁོ་ན། སྐད་ཡིག་གཅིག་གྱུར་ཅན་ཞིག་ཡིན” ༼ཕི་ལིཔ་སོན། རན་ ནུ་ཊ་དང་། ཀུ་ནབ་ཁང་གཱ་སེ་ ༡༩༩༥།༥༽ ཡོ་རོབ་ཀྱི་རྒྱལ་ཁབ་ཕལ་མོ་ཆེ་གཞི་རྩ་འདིའི་ཐོག་ནས་གྲུབ་པ་ཡིན། ༼འབི་ལིང་ ༡༩༩༥། བ་ཧོར་དིའུ་ ༡༩༩༡། ཀོར་མཀ་ ༡༩༩༣། ཀོ་ས་ཊ་ ༢༠༠༠ ལ་གཟིགས།༽ ཁོ་ཚོའི་གྲུབ་དོན་དེ་ཉིད་ཡུལ་གཞན་པས་དཔེ་ བླངས་ཡོད། དཔེར་ན། ཏུར་ཀི་དང་། ཨཱི་རན། སི་རི་ཡ་ལ་སོགས་གཞུང་གིས། སྐད་རིགས་སྣ་མང་ལྡན་པའི་ཡུལ་མི་ཚོའི་སྟེང་དུ། སྐད་ཡིག་གཅིག་སྟེ། མི་རིགས་རང་ཁོངས་དབང་ཤུགས་ཆེ་བའི་གྲལ་རིམ་གྱི་སྐད་ཡིག ཏུར་ཀིའི་སྐད་དང་། པར་ཤིའི་སྐད། ཨ་ རབ་ཀྱི་སྐད་སོ་སོ། ལྟ་གྲུབ་དང་ལག་ལེན་གཉིས་ཀའི་སྒོ་ནས་མཉམ་བསྲེ་མཉམ་སྤྱོད་ཀྱི་སྲིད་ཇུས་སྤེལ་ཡོད། རྒྱལ་ཁབ་གཅིག་དང་སྐད་ཡིག་གཅིག་གྱི་ལྟ་གྲུབ་འདིའི་དཀའ་ངལ་དང་པོ་ནི། སྐད་ཡིག་གཅིག་ལས་མེད་པའི་རྒྱལ་ཁབ་ ཞིག་ཧ་ཅང་ཉུང་ཉུང་རེད། དཀའ་ངལ་གཉིས་པ་ནི། རྒྱུ་མཚན་འདིའི་ཆ་ནས་བལྟས་ན། རྒྱལ་ཁབ་བམ། གཞུང་འབྲེལ་གྱི་སྐད་ 130

ཨཱི་རཀ་ཀི་ཀུར་རྡི་སི་ཐན་མི་རིགས་དང་འབྲེལ་བའི་སྐད་བརྡའི་འཆར་འགོད་དང་སྲིད་ཇུས། ངོ་བོ་དང་། ཐོབ་ཐང་བཅས་ཀྱི་སྐོར།

ཡིག་ནི། རྒྱུན་ལྡན་ནས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དེ་དག་ལས་ཆེས་གྲལ་རིམ་མཐོ་བ་ཞིག་ཏུ་བརྩི་སྟེ།སྐད་ཡིག་དེ་ཚོ་ མགོ་མནོན་བྱེད་པ། ཟུར་འདོན་བྱེད་པ།མཐའ་ན་སྤྱི་ཚོགས་སྟེང་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པར་བཀག་སྡོམ་བྱེད་ཀྱང་སྲིད། དཔེར་ན། དུས་ རབས་བརྒྱད་པར་དབྱིན་ཇིའི་རྒྱལ་ཁབ་ནང་། དབྱིན་སྐད་དེ་”གཞུང་འབྲེལ་ལམ་སྤྱི་སྐད་”ཞིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད་པས། ས་ཀོ་ཊི་ལན་ ཌའི་ནང་། གེ་ལིཀ་སྐད་ཀྱི་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པ། ཐ་ན་གཞས་གཏོང་རྒྱུ་ལ་ཡང་བཀག་འགོག་བྱས་ཡོད། དེ་བཞིན། ཕེ་རེན་ཁོའ ་ི སྐབས་ཀྱི་སི་པེན་རྒྱལ་ཁབ་མངའ་ཁོངས་སུ། ཀེ་ཊ་ལེན་དང་། འབའ་སེ་ཀའི་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པར་བཀག་སྡོམ་བྱས་པ་ གཅིག་མཚུངས་རེད། ༼ཀིལ་བོན་ ༡༩༩༣། ༦༤༡༽ཕེ་རེན་སིའི་ནང་། ཕེ་རེན་སིའི་གསར་བརྗེ་པ་ཚོས། ཡུལ་སྐད་ཚང་མ་ནི་ཞིང་ བྲན་ལམ་ལུགས་ཀྱི་སྙིགས་ལྷག་ཡིན་པར་ངོས་འཛིན་གྱིས་དམའ་འབེབས་ཁྱད་གསོད་བྱས་པའི་གྲོས་འཆར་གཅིག་བཞག་ཡོད་ འདུག ༼ཧའོ་གན་ ༢༠༠༣། ༤༡༦༽

རྒྱལ་ཞེན་སྐད་བརྡའི་ལྟ་གྲུབ་ནི། གལ་ཏེ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ལ་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་སྣ་གཅིག་སྤྲད་པ་ཡིན་ན། ༼རུ་བི་ མ་རིན་༢༠༠༣། ཀུ་ནབ་ཁང་གཱ་སེ་ ༢༠༠༧༽ སྲིད་དབང་རང་སྐྱོང་དང་ཁ་བྲལ་གྱི་ཐོབ་ཐང་རྩོད་རྒྱུར་རྔམས་སེམས་བཅང་གི་རེད་ ཅེས་པའི་ཆ་བཞག་ཐོག་ཚོད་དཔག་རོབ་ཙམ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་རེད། འོན་ཀྱང་། མི་རིགས་རྒྱལ་ཁབ་བཅུ་གྲངས་ལྷག་གིས་སྐད་ གཉིས་དང་སྐད་མང་སྲིད་བྱུས་ལག་བསྟར་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ༼དཔེར་ན། ཀེ་ན་ཌ། ལྷོ་ཨ་ཕི་རི་ཀ། སུ་ཛར་ལེན་ཌ། བེལ་ཇི་ཡམ། རྒྱ་གར། སི་པེན་བཅས་ཡིན། ༽ཕྱོགས་མང་པོ་ཞིག་ནས། རྒྱལ་ཁབ་འདི་ཚོ་དང་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ལ་སྐད་བརྡ་དང་གོམས་ སྲོལ་མཉམ་བསྲེས་ཀྱི་སྲིད་བྱུས། དྲག་སྤྱོད་དང་འཇབ་དམག་གིས་ཉེས་བརྡུང་ཕོག་པའི་རྒྱལ་ཁབ་གཞན། དཔེར་ན། ཏུར་ཀིའམ་ ཤི་རི་ལང་ཀ་ལ་སོགས་དང་གཤིབ་བསྡུར་བྱས་པ་ཡིན་ན།རིག་གཞུང་འཆམ་མཐུན།སྤྱི་ཚོགས་བདེ་རྩ།ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ལྷིང་འཇགས་ བཅས་ཀྱི་གནས་སྟངས་ སོགས་གོང་གི་རྒྱལ་ཁབ་དེ་དག་ནང་ཆེས་བཟང་ཕྱོགས་ཀྱི་རྣམ་པ་དོད་པོ་བྱུང་ཡོད། དོན་དངོས་ལ། དེང་རབས་ཀྱི་མི་རིགས་རྒྱལ་ཁབ་ནི་མཉམ་སྤྱོད་མཉམ་མྱོང་གི་མང་གཙོ་དང་འབྲལ་དུ་མེད་པའི་ངོ་བོ་ཞིག་ཡིན་ཅེས་གླེང་གི་ ཡོད། དེ་བས་ན། སྐད་ཡིག་གཞན་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་ཚོར་རང་གིས་ཕ་སྐད་དོར་སྟེ་སྐད་གཞན་ཞིག་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་དགོས་ རེད་ཅེས་བཙན་བཀའ་བཏང་བ་ཡིན་ན་དེ་ནི་ཕལ་ཆེར་འགྲུབ་མི་སྲིད་པའི་བྱ་བཞག་ཞིག་རེད། ཀམ་ལི་ཀ་དང་། ས་ཏ་ར་ཧེ་ ལེས་༼༡༩༩༩༽ཀྱིས་ཟུར་སྟོན་ལྟར། “མང་གཙོའི་ཆབ་སྲིད་ནི་ངག་སྐད་ནང་ན་ཡོད་པའི་ཆབ་སྲིད་ཅིག་རེད། ཆབ་འབངས་སྤྱི་ ཡོངས་ནས་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་གནད་དོན་དག་ཁོ་ཚོའི་རང་སྐད་ཐོག་ནས་རྩོད་རྒྱུར་བློ་མོས་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་རེད།” ༼༧༠༽ འདི་དག་ ནི་བཙན་དབང་རྒྱལ་ཞེན་སྐད་བརྡའི་ལྟ་གྲུབ་ལས་སྐད་མང་རིང་ལུགས་ཀྱི་གདམ་ཀར་ཡིད་མོས་ཡོད་པའི་རྣོ་ངར་ཅན་གྱི་གླེང་ གཏམ་རེད། རྒྱལ་ཞེན་སྐད་བརྡའི་ལྟ་གྲུབ་(NLI)པས་འབྲེལ་ལམ་བཟོ་ཆེད་རྒྱལ་ཁབ་ཞིག་ལ་སྐད་ཡིག་གཅིག་ཁོ་ན་དགོས་པ་ལ་ཁ་ གཡར་པ་ནི་ལྟ་གྲུབ་འདིའི་གནད་དོན་གཞན་ཞིག་རེད། འདི་ལ་བདེན་པའི་གྲུབ་ཆ་ཕྲན་བུ་ཞིག་ཡོད་མོད། འོན་ཀྱང་། རྩ་བའི་ ཆ་ནས། ལྟ་གྲུབ་འདིས་རིགས་མཐུན་བཟོ་བ་དང་ཆིག་སྒྲིལ་བཟོ་བ་ཡང་ན་སྐད་གཞན་དང་ཡུལ་སྐད་རྣམས་མཉམ་བསྲེས་བྱེད་ པའི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་གནད་འགག་དེ་ཤུགས་ཆུང་བར་གཏོང་བའི་ཕྱོགས་ལྷུང་ཡོད།ཕ་རན་སིའི་རྒྱལ་ཁབ་བཟོ་སྐྲུན་གྱི་ལས་གཞིའི་ ཆ་ཤས་ཡིན་པའི་སྐད་ཡིག་གཅིག་གྱུར་གྱི་སྲིད་བྱུས་ལག་བསྟར་གྱི་བརྒྱུད་རིམ་ལ་བལྟས་ནས་འབོར་རྡིའུས་༼༡༩༩༡༽འདི་ལྟར་ གཏམ་གླེང་བྱས་ཡོད། “སྐད་ཡིག་གཅིག་གྱུར་ཀྱི་སྲིས་བྱུས་དེ་ནི་ཡུལ་ལུང་ཕན་ཚུན་དང་། དམིགས་བསལ་རྒྱལ་ས་པེ་རི་སི་ དང་། མངའ་སྡེ་ཁག་གི་བར་འབྲེལ་ལམ་འཛུགས་ཆེད་དུ་མཁོ་པའི་ལག་ཆ་ཁོ་ནར་རྩིས་པ་འམ། ཡང་ན། ཡུལ་ལུང་ཆུང་ཁག་གི་ ཁྱད་ཆོས་དེ་དག་མགོ་མནོན་ཆེད་རྒྱལ་ཁབ་སྲིད་གཞུང་དབུས་ནས་ཐད་ཀར་ཡོང་པའི་ཐོན་རྫེས་ཞིག་ལ་ངོས་འཛིན་བྱེད་པ་ནི་ ཕྲུ་གུའི་བསམ་ཚུལ་རེད།་ ཕ་རེན་སིའི་རྒྱལ་ཁང་ནང་གི་གསར་བརྗེ་ཅན་གྱི་ཤེས་ཡོན་ཅན་དང་། ཡུལ་མིའི་རང་སྐད་སྨྲ་བ་པོའམ་པེ་ཊ་ཝའི༼patois༽་ དབར་གྱི་འཐབ་རྩོད་ནི། མཚོན་བྱེད་ཀྱི་དབང་ཆའི་ཆེད་དུ་ཡིན་པ་དང་། འཐབ་རྩོད་དེའི་ནང་གི་དཀའ་ངལ་དངོས་ནི་བསམ་ བློའ་ི གཞི་སྒྲོམ་བཟོ་སྐྲུན་བྱེད་པ་འམ་བཅོས་སྒྱུར་བྱེད་པ་དེ་རེད། ༼༤༨༽

131

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ནས་བཤད་ན། རྒྱལ་ཁབ་གང་ཞིག་གི་ནང་སྐད་ཡིག་གཅིག་གི་སྲིད་བྱུས་བཙན་བཀོལ་བྱེད་པ་ནི། མི་ དམངས་ནང་ཕན་ཚུན་དབར་སྐད་བརྡ་ལེགས་པར་འཕྲོད་པའི་ཐབས་ལམ་ཞིག་བསྐྲུན་པ་ལས་ཀྱང་གལ་གནད་ཆེ་བ་ཡིན་སྟེ། འདིས་སྲིད་དོན་དབང་འཛིན་བྱེ་བྲག་པ་ཞིག་ཁྲིམས་མཐུན་དུ་བསྒྱུར་རྒྱུ་དང་། སྤྱི་ཚོགས་ལ་དབང་སྒྱུར་བྱེད་པའི་རྣམ་འགྱུར་ ཞིག་ཀྱང་ཡིན། ༼ཀིལ་བོར་ནེ་ ༡༩༩༣། ༦༤༡༽ ད་རུང་དམངས་ཚོགས་ཀྱི་བསམ་བློ་དེ་སོ་སོར་དགའ་མོས་ཡོད་པའི་སྤྱི་ཚོགས་ འདུ་ཤེས་བྱེ་བྲག་ཞིག་ལྟར་མཉམ་སྒྲིལ་བྱ་རྒྱུ་དང་། འདིས་རྗེས་འབྲས་སུ་མི་དམངས་ཀྱི་བསམ་བློའི་ཁ་ཕྱོགས་བཅོས་བསྒྱུར་བྱས་ ནས། མདོར་ན། གོ་ལ་འདིའི་གནས་སྟངས་འགྲེལ་རྗོད་དང་ཤེས་བྱ། རང་ཉིད་དང་། གཞན་གྱི་མྱོང་ཚོར་སོགས་ཀྱི་ཁ་ཕྱོགས་ གཅིག་གྱུར་ཡོང་བར་བྱེད་པ་དེ་རེད།

འདི་འདྲའི་རིགས་མཐུན་གཅིག་གྱུར་སྲིད་བྱུས་ཀྱི་ལག་བསྟར་རྒྱུད་རམས་ནི་སློབ་གྲྭའི་ནང་སློབ་མ་ཚོར་སློབ་གསོ་སྤྲོད་ སྐབས་ལག་བསྟར་བྱེད་བཞིན་པའི་ཐབས་ལམ་གནད་འགག་ཅན་མཚོན་ཡོད་ལ། སློབ་གྲྭའི་དགེ་རྒན་གྱིས་གཏན་འབེབས་ཟིན་ པའི་སྐད་ཡིག་གཅིག་པོ་དེར་བརྟེན་ནས་སློབ་མར་སློབ་ཁྲིད་བྱས་ཏེ། སློབ་མ་ཚོར་རང་བཞིན་གྱིས། འཛམ་གླིང་ལ་བལྟ་སྟངས་ དང་། མྱོང་སྟངས། འགྲེལ་བརྗོད་བྱེད་སྟངས་རང་དང་གཅིག་མཚུངས་ཀྱི་མངོན་འདོད་བསྐྱེད་དུ་འཇུག་པ་དང་།སློབ་མ་ཚོར་ རྒྱལ་ཁབ་སྤྱི་མཐུན་གྱི་འདུ་ཤེས་སྐྱེ་རུ་བཅུག ༼བོར་རྡིའུ་ ༡༩༩༡, ༤༩ དང་། གཞན་ཡང་། ཏོ་ལེབ་སོན་ ༡༩༩༡། ཇོ་སེབ་ ༢༠༠༦, ༤༦-༤༩ ལ་གཟིགས།༽ སློབ་གྲྭས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སློབ་མོ་ཚོའི་སྐད་ཡིག་སྤོ་སྒྱུར་བྱེད་པར་དམིགས་བསལ་གྱི་ནུས་ ཤུགས་འདོན་གྱིན་ཡོད་པ་མ་ཟད། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་ཁོ་ཚོའི་མི་རིགས་ཀྱི་ངོ་བོ་འགྱུར་བཞིན་ཡོད། ༼ཧེ་ལར་ ༡༩༩༩། ཀ་ནུབ་ ཁན་གཱ་སེ་ ༢༠༠༠༽

རྒྱལ་ཞེན་སྐད་བརྡའི་ལྟ་གྲུབ་ལ་སྐྱོན་ཆ་དེ་དག་ཐམས་ཅད་ཡོད་མིན་ལ་མི་ལྟོས་པར། ཡ་མཚན་དགོས་པ་ཞིག་ནི། གྲངས་ ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་རྒྱལ་ཞེན་ལས་འགུལ་ལམ། གསར་འཚུགས་རྒྱལ་ཁབ། དཔེར་ན། ཀུར་རྡི། ལྟ་བུའི་རྒྱལ་ཁབ་གསར་འཛུགས་ ཀྱི་བྱ་གཞག་ལས་འགུལ་ལ་ལྟ་གྲུབ་འདིའི་ཤུགས་རྐྱེན་གང་མཚམས་བསྟུད་མར་སྤྲད་ཡོད། གཞི་རྩ། རྒྱལ་ཞེན་སྐད་བརྡའི་ལྟ་ གྲུབ་གྱིས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ལ་བཙན་གནོན་སྤྲད་ཡོད་པས། ཁོ་ཚོས་བཙན་གནོན་ཅན་གྱི་ལྟ་གྲུབ་དེ་ལ་མགོ་ བཏགས་རེ་ལྟོས་ཞུ་མི་སྲིད་བསམ་མོད། དེ་ནི། གལ་སྲིད་དེ་དག་གིས་དབང་ཆ་ལག་ཏུ་སོན་པ་ཡིན་ན་ སོ་སོའ ་ི སྤྱི་ཚོགས་ནང་གི་ དབང་ཆ་ཞན་པའི་སྐད་ཡིག་སྤྱོད་མཁན་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ལ་བཙན་གནོན་མི་བྱེད་པ་མ་ཟད། དེའི་ཚབ་ཏུ། སྐད་ཡིག་སྲིད་ ཇུས་དང་འཆར་འགོད་བྱེད་སྐབས་གོང་ནས་འོག་གི་ཐབས་ལམ་དེ་དོར་ནས་། དེའི་ཚབ་སྤྱི་ཚོགས་དང་འཚམ་པའི་སྐད་བརྡའི་ སྲིད་ཇུས་ལག་བསྟར་བྱ་རྒྱུ་ཡིན་པ།ཐབས་ལམ་ཕྱི་མ་འདིས། སྐད་ཡིག་བདམ་ཀ་བྱེད་པ། ཕྱོགས་སྒྲིག་བྱེད་པ། གཏན་འབེབས་ བྱེད་པ། གཞུང་གི་ངོས་འཛིན་བྱེད་པ་ལ་སོགས་པའི་གནད་དོན་ཐག་གཅོད་མ་བྱས་གོང་དུ་སྐད་བརྡ་སྲིད་ཇུས་ལག་བསྟར་བ་ ཚོས།། སྐད་རིགས་སྣ་མང་སྤྱོད་པའི་མི་དམངས་ཀྱི་བསམ་ཚུལ་དང་རེ་འདོད་བསྡུས་ལེན་བྱེད་དགོས་པའི་བླང་བྱ་འདོན་བཞིན་ ཡོད། ༼ཧའུ་གན་ ༢༠༠༣། ༤༢༡༽ འོན་ཀྱང་། ཀུར་རྡིའི་དཔེ་མཚོན་འདིས། རྒྱལ་ཞེན་སྐད་བརྡའི་ལྟ་གྲུབ་གྱིས་གསར་དུ་ འཛུགས་བཞིན་པའི་རྒྱལ་ཁབ་ནང་དུའང་ཐེ་བྱུས་ཤིན་ཏུ་ཆེན་པོ་བསྟུད་མར་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་མཚོན་ཐུབ། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ ནང་ཁུལ་དུ་འང་། རྒྱལ་ཞེན་སྐད་བརྡའི་ལྟ་གྲུབ་འཛིན་མཁན་ཚོས་སྐད་ཡིག་གཅིག་གྱུར་འཛུགས་བསྐྲུན་གྱི་ལས་དོན་ལ་ཞུགས་ རྒྱུ་ནི། རྒྱལ་ཁབ་སྤྱི་ལྡོག་ཀྱི་ངོ་བོ་བསྲུང་བའི་མཚོན་རྟགས་ཚད་མ་ཞིག་ཏུ་འཛིན་ཏེ། དབང་ཆའི་ནུས་པ་ཞན་པའི་སྐད་བརྡ་ སྣ་མང་སྤྱོད་པའི་མི་རིགས་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་གློད་གཏོང་བ་དང་། རྩིས་མེད་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། ངོ་མཚན་ཡིན་པ་ཞིག་ལ་། གྲངས་ཉུང་མི་ རིགས་ནང་གི་དབང་ཤུགས་བཙན་པའི་སྡེ་ཁག་གིས་རང་གི་ཡུལ་སྐད་དེ་ནི་རྒྱལ་ཁབ་གསར་འཛུགས་བྱེད་སྤྱད་ཀྱི་སྔོན་འགྲོའི་ ཆ་རྐྱེན་ཡིན་པར་རྒྱབ་རྟེན་བྱེད་པར་བྱ།༡༩༩༢ བར། ཏུར་ཀིའི་སྲིད་གཞུང་གིས་ཀུར་རྡི་སི་སྐད་ཡིག་ལ་ཁྱོན་ཡོངས་ནས་བཀག་ སྡོམ་བྱས་ཡོད་དང་། ཏུར་ཀིའི་མི་རིགས་རིང་ལུགས་པ་འགས་རང་གི་ཡུལ་སྐད་སྨྲ་མཁན་རྣམས་ལ་ “རི་ཁྲོད་ཀྱི་ཏུར་ཀི་” ཅེས་ བརྗོད་པ་རེད། དེང་སང་།ཡི་ར་ཁའི་ཏུར་ཀི་སི་ཐན་ད་ུཏུར་ཀི་སྐད་ཡིག་གཙོ་བོ་སྨྲ་མཁན་ཚོས་ཏུར་ཀིསྐད་གཞན་སྨྲ་མཁན་ཚོ་ལ་ ”ལུང་ཆུང་གི་སྐད།”

132

“རྗེས་ལུས་མི་མང་གི་སྐད།” གཞན་ཡང་། “ཚད་ལྡན་མིན་པའི་སྐད།”ཅེས་བརྗོད་པ་དང་། སྐད་ཡིག་དེ་ཚོའི་ཐོབ་ཐང་

ཨཱི་རཀ་ཀི་ཀུར་རྡི་སི་ཐན་མི་རིགས་དང་འབྲེལ་བའི་སྐད་བརྡའི་འཆར་འགོད་དང་སྲིད་ཇུས། ངོ་བོ་དང་། ཐོབ་ཐང་བཅས་ཀྱི་སྐོར།

དང་། རྒྱལ་ཡོངས་སྤྱི་སྐད་དམ་གཞུང་འབྲེལ་སྐད་ཡིག་གི་གོ་གནས་རེག་པའི་འོས་ཆོས་མི་ལྡན་པའི་གྲས་སུ་བརྩི་བཞིན་ཡོད། གསལ་པོ་བྱས་ཏེ་བརྗོད་ན། དེ་འདྲ་བའི་ནང་ཁུལ་གྱི་འཐབ་རྩོད་ནི། ཀུར་རྡི་སི་ཏན་གཅིག་བུར་ཡོད་པ་ཞིག་མིན་པར། འདིའི་ སྐོར་ཧྥི་ཤི་མེན་གྱིས་༼༡༩༩༧༽ང་ཚོར་དྲན་གསོ་བྱས་པ་ནང་བཞིན། “འདི་འདྲ་བའི་གནད་དོན་ནི་མིང་འབོད་འདོད་མེད་པ་ དང་། དོ་ཁུར་མི་བྱེད་པའི་”འཛམ་བུ་གླིང་སྤྱི་ཡོངས་”ཀྱིས་ རང་གི་གཅེས་པའི་སྐད་ཡིག་ལ་དབང་པའི་ཚུལ་ལྡན་གྱི་ཐོབ་ཐང་ དང་། དེ་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱེད་མཁན་དང་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་མཁན་གྱི་ཚོགས་སྡེ་རྣམས་ལ་དྲང་བདེན་མིན་པའི་སྒོ་ནས་ཕོག་ཐུག་གཏོང་ པ་ཙམ་མ་ཡིན་པར། ད་དུང་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་སྟེང་གི་འགྲན་རྩོད་པ་དང་ཁ་གཏད་པ་ཚོས་དེ་ལས་ཀྱང་ཆེས་ཚབས་ཆེན་གྱིས་ དེ་ལྟར་བྱེད་བཞིན་ཡོད།” ༼༣༣༥༽ སྐད་ཡིག་ཁག་ཙམ་མ་ཡིན་པར། སྐད་ཡིག་ནང་ཚན་གྱི་”ཡུལ་སྐད་”་ཚོས་ཀྱང་། རང་གི་ཡུལ་སྐད་ཁོ་ནར་རྒྱལ་ཁབ་བམ། གཞུང་འབྲེལ་སྐད་ཡིག་གི་གོ་ས་སྙེགས་ཐུབ་རྒྱུ་ནི་འོས་པར་རྩིས་ཏེ། ཐོབ་ཐང་ཀྱི་རྩོད་པ་གོང་མཐོར་བཏང་སྟེ་གཙིགས་མཐོང་ དང་དབང་ཤུགས་རེག་ཐབས་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། སྐད་ཡིག་སྲིད་བྱུས་དང་འབྲེལ་བའི་ཡིག་ཆ་ཕལ་མོ་ཆེས་བརྗོད་བྱ་ནི། “དམིགས་ བསལ་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག”བར་གྱི་འཐབ་རྩོད་ལས་ “སྐད་ཡིག་གཅིག་པའི་”ནང་གི་ “ཡུལ་སྐད་”སྐོར་མ་རེད།འདིའི་སྐོར་ར་ཡི་ ཊེ་༼༢༠༠༧༽ཡིས་དགོངས་ཚུལ་འདི་ལྟར་གསུངས་ཡོད།

“གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་མི་སྡེ་ནང་ཕན་ཚུན་དབར་གྱི་དཀའ་རྙོག་དེ་དག་བསྐྱར་ཟློས་ཡང་ཟློས་ཤིག་ཏུ་འགྲོ་སྲིད་པའི་ གནད་འགག་དེ་ལ་དོ་སྣང་ཆུང་སྐྱོན་འདུག གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་གང་ཞིག་གི་སྐད་ཡིག་དེ་སློབ་གསོ་དང་། ཁྲིམས། ལས་ཁུངས་ དང་།གཞུང་འབྲེལ་གནས་བབས་ནང་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པ་ཡིན་ན། བེད་སྤྱོད་དེས་མི་སྡེ་གཞན་པ་ཞིག་ལ་གྱོང་གུན་ཐེབས་སྲིད་པ་ རེད། དེས་ན། རྒྱལ་ཡོངས་ཀྱི་སྐད་དང་། ཡང་ན་ས་ཁུལ་གྱི་སྐད་གཙོ་བོ་གཉིས་ཀ་དང་མི་གཅིག་པའི་སྐད་སྣ་མང་སྤྱོད་མཁན་གྱི་ མི་རིགས་དེ་དག་མཐའ་མ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཉིས་བརྩེགས་ཤིག་ཏུ་འགྱུར་འགྲོ་བ་ཡིན།”༼༢༠༥༽

རྩོམ་ཡོག་འདིའི་ནང་། ཨཱི་རཀ་གི་ཀུར་རྡི་སི་ཏན་རྒྱལ་ཡོངས་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་འཁོར་ཡུག་ནང་ཡུལ་སྐད་ཀྱི་གནད་དོན་ དཀའ་རྙོག་དང་། ཆེ་མཐོང་རེག་ཐབས་དང་། སྐད་ཡིག་ཐོབ་ཐང་གི་འགྲན་བསྡུར་གང་འདྲ་ཞིག་གི་སྒོ་ནས་འཁྲབ་སྟོན་བྱེད་ཀྱིན་ ཡོད་པའི་སྐོར་དཔེ་སྟོན་གསལ་བཤད་ཞུ་རྒྱུ་དང་། མ་ཟད། དེང་རབས་ཀྱི་མི་རིགས་སྲིད་གཞུང་རྒྱལ་ཁབ་དང་པོ་སྟེ། ཕེ་རེན་སིས་ འཇམ་པོའ་ི ངང་”རྒྱལ་ཁབ་གཅིག་ལ་སྐད་ཡིག་གཅིག” གི་སྲིད་བྱུས་ལག་བསྟར་ཐུབ་པ་བྱུང་ཡོད་ན་ཡང་།༼ཁྱམ་ལི་ཀ་དང་། ས་ ཊ་རེ་ཧ་ལ། ༡༩༩༩། ༧༣༽ ཉེ་བའི་ཆར་གསར་འཛུགས་བྱས་པའི་ཏུར་ཀི་དང་། ཨཱི་རན་སྲིད་གཞུང་གིས་སྐད་ཡིག་གཅིག་གྱུར་ གྱི་སྲིད་བྱུས་ལག་བསྟར་གོང་བཞིན་ལམ་ལྷོངས་མ་བྱུང་བའི་སྐོར་ཡང་བགྲོ་གླེང་བྱ་རྒྱུ་ཡིན། སྲིད་གཞུང་འདི་གཉིས་ཀའི་མཉམ་ བསྲེའི་སྲིད་ཇུས་ལ་ཀུར་རྡི་སི་དང་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་གཞན་ཚོས་ཤུགས་ཆེ་ངོ་རྒོལ་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ་དང་། ལྷག་པར་དུ་ཉེ་ བའི་ལོ་འགའི་ནང་།དེང་གི་ཆར་གསར་འཛུགས་བྱེད་བཞིན་པའི་ཨཱི་རཀ་ཀུར་རྡི་སི་ཏན་ལྟ་བུ་རྒྱལ་ཁབ་ལ་མཚོན་ན་རྒྱལ་ཞེན་ སྐད་བརྡའི་ལྟ་གྲུབ་ལག་བསྟར་བྱེད་རྒྱུ་རྩ་བའི་ཆ་ནས་མི་སྲིད་པ་ཞིག་ནི་མིན་ནའང་། དཀའ་ངལ་ཇེ་ཆེ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད། གནད་ དོན་འདི་རྒྱ་ཆེར་འགྲོ་བའི་སྐོར་གྱི་རྒྱུ་མཚན་རྣམས་གཤམ་དུ་བགྲོ་གླེང་བྱ་རྒྱུ་ཡིན། རྩོམ་ཡིག་འདིས་ཤུགས་སྟོན་བྱ་རྒྱུ་ཞིག་ནི། སྐད་ཡིག་འདམ་པའི་རྒྱུ་རིམས་ཀྱི་ལས་དོན་གཞན་པ་མང་པའི་ཁྲོད་དུ་སྐད་ཡིག་འཆར་འགོད་པ་ཚོས། སྐད་ཡིག་ནི་རྒྱལ་ཁབ་ ཞིག་འཛུགས་བསྐྲུན་བྱ་དུས་དང་མི་སྒེར་དང་སྲིད་གཞུང་གི་ངོ་བོ་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་ཆ་རྐྱེན་ལྟེ་བ་ཞིག་ཡིན་པ་དང་སྐད་ཡིག་གི་ ཐོབ་ཐང་གལ་ཆེན་ཡིན་པ་ངོ་འཛིན་བྱེད་དགོས་པ་དེ་ཡིན། སྤྱིར། རྒྱལ་ཞེན་སྐད་བརྡའི་ལྟ་གྲུབ་ཀྱི་”རྒྱལ་ཁབ་གཅིག་ལ་སྐད་ ཡིག་གཅིག་”གི་སྲིད་ཇུས་དེ་ད་ནས་བཟུང་ཕལ་ཆེར་གཞི་ཚུགས། དེའི་རྒྱུ་མཚན་ནི། འབྲེལ་མཐུད་ཀྱི་ལས་རྩད་ཁྱབ་གདལ་ སོང་བ་དང་། རྒྱལ་སྤྱིའི་ནང་ཡུལ་གྱར་བ་དང་། གནས་སྤོས་ཡུལ་སྡེ་མི་མང་རྒྱ་སྐྱེད་ཕྱིན་ཡོད་པ། འཛམ་གླིང་ཐོག་སྐད་རིགས་ སྣ་མང་ལམ་ལུགས་ལ་མཐོང་ཆེན་དུ་བརྩི་གི་ཡོད་པའི་རྒྱུ་མཚན་སོགས་ལ་བརྟེན་ནས་ཡིན། གནས་དོན་འདི་ནི། ཀུར་རྡི་སིའི་ གནས་སྟངས་ཐོག་ནས་གསལ་པོར་འབྲེལ་བཤད་བྱ་ཐུབ།

133

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད་ཡིག རྒྱབ་ལྗོངས། ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད་ནི། རྒྱལ་ཁབ་བཞི​ི་༼ཏུར་ཀཱི། ཨཱི་རན། ཨཱི་རཀ། སི་རི་ཡ།༽དང་ཀཱོ་ཀ་སེ་དང་། ལེབ་ནོན། དེ་མིན་གླིང་ ཕྲན་གཞན་དུ་གནས་སྡོད་ཡུལ་གྱུར་བ་ཀུར་རྡི་མི་དམངས་ས་ཡ་ ༢༥ ནས་ ༣༠ ཡས་མན་གྱི་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། འདི་ དག་ཕལ་ཆེ་བ་ནི་ཀུར་རྡི་སི་ཏན་ཅེས་པའི་ས་ཁོངས་སུ་དུས་རབས་མང་པོ་ཞིག་ནས་གནས་སྡོད་བྱེད་ཡོད། ཏུར་ཀཱི་དང་། ཨཱི་རན། སི་རི་ཡ་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱིས ༼ཨཱི་རག་གིས་༢༠༠༥བར་དུ༽ཀུར་རྡི་མི་དམངས་ལ་གཞི་རྩའི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་འགའ་ཤས་བཀག་ སྡོམ་བྱས་ཡོད། དཔེར་ན། ཏུར་ཀཱིའིས་༡༩༩༢ བར་དུ་ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད་ཡིག་སྤྱི་ཚོགས་སུ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་རྒྱུར་བཀག་འགོག་ ཤུགས་ཆེ་བྱས་ཡོད། ༼མེཀ་ཌོ་ཝེལ་ ༢༠༠༤། ཨོལ་སོན་ ༢༠༠༩། ཀུ་ན་འབོ་ཁང་གཱ་སེ་དང་། ཕར་ནེན་ཌེ་སེ་ ༢༠༠༨། ཝན་འབུ་རུ་ ནི་སི་ ༢༠༠༠༽ ཨཱི་རཀ་དང་། སི་རི་ཡའི་མི་རིགས་རྒྱལ་ཁབ་ནས་ཀུ་རྡི་སི་མི་དམངས་ལ་རང་གི་ཕ་སྐད་ཐོག་ཤེས་ཡོན་སློབ་གསོ་ གི་ཐོབ་ཐང་རྩ་བ་ཉིད་ནས་སྤྲད་མེད་པར་མ་ཟད། ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད་ཡིག་དེ་སློབ་ཚན་ཞིག་གི་ངོ་བོར་སློབ་གྲྭ་ཁག་ནང་བསླབ་ རྒྱུའི་ཆོག་ཆན་ཡང་སྤྲད་མེད། ཨཱི་རཀ་ནང་ཀུར་རྡི་སི་མི་དམངས་ལ་རང་གི་ལུང་པར་རང་སྐད་བརྒྱུད་དེབ་སོགས་པར་སྐྲུན་བྱེད་ རྒྱུ་དང་། རླུང་འཕྲིན་རྒྱང་སྲིང་རང་དབང་དུ་སྤྱོད་རྒྱུའི་ཐོབ་ཐང་བཀག་འགོག་བྱས་ཡོད། ༼ཧ་སེ་ནེ་པཱ་ཝོར་ ༡༩༩༢།༽ ཀུར་རྡི་སི་ཏན་ཅེས་པ། རང་གི་ས་ཁོངས་དང་ རིག་གཞུང་ལྡན་པའི་མི་རིགས་ཞིག་ཡིན་པ་དེ། ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད་ཡིག་ ལ་གཞིར་བཞགས་ནས་ངོས་འཛིན་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད་ཡིག་ནི། རིག་གཞུང་དང་ཆབ་སྲིད་གཉིས་ཀའི་ཐད་ནས་ ཀུར་རྡི་སིའི་ངོ་བོ་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་རྩ་བའི་མཚོན་རྟགས་ཆེ་ཤོས་དེ་ཡིན་པ་བརྗོད་ཡོད། རྒྱུ་མཚན་གང་ལགས་ཤེ་ན། སྐད་ཡིག་ གིས་ཀུར་རྡི་སི་མི་དམངས་ནི། ཁྱིམ་མཚེས་རྒྱལ་ཁབ་དང་ཐ་དད་ཡིན་པ་དབྱེ་འབྱེད་ཐུབ་པ་ལས་རིག་གཞུང་དང་གཟུགས་རྡོག་ ཐོན་གྱི་ཁྱད་ཆོས་གཞན་གང་གིས་ཀྱང་ལམ་སེང་དབྱེ་མི་ཐུབ་པ་ཞིག་ཡིན། ༼ཧ་སེ་ནེ་པཱ་ཝོར་ ༡༩༩༢། ༢༠༠༣། ཀ་རེ་ཡེན་བོ་ རོཀ་ ༡༩༩༢། ཤཱེ་ཧོ་ལི་སེ་ལ་མི་ ༢༠༡༡། ༢༠༡༢། ཝ་ལི་ ༢༠༠༣། ཝན་འབུ་རུ་ནི་སི་ ༢༠༠༠༽ སྤྱིར་ན་སྐད་ཡིག་ནི་། ཀུར་རྡི་སི་ མི་དམངས་ཀྱི་ངོ་བོ་དང་། ཆབ་སྲིད། རང་སྐྱོང་ལས་དོན་བཅས་བར་མཐུན་ཕྱོགས་ཀྱི་ཆ་རྐྱེན་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་དགོས་ནའང་། ཉེ་ བའི་ཆར། ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད་ཡིག་རང་ཉིད་ཀྱིས་རྡོག་རྩ་གཅིག་གྱུར་དུ་གཏོང་བའམ། ཡང་ན། ཁ་འཐོར་འགྲོ་གཞིའི་ཤུགས་རྐྱེན་ ཞིག་ཏུའང་འགྱུར་ཡོད་པ་ནི་དྲན་ཡུལ་ན་ཡང་མེད་པ་རེད། ཀུར་རྡིའི་སྐད་རིགས་སྣ་མང་ཡོངས་རྫོགས་བར་གོ་བརྡ་ཕྲོད་ཐུབ་ཀྱི་ ཡོད་པར་ཆ་བཞག་ན་ཡང་། དེ་དག་ལ་”ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད་”ཅེས་མིང་བརྡ་བཏགས་ཡོད། གནས་སྟངས་གང་འདྲ་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་ གྱི་ཡོད་དམ། ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད་ཡིག་ཅེས་ཞིག་ཡོད་པས་རྒྱུ་མཚན་གྱིས་ཀུར་རྡི་སི་མི་རིགས་རང་ལུགས་ཀྱི་ལས་འགུལ་ལ་རྒྱུ་ མཚན་ལྡན་པ་རེད།དེ་ནི་རྒྱལ་ཁབ་ཞིག་སྐད་ཡིག་ཞིག་ལ་གཞིར་བཞགས་ནས་འཛུགས་སྐྲུན་བྱས་པའི་རྐྱེན་རེད།

སྤྱི་སྟངས་ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད་དེ་”ཡུལ་སྐད་ཚན་པ་”བཞི་རུ་དབྱེ་ཡོད་པ་སྟེ། ༼པར་རིས་དང་པོར་གཟིགས་རོགས་༽ཁུར་ མན་ཇི།༼ཀུར་རྡི་བྱང་ཕྱོགས་༽ སཱོ་ར་ཎི།༼ཀུར་རྡི་དབུས་མ་༽ ཁིར་མ་ཤཱ་ཎི།༼ཀུར་རྡི་ལྷོ་ཕྱོགས་༽ གཞན་ཡང་། གཱོ་ར་ཎི་ དང་། ཧཱ་ཝ་ར་མི་དང་། ཛ་ཛ་ཀི་བཅས་ཡིན། སྐད་རིགས་འདི་དག་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་དབར་དུས་ཡུན་རིང་པོ་ཞིག་ནང་ འབྲེལ་ལམ་ཡོད་པ་ཡིན་ན་མ་གཏོགས། ཡུལ་མི་ཕན་ཚུན་བར་སྐད་བརྡ་ཁྲོད་ཀྱིན་མེད་པ་རེད། ༼ཧ་སེ་ནེ་པཱ་ཝོར་ ༡༩༩༢། ཁྱ་རེ་ ཡེན་བོ་རོཀ་ ༡༩༩༢།༽ མ་ཟད། ཀུར་རྡི་སི་སྐད་ཡིག་ཕན་ཚུན་བར་ཐག་ཆེ་རུ་འགྲོ་གི་ཡོད་པ་ནི། ཉུང་མཐའ་ཡང་ཆེས་མི་འདྲ་ བའི་ཡིག་རིགས་ གསུམ་དེ་ཏུར་ཀཱིའི་ཀུར་རྡི་པ་ཚོས་མིང་གཞི་ཡི་གེ་ལེ་ཊིན་གཞི་བཞག་དང་། ༼སཱི་རི་ཡའི་ནང་གི་ཀུར་རྡི་ཡུལ་མི་འགས་ ཀྱང་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད།༽ ཨཱི་རན་དང་། ཨཱི་རཀ སཱི་རི་ཡའི་མི་མང་སྟེ། སཱོ་ར་ཎི་ཀུར་རྡིའམ། ཁུར་མན་ཇི། ཀིར་མ་ཤ་ཎི། ཧ་ཨོ་ར་ མི། ཡང་ན། ཀ་ཨོ་ཀ་ཤི་ནང་གི་ཀུར་རྡི་ཡུལ་མིའི་སཱི་རི་ལིཀ་ཡིག་གཟུགས་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པའི་རྐྱེན་རེད། གོང་གི་ཁྱད་པར་འདི་དག་ཡོད་མིན་ལ་མ་ལྟོས་པར། ཉེ་བའི་དུས་ཚིགས་བར། སྐད་རིགས་སྣ་མང་ཡོད་པའི་དབང་གིས་ ཀུར་རྡི་སིའི་མི་རིགས་ལས་འགུལ་ལ་འགལ་རྐྱེན་གང་ཡང་བཟོས་པ་མེད། ནང་ཁུལ་གྱི་དཀའ་རྙོག་དེ་དག་”གཞན་དག་”སྤྱི་ 134

ཨཱི་རཀ་ཀི་ཀུར་རྡི་སི་ཐན་མི་རིགས་དང་འབྲེལ་བའི་སྐད་བརྡའི་འཆར་འགོད་དང་སྲིད་ཇུས། ངོ་བོ་དང་། ཐོབ་ཐང་བཅས་ཀྱི་སྐོར།

ཚོགས་དང། ཆབ་སྲིད། སྐད་ཡིག་དབང་ཤུགས་ཀྱིས་ནོན་ཡོད། ༡༩༩༢ བར་ཀུར་རྡི་སི་ཏན་ཨཱི་རཀ་ནང་། ཀུར་རྡི་སི་སྐད་རིགས་ སྣ་ཚོགས་ཡོད་དོ་ཅོག་ཕལ་ཆེར་གཉའ་གནོན་འོག་ཚུད་ཡོད་ལ། དེ་དག་ཚང་མ་ལ་གཞུང་འབྲེལ་ངོས་ལེན་མེད་པ་དང་། སྐད་ ཡིག་གི་རང་དབང་དང་ཐོབ་ཐང་མེད་པར་བཟོས་ཡོད། འོན་ཀྱང་། ཨཱི་རཀ་གི་ཀུར་རྡི་སིའི་ནང་སྐད་བརྡ་ཐོག་མི་གཅིག་པའི་ ”དཀའ་རྙོག་” དེ་ “གཞན་དག་”༼བག་རྡ་རྡིའི་འབའ་ཐི་སི་སྲིད་དབང་༽ གིས་ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད་རིགས་སྣ་མང་སྤྱོད་མཁན་ ཚོའི་གསོ་གནས་ལ་ཉེན་ཁ་གང་ཡང་མ་བཟོས་པའི་དུས་དེ་ཉིད་ནས་འགོ་བརྩམས་པ་རེད། ༢༠༠༥ ནས་བཟུང་། ཀུར་རྡི་སིའི་ སྐད་ཡིག་དེ་ཨཱ་རེ་བཱིཀ་དང་ལྷན་ཏུ་ཨཱི་རཀ་གི་གཞུང་འབྲེལ་གྱི་སྐད་ཡིག་ཞིག་ཏུ་ངོས་ལེན་བྱས་ཡོད། ཁུར་མན་ཇིའི་ཀུར་རྡི་ སིའི་ཡུལ་སྐད་ནི། ཁུར་མན་ཇིའི་མངའ་ཁོངས་རྡུ་ཧོཀ་ནང་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པ་དང་། སཱོ་ར་ཎིའི་ཀུར་རྡི་སི་ནི། ཨཱི་རཀ་ གི་ཀུར་རྡི་སི་ཏན་གྱི་ཁྱབ་ཁུངས་ཏེ་སློབ་གྲྭ་ནས་གསར་གྱུར་རྒྱུད་ལམ་དང་སྤྱི་ཚོགས་སྡེ་ཁག་འདྲ་མིན་ནང་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་ ཀྱིན་ཡོད། ཁོང་ཚོར་ཐུན་མོང་གི་དགྲ་བོ་ཞིག་མེད་སྟབས། སྐད་ཡིག་སྣ་མང་བར་ཀྱི་ཁྱད་པར་དེ་ནང་ཁུལ་གྱི་སྐྱོན་ཆ་ཞིག་ཡིན་ པའི་བལྟ་སྟངས་འཛིན་གྱི་ཡོད་པས་མ་ཚད། ཀུར་རྡི་སི་ཏན་ཀྱི་ས་ཁུལ་དེ་དག་ནང་། སྐད་རིགས་གང་ཞིག་གཞུང་འབྲེལ་ངོས་ ལེན་ཡོད་པ་བཟོ་ཕྱོགས། ཚད་ལྡན་དུ་གྱུར་མིན། སྐད་ཡིག་རང་དབང་ཐོབ་ཐང་ཡོད་མེད་བཅས་ཀྱི་གནད་དོན་ནི་ཚ་ངར་ལྡན་ པའི་གླེང་རྩོད་ཀྱི་གཞི་རྩ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད།

པར་རིས་ ༡ ཀུར་རྡི་སིའི་ཡུལ་སྐད་གཙོ་ཆེ་བ་རྣམས། ༼ཧ་སེ་ནེ་པཱ་ཝོར་༡༩༩༢༽

ཧཱ་ཝ་ར་མིའི་སྐད་ཀྱི་གནས་སྟངས།”ཡུལ་སྐད་”ཞིག་གིས་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་རྩོད་པ། ཧཱ་ཝ་ར་མི་ཅེས་པ་ནི་ཀུར་རྡི་སིའི་ཡུལ་སྐད་གཙོ་ཆེ་བ་བཞིའི་ནང་གི་གཅིག་ཡིན། ༼ཧ་སེ་ནེ་པཱ་ཝོར་༡༩༡༩༢། ༧༠-༧༡༽1 ཡིག་ཆ་ཁག་ནས། ཀུར་རྡི་སི་ཏན་༼“ཀུར་རྡིའི་ཡུལ་ལུང་”༽གྱི་སྐད་ཀྱི་ཐོག་བཏབ་པའི་དཔེ་དེབ་རྙིང་ཤོས་དེ་དུས་རབས་བཅུ་ བཞི་པ་ནས་ཡིན་པ་དང་། དེ་དག་ཧ་ཝ་ར་མིའི་ཡུལ་སྐད་ཐོག་ཡོད་པ་རེད་ཅེས་གསལ་གྱི་ཡོད། འོན་ཀྱང་། དེང་སང་ཀུར་རྡི་སིའི་ ཡུལ་སྐད་གཙོ་ཆེ་བ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་ནང་དུ་ཧཱ་ཝ་ར་མིའི་སྐད་བཤད་མཁན་ནི་ ༢༠༠༠༠༠2 གཉིས་ལས་ཀྱང་ཉུང་བ་ཡོད། ཀུར་རྡི་སིའི་ཡུལ་སྐད་གཙོ་ཆེ་བ་སྤྱོད་མཁན་མི་སྡེའི་ནང་ནས་ཧ་ཝ་ར་མིའི་ཡུལ་སྐད་སྤྱོད་མཁན་མི་འབོར་ཉུང་ཤོས་དེ་ཆགས་ ཀྱི་ཡོད། ཁོ་ཚོ་ཀུར་རྡི་སིའི་ཨཱི་རན་མི་རིགས་༼ཕལ་ཆེར་ ༡༠༠༠༠༠ ཛོལ་ཕ་ཀ་རི་ ༢༠༡༠༽དང་ཨཱི་རཀ་གཉིས་ཀར་གནས་སྡོད་ བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་རེད། དེ་ལྟར་ན། ཨཱི་རཀ་གི་ཀུར་རྡི་སི་ཏན་ནང་། ཧ་ཝ་ར་མིའི་ཡུལ་སྐད་སྤྱོད་མཁན་གྱི་མི་མང་གྲངས་འབོར་ ༥༠༠༠༠ ལས་ཀྱང་ཉུང་བ་ཡོད་པ་ལས་སླ་པོས་ཁ་མཚོན་གཅོད་ཐུབ་ཀྱི་ཡོད། ཧ་ཝ་ར་མི་ནི་སྤྱི་སྐད་ཞིག་མིན་ལ། སློབ་གྲྭའི་ནང་ 135

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

སློབ་གསོ་སྤྲོད་རྒྱུའི་སྐད་ཡིག་བརྒྱུད་ལམ་ཞིག་མིན། སློབ་གྲྭའི་ནང་གི་བསླབ་གཞིའི་སློབ་ཚན་ཞིག་མིན་ལ། སྤྱི་ཚོགས་སྡེ་ཁག་ དུ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་ཡང་མིན། འོན་ཀྱང་། ཧ་ཝ་ར་མིའི་ཚོགས་སྡེའི་འཚོ་བའི་ནང་རྒྱུན་ལྡན་ནས་བཀོལ་སྤྱོད་ཆེས་རྒྱ་ཆེན་ པོ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་ལ། ཀུར་རྡི་སི་ཏན་དང་། ཡུལ་གྱར་དམངས་ཁྲོད་དུ་རྒྱང་སྲིང་དྲིལ་བསྒྲགས་ཧ་ཝ་ར་མིའི་ཡུལ་སྐད་ནང་སྤྱོད་ མཁན་དང་། དཔེ་དེབ་པར་སྐྲུན་བརྒྱུད་ལམ་བྱེད་ཆེད་ཁྱབ་ཚད་ཆུང་ངུའི་ཐོག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད།

ཀུར་རྡི་སིའི་མི་རིགས་མིན་པའི་ཉམས་ཞིབ་པ་ཕལ་ཆེ་བ་དཔེར་ན་སཱོ་ཨ་ཎ ༼༡༩༢༡༽ དང་། མི་ཎོ་རི་སི་ཀི༼ ༡༩༤༣༽། མེཀ་ཀེན་ཛི་ཡིས ༼༡༩༦༡།༽ཧ་ཝ་ར་མི་ནི་ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད་རིགས་ཤིག་མིན་པ་དང་། ཧ་ཝ་ར་མིའི་མི་རིགས་ནི་ཀུར་རྡི་སི་མི་ རིགས་དང་ཐ་དད་ཡིན་པར་ཡིད་ཆེས་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། རྩ་བའི་ལྟ་ཕྱོགས་འདི་ནི་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་དང་། ཡིག་རིགས་དཔྱད་ བསྡུར་གྱི་ཚན་རིག་གི་སྒོ་ནས་ཤོད་ཀྱི་ཡོད་མོད། བསམ་ཚུལ་འདི་ལ་ཧ་ཝ་རི་མིའི་སྐད་རིགས་བཀོལ་སྤྱོད་པ་དེ་དག་ཙམ་མ་ཟད། ཀུར་རྡི་སིདང་། དེ་མིན་མཁས་པ་དང་ཉམས་ཞིབ་པས་ཀྱང་ཁ་བརྡུང་དང་སྐྱོན་བརྗོད་དྲག་པོ་བྱས་ཡོད། ད་བར་ཧ་སེ་ནེ་པཱ་ཝོར་ ༼༡༩༩༨༽གྱིས་རྩོད་གཞི་ཅན་གྱི་གནད་དོན་འདིའི་སྐོར་དཔྱད་བསྡོམས་ལེགས་ཤོས་བྱས་ཡོད། ཁོ་པས་”ཧཱ་ཝ་ར་མི་ཡུལ་སྐད་ སྤྱོད་པའི་མི་དམངས་དང་། ཡང་ན། དབུས་༼སཱོ་ར་ཎི་༽སྐད་བརྡ་སྤྱོད་པའི་ཉེ་འཁོར་ཁྱིམ་ཚེས་པ་དང་། ལྷོ་རྒྱུད་ཀུར་རྡི་སིས་དུས་ ནམ་ཡང་ཀུར་རྡི་སི་ཡུལ་མིའི་ངོ་བོ་དང་། དེ་དག་གི་ཡུལ་སྐད་དང་། གོམས་སྲོལ་བཅས་ལ་དྭོགས་པ་ཙམ་ཡང་བྱས་མྱོང་མེད། དེའི་སྟེང་། སཱོ་ར་ཎི་ཡུལ་སྐད་སྤྱོད་མི་མང་པོས་དོན་དམ་པར། ཧཱ་ཝ་ར་མི་ནི་སྐད་བརྡ་ཁུངས་དག་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། ཀུར་རྡི་ སིའི་སྐད་བརྡ་རྙིང་གྲས་ཤིག་ཡིན་པར་ཆ་འཇོག་བྱེད་ཀྱི་ཡོད།” ༼༣༦༽ ཧ་སེ་ནེ་པཱ་ཝོར་གྱིས། ཀུར་རྡི་སིའི་རིག་པའི་མཁས་པ་ ཨེ་ཌེ་མོན་ཌ་༼༡༩༥༧༽ལུང་འདྲེན་འདི་ལྟར་བྱས་ཡོད། ཤར་ཕྱོགས་པའི་ཤེས་རིག་མཁས་པ་འགས་ཧ་ཝ་ར་མི་ནི་”ཀུར་རྡི་སིའི་ སྐད་མ་ཡིན་པ་དང་། སྐད་དེ་སྤྱོད་པའི་ཡུལ་མི་རྣམས་ཀུར་རྡི་སི་མི་རིགས་ཤིག་མ་རེད་ཅེས་བརྗོད་ཀྱི་ཡོད་ནའང་། མི་དམངས་ ཁོ་རང་ཚོས་། ཁོ་ཚོ་གང་ཅིའི་ཐད་ནས་ཀུར་རྡི་སི་རང་ཡིན་པར་བསམ་གྱི་ཡོད་པ་རེད།”༼༣༥༽ ༡༩༧༠ ནང་ཧ་ཝ་ར་མིའི་སྙན་ ངག་མཁན་ཛ་ན་ཨི་ཁྱུ་བཱ་རྡིས། ཁོ་པ་རང་གི་སྐད་བརྡ་དེ་ཀུར་རྡི་༼ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད།༽ཡིན་པར་འགྲེལ་བརྗོད་བྱས་ཡོད། ཉེ་བའི་ ཆར། ལྷག་པར་དུ་ ༡༩༨༠ ནང་ཀུར་རྡིསིའི་མཁས་པ་མང་པོས་ཉམས་ཞིབ་རིམ་པ་བྱས་འབྲས་སུ་ཧ་ཝ་ར་མི་ནི་ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད་ བརྡ་མིན་པར་གླེང་བའི་བསམ་ཚུལ་ལ་འགག་ལན་རྒྱག་ཡོད། ༼ཧ་སེ་ནེ་པཱ་ཝོར་ ༡༩༩༨། ༤༡༽ རྩ་བའི་ཆ་ནས། བསམ་ཚུལ་ འཛིན་ཕྱོགས་འདི་དག་འགའ་ཤས་ནི་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ཚན་རིག་པའི་ཁ་ཕྱོགས་འཛིན་ཡོད་ནའང་། འགག་ལན་ཤུགས་ཆེ་ ཤོས་སམ། ཁུངས་འཕེར་འོས་པ་ནི། སྤྱི་ཚོགས་སྐད་བརྡ་རིག་པ་སྨྲ་བའི་ལྟ་ཕྱོགས་དེ་ཡིན་པ་རེད། ཁོང་ཚོས། ཚན་རིག་པས་སྐད་ ཡིག་ཞིག་གི་ཁྱིམ་བརྒྱུད་དང་། སྐད་བརྡ་ཞིག་ལ་མིང་བརྡ་གང་བཏགས་མིན་ལ་མ་ལྟོས་པར། གལ་གནད་ཆེ་ཤོས་བརྩི་དགོས་ པ་ནི། སྐད་རིགས་སྣ་མང་སྤྱོད་པའི་མི་དམངས་རང་ཉིད་དང་། ཁོ་ཚོ་དང་ཐག་ཉེ་འབྲེལ་འདྲིས་ཡོད་པའི་མི་དམངས་གི་ལྟ་གྲུབ་ དང་། བསམ་ཚུལ་གང་འདྲ་ཞིག་འཛིན་གྱི་ཡོད་མེད་དེ་ཉིད་དངོས་ཡོད་གནས་ཚུལ་ཞིག་ཏུ་ངོས་ལེན་དགོས་ཀྱི་རེད་ཅེས་བརྗོད་ ཀྱི་ཡོད། ༼ཇོ་སེབ་ ༢༠༠༦། ༢༥-༢༦ ལ་གཟིགས་ན་༽ “གལ་ཏེ་སྐད་བརྡ་རིག་པ་སྨྲ་བ་སྟོང་ཕྲག་འགའ་ཤས་ཀྱིས་སཱར་བཱི་ཡན་ དང་། ཀཱོ་རོ་ཤི་ཡན་གཉིས་སྐད་ཡིག་གཅིག་པ་ཡིན་པ་དང་ཡང་ན་རྒྱའི་སྐད་ནི་དམིགས་བསལ་ཅན་གྱི་སྐད་ཁྱིམ་ཞིན་ཡིན་པར་ ཡིད་ཆེས་དང་ཆ་འཇོག་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པ་ལ་ཡ་མཚན་རྒྱུ་ཅི་ཞིག་ཡོད། མི་དམངས་ཆེས་ས་ཡ་མང་པོའ ་ི བསམ་ཚུལ་དེ་ལས་ལྡོག་ པ་དང་། དྲི་བ་དེ་མི་དམངས་དེ་ཚོའི་འཚོ་བ་དང་ཐད་ཀར་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་ཞིག་མ་རེད་དམ།” ༼ཇོ་སེབ་ ༢༠༠༦། ༢༦༽ འོན་ ཀྱང་། ཡུལ་མི་རང་སྐད་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་ཚོའི་ཁོ་ཚོ་རང་གི་སྐད་ཡིག་ལ་འཛིན་པའི་ཡིད་ཆེས་དང་རྣམ་འགྱུར་སོགས་ འགྱུར་སླ་བའི་རང་བཞིན་ཞིག་ཡིན་པ་མ་ཟད། ཁོ་ཚོ་དང་འབྲེལ་འདྲིས་ཡོད་པའི་མི་དམངས་ཀྱི་ཡིད་ཆེས་དང་རྣམ་འགྱུར་ཡང་ དེ་བཞིན་རེད། དེང་སྐབས་ཧ་ཝ་ར་མིའི་སྐད་སྤྱོད་མཁན་ཚོས་ཁོ་རང་ཚོའི་ནང་ཁུལ་དུ་ཡུལ་སྐད་གཞན་པ་ལ་བསམ་ཚུལ་གང་ འདྲ་ཞིག་འཛིན་གྱི་ཡོད་དམ། ཉེ་བའི་ཆར། ཧ་ཝ་ར་མིའི་ཡུལ་སྐད་སྤྱོད་མཁན་དང་། ལྷག་པར་དུ། ཡུལ་གྱར་དུ་འཚོ་བཞིན་པ་ཚོས་ལྟ་གྲུབ་ལ་ཆེས་ འགྱུར་འགྲོས་ཐེབས་ཡོད། ཁོང་ཚོ་རང་ཉིད་”ཀུར་རྡི་སི་ཉིད་ཡིན་པ་”ཁས་ལེན་དོར་མེད་ན་ཡང་། ཁོང་ཚོའི་ཡུལ་སྐད་སྣ་མང་ དེ་དག་སྐད་རིགས་ཅིག་ཡིན་པའི་ངོས་འཛིན་དང་། སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་རྩོད་ཀྱིན་ཡོད། ༢༠༠༦ ལོར་ཧ་ཝ་ར་མིའི་སྐད་བརྡ་ སྤྱོད་པའི་ཡུལ་མིས་ཀུར་རྡི་སི་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་གྲོས་ཚོགས་༼ཨཱི་རཀ་ལ་ཡོད་༽ལ་སྙན་ཞུ་ཞིག་ཕུལ་ཡོད། ཞུ་སྙན་དེའི་ 136

ཨཱི་རཀ་ཀི་ཀུར་རྡི་སི་ཐན་མི་རིགས་དང་འབྲེལ་བའི་སྐད་བརྡའི་འཆར་འགོད་དང་སྲིད་ཇུས། ངོ་བོ་དང་། ཐོབ་ཐང་བཅས་ཀྱི་སྐོར།

ནང་། ཧ་ཝ་ར་མིའི་ཡུལ་སྐད་དེ་ལ་”གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་”ཞིག་ཏུ་ངོས་འཛིན་དགོས་པའི་བསམ་ཚུལ་བཏོན་ཡོད། འདིས་ཀུར་རྡི་སི་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་གྲོས་ཚོགས་ཀྱིས་ས་ཁུལ་གྱི་སྐད་ཡིག་དོ་དམ་ལས་དོན་སྐོར་ལ་དཀའ་ངལ་ཆེན་པོ་དང་པོ་ དེ་གདོང་ལེན་བྱེད་དགོས་པ་བཟོས་ཡོད། སྙན་ཞུ་དེ་བརྒྱུད། རྩ་ཁྲིམས་ནང་ཧ་ཝ་ར་མི་སྐད་ཡིག་དེ་”སྐད་”ཞིག་ཡིན་པར་ངོས་ འཛིན་དགོས་པའི་རེ་འདུན་བཏོན་ཡོད་པ་དང་འབྲེལ། སྐད་ཡིག་འདི་བརྒྱུད་ནས་སློབ་གསོ་ལས་དོན་སྒྲུབ་དགོས་པའི་འདུན་པ་ བཏོན་ཡོད། ༼ཞུ་སྙན་དེའི་ཡིག་སྒྱུར་མ་དཔེར་བལྟ་འདོད་ན། ཁ་སྣོན་ ཀ་པ་ ལ་གཟིགས་རོགས།༽

ཡ་མཚན་ཞིག་ལ་ཞུ་སྙན་དེས། ཧ་ཝ་ར་མི་ནི་ཀུར་རྡི་སི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཆབ་འབངས་ཡིན་པའི་ངོ་བོ་དེ་ངོས་ལེན་དང་ཨུ་ ཚུགས་བྱས་ཡོད་ནའང། ཧ་ཝ་ར་མིའི་སྐད་དེ་”སྐད་”ཞིག་ཡིན་པ་ལས་ཀུར་རྡི་སིའི་ཡུལ་སྐད་ཞིག་ཡིན་པ་གླེང་མེད། འདི་ནི། ཧ་ར་མིའི་སྐད་སྤྱོད་པའི་མི་སྡེ་ཡིས་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་རྩོད་ལེན་བྱེད་པའི་ཐབས་ཇུས་གནད་འགག་དང་ལྡན་པའི་གོམས་ འགྲོ་ཞིག་རེད། དེའི་སྐོར་རཱ་ཡི་ཊེས་༼༢༠༠༤༽ལོར་”འདི་ནི་ངག་སྐད་གང་ཞིག་སྐད་ཞིག་ཡིན་པའི་ངོས་འཛིན་བྱས་ཕྱིན་ཆད་ སྐད་དེ་ཉིད་ཡར་རྒྱས་གོང་སྤེལ་དུ་གཏོང་བ་དང་། ཐོབ་ཐང་སྤྲོད་དགོས་པ་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་བ་རེད། འགྲོ་བ་མིའི་རང་དབང་ཐོབ་ ཐང་ཡིག་ཆ་ཁག་གི་ནང་། སྐད་ཡིག་གམ་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ཐོབ་ཐང་གྲོས་བསྡུར་པ་ལས། “ཡུལ་སྐད་”ཀྱི་ཐོབ་ཐང་གྲོས་བསྡུར་ བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པ་མ་རེད། ཁོ་པ་ཚོས་རང་གི་ཡུལ་སྐད་ལ་”སྐད་བརྡ་”ཞེས་བརྗོད་པ་དང་ཆབས་ཅིག་”ཀུར་རྡི་སི་”ཡིན་པ་བརྗོད་ ཡོད་པས།ཧ་ཝ་རི་མའི་མི་དམངས་ཀྱིས་ཁོང་ཚོས་རྩོད་བཞིན་པའི་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་དེ་དག་ཁྲིམས་མཐུན་ཞིག་ཡིན་པ་མ་ ཟད། ཀུར་རྡི་སིའི་མི་རིགས་རང་ལུགས་ཀྱིས་ཀུར་རྡི་སི་ཏན་རྒྱལ་ཁབ་འཛུགས་བསྐྲུན་བྱ་རྒྱུ་རེ་འདུན་ལ་རྩིས་མེད་རྡོག་རོལ་ བྱས་མེད་པ་སྟོན་གྱིན་ཡོད། ཐབས་ལམ་དེ་བརྒྱུད་ནས་ཁོ་ཚོས་ཀུར་རྡི་སི་ཏན་ནི་མི་རིགས་གཅིག་དང་། སྐད་རིགས་གཅིག་གི་ རྒྱལ་ཁབ་ཞིག་དགོས་པའི་མངོན་འདོད་འཆང་གི་མེད་པ་མ་ཟད། དེ་ལས་ལྡོག་དེ་སྔོན་དུ་མཁས་པ་མང་པོས་དཔེ་མཚོན་དུ་ བཀོད་ཟིན་པ་ལྟར།༼ཝན་འབུ་རུ་ནི་སི་ ༢༠༠༠༽3 སྤྱི་མཐུན་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཤིག་སྟེ། མི་རིགས་སྣ་མང་དང་། སྐད་རིགས་སྣ་མང་ རིང་ལུགས་ཅན་གྱི་རྒྱལ་ཁབ་ཞིག་འཛུགས་བསྐྲུན་བྱ་རྒྱུ་དེ་རེད། དེ་ལ་སཱོ་ར་ཎིའི་ཀུར་རྡི་སིའི་དཔྱད་བརྗོད་པ་འགས། ཧ་ཝ་ར་ མིའི་སྙན་ཞུ་པ་ཚོར། ཀུར་རྡི་སི་མིན་པ་དང་། ཀུར་རྡི་སིའི་ཆབ་འབངས་མིན་པ་། རྒྱལ་ཞེན་ཅན་མིན་པའི་མི་གང་ཟག་ཚོར་ ཀུར་རྡི་སིའི་དགྲ་བོ་མགོ་སྐོར་འོག་ “ཀུར་རྡི་མི་དམངས་” ནང་ཁུལ་མི་རིགས་དབྱེ་འབྱེད་དང་། ཆིག་སྒྲིལ་གཏོར་བཤིག་དུ་ བཏང་ནས།ཀུར་རྡི་སི་ཏན་རྒྱལ་ཁབ་འཛུགས་བསྐྲུན་གི་ལས་གཞིར་ལམ་ལྷོངས་མེད་པར་བཟོ་རྒྱུའི་ཆེད་རེད་ཞེས་སྐྱོན་བརྗོད་ བྱས་པ་རེད།

སྙན་ཞུ་འདིའི་སྐོར་རྩོད་པ་ཅི་བྱུང་གི་ལོ་རྒྱུས་སྙིང་དོན་ཞིག་ཤོད་རྒྱུ་ནི་འོས་པ་ཞིག་ཏུ་མ་མཐོང་། མདོར་བསྡུ་ན། སྙན་ཞུ་ འབུལ་མི་དང་། ཁོང་ཚོར་རྒྱབ་སྐྱོར་ཤ་ཞེན་བྱེད་མཁན་ཚོས། ཧ་ཝ་ར་མིའི་སྐད་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་སྲུང་སྐྱོབ་བྱས་ཡོད་ནའང་། ཀུར་ རྡི་སི་རྒྱལ་ཞེན་མཁྲེགས་བཟུང་པ་ཚོས་ཧ་ཝ་ར་མིའི་སྐད་ནི་ “སྐད་བརྡ་” གཅིག་ཡིན་པའི་ལྟ་གྲུབ་ལ་ངོས་ལེན་བྱས་མེད་ཅེས་ བརྗོད་ན་ཀ་བློ་བདེ་བ་ཡིན། ཁོང་ཚོས། སྐད་བརྡ་སྣ་མང་ནི། མི་དམངས་རིགས་གཅིག་གིས་རྒྱལ་ཁབ་གཅིག་བསྐྲ​ྲུན་ཡོད་པའི་ངོ་ བོ་དེ་འཐོར་བཤིག་ཏུ་འགྲོ་བའི་སྔོན་འགྲོའ་ི ཆ་རྐྱེན་ཞིག་ཡིན་པར་ངོས་འཛིན་བྱེད་རྒྱུ་ཡོད་པ་རེད། རྒྱལ་ཞེན་མཁྲེགས་བཟུང་ པ་འདི་དག་གིས་ཀུར་རྡི་སི་མི་དམངས་ལ་གཉའ་གནོན་བྱེད་པར་ ༼ཏུར་ཀཱི་དང་། ཨཱིརཀ། ཨཱི་རན། སི་རི་ཡ།༽ སྐྱོན་བརྗོད་བྱེད་ པ་ནང་བཞིན། རྒྱལ་ཞེན་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ལྟ་གྲུབ་ཁས་ལེན་བྱེད་པ་དང་།ཡང་ན་གཞན་པ་ཚོས་མི་རིགས་རྒྱལ་ཁབ་གི་ལྟ་གྲུབ་ ཅེས་འགྲེལ་བརྗོད་བྱེད་པ་དང་གཅིག་མཚུངས་རེད།༼འཇོ་སེབ་ ༢༠༠༦ དང་། ཕི་ལིབ་སོན། རན་ནུ་ཊ། ཏོ་བེ་ཁུ་ནུབ་ཁང་གཱ་སེ་ ༡༩༩༥༽ སཱོ་ར་ཎིའི་སྐད་ཡིག་གཞུང་འབྲེལ་ངོས་འཛིན་བྱུང་བའི་བརྒྱུད་རིམ།

ར་ཡི་ཊེ་༼༢༠༠༧༽གྱིས། “རང་སྐད་སྤྱོད་རྒྱུ་དོར་ནས་སྐད་ཡིག་གཞན་ཞིག་ལ་གོ་ས་སྤྲོད་པ་ནི། ཕལ་ཆེར་ནམ་ཡང་ དབང་ཤུགས་འབྲེལ་ལམ་གྱི་འགྱུར་འགྲོས་རྟགས་ཞིག་རེད།”༼༢༠༤༽ ཧ་ཝ་ར་མིའི་སྐད་ཡིག་བཤད་མཁན་ཚོའི་སྙན་ཞུ་ནི་ ལོ་བཅུ་ཕྲག་གི་རིང་སཱོ་ར་ཎི་ཀུར་རྡི་སིས་དབང་བསྒྱུར་ལ་གདོང་ལེན་བྱས་པ་རེད། སྙན་ཞུ་དེའི་རྐྱེན་གྱིས་སཱོ་ར་ཎི་ཀུར་རྡི་སིའི་

137

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ྱ​ྱ ་ཡོད་པའི་སྙན་ སྙན་གྲགས་ཅན་གྱི་རྩོམ་པ་པོ་དང་། སྒྱུ་རྩལ་བ། གསར་འགོད་པ། མཁས་པ་མི་སྣ་སྐོར་ཞིག་གིས་ས་ཡིག་བརྒབ ཞུ་ཞིག་ཕུལ་བ་རེད། ཁོ་ཚོས། སཱོ་ར་ཎི་ཀུར་རྡི་སི་སྐད་ཡིག་དེ་ཨཱི་རཀ་ཀུར་རྡི་སི་ཏན་ནང་གི་སྤྱི་སྐད་ཞིག་དང་། གཞུང་འབྲེལ་ སྐད་ཡིག་ཡིན་པར་ཁྱབ་བསྒྲགས་བྱེད་དགོས་པའི་རེ་འདུན་བཏོན་ཡོད། ༼ཞུ་སྙན་ཡིག་འགྱུར་དེ་ཁ་སྣོན་ “ཁ” པར་གཟིགས་ རོགས།༽4ཀུར་རྡི་སི་ཏན་གྱི་སྲིད་འཛིན་མ་ཤོའོ་ཌ་འབར་ཛ་ཎི་དང་། ཀུར་རྡི་སིའི་གྲོས་ཚོགས། ཀུར་རྡི་སི་ཏན་ས་གནས་སྲིད་ གཞུང་ བཅས་ལ་ཕུལ་བའི་སྙན་ཞུ་དེ་༢༠༠༨ལོ་ཟླ་བ་༤པའི་ཚེས་༢༠་ཉིན་གྱི་ཀུར་རྡི་སིའི་སྙན་གྲགས་ཅན་གྱི་བདུན་གཉིས་རེའི་ ཚགས་ཤོག་ཧཱ་ཝཱ་ལ་ཊི་ནང་ཐོན་ཡོད། དེ་ལ་མི་ ༥༣ གྱིས་ས་ཡིག་འཁོད་ཡོད།༼གཅིག་གིས་ཕྱིས་སུ་རང་གི་ས་ཡིག་ཕྱིར་འཐེན་ བྱས།༽ སྙན་ཞུ་གྱི་ནང་དོན་གཙོ་བོའ་ི སྐོར་ཧའོ་གེན་གྱི་༼༢༠༠༣༽འདི་ལྟར་བྲིས་ཡོད། “རང་གི་རང་ལ་ཆེ་མཐོང་ལྡན་པའི་རྒྱལ་ ཁབ་ཚང་མ་ལ་ངེས་པར་དུ་སྐད་ཡིག་ཞིག་ཡོད་དགོས། དེ་ནི། འབྲེལ་མཐུད་ཀྱི་རྒྱུད་ལམ་ཙམ་ཞིག་མིན་པ། ཡང་ན། ངག་སྐད་ དང་། ཡུལ་སྐད་ཙམ་ཞིག་ཀྱང་མིན་པ།དེ་ནི་ གང་ཅི་ཐད་ནས་ཡར་རྒྱུས་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པ་ཡོད་པའི་སྐད་ཞིག་ཡིན་དགོས། དེ་ ལས་དམན་པ་ཞིག་ཡིན་ན་རྗེས་ལུས་ཅན་གྱི་རྟགས་ཡིན།”༼༤༡༦༽སྙན་ཞུར་ས་ཡིག་བཀོད་མཁན་ཚོ་ལ་མཚོན་ན། སཱོ་ར་ཎི་ ནི་ཀུར་རྡི་སི་སྐད་དམ་།ཡང་ན་ཁོ་ཚོས་ “དབུས་ཀོར་མཎ་ཇི་”ཅེས་བརྗོད་པའི་སྐད་ནི་ ཨཱི་རཀ་ཀུར་རྡི་སི་ཏན་གྱི་”ཕུན་སུམ་ ཚོགས་པའི་སྐད་བརྡ་”ཡི་ངོ་ཚབ་ལེགས་ཤོས་དེ་རེད། ཁོ་ཚོས་སྐད་འདི་བདམས་དགོས་པའི་རྒྱུ་མཚན་ནི། དཔེར་ན།སྐད་ཡིག་དེ་ ནི སྔ་མོ་ཀུར་རྡི་སི་རང་སྲིད་རང་སྐྱོང་བའི་སྲིད་གཞུང་གཉིས་ཀྱི་གཞུང་སྐད་ཡིན་པ་དང་། ལོ་བཅུ་ཕྲག་འགའ་ཤས་ཀྱི་རིང་། ཨཱི་ རཀ་ནང་གི་ཀུར་རྡི་སི་ཏན་གྱི་མི་རིགས་རང་ལུགས་ཀྱི་ལས་འགུལ་ནང་གཙོ་བོ་སྐད་ཡིག་དེ་བེད་སྤྱོད་བྱས་པ། སྐད་ཡིག་གཞན་ དང་བསྡུར་ཚེ། སྐད་ཡིག་འདིའི་ནང་། ཆེས་ཚད་མཐོན་པོ་དང་། ཡར་ཐོན་རང་བཞིན་གྱི་ཡིག་ཆ་མང་པོ་ཉར་ཚགས་བྱས་ཡོད་པ། དེ་བཞིན། ཨཱི་རཀ་ནང་གི་”ཡུལ་ལུང་ཚང་མའི་”སྤྱི་ཚོགས་དང་།སློབ་གསོ།གནས་ཚུལ་བརྒྱུད་ལམ་སྡེ་ཁག་མང་ཆེས་ཀྱིས་སྐད་ ཡིག་འདི་བཀོལ་སྤྱོད་བྱས་ཡོད་པ་བཅས་རེད།5 སཱོ་ར་ཎི་སྐད་༼དབུས་ཀོར་མཎ་ཇི་༽ཀུར་རྡི་སི་ཏན་གྱི་གཞུང་འབྲེལ་སྐད་ལ་ངོས་འཛིན་དྲིལ་བསྒྲགས་དགོས་པའི་སྙན་ ཞུ་འདི་ལ་ཚོགས་པ་མང་པོས་ལམ་སེང་ལབ་གླེང་མང་ཙམ་བྱས་ཡོད། ཀུར་རྡི་སི་ཏན་ས་གནས་གཞུང་དང་། གཞན་ཡང་།ཀུར་ རྡི་སི་ཏན་གྱི་དཔོན་རིགས་དཔེར་ན་ ཨ་ཀ་ཌ་མི་ཡ་ཡེ་ཀུར་རྡི་༼ཀུར་རྡིའི་ཤེས་བྱ་བསྟི་གནས་ཁང་།༽གི་དབུ་འཛིན་ཤཱ་ཕིཀ་ ཀཱ་ཝ་ཇེ་ལ་སོགས་ཀྱིས་བསམ་ཚུལ་དེ་ལ་ངོ་རྒོལ་བྱས་མེད་ལ། རྒྱབ་སྐྱོར་ཡང་བྱས་མེད། དེའི་ཚབ་ཏུ། ཁོ་ཚོས། གནད་དོན་དེ་ དཀའ་གནད་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡིན་པར་ངོས་འཛིན་བྱས་ནས་མཁས་པ་ཚོས་དཔྱད་ཞིབ་མང་ཙམ་བྱ་དགོས་པ་དང་། སྐད་བརྡའི་ སྐོར་འཆར་འགོད་སྐབས་བགྲོ་གླེང་བྱ་དགོས་པར་སྐུལ་འདེབས་ཞུས་ཡོད། ༼འདིའི་སྐོར་རྒྱས་པ་གཟིགས་འདོད་ན། གཱ་རྫི་ ༢༠༠༩། ཀུར་རྡི་སི་ཨ་ཀ་ཌ་མི་ལ་གཟིགས་རོགས་གནང་།༽ དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ། དཔོན་རིགས་འགའ་ཤས་ཀྱིས་སྒེར་བའི་ངོ་ནས་ རྒྱབ་སྐྱོར་བྱས་ཡོད། དཔེར་ན། དེ་སྐབས་ཀྱི་སློབ་གསོའ་ི བློན་ཆེན་དཱིལ་ཤ་དེ་ཨཱབ་དཱུ་ལ་རཱ་ཧ་མན་གྱིས་དྲི་ལན་ཞིག་གི་སྐབས་ བཤད་དོན་ལ། ཁོ་པ་སྒེར་ངོས་ནས་སཱོ་ར་ཎི་ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད་བརྡ་དེ་གཞུང་འབྲེལ་ངོས་འཛིན་བྱ་རྒྱུར་རྒྱབ་གཉེར་ཡོད་ཅེས་ པ་ལྟ་བུ་རེད།༼གཱ་རྫི་ ༢༠༠༩༽ ཨཱབ་དཱུ་ལ་རཱ་ཧ་མན་གྱིས་དེ་ལྟར་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱེད་དགོས་པའི་རྒྱུ་མཚན་རྒྱས་པ་ནི་སྙན་ཞུ་ནང་ གི་བརྗོད་བྱར་གང་འཁོད་ཡོད་པ་དེ་དག་ལ་གཞི་བཅོལ་ཡོད་པ་རེད། དེ་མིན་དཔོན་རིགས་གཞན་འགའ་ཤས་ཀྱང་ཡོད་པ་ནི། དཔེར་ན། ཀོར་མཎ་ཇིའི་ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད་བརྡ་སྤྱོད་མཁན་རྡུ་ཧོཀ་མངའ་སྡེའི་བློན་ཆེན་གྱིས། སྙན་ཞུ་དེས་སཱོ་ར་ཎི་སྐད་བརྡ་མི་ ཤེས་མཁན་མི་དམངས་དང་། ཀོར་མཎ་ཇིའི་ཀུར་རྡི་སི་དང་བཅས་པའི་མི་རིགས་ལ་དབྱེ་འབྱེད་མཐོང་ཆུང་བྱས་ཡོད་པའི་སྐྱོན་ བརྗོད་ལ་བརྩི་མེད་དུ་བཏང་ཡོད།

སཱོ་ར་ཎི་སྐད་དེ་གཞུང་འབྲེལ་སྐད་ཡིག་ལ་ངོས་འཛིན་བྱེད་རྒྱུར་སྙན་ཞུ་ལ་ངོ་རྒོལ་བྱེད་པ་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱེད་མཁན་ད་དུང་ རྡུ་ཧོཀ་་སྟེ། གཙོ་ཆེ་ཀོར་མཎ་ཇི་སྐད་སྤྱོད་པའི་གྲོང་ཁྱེར་ཀྱི་ཀུར་རྡི་སིའི་རྩོམ་པ་པོའ ་ི མཐུན་ཚོགས་ཡིན། མཐུན་ཚོགས་འདིས་ སྙན་ཞུ་དེ་མི་རིགས་དབྱེ་འབྱེད་པ་༼གཱ་རྫི་ ༢༠༠༩༽རེད་ཅེས་སྐྱོན་བརྗོད་བྱས་ཡོད། ཕྱོགས་གཅིག་ནས་མཐུན་ཚོགས་དེས་ འབྲེལ་ཡོད་མི་རིགས་ཡོངས་ལ་གྲོས་མོལ་བྱེད་དགོས་པ་གླེང་ཡོད་ཀྱང་། ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ནས། བཱ་དཱི་ནན་ས་གནས་སུ་༼རྡུ་ ཧོཀ་ནི་རྒྱལ་ས་ཡིན་༽ཕྲུག་གུ་ཚོས་ཀོར་མཎ་ཇིའི་ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད་ཡིག་ཐོག་མུ་མཐུད་སློབ་གསོ་སྤྲོད་དགོས་པ་དང་ཆབས་ཅིག་ སཱོ་ར་ཎི་སྐད་ཀྱང་བསླབ་དགོས་པར་ཨུ་ཚུགས་བྱས་ཡོད། ཧ་ཝ་ར་མིའི་ཡུལ་སྐད་སྤྱོད་མཁན་དང་གཅིག་མཚུངས་སུ། བཱ་དཱི་ནན་ 138

ཨཱི་རཀ་ཀི་ཀུར་རྡི་སི་ཐན་མི་རིགས་དང་འབྲེལ་བའི་སྐད་བརྡའི་འཆར་འགོད་དང་སྲིད་ཇུས། ངོ་བོ་དང་། ཐོབ་ཐང་བཅས་ཀྱི་སྐོར།

ས་ཁུལ་གྱི་ཀོར་མཎ་ཇི་སྐད་སྨྲ་བ་ཚོས་ཀྱང་། ཁོ་པ་ཚོ་ཀུར་རྡི་སི་ཏན་གྱི་མི་དམངས་ཁོངས་གཏོགས་ཡིན་པའི་ལར་ཞེན་ཡོད་ པས་མ་ཚད། དམངས་གཙོ་དང་ཆབས་འབངས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཞིག་ཡིན་པའི་བསམ་པ་འཁྱེར་ཡོད། ཡ་མཚན་སྐྱེས་མི་དགོས་པ་ ཞིག་ལ། ཧ་ཝ་ར་མི་ཡུལ་སྐད་སྤྱོད་མཁན་གྱིས་སཱོ་ར་ཎིའི་སྐད་དེ་གཞུང་འབྲེལ་སྐད་ལ་ངོས་འཛིན་བྱེད་པའི་རེ་འདུན་ལ་དགག་ པ་བརྒྱབ་ཡོད་ལ། དེ་དང་ཆབས་ཅིག་དུ་ཁོ་ཚོས་རང་སྐད་ལ་ཐོབ་ཐང་དགོས་པ་དང་། ཀུར་རྡི་སི་ཏན་ནང་སྐད་རིགས་སྣ་མང་ ལ་ཆེ་མཐོང་དགོས་པའི་རེ་འདུན་བཏོན་ཡོད།

རྩོད་པ་གཞན་ཞིག་ནི། རྒྱ་ཆེའི་ཀུར་རྡི་སི་མི་རིགས་རང་ལུགས་ཀྱིས་སྙན་ཞུ་དེ་འབུལ་རྒྱུ་སྔ་དྲགས་པ་དང་། ཀུར་རྡི་སི་ ཏན་ཆེན་པི་༼ནཱ་བཱབ་ ༢༠༠༨༽མངོན་འདོད་བྱེད་པ་ལ་གནོད་ཚབ་ཆེ་བ་ཡིན་ཚུལ་བརྗོད་ཡོད། རྒྱ་ཆེའི་ཀུར་རྡི་སིའི་མི་རིགས་ རང་ལུགས་པ་ཚོས་སཱོ་ར་ཎི་སྐད་བརྡ་སྤྱོད་མཁན་རྣམས་ཨཱི་རཀ་ཀུར་རྡི་སི་ཏན་ནང་དུ་གྲངས་མང་ཅན་ཡིན་ནའང་། ཀུར་རྡི་སི་ ཏན་ཆེན་པོའ་ི ནང་དུ་ཁོང་ཚོ་མི་འབོར་ཆེ་གྲས་ཤིག་ནི་མིན་པར་ཡིད་ཆེས་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པ་རེད། མི་རིགས་རང་ལུགས་པ་ཚོས། སྤྱི་སྐད་དང་གཞུང་འབྲེལ་སྐད་ཡིག་འདེམས་སྒྲུག་བྱེད་པ་ལ་ཀུར་རྡི་སི་ཏན་ཆེན་པོའ་ི དངོས་ཡོད་གནས་ཚུལ་དེ་རྡོག་རོལ་གཏོང་ མི་འོས་པ་ཞིག་རེད་ཅེས་བསམ་གྱི་ཡོད། དེ་ལྟ་བུའི་རྒྱལ་ཁབ་ཞིག་གི་ནང་། རྒྱ་ཆེ་ཀུར་རྡི་སི་མི་རིགས་རང་ལུགས་པ་ཚོས། ཀུར་ རྡི་སིའི་སྤྱི་སྐད་དང་གཞུང་འབྲེལ་སྐད་ཡིག་ངོས་ལེན་ཡོད་པའི་སྐད་བརྡ་ནི། “གཅིག་སྡུད་ཅན་གྱི་ཀུར་རྡི་སྐད་” ཅེས་པ་ཀུར་རྡི་ སིའི་སྐད་སྣ་མང་གཅིག་སྡུད་ལས་གྲུབ་པའི་ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད་ཅིག་ཡིན་དགོས་པ་བསམ་གྱིན་ཡོད། གོང་གི་རྒྱུ་མཚན་དེ་དག་ལ་ བརྟེན་ནས་ཁོ་ཚོས་སྙན་ཞུ་དེ་ལ་ཆ་འཇོག་མེད་ནའང་། ཁོ་ཚོས་ཀྱང་། མི་རིགས་རང་ལུགས་ཀྱི་སྐད་བརྡའི་ལྟ་གྲུབ་བཟུང་ནས། ཀུར་རྡི་སི་མི་དམངས་ལ་”གཅིག་སྡུད་ཀྱི་ཀུར་རྡི་སྐད་བརྡ་་” ཅེས་པ་སྐད་ཡིག་གཅིག་རང་དགོས་པའི་བསམ་ཚོལ་དེའི་སྟེང་ལ་ འབབས་ཀྱིན་ཡོད། ཁོ་ཚོས་འཇར་མེན་གྱི་འཆར་ཡན་རང་ལུགས་པ་ཕཱི་ཆི་དང་ཧཱར་ཌར་གྱི་རྗེས་སོར་བསྙེགས་ཏེ། རྒྱལ་ཁབ་ གང་ཞིག་ལ་ཚད་ལྡན་གཞུང་འབྲེལ་གྱི་སྤྱི་སྐད་གཅིག་ལས་མང་བ་ཡོད་པ་ནི། དོན་དམ་གྱི་འགལ་འཛོལ་ཞིག་ཡིན་པ་རེད་ཅེས་ པའི་ཡིད་ཆེས་ཤུགས་ཆེ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། ༼ཕི་ཤར་མེན་ ༡༩༨༩། ཇོ་སེབ་ ༢༠༠༤༽ མཐའ་དོན། སྐད་བརྡའི་ཐོབ་ཐང་དང་། སྐད་བརྡ་སྣ་མང་རྩོད་ལེན་བྱེད་མཁན་ཚོས། ད་ལྟའི་ཆར་ཀུར་རྡི་སི་ངག་སྐད་ལ་ ཚད་ལྡན་གྱི་སྐད་གཉིས་ཡོད་པ་སྟེ།ཀོར་མཎ་ཇི་དང་། སཱོ་ར་ཎི་སྐད་ཡིན་པ་རེད་ཅེས་རྩོད་གླེང་བྱས། ༼ཧ་སེ་ནེ་པཱ་ཝོར་ ༢༠༠༧། ཤཱེ་ཧོ་ལི་སི་ལ་མི་ ༢༠༠༨༽ སྐད་ཡིག་བྱེ་བྲག་པ་གཅིག་ཁོ་ན་ལ་གཞུང་འབྲེལ་ངོས་ལེན་ཡོད་པར་སྒྲོགས་པ་ནི། སྐད་ཡིག་དེ་ཉིད་ ལ་དབང་ཤུགས་སྤྲོད་པ་དང་གཞན་དག་ནུས་མེད་དུ་འགྱུར་དུ་བཅུག་པ་རེད། དེ་ལྟ་བུའི་སྲིད་ཇུས་ཀྱིས་ཀུར་རྡི་སིའི་ཆིག་སྒྲིལ་ ལས་ཕལ་ཆེར་དུམ་བུར་གཏོང་ངེས་རེད། ཧ་སེ་ནེ་པཱ་ཝོར་གྱིས་༼༢༠༠༨༽ཁོ་པ་རང་གིས་ཉམས་ཞིབ་ཀྱི་སྙིང་དོན་དུ་༼༡༩༩༢༽ ཀུར་རྡི་སི་ནི་ཚད་གཉིས་ལྡན་གྱི་སྐད་ཞིག་ཡིན་པའི་དགོངས་ཚུལ་བསྟན་ཡོད། དེ་ཕྱིར། གཙོ་ཆེ་བའི་”ཀུར་རྡི་སིའི་ཡུལ་སྐད་ ”གཉིས་ཀར་གཞུང་འབྲེལ་ངོས་ལེན་བྱེད་དགོས་པ་རེད་ཅེས་བསམ་ཚུལ་བཏོན་ཡོད། གཞན་པ་ཚོས་༼དཔེར་ན། གཱ་ཛི་ ༢༠༠༩། ཤཱེ་ཧོ་ལི་སི་ལ་མི་ ༢༠༠༨།༽ ཡང་ན། སྐད་གཅིག་ཀྱང་ཨཱི་རཀ་ཀི་ཀུར་རྡི་སི་ཏན་གྱི་སྤྱི་སྐད་དང་གཞུང་འབྲེལ་སྐད་ཡིག་ལ་ངོས་ ལེན་མི་བྱེད་པ་དང་།དེ་མིན།ཡུལ་སྐད་གཙོ་བོ་གཉིས་ཀ་ངོས་འཛིན་བྱེད་དགོས་ཞེས་བསམ་ཚུལ་བཏོན་ཡོད། ཀུར་རྡི་སི་ཏན་ས་གནས་གཞུང་གིས་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱས་པ་དང་ཤཱ་ཕིཀ་ཀཱ་ཝ་ཇེ་ཡིས་གཙོ་འཛིན་བྱས་པའི་ཀུར་རྡི་སིའི་ ཤེས་བྱ་བསྟི་གནས་ཁང་གི་མུ་མཐུད་གནད་དོན་དེའི་སྐོར་ཉམས་ཞིབ་བྱས། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༨ ལོར། བགྲོ་གླེང་ལྷན་ཚོགས་ཐེངས་ མང་བསྐྱངས་ཏེ། སྙན་གྲགས་ཅན་གྱི་སྐད་བརྡ་རིག་པ་བ་དང་། ཀུར་རྡི་སིའི་རིག་པའི་མཁས་པ་མང་པོའ ་ི དགོངས་ཚུལ་དཔར་ འགྲེམས་བྱས་ཡོད། འོན་ཀྱང་། སྐད་བརྡའི་སྲིད་ཇུས་འཛིན་སྟངས་ཐད་སྤྱི་མོས་བྱུང་མེད། ད་དུང་། ༢༠༡༠ ལོར་ཨཱི་རཀ་ཀི་ཀུར་ རྡི་སིན་ཏན་གྱི་རྒྱལ་ས་ཧིའུ་ལཱ་རུ་སྐད་ཡིག་སྐོར་ཚོགས་འདུ་ཞིག་འཚོགས་རྒྱུའི་གྲ་སྒྲིག་བྱེད་ཆེད། ཀུར་རྡི་སིའི་ཤེས་བྱ་བསྟི་ གནས་ཁང་གིས་སྐད་བརྡ་རིག་པ་བ་མང་པོ་དང་། ཤེས་ཡོན་དོ་ཁུར་ཅན་མང་པོར། ཀུར་རྡི་སི་སཱོ་ར་ཎི་སྐད་ཡིག་གཞུང་འབྲེལ་ ངོས་འཛིན་བྱེད་པར་བསམ་ཚུལ་སྙན་ཐོ་ཡིག་ཐོག་བཀོད་དེ་གནད་དོན་དེའི་སྐོར་བགྲོ་གླེང་དང་ཐག་གཅོད་བྱེད་ཆེད་ཚོགས་ འདུར་སྤྲོད་རོགས་ཞེས་རེ་བསྐུལ་ཞུས་ཡོད། དེ་དུས།ཤེས་བྱ་བསྟི་གནས་ཁང་ལ་མཚོན་ན་མཁས་པ་མང་པོའ ་ི ནང་ནས། ཊོ་རོན་ ཊོ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ་ི སློབ་དཔོན་གཞོན་པ་ཨ་མིར་ཧ་སེ་ནེ་པཱ་ཝོར་གྱི་དགོངས་འཆར་དེ་གལ་ཆེན་ཆགས་ཡོད་པ་འདྲ། ཁོས་དེ་

139

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

སྔོན་ནས་གནད་དོན་འདིའི་ཐད་ཁོ་པའི་བམས་ཚུལ་དཔར་འགྲེམས་བྱས་ཡོད། དེ་ནི། ཀུར་རྡི་སི་ནི་ཚད་གཉིས་ལྡན་གྱི་སྐད་བརྡ་ ཞིག་ཡིན་པ་དང་། དེ་ཕྱིར། ཨཱི་རཀ་ཀི་ཀུར་རྡི་སིའི་ནང་དུ་ཀུར་རྡི་སིའི་ཡུལ་སྐད་གཅིག་ལས་ཡུལ་སྐད་གཉིས་གཞུང་འབྲེལ་ སྐད་ཡིག་ལ་ངོས་ལེན་བྱེད་དགོས་ཞེས་བཤད་ཡོད། ཧ་སེ་ནེ་པཱ་ཝོར་གྱི་ལངས་ཕྱོགས་ལ་ཀོར་མཎ་ཇིའི་ཀུར་རྡི་སི་སྐད་བརྡ་སྤྱོད་ པ་པོའ་ི ཚོགས་སྡེ་ཡིས་དམིགས་བསལ་གྱི་དགའ་བསུ་ཐོབ་ཡོད། རྒྱུ་མཚན་ནི། ཁོ་པས་ཁོང་ཚོའི་རེ་འདོད་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱས་པ་ ཙམ་ཏུ་མ་ཟད། ཁོ་པ་རང་ཉིད་ཀྱང་ཡུལ་སྐད་གཙོ་བོ་སྟེ་སཱོ་ར་ཎི་སྐད་སྤྱོད་པ་པོ་ཞིག་ཀྱང་ཡིན་ཕྱིར་རེད། ཤེས་བྱ་བསྟི་གནས་ ཁང་གིས་ཧ་སེ་ནེ་པཱ་ཝོར་གྱི་ལངས་ཕྱོགས་དེ་ཚོགས་འདུའི་སྟེང་དུ་ངོ་བརྗོད་ཞུས་པ་རེད། ངོ་བརྗོད་དེས་ཚོགས་བཞག་པ་ཚོ་ དང་། ལྷག་པར། ཀོར་མཎ་ཇིའི་ཀུར་རྡི་སི་སྐད་སྤྱོད་པ་པོ་ལ་ཧ་ལས་པ་དང་ཧང་སངས་དགོས་པའི་གནས་ཚུལ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་བ་ རེད། ཚོགས་འདུ་གོ་སྒྲིག་པ་ཚོས་ཧ་སེ་ནེ་པཱ་ཝོར་གྱིས་ཁོང་ཚོར་བཏང་བའི་ཡི་གེའི་ནང་དུ།སཱོ་ར་ཎི་ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད་གཅིག་ པུར་གཞུང་འབྲེལ་ངོས་ལེན་བྱེད་དགོས་པ་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱས་འདུག་ཅེས་ཚོགས་བཞུགས་་ཚོ་ལ་འགྲེལ་བརྗོད་བྱས་པ་རེད། བསམ་ཚུལ་དེ་ནི་ཧ་སེ་ནེ་པཱ་ཝོར་གྱིས་ལོ་ངོ་བཅུ་ཕྲག་གཉིས་ལས་ལྷག་གི་རིང་མཁྲེགས་འཛིན་བྱས་པའི་རང་གི་ལྟ་ཚུལ་ཏེ་ཀུར་ རྡི་སིའི་སྐད་ནི་ཚད་གཉིས་ལྡན་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིན་པས།ངེས་པར་དུ་ཡུལ་སྐད་གཙོ་བོ་སྟེ་སཱོ་ར་ཎི་དང་ཀོར་མཎ་ཇི་སྐད་གཉིས་ཀ་ གཞུང་འབྲེལ་སྐད་ཡིག་ལ་ངོས་འཛིན་བྱེད་དགོས་ཞེས་པ་དང་རྒྱབ་འགལ་ཆགས་ཡོད་པ་རེད། དེང་དུས་ཀྱི་འབྲེལ་མཐུད་རྒྱུད་ ལམ་གསར་བས་ཚོགས་བཞུགས་པ་འགའ་ཤས་ཊོ་རོན་ཊོར་ཡོད་པའི་ཧ་སེ་ནེ་པཱ་ཝོར་དང་ལམ་སེང་འབྲེལ་གཏུགས་བྱས་པ་ལས་ ཤེས་རྟོགས་ཡོང་པ་ནི།ཚོགས་འདུའི་གོ་སྒྲིག་པར་བཏང་པའི་ཡི་གེའི་ནང་གི་ཁོ་པའི་བསམ་ཚུལ་དེར་འགྲེལ་བརྗོད་ནོར་འཁྲུལ་ བརྒྱབ་ཡོད་པ་ཤེས་རྟོགས་བྱུང་སོང་། གནས་ཚུལ་འདི་ཨཱི་རྐ་ཀི་ཀུར་རྡི་སི་ཏན་གྱི་གསར་འཕྲིན་༼AKNEWS ༢༠༠༩༽བརྒྱུད་ ལམ་ཐོག་བསྒྲགས་པའི་གནས་ཚུལ་ལྟེ་བ་ཞིག་ཆགས་ཡོད་པ་དང་། ཚོགས་འདུ་ཟང་ཟིང་ངང་གྲོལ་ཡོད་འདུག མཇུག་བསྡུ་བའི་གཏམ།

ཀུར་རྡི་སིའི་ཤེས་བྱ་བསྟི་གནས་ཁང་གཙོ་གྱུར་གྱིས་དབང་འཛིན་པ་ཚོས། ཨཱི་རཀ་ཀི་ཀུར་རྡི་སི་ཏན་ནང་མི་གྲངས་ཉུང་ པས་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་སྐད་ཡིག་ལ་ས་གནས་ཀྱི་གཞུང་འབྲེལ་སྐད་ཡིག་ལ་ངོས་འཛིན་དང་།ཡང་ན་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་དང་ འབྲེལ་ཡོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་སྲིད་ཇུས་བྱེ་བྲག་མི་བཟོ་པར་ཐག་གཅོད་བྱས་ཡོད།ཁོ་ཚོས་ལོ་རྒྱུས་སྟེང་ནས་ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད་རིགས་ མིན་པ་དཔེར་ན་ཏུར་ཀོ་མཎ་དང་། ནིའོ་ཨཱ་རཱ་མིཀ་ལྟ་བུ་ལ་དེ་འདྲ་བའི་ཐོབ་ཐང་སྤྲད་ཟིན་པ་རེད།༢༠༡༡ ལོར་སྐད་ཡིག་སྐོར་ གྱི་རྩོད་གླེང་ཉུང་དུ་ཕྱིན་ཡོད། སྐད་ཡིག་གི་སྲིད་ཇུས་དང་འཆར་འགོད་དང་འབྲེལ་བའི་དཀའ་རྙོག་འདི་འདྲ་བ་འཕྲད་དུས། གནད་དོན་དེ་ཚོ་ཁ་ཁུ་སིམ་པོས་གཡོམ་འཇོག་བྱས་ཏེ་སྡོད་མཁན་རྒྱལ་ཁབ་དང་། ཚོགས་སྡེ་གཞན་དག་ཀྱང་མང་པོ་ཡོད་པ་ རེད་མོད། འོན་ཀྱང་སྲིད་ཇུས་མེད་པ་ཙམ་གྱིས་གནད་དོན་དེ་ཚོ་རང་ཡལ་དུ་འགྲོ་མི་སྲིད་པ་མ་ཟད། དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ།སྐད་རིགས་ ལ་དབྱེ་འབྱེད་ཡོད་པའི་དབང་གིས་འདྲ་མཉམ་མེད་པའི་གནད་དོན་དེ་གཏིང་ཟབ་ཏུ་འགྲོ་སྲིད། ཕི་ཤར་མེན་གྱིས་༼༢༠༠༡༽ ང་ཚོར་”མང་གཙོའི་རྒྱལ་ཁབ་མང་པོའ་ི ནང་ཧུར་ཤོབས་ཆེན་པོའི་སྒོས་”སྐད་ཡིག་སྲིད་ཇུས་མེད་”ཅེས་པའི་སྒྲོགས་གཏམ་དེ། དངོས་ཡོད་གནས་ཚུལ་ལྟར་ན་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ལ་ངོ་རྒོལ་བྱས་པའི་སྲིད་ཇུས་ཤིག་ཡིན་པ་རེད། རྒྱུ་མཚན་གང་ཡིན་ཞེ་ན། འདིས་སྐད་རིགས་དེ་དག་ལ་ཆེད་གཉེར་མཐོང་ཆུང་གཏོང་བའི་སྒོ་ནས་ཁྲིམས་མཐུན་གྱི་ངོ་བོ་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་མི་ཐུབ་པར་བཟོས་ པ་དང་། དེར་བརྟེན་སྤྱིར་ན་རྒྱབ་སྐྱོར་ཐོབ་སྲིད་པའི་གནད་དོན་ཞིག་གྲོས་གཞིའི་མདུན་ཅོག་ཏུའང་སླེབས་ཏུ་མི་འཇུག་པ་ཡིན་ པ་རེད།”༼༤༥༤༽ གང་ལྟར་ཉིན་ཞིག་ཨཱི་རཀ་ཀི་ཀུར་རྡི་སི་མི་དམངས་ཀྱིས་དཀའ་རྙོག་དེ་སེལ་དགོས་པ་ཞིག་ཆགས་ཡོང་། དེ་ བསྒྲུབ་པ་ལ། ཉེ་ཆར་སྐད་ཡིག་སྐོར་གྱི་བགྲོ་གླེང་དང་མཇུག་སྡོམ་དག་ལ་བསྐྱར་ཞིབ་བྱས་པ་ཡིན་ན་ཕན་ཐོགས་དང་། བསླབ་བྱ་ འགའ་རེ་ལོན་ཐུབ་པ་ཡོང་སྲིད་པས་ཕྱོགས་སྡོམ་གཤམ་གསལ་ལྟར་ཡིན། སྤྱིར་སྐད་ཡིག་གང་ཞིག་གི་སྐོར་གྱི་སྲིད་ཇུས་དང་འཆར་འགོད་ནི་སྐད་ཡིག་ཁོ་ནའི་སྐོར་མིན།༼རི་སེན་ཊོ་ ༢༠༠༧ ལ་ གཟིགས་༽དཔེར་ན། སྐད་ཡིག་གང་ཞིག་ཚད་ལྡན་དུ་བཅོས་པའི་བརྒྱད་རིམ་མམ། གཞུང་འབྲེལ་ལམ་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ ལ་ངོས་འཛིན་བྱེད་པ་ལ་སོགས་ལ་དང་ཐོག་དང་ཐོག་སྐད་ཡིག་ཞིག་འདེམས་སྒྲིག་བྱེད་དགོས་པ་རེད། ༼མེ་སེ་ཐི་རི་ཨེཊ་ཨེལ་ ༢༠༠༠༽ ཧ་ཨོ་གཱན་༢༠༠༣༽གྱིས་”ངག་སྐད་གང་ཡང་རུང་བ་ཞིག་ལུགས་མཐུན་མ་སྐད་དུ་འདེམས་སྒྲིག་བྱས་པ་དེ་ཉིད་ཀྱིས། 140

ཨཱི་རཀ་ཀི་ཀུར་རྡི་སི་ཐན་མི་རིགས་དང་འབྲེལ་བའི་སྐད་བརྡའི་འཆར་འགོད་དང་སྲིད་ཇུས། ངོ་བོ་དང་། ཐོབ་ཐང་བཅས་ཀྱི་སྐོར།

དོན་དུ་ནི་སྐད་བརྡ་དེ་ཉིད་སྤྱོད་མཁན་མི་ཚོགས་དེ་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱས་པ་མཚོན་གྱི་ཡོད།”༼༢༠༠༣,༤༢༠༽འདིས་སྐད་བརྡ་སྣ་ མང་སྤྱོད་མཁན་མི་རིགས་གཞན་པའི་ངོས་ནས་སྐད་བརྡ་གཅིག་པུ་དེ་ལ་ཞེ་འཁོན་གྱི་བསམ་པ་སྐྱེས་སྲིད། ནང་དགོས་སུ།གལ་ ཏེ་སྐད་བརྡ་གཞན་པ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་ཚོས་ཁོ་ཚོ་ལ་བཙན་ཤེད་ཀྱིས་སོ་སོའི་སྐད་ཡིད་དོར་དུ་བཅུག་པའི་འཚོར་བ་བྱུང་ ཚེ་དེ་བས་ཀྱང་མི་དགའ་བ་ཡོང་སྲིད། གལ་ཏེ་ཕ་རན་སི་དང་། དབྱིན་ཇི་ལྟ་བུས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ངོ་བོ་དང་། སྐད་ཡིག་ གི་ཐོབ་ཐང་བཅས་ལ་རྩིས་མེད་རྡོག་རོལ་བཏང་ནས་མི་རིགས་རྒལ་ཁབ་དང་པོ ་འཛུགས་སྐྲུན་བྱས་པར་”གྲུབ་འབྲས་ལྡན་པ་ ྱླ ”བྱུང་ཐུབ་ཡོད་སྙམ་ན། དེང་སྐབས་སྒྱུ་སྐར་གཟུགས་མཐོང་གློག་འཕྲིན་དང་དྲྭ་རྒྱ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པའི་དུས་རབས་འདིར་གསར་ དུ་འཛུགས་སྐྲུན་བྱེད་བཞིན་པའི་རྒྱལ་ཁབ་ཚོས་དེ་ལྟར་སྒྲུབ་མི་ཐུབ། ད་དུང་། དུས་རབས་ཉི་ཤུའི་ནང་འཚུགས་པའི་མི་རིགས་ རྒྱལ་ཁབ།དཔེར་ན་ཏུར་ཀི་དང་ཨཱི་རན་ལ་སོགས་ཀྱིས་ཀྱང་ཆེད་མངགས་དང་འཆར་གཞི་ལྡན་པའི་སྒོ་ནས་དེ་ལྟར་སྒྲུབ་རུང་ རྒྱལ་ཁབ་དེ་ཚོ་ནང་གི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་མང་ཆེ་བ་༼དཔེར་ན་ཀུར་རྡི་༽ལ་སོགས་པ་མཉམ་སྡུད་བྱེད་མི་ཐུབ། ད་ཆ་གྲངས་ ཉུང་མི་རིགས་ཚོས་རང་གི་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་ངོ་བོ་དང་ཐོབ་ཐང་ཤེས་ཀྱིན་ཡོད་པ་དང་། ཁོ་ཚོ་ལ་ཐབས་ལམ་ཆེས་མང་དག་ ཞིག་ཡོད་པ་དང་ཐབས་ལམ་དེ་ཚོ་བརྒྱུད་ནས་ཁོ་ཚོའི་བསམ་ཚུལ་དང་དོ་ཁུར་རྣམས་ཤུགས་ཆེ་ཕྱིར་རུ་འདོན་ཐུབ། དེར་མ་ ཚད། ཌི་ཇི་ཊོ་སྨྱན་གཟུགས་བརྒྱུད་དེ་ཡུལ་གྱར་ཚོགས་སྡེ་ཡིས་སོ་སོའ ་ི གནས་སྡོད་་”བྱེས་ཀྱི་ཡུལ་ལུང་”ངམ་གསར་དུ་གནས་ སྤོར་བྱས་པའི་རྒྱལ་ཁབ་དང་ སྔར་གྱི་ཡུལ་ལུང་”ཕ་ཡུལ་”དབར་གནས་ཚུལ་མཁོ་སྤྲོད་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ཧ་ཝ་ར་མི་མི་དམངས་ ཀྱིས་ཀུར་རྡི་སིའི་གྲོས་ཚོགས་ལ་ཕུལ་བའི་སྙན་ཞུ་ནང་། ཡུ་རོབ་ནང་གི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཚོས་སྐད་བརྡའི་ཐོབ་ཐང་ལོངས་ སུ་སྤྱོད་གྱིན་ཡོད་པ་དེ་དམིགས་བཀར་གྱིས་གསལ་བཏོན་བྱས་ཡོད་པ་དང་། འདི་འདྲ་བའི་གནས་སྟངས་ལ་གཤིབ་བསྡུར་བྱས་ཏེ་ ཁོང་ཚོས་ཨཱིརཀ་ཀུར་རྡི་སི་ཏན་ནང་རང་གི་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་གི་རྩོད་པ་དེ་ཁྲིམས་མཐུན་ཡིན་པར་བཟོས་ཡོད།

སྐད་བརྡ་རིགས་གཅིག་ཡིན་པའི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་སྤྱི་དང་། ལྷག་དོན་ཡུལ་གྱར་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གནས་སྡོད་པ་ཚོར་གནས་ ཚུལ་མཁོ་སྒྲུབ་བྱེད་རྒྱུར་བརྒྱུད་ལམ་ཡོད་པས་མ་ཚད། ཁོང་ཚོར་དུས་ཚོད་ཐུང་ངུ་ཞིག་གི་ནང་། སྤྱི་ཚོགས་གཞན་པ་དང་། ཧ་ ལམ་འཛམ་གླིང་ཡོངས་ལ་གནས་ཚུལ་ཁྱབ་སྤེལ་བྱེད་རྒྱའི་ནུས་པའང་ཡོད་པ་རེད། ཧ་ཝ་ར་མིའི་སྙན་ཞུ་དེ་ཟིན་བྲིས་དང་དྲྭ་ ཚུགས། གློག་འཕྲིན་སྟེང་བཞག་མ་ཐག་དུས་ཚོད་ཁ་ཤས་ཀྱི་ནང་འབྲེལ་ཡོད་མི་དམངས་ཀྱིས་ཤེས་རྟོགས་བྱུང་ཡོད། དེ་འདྲ་ལས་ སླ་མོའ་ི ངང་ནས་གནས་ཚུལ་མཁོ་སྤྲོད་བྱེད་ཐུབ་པའི་གནས་སྟངས་ཀྱི​ིས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱིས་བཙན་ཤེད་དང་། མཉམ་ སྡུད་པའི་དབང་ཤུགས་ལ་རྒོལ་ལེན་བྱེད་པར་ཕན་ཐོགས་ཡོད་པ་དང་། ཧིའུ་ལཱ་རུ་གྲོས་གླེང་ཚོགས་འདུར་གནས་ཚུལ་གང་ཞིག་ བྱུང་བ་དེ་ནས་དཔེ་མཚོན་ལེན་ཐུབ་པ་ཡིན། ཚོགས་འདུའི་གོ་སྒྲིག་པ་ཚོས་རེ་འདུན་བཏོན་པ་ལྟར་སྐད་བརྡ་རིག་པ་བ་ ཞིག་གིས་རང་གི་བསམ་ཚུལ་ཡོ་བསྲང་བྱེད་པའི་ཡི་གེ་ཞིག་ཚོགས་འདུ་སྟེང་ཕུལ་པ་ཡིན་མོད།ཁོ་པའི་ལྟ་གྲུབ་ལ་གོ་བ་ ལོག་སྒྲུབ་ཀྱིས་ཁ་བསྒྱུར་བྱེད་ཐབས་བྱས་ཡོད། ཚོགས་འདུའི་གོ་སྒྲིག་པ་ཚོས་སྐད་བརྡ་རིག་པ་བ་དེ་ཉིད་ཀྱི་ཡི་གེར་འགྱུར་བ་ བཏང་སྟེ་ཁོ་ཚོས་སྐད་བརྡ་རིག་པ་བའི་རེ་འདུན་ལས་ལྡོག་དེ་ལྡོག་ཕྱོགས་ཀྱི་ལས་དོན་སྒྲུབ་རྠུ་༼སཱོ་ར་ཎི་ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད་བརྡ་ དེ་གཞུང་འབྲེལ་ངོས་ལེན་ཡོད་པའི་ཨཱི་རཀ་ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད་བརྡ་ཞིག་ཏུ་སྒྲོགས་རྒྱུར་༽ཇུས་ངན་བཤམས་ཡོད་པ་དང་། ཚོགས་ འདུ་དེར་ཐུབ་པ་བྱུང་འདུག ཚོགས་འདུ་དེར་དེ་མ་ཐག་ལག་ཐོགས་ཁ་པར་ཞིག་བརྒྱུད་དེ་གནས་དོན་ལ་འགྱུར་བ་བཏང་སོང་ ཅེས་པའི་གནས་ཚུལ་ར་སྤྲོད་བྱེད་ཐུབ་པ་བྱུང་ནས།གོ་སྒྲིག་པ་ཚོའི་དམིགས་ཡུལ་འགྲུབ་ཐུབ་མེད། གལ་ཏེ་ལོ་ཉི་ཤུའི་སྔོན་ལ་ ཡིན་པ་ཡིན་ན། དེ་འདྲ་བའི་ཐག་གཅོད་འབྱུང་ཡོད་སྲིད་པ་ཙམ་མ་ཟད། སྐད་བརྡ་གཞན་སྤྱོད་པའི་མི་དམངས་ཀྱིས་དགག་བྱ་ ཆེན་པོ་རང་མེད་པའི་སྒོ་ནས་ཀུར་རྡི་སིའི་རྩ་ཁྲིམས་ནང་དུའང་འཁོད་ཡོད་སྲིད་པ་རེད། བཅུ་ཕྲག་གཉིས་ཡས་མས་ནས། སྲིད་གཞུང་དང་། སྐད་རིག་སྲིད་ཇུས་དང་འཆར་གཞི་འགོད་མཁན་མཁས་པ་ཚོས་ སྐད་བརྡའི་རིས་སུ་བཅད་པའི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་དཀའ་ངལ་དང་། ཁོང་ཚོའི་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་། ༼ཕྱི་ཟླ་ལྔ་པ་ །? མཱེ།?༢༠༠༨༽ སྐད་བརྡ་དང་མི་རིགས་ཀྱི་ངོ་བོ་བར་གྱི་འབྲེལ་བ། ༼ཧེ་ལར་ ༡༩༩༩། ཇོ་སེབ་ ༢༠༠༤། ཨེཌ་ཝ་ཌ་ ༢༠༠༩།༽ ཡང་། སྐད་བརྡ་གཉིས་ལྡན་དང་། སྐད་བརྡ་སྣ་མང་གི་སྒོ་ནས་སློབ་གསོ་དང་། ཤེས་ཡོན་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ཁེ་ཕན་༼ཧེ་ ལར་ ༡༩༩༩། ཇོ་སེབ་ ༢༠༠༤། ཨེཌ་ཝར་ཌ་ ༢༠༠༩།༽ལ་སོགས་སྐོར་གྱི་གནད་དོན་ལ་གོ་རྟོགས་ཇེ་ཆེར་འགྲོ་བཞིན་ཡོད།འཛམ་ གླིང་གི་ས་ཕྱོགས་མང་པོ་དང་། དམིགས་བསལ་མངའ་སྡེ་མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཁབ་ཁག་ནང་སྐད་བརྡ་སྣ་མང་ནི་མིའི་འཚོ་བའི་

141

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

སྤྱོད་སྟངས་ཞིག་ཡིན་པར་ངོས་འཛིན་བྱེད་རྒྱུའི་འགོ་བརྩམས་པ་རེད། འཛམ་གླིང་གོ་ལ་འདིའི་ས་ཕྱོགས་མང་པོར་སྐད་བརྡ་ གཅིག་སྤྱོད་གྱི་རྒྱལ་ཁབ་”རྒྱལ་ཁབ་གཅིག་ལ་སྐད་ཡིག་གཅིག”གི་ལྟ་གྲུབ་ལས་སྐད་བརྡ་སྣ་མང་གི་ལྟ་གྲུབ་ལ་གདམ་ཀ་བྱེད་ ཀྱིན་ཡོད། རྒྱུ་མཚན་འདི་དག་དང་ཆ་རྐྱེན་གཞན་ཡང་མང་པོ་ཞིག་གིས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཚོར་རང་གི་ངོ་བོ་བསྲུང་ཐབས་ དང་། སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་རྩོད་ལེན་བྱེད་པར་ལས་སླ་རུ་ཕྱིན་ཡོད། གོང་གསལ་འགྱུར་འགྲོས་དེ་དག་གི་དབང་གིས། སྐད་ བརྡའི་ས་ཁ་གང་རུང་ཞི ག་གི་ནང་དུ་”སྐད་གསར་བ”ཞིག་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་མི་གྲངས་ཉུང་པའི་མི་དེ་ཚོས་རང་ཉིད་ ྲ​ྲ ཀྱི་སྐད་དེ་ཡུལ་སྐད་ཙམ་མ་ཡིན་པར་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་སྐད་ཅིག་ཡིན་པ་དང་དེ་ལ་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་རེག་འོས་པའི་ གནས་ཚུལ་དེ་ཇེ་གསལ་དུ་བཏང་ཡོད། ༼རོ་མེན་ ༢༠༠༧། རཱ་ཡི་ཊ་ ༢༠༠༧ ལ་གཟིགས་རོགས།༽ད་ནས་བཟུང་དེ་འདྲའི་གསོན་ ཤུགས་ལྡན་པ་དང་གསལ་ཆ་དོད་པའི་སྐད་ཡིག་གི་གནས་སྟངས་ཞིག་ལ”ལག་ཆའི་ཐབས་ལམ་”ཅེས་བརྗོད་པའི་ཐབས་ལམ་ གྱིས་ཐག་གཅོད་བྱེད་རྒྱུ་ཡིན་པ་ནི་ཡོང་མི་སྲིད་པ་ཞིག་རེད།རྒྱུ་མཚན་ནི་དེ་ནི་སྤྱི་ཚོགས་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་མཐའ་མའི་དགོས་ པ་རེད།༼མེ་སེ་ཐི་རི་ཨེཊ་ཨེལ་ ༢༠༠༠། ༣༩༨།༽ ཐབས་ལམ་དང་པོ་དེས་སྐད་བརྡ་ཅེས་པ་ནི་གནས་ཚུལ་མཁོ་སྤྲོད་བྱེད་པའི་ ལག་ཆ་ཙམ་ཞིག་ཡིན་པའི་ལྟ་ཚུལ་འཛིན་གྱི་ཡོད་པ་དང་། ཕྱི་མས། སྐད་བརྡ་ནི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཤེས་བྱའི་རྣམ་གྲངས་ཤིག་སྟེ། རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་དང་།སྤྱི་ཚོགས་རིག་གཞུང་།ཆབ་སྲིད་ཀྱི་རྒྱབ་ལྗོངས་དང་འདྲེས་ཡོད་པ་དང་།དེས་སྐད་བརྡའི་གྲུབ་ཆ་དང་ སྐད་བརྡ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་མི་དམངས་ཀྱི་འཚོ་བའི་གསོན་ཉམས་དོད་པོ་ཡོང་བར་ཁས་ལེན་ཁག་ཐེག་འཁུར་ཡོད། སྤྱི་ ཚོགས་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ཐབས་ལམ་དེ་ཡིས་སྐད་བརྡའི་འཆར་གཞི་བཀོད་མཁན་དང་སྲིད་ཇུས་བཟོ་མཁན་ཚོར། སྐད་ཡིག་ ནི་རྒྱལ་ཁབ་དང་ཚོགས་སྡེ་འཛུགས་སྐྲུན་བྱེད་པ་ལ་ཤིན་ཏུ་གལ་གནད་ཆེ་བའི་ལག་ཆ་ཞིག་ཡིན་པར་ངོས་འཛིན་བྱེད་པའི་ གནས་བབས་ལེགས་པོ་ཞིག་ཏུ་མཐོང་བཞིན་ཡོད་པ་མ་ཟད། སྐད་བརྡ་སྣ་མང་སྤྱོད་པའི་མི་དམངས་ཀྱིས་སོ་སོའ ་ི ངག་སྐད་ལ་ འཛིན་པའི་བསམ་ཚུལ་དང་རྣམ་འགྱུར། དེ་བཞིན་ཁོ་ཚོས་སྐད་བརྡ་དང་ངག་སྐད་ལ་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་ངོ་བོ་དང་ཐོབ་ཐང་སྐོར་ཚད་གཞི་ག་འདྲ་ཞིག་གི་སྟེང་ ནས་བསམ་བློ་འཛིན་དགོས་པ་དང་གྲོས་མོལ་བྱེད་དགོས་པའི་སྐོར་ལའང་གོ་བ་ལེགས་པོ་ལེན་ཐུབ། ཁ་སྣོན་ཡིག་ཆ། ཀ་པ། ཧ་ཝ་ར་མིའི་སྐད་སྤྱོད་མཁན་མི་དམངས་ཀྱི་སྙན་ཞུ།

ཧ་ཝ་ར་མིའི་སྐད་སྤྱོད་མཁན་ཚོགས་པ་ཁག་གི་ཚོགས་མི་དང་། ཧ་ཝ་ར་མི་སྐད་བརྡར་དགའ་ཞེན་ཅན་ཚོས་ཕུལ་བའི་ སྙན་ཞུ་ཡི་གེ ༄༄། ། བཀུར་འོས་ཀུར་རྡི་སི་ས་གནས་གྲོས་ཚོགས་སུ།

༠༣།༡༠།༢༠༠༦

གུས་གསོལ།

ཨཱི་རཀ་ཀིའི་ཀུར་རྡི་སི་ཏན་གྱི་རྩ་ཁྲིམས་ཟིན་བྲིས་དེ་པར་སྐྲུན་ཟིན་པ་དང་། ཚང་མས་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་རྒྱུར་མངོན་དུ་ འགྱུར་ཡོད་པ་དེ་ལ་ང་ཚོས་དགའ་བསུ་ཡོད།

འདི་ནི་ཀུར་རྡི་སི་མི་མང་གིས་འབད་རྩོལ་བྱེད་བཞིན་པའི་འཐབ་རྩོད་དང་། ང་ཚོ་མི་མང་གི་རང་དབང་རང་བཙན་གྱི་ དོན་དུ་རང་སྲོག་གློས་བཏང་བའི་རྒྱལ་གཅེས་དཔའ་བོ་དཔའ་མོ་ཡོངས་ཀྱི་མངོན་འདོད་ལག་ལེན་དུ་འགེལ་བའི་གྲུབ་འབྲས་ ཤིག་ཡིན་པ་རེད། 142

ཨཱི་རཀ་ཀི་ཀུར་རྡི་སི་ཐན་མི་རིགས་དང་འབྲེལ་བའི་སྐད་བརྡའི་འཆར་འགོད་དང་སྲིད་ཇུས། ངོ་བོ་དང་། ཐོབ་ཐང་བཅས་ཀྱི་སྐོར།

ད་ལྟའི་དུས་སྐབས་འདིར། བཀུར་འོས་ཚོགས་མི་རྣམ་པ་ལྷན་རྒྱས་ལ། ཧ་ཝ་ར་མི་སྐད་ཡིག་གནད་དོན་སྐོར་ལ་ཐུགས་ སྣང་དགོས་པའི་འབོད་བསྐུལ་ཞུ་རྒྱ་འདི་ནི་ང་ཚོས་འོས་འགན་ཞིག་ཏུ་ཚོར་གྱི་འདུག ཚང་མས་མཁྱེན་ཆུབ་དུ་ཡོད་པ་ལྟར། སྐད་བརྡ་འདི་ནི་ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད་ཡིག་ནང་གི་ཕྱུག་ཤོས་ཤིག་ཡིན་ལ། ཀུར་རྡི་མི་དམངས་ཀྱི་དཔེ་ཚོགས་གྱི་འབྱུང་ཁུངས་བང་ མཛོད་ཡིན་པ་དང་། འདི་བཞིན་ཀུར་རྡི་སིའི་ས་ཁུལ་འགའ་རེའི་ནང་བཀོལ་སྤྱོད་རྒྱ་ཆེན་པོ་བྱེད་མུས་ཡིན། དེའི་ཕྱིར། ང་ཚོའི་བརྩེ་བའི་ཀུར་རྡི་སི་ཏན་རྒྱལ་ཁབ་ནང་ཧ་ཝ་ར་མིའི་སྐད་བརྡ་འདི་ལ་དེང་རབས་ཡར་ཐོན་ཅན་གྱི་ འཛམ་གླིང་གོ་ལའི་མྱོང་ཚོར་དང་བསྟུན་ཏེ་འོས་ཤིང་འཚམས་པའི་གོ་གནས་ཤིག་སྤྲོད་དགོས་པའི་འབོད་བསྐུལ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། ང་ཚོས་གཤམ་གསལ་གྱི་དོན་གནད་དག་ལག་བསྟར་དགོས་ཅེས་ཞུ་རྒྱུ་ཡིན།

༡༽ ཀུར་རྡི་སི་མངའ་ཁོངས་སུ། ཧ་ཝ་ར་མིའི་སྐད་ནི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་བརྡ་ཞིག་ཏུ་ངོས་འཛིན་དགོས་པ་ དང་། ཧ་ཝ་ཨ་མི་ས་ཁོངས་སུ་སྐད་དེ་བདམ་ཀ་ཅན་གྱི་གཞུང་འབྲེལ་སྐད་ཡིག་ཅིག་ཏུ་བཟོ་དགོས་པ་དང་། ༼༡༩༩༢ གྲངས་ཉུང་ མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་བརྡའི་གནས་སྟངས་ཐོག་ཡོ་རོབ་ཚོགས་ཆེན་གྱི་སྒིག་ཡིག་གཞི་བཟུང་ནས་ལག་བསྟར་བྱེད་དགོས་པ།༽ ཧ་ཝ་ ར་མིའི་སློབ་གྲྭ་ཁག་གི་ནང་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པའི་སྐད་ཡིག་ཆགས་དགོས། ༢༽ ཀུར་རྡི་སི་ཏན་གྱི་ས་ཁུལ་གཞན་པར་སློབ་གྲྭའི་ནང་ཧ་ཝ་ར་མིའི་མི་རིགས་ལ་སོ་སོའ ་ི སྐད་ཡིག་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་པའི་ གོ་སྐབས་སྤྲོད་དགོས། ༣༽ ཐོབ་ཐང་འདི་ནི་ཧ་ཝ་ར་མི་མི་དམངས་ཀྱི་གཞི་རྩའི་ཐོབ་ཐང་ཞིག་ལ་ངོས་འཛིན་བྱས་ཏེ།ཀུར་རྡི་སི་ཏན་སྲིད་ གཞུང་གི་རྩ་ཁྲིམས་ནང་བཀོད་དགོས་པ་དང་། དེ་ལྟར་ངོས་འཛིན་བྱེད་དགོས། ང་ཚོའི་བསམ་ཚུལ་ལ། དེ་ལྟར་ལག་བསྟར་བྱས་པ་ཡིན་ན་སྤྱིར་ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད་ཡིག་དང་རིག་གཞུང་ཡར་རྒྱས་གོང་ འཕེལ་ལ་ཕན་ནུས་ཤིན་ཏུ་ཆེན་པོ་ཡོང་རྒྱུ་ཡིན་པ་མ་ཚད། འདི་འདྲ་བ་དེ་ནི་མང་གཙོའི་ཉམས་ལེན་ཡིན་པ་དང་། དེ་ཕྱིར། ལྗོངས་འདིར་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་རྩ་འཛུགས་བྱ་རྒྱུར་ནུས་པ་ལྡན་པའི་བྱས་རྗེས་ཞིག་ཀྱང་ཆགས་རྒྱུར་གདོན་མི་ཟ་བ་ཡིན། ལྷག་དོན་དུ། ཧ་ཝ་ར་མིའི་མི་དམངས་ལ་སེམས་འགུལ་ཤུགས་ཆེ་བསྟེར་ཐུབ་པ་དང་། ཁོང་ཚོའི་རེ་འདོད་བསྐོང་བར་གྱུར་པ་ ཡིན། གུས་བརྩི་དང་བཅས།

ཧ་ཝ་ར་མིའི་སྐད་བརྡ་སྤྱོད་མཁན་ཚོགས་སྡེ་ཁག་གི་ཚོགས་མི་དང་། ཧ་ཝ་ར་མའི་རིག་གཞུང་ཚོགས་པ། སོ་ཝེ་ཌོན་གྱི་གཱོ་རྡེ་བཱོར་གཱ ཤཱ་ཧོ་རིག་གཞུང་དང་། རྩོམ་བྲིས་པའི་སྐྱིད་སྡུག ཀ་མཱི་ཨ་རན་༼ཨཱི་རན་གྱི་ཀུར་རྡི་སི་ཏན། ༽ ཁ་སྣོན་ཡིག་ཆ། ཁ་པ། སཱོ་ར་ཎི་ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད་བརྡ་དེ་གཞུང་འབྲེལ་ངོས་ལེན་དགོས་པའི་སྙན་ཞུ། ཀུར་རྡི་སིའི་རྩོམ་པ་པོ། ཤེས་ཡོན་ཅན་དང་མཁས་པ་རུ་ཚོགས་ཀྱི་སྙན་ཞུ། ཀུར་རྡི་སི་སྐད་བརྡ་དེ་ཚད་ལྡན་སྐད་བརྡ་ཞིག་ཏུ་བསྒྱུར་རྒྱུ། བཀུར་འོས་ཀུར་རྡི་སི་ཏན་མངའ་ཁུལ་གྱི་སྲིད་འཛིན་མཆོག བཀུར་འོས་ཀུར་རྡི་སི་ཏན་གྲོས་ཚོགས་གྱི་ཚོགས་གཙོ་དང་ཚོགས་མི་ལྷན་རྒྱས། བཀུར་འོས་ཀུར་རྡི་སི་བློན་ཆེན་ལྷན་ཚོགས་ཀྱི་མི་དབུ་ཁྲིད་དང་ཚོགས་མི་ལྷན་རྒྱས། བཀུར་འོས་སློབ་གསོའ་ི བློན་ཆེན། མཐོ་རིམ་སློབ་གསོ་དང་རིག་གཞུང་སྡེ་ཚན།

143

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

བཀུར་འོས་ PUC, KDP་ཡི་ཆབ་སྲིད་ལས་དོང་ཁང་། ཁ་ཆེ་གཅིག་མཐུན་དང་། ཀུར་རྡི་སི་ཏན་ཚོགས་སྡེ་ཁག་གི་ ཚོགས་མི་ལྷན་རྒྱས་ལ་ཞུ་གསོལ།། ཞུ་དོན་སྙིན་པོ། ཀུར་རྡི་སི་སྐད་དེ་ཚད་ལྡན་གྱི་སྐད་བརྡ་ཞིག་ཏུ་བསྒྱུར་རྒྱུ།

ད་ཆ། ཀུར་རྡི་སི་ཏན་མངའ་ཁོངས་ས་ཁུལ་ཆེན་པོ་གསུམ་ཀའི་ནང་༼ཨིར་བཱིལ། ཀེར་ཀུ་ཊི། སི་ལེ་མ་ཎི།༽རྒྱལ་རབས་ལོ་ རྒྱུས། མཁས་པའི་བཞེད་སྲོལ་དང་། ས་ཁོངས་ཆ་བགོས་ཀྱི་ཆ་རྐྱེན་སོགས་གང་ཅིའི་ཐད་ནས། དབུས་ཀུར་མན་ཇི་ཡུལ་སྐད་དེ་ སྐད་ཡིག་ཅིག་ལ་ངོས་འཛིན་བྱས་པ་དང་། རིག་གཞུང་དང་སློབ་གསོའ ་ི སྨྱན་གཟུགས་ཀྱི་དོན་གནད་ཅན་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད་པ་ རེད། དེར་མ་ཚད། བཱ་རྡི་ནཎ་རྫོངས་ཁོངས་དང་། རྡུ་ཧོཀ་མངའ་ཁོངས་བཅས་ཚུད་པའི་རྒྱལ་ས་དང་ས་ཁུལ་ཡོངས་རྫོགས་བར་ ཀྱི་ཆབ་སྲིད་དང་སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་སྟེང་བེད་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་པའི་ངག་སྐད་ཞིག་དུ་ཆགས།ད་ནས་བཟུང་། དབུས་ ཀུར་མན་ཇི་ཡུལ་སྐད་དེ་ཡུལ་སྐད་ཞིག་དང་། ས་ཁོངས་ཤིག་གི་སྐད་བརྡ་ཙམ་མིན་པར། དེ་ནི་ད་ཆ་དེབ་གྲངས་སྟོང་ཕྲག་མང་ པོ་དང་། ཚགས་ཤོག་བརྒྱ་ཕྲག་གི་སྐད་ཡིག་ཡིན་པ་མ་ཚད། ཀུར་རྡི་སི་ཏན་ནང་བཀླགས་པ་པོ་རྒྱ་ཆེ་པོ་གསོ་སྐྱོང་བྱེད་བཞིན་ ཡོད། སྐད་དེ་ནི་ད་ཆ་ཚད་མ་རིག་པའི་ལྟ་གྲུབ་དང་བསམ་བློ།དེ་བཞིན་ཆབ་སྲིད་དང་ཚན་རིག་གི་སྐད་བརྡར་ཆགས་བཞིན་ཡོད་ པ་མ་ཟད། དེ་ཡིས་ཚན་རིག་དང་སྤྱི་བཏང་ཤེས་བྱའི་ཐ་སྙད་བརྡ་ཆད་སྟོང་ཕྲག་མང་པོ་སྡུས་ལེན་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ལྷག་དོན། ལོ་རྒྱུས་ས་ཁམས་དང་། ཆབ་སྲིད། ཤེས་རིག་ཀྱི་དངོས་ཡོད་གནས་སྟངས་ཀྱི་དབང་གིས་དབུས་ཀུར་རྡི་སི་སྐད་ ནི་བྱང་རྒྱུད་དང་། ལྷོ་རྒྱུད་༼ཡུལ་སྐད་སྣ་མང་༽སྐད་བརྡ་མང་དག་ཞིག་ཡོད་པ་དེ་དག་ཚང་མའི་དབར་གྱི་མཚམས་སྦྱོར་སྐད་ ཡིག་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད།

བཱག་རྡ་རྡིའི་སྲིད་གཞུང་སྔ་མས། སྐད་ཡིག་ལ་དབྱེ་འབྱེད་ཀྱི་ལྟ་ཚུལ་གྱི་སྒོ་ནས་ཀུར་རྡི་སི་མི་དམངས་ཁ་བྲལ་དུ་གཏོང་ ཐབས་བྱས་ཡོད་པ་དང་། ལྷག་དོན་དུ། ཨཱ་རབ་དང་ཏུར་ཀིའི་མི་རིགས་དབྱེ་འབྱེད་པ་ཁ་ཤས་ཀྱིས་ཀྱང་རྒྱླལ་ཁབ་རང་ལུགས་ཀྱི་ ཚིག་བརྗོད་ལྟར། ཀུར་རྡི་སི་མི་དམངས་ཀྱིས་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་འདུན་པ་གཅིག་སྒྲིལ་བྱས་ཏེ་ཁོ་ཚོའི་སྐད་ཡིག་སྤྱི་སྐད་ཞིག་ཏུ་བསྒྱུར་ རྒྱུར་ནུས་པ་མེད་ཚུལ་ཀྱིས་བརྡིག་སྐུལ་སྒྲོགས་གཏམ་བྱས་ཡོད་མིན་ལ་མ་ལྟོས་པར། ད་བར། དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ། ཀུར་རྡི་སི་མི་ དམངས་ཀྱིས་རང་གི་སྐད་བརྡ་ལ་རྒྱལ་ཞེན་གཙིགས་མཐོང་གི་བསམ་པ་དམ་འཛིན་བྱས་ཡོད། ང་ཚོ་ཤེས་ལྡན་མི་སྣ་དང་། ཆབ་སྲིད་པ། སློབ་གསོ་བ་ཡོངས་ལ་གནད་དོན་འདིའི་ཐད་ལས་འགན་ལྕི་མོ་ཞིག་ཡོད་པ་ནི་ སྨྲ་མི་དགོས་པའི་ཁར། སྲིད་དོན་པ་དང་། མངའ་ཁོངས་ཀྱི་ཆེས་མཐོ་སྲིད་དབང་སྒྲིག་འཛུག༼དཔེར་ན། ས་གནས་སྲིད་འཛིན་ དང་། གྲོས་ཚོགས། བློན་ཆེན་ལས་དོན་ལྷན་ཚོགས༽བཅས་ཀྱིས་དུས་སྐབས་འདིའི་ནང་གཉན་འཕྲང་མྱོང་ཚོར་ཐུབ་པའི་སྒོ་ ནས་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་འགན་དབང་གིས་དངོས་ཡོད་ཀྱི་ཐག་གཅོད་དེ་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ཐག་གཅོད་ཞིག་ལ་ངོ་བོ་བསྒྱུར་དགོས། རྒྱུ་མཚན་ གང་ཡིན་ཞུ་ན། སེམས་ཐག་ཆོད་པོའ་ི ཐག་གཅོད་བྱེད་པ་ལ་མིག་རྒྱང་རིང་པོའ་ི རྣམ་དཔྱོད་ཅན་གྱི་སྲིད་དོན་པ་ལོ་རྒྱུས་དང་། རྒྱལ་ཞེན་གྱི་ཁྱད་ཆོས་དང་ལྡན་པ་དེ་འདྲ་དགོས་པ་ནི་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཐོག་ནས་ཤེས་ཀྱི་ཡོད།

དེང་སྐབས་བཀོད་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་པའི་ཀུར་རྡི་སི་མངའ་ཁུལ་གྱི་སྐད་བརྡ་འདི་བཞིན་གཞུང་འབྲེལ་ངོས་ལེན་ཡོད་པ་ ཞིག་ཏུ་བཟོ་རྒྱུ་འདིས། སྐད་བརྡ་གཞན་པ་སྟེ། ལྷག་པར་དུ། བྱང་ཕྱོགས་ཀུར་མན་ཇི་དང་། ཧ་ཝ་ར་མི། ལཱོ་རི་ལ་སོགས་པ་སྣང་ མེད་དུ་གཏོང་དགོས་པའི་དོན་མིན་ལགས། དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ། དུས་སྐབས་འདིར་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོར་དམིགས་བསལ་གྱི་སྡེ་ཚན་ དང་། རྒྱལ་ཡོངས་ཤེས་རིག་བསྟི་གནས་གསར་འཛུགས་བྱས་ཏེ་ཀུར་རྡི་སི་སྐད་རིགས་ཚང་མར་ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་རྒྱ་ཆེ་ལ་ གཏིང་ཟབ་པའི་སྒོ་ནས་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་དགོས། དེའང་དམིགས་ཡུལ་ནི། སྐད་བརྡ་དེ་དག་གི་ནུས་ཚད་གོང་མཐོར་གཏོང་རྒྱུ་ དང་། གཅིག་ཏུ་འདྲེས་ཏེ་ང་ཚོས་ད་ལྟའི་སྐབས་འདིར་༼གཞུང་འབྲེལ་ངོས་ལེན་ཡོད་པའི་སྐད་བརྡ་ཞིག་ཏུ་༽བཟོ་ཐུབ་པའི་རེ་ བ་བཅང་རྒྱུ་དེ་ཡིན། རྒྱུ་མཚན་གང་ཡིན་ཟེར་ན། དེང་སྐབས་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་པའི་སྐད་བརྡ་དེ། གདེང་འཇོག་ཡོད་པ་ 144

ཨཱི་རཀ་ཀི་ཀུར་རྡི་སི་ཐན་མི་རིགས་དང་འབྲེལ་བའི་སྐད་བརྡའི་འཆར་འགོད་དང་སྲིད་ཇུས། ངོ་བོ་དང་། ཐོབ་ཐང་བཅས་ཀྱི་སྐོར།

ཞིག་གམ་ཞན་ཆ་དང་བྲལ་བའི་སྐད་བརྡ་ཞིག་ཡིན་དགོས་པའི་ངེས་པ་མེད། སྐད་འདི་ནུས་ཤུགས་ཆེ་རུ་དང་རྒྱ་སྐྱེད་དུ་གཏོང་ དགོས་པ་ཞིག་ཆགས་ཡོད། འདིར་ང་ཚོའི་ག་རེ་ཟེར་གྱི་ཡོད་ཅེས་ན། འདིའི་སུམ་རྟགས་དང་། དག་ཡིག་དང་ཚིག་སྦྱོར། མང་ ཁྲོད་དུ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་སྟངས་དེ་གཞུང་འབྲེལ་ངོས་ལེན་ཡོད་པ་ཞིག་དགོས་པ་ཡིན། གཞན་ཡང་། སྐད་རིགས་གཞན་པ་ཚང་ མ་ནས་མིང་ཚིག་གྲུབ་ཚུལ་དང་། བརྡ་ཆད་གསར་བཟོ་བྱེད་ཕྱོགས་སོགས་ཚུར་མཁོ་ལེན་དགོས་པ་ཡིན། སྐད་བརྡའི་རིག་པས་ ང་ཚོ་ལ་འགྲེལ་ཚུལ་བཏོན་པ་ལྟར་ན། སྐད་ཡིག་ནི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་གྲུབ་ཆ་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། དེ་ནི་ཉིན་མ་ནས་ཉིན་མ་དང་། ལོ་ ནས་ལོ་བསྟུད་ནས་འཕེལ་རྒྱུས་བྱུང་བ་ཞིག་ཡིན། གལ་ཏེ་སྐད་བརྡ་གང་ཞིག་གི་ནང་ལ། དོན་གཅིག་མིང་གི་རྣམ་གྲངས་ག་ཚོད་ མང་བ་ཡོད་པ་དེའི་ཚོད་ཀྱི་སྐད་བརྡ་དེ་ཕྱུག་པོ་ཡིན་པ་མཚོན་ཐུབ་ཀྱི་ཡོད། སྐད་བརྡ་གང་ཞིག་གི་ནང་དོན་གཅིག་མིང་གི་རྣམ་ གྲངས་མང་པོ་ཡོད་པ་འདིས་སྐད་ཡིག་དབྱེ་འབྱེད་དང་བར་ཁྱད་བཟོ་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ཞིག་མིན་པ་རེད། ཀུར་རྡི་སི་སྐད་ཡིག་ལའང་ དེ་མཚུངས་སྐད་རིགས་མི་འདྲ་བ་ཡོངས་རྫོགས་དགོས་ངེས་ཅན་ཤ་སྟག་ཡིན་པ་ལས་དགོས་མཁོ་མེད་པ་གཅིག་ཀྱང་མེད། སྐད་ཡིག་གང་ཞིག་ང་ཚོས་གཞུང་འབྲེལ་ངོས་ལེན་ཡོད་པ་བཟོ་རྒྱུར་འདུན་པ་ཡོད་པ་དེ་ནི་མཁས་པ་འདས་པོ་ཏོ་ཕིཀ་ཝ་ བི་འབེཀ་གིས་དག་གིག་གསར་བཟོ་གནང་བའི་སྐད་དེ་རང་ཡིན། འདི་ནི་ཀུར་རྡི་སི་སྲིད་གཞུང་དང་པོ་སྟེ། ཤེཀ་མེ་ཧ་མི་རྡ་ཡི་ སྲིད་གཞུང་དང་མཱ་ཧ་བཱ་རྡ་སྤྱི་མཐུན་སྲིད་གཞུང་བཅས་ཀྱིས་བཀོལ་སྤྱོད་བྱས་པའི་སྐད་ཡིག་ཡིད།

ཕྱིས་སུ་ ༡༩༥༩ ལོར་ཤཀ་ལ་ཝར་འཚོགས་པའི་དགེ་རྒན་གྱི་ཚོགས་ཆེན་དང་པོར། སྐད་ཡིག་འདི་ཉིད་གཞུང་འབྲེལ་ ༼ཀུར་རྡི་སི་མངའ་ཁུལ་གྱི་༽་སྐད་ཡིག་ལ་ངོས་འཛིན་བྱེད་པར་རེ་འདུན་ཞུས་ཡོད།ཕྱིས་སུ་འདས་པོ་དབུ་འཁྲིན་བཱར་ཛཱ་ཎི་དང་ པོ་དང་། ཀུར་རྡི་སིའི་དམངས་གཙོ་ཚོགས་པས་ ༡༩༧༠ ལོའ་ི ཕྱི་ཟླ་གསུམ་པའི་ཆིངས་ཡིག་གི་རྗེས་སུ་གོང་གསལ་དོན་གནད་ དང་། དམིགས་བསལ་སློབ་གསོ་དང་འབྲེལ་བའི་སྐོར་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱས་ཡོད། དེ་ཕྱིར། གནད་དོན་འདི་ནི་ཀུར་རྡི་སི་དབང་ འཛིན་པ་ཚོས་གཞུང་འབྲེལ་གྱི་ཐོག་ནས་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་དང། རིག་གཞུང་། ཆབ་སྲིད་ཀྱི་རྒྱབ་ལྗོངས་དེ་དག་ཟབ་བརྟན་དུ་ གཏོང་བའི་སྒོ་ནས་འདིའི་སྐོར་སྲིད་ཕྱོགས་ཀྱི་ཐག་གཅོད་ཞིག་ལེན་དགོས་པ་ནི་རྒྱལ་ཞེན་ལྡན་པའི་གོམ་འགྲོ་དང་གནད་འགག་ ཅན་གྱི་ཐག་གཅོད་ཞིག་ཆགས་ཡོད། ཆབ་སྲིད་ཀྱི་བཙན་དབང་དང་དེའི་སྟོབས་ཤུགས་ཀྱིས་སྐད་བརྡ་གང་ཞིག་གསར་བཟོ་བྱེད་མི་ཐུབ་ལ། གཏོར་བཤིགས་ ཀྱང་གཏོང་མི་ཐུབ། དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ། གཞུང་འབྲེལ་གྱིས་དངོས་ཡོད་གནས་ཚུལ་གྱིས་གསར་བཟོ་དང་རང་བཞིན་གྱིས་འདེམ་ སྒྲིག་དང་ཡར་རྒྱས་འགྲོ་བའི་སྐད་ཡིག་ཞིག་ངོས་འཛིན་བྱེད་ཐུབ།

ཕྱིས་སུ་རིམ་པས་སྐད་རིགས་གཞན་ལས་བརྡ་ཆད་དང་། ཚིག་སྦྱོར་སོགས་རང་བཞིན་གྱིས་བསྡུ་ནས་སྐད་བརྡ་དེ་ཉིད་ ཕྱུག་ཏུ་འགྲོ་གི་ཡོད་པ་རེད། དེ་ཡོང་བར་བྱེད་ཆེད། མཚམས་རེ་ཆབ་སྲིད་དབང་འཛིན་པ་ཚོས། རྩ་ཆེའི་དཔེ་ཚོགས་དང་། ཆོས་ ཕྱོགས་ཀྱི་དཔེ་དེབ་སོགས་བེད་སྤྱོད་བྱས་ཡོད། དཔེར་ན། ཨཱ་རེ་བཱིཀ་དང་ཧིབ་རུའི་སྐད་ཡིག་ཚད་ལྡན་བཟོ་རྒྱུར་ལག་ལེན་དེ་ འདྲ་བཀོལ་ཡོད། ཁོང་ཚོས་ཀོའ་ོ རཱཎ་ནང་གི་སྐད་ཏཱོ་རཱའི་སྐད་ལ་བརྟེན་ཡོད། ཡང་སྐབས་རེ་ཆབ་སྲིད་དབང་འཛིན་པ་ཚོས། རིག་གཞུང་དང་འབྲེལ་བའི་དཔེ་དེབ་ལ་རྒྱབ་གཉེར་བཅོལ་ཡོད། དཔེར་ན། པཱར་ཤཱི་དང་། ཏུར་ཀི་སིའི་སྐད་གཉིས་ཚད་ལྡན་དུ་ བཟོ་རྒྱུར་དེ་འདྲ་བྱས་ཡོད། གྲོང་ཁྱེར་ཆེན་པོ་དཔེར་ན། ཤཱི་རཱ་ཇེ་དང་། ཏེ་ཧཱ་རཱཎ། ཨཱི་ས་ཏན་བཱུལ་སོགས་སུ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་ པའི་ཡིག་སྐད་དེ་སྤྱི་སྐད་དུ་ངོས་འཛིན་བྱས་ཡོད། ཕཱ་རན་སི་ནང་པཱེ་རི་སིའི་ཡིག་སྐད་དང་། ཨཱི་ཊ་ལིའི་ནང་ཕཱོ་ལཱོ་རེན་སེ་ཡི་ རིག་གཞུང་སྐད་ཡིག།རྒྱ་ནག་ལ་མཚོན་ན་པེ་ཅིང་སྐད་བཅས་སྤྱི་སྐད་ཀྱི་གཞི་རྩར་བཟུང་སྟེ། གཞི་ནས་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ངོ་བོ་ནས་ དེ་དག་གཞུང་འབྲེལ་གྱི་སྐད་ཡིག་ལ་ངོས་འཛིན་བྱས་ཡོད། ཀུར་རྡི་སི་ལ་ཚད་ལྡན་གྱི་སྐད་བརྡ་ཞིག་བཟོ་རྒྱུའི་གནད་དོན་ཐད། ང་ཚོ་ཀུར་རྡི་སི་རྩོམ་པ་བོ་དང། ཤེས་ཡོན་ཅན་གྱི་མི་ སྣ། མཁས་པ། གསར་འགོད་པ་ཚོས། ཀུར་རྡི་སི་ཏན་གྱི་ཆབ་སྲིད་དབང་འཛིན་པ་ཚོས་གདམ་ཀ་གཉིས་པ་དེ་ཡི་ཁེ་ཕན་ལོན་པ་ ཡིན་ན་ལེགས་པ་ཡོད་པ་ཞིག་དྲན་གྱིན་འདུག དེའི་གོ་དོན་ནི། མངའ་ཁོངས་ས་ཁུལ་བཞིའི་ནང་ནས་རྒྱ་ཆེ་བ་གསུམ་གྱི་རིག་

145

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

གཞུང་༼རྒྱུད་འཛིན་གཅེས་ནོར་༽ལ་གཞི་བཅོལ་བའི་ཐོག་ནས།བཱ་བཱཎ་ཨཱི་མ་རེཊ་གྱི་སྲིད་དབང་དུས་སྐབས་ནས་བཟུང་གསོག་ འཇོག་བྱས་པའི་བརྩམས་དེབ་དང་། རིག་གཞུང་སྐོར། གསར་འགོད་བརྩམས་ཆོས། ཡིག་འགྱུར་ཟིན་པའི་དཔེ་དེབ་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་ རྒྱ་ཆེའི་དཔེ་མཛོད་ཀྱི་ཤེས་བྱ་དག་གཞི་ལ་བཞག་པའི་ཐོག་ནས་ལག་ལེན་བསྟར་དགོས་པ་ཞིག་ལ་གོ་དགོས།ཨེ་ཝེ་གྲོང་ཁྱེར་ས་ ཁུལ་གྱི་རྒྱལ་ས་ཆགས་པའི་དུས་ད་ལྟའི་སྐབས་འདིར་དཔེ་མཛོད་ཆན་མོ་དེ་ནི་ཇེ་ཕྱུག་དང་རྒྱ་ཇེ་ཆེར་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པ་རེད།

རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་གནས་སྟངས་ལ་གཞིགས་ན། རྒྱལ་ཁབ་ནང་ཀྱི་མི་རིགས་དབྱེ་འབྱེད་ཡིན་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཅིག་དང་། རྒྱུ་ མཚན་གཅིག་ནི་ཀུར་རྡི་སི་མི་རིགས་རང་ལུགས་སྐོར་གྱི་གཏམ་བརྗོད་དང་རྨང་གཞི་ཞན་པོ་ཡིན་པ། རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སྒྲོམ་གཞིའི་ མཚོན་རྟགས་གསལ་པོ་མངོན་ཐུབ་པའི་སྤྱི་སྐད་ཞིག་མེད་ཕྱིར་ཡིན། དེའི་རྒྱུ་མཚན་ནི་ལས་ཁུངས་ཁག་འཛུགས་པ་དང་། ཁང་ པ་ཆེན་པོ་བཟོ་སྐྲུན་བྱེད་པ། དམག་དཔུང་གི་སྡེ་འཛུགས་པ་ཁོ་ནས་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སྒྲོམ་གཞི་འཛུགས་སྐྲུན་བྱེད་མི་ཐུབ་པ་དང་སྲུང་ སྐྱོབ་བྱེད་མི་ཐུབ་པའི་རྐྱེན་ཡིན། དེ་ལས་གཞན་པ། སློབ་གྲྭ་ཁག་དང་། པར་སྐྲུན་ཁང་། ཡོངས་ཁྱབ་སྤྱི་སྐད་སོགས་ཀྱིས་བསྒྲུབ་ དགོས་པ་ཞིག་ཡིན། སྐྱེ་བུ་དཀྱིལ་མ་ཞིག་༷ཞེན་གདུང་ཅན་གྱི་རྒྱལ་གཅེས་པ་ཞིག་དུ་འགྱུར་བའི་ཆ་རྐྱེན་ནི། རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་ ཡིག་ལས་མངོན་པའི་འཆར་སྣང་དང་མཚོན་རྟགས་ལ་ལྷད་མེད་ཀྱི་དད་མོས་ཡིན། དེར་བརྟེན་ང་ཚོས་རེ་འདུན་ཞུ་རྒྱུ་ནི།

དང་པོ། ཁྲིམས་ཞིག་གཏན་འབེབ་བྱས་ནས། དབུས་ཀུར་མཎ་ཇིའི་སྐད་ཡིག་ནི་གཞུང་འབྲེལ་ཐོག་ནས་རྨང་རྡོ་ལྟ་བུའི་ སློབ་གསོའ་ི ཐད་ཀྱི་སྤྱི་སྐད་དང་། གཞུང་འབྲེལ་སྒྲིག་འཛུག་ཁག་ཕན་ཚུན་དབར་འབྲེལ་མཐུད་ཀྱི་སྨྱན་གཟུགས་ཡིན་པར་ངོས་ འཛིན་བྱེད་པ་ལ་ཐག་གཅོ་བྱེད་པ་དང་།དེ་དང་ལྷན་ཏུ། ཐག་གཅོད་དེ་ལ་བསྟུན་ཏེ། ཡུལ་སྐད་འདྲ་མིན་བར་ཐག་ཉེ་བར་ཡོང་ པའི་ཆེད། སློབ་ཕྲུག་དང་སློབ་མ་ཚོར་སོ་སོ་རང་གི་ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད་ཡིག་ཀྱང་མཐར་སོན་པ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་རྒྱུའི་འགན་འཁུར་ ངེས་པར་དུ་ལེན་དུ་འཇུག་དགོས།

གཉིས་པ། ཟུར་རྒྱན་གྱི་ཁྲིམས་ཞིག་གཏན་འབེབ་བྱས་ནས། རྒྱལ་ཡོངས་ཤེས་ཡོན་ལྟེ་གནས་ཁང་ངམ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ་དང་ ཚན་རིག་གི་སྒྲིག་འཛུག་གསར་འཛུག་བྱས་ཏེ་ཀུར་རྡི་སི་སྐད་བརྡ་ཚང་མར་ཞིབ་འཇུག ཕྱོགས་སྒྲིག་མཁོ་བསྡུ་དང་ཡིག་མཛོད་བཟོས་ནས་སྐད་རིགས་ཚང་མ་ནས་ཐ་སྙད་དང་། ཚིག་སྦྱོར། བརྡ་ཆད་སོགས་བེད་ སྤྱོད་བྱས་ཏེ་གཞུང་འབྲེལ་གྱི་སྤྱི་སྐད་ཅིག་མཉམ་འདྲེ་ཡོང་ཆེད་རྟག་པར་བསམ་འཆར་འདོན་པར་ཐག་གཅོ་བྱེད་རྒྱུར་ངོ་སྤྲོད་ རྒྱབ་གཉེར་བྱེད་རྒྱུ་ཡིན། མཐའ་དོན། ཁྱེད་རྣམ་པས་ང་ཚོའི་དྲང་ཚུགས་ཀྱི་བསམ་པ་མཁྱེན་པའི་སྒོ་ནས་ང་ཚོའི་སེམས་ངལ་ལ་བསམ་ཞིབ་བྱེད་ པའི་རེ་འདུན་ཞུ།།

གུས་བཏུད་དང་བཅས། ༢༠༠༨ ཕྱི་ཟླ་ ༤ ཚེས་ ༡༥ ཉིན་ཕུལ།། །། ས་ཡིག་བཀོད་མི་ ༥༣ མཆན། སྙན་ཞུ་འདིའི་འབྱུང་ཁུངས་ནི། ༢༠༠༨ ཕྱི་ཟླ་ ༤ ཚེས་ ༢༠ ཀུར་རྡི་སི་བདུན་རེའི་ཚགས་ཤོག་ཧ་ཝ་ལཱ་ ཏི། ༼ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད་ཡིག་ནས་ཧཱ་སེན་གཱ་ཇིས་ཡིག་བསྒྱུར་བྱས།༽ ཟུར་མཆན། 1. ཛ་ཛ། ཛ་ཛ་ཁི། ཡང་ན་དཱིམ་ལི་ནི་ཧ་ཝ་ར་མི་དང་སྤྱི་མཚུངས་ཀུར་རྡི་སི་ཡུལ་སྐད་ཀྱི་སྡེ་ཚན་ཞིག་དུ་དབྱེ་ཡོད། འོན་ 146

ཨཱི་རཀ་ཀི་ཀུར་རྡི་སི་ཐན་མི་རིགས་དང་འབྲེལ་བའི་སྐད་བརྡའི་འཆར་འགོད་དང་སྲིད་ཇུས། ངོ་བོ་དང་། ཐོབ་ཐང་བཅས་ཀྱི་སྐོར།

ཀྱང་སྐད་བརྡ་དེ་སྤྱོད་མཁན་མི་རིགས་ནི་ཀུར་རྡི་སི་ཏན་ཏིར་ཀི་རུ་གནས་སྡོད་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་རེད།

ཧ་ཝ་ར་མིའི་སྐད་བརྡ་སྤྱོད་མིའི་གྲངས་འབོར་སྐོར་ཁུངས་ལྡན་ཡིག་ཆ་མེད། ང་རང་གི་རོབ་རྩིས་འདི་ནི་ ༢༠༠༦ ལོའ་ི ཨཱི་རན་གྱི་གྲངས་ཚད་སྙན་ཐོ་ལ་གཞི་བཅོལ་བ་ཡིན། དེ་ནི་ཉེ་ཆར་མཁས་པ་ཞིག་གི་རྩོམ་བྲིས་དང་ཁོ་པ་སྒེར་གྱི་བརྟག་ཞིབ་ བྱས་པ་ཞིག་ཡིན་པ་རེད། ཨཱི་རན་གྱི་གྲངས་ཚད་སྙན་ཐོ་(http://www.citypopulation.de/Iran-Ciies.html) པཱ་ཝེ་ཧ་། ཡང་ན། པཱ་ཝེ་སྟེ། ༼ཀུར་རྡི་སི་ནང་ཡོད།༽ མི་འབོར་ ༢༠,༠༠༠ ཙམ་ཡོད་པའི་ཧ་ཝ་ར་མིའི་གྲོང་ཁྱེར་ཆེ་ཤོས་ཤིག་ ཡིན། འབྱུང་ཁུངས་དེ་ལ་གཞི་བཅོལ་ཏེ། གྲོང་ཁྱེར་ཆུང་བ་གཞན་ནའུ་སཱ་ཧུཌ་ལ་མི་དམངས་ཀྱི་གྲངས་འབོར་ཕལ་ཆེར་ ༢༠,༠༠༠ ལས་ཀྱང་ཉུང་བ་ཡོད། དེ་ལྟར་ན་ཡང་། ཧ་ཝ་ར་མི་ཐེ་བའི་མི་དམངས་བྱེ་བྲག་པ་གང་གི་གྲངས་འབོར་རྩིས་པ་ཡིན་ན་ ཡང་། གྲོང་གསེབ་ཁག་ནང་གནས་སྡོད་བྱེད་མི་ཡང་ཁ་གྲངས་སུ་རྩིས་དགོས་པ་ཡིན། ཡང་། རོབ་རྩིས་གྲངས་འབོར་ ༢༠༠,༠༠༠ ཡོད་ཅེས་པ་ནི་ཧོལ་མེ་བཱར་གཱ་དང་ཨཱོ་ཌན་གྱིས་ཀྱང་བཤད་ཡོད། ཁོ་ཚོས། “ཧ་ཝ་ར་མིའི་སྐད་བརྡ་སྤྱོད་མིའི་གྲངས་འབོར་བརྗོད་ མི་ཤེས་པ་རེད། འོན་ཀྱང་། ཕལ་ཆེར་ ༡༠༠,༠༠༠ ལས་ཉུང་བ་མེད་དམ། ༥༠,༠༠༠ ལས་ཉུང་བ་ཡང་ཡོད་སྲིད།” ཅེས་བརྗོད་ཡོད། ཉེ་བའི་ཆར་གྱི་ཁུངས་ལྡན་དང་ཕྲན་བུའི་ཆ་འཇོག་འོས་པའི་ས་གནས་ས་ཐོག་གི་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པ་ཞིག་ལ་གཞི་བཅོལ་བ་ ཡིན་ན། ཨཱི་རན་གྱི་ཀུར་རྡི་སི་ཏན་ནང་ཧ་ཝ་ར་མི་མི་འབོར་ ༡༠༠,༠༠༠ ཙམ་ཡོད་པ་རེད།༼ཛོལ་ཕཱ་ཀ་རི། ༢༠༡༠།༽ 2.

ལུང་ཚན་མི་རིགས་རྒྱལ་ཞེན་རང་ལུགས་ནི་མངོན་གསལ་ཅན་ཞིག་དང་། ཚོར་བ་རྐྱེན་པ། རྒྱུ་མཚན་འགྲོ་ས་མེད་པ་ ཞིག་རེད་ཅེས་ཤོད་སྲོལ་ཡོད། དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ། སྤྱི་མང་རྒྱལ་ཞེན་རིང་ལུགས་ནི། རྒྱུ་མཚན་ཤོད་ས་ཡོད་པ་དང་། མངོན་པར་མི་ གསལ་བ། ཆིག་སྒྲིལ་གྱི་རང་བཞིན་ལྡན་པ་ཡིན་ཅེས་ཤོད་སྲོལ་ཡོད་པ་རེད། ས་ཁོངས་གཅིག་གི་ནང་དང་། ཆབ་སྲིད་ཚོགས་ སྐོར་གཅིག་གི་ནང་དུ་༼དཔེར་ན་རྒྱལ་ཁབ།༽སྤྱི་མང་རྒྱལ་ཞེན་རིང་ལུགས་གྱིས་ལུང་ཚན་གི་ངོ་བོ་༼དཔེར་ན། སྐད་དང་། རིགས་རུས། ཆོས་ལུགས་༽གང་ཡིན་ལ་མི་ལྟ་པར་དྭང་བླངས་ཀྱི་སྒོ་ནས་སྤྱི་ཚོགས་ནང་མཉམ་ཞུགས་བྱ་འདོད་ཡོད་ཚེ་སུ་ཡིན་ རུང་ཞུགས་སུ་འཇུག་གི་ཡོད་པ་རེད། ཨཱིཀ་ན་ཏི་འིབ་༼༡༩༩༣༽ལྟར་ན། འདི་འདྲ་བའི་རྒྱལ་ཞེན་རིང་ལུགས་ལ་སྤྱི་མང་ཞེས་ པའི་ཐ་སྙད་བཏགས་ཡོད་པ་རེད། གང་ཡིན་ཟེར་ན། “འདིས་རྒྱལ་ཁབ་ཅེས་པ་ནི་འདྲ་མཉམ་དང་། རང་དབང་ཐོབ་ཐང་ལོངས་ སུ་སྤྱོད་པའི་མི་སེར། ཐུན་མོང་བའི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ཉམས་ལེན་དང་ལྟ་གྲུབ་ལ་རྒྱལ་ཞེན་གདུང་སེམས་མཉམ་སྐྱེད་ཀྱིས་ཆིག་སྒྲིལ་ ཡོད་པ་གཅིག་ཡིན།” ཞེས་བརྗོད་ཡོད། ༼༤། ས་པེན་སར་དང་ཝོལ་མཎ་ ༢༠༠༢, ༡༩༧-༢༡༧ ལ་ཡང་གཟིགས་རོགས།༽ 3.

འདིས་ཀུར་རྡི་སི་སོ་ར་ནེ་སྐད་བརྡ་བཀོལ་སྤྱོད་པ་ཚོས་རེ་འདུན་དེ་ཧ་ཝ་ར་མི་སྐད་བརྡ་བཀོལ་སྤྱོད་པའི་སྙན་ཞུ་ཁོ་ ནིར་ཁ་གཏད་དུ་ཡིན་པར་གོ་མི་རུང་། སྔོ་མའི་གནད་དོན་དེ་ནི་ཀུར་རྡི་སིའི་སྐད་བརྡ་གཞན་ཡང་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་གྱི་ རིགས་རྡུ་ཧོཀ་མངའ་ཁོངས་ནས་ཡིན་པ་ཀུར་མན་ཇི་ཡི་ཁ་གཏད་ཀྱང་ཡིན་མོད། ལོ་ནས་ལོ་བསྟུད་དེ་ཁོ་པ་ཚོས་རང་སྐད་དེ་སོ་ སོའ་ི སློབ་གྲྭ་དང་། གསར་འགྱུར་བརྒྱུད་ལམ། ལམ་ཁའི་མིང་བྱང་། མི་མང་གི་ཚོགས་སྡེ་ཁག་སོགས་ཀྱིས་བཀོལ་སྤྱོད་བྱས་དང་ བྱེད་བཞིན་པ་རེད། མི་རིགས་རྒྱལ་ཞེན་ཅན་གྱི་སོ་ར་ནི་སྐད་བརྡ་བཀོལ་སྤྱོད་པས་འདི་འདྲ་བའི་ལྟ་ཚུལ་ནི་རང་འདོད་ཕྱོགས་ ལྷུང་ཅན་དང་། བློ་ཁ་དོགས་པོ། རྒྱལ་ཞེན་གྱི་བསམ་པ་མེད་པར་ཆ་འཇོག་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། 4.

གཞན་ཡང་། སྙན་ཞུ་དེའི་ནང་། “དེང་སྐབས་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་པའི་ཀུར་རྡི་སི་ཏན་མངའ་ཁུལ་སོ་ར་ནིའི་སྐད་ བརྡ་དེ་གཞུང་འབྲེལ་ངོས་ལེན་བྱེད་དགོས་ཅེས་པ་དེས། སྐད་བརྡ་གཞན་པ་སྟེ། དམིགས་བཀར་གྱིས། བྱང་ཕྱོགས་ཀུར་མན་ཇི། ཧེའུ་ར་མ་ཎི། ལཱོ་རཱི་ལ་སོགས་པར་སྣང་མེད་དུ་གཏོང་དགོས་པའི་གོ་དོན་མིན་པ་རེད། “དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ། དུས་མཚུངས་སུ་སློབ་གྲྭ་ ཆེན་མོ་ནང་དམིགས་བསལ་གྱི་སྡེ་ཚན་དང་། རྒྱལ་ཡོངས་ཤེས་རིག་ལྟེ་གནས་གསར་འཛུགས་བྱས་ཏེ་ཀུར་རྡི་སི་སྐད་བརྡ་ཚང་ མ་ལ་རྒྱ་ཆེ་ལ་གཏིང་ཟབ་པའི་སྒོ་ནས་ཞིབ་འཇུག་བྱས་ཏེ། དེའང་དམིགས་ཡུལ་ནི། སྐད་བརྡ་དེ་དག་གི་ནུས་ཚད་གོང་མཐོར་ གཏོང་རྒྱུ་དང་དུས་གཅིག་ཏུ། ང་ཚོའི་རེ་བ་ལྟར་གཞུང་འབྲེལ་ངོས་ལེན་བྱེད་པར་ངོ་སྤྲོད་བྱེད་པའི་སྐད་ཡིག་དེ་ཇེ་ལེགས་དང་ ཕུན་སུམ་ཚོགས་པར་གཏོང་རྒྱུ་དེ་ཡིན།” ཅེས་ནན་བརྗོད་བྱས་ཡོད། 5.

147

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ། AKNEWS. Konfiransî ziman encamî lênekewtewe u namekey Emîr Hesenpûrîsh kêshekey aloztir kird. (December 25, 2009.) The language conference reached no conclusion and Amir Hassanpour’s letter made the matter more complicated. http://www.aknews.com/ku/aknews Anderson, Benedict. 1991. Imagined communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, revised edition. London: Verso.

Billig, Michael. 1995. Banal Nationalism. London: Sage.

Bourdieu, Pierre. 1991. Language and Symbolic Power. J. Thompson (Ed.), (G. Raymond and M. Adamson, Trans.). Cambridge: Harvard University Press.

Cooper, Robert. 1989. Language Planning and Social Change. NY: Cambridge University Press.

Cormack, Mike. 1993. “Problems of Minority Language Broadcasting: Gaelic in Scotland.” European Journal of Communication, 8: 101–117.

Costa, J. 2003. “Catalan Linguistic Policy: Liberal or Illiberal?” Nations and Nationalism 9(3): 413–432.

Edmonds, C. J. 1957. Kurds, Turks and Arabs. London, Oxford University Press.

Edwards, John. 2009. Language and Identity: An Introduction. Cambridge, UK: Cambridge University Press.

Fairclough, Norman. 2003. Analysing Discourse: Textual Analysis for Social Research. London: Routledge.

Fishman, Joshua. 1989. Language and Ethnicity in Minority Sociolinguistic Perspective. Clevedon, UK: Multilingual Matters ———. 1997. “Language and Ethnicity: The View from Within.” In The Handbook of Sociolinguistics, edited by Florian Coulmas, 227–343. Oxford: Blackwell.

———. 2001. “From Theory to Practice (and Vice Versa): Review, Reconsideration and Reiteration.” In Can Threatened Languages Be Saved? Reversing Language Shift Revisited: A 21st Century Perspective, Edited by Joshua A. Fishman, 451–483. Celvedon, UK: Multilingual Matters.

Ghazi, Hasan. 2009. “Language Standardisation and the Question of the Kurdish Dialects: The Language Debate in Iraqi Kurdistan. Paper presented at the International Conference, The Kurds and Kurdistan: Identity, Politics, History. April 2–3. University of Exeter, Exeter, UK. Gellner, Ernest. 1983. Nations and Nationalism. Ithaca, NY: Cornell University Press.

Hassanpour, Amir. Kurdî wek zimanêkî cut-standard: Têbînî sebaret be gellalley daxwazîname bo resmî kirdinî Soranî [Kurdish as a bi-standard language: 148

ཨཱི་རཀ་ཀི་ཀུར་རྡི་སི་ཐན་མི་རིགས་དང་འབྲེལ་བའི་སྐད་བརྡའི་འཆར་འགོད་དང་སྲིད་ཇུས། ངོ་བོ་དང་། ཐོབ་ཐང་བཅས་ཀྱི་སྐོར།

View on the petition for the officialization of Sorani]. (2008.) Retrieved April 25, 2008, from http://www.kurdistanan.net/cat200.php?sid=9231 Hassanpour, Amir. 1992. Nationalism and Language in Kurdistan. San Francisco: Mellon Press.

———. 1998. “The Identity of Hewrami Speakers: Reflections on the Theory and Ideology of Comparative Philology.” In Anthology of Gorani Kurdish Poetry, edited by Anwar Soltani. 35– 49. London: Soane Trust for Kurdistan.

Haugen, Einar. 2003. “Dialect, Language, Nation.” In Sociolinguistics: The Essential Readings, edited by Christina Bratt Paulston and G. Richard Tucker, 411–422. Malden, MA: Blackwell Publishing.

Heller, Monica. 1999. Linguistic Minorities and Modernity: A Sociolinguistic Ethnography. London: Longman.

Holmberg, A., and D. Odden. 2009. “The Noun Phrase in Hawrami.”Accessed November 20. http://www.kurdishacademy.org/?q=node/407 Ignatieff, Michael. 1993. Blood and Belonging: Journeys into the New Nationalism. NY: Farrar, Straus and Giroux.

Joseph, John E. 2004. Language and Identity: National, Ethnic, Religious. NY: Palgrave Macmillan.

———. 2006. Language and Politics. Edinburgh: Edinburgh University Press.

Kilborn, Richard. 1993. “‘Speak My Language’: Current Attitude to Television Subtitling and Dubbing.” Media, Culture and Society 15: 641–660.

Kreyenbroek, Philip. 1992. “On the Kurdish Language.” In The Kurds: A Contemporary Overview, edited by G. Kreyenbroek and S. Sperl, 68–83. London: Routledge.

Kurdish Academy. in focus. http://www.kurdishacademy.org/?q=book/export/ html/12 Kymlicka, Will and C. Straehle. 1999. “Cosmopolitanism, Nation-states, and Minority Nationalism: A Critical Review of Recent Literature.” European Journal of Philosophy 7(1): 65–88.

May, Stephen. 2008. Language and Minority Rights: Ethnicity, Nationalism and the Politics of Language. NY: Routledge.

MacKenzie, David. N. 1961. “The Origin of Kurdish.” Transactions of the Philological Society: 68–86.

McDowall, David. 2004. A Modern History of the Kurds, 3rd edition. London: I. B. Tauris.

Mesthrie, Rajend, Joan Swann, Andrea Deumert and William L. Leap. 2000. Introducing Sociolinguistics. Edinburgh: Edinburgh University Press.

Minorsky, Vladmir. 1943. The Gûrân. Bulletin of the School of Oriental and African Studies 11: 75–103.

149

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

Nabaz, Jamal. Le birakujî giyanîyewe berew birakujî zimanî (From civil war to language war). Emro. (June 6, 2008.) http://www.emrro.com/lebirakujiy8.htm.

Olson, Robert. 2009. Blood, Beliefs and Ballots: The Management of Kurdish Nationalism in Turkey, 2007-2009. Costa Mesa, California: Mazda.

Phillipson, Robert, M. Rannut and Tove Skutnabb-Kangas. 1995. “Introduction.”

In Linguistic Human Rights: Overcoming Linguistic Discrimination, edited by Tove Skutnabb-Kangas, Robert Phillipson and M. Rannut, 1–22.

Berlin: Nouton de Gruyter.

Ricento, Thomas. 2007. “Models of Approaches in Language Policy and Planning.”

In Handbook of Language and Communication: Diversity and Change, edited by Marlis Hellinger and Anne Pauwels, 211–240. NY: Mouton de Gruyter Romaine, Suzanne. 2007. “The Impact of Language Policy on Endangered Languages.” In Matthias Koenig and Paul De Guchteneire, Democracy and Human Rights in Multicultural Societies, edited by Matthias Koenig and Paul De Guchteneire, 217–236. Burlington, VT: UNESCO. Rubio-Marín, R. 2003. “Language Rights: Exploring the Competing Rationales.” In Language Rights and Political Theory, edited by Will Kymlicka and Allan Patten, 52–79. Oxford: Oxford University Press.

Sheyholislami, Jaffer. 2011. Kurdish Identity, Discourse, and New Media. NY: Palgrave Macmillan.

———. 2010. “Identity, Language, and New Media: The Kurdish case.” Language Policy 9(4): 289–312.

———. 2008. “Zimanî Standard, Zimanî Yekgirtû, Zimanî Resmî, Mafî Zimanî: Be Biyanûy Dialogêk le gell Witarekey Cemal Nebez da” [Standard Language, Unified Language, Official Language, Linguistic Rights: A Dialogue with Jamal Nabaz’s Paper]. Hawlatî 436 (July 7): 17, 19.

Skutnabb-Kangas, Tove. 2000. Linguistic Genocide in Education—Or Worlwide Diversity and Human Rights? Mahwah, NJ and London: Lawrence Erlbaum Associates ———. 2007. “Language Planning and Language Rights.” In Handbook of Language and Communication: Diversity and Change, edited by Marlis Hellinger and Anne Pauwel, 365–400. NY: Mouton de Gruyter.

Skutnabb-Kangas, Tove and Desmond Fernandes. 2008. “Kurds in Turkey and in (Iraqi) Kurdistan: A Comparison of Kurdish Educational Language Policy in Two Situations of Occupation.” Genocide Studies and Prevention 3(1): 43–73.

Spencer, Philip and Howard Wollman. 2002. Nationalism: A Critical Introduction.

London: Sage Publication.

150

ཨཱི་རཀ་ཀི་ཀུར་རྡི་སི་ཐན་མི་རིགས་དང་འབྲེལ་བའི་སྐད་བརྡའི་འཆར་འགོད་དང་སྲིད་ཇུས། ངོ་བོ་དང་། ཐོབ་ཐང་བཅས་ཀྱི་སྐོར།

Skutnabb-Kangas, Tove, Robert Phillipson, Ajit K. Mohanty and Minati Panda, eds. 2009. Social Justice through Multilingual Education. Toronto: Multilingual Matters.

Smith, Anthony. 1998. Nationalism and Modernism. London: Routledge.

Smith, Anthony. 1991. National Identity. Reno: University of Nevada Press.

Soane, E. B. 1926 [1912]. To Mesopotamia and Kurdistan in Disguise. 2nd edition.

London, J. Murray.

Tollefson, W. James. 1991. Planning Language, Planning Inequality: Language Policy in the Community. London: Longman.

Vali, Abbas. 2003. “Genealogies of the Kurds: Constructions of Nation and National Identity in Kurdish Historical Writing.” In Essays on the Origins of Kurdish Nationalism, edited by Abbas Vali, 58–105. Costa Mesa: Mazda Publishers Inc. van Bruinessen, Martin. 2000. Kurdish Ethno-nationalism Versus Nation-building States: Collected Articles. Istanbul: The ISIS Press.

Wodak, Ruth, R. de Cillia, M. Reisigl and R. Mitten. 2009. The Discursive Construction of National Identities. 2nd edition. Edinburgh: Edinburgh University Press.

Wodak, Ruth. 2006. “Discourse-analytic and Socio-linguistic Approaches to the Study of Nation(alism).” In The Sage Handbook of Nations and Nationalism, edited by G. Delanty and K. Kumar, 104–117. (London: Sage. 2006.): 104-117.

Wright, Sue. 2004. Language Policy and Language Planning: From Nationalism to Globalization. NY: Palgrave Macmillan.

———. 2007 “The Right to Speak One’s Own Language: Reflections on Practice.”

Language Policy 6: 203–224.

Zolfaqari, Ardashir. 2010. “The Avromani-speaking Area in Iran.” Iran and the Caucasus 14: 323–330.

151

CONSERVING TRADITIONAL ENVIRONMENTAL KNOWLEDGE (TEK): TWO CASE STUDIES FROM NATIVE NORTH AMERICA Eugene Hunn University of Washington Abstract Indigenous languages everywhere are gravely threatened by an array of historical forces. Central to these languages’ value is their ability to serve as powerful media for the transmission of local environmental awareness within indigenous communities. The two case studies summarized in this paper represent a sharp contrast between an “heirloom tradition” that is guarded by elders, as found in the Sahaptin Tribal communities of the Pacific Northwest of the United States, and a “working tradition” that is widely shared and at the heart of daily life, as found in the Zapotec campesino community of San Juan Gbëë of Oaxaca, Mexico. The Sahaptin language is moribund as it is only known well by a handful of elders.

English serves as the primary language for nearly all members of the community in all aspects of daily life. Nevertheless, knowledge of indigenous words, which are often names for culturally central animals and plants, is highly valued as emblematic of indigenous identity. By contrast, Zapotec is spoken by virtually everyone in San Juan as the first and primary language, though bilingualism in Spanish is common. Most villagers remain subsistence farmers, cultivating traditional crops on lands that have been controlled by the community for centuries. Knowledge of more than 500 kinds of plants and several hundred animals is nearly universal. In addition, this knowledge is acquired seemingly without effort by children before the age of ten. Local plants and animals are nearly all named only in the native Zapotec. Nevertheless, the situation is fluid and global forces pose a real and imminent threat to the continued viability of local knowledge and traditional practice.

However, ironically, digital technology may provide an innovative means of cultural preservation.

152

Conserving Traditional Environmental Knowledge (TEK): Two Case Studies from Native North America

Introduction This paper will not examine issues related to the Tibetan Plateau, but will instead focus on the author’s research relating to Native American and indigenous languages as the primary channels for the continuity of traditional knowledge relating to the natural world and the plants, animals, and places at the heart of traditional community life. This paper summarizes forty years of research working closely with Native American communities in the Pacific Northwest of North America, the inheritors of the Sahaptin language tradition in the Columbia River Plateau. In addition, it will discuss the Mayan and Zapotec speaking campesino (farmer) communities in southern Mexico, and touch upon research concerning several Alaskan Native communities.

These traditions share a similar history with those of the Tibetan Plateau in that they have developed within a space of economic, political, and cultural colonization. However, the Native American cases that will be discussed here differ from the Tibetan case in certain respects. The author’s familiarity with Tibetan traditional environmental knowledge is limited to the work of a recent graduate of the University of Washington Anthropology Department, Dr. Denise Glover.

Her dissertation examined the tradition and practice of Tibetan herbal medicine in Rgyal Thang, Shangrila County, Yunnan Province (Glover 2005). Villagers there deeply value traditional Tibetan medicine, thereby affirming their Tibetan ethnic identity. However, they depend on professional Tibetan doctors who draw from a literate tradition dating back many centuries that is the heritage of the civilization, a so-called “Great Tradition.” Paradoxically, this dependence has convinced villagers that they have lost their local knowledge of medicinal plants (Glover 2007).

The Native American traditions discussed here involve neither professional practitioners nor a Great Tradition. These indigenous cultures and languages are dependent upon oral transmission of what is “common knowledge” rather than the esoteric knowledge of a professional class. Nevertheless, these Native American examples may prove relevant to the task of preserving Tibetan culture, language, and traditional environmental knowledge by highlighting the importance of sustaining the diversity of indigenous traditions at the local, village level.

From an anthropological perspective, the positive value of cultural diversity is generally taken for granted. Anthropology, after all, is the “science of culture.” As anthropologists have been dedicated to efforts documenting the world’s heritage of cultural diversity since the inception of the discipline, they seek to understand and appreciate what each cultural tradition means to the people who live it.

However, many people around the world today find cultural diversity threat153

Minority Language in Today’s Global Society

ening, annoying, or incomprehensible. “Foreign” languages are discounted as mere “dialects” or attacked as subversive of national unity. There are popular campaigns to designate English as the national language in the United States. Bloody conflicts between Israelis and Palestinians, Serbs and Croats, Muslims and Hindus, and Basque separatists in Spain might suggest that ethnic and religious diversity is a recipe for war. Clearly, the burden of proof is on those of us who would argue that linguistic and cultural diversity enrich and strengthen human lives.

To effectively argue that linguistic and cultural diversity should be conserved at a time when most only grant the fundamental importance of conserving biological diversity, it is necessary to be clear as to why cultural diversity is worth saving. Luisa Maffi and the Terralingua organization have made a powerful case that biodiversity and cultural diversity go hand in hand and that people should seek to conserve biocultural diversity as their global heritage (a great cosmic library) and a strong foundation for their own long-term survival on planet Earth (Maffi 2001).

Therefore, this paper will discuss the importance of conserving cultural diversity, specifically the importance of Traditional Environmental Knowledge (TEK), which is a rich thread woven through indigenous cultural traditions. TEK may be valued as a repository of useful observations about the natural world and for knowledge about not-yet-recognized herbal remedies or of local varieties of key cultivated crops. However, in using traditional knowledge for humanity's benefit, people may see no reason to conserve the tradition because the most useful bits of TEK have already been extracted. Alternatively, the study of TEK gives evidence of the power and range of human cultures as they have adapted to the manifold environmental challenges across the earth: tropical forests, seemingly barren deserts, isolated oceanic islands, and alpine and arctic tundra. Yet, even these advocates may be satisfied once the anthropologist has completed the field research and written the monograph to preserve in the archives a freeze-frame picture of a culture for the edification of future generations of scholars.

But what is the argument for conserving traditional ways of life as living, self-sustaining traditions? The potential options for the future of humans is one of cultural diversity's great values, just as the great diversity of biological species fuels the engine powering the evolutionary dynamic of the biosphere (Hunn 1999). To conserve the diversity of local cultural traditions, each deeply rooted in the familiar earth of a homeland, is to sustain communities committed to their own futures and thus to conserve the environments that, as these groups well know, sustain them. Today, Columbia Plateau Indian tribes fight for their salmon; Zapotec campesinos jealously guard their forests; and Alaskan Natives live in order to continue subsistence harvests that define who they are in the midst of an omnipresent global society. They do not subsist in order to live, but live in order 154

Conserving Traditional Environmental Knowledge (TEK): Two Case Studies from Native North America

to subsist. Henry David Thoreau famously said, “In wildness is the preservation of the world.” This maxim can be amended to say, “In tradition is the preservation of our future.”

The importance of tradition can be seen in the author’s 1971 ethnobiological research project, carried out to document the ethnozoological knowledge of the Mayan-speaking municipio of Tenejapa in the highlands of Chiapas, Mexico (Hunn 1977). The local farmers in this region have an impressively elaborate vocabulary for and knowledge of ants, bees, and wasps. They recognize and name nearly fifty kinds of these insects in the Tzeltal language. By contrast, the English vernacular vocabulary and that of the local Spanish-speaking Ladino population seems impoverished. To translate these native names would require establishing the equivalent scientific Latin names. Of course, for a Tenejapaneco subsistence farmer, ants, bees, and wasps are ignored at one’s peril, as the many local species of insects play prominent roles in the agroecology of the community. They serve as pollinators and sources of food, and they are crop pests that present serious environmental hazards. Yet, local knowledge of these insects went well beyond practical necessity, as the Tenejapan teachers classified wasps by the form of their nests, just as E. O. Wilson did in his monumental tome The Insect Societies (1971). Forty years since, despite radical political, economic, and demographic transformations, Tenejapa remains staunchly traditional. Tzeltal Mayan remains the primary language and local children at an early age quite spontaneously come to know hundreds of plants by their Mayan names (Zarger and Stepp 2004).

These findings are in contrast to the comprehensive ethnobiological study with Sahaptin-speaking elders of the Yakama Nation in eastern Washington State, initiated in 1976 and continuing today with the Confederated Tribes of the Umatilla Indian Reservation (CTUIR) in northeastern Oregon State (Hunn and Selam 1990; Hunn et al. 2010). Traditional knowledge of native fish and of key food and medicinal plants is extensive, though the indigenous language is gravely threatened, spoken as a primary language by just a few dozen elders. Younger Plateau Indians speak English as their primary language, though they learn Indian names for key local plants and animals and value these traditional foods as gifts of the Creator with symbolic ties to their traditional homeland and way of life.

The author’s work with the CTUIR focuses on ethnogeography, specifically place names. He is about to publish an Indian atlas of the CTUIR documenting nearly 600 Native place names before they are forgotten. These names are moral deeds to a traditional homeland, rich in historical, ecological, and spiritual associations.

Both books on Sahaptin ethnoecology are co-authored with indigenous scholars.

These findings also reinforce the ethnobiological research efforts at San Juan Gbëë, a Zapotec-speaking community in the southern highlands of Oaxaca, 155

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

Mexico (Hunn 2008). Like Tenejapa in Chiapas, the people of San Juan are subsistence farmers raising maize, beans, and squash in milpas. Also, an extensive inventory of native and introduced flowers, herbs, and trees, valued for their culinary contributions and ornamental worth, are cultivated in household gardens. San Juan children master an ethnobiological vocabulary of hundreds of plant and animal names before the age of ten. One of the best teachers was Mari Elena, whose photo graces the cover of A Zapotec Natural History. During this research, she was offered one peso (about ten US cents) for each plant she could provide if she could give its Zapotec name and comment on where and when to find it and how to use it. It was emphasized to her that funds would be provided only for distinct plants, and not for duplicates. In just a few weeks over 300 entries were logged!

Archaeological and linguistic evidence, as well as local oral histories, indicate that San Juaneros have lived sustainably here for over 1,000 years. Nevertheless, the seductive attraction of wages north of the US border has drawn some young San Juan men to leave the security and confines of home. How the competing forces of attachment to a homeland and the attraction of imagined futures elsewhere achieve balance is an open question, as many Mexican Indian communities have been eviscerated by outmigration.

In addition, there have been some collaborative research projects focused on subsistence harvests in rural Alaskan communities. Such harvests depend upon traditional environmental knowledge, as was discovered in an analysis of traditional conservation strategies that guided seagull-egg harvests by Huna Tlingit villagers (Hunn et al. 2000). Huna villagers were quite consistent in reporting that their elders had taught them to harvest eggs only from nests with one or two eggs, but to leave alone nests with three or more eggs. The logic behind this traditional strategy was later discovered. The Glaucous-winged Gull is an â&#x20AC;&#x153;indeterminate nester,â&#x20AC;? that is, female gulls are genetically programmed to lay, typically, a full clutch of three eggs. Thus, if one removes eggs from incomplete clutches of just one or two eggs, the female will continue to lay, similar to domestic chickens.

Thus, the villagers could harvest a supply of eggs sustainably.

Studies of TEK have wide relevance beyond simply documenting communal traditions and the perspicacity of indigenous scientists. They also speak to the human future: Must people envision a world where no one lives on the land, and everyone lives in massive urban conglomerations in a world in which commodity diversity overwhelms biodiversity in the hearts and minds of humanity (Hunn 1999)? In order to understand how humanity might avoid this fate, it is helpful to distinguish between varieties of traditional communities and to appreciate the diverse challenges they face. To that end, literate traditions, such as the Tibetan tradition, must be distinguished from strictly oral traditions. In addition, oral tra156

Conserving Traditional Environmental Knowledge (TEK): Two Case Studies from Native North America

ditions must be separated between “heirloom traditions” and “working traditions” as shown by the following ethnographic studies.

Columbia Plateau Sahaptin: An Heirloom Tradition Heirloom: “… valuable or interesting possession handed down from generation to generation.”

The Sahaptin language must be judged as “moribund,” given the fact that fluency is limited to a small number of elders. Few if any children learn the language in the home, thus the survival of Sahaptin as the channel for a distinct tradition is in doubt. Nevertheless, knowledgeable elders who were raised in traditional households during the first few decades of the twentieth century can name over 200 species of plants and an equal number of animals in their native Sahaptin language and have a detailed knowledge of where, when, and how these plants and animals may be harvested and used as food, medicine, and material. Though only a small number of these plants and animals are regularly used and well-known to the wider tribal membership, and traditional foods constitute but a fraction of the typical local diet today, key traditional resource species are the focus of traditional religious observation in the Wáashat (Sacred Dance). This dance is also known as the “Seven-Drums,” “Dreamer,” or the “Long-House” religion, and is a syncretic practice with deep roots in traditional beliefs and respect for the sacred foods honored each Sunday and at periodic thanksgiving feasts, or Ká'wit (Schuster 1975). This religious institution is a powerful social and spiritual foundation for Sahaptin traditional identity and is the primary context in which the Sahaptin language remains alive.

The major Ká’wit celebration is in early April, the precise date depending on the seasonal availability of key root staples. Each Wáašat congregation delegates elders to harvest an initial supply for a thanksgiving feast the following Sunday at the long-house, when all gather to drum and dance, singing sacred songs learned through dreams. Everyone then sits down to a ritual meal: first, cˇúuš (water), then núsux (salmon), iwínat (venison), pyaxí (bitterroots), xáwš (cous roots), xamsí (Indian celery), wíwnu (huckleberries), then finally, once again, cˇúuš (water), the alpha and omega of their world view. This worship of earth’s fruits is at the heart of the tribal communities of Sahaptin linguistic heritage, which challenges a history of radical cultural dislocation, testimony to the durability of an earthbound indigenous tradition.

The fate of Sahaptin is a consequence of two centuries of deculturalization; drastic demographic collapse due to introduced epidemic diseases such as 157

Minority Language in Today’s Global Society

smallpox; violent conflicts with Euro-American vigilantes and US military forces; and cultural challenges by missionaries and the US government’s assimilationist policies (Hunn and Selam 1990, 19-51). Treaties negotiated with Plateau Indians by the US government in 1855 ceded extensive territories, but also established constitutional legal guarantees for tribal "reserved rights" and reserved lands held in trust for tribal citizens. The key treaty paragraph affirms the privileges secured to Indians: "The exclusive right of taking fish in all the streams, where running through or bordering said reservation, is further secured to said confederated tribes and bands of Indians, as also the right of taking fish at all usual and accustomed places, in common with citizens of the Territory, and of erecting temporary buildings for curing them; together with the privilege of hunting, gathering roots and berries, and pasturing their horses and cattle upon open and unclaimed land."

The treaties also helped establish the legal basis for tribal governments and tribal enterprises that now play a key role in defining and defending indigenous identities and indigenous rights with respect to a wide range of environmental issues. Treaty tribes have proved to be effective voices in defense of biodiversity conservation, most notably with respect to Columbia River salmon populations.

The Sahaptin case can be characterized as an “heirloom tradition.” Traditional environmental knowledge is no longer essential to daily livelihood, but rather is preserved as proof of indigenous identity. Heirloom traditions persist in the face of powerful assimilative forces through deep territorial and familial attachments.

Heirloom traditions are jealously guarded, and transmitted in more formal educational contexts. This includes a reliance on anthropological texts, a new form of literate tradition, in contrast to the more spontaneous transmission of traditional knowledge and practice, which is defined below as a “working tradition.” Working traditions assure livelihoods, while heirloom traditions preserve identity and community.

San Juan Gbëë Zapotec: A Working Tradition Oaxaca is the Mexican state with the highest indices of both biological and linguistic diversity. More than 9,000 species of vascular plants and more than 800 species of birds have been recorded in the state, which is about the size of the state of Indiana, and the state government recognizes sixteen major ethnic groups, each sharing a family of indigenous languages (Garcia-Mendoza, Ordóñez, and BrionesSalas 2004). The Zapotec language family is the largest and most diverse of these groups, with as many as fifty-eight distinct languages known (Grimes 1992), one of which is the mother tongue of San Juan Gbëë and a dozen adjacent villages.

It is an open question whether biodiversity is a consequence of linguistic 158

Conserving Traditional Environmental Knowledge (TEK): Two Case Studies from Native North America

diversity, whether linguistic diversity is a consequence of biodiversity, or whether both sorts of diversity may be attributed to independent geographic and historical factors. It seems most likely that key factors generative of the biocultural megadiversity in the state of Oaxaca are consequences of its location astride the continental divide and the Isthmus of Tehuantepec. This rugged topography creates complex patterns of precipitation, thereby supporting cloud forest and arid thorn forest within just a few miles. Such topographic diversity promotes and sustains highly localized adaptations, both biological and cultural. In turn, biological diversity promotes diverse cultural responses by local land-based communities, while the cultural diversity of these local communities—to which the diversity of languages attests—encourages the conservation of unique local biological resources, such as the “creole” cultivars that characterize each campesino community.

There may be as many as 2,000 distinct indigenous communities in Oaxaca, organized administratively within 571 independent municipios. Many of these communities retain a significant measure of economic self-sufficiency, growing the bulk of their food in milpas and home gardens, managing timber and stone for housing, and offering communal forests and pastures for forage and for harvesting medicinal and ornamental plants (Hunn 2008). However, these rural communities are not isolated, not now nor in the past. They support their local schools and churches, while village authorities negotiate for federal funds for infrastructure developments such as water, electricity, drainage, roads, and telecommunications.

A substantial fraction of the citizens of the town are involved in “circular migration,” earning cash income in local towns while maintaining close ties to family members residing in the community. One might say that the regional and global market economies subsidize the continued vitality of the indigenous, landed community by helping maintain local demographic balance and economic viability.

San Juan Gbëë is one such indigenous community. Over 98 percent of San Juaneros speak the indigenous Zapotec. Many learn Spanish in school or in their travels. Every family works their milpa, plowing with a plow of medieval European design, but constructed of local materials, behind a team of oxen, owned or let from a neighbor. They pray in the village church, but also petition the old Zapotec rain god Nguzii (Cocijo) each May on the summit of a nearby sacred hill, as the fate of their plantings depends on the vagaries of rainfall. They plant the local seeds of a half-dozen indigenous land races of maize, an equal diversity of beans, plus several species of squashes, all of these ancient Oaxacan cultivars (Flannery 1986).

Many families also plant home gardens, the more diverse of which may harbor hundreds of varieties of herbs, fruit trees, and ornamental flowers. It is here that children initiate their intimate acquaintance with the local flora.

San Juan maintains a “working tradition,” that is, their daily lives depend 159

Minority Language in Today’s Global Society

upon the vast store of knowledge of local plants and animals, fungi, soils, weather, and landscape they learn as pre-school children. Furthermore, the great majority of these natural features are known only by their Zapotec names. Spanish and English are entirely inadequate to describe the world in which they live. This conceptual world, embodied in the local indigenous vocabulary, is the heritage of centuries of living in and being of this place.

As a working tradition, the knowledge of how to make a living, to navigate the local landscape, and speak the indigenous language may be taken for granted as common sense. This may lead to the fateful conclusion that the language and traditional knowledge are of no special value. For example, the neighboring community of San Agustin was convinced by a school teacher in the 1960s that their language was "backward" and to abruptly abandon it in favor of Spanish. This example shows how fragile a Native language and the traditional knowledge it expresses can be.

The loss of indigenous language need not mean the loss of indigenous identity. San Agustin persists. The local people still have the knowledge to farm the land, traditional knowledge of cultivars, and an understanding of the essential technology, using Spanish terms or hispanicized Zapotec terms, to refer to these key elements of their conceptual world. However, it is likely that the more intimate and detailed knowledge of wild plants, plants of the pine, oak, and thorn forests of their homelands, is now more limited and certainly less nuanced.

It is necessary to examine how indigenous language and traditional environmental knowledge are expressed in San Juan as a working tradition. First of all, an extensive Zapotec vocabulary of plant and animal names is widely shared. Of the over 700 named plants and over 400 named animals the author has recorded for the community, a knowledgeable adult will readily recognize 80 percent of the collective total. The remaining 20 percent of named plants and animals represent lesser known species or idiosyncratic terms. Children as young as six or seven can point out and accurately name perhaps 50 percent of these plants and animals, and they know where and when they may be found and how they are used.

Half a dozen local maize varieties are named in San Juan Zapotec, mostly by reference to the color of the kernels. However, these names are not purely descriptive terms, but refer to genetically distinct populations that vary not only in the color of the kernels, but also in their rates of maturation, their soil preferences, and altitudinal tolerances. Maize seed is strategically planted in response to the timing of the onset of the rains and the location of the family’s fields. Though neighboring villages may also recognize “white,” “yellow,” and “black” maize varieties, each village’s seed is distinct from that of its neighbors, though seed stock is occasionally “borrowed” from neighboring villages and planted by way of experi160

Conserving Traditional Environmental Knowledge (TEK): Two Case Studies from Native North America

ment. For example, if each of the 1,000 indigenous villages in Oaxaca maintains five local maize cultivars, that suggests that there may be 5,000 genetically distinct maize populations that have been selected and conserved within the state of Oaxaca alone! If a village were to abandon these local cultivars in favor of planting commercial hybrid seed, the world would lose a great storehouse of genetic crop diversity. This has not yet happened in San Juan in particular because local campesinos have tested these hybrid varieties—promoted by the Mexican government as more productive in terms of yield per hectare—and rejected them as less reliable and less palatable for local consumption.

The sophistication of San Juan environmental knowledge is likewise apparent in the practice of herbal medicine by local healers. Four or five San Juan healers are widely recognized for their special interest in and knowledge of medicinal plants. However, they are not professional “doctors,” but rather men and women who work their milpas just like their neighbors. Their special expertise comes from their particular talent, interest, or calling. Their knowledge of the use of plants to treat illness was not esoteric, but widely shared within the village. The author was able to document the use of some 275 species of plants to treat more than ninety distinct diseases (most named in the local Zapotec) and applied in nearly 400 distinct medicinal recipes. They have their own clinic, staffed by a visiting nurse and doctor. Though this service is free, many villagers avoid the clinic.

They have greater trust in the village healers and in the local medicinal plants, except in the most severe cases. This division of labor between traditional herbal remedies for minor ills and modern allopathic medicine for intractable or lifethreatening conditions seems a sustainable compromise. Furthermore, there are certain illnesses well-known in Zapotec tradition that allopathic medicine fails to recognize or considers psychosomatic or superstitious, such as “fright” (susto or espanto in Latin American Spanish), chaneque (radical fatigue due to offending the Earth), and berrinche (literally, “rage”). Whatever the etiology of these maladies, modern medicine offers neither comfort nor hope of a cure, in contrast to traditional herbal medicine.

Conclusions These few examples suggest the value of traditional environmental knowledge and thus the importance of supporting indigenous communities in their efforts to conserve their languages and traditional livelihoods.

But how can indigenous communities and cultural minorities hope to challenge the intimidating power of the forces for globalization? First of all, indigenous communities must lead the fight. Secondly, these communities will need 161

Minority Language in Today’s Global Society

legal leverage and political and technical sophistication to defend their rights and interests in national and international legal forums. Today this requires the development of new literate traditions, not only to preserve the traditional knowledge of elders, but also to educate the nation and the world. Finally, the wider public (those of the majority culture) needs to appreciate the humanity of people with very different cultural orientations and to see indigenous communities as allies in a common cause, the defense of the Earth for future generations.

Communities with heirloom cultural traditions, such as the Columbia Plateau tribes, confront distinct challenge that they may appear to be little different from their non-Indian neighbors, since they speak the same language and by-and-large live and work as do their non-indigenous neighbors.

Such tribes have been notably successful in pursuing commercial enterprises, such as fishing and gaming, and thus they may appear to exploit their cultural distinction in pursuit of profit. This judgment is misinformed. Native American tribes were forced to cede millions of acres to the US federal government in exchange for treaty guarantees, reserving to treaty tribes their aboriginal rights to subsistence and the protection of a reservation dedicated to their “exclusive use and benefit.” Coerced or not, these treaties today provide the legal basis for tribal leaders to defend environmental values at the heart of their attachment to their tribal homelands and to sustain indigenous communities as viable economic, political, social, and cultural entities. In many cases, Indian casino operations fund tribal language and cultural heritage programs, and drug and alcohol rehabilitation efforts, while providing desperately needed employment to tribal members.

Indian casinos are therefore not profit-driven enterprises, but community endeavors for a sustainable future.

Working traditions encounter different challenges. Such communities are often taken for granted, and may lack the legal recognition of their special cultural value. National governments may espouse assimilationist goals, discouraging the use of indigenous languages, sometimes by law, but more often through national educational programs. National economic development programs often promote corporate proposals to exploit water, timber, and mineral resources of traditional homelands in order to boost export/import balance of payments. Many indigenous communities have disappeared in the interest of “progress.”

Mexico experienced a radical revolution in 1910. A core achievement of this revolution was the rejection of the nineteenth century ideological commitment to laissez-faire capitalism, which justified the expropriation of Indian communal lands in favor of foreign corporate interests. Emiliano Zapata’s mantra, “The land belongs to those who work it,” inspired the revolution. The resulting constitution of 1917 guaranteed to Indian communities a significant measure of local control 162

Conserving Traditional Environmental Knowledge (TEK): Two Case Studies from Native North America

over community lands and resources. Such communal rights, of course, may be subverted, but with effective local leadership indigenous communities can offer their citizens a sustainable subsistence livelihood and the space to maintain indefinitely distinct identities and cultural values.

San Juan Gbëë is but one example of many in Mexico and around the world of local indigenous communities that effectively defend their land, livelihood, and language while maintaining a delicate balance with regional, national, and international economic, social, and cultural influences for radical change. By standard economic measures, San Juan is "poor," but that conclusion is based on the assumption that poverty and wealth are to be measured by annual per-capita cash income, a standard that fails to consider the value of subsistence production and the less tangible social, cultural, and spiritual "wealth" a functioning indigenous community affords.

There is a widespread misconception that “traditions” must be static. The fact that Columbia Plateau Indian fishermen fish for salmon from motorboats using nylon nets or that the tribes maintain sophisticated web pages and finance indigenous language programs with profits from casinos suggests to many non-Indians that there is little that is “traditional” in contemporary Indian country.

San Juan Gbëë maize farmers feed their families primarily from ancient Mesoamerican cultivars, but they till the soil using ox-drawn plows, medieval European technology introduced by Spanish colonists in the sixteenth century. They freely experiment with exotic cultivars, but have to date largely rejected those in favor of indigenous varieties that they judge superior. This does not make the San Juan farmer any less traditional.

Conserving indigenous languages and traditional environmental knowledge does not require freezing the lives of indigenous people at some arbitrary point in the past. To the contrary, the essence of an indigenous tradition is belonging to a community attached to a homeland and motivated by a set of goals and values consistent with ancestral loyalties.

References: Grimes, B. F., ed. 1992. Ethnologue: Languages of the World, 12th edition. Dallas: Summer Institute of Linguistics.

Flannery, Kent V. 1986. Guilá Naquitz. NY: Academic Press.

García-Mendoza, Abisai J., Maria de Jesús Ordóñez, and Miguel Briones-Salas, eds.

2004. Biodiversidad de Oaxaca. Mexico, D.F.: Instituto de Biología, Universidad Autónoma de México.

Glover, Denise M. 2005. “Up from the Roots: Contextualizing Medicinal Plant 163

Minority Language in Today’s Global Society

Classifications of Tibetan Doctors in Rgyalthang, PRC.” PhD Diss., University of Washington, Seattle.

Glover, Denise M. 2007. “The Land of Milk and Barley: Medicinal Plants, Staple Foods, and Discourses of Subjectivity in Rgyalthang.” In Soundings in Tibetan Medicine: Historical and Anthropological Perspectives, edited by Mona Schrempf. Leiden: Brill.

Hunn, Eugene S. 1977. Tzeltal Folk Zoology: The Classification of Discontinuities in Nature. NY Academic Press.

Hunn, Eugene S. 1999. “The Value of Subsistence for the Future of the World.” In Ethnoecology: Situated Knowledge/Located Lives, edited by Virginia Nazarea, 23-36. Tuscon: University of Arizona Press.

———. 2008. A Zapotec Natural History: Trees, Herbs, and Flowers, Birds, Beasts, and Bugs in the Life of San Juan Gbëë. Tucson: University of Arizona Press.

Hunn, Eugene S., with James Selam and Family. 1990. Nch'i-Wána The Big River: Mid-Columbia Indians and Their Land. Seattle: University of Washington Press.

Hunn, Eugene S., Darryll Johnson, Priscilla Russell, and Thomas F. Thornton.

2003. “Huna Tlingit Traditional Environmental Knowledge and the Management of a ‘Wilderness’ Park.” Current Anthropology 44(55): 79-104.

Hunn, Eugene S., E. Thomas Morning Owl, Jennifer Karson-Engum, Phillip E. Cash. 2010. Cháw Pawá Láakni / They Are Not Forgotten: Sahaptian Place Names Atlas of the Cayuse, Umatilla, and Walla Walla. Pendleton, Oregon: Tamástslikt Cultural Institute, and Seattle: University of Washington Press.

Maffi, Luisa, ed. 2001. On Biocultural Diversity: Linking Language, Knowledge, and the Environment. Washington, D.C. and London: Smithsonian Institution Press.

Schuster, Helen Hersh. 1975. “Yakima Indian Traditionalism: A Study in Continuity and Change.” PhD Diss., Seattle: University of Washington.

Stepp, John R., Felice S. Wyndham, and Rebecca K. Zarger, eds. 2002. Ethnobiology and Biocultural Diversity: Proceeding of the Seventh International Congress of Ethnobiology. Athens, Georgia: The International Society of Ethnobiology.

Zarger, Rebecca K., and John R. Stepp. 2004. “Persistence of Botanical Knowledge among Tzeltal Mayan Children.” Current Anthropology 45(3): 413-418.

164

ཁོར་ཡུག་སྐོར་གྱི་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གནས་ (TRADITIONAL ENVIRONMENTAL KNOWLEDGE (TEK) སྲུང་འཛིན། བྱང་ཨ་མི་རི་ཀའི་གཞི་འཛིན་ཡུལ་མི་ (NATIVE NORTH AMERICA) སྐོར་གྱི་ཞིབ་འཇུག་གནས་ཚུལ་ཁག་གཉིས། Eugene Hunn University of Washington ནང་དོན་ཉིང་བསྡུས། ས་ཁུལ་གང་སར་ས་གནས་ཡུལ་མིའི་ (indigenous) སྐད་ཡིག་ལ་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དཀྱོག་མཚམས་ ཁྲོད་ནས་ཆགས་འཇིག་གི་ཉེན་ཁ་ཆེན་པོ་ཐེབས་ཀྱིན་ཡོད། སྐད་ཡིག་དེ་དག་གི་རིན་ཐང་ངོ་མ་ གཙིགས་འདོན་བྱེད་པར་ས་གནས་ཡུལ་མིའི་ཚོགས་སྡེ་ (community) ནང་ཁུལ་དུ་ས་གནས་ དེ་གའི་ཁོར་ཡུག་གི་ཤེས་རྟོགས་ཁྱབ་སྤེལ་བྱེད་པའི་གསར་ལམ་སྟོབས་ཤུགས་ཅན་ཞིག་དགོས་ཀྱིན་ འདུག ངས་འདི་ནས་ཕྱོགས་སྡོམ་བྱ་རྒྱུའི་ཞིབ་འཇུག་གནས་ཚུལ་ཁག་གཉིས་ཀྱིས་ཨ་རིའི་ནུབ་བྱང་ ཞི་བདེ་རྒྱ་མཚོ་ཆེན་པོ་ཁུལ་གྱི་སབ་ཏིན་ (Sahaptin) ཚོ་ཁག་གི་རྒན་རབས་པ་རྣམས་ཀྱིས་ཉར་ སྲུང་བྱེད་པའི་ཤུལ་འཛིན་སྲོལ་རྒྱུན་ (heirloom tradition) དང་། མེ་སི་ཀོ་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ (Mexico) ཝ་ཧ་ཀ་ (Oaxaca) མངའ་སྡེ་ཡི་སན་ ཧོན་ ཝི་ (San Juan Gbee) ས་ཁུལ་ གྱི་རྫ་ཕོ་ཏེ་ཀི་ ཀམ་པེ་སི་ནོ་ (Zapotec campesino) ཚོགས་སྡེ་རུ་ཉིན་རེའི་འཚོ་བ་དངོས་ ཀྱི་ནང་མཉམ་མྱོང་ཁྱབ་ཆེར་བྱེད་པའི་ངལ་རྩོལ་སྲོལ་རྒྱུན་ (working tradition) གཉིས་ཀྱི་ ལྡོག་ཕྱོགས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་སྐོར་མཚོན་གྱིན་ཡོད། སབ་ཏིན་སྐད་ཡིག་ནི་ལོ་ན་རྒན་པ་ཉུང་ངུ་ཞིག་གིས་ ཤེས་ཞིང་སྟོངས་གྲབས་ཡོད་པའི་ས་གནས་ཡུལ་མིའི་སྐད་ཡིག་ཅིག་ཡིན་ལ། དབྱིན་ཇིའི་སྐད་ཡིག་ ནི་ཚོགས་སྡེའི་མི་ཕལ་ཆེ་བས་ཉིན་རེའི་འཚོ་བའི་བྱེད་སྒོའི་སྐབས་གཙོ་བོར་སྤྱོད་པའི་སྐད་ཡིག་དེ་ ཆགས་ཡོད། གང་ལྟར། རིག་གཞུང་གི་ལྟེ་བར་གྱུར་པའི་སྲོག་ཆགས་དང་རྩི་ཤིང་གི་མིང་ཚིག་ས་སྐྱེས་ རྡོ་སྐྱེས་ཅན་རྣམས་ས་གནས་ཡུལ་མིའི་རིན་ཐང་བླ་ན་མེད་པའི་མཚོན་རྟགས་སུ་གྱུར་ཡོད། དེ་དང་ ལྡོག་ཕྱོགས་སུ། རྫ་ཕོ་ཏེ་ཀི་སྐད་ཡིག་ནི་སན་ ཧོན་གྱི་མི་ཚང་མས་བེད་སྤྱོད་གཙོ་བོར་བྱེད་པའི་སྐད་ ཡིག་ཆགས་ཡོད་པ་དང་། དེ་སི་པན་སྐད་དང་མཉམ་སྤྱོད་བྱེད་པ་རྒྱུན་ལྡན་ཞིག་ཡིན། གྲོང་སྡེའི་མི་ རྣམས་ནི་རང་ཁ་རང་གསོའ ་ི ཞིང་ལས་བྱེད་མཁན་རྐྱང་ཡིན་ལ་ཁོ་ཚོས་དུས་རབས་ནས་དུས་རབས་ བར་ཚོ་ཁག་གིས་བདག་གཉེར་བྱེད་པའི་ས་ཞིང་དུ་རྒྱུན་སྲོལ་ལོ་ཏོག་འདེབས་ལས་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། རྩི་ ཤིང་ ༥༠༠ ལྷག་དང་སྲོག་ཆགས་བརྒྱ་ཕྲག་ཅིག་གི་སྐོར་ཤེས་རྟོགས་བྱེད་པའི་ཡོན་ཏན་དེ་ཐུན་མོང་མ་ ཡིན་པ་ཞིག་ཡིན་ལ། དེར་བྱིས་པ་ཚོས་ལོ་བཅུ་མ་ལོན་གོང་ནས་འབད་བརྩོན་བྱེད་མི་དགོས་པར་རང་ ཤུགས་ཀྱིས་རྒྱུད་ལ་ངེས་འགྲོ་བཞིན་ཡོད། ས་གནས་རང་གི་རྩི་ཤིང་དང་སྲོག་ཆགས་ཕལ་ཆེ་བའི་མིང་ རྣམས་རྫ་པོ་ཕོ་ཏེ་ཀི་ཡུལ་སྐད་དུ་བཏགས་ཡོད། དེ་ལྟར་ཡིན་རུང་གནས་སྟངས་དེར་འགྱུར་བ་འགྲོ་ ཆོག་ཆོག་ཅིག་རེད། གང་ཡིན་ཟེར་ན། ཕྱི་རོལ་གྱི་ཤུགས་རྐྱེན་གྱིས་ས་གནས་ཀྱི་རིག་གནས་དང་རྒྱུན་ སྲོལ་ལག་ལེན་རྒྱུན་སྲིང་ཡོང་བར་འགོག་རྐྱེན་ཆེན་པོ་འཕྲད་ཀྱིན་ཡོད། ཡིན་ནའང་མ་བསམ་ས་ནས། གྲངས་རྩིས་འཕྲུལ་རྩལ་གྱིས་རིག་གཞུང་གཅེས་ཉར་བྱེད་པར་གསར་གཏོད་ཅན་གྱི་ཐབས་ལམ་མཁོ་ སྤྲོད་བྱེད་སྲིད་པ་རེད།

165

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

གླེང་གཞི། ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པས་གོ་སྒྲིག་བྱས་པའི་དེང་དུས་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་སྐད་ཡིག་གི་གཅིག་ ལ་གཅིག་བརྟེན་རང་བཞིན་དང་། སྐད་ཡིག་དང་རིག་གཞུང་། སྣོད་བཅུད་ཁོར་ཡུག་བར་གྱི་འབྲེལ་བ་ཞེས་པའི་མུ་འབྲེལ་གཏམ་ བཤད་ཚོགས་འདུའི་ཆ་ཤས་ལེན་པར་ཆེ་མཐོང་མགྲོན་འབོད་གནང་བ་དགའ་གུས་ཀྱི་གནས་ཤིག་རེད། གནད་དོན་འདི་ཚོའི་ ཐོག་ཡོད་པའི་ངའི་ཉམས་མྱོང་ནི་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་ཞིག་མིན་པར་ཨ་མི་རི་ཀའི་གཞི་འཛིན་ཡུལ་མི་ དང་། སྲོལ་རྒྱུན་མང་ཚོགས་ཀྱི་རྒྱུན་སྲོལ་འཚོ་བའི་ཆ་ཤས་གཙོ་བོ་ཡིན་ལ། རང་བྱུང་ཁོར་ཡུག་དངརྩི་ཤིང་། སྲོག་ཆགས། ས་ གནས་སྐོར་གྱི་སྲོལ་རྒྱུན་ཤེས་བྱ་མུ་མཐུད་གནས་པར་བྱེད་ཐུབ་པའི་གལ་ཆེའི་བརྒྱུད་ལམ་སྟེ། ས་གནས་ཡུལ་མིའི་སྐད་ཡིག་ སྟེང་གཞིར་བཞག་པ་ཞིག་ཡིན། འདས་པའི་ལོ་ངོ་ ༤༠ ནང་། ངས་བྱང་ཨ་མི་རི་ཀའི་ནུབ་བྱང་ཞི་བདེ་རྒྱ་མཚོ་ཆེན་པོ་ཁུལ་གྱི་ གཞི་འཛིན་ཡུལ་མིའི་ཚོགས་སྡེ་དང་། ཀོ་ལུམ་སྦི་ཡ་གཙང་ཆུ་མཐོ་སྒང་ (Columbia River Plateau) དུ་ཡོད་པའི་ སབ་ཀྲིན་སྐད་ཡིག་རྒྱུན་སྲོལ་ཤུལ་འཛིན་བྱེད་མཁན། མེ་སི་ཀོ་ལྷོ་ཕྱོགས་གནས་འཁོད་མ་དབྱན་ (Mayan) དང་རྫ་ཕོ་ཏེ་ཀི་ སྐད་བཤད་མཁན་ཀམ་པི་སི་ནོ་ཞིང་པ་མང་ཚོགས་བཅས་ཀྱི་མཉམ་དུ་རྟོག་ཞིབ་ལས་ཀ་བྱས་ཡོད་ལ། ཨ་ལ་སི་ཀར་ཡོད་པའི་ གཞི་འཛིན་ཡུལ་མིའི་ཚོགས་སྡེ་མཉམ་དུའང་ལས་ཀ་ཅུང་ཟད་བྱས་པ་ཡིན། སྲོལ་རྒྱུན་འདི་དག་ལའང་བོད་མཐོ་སྒང་དང་འདྲ་བར་མི་སེར་སྤེལ་ཡུལ་དང་དཔལ་འབྱོར། ཆབ་སྲིད། རིག་གཞུང་གི་ལོ་ རྒྱུས་རིང་མོ་ཞིག་ཡོད། དེ་ལྟར་ཡིན་ཡང་ང་ལ་རྒྱུས་མངའ་ཆེན་པོ་ཡོད་པའི་ཨ་མི་རི་ཀའི་གཞི་འཛིན་ཡུལ་མི་ཚོ་དང་བསྡུར་ན། དོན་དག་འགའ་རེའི་སྟེང་ནས་བོད་ཀྱི་གནས་སྟངས་དེ་མ་འདྲ་བ་ཞིག་རེད། ངས་ཤེས་རྟོགས་བྱས་པའི་བོད་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་སྐོར་ གྱི་སྲོལ་རྒྱུན་ཤེས་བྱ་དེ་ནི།ཉེ་ཆར་སློབ་མཐར་ཕྱིན་པའི་ཝ་ཞིན་ཊོན་གཙུག་ལག་སློབ་གྲྭའི་མིའི་རིག་པ་སྡེ་ཚན་གྱི་ཌོག་ཊར་ ལྡུ་ ནེ་སི་ གྷི་ལོ་ཝུར་ (Denise Glover) གྱི་བྲིས་རྩོམ་ཁོ་ན་ལས་བྱུང་བ་ཞིག་ཡིན། ཁོ་མོས་བྲིས་པའི་དཔྱད་རྩོམ་དེས་རྒྱ་ནག་ ཡུན་ནན་ཞིང་ཆེན་གྱི་ཞང་རེ་ལ་རྫོང་ (zhongdian) གི་རྒྱལ་ཐང་ས་ཆའི་བོད་ཀྱི་རྩྭ་སྨན་ལག་ལེན་དང་རིག་པར་བརྟག་ ཞིབ་བྱས་འདུག ༼ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༥༽ ས་དེ་གའི་གྲོང་གསེབ་ཀྱི་མི་ཚོས་སྲོལ་རྒྱུན་བོད་སྨན་ལ་མཐོང་ཆེན་བྱེད་བཞིན་པར་བརྟེན་ ནས་བོད་མི་རིགས་ཀྱི་ངོ་བོ་ཡང་མཚོན་ཐུབ་ཀྱིན་ཡོད། ཡིན་ནའང་ཁོ་ཚོས་དུས་རབས་མང་པོའ ་ི སྔོན་ནས་དར་བའི་ཤེས་རིག་ གི་ཤུལ་ལུས་ “རིག་གནས་ཆེ་བ་” (Great tradition) ཟེར་བའི་སྲོལ་འཛིན་ཆེད་མཁས་བོད་ལུགས་སྨན་པ་ལ་བརྟེན་ དགོས་ཀྱིན་ཡོད། དེ་ལྟར་གཞན་ལ་བརྟེན་དགོས་པའི་རྐྱེན་གྱིས་གྲོང་གསེབ་ཀྱི་མི་ཚོས་ཁོ་ཚོར་ཡོད་པའི་ས་གནས་སྨན་རྩྭའི་ སྐོར་གྱི་ཤེས་བྱ་ཉམས་ཆག་ཏུ་གྱུར་ཡོད་པ་ངོས་ལེན་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ༼ཕྱི་ལོ ༢༠༠༧༽

ངས་བཤད་རྒྱུའི་ཨ་རིའི་གཞི་འཛིན་ཡུལ་མིའི་སྲོལ་རྒྱུན་དེ་ཆེད་ལས་ལག་ལེན་བྱེད་མཁན་སྐོར་མིན་ལ་རིག་གནས་ཆེ་ བའི་ (Great tradition) སྐོར་ཡང་མིན་པར། ས་གནས་ཡུལ་མིའི་རིག་གཞུང་དང་སྐད་ཡིག་དེ་ངག་ནས་ངག་ཏུ་བརྒྱུད་ པའི་ “ཐུན་མོང་ཤེས་བྱ་” ཟེར་བར་བརྟེན་ཡོད་པ་ལས་ཆེད་ལས་རིམ་པ་འབའ་ཞིག་ལ་ཡོད་པའི་ཤེས་བྱ་དེ་འདྲར་རག་ལས་ མེད། གང་ལྟར། ཨ་རིའི་གཞི་འཛིན་ཡུལ་མི་ཚོའི་དཔེ་མཚོན་འདི་དག་ས་གནས་དང་གྲོང་གསེབ་རིམ་པར་ཡུལ་མིའི་ལུགས་ སྲོལ་སྣ་ཚོགས་ཡོད་པ་ཉར་སྲུང་བྱ་རྒྱུ་གཙོ་འདོན་བྱས་ཏེ། བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་དང་སྐད་ཡིག ཁོར་ཡུག་སྐོར་གྱི་སྲོལ་རྒྱུན་ཤེས་བྱ་ རྣམས་མི་ཉམས་རྒྱུན་འཛིན་བྱ་རྒྱུའི་ལས་དོན་ཆེད་རིགས་འགྲེ་ར་སྤྲོད་བྱ་ཆོག་པ་ཞིག་རེད།

མིའི་རིག་པ་བ་ཞིག་ཡིན་པའི་ཆ་ནས། ངས་རིག་གཞུང་སྣ་མང་ (cultural diversity) གི་དགེ་མཚན་ཆེ་བའི་ རིན་ཐང་ལ་ཐེ་ཚོམ་མེད་པར་གདེང་འཇོག་ཆེན་པོ་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། མིའི་རིག་པ་ཟེར་བ་མདོར་བསྡུས་ཏེ་བཤད་ན་ “རིག་གཞུང་ ཚན་རིག་” (Science of culture) ཡིན། ང་ཚོ་མིའི་རིག་པ་བ་ཚོས་རང་ཉིད་ཀྱི་དམ་ཚིག་འཇོག་མགོ་བཙུགས་པ་ནས་ བཟུང་། འཛམ་གླིང་གི་རིག་གཞུང་སྣ་མང་གི་ཤུལ་ནོར་ཡིག་ཐོག་ཏུ་འགོད་པ་དང་། རིག་གཞུང་གི་ལུགས་སྲོལ་རེ་རེས་རིག་ གཞུང་དེ་དག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་མི་དམངས་ལ་ཅི་ཞིག་མཚོན་སྟོན་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པ་རྒྱུས་ལོན་དང་བརྩི་མཐོང་བྱ་རྒྱུར་འབད་ བརྩོན་བྱེད་དགོས་པ་རེད། 166

ཁོར་ཡུག་སྐོར་གྱི་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གནས་ (TRADITIONAL ENVIRONMENTAL KNOWLEDGE (TEK)) སྲུང་འཛིན། བྱང་ཨ་མི་ རི་ཀའི་གཞི་འཛིན་ཡུལ་མི་ (NATIVE NORTH AMERICA) སྐོར་གྱི་ཞིབ་འཇུག་གནས་ཚུལ་ཁག་གཉིས།

གང་ལྟར། འཛམ་གླིང་ཡུལ་གྲུ་གང་སར་གནས་པའི་མི་མང་པོ་ཞིག་གིས་རིག་གཞུང་སྣ་མང་ནི་ཉེན་ཁ་ཅན་དང་ཡང་ན་ བསུན་གཙེར་ཅན། ཡང་ན་རྟོགས་དཀའ་བ་ཞིག་རེད་ཅེས་བསམ་གྱིན་ཡོད། “ ཕྱིའམ་གཞན་ ” གྱི་སྐད་ཡིག་ནི་ “ཡུལ་སྐད་ ” འབའ་ཞིག་ཏུ་བརྩིས་ཏེ་དེའི་རིན་ཐང་གཅོག་པའམ་ཡང་ན་མི་རིགས་མཐུན་སྒྲིལ་ལ་གཏོར་བཤིག་གཏོང་མཁན་ཞིག་ཏུ་ བསྒྲུབས་སྟེ་རྒོལ་རྡུང་གཏོང་གིན་ཡོད། རྒྱལ་ཁབ་འདིའི་ནང་དབྱིན་ཇི་སྐད་ཡིག་དེ་རྒྱལ་ཡོངས་སྐད་ཡིག་ཏུ་བཟོ་རྒྱུའི་གྲབས་ གཤོམ་མང་མོས་ལས་འགུལ་སྤེལ་སྟངས་ལ་ལྟོས་དང་། ཨི་ཛི་རལ་དང་པ་ལེ་སི་ཐན། སུར་པི་ (Serbs) དང་ཁི་རོ་ཊི། (Croats) ཁ་ཆེ་དང་ཧིན་རྡུ། སི་པན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སྦ་སི་ཁེ་ (Basque) ཁ་བྲལ་རིང་ལུགས་བར་གྱི་མི་གསོད་ཁྲག་སྦྱོར་གྱི་རྩོད་ རྙོག་དེ་ཡིས་མི་རིགས་དང་ཆོས་ལུགས་སྣ་མང་ནི་དམག་འཁྲུག་སློང་བྱེད་ཀྱི་གཞི་རྩ་ཡིན་པར་ཚོད་དཔག་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། གསལ་ བོ་ཞིག་ལ། སྐད་རིགས་དང་རིག་གཞུང་སྣ་མང་གིས་མིའི་རིགས་ཀྱི་འཚོ་བར་གསོན་ཤུགས་སྤྲོད་པ་དང་ལེགས་བཅོས་གཏོང་ གིན་ཡོད་པ་ཁུངས་སྐྱེལ་ར་སྤྲོད་བྱ་རྒྱུའི་ལས་འགན་དེ་རྩོད་གླེང་བྱེད་མཁན་ང་ཚོའི་ཕྲག་ཏུ་བབས་ཡོད། སྐད་རིགས་དང་རིག་གཞུང་སྣ་མང་ཅན་སྲུང་འཛིན་བྱེད་དགོས་པ་དོན་དང་ལྡན་པའི་ངང་རྩོད་གླེང་བྱ་རྒྱུ་དེ། དེང་སང་ མང་ཆེ་བས་སྐྱེ་དངོས་ (biological) སྣ་མང་ཅན་སྲུང་འཛིན་བྱ་རྒྱུ་གནད་འགག་གལ་ཆེན་ཞིག་ཏུ་བརྩི་བཞིན་ཡོད་པ་ ལྟར། ང་ཚོས་རིག་གཞུང་སྣ་མང་ཅན་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་རིན་ཡོད་མེད་ཀྱི་རྒྱུ་མཚན་གསལ་བོ་ཤེས་དགོས། ལུའེ་ས་ མ་ཕི་ (Luisa Maffi) དང་ཏེ་ར་ལིན་བཀའ་ (Terralingua) གཉིས་ཀྱིས་སྐྱེ་དངོས་སྣ་མང་ཅན་དང་རིག་གཞུང་སྣ་མང་ཅན་གཉིས་ དཔུང་གདང་མཉམ་གཤིབ་ཀྱིས་བསྐྱོད་ཐུབ་པ་དང་། ང་ཚོས་སྐྱེ་དངོས་རིག་གཞུང་སྣ་མང་ཅན་ (biocultural diversity) སྲུང་འཛིན་བྱས་ཏེ་གོ་ལ་འདིའི་ཤུལ་ནོར་དང་། འཇིག་རྟེན་ཡོངས་ཀྱི་རྒྱ་ཆེའི་དཔེ་མཛོད། སའི་གོ་ལའི་རྒྱུ་སྐར་སྟེང་ང་ ཚོ་རང་ཉིད་རྒྱུན་རིང་འཚོ་གནས་བྱེད་པའི་རྨང་གཞི་བརྟན་པོ་ཞིག་འཛུགས་དགོས་པའི་གནས་ལུགས་སྟོབས་ཅན་ཞིག་བསྟན་ ཡོད༼མ་ཕི། (Maffi) ཕྱི་ལོ ༢༠༠༡༽

ངས་འདི་ནས་རིག་གཞུང་སྣ་མང་སྲུང་འཛིན་བྱ་རྒྱུའི་གལ་ཆེན་རང་བཞིན་དང་ལྷག་པར་དུ་ས་གནས་ཡུལ་མིའི་རིག་ གཞུང་ལུགས་སྲོལ་གྱིས་ཕྱུག་པའི་ཁོར་ཡུག་སྐོར་གྱི་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གནས་ (TEK) སྐོར་ལ་རྒྱས་བཤད་ཅིག་བྱ་རྒྱུ་ཡིན། ཁོར་ ཡུག་སྐོར་གྱི་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གནས་ (TEK) ནི་རང་བྱུང་ཁམས་ལ་ཕན་ཐོགས་ཆེ་བའི་བརྟག་ཞིབ་དང་། ད་དུང་ངོས་ལེན་ མེད་པའི་སྨན་རྩྭའི་བཅོས་ཐབས་དང་ཡང་ན་ས་གནས་རང་དུ་འདེབས་འཛུགས་གཙོ་བོ་བྱེད་པའི་རང་བྱུང་ལོ་ཏོག་སྐོར་གྱི་ ཤེས་བྱ་སོགས་འདུ་བའི་རྟེན་མཛོད་ཅིག་ལ་བརྩིས་ཆོག ཡིན་ནའང་། ང་ཚོས་སྲོལ་རྒྱུན་ཤེས་བྱ་དེ་དག་རང་ཉིད་ཀྱི་ཁེ་ཕན་ ཆེད་བེད་སྤྱོད་བྱས་པ་ཡིན་ན། ང་ཚོས་ཁོར་ཡུག་སྐོར་གྱི་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གནས་ (TEK) ཁོངས་ནས་ང་ཚོར་ཕན་ཐོགས་ཆེ་ ཤོས་ཡིན་པར་བརྩི་བའི་ཉིང་བཅུད་རྣམས་བསྡུ་ལེན་བྱས་ཚར་ཡོད་པས། ང་ཚོས་རིམ་བཞིན་སྲོལ་རྒྱུན་སྲུང་འཛིན་བྱེད་པའི་ རྒྱུ་མཚན་མཐོང་མི་སྲིད། ཐབས་ལམ་གཞན་ཞིག་ནི། ཚ་བའི་ཡུལ་གྱི་ཤིང་ནགས་དང་ཐོན་སྐྱེད་མེད་པའི་བྱེ་ཐང་། ཁེར་རྐྱང་ དབེན་གནས་ཀྱི་གླིང་ཕྲན། རྫ་རི་དང་འཁྱག་རོམ་ས་ཁུལ་བཅས་ས་ཆ་འདྲ་མིན་གྱི་ཁོར་ཡུག་གནས་སྟངས་སྣ་ཚོགས་འོག་འཚོ་ གོམས་སུ་གྱུར་པའི་མིའི་རིག་ཀྱི་རིག་གཞུང་མི་འདྲ་བ་དང་དེའི་ནུས་སྟོབས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱ་རྒྱུའི་འདོད་པ་ང་ཚོར་ཡོད་སྲིད། མིའི་རིག་པ་བ་ཚོས་ས་གནས་ས་ཐོག་གི་ཞིབ་འཇུག་ལས་གཞི་མཇུག་སྒྲིལ་པ་དང་བརྗོད་གཞི་བྱེ་བྲག་ཅིག་འབྲི་འགོད་བྱས་ཏེ། འབྱུང་འགྱུར་ཤེས་ཡོན་པའི་མི་རབས་ཀྱི་བསམ་བློའི་ལོངས་སྤྱོད་ཆེད་རིག་མཛོད་གྲས་སུ་རིག་གཞུང་གི་དཔེ་རིས་འགུལ་ཐུབ་པ་ ཞིག་འཇོག་ཐུབ་ཚེ་ཐབས་ལམ་འདི་དོན་ཐོག་ཏུ་ཕྱིན་པ་རེད།

ཡིན་ནའང་། ང་ཚོས་སྲོལ་རྒྱུན་མི་ཚེ་སྐྱེལ་སྟངས་དེ་གསོན་ཉམས་ལྡན་ཞིང་རང་སྟོབས་རང་སྤེལ་ཅན་ཞིག་ཏུ་སྲུང་འཛིན་ བྱ་རྒྱུར་རྩོད་གླེང་མུ་མཐུད་བྱེད་དགོས་སམ། ང་ལ་མཚོན་ན། རིག་གཞུང་སྣ་མང་ཅན་གྱི་གཞི་རྩའི་རིན་ཐང་དེ་མིའི་རིགས་ཀྱི་ མ་འོངས་པའི་འདམ་ཁ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད། གང་ཡིན་ཟེར་ན། སྐྱེ་དངོས་རིགས་ཚན་ཆེས་སྣ་འཛོམས་ཅན་གྱིས་སྐྱེ་དངོས་འཇིག་ རྟེན་ (biosphere) གྱི་འཕེལ་འགྱུར་ནུས་ཤུགས་ལ་ཟུངས་ཤུགས་སྦྱིན་པ་དང་གཅིག་མཚུངས་རེད། ༼ཧུན། (Hunn) ཕྱི་ལོ ༡༩༩༩༽ གོམས་འདྲིས་སུ་གྱུར་ཅིང་རང་གི་ས་ཆར་རྩ་བ་ཚུགས་པའི་ས་གནས་ཀྱི་རིག་གཞུང་ལུགས་སྲོལ་སྣ་མང་སྲུང་ འཛིན་བྱ་རྒྱུ་ནི། རང་ཉིད་ཀྱི་མ་འོངས་པའི་ཆེད་བསམ་བློ་ཞེ་ཅིག་གཏོང་མཁན་གྱི་ཚོགས་སྡེ་སྐྱེད་སྲིང་བྱས་ཏེ། ཁོར་ཡུག་སྲུང་

167

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

སྐྱོབ་བྱེད་པའི་ལམ་ནས་ད་གཟོད་རང་ཉིད་འཚོ་གནས་ཡོང་བ་ཁོ་ཚོས་ཡག་པོ་ཤེས་ཀྱིན་ཡོད། ཀོ་ལུམ་སྦི་ཡ་མཐོ་སྒང་གི་ཨིན་ ཌི་ཨན་ཚོ་ཁག་གིས་རང་ཉིད་ཀྱི་ཉ་སལ་མན་ཆེད་འཐབ་འཛིང་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པ་དང་། རྫ་ཕོ་ཏེ་ཀི་ ཀམ་ཕེ་སི་ནོ་(Zapotec campesinos) ཚོས་ཕྲག་དོག་ངང་སོ་སོའ་ི ནགས་ཚལ་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་པ། ཨ་ལ་སི་ཀ་ཡུལ་མི་ཚོས་གོ་ལ་གཅིག་གྱུར་གྱི་སྤྱི་ ཚོགས་ནང་རང་ཉིད་ཇི་འདྲ་ཞིག་ཡིན་པ་མཚོན་པར་བྱེད་པའི་རང་ཁ་རང་གསོའ ་ི ཞིང་ལས་ཐོན་སྐྱེད་མུ་མཐུད་བྱེད་ཆེད་འཚོ་ སྡོད་བྱེད་པ་ལྟ་བུ་རེད། ཁོ་ཚོས་འཚོ་གནས་ཆེད་རང་ཁ་རང་གསོ་མི་བྱེད་པར། རང་ཁ་རང་གསོའ ་ི ཆེད་འཚོ་གནས་བྱེད་ཀྱིན་ ཡོད། ཧན་རེ་ ཌལ་ཝི་ཌི་ ཐོ་རོ་ཨེ་ (Henry David Thoreau) ཡིས་ “མི་མེད་ལུང་སྟོང་གི་ས་ཆའི་ཁྲོད་ནས་འཛམ་ གླིང་ཟླུམ་པོ་གཅེས་སྲུང་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་” ཅེས་གསུང་ཚིག་སྐད་གྲགས་ཅན་དེ་བརྗོད་ཡོད། ཡིན་ནའང་། ངས་ “སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ ཁྲོད་ནས་ང་ཚོའི་མ་འོངས་པ་གཅེས་སྲུང་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་” ཅེས་བདེན་ཚིག་དེ་ལ་བཟོ་བཅོས་རྒྱག་གིན་ཡིན།

ངའི་མི་རིགས་སྐྱེ་དངོས་རིག་པའི་ (ethnological) ཞིབ་འཇུག་ལས་གཞི་ཐོག་མ་ནི། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༧༡ སྐབས་ཀྱི་མེ་སི་ ཀོ་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཆ་པ་སི་མངའ་སྡེའི་ས་མཐོ་ཡུལ་གྱི་ཏེ་ནེ་ཇ་པ་ (Tenejapa) མུ་ནི་སི་པིའོ་ (municipio) ཡི་མ་དབྱན་ སྐད་བཤད་མཁན་རྣམས་ཀྱི་མི་རིགས་དུད་འགྲོ་རིག་པའི་ (ethnozoological) ཤེས་བྱ་སྐོར་ཡིག་ཐོག་འགོད་རྒྱུ་དེ་ཡིན། ༼ཧུན། (Hunn) ཕྱི་ལོ ༡༩༧༧༽ ས་གནས་ཞིང་པ་ཚོར་གྲོག་མ་དང་སྦྲང་མ། གྲོག་མ་གཤོག་ཐོགས་པོ་ཏོང་མ་ (wasp) སྐོར་ གྱི་ཐ་སྙད་དང་ཤེས་བྱ་ཕྱུག་པོ་ཡོད་པ་དེས་ངའི་སེམས་ལ་བག་ཆགས་ཟབ་མོ་བཞག་སོང་། ཁོ་ཚོས་ཛེལ་ཐལ་(Tzeltal) སྐད་ དུ་འབུ་སྲིན་འདི་འདྲ་ ༥༠ ལྷག་ངོས་འཛིན་བྱས་ཤིང་དེ་ཚོའི་མིང་བཤད་རྒྱུ་འདུག དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ། ང་རང་གི་དབྱིན་ཇིའི་ཡུལ་ སྐད་དང་ས་གནས་ཀྱི་སི་པན་སྐད་བཤད་མཁན་ལ་ཏི་ནོ་ (Latino) མི་དམངས་ཀྱི་དེའི་སྐོར་གྱི་ཐ་སྙད་རྣམས་ཉམས་ཆག་ཏུ་ སོང་འདུག ཡུལ་སྐད་ཀྱི་མིང་ཚིག་འདི་དག་ཕབ་བསྒྱུར་བྱེད་པར་དེ་དང་རིགས་འདྲེས་ཚན་རིག་དང་མཐུན་པའི་ལ་ཊིན་མིང་ ཚིག་གཏན་འབེབས་བྱེད་དགོས་ཀྱིན་འདུག ཞིང་ལས་ལ་བརྟེན་མཁན་ ཏེ་ནེ་ཇ་པ་ནེ་ཀོ་ (Tenejapaneco) ལ་མཚོན་ ན་གྲོག་མ་དང་སྦྲང་མ། པོ་ཏོང་མ་བཅས་ནི་རང་ཉིད་ཀྱི་ཉེན་ཁའི་རྐྱེན་བྱས་ནས་སྣང་མེད་དུ་བཞག་ཡོད། དེ་གང་ཡིན་ཞེ་ན་ ས་གནས་ཀྱི་འབུ་སྲིན་མང་པོ་ཞིག་གིས་ས་གནས་མང་ཚོགས་ཀྱི་ཞིང་ལས་ཁོར་ཡུག་ (agroecology) ནང་གལ་ཆེའི་གོ་ གནས་ཟིན་ཡོད། དེ་ཚོ་ཟེའུ་འབྲུ་སྡེབ་སྦྱོར་ལས་ཀ་བྱེད་མཁན་ (pollinator) དང་ཟས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས། ལོ་ཏོག་གཟན་ འབུ་ (arocrop pest) ཡིན་པར་བརྟེན་ཁོར་ཡུག་ལ་གནོད་འཚེ་ཚབས་ཆེན་ཡོད་པ་རེད། ཁོ་ཚོའི་འབུ་སྲིན་སྐོར་གྱི་ཤེས་ བྱ་དེ་ལག་ལེན་དངོས་ཀྱི་དགོས་མཁོ་ལས་བརྒལ་འདུག་ལ། དེ་དོན་ངས་ཁབ་འཛེར་གྱིས་བཟུང་ཡོད་པའི་ཤི་ཟིན་འབུ་སྲིན་གྱི་ སྣོད་སྒམ་འཁྱེར་ཏེ་རྦེར་ཁེ་ལེ་ (Berkeley) ལ་ལོག་འགྲོ་སྐབས་ཤེས་སོང་ལ། དེ་རུ་ངའི་ཏེ་ནེ་ཇ་པ་ (Tenejapa) དགེ་ རྒན་ཚོས་ཨེ་ ཨོ་ ཝལ་སོན་ (E. O. Wilson) གྱི་ཁོ་བའི་བརྩམས་ཆོས་སྐད་གྲགས་ཆེ་ཤོས་ འབུ་སྲིན་སྤྱི་ཚོགས་ ( The Insect Societies 1971) ནང་གི་བྱེད་ལུགས་ལྟར་ཚང་གི་བཟོ་དབྱིབས་ལ་བལྟས་ནས་སྦྲང་འབུ་པོ་དོང་མ་དབྱེ་འབྱེད་ བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་དེ་ཡང་ཤེས་སོང་། ཐལ་ཆེའི་ཆབ་སྲིད་དང་དཔལ་འབྱོར། མི་གྲངས་འཕོ་འགྱུར་ལ་མ་བལྟོས་པར། ལོ་ངོ་ ༤༠ རིང་ ཏེ་ནེ་ཇ་པ་རྣམས་བློ་སེམས་འགྱུར་མེད་ཀྱིས་སྲོལ་རྒྱུན་རང་དུ་བསྡད་ཡོད་ལ། ཛེལ་ཐལ་མ་དབྱན་སྐད་དེ་མ་སྐད་ཆགས་ཡོད་ལ་ ས་གནས་རང་གི་བྱིས་པ་རྣམས་ཀྱང་ལོ་ན་ཆུང་དུས་སྐབས་ནས་རང་བཞིན་གྱིས་མ་དབྱན་སྐད་དུ་ཡོད་པའི་རྩི་ཤིང་མང་པོའི་ མིང་ཤེས་ཐུབ་ཀྱིན་འདུག ༼རྫ་རྒུར་དང་སི་ཊེབ། (Zarger & Stepp) ཕྱི་ལོ ༢༠༠༤༽

ངའི་ཞིབ་འཇུག་ལས་དོན་རྗེས་མ་དེ་ཕྱི་ལོ ༡༩༧༩ ལ་མགོ་བཙུགས་པའི་ཝ་ཞིན་ཊོན་མངའ་སྡེའི་ཤར་ཕྱོགས་ཁུལ་དུ་ གནས་པའི་སབ་ཏིན་(Sahptin) སྐད་བཤད་མཁན་ཡ་ཁ་མ་(Yakama) མི་རིགས་ཀྱི་ལོ་ན་རྒན་གྲས་མཉམ་དུ་མི་རིགས་ སྐྱེ་དངོས་ཐད་ཞིབ་འཇུག་གཏིང་ཟབ་བྱས་པའི་སྐོར་ཡིན་ལ། ད་ལྟ་ཡང་ཨོར་གྷན་མངའ་སྡེའི་བྱང་ཤར་ཁུལ་དུ་གནས་པའི་ཨུ་ མ་ཏི་ལ་ཨིན་ཌི་ཨན་ (Umatilla) གཞིས་ཆགས་ཀྱི་མཉམ་འབྲེལ་ཚོ་ཁག་མཉམ་དུ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ༼ཧུན་དང་ སེ་ལེམ། Hunn & Salem ཕྱི་ལོ ༡༩༩༩ ཧུན། et al ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༠༽ ས་གནས་ཀྱི་ཉ་དང་ཟས་རིགས་གཙོ་གྲས། སྨན་རྩྭའི་ སྐོར་གྱི་སྲོལ་རྒྱུན་ཤེས་བྱ་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པོ་རེད་འདུག་མོད། འོན་ཀྱང་ཡུལ་སྐད་དེ་སྐད་དང་པོ་བྱས་ཏེ་སྤྱོད་མཁན་ནི་མི་རྒན་ གྲས་བཅུ་གྲངས་ཤིག་མ་གཏོགས་མི་འདུག་པས་ཉེན་ཚབས་ཆེན་པོ་འདུག མཐོ་སྒང་གི་ཨིན་ཌི་ཨན་གཞོན་སྐྱེས་རྣམས་ཀྱིས་ སྐད་དང་པོ་ལ་དབྱིན་ཇི་སྐད་སྤྱོད་ཅིང་། ཁོ་ཚོས་ཨིན་ཌི་ཨན་སྐད་ཀྱི་ས་གནས་རྩི་ཤིང་གཙོ་གྲས་དང་སྲོག་ཆགས་སྐོར་གྱི་མིང་ 168

ཁོར་ཡུག་སྐོར་གྱི་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གནས་ (TRADITIONAL ENVIRONMENTAL KNOWLEDGE (TEK)) སྲུང་འཛིན། བྱང་ཨ་མི་ རི་ཀའི་གཞི་འཛིན་ཡུལ་མི་ (NATIVE NORTH AMERICA) སྐོར་གྱི་ཞིབ་འཇུག་གནས་ཚུལ་ཁག་གཉིས།

རྣམས་སྦྱོང་གིན་ཡོད་པ་དང་། སྲོལ་རྒྱུན་ཟས་རིགས་རྣམས་འཇིག་རྟེན་བཀོད་པ་པོའ ་ི ལེགས་སྐྱེས་དང་དེ་དག་རང་ཉིད་ཀྱི་རྒྱུན་ སྲོལ་སྐྱེ་ཡུལ་དང་མི་ཚེའི་མཚོན་རྟགས་ཤིག་ལ་བརྩི་བཞིན་ཡོད། ཨུ་མ་ཏི་ལ་ཨིན་ཌི་ཨན་གཞིས་ཆགས་མཉམ་འབྲེལ་ཚོ་ཁག་ (CTUIR) དང་འབྲེལ་བའི་ངའི་ཞིབ་འཇུག་ལས་དོན་དེ་མི་རིགས་ས་ཁོངས་ (ethnogeography) དང་ལྷག་པར་ དུ་ས་ཆའི་མིང་ཐོག་ལ་ཡིན། ང་ཚོས་ས་གནས་རང་གི་ས་མིང་ ༦༠༠ ཙམ་ཡིག་ཐོག་ཏུ་བཀོད་དེ་དེ་དག་གཏིང་བརྗེད་དུ་མ་སོང་ གོང་ ཨུ་མ་ཊི་ལ་ཨིན་ཌི་ཨན་གཞིས་ཆགས་མཉམ་འབྲེལ་ཚོ་ཁག་ (CTUIR) སྐོར་གྱི་ཨིན་ཌི་ཨན་ས་ཁྲའི་དེབ་ཅིག་དཔར་ སྐྲུན་བྱེད་རྩིས་ཡོད། མིང་འདི་དག་ལོ་རྒྱུས་ཀྱིས་ཕྱུག་ཅིང་སྣོད་བཅུད་ཁོར་ཡུག་དང་སེམས་ཁམས་ཀྱི་འབྲེལ་བ་ཟབ་པའི་སྲོལ་ རྒྱུན་ཡུལ་ལུང་ཞིག་གི་ལུགས་མཐུན་བདེན་དོན་ཡིན་པ་རེད། སབ་ཏིན་མི་རིགས་ས་ཁམས་རིག་པའི་ (ethnoecology) སྐོར་གྱི་དེབ་གཉིས་ཀ་ས་གནས་རང་གི་ཤེས་ཡོན་པ་དང་ཟུང་འབྲེལ་གྱིས་འབྲི་རྩོམ་བྱས་པ་ཞིག་ཡིན།

མི་རིགས་སྐྱེ་དངོས་རིག་པའི་སྐོར་གྱི་ངའི་ཞིབ་འཇུག་གསར་ཤོས་དེ་མེ་སི་ཀོ་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཝ་ཧ་ཀ་མངའ་སྡེའི་ལྷོ་ཕྱོགས་ ས་མཐོར་གནས་པའི་རྫ་པོ་ཏེ་ཀིའི་སྐད་བཤད་མཁན་སན་ཧོན་ཝི་མང་ཚོགས་མཉམ་དུ་བྱས་པ་ཡིན། ༼ཧུན། Hunn ཕྱི་ལོ ༢༠༠༨༽ ཆ་པ་སི་ས་ཁུལ་དུ་ཡོད་པའི་ཏེ་ནེ་ཇ་པ་དང་འདྲ་བར། སན་ཧོན་མི་དམངས་ནི་གྲོ་དང་སྲན་མ། མིལ་པ་སི་(Milpas) ས་ཞིང་དུ་སིལ་ཀྭོ་ (squash) འདེབས་འཛུགས་ཀྱིས་རང་ཁ་རང་གསོ་བྱེད་པའི་ཞིང་པ་ཡིན་པ་མ་ཟད། བཟའ་ཆས་དང་རྒྱན་ ཆས་ཆེད་ས་གནས་ནས་ཡིན་པ་དང་ཕྱི་ནས་ངོ་སྤྲོད་བྱས་པའི་མེ་ཏོག་དང་སྨན་རྩྭ། སྡོང་པོ་རིགས་མང་པོ་སོ་སོའ ་ི ཁང་ཁྱིམ་གྱི་ ལྡུམ་རྭར་འདེབས་འཛུགས་ཤུགས་ཆེར་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། སན་ ཧོན་བྱིས་པ་རྣམས་ཀྱིས་ལོ་བཅུ་མ་ལོན་གོང་མི་རིགས་སྐྱེ་དངོས་ ཡིན་པའི་རྩི་ཤིང་དང་སྲོག་ཆགས་བརྒྱ་གྲངས་ཀྱི་མིང་ཤེས་ཐུབ་པ་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ངའི་དགེ་རྒན་རྩེ་ཕུད་གཅིག་ནི་མ་རི་ཨེ་ ལི་ན་ (Mari Elena) ཡིན་པ་དང་ཁོང་མོའ་ི འདྲ་པར་དེ་ རྫ་ཕོ་ཏེ་ཀི་ཡི་རང་བྱུང་ལོ་རྒྱུས་ (A Zapotec Natural History) དེབ་ཀྱི་མདུན་ཤོག་ཏུ་བཀོད་ཡོད། ངས་ཁོང་མོར་ཡོང་འབབ་བགོ་སྤྲོད་ཀྱི་ཚོང་གན་སྤྲད་ཡོད། ཁོང་མོས་རྩི་ཤིང་ གཅིག་རེ་འཁྱེར་ཡོང་སྟེ་ང་ལ་དེའི་རྫ་པོ་ཀྲ་ཀའི་སྐད་ཀྱི་མིང་སློབ་པ་དང། ས་ཆ་གང་དང་དུས་གང་ཞིག་ཏུ་དེ་འཚོལ་དགོས་པ། བེད་སྤྱོད་བྱེད་སྟངས་སྐོར་ལ་འགྲེལ་བཤད་རྒྱག་ཐུབ་ཚེ། ངས་ཁོང་མོར་རྩི་ཤིང་རེ་རེ་ལ་ཕེ་སོ་ ༼ཨ་སྒོར་སན་ཊི ༡༠༽ གཅིག་ སྤྲོད་རྒྱུ་ཡིན། ཡིན་ནའང་ངས་རྩིཤིང་ངོ་མ་ལ་མ་གཏོགས་འདྲ་མཚུངས་ཅན་ལ་རིན་པ་སྤྲོད་རྒྱུ་མིན་ཞེས་ནན་བརྗོད་བྱས་ཡོད། གཟའ་འཁོར་ཁ་ཤས་ནང་ངས་རྩི་ཤིང་རིགས་ ༣༠༠ ཐོ་འགོད་བྱེད་ཐུབ་པ་བྱུང་ཡོད། གནའ་དངོས་ཤུལ་རྫས་རིག་པ་ (archaeological) དང་སྐད་རིགས་རིག་པ། (linguistic) ད་རུང་ས་གནས་ ངག་རྒྱུན་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དཔང་རྟགས་ཀྱིས་སན་ ཧོ་ནེ་རོ་སི་ (San Juaneros) རྣམས་ས་དེ་རུ་ལོ་ངོ་ ༡༠༠༠ ལྷག་ལ་འཚོ་སྡོད་ བྱས་ཡོད་པ་སྟོན་ཐུབ། ཡིན་ནའང་ཨ་རིའི་བྱང་ཕྱོགས་ས་མཚམས་ཀྱི་འགུག་ཤུགས་ཆེ་བའི་གླ་ཕོགས་ཀྱིས་སན་ ཧོན་གྱི་ན་ གཞོན་སྐྱེས་པ་སྐོར་ཞིག་གི་ཡིད་དྲངས་ཏེ་ཁོ་ཚོའི་ནང་ཁྱིམ་གྱི་བདེ་འཇགས་དང་བཀག་སྡོམ་ནས་ཁ་བྲལ་དུ་བཏང་ཡོད། སྐྱེས་ ཡུལ་ལ་ཆགས་ཞེན་ཡོང་བའི་ནུས་ཤུགས་དང་ས་གཞན་དུ་ཡོད་པའི་མ་འོངས་པའི་མདུན་ལམ་ལ་བསྙེག་པའི་བསླུ་སྟོབས་ གཉིས་ཀྱི་འགྲན་བསྡུར་ཁྲོད་ཕྱོགས་གཉིས་དོ་སྙོམས་ཡོང་བ་བྱ་རྒྱུ་དྲི་རྟགས་ཤིག་རེད། གང་ཡིན་ཞེ་ན། མེ་སི་ཀོ་ཨིན་ཌི་ཨན་མི་ སྡེ་མང་པོ་ཞིག་གནས་སྤོ་ལ་བརྟེན་ནས་རྩ་སྟོང་དུ་གྱུར་ཡོད།

གཞན་ཡང་། ངས་ཨ་ལ་སི་ཀའི་མཐའ་ཁུལ་མང་ཚོགས་ཀྱི་རང་ཁ་རང་གསོའ ་ི སྟོན་ཐོག་བསྡུ་ལེན་སྐོར་ལ་ཟུང་འབྲེལ་ ཞིབ་འཇུག་ལས་གཞི་སྤེལ་གྱིན་ཡོད། ང་ཚོས་ཨུ་ནོ་ ཏི་ལིན་རྒི་ཏི་ (Huna Tlingit) གྲོང་གསེབ་མི་ཚོས་ལམ་སྟོན་ལྟར་ མཚོ་བྱ་མཐིང་རིལ་ (seagull) གྱི་སྒོ་ང་བསྡུ་ལེན་བྱེད་པའི་ཁོར་ཡུག་སྲུང་སྐྱོབ་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་ཐབས་ཤེས་ལ་བརྟག་དཔྱད་བྱེད་ སྐབས་ཤེས་དོན་ལྟར། སྟོན་ཐོག་བསྡུ་ལེན་གྱི་བྱ་བ་དེ་འདི་ལྟ་བུའི་ཁོར་ཡུག་སྐོར་གྱི་སྲོལ་རྒྱུན་ཤེས་བྱ་ལ་བརྟེན་དགོས་ཀྱིན་ཡོད། ༼ཧུན་ Hunn et al. ཕྱི་ལོ ༢༠༠༠༽ ཨུ་ནོ་གྲོང་གསེབ་མི་རྣམས་ཀྱི་གཅིག་གྱུར་གྱི་བཤད་རྒྱུན་ལ་ཁོ་ཚོའི་མི་རབས་རྒན་པ་ ཚོས་གཞོན་པ་ཚོར་བྱེའུ་ཚང་ནས་སྒོ་ང་གཅིག་གཉིས་སྒྲུག་ལེན་བྱེད་དགོས་པ་དང་། སྒོ་ང་གསུམ་ལས་མང་བ་བྱིའུ་ཚང་རང་དུ་ འཇོག་དགོས་ལུགས་སློབ་སྟོན་བྱེད་ཀྱིན་འདུག ང་ཚོས་རྗེས་ནས་སྲོལ་རྒྱུན་ཐབས་ཤེས་འདིའི་དགོས་པ་རྒྱུ་མཚན་ཤེས་ སོང་། གཤོག་མདོག་སྐྱ་བོ་ཡིན་པའི་མཐིང་རིལ་ནི་ “ངེས་མེད་ཚང་བཅའ་མཁན་” (indeterminate nester) ཞིག་

169

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཡིན་རྐྱེན། མཐིང་རིལ་བྱ་མོ་ཚོས་རིགས་རྒྱུན་གཏན་འབེབས་ལྟར་དུས་གཅིག་ལ་སྒོ་ང་གསུམ་རེ་གཏོང་གིན་ཡོད། དེར་བརྟེན། གལ་སྲིད་མི་ཞིག་གིས་བཏང་མ་ཚར་བའི་སྒོ་ངའི་ནང་ནས་སྒོ་ང་གཅིག་གཉིས་སྒྲུག་ལེན་བྱེད་ཚེ། བྱ་མོ་ཡིས་ཁྱིམ་བྱ་ལྟར་སྒོ་ང་ མང་པོ་མུ་མཐུད་གཏོང་བར་འགྱུར། དེའི་རྐྱེན་གྱིས་གྲོང་གསེབ་མི་ཚོས་དགོས་ངེས་སྒོ་ང་རྫོགས་མེད་བསྡུ་ལེན་བྱེད་ཐུབ།

ཁོར་ཡུག་སྐོར་གྱི་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གནས་(Traditional Environmental Knowledge (TEK)) སྲུང་ འཛིན་ཞིབ་འཇུག་དེ་སྤྱི་པའི་ (communal) ལུགས་སྲོལ་དང་ས་གནས་ཡུལ་མི་ཚན་རིག་པའི་ཤེས་རྟོགས་ཡིག་ཐོག་ཏུ་ འགོད་རྒྱུ་ཁོ་ན་མིན་པར་སྐབས་དོན་གནས་ཚུལ་དང་འབྲེལ་བ་རྒྱ་ཆེན་ཡོད། ཁོ་ཚོས་ད་དུང་མིའི་རིགས་ཀྱི་འབྱུང་འགྱུར་ཐད་ སྐད་ཆ་བཤད་ཀྱིན་འདུག དེ་ཡང་ང་ཚོས་འཛམ་གླིང་ཞིག་བཞེངས་སྐྲུན་བྱས་ནས་དེ་ཡི་ས་ངོས་ལ་མི་གཅིག་ཀྱང་འདུག་སྡོད་མི་ བྱེད་པར། ཐམས་ཅད་འདུས་སྡོད་ཆེ་བའི་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་འཇིག་རྟེན་ཞིག་ཏུ་བསྡད་དེ། མིའི་རིགས་ཀྱི་བསམ་བློའ ་ི ནང་ཚོང་ཟོག་ སྣ་མང་ (commodity diversity) གིས་སྐྱེ་དངོས་སྣ་མང་ (biodiversity) འགོག་གནོན་ཐུབ་པ་ཞིག་བྱེད་དགོས། (cf. ཧུན། ཕྱི་ལོ ༡༩༩༩) ང་ཚོས་ལས་དབང་འདི་ལས་ཇི་ལྟར་གཡོལ་ཐུབ་པ་ཤེས་རྟོགས་བྱས་ནས་སྲོལ་རྒྱུན་མི་སྡེ་མི་འདྲ་བ་ རྣམས་དབྱེ་འབྱེད་དང་ཁོ་ཚོར་དཀའ་ངལ་སྣ་མང་འཕྲད་ཀྱིན་ཡོད་པ་ངོས་ལེན་བྱ་རྒྱུ་ངས་རེ་བ་ཡིན། དེར་བརྟེན་ངས་རང་ཉིད་ ཀྱི་མིའི་རིགས་རྒྱུད་རིག་པའི་ (ethnography) སྐོར་གྱི་ཞིབ་འཇུག་གསར་ཤོས་གཉིས་དཔྱད་བསྡུར་བྱས་ནས་ཡིག་ཐོག་ སྲོལ་རྒྱུན་ (literate tradition) དབྱེ་ཞིབ་བྱ་རྒྱུ་ཡིན། དཔེར་ན་བོད་ཡིག་གི་དམ་རྒྱ་ཆེ་བའི་ངག་ཐོག་སྲོལ་རྒྱུན་དང་། དེའི་ཁོངས་གཏོགས་ “ཤུལ་འཛིན་སྲོལ་རྒྱུན་” (heirloom tradition) དང་ “ངལ་རྩོལ་སྲོལ་རྒྱུན་” (working tradition) ལྟ་བུ་རེད། ཀོ་ལུམ་སྦི་ཡ་མཐོ་སྒང་གི་སབ་ཏིན་ཤུལ་འཛིན་སྲོལ་རྒྱུན།

ཤུལ་འཛིན་ནི་མི་རབས་ཤིག་ནས་མི་རབས་ཤིག་ལ་བརྒྱུད་སྤྲོད་བྱས་པའི་རིན་ཐང་ཆེ་བའམ་དགའ་མོས་ཆེ་བའི་བསགས་ ནོར་ལ་གོ་དགོས།

སབ་ཏིན་སྐད་ཡིག་ལ་ངེས་པར་དུ་འཆི་བ་ཡིས་ཚད་བཟུང་བྱེད་དགོས་ཀྱིན་འདུག སྐད་ཡིག་དེའི་བྱང་ཆ་དེ་བགྲེས་སོང་ གྲངས་ཉུང་ཞིག་ལ་མ་གཏོགས་མེད། ནང་ཁྱིམ་དུ་སྐད་ཡིག་དེ་སྦྱོང་མཁན་བྱིས་པ་ཉུང་ཉུང་ཡིན་ཚེ། སབ་ཏིན་སྐད་དེ་ཐུན་མོང་ མིན་པའི་རིག་གཞུང་ཞིག་གི་ཆེད་གསོན་གནས་བྱ་རྒྱུ་ཐེ་ཚོམ་གྱི་གནས་རེད། གང་ལྟར། དུས་རབས་ཉི་ཤུ་བའི་སྟོད་ཆར་སྲོལ་ རྒྱུན་ཁྱིམ་ཚང་དུ་འཚར་ལོངས་བྱུང་བའི་བྱང་ཆ་ལྡན་པའི་ལོ་ན་རྒན་པ་ཚོས་སབ་ཏིན་སྐད་ཀྱི་རྩི་ཤིང་དང་སྲོག་ཆགས་ཉིས་ བརྒྱ་ལྷག་གི་མིང་བརྗོད་ཐུབ་པ་མ་ཟད། རྩི་ཤིང་དང་སྲོག་ཆགས་དེ་དག་བཟའ་ཆས་དང་སྨན། ཅ་དངོས་ཆེད་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པར་ ས་ཆ་གང་དང་དུས་ཚིགས། ཇི་ལྟར་བསྡུ་ལེན་བྱེད་པའི་ཤེས་བྱ་གང་ལེགས་འདུག རྩི་ཤིང་དང་སྲོག་ཆགས་འདི་དག་ནས་ཉུང་ ངུ་ཞིག་མ་གཏོགས་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཀྱིན་མེད་ལ་དེ་དག་དེང་སྐབས་ཀྱི་ཚོ་ཁག་མང་པོ་ཞིག་ལ་བྱང་ཆ་ཡོད། ཡིན་ནའང་དེ་དག་ས་ གནས་ཀྱི་རྒྱུན་སྲོལ་བཟའ་ཆས་ཀྱི་ཆ་ཤས་ཙམ་ཡིན་པ་དང་། སྲོལ་རྒྱུན་མཚོན་བྱེད་ཡིན་པའི་དངོས་རིགས་གཙོ་བོ་ཁག་ཅིག་ནི་ ཝ་ས་ཏི (waashat) འམ་གར་འཆམ། (sacred dance) ཡང་ན་རྔ་ཆེན་བདུན་ (seven drums) ནམ་རྨི་ལམ་རྨི་ མཁན། (dreamer) ཁང་པ་རིང་པོའ་ི ཆོས་ལུགས་ (long-house) ཟེར་བ་བཅས་ཆོས་ལུགས་བྱེད་སྒོ་བརྩི་སྲུང་ཆེད་བེད་ སྤྱོད་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། བྱེད་སྒོ་དེ་ནི་སྲོལ་རྒྱུན་འདུ་ཤེས་ཀྱི་བག་ཆགས་མཐུག་ཅིང་རེས་གཟའ་ཉི་མར་ཟས་ཀྱི་བྱིན་རླབས་ལ་གུས་ བཀུར་ཞུ་བ་དང་ཡང་ན་བཀའ་དྲིན་རྗེས་དྲན་ཞུ་བའི་ (thanksgiving) དུས་སྟོན་ནམ་ཡིན་དང་ཁ་ཝི་ཏི་ (Ka’wit) དུས་སྟོན་ལ་ནང་འགྲིག་འཆམ་མཐུན་ཡོང་བའི་བྱེད་ཐབས་ལག་ལེན་ཞིག་རེད། ༼ཞུ་སི་ཊིར Schuster ཕྱི་ལོ ༡༩༧༥༽ ཆོས་ ལུགས་ཚོགས་སྡེ་འདི་ནི་སྤྱི་ཚོགས་དང་ཆོས་ཕྱོགས་གཉིས་ནས་སབ་ཏིན་རིག་གཞུང་གི་མཚོན་རྟགས་སྟོབས་ཆེན་ཞིག་ཡིན་པ་ དང་སབ་ཏིན་སྐད་ཡིག་རྒྱུན་གནས་ཡོང་བའི་རྨང་གཞི་རེད།

170

ཁ་ཝི་ཏི་ (Ka’wit) དུས་སྟོན་རྒྱ་ཆེ་ཤོས་དེ་སྤྱིར་ཕྱི་ཟླ་ ༤ དུས་འགོར་ཡིན་ནའང་རྒྱུན་ཟས་གཙོ་བོ་འཚོལ་སྒྲུག་བྱེད་

ཁོར་ཡུག་སྐོར་གྱི་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གནས་ (TRADITIONAL ENVIRONMENTAL KNOWLEDGE (TEK)) སྲུང་འཛིན། བྱང་ཨ་མི་ རི་ཀའི་གཞི་འཛིན་ཡུལ་མི་ (NATIVE NORTH AMERICA) སྐོར་གྱི་ཞིབ་འཇུག་གནས་ཚུལ་ཁག་གཉིས།

པའི་དུས་ཚིགས་ལ་ལྟོས་ཏེ་དུས་སྟོན་དུས་ཚེས་ནམ་འོས་ལ་གཏན་འབེབས་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ཁང་པ་རིང་པོ་ལ་ཚང་མ་མཉམ་ འཛོམས་ཀྱིས་རྔ་རྡུང་བྲོ་འཁྲབ་དང་རྨི་ལམ་ནས་ཤེས་པའི་གླུ་གཞས་བྱིན་རླབས་ཅན་ལེན་པའི་ཝ་ས་ཏི་ (waashat) ལེན་ པ་དང་། འདུ་འཛོམས་བྱེད་ཐེངས་རེ་རེར་ལོ་ན་རྒན་པ་ཚོར་གཟའ་ཉི་མའི་རྗེས་ཀྱི་བཀའ་དྲིན་རྗེས་དྲན་ཞུ་བའི་དུས་སྟོན་ཆེད་ ཐོག་མའི་མཁོ་དངོས་བསྡུ་ལེན་བྱེད་དུ་འཇུག་གིན་ཡོད། དེ་ནས་ཚང་མ་ཟས་ཀྱི་ཆོ་ག་ཞིག་གི་ཆེད་ས་ལ་མར་བསྡད་དེ། དང་ པོར་ཀུ་སི་ (cuus) དེ་ཆུ་དང་དེ་ནས་ནུ་སུ་ཀི་སི་ (nusux) དེ་ཉ་སལ་མོན། ཨི་ཝི་ན་ཏི་ (iwinat) དེ་ཤྭ་བའི་ཤ་ཝེ་ནི་ སོན། (venison) པིས་ཡ་ཀི་སི་ (pyaxi) དེ་སྐྱུར་རྩ་མེ་ཏོག རྫ་འོ་སི་ (xaws) དེ་ཀོ་སི་རྩ་བ། (cous root) རྫམ་ སི་ (xamsi) དེ་ཨིན་ཌི་ཨན་ཆིན་ཚལ། ཝེ་ཝི་ནུ་ (wiwnu) དེ་ཧ་ཀལ་ལུམ་འབྲས། (huckleberry) དེ་ནས་མཐའ་ མཇུག་ལ་ཡང་སྐྱར་ཁོ་ཚོའི་འཇིག་རྟེན་ལྟ་ཚུལ་དུ་ཨལ་ཧྥ་ (alpha) དང་ཨོ་མེ་རྒ་ (omega) ཞེས་དང་པོ་དང་མཐའ་མར་ བརྩི་བའི་ཀུ་སི་དེ་ཆུ་བཅས་རིམ་བཞིན་ཟ་འཐུང་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། སའི་གོ་ལ་ཡི་ཤིང་ཏོག་ལ་གསོལ་མཆོད་བྱེད་ཚུལ་འདི་སབ་ཏི་ སྐད་ཡིག་རྒྱུན་འཛིན་བྱེད་མཁན་ཚོ་ཁག་རྣམས་ཀྱི་སེམས་ཁོང་དུ་གནས་ཡོད་ནའང་། རིག་གཞུང་ངེས་གཏན་མེད་པའི་འགྱུར་ ལྡོག་གི་ལོ་རྒྱུས་ལ་མཚོན་ན་དཀའ་ངལ་ཞིག་དང་ས་གོར་མོ་ཁོ་ནར་གཞི་རྟེན་བྱེད་པའི་ས་སྐྱེས་རྡོ་སྐྱེས་ཀྱི་མི་རྣམས་འཚོ་གནས་ ཡོང་བའི་དན་རྟགས་ཤིག་ཀྱང་རེད།

སབ་ཏིན་མི་རིགས་ཀྱི་ལས་དབང་དེ་དུས་རབས་གཉིས་རིང་གི་རིག་གཞུང་བརྗེ་བསྒྱུར་ (deculturalization) དང་འབྲུམ་ནད་ལྟ་བུ་ཕྱི་ནས་ཡོང་བའི་ནད་ཡམས་ཀྱིས་མི་གྲངས་མང་པོ་རྩ་མེད་དུ་གྱུར་བ། ཡུ་རོབ་ཨ་མི་རི་ཀ་མི་ཡི་ཝིཇི་ ལའན་ཊེ་ (Euroamerican vigilante) ལྟ་རྟོག་ཤོག་ཁག་དང་ཨ་རི་དམག་མིའི་བར་རྩོད་རྙོག་ཡོད་པ། ཆོས་ལུགས་ སྤེལ་མཁན་ཚོའི་རིག་གཞུང་གི་ཤུགས་རྐྱེན་དང་ཨ་རི་གཞུང་གི་མི་རིགས་མཉམ་བསྲེས་སྲིད་ཇུས་བཅས་ལ་རག་ལས་ཡོད། ༼ཧུན་དང་སེ་ལམ། ཕྱི་ལོ ༡༩༩༠ ༡༩-༥༡༽ མཐོ་སྒང་ཨིན་ཌི་ཨན་མི་མཉམ་དུ་ཕྱི་ལོ་ ༡༨༥༥ ལོར་ཨ་རི་གཞུང་གིས་བཞག་པའི་ གན་རྒྱའི་ནང་ས་ཁོངས་ཆེན་པོ་བློས་གཏོང་བྱས་ཡོད་པ་མ་ཟད། ཚོ་ཁག་ཚོར་ཚོ་ཁག་རང་ཉིད་ཀྱི་མི་དམངས་ཀྱི་དགེ་རྩའི་ཆེད་ ཟུར་བཅད་ (reserved) ཐོབ་ཐང་དང་ཟུར་བཅད་ས་ཆ་ཉར་བཟུང་བྱ་རྒྱུར་རྩ་ཁྲིམས་ཐོག་ནས་ཁས་ལེན་བྱས་ཡོད། གན་རྒྱའི་ ནང་འཁོད་འབྲུ་དོན་གཙོ་བོ་ཞིག་ནི། ཟུར་བཅད་ས་ཁོངས་བརྒྱུད་ནས་སམ་དེའི་མཐའ་མཚམས་ན་བཞུར་གྱིན་ཡོད་པའི་རྒྱུགས་ཆུ་ཡོད་དོ་ཅོག་ནས་ཉ་འཛིན་ བཟུང་བྱེད་པའི་དམིགས་བསལ་ཐོབ་ཐང་དེ་མཉམ་འབྲེལ་ཚོ་ཁག་དང་ཨིན་ཌི་ཨན་ཤོག་ཁག་རྣམས་ལ་ཡོད། ས་ཁོངས་དེར་ གཏོགས་སྤྱི་འབངས་ལ་སྤྱིར་བཏང་དང་རྒྱུན་གོམས་ས་ཆ་ནས་ཉ་འཛིན་བཟུང་བྱེད་པའི་ཐོབ་ཐང་ཡོད། གསོ་བཅོས་ཆེད་གནས་ སྐབས་ཀྱི་ཁང་པ་བཟོ་སྐྲུན་བྱེད་པ། རི་དྭགས་རྔོན་པའི་ཐོབ་ཐང་། སྐྱེ་དངོས་ཀྱི་རྩ་བ་དང་ལུམ་འབྲས་འཐུ་སྒྲུག ལུང་སྟོང་དང་ བདག་མེད་ས་ཆར་ཁོ་ཚོའི་རྟ་དང་ཕྱུགས་ཟོག་འཚོ་ཆོག་པའི་ཐོབ་ཐང་ཡོད།

གན་རྒྱ་ཡིས་ཚོ་ཁག་ལ་དབང་བའི་སྲིད་གཞུང་དང་ཚོང་ལས་འཛུགས་གཉེར་བྱེད་པར་ཁྲིམས་ཐོག་གི་རྨང་གཞི་བཏིངས་ ཡོད་ལ། ཚོང་ལས་དེ་དག་གིས་ཁོར་ཡུག་གནད་དོན་སྣ་མང་ལ་བརྩི་འཇོག་གིས་ས་གནས་ཡུལ་མིའི་ངོ་བོ་དང་ཐོབ་ཐང་ཚད་ འཛིན་དང་རྩོད་ལེན་བྱེད་པར་གལ་ཆེའི་གོ་གནས་བཟུང་ཡོད། གན་རྒྱའི་ནང་འཁོད་ཚོ་ཁག་ཚོར་སྐྱེ་དངོས་སྣ་མང་གི་རང་ བཞིན་སྲུང་འཛིན་བྱེད་པར་ནུས་པ་ཐོན་ཡོད་ལ་ལྷག་པར་དུ་ཀོ་ལུམ་སྦི་ཡ་གཙང་ཆུའི་ཉ་སལ་མོན་གྱི་གྲངས་འབོར་ཐད་ནུས་པ་ བཏོན་ཡོད། ངས་སབ་ཏིན་གྱི་གནས་སྟངས་དེ་ “ཤུལ་འཛིན་སྲོལ་རྒྱུན་” གྲས་ལ་འཇོག་གི་ཡོད། ཁོར་ཡུག་སྐོར་གྱི་སྲོལ་རྒྱུན་ཤེས་བྱ་ དེ་ཉིན་རེའི་འཚོ་བའི་ནང་དགོས་གལ་ཆེན་པོ་མེད་ནའང་ས་གནས་ཡུལ་མིའི་ངོ་བོ་མཚོན་བྱེད་དུ་རྒྱུན་འཛིན་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ཤུལ་འཛིན་སྲོལ་རྒྱུན་དེ་ས་ཁོངས་དང་ཁྱིམ་རྒྱུད་ཀྱི་ཞེན་ཆགས་མཐུག་པོ་བརྒྱུད་ནས་རིག་གཞུང་བརྗེ་བསྒྱུར་གྱི་ནུས་ཤུགས་ སྟོབས་ཆེན་ལ་མ་བལྟོས་པར་བརྟན་པོར་གནས་ཐུབ་ཀྱིན་ཡོད། ཤུལ་འཛིན་སྲོལ་རྒྱུན་དེ་ཡིག་ཐོག་རྩོམ་རིག་གི་ཁྱབ་ཁོངས་ གསར་པ་མིའི་རིག་པའི་ཡིག་ཆ་ལ་བརྟེན་ནས་ཚད་ལྡན་སྲོལ་ལུགས་ཀྱི་སློབ་གསོ་ཁྱབ་ཁོངས་ནང་འགྲན་རྩོད་ལྡན་པའི་ངང་

171

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

སྲུང་ཉར་དང་བརྒྱུད་སྤྲོད་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་ལ། ངས་གཤམ་འོག་ཏུ་དབྱེ་བཀར་བྱས་པའི་ “ངལ་རྩོལ་སྲོལ་རྒྱུན་” གྱི་ཁོངས་གཏོགས་ སུ་སྲོལ་རྒྱུན་ཤེས་བྱ་རང་དགར་བརྒྱུད་སྤྲོད་དང་ལག་ལེན་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པ་ནང་བཞིན་མིན། ངལ་རྩོལ་སྲོལ་རྒྱུན་གྱིས་འཚོ་ བའི་ཆ་རྐྱེན་གཏན་འཁེལ་བྱེད་ཅིང་། ཤུལ་འཛིན་སྲོལ་རྒྱུན་གྱིས་ངོ་བོ་དང་ཚོགས་སྡེ་རྒྱུན་འཛིན་བྱེད་པ་ཡིན། སན་ཧོན་ཝི་རྫ་ཕོ་ཏེ་ཀི་ཡི་ངལ་རྩོལ་སྲོལ་རྒྱུན།

ཝ་ཧ་ཀ་ (Oaxaca) ནི་སྐྱེ་དངོས་ ༼རྒར་ཞ་-མན་ཌོ་རྫ་དང་ ཨོར་ཌོ་ནེ་རྫི། སྦི་རི་ནེ་སི་-ས་ལ་སི། ཕྱི་ལོ ༢༠༠༤༽ དང་སྐད་རིགས་སྣ་མང་མཚོན་བྱེད་ཆེས་མང་ཤོས་ཀྱི་མེ་སི་ཀོ་ཡི་མངའ་སྡེ་དེ་ཡིན། མངའ་སྡེ་འདིར་རྩ་སྦུག་ལྡན་པའི་རྩི་ཤིང་ (vascular plant) ༩༠༠༠ ལྷག་དང་བྱ་རིགས་ ༨༠༠ ལྷག་གི་མ་དཔེ་ཐོ་འགོད་བྱས་ཡོད། མངའ་སྡེ་འདིའི་ས་ཁྱོན་་ཨིན་ཌི་ཡ་ ན་མངའ་སྡེ་དང་གཅིག་མཚུངས་ཡིན་ལ། མངའ་སྡེ་གཞུང་གིས་མི་རིགས་ཆེ་ཤོས་ ༡༦ ངོས་ལེན་བྱེད་ཅིང་མི་རིགས་རེ་རེས་ས་ གནས་རང་གི་སྐད་ཡིག་རིགས་ཚན་གཅིག་མཉམ་སྤྱོད་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། རྫ་ཕོ་ཏེ་ཀི་སྐད་ཡིག་རིགས་ཚན་དེ་ཁྱབ་ཆེ་ཤོས་དངསྣ་ འཛོམས་ཅན་ཡིན་པས་ཤེས་རྟོགས་ཡོད་པའི་ཐུན་མིན་སྐད་རིགས་ ༥༨ ཙམ་ཡོད། དེ་དག་གི་ཁོངས་ནས་གཅིག་ནི་སན་ ཧོན་ ཝི་དང་ཉེ་འབྲེལ་གྲོང་ཚོ་བཅུ་གཉིས་ཙམ་གྱི་ཕ་སྐད་དེ་ཡིན་པ་རེད། སྐྱེ་དངོས་སྣ་མང་རང་བཞིན་དེ་སྐད་རིགས་སྣ་མང་རང་བཞིན་གྱི་ཐོན་རྫས་ཤིག་ཡིན་མིན་དང་། སྐད་རིགས་སྣ་མང་རང་ བཞིན་དེ་སྐྱེ་དངོས་སྣ་མང་རང་བཞིན་གྱི་ཐོན་རྫས་ཡིན་མིན། ཡང་ན་སྣ་མང་རང་བཞིན་དེ་གཉིས་ཀ་རང་དབང་ལྡན་པའི་ས་ ཁམས་དང་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་རྒྱུ་རྐྱེན་ལ་བརྟེན་ཡོད་མེད་ནི་དྲི་བ་གཏིང་ཟབ་ཅིག་རེད། དེ་ལྟར་ཝ་ཧ་ཀ་མངའ་སྡེ་ཡི་སྐྱེ་དངོས་རིག་ གཞུང་གི་ (biocultural) ཆེས་སྣ་འཛོམས་རང་བཞིན་རྒྱུན་སྤེལ་ཡོང་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཙོ་བོ་ནི་ཕལ་ཆེར་ཕྱོགས་གཅིག་ནས་ གླིང་ཆེན་ལ་འབྲེལ་ཏེ་ཡོད་པའི་སའི་ཆགས་ཚུལ་དང་། ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ནས་ཏེཧོན་ཏེ་ཕེ་ཀི་ (Tehuantepec) ཡི་མཚོ་ གནས་ས་སྦྲེལ། (isthmus) བར་ཁད་དུ་ལེ་བར་ཁ་ཤས་ལས་མེད་སར་གནས་པའི་སྤྲིན་སྨུག་ཐེབས་པའི་ནགས་ཚལ་དང་ས་ རྒོད་ཚེར་མའི་ནགས་ཚལ་ལ་རོགས་འདེགས་བྱེད་པའི་ཆར་འབབ་གནས་སྟངས་སྣ་ཚོགས་ཡོང་བྱེད་ངོས་མི་སྙོམས་པའི་ས་བབ་ (topography) བཅས་ཡིན་སྲིད་པ་རེད། ས་བབ་སྣ་ཚོགས་འདི་འདྲས་སྐྱེ་དངོས་དང་རིག་གཞུང་གཉིས་ཀ་ས་གནས་རང་ དུ་གོམས་འདྲིས་ཤུགས་ཆེར་ཡོང་བར་གོང་སྤེལ་དང་རྒྱུན་སྲིང་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། རིམ་བཞིན། སྐྱེ་དངོས་སྣ་མང་རང་བཞིན་གྱིས་ ས་གནས་ས་ཐོག་ཏུ་རྟེན་གཞི་བྱས་པའི་ཚོགས་སྡེ་ཡི་རིག་གཞུང་སྣ་མང་རང་བཞིན་གོང་སྤེལ་གཏོང་བ་དང་། སྐད་ཡིག་སྣ་མང་ ཅན་ཡིན་པའི་ས་གནས་ཚོགས་སྡེ་འདི་དག་གི་རིག་གཞུང་སྣ་མང་རང་བཞིན་གྱིས་ཀམ་ཕེ་སི་ནོ་ (campesino) ཚོགས་ སྡེའི་ངོ་བོ་མཚོན་བྱེད་ཀི་རེ་ཨོལ་ (creole) འདེབས་འཛུགས་རྩི་ཤིང་ (cultivars) ལྟ་བུའི་མཚོན་ཐུན་མོང་མིན་པའི་ས་ གནས་རང་གི་སྐྱེ་དངོས་ཀྱི་ཐོན་ཁུངས་སྲུང་འཛིན་བྱ་རྒྱུར་སྐུལ་འདེད་གཏོང་གིན་ཡོད། ཝ་ཧ་ཀ་རུ་ཕལ་ཆེར་ས་གནས་རང་གི་ཚོགས་སྡེ་མི་འདྲ་བ་ ༢༠༠༠ ཙམ་ཡོད་སྲིད་ལ། དེ་དག་རང་དབང་ལྡན་པའི་མུ་ ནི་སི་ཕིའོ་ (municipios) ༥༧༡ གི་སྒྲིག་འཛུགས་འཛིན་སྐྱོང་འོག་གནས་ཡོད། ཚོགས་སྡེ་འདི་འདྲ་མང་པོ་ཞིག་གིས་ མིལ་ཕ་ (milpa) ས་ཞིང་དང་ཁང་ཁྱིམ་ལྡུམ་རྭར་བཟའ་ཆས་འདེབས་འཛུགས་བྱེད་པ་དང་། ཁང་པའི་ཆེད་ཤིང་ཆ་དང་རྡོ་ རིགས་བདག་གཉེར། རྩྭ་གཟན་དང་སྨན་རྩྭའམ་མཛེས་སྤྲས་རྩི་ཤིང་ཆེད་སྤྱི་པའི་ཤིང་ནགས་དང་རྩྭ་ས་མཁོ་སྤྲོད་བྱེད་པ་བཅས་ རང་སྟོབས་རང་སྤེལ་གྱི་དཔལ་འབྱོར་ལམ་ལུགས་ལག་བསྟར་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད ༼ཧུན། Hunn ཕྱི་ལོ ༢༠༠༨༽ གང་ལྟར། གྲོང་ གསེབ་ཀྱི་ཚོགས་སྡེ་འདི་དག་འདས་དང་ད་ལྟ་གཉིས་ཀར་ཁེར་རྐྱང་དུ་ཕུད་མི་འདུག ཁོ་ཚོས་སོ་སོའ ་ི ས་གནས་ཀྱི་སློབ་གྲྭ་དང་ ལྷ་ཁང་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱེད་ཅིང་། གྲོང་གསེབ་འཛིན་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་ཆུ་གློག་དང་ཆུ་ཡུར། འགྲོ་ལམ། ཏར་འཕྲིན་ཁ་པར་ བཅས་ཀྱི་འཛུགས་སྐྲུན་ཡར་རྒྱས་ཆེད་དབུས་གཞུང་ནས་རོགས་དངུལ་ལེན་པར་གྲོས་མོལ་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། གྲོང་གསེབ་ཀྱི་མི་ འབོར་ངེས་ཅན་ཞིག་སྐོར་སྐྱོད་གཞིས་སྤོར་ (circular migration) ཁོངས་སུ་ཞུགས་ཏེ་ས་གནས་ཀྱི་གྲོང་སྡེ་ཁག་ནས་ དངུལ་སྒོར་འཚོལ་སྒྲུབ་བྱེད་ཅིང་། ཡིན་ནའང་རང་ཡུལ་ཚོགས་སྡེ་ན་བསྡད་ཡོད་པའི་བཟའ་མི་རྣམས་དང་འབྲེལ་བ་ཆད་དུ་ འཇུག་གིན་མེད། ས་ཁུལ་དང་གོ་ལའི་ཁྲོམ་རྭའི་དཔལ་འབྱོར་གྱིས་ས་གནས་མི་འབོར་དོ་སྙོམས་དང་དཔལ་འབྱོར་མི་ཉམས་ 172

ཁོར་ཡུག་སྐོར་གྱི་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གནས་ (TRADITIONAL ENVIRONMENTAL KNOWLEDGE (TEK)) སྲུང་འཛིན། བྱང་ཨ་མི་ རི་ཀའི་གཞི་འཛིན་ཡུལ་མི་ (NATIVE NORTH AMERICA) སྐོར་གྱི་ཞིབ་འཇུག་གནས་ཚུལ་ཁག་གཉིས།

སོར་ཆུད་ཡོང་བར་རོགས་འདེགས་བྱས་ཏེ། ས་གནས་ཡུལ་མིའི་ཡུན་གནས་གསོན་སྟོབས་ལ་རོགས་སྐྱོར་བྱ་རྒྱུ་རེད་ཅེས་བརྗོད་ ཆོག

སན་ ཧོན་ ཝི་ནི་འདི་ལྟ་བུའི་ས་གནས་ཡུལ་མིའི་ཚོགས་སྡེ་ཞིག་ཡིན། སན་ ཧོན་མི་སྡེ་ཡི་མི་གྲངས་ ༩༨ % གྱིས་ས་ གནས་རང་གི་རྫ་ཕོ་ཏེ་ཀིའི་སྐད་བཤད་ཀྱིན་ཡོད། མི་མང་པོ་ཞིག་གིས་སློབ་གྲྭའི་ནང་དང་འགྲུལ་བཞུད་སྐབས་སི་པན་སྐད་སྦྱོང་ བ་དང་། ཁྱིམ་ཚང་ཡོད་དོ་ཅོག་གིས་མི་ལ་ཕ་ས་ཞིང་དུ་རང་བདག་གམ་ཁྱིམ་མཚེས་ནས་གཡར་ཏེ་ཡོང་བའི་བ་གླང་ལ་ས་གནས་ ཀྱི་རྒྱུ་ཆས་བཟོས་ཤིང་དུས་རབས་དཀྱིལ་མའི་ཡུ་རོབ་པའི་བཟོ་བཀོད་ཡིན་པའི་ཐོང་བཤོལ་བསྐོན་ཏེ་ཞིང་ལས་རྨོ་འདེབས་བྱེད་ ཀྱིན་ཡོད། ཁོ་ཚོས་གྲོང་གསེབ་ཀྱི་ལྷ་ཁང་དུ་སྨོན་ལམ་རྒྱག་པ་མ་ཟད་ལོ་ཏོག་འདེབས་འཛུགས་དེ་ཆར་ཆུའི་རང་གཤིས་ལ་རག་ ལས་པས་ལོ་རེའི་ཕྱི་ཟླ་ལྔ་བར་ཐག་ཉེའི་གནས་ཆེན་རི་སྒང་དུ་གནའ་བོའ ་ི རྫ་ཕོ་ཏེ་ཀིའི་ཆར་ལྷ་རྒུ་རྫི་ (Nguzii) མིང་གཞན་ དུ་ཀོ་སི་ཧི་(Cociji) ལ་མཆོད་འབུལ་སྐྱབས་འཇུག་ཞུ་བཞིན་ཡོད། ཁོ་ཚོས་ས་གནས་རང་གི་མ་རྨོས་ལོ་ཏོག་མི་འདྲ་བ་དྲུག་ ཙམ་གྱི་ས་བོན་དང་དེ་དང་གྲངས་མཉམ་གྱི་སྲན་མ། སིལ་ཀྭོ་འདྲ་མིན་འདེབས་འཛུགས་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། འདི་ཚང་མ་གནའ་ བོའ་ི ཝ་ཧ་ཀ་ཡི་འདེབས་འཛུགས་རྩི་ཤིང་ (cultivars) ཡིན། ཁྱིམ་ཚང་མང་པོ་ཞིག་གིས་ཁང་ཁྱིམ་ལྡུམ་རྭ་བདག་གཉེར་ བྱེད་ཅིང་དེར་སྨན་རྩྭ་དང་ཤིང་ཏོག་ཅན་གྱི་སྡོང་པོ། མཛེས་རྒྱན་བྱེད་འོས་མེ་ཏོག་བཅས་སྣེ་གྲངས་ ༡༠༠ ལྷག་བདག་ཉར་བྱེད་ ཀྱིན་ཡོད་ལ། དེ་ག་རང་དུ་བྱིས་པ་ཚོས་ས་གནས་ཀྱི་རྩི་ཤིང་མེ་ཏོག་སྐོར་ལ་རྒྱུས་ལོན་གཏིང་ཟབ་བྱེད་མགོ་བཙུགས་པ་རེད། སན་ ཧོན་གྱིས་ངལ་རྩོལ་སྲོལ་རྒྱུན་ཉར་འཛིན་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པར། དེ་ཡང་ཁོ་ཚོའི་ཉིན་རེའི་འཚོ་བ་དེ་སློབ་ལོ་མ་སོན་ གོང་ནས་སྦྱོང་བཞིན་པའི་ས་གནས་ཀྱི་རྩི་ཤིང་དང་སྲོག་ཆགས། ཤ་མོང་། ས་གཤིན། གནམ་གཤིས། ས་བབ་སྐོར་གྱི་རིག་གནས་ ལ་རག་ལས་ཡོད། དེའི་མ་ཚད་འདི་འདྲའི་རང་བྱུང་ཁམས་ཀྱི་དངོས་རིགས་མང་ཆེ་བའི་མིང་དེ་རྫ་ཕོ་ཏེ་ཀི་སྐད་ལ་མ་གཏོགས་ མེད་ལ། ཁོ་ཚོ་གནས་སའི་འཇིག་རྟེན་ལ་འགྲེལ་བཤད་རྒྱག་པར་སི་པན་སྐད་དང་དབྱིན་ཇི་སྐད་ཀྱིས་འདང་གིན་མེད། འདི་ལྟ་ བུའི་ས་སྐྱེས་རྡོ་སྐྱེས་ཀྱི་ས་གནས་ཐ་སྙད་ཀྱིས་བརྒྱན་པའི་འཆར་སྣང་གི་འཇིག་རྟེན་འདི་ཡུལ་ལུང་འདིར་དུས་རབས་མང་པོར་ འཚོ་སྡོད་གནས་མལ་བྱས་པའི་ཤུལ་བཞག་ཅིག་རེད།

ངལ་རྩོལ་སྲོལ་རྒྱུན་ཡིན་པར་བརྟེན། འཚོ་བ་ཇི་ལྟར་སྐྱེལ་རྒྱུ་དང་ས་གནས་ཀྱི་ཡུལ་ལུང་ཆགས་སྟངས་ལ་ལྟ་ཞིབ། ཡུལ་ སྐད་ཇི་ལྟར་རྒྱག་རྒྱུ་བཅས་ཀྱི་ཤེས་བྱ་དེ་རྒྱུན་ཤེས་ཡིན་སྙམ་སྟེ་མི་ཤེས་རྒྱུ་མེད་བསམ་གྱིན་ཡོད། བསམ་ཚུལ་འདི་འདྲ་བས་སྐད་ ཡིག་དང་སྲོལ་རྒྱུན་ཤེས་བྱ་ལ་རིན་ཐང་མེད་སྙམ་པའི་ཉེན་ཚབས་ཅན་གྱི་སྡོམ་ཚིག་རྒྱག་སྲིད། ཁྱིམ་མཚེས་ཚོགས་སྡེ་སན་ ཨོ་ རྒུ་སི་ཊིན་ (San Augstin) ལ་མཚོན་ན། “ ཡར་རྒྱས་ ཅན་གྱི་ཨེ་ཝན་ཇིལ་ཡེ་ཤུ་པ་ (evangelist) དགེ་རྒན་ཞིག་ གིས་ཚོགས་སྡེ་དེའི་འགོ་ཁྲིད་རྣམས་ལ་ཁོ་ཚོའི་སྐད་ཡིག་ནི་ “ རྗེས་ལུས་ “ རེད་ཅེས་ཡིད་ཆེས་སྐྱེས་སུ་བཅུག་སྟེ་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༦༠ པའི་ནང་སོ་སོའ་ི སྐད་ཡིག་དོར་ཏེ་དེང་སང་སི་པན་སྐད་ཁོ་ན་བཤད་ཀྱིན་ཡོད། དཔེ་མཚོན་འདིས་ས་གནས་རང་གི་སྐད་ཡིག་ དང་སྲོལ་རྒྱུན་ཤེས་བྱས་སྟོན་ཐུབ་པའི་དོན་བྱ་རྣམས་ཇི་འདྲའི་ཉམ་ཞན་ཡིན་པ་སྟོན་གྱིན་ཡོད། ས་གནས་ཡུལ་མིའི་སྐད་ཡིག་ མེད་པར་གྱུར་པ་དེས་ས་གནས་ཡུལ་མིའི་ངོ་བོ་བརླག་པར་ངོས་འཛིན་བྱེད་མི་རུང་། སན་ ཨོ་རྒུ་སི་ཊིན་བརྟན་པོར་གནས་ཡོད། ས་གནས་མི་ལ་ད་དུང་ཡང་ས་ཞིང་རྨོ་འདེབས་ཀྱི་ཤེས་བྱ་དང་། རྩི་ཤིང་འདེབས་འཛུགས་དང་གཞི་རྩའི་འཕྲུལ་ལས་ཀྱི་སྲོལ་ རྒྱུན་ཤེས་བྱ་ཡོད་པ། ཁོ་ཚོའི་ཡིད་མོས་ན་ཡོད་པའི་འཇིག་རྟེན་ཁམས་ཀྱི་གལ་ཆེའི་གྲུབ་ཆ་སྟོན་པར་སི་པན་སྐད་ཀྱི་མིང་ཚིག་ དང་ཧི་སི་པ་ནི་ཀི་ (hispanic) སྐད་འདྲེས་པའི་རྫ་ཕོ་ཏེ་ཀི་མིང་ཚིག་སྤྱོད་ཀྱིན་ཡོད། ཡིན་ནའང་། ཁོ་ཚོ་སྐྱེས་ཡུལ་གྱི་རི་ སྐྱེས་རྩི་ཤིང་དང་ཐང་ཤིང་། བེ་ཤིང་ཨོ་ཁི་སྡོང་པོ། (aok) ཚེར་མའི་ཤིང་ནགས་སྐོར་གྱི་རྒྱ་ཆེའི་ཤེས་བྱ་མང་པོ་ཞིག་ལ་ཚད་ བཀག་ཆེན་པོ་ཐེབས་ཤིང་དོན་འགྲེལ་བརྗོད་སྟོབས་ཞན་དུ་གྱུར་ཡོད། ས་གནས་ཡུལ་མིའི་སྐད་ཡིག་དང་ཁོར་ཡུག་སྐོར་གྱི་སྲོལ་རྒྱུན་ཤེས་བྱ་ཡིས་ངལ་རྩོལ་སྲོལ་རྒྱུན་ཚུལ་དུ་སན་ ཧོན་ས་ ཁུལ་དུ་ཇི་ལྟར་གོ་བརྡ་སྤྲོད་ཐུབ་ཀྱིན་ཡོད་མེད་ང་ཚོས་གསལ་བོ་ཞིག་བལྟས་ཆོག དང་པོར་རྫ་ཕོ་ཏེ་ཀི་སྐད་ཀྱི་རྩི་ཤིང་དང་སྲོག་ ཆགས་ཀྱི་ཐ་སྙད་ཕོན་ཆེན་ཡོངས་ཁྱབ་ཀྱིས་མཉམ་སྤྱོད་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ངས་ཚོགས་སྡེའི་ཆེད་ཐོ་འགོད་བྱས་པའི་མིང་ཡོད་རྩི་

173

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཤིང་ ༧༠༠ ལྷག་དང་སྲོག་ཆགས་ ༤༠༠ ལྷག་གི་ཁྲོད་ནས་རྒྱུས་མངའ་ཆེ་བའི་མི་དར་མ་ཞིག་གིས་དེ་གཉིས་ཀའི་སྡོམ་འབོར་གྱི་ ༨༠ % ཙམ་ངོས་འཛིན་བྱེད་ཆོག་ཆོག་འདུག དེའི་འཕྲོས་མིང་ཡོད་རྩི་ཤིང་དང་སྲོག་ཆགས་ ༢༠ % ཡིས་རྒྱུས་མངའ་ཆུང་ བའི་རིགས་ཚན་དང་ཡང་ན་ཁྱད་ཆོས་ཙམ་སྟོན་ཐུབ་པའི་མིང་ཚིག་མཚོན་གྱིན་ཡོད། ལོ་ན་དྲུག་བདུན་ཙམ་ཡིན་པའི་ལོ་ཆུང་ བྱིས་པ་ཚོས་ཕལ་ཆེར་རྩི་ཤིང་དང་སྲོག་ཆགས་ ༥༠ % ལ་འཕྱུག་པ་མེད་པར་མིང་འདོགས་ཐུབ་ཀྱིན་འདུག་ལ། ཁོ་ཚོས་དེ་དག་ ས་ཆ་གང་དང་དུས་ཚོད་ནམ་ཞིག་ལ་རྙེད་ཀྱིན་ཡོད་པ་དང་ཇི་ལྟར་བེད་སྤྱོད་བྱེད་དགོས་ཚུལ་བཅས་ཤེས་ཀྱིན་འདུག ས་གནས་རང་གི་མ་རྨོས་ལོ་ཏོག་མི་འདྲ་བ་དྲུག་ཙམ་གྱི་མིང་རྣམས་དེ་དག་གི་འབྲུ་མདོག་ལ་ལྟོས་ནས་སན་ ཧོན་རྫ་ཕོ་ ཏེ་ཀི་སྐད་དུ་མིང་བཏགས་འདུག ཡིན་ནའང་། མིང་འདི་དག་འགྲེལ་བཤད་རྒྱག་བྱེད་ཁོ་ན་མིན་པར་འབྲུ་མདོག་དང་སྨིན་ ཚད། འཕྲོད་ངེས་ཞིང་ས། ས་མཐོའ་ི འཁྱོག་ཚད་བཅས་ཀྱི་ཐད་ནས་རིགས་རྒྱུན་ཐ་དད་ཡིན་པ་ར་སྤྲོད་བྱེད་ཀྱིན་འདུག མ་རྨོས་ ལོ་ཏོག་གི་ས་བོན་དེ་ཆར་པ་འབབ་དུས་གནས་སྟངས་དང་ཁྱིམ་ཚང་གི་ས་ཞིང་གནས་ཡུལ་ལ་བརྟེན་ཏེ་ཐབས་བྱུས་ལྡན་པའི་ ངང་འདེབས་འཛུགས་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ཁྱིམ་མཚེས་གྲོང་གསེབ་ཀྱིས་མ་རྨོས་ལོ་ཏོག་ “ དཀར་པོ་ ” དང་། “སེར་པོ” ། “ནག་ པོའ་ི ” དབྱེ་བ་ངོས་འཛིན་བྱེད་ཐུབ་ལ། ས་བོན་རྣམས་ཁྱིམ་མཚེས་གྲོང་གསེབ་ནས་ “གཡར་པོ་” ཞུས་ཏེ་ཚོད་ལྟའི་ཆེད་ འདེབས་འཛུགས་བྱས་ཡོད་ནའང་གྲོང་གསེབ་རེ་རེའི་ས་བོན་དེ་ཁྱིམ་མཚེས་ཀྱི་ས་བོན་དང་མི་འདྲ་བ་ཡོད། གལ་སྲིད་ཧ་ཝ་ཀ་ ཀ་ཡི་ས་གནས་གྲོང་གསེབ་ ༡༠༠༠ རེ་རེ་ཡིས། དཔེར་ན། ས་གནས་ཀྱི་མ་རྨོས་ལོ་ཏོག་གི་རྩི་ཤིང་ལྔ་རེ་རྒྱུན་འདེབས་བྱས་ན། ཧ་ ཝ་ཀ་མངའ་སྡེ་ཁོ་ནའི་ནང་འདེམས་ཉར་སྲུང་འཛིན་བྱས་པའི་རིགས་རྒྱུན་ཐ་དད་པའི་མ་རྨོས་ལོ་ཏོག་རིགས་ ༥༠༠༠ འབྱུང་ སྲིད། གལ་སྲིད་གྲོང་གསེབ་ཅིག་གིས་ཚོང་ལས་སྟེང་གི་ས་བོན་སྡེབ་མ་(hybrid) འདེབས་འཛུགས་བྱེད་ཆེད། ས་གནས་ རང་གི་རྩི་ཤིང་ལོ་ཏོག་འདི་དག་སྐྱུར་འཇོག་བྱས་ཚེ་ང་ཚོར་རིགས་རྒྱུན་ལོ་ཏོག་སྣ་མང་གི་མཛོད་ཁང་ཆེན་པོ་ཞིག་མེད་པ་ ཆགས་འགྲོ་བཞིན་ཡོད། སན་ ཧོན་ལ་ད་ལྟ་གནས་ཚུལ་འདི་འདྲ་བྱུང་མེད། གང་ཡིན་ཟེར་ན། མེ་སི་ཀོ་སྲིད་གཞུང་གིས་ས་བོན་ སྡེབ་མ་ ཡིས་ས་ཞིང་ཨེ་ཀིར་གཅིག་གི་སྟེང་ཐོན་སྐྱེད་མང་བ་བྱེད་ཐུབ་ལུགས་བརྗོད་ཡོད་ནའང་། ས་གནས་ཀམ་ཕེ་སི་ནོ་ཡིས་ (campesinos) ས་བོན་སྡེབ་མ་འདི་དག་འདེབས་འཛུགས་ཚོད་ལྟ་བྱས་ཏེ། དེ་དག་ས་གནས་མི་ཡི་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པར་དེ་ འདྲའི་འཕྲོད་པོ་མེད་པ་དང་ཡིད་རྟོན་བྱེད་ཐུབ་པ་ཞིག་མིན་པར་བསྙད་ནས་ལག་ལེན་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཀྱིན་མེད། སན་ ཧོན་གྱི་ཁོར་ཡུག་ཤེས་བྱ་རྙོག་འཛིང་ཡིན་ལུགས་དེ་མངོན་གསལ་དོད་པོས་ས་གནས་སྨན་པས་སྨན་རྩྭ་ལག་ལེན་ བྱེད་པ་དང་གཅིག་མཚུངས་རེད། སན་ ཧོན་གྱི་སྨན་པ་བཞི་ལྔ་ཞིག་སྨན་རྩྭའི་ཤེས་བྱ་དང་དེ་ལ་དམིགས་བསལ་གྱིས་དོ་སྣང་ ཆེན་པོ་ཡོད་པ་ཡོངས་གྲགས་ཁྱབ་འདུག ཡིན་ནའང་། ཁོ་ཚོ་ནི་ཆེད་མཁས་ཌོག་ཊར་ མིན་ལ། ཁོ་ཚོའི་ཁྱིམ་མཚེས་དང་འདྲ་ བར་མིལ་ཕ་ཞིང་སར་ལས་ཀ་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པའི་སྐྱེས་པ་ཕོ་མོ་ཞེ་ཅིག་རེད། ཁོ་ཚོའི་ཡོན་ཏན་དེ་ཁོ་ཚོ་རང་ཉིད་ཀྱི་རིག་སྟོབས་ དང་དོ་སྣང་། འཚོ་ཐབས་ལ་བརྟེན་ནས་བྱུང་བ་ཞིག་ཡིན་པ་དང། ནད་རིགས་གསོ་བཅོས་བྱེད་ཆེད་སྤྱོད་པའི་སྨན་རྩྭའི་ཤེས་བྱ་ རྣམས་ཁོ་ཚོ་ཁོ་ནར་ཡོད་པ་ཞིག་མིན་པར་གྲོང་སྡེ་ནང་དུ་ཚང་མས་མཉམ་སྤྱོད་ལག་ལེན་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ངས་ནད་རིགས་བྱེ་བྲག་ ༩༠ ༼ས་གནས་རྫ་ཕོ་ཏ་ཀིའི་སྐད་དུ་ཡོད་པ༽ ལྷག་གསོ་བཅོས་བྱེད་ཅིང་སྦྱོར་སྡེབ་མི་འདྲ་བ ༤༠༠ ཙམ་གྱི་ནང་སྡེབ་སྦྱོར་བྱེད་པའི་སྨན་རྩྭ་གྲངས་ ༢༧༥ ཡི་བེད་སྤྱོད་བྱེད་སྟངས་ཡིག་ཐོག་ཏུ་བཀོད་ཡོད། ཁོ་ཚོར་རང་ཉིད་ ཀྱི་སྨན་ཁང་ཡོད་པ་དང་དེར་གཟིགས་སྐོར་ནད་གཡོག་དང་ཌོག་ཊར་ཡོད་བཞག་ཡོད་ལ། སྨན་བཅོས་ཞབས་ཞུ་རིན་མེད་ཡིན་ ནའང་གྲོང་སྡེའི་མི་མང་པོས་དེར་བསྟེན་གཏུགས་བྱེད་ཀྱིན་མེད། ཁོ་ཚོས་ཛ་དྲག་ནད་རིགས་ཡིན་ན་མ་གཏོགས་གྲོང་གསེབ་ རང་གི་སྨན་པ་དང་ས་གནས་རང་དུ་སྐྱེས་པའི་སྨན་རྩྭར་ཡིད་ཆེས་ཆེ་བ་བྱེད་ཀྱིན་འདུག

ནད་གཞི་ཆུང་རིགས་ལ་སྲོལ་རྒྱུན་སྨན་རྩྭའི་བཅོས་ཐབས་དང་བཅོས་སྐྱེད་དཀའ་བའམ་སྲོག་ཉེན་ཡོད་པའི་ནད་གཞིར་ དེང་རབས་ནུབ་ཕྱོགས་སྨན་དཔྱད་བསྟེན་པའི་ལས་རིགས་ཚན་པ་གཉིས་འགྲིག་མཐུན་མཉམ་གནས་ཡོང་བ་ཞིག་རེད། དེ་མ་ ཟད་རྫ་ཕོ་ཏེ་ཀིའི་སྲོལ་རྒྱུན་ཁྲོད་ཡོངས་གྲགས་ཡིན་པའི་ནད་གཞི་བྱེ་བྲག་ཁག་ཅིག་སྟེ། འཇིགས་དངངས་ (fright) ༼ལ་ ཊིན་ཨ་མེ་རི་ཀའི་སི་པན་སྐད་དུ་ susto ཡང་ན་ espanto ཟེར༽ དང་། ཆ་ནེ་ཁི ༼chaneque ས་སློག་ས་འཕྲུ་བྱས་ 174

ཁོར་ཡུག་སྐོར་གྱི་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གནས་ (TRADITIONAL ENVIRONMENTAL KNOWLEDGE (TEK)) སྲུང་འཛིན། བྱང་ཨ་མི་ རི་ཀའི་གཞི་འཛིན་ཡུལ་མི་ (NATIVE NORTH AMERICA) སྐོར་གྱི་ཞིབ་འཇུག་གནས་ཚུལ་ཁག་གཉིས།

པ་ལས་བྱུང་བའི་ལུས་སྟོབས་ཡོངས་སུ་ཟད་པའི་ནད།༽ སྦེ་རིན་ཆེ་ ༼berrinche ཡིག་སྐད་དུ་ཁྲོ་གཏུམ rage༽ལྟ་བུ་ནི་ ནུབ་ཕྱོགས་སྨན་དཔྱད་ཀྱིས་ངོས་བཟུང་བྱེད་མི་ཐུབ་པ། ཡང་ན་ལུས་སེམས་གཉིས་ཀའམ་རྨོངས་དད་རྐྱེན་གྱིས་ཡོང་གིན་ཡོད་ ལུགས་བརྗོད་ཀྱིན་ཡོད། ནད་གཞི་འདི་དག་གི་རྒྱུ་རྐྱེན་ཅི་ཞིག་ཡིན་རུང་། དེང་རབས་སྨན་དཔྱད་ཀྱིས་སྲོལ་རྒྱུན་སྨན་རྩྭའི་ བཅོས་ཐབས་ལས་ལྡོག་སྟེ་བདེ་པོ་དང་དྲག་སྐྱེད་ཡོང་བ་བྱེད་ཐུབ་ཀྱིན་མེད། མཇུག་བསྡུ་བའི་གཏམ།

དཔེ་མཚོན་རེ་ཟུང་འདི་དག་གིས་ཁོར་ཡུག་སྐོར་གྱི་སྲོལ་རྒྱུན་ཤེས་བྱའི་རིན་ཐང་དང་། ས་གནས་ཡུལ་མིའི་ཚོགས་སྡེ་ རྣམས་ཀྱིས་རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་སྲོལ་རྒྱུན་འཚོ་བ་སྐྱེལ་སྟངས་སྲུང་འཛིན་བྱེད་པར་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱ་རྒྱུ་གལ་ཆེན་ཡིན་པ་ སྟོན་གྱིན་ཡོད། ཡིན་ནའང་། ས་གནས་ཡུལ་མིའི་ཚོགས་སྡེ་དང་མི་ཉུང་རིག་གཞུང་ (cultural minority) གིས་གོ་ལ་ གཅིག་གྱུར་བྱེད་འདོད་ཀྱི་ཡ་ང་བའི་བཙན་ཤུགས་ལ་རྒོལ་ལེན་ཇི་ལྟར་སྤྲོད་ཐུབ་བམ། ཐོག་མར་ས་གནས་ཡུལ་མིའི་ཚོགས་སྡེ་ ཡིས་འཐབ་འཛིང་གི་སྣེ་ཁྲིད་དགོས། དེ་ནས་ཚོགས་སྡེ་འདི་དག་ལ་ཁྲིམས་ཐོག་གི་དབང་ཆ་དང་། ཆབ་སྲིད་དང་འཕྲུལ་ལས་ཀྱི་ རྩལ་སྟོབས་ལྡན་པར་བྱས་ནས་རྒྱལ་ནང་དང་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་ལུགས་ཐོག་ཁོ་ཚོའི་ཐོབ་ཐང་དང་ཁེ་ཕན་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་དགོས་ པ་ཡིན། དེང་སང་འདི་ལྟ་བུ་མི་རབས་རྒན་པའི་སྲོལ་རྒྱུན་ཤེས་བྱ་རྒྱུན་འཛིན་བྱ་རྒྱུ་དང། རྒྱལ་ནང་དང་འཛམ་གླིང་ཡོངས་ལ་ སློབ་གསོ་སྤྲོད་པར་ཡིག་ཐོག་སྲོལ་རྒྱུན་གསར་པ་དར་སྤེལ་བྱེད་དགོས་ཀྱིན་འདུག མཐའ་མར་རྒྱ་ཆེའི་མང་ཚོགས་ཐད་ནས་ བཤད་ན། ང་ཚོ་རང་ཉིད་འདུས་པའི་མི་མང་རིག་གཞུང་ (majority culture) གིས་རིག་གཞུང་རྒྱབ་ལྗོངས་རྦད་དེ་མི་ འདྲ་བའི་མི་སྡེ་ལ་རྗེས་སུ་ཡི་རངས་དང་མི་རབས་རྗེས་མའི་ཆེད་གོ་ལ་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་པར་ས་གནས་ཡུལ་མིའི་ཚོགས་སྡེ་དང་ མཐུན་ཕྱོགས་བསྒྲིག་དགོས་པ་ཤེས་རྟོགས་བྱེད་དགོས་ཀྱིན་འདུག

ཤུལ་འཛིན་རིག་གཞུང་གི་སྲོལ་རྒྱུན་ཡོད་པའི་ཚོགས་སྡེ་ཀོ་ལུམ་སྦི་ཡ་མཐོ་སྒང་ཚོ་ཁག་ལྟ་བུར་མཚོན་ན། རང་གི་ས་ གནས་ཁྱིམ་མཚེས་མིན་པ་ཚོའི་མཉམ་དུ་སྐད་ཆ་གཅིག་འདྲ་བཤད་ཀྱིན་ཡོད་པ་དང་། འགྲོ་འདུག་ལས་ཀ་གཅིག་མཚུངས་ བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པར་བརྟེན། ཨིན་ཌི་ཨན་ཁྱིམ་མཚེས་མིན་པ་ཚོ་དང་བསྡུར་ན་ཁྱད་པར་ཅུང་ཟད་ཙམ་ལས་མེད་པས་ཁོ་ཚོར་ དཀའ་ངལ་མི་འདྲ་བ་ཞིག་འཕྲད་ཀྱིན་ཡོད། ཚོ་ཁག་འདི་རིགས་ཀྱིས་ཉ་ཚོང་དང་རྩེད་འགྲན་ལྟ་བུའི་ཚོང་ལས་སྟེང་མིག་ མཐོང་ལག་ཟིན་གྱི་གྲུབ་འབྲས་ལེན་གྱིན་ཡོད་པར་བརྟེན། ཁོ་ཚོས་ཁེ་ཕན་ལེན་ཆེད་རང་ཉིད་ཀྱི་རིག་གཞུང་གི་ཁྱད་ཆོས་བེད་ སྤྱོད་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པ་དང་འདྲ་བོ་ཡོད། ཡིན་ནའང་ལྟ་ཚུལ་འདི་དྲང་པོ་མ་རེད། ཨ་མི་རི་ཀའི་གཞི་འཛིན་ཚོ་ཁག་ (Native American tribes) ཚོས་རང་ཁ་རང་གསོ་བྱེད་པའི་གཞི་འཛིན་ས་ཞིང་གི་ཐོབ་ཐང་དང་རང་མོས་བེད་སྤྱོད་དང་ཁེ་ཕན་ (exclusive use and benefit) ལ་དམིགས་པའི་ཡུལ་ས་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་པའི་གྲོས་ཆོད་གན་རྒྱ་འཇོག་རེས་བྱེད་ཆེད།ཨ་ རི་དབུས་གཞུང་ལ་ས་ཆ་ཨེ་ཀིར་ས་ཡ་མང་པོ་བཙན་དབང་གིས་སྤྲོད་དགོས་བྱུང་ཡོད། བཙན་དབང་ཡིན་དང་མ་ཡིན་ཇི་ལྟར་ རུང་། དེང་སྐབས་གྲོས་ཆོད་གན་རྒྱ་འདི་དག་གིས་ཚོ་ཁག་འགོ་ཁྲིད་རྣམས་ལ་ཁོ་ཚོའི་ཚོ་ཁག་གི་གཞི་འཛིན་ས་ཆའི་ཞེན་ཁོག་ ལ་བཟུང་སྟེ་ཁོར་ཡུག་གི་རིན་ཐང་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་པ་དང་། དཔལ་འབྱོར་དང་ཆབ་སྲིད། སྤྱི་ཚོགས། རིག་གཞུང་གི་ངོ་བོ་མི་འདྲ་ བའི་སྟེང་ནས་ས་གནས་ཡུལ་མིའི་ཚོགས་སྡེ་ཡུན་གནས་ཡོང་བར་ཁྲིམས་ཐོག་གི་མཐུན་རྐྱེན་བསྐྲུན་གྱིན་ཡོད། གནས་སྟངས་ མང་པོ་ཞིག་གི་འོག ཨིན་ཌི་ཨན་རྒྱན་རྩེད་ཁང་ཁ་སི་ནོ་ (casino) འཛིན་སྐྱོང་ལས་དོན་གྱིས་ཚོ་ཁག་གི་སྐད་ཡིག་དངརིག་ གཞུང་ཤུལ་འཛིན་ལས་འཆར། དུག་རྫས་དང་ཆང་རག་མནར་སྐྱོན་སྐྱར་གསོའི་ (rehabilitation) ལས་གཞི་བཅས་ལ་ རོགས་དངུལ་སྤྲོད་ཀྱིན་ཡོད་པ་དང་། ཚོ་ཁག་གི་ཉམ་ཐག་གྲས་ལ་ལས་ཀ་ཡང་སྤྲོད་ཀྱིན་ཡོད། དེར་བརྟེན་ཨིན་ཌི་ཨན་ཁ་སི་ནོ་ རྣམས་ནི་ཁེ་ཕན་ཁོ་ན་དོན་གཉེར་བྱེད་པའི་ཚོང་ལས་སྒྲིག་འཛུགས་མིན་པར་མ་འོངས་ཡུན་གནས་ཆེད་འབད་བརྩོན་བྱེད་པའི་ ཚོགས་སྡེའི་རྣམ་པ་ཞིག་རེད། ངལ་རྩོལ་སྲོལ་རྒྱུན་ལ་དཀའ་ངལ་སྣ་ཚོགས་ཤིག་འཕྲད་ཀྱིན་ཡོད། འདི་འདྲ་བའི་ཚོགས་སྡེ་ལ་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་ རིག་གཞུང་ཡོད་པར་བརྟེན་ནས་ཁྲིམས་ཐོག་གི་ངོས་ལེན་མེད་ཤག་བརྩི་བཞིན་ཡོད། རྒྱལ་ཁབ་སྲིད་གཞུང་རིམ་པས་རིག་

175

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

གཞུང་བརྗེ་བསྒྱུར་གྱི་དམིགས་ཡུལ་བཟུང་ནས་མཚམས་རེར་ཁྲིམས་ཐོག་དང་དུས་སྐབས་མང་ཆེ་བར་རྒྱལ་ཡོངས་སློབ་གསོའ ་ི ལས་གཞི་བརྒྱུད་ནས་ས་གནས་ཡུལ་མིའི་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་མི་བྱེད་རྒྱུའི་སྐུལ་ལྕག་བྱེད་པ་དང་། རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་ ཡར་རྒྱས་འཆར་གཞི་ཡིས་དུས་རྟག་ཏུ་བཟོ་ཚོང་གྲོས་གཞི་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱས་ཏེ། སྲོལ་རྒྱུན་ཡུལ་ལུང་གི་ཆུ་དང་ཤིང་ཆ། གཏེར་ ཁའི་ཐོན་ཁུངས་བེད་སྤྱོད་ཀྱིས་ཕྱིར་འདྲེན་དང་ནང་འདྲེན་གྱི་དངུལ་འབབ་སྤར་ཐུབ་ཡོང་བ་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ས་གནས་ཡུལ་ མིའི་ཚོགས་སྡེ་མང་པོ་ཞིག་ “ ཡར་རྒྱས་ ” ཀྱི་ཁེ་ཕན་ཁྲོད་རྩ་ཡལ་དུ་གྱུར་ཡོད།

མེ་སི་ཀོ་ཡིས་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༡༠ ལོར་གསར་བརྗེའི་རྒྱུད་རིམ་མཐིལ་ཕྱིན་པ་ཞིག་བརྒྱུད་ཡོད། གསར་བརྗེ་འདིའི་གྲུབ་འབྲས་ གཙོ་བོ་ཞིག་ནི་ཕྱི་མིའི་ཚོང་ལས་ཁེ་ཕན་ཆེད་ཨིན་ཌི་ཨན་སྤྱི་པའི་ས་ཆ་བཙན་འཕྲོག་བྱེད་རྒྱུ་ཁྲིམས་མཐུན་བཟོ་བའི་དུས་ རབས་ ༡༩ བའི་སྲིད་གཞུང་ཐེ་གཏོགས་མེད་པ་བྱེད་པའི་ (laissez-faire) མ་རྩ་རིང་ལུགས་ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་ལམ་ལུགས་ ལྟ་བར་དགག་བྱ་བྱས་པ་དེ་རེད། ཨེ་མི་ལིའ་ནོ་ རྫ་ཕ་ཏ་ཡི་ (Emiliano Zapata) “ ས་ཆ་ནི་ས་ཆ་དེར་ལས་ཀ་བྱེད་ མཁན་ལ་བདག་གིན་ཡོད་” ཅེས་པའི་ཁ་གཡང་གིས་གསར་བརྗེ་ལ་སྐུལ་འདེད་བྱས་ཡོད། དེ་ལས་བྱུང་བའི་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༡༧ ཡི་རྩ་ ཁྲིམས་ཀྱིས་ཨིན་ཌི་ཨན་ཚོགས་སྡེ་ལ་སྤྱི་པའི་ས་ཆ་དང་ཐོན་ཁུངས་ཐད་ས་གནས་ནས་སྟངས་འཛིན་བྱེད་པར་གལ་ཆེའི་དབང་ ཆ་སྤྲད་ཡོད། འདི་ལྟ་བུའི་སྤྱི་པའི་ཐོབ་ཐང་རྩ་མེད་བཟོས་ཡོད་པ་སྨྲོས་མེད་རེད། ཡིན་ནའང་ས་གནས་ཀྱི་འགོ་ཁྲིད་ནུས་པ་ལྡན་ པའི་མཉམ་དུ་ས་གནས་ཡུལ་མིའི་ཚོགས་སྡེ་ཡིས་རང་ཉིད་ཀྱི་མི་སེར་ལ་རང་སྟོབས་རང་སྤེལ་གྱི་འཚོ་བ་དང་། ཐུན་མོང་མིན་ པའི་ངོ་བོ་དང་རིག་གཞུང་གི་ཁྱད་ཆོས་དུས་ཇི་སྲིད་བར་རྒྱུན་འཛིན་བྱེད་པའི་ཁོར་ཡུག་བསྐྲུན་ཐུབ་ཀྱིན་ཡོད། སན་ ཧོན་ ཝི་ནི་མེ་སི་ཀོ་དང་འཛམ་གླིང་ཡུལ་གྲུ་མང་པོ་ཞིག་གི་ས་གནས་ཡུལ་མིའི་ཚོགས་སྡེ་ནང་ནས་ས་ཁུལ་དང་ རྒྱལ་ཁབ། རྒྱལ་སྤྱིའི་དཔལ་འབྱོར་དང་སྤྱི་ཚོགས། རིག་གཞུང་གི་ཤུགས་རྐྱེན་ལས་བྱུང་བའི་ཐལ་ཆེའི་འགྱུར་ལྡོག་དང་མཉམ་ སྐྱོད་མཉམ་གནས་ཡོང་བའི་ཞོར་དུ་ནུས་པ་དང་ལྡན་པའི་ངང་ཁོ་ཚོ་རང་ཉིད་ཀྱི་ས་ཆ་དང་། འཚོ་བ། སྐད་ཡིག་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་ ཐུབ་པའི་དཔེ་མཚོན་གཅིག་རེད། ཚད་ལྡན་དཔལ་འབྱོར་ཚད་འཇལ་བྱེད་ལ་གཞིགས་ན། སན་ ཧོན་ནི་ “དབུལ་ཕོངས་” རེད། ཡིན་ནའང་དབུལ་ཕོངས་དང་འབྱོར་ཕྱུག་གི་ཚད་འཇལ་བྱེད་དེ་ལོ་རེའི་ཆ་སྙོམས་ཡོང་འབབ་ལ་གཞིར་བཞག་སྟེ་བརྩི་བཞིན་ ཡོད་པས། ས་གནས་ཡུལ་མིའི་ཚོགས་སྡེ་ཡིས་བསྒྲུབ་ནུས་པའི་རང་ཁ་རང་གསོའ ་ི ཐོན་སྐྱེད་དང་ཁ་ཡོད་ལག་ཡོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ དང་རིག་གཞུང་། སེམས་ཁམས་ཀྱི་ “འབྱོར་ཕྱུག་” གི་རིན་ཐང་ལ་ཚད་འཇལ་བྱེད་དེས་ཚད་གཞལ་ཐུབ་མེད། “སྲོལ་རྒྱུན་” ནི་འགྱུར་མེད་རྟག་བརྟན་ཡིན་དགོས་ཞེས་འདོད་པའི་ནོར་འཁྲུལ་ཅན་གྱི་ཡོངས་ཁྱབ་ལྟ་ཚུལ་ཞིག་ཡོད། ཀོ་ལུམ་སྦི་ཡ་མཐོ་སྒང་གི་ཨིན་ཌི་ཨན་ཉ་པ་ཚོས་ནེ་ལོན་ཉ་རྒྱ་བེད་སྤྱོད་ཀྱིས་མོ་ཊོར་གྲུ་གཟིངས་ནང་ནས་ཉ་སལ་མོན་འཛིན་ པའམ་ཡང་ན་ཚོ་ཁག་མི་ཡིས་རྙོག་འཛིང་ཅན་གྱི་དྲ་ཐག་ཉར་བ། རྒྱན་རྩེད་ཁང་ཁ་སི་ནོ་ཡི་ཁེ་འབབ་ནས་ས་གནས་ཡུལ་ སྐད་གྱི་ལས་གཞི་ལ་རོགས་རམ་བྱེད་པ་བཅས་ཀྱི་སྟེང་ནས་ཨིན་ཌི་ཨན་མི་མིན་པ་ཚོར་དེང་དུས་ཀྱི་ཨིན་ཌི་ཨན་ཡུལ་ལུང་དུ་ “སྲོལ་རྒྱུན་” གྱི་ཆ་ཅུང་ཟད་ཙམ་ལས་བསྡད་མེད།

སན་ ཧོན་ ཝི་ཡི་མ་རྨོས་ལོ་ཏོག་འདེབས་མཁན་ཞིང་པ་ཚོས་གཙོ་བོ་གནའ་བོའ ་ི མེ་སོ་ཨ་མེ་རི་ཀའི་ (mesoamerica) སྐྱེ་དངོས་རྩི་ཤིང་གིས་ཁོ་ཚོའི་ནང་མི་གསོ་སྐྱོང་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་ནའང་། ཁོ་ཚོས་བ་གླང་གིས་འཐེན་ཞིང་དུས་རབས་ ༡༦ པའི་ནང་སི་པན་མི་སེར་སྤེལ་མཁན་གྱིས་ངོ་སྤྲོད་བྱས་པའི་དུས་རབས་དཀྱིལ་མའི་ཡུ་རོབ་པའི་བཟོ་རྩལ་གྱིས་བཟོས་པའི་ཐོང་ བཤོལ་གྱིས་ས་སློག་རྨོ་འདེབས་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ཁོ་ཚོས་རང་དབང་ལྡན་པའི་ངང་ཕྱི་ནས་ཐོན་པའི་སྐྱེ་དངོས་འདེབས་འཛུགས་ ཚོད་ལྟ་བྱེད་ཅིང་། འོན་ཀྱང་ཁོ་ཚོས་ས་གནས་རང་གི་འདེབས་དངོས་ནི་ཡག་ཤོས་ཡིན་སྙམ་པའི་འདོད་བློ་ཡིས་དེ་དག་མང་ཆེ་ བ་གཡུག་འདོར་བྱས་ཡོད། དེ་ལྟར་སན་ ཧོན་ཞིང་པ་རྣམས་ཅུང་ཟད་སྲོལ་རྒྱུན་མིན་པར་བརྩི་ཆོག་གམ། ངས་དེ་ལྟར་མི་བསམ། ས་གནས་ཡུལ་མིའི་སྐད་ཡིག་དང་ཁོར་ཡུག་སྐོར་གྱི་སྲོལ་རྒྱུན་ཤེས་བྱ་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་པར་སྔོན་དུས་ཀྱི་རང་སྣང་གང་དྲན་བྱེད་ སྟངས་ལྟར་ས་གནས་ཡུལ་མིའི་ཚེ་སྲོག་འཁྱག་ཤིར་གཏོང་དགོས་དོན་མེད། ངས་དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ་ས་གནས་ཡུལ་མིའི་སྲོལ་རྒྱུན་ གྱི་སྙིང་བཅུད་དེ་ཕ་ས་ཕ་ཡུལ་ལ་ལུས་འབྱར་ཞིང་ཕ་མེས་ཡང་མེས་ལ་བློ་དཀར་གྱི་དམིགས་ཡུལ་དང་རིན་ཐང་ཡོད་པའི་ཚོགས་ སྡེ་ཞིག་ལ་དབང་རྒྱུ་རེད་ཅེས་བརྗོད་འདོད་བྱུང་། 176

ཁོར་ཡུག་སྐོར་གྱི་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གནས་ (TRADITIONAL ENVIRONMENTAL KNOWLEDGE (TEK)) སྲུང་འཛིན། བྱང་ཨ་མི་ རི་ཀའི་གཞི་འཛིན་ཡུལ་མི་ (NATIVE NORTH AMERICA) སྐོར་གྱི་ཞིབ་འཇུག་གནས་ཚུལ་ཁག་གཉིས།

དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ། Grimes, B. F., ed. 1992. Ethnologue: Languages of the World, 12th edition. Dallas: Summer Institute of Linguistics.

Flannery, Kent V. 1986. Guilá Naquitz. NY: Academic Press.

García-Mendoza, Abisai J., Maria de Jesús Ordóñez, and Miguel Briones-Salas, eds.

2004. Biodiversidad de Oaxaca. Mexico, D.F.: Instituto de Biología, Universidad Autónoma de México.

Glover, Denise M. 2005. “Up from the Roots: Contextualizing Medicinal Plant Classifications of Tibetan Doctors in Rgyalthang, PRC.” PhD Diss., University of Washington, Seattle.

Glover, Denise M. 2007. “The Land of Milk and Barley: Medicinal Plants, Staple Foods, and Discourses of Subjectivity in Rgyalthang.” In Soundings in Tibetan Medicine: Historical and Anthropological Perspectives, edited by Mona Schrempf. Leiden: Brill.

Hunn, Eugene S. 1977. Tzeltal Folk Zoology: The Classification of Discontinuities in Nature. NY Academic Press.

Hunn, Eugene S. 1999. “The Value of Subsistence for the Future of the World.” In Ethnoecology: Situated Knowledge/Located Lives, edited by Virginia Nazarea, 23-36. Tuscon: University of Arizona Press.

———. 2008. A Zapotec Natural History: Trees, Herbs, and Flowers, Birds, Beasts, and Bugs in the Life of San Juan Gbëë. Tucson: University of Arizona Press.

Hunn, Eugene S., with James Selam and Family. 1990. Nch’i-Wána The Big River: Mid-Columbia Indians and Their Land. Seattle: University of Washington Press.

Hunn, Eugene S., Darryll Johnson, Priscilla Russell, and Thomas F. Thornton.

2003. “Huna Tlingit Traditional Environmental Knowledge and the Management of a ‘Wilderness’ Park.” Current Anthropology 44(55): 79-104.

Hunn, Eugene S., E. Thomas Morning Owl, Jennifer Karson-Engum, Phillip E. Cash Cash. 2010. Cháw Pawá Láakni / They Are Not Forgotten: Sahaptian Place Names Atlas of the Cayuse, Umatilla, and Walla Walla. Pendleton, Oregon: Tamástslikt Cultural Institute, and Seattle: University of Washington Press.

Maffi, Luisa, ed. 2001. On Biocultural Diversity: Linking Language, Knowledge, and the Environment. Washington, D.C. and London: Smithsonian Institution Press.

Schuster, Helen Hersh. 1975. “Yakima Indian Traditionalism: A Study in Continuity and Change.” PhD diss., Seattle: University of Washington.

Stepp, John R., Felice S. Wyndham, and Rebecca K. Zarger, eds. 2002. Ethnobiology 177

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

and Biocultural Diversity: Proceeding of the Seventh International Congress of Ethnobiology. Athens, Georgia: The International Society of Ethnobiology.

Zarger, Rebecca K., and John R. Stepp. 2004. “Persistence of Botanical Knowledge among Tzeltal Mayan Children.” Current Anthropology 45(3): 413-418.

178

BIOCULTURAL DIVERSITY: A GLOBAL PERSPECTIVE Luisa Maffi Terralingua Abstract Biodiversity, cultural diversity, and linguistic diversity are interrelated and interdependent. Together, they form the “biocultural” web of life. Sustaining this web of life is vital for planetary survival. Yet, economic and political forces are rapidly reducing diversity and weakening life-support systems in both nature and culture. Recent research has revealed the geographic patterns of biocultural diversity and shown how linguistic diversity has been decreasing over time in parallel with the loss of biodiversity. However, assembled case studies illustrate the on-the-ground efforts to maintain and restore biocultural diversity and have brought these findings to bear on international policy in order to promote the protection of the diversity of life in nature and culture. This paper reviews the key aspects of the field of biocultural diversity and reflects on the profound changes global society needs to make in order to ensure that both people and nature can continue to thrive for generations to come.

Introduction On December 7, 1972, the Apollo 17 astronauts, circling in outer space in their capsule during the last manned mission to the Moon, got the first clear glimpse of the illuminated face of the Earth, and beamed images of it back down to homebase. It was a transformative moment for humanity. For the first time, people found out what the planet looks like when seen from the outside. Also, for the first time, humankind saw its earthly home as a small blue marble floating around in space, a gleaming globe against the immense black mantle of the universe. All of humanity got the first truly global glimpse of Earth as a living body, enveloped in a complex web of life: the biosphere. That image visualized the fact that a good 70 percent of the Earth’s surface is actually water (hence the nickname “Blue Marble” ), and that humans, along with all other terrestrial creatures, are crowding the mere 30 percent of the planet’s surface that is not liquid. That image gave astronauts, and all others who saw it back then and have seen it since, a sort of mystical 179

Minority Language in Today’s Global Society

experience—and a humbling sense of the place of humans in the grand scheme of things (Figure 1).

Figure 1: The “Blue Marble” (NASA image no. AS17-148-22727).

But, in addition to their cameras, the astronauts could also have had some powerful listening devices projected toward Earth. If this was the case, they could have captured, and beamed back down, the global sounds of the biosphere: the voices of all earthly creatures big and small, the total soundscape of Planet Earth.

How breathtaking it would have been to hear the polyphonic chorus of the millions of species that inhabit the planet and of the thousands of human languages spoken on Earth! Perhaps, such an extraordinary aural experience would have given humanity an indelible sense of global unity in diversity: of its fundamental unity as living forms in the bewildering diversity of species, cultures, and languages that have evolved on this planet. Perhaps, people would have grasped at once how inextricably interconnected and interdependent all living beings are in the great web of life, and would have learned to respect and support one another and all other species on Earth, as if their lives depended on it.

All lives, of course, do depend on it. But, ever more immersed in urbanized, industrialized, technology-driven lifeways, people have become blinded to their continued, inescapable interconnectedness with the natural world. They see themselves as separate from, and indeed dominant over, nature. And so, people have persisted with their reckless ways. Oblivious to the beauty and fragility of the web of life, in both nature and culture, they have been hacking away at it, literally so.

The imperatives of unbridled economic and political power have led to rampant deforestation, habitat loss, loss of plant and animal species, over-harvesting of natural resources, soil erosion, diminishing water resources, advancing desertification, pollution, climate change, and the overall breakdown of many ecological lifesupport systems. The same imperatives have also led to the always misconceived and often ruthless efforts to dismantle the global heritage of cultural and linguistic diversity: efforts to assimilate, homogenize, and impose but a few dominant 180

Biocultural Diversity: A Global Perspective

languages. In addition, these have lured billions of people to lead the same unsustainable lifestyle of materialism and over-consumption. Both the rights of nature and those of humanity have been trumped, and indeed trampled, in this rush to fulfill today’s corporate bottom line for the few, with no concern for the ultimate bottom line for life on the planet tomorrow. And that bleak tomorrow is getting closer and closer by the moment.

Today, if people could hear the chorus of the biosphere, they would hear it getting fainter and fainter, depleted by a rapid erosion of life in both nature and culture. As species die out, cultures vanish, and languages fade away, the polyphonic chorus of life is being drowned out by a handful of overpowering voices, accompanied by the mounting racket of technology. Rather than an euphonious soundscape, the chorus that will be heard will increasingly sound like a cacophonous dissonance against the background of a monotonous drone.

It is not often that people think of what is happening on Earth from such a truly global, planetary perspective. Biologists and other natural scientists have devoted themselves to the study of species extinctions, anthropologists to the study of vanishing cultures, and linguists to that of endangered languages. Researchers in all three disciplines have voiced deep concern for the loss of each of these facets of the diversity of life, and have called for action to stem this loss. But not until fairly recently did people come to view all these threats as assaults on the interconnected web of life in nature and culture, and to understand that what people are experiencing is a converging “biocultural diversity extinction crisis” (Harmon 2002).

The idea of biocultural diversity emerged during the past two decades. It stems from many strands of research that have shown that human cultures have co-evolved with the natural environment, and that each culture’s language and traditional knowledge have been molded by these vital interactions and mutual adaptations (Maffi 2001). The world over, local cultures have developed in-depth knowledge of and respect for the local species and ecosystems on which their lives depend, and have conveyed this knowledge and respect through their local languages. These intimate relationships between nature and culture at the local level scale-up into significant overlaps between cultural and biological diversity. Studies of the worldwide spatial distribution of plant diversity and language diversity (where the diversity of languages has been used as a proxy for cultural diversity at large) have revealed these striking patterns (Stepp et al. 2004) (Figure 2).

181

Minority Language in Today’s Global Society

Figure 2: Global distribution of plant diversity and languages (Stepp et al. 2004; Barthlott et al. 1999).

These studies show that some areas of the world are especially high in both biological and linguistic diversity. There are some distinctly recognizable “core areas of biocultural diversity,” namely South America, Central Africa, and Indomalaysia/Melanesia (Harmon and Loh 2002, 2004) (Figure 3).

At a regional level, numerous factors of both a biogeographic and social nature account for these patterns. Among these is the presence of steep slopes, as seen for example in the case of the Himalayas-Hindukush region, as one of the planet’s regions of high biocultural diversity (BCDMP 2007) (Figure 4).

These global patterns of biocultural diversity do not mean that the intimate relationship between people and the environment only exist in “core areas.” Such a relationship exists, or has existed historically, everywhere humans have lived continuously for long enough to learn about, and adapt to, the make-up of the local environment and the local ecological cycles.

182

Biocultural Diversity: A Global Perspective

Figure 3: Core areas of biocultural diversity identified by the Index of Biocultural Diversity *(Harmon 2002, 2004, 2006).

Figure 4: Variance in slope and areas of high biocultural diversity: India/South East Asia (BCDMP 2007).

183

Minority Language in Today’s Global Society

What undermines and ultimately destroys this sustainable relationship is the engine of unrestrained economic growth and development, which by its very premises is bound to ignore and vastly exceed ecological limits, at both local and global levels. As biocultural diversity is diminished, so is humanity’s rich and varied pool of knowledge concerning how to live sustainably and respectfully on Earth.

Diversity is vital for life in both nature and culture. “Ecology shows that a variety of forms is a prerequisite for biological survival. Monocultures are vulnerable and easily destroyed. Plurality in human ecology functions in the same way.”

(Pattanayak 1988: 380). Or, as linguist Peter Mühlhäusler puts it, convergence toward majority cultural models increases the likelihood that more and more people will encounter the same “cultural blind spots”—undetected instances in which prevailing cultural models fail to provide adequate solutions to societal problems, and may, in fact, turn out to be highly maladaptive and destructive. Instead, he argues, “It is by pooling the resources of many understandings that more reliable knowledge can arise,” and “access to these perspectives is best gained through a diversity of languages” (1995: 160).

Surely, if people took these warnings to heart, they would be doing everything possible to protect and sustain the diversity of cultures and languages and its links to biodiversity. Instead, recent studies reveal that the world’s linguistic diversity (and, by implication, the associated cultural diversity) is increasingly at risk. A new Index of Linguistic Diversity (ILD) (Harmon and Loh 2010) shows for the first time in rigorous quantitative terms what is happening with the vitality of the world’s languages. The news is not good. Between 1970 and 2005 there has been a 20 percent decline in global linguistic diversity—a trend that, notably, mirrors the trend in the loss of global biodiversity during the same period (Figures 5 and 6).

Figure 5: Global trend of linguistic diversity, 1970-2005 (Harmon and Loh 2010).

184

Biocultural Diversity: A Global Perspective

Figure 6: Global trend of biodiversity, 1970-2005. World Wildlife Fund, assets.wwf.ca/downloads/lpr2008_livingplanetindex.pdf.

The ILD does not compute the percentage of the world’s languages that have gone extinct in that thirty-five year period. Rather, it tracks the changes in the numbers of mother tongue speakers of each language over time, and thus the changing proportion of the world’s population that speaks each language. Put simply, what is happening is that just a few of the world’s 7,000 languages are becoming bigger and bigger, while most others are becoming smaller and smaller, with ever-growing numbers of people switching to dominant languages and/or not transmitting their mother tongues to younger generations. Already, the ILD shows that 50 percent of the world’s population speaks one of only twenty-five languages, with the other 50 percent shared among the remaining 6,975 languages (Figure 7). This extreme imbalance in the size distribution of languages has been growing notably since 1970 (Figure 8).

185

Minority Language in Today’s Global Society

Figure 7: Distribution of speakers among the world’s language’s (Harmon and Loh 2010)

Figure 8: Changes in the size of the world’s languages by numbers of speakers, 1970-2004 (Harmon and Loh 2010).

An estimated 80 to 85 percent of the world’s languages are spoken by indigenous peoples (Harmon and Loh 2010). This means that the progressive reduction in numbers of mother tongue speakers has disproportionately affected indigenous languages, particularly in the Americas, the Pacific, and Africa. The ILD shows that between 1970 and 2005, indigenous linguistic diversity declined by about 60 percent in the Americas, 30 percent in the Pacific, and 20 percent in Africa (Figures 9, 10, and 11).

186

Biocultural Diversity: A Global Perspective

Figure 9: Trends in linguistic diversity in the Americas, 1970-2005 (Harmon and Loh 2010).

Figure 10: Trends in linguistic diversity in the Americas, 1970-2005 (Harmon and Loh 2010).

187

Minority Language in Today’s Global Society

Figure 11: Trends in linguistic diversity in the Americas, 1970-2005 (Harmon and Loh 2010).

The situation of Asian languages has been more stable over that period of time. Yet, there are signs that smaller languages are under threat too, due to policies that do not support the maintenance of, and education in, minority mother tongues. As an example, in its latest (2010) national census, China chose to leave out of the questionnaire anything about individuals’ mother tongues. The information was deemed “not that important” (MacKinnon 2010). With Mandarin as the prevailing language in education, China’s eighty-eight endangered languages, and even larger languages like Tibetan, may face an uncertain future.

The loss of vitality of many of the world’s languages, and of indigenous languages in particular, not only affects the cultural identity of the speakers of those languages, but it also impoverishes the global cultural heritage of humanity.

Furthermore, it has significant implications for the conservation and sustainable use of biodiversity. As a language loses its vitality, the traditional environmental knowledge contained in the language also begins to weaken. When indigenous peoples cease to learn and use their own languages, they often lose the traditional knowledge of their native plants, animals, and environment. This knowledge was accumulated over thousands of years, which was never recorded, but rather transmitted orally through indigenous languages.

In recent years, conservation organizations and other international agencies have begun to take notice of these connections. The United Nations Environment Program (UNEP); the Convention on Biological Diversity (CBD); the United Na188

Biocultural Diversity: A Global Perspective

tions Education, Science, and Culture Organization (UNESCO); the International Union for the Conservation of Nature (IUCN); the Food and Agriculture Organization (FAO); and others have made official statements in their programs of work about the relevance of the links between biodiversity and cultural diversity for sustaining life on Earth and ensuring the health and well-being of people. The next step must be to translate these statements of principle into real action at national and international levels in order to ensure that biocultural diversity will be effectively protected and fostered worldwide.

Some initial efforts are underway. For example, the goal of a joint CBDUNESCO conference on biological and cultural diversity, held in Montreal, Canada, in 2010, was â&#x20AC;&#x153;to contribute to transforming political commitments into concrete actions by developing recommendations towards effectively integrating biological and cultural diversity into development cooperation strategies and programsâ&#x20AC;? (ICBCD 2010). A program of work aiming to strengthen the linkages between biological and cultural diversity initiatives at the international level was drafted at that conference and, later the same year, approved at the tenth Conference of the Parties of the CBD, which took place in Nagoya, Japan. It remains to be seen what advances will be made in the implementation of this program, and in particular in promoting biocultural-diversity-friendly policies among the worldâ&#x20AC;&#x2122;s governments, most of which are parties to the CBD and members of UNESCO. Ultimately, it is up to national governments to adopt enforceable provisions to counter the threats that are eroding the diversity of life in nature and culture. For the time being, all the signs are still pointing in the opposite direction. The economic and political imperatives of growth and development are still the driving force worldwide, and the consequence at the global level is the continued fraying of the biocultural web of life and a progressive diminishment of out options for the future. Our planetary home, our ecos, is still burning.

The points of light are mostly at the local level. A recent study of biocultural diversity conservation activities around the world (Maffi and Woodley 2010) identified a wealth of examples of creative initiatives undertaken by indigenous peoples, rural communities, and even urban groups to conserve and restore biodiversity, while at the same time strengthening and reaffirming cultural identity, traditional knowledge and practices, and the use of local languages. Some examples are listed below: 1. In southwestern Ethiopia, the indigenous Gamo people are reclaiming their sacred natural sites (forests, burial grounds, ponds, streams, and other landscape features), which serve as the link between nature, culture, and spiritual realms. Traditional spiritual values have served to prevent people from over189

Minority Language in Today’s Global Society

exploiting these natural areas, but the abandonment of traditional beliefs and the adoption of monotheism have led to the degradation of these sites from tree cutting, cattle grazing, and forest encroachment. Now the Gamo are part of a grassroots movement to recapture “whole indigenous landscapes” and their ancestral belief systems (Figure 12).

Figure 12: Gamo Elders praying in Dorbo Meadow in Southern Ethiopia at the beginning of the Mascal Ceremony (McLeod).

2. In Western Australia, Aboriginal peoples are working to rebuild the intergenerational transmission of traditional knowledge about how to care for the “country” that, for them, is the ancestral indigenous landscapes from which people have traditionally drawn physical and spiritual sustenance. Elders are going out on the land with the youth to increase the youngsters’ immersion in Aboriginal languages and traditional ethnobiological knowledge. An Aboriginal-run support center provides professional development and technical training to strengthen language and culture transmission.

3. In northern Ontario, Canada, the Pikangikum (Ojibwa) First Nation is drawing from its close ancestral relationship with the land to provide ecologically-sustainable economic opportunities and to strengthen the intergenerational transmission of their language and traditional knowledge. The Pikangikum combine environmental stewardship with economic renewal strategies to develop new resource uses that allow youth to remain in the community.

Elders’ teachings stress the importance for the Pikangikum to continue to follow the customs of cherishing the land and all living creatures, and to carry on 190

Biocultural Diversity: A Global Perspective

with the responsibility of “keeping the land.”

4. In the Andean region of Peru, campesinos (farmers) see biodiversity conservation as intimately related to the maintenance of a worldview, or cosmovision, based on respect and affection. Community-based organizations, called “Nuclei for Andean Cultural Affirmation,” work with families, who traditionally nurture biodiversity in their chacras (fields), to help them remember the ways in which their ancestors learned respect for the land. This is attained through the strengthening and revival of rituals and festivals in the agricultural cycle (Figure 13).

Figure 13: Children in Pitumarca, Cusco, Peru. Credit: Jorge Ishizawa .

5. In Yunnan, Southwest China, efforts have been undertaken to foster the use of indigenous knowledge of ethnic minorities and to strengthen the local institutions in order to enhance livelihoods; fight poverty; and promote community-driven conservation and the sustainable use of biodiversity. Traditional knowledge and different land-use practices were documented on collectivelydeveloped local maps. These maps support local communities in formulating strategies for the better management of natural resources according to their own needs and objectives (Figure 14).

191

Minority Language in Today’s Global Society

Figure 14: Tibetan villagers in northwest Yunnan displaying specimens of more than eighty local plant species that have been traditionally used for generations (Xu).

These and other efforts documented in Maffi and Woodley (2010) are but the tip of the iceberg of what is happening on the ground worldwide, as indigenous peoples and local communities take action to preserve and protect their biocultural heritage for the sake of their own future and the future of humanity at large. It is heartening to see these efforts arise from the ground up, and it is essential to encourage and support them as much as possible. The political and economic forces that push for continued economic growth at all costs—even at the self-destructive cost of unraveling the biocultural web of life that sustains humanity—are still busy at work. The outcomes are visible every day in the relentless pursuit of economic gains over and above the rights of nature and the rights of people. The political will to change course can only be mustered if there is a strong enough call from the bottom up for this transformation to happen.

The renowned naturalist Aldo Leopold once posed the hardest question humanity must face (Leopold 1999): How do we as humans occupy the Earth without rendering it dysfunctional? Accomplishing this requires bringing human activities back into balance with the rhythms and limits of nature, so that humankind’s activities no longer radically alter the life-support functions of ecosystems, and become again compatible with maintaining and restoring ecosystem health and the health and well-being of people everywhere. Achieving or re-establishing this bal192

Biocultural Diversity: A Global Perspective

ance means that people will have to make profound changes in the way that they do things—in their use of natural resources, in their patterns of consumption, and in their perceptions of what constitutes a good quality of life. Currently, people are generally resistant to these sorts of changes. In part, this resistance arises because people are not prepared to care for what they do not know and value. Many people have become so disconnected from the natural world that they do not know and value it—and thus they do not care about it. But, when people realize how the loss of biocultural diversity is directly affecting them, their lives, and the lives of their children—when they realize that biocultural diversity is their global insurance for planetary survival—then perhaps they will begin to care, as there is no higher common good than ensuring the continuity of life on Earth.

Overcoming the degradation of biocultural diversity in the twenty-first century may seem too great a challenge. But, when pessimism lurks, people must think of not just having hope, but becoming hope: becoming hope by taking action.

Humanity must take action now to change societal values, so that maintaining and restoring the biocultural web of life becomes a primary goal. It is a fundamental ethical responsibility toward the human species and toward all other species on Earth to work to perpetuate a genuinely pluralistic world—a world in which the total soundscape of the biosphere, the multivocal chorus of life in nature and culture, can still be heard, loud and clear, for generations to come.

References Barthlott, W., N. Biedinger, G. Braun, F. Feig, G. Kier and J. Mutke. 1999. “Terminological and Methodological Aspects of the Mapping and Analysis of Global Biodiversity.” Acta Botanica Finnica 162: 103–110.

Biocultural Diversity Mapping Project (BCDMP). 2007. “Ariance in Slope and Areas of High Biocultural Diversity: India/South East Asia Region.” Gainesville, FL: University of Florida.

Harmon, D. 2002. In Light of Our Differences: How Diversity in Nature and Culture Makes Us Human. Washington, DC: Smithsonian Institution Press.

Harmon, D. and J. Loh. 2002. Draft Framework for an Index of Biocultural Diversity.

Technical Report. Terralingua.

———. 2004. “The IBCD: A Measure of the World’s Biocultural Diversity.” Policy Matters 13: 271–280.

———. 2010. “The Index of Linguistic Diversity: A New Quantitative Measure of Trends in the Status of the World’s Languages.” Language Documentation and Conservation 4: 97–151. http://nflrc.hawaii.edu/ldc/2010/default. html#harmonloh.

193

Minority Language in Today’s Global Society

ICBCD. International Conference on Biological and Cultural Diversity. 2010.

Montreal, June 8-10. www.cbd.int/meetings/icbcd/.

Leopold, A. 1999. For the Health of the Land: Previously Unpublished Essays and Other Writings. Edited by J. Baird Callicott and Eric T. Freyfogle. Washington, DC: Island Press. 1999.

MacKinnon, M. “China’s Dying Languages ‘Not that Important’.” Globe and Mail, Nov. 10, 2010: A18.

Maffi, L., editor. 2001. On Biocultural Diversity: Linking Language, Knowledge, and the Environment. Washington, DC: Smithsonian Institution Press.

Maffi, L. and E. Woodley. 2010. Biocultural Diversity Conservation: A Global Sourcebook. London: Earthscan.

Mühlhäusler, P. 1995. “The Interdependence of Linguistic and Biological Diversity.” In The Politics of Multiculturalism in the Asia/Pacific, edited by D. Myers, 154–161. Darwin, Australia: Northern Territory University Press.

Pattanayak, D.P. 1988. “Monolingual Myopia and the Petals of the Indian Lotus: Do Many Languages Divide or Unite a Nation?” In Minority Education: From Shame to Struggle, edited by T. Skutnabb-Kangas and J. Cummins, 379–389. Clevedon, UK: Multilingual Matters.

Stepp, J.R., S. Cervone, H. Castaneda, A. Lasseter, G. Stocks and Y. Gichon. 2004.

“Development of a GIS for Global Biocultural Diversity.” Policy Matters 13: 267–70.

194

སྐྱེ་དངོས་དང་རིག་གཞུང་སྣ་མང་ཅན། གོ་ལའི་ཁྱོན་ནས་ལྟ་ཚུལ་ཞིག Luisa Maffi Terralingua ནང་དོན་ཉིང་བསྡུས།

གླེང་གཞི།

སྐྱེ་དངོས་སྣ་མང་དང་རིག་གཞུང་སྣ་མང་། སྐད་ཡིག་སྣ་མང་བཅས་ནི་ཕན་ཚུན་གཅིག་ལ་གཅིག་ བརྟེན་ཡིན་པ་དང་། དེ་ཚོ་ལྷན་ཅིག་ཏུ་ “སྐྱེ་དངོས་དང་རིག་གཞུང་”གི་ཚེ་སྲོག་གི་དྲ་བ་བསྐྲུན་གྱི་ཡོད། ཚེ་སྲོག་གི་དྲ་བ་འདི་རྒྱུན་སྐྱོང་རྒྱུ་ནི་འཇིག་རྟེན་ཆགས་འཇིག་ལ་ཧ་ཅང་གལ་འགངས་ཆེ་བ་ཞིག་ ཡིན། ཡིན་ན་ཡང་། དཔལ་འབྱོར་དང་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་སྟོབས་ཤུགས་དག་གིས་བསྟུད་མར་ཚེ་སྲོག་བརྟེན་ པའི་སྒྲོམ་གཞི་འདི་རང་བྱུང་དང་རིག་གཞུང་གཉིས་ཀའི་ངོས་ནས་ཉམས་རྒུད་དང་ནུས་མེད་དུ་གཏོང་ བཞི ན་ཡོད། ཉེ་བའི་ དུས་ཀྱི ་ ཞིབ་འཇུག་གིས་སྐྱེ ་ དངོས་དང་རིག་གཞུང་སྣ་མང་གི ་ འགྲོ་ ལུགས་དེ ་ བསྟན་ཡོད་ལ། དུས་ཚོད་རིམ་སོང་གིས་སྐད་ཡིག་སྣ་མང་ཡང་སྐྱེ་དངོས་སྣ་མང་དང་བསྟུན་ནས་ཉམས་ རྒུད་དུ་ཇི་ལྟར་ཕྱིན་པ་དེ་ཡང་བསྟན་ཡོད་མོད། འོན་ཀྱང་། སྐྱེ་དངོས་རིག་གཞུང་སྣ་མང་སླར་གསོ་དང་ རྒྱུན་འཛིན་བྱེད་སླད་ས་གནས་ཀྱི་འབད་བརྩོན་ཇི་ལྟར་བྱས་པ་སྟོན་པའི་ཞིབ་འཇུག་ཕྱོགས་སྒྲིག་བྱས་ ཡོད་པའི་དཔེ་མཚོན་ཁག་གཅིག་གིས། རང་བྱུང་དང་རིག་གཞུང་གི་ཚེ་སྲོག་སྣ་མང་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་རྒྱུ་ དང་གོང་འཕེལ་གཏོང་པའི་རྒྱལ་སྤྱིའི་སྲིད་ཇུས་ལ་བག་ཆགས་ཡོང་ཕྱིར་ཞིབ་འཇུག་གི་རྙེད་དོན་དེ་ དག་ཕྱོགས་བསྡོམས་བྱས་ཡོད། རྩོམ་ཡིག་འདིའི་ནང་སྐྱེ་དངོས་རིག་གཞུང་སྣ་མང་གི་གནད་དོན་གཙོ་ བོ་རྣམས་ལ་དབྱེ་ཞིབ་དང་། འབྱུང་འགྱུར་གྱི་མི་དམངས་དང་རང་བྱུང་ཁམས་གཉིས་ཀ་མི་རབས་ནས་ མི་རབས་སུ་བསྟུད་མར་གོང་འཕེལ་དུ་འགྲོ་རྒྱུ་འདི་ངེས་གཏན་བཟོ་ཆེད་གོ་ལ་འདིའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱིས་ གཏིང་ཟབ་པའི་འགྱུར་བ་ཞིག་གཏོང་དགོས་པ་དེར་བསྐྱར་ཞིབ་བྱེད་རྒྱུ་ཡིན།

༡༩༧༢ ལོའ་ི ཟླ་ ༡༢ ཚེས་ ༧ ཉིན་ ཨ་པོ་ལོ རྟགས་ཅན་གྱི་མཐའ་འཇུག་གི་མི་བསྐྱོད་ཁོར་སྐར་གྱི​ིས་མཁའ་བསྐྱོད་པ་༡༧ འཁྱེར་ཏེ་ཟླ་བའི་ནང་ལ་འགྲོ་དུས་བར་སྣང་ཕྱི་རོལ་ལ་བསྐོར་བསྐྱོད་བྱས་སྐབས་སུ། སའི་གོ་ལ་འོད་འདང་འཚེར་བའི་ངོ་གདོང་ དེ་ཐོག་མར་འཁྱུག་ཙམ་མཐོང་ཅིང་། དེའི་འདྲ་པར་གོ་ལའི་ཐོག་ན་ཡོད་པའི་ཁྱིམ་གཞིར་ཕྱིར་བཏང་ཡོད། དེ་ནི་འགྲོ་བ་མི་ལ་ འགྱུར་ལྡོག་བྱུང་པའི་དུས་སྐབས་ཤིག་ཡིན་ལ། ང་ཚོས་ཆེས་ཐོག་མར་ང་ཚོའི་གོ་ལ་འདི་ལ་ཕྱི་རོལ་ནས་བལྟས་སྐབས་ཇི་འདྲ་ ཡིན་པ་ཤེས་པ་རེད། ཆེས་ཐོག་མར་ང་ཚོས་ང་ཚོའི་འཇིག་རྟེན་གོ་ལའི་ཁྱིམ་འདི་ནི་ ཤེལ་གྱི་རྡོ་རིལ་སྔོན་པོ་ཞིག་བར་སྣང་ལ་ གཡེངས་བསྐོར་བྱེད་པ་མཚུངས་པ་སྟེ། ཧ་ཅང་རྒྱ་ཆེ་བའི་བར་སྣང་གི་རྒྱབ་ཡོལ་ནག་པོ་དེའི་ངོས་སུ་ཡོད་པའི་འོད་འཚེར་བའི་ གོ་ལ་འདི་མཐོང་བ་རེད། སྐྱེ་དངོས་ཀྱི་ལྟེ་བ་སྟེ། སྣེ་འཛིང་ཆེ་བའི་སྐྱེ་དངོས་ཀྱི་དྲ་བའི་ནང་ཚུད་པའི་གཟུགས་གཞི་གསོན་པོ་ ཞིག་ཇི་བཞིན་གྱི་གོ་ལའི་ཁྱོན་ཡོངས་སུ་ཡོད་པའི་འཇིག་རྟེན་རིལ་པོ་འདི་ང་ཚོས་ཐོག་མར་མངོན་སུམ་དུ་མཐོང་བ་རེད། པར་ དེས་ང་ཚོར་འཛམ་གླིང་ངོས་ཀྱི་བརྒྱ་ཆ་ ༧༠ དེ་ཆུ་ཡིན་པ་བསྟན་པ་རེད་ལ། ༼དེ་ལ་བརྟེན་ནས་སའི་གོ་ལ་ལ་རྡོ་རིལ་སྔོན་པོ་ ཞེས་པའི་མིང་དེ་བཏགས་པ་རེད།༽ དེ་དང་ང་ཚོ་འགྲོ་བ་མི་རྣམས་ནི་ས་ངོས་ཀྱི་སེམས་ཅན་གཞན་རྣམས་དང་ལྷན་དུ་ཆུ་མ་ ཡིན་པའི་འཇིག་རྟེན་གྱི་ངོས་བརྒྱ་ཆ་ ༣༠ ཙམ་ཡོད་པ་དེ་ལ་འཚང་ཁ་བྱེད་བཞིན་ཡོད། སྐབས་དེར་སྣང་ཚུལ་འདི་མཐོང་བ་ དང་དེའི་རྗེས་སུ་མཐོང་བའི་མཁའ་བསྐྱོད་པ་དང་གཞན་རྣམས་ལ་ཡ་མཚར་བའི་མྱོང་བ་ཞིག་སྟེ། དངོས་པོའ ་ི བཀོད་སྒྲིག་རྒྱ་ ཆེན་པོ་དེའི་ཁྲོད་དུ་ང་ཚོ་འགྲོ་བ་མི་རྣམས་ཀྱི་གནས་ཡུལ་འདི་ལ་ཁེངས་སྐྱུང་གི་ཚོར་བ་ཞིག་སྤྲད་ཡོད། 195

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

པར་ ༡་ རྡོ་རིལ་སྔོན་པོ། ཡོང་ཁུངས། ནཱ་སཱ། པར་གྱི་ཨང་གྲངས་ ཨེ་ ཨེ་སི་༡༧–༡༤༨-༢༢༧༢༧

ཡིན་ན་ཡང་། ཁོང་ཚོའི་པར་ཆས་རྣམས་ཀྱི་སྟེང་དུ། ངས་འཇིག་རྟེན་འཁོར་བསྐྱོད་པ་དེ་ཚོར་ས་གཞིར་ཁ་གཏད་པའི་ ཉན་ཆས་སྟོབས་ཆེན་ཞིག་ཡོད་ན་བསམས་བྱུང་། ཁོང་ཚོས་སྐྱེ་དངོས་ཁམས་ཀྱི་སྒྲ་སྟེ། གོ་ལའི་སྟེང་གི་སེམས་ཅན་ཆེ་ཆུང་ཚང་ མའི་སྐད་དམ་གོ་ལའི་རྒྱུད་སྐར་གྱི་སྒྲ་ཡི་ཕུང་པོ་ཚང་མ་འཇུ་ཐུབ་ཅིང་ང་ཚོ་ལ་མར་གཏོང་ཐུབ་ཡོད་ན་བསམས་བྱུང་། འཇིག་ རྟེན་སྟེང་གནས་བཅས་པའི་སྐྱེ་དངོས་སྲོག་ཆགས་ས་ཡ་མང་པོའ ་ི སྒྲ་གདངས་ཀྱི་ཕུང་པོ་དང་སའི་གོ་ལའི་སྟེང་བཤད་པའི་མིའི་ སྐད་སྟོང་ཕྲག་མང་པོ་དེ་དག་གོ་རྒྱུ་ནི་ཇི་འདྲའི་ཡ་མཚན་པོ་ཞིག་ཡིན་ནམ།གཅིག་བྱས་ན་དེ་འདྲའི་མཚོན་མེད་ཀྱིས་གོ་ཐོས་ཀྱི་ ཉམས་མྱོང་དེས་ང་ཚོ་ཚང་མ་ལ་རིགས་སྣ་མང་འདིའི་ཁྲོད་དུ་གོ་ལའི་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་ཆིག་སྒྲིལ་དེ་སྣུབ་མི་སྲིད་པའི་ཚོར་བ་ཞིག་ སྤྲད་ཡོད་སྲིད་དེ། དེ་ཡང་། རྒྱུ་སྐར་འདིའི་ཐོག་ན་ཡོད་པའི་མིག་འཕྲུལ་ཧང་སང་བའི་དངོས་རིགས་དང་། རིག་གཞུང་། སྐད་ ཡིག་སྣ་མང་ཅན་གྱི་ནང་གི་ང་ཚོ་ཚེ་སྲོག་གི་གཟུགས་སུ་གྲུབ་པ་རྣམས་ལ་རྩ་བའི་ཆིག་སྒྲིལ་ཞིག་སྤྲད་ཡོད་ཀྱི་རེད། གཅིག་བྱས་ ན། རྒྱ་ཆེ་བའི་ཚེ་སྲོག་གི་དྲ་བའི་ནང་དུ་གནས་བཅས་པའི་སྐྱེ་དགུ་རྣམས་ནི་འབྲེལ་ལམ་ཁྲི་སྟོང་མང་པའི་ཐོག་ཇི་ལྟར་ཕན་ ཚུན་འབྲེལ་བ་དང་ཕན་ཚུན་ལྟོས་གྲུབ་ཡིན་པ་དེ་དུས་གཅིག་གི་ཡུན་ལ་ང་ཚོས་ཤེས་ཐུབ་ཡོད་ཀྱི་རེད་ལ། ང་ཚོ་རང་ཉིད་ཀྱི་མི་ ཚེ་ནི་གཞན་ལ་བརྟེན་ཡོད་པ་ཇི་བཞིན། ང་ཚོས་ས་གཞིའི་ངོས་ཀྱི་སྐྱེ་དངོས་གཞན་རྣམས་དང་ང་ཚོ་ཕན་ཚུན་ལ་གུས་ཞབས་ དང་རོགས་རམ་བྱེད་རྒྱུ་དེ་ཡང་ཤེས་ཡོད་ཀྱི་རེད།

ལོས་ཡིན། ང་ཚོའི་མི་ཚེ་ནི་དེ་དག་ལ་བརྟེན་ཡོད་མོད། ཡིན་ན་ཡང་། ཤུགས་ཆེ་རུ་འགྲོ་བཞིན་པའི་གྲོང་ཁྱེར་ཅན་དང་ བཟོ་ལས་ཅན། འཕྲུལ་ཆས་ཅན་གྱི་འཚོ་བའི་སྤྱད་སྟངས་དེའི་རྐྱེན་གྱིས། ང་ཚོས་རང་ཉིད་ནི་རང་བྱུང་ཁམས་དང་མུ་མཐུད་དུ་ འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་དང་། ཁ་བྲལ་མི་ཐུབ་པ།བརྟེན་ཅིང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་རང་བཞིན་དེ་མཐོང་མི་ཐུབ་པར་ཆགས་ཡོད། ང་ཚོས་ སོ་སོ་རང་བྱུང་ཁམས་དང་ཁ་བྲེལ་ཡིན་པ་དང་དེ་ལ་དངོས་ནས་དབང་བསྡུ་བྱས་ཡོད་པ་མཐོང་གི​ིན་ཡོད་ལ། ང་ཚོས་མུ་མཐུད་དུ་ རྩིང་སྤྱོད་ཀྱིས་ཨུ་ཚུགས་བརྒྱག་བཞིན་ཡོད། རང་བྱུང་ཁམས་དང་རིག་གཞུང་གཉིས་ཀྱི་ནང་གི་ཚེ་སྲོག་གི་དྲ་བའི་མཉེན་ཆ་དང་མཛེས་ཆ་ལ་སྣང་མེད་བྱེད་པ་ཡིན་ པས། ང་ཚོས་དེ་ཚོ་དངོས་གནས་གཅོད་འབྲེག་བྱས་ཡོད། འཛེམ་མེད་ཧམ་ཤེད་ཀྱིས་དཔལ་འབྱོར་དང་ཆབ་སྲིད་དབང་ཤུགས་ ཀྱི་ཉེར་ལེན་གྱིས་ཤིང་ནགས་རྩ་སྟོང་དང་། སྐྱེ་དངོས་ཀྱི་གནས་ཡུལ་ཉམས་པ། སྲོག་ཆགས་རིགས་དང་ལྗོན་པའི་རིགས་ཉམས་ པ། རང་བྱུང་ཐོན་ཁུངས་ལ་ཐོན་སྐྱེད་ཚད་ལས་བརྒལ་བ་བྱེད་པ། ས་ཞིང་བསླད་སྐྱོན་བྱུང་བ། ཆུའི་འབྱུང་ཁུངས་ཉམས་ཆག་ ཏུ་ཕྱིན་པ། ས་ཞིང་བྱེ་ཐང་དུ་བསྒྱུར་བ། རང་བྱུང་ཁམས་ལ་རྫས་བསླད་བྱས་པ། གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་བྱུང་བ། དེ་བཞིན་སྤྱི་ ཡོངས་ནས་ང་ཚོའི་སྐྱེ་དངོས་ཚེ་སྲོག་གི་རྟེན་གཞིའི་མ་ལག་མང་པོ་ཞིག་ལ་གོད་ཆག་བཟོས་པ་བཅས་བསླངས་ཡོད། ཉེར་ལེན་ དེ་ཚོས་ད་དུང་རྒྱུན་ལྡན་གྱི་ནོར་འཁྲུལ་བསམ་བློ་དང་རྟག་པར་གདུག་རྩུབ་ཆེ་བའི་རྩོལ་བ་ལ་བརྟེན་ནས་ང་ཚོའི་གོ་ལའི་རིག་ གཞུང་གི་སྲོལ་རྒྱུན་དང་སྐད་ཀྱི་སྣ་མང་རང་བཞིན་མེད་པར་བཟོ་བ་ཡང་བསླངས་པ་སྟེ། ཁྱབ་ཤུགས་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་ཁག་ གཅིག་ཁོ་ནའི་ནང་སྒྱུར་བ། འདྲ་མཚུངས་བཟོ་བ། གཅིག་གྱུར་བྱེད་པ་བཅས་ཀྱི་འབད་བརྩོན་བྱས་པ་དང་། 196

སྐྱེ་དངོས་དང་རིག་གཞུང་སྣ་མང་ཅན། གོ་ལའི་ཁྱོན་ནས་ལྟ་ཚུལ་ཞིག

སྐྱེ་བོ་འབུམ་ཕྲག་མང་པོ་མཐར་འཁྱོལ་ཐབས་མེད་པའི་དངོས་གཙོ་རང་ལུགས་དང་ཚོད་མེད་དུ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་མི་ ཚེའི་ལམ་སྲོལ་གཅིག་འདྲའི་ནང་ལ་གཡོ་འཁྲིད་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད།

རེ་ཟུང་ཞིག་གིས་དེ་རིང་གི་མཐར་ཐུག་གི་ཚོང་ལས་མགྱོགས་པོར་སྐོང་པ་ལས། སའི་གོ་ལའི་སྟེང་གི་ཚེ་སྲོག་གི་མཐར་ ཐུག་གི་སང་ཉིན་ལ་བསམ་བློ་མི་གཏོང་པར། རང་བྱུང་ཁམས་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་དང་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་གཉིས་ཀ་སྟབས་བསྟུན་ བྱས་ཡོད་པ་མ་ཟད། ངོ་མ་བཤད་ན་རྡོག་རྫིས་ཀྱང་བཏང་ཡོད་ལ། ད་དུང་ཡ་ང་བའི་སང་ཉིན་དེ་ཉིན་བཞིན་ཐག་ཇེ་ཉེ་དང་ཇེ་ཉེ་ རེད། དེ་རིང་ང་ཚོས་སྐྱེ་དངོས་ཚེ་སྲོག་གནས་ཡུལ་གྱི་མཉམ་ལེན་སྙན་དབྱངས་ཐོས་ཐུབ་རུང་། རང་བྱུང་ཁམས་དང་རིག་གཞུང་ གཉིས་ཀའི་ནང་གི་ཚེ་སྲོག་རྣམས་མགྱོགས་པའི་ངང་འཆི་བ་དང་འཛད་འགྲོ་བ་དང་ལྷན་ཏུ་ང་ཚོས་གདངས་དབྱངས་དེ་དག་ ཇེ་ཆུང་ནས་ཇེ་ཆུང་དུ་གྱུར་པ་ཞིག་ཐོས་ཡོང་རྒྱུ་རེད། སྐྱེ་སྲོག་རྣམས་ཤི་བ་དང་། རིག་གཞུང་རྣམས་ཉམས་པ།སྐད་ཡིག་རྣམས་ ཡལ་ཚེ། དབང་ཤེད་ཚད་ལས་སྒལ་པའི་སྐད་གདངས་ཉུང་ཤས་དང་ཆབས་ཅིག་དུ་ཇེ་ཆེར་འགྲོ་བའི་འཕྲུལ་རྩལ་གྱི་མཉམ་ ལེན་འབོད་སྒྲ་ཡིས་སྙན་དབྱངས་སྣ་མང་འཛོམས་པའི་ཚེ་སྲོག་གི་རོ་དབྱངས་དེ་མནན་ནས་ཐོས་མི་ཐུབ་པར་གྱུར་པ་དང་། ང་ ཚོས་ཐོས་པར་འགྱུར་བའི་སྒྲ་ནི་སྙན་དབྱངས་སྣ་འཛོམས་ལས། སྒྲ་གདངས་གཅིག་ཅན་གྱི་སྦིར་སྒྲ་ཞིག་རྒྱབ་ལྗོངས་སུ་བྱས་པའི་ སྐད་ངན་མི་སྙན་པ་ཇི་བཞིན་ཡིན། མི་རྣམས་ཀྱིས་དུས་རྒྱུན་གོ་ལའི་ཐོག་ལ་ཅི་ཞིག་འབྱུང་བཞིན་ཡོད་པ་དེར་དངོས་ནས་གོ་ལའི་ཁྱོན་ཡོངས་དང་རྒྱུ་སྐར་གྱི་ ཐད་ནས་བསམ་གཞིགས་བྱེད་ཀྱི་མེད། སྐྱེ་དངོས་ཚན་རིག་པ་དང་རང་བྱུང་ཚན་རིག་པ་གཞན་པ་ཚོས་སྲོག་ཆགས་རྩ་སྟོང་ འགྲོ་བ་དེ་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་རྒྱུར་འབད་བརྩོན་བྱེད་པ་དང་། མི་རིགས་རིག་པ་བ་རྣམས་ཀྱིས་ཤི་འགྲོ་བའི་རིག་གཞུང་རྣམས་ ཞིབ་འཇུག་དང་། སྐད་བརྡ་རིག་པ་བ་རྣམས་ཀྱིས་ཉེན་ཁ་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་རྣམས་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པར་འབད་བརྩོན་བྱེད་ཀྱིན་ ཡོད། ཞིབ་འཇུག་སྡེ་ཁག་འདི་གསུམ་གྱི་ནང་གི་ཞིབ་འཇུག་པ་ཚོས་ཚེ་སྲོག་གི་སྣ་མང་རང་བཞིན་དེ་ཉམས་པ་ལ་སེམས་ཁྲལ་ ཆེན་པོ་ཡོད་པ་བརྗོད་ཡོད་ཅིང་། ཉམས་པ་འདི་དག་མཚམས་འཇོག་ཡོང་ཐབས་ཀྱི་སྐུལ་མ་བྱས་མོད། ཡིན་ན་ཡང་། ཉེ་བའི་ དུས་ཙམ་ལས་། ང་ཚོས་ཕན་ཚུན་བརྟེན་ཞིང་འབྲེལ་པའི་རང་བྱུང་ཁམས་དང་རིག་གཞུང་ཁྲོད་ཀྱི་ཚེ་སྲོག་གི་དྲ་བ་དེ་ལ་ཉེན་ཁ་ ཡོད་པ་མཐོང་ཡོད་པ་མ་རེད་ལ། ཉེན་ཁ་འདི་དག་ནི་ང་ཚོས་ཉམས་སུ་མྱོང་བཞིན་པའི་ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་སྦྲེལ་པའི་ “སྐྱེ་དངོས་ རིག་གཞུང་གི་སྣ་མང་ཅན་དེ་རྩ་སྟོང་ལ་འགྲོ་བའི་ཉེན་ཁ་རྣམས་”་རེད། ༼ཧར་མོན་ ༢༠༠༢༽ སྐྱེ་དངོས་རིག་གཞུང་གི་སྣ་མང་ ཅན་ཞེས་པའི་ལྟ་བ་དེ་འདས་པའི་ལོ་ངོ་བཅུ་ཕྲག་གཉིས་ཀྱི་རིང་ནས་ཐོན་ཡོད། དེང་དུས་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་ནང་གི་གྲངས་ཉུང་ མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་སྐོར་གྱི་བགྲོ་གླེང་གཏམ་ཚོགས་༤་བ་ནི་ཞིབ་འཇུག་མང་པོ་ལས་བྱུང་པ་དང་། ཞིབ་འཇུག་དེ་དག་གིས་ འགྲོ་བ་མིའི་རིག་གཞུང་རྣམས་ནི་རང་བྱུང་ཁོར་ཡུག་དང་མཉམ་དུ་འཕེལ་འགྱུར་བྱེད་པ་དང་། རིག་གཞུང་རེ་རེའི་སྐད་དང་ སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ཤེས་བྱ་ནི་གལ་གནད་ཅན་གྱི་ཕན་ཚུན་འབྲེལ་འདྲིས་དང་ཕན་ཚུན་སྤྲོད་ལེན་དག་གིས་གསར་བཟོ་བྱས་ཡོད་པ་དེ་ བསྟན་ཡོད།༼མཱ་ཧྥེ།༢༠༠༡༽ འཛམ་གླིང་གང་ས་རུ། ས་གནས་ཀྱི་རིག་གཞུང་རྣམས་ནི་ས་གནས་ཀྱི་སྲོག་ཆགས་དང་སྣོད་བཅུད་ སྐོར་གྱི་གཏིང་ཟབ་པའི་ཤེས་བྱ་དང་དེ་ཚོ་ལ་གུས་བརྩི་བྱས་ནས་འཕེལ་རྒྱས་བྱུང་པ་དང་། ཁོ་ཚོའི་འཚོ་བ་ཡང་སྲོག་ཆགས་དང་ སྣོད་བཅུད་དེ་ཚོར་བརྟེན་ཡོད་པ་མ་ཟད། ས་གནས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་བརྒྱུད་དེ་ཤེས་བྱ་དང་གུས་མོས་དེ་རྣམས་བརྡ་སྤྲོད་བྱས་ཡོད། རང་བྱུང་ཁམས་དང་རིག་གཞུང་བར་གྱི་འབྲེལ་བ་ཟབ་མོ་འདི་དག་ས་གནས་ནས་རིམ་བཞིན་རིག་གཞུང་དང་སྐྱེ་དངོས་སྣ་མང་ རང་བཞིན་གྱི་བར་དུ་མངོན་གསལ་ཅན་གྱི་མཉམ་བསྲེས་རྒྱ་ཆེ་རུ་སོང་ཡོད། འཛམ་གླིང་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་ལྗོན་པ་སྣ་ཚོགས་དང་ སྐད་ཡིག་སྣ་མང་ཅན་༼འདིར་སྐད་ཡིག་སྣ་མང་ཅན་དེ་ཡོངས་ཁྱབ་ཏུ་རིག་གཞུང་སྣ་མང་ཅན་གྱི་ཚབ་ཏུ་སྤྱད་ཡོད།༽གྱི་རྒྱ་ཆེ་ ཁྱབ་ཚུལ་ལ་ཞིབ་འཇུག་གིས་ཧ་ལས་པའི་འགྲོ་ལུགས་འདི་ཕྱིར་བསྟན་ཡོད། ༼སི་ཊེབ་ སོགས། ༢༠༠༤༽

197

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

པར་རིས་ ༢ གོ་ལའི་ཁྱོན་གྱི་ལྗོན་པ་སྣ་ཚོགས་པ་དང་སྐད་ཀྱི་ཁྱབ་ཚུལ། ཡོང་ཁུངས་སི་ཊེབ་སོགས། ༼༢༠༠༤༽ བྷར་ཐི་ལོ་ཊི་སོགས་ཀྱིས་ ༼༡༩༩༩༽ ལོར་བསྡུས་པའི་ཡིག་ཆའི་ཆ་འགའ་ལ་གཞི་འཛིན་བྱས་པ།

ཞིབ་འཇུག་འདི་དག་གིས་བསྟན་པ་ནི། འཛམ་གླིང་གི་ས་ཁུལ་ཁ་ཤས་ན་སྐྱེ་དངོས་དང་སྐད་ཡིག་གི་སྣ་མང་རང་བཞིན་ གཉིས་ཀ་ལྷག་པར་ཚད་མཐོར་ཡོད་པ་བསྟན་ཡོད། “སྐྱེ་དངོས་རིག་གཞུང་གི་སྣ་མང་རང་བཞིན་གྱི་ལྟེ་གནས་”གསལ་པོའ ་ི ཐོག་ ནས་ངོས་འཛིན་ཐུབ་པ་ཁག་ཅིག་ཡོད་ཅིང་། མིང་འདོན་བྱས་ན། ལྷོ་ཨ་ཧྥི་རི་ཀ་དང་། དབུས་ཨ་ཧྥི་རི་ཀ ཨིན་ཌུ་མཱ་ལེ་ཡ་ཤེ་ཡ་ བཅས་རེད། ༼ཧཱར་མོན་དང་ལཱོ་ ༢༠༠༢, ༢༠༠༤༽

པར་རིས་ ༣ སྐྱེ་དངོས་རིག་གཞུང་གི་སྣ་ཚོགས་པའི་དཀར་ཆག་གིས་ངོས་འཛིན་བྱས་པའི་སྐྱེ་དངོས་རིག་གཞུང་གི་སྣ་ཚོགས་པའི་ལྟེ་གནས་ས་ཁུལ་ཁག ཡོང་ཁུངས། མ་རྩོམ། ཌཱི་ ཧར་མོན། ཇེ་ ལཱོ། ཊི་རཱ་ལིན་གྷའ། ༢༠༠༦ ཌཱི་ ཧར་མོན། ཇེ་ ལཱོ་ཡི་ ༼༢༠༠༢ དང་༢༠༠༤༽ལ་གཞི་འཛིན་བྱས་པ།

198

སྐྱེ་དངོས་དང་རིག་གཞུང་སྣ་མང་ཅན། གོ་ལའི་ཁྱོན་ནས་ལྟ་ཚུལ་ཞིག

ས་ཁུལ་གྱི་རིམ་པའི་ནང་། འཕེལ་རིམ་འདི་དག་ལ་སྐྱེ་དངོས་ས་ཁམས་དང་རང་བྱུང་སྤྱི་ཚོགས་རྣམ་པ་གཉིས་ཀའི་ ཤུགས་རྐྱེན་མང་པོ་ཞིག་ཡོད་པ་རེད། དེའི་ཁྲོད་དུ་ ལ་གཟར་པོ་ཡོད་པའི་ས་ཆ།དཔེར་ན་རྒྱུ་སྐར་སྟེང་གི་སྐྱེ་དངོས་རིག་གཞུང་སྣ་ འཛོམས་མང་ཤོས་ཀྱི་ས་ཁུལ་ཞིག་སྟེ། ཧི་མ་ལ་ཡ་དང་ཧིན་དུ་ཀཱུ་ཤི་ས་ཁུལ་ལྟ་བུ་བོ།༼BCDMP ༢༠༠༧༽

པར་རིས་ ༤ རྒྱ་གར་དང་ལྷོ་ཤར་ཨེ་ཤེ་ཡའི་ཁུལ་གྱི་སྐྱེ་དངོས་རིག་གཞུང་གི་སྣ་ཚོགས་པའི་ཚད་མཐོ་བའི་ས་ཁུལ་ཁག་དང་ལུང་ཁུག་དག་གི་རྣམ་དབྱེ། ཡོང་ཁུངས། སྐྱེ་དངོས་རིག་གཞུང་གི་སྣ་ཚོགས་པ་ས་ཁྲར་འདེབས་པའི་ལས་འཆར།

སྐྱེ་དངོས་རིག་གཞུང་གི་སྣ་མང་ཅན་གྱི་ཡོད་སྟངས་དེའི་གོ་ལའི་ཁྱོན་གྱི་འཕེལ་རིམ་འདི་དག་གིས་འགྲོ་བ་མི་དང་ཁོར་ ཡུག་བར་གྱི་ཉེ་བའི་འབྲེལ་བ་དེ་“ལྟེ་གནས་ས་ཁུལ་”ཁག་ཁོ་ནར་གནས་པ་ཞིག་ཡིན་པ་སྟོན་གྱི་མེད། དེ་འདྲའི་འབྲེལ་བ་ནི་ གང་ས་གང་དུ་འགྲོ་བ་མི་རྣམས་མུ་མཐུད་དུ་ཡུན་རིང་བསྡད་དེ་ས་གནས་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་གི་གནས་བབ་དང་སྣོད་བཅུད་ལ་ཤེས་ རྟོགས་དང་ས་གནས་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་དང་དེའི་སྐྱེ་དངོས་གྱི་འཁོར་རྒྱུག་གི་གནས་ཚུལ་རྒྱུས་ལོན་བྱས་ནས་ཆགས་ཡོད་པ་འམ་། ཡང་ན་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཐོག་ནས་ཀྱང་གནས་ཆགས་ཡོད། རྒྱུན་འཛིན་ནུས་པར་ཡོད་པའི་འབྲེལ་བ་འདི་ལ་སྣང་ཆུང་དང་མཐར་རྩ་ མེད་དུ་གཏོང་བ་ནི་ཚོད་འཛིན་མེད་པའི་དཔལ་འབྱོར་གྱི་འཛུགས་སྐྲུན་དང་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་འཕྲུལ་འཁོར་དེ་རེད་ལ། དེས་ས་ གནས་དང་གོ་ལའི་ཁྱོན་ཡོངས་གཉིས་ཀའི་ངོས་ནས་སྣོད་བཅུད་ཀྱི་ཚད་བཀག་ལ་སྣང་མེད་བྱེད་པ་དང་རྒྱ་ཆེར་བརྒལ་ཡོད། སྐྱེ་ དངོས་རིག་གཞུང་གི་སྣ་མང་ཅན་དེ་ཉམས་པ་དང་ཆབས་གཅིག་ཏུ། སའི་གོ་ལའི་སྟེང་འགྲོ་བ་མི་རྣམས་ཇི་ལྟར་རྒྱུན་མཐུད་དང་ གུས་ཞབས་ལྡན་པའི་ངང་འཚོ་གནས་བྱེད་པའི་ཤེས་བྱའི་རྫིང་བུ་སྣ་ཚོགས་དང་ཕྱུག་པོ་དེ་ཡང་ཉམས་འགྲོ་གི་རེད།

སྣ་མང་ཅན་ནི་རིག་གཞུང་དང་རང་བྱུང་ཁམས་གཉིས་ཀའི་ཚེ་སྲོག་ལ་མཚོན་ན་གལ་འགངས་ཆེན་པོ་ཡིན། “སྐྱེ་དངོས་ གནས་ལུགས་རིག་པས་བསྟན་དོན་ལ། སྒྲོམ་གཞི་སྣ་ཚོགས་པ་ནི་སྐྱེ་དངོས་ཀྱི་འཚོ་གནས་ལ་མེད་དུ་མི་རུང་བའི་སྔོན་འགྲོ་ཆ་ རྐྱེན་ཞིག་ཡིན། རིག་གཞུང་སྣ་གཅིག་པ་རྣམས་ནི་མཉེན་པོ་དང་ལས་སླ་བོར་གཏོར་ཐུབ། མིའི་སྐྱེ་དངོས་གནས་ལུགས་རིག་ པའི་ནང་དུ་རྒྱུ་མང་ཅན་གྱི་བྱེད་སྒོ་ཡང་དེ་དང་གཅིག་མཚུངས་རེད། ༼པཱ་ཊཱ་ནཱ་ཡག་ ༡༩༩༨༔༣༨༠༽” ཡང་ན། སྐད་བརྡ་རིག་ པ་བ་པཱི་ཊར་ མུ་ལཱ་ཨུ་སི་ལེར་གྱིས་བཤད་པ་ལྟར། རིག་གཞུང་སྟོབས་ཆེན་གྱི་ཕྱོགས་ལ་མཉམ་བསྡུ་བྱེད་པའི་མ་དཔེ་དེས་མི་ གང་མང་མང་ཞིག “རིག་གཞུང་གི་རྨོངས་ཐུག་”དེ།གསར་དུ་རྙེད་མེད་པའི་དཔེ་མཚོན་ལ་འཕྲད་སྲིད་པའི་ཆུ་ཚད་ཤུགས་ཆེ་རུ་ བཏང་ཡོད་པ་དང་། དེའི་ནང་དུ་ཤུགས་སྟོབས་ཆེ་བའི་རིག་གཞུང་དཔེ་མཚོན་རྣམས་ཀྱིས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དཀའ་རྙོག་སེལ་ཆེད་

199

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཀྱི་ཐབས་ལམ་ཡང་དག་པ་སྤྲོད་མ་ཐུབ་པ་དང་། དངོས་གནས་སྟེང་ཧ་ཅང་གི་སྟབས་བསྟུན་བྱེད་མི་ཐུབ་པ་དང་གཏོར་བཤིག་ ཅན་དུ་འགྱུར་སྲིད། དེའི་ཚབ་ཏུ་ཁོང་གིས་རྩོད་པར་བྱེད་པ་ནི། “གོ་རྟོགས་མང་པོའ ་ི རྒྱུ་ཆ་རྣམས་ཕྱོགས་གཅིག་ཏུ་དྲངས་པ་ཡིན་ ན། ཡིད་བརྟན་འཕེར་བའི་ཤེས་ཡོན་མང་བ་ཞིག་འཐོབ་སྲིད་པ་རེད་”ལ། “ལྟ་བ་འདི་དག་ལ་གོ་རྟོགས་ཡག་ཤས་ནི་སྐད་ཡིག་སྣ་ མང་བརྒྱུད་ནས་ཐོབ་པ་རེད།” ༼ མུ་ལཱ་ཨུ་སི་ལེར། ༡༩༩༥༔ ༡༦༠༽ ང་ཚོས་ཉེན་བརྡ་འདི་སེམས་ལ་ཉར་ཡོད་པ་ཡིན་ན། ང་ཚོས་རིག་གཞུང་དང་སྐད་ཡིག་སྣ་མང་ཅན་དང་། དེའི་སྐྱེ་དངོས་ སྣ་མང་ཅན་ལ་འབྲེལ་བ་དེ་དག་རྒྱུན་འཛིན་དང་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་པ་ལ་གང་ཐུབ་ཅི་ཐུབ་ཅིག་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་ནི་སྨོས་མི་དགོས་པ་ རེད། དེའི་ཚབ་ལ། ཉེ་ཆར་གྱི་ཞིབ་འཇུག་གིས་ འཛམ་གླིང་གི་སྐད་ཡིག་སྣ་མང་ཅན་ ༼དེའི་ཤུགས་བསྟན་ལ། འབྲེལ་ཡོད་ ཀྱི་རིག་གཞུང་གི་སྣ་མང་ཅན་༽དེ་ཉེན་ཁ་ཇེ་ཆེར་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པ་བསྟན་ཡོད། སྐད་བརྡ་རིག་པའི་སྣ་མང་ཅན་གྱི་རེའུ་ མིག་གསར་པ་༼ཧར་མོན་དང་ལཱོ་ ༢༠༡༠༽ དེས། འཛམ་གླིང་གི་སྐད་རྣམས་ཀྱི་གསོན་ཤུབས་ལ་ཅི་ཞིག་འབྱུང་བཞིན་ཡོད་པ་དེ་ ཐེངས་དང་བོ་གྲངས་ཀ་མཐོན་པོའ་ི ཐོག་ནས་བསྟན་ཡོད། གནས་ཚུལ་དེ་ནི་ཡག་པོ་ཞིག་མ་རེད། ༡༩༧༠ ནས་ ༢༠༠༥ བར་དུ་ འཛམ་གླིང་གི་སྐད་བརྡའི་ནང་གི་བརྒྱ་ཆ་ ༢༠ ཉམས་ཆག་ཕྱིན་ཡོད་ལ། ཁོ་ཕྱོགས་འདིས་མངོན་གསལ་དོད་པོའ ་ི ཐོག་ནས་དུས་ སྐབས་དེའི་རིང་འཛམ་གླིང་གི་སྐྱེ་དངོས་སྣ་མང་ཅན་དེ་ཉམས་པར་འགྲོ་བའི་ཁ་ཕྱོགས་དེ་ཤར་ཡོད།

པར་རིས་ ༥ གོ་ལའི་ཁྱོན་གྱི་སྐད་ཀྱི་སྣ་ཚོགས་པའི་འགྱུར་རིམ། ༡༩༧༠–༢༠༠༥ ཡོང་ཁུངས། ཌཱི་ ཧར་མོན། ཇེ་ ལཱོ། ༼༢༠༡༠༽

200

སྐྱེ་དངོས་དང་རིག་གཞུང་སྣ་མང་ཅན། གོ་ལའི་ཁྱོན་ནས་ལྟ་ཚུལ་ཞིག

པར་རིས་ ༦ གོ་ལའི་ཁྱོན་གྱི་སྐྱེ་དངོས་ཀྱི་སྣ་ཚོགས་པའི་འགྱུར་རིམ། ༡༩༧༠–༢༠༠༥ ཡོང་ཁུངས། འཛམ་གླིང་རི་སྐྱེས་སྲོག་ཆགས་ཐེབས་རྩ།

སྐད་ཡིག་སྣ་མང་ཅན་གྱི་རེའུ་མིག་དེས་ལོ་ ༣༥ ཡི་རིང་ལ་འཛམ་གླིང་གི་སྐད་ཡིག་རྩ་སྟོང་དུ་ཕྱིན་པའི་བརྒྱ་ཆའི་གྲངས་ འབོར་དེ་མི་སྟོན། དེ་ལས། རེའུ་མིག་དེས་དུས་ཚོད་རིམ་སོང་བཞིན་སྐད་རེ་རེའི་ཕ་སྐད་སྨྲ་མཁན་གྱི་གྲངས་འབོར་ལ་འགྱུར་བ་ ཕྱིན་པ་དེ་བསྟན་ཡོད་ལ། དེ་ནས་སྐད་རེ་རེ་སྨྲ་མཁན་གྱི་འཛམ་གླིང་གི་མི་འབོར་གྱི་འགྱུར་བའི་བསྡུར་ཚད་དེ་བསྟན་ཡོད། ཅི་ ཞིག་འབྱུང་བཞིན་པ་དེ་ཁ་གསལ་བོར་བཤད་ན། འཛམ་གླིང་གི་སྐད་ ༧༠༠༠ ཁྲོད་ཀྱི་ཉུང་ཤས་ཤིག་ནི་ཇེ་ཆེ་ནས་ཇེ་ཆེར་འགྲོ་ བཞིན་པ་དང་མཉམ་དུ། སྐད་གཞན་རྣམས་ཀྱི་མང་ཆེ་བ་ནི་ཇེ་ཆུང་ནས་ཇེ་ཆུང་ལ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་ལ། དེ་དང་མཉམ་དུ་སྐད་ ཡིག་དབང་ཤུགས་ཆེ་བ་ལ་བརྗེ་མཁན་དང་། ཡང་ན་རང་གི་ཕ་སྐད་དེ་མི་རབས་རྗེས་མར་བརྒྱུད་སྤྲོད་མི་བྱེད་མཁན་གྱི་མི་ནི་ སྔར་བྱུང་མ་མྱོང་བ་ཞིག་འཕེལ་བཞིན་ཡོད་པ་རེད། ད་ལྟ་ཉིད་ནས་ སྐད་ཡིག་སྣ་མང་ཅན་གྱི་་རེའུ་མིག་ དེས་བསྟན་དོན་ནི། འཛམ་གླིང་གི་མི་འབོར་བརྒྱ་ཆ་ ༥༠ ཡིས་ སྐད་ ༢༥ ཙམ་ཞིག་གི་ཁྲོད་ནས་སྐད་གཅིག་གམ་གཞན་དེ་བཤད་ཀྱིན་ཡོད་ལ། མི་ འབོར་བརྒྱ་ཆ་ ༥༠ བསྡོམས་ནས་དེའི་འཕྲོས་ཀྱི་སྐད་ ༦༩༧༥ དེ་བཤད་ཀྱི་ཡོད།

པར་རིས་ ༧ འཛམ་གླིང་གི་སྐད་རྣམས་ཀྱི་ཁྲོད་ནས་

སྐད་སྨྲ་བའི་ཁྱབ་ཚུལ། ཡོང་ཁུངས། ཌཱི་ ཧར་མོན། ཇེ་ ལཱོ། ༼༢༠༡༠༽

201

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

སྐད་ཡིག་གི་ཁྱབ་ཚུལ་གྱི་ཆེ་ཆུང་ཧ་ཅང་དོ་མི་མཉམ་པ་འདི་༡༩༧༠་ནས་བཟུང་མངོན་གསལ་དོད་པོའ ་ི ངང་ཤུགས་ཆེ་རུ་ འཕེལ་བཞིན་ཡོད།

པར་རིས་ ༨ སྐད་སྨྲ་བའི་གྲངས་འབོར་གྱི་ཐོག་ནས་འཛམ་གླིང་གི་སྐད་རྣམས་ཀྱི་ཆེ་ཆུང་ལ་འགྱུར་བ་ཕྱིན་པ། ༡༩༧༠–༢༠༠༤ ཡོང་ཁུངས། ཌཱི་ ཧར་མོན། ཇེ་ ལཱོ། ༼༢༠༡༠༽

ཚོད་དཔག་བྱས་ན། འཛམ་གླིང་གི་སྐད་ཀྱི་བརྒྱ་ཆའི་ ༨༠- ༨༥ ནི་ཡུལ་མི་ཚོས་བཤད་ཀྱི་ཡོད། ༼ཧར་མོན་དང་ལཱོ་ ༢༠༡༠༽ འདིས་འཛམ་གླིང་ཐོག་གི་སྐད་མང་ཆེ་བའི་ནང་གི་ཕ་སྐད་སྨྲ་མཁན་གྱི་གྲངས་འབོར་དོ་མི་མཉམ་པའི་སྒོ་ནས་ཧ་ཅང་ ཉམས་ཆག་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པ་དང་། དེ་ཡང་། ཨ་མི་རི་ཀ་དང་ཞི་བདེ་རྒྱ་མཚོའི་མངའ་ཁུལ། ཨ་ཧྥི་རི་ཀ་བཅས་ཀྱི་སྐད་རྣམས་ ནི་ལྷག་པར་དུ་དེ་ལྟར་ཡིན་པ་བསྟན་ཡོད། སྐད་བརྡ་སྣ་མང་ཅན་གྱི་རེའུ་མིག་གིས་བསྟན་དོན་ལ། ༡༩༧༠ ལོ་ནས་ ༢༠༠༥ བར་ དུ། ཨ་མི་རི་ཀ་ཁུལ་དུ་ཡུལ་མིའི་སྐད་ཀྱི་སྣ་མང་ཅན་དེ་བརྒྱ་ཆ་ ༦༠ ཉམས་ཆག་དང་། ཞི་བདེ་རྒྱ་མཚོའི་ཁུལ་དུ་བརྒྱ་ཆ་ ༣༠ ། ཨ་ཧྥི་རི་ཁ་རུ་བརྒྱ་ཆ་ ༢༠ ཉམས་ཆག་ཕྱིན་ཡོད་པར་བསྟན་ཡོད།

202

སྐྱེ་དངོས་དང་རིག་གཞུང་སྣ་མང་ཅན། གོ་ལའི་ཁྱོན་ནས་ལྟ་ཚུལ་ཞིག

པར་རིས་ ༩ ཨ་མི་རི་ཁ་ཁུལ་གྱི་སྐད་ཀྱི་སྣ་ཚོགས་པའི་འཕེལ་ཕྱོགས། ༡༩༧༠–༢༠༠༤ ཡོང་ཁུངས། ཌཱི་ ཧར་མོན། ཇེ་ལཱོ། ༼༢༠༡༠༽

པར་རིས་ ༡༠ ཞི་བདེ་རྒྱ་མཚོའི་མངའ་ཁུལ་གྱི་སྐད་ཀྱི་སྣ་ཚོགས་པའི་འཕེལ་ཕྱོགས། ༡༩༧༠–༢༠༠༤ ཡོང་ཁུངས། ཌཱི་ ཧར་མོན། ཇེ་ ལཱོ། ༼༢༠༡༠༽

203

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

པར་རིས་ ༡༡ ཨ་ཧྥི་རི་ཀའི་ཁུལ་གྱི་སྐད་ཀྱི་སྣ་ཚོགས་པའི་འཕེལ་ཕྱོགས། ༡༩༧༠–༢༠༠༤ ཡོང་ཁུངས། ཌཱི་ ཧར་མོན། ཇེ་ ལཱོ། ༼༢༠༡༠༽

ཨེ་ཤེ་ཡའི་ཁུལ་གྱི་སྐད་རྣམས་དུས་སྐབས་དེའི་རིང་ཅུང་བརྟན་པོར་གནས་ཡོད། འོན་ཀྱང་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཕ་ སྐད་ཀྱི་རྒྱན་སྐྱོང་དང་།དེ་ཚོའི་ཐོག་ནས་སློབ་གསོ་སྤྲོད་པ་སོགས་ལ་ཆབ་སྲིད་ཀྱིས་རྒྱབ་སྐྱོར་མི་བྱེད་པར་བརྟེན་ནས་སྐད་ཆུང་ གྲས་རྣམས་ལ་ཉེན་ཁ་འཕྲད་ཡོད་པའི་རྟགས་མཚན་ཀྱང་ཡོད་པ་རེད། དཔེར་ན། ༢༠༡༠ ལོའ ་ི མི་འབོར་ཞིབ་བཤེར་གྱི་སྙན་ ཐོ་ལྟར་ན། རྒྱ་ནག་གིས་དྲི་ཤོག་སྟེང་གི་ཕ་སྐད་སྐོར་གྱི་དྲི་བ་ཞིག་ཡོད་པ་དོར་ཡོད་པ་དང་། དྲི་བ་དེ་ནི་དྲི་ལན་འདེབས་མཁན་ རྣམས་ཀྱིས་རང་གི་ཕ་སྐད་གང་ཡིན་གྱི་ལན་འདེམས་ས་དེ་རེད། གནས་ཚུལ་དེ་ནི་ “གལ་ཆེན་པོ་མ་ཡིན་པ་”ཞིག་ཏུ་བརྩིས་ ཡོད་པ་རེད། ༼མཱེག་ཀི་ནོན་ ༢༠༡༠༽ རྒྱ་ནག་གི་ཕུའུ་ཐུང་ཧྭ་དེ་སློབ་གསོའ་ི སྐད་གཙོ་བོ་ཆགས་ཡོད་པ་དང་མཉམ་དུ། རྒྱ་ནག་ གི་ཉེན་ཁ་ཆེ་བའི་སྐད་ ༨༨ དང་། མཐའ་ན་ཤུགས་ཆེ་བའི་བོད་སྐད་ལྟ་བུར་ཡང་མ་འོངས་པར་ཅི་བྱུང་ཆ་མ་འཚལ་བ་ཆགས་ ཀྱི་ཡོད།

“འཛམ་གླིང་གི་སྐད་མང་པོ་དང་ལྷག་པར་དུ་ཡུལ་མི་རྣམས་ཀྱི་་སྐད་རྣམས་ཀྱི་གསོན་ཤུགས་ཉམས་པ་དེས་སྐད་དེ་དག་ སྨྲ་མཁན་གྱི་རིག་གཞུང་གི་ངོ་བོ་ལ་དོ་ཕོག་སོང་བ་ཙམ་ཞིག་མ་ཡིན་པར། དེས་ད་དུང་གོ་ལའི་ཁྱོན་གྱི་འགྲོ་བ་མིའི་ཤུལ་བཞག་ རིག་གནས་ཉམས་རྒུད་དུ་གཏོང་གི་ཡོད། ད་དུང་།སྐྱེ་དངོས་སྣ་མང་ཅན་སྲུང་སྐྱོབ་དང་དེ་རྒྱུན་འཛིན་གྱི་སྒོ་ནས་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ པ་ལ་གལ་ཆེན་གྱི་ནུས་པ་ཡོད། སྐད་ཅིག་གི་གསོན་ཤུགས་ཉམས་པ་དང་ལྷན་དུ། སྐད་དེའི་ནང་བཟུང་ཡོད་པའི་སྲོལ་རྒྱུན་ གྱི་ཁོར་ཡུག་ཤེས་བྱ་ཡང་ཉམས་རྒྱུའི་མགོ་འཛུགས་རྒྱུ་རེད། ཡུལ་མི་རྣམས་ཀྱིས་རང་གི་སྐད་དེ་སློབ་པ་དང་སྤྱོད་པ་མཚམས་ བཞག་པའི་སྐབས་དེ་ལ། ཐེངས་མང་པོར་ཁོང་ཚོ་རང་ཉིད་སྡོད་སའི་ཁོར་ཡུག་དང་དེའི་སེམས་ཅན། ལྗོན་ཤིང་བཅས་ཀྱི་སྐོར་ལ་ རང་གི་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ཤེས་ཡོན་ཡོད་པ་དེ་ཡང་ཤོར་གི་རེད། ཤེས་ཡོན་དེ་ནི་ལོ་ངོ་སྟོང་ཕྲག་མང་པོར་ཉར་གསོག་བྱས་ཡོད་ལ། དེ་ ནི་ཡིག་ཐོག་ལ་ཉར་ཚགས་གཏན་ནས་བྱས་མེད་མོད། མི་རབས་ནས་མི་རབས་སུ་རང་གི་ཡུལ་སྐད་བརྒྱུད་ངག་ཐོག་ནས་རྒྱུན་ སྤེལ་བྱས་ཡོད་པ་ཞིག་རེད། ཉེ་བའི་ལོ་ངོ་དག་གི་རིང་ལ། སྲུང་སྐྱོབ་ཚོགས་པ་ཁག་དང་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཚོགས་པ་གཞན་དག་གིས་འབྲེལ་བ་འདི་དག་ གི་སྐོར་ལ་དོ་སྣང་བྱེད་པའི་མགོ་བཙུགས་ཡོད། མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་ལས་འཆར་(UNEP)དང་། སྐྱེ་ 204

སྐྱེ་དངོས་དང་རིག་གཞུང་སྣ་མང་ཅན། གོ་ལའི་ཁྱོན་ནས་ལྟ་ཚུལ་ཞིག

དངོས་སྣ་མང་ཅན་ཐད་ཀྱི་ལྷན་ཚོགས(CBD)། མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་སློབ་གསོ་དང་ཚན་རིག རིག་གཞུང་ལྷན་ ཚོགས(UNESCO)། རང་བྱུང་ཁམས་སྲུང་སྐྱོབ་ཆེད་ཀྱི་རྒྱལ་སྤྱིའི་མཐུན་གྲོགས་ཚོགས་པ(IUCN)། ཞིང་ལས་དང་ཟས་ རིགས་ཚོགས་པ་(FAO)དང་གཞན་པ་བཅས་ཀྱི་རང་གི་ལས་འཆར་ནང་གཞུང་འབྲེལ་གསལ་བསྒྲགས་སྤེལ་ཏེ། སའི་གོ་ལའི་ སྟེང་གི་ཚེ་སྲོག་རྒྱུན་གནས་ཆེད་དུ་རིག་གཞུང་གི་སྣ་མང་ཅན་དང་སྐྱེ་དངོས་ཀྱི་སྣ་མང་ཅན། འགྲོ་བ་མིའི་བདེ་ཐང་དང་འཕྲོད་ བསྟེན་རྟག་གཏན་ཡོང་བ་ལ་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་བསྟན་ཡོད། གོམ་སྟབས་རྗེས་མ་ནི་ངེས་པར་དུ་རྩ་འཛིན་གྱི་གསལ་བསྒྲགས་ འདི་དག་རྒྱལ་ཡོངས་དང་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཐོག་ཏུ་ལག་ལེན་ངོ་མ་ཞིག་ཏུ་བསྒྱུར་རྒྱུ་དེ་རེད་ལ། འཛམ་གླིང་ཁྱོན་ཡོངས་སུ་སྐྱེ་དངོས་ དང་རིག་གཞུང་གི་སྣ་མང་ཅན་དེ་ནུས་པ་ཐོན་པའི་ངོས་ནས་སྲུང་སྐྱོབ་དང་གཅེས་སྐྱོང་ངེས་པར་དུ་བྱ་རྒྱུ་དེ་རེད།

འབད་བརྩོན་གྱི་ལས་གཞི་ཁག་ཅིག་ནི་སྒྲུབ་བཞིན་པའི་སྒང་ཡིན། དཔེར་ན། སྐྱེ་དངོས་དང་རིག་གཞུང་གི་སྣ་མང་ཅན་ གྱི་སྐོར་ལ་ ༢༠༡༠ ལོར་ཁེ་ཎ་ཌའི་མོན་ཊི་རེལ་དུ་སྐྱེ་དངོས་སྣ་མང་ཅན་གྱི་ལྷན་ཚོགས(CBD)། མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ ཀྱི་སློབ་གསོ་དང་ཚན་རིག རིག་གཞུང་ལྷན་ཚོགས་(UNESCO)གཉིས་ཀྱིས་མཉམ་འབྲེལ་ཚོགས་འདུ་འཚོགས་ནས། སྐྱེ་ དངོས་དང་རིག་གཞུང་གི་སྣ་མང་ཅན་དེ་ནུས་པ་ཐོན་པའི་ངང་ནས་མཉམ་འབྲེལ་གྱི་ཐབས་བྱུས་དང་ལས་འཆར་དག་གཅིག་ གྱུར་ཡོང་བར་བཟོ་ཆེད་བསམ་འཆར་རྣམས་བཟོས་ཏེ་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ཁས་ལེན་རྣམས་ལག་ལེན་ངོ་མའི་ནང་བསྒྱུར་བར་ཞབས་ འདེགས་ཞུ་རྒྱུ་དེ་རེད། ༼ ICBCD ༢༠༡༠༽ རྒྱལ་སྤྱི་སྟེང་སྐྱེ་དངོས་དང་རིག་གཞུང་གི་སྣ་མང་ཅན་གྱི་ཐད་ཀྱི་ལས་གཞི་ཁག་ གི་ཕན་ཚུན་བར་འབྲེལ་བ་དེ་ཤུགས་ཆེ་རུ་གཏོང་རྒྱུར་དམིགས་ནས། ལས་འཆར་ཞིག་གི་མ་ཟིན་ཚོགས་འདུ་དེའི་སྟེང་བཟོས་ པ་དང་། ཕྱིས་སུ་ལོ་དེ་རང་ལ་ཉི་ཧོང་གི་ནཱ་གོ་ཡར་འཚོགས་པའི་སྐྱེ་དངོས་སྣ་མང་ཅན་གྱི་ལྷན་ཚོགས(CBD)ཀྱི་ཚོགས་པ་ ཁག་གི་ཐེངས་བཅུ་བའི་ཚོགས་འདུའི་སྟེང་བཀའ་འཁྲོལ་ཐོབ་ཡོད་པ་རེད། ལས་འཆར་འདི་ལག་བསྟར་བྱེད་ཕྱོགས་ནས་ཡར་རྒྱས་ག་འདྲ་ཞིག་ཐོན་རྒྱུ་ཡིན་པ་དང་། ལྷག་པར་འཛམ་གླིང་གི་སྲིད་ གཞུང་ཁག་གི་ནང་སྐྱེ་དངོས་རིག་གཞུང་སྣ་མང་ཅན་མཐུན་སྦྱོར་བྱེད་པའི་སྲིད་ཇུས་ལ་ག་འདྲ་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱེད་རྒྱུ་ཡིན་པ་ལྟ་རྒྱུ་ ཞིག་རེད། སྲིད་གཞུང་དེ་ཚོ་མང་ཆེ་ཤས་ནི་སྐྱེ་དངོས་རིག་གཞུང་སྣ་མང་ཅན་དང་མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་སློབ་གསོ་དང་ ཚན་རིག་རིག་གཞུང་ལྷན་ཚོགས་(UNESCO)གཉིས་ཀྱི་ཚོགས་མི་ཡིན་པ་རེད། མཐར་གཏུགས་ན་རང་བྱུང་དང་རིག་ གཞུང་ཁྲོད་ཀྱི་ཚེ་སྲོག་གི་སྣ་མང་ཅན་འདི་འཇོམས་པའི་ཉེན་ཁ་དག་ལ་ཁ་གཏད་གཅོག་པའི་སྲིད་བྱུས་ལག་བསྟར་ཐུབ་ངེས་པ་ དེ་འདྲ་འཛིན་རྒྱུ་ནི་རྒྱལ་ཁབ་ཁག་གི་སྲིད་གཞུང་རྣམས་ལ་རག་ལས་ཡོད་པ་རེད། ད་ལྟ་བར་། རྟགས་དང་མཚན་མ་ཚང་མ་ནི་ ད་དུང་ལྡོག་ཕྱོགས་ལ་ཁ་གཏད་ནས་འདུག འཛམ་གླིང་ཁྱོན་ཡོངས་སུ་དཔལ་འབྱོར་དང་ཆབ་སྲིད་ཐད་ཀྱི་འཛུགས་སྐྲུན་དང་ ཡར་རྒྱས་ཀྱི་དགོས་མཁོ་དག་ནི་ད་དུང་ཡང་ཁ་དབང་བསྒྱུར་བྱེད་དེ་རེད་ལ། གོ་ལའི་ཁྱོན་གྱི་གནས་བབ་ཐོག་ནས་དེའི་མཇུག་ འབྲས་ནི་སྐྱེ་དངོས་རིག་གཞུང་གི་ཚེ་སྲོག་གི་དྲ་བ་དེ་མུ་མཐུད་ནས་འཇོམས་བཞིན་པ་དང་། མ་འོངས་པའི་ཆེད་ཀྱི་འདམས་ཁ་ གཞན་དག་ནི་ཇེ་ཆུང་ནས་ཇེ་ཆུང་ལ་འགྲོ་བ་དེ་རེད། ང་ཚོའི་འཇིག་རྟེན་གྱི་ཁྱིམ་དང་ང་ཚོའི་སྣོད་བཅུད་ཀྱི་འཇིག་རྟེན་ནི་ད་ དུང་འབར་བཞིན་འདུག

རེ་བའི་འོད་སེར་རྣམས་ནི་མང་ཆེ་བ་ཞིག་ས་གནས་ཀྱི་རིམ་པ་ན་ཡོད། འཛམ་གླིང་ཁྱོན་གྱི་སྐྱེ་དངོས་རིག་གཞུང་གི་སྣ་ མང་ཅན་སྲུང་སྐྱོབ་ཀྱི་ལས་འགུལ་སྐོར་གྱི་ཉེ་ཆར་གྱི་ཞིབ་འཇུག་གིས་ ༼མཱ་ཧྥེ་དང་ཝོ་ཌཱི་ལེ། ༢༠༡༠༽ཡུལ་མི་དང་གྲོང་གསེབ་ ཚོགས་སྡེ་ཁག་ མཐའ་ན་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་སྡེ་ཁག་དག་གིས་སྐྱེ་དངོས་རིག་གཞུང་སྣ་མང་ཅན་བསྐྱར་གསོ་དང་གཅེས་སྐྱོང་ཆེད་དུ་ ལག་ལེན་བྱེད་བཞིན་པའི་གསར་བཏོད་ལས་འཆར་གྱི་དཔེ་མཚོན་ཆེས་མང་པོ་ཞིག་ངོས་འཛིན་བྱས་ཡོད། དེ་དང་དུས་མཚུངས་ སུ། རིག་གཞུང་གི་ངོ་བོ། སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ཤེས་བྱ་དང་ལག་ལེན།ས་གནས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ་ལ་སོགས་ཇེ་བརྟན་དང་ ཤུགས་ཇེ་ཆེར་གཏོང་གི་ཡོད། དཔེ་མཚོན་ཁ་ཤས་ཞུས་ན། ༡

ཨི་ཐིའོ་པི་ཡའི་ལྷོ་ནུབ་ཏུ་ཡོད་པའི་གཱ་མོ་ཡུལ་མི་རྣམས་ཀྱིས་རང་གི་རང་བྱུང་གི་གནས་སྒོ་༼ཤིང་ནགས་དང་།

205

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

དུར་ས། མཚོ། གཙང་པོ། དེ་བཞིན་ཡུལ་གྱི་བཀོད་པའི་ཁྱད་ཆོས་དག་༽བསྐྱར་གསོ་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ་དང་། དེ་དག་ནི་རང་བྱུང་ ཁམས་དང་རིག་གཞུང་། བསམ་བློའ་ི ཡུལ་གྱི་བར་གྱི་འབྲེལ་ཐག་དེ་རེད། སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་བསམ་བློའ ་ི ལྟ་སྟངས་དག་གིས་མི་རྣམས་ ཀྱིས་རང་བྱུང་གི་ཁོར་ཡུག་འདི་དག་ཚོད་མེད་དུ་སྤྱོད་པ་འགོག་རྒྱུར་ཕན་ཐོགས་ཡོད་མོད། འོན་ཀྱང་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་དད་མོས་འདི་ དག་མཚམས་འཇོག་པ་དང་། ལྷ་གཅིག་རིང་ལུགས་༼monotheism༽ལ་ཡིད་ཆེས་བྱེད་པ་དེས་ཤིང་སྡོང་གཅོད་པ་དང་། ནོར་ལུག་འཚོ་བ།ཤིང་ནགས་ལ་བཙན་དབང་བྱེད་པ་བཅས་ལ་བརྟེན་ནས་གནས་འདི་དག་གཏོར་བཤིག་བཏང་ཡོད་པ་རེད། ད་ ནི་གཱ་མོ་ཡུལ་མི་རྣམས་ནི་ “ས་ཚང་མ་ཡུལ་མིར་དབང་བར་”བྱེད་པ་དང་རང་གི་མེས་པོའ ་ི དད་མོས་ལམ་སྲོལ་བསྐྱར་གསོ་བྱེད་ པའི་གཞི་རིམ་གྱི་ལས་འགུལ་འདིའི་ཆ་ཤས་ཤིག་ཡིན།

པར་རིས་ ༡༢ ཨི་ཐིའོ་པི་ཡའི་ལྷོར་ཡོད་པའི་ཌོར་བྷོ་རྩ་ཐང་དུ་ གཱ་མོའ ་ི རྒན་པ་རྣམས་ཀྱིས་མེ་སི་ཁལ་ ཞེས་པའི་སྟོན་མོ་མགོ་མཛུགས་ཀྱི་སྐབས་སུ་ སྨོན་

ལམ་འདེབས་པ། པར། ཁི་རེ་སི་ཊོ་ཕར། མེག་ལིའོ་ཌི།

༢ ནུབ་ཨའུ་སེ་ཊི་རེ་ལི་ཡ་རུ་། ཡུལ་མི་རྣམས་ཀྱིས་ “ལུང་པ་”། དེ་ནི། མེས་པོའ ་ི ཡུལ་ལྗོངས་ཀྱི་བཀོད་པ་ནས་སྲོལ་ རྒྱུན་གྱི་ཐོག་ནས་མི་རྣམས་ཀྱིས་དངོས་པོ་དང་བསམ་བློའ ་ི ཕྱོགས་ཀྱི་ཟས་བཅུད་རྣམས་དྲངས་ཡོད་པ་དེ་ཇི་ལྟར་གཅེས་སྐྱོང་བྱེད་ པའི་སྐོར་གྱི་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ཤེས་བྱ་དེ་མི་རབས་གསར་རྙིང་བར་དུ་བརྒྱུད་སྤྲོད་བྱེད་རྒྱུ་ལས་དོན་སྒྲུབ་བཞིན་ཡོད་ཅིང་། རྒན་པ་ རྣམས་དང་གཞོན་པ་ཚོ་ལྷན་དུ་ཕྱི་རོལ་གྱི་ཡུལ་ལྗོངས་སུ་བསྐྱོད་ནས། གཞོན་རབས་ཚོའི་ཡུལ་སྐད་དང་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་མི་རིགས་ སྐྱེ་དངོས་ཀྱི་ཤེས་བྱ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་པར་ཤུགས་ཆེ་རུ་གཏོང་བཞིན་ཡོད། ཡུལ་མིས་བཙུགས་པའི་རོགས་རམ་ལྟེ་གནས་ཤིག་གིས་ སྐད་ཀྱི་ནུས་པ་ཇེ་ཆེ་དང་རིག་གཞུང་བརྒྱུད་སྤྲོད་ཡོང་སླད་ལག་རྩལ་གྱི་རོགས་རམ་དང་ཆེད་ལས་པ་གསོ་སྐྱོང་མཁོ་སྤྲོད་བྱེད་ཀྱི་ ཡོད།

༣ བྱང་ཁེ་ཎ་ཌའི་ཨང་ཐོ་རོ་རུ་ཡོད་པའི་པི་ཀང་གི་ཀུམ་༼ཨོ་ཇིབ་ཝ།༽ཐོག་མའི་མི་རིགས་ཞེས་པ་དེ་རང་གི་མེས་པོ་ རྣམས་ས་ཆ་དང་འབྲེལ་ཐག་ཉེ་བོ་ཡོད་པ་དེར་གཞི་བཞག་ནས་བཙུགས་ཏེ། སྐྱེ་དངོས་རིག་པའི་སྟེང་ནས་རྒྱུན་གཏན་འོས་པའི་ དཔལ་འབྱོར་གྱི་གོ་སྐབས་སྤྲོད་པ་དང་མི་རབས་གསར་རྙིང་བར་དུ་རང་གི་སྐད་དང་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ཤེས་བྱ་བརྒྱུད་སྤྲོད་བྱེད་ཤུགས་ ཆེ་རུ་གཏོང་གི་ཡོད། པི་ཀང་གི་ཀུམ་གྱིས་ ཁོར་ཡུག་གི་བདག་གཉེར་དང་དཔལ་འབྱོར་བསྐྱར་གསོའ ་ི ཐབས་བྱུས་མཉམ་བསྲེས་ ཀྱིས་ཐོན་སྐྱེད་ཀྱི་བེད་སྤྱོད་གསར་པ་བསྐྲུན་ནས། གཞོན་པ་རྣམས་རང་རང་གི་སྡེ་ཁག་ཏུ་མུ་མཐུད་སྡོད་ཐབས་ཤིག་བྱེད་ཀྱིན་ ཡོད། དེ་དང་མཉམ་དུ་རྒན་པ་ཚོའི་བསླབ་བྱ་ཡིས་པི་ཀང་གི་ཀུམ་གྱིས་ ས་ཆ་དང་སྐྱེ་དངོས་སྲོག་ཆགས་ཚང་མ་ལ་བྱམས་སྐྱོང་ 206

སྐྱེ་དངོས་དང་རིག་གཞུང་སྣ་མང་ཅན། གོ་ལའི་ཁྱོན་ནས་ལྟ་ཚུལ་ཞིག

བྱེད་པའི་སྲོལ་རྒྱུན་རྣམས་མུ་མཐུདབརྩི་སྲུང་་བྱེད་རྒྱུ་དང་། “ས་ཆ་བདག་ཉར་བྱེད་པ་”ཡི་འགན་དེ་འཁུར་དགོས་པའི་གལ་ཆེའི་ རང་བཞིན་དེ་ཤུགས་ཆེ་རུ་གཏོང་གིན་ཡོད། ༤ པེ་རུ་ཡི་ཨེན་ཌཱེན་ས་ཁུལ་དུ་ཞིང་པ་རྣམས་ཀྱིས་སྐྱེ་དངོས་ཀྱི་སྣ་མང་ཅན་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་པ་ནི་འཇིག་རྟེན་ལྟ་ཚུལ་ ཞིག་གམ་ ཡང་ན་གུས་ཞབས་དང་བྱམས་བརྩེ་གཞི་ལ་བཞག་པའི་འཇིག་རྟེན་ལྟ་ཚུལ་ཞིག་རྒྱུན་འཛིན་བྱེད་པ་ལ་འབྲེལ་བ་ཧ་ ཅང་ཡོད་པར་མཐོང་། ཚོགས་སྡེ་ནས་བཙུགས་པའི་ཚོགས་པ་ “ཨེན་ཌཱེན་ཡུལ་གྱི་རིག་གཞུང་ངོས་འཛིན་ལྟེ་གནས།”ཞེས་པ་ ཡིས་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ཐོག་ནས་རང་གི་ཞིང་ཁའི་སྟེང་དུ་སྐྱེ་དངོས་ཀྱི་སྣ་མང་ཅན་སྐྱེད་སྲིང་བྱེད་པའི་ཁྱིམ་མི་རྣམས་དང་ལྷན་དུ་ མཉམ་འབྲེལ་བྱས་ནས། ཁོང་ཚོའི་མེས་པོ་རྣམས་ཀྱིས་ས་གཞི་ལ་གུས་ཞབས་བྱེད་སྟངས་རྣམས་མི་བརྗེད་པར་རོགས་རམ་བྱེད་ ཀྱི་ཡོད། འདི་ནི་ཞིང་ལས་ཀྱི་ལོ་འཁོར་རིང་གི་སྟོན་མོ་དང་ཆོ་ག་རྣམས་བསྐྱར་གསོ་དང་ཤུགས་ཆེ་རུ་གཏོང་བའི་སྒོ་ནས་ཐོབ་ པར་བྱེད་པ་རེད།

པར་རིས་ ༡༣ པེ་རུ་ཡི་ཁུ་སེ་ཁོ་ཞེས་པའི་པི་ཏུ་མར་ཆ་རུ་ཡོད་པའི་བྱིས་པ་རྣམས། པར། ཇོར་གེ་ ཨ་ཡེ་ཤི་ཛ་ཝ།

སྡེ་བ་སོ་སོ་ནས་མགོ་བཙུགས་པའི་སྐྱེ་དངོས་ཀྱི་སྣ་ཚོགས་པ་རྒྱུན་འཛིན་ནུས་པའི་བེད་སྤྱོད་དང་གསོ་སྐྱོང་དེ་གོང་འཕེལ་ གཏོང་བ་བཅས་ཀྱི་འབད་བརྩོན་བྱེད་བཞིན་པ་རེད།

༥ རྒྱ་ནག་གི་ལྷོ་ནུབ་ཡུན་ནན་དུ། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཡིན་པའི་ཡུལ་མིའི་ཤེས་བྱ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པར་གསོ་སྐྱོང་ བྱེད་པ་དང་། འཚོ་བ་ཡར་རྒྱས།དབུལ་པོ་སེལ་ཆེད་དང་། ཚོགས་སྡེ་གཙོ་བྱས་པའི་སྐྱེ་དངོས་སྣ་མང་ཅན་གྱི་སྲུང་སྐྱོབ་ལ་རྒྱབ་ སྐྱོར་དང་རྒྱུན་གཏན་ངང་སྐྱེ་དངོས་སྣ་མང་ཅན་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པར་ས་གནས་ཀྱི་སྒྲིག་འཛུགས་རྣམས་ཀྱི་ཤུགས་ཇེ་ཆེར་གཏོང་ བ། སྲོལ་རྒྱུན་ཤེས་བྱ་དང་ས་ཆ་འདྲ་མིན་བེད་སྤྱོད་བྱེད་སྟངས་རྣམས་མཉམ་འབྲེལ་གྱི་ཐོག་ནས་ས་གནས་ཀྱི་ས་ཁྲི་ཁག་གི་སྟེང་ དུ་བཀོད་ཡོད། ས་ཁྲ་འདི་དག་གིས་ས་གནས་ཀྱི་ཚོགས་སྡེ་རྣམས་གྱིས་རང་གི་དགོས་མཁོ་དང་དམིགས་ཡུལ་ལ་བལྟས་ནས་རང་ བྱུང་ཐོན་ཁུངས་རྣམས་ལ་བདག་གཉེར་ལེགས་པ་བྱེད་རྒྱུའི་ཐབས་བྱུས་འདིང་བ་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱེད་བཞིན་ཡོད། 207

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

པར་རིས་ ༡༤ ཡུན་ནན་གྱི་བྱང་ནུབ་ཁུལ་གྱི་བོད་ཀྱི་གྲོང་གསེབ་པ་དག་གིས་ སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ཐོག་ནས་མི་རབས་མང་པོར་བེད་སྤྱོད་བཏང་བའི་ ས་གནས་ཀྱི་

ལྗོན་པའི་རིགས་ ༨༠ ལྷག་གི་དཔེ་མཚོན་བཤམས་བཞིན་པ། པར། ཞུ་ ཅིན་ཆུ།

མཱ་ཧྥེ་དང་ཝོ་ཌཱི་ལེ་༼༢༠༡༠༽ཡིས་ཡིག་ཆར་བཏབ་པ་འདི་དག་དང་གཞན་རྣམས་ནི། ཡུལ་མི་དང་ས་གནས་ཀྱི་ཚོགས་སྡེ་ ཁག་གིས་སྤྱིར་འགྲོ་བ་མིའི་མ་འོངས་པ་དང་སྒོས་སུ་རང་རང་གི་མ་འོངས་པའི་ཆེད་དུ། ཁོ་པ་ཚོའི་སྐྱེ་དངོས་རིག་གཞུང་གི་ཤུལ་ བཞག་སྲུང་སྐྱོབ་དང་རྒྱུན་འཛིན་བྱེད་པའི་ལས་འགུལ་སྤེལ་བཞིན་པ་ལྟར། འཛམ་གླིང་ཁྱོན་ཡོངས་སུ་ཅི་ཞིག་འབྱུང་བཞིན་ ཡོད་མེད་སྟོན་པའི་ཟུར་སྣེ་ཙམ་ཞིག་རེད། འབད་བརྩོན་འདི་དག་གཞི་རིམ་ནས་ཡར་མཆེད་ཡོང་བ་མཐོང་བས་བློ་སྟོབས་ འཕེལ་བ་དང་། ཁོང་ཚོ་ལ་གང་ཐུབ་ཅི་ཐུབ་ཀྱིས་རྒྱབ་སྐྱོར་དང་སྐུལ་མ་གཏོང་རྒྱུ་ནི་གལ་འགངས་ཆེ་བ་རེད། གོང་ཚད་ལ་ཅི་ ཡང་མི་སྙམ་པར།མཐའ་ན་ང་ཚོ་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱེད་མཁན་ཡིན་པའི་སྐྱེ་དངོས་རིག་གཞུང་གི་ཚེ་སྲོག་གི་དྲ་བ་དེ་ཁ་བཀར་ནས་རང་ འཇོམས་ཀྱི་གོང་ཚད་ཀྱང་སྤྲད་ན་ཡང་།ཆབ་སྲིད་དང་དཔལ་འབྱོར་གྱི་དཔུང་ཤུགས་བཀོལ་ནས་མུ་མཐུད་དུ་དཔལ་འབྱོར་གྱི་ འཛུགས་སྐྲུན་བྱེད་པར་ད་དུང་ཡང་བྲེལ་བཞིན་ཡོད་པ་རེད། འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་དང་རང་བྱུང་ཁམས་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་ལ་བརྡལ་ བཤིག་བཏང་ནས་ཉིན་རེ་བཞིན་དཔལ་འབྱོར་གྱི་ཁེ་ཕན་སྒྲུབ་པར་རྩོལ་བ་དྲག་པོ་བསྟེན་པའི་མཇུག་འབྲས་རྣམས་མཐོང་ གསལ་རེད། འགྱུར་བ་འདི་གཏོང་རྒྱུའི་ཆེད་དུ་གཞི་རིམ་ནས་འབོད་སྐུལ་གྱི་ཤུགས་ལྡང་ངེས་ཞིག་བྱུང་བ་ཡིན་ན། ཁ་ཕྱོགས་ འདི་བསྒྱུར་བའི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་འདུན་པ་དེ་ད་བཟོད་བསྐྱེད་ཐུབ།དངོས་ཁམས་རིག་པའི་མཁས་པ་གྲགས་ཅན་ཨལ་ཌོ་ ལིའོ་པོལ་ ཌི་ཡིས་འགྲོ་བ་མི་ཡིས་ངེས་པར་དུ་གདོང་ལེན་བྱེད་དགོས་པའི་དྲི་བ་མཁྲེགས་ཤོས་དེ་བཏང་ཡོད་དེ། ༼ལིའོ་པོལ་ཌི་ ༡༩༩༩༽ ང་ཚོས་ཇི་ལྟར་བྱས་ནས་སའི་གོ་ལའི་བྱེད་སྒོ་ལ་མ་གནོད་པར་དེ་ཡི་སྟེང་དུ་གནས་ཐུབ་བམ། དགོས་མཁོ་འདི་སྐྲུན་པ་ལ་མིའི་ བྱ་སྤྱོད་རྣམས་སླར་ཡང་རང་བྱུང་ཁམས་ཀྱི་གོམ་འགྲོ་དང་ཚད་གཞི་དང་ཆ་སྙོམ་ཡོང་པར་བྱེད་དགོས་ཤིང་། དེ་ལྟར་བྱས་ན། འགྲོ་ བ་མིའི་་བྱ་སྤྱོད་དག་གིས་སྐྱེ་དངོས་སྣོད་བཅུད་ཀྱི་ཚེ་སྲོག་སྐྱོབ་པའི་བྱེད་སྒོ་ལ་འགྲུར་ལྡོག་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་མི་གཏོང་ལ། སྐྱེ་དངོས་ མ་ལག་གི་འཕྲོད་བསྟེན་དང་ལྷན་ཏུ་གང་སར་གནས་པའི་འགྲོ་བ་མིའི་འཕྲོད་བསྟེན་དང་བདེ་ཐང་བཅས་བསྐྱར་གསོ་དང་རྒྱུན་ འཛིན་བྱེད་རྒྱུར་ཡང་སྐྱར་ཡོང་ཐུབ། ཆ་སྙོམ་པོ་འདི་བསྐྱར་གསོའམ་སྒྲུབ་དགོས་ན། ང་ཚོས་རང་གི་དོན་རྣམས་སྒྲུབ་སྟངས་ལ་ འགྱུར་བ་ཆེན་པོ་ཞིག་གཏོང་དགོས་ཤིང་། དེ་ཡང་། ང་ཚོས་རང་བྱུང་ཐོན་ཁུངས་བཀོལ་ཕྱོགས་དང་། ང་ཚོས་ལོངས་སྤྱོད་བྱེད་ སྟངས། ང་ཚོས་མི་ཚེ་སྤུས་དག་ཅིག་ཅི་ལྟར་ཡོང་བར་འདོད་པའི་ལྟ་ཚུལ་བཅས་ཀྱི་ཁྲོད་ནས་འགྱུར་བ་གཏོང་དགོས། ད་ལྟའི་ 208

སྐྱེ་དངོས་དང་རིག་གཞུང་སྣ་མང་ཅན། གོ་ལའི་ཁྱོན་ནས་ལྟ་ཚུལ་ཞིག

ཆར་སྤྱིར་བཏང་གི་ཆ་ནས་མི་རྣམས་ཀྱིས་འགྱུར་བ་འདིའི་རིགས་ལ་དགག་བྱ་བྱེད། ཕྱོགས་གཅིག་ནས་དགག་བྱ་བྱེད་པ་དེ་ནི་ ང་ཚོས་རང་ཉིད་ཀྱིས་མི་ཤེས་པའམ་རིན་ཐང་མི་མཐོང་བ་ཞིག་ལ་གཅེས་སྐྱོང་བྱེད་རྒྱུར་གྲ་སྒྲིག་མེད་པ་ནས་བྱུང་བ་རེད། ང་ ཚོའི་མང་པོ་ཞིག་རང་བྱུང་གི་འཇིག་རྟེན་དང་ཧ་ཅང་ཁ་བྲལ་ནས་ཡོད་ཅིང་། དེ་ཕྱིར་ང་ཚོས་དེ་མི་ཤེས་ཤིང་དེ་ལ་བརྩི་མཐོང་ མི་བྱེད་པ་དང་། དེ་ལ་སྣང་མེད་དུ་འཇོག་པ་རེད། འོན་ཀྱང་། ང་ཚོས་སྐྱེ་དངོས་རིག་གཞུང་གི་སྣ་མང་ཅན་ཉམས་པ་དེས་ཐད་ ཀར་ང་ཚོ་དང་ང་ཚོའི་མི་ཚེ། ང་ཚོ་བྱིས་པ་རྣམས་ཀྱི་མི་ཚེ་ལ་ཐད་གར་དོ་ཕོག་འཕྲེད་རྒྱུ་ཡིན་པ་དང་། ང་ཚོས་སྐྱེ་དངོས་རིག་ གཞུང་གི་སྣ་མང་ཅན་ནི་ང་ཚོའི་སའི་གོ་ལའི་ངོས་ནས་རྒྱུ་སྐད་མཁམ་དེ་འཚོ་གནས་ཐུབ་པའི་ཁག་ཐེག་ཡིན་པ་ཤེས་པའི་ སྐབས་དེར།ང་ཚོས་གཅིག་བྱས་ན་གཞི་ནས་དོ་ཁུར་བྱེད་པར་མགོ་འཛུགས་ཡོང་།རྒྱུ་མཚན་ནི་ ས་གཞིའི་སྟེང་གི་ཚེ་སྲོག་མུ་ མཐུད་གནས་རྒྱུ་ཁག་ཐེག་བྱེད་པ་ལས་ལྷག་པའི་ཐུན་མོང་གི་བྱ་བ་བཟང་པོ་ཞིག་མེད་པའི་རྐྱེན་རེད།

དུས་རབས་ཉེར་གཅིག་པའི་ནང་གི་སྐྱེ་དངོས་རིག་གཞུང་གི་སྣ་མང་ཅན་གྱི་དཀའ་ངལ་ནི་ང་ཚོ་ལ་མཚོན་ན་ཚད་ལས་ རྒལ་བའི་གདོང་ལེན་ཞིག་ཡིན་པས་དེ་སྐོར་ལ་ཅི་ཞིག་བྱེད་ཐུབ་པའི་རེ་བ་ཡང་བརྒྱ་དཀའ་མོ་ཡིན་སྲིད་མོད། འོན་ཀྱང་ཡིད་ ཆད་པ་ཡིབ་བསྡད་པའི་སྐབས་སུ། ང་ཚོས་རེ་བ་ཙམ་ཞིག་ཡོད་རྒྱུ་ལ་བསམ་བློ་གཏོང་དགོས་པ་མ་ཟད།ང་ཚོ་རེ་བར་འགྱུར་ དགོས་ཏེ། ལས་དོན་སྒྲུབ་ནས་རེ་བར་འགྱུར་དགོས། ང་ཚོས་ད་ལྟ་རང་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ལྟ་གྲུབ་བརྗེ་རྒྱུ་ལ་ལས་དོན་ངེས་པར་དུ་ སྒྲུབ་དགོས་ལ། དེ་ནས་སྐྱེ་དངོས་རིག་གཞུང་གི་ཚེ་སྲོག་གི་དྲ་བ་དེ་བསྐྱར་གསོ་དང་རྒྱུན་འཛིན་བྱེད་རྒྱུ་ནི་དམིགས་ཡུལ་ལྟེ་བ་ ཞིག་ཏུ་འགྱུར་དགོས། དེ་ནི་ང་ཚོ་རང་ཉིད་དང་འགྲོ་བ་མི་རྣམས། དེ་བཞིན་ས་སྟེང་གི་སྐྱེ་འགྲོ་ཡོད་དོ་ཅོག་གིས་ལྷད་མེད་པའི་ སྣ་འཛོམས་ཀྱི་འཇིག་རྟེན་ཞིག་སྟེ། དེ་ཡང་། འབྱུང་འགྱུར་གྱི་མི་རབས་ཀྱི་ཆེད་དུ་འཇིག་རྟེན་དེའི་ནང་དུ་སྐྱེ་དངོས་སྣོད་བཅུད་ ཀྱི་སྒྲ་ཡི་ཕུང་པོ་ཡོད་ཚད་དེ། རིག་གཞུང་དང་རང་བྱུང་ཁམས་ཀྱི་ཚེ་སྲོག་གི་མགྲིན་པའི་མཉམ་ལེན་སྙན་དབྱངས་སྣ་མང་དེ་ད་ དུང་ཡང་གཟེངས་མཐོན་པོ་དང་གསལ་པོའ་ི ཐོག་ནས་གོ་ཐུབ་པའི་འཇིག་རྟེན་ཞིག་ཡུན་གནས་ཆེད་དུ་ལས་ཀ་བྱེད་པ་ནི་གཞི་ རྩའི་ཀུན་སྤྱོད་ཀྱི་འོས་འགན་ཞིག་རེད། དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ།

Barthlott, W., N. Biedinger, G. Braun, F. Feig, G. Kier and J. Mutke. 1999. “Terminological and Methodological Aspects of the Mapping and Analysis of Global Biodiversity.” Acta Botanica Finnica 162: 103–110.

Biocultural Diversity Mapping Project (BCDMP). 2007. “Ariance in Slope and Areas of High Biocultural Diversity: India/South East Asia Region.” Gainesville, FL: University of Florida.

Harmon, D. 2002. In Light of Our Differences: How Diversity in Nature and Culture Makes Us Human. Washington, DC: Smithsonian Institution Press.

Harmon, D. and J. Loh. 2002. Draft Framework for an Index of Biocultural Diversity.

Technical Report. Terralingua.

———. 2004. “The IBCD: A Measure of the World’s Biocultural Diversity.” Policy Matters 13: 271–280.

———. 2010. “The Index of Linguistic Diversity: A New Quantitative Measure of Trends in the Status of the World’s Languages.” Language Documentation and Conservation 4: 97–151. http://nflrc.hawaii.edu/ldc/2010/default. html#harmonloh.

ICBCD. International Conference on Biological and Cultural Diversity. 2010.

209

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

Montreal, June 8-10. www.cbd.int/meetings/icbcd/.

Leopold, A. 1999. For the Health of the Land: Previously Unpublished Essays and Other Writings. Edited by J. Baird Callicott and Eric T. Freyfogle. Washington, DC: Island Press. 1999.

MacKinnon, M. “China’s Dying Languages ‘Not that Important’.” Globe and Mail, Nov. 10, 2010: A18.

Maffi, L., editor. 2001. On Biocultural Diversity: Linking Language, Knowledge, and the Environment. Washington, DC: Smithsonian Institution Press.

Maffi, L. and E. Woodley. 2010. Biocultural Diversity Conservation: A Global Sourcebook. London: Earthscan.

Mühlhäusler, P. 1995. “The Interdependence of Linguistic and Biological Diversity.” In The Politics of Multiculturalism in the Asia/Pacific, edited by D. Myers, 154–161. Darwin, Australia: Northern Territory University Press.

Pattanayak, D.P. 1988. “Monolingual Myopia and the Petals of the Indian Lotus: Do Many Languages Divide or Unite a Nation?” In Minority Education: From Shame to Struggle, edited by T. Skutnabb-Kangas and J. Cummins, 379–389. Clevedon, UK: Multilingual Matters.

Stepp, J.R., S. Cervone, H. Castaneda, A. Lasseter, G. Stocks and Y. Gichon. 2004.

“Development of a GIS for Global Biocultural Diversity.” Policy Matters 13: 267–70.

FIGURE CAPTIONS པར་རིས་ཀྱི་མཆན། Fig. 1. The “Blue Marble”. Source: NASA image no. AS17-148-22727. པར་ ༡་ རྡོ་རིལ་སྔོན་པོ། ཡོང་ཁུངས། ནཱ་སཱ། པར་གྱི་ཨང་གྲངས་ ཨེ་ ཨེ་སི་༡༧–༡༤༨-༢༢༧༢༧

Fig. 2. Global distribution of plant diversity and languages. Source: Stepp et al. (2004), based in part on data from Barthlott et al. (1999). པར་ ༢ གོ་ལའི་ཁྱོན་གྱི་ལྗོན་པ་སྣ་ཚོགས་པ་དང་སྐད་ཀྱི་ཁྱབ་ཚུལ། ཡོང་ཁུངས་སི་ཊེབ་སོགས། ༼༢༠༠༤༽ བྷར་ཐི་ལོ་ཊི་ སོགས་ཀྱིས་ ༼༡༩༩༩༽ ལོར་བསྡུས་པའི་ཡིག་ཆའི་ཆ་འགའ་ལ་གཞི་འཛིན་བྱས་པ།

Fig. 3. Core areas of biocultural diversity identified by the Index of Biocultural Diversity. Source: Original work by D. Harmon and J. Loh, Terralingua, 2006.

Based on Harmon and Loh (2002, 2004). པར་རིས་ ༣ སྐྱེ་དངོས་རིག་གཞུང་གི་སྣ་ཚོགས་པའི་དཀར་ཆག་གིས་ངོས་འཛིན་བྱས་པའི་སྐྱེ་དངོས་རིག་གཞུང་གི་སྣ་ ཚོགས་པའི་ལྟེ་གནས་ས་ཁུལ་ཁག ཡོང་ཁུངས། མ་རྩོམ། ཌཱི་ ཧར་མོན། ཇེ་ ལཱོ། ཊི་རཱ་ལིན་གྷའ། ༢༠༠༦ ཌཱི་ ཧར་མོན། ཇེ་ ལཱོ་ཡི་ ༼༢༠༠༢ དང་༢༠༠༤༽ལ་གཞི་འཛིན་བྱས་པ། 210

སྐྱེ་དངོས་དང་རིག་གཞུང་སྣ་མང་ཅན། གོ་ལའི་ཁྱོན་ནས་ལྟ་ཚུལ་ཞིག

Fig. 4. Variance in slope and areas of high biocultural diversity: India/South East Asia. Source: BCDMP (2007). པར་རིས་ ༤ རྒྱ་གར་དང་ལྷོ་ཤར་ཨེ་ཤེ་ཡའི་ཁུལ་གྱི་སྐྱེ་དངོས་རིག་གཞུང་གི་སྣ་ཚོགས་པའི་ཚད་མཐོ་བའི་ས་ཁུལ་ཁག་ དང་ལུང་ཁུག་དག་གི་རྣམ་དབྱེ། ཡོང་ཁུངས། སྐྱེ་དངོས་རིག་གཞུང་གི་སྣ་ཚོགས་པ་ས་ཁྲར་འདེབས་པའི་ལས་འཆར། Fig. 5. Global trend of linguistic diversity, 1970-2005. Source: Harmon and Loh (2010). པར་རིས་ ༥ གོ་ལའི་ཁྱོན་གྱི་སྐད་ཀྱི་སྣ་ཚོགས་པའི་འགྱུར་རིམ། ༡༩༧༠–༢༠༠༥ ཡོང་ཁུངས། ཌཱི་ ཧར་མོན། ཇེ་ ལཱོ། ༼༢༠༡༠༽

Fig. 6. Global trend of biodiversity, 1970-2005. Source: World Wildlife Fund, assets.wwf.ca/downloads/lpr2008_livingplanetindex.pdf. པར་རིས་ ༦ གོ་ལའི་ཁྱོན་གྱི་སྐྱེ་དངོས་ཀྱི་སྣ་ཚོགས་པའི་འགྱུར་རིམ། ༡༩༧༠–༢༠༠༥ ཡོང་ཁུངས། འཛམ་གླིང་རི་སྐྱེས་ སྲོག་ཆགས་ཐེབས་རྩ། assets.wwf.ca/downloads/lpr2008_livingplanetindex.pdf.

Fig. 7. Distribution of speakers among the world’s languages. Source: Harmon and Loh (2010). པར་རིས་ ༧ འཛམ་གླིང་གི་སྐད་རྣམས་ཀྱི་ཁྲོད་ནས་སྐད་སྨྲ་བའི་ཁྱབ་ཚུལ། ཡོང་ཁུངས། ཌཱི་ ཧར་མོན། ཇེ་ ལཱོ། ༼༢༠༡༠༽ Fig. 8. Changes in the size of the world’s languages by numbers of speakers, 1970-2004. Source: Harmon and Loh (2010). པར་རིས་ ༨ སྐད་སྨྲ་བའི་གྲངས་འབོར་གྱི་ཐོག་ནས་འཛམ་གླིང་གི་སྐད་རྣམས་ཀྱི་ཆེ་ཆུང་ལ་འགྱུར་བ་ཕྱིན་པ། ༡༩༧༠– ༢༠༠༤ ཡོང་ཁུངས། ཌཱི་ ཧར་མོན། ཇེ་ ལཱོ། ༼༢༠༡༠༽

Fig. 9. Trends in linguistic diversity in the Americas, 1970-2005. Source: Harmon and Loh (2010). པར་རིས་ ༩ ཨ་མི་རི་ཁ་ཁུལ་གྱི་སྐད་ཀྱི་སྣ་ཚོགས་པའི་འཕེལ་ཕྱོགས། ༡༩༧༠–༢༠༠༤ ཡོང་ཁུངས། ཌཱི་ ཧར་མོན། ཇེ་ ལཱོ། ༼༢༠༡༠༽ Fig. 10. Trends in linguistic diversity in the Pacific, 1970-2005. Source: Harmon and Loh (2010). པར་རིས་ ༡༠ ཞི་བདེ་རྒྱ་མཚོའི་མངའ་ཁུལ་གྱི་སྐད་ཀྱི་སྣ་ཚོགས་པའི་འཕེལ་ཕྱོགས། ༡༩༧༠–༢༠༠༤ ཡོང་ཁུངས། ཌཱི་ ཧར་མོན། ཇེ་ ལཱོ། ༼༢༠༡༠༽

Fig. 11. Trends in linguistic diversity in Africa, 1970-2005. Source: Harmon and Loh (2010). པར་རིས་ ༡༡ ཨ་ཧྥི་རི་ཀའི་ཁུལ་གྱི་སྐད་ཀྱི་སྣ་ཚོགས་པའི་འཕེལ་ཕྱོགས། ༡༩༧༠–༢༠༠༤ ཡོང་ཁུངས། ཌཱི་ ཧར་མོན། ཇེ་ ལཱོ། ༼༢༠༡༠༽ 211

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

Fig. 12. Gamo Elders praying in Dorbo Meadow in Southern Ethiopia at the beginning of the Mascal Ceremony. Credit: Christopher McLeod. པར་རིས་ ༡༢ ཨི་ཐིའོ་པི་ཡའི་ལྷོར་ཡོད་པའི་ཌོར་བྷོ་རྩ་ཐང་དུ་ གཱ་མོའ ་ི རྒན་པ་རྣམས་ཀྱིས་མེ་སི་ཁལ་ ཞེས་པའི་སྟོན་མོ་ མགོ་མཛུགས་ཀྱི་སྐབས་སུ་ སྨོན་ལམ་འདེབས་པ། པར། ཁི་རེ་སི་ཊོ་ཕར། མེག་ལིའོ་ཌི། Fig. 13. Children in Pitumarca, Cusco, Peru. Credit: Jorge Ishizawa. པར་རིས་ ༡༣ པེ་རུ་ཡི་ཁུ་སེ་ཁོ་ཞེས་པའི་པི་ཏུ་མར་ཆ་རུ་ཡོད་པའི་བྱིས་པ་རྣམས། པར། ཇོར་གེ་ ཨ་ཡེ་ཤི་ཛ་ཝ།

Fig. 14. Tibetan villagers in northwest Yunnan displaying specimens of more than 80 local plant species that have been traditionally used for generations.

Credit: Xu Jianchu. པར་རིས་ ༡༤ ཡུན་ནན་གྱི་བྱང་ནུབ་ཁུལ་གྱི་བོད་ཀྱི་གྲོང་གསེབ་པ་དག་གིས་ སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ཐོག་ནས་མི་རབས་མང་པོར་ བེད་སྤྱོད་བཏང་བའི་ ས་གནས་ཀྱི་ལྗོན་པའི་རིགས་ ༨༠ ལྷག་གི་དཔེ་མཚོན་བཤམས་བཞིན་པ། པར། ཞུ་ ཅིན་ཆུ།

212

THE IMPACTS OF CULTURAL ENVIRONMENT CHANGES ON TIBETAN LANGUAGE IN THE Ü-TSANG REGION Nangsal Tenzin Norbu Columbia University Abstract This paper will discuss the gradual “internationalization” of Tibetan and the impacts of foreign languages and other cultures on both Tibetan society and its cultural environment. The results of this, including the deterioration of the Tibetan language, traditional knowledge, and history in Ü-Tsang will be examined.

Introduction During the seventh century, the Buddhist king Songtsen Gampo united all Tibetan lands and established the Tibetan imperial dynasty. During his reign, a unified language was established that covered the entire territory of Tibet and included most of the three circuits of the upper Ngari, Ü-Tsang, the six mountain ranges of lower Dokham, and the Himalayan mountain range. Traditionally, Tibetan was considered a “religious language” that gradually transmitted the Buddhist faith and philosophy. Since then, Buddhism has been continuously upheld, preserved, and developed to perfection. In 869 AD, however, the rule of the Tibetan imperial dynasty underwent changes which had severe effects upon the living and cultural environment of the Tibetan people. Consequently, the country that had existed in unity became fragmented. Such changes not only directly affected the Tibetan people, but also the Tibetan language. Thus, the three main dialects of Ü-Tsang, Amdo, and Kham, as well as many regional sub-dialects, emerged. Regarding this matter, scholars have written detailed introductions in the field of Tibetan Studies.

The Impact of Contemporary Society on Tibetan Culture and Changes in the Tibetan Language in the Ü-Tsang Region Despite wide variations in language, culture, and race, people inhabit this contemporary world together. Because of social, political, military, economic, and educational needs, the relationships between countries and regions grow closer each day. Due to the pace of this change, the spread of languages from modern Western 213

Minority Language in Today’s Global Society

societies and, simultaneously, the influence of these societies’ foreign cultures, can be seen in China and Tibet, two of many examples in Asia. In the Ü-Tsang region in particular, the implementation of policies by the Chinese government, meant to build Tibetan society and improve the market economy, have gradually affected all aspects of Tibetan culture tied to language. Many traditional terminologies have been completely lost, while others are produced, creating obstacles to the continuity of Tibetan history and traditional culture.

As the Lankavatara Sutra says about the important nature of terminologies: If a name is not fixed, The entire world will become obscured, Therefore, by the skillful means of the Buddha, All phenomena were given names.

Just like all other societies in the modern world, contemporary Tibetan society must improve its educational system, economy, and social development. Therefore, it has become necessary and important to create and supplement many new terminologies that did not previously exist in written or spoken Tibetan. Since the end of the eighteenth century, a great number of new terminologies related to modern social life and scientific knowledge have been translated into the written and spoken language of the Ü-Tsang region. These words were mainly drawn from English and Mandarin, but also from a few other foreign languages.

Causes and Conditions that are Influencing Tibetan Language in the ÜTsang Region When the influence that foreign languages and cultures have had on terminologies used in the daily life of Tibetans in the Ü-Tsang region is analyzed, it becomes obvious that many factors and conditions have led to the transformation of the Tibetan language. At this time, it is fitting to discuss the history of the Tibetan language’s adoption of new terminologies and the lack of linguistic standardization of these new terminologies, both in Ü-Tsang and Tibet. Next, the conditions that lead to an irresponsible use of terminologies and prevent younger generations from utilizing existing Tibetan terminology will be discussed. Finally, the negligence of using vocabularies that have already been translated into Tibetan and the endangerment of Tibetan culture due to the cessation of the use of culturally appropriate Tibetan vocabulary will be examined.

214

Biocultural Diversity: A Global Perspective

How New Terminologies Were Created in the History of Tibet In the past, when new terminologies were created in both the spoken and written forms of the Tibetan language, they were created either by adopting the sound, translating the meaning, or directly translating the word. Additionally, in the Ü-Tsang region of Tibet, two different terminologies can already be seen in place.

The first terminology exhibits the characteristics of the languages and cultures of foreign lands; the second shows minor influences by foreign languages. These terminologies, as much as possible, are a means for Tibetan people to express their thoughts and cultural values.

Take the example of “tomato” in English, which is a terminology that was adopted in Tibetan under the influence of a foreign language and culture. This particular word was brought into Tibetan through a direct adaptation, leading to the use of tro ma tru in the Ü-Tsang region. Similarly, a mra, the Tibetan word for mango, was phonetically adopted from the Indian language. In this way, as the examples in the table below indicate, many Tibetan names for vegetables in the Ü-Tsang region originate from Mandarin or other foreign languages.

Tibetan Name Tro ma tru Ge la se A mra Be ta Na tra Po tsel Tsong La puk Gung la puk Jin tsel Tsel to Khok tsi Ter ka / Ter gé Im chi

Origin of Terminology English English Sanskrit Sanskrit Sanskrit Chinese Chinese Chinese Chinese Chinese Chinese Chinese Mongolian Mongolian

English Name Tomato Glass Mango Coconut Whale Bo cai / Spinach Cong / Onion Luo bu / Radish Hu luo bu / Carrot Qin cai / Celery Cai dao / Kitchen knife Kuai zi / Chopsticks Two-wheeled cart Doctor

Some new terminologies that were adopted into Tibetan illustrate the Tibetan people’s own thoughts and cultural characteristics while maintaining minor influences from foreign languages, as can be seen in the chart below.

Tibetan Name Lok Lok kü / Log tak Mo da Ri li Shel dok Ké par Ha yang

Origin of terminology Disseminated from English Disseminated from English Disseminated from English Disseminated from English

English Name Electricity Wire (electric) Car Train Light bulb Record player Aluminum pot

215

Minority Language in Today’s Global Society

The above-listed terminologies are some examples of words that were adopted

by Tibetan in the Ü-Tsang region from foreign languages that also exhibit characteristics of the Tibetan language and culture. Take the English term “electricity” as an example. In physics, “electricity” describes an energy derived from the coming together of positive and negative charges or on the basis of energy residing in physical forms. Likewise, the reason for giving the terminology of lok (electricity) in Tibetan is that there is a similarity between the phenomenon of lightening, when the clouds gather in the natural world prior to a heavy summer rainstorm, and the function of electricity as described in the natural sciences. Moreover, those things related to lok are combined with this word in order to make new terminologies. For example, lok kü or lok tak are used to translate the English terminology for “wire,” the cord or line along which the electric charges run. Similarly, mo da is terminology adopted into Tibetan that was derived from the sound of “motor” in the English language term for “motor vehicles.” The Tibetan word ri li is also considered an approximation of the pronunciation of “railway” in English.

However, some terminologies translated into Tibetan that are not influenced by foreign languages, such as shel dok (light bulb), ké par (record player), and ha yang (aluminum pot), are named based on their form, function, characteristics, etc.

Furthermore, when the English term “light bulb” was adopted into Tibetan, it was given the name shel dok in order to portray the object’s material being derived from glass (shel go) and its shape being compact (dok dok). The Tibetan term ké par (record player) is meant to illustrate the device’s ability to capture and replicate (par gyap) sounds (ké) and music. Another example is the chemical element “aluminum,” which has the Tibetan name ha yang. This is due to the fact that the weight of aluminum has been observed as being extremely (ha jang) light (yang bo). On occasion in the Ü-Tsang region there is also the custom of using this term as the name of containers made from aluminum.

The Lack of Standardization of Emerging New Tibetan Language Terminologies in Contemporary Tibetan Society The creation of new terminologies can have both positive and negative consequences for the Tibetan language. Up until now, newly created and emerging terminologies adopted into Tibetan have met the needs of the spoken and written language. This is a positive sign of Tibetan’s gradual development into an authentic language with progressive improvements and developments. However, the scattered distribution of Tibetan people among many different administrative provinces and autonomous regions in China has led to local variation in some Tibetan 216

Biocultural Diversity: A Global Perspective

names. For instance, the English term “computer,” has several different Tibetan translations such as: lok lé, tsi khor, tsi trül, and rig dzö, among others. Similarly, the word “cell phone” has three different translations into Tibetan: lak khyer kha par, lak trin, or lak tok kha par. Not only that, but the words “CD” and “DVD” in English are translated many different ways into Tibetan, such as zer der and ö der.

Nevertheless, these new terminologies have not become well known and standardized in Tibetan society. Local governments have not encouraged and supported the comprehensive dissemination of new terminologies translated into Tibetan, and a situation is emerging in which young Tibetans have little interest in the use of these new Tibetan terminologies.

The Negligence by the Younger Generation Concerning the Use of Tibetan Words in Favor of Foreign Languages Currently throughout Chinese society, market policies are being implemented for the purpose of developing the economy. Because of this, projects have been implemented in the Ü-Tsang region by various provinces of China for the development Tibetan society. Together with these projects, a large number of Chinese laborers and private business owners have migrated to the Ü-Tsang region in order to live and engage in business. With them, the knowledge associated with development in Chinese and Western societies is being transmitted through the medium of the Mandarin language to those living in all geographical areas. In such a social environment, a situation is emerging in which Tibetan youths grow up to gradually lose interest in Tibetan culture and language.

Furthermore, throughout Tibetan regions, Mandarin is gradually becoming the language that will affect the future life-prospects of Tibetan children. Because of this, many have irresponsibly decided that there is no need to translate Mandarin and foreign language terminologies into Tibetan. Rather, it is coming to be believed that if one utilizes these terminologies directly, it will not only make everyday life and work more convenient, but will also portray the speaker as having attained modern knowledge.

Based on this, Tibetan youth use a mix of Tibetan and Mandarin words and phrases when they meet, speaking a mixed, impure native language. In particular, many people directly substitute Mandarin and foreign language terminologies for those already existing in Tibetan. For example, the nyen trin (television), an electrical appliance commonly owned in Tibetan households, is often referred to using the Mandarin-influenced term ten hri (Mandarin: dian shi) instead of its Tibetan equivalent. Similarly, the Tibetan term for a person who is responsible for human physical health, called men pa or lha jé (doctor), is frequently replaced by the 217

Minority Language in Today’s Global Society

Mongolian word im chi. Additionally, by shying away from the use of the Tibetan terminology for sweet things, jé ma ka ra (sugar), people are accustomed to using the Indian term chi ne, which has become widespread.

The following is an illustration of the terminologies that exist in Tibetan, but are commonly given up in favor terminologies from other languages.

Tibetan Translated Terminologies Dra chuk trül khor (Sound-insert-machine) Lok lé (Electric-brain/computer) Gö trü trül ché (Clothes-washing-machine) Lak tok kha par (Hand-telephone/cellphone) Gya khok (Chinese-pot) Bi rak (Beer) Zhung zhap (Government servant) Pé khuk (Bookbag) Lok dön trül ché (Electricity-producing-ma-

Foreign Terminologies Lü yin ji (Insert-sound-machine) Dian nao (Electric-brain/computer) Xi yi ji (Clothes-washing-machine) Shou ji (Hand-telephone/cellphone) Huo guo (Hot-pot) Pi jiu (Beer) Gong wu yuan (Civil servant) Shu bao (Bookbag) Fa dian ji (Electricity-producing-machine/gen-

chine/generator) Za khor Gor mo / ngül

erator) Xin qi / Hap ta Pé shak (Indian language)

The Undervaluation of Existing Terminologies in Tibetan and the Endangerment of Tibetan Language and Culture The value of a people’s language depends upon the strength of the traditional language’s words, in accordance with the culture and the terminologies derived from these words. It is these words that embody the circumstances of that people’s history, lifestyle, productivities, way of thinking, and moral conduct and culture.

The Ü-Tsang region, and Lhasa in particular, is not only seen as holding of the antiquities and cultural artifacts of Tibet’s history, but is also viewed as the center of Tibet’s politics, economy, religion, culture, etc. Because of this, if conditions for the use of the spoken and written language undergo changes in this region the future of Tibetan society and culture will certainly be affected.

Nonetheless, all over the contemporary Ü-Tsang region, the implementation of various projects with the aim of building a socialist economy is progressively destroying the traditional residences and old pathways of the Tibetan people.

Along with these destructive projects, many valuable historical antiquities and cultural materials of Tibet have been and continue to be destroyed. Similarly, although the ancient remains that were destroyed in this region were reconstructed and rebuilt in a later period, there is inherently no responsibility for history.

Under a view that devalues a particular people’s culture, new names are given to those ancient remains that have no relation whatsoever to Tibetan history and local culture. The propagation of such meanings gradually makes the cultural 218

Biocultural Diversity: A Global Perspective

and terminological background of the traditional names of those ancient relics extraneous. Not only does this create great difficulties for future research relating to the history of these locales, but also means that later Tibetan generations will not have a way to understand, cherish, and maintain terminologies related to their own culture.

For instance, Gyabum Gang, one of the well-known Gangshu (Four Hills) in Lhasa, like many other famous ancient places in Tibet, has a historical background. Among the population there are even several different stories about this hill. As for the origin of the name Gyabum Gang, during the eighteenth century, the two Tibet resident ambans of the Manchu emperor invited Polhané’s son, Wang Gyurmé Namgyel, to a banquet and clandestinely murdered him. When he found out about this situation, Wang Gyurmé Namgyel’s chamberlain, Lozang Trashi, led a number of Tibetans to take revenge, killing many Chinese people in Lhasa including the two Manchu ambans. Among the populace it is said that because the number of Chinese killed at that time was approximately 100,000, the site was given the name of Gya bum Gang (Hill of 100,000 Chinese). Although it is not clear historically whether Lhasa had 100,000 Chinese people resident at that time, the story clearly illustrates that at the time of this incident, a great number of Chinese were killed. As for other stories related to this area, the seventh Dalai Lama, Kelzang Gyatso, built a reliquary holding 100,000 miniature clay relics in the image of Tsongkhapa, made from the ashes of those Chinese, in order to atone for and purify the defilements of the site where the Chinese were killed. Thus, some Tibetans also have the custom of calling that area Jébum Gang (Hill of the 100,000 Tsongkhapas). However, nowadays a modern multi-story market has been built in that area and it is called the Trom zik khang. This new name was taken from the name of another ancient place in Lhasa, and does not have any relation to the place’s original names of Gyabum Gang or Jé bum Gang.

Trom zik khang, an ancient vestige of Lhasa, is located on the northern path of the Lhasa Barkor, opposite Songra and Nangtseshak. The three-story building that can presently be seen was the administrative building of the Tibet-resident Manchu amban in the past. The changing of Tibetan place names, as in this example, may create great difficulties relating to historical research in the future. Another example is the modern market and development area currently located on the banks of the Lhasa Kyichu River, called “Sun Island.” It is the author’s conviction that if someone who is not familiar with the landscape of Lhasa hears the name “Sun Island” he or she would not imagine that the island was covered by trees and bushes some ten years ago and that the island had been called “Bandit Island” or “Thieves Island.”

The current trend of revising Tibetan historical place names is having a 219

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

negative impact on local Tibetan history and language in particular. Through the transformation of the names of a vast number of Tibetan objects and places that manifest traditional culture, a situation has been created in which it is increasingly difficult for Tibetans to inherit and maintain those truly unique and valuable things about their traditional culture. Moreover, Tibetan youth have an intense desire for modern things. This is based in a frame of mind and behavior that disrespects and gives little importance to Tibetan traditions that have cultural value.

This attitude has created obstructions to the maintenance and perpetuation of Tibetan religion, culture, local customs, language, etc.

Take the Tibetan hat Kelzang silyap as an example. In contemporary Tibetan society, Tibetans who wear such a hat have become increasingly few. Therefore, tailors who are able to make this type of hat have also become rare. Not only do fewer young Tibetans know the name for this hat, but many of them do not know the meaning behind the hatâ&#x20AC;&#x2122;s name As for the hat itself, His Holiness the seventh Dalai Lama Kelzang Gyatso would annually give religious teachings in a park near Lhasa called the Kelzang Lingka. This hat was made to block the intense heat of the Lhasa sun. Since the hat had an effect like that of a cool canopy (sil yap), in later times people called this hat the Kelzang silyap.

The examples given above merely serve as proof of the fact that these days ancient places and related terminologies, knowledge, and traditional culture are all gradually becoming extraneous. This paper has only briefly demonstrated this problem in relation to the overarching circumstances of ongoing destruction throughout the entire region of Tibet, and particularly in Ă&#x153;-Tsang.

Figure 1: Image of the Kelzang sil yap hat

220

Biocultural Diversity: A Global Perspective

In summary, the need for Tibetans to improve and develop Tibetan society and individual lives through modern scientific knowledge and skills is important.

However, to build an environment conducive to having concern for, maintaining, studying, and perpetuating those traditional terminologies capable of expressing the uniqueness of Tibetan history and local customs, and the absolute need to find a means capable of protecting Tibetan language and culture have also become of the utmost importance.

References Bsod nams dar rgyas. 2005.’grim ’grul yo byad dang mtshon cha dang glog chas (Transportation; Weapon; Electrical Appliance.) Beijing: Nationalities Publishing House.

Maffi, Luisa. 2001. On Biocultural Diversity: Linking Language, Knowledge, and the Environment. Washington D.C. and London: Smithsonian Institution Press.

Rnam grwa thub bstan yar ’phel. 2009. Gangs ljongs lha ldan grong khyer gyi sa khams chags dbyibs dang grags can gyi gna’ shul ngo sprod sogs Lha sa’i dngos byung bden dpang gzur gnas dgyes pa’i glu dbyangs zhes bya (Songs Celebrating the Impartial, Authentic Testimony of Lhasa, Introducing the Original Geography and Famous Antiquities of Lhasa). Dharamsala: Rgyal sa Lha sa’i Mthun grogs nas dpar bskrun dang ’grems spel zhus.

Snang gsal bstan ’dzin nor bu. 2005. Sngo tshal dang shing ’bras sna tshogs (Vegetable-Nut.) Beijing: Nationalities Publishing House.

———. 2008. Bod dbyin shan sbyar gyi dpar ris snying bsdus tshig mdzod (Concise Tibetan-English Visual Dictionary). Dharamsala: Department of Education, CTA. Tshul khrims blo gros and the Subcommittee for the Chinese-Tibetan-English Illustrative Dictionary of New Daily Vocabulary. 2007. Rgya bod dbyin gsum gsar byung rgyun bkol ris ’grel ming mdzod (Chinese-Tibetan-English Visual Dictionary of New Daily Vocabulary.) Chengdu: Sichuan Nationalities Publishing House.

221

རིག་གཞུང་གི་ཁོར་ཡུག་ལ་འགྱུར་ལྡོག་འགྲོ་བ་དེས་དབུས་གཙང་ཁུལ་གྱི་ སྐད་ཡིག་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་བཞིན་ཡོད་པ། སྣང་གསལ་བསྟན་འཛིན་ནོར་བུ།

Columbia University

ནང་དོན་ཉིང་བསྡུས།

གླེང་གཞི།

དེང་སྐབས་མིའི་རིགས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་དེ་དག་རིམ་བཞིན་“རྒྱལ་སྤྱི་ཅན་”དུ་འགྱུར་འགྲོ་བ་དང་དུས་ མཚུངས་བོད་མིའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་འཚོ་བའི་ཁོར་ཡུག་དང་། རིག་གཞུང་གི་ཁོར་ཡུག་ལ་ཕྱིའི་སྐད་ཡིག་ དང་རིག་གཞུང་གཞན་ཞིག་གི་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་ནས་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་། སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་རིག་གནས་ལོ་རྒྱུས་ལ་སོགས་པར་ཉམས་རྒུད་དང་རྩ་གཏོར་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པའི་སྐོར་ལ་ གླེང་བ།

སྤྱིར་ཚང་མས་མཁྱེན་གསལ་ལྟར། དུས་རབས་བདུན་པའི་ནང་དུ་ཆོས་རྒྱལ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོས་བོད་ས་ཡོངས་རྫོགས་ གཅིག་ཏུ་བསྒྲིལ་ཏེ་བོད་ཀྱི་བཙན་པོའ་ི རྒྱལ་རབས་གསར་དུ་བཙུགས་ཤིང་། སྟོད་མངའ་རིས་བསྐོར་གསུམ་ནས་བར་དབུས་ གཙང་རུ་བཞི། སྨད་མདོ་ཁམས་སྒང་དྲུག་བཅས་གངས་ཅན་བོད་ཀྱི་ས་ཁོངས་དང་། དེ་བཞིན་རི་བོ་ཧི་མ་ལ་ཡའི་རི་རྒྱུད་ཀྱི་ ཡུལ་གྲུ་ཕལ་མོ་ཆེར་ཁྱབ་པའི་སྐད་ཡིག་ཞིག་གཏན་ལ་ཕབ། རྒྱུན་དུ་སྐད་ཡིག་འདི་ལ་ “ཆོས་སྐད་” ཅེས་འབོད་ཅིང་།སྐད་ ཡིག་དེ་བརྒྱུད་རིམ་བཞིན་རྒྱ་གར་ལ་དར་བའི་ནང་པ་སངས་རྒྱས་པའི་ཆོས་ཀྱི་ལྟ་གྲུབ་དང་། གཞུང་ལུགས་ཁག་བོད་གངས་ ཅན་གྱི་ལྗོངས་སུ་གདན་དྲངས་ཤིང་། དེ་དག་ལ་འཛིན་སྐྱོང་སྤེལ་གསུམ་མཐར་ཕྱིན་པ་ཞིག་བྱས་དང་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ་རེད། ཡིན་ན་ཡང་། སྤྱི་ལོ་ ༨༦༩ ལོར་གངས་ཅན་བོད་ཀྱི་བཙན་པོའ་ི རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་ལ་འཕོ་འགྱུར་བྱུང་ནས་སྐབས་དེའི་ བོད་མིའི་འཚོ་གནས་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་དང་། རིག་གཞུང་གི་ཁོར་ཡུག་ལ་སོགས་པར་ཤུགས་རྐྱེན་ཚབས་ཆེ་ཞིག་ཐེབས་ཏེ་གཅིག་ བསྒྲིལ་ལ་གནས་པའི་རྒྱལ་ཁབ་དེ་དག་སིལ་བུར་ཁ་ཐོར། བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་དང་རིག་གཞུང་ལ་དེ་ལྟ་བུའི་འགྱུར་ལྡོག་བྱུང་བ་ དེས་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ལའང་ཐད་ཀར་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་ནས་དབུས་གཙང་གི་སྐད་དང་། ཨ་མདོའ ་ི སྐད། ཁམས་ཀྱི་སྐད་བཅས་ ཡུལ་སྐད་ཆེན་པོ་གསུམ་ཐོན་པ་མ་ཟད། དེ་བཞིན་གངས་ཅན་བོད་ཀྱི་ཡུལ་ལུང་མི་འདྲ་བའི་ཁྲོད་དུ་ཡུལ་སྐད་བྱེ་བྲག་པ་རེར་ ཐོན་ཡོད་པ་རེད། གནད་དོན་དེའི་སྐོར་ལ་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་དང་འབྲེལ་བའི་དཔྱད་རྩོམ་དང་དེབ་ཐེར་ཁག་གི་ནང་དུ་ མཁས་དབང་རྣམ་པས་ངོ་སྤྲོད་ཞིབ་ཕྲ་བྱས་ཡོད་པ་རེད། དང་པོ། དེང་སྐབས་གངས་ཅན་བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་དང་འབྲེལ་བའི་ ཁོར་ཡུག་ལ་གྱུར་བ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པ་དེས་དབུས་གཙང་ཁུལ་གྱི་སྐད་ཡིག་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་པ།

དེང་སྐབས་སའི་ག་ལ་འདིའི་སྟེང་དུ་འཚོ་ཞིང་གནས་པའི་མིའི་རིགས་ལ་རིགས་རྒྱུད་འདྲ་མིན་དང་། རིག་གཞུང་འདྲ་ མིན། སྐད་ཡིག་འདྲ་མིན་ལ་སོགས་པའི་ཁྱད་པར་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡོད་བཞིན་དུ་ཡུལ་གྲུ་དེ་ཚོའི་དབར་ཆབ་སྲིད་དང་དམག་དོན། དཔལ་འབྱོར་དང་སློབ་གསོ་ཤེས་རིག་སོགས་ཀྱི་འབྲེལ་བ་དང་། དེ་བཞིན་ཡུལ་གྲུ་སོ་སོའ ་ི སྤྱི་ཚོགས་དངོས་ཀྱི་དགོས་མཁོ་ལ་ དམིགས་ནས་ཕན་ཚུན་དབར་ཉིན་རེ་ནས་ཉིན་རེ་འབྲེལ་བ་ཇེ་ཉེ་ཇེ་དམ་དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པ་རེད། འགྱུར་འགྲོས་དེ་ལྟ་བུའི་ འོག་ཏུ་རྒྱ་ནག་དང་བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་དེ་གཉིས་དཔེ་མཚོན་དུ་བྱས་པའི་ཨེ་ཤེ་ཡའི་ཡུལ་གྲུ་མི་ཉུང་བ་ཞིག་ལའང་དེང་སྐབས་ 222

རིག་གཞུང་གི་ཁོར་ཡུག་ལ་འགྱུར་ལྡོག་འགྲོ་བ་དེས་དབུས་གཙང་ཁུལ་གྱི་སྐད་ཡིག་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་བཞིན་ཡོད་པ།

ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་ཡར་ཐོན་སྤྱི་ཚོགས་དེ་ཚོའི་སྐད་ཡིག་དར་བ་དང་ཆབས་ཅིག་ཕྱིའི་རིག་གཞུང་གཞན་ཞིག་གི་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་ པ་མངོན་ཐུབ། ལྷག་པར་དུ་གངས་ཅན་བོད་ཀྱི་དབུས་གཙང་ཆོལ་ཁ་གཙོ་བོར་གྱུར་བའི་བོད་མི་གནས་སྡོད་བྱེད་སའི་ས་ཁུལ་ གང་སར་རྒྱ་ནག་གཞུང་ནས་བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་འཛུགས་སྐྲུན་དང་། ཁྲོམ་རྭའི་དཔལ་འབྱོར་ལ་ཡར་རྒྱས་གཏོང་རྒྱུའི་སྲིད་ཇུས་ ཤིག་ལག་བསྟར་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ་དེས་རིམ་བཞིན་བོད་མིའི་རིག་གཞུང་གི་རྣམ་པ་མངོན་ཐུབ་པའི་སྐད་ཡིག་ལ་གང་ས་ཅི་ ཐད་ནས་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་ཏེ་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ཐ་སྙད་མང་དག་ཞིག་རྩ་བརླགས་སུ་ཕྱིན་པ་དང་། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དང་སྲོལ་རྒྱུན་ གྱི་རིག་གཞུང་རྣམས་མུ་མཐུད་ནས་རྒྱུན་གནས་ཐུབ་རྒྱུར་འགོག་རྐྱེན་བཟོ་བའི་ཐ་སྙད་གསར་པ་འཕོན་ཆེ་ཞིག་ཐོན་བཞིན་ཡོད་ པ་རེད། དེ་ཡང་ལང་ཀར་གཤེགས་པའི་མདོ་ལས།མིང་དུ་གདགས་པར་མ་མཛད་ན། འཇིག་རྟེན་ཐམས་ཅད་རྨོངས་པར་འགྱུར། དེ་ཕྱིར་མགོན་པོ་ཐབས་མཁས་པས། ཆོས་ཀུན་མིང་དུ་གདགས་པར་མཛད། ཅེས་ཐ་སྙད་ཀྱི་གལ་ཆེའི་རང་བཞིན་འདི་དག་ གསུངས། བོད་ཀྱི་དེང་སྐབས་སྤྱི་ཚོགས་འདི་ཡང་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཡུལ་གྲུ་གཞན་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཀུན་དང་གཅིག་མཚུངས་ལྟར་སློབ་ གསོ་དང་། དཔལ་འབྱོར། འཛུགས་སྐྲུན་ལ་སོགས་པའི་བྱ་གཞག་ལ་ངེས་པར་དུ་ཡར་རྒྱས་ཞིག་འགྲོ་དགོས་པར་བརྟེན། དེ་ སྔའི་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་ནང་དུ་མེད་པའི་ཐ་སྙད་གསར་པ་གང་མང་ཞིག་གསར་བཟོ་དང་ཁ་བསྣོན་བྱེད་དགོས་རྒྱུའང་གལ་ ཆེན་པོར་མངོན། དུས་རབས་བཅུ་དགུ་པའི་གོང་ཙམ་ནས་བཟུང་དབུས་གཙང་ཁུལ་གྱི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་ནང་དུ་དེང་རབས་ཀྱི་ སྤྱི་ཚོགས་འཚོ་བ་དང་། ཚན་རིག་ཤེས་བྱ་ལ་སོགས་དང་འབྲེལ་བའི་ཐ་སྙད་གསར་པ་ཕོན་ཆེ་ཞིག་དབྱིན་ཇི་དང་། རྒྱ་ནག་གི་ སྐད་ཡིག་གཙོ་བོར་བྱས་པའི་ཕྱིའི་ཡུལ་གྲུ་འགའ་ཞིག་གི་སྐད་ཡིག་བརྒྱུད་ནས་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་ཐོག་ཏུ་ཡིག་སྒྱུར་དང་ གསར་བཟོ་བྱས་དང་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ་རེད། གཉིས་པ། དབུས་གཙང་ས་ཁུལ་གྱི་སྐད་ཡིག་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཇི་ལྟར་ཐེབས་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་གྱི་སྐོར།

དེང་སྐབས་གངས་ཅན་བོད་ཀྱི་དབུས་གཙང་ས་ཁུལ་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་དང་རིག་གཞུང་གི་ཁོར་ཡུག་ལ་མྱུར་ཚད་མགྱོགས་པོའ ་ི ངང་ནས་འགྱུར་ལྡོག་ཞིག་འགྲོ་བ་དེས་ས་གནས་དེའི་རྒྱུན་ལྡན་གྱི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་ཁྲོད་དུ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་ཐ་སྙད་རྣམས་ལ་ ཕྱིའི་སྐད་ཡིག་དང་རིག་གཞུང་གིས་ཤུགས་རྐྱེན་དང་། བསྒྱུར་བཅོས་ཇི་ཙམ་ཞིག་ཐེབས་བཞིན་ཡོད་པའི་ཐད་ལ་དབྱེ་ཞིབ་དང་། གོ་བསྡུར་ཕྲན་བུ་ཞིག་བྱེད་རྒྱུ་ཡིན། དབུས་གཙང་ཁུལ་གྱི་བོད་ཡིག་ཐ་སྙད་ལ་བསྒྱུར་བཅོས་འགྲོ་བཞིན་པ་དེར་རྒྱུ་རྐྱེན་མང་ དག་ཞིག་མཐོང་རྒྱུ་ཡོད་རུང་། སྐབས་སུ་བབ་པ་དེར་ཕྲན་ནས་གླེང་བར་འདོད་པ་ནི་འདས་པའི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ནང་དུ་བོད་ ཡིག་གི་ཐ་སྙད་རྣམས་ཇི་ལྟར་གསར་བཟོ་བྱས་ནས་བྱུང་བའི་སྐོར་དེ་རྒྱུ་རྐྱེན་དང་པོ་ཡིན་པ་དང་། དེ་ནས་རྒྱུ་རྐྱེན་གཉིས་པ་ནི་ དེང་སྐབས་དབུས་གཙང་གྱི་ས་ཁུལ་གཙོས་པའི་བོད་མི་གནས་སྡོད་བྱེད་ཡུལ་གྱི་ས་ཁུལ་ཁག་གི་ནང་ལ་གསར་དུ་ཐོན་བཞིན་ ཡོད་པའི་བོད་ཡིག་གི་ཐ་སྙད་དེ་ཚོར་གཅིག་གྱུར་མེད་པ། རྒྱུ་རྐྱེན་གསུམ་པ་ནི་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་ཐོག་ཏུ་སྔར་ནས་ད་ བར་ཡོད་བཞིན་པའི་ཐ་སྙད་རྣམས་གང་ཐུབ་ཀྱིས་བེད་སྤྱོད་མ་བྱས་པར་སྒྱིད་ལུག་དང་། འགན་ཁུར་མེད་པའི་རྣམ་པའི་འོག་ ནས་ཕྱིའི་སྐད་ཡིག་དེའི་ཐོག་གི་ཐ་སྙད་རྣམས་ཐད་ཀར་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ། རྒྱུ་རྐྱེན་བཞི་པ་ནི་བོད་བསྒྱུར་བྱས་ཟིན་ པའི་ཐ་སྙད་རྣམས་ལ་སྣང་ཆུང་བྱས་པ་དེས་གངས་ཅན་བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་གི་རྣམ་པ་དང་ཁྱད་ཆོས་རྣམས་མཚོན་ཐུབ་པའི་སྲོལ་ རྒྱུན་གྱི་ཐ་སྙད་མི་ཉུང་བ་ཞིག་རིམ་བཞིན་རྩ་བརླག་ཏུ་ཕྱིན་པ་བཅས་ཀྱི་སྐོར་ལ་ཡིན།༡། འདས་པའི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ནང་ དུ་བོད་ཡིག་གི་ཐ་སྙད་རྣམས་ཇི་ལྟར་གསར་བཟོ་བྱས་ཏེ་བྱུང་བའི་སྐོར། དེ་སྔ་གངས་ཅན་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་ནང་དུ་ཐ་ སྙད་གསར་པ་རྣམས་གསར་བཟོ་བྱེད་པའི་སྐབས་སུ་སྒྲ་བསྒྱུར་དང་དོན་བསྒྱུར། ཡང་ན། ཐད་བསྒྱུར་གྱི་ཐབས་ལ་བརྟེན་ནས་ བོད་བསྒྱུར་བྱས་ཤིང་། དེ་ཡང་བོད་ཀྱི་དབུས་གཙང་ཁུལ་དུ་བོད་བསྒྱུར་བྱས་ཟིན་པའི་ཐ་སྙད་དེ་ཚོའི་ཐོག་ནས་རྣམ་པ་མི་འདྲ་ བ་རིགས་གཉིས་མཐོང་ཐུབ་པ་སྟེ། བོད་བསྒྱུར་བྱས་ཟིན་པའི་ཐ་སྙད་རིགས་གཅིག་གིས་ཕྱིའི་ཡུལ་གྲུ་གཞན་གྱི་སྐད་ཡིག་དང་ རིག་གཞུང་གི་རྣམ་པ་དེ་དག་ཡོངས་སུ་མངོན་བཞིན་ཡོད་པ་དང་། ཐ་སྙད་རིགས་གཞན་ཞིག་དེས་ཕྱིའི་ཡུལ་གྲུའི་སྐད་ཡིག་གི་ ཤུགས་རྐྱེན་ཕྲན་བུ་མཐོང་རྒྱུ་ཡོད་རུང་། ཐ་སྙད་དེ་ཚོས་གང་ཐུབ་ཀྱིས་བོད་མི་རང་ཉིད་ཀྱི་བསམ་བློའ ་ི འདོད་མོས་དང་། རིག་གཞུང་གི་ཁྱད་ཆོས་རྣམས་མཚོན་ཐབས་བྱས་པ་བཅས་རེད། ཕྱིའི་ཡུལ་གྲུ་གཞན་གྱི་སྐད་ཡིག་དང་རིག་གཞུང་གི་ཤུགས་ རྐྱེན་ཐེབས་པའི་བོད་བསྒྱུར་ཐ་སྙད་ཀྱི་གྲས་སུ་དཔེར་ན། དབྱིན་ཇིའི་སྐད་ལ་ “tomato” ཞེས་འབོད་པའི་རྩི་ཤིང་ཞིག་གི་ འབྲས་བུའི་མིང་དེ་དག་བོད་བསྒྱུར་བྱེད་སྐབས་ཐད་ཀར་“ཀྲོ་མ་ཀྲུ།” ཞེས་རང་སོར་འཇོག་ཡོད་པ་དང་། གཞན་ཡང་། རྒྱ་གར་

223

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

སྐད་ཀྱི་ཤུགས་རྐྱེན་ལས་བྱུང་བའི་ཤིང་ཏོག་ “ཨ་མྲ།” ཞེས་བོད་བསྒྱུར་བྱས་པའི་ཐ་སྙད། དེ་བཞིན་རྒྱུན་ལྡན་དབུས་གཙང་ ཁུལ་དུ་མཐོང་ཐོས་སུ་ཡོད་པའི་བཟའ་ཆའི་ཁོངས་ཀྱི་ཚལ་རིགས་ཕལ་མོ་ཆེའི་བོད་མིང་ནི་རྒྱ་ནག་གི་སྐད་ཡིག་ལ་གཞི་བཞག་ ནས་བཏགས་པ་ཤ་སྟག་རེད། དཔེར་ན། གཤམ་གྱི་རེའུ་མིག་དེ་ཚོ་ནས་གསལ་པོ་མཁྱེན་ཐུབ་གྱི་རེད། བོད་མིང་།

ཐ་སྙད་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས།

དབྱིན་ཇིའི་མིང་།

གེ་ལ་སེ།

དབྱིན་ཇིའི་སྐད།

glass

ཀྲོ་མ་ཀྲུ། ཨ་མྲ། བེ་ཏ།

ནཱ་ཀྲ།

སྤོ་ཚལ། ཙོང་།

ལ་ཕུག

གུང་ལ་ཕུག ཇིན་ཚལ། ཚལ་ཏོའ།ོ ཁོག་ཙི།

ཐེར་ཀ /ཐེར་གེ ཨིམ་ཆི།

224

དབྱིན་ཇིའི་སྐད།

རྒྱ་གར་གྱི་སཾསྐྲིཏའི་སྐད། (amra) རྒྱ་གར་གྱི་སཾསྐྲིཏའི་སྐད། རྒྱ་གར་གྱི་སཾསྐྲིཏའི་སྐད། རྒྱ་ནག་གི་སྐད།

tomato

mango coconut whale 菠菜/spinach

རྒྱ་ནག་གི་སྐད།

葱/onion

རྒྱ་ནག་གི་སྐད།

胡萝卜/carrot

རྒྱ་ནག་གི་སྐད།

萝卜/radish

རྒྱ་ནག་གི་སྐད།

芹菜/celery

རྒྱ་ནག་གི་སྐད།

筷子/chopsticks

རྒྱ་ནག་གི་སྐད། སོག་པོའ་ི སྐད། སོག་པོའ་ི སྐད།

菜刀/kitchen knife

two-wheeled car doctor

རིག་གཞུང་གི་ཁོར་ཡུག་ལ་འགྱུར་ལྡོག་འགྲོ་བ་དེས་དབུས་གཙང་ཁུལ་གྱི་སྐད་ཡིག་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་བཞིན་ཡོད་པ།

བོད་བསྒྱུར་བྱས་ཟིན་པའི་ཐ་སྙད་གསར་པ་འགའ་ཞིག་ནས་ཕྱིའི་ཡུལ་གྲུའི་སྐད་ཡིག་གི་ཤུགས་རྐྱེན་ཕྲན་བུ་མཐོང་རྒྱུ་ཡོད་ རུང་། ཐ་སྙད་དེ་ཚོས་གང་ཐུབ་ཀྱིས་བོད་མི་རང་ཉིད་ཀྱི་བསམ་བློའ ་ི འདོད་མོས་དང་། རིག་གཞུང་གི་ཁྱད་ཆོས་རྣམས་མཚོན་ ཐུབ་ཐབས་བྱས་པ་དཔེར་ན། བོད་མིང་།

ཐ་སྙད་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས།

དབྱིན་ཇིའི་མིང་།

གློག

དབྱིན་ཇིའི་སྐད་བརྒྱུད་ནས་དར།

electricity

གློག་སྐུད།/གློག་ཐག

དབྱིན་ཇིའི་སྐད་བརྒྱུད་ནས་དར།

wire (electric)

མོ་ཌ།

དབྱིན་ཇིའི་སྐད་བརྒྱུད་ནས་དར།

car

རི་ལི།

དབྱིན་ཇིའི་སྐད་བརྒྱུད་ནས་དར།

train

ཤེལ་རྡོག

light bulb

སྐད་པར།

record player

ཧ་ཡང་།

aluminum pot

གོང་གསལ་གྱི་བོད་བསྒྱུར་ཐ་སྙད་དེ་ཚོ་དཔེ་མཚོན་ཙམ་སྟོན་ཡང་། ཐ་སྙད་དེ་ཚོའི་ཐོག་ནས་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་རིག་ གཞུང་གི་རྣམ་པ་ཞིག་མཚོན་བཞིན་ཡོད་པ་ནི། དབྱིན་ཇིའི་སྐད་ཡིག་ནང་གི་ཐ་སྙད་ “electricity” ཟེར་བར་ཆ་མཚོན་ ན། དངོས་ཁམས་རིག་པའི་ནང་དུ་དངོས་གཟུགས་ལ་གནས་པའི་ནུས་པའི་རྒྱུའམ་ཕོ་གློག་དང་མོ་གློག་རིགས་གཉིས་ལྷན་དུ་ འཛོམས་པ་ལས་བྱུང་བའི་ནུས་པ་ཞིག་ལ་བརྗོད་ཅིང་། བོད་ཡིག་གི་ཐོག་ཏུ་ “གློག་” ཅེས་པའི་ཐ་སྙད་བཏགས་དགོས་དོན་དེ་ ཡང་རྒྱུན་ལྡན་རང་བྱུང་ཁམས་ཀྱི་ཁྲོད་དུ་དབྱར་ཀ་དྲག་ཆར་མ་བབས་པའི་གོང་ལ་སྤྲིན་པ་འཁྲིགས་ཏེ་གློག་འཁྱུགས་པའི་སྣང་ ཚུལ་ཞིག་ཡོད་པ་དེ་དང་དངོས་ཁམས་རིག་པའི་ཐོག་བཤད་བཞིན་ཡོད་པའི་ “གློག་” གི་ནུས་པའི་དབར་འདྲ་བ་རྒྱུ་མཚན་དུ་ བྱས་ཏེ་བཏགས་པ་མ་ཟད། གློག་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་དངོས་རིགས་རྣམས་དང་ “གློག་” ཅེས་པའི་ཚིག་དེ་དག་མཉམ་དུ་ སྦྱར་ཏེ་ཐ་སྙད་གསར་བཟོ་བྱས་པའི་གྲས་སུ་ “གློག་སྐུད་” ཡང་ན་ “གློག་ཐག”ཅེས་དབྱིན་ཇིའི་ཐ་སྙད་ལ་ “wire” ཞེས་ པ་སྟེ་གློག་གི་ནུས་པ་རྒྱུགས་སའི་སྐུད་པའམ་ཐག་པ་ཞིག་ཡིན་པ་མཚོན་ཐབས་བྱས། དེ་བཞིན་བོད་བསྒྱུར་གྱི་ཐ་སྙད་ “མོ་ཌ།” ལྟ་བུ་ནི་དབྱིན་ཇིའི་ཡི་གེ་ “motor vehicles” ཞེས་པའི་ནང་གི་ཚིག་“motor” ནས་སྒྲ་ཟུར་ཆགས་པ་ཞིག་ཡིན་ པ་དང་། བོད་བསྒྱུར་གྱི་ཐ་སྙད་ “རི་ལི་” ནི་དབྱིན་ཇིའི་ཐ་སྙད་ “railway” ནང་གི་སྒྲ་གདངས་ “rail” ཞེས་པ་ལས་ སྒྲ་ཟུར་ཆགས་པའི་བཤད་སྲོལ་ཡང་ལྡན། ཡིན་ན་ཡང་། བོད་བསྒྱུར་གྱི་ཐ་སྙད་ “ཤེལ་རྡོག་” དང་། “སྐད་པར།” དེ་བཞིན་ 225

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

“ཧ་ཡང་།” ལྟ་བུར་ཕྱིའི་ཡུལ་གྲུའི་སྐད་ཡིག་གི་ཤུགས་རྐྱེན་མེད་པར་བོད་ཡིག་གི་ཚིག་དོན་བརྒྱུད་དངོས་པོ་དེ་དག་གི་ཁྱད་ ཆོས་སམ་ནུས་པ། གཟུགས་དབྱིབས་སོགས་ལ་གཞི་བཞག་ནས་བཏགས་པའི་ཐ་སྙད་ཀྱི་གྲས་ཤིག་ཆགས། དེ་ཡང་དབྱིན་ཇིའི་ ཐ་སྙད་ “light bulb” ཞེས་པ་བོད་བསྒྱུར་བྱེད་སྐབས་ “ཤེལ་རྡོག”ཅེས་དངོས་པོ་དེའི་རྒྱུ་ཆ་ནི་ཤེལ་སྒོ་ལས་གྲུབ་པ་དང་ གཟུགས་དབྱིབས་དེ་རྡོག་རྡོག་ཞིག་ཡིན་པ་མཚོན་པའི་ཆེད་དུ་མིང་དེ་བཏགས། དེ་མིན་གྱི་བོད་བསྒྱུར་ཐ་སྙད་ “སྐད་པར།” ལྟ་བུས་སྐད་སྒྲའམ་སྒྲ་དབྱངས་སྣ་ཚོགས་ཞིག་ཤོག་བུའི་སྟེང་དུ་པར་བརྒྱབ་པ་ནང་བཞིན་འཛིན་ཐུབ་པའི་ནུས་པ་ཞིག་ཡོད་པས་ དབྱིན་ཇིའི་ཐ་སྙད་ “record player” ཞེས་པ་མཚོན་ཐབས་བྱས། དེ་ནས་དཔེ་མཚོན་གཞན་ཞིག་ནི་རྫས་འགྱུར་རིག་ པའི་ཁྲོད་ཀྱི་དངོས་རྫས་ “aluminum” ཞེས་པའི་རིགས་ལ་བོད་མིང་དུ་ “ཧ་ཡང་།” ཞེས་བཏགས་ཡོད་ཅིང་། མིང་དེ་ ལྟར་བཏགས་དགོས་པའི་རྒྱུ་མཚན་ནི་དངོས་རྫས་དེའི་རིགས་ཀྱི་ལྗིད་ཚད་ཧ་ཅང་ཡང་པོ་ཡོད་པའི་ཁྱད་ཆོས་ལ་དམིགས་པ་ཞིག་ རེད། སྐབས་རེ་དབུས་གཙང་ཁུལ་ལ་རྒྱུ་ཆ་དེའི་རིགས་ལས་བཟོས་པའི་སྣོད་ཆས་ཀྱི་མིང་ལའང་དེ་ལྟར་འབོད་སྲོལ་ཡོད་པ་རེད། ༢། དེང་སྐབས་བོད་མིའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཁྲོད་དུ་ཐོན་བཞིན་པའི་བོད་བསྒྱུར་གྱི་ཐ་སྙད་གསར་པ་རྣམས་ལ་གཅིག་གྱུར་ མེད་པ།

ཐ་སྙད་གསར་བཟོའ་ི བརྒྱུད་རིམ་དེ་ནས་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ལ་བཟང་ཕྱོགས་དང་། ངན་ཕྱོགས་ཀྱི་རྣམ་པ་གཉིས་མངོན་ ཐུབ་པ་སྟེ། ད་ཕན་གསར་དུ་ཐོན་དང་ཐོན་བཞིན་ཡོད་པའི་བོད་བསྒྱུར་གྱི་ཐ་སྙད་དེ་ཚོས་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེར་སྔར་བས་ འཐུས་སྒོ་ཚང་དུ་སོང་ཞིང་། རིམ་བཞིན་ཡར་རྒྱས་དང་གོང་འཕེལ་བྱུང་སྟེ་ཚད་ལྡན་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་ཐུབ་པའི་ བཟང་ཕྱོགས་ཀྱི་རྣམ་པ་ཞིག་མངོན། ཡིན་ན་ཡང་། ངན་ཕྱོགས་ཀྱི་རྣམ་པ་དེ་ནི་དེང་སྐབས་བོད་མི་རྣམས་རྒྱ་ནག་གི་ཞིང་ཆེན་ དང་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ལ་སོགས་སྲིད་འཛིན་དོ་དམ་གྱི་ས་ཁོངས་འདྲ་མིན་གྱི་ནང་དུ་ཁ་འཐོར་ནས་གནས་སྡོད་བྱེད་བཞིན་ཡོད་ པས། དངོས་པོ་བྱེ་བྲག་གཅིག་ལ་ས་གནས་རེ་རེ་ནས་བོད་མིང་མི་འདྲ་བ་སྣ་ཚོགས་ཤིག་ཐོན་པ་དཔེར་ན། དབྱིན་ཇིའི་ཐ་ སྙད་“computer” ཞེས་པར་བོད་བསྒྱུར་གྱི་ཐོག་ཏུ་“གློག་ཀླད།” དང་ “རྩིས་འཁོར།” “རྩིས་འཕྲུལ།” དང་ “རིག་ མཛོད་འཕྲུལ་སྤྱད་” ལ་སོགས་མི་འདྲ་བ་འགའ་ཞིག་ཐོན། དེ་བཞིན་རྒྱུན་ལྡན་མི་དང་མིའི་དབར་ཕན་ཚུན་འབྲེལ་མཐུད་ བྱེད་རྒྱུར་སྤྱོད་པའི་ཁ་དཔར་ཆུང་ངུ་དེར་ “cell phone” ཞེས་དབྱིན་སྐད་ཀྱི་ཐོག་ཏུ་འབོད་པ་དེར་བོད་མིང་ལ་ “ལག་ འཁྱེར་ཁ་དཔར།” དང་ “ལག་འཕྲིན།” ཡང་ན། “ལག་ཐོག་ཁ་པར།” བཅས་རིགས་མི་འདྲ་བ་གསུམ་ཙམ་ཡོད་པ་མ་ ཟད། ད་དུང་དབྱིན་ཡིག་གི་ནང་དུ་ “CD” དང་ “DVD” ཞེས་གློག་ཀླད་བརྒྱུད་དེ་ཡིག་ཆ་དང་དཔར་རིས་རྣམས་ལ་ངོ་ བཤུས་རྒྱག་པའམ་ཡིག་སྣོད་གཅིག་ཏུ་གསོག་འཇོག་བྱེད་སའི་དངོས་པོ་དེར་ “ཟེར་སྡེར་”དང་ “འོད་སྡེར་”ཞེས་བོད་བསྒྱུར་ གྱི་ཐ་སྙད་མི་འདྲ་བའི་རིགས་མང་དག་ཞིག་ཀྱང་ཡོད་པ་རེད། འོན་ཀྱང་། ཐ་སྙད་གསར་པ་དེ་རྣམས་བོད་མིའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ ཁྲོད་དུ་ཡོངས་གྲགས་ཚད་ལྡན་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་མེད་ཅིང་། ས་གནས་གཞུང་ནས་ཀྱང་བོད་བསྒྱུར་གྱི་ཐ་སྙད་གསར་པ་རྣམས་ཁྱབ་ གདལ་གཏོང་རྒྱུར་སྐུལ་འདེགས་མ་བྱས་པར་བརྟེན། བོད་མི་གཞོན་སྐྱེས་ཚོའི་ཁྲོད་ནས་བོད་བསྒྱུར་གྱི་ཐ་སྙད་གསར་པ་དེ་ཚོ་ བེད་སྤྱོད་བྱེད་རྒྱུར་དེ་ཙམ་དོ་སྣང་མེད་པའི་རྣམ་པ་ཞིག་མངོན་བཞིན་ཡོད་པ་རེད།

༣། སྔར་ནས་ཡོད་བཞིན་པའི་བོད་ཀྱི་ཐ་སྙད་རྣམས་ལ་བོད་ཕྲུག་ཚོས་སྒྱིད་ལུག་དང་། འགན་ཁུར་མེད་པའི་རྣམ་ པའི་འོག་སྣང་ཆུང་གིས་ཕྱིའི་སྐད་ཡིག་ཐོག་གི་ཐ་སྙད་རྣམས་ཐད་ཀར་་བཀོལ་སྤྱོད་བྱས་པ།

དེང་སྐབས་རྒྱ་ནག་གི་སྤྱི་ཚོགས་ཁྱོན་ཡོངས་ལ་དཔལ་འབྱོར་ཡར་རྒྱས་གཏོང་རྒྱུར་དམིགས་པའི་ཁྲོམ་རྭ་ཅན་གྱི་སྲིད་བྱུས་ ཤིག་ལག་བསྟར་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པས། དབུས་གཙང་ཁུལ་དུའང་རྒྱ་ནག་གི་ཞིང་ཆེན་ཁག་འདྲ་མིན་ནས་བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ ཡར་རྒྱས་གཏོང་བའི་ལས་གཞི་སྣ་ཚོགས་ཤིག་སྤེལ་བ་དང་། ལས་གཞི་དེ་དང་མཉམ་དུ་རྒྱ་མི་རིགས་ཀྱི་ལས་མི་དང་། སྒེར་གྱི་ ཚོང་གཉེར་བ་ཕོན་ཆེ་ཞིག་བོད་མིའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཁྲོད་དུ་ཡོང་སྟེ་གནས་སྡོད་དང་ཚོང་དོན་གྱི་བྱ་བ་སྤེལ་ཞིང་། དེ་དང་ཆབས་ ཅིག་རྒྱ་མི་རིགས་དང་ནུབ་ཕྱོགས་ཡར་ཐོན་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་རྣམ་པ་མཚོན་པའི་ཤེས་བྱ་རྣམས་རྒྱའི་སྐད་ཡིག་བརྒྱུད་དེ་དབུས་ གཙང་ཁུལ་གྱི་བོད་མི་རྒན་གཞོན་བྱིས་གསུམ་དང་། གྲོང་ཁྱེར་དང་གྲོང་བརྡལ། ཞིང་ཁུལ་དང་འབྲོག་ཁུལ་སོགས་པར་ཁྱབ་ གདལ་གཏོང་བཞིན་ཡོད་པ་རེད། དེ་ལྟ་བུའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་འོག་ཏུ་འཚར་ལོངས་བྱུང་བའི་བོད་མི་གཞོན་སྐྱེས་ཚོས་ 226

རིག་གཞུང་གི་ཁོར་ཡུག་ལ་འགྱུར་ལྡོག་འགྲོ་བ་དེས་དབུས་གཙང་ཁུལ་གྱི་སྐད་ཡིག་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་བཞིན་ཡོད་པ།

རིམ་བཞིན་གངས་ཅན་བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་དང་། སྐད་ཡིག་ལ་དོ་སྣང་མེད་པའི་རྣམ་པ་ཞིག་ཐོན་བཞིན་ཡོད་པ་རེད། གཞན་ ཡང་དེང་སྐབས་གངས་ཅན་བོད་ཀྱི་ས་ཁུལ་གང་སར་རྒྱའི་སྐད་དང་ཡི་གེ་དེ་དག་རིམ་བཞིན་བོད་ཕྲུག་གཞོན་སྐྱེས་ཚོའི་མ་ འོངས་པའི་མི་ཚེའི་མདུན་ལམ་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་ཐུབ་པའི་སྐད་ཡིག་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་བཞིན་ཡོད་པ་དེས། ཁོ་པ་ཚོའི་སེམས་ ལ་སྒྱིད་ལུགས་དང་འགན་ཁུར་མེད་པའི་བསམ་བློ་གསར་པ་ཞིག་འཆར་བ་སྟེ། རྒྱ་སྐད་དང་རྒྱ་ཡིག་གཙོ་བོར་གྱུར་བའི་ཕྱིའི་ ཡུལ་གྲུ་ཁག་གི་སྐད་ཡིག་དེའི་ཐོག་ཏུ་ཡོད་བཞིན་པའི་ཐ་སྙད་དེ་རྣམས་ངེས་པར་དུ་བོད་བསྒྱུར་བྱེད་དགོས་དོན་མེད་པར་དེ་ལས་ བོད་མི་སྒེར་པ་ཞིག་གིས་ཕྱིའི་སྐད་ཡིག་གི་ནང་དུ་ཡོད་པའི་ཐ་སྙད་རྣམས་ཐད་ཀར་བཀོལ་སྤྱོད་བྱས་ཚེ། བོད་མི་དེའི་རྒྱུན་ལྡན་ གྱི་འཚོ་བ་དང་ལས་དོན་ལ་སྟབས་བདེ་ཞིག་བསྐྲུན་ཐུབ་པ་མ་ཟད། མི་གཞན་གྱིས་བོད་མི་དེར་དེང་རབས་ཀྱི་ཤེས་ཡོན་ཐོབ་ པའི་མི་སྣ་འཇོན་ཐང་ཅན་ཞིག་ཡིན་པ་མཚོན་ཐུབ་པའི་འདུ་ཤེས་ཤིག་ཀྱང་ཤར་གྱི་ཡོད་པ་རེད། དེར་བརྟེན་ནམ་རྒྱུན་བོད་མི་ གཞོན་སྐྱེས་དེ་ཚོ་ཕན་ཚུན་ཐུགས་འཕྲད་བྱེད་སྐབས། བོད་སྐད་དང་རྒྱ་སྐད་ཀྱི་ཚིག་གམ་ཐ་སྙད་རྣམས་མཉམ་བསྲེས་བྱས་པ་ སོགས་ཕ་སྐད་གཙང་མ་མིན་པའི་སྐད་ར་མ་ལུག་རྒྱག་རྒྱུར་དར་གསོ་ཡོད་པ་དང་། ལྷག་པར་དུ་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་ཐོག་ ཏུ་བོད་བསྒྱུར་བྱས་ཟིན་པའི་ཐ་སྙད་མི་ཉུང་བ་ཞིག་ཡོད་བཞིན་དུ་གང་ཐུབ་ཀྱིས་ཐ་སྙད་དེ་རྣམས་བཀོལ་སྤྱོད་མ་བྱེད་པར་དེའི་ ཚབ་ཏུ་ཐད་ཀར་རྒྱ་སྐད། ཡང་ན། ཕྱིའི་ཡུལ་གྲུ་གཞན་གྱི་ཐ་སྙད་རྣམས་བེད་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ་སྟེ། དེང་སྐབས་བོད་མིའི་ ཁྱིམ་ཚང་ཕལ་མོ་ཆེར་ཡོད་པའི་གློག་ཆས་ “བརྙན་འཕྲིན།” (television) ལྟ་བུར་ཆ་བཞག་ན། བོད་བསྒྱུར་གྱི་མིང་ལ་ “བརྙན་འཕྲིན།” ཞེས་བཏགས་ཡོད་རུང་། བོད་མི་འགའ་ཞིག་གིས་བོད་མིང་དེ་དག་བེད་སྤྱོད་མི་བྱེད་པར་རྒྱ་སྐད་ཀྱི་ཐ་སྙད་ “ཏན་ཧྲི་” (电视) ཞེས་པ་འབོད་རྒྱུར་དགའ་པོ་བྱེད་པ་དང་། དེ་བཞིན་མིའི་རིགས་ཀྱི་གཟུགས་གཞི་བདེ་ཐང་ལ་འགན་ ཁུར་ལེན་མཁན་གྱི་མི་སྣར་ “སྨན་པའམ་ལྷ་རྗེ།” (doctor) ཞེས་དེ་སྔ་ནས་བོད་ཀྱི་ཐ་སྙད་ཅིག་ཡོད་བཞིན་དུ་བོད་མིའི་ སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཁྲོད་དུ་སོག་པོའ་ི སྐད་ཀྱི་ནང་དུ་ “ཨིམ་ཆི།” ཞེས་པ་དེ་ཡང་ཡང་བེད་སྤྱོད་བྱས། གཞན་ཡང་། “བྱེ་མ་ཀ་ར་ ” (sugar) ཞེས་བོད་ཀྱི་མངར་ཆའི་ཐ་སྙད་དེ་མིང་འབོད་བྱེད་རྒྱུར་འཛེམས་ནས་རྒྱ་གར་བའི་ཐ་སྙད་ “ཅི་ནེ།”ཞེས་འབོད་ སྲོལ་ཡོད་པ་དེར་དར་གསོ་བྱས།

གཤམ་གསལ་གྱི་བོད་བསྒྱུར་ཐ་སྙད་དེ་ཚོ་ཡོད་བཞིན་དུ་བཀོལ་སྤྱོད་མི་བྱེད་པར་སྐད་ཡིག་གཞན་ཞིག་གི་ཐོག་ཏུ་ཡོད་པའི་ ཐ་སྙད་དེ་དག་ཀྱི་ཁ་ནས་འབོད་བཞིན་ཡོད་པ་རེད། བོད་བསྒྱུར་གྱི་ཐ་སྙད།

ཕྱིའི་ཡུལ་གྲུའི་ཐ་སྙད།

ལག་ཐོག་ཁ་པར།

手机

སྦི་རག གཞུང་ཞབས། དཔེ་ཁུག

啤酒 公务员 书包

གཟའ་འཁོར།

星期/ ཧབ་ཏ།

སྒྲ་བཅུག་འཕྲུལ་འཁོར། གློག་ཀླད། གོས་འཁྲུས་འཕྲུལ་ཆས།

录音机 电脑 洗衣机

རྒྱ་ཁོག

火锅

གློག་འདོན་འཕྲུལ་ཆས།

发电机

སྒོར་མོ། / དངུལ།

པད་ཤག (རྒྱ་གར་གྱི་སྐད།)

227

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

༤། བོད་བསྒྱུར་བྱས་ཟིན་པའི་ཐ་སྙད་རྣམས་ལ་སྣང་ཆུང་བྱས་པ་དེས་གངས་ཅན་བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་གི་རྣམ་པ་དང་ ཁྱད་ཆོས་རྣམས་མཚོན་ཐུབ་པའི་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ཐ་སྙད་མི་ཉུང་བ་ཞིག་རིམ་བཞིན་རྩ་བརླག་ཏུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པ། མི་རིགས་ཤིག་གི་སྐད་ཡིག་དེའི་རིན་ཐང་ནི་རིག་གཞུང་དེ་ལ་བསྟུན་པའི་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་ཚིག་གི་ ཉམས་སྟོབས་ལ་རག་ལས་ཤིང་། ཚིག་དེ་ཚོ་ལས་གྲུབ་པའི་ཐ་སྙད་ཀྱིས་མི་རིགས་དེ་དག་གི་ལོ་རྒྱུས་དང་། འཚོ་བའི་གོམས་ གཤིས། ཡུལ་གྱི་བཀོད་པ། དེ་བཞིན་རིག་གཞུང་དེ་དང་འབྲེལ་བའི་མི་རྣམས་ཀྱི་བསམ་བློ་དང་ཀུན་སྤྱོད་སོགས་ཀྱི་རྣམ་པ་ ཞིག་མངོན། ལྷ་ས་གྲོང་ཁྱེར་གཙོ་བོར་གྱུར་བའི་དབུས་གཙང་གི་ས་ཁུལ་དེར་བོད་གངས་ཅན་ལྗོངས་ཀྱི་དེ་སྔའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ གནའ་ཤུལ་དང་། རིག་དངོས་མང་དག་ཞིག་མཐོང་རྒྱུ་ཡོད་པ་མ་ཟད། ས་ཁུལ་དེ་ཡང་བོད་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་དང་དཔལ་འབྱོར། ཆོས་དང་རིག་གཞུང་སོགས་ཀྱི་བསྟི་གནས་ཤིག་ཀྱང་ཡིན་པས་ས་ཁུལ་དེའི་ནང་དུ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱས་དང་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པའི་ སྐད་དང་ཡི་གེའི་རྣམ་པ་དེར་འགྱུར་ལྡོག་ཅིག་བྱུང་ཚེ། མི་རིགས་དེའི་འབྱུང་འགྱུར་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་དང་རིག་གཞུང་ལ་ཤུགས་ རྐྱེན་ངེས་ཅན་ཞིག་ཐེབས་རྒྱུ་ཡིན་པ་སྨོས་ཅི་དགོས། འོན་ཀྱང་། དེང་སྐབས་དབུས་གཙང་གི་ས་ཁུལ་གང་སར་སྤྱི་ཚོགས་རིང་ ལུགས་ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་འཛུགས་སྐྲུན་ལ་དམིགས་པའི་ལས་གཞི་འདྲ་མིན་སྣ་ཚོགས་ཤིག་སྤེལ་ནས་བོད་མིའི་སྡོད་ཁང་དང་འགྲོ་ ལམ་རྙིང་པ་རྣམས་རིམ་བཞིན་རྩ་གཏོར་དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པ་དང་། རྩ་གཏོར་གཏོང་བའི་ལས་གཞི་དང་ཆབས་ཅིག་གངས་ ཅན་བོད་ཀྱི་གནའ་ཤུལ་དང་། རིག་དངོས་རིན་ཐང་ལྡན་པ་མི་ཉུང་བ་ཞིག་ཀྱང་དུས་མཉམ་དུ་རྩ་མེད་དུ་འགྲོ་དང་འགྲོ་བཞིན་ ཡོད་པ་རེད། དེ་བཞིན་གཏོར་བརླག་ཕྱིན་ཟིན་པའི་གནའ་ཤུལ་དེའི་ཁུལ་ལ་དུས་ཕྱིས་སུ་གསར་བསྐྲུན་གསར་རྒྱག་གི་འཛུགས་ སྐྲུན་བྱས་ཡོད་རུང་། ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་འགན་ཁུར་རང་བཞིན་མེད་ཅིང་། མི་རིགས་བྱེ་བྲག་པ་ཞིག་གི་རིག་གཞུང་ལ་སྣང་ཆུང་གཏོང་ བའི་ལྟ་བ་དེའི་འོག་ཏུ་དེ་སྔའི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དང་ས་གནས་ས་ཐོག་གི་རིག་གཞུང་དང་ཕན་ཚུན་འབྲེལ་བ་རྩ་བ་ནས་མེད་པའི་ ས་མིང་གསར་པ་ཞིག་གནའ་ཤུལ་དེར་འདོགས་བཞིན་ཡོད་པ་རེད། དེ་ལྟ་བུའི་བྱ་ཐབས་སྤེལ་བ་དེས་སྔར་ནས་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ནང་ དུ་ཡོད་བཞིན་པའི་གནའ་ཤུལ་དེ་རྣམས་ཀྱི་མིང་གི་ཐ་སྙད་དང་། རིག་གཞུང་གི་རྒྱབ་ལྗོངས་རྣམས་རིམ་བཞིན་མིང་གི་ལྷག་ མར་གྱུར་ཏེ་མ་འོངས་པར་ས་གནས་ས་ཐོག་དེའི་ལོ་རྒྱུས་ཞིབ་འཇུག་ལ་དཀའ་ཚེགས་ཆེན་པོ་ཞིག་འཕྲད་རྒྱུ་ཡིན་པ་མ་ཟད། མི་ རབས་རྗེས་མ་ཚོས་རང་རེ་ཁ་བ་རི་པའི་རིག་གཞུང་དང་འབྲེལ་བའི་ཐ་སྙད་རྣམས་ལ་ཤེས་རྟོགས་དང་། གཅེས་ཉར། རྒྱུན་ འཛིན་བྱ་ཐབས་མེད་པའི་གནས་སུ་གྱར་རྒྱུ་རེད།

དཔེར་ན། དེ་སྔའི་ལྷ་སར་ཡོངས་སུ་གྲགས་པའི་ “སྒང་བཞི་” ཡི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པའི་ས་མིང་“རྒྱ་འབུམ་སྒང་” ལྟ་ བུར་གངས་ཅན་བོད་ཀྱི་གནའ་ཤུལ་གྲགས་ཅན་གཞན་དང་གཅིག་མཚུངས་བཞིན་ས་མིང་དེར་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་རྒྱབ་ལྗོངས་ལྡན་ ཞིང་། དམངས་ཁྲོད་དུའང་བཤད་སྲོལ་མི་འདྲ་བ་འགའ་ཞིག་ཡོད་པ་རེད། “རྒྱ་འབུམ་སྒང་” གི་མིང་འདོགས་སྟངས་ནི་དུས་ རབས་བཅོ་བརྒྱད་ཀྱི་སྐབས་སུ་མན་ཇུ་གོང་མའི་བོད་སྡོད་ཨམ་བན་གཉིས་ཀྱིས་ཕོ་ལྷའི་བུ་ཝང་འགྱུར་མེད་རྣམ་རྒྱལ་ཟེར་བ་ དེ་ཐུགས་སྤྲོ་ལ་གདན་འདྲེན་ཞུས་ཏེ་ལྐོག་བསད་བཏང་། གནས་ཚུལ་དེ་ཝང་འགྱུར་མེ་རྣམ་རྒྱལ་གྱི་མགྲོན་གཉེར་བློ་བཟང་ བཀྲ་ཤིས་ཟེར་བས་ཤེས་ནས་བོད་མི་འགའ་ཞིག་འཁྲིད་དེ་མན་ཇུའི་ཨམ་བན་དེ་གཉིས་གཙོས་ལྷ་སར་ཡོད་པའི་རྒྱ་མི་ཕོན་ཆེ་ ཞིག་བསད་ནས་དགྲ་ཤ་ལེན་པ་རེད། དམངས་ཁྲོད་དུ་སྐབས་དེར་རྒྱ་མི་མི་གྲངས་འབུམ་གཅིག་ཙམ་བསད་པར་བརྟེན་ས་ཆ་ དེར་“རྒྱ་འབུམ་སྒང་” ཞེས་མིང་བཏགས་པ་ཡིན་པའི་བཤད་སྲོལ་ཞིག་ཡོད་པ་རེད། དོན་དངོས་ཐོག་སྐབས་དེར་ལྷ་སར་རྒྱ་ མི་འབུམ་གཅིག་ཙམ་ཡོད་པ་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ནང་ནས་མ་གསལ་ཡང་དོན་རྐྱེན་དེའི་སྐབས་རྒྱ་མི་ཕོན་ཆེ་ཞིག་བསད་པ་གསལ་པོར་ མཚོན་ཐུབ། གཞན་ཡང་། ས་ཁུལ་དེ་དང་འབྲེལ་ཡོད་ཀྱི་བཤད་སྲོལ་གཞན་ཞིག་ནི་༧རྒྱལ་བ་སྐུ་འཕྲེང་བདུན་པ་ བསྐལ་བཟང་རྒྱ་མཚོས་དོན་རྐྱེན་དེ་བྱུང་བའི་རྗེས་ལ་རྒྱ་མི་དེ་རྣམས་གསོད་སའི་ས་ཆ་དེར་སྡིག་བཤགས་སྒྲིབ་སྦྱོངས་ཡོང་ཆེད་ རྒྱ་མི་དེ་ཚོའི་རོ་རྣམས་མེར་བསྲེགས་ནས་རྗེ་ཙོང་ཁ་པའི་སྐུ་བརྙན་གྱི་སཙྪ་གྲངས་འབུམ་ལོན་པའི་ཙྪ་ཁང་ཞིག་གསར་རྒྱག་ བྱས་པས། ས་ཁུལ་དེར་ “རྗེ་འབུམ་སྒང་” ཞེས་ཀྱང་འབོད་སྲོལ་ཡོད་པ་བོད་མི་འགའ་ཤས་ཤིག་ནས་གསུངས་ཀྱི་ཡོད་པ་རེད། ཡིན་ནའང་། དེང་སྐབས་ས་ཁུལ་དེར་དེང་རབས་ཅན་གྱི་ཐོག་བརྩེགས་ཁྲོམ་རྭ་ཞིག་གསར་དུ་བརྒྱབ་ཏེ་ “ཁྲོམ་གཟིགས་ཁང་” ཞེས་མིང་བཏགས་ཤིང་། གསར་དུ་བཏགས་པའི་ས་མིང་དེ་དག་ལྷ་སའི་གནའ་ཤུལ་གཞན་ཞིག་གི་མིང་དེ་གཡར་བ་ཡིན་པས་ གོང་དུ་བཤད་བཞིན་ཡོད་པའི་ “རྒྱ་འབུམ་སྒང་” ངམ་ “རྗེ་འབུམ་སྒང་” ཞེས་པའི་ས་མིང་དེ་གཉིས་དང་ཕན་ཚུན་ཟུར་ 228

རིག་གཞུང་གི་ཁོར་ཡུག་ལ་འགྱུར་ལྡོག་འགྲོ་བ་དེས་དབུས་གཙང་ཁུལ་གྱི་སྐད་ཡིག་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་བཞིན་ཡོད་པ།

ཙམ་གྱི་འབྲེལ་བ་ཡང་ཆགས་ཀྱི་མེད།

ལྷ་སའི་གནའ་ཤུལ་“ཁྲོམ་གཟིགས་ཁང་” ཞེས་པ་དེ་ལྷ་སའི་བར་བསྐོར་གྱི་བྱང་ལམ་ལ་ཆགས་པའི་ཟོང་ར་དང་སྣང་རྩེ་ ཤག་གི་ཁ་སྤྲོད་ལ་གནས་ཡོད་ཅིང་། ཐོག་བརྩེགས་གསུམ་ཅན་གྱི་ཁང་པ་དེ་ནི་དེ་སྔའི་བོད་སྡོད་མན་ཇུའི་ཨམ་བན་གྱི་གཞུང་ ལས་ཁང་ཞིག་རེད། དེང་སྐབས་ང་ཚོའི་མིག་ལམ་དུ་མཐོང་ཐུབ་པ་ཞིག་ཀྱང་རེད། གངས་ཅན་བོད་ཀྱི་ས་མིང་ལ་བསྒྱུར་བཅོས་ དེ་ལྟ་བུ་བཏང་བ་དེས་མ་འོངས་པར་ལོ་རྒྱུས་དངོས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་རྒྱུར་དཀའ་ཚེགས་ཆེན་པོ་ཞིག་འཕྲད་སྲིད། དེ་བཞིན་ དཔེ་མཚོན་གཞན་ཞིག་ནི་དེང་སྐབས་ལྷ་ས་སྐྱིད་ཆུའི་འགྲམ་དུ་ཆགས་པའི་དེང་རབས་ཅན་གྱི་ཚོང་གཉེར་སྤེལ་ས་ཞིག་སྟེ་མིང་ ལ་ “ཉི་མའི་གླིང་ཕྲན།” (太阳岛)ཞེས་འབོད་པ་དེར་ཆ་མཚོན་ན། དེ་སྔའི་ལྷ་སའི་ས་འབབ་ལ་རྒྱུས་མངའ་མེད་པའི་མི་ ཞིག་གིས་ “ཉི་མའི་གླིང་ཕྲན།” ཞེས་པའི་མིང་དེ་ཐོས་སྐབས། ངའི་བསམ་པར་མི་དེས་ལོ་བཅུ་གྲངས་ཀྱི་སྔོན་དུ་གླིང་ཕྲན་ དེའི་ཐོག་ཏུ་ཤིང་ནགས་ཀྱིས་ཁེངས་པའི་གླིང་ག་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། ས་ཆ་དེའི་མིང་ལ་ “ཇག་མ་གླིང་གའམ་རྐུན་མ་གླིང་ག་” ཞེས་འབོད་མྱོང་ཡོད་པ་བསམ་བློ་ཡུལ་དུ་ཤར་མི་སྲིད།

དེང་སྐབས་གངས་ཅན་བོད་ཀྱི་གནའ་ཤུལ་རྙིང་པ་ཁག་གི་ས་མིང་ལ་བསྒྱུར་བཅོས་བྱུང་ནས་བོད་ཀྱི་ས་གནས་བྱེ་བྲག་ སོ་སོའ་ི ལོ་རྒྱུས་དང་སྐད་ཡིག་ལ་ངན་ཕྱོགས་ཀྱི་ཤུགས་རྐྱེན་ཞིག་ཐེབས་བཞིན་ཡོད་པ་ལྟར། བོད་མི་རིགས་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་ གཞུང་མཚོན་ཐུབ་པའི་ཅ་དངོས་རིན་ཐང་ཅན་མི་ཉུང་བ་ཞིག་ལ་ཡང་འཕོ་འགྱུར་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པའི་བོད་མིའི་སྤྱི་ཚོགས་ དེའི་ནང་མུ་མཐུད་ནས་གཅེས་ཉར་དང་། རྒྱུན་འཛིན་བྱེད་མི་ཐུབ་པར་རིམ་བཞིན་རྩ་བརླག་ཏུ་འགྲོ་ཉེན་ཡོད་པའི་གནས་ སྟངས་ཤིག་ཐོན་གྱི་ཡོད་པ་རེད། དེ་ཡང་བོད་མི་གཞོན་སྐྱེས་ཚོས་དེང་དུས་གསར་ཏུ་ཐོན་བཞིན་ཡོད་པའི་ཅ་དངོས་ཀྱི་རིགས་ མང་དག་ཞིག་ལ་ཚད་ལས་བརྒལ་བའི་འདོད་བློ་ཞིག་བཅངས་པ་དེས་རང་ཉིད་དེང་རབས་ཅན་གྱི་འཚོ་བའི་གོམ་འགྲོས་དང་ མཐུན་པའི་མི་སྣ་ཞིག་མཚོན་པའི་ཆེད་དུ་བོད་མིའི་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གཞུང་གི་རིན་ཐང་ལྡན་པའི་ཅ་དངོས་དེ་ཚོར་བརྩི་མཐོང་ མེད་པར་སྣང་ཆུང་དུ་བཞག་པ་སོགས་ཀྱི་བསམ་བློའ་ི འདུ་ཤེས་དང་། བྱ་སྤྱོད་དེ་རིགས་ཐོན་ནས་བོད་མི་རིགས་ཀྱི་ཆོས་དང་ རིག་གཞུང་། ཡུལ་གོམས་གཤིས་ལུགས། སྐད་ཡིག་བཅས་ལ་གཅེས་ཉར་དང་རྒྱུན་འཛིན་ཡོང་རྒྱུར་འགོག་རྐྱེན་བཟོ་བཞིན་ ཡོད་པ་སྟེ། བོད་ཞྭ་ “བསྐལ་བཟང་བསིལ་ཡབ།” ལྟ་བུར་ཆ་མཚོན་ན། དེང་སྐབས་བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཁྲོད་དུ་ཞྭ་མོ་དེ་དག་ གྱོན་མཁན་གྱི་བོད་མི་ཇེ་ཉུང་ཇེ་ཉུང་དུ་སོང་བའི་དབང་གིས་ཞྭ་མོ་དེ་རིགས་བཟོ་ཤེས་མཁན་གྱི་འཚེམ་བཟོ་བ་ཡང་རིམ་བཞིན་ མཐོང་རྒྱུ་དཀོན་པ་དང་། ཞྭ་མོ་དེའི་མིང་ཤེས་མཁན་གྱི་བོད་མི་གཞོན་སྐྱེས་མང་པོ་མེད་པ་མ་ཟད། ཞྭ་མོ་དེར་མིང་དེ་ལྟར་ འདོགས་དགོས་པའི་རྒྱུ་མཚན་ཤེས་མཁན་ཡང་ཧ་ཅང་ཉུང་ཉུང་ཆགས་ཡོད་པ་རེད། ཞྭ་མོ་དེ་ནི་ཐོག་མར་༧རྒྱལ་བ་སྐུ་འཕྲེང་ བདུན་པ་བསྐལ་བཟང་རྒྱ་མཚོ་མཆོག་གིས་ལོ་ལྟར་ལྷ་སའི་ཉེ་འགྲམ་ལ་ཡོད་པའི་ “བསྐལ་བཟང་གླིང་ག་” ཞེས་འབོད་པའི་ གླིང་ག་དེའི་ནང་དུ་གསུང་ཆོས་གནང་སྐབས། ཚ་དྲོད་ཆེ་བའི་ལྷ་སའི་ཉི་འོད་འགོག་པའི་ཆེད་དུ་དབུ་ཞྭ་དེ་གསར་གཏོད་ གནང་ཞིང་། དེ་དག་གིས་བསིལ་ཡབ་ལྟ་བུའི་ནུས་པ་ཞིག་ཐོན་ཐུབ་པ་གནང་བས་དུས་ཕྱིས་སུ་མི་རྣམས་ཀྱིས་ཞྭ་མོ་དེའི་མིང་ལ་ “བསྐལ་བཟང་བསིལ་ཡབ་” ཅེས་བཏགས་པའི་བཤད་སྲོལ་ཞིག་ཡོད་པ་རེད། གོང་གི་དཔེ་མཚོན་དེ་རྣམས་ནས་གནད་དོན་ཞིག་ར་སྤྲོད་བྱེད་ཐུབ་པ་ནི་དེང་སྐབས་གནའ་བོའ ་ི གྲོང་ཁྱེར་ལྷ་ས་གཅིག་ པུའི་ནང་གི་གནའ་ཤུལ་རྣམས་དང་དེ་དག་གི་ཐ་སྙད། དེ་བཞིན་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་རིག་གཞུང་ཁག་དང་འབྲེལ་ཡོད་ཀྱི་ཤེས་ བྱ་རྣམས་རིམ་བཞིན་མིང་གི་ལྷག་མ་ལྟ་བུར་གྱུར་བཞིན་ཡོད་པ་དེ་གུས་པས་འདིར་མཚོན་སྟོན་ཙམ་དུ་བཀོད་པ་ཞིག་ལས། གངས་ཅན་བོད་སྤྱི་དང་། ཡང་སྒོས་དབུས་གཙང་གི་ས་ཁུལ་ཁྱོན་ཡོངས་ལ་རྩ་བརླག་རུ་འགྲོ་དང་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པའི་གནས་ སྟངས་དང་སྡུར་ན། རྒྱ་མཚོའི་ནང་གི་ཆུ་ཐིག་ལྟ་བུ་ཞིག་རེད།

229

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

བསྐལ་བཟང་བསིལ་ཡབ།

མདོར་ན། བོད་མི་ཚོས་དེང་རབས་ཀྱི་ཚན་རིག་ཤེས་བྱ་དང་ལག་རྩལ་བརྒྱུད་དེ་གངས་ཅན་བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་དང་། མི་ སྒེར་གྱི་འཚོ་བ་ལ་ཡར་རྒྱས་གོང་འཕེལ་གཏོང་དགོས་རྒྱུ་གལ་ཆེན་པོ་ཡིན་རུང་། བོད་མི་རིགས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དང་ཡུལ་གོམས་ གཤིས་ལུགས་ཁག་གི་རྣམ་པ་མཚོན་ཐུབ་པའི་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ཐ་སྙད་དེ་རྣམས་ལ་དོ་སྣང་དང་གཅེས་ཉར། སློབ་སྦྱོང་དང་རྒྱུན་ འཛིན་ཡོང་བའི་ཁོར་ཡུག་ཞིག་བསྐྲུན་ཏེ་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་། རིག་གཞུང་ལ་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་ཐུབ་པའི་ཐབས་ལམ་ཞིག་ངེས་ པར་དུ་འཚོལ་དགོས་རྒྱུ་དེ་ཡང་ཤིན་ཏུ་ནས་གལ་འགངས་ཆེ་བ་ཞིག་ཆགས་ཡོད་པ་རེད། དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ།

༼༡༽ Luisa Maffi. 2001. On Biocultural Diversity. Linking language, knowledge, and the enviroment. Washington and London: Smithsonian Institution Press. ༼༢༽ རྣམ་གྲྭ་ཐུབ་བསྟན་ཡར་འཕེལ། སྤྱི་ལོ་ 2009 ལོ། < གངས་ལྗོངས་ལྷ་ལྡན་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་ས་ཁམས་ཆགས་ དབྱིབས་དང་། གྲགས་ཅན་གྱི་གནའ་ཤུལ་ངོ་སྤྲོད་སོགས་ལྷ་སའི་དངོས་བྱུང་བདེན་དཔང་གཟུར་གནས་དགྱེས་པའི་གླུ་དབྱངས་ ཞེས་བྱབཞུགས་སོ།> རྡ་རམ་ས་ལ། རྒྱལ་ས་ལྷ་སའི་མཐུན་གྲོགས་ནས་དཔར་བསྐྲུན་དང་འགྲེམས་སྤེལ་ཞུས།

༼༣༽ ཚུལ་ཁྲིམས་བློ་གྲོས་ལ་སོགས་རྒྱ་བོད་དབྱིན་གསུམ་གསར་བྱུང་རྒྱུན་བཀོལ་རིས་འགྲེལ་མིང་མཛོད་ཚོ་ཆུང་། སྤྱི་ ལོ་ 2007 ལོ། <汉藏英常用新词语图解词 རྒྱ་བོད་དབྱིན་གསུམ་གསར་བྱུང་རྒྱུན་བཀོལ་རིས་འགྲེལ་མིང་ མཛོད། Chinese-Tibetan-English Visual Dictionary of New Daily Vocabulary> སི་ ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༼༤༽ བསོད་ནམས་དར་རྒྱས། སྤྱི་ལོ། 2005 ལོ། <འགྲིམ་འགྲུལ་ཡོ་བྱད་དང་མཚོན་ཆ་དང་གློག་ ཆས། Transportation – Weapon – Electrical appliance> མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།

༼༥༽ སྣང་གསལ་བསྟན་འཛིན་ནོར་བུ། སྤྱི་ལོ། 2005 ལོ། <སྔོ་ཚལ་དང་ཤིང་འབྲས་སྣ་ཚོགས། Vegetable - Nut> མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།

༼༦༽ སྣང་གསལ་བསྟན་འཛིན་ནོར་བུ། སྤྱི་ལོ། 2008 ལོ། <བོད་དབྱིན་ཤན་སྦྱར་གྱི་དཔར་རིས་སྙིང་བསྡུས་ ཚིག་མཛོད། སྲོག་ཆགས་དང་རྩི་ཤིང་གི་རིགས། Concise Tibetan – English Visual Dictionary> 230

རིག་གཞུང་གི་ཁོར་ཡུག་ལ་འགྱུར་ལྡོག་འགྲོ་བ་དེས་དབུས་གཙང་ཁུལ་གྱི་སྐད་ཡིག་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་བཞིན་ཡོད་པ།

(Animal and Plant) རྡ་རམ་ས་ལ། ཤེས་རིག་ལས་ཁུངས།

231

TIBETAN RESILIENCE AMONGST GLOBAL CHANGE Xu Jianchu World Agroforestry Centre Abstract Tibetan culture—which strives to simultaneously utilize, nurture, and sustain the diverse landscapes in which it has developed— enhances the resilience of the Tibetan Plateau’s alpine ecosystems.

The diversity of responses to global changes among those communities contributing to ecosystem services, including the responses to environmental and climate change, is critical to resilience. Cultural diversity, qualified by cultural beliefs, knowledge systems, and innovative practices, is a fundamental aspect of adaptive capacity in a world of complexity, uncertainty, and human-dominated landscapes. Special attention should be given to the diversity and resilience of indigenous people and communities and the ways in which they cope with global change through land-use management, adaptation, and mitigation.

Introduction The Tibetan Plateau is a vitally important region not only for the people who live there, but also for the millions of others who depend upon the wide range of services it provides. Foremost among these is access to fresh water. The Himalayas, and glaciers they harbor, have been referred to as “the third pole” due to the massive amount of fresh water they contain as ice. Every year, run off from these glaciers provides drinking water to millions of people and forms the headwaters for some of the world’s most important rivers, including the Yangzi and the Mekong. Altogether, the water from the Tibetan Plateau feeds into ten river basins providing water to more than 1.3 billion people in Southeast Asia. This water not only sustains the people who live along its banks, but also nourishes billions of plant and animal species throughout Asia. In addition, the water, ice, and snow of the Himalayas act as key climate change regulators for the globe.

The Tibetan Plateau is a region rich in cultural and biological diversity. It is home to many species not found elsewhere in the world, such as the wild yak, the black-necked crane, the Tibetan antelope, the kiang (in the horse family), and numerous unique plants and lichens. The total number of indigenous medicinal 232

Tibetan Resilience amongst Global Change

plants and their uses is still unknown and their value to humanity cannot be underestimated. The Tibetan people living in this region have a long history of environmental interaction and their knowledge of plant uses and properties could be a valuable asset to the world. This diversity also provides a wide range of specialty and niche products.

Despite the cultural and biological diversity on the Tibetan Plateau, the region is still one of Chinaâ&#x20AC;&#x2122;s poorest. In 2004, it ranked twenty-five out of Chinaâ&#x20AC;&#x2122;s thirty-one provinces for average income, hovering at only about 1,000 US Dollars (China Statistical Yearbook 2004). Nomadic herders and farming villagers often make less than this and struggle to send even one child to school.

This is the backdrop for the following study on the ways in which local Tibetans are responding to forces outside of their control, such as climate change, land use/land cover change, and economic globalization. Climate change is a global issue affecting many people around the planet in different ways. This paper will discuss the ways in which people on the Tibetan Plateau are reacting to these changes in their landscape, economy, and culture, including the cultural integration of Tibet with both China and the wider world.

Traditional Tibetan Ecological Knowledge An ecosystem can be considered a peoplesâ&#x20AC;&#x2122; vision of the entire universe, both known and unknown. It includes the environment, land, plants and animals, and encompasses the culturally-particular way that the interactions between these domains and humans are perceived. Hence, each culture has a distinct and unique perception of its environment and the driving forces for change that shape nature and govern interactions with it. The Tibetan people are no exception. In fact, they attribute great meaning to nature and its signs, demonstrating their immense respect for the cultural and religious value of their surroundings.

Tibetan cultural beliefs about nature can be summed up as follows: 1. It is sacred: therefore, it is worshiped and respected.

2. It cannot be transferred to other individuals or businesses. One cannot deplete it only for economic purposes without the risk of suffering sanctions.

3. It is to be nurtured since it is the primary source of life.

4. It is the center of the cosmos because ecosystems provide material support and act as the source of cultural identity.

5. It is a living being because it is part of the social world together with animals, plants, and stones, and all living beings are in permanent communication.

233

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

The Tibetan alpine ecosystems have been protected and nurtured for thousands of years. If some part of the ecosystem is failing, Tibetans see it as their duty to support and nourish it. Animals, trees, and plants are seen as active members of the community, not as resources for exploitation. Animals can be seen as reincarnated spirits of old relatives or friends and are treated as such. These views of nature differ in some significant ways from the typical Chinese or Western view of an ecosystem. Of particular importance, in regards to Tibetansâ&#x20AC;&#x2122; experience with globalization, is the point that land and its resources are sacred. As such, they should not be transferred between people or businesses, and cannot be depleted for the economic gain of an individual or group. This belief stands in direct conflict with international standards of property ownership and modern business practices, which look at natural resources as commodities.

The Corpus of Knowledge: How the Natural World Is Perceived As a group, Tibetans have to this day maintained a collective stock of ideas and a corpus of knowledge that describe the links between people and nature. This body of collective knowledge includes every kind of manifestation of life, leaving nothing out. Even water, air, stones, and mountains bear a special significance and are included. This corpus is systematic, well-structured, and classifies different species by different groups. The corpus is time bound. This is illustrated clearly in the example of agricultural calendars, which reveal that the Tibetan notion of time is cyclic, involving reciprocal interaction with ecosystems.

This collective body of information is orally passed down from generation to generation by means of a collective memory. The corpus is historical, reaching back decades into Tibetan history. It is accumulative in that the body of knowledge expands to accommodate each new experience. Some individuals who are not just knowledgeable but also wise can synthesize personal and collective experiences in an outstandingly creative and powerful manner. Lastly, the corpus is dynamically evolving. It is able to adapt to changing conditions, integrating new sources of knowledge with old practices.

The Praxis: How the Ecosystem Is Nurtured and Managed As seen above, Tibetans view the ecosystem not as a resource-base, but rather as a partner to be nurtured and protected in the same way that nature provides for and protects the Tibetan people. Stemming from this, the Tibetan system of natural resource management is an adaptive process that looks something like this:

234

Tibetan Resilience amongst Global Change

1. Values and belief systems based on underlying local knowledge of nature and culture are at the core of Tibetan natural resource management.

2. Technical knowledge is elicited through classification systems and through explanations about the ecosystem and society.

3. Social organization is structured around technical knowledge. Communities organize themselves collectively to manage the environment, as well as to cope with change.

4. Decision-making patterns and processes determine how local people arrive at individual and collective decisions about the management of ecosystems linked to global change.

5. Experimentation and innovation identify ways by which people further discover knowledge or innovative practices (adaptive capacity or local adaptation to global change).

6. Teaching-learning transactions and communication demonstrate the ways in which people help each other learn or share information about local adaptations, both intra- and inter-generationally.

Tibetans interact with their environment in a very active and familial way, seeing ancestors or ascribing sentience to the creatures and natural landscapes that surround them. This instills a deep respect for their environment, which they consider sacred and feel bound to help if possible. This view of the ecosystem has been passed down from generation to generation, with each individual in the population contributing to the communal knowledge of the groupâ&#x20AC;&#x2122;s surroundings.

This all adds to the knowledge base that Tibetans share about the landscapes and living things on the Tibetan Plateau.

Global Changes In the present day, the term global change usually brings to mind climate change.

Climate change is certainly a big part of global change on the Tibetan Plateau, and will be discussed here, but it is not the only major shift affecting modern Tibetan people. Another major issue is the change in the environment in general, and more specifically the changes occurring in land use and land cover. For example, the population in the Tibet Autonomous Region (TAR) has doubled in the last fifty years, officially having reached 2.93 million by the end of 2010 (Xinhua News 2011). All of these people need somewhere to live, something to eat, and a job by which to support themselves and their families. This has put a huge pressure on the land and caused major changes in land cover and land use. The third major change addressed in this article is economic globalization. As Tibetâ&#x20AC;&#x2122;s economy is further integrated into both the Chinese and global economies, huge changes 235

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

are felt among the local people. Tibet is no longer isolated from the world, but is now part of the global economy. Farmers, herders, and traders must compete with international corporations for markets. Even in the most remote village, products can be found that originate in Guangdong, Delhi, and beyond. The social effects of globalization are deeply felt by Tibetan communities. All of these forces are acting simultaneously in Tibetan communities and around the globe. However, for the reasons described below, people living on the Tibetan Plateau experience some of these shifts more acutely than other populations.

Climate Change The Earthâ&#x20AC;&#x2122;s climate has never been entirely stable and consistent. The planet has experienced ice ages and warming periods before. Even in its most recent two thousand years of its history, when the world has achieved more accurate weather records, the Earthâ&#x20AC;&#x2122;s climate has continued to experience variations from year to year and decade to decade, as shown in Figure 1. However, the Earth has never experienced a rate of change in climate as dramatic as what it is experiencing today.

The acceleration of the shift in climate is a new phenomenon, previously unwitnessed by humans.

Figure 1: Paleoclimatic Model.

236

Tibetan Resilience amongst Global Change

The Tibetan Plateau is home to over 15,000 glaciers, and is a particularly good place to measure the affects of climate change. Glaciers can provide warning signs, or act as a “canary in a coal mine,” for climate change. This is particularly true for glaciers at high altitudes like those found in Tibet. Glaciers expand in response to increases in precipitation or drops in temperature, and shrink in response to decreases in precipitation and increases in temperature. Climate change is making rainfall over the Tibetan Plateau increasingly erratic. The environmental consequences of this are compounded by the fact that at high altitudes temperatures rise at a faster rate than at elevations closer to sea level. The Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) predicts three degrees Celsius of warming by the year 2100. However, glacier specialist Lonnie G. Thompson predicts that high elevations on the Tibetan Plateau will see double this, with a gain in temperature of six degrees Celsius. His 2006 study found that glaciers in Tibet shrank 7.5 percent between 1850 and 1960. Between 1960 and 2000, they retreated a further 7 percent. However, he states that, “In the 1990’s alone, the glaciers have shrunk by more than 4 percent” (Thompson in interview with Reilly 2008). This demonstrates just how fast the Tibetan Plateau’s glaciers are shrinking.

Glaciers serve as valuable records of the planet’s past climate history. Many glaciers are hundreds, even thousands, of years old. Each melt season of ice contains information about the climate at the time it was formed, which stays preserved beneath the top layers of ice. By taking samples from the glaciers it is possible to get an accurate picture of what the Earth’s climate was like in previous generations.

Glaciers serve as a kind of “water-tower” for populations living at warmer, lower elevations. During the colder winter months, these people collect and store water as ice as it precipitates down onto the glaciers from the cooling air above.

The Tibetan glaciers obtain much of their moisture and mass from the Asian monsoons, which bring precipitation to the region. If the monsoon pattern is altered, it will have an effect on the glaciers as well. From the figure below, it can be seen that, in fact, monsoon patterns have been changing in recent years, increasing in ferocity, though still inside of a normal range.

237

Minority Language in Today’s Global Society

Figure 2: Asian monsoon patterns (Zhang et al. 2008).

During summer months, the air around the glaciers warms and the glaciers begin to melt. This melting water forms runoff, which nourishes life below the glacier. Glaciers act as water regulators, releasing water in the hot summer months, and storing water during the cold months. If a summer is particularly cold, a glacier will increase in size as not all of its winter bulk melts off. In a warm summer, as has been experienced in recent years, a glacier will lose not only the winter’s accumulated bulk, but also ice from previous years. In a 2006 study of the Naimona’nyi glacier in Tibet, it was found that the ice on the surface was formed in 1944 (Kehrwald 2008). In recent years, this glacier has lost more than fifty years of accumulated ice. This increase in runoff also leads to an inflated idea of how much freshwater is available to populations downstream. People living in the watershed of Tibet’s melting glaciers feel the strain of either not enough water or too much water. This is while they are receiving the benefit of fifty years worth of melting ice. Once the glaciers have melted totally, there will be much less fresh water available to those who rely on it downstream. Currently, these people are the recipients of the release of many years of stored water, but even this is not enough.

Without the glaciers to store some of the moisture from the monsoons, this water will not freeze for the season. Subsequently, water will not be released gradually over the summer, but rather will simply wash downstream as rainfall.

238

Tibetan Resilience amongst Global Change

This leads to an increase in flash floods, droughts, erosion, mudslides, rivers changing courses, and other natural disasters. Additionally, melting glaciers in Tibet, as well as at the poles, add millions of gallons of freshwater into the sea. This greatly contributes to the rising sea levels and has many analysts and residents of coastal cities worried.

The glaciers in Tibet are the largest body of ice outside of the polar regions.

They store massive quantities of fresh water and perform important regulatory functions for the people and environments downstream. They act as climate regulators and as a records of past climatic history. Without them, or with reduced glaciers, Tibetans can expect more droughts and floods, a climate and environment that are not as dependable and stable, and a water source that is much more unpredictable. Already one can see this taking place on the Tibetan Plateau, as natural disasters become more common and the local population must adjust its expectations of both the natural world and the water supply on which they depend.

Land Use/Land Cover Change While population increase and climate change are both altering the landscape of the Tibetan Plateau, they are only two of several drivers that are contributing to a trend of changing land-use patterns. In the past, Tibet was populated by mostly nomadic or semi-nomadic people herding yaks and other animals indigenous to Tibet, with a handful of settled farmers and monasteries scattered across the face of the land. This meant that the old Tibetan landscape was fairly wild, with its people widely scattered between different impermanent or semi-permanent dwellings. The animals and their herders moved with the seasons, allowing summer fields to recover during either the winter months or off years, and vice versa.

People had an impact on their environment, but this footprint was quite small.

This is not the case in modern Tibet. All around the world, changes in land use can be seen as societies shift from traditionally rural to modern, urban lifestyles.

These changes are particularly dramatic in nomadic societies, such as in Tibet.

Furthermore, China is one of the worldâ&#x20AC;&#x2122;s fastest changing countries with millions of people moving away from subsistence jobs into the cities at a phenomenal rate as the economy grows. Compared to the previous Tibetan generation, young people manage more agriculture and less livestock because of rangeland degradation and increased government restrictions on overgrazing. There are increasing opportunities for trade and off-farm labor, such as road construction and tourism development. Local Tibetans have experienced profound livelihood transitions.

Diversification of livelihood strategies at household, village, and regional levels 239

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

is an apparent phenomenon in the TAR (Xu et al. 2008). The recent combination of conservation and development policies, market integration trends, and rural reform has transformed Tibetan society from one of nomadic pastoralism into one of sedentarization (Xu et al. 2008). In Sichuan alone, the government plans to spend 18 billion yuan by 2012 on the construction of 1,409 permanent communities for nomads (Lu et al. 2009). Below, Figure 3 illustrates this shift from nomadic to agro-pastoral to sedentary lifestyles.

Figure 3: Shift from nomadic life to settled life (Xu et al. 2008).

Climate change has been a factor in the decision Tibetan nomads are making to move away from nomadic or semi-nomadic life and to settle. The nomadic way of life is tied to the seasons and the productivity of the grasslands. During summer months, nomads take their herds to higher alpine meadows for foraging. Herds bulk up on spring and summer grasses and have young. They produce milk, hair, dung, and meat, all of which the people depend on for sustenance and supplementary income. As autumn and winter approach, these high altitude summer grazing lands become inhospitable and the nomads take their herds down to the winter camps. This process is dependent on climate, for if spring and summer are not long enough, the herds will not have enough time to graze sufficiently in order to make it through the winter. If summer and spring last too long, the herds will eat the summer pastures down to such a level that the plants may not recover in time for the next yearâ&#x20AC;&#x2122;s grazing season.

Yu et al. (2010) found that warm winters may shorten the growing season of plants that rely on cold weather cues. The Tibetan regionâ&#x20AC;&#x2122;s net growing season decreased by three weeks or more from 2000 to 2006. The Tibetan alpine meadow 240

Tibetan Resilience amongst Global Change

grassland is used by local Tibetans to graze their yaks and sheep. The change in the growing season may mean there is less grassland biomass available for grazing.

Local people will have to come up with adaptive strategies to make sure that the animals have enough grazing land.

Tibetan Resilience Amidst these global changes, Tibetans are showing remarkable resilience. Many still use the praxis developed from traditional knowledge, interacting with the environment on a personal and spiritual level, but also in a pragmatic and practical way, leaving room to accommodate the modern world and its practices. A resilient societal response to global change reduces risks in several ways. First, the Tibetan people see and evaluate these risks using knowledge, both from the traditional corpus as well as from newfound knowledge developed through education or life experience. Second, they can see the risks and evaluate how they well affect asset building and overall livelihoods. Here, Tibetans can either take advantage of global change, if it offers them opportunity, or attempt to change their lifestyles and professions, as these professions may carry too much risk. A resilient society also relies on its evolving institutions. These could be governmental or nongovernmental. These institutions themselves rely on local knowledge and can be sources of asset building. This process is dynamic with global change, knowledge, livelihoods, and institutions all influencing and balancing one another. Knowledge requires institutions to function and carry legitimacy. Institutions, in turn, support asset building and representation.

Global change can, in fact, be a way for resilient societies to emerge ahead of where they started. By looking ahead to the future and taking opportunities as they are presented, resilient societies can learn to adapt and prosper in a new environment. Tibetans have been global leaders in the field of environmental protection. Even the most remote nomadic families use solar power, a very modern technology, to charge their cell phones and boil their water. Portable solar panels that create electricity on a small scale are just one example of how Tibetans are taking what the modern world has to offer and adapting it to fit the needs of their culture.

Policy Recommendations However a resilient a society may be, for the widest success it needs government support. If institutions incorporate local knowledge relating to the environment, and draw on local practices in their interactions with the world, they will earn 241

Minority Language in Today’s Global Society

the people’s respect and cooperation. Governments will also be more successful as local people have a great deal of information to give the government regarding the particulars of their local ecologies and what environmental policies their societies will deem acceptable and what policies will be fought against.

For smooth cooperation between local people and the government, local officials and the policies they produce must appreciate and respect traditional ecological knowledge and culture. Local government officials should seek out key stakeholders and local people for consultations and negotiate new relationships between the groups invested in the Tibetan Plateau. The government should share the benefits reaped through payment for environmental services, and should respect local resource rights. The government should work on developing local capacity to deal with risks, including those induced by climate change.

Empowering local people is also a vital task for policy makers in Tibet. There should be representation for all major players in decision-making bodies, and local people need to have some say over what happens in their communities. These people have a great deal of important knowledge concerning their environments that can be shared with the government. Community-based education can be supported and enlarged. There should be some alternatives for nomads turning to other professions. Sustainable, alternative livelihoods need to be promoted as people’s lives go through this transition. Although the Tibetan community has proven itself to be resilient, it cannot prosper in a vacuum. It must have support from above in order to succeed in these times of global change.

References Kehrwald, N.M., L.G. Thompson, Yao T., et al. 2008. “Mass Loss on Himalayan Glacier Endangers Water Resources.” Geophysical Research Letters 35(22).

Lu T., Wu N. and Luo P. 2009. “Sedentarization of Tibetan Nomads.” Conservation Biology 23 (5): 1074.

Reilly, Michael. 2008. “Tibetan Glaciers Melting at Stunning Rate.” Discovery News. http://dsc.discovery.com/news/2008/11/24/tibet-glaciers-warming. html.

Zhang P., Cheng H., R. Edwards, Chen F., Wang Y., Yang X., Liu J., Tan M., Wang X., Liu J., An C., Dai Z., Zhou J., Zheng D., Jia J., Jin L. and K. Johnson.

2008. “A Test of Climate, Sun, and Culture Relationships from an 1810year Chinese Cave Record.” Science 322(5903): 940 –942.

Yu H., Luedeling E., and Xu J. 2010. “Winter and Spring Warming Result in Delayed Spring Phenology on the Tibetan Plateau.” Proceedings of National Academy of Science of the United States of America(PNAS) 107(51): 22151– 242

Tibetan Resilience amongst Global Change

22156.

Xu J., Y. Yang, Z. Li, N. Tashi, R. Sharma and J. Fang. 2008. “Understanding LandUse, Livelihoods, and Health Transitions among Tibetan Nomads: A Case from Gangga Township, Dingri County, TAR, China.” EcoHealth 5: 104–114.

243

གོ་ལའི་འགྱུར་ལྡོག་ཁྲོད་ཀྱི་བོད་མིའི་ལྡེམ་ཤུགས།

Xu Jianchu འཛམ་གླིང་ཞིང་ནགས་ལྟེ་གནས།

ནང་དོན་ཉིང་བསྡུས། ཡུལ་གྱི་ཆགས་སྟངས་སྣ་ཚོགས་ལས་དར་རྒྱུས་བྱུང་པའི་བོད་མིའི་རིག་གཞུང་གིས་ཐབས་བརྒྱ་ཇུས་ སྟོང་གིས་དེ་ཚོ་ཚང་མ་ཆབས་ཅིག་དུ་བེད་སྤྱོད་དང་གསོ་སྐྱོང་། རྒྱུན་གནས་བྱེད་ཅིང་མདོ་དབུས་མཐོ་ སྒང་ གི་ས་མཐོ་སྐྱེ་ཁམས་མ་ལག་ (alpine ecosystem) གི་ལྡེམ་ཤུགས་ཇེ་ཆེར་གཏོང་གི་ ཡོད། ཁོར་ཡུག་དང་གནམ་གཤིས་ཀྱི་འགྱུར་བ་ལ་གདོང་ལེན་བྱེད་པ་ཚུད་པའི་གོ་ལའི་འགྱུར་ལྡོག་ ལ་ཚོགས་སྡེ་རྣམས་ཀྱིས་གདོང་ལེན་སྣ་ཚོགས་བྱས་ཏེ།སྐྱེ་ཁམས་མ་ལག་གི་གཅེས་སྲུང་ལ་ཞབས་ཞུས་ བྱེད་པ་ནི་ལྡེམ་ཤུགས་སྤྲོད་རྒྱུ་ལ་མཚོན་ན་གལ་འགངས་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་རེད། རིག་གཞུང་གི་ཡིད་ ཆེས་དང་ཤེས་བྱའི་མ་ལག གསར་གཏོད་ཅན་གྱི་ལག་ལེན་བཅས་ལས་གྲུབ་པའི་རིག་གཞུང་སྣ་མང་ ནི་རྙོག་འཛིང་ཅན་དང་ངེས་གཏན་མེད་ཅིང་མིའི་རིགས་གཙོ་བོར་གྱུར་པའི་འཇིག་རྟེན་འདིའི་ནང་ འཁོས་བབ་བསྟུན་ཐབས་བྱེད་པར་མེད་དུ་མི་རུང་བའི་ཁ་ཕྱོགས་ཞིག་ཡིན་ལ། ལྷག་པར་དུ་ཡུལ་མི་ དང་ཚོགས་སྡེ་ཁག་གི་ཐབས་ཤེས་སྣ་མང་དང་ལྡེམ་ཤུགས།དེ་བཞིན་ཁོ་ཚོའི་ས་གཞི་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ སྟངས།ཁོར་ཡུག་ལ་བསྟུན་ཐབས་དང་གནས་སྤོར་བྱེད་སྟངས་སོགས་ལ་དོ་སྣང་བྱེད་དགོས་པར་འདུག གླེང་གཞི། མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་ནི་ས་དེ་གར་འཚོ་སྡོད་བྱེད་པའི་མི་དམངས་ལ་ཟུངས་ཁྲག་ནང་བཞིན་ཧ་ཅང་གལ་ཆེན་ཡིན་པ་མ་ ཟད། གཞན་ཡང་དེ་ཡི་སྲི་ཞུ་སྣ་ཚོགས་ལ་བརྟེན་གྱི་ཡོད་པའི་མི་གྲངས་ས་ཡ་མང་པོར་གལ་འགངས་ཤིན་ཏུ་ཆེ། ནང་དགོས་སུ་ ཆེས་རྩ་ཆེ་བ་ནི་འཐུང་ཆུ་སོས་པོ་ལོངས་སུ་སྤྱོད་རྒྱུ་ཡོད་པ་དེ་ཡིན། མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་དུ་ཡོད་པའི་ཧི་མ་ལ་ཡ་དང་འཁྱག་ རོམ་ (glacier) ལ་འཛམ་གླིང་ལྷོ་བྱང་གི་སྣེ་མོ་གསུམ་པ་ (the third pole) ཞེས་འབོད་ཅིང་རྒྱུ་མཚན་ནི་དེར་ཡོད་ པའི་འཁྱག་རོམ་ནང་དུ་ཆུ་སོས་པོ་ཕོན་ཆེན་ཡོད་པས་ཡིན། ལོ་རེར་འཁྱོག་རོམ་འདི་དག་ནས་བཞུར་ཏེ་ཡོང་བའི་ཆུ་རྒྱུན་གྱིས་ མི་གྲངས་ས་ཡ་མང་པོར་འཐུང་ཆུ་མཁོ་སྤྲོད་བྱེད་ཅིང་། འཛམ་གླིང་དུ་ཆེས་གལ་ཆེན་ཡིན་པའི་འབྲི་ཆུ་དང་རྫ་ཆུའམ་མེ་ཀོང་ ཆུ་བོ་ (Mekong) ཡི་ཆུ་མགོ་ཡང་ཆགས་ཡོད། མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་ནས་ཡོང་བའི་ཆུ་བོ་དེ་དག་ཤར་ལྷོ་ཨེ་ཤི་ཡ་ཡི་མི་ གྲངས་ཐེར་འབུམ་ ༡་༣ ལྷག་ཡོད་པའི་ས་ཁུལ་གྱི་གཙང་པོ་ ༡༠ ལ་ཆུའི་མཐུན་རྐྱེན་སྤྲོད་བཞིན་ཡོད་ལ། ཆུ་བོ་འདི་དག་གིས་ གཙང་འགྲམ་དུ་གནས་སྡོད་བྱེད་པའི་མི་དམངས་ལ་འཚོ་རྟེན་སྤྲོད་པ་མ་ཟད། ཨེ་ཤི་ཡ་གླིང་གི་རྩི་ཤིང་དང་སྲོག་ཆགས་ཐེར་ འབུམ་མང་པོར་འཚོ་བཅུད་མཁོ་སྤྲོད་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། འདི་ལྟ་བུའི་ཆུ་དང་འཁྱག་རོམ། གངས་ཕོན་ཆེན་གནས་ཡོད་པར་བརྟེན་ འཛམ་གླིང་གི་གནམ་གཤིས་སྟངས་འཛིན་བྱེད་མཁན་གཙོ་བོ་གྱུར་ཡོད།

མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་ནི་རིག་གཞུང་དང་སྐྱེ་དངོས་སྣ་མང་གིས་ཕྱུག་པའི་ས་ཁུལ་ཞིག་ཡིན་ལ། དེར་གཡག་དང་ཁྲུང་ཁྲུང་ སྐེ་ནག གཙོད། རྐྱང་ (རྟ་ཡི་རིགས) སོགས་འཛམ་གླིང་གི་ས་ཁུལ་གཞན་དུ་མེད་པའི་སྲོག་ཆགས་མང་པོ་ཞིག་གི་གནས་ཡུལ་ ཡིན་པ་དང་། ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པའི་རྩི་ཤིང་སྔོ་ལྡུམ་དང་སྔོ་དྲེག་ (lichen) གི་རིགས་ནི་དེ་བས་ཀྱང་བཤད་མ་དགོས་པ་ཞིག་ རེད། གཞན་ཡང་སྨན་རྩྭ་གྲངས་ཅི་ཙམ་ཡོད་མེད་དང་དེ་དག་གི་བེད་སྤྱོད་སྐོར་ད་དུང་ཤེས་ཀྱི་མེད་ལ། དེ་རྣམས་ཀྱིས་མིའི་ རིགས་ལ་རིན་ཐང་ཇི་འདྲ་ཞིག་ལྡན་ཡོད་པ་ཚོད་དཔག་བྱེད་དཀའ་བ་ཞིག་རེད། ས་ཁུལ་དེར་གནས་སྡོད་བོད་མི་རྣམས་ས་དེའི་ 244

གོ་ལའི་འགྱུར་ལྡོག་ཁྲོད་ཀྱི་བོད་མིའི་ལྡེམ་ཤུགས།

ཁོར་ཡུག་དང་འབྲེལ་འདྲིས་བྱེད་པའི་ལོ་ཡུན་རིང་ཞིང་ཁོ་ཚོར་ཡོད་པའི་ས་གནས་རྩི་ཤིང་གི་བེད་སྤྱོད་དང་ཕན་ཡོན་གྱི་ཤེས་ བྱ་ནི་འཛམ་གླིང་འདིར་རིན་ཐང་བྲལ་བའི་ནོར་བུ་རེད། འདི་ལྟ་བུའི་སྣ་མང་གི་རང་བཞིན་གྱིས་དམིགས་བསལ་གྱི་ངོ་བོ་ལྡན་ ཞིང་བྲིན་ཆེ་བའི་ཐོན་རྫས་སྣ་ཚོགས་མཁོ་སྤྲོད་ཀྱང་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་དུ་རིག་གཞུང་དང་སྐྱེ་དངོས་སྣ་མང་འཛོམས་ཡོད་ནའང་། ས་ཁུལ་དེ་ནི་ད་དུང་རྒྱ་ནག་གི་ཆེས་ དབུལ་ཕོངས་ཀྱི་ས་ཁུལ་གཅིག་ཡིན་ལ། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༤ ནང་མི་རེའི་ཆ་སྙོམས་ཡོང་འབབ་ཨ་སྒོར་ ༡༠༠༠ ཙམ་ལས་མེད་པའི་རྒྱ་ ནག་གི་ཞིང་ཆེན་ ༣༡ ཁོངས་ནས་ཨང་ ༢༥ ཆགས་ཡོད། (ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༤ རྒྱ་ནག་སྡོམ་རྩིས་ལོ་དེབ) ཕྱུགས་རྫི་འབྲོག་པ་དང་ ཞིང་ལས་གྲོང་གསེབ་མི་ཡི་ཡོང་འབབ་ནི་དེ་ལས་ཀྱང་ཆུང་ལ། ཐ་ན་བུ་ཕྲུག་གཅིག་སློབ་གྲྭར་བསྐྱེལ་རྒྱུ་ཡང་དཀའ་ངལ་ཞིག་ ཡིན།

དེ་ནི་ས་གནས་བོད་མི་ཡིས་རང་ཉིད་ཀྱི་སྟངས་འཛིན་འོག་མེད་པའི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་དང་ས་གཞི་བེད་སྤྱོད་དམ་ ས་ངོས་ཕྱི་ཤུན་(land cover) གྱི་འགྱུར་ལྡོག དཔལ་འབྱོར་གྱི་གོ་ལ་གཅིག་གྱུར་བཅས་ཕྱི་རོལ་ཡུལ་གྱི་སྟོབས་ཤུགས་ལ་ གདོང་ལེན་ཇི་ལྟར་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་མེད་ལ་སོགས་གཤམ་གྱི་ཞིབ་འཇུག་གི་རྒྱབ་ལྗོངས་ཡིན། གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་ནི་གོ་ལ་ ཟླུམ་པོ་འདིར་རྣམ་པ་འདྲ་མིན་གྱི་སྟེང་ནས་མི་གྲངས་མང་པོར་དོ་ཕོག་གཏོང་བཞིན་པའི་གོ་ལའི་གནད་དོན་ཞིག་ཡིན། དཔྱད་ རྩོམ་འདིའི་ནང་དུ་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་བོད་མི་ཚོས་འགྱུར་བ་འདི་དག་ལ་གདོང་ལེན་ཇི་ལྟར་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པ་དང་། ཁོ་ ཚོས་བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་དེ་རྒྱ་ནག་དང་རྒྱ་ཆེ་བའི་འཛམ་གླིང་ཡོངས་དང་ཟླ་སྒྲུལ་བྱེད་པ་ཚུད་པའི་ཁོར་ཡུག་དང་། དཔལ་ འབྱོར། རིག་གཞུང་གི་ཐོག་ནས་འགྱུར་བ་དེ་དག་ལ་རང་ཉིད་ཀྱི་ས་ཆའི་གནས་བབ་ལ་བསྟུན་ནས་ལན་འདེབས་ཇི་འདྲ་བྱེད་ ཀྱིན་ཡོད་པའི་སྐོར་བགྲོ་གླེང་བྱ་རྒྱུ་ཡིན། བོད་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་སྐྱེ་ཁམས་རིག་པའི་ (ecology) ཤེས་བྱ།

མི་དམངས་ཀྱིས་འཇིག་རྟེན་ཡོངས་ལ་འཛིན་པའི་ཡོངས་གྲགས་དང་ཡོངས་གྲགས་མིན་པའི་ལྟ་ཚུལ་ལ་སྐྱེ་ཁམས་མ་ལག་ ཞེས་བརྗོད་ན་ཆོག དེའི་ཁོངས་སུ་ཁོར་ཡུག་དང་ས་གཞི། རྩི་ཤིང་སྔོ་ལྡུམ། སྲོག་ཆགས་བཅས་འདུས་ཤིང་། དེ་ཡང་རིག་གཞུང་ གི་ཐད་ནས་དམིགས་བསལ་གྱི་ཐབས་ལམ་ལ་རྟེན་ནས་གོང་གསལ་གྱི་སྐྱེ་ཁམས་ཀྱི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པའི་དེ་དག་དང་འགྲོ་ བ་མིའི་བར་དུ་ཕན་ཚུན་གཅིག་ལན་གཅིག་འཇལ་གྱི་བྱ་བ་ལ་གོ་དགོས། དེར་བརྟེན་རིག་གཞུང་རེ་རེ་ལ་རང་བྱུང་ཁམས་ལ་ ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་པ་དང་ཕན་ཚུན་གཅིག་ལན་གཅིག་འཇལ་གྱི་བྱ་བ་ལ་དབང་སྒྱུར་བྱེད་པའི་འགྱུར་ལྡོག་དེ་ཁ་ལོ་བསྒྱུར་བའི་ སྟོབས་ཤུགས་དང་ཁོར་ཡུག་ལ་མཚུངས་མིན་ཁྱད་པར་ཅན་གྱི་ལྟ་ཚུལ་རེ་ཡོད། བོད་མི་རྣམས་དམིགས་བསལ་ཅི་ཡང་མིན་པར། དོན་དངོས་སུ་རིག་གཞུང་དང་ཆོས་ལུགས་ལ་བརྟེན་ནས་ཁོ་ཚོའི་ཉེ་འཁོར་ལ་ཆེས་མཐོའ ་ི བརྩི་བཀུར་བྱེད་པའི་ལམ་ནས་རང་ བྱུང་ཁམས་དང་དེ་ཡི་སྣང་ཚུལ་ལ་ཆེ་མཐོང་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། བོད་མིས་རང་བྱུང་ཁམས་ལ་འཛིན་པའི་ཡིད་ཆེས་རྣམས་གཤམ་གསལ་དོན་ཚན་ནང་བསྡུ་ཆོག ཀ དེ་རྩ་ཆེན་བྱིན་རླབས་ཅན་ཡིན་པས་མཆོད་གསོལ་དང་བརྩི་བཀུར་བྱེད་པ།

ཁ། དེ་མི་སྒེར་དང་ཚོང་ལས་རིགས་ལ་མིང་བསྒྱུར་བརྗེ་སྤོར་བྱེད་མི་ཆོག་པ། མི་སུ་ཡིས་ཀྱང་ཉེས་པ་གསོག་པའི་ཉེན་ཁ་ མེད་པར་དེ་དཔལ་འབྱོར་ཁེ་ཕན་ཁོ་ནའི་ཆེད་སྟོང་པར་བཟོ་མི་ཆོག་པ། ག དེ་བདག་གཅེས་བྱེད་དགོས་པ། ཅིའི་ཕྱིར་ཞེ་ན་ཚེ་སྲོག་གི་འབྱུང་ཁུངས་དང་འཚོ་རྟེན་གཙོ་བོ་ཆགས་ཡོད་པའི་ཕྱིར།

245

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ང་། དེ་ནི་འཇིག་རྟེན་ཁམས་ཀྱི་ལྟེ་གནས་ཡིན་པ་དང་། སྐྱེ་ཁམས་ཀྱིས་ཕྱི་དངོས་པོའ ་ི མཐུན་རྐྱེན་བསྐྲུན་གྱིན་ཡོད་པ་མ་ ཟད། རིག་གཞུང་གི་ངོ་བོ་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་ཡིན། ཅ། དེ་སྐྱེ་དངོས་གསོན་པོ་ཞིག་ཡིན་པ། དཔེར་ན། སྲོག་ཆགས་དང་རྩི་ཤིང་སྔོ་ལྡུམ། རྡོ་བཅས་ཚུད་པའི་སྤྱི་ཚོགས་ཧྲིལ་ བོ་ཡི་སྣང་ཚུལ་གྱི་ཆ་ཤས་ཤིག་ཡིན་པ་དང་། སྐྱེ་དངོས་ཐམས་ཅད་ཀྱིས་རྒྱུན་ཆད་མེད་པར་ཕན་ཚུན་འབྲེལ་ཐུག་བྱེད་ཀྱི་ཡོད།

བོད་ཀྱི་ས་མཐོ་སྐྱེ་ཁམས་ལ་ལོ་ངོ་སྟོང་ཕྲག་མང་པོའ ་ི རིང་སྲུང་སྐྱོབ་དང་གསོ་གཅེས་བྱས་ཡོད། གལ་སྲིད་སྐྱེ་ཁམས་ཀྱི་ ཆ་ཤས་ཞིག་ལ་ནུས་པ་ཐོན་གྱི་མེད་ཚེ། བོད་མི་ཚོས་དེ་ནི་ཁོ་ཚོའི་འགན་འཁྲི་ཡིན་པ་བསམས་ཏེ་ནུས་པ་ཐོན་གྱི་མེད་པ་དེ་ལ་ རོགས་རམ་གསོ་སྐྱོང་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། སྲོག་ཆགས་དང་སྡོང་པོ། རྩི་ཤིང་སྔོ་ལྡུམ་ནི་བཀོལ་སྤྱོད་ཐོན་རྫེས་ཙམ་མིན་པར་ཁོ་ཚོའི་ ཚོགས་སྡེ་ནང་གི་བྱེད་ལས་འདོན་མཁན་གཙོ་བོའ་ི གྲས་ཞིག་ལ་ངོས་འཛིན་བྱེད་པ་དང་། སྲོག་ཆགས་ནི་གྲོགས་པོ་རྙིང་པའམ་ ཡང་ན་གཉེན་ཉེ་ཡི་རྣམ་ཤེས་ལ་བརྩི་འཇོག་བྱེད་ཅིང་དེ་ལྟར་ངོས་ལེན་ཀྱང་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། རང་བྱུང་ཁམས་ཀྱི་ལྟ་ཚུལ་དེ་དག་ རྒྱ་ནག་དང་ནུབ་ཕྱོགས་མི་ཡི་སྐྱེ་ཁམས་ལ་འཛིན་པའི་ལྟ་ཚུལ་དང་བསྡུར་ན་ཁྱད་པར་ཆེན་པོ་ཡོད། བོད་མིའི་གོ་ལ་གཅིག་གྱུར་ ཡི་ཉམས་མྱོང་བཏོན་ཏེ་བཤད་ན། དམིགས་སུ་གལ་ཆེན་པོ་ཡིན་པ་ནི་ས་གཞི་དང་དེའི་ཐོན་ཁུངས་ནི་བྱིན་རླབས་ཅན་ཡིན་ པའི་བསམ་བློ་དེ་ཡིན་ཕྱིར། དེ་ཚོ་མི་དང་མི་ཚོང་ལས་དང་ཚོང་ལས་བར་མིང་བསྒྱུར་བརྗེ་སྤོར་བྱེད་མི་ཆོག་ལ། མི་སྒེར་དང་ ཚོགས་སྡེ་ཡི་དཔལ་འབྱོར་ཁེ་ཕན་ཁོ་ནའི་ཆེད་འཛད་སྤྱོད་བྱེད་མི་རུང་བ་ཡིན། ཡིད་ཆེས་འདི་ནི་རང་བྱུང་ཐོན་ཁུངས་རྣམས་ ཚོང་ཟོང་འབའ་ཞིག་ཏུ་བརྩི་བའི་རྒྱལ་སྤྱིའི་བདག་དབང་གི་ཚད་གཞི་དང་དེང་རབས་ཚོང་ལས་ལག་ལེན་དང་འགལ་ཟླ་ལྟག་ སྤྲོད་དུ་གྱུར་ཡོད། ཤེས་བྱའི་བང་མཛོད་དེ་རང་བྱུང་ཁམས་ཤེས་རྟོགས་བྱེད་ཚུལ།

ཚོགས་སྡེ་ཞིག་ཡིན་པའི་ཆ་ནས། བོད་མི་ཚོས་དུས་ད་ལྟ་བར་མི་དང་རང་བྱུང་ཁམས་བར་གྱི་འབྲེལ་བའམ་དེའི་སྐོར་ འགྲེལ་བཤད་རྒྱག་བྱེད་ཐུན་མོང་གི་རིག་པའམ་ཤེས་བྱའི་བང་མཛོད་རྒྱ་ཆེན་ཉར་འཛིན་བྱས་ཡོད། ཐུན་མོང་གི་ཤེས་བྱའི་བང་ མཛོད་ཁོངས་སུ་འཚོ་བའི་བྱ་གཞག་ཆེ་ཕྲ་ཐམས་ཅད་འདུས་ཡོད་ཅིང་། ཐ་ན་ཆུ་དང་རླུང་། རྡོ། རི་བོ་བཅས་ལ་དོན་སྙིང་གལ་ ཆེན་ཡོད་པས་དེ་དག་ཀྱང་ཚུད་ཡོད། བང་མཛོད་འདི་ནི་མ་ལག་ཡོད་པ་དང་གྲུབ་སྟངས་ལེགས་ལ་གཅིག་མཚུངས་མིན་པའི་སྡེ་ ཚན་ནང་དུ་རིགས་ཚན་མི་འདྲ་བ་བྱས་ཏེ་དབྱེ་བགོས་བྱས་ཡོད། བང་མཛོད་འདི་ལ་དུས་ཚོད་ཀྱི་བཀག་རྒྱ་ཡོད་པ་དང་། དེའི་ སྐོར་སོ་ནམ་པའི་ལོ་ཐོ་ནང་གསལ་བོར་འཁོད་ཡོད་པར་བོད་མི་ཚོས་དུས་ཚོད་ནི་འཁོར་ལོ་ལྟར་བསྐོར་བ་རྒྱག་ཅིང་སྐྱེ་ཁམས་མ་ ལག་བར་ཕན་ཚུན་གཅིག་ལ་གཅིག་བལྟོས་ཀྱི་བྱ་བ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པར་སྙམ་གྱི་ཡོད།

འདི་ལྟ་བུའི་ཐུན་མོང་གི་ཤེས་བྱའི་བང་མཛོད་རྣམས་མི་རབས་ནས་མི་རབས་བར་སྤྱི་མཐུན་གྱི་དྲན་འཛིན་བརྒྱུད་དེ་ངག་ ཐོག་ནས་རྒྱུད་སྤེལ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་དང་། དེ་དག་ལ་ལོ་རྒྱུས་རང་བཞིན་ལྡན་ཞིང་ལོ་རབས་མང་པོའ ་ི བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ལ་འབྲེལ་བ་ ཡོད་པ་དང་ཉམས་མྱོང་གསར་པ་རིམ་གསོག་གིས་ཤེས་བྱའི་རྣམ་གྲངས་ཕུན་སུམ་ཇེ་ཚོགས་སུ་བཏང་ཡོད་པ་རེད། མི་འགའ་རེ་ ཤེས་རྒྱ་ཆེ་བ་མ་ཟད་སྤྱང་གྲུང་ལྡན་པར་ཁོ་ཚོས་མི་སྒེར་དང་ཐུན་མོང་གི་ཉམས་མྱོང་ཁག་གཞན་དང་མི་འདྲ་བར་གསར་གཏོད་ ནུས་སྟོབས་ལྡན་པའི་ངང་ཕྱོགས་སྡོམ་བྱེད་ཐུབ་ཀྱི་འདུག ཤེས་བྱའི་བང་མཛོད་དེ་གསོན་སྟོབས་དང་ལྡན་པའི་ངང་མི་ཉམས་ གོང་འཕེལ་དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་ཁར་འགྱུར་ལྡོག་གི་རྣམ་པར་བསྟུན་མཁས་ཀྱིས་སྔར་ཡོད་ལག་ལེན་སྟེང་རིག་པ་གསར་པ་ཁ་ སྣོན་བྱེད་བཞིན་ཡོད།

246

གོ་ལའི་འགྱུར་ལྡོག་ཁྲོད་ཀྱི་བོད་མིའི་ལྡེམ་ཤུགས།

རྒྱུན་སྲོལ་ཏེ(praxis) སྐྱེ་ཁམས་ཇི་ལྟར་གསོ་སྐྱོང་དང་བདག་གཉེར་བྱེད་པ། གོང་དུ་མཐོང་གསལ་ལྟར། བོད་མིས་སྐྱེ་ཁམས་མ་ལག་ནི་ཐོན་ཁུངས་འབའ་ཞིག་ཏུ་བསམ་གྱི་མེད་པར་དེ་ནི་རང་བྱུང་ ཁམས་ཀྱིས་མིའི་རིགས་ལ་གསོ་སྐྱོང་མཁོ་སྤྲོད་དང་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་བཞིན་གཅེས་སྐྱོང་དང་སྲུང་སྐྱོབ་བྱ་རྒྱུའི་མཐུན་ གྲོགས་ཤིག་ཏུ་བརྩི་བཞིན་ཡོད། འདི་ལྟ་བུའི་ལྟ་ཚུལ་ལས་བོད་མིའི་རང་བྱུང་ཐོན་ཁུངས་དོ་དམ་བྱེད་སྲོལ་ནི་འཕྲོད་བསྟུན་ (adaptive process) བྱེད་པའི་རྒྱུད་རིམ་ཞིག་ཡིན་པ་གཤམ་གསལ་ལྟར། ཀ རང་བྱུང་ཁོར་ཡུག་དང་རིག་གཞུང་ཐོག་གི་ས་གནས་ཤེས་བྱར་གཞིར་བཅོལ་བའི་རིན་ཐང་དང་ཡིད་ཆེས་ནི་བོད་ མིའི་རང་བྱུང་ཐོན་ཁུངས་དོ་དམ་བྱེད་སྲོལ་གྱི་སྲོག་རྩ་ཡིན་པ།

ཁ བཟོ་རིག་ཤེས་བྱ་ནི་དབྱེ་བགོས་མ་ལག་ལ་རྒྱུད་ནས་ནང་འདྲེན་བྱེད་དེ་སྐྱེ་ཁམས་དང་སྤྱི་ཚོགས་སྐོར་འགྲེལ་བརྗོད་ བྱེད་པ།

ག སྤྱི་ཚོགས་སྒྲིག་འཛུགས་ནི་བཟོ་རིག་ཤེས་བྱར་ལྟེ་བ་བྱས་ནས་འཛུགས་སྐྲུན་བྱས་ཡོད་པ་དང་། ཚོགས་སྡེ་ཁག་གིས་ མཉམ་འབྲེལ་གྱི་སྒོ་ནས་ཁོར་ཡུག་དོ་དམ་བྱེད་པ་དང་འགྱུར་ལྡོག་ལ་གདོང་ལེན་བྱེད་བཞིན་ཡོད། ང་། ཐག་གཅོད་བྱེད་པའི་རྣམ་གཞག་དང་རྒྱུད་རིམ་གྱིས་གོ་ལའི་འགྱུར་ལྡོག་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་སྐྱེ་ཁམས་བདག་ གཉེར་གྱི་བྱ་བའི་སྐོར་ས་གནས་མི་དམངས་དང་མི་སྒེར་བས་ཇི་ལྟར་ཐུན་མོང་གི་ཐོག་ནས་ཐག་གཅོད་བྱེད་པར་ལ་གཏན་ འབབས་བྱ། ཅ། ཚོད་ལྟ་དང་གསར་གཏོད་གྱིས་མི་རྣམས་ཀྱིས་ཤེས་བྱའམ་གསར་གཏོད་བྱེད་ཐབས་ (འཕྲོད་བསྟུན་གྱི་ནུས་ཤུགས་ སམ་ས་གནས་ཀྱིས་གོ་ལའི་འགྱུར་ལྡོག་ལ་འཕྲོད་བསྟུན་བྱེད་པ) འཚོལ་ཞིབ་དང་ངོས་ཛིན་བྱེད་པ།

ཆ། སློབ་སྦྱོང་བྱེད་རེས་དང་འབྲེལ་མཐུད་ཀྱིས་མི་དམངས་ཀྱིས་ས་གནས་མི་རབས་ནང་ཁུལ་དང་མི་རབས་རྗེས་མའི་ བར་འཕྲོད་བསྟུན་བྱེད་པའི་སྐོར་ཕན་ཚུན་རོགས་རམ་གྱིས་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་པ་དང་གནས་ཚུལ་མཁོ་སྤྲོད་བྱེད་ཐབས་མིག་སྟོན་ བྱེད་པ།

བོད་མི་ཚོས་ཁོ་ཚོའི་ཁོར་ཡུག་དང་ཧ་ཅང་གསོན་ཉམས་དོད་པོའ ་ི ངང་ཁྱིམ་མི་ནང་བཞིན་ལྷན་ཏུ་ཕན་ཚུན་གཅིག་ལ་ གཅིག་རྟེན་བྱེད་ཅིང་།རང་ཉིད་ཀྱི་མཐའ་སྐོར་དུ་ཡོད་པའི་དུད་འགྲོ་དང་རང་བྱུང་ཁམས་བཅས་ལ་མེས་པོ་ཚོ་དང་འགྲོ་བ་ རིགས་དྲུག་ནང་བཞིན་མཐོང་གིས་ཡོད།འདི་ལྟར།ཁོ་ཚོས་གནས་བྱིན་རླབས་ཅན་ཡིན་སྙམ་བཞིན་པའི་ཁོར་ཡུག་ལ་གུས་བཀུར་ ཆེན་པོ་བྱེད་པ་དང་བློ་སེམས་རྩེ་གཅིག་གིས་དེ་ལ་རོགས་སྐྱོབ་གང་ཐུབ་ཅི་ཐུབ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་། སྐྱེ་ཁམས་ལ་འཛིན་པའི་ལྟ་སྟངས་ འདི་མི་རབས་ནས་མི་རབས་ལ་རྒྱུད་སྤྲོད་བྱེད་པ་དང་།མི་རེ་ངོ་རེ་ཡིས་ཚོགས་སྡེ་གནས་སའི་ཁོར་ཡུག་ཐད་ཀྱི་ཐུན་མོང་གི་ཤེས་ བྱ་ལ་ཞལ་འདེབས་བརྒྱག་གིན་ཡོད།འདི་ཡོངས་རྫོགས་ཀྱིས་བོད་པས་མཉམ་སྤྱོད་བྱེད་པའི་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ས་ཆ་དང་སྐྱེ་ ཁམས་སྐོར་གྱི་ཤེས་བྱའི་གཞི་ལ་ཁ་སྣོན་བརྒྱག་བཞིན་ཡོད། གོ་ལའི་འགྱུར་ལྡོག

དེང་སྐབས་གོ་ལའི་འགྱུར་ལྡོག་གི་བརྗོད་ཚིག་འདིས་མི་རྣམས་ཀྱི་སེམས་ལ་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་གོ་བ་ཞིག་སྤྲོད་ ཀྱི་ཡོད། གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་ནི་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་ལ་མཚོན་ན་གོ་ལའི་འགྱུར་ལྡོག་གི་ཆ་ཤས་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡིན་ལ།

247

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

དེའི་སྐོར་འདི་ནས་བགྲོ་གླེང་བྱ་རྒྱུ་ཡིན་མོད། འོན་ཀྱང་དེ་ནི་དེང་རབས་བོད་མི་ལ་འགྱུར་བ་ཐེབས་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཙོ་བོ་ཞིག་ མིན། གནད་དོན་གལ་ཆེན་གཞན་ཞིག་ནི་སྤྱིར་བཏང་གིས་ཁོར་ཡུག་ལ་འཕྲད་བཞིན་པའི་འགྱུར་ལྡོག་དང་ལྷག་པར་དུ་ས་གཞི་ བེད་སྤྱོད་དང་ས་ངོས་ཕྱི་ཤུན་གྱི་གནས་སྟངས་དེ་ཡིན། དཔེར་ན།འདས་པའི་ལོ་ངོ་ ༥༠ ནང་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ཀྱི་མི་འབོར་ ལྡབ་གཉིས་ཀྱིས་འཕེལ་འགྱུར་བྱུང་སྟེ་གཞུང་འབྲེལ་ལྟར་ན་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༠ ལོ་མཇུག་ལ་མི་གྲངས་ས་ཡ་ ༢།༩༣ ལ་སླེབས་ཀྱིན་ ཡོད། (ཞིན་ཧྭ་གསར་འགྱུར ༢༠༡༡) མི་འདི་ཚོ་ཚང་མར་སྡོད་གནས་དང་བཟའ་ཆས། དེ་བཞིན་ཁོ་ཚོ་དང་ཁོ་ཚོའི་ནང་མིར་ རྒྱབ་སྐྱོར་བྱེད་པའི་འཚོ་རྟེན་ཞིག་དགོས་ཀྱི་ཡོད་ལ། འདི་ལ་བརྟེན་ནས་ས་གཞི་ལ་གནོན་ཤུགས་ཆེན་པོ་ཐེབས་ཏེ་ས་ངོས་ཕྱི་ ཤུན་དང་ས་གཞི་བེད་སྤྱོད་ལ་འགྱུར་བ་ཤུགས་ཆེན་བྱུང་དུ་བཅུག་ཡོད། དཔྱད་རྩོམ་འདིའི་ནང་བགྲོ་གླེང་བྱ་རྒྱུའི་གནད་དོན་ གསུམ་པ་ནི་དཔལ་འབྱོར་གྱི་གོ་ལ་གཅིག་གྱུར་དེ་ཡིན། བོད་ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་དེ་རྒྱ་ནག་དང་འཛམ་གླིང་གཉིས་ལ་མཉམ་སྦྲེལ་ ཤུགས་ཆེར་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པར་བརྟེན། ས་གནས་མི་དམངས་ཀྱིས་འགྱུར་བ་ཆེན་པོ་ཞིག་འགྲོ་བཞིན་པ་ཚོར་སྣང་བྱུང་ཞིང་། ད་ ནས་བཟུང་བོད་དེ་འཛམ་གླིང་དང་ཁ་བྲལ་ཐབས་མེད་ལ་དེང་སྐབས་གོ་ལའི་དཔལ་འབྱོར་གྱི་ཆ་ཤས་ཆགས་ཤིང་། ཞིང་པ་ དང་འབྲོག་པ། ཚོང་པ་ཚོས་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཚོང་ལས་སྒྲིག་འཛུགས་དང་མཉམ་དུ་ཁྲོམ་རྭར་འགྲན་རྩོད་མི་བྱེད་ཀ་མེད་ཡིན། ཐ་ན་ ཆེས་མཐའ་ཁུལ་ཡིན་པའི་གྲོང་གསེབ་དུའང་ཀོང་ཏུང་དང་ལྡི་ལི་ཡང་ན་ཡུལ་ལུང་གཞན་ནས་ཐོན་པའི་དངོས་རིགས་མཐོང་ རྒྱུ་ཡོད། གོ་ལ་གཅིག་གྱུར་ནས་བྱུང་བའི་སྤྱི་ཚོགས་སྟེང་གི་ཤུགས་རྐྱེན་དེ་བོད་མིའི་ཚོགས་སྡེ་ཡིས་ཤེས་རྟོགས་གཏིང་ཟབ་ བྱུང་ཡོད་པ་དང་། ཤུགས་རྐྱེན་འདི་ཚང་མས་དུས་གཅིག་དུ་བོད་པའི་ཚོགས་སྡེ་དང་གོ་ལ་ཡོངས་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་ཀྱིན་ ཡོད།ཡིན་ནའང་གཤམ་དུ་བརྗོད་རྒྱུའི་རྒྱུ་མཚན་ལྟར། ས་ཁུལ་གཞན་དང་བསྡུར་ན་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་དུ་འཚོ་སྡོད་བྱེད་པའི་ མི་དམངས་ལ་ བརྗེ་འགྱུར་འདི་དག་གི་མྱོང་ཚོར་རྣོན་པོ་ཡིན། གནམ་གཤིས་ཀྱི་འགྱུར་ལྡོག

སྤྱིར་སའི་གོ་ལའི་གནམ་གཤིས་དེ་རྟག་བརྟན་འགྱུར་མེད་ཅིག་ཁྱོན་ནས་བྱུང་མྱོང་མེད་ལ། རྒྱུ་སྐར་འདིར་དེ་སྔོན་འཁྱག་ རོམ་དུས་རབས་དང་ཚ་དྲོད་དུས་སྐབས་བྱུང་ཡོད། ཉེ་བའི་ལོ་ངོ་ ༢༠༠༠ ལྷག་གི་ནང་སའི་གོ་ལའི་ཚ་གྲང་དང་འབྲེལ་བའི་ གནམ་གཤིས་ཐད་ཀྱི་ཟིན་ཐོ་སྔོན་ལས་ཡང་དག་པ་ཉར་ཡོད་ནའང་དཔེ་རིས་ ༡ ནང་བསྟན་དོན་ལྟར་ལོ་ནས་ལོ་དང་ལོ་རབས་ ནས་ལོ་རབས་བར་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་སྣ་ཚོགས་བྱུང་དང་འབྱུང་བཞིན་པ་རེད། ཡིན་ནའང་སའི་གོ་ལ་ལ་ད་ལྟ་འབྱུང་ བཞིན་པའི་ཟློས་གར་རང་བཞིན་གྱི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ཚད་གྱི་རིམ་པ་དེ་འདྲ་དེ་སྔ་བྱུང་མྱོང་མེད། གནམ་གཤིས་བརྗེ་འགྱུར་ གྱི་མགྱོགས་ཚད་དེ་སྔོན་ཆད་མིའི་རིགས་ཀྱིས་མིག་མཐོང་ལག་ཟིན་མ་བྱུང་བའི་སྣང་ཚུལ་གསར་པ་ཞིག་རེད།

248

གོ་ལའི་འགྱུར་ལྡོག་ཁྲོད་ཀྱི་བོད་མིའི་ལྡེམ་ཤུགས།

ཡེ་ཤུ་གྲོངས་རྗེས་ཀྱི་ལོ།

དཔེ་རིས་ ༡ ། གནའ་དུས་ས་ཁམས་ཀྱི་ཚ་གྲང་དཔེ་མཚོན། (Paleoclimatic

Model)

མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་ནི་འཁྱག་རོམ་ ༡༥༠༠༠ ལྷག་གི་གནས་ས་ཡིན་ལ་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་ཤུགས་རྐྱེན་ཚད་ འཇལ་བརྟག་དཔྱད་བྱེད་ཡུལ་ཡག་པོ་ཞིག་ཡིན། འཁྱག་རོམ་གྱིས་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་ཐོག་ཉེན་བརྡ་སྟོན་པའམ་ཡང་ན་ རྡོ་སོལ་སྔོག་འདོན་ས་ཁུང་ནང་གི་རྟགས་མཚན་སྟོན་པའི་ཁ་མདོག་སེར་པོ་”ཀ་ནི་རེ་” (canary in a coalmine) ལྟ་ བུ་ཡིན། འདི་ནི་ལྷག་པར་དུ་བོད་ལྟ་བུའི་ས་མཐོར་ཡོད་པའི་འཁྱག་རོམ་ལ་མཚོན་ན་དངོས་ཡོད་གནས་ཚུལ་ཞིག་ཡིན། འཁྱག་ རོམ་དེ་དག་ཆར་བ་ འབབ་ཚད་མང་དུ་གྱུར་བའམ་ཡང་ན་དྲོད་ཚད་ཆུང་དུ་གྱུར་བ་དང་བསྟུན་ནས་ཇེ་ཆེར་འགྲོ་བ་དང་། ཡང་ ན་ཆར་བ་འབབ་ཚད་ཉུང་དུ་འགྲོ་བའམ་དྲོད་ཚད་ཆེ་རུ་གྱུར་བ་དང་བསྟུན་ནས་ཆུང་དུ་འགྲོ་བ་ཡིན། གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་ གིས་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ཆར་ཆུའི་འབབ་ཚད་སྔར་ལས་གཏན་ཚིགས་མེད་པར་བྱེད་ཅིང་། ས་མཐོའ ་ི དྲོད་ཚད་ཀྱི་འཕར་ ཚད་དེ་རྒྱ་མཚོའི་ངོས་ལ་ཉེ་བའི་མཐོ་ཚད་ལས་མགྱོགས་ཆེ་བ་ཡོད། སྲིད་གཞུང་བར་གྱི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་ཚོགས་ཆུང་ ༼IPCC༽གིས་ཕྱི་ལོ་ ༢༡༠༠ ནང་དུ་འཁྱག་རོམ་དྲོད་རྟགས་C་གསུམ་ལ་སླེབས་ཀྱི་ཡིན་པའི་སྔོན་བརྡ་བཏང་ཡོད། ཡིན་ ནའང་འཁྱག་རོམ་ཆེད་མཁས་ཌོག་ཊོར་ལོན་ནེ་ རྗི་ ཐོམ་སོན་ (Lonnie G. Thomson) གྱིས་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་ གི་རྒྱ་མཚོའི་ངོས་ལས་མཐོ་ཚད་དེ་ལས་ལྡབ་གཉིས་ཀྱི་ཇེ་མཐོ་འགྲོ་པ་དང་།དེ་ཡང་།འཁྱག་རོམ་གྱི་དྲོད་ཚད་ནི་དྲོད་རྟགས་C་ དྲུག་ལ་སླེབས་ཀྱི་ཡིན་པའི་ཉེན་བརྡ་བཏང་ཡོད། ཁོ་པའི་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༦ ཡི་ཞིབ་འཇུག་གིས་བོད་ཀྱི་འཁྱག་རོམ་དེ་ཕྱི་ལོ་ ༡༨༥༠ ནས་ ༡༩༦༠ བར་བརྒྱ་ཆ་ ༧།༥ ཇེ་ཆུང་དུ་གྱུར་ཡོད་པ་ཤེས་རྟོགས་བྱུང་ཞིང་། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༦༠ ནས་ ༢༠༠༠ བར་སླར་ཡང་བརྒྱ་ཆ་ ༧ ཡིས་ཇེ་ཆུང་དུ་སོང་ཡོད། གང་ལྟར། “ ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༠ ནང་ཁོ་ནར་འཁྱག་རོམ་དེ་དག་བརྒྱ་ཆ་ ༤ ལས་མང་བ་ཇེ་ཆུང་དུ་གྱུར་ ཡོད། ”ཅེས་ཁོས་བྲིས་ཡོད། (ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༨ ལ་རེ་ལེ་ Reilly ཡིས་ཐོམ་སོན་བཅར་འདྲི་བྱས་པ) འདི་ཡིས་བོད་ཀྱི་འཁྱག་རོམ་ ཇི་ལྟར་ཚད་མགྱོགས་པོའ་ི ངང་་ཇེ་ཆུང་དུ་འགྲོ་ཡི་ཡོད་པ་སྟོན་གྱི་ཡོད།

འཁྱག་རོམ་ནི་རྒྱུ་སྐར་གྱི་འདས་པའི་གནམ་གཤིས་ལོ་རྒྱུས་ཟིན་ཐོ་འགོད་པ་ལ་རིན་ཐང་ཆེན་པོ་ལྡན་ཡོད། འཁྱག་རོམ་ མང་པོ་ཞིག་ནི་ལོ་ངོ་བརྒྱའམ་སྟོང་ཕྲག་ལྷག་ཡིན་ལ། དུས་ཚིགས་རེ་རེའི་འཁྱག་དར་སྟེང་སྐབས་དེའི་འཁྱག་དར་ཆགས་ སྐབས་ཀྱི་གནམ་གཤིས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་བསྡུས་ཡོད་པ་དང་གནས་ཚུལ་དེ་དག་འཁྱག་དར་ཆགས་རིམ་སྟེང་མའི་འོག་དེར་ཉར་ ཚགས་བྱས་ཡོད། འཁྱག་རོམ་ནས་འདྲ་དཔེ་བླངས་པ་བརྒྱུད་མི་རབས་སྔ་མའི་དུས་སྐབས་ཀྱི་སའི་གོ་ལའི་གནམ་གཤིས་ཇི་འདྲ་ ཡིན་པའི་གནས་ཚུལ་ཡང་དག་རྒྱུས་ལོན་བྱེད་ཐུབ། འཁྱག་རོམ་ནི་དྲོད་ས་དང་རྒྱ་མཚོའི་དྲོད་རྟགས་དམའ་པའི་ས་ཁུལ་དུ་གནས་པའི་མི་རྣམས་ལ་མཚོན་ན་ ཆུ་ཡི་མཛོད་

249

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཁང་ལྟ་བུའི་ནུས་པ་ཐོན་བཞིན་ཡོད། གྲང་བའི་དགུན་ཁའི་དུས་སྐབས་སུ། མི་དེ་ཚོས་འཁྱག་དར་གསོག་ཉར་བྱེད་ཅིང་། བོད་ ཀྱི་འཁྱག་རོམ་ལ་ཨེ་ཤི་ཡ་ཡི་ཆར་དུས་ཀྱི་བརླན་གཤེར་དང་སྤྲིན་ནག་ཤུགས་ཆེར་དགོས་ཀྱི་ཡོད་ལ། དེ་ཡིས་ས་ཁུལ་དེར་ཆར་ བ་འཁྱེར་ཡོང་གི་ཡོད་པ་རེད། ཆར་དུས་ཀྱི་འགྲོ་ལུགས་འགྱུར་ལྡོག་ཐེབས་ཚེ། དེ་ཡིས་འཁྱག་རོམ་ལ་ཡང་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་ ཀྱི་ཡོད། གཤམ་གསལ་དཔེ་རིས་ནས་ཉེ་བའི་ལོ་ཤས་ནང་ཆར་དུས་ཀྱི་འགྲོ་ལུགས་འགྱུར་ལྡོག་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པ་དང་། ཆར་ དུས་ཀྱི་འགྲོ་ལུགས་དེ་ད་དུང་ཡང་རྒྱུན་ལྡན་གྱི་ཁྱབ་ཁུངས་སུ་ཡོད་ན་ཡང་། དེ་ཡི་དྲག་རྩུབ་ཀྱི་རྣམ་པར་ཚད་ངེས་ཅན་ཞིག་ཇེ་ ཆེར་ཕྱིན་ཡོད་པ་མཐོང་ཐུབ།

ཡེ་ཤུ་གྲོངས་རྗེས་ཀྱི་ལོ།

དཔེ་རིས་ ༢ ། ཨེ་ཤི་ཡ་ཡི་ཆར་དུས་ཀྱི་འགྲོ་ལུགས། (ཀྲང་སོགས། ༢༠༠༨)

དབྱར་ཁའི་སྐབས། འཁྱག་རོམ་ཉེ་འཁོར་གྱི་རླུང་དབུགས་དྲོན་པོ་ཡིན་པས་འཁྱག་རོམ་བཞུ་མགོ་རྩོམ་གྱི་ཡོད་པ་དང་། བཞུས་ པའི་ཆུ་རྣམས་མར་བཞུར་ཏེ་འཁྱག་རོམ་ཉེ་འདབས་སུ་གནས་པའི་མི་རྣམས་ལ་འཚོ་བཅུད་སྤྲོད་ཀྱི་ཡོད། འཁྱག་རོམ་གྱིས་ དབྱར་ཁ་ཚ་བའི་ནང་ཆུ་གློད་པ་དང་དགུན་ཁ་གྲང་མོའ་ི ནང་ཆུ་གསོག་པའི་བྱ་བ་བྱས་ཏེ་ཆུ་བེད་སྟངས་འཛིན་བྱེད་མཁན་ལྟ་བུ་ ཡིན། གལ་ཏེ་དབྱར་ཁ་དམིགས་བསལ་གྱིས་གྲང་མོ་ཡིན་ཚེ། དགུན་ཁར་བསགས་པའི་འཁྱག་དར་ཚང་མ་བཞུ་ཡི་མེད་པར་ བརྟེན་འཁྱག་རོམ་གྱི་བོངས་ཚད་ཇེ་ཆེར་འགྲོ་ཡི་ཡོད། ཉེ་བའི་ལོ་ཤས་ནང་བྱུང་བའི་ཉམས་མྱོང་བརྒྱུད། དབྱར་ཁ་ཚ་བའི་ སྐབས་འཁྱག་རོམ་གང་ཞིག་གིས་དགུན་ཁར་བསགས་ཡོད་པའི་འཁྱག་དར་ཡོད་ཚད་བཞུ་འགྲོ་བ་མ་ཟད། ལོ་སྔོན་མའི་ནང་ བསགས་པའི་འཁྱག་དར་ཡང་བཞུ་འགྲོ་ཡི་ཡོད། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༦ ལོར་བོད་ཀྱི་གནམ་མོ་རྣམ་གཉིས་ (Naimon’nyi) འཁྱག་ རོམ་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པ་ཞིག་གི་ནང་། འཁྱག་རོམ་སྟེང་ངོས་ཀྱི་འཁྱག་དར་དེ་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༤༤ ལོར་གྲུབ་པ་ཡིན་པ་ཤེས་རྟོགས་ བྱུང་ཡོད (ཁེ་ཝལ་ཌི ༢༠༠༨)། ཡིན་ནའང་ཉེ་བའི་ལོ་ཤས་ནང་འཁྱག་རོམ་འདི་ཉིད་ཀྱི་ལོ་ངོ་ ༥༠ ལྷག་རིང་བསགས་པའི་ འཁྱག་དར་དེ་མེད་པར་གྱུར་ཡོད། ཆུ་ཡི་བཞུར་རྒྱུན་མང་དུ་ཕྱིན་པ་འདི་ཡིས་ཉེ་འདབས་ས་ཁུལ་དུ་གནས་པའི་མི་རྣམས་ལ་ ཆུ་སོས་པོའ་ི ཐོན་ཁུངས་ཇི་འདྲ་མང་བ་ཡོད་པའི་བསམ་བློ་ཞིག་ཤར་ཏུ་འཇུག བོད་ཀྱི་བཞུ་བཞིན་པའི་འཁྱག་རོམ་གྱི་ཆུ་བོའ ་ི བཞུར་ཡུལ་ས་ཁུལ་དུ་གནས་པའི་མི་རྣམས་ལ་ཆུ་ཡིས་མི་འདང་བའི་དཀའ་ངལ་ལམ་ཡང་ན་མང་དྲགས་པའི་ཚོར་བ་ཞིག་ སླེབས་ཀྱི་ཡོད། འདི་ནི་ཁོ་ཚོར་ལོ་ངོ་ ༥༠ རིང་བཞུས་པའི་འཁྱག་དར་གྱི་དགེ་མཚན་རེད། འཁྱག་རོམ་ཡོངས་རྫོགས་བཞུས་ 250

གོ་ལའི་འགྱུར་ལྡོག་ཁྲོད་ཀྱི་བོད་མིའི་ལྡེམ་ཤུགས།

ཚར་རྗེས། ཆུའི་མཇུག་དུ་དེ་ལ་བརྟེན་ཅིང་གནས་པའི་མི་རྣམས་ལ་ཆུ་སོས་པོའ ་ི ཐོན་ཁུངས་ཧ་ཅང་ཉུང་དུ་འགྲོ་ངེས་ཡིན། ད་ ལྟའི་དུས་སུ། ཁོ་ཚོ་ནི་ལོ་མང་པོར་བསགས་པའི་ཆུ་ཡི་བཞུར་རྒྱུན་ལོངས་སུ་སྤྱོད་མཁན་ཡིན་ནའང་ད་དུང་མ་འདང་བའི་ དཀའ་ངལ་ཡོད།

འཁྱག་རོམ་ལ་ཆར་དུས་ཀྱི་བརླན་གཤེར་མེད་ཚེ། དབྱར་ཁའི་སྐབས་ཆུ་གློད་ཆེད་ཆུ་འདི་དག་ལ་དུས་ཚིགས་ལྟར་འཁྱག་ དར་མི་ཆགས་པར། དབྱར་ཁའི་དུས་སུ་ཆུ་རིམ་བཞིན་མི་གློད་པར།དེ་ལས་ལྡོག་དེ་ཆར་ཞོད་ནང་བཞིན་དྲག་ཏུ་མར་འབབ་པ་ ཡིན། འདི་ལྟར་ཆུ་ལོགས་དང་ཐན་པ། རུལ་ཟད། འདམ་ཉིལ། རྒྱུགས་ཆུའི་བཞུར་ཕྱོགས་བརྗེ་བ་བཅས་རང་བྱུང་གནོད་འཚེ་ གཞན་སོགས་སློང་གི་ཡོད། བོད་ཁམས་ཀྱི་འཁྱག་རོམ་བཞུ་རྒྱུན་ཁོ་ན་མ་ཡིན་པར་ལྷོ་བྱང་སྣེ་མོ་གཉིས་ཀྱི་འཁྱག་རོམ་བཞུ་རྒྱུན་ གྱིས་རྒྱ་མཚོའི་ནང་ཆུ་སོས་པོ་རྒེལ་ལོན་ས་ཡ་མང་པོ་སྣོན་གྱི་ཡོད་པ་དང་། དེ་ཡིས་རྒྱ་མཚོ་ངོས་ཀྱི་མཐོ་ཚད་ཇེ་མཐོར་གཏོང་ བར་རོགས་འདེགས་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པས་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་མཁནདང་མཚོ་འགྲམ་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་ཡུལ་མི་མང་པོར་སེམས་ཁྲལ་བྱེད་ གཞི་ཞིག་ཆགས་ཡོད།

བོད་ཀྱི་འཁྱག་རོམ་ནི་ལྷོ་བྱང་སྣེ་མོ་གཉིས་ཀྱི་རྗེས་ནས་འཁྱག་དར་གྱི་ཕུང་པོ་ཆེ་ཤོས་དེ་ཆགས་ཡོད་པ་དང་། དེ་དག་གིས་ ཆུ་སོས་པོ་ཁྱོན་ཆེན་གསོག་ཉར་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་མ་ཟད། ཆུ་བོའ ་ི བཞུར་ཡུལ་དུ་དེ་ལ་བརྟེན་ཞིང་གནས་པའི་མི་རྣམས་ལ་འཚོ་ ཐབས་སྙོམ་སྒྲིག་གི་བྱེད་ལས་གལ་ཆེན་འདོན་གྱི་ཡོད་ཁར། ཚ་གྲང་སྙོམ་སྒྲིག་གི་བྱ་བ་བྱེད་ཅིང་འདས་པའི་དུས་ཀྱི་གནམ་ གཤིས་གནས་སྟངས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཟིན་ཐོ་ཡང་ཆགས་ཡོད། འཁྱག་རོམ་དེ་དག་རྩ་རྫོགས་གྱུར་བའམ་ཡང་ན་ཆུང་དུ་སོང་ཚེ། བོད་མི་ཚོའི་མདུན་དུ་ཐན་པ་དང་ཆུ་ལོགས། བློ་གཏད་མི་རུང་ཞིང་ངེས་གཏན་མེད་པའི་གནམ་གཤིས་དང་ཁོར་ཡུག ཡིད་ རྟོན་མི་རུང་བའི་ཆུ་ཡི་ཐོན་ཁུངས་ཡིན་པའི་གནས་སྟངས་འཕྲད་ཀྱི་རེད། མི་སུ་ཡིན་ཡང་གནས་སྟངས་འདི་འདྲ་མདོ་དབུས་ མཐོ་སྒང་སྟེང་འབྱུང་གི་ཡོད་པ་མཐོང་ཐུབ། གང་ཡིན་ཟེར་ན་རང་བྱུང་གནོད་འཚེ་ནི་རྒྱུན་མཐོང་གི་རང་བཞིན་ཡིན་པ་དང་ས་ གནས་མི་དམངས་ཀྱིས་ངེས་པར་དུ་རང་བྱུང་ཁམས་དང་རང་ཉིད་བརྟེན་སའི་ཆུ་ཡི་ཐོན་ཁུངས་ལ་རེ་ལྟོས་བྱ་རྒྱུ་འོས་འཚམས་ སྙོམ་སྒྲིག་བྱེད་དགོས། ས་གཞི་བེད་སྤྱོད་དམ་ས་ངོས་ཕྱི་ཤུན་གྱི་འགྱུར་ལྡོག

མི་གྲངས་ཇེ་མང་དང་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་རང་བཞིན་གཉིས་ཀྱིས་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ས་ཡུལ་ཆགས་ སྟངས་ལ་འགྱུར་བ་གཏོང་གི་ཡོད་ལ། དེ་གཉིས་ནི་རྒྱུན་རྐྱེན་ཁ་ཤས་ནང་གི་གཉིས་ཡིན་པ་དང་དེ་ཡང་ས་གཞི་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ སྟངས་ལ་འགྱུར་བ་གཏོང་གི་ཡོད། དེ་སྔ་བོད་ནི་གཡག་དང་ས་གནས་ཕྱུགས་ཟོག་གཞན་རིགས་འཚོ་སྐྱོང་བྱེད་པའི་འབྲོག་ པའམ་ས་མ་འབྲོག་གི་ཡུལ་མི་ཡིས་ཁེངས་ཤིང་། གཏན་སྡོད་ཞིང་པ་དང་དགོན་སྡེ་ཁག་ས་ཁྱོན་ཡོངས་སུ་ཁ་ཐོར་ཉུང་ངུ་ལས་ མེད། དེ་ཡིས་གནའ་བོའ་ི བོད་ཀྱི་ས་ཁམས་ནི་ས་རྒོད་ལུང་སྟོང་ཞེ་ཅིག་ཡིན་པ་དང་དེར་གནས་མི་རྣམས་གཏན་འཇགས་མིན་ པའམ་ཕྱེད་གཏན་འཇགས་ཡིན་པའི་སྡོད་གནས་སུ་ཁ་ཐོར་ངང་བསྡད་ཡོད། ཕྱུགས་ཟོག་དང་དེ་འཚོ་མཁན་རྣམས་དུས་ཚིགས་ ལ་བརྟེན་ནས་གནས་སྤོ་བྱེད་པས་དགུན་ཁའི་དུས་སམ་ལོ་འགའི་ སྐབས་སུ་དབྱར་ས་བསྐྱར་གསོ་ཡོང་བ་དང་དབྱར་ཁའི་སྐབས་ སུ་དགུན་ས་བསྐྱར་གསོ་ཡོང་ཐབས་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། མི་རྣམས་ཀྱིས་ཁོར་ཡུག་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་འཇོག་གི་ཡོད་ཀྱང་། དེ་ནི་གོམ་རྗེས་ ཆུང་ངུ་ཞིག་ལས་ཅི་ཡང་མིན།

དེང་དུས་བོད་དུ་གནས་སྟངས་དེ་འདྲ་ཞིག་གཏན་ནས་མིན། འཛམ་གླིང་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་ས་གཞི་བེད་སྤྱོད་ཀྱི་འགྱུར་བ་དེ་ སྲོལ་རྒྱུན་གྲོང་གསེབ་ཅན་ནས་དེང་རབས་གྲོང་ཁྱེར་ཅན་དུ་བརྗེ་བསྒྱུར་བྱེད་པའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་འགྱུར་བ་ཞིག་ཏུ་མཐོང་གི་ཡོད། འགྱུར་བ་འདི་འདྲ་བོད་ལྟ་བུའི་འབྲོག་པའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་དམིགས་བསལ་གྱིས་མངོན་གསལ་དོད་པོ་རེད། དེའི་སྟེང་རྒྱ་ནག་ནི་ འཛམ་གླིང་གི་འགྱུར་བ་འགྲོ་ཚད་མགྱོགས་ཤོས་ཀྱི་རྒྱལ་ཁབ་ནང་གི་གཅིག་ཡིན་པ་དང་དེ་ཡང་མི་གྲངས་ས་ཡ་མང་པོ་རང་ཁ་ རང་གསོའ་ི ལས་གནས་དང་ཁ་གྱེས་ཏེ་དཔལ་འབྱོར་འཕེལ་རྒྱས་སྔོན་དུ་བྱུང་མ་མྱོང་བའི་མགྱོགས་ཚད་ལྟར་འགྲོ་བའི་གྲོང་ཁྱེར་ 251

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

དུ་མི་གྲངས་ས་ཡ་མང་པོ་སྤོར་བཞིན་ཡོད། བོད་ཀྱི་མི་རབས་སྔ་མ་དང་བསྡུར་ན། གཞོན་སྐྱེས་ཚོས་ཞིང་ལས་གཉེར་བ་མང་ ཞིང།རྩྭ་ཐང་ཉམ་ཆག་ཏུ་འགྲོ་བ་དང་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱིས་རྩྭ་ཐང་བེད་སྤྱོད་ལ་བཀག་སྡོམ་བྱེད་པ་བཅས་ཀྱི་རྐྱེན་གྱིས་ཕྱུགས་ཟོག་གསོ་ སྐྱོང་བྱེད་པ་ཉུང་དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད། ཞིང་ལས་མིན་པའི་ལམ་བཟོ་དང་ཡུལ་སྐོར་སྤྲོ་འཆམ་འཛུགས་སྐྲུན་ལྟ་བུའི་ཚོང་ལས་གོ་ སྐབས་ཇེ་མང་དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པས། ས་གནས་བོད་མི་ཡིས་རང་ཉིད་ཀྱི་འཚོ་ཐབས་ལ་འགྱུར་མཚམས་ཆེན་པོ་ཞིག་སླེབས་ ཡོད་པ་མྱོང་ཚོར་བྱུང་ཡོད། ཁྱིམ་ཚང་དང་གྲོང་སྡེ། ས་ཁུལ་རིམ་པར་འཚོ་བའི་ཐབས་ལམ་སྣ་མང་ཅན་དུ་གྱུར་བ་དེ་བོད་རང་ སྐྱོང་ལྗོངས་ས་ཁུལ་དུ་མངོན་སུམ་གྱི་སྣང་ཚུལ་ཞིག་ཡིན (ཞུའུ་སོགས། ༢༠༠༨) ། ཉེ་ཆར་གཅེས་སྲུང་དང་ཡར་རྒྱས་ཀྱི་སྲིད་ ཇུས་ཟུང་འབྲེལ་བྱས་པ་དང་། ཁྲོམ་རྭ་གཅིག་གྱུར་གྱི་འཕེལ་ཕྱོགས། གྲོང་སྡེའི་བཅོས་སྒྱུར་བཅས་ཀྱི་ཉེར་ལེན་གྱིས་བོད་མིའི་ སྤྱི་ཚོགས་དེ་རྩྭ་ཐང་གི་འབྲོག་པའི་འཚོ་བ་ནས་བོད་ཀྱི་གཏན་སྡོད་གཞིས་ཆགས་ཀྱི་རྣམ་པར་བསྒྱུར་ཡོད་ (ཞུའུ་སོགས། ༢༠༠༨) ཅིང་། སི་ཁྲོན་གཅིག་པུའི་ནང་སྲིད་གཞུང་གིས་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༢ བར་དུ་དམངས་སྒོར་ཐེར་འབུམ་ ༡༨ བཏང་སྟེ་འབྲོག་པ་ཚོའི་ ཆེད་གཏན་སྡོད་གྲོང་ཚོ་ ༡༤༠༩ འཛུགས་སྐྲུན་བྱེད་འཆར་ཡོད་པ་རེད (ལུའུ་སོགས། ༢༠༠༩) ། གཤམ་གསལ་དཔེ་རིས་ནི་ འབྲོག་པ་ནས་ཞིང་མ་འབྲོག་དང་དེ་ནས་གཏན་སྡོད་འཚོ་བར་བརྗེ་འགྱུར་ཐེབས་པའི་གནས་སྟངས་སྐོར་ཡིན།

དཔེ་རིས་ ༣ ། འབྲོག་པའི་འཚོ་བ་ནས་གཏན་སྡོད་འཚོ་བར་བརྗེ་འགྱུར། (ཞུའུ་སོགས། ༢༠༠༨)

གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་ནི་བོད་ཀྱི་འབྲོག་པ་ཚོས་འབྲོག་པའམ་ཞིང་མ་འབྲོག་པའི་འཚོ་བ་ནས་གཏན་སྡོད་གཞིས་ ཆགས་སུ་འགྱུར་རྒྱུར་ཐག་གཅོད་བྱེད་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ཞིག་ཡིན། འབྲོག་པའི་འཚོ་བ་དེ་དུས་ཚིགས་དང་རྩྭ་ཐང་གི་ཐོན་སྐྱེད་ལ་ རག་ལས་ཡོད། དབྱར་དུས་འབྲོག་པ་ཚོས་ཕྱུགས་ཟོག་ས་མཐོའ་ི སྤང་ལྗོངས་ལ་དེད་ནས་འཚོ་སྐྱོང་བྱེད་པ་དང། ཕྱུགས་ཟོག་ རྣམས་དཔྱིད་ཀ་དང་དབྱར་ཁའི་རྩྭ་ལ་བརྟེན་ནས་ཤ་ཤེད་དང་གཞོན་ལག་རྒྱས་ཀྱི་ཡོད་ལ། མི་རྣམས་ཀྱི་འཚོ་གནས་དང་ཡོང་ འབབ་འཕར་མའི་ཡོང་ཁུངས་ཡིན་པའི་འོ་མ་དང་བལ་སྤུ། ལྕི་བ། ཤ་བཅས་ཐོན་སྐྱེད་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། སྟོན་ཁ་དང་དགུན་ཁ་ སླེབས་ལ་ཉེ་སྐབས། ས་མཐོར་གནས་པའི་དབྱར་ཁའི་རྩྭ་ས་རྣམས་ཕན་མེད་ས་རྒོད་དུ་འགྱུར་གྱི་ཡོད་པས་ཕྱུགས་ཟོག་རྣམས་ས་ དམའི་དགུན་སར་འདེད་དགོས་ཀྱི་ཡོད། བྱེད་སྟངས་འདི་གནམ་གཤིས་ལ་རག་ལས་ཡོད་པར་བརྟེན། དཔྱིད་ཀ་དང་དབྱར་ཁ་ དེ་ཙམ་རིང་པོ་མིན་ཚེ། ཕྱུགས་ཟོག་རྣམས་ལ་དུས་ཚོད་རིང་པོའམ་རྩྭ་ལྡུམ་ནས་ཟུངས་སྟོབས་འདང་ངེས་མ་རག་པར་དགུན་ཁ་ རིང་མོ་བསྐྱལ་དཀའ་། གལ་ཏེ་དབྱར་ཁ་དང་དཔྱིད་ཀ་རིང་དྲགས་ཚེ། ཕྱུགས་ཟོག་ཚོས་དབྱར་ཁའི་རྩྭ་ལྡུམ་གྱི་རྩ་བའི་བར་ཟོས་ ཏེ་ལོ་རྗེས་མའི་དུས་ཚིགས་ལ་ཕྱིར་སྐྱེ་རྒྱུ་མེད་པ་ཆགས་འགྲོ་ཡི་ཡོད། 252

གོ་ལའི་འགྱུར་ལྡོག་ཁྲོད་ཀྱི་བོད་མིའི་ལྡེམ་ཤུགས།

ཡུའུ་སོགས་ (༢༠༠༨) ཀྱིས་དགུན་ཁའི་གནམ་གཤིས་དྲོ་བོ་ཡིས་གྲང་མོའ ་ི གནམ་གཤིས་ལ་བརྟེན་ཏེ་རྩི་ཤིང་སྔོ་ལྡུམ་སྐྱེ་ འཕེལ་བྱེད་པའི་དུས་ཚིགས་ཐུང་དུ་གཏོང་སྲིད་པ་ཤེས་རྟོགས་བྱུང་ཞིང་། བོད་ས་ཁུལ་གྱི་སྤྱི་ཡོངས་སྐྱེ་འཕེལ་དུས་ཚིགས་དེ་ཕྱི་ ལོ་ ༢༠༠༠ ནས་ ༢༠༠༦ བར་གཟའ་འཁོར་གསུམ་མམ་དེ་ལས་མང་བ་ཇེ་ཐུང་དུ་སོང་ཡོད། བོད་མི་ཚོས་བོད་ཀྱི་ས་མཐོའ ་ི སྤང་ ལྗོངས་རྩྭ་ཐང་ལ་བརྟེན་ཏེ་ཁོ་ཚོའི་གཡག་དང་ལུག་འཚོ་སྐྱོང་བྱེད་བཞིན་ཡོད། སྐྱེ་འཕེལ་དུས་ཚིགས་ལ་འགྱུར་ལྡོག་བྱུང་བ་ དེས་ཕྱུགས་ཟོག་གིས་ཟ་རྒྱུའི་རྩྭ་ས་ཉུང་དུ་འགྲོ་ཡི་ཡོད་པ་མཚོན་གྱི་ཡོད་པར་བརྟེན། ས་གནས་མི་དམངས་ཀྱིས་ས་གནས་ཀྱི་ བབ་བསྟུན་ཐབས་བྱུས་གསར་པ་འཚོལ་འདོན་བྱས་ཏེ་ཕྱུགས་ཟོག་ལ་རྩྭ་ས་འདང་ངེས་ཡོད་པ་བྱེད་དགོས། བོད་མིའི་ལྡེམ་ཤུགས།

གོ་ལའི་འགྱུར་ལྡོག་འདི་དག་གི་ཁྲོད་དུ། བོད་མི་ཚོས་མཚུངས་ཟླ་མེད་པའི་ལྡེམ་ཤུགས་མངོན་གྱི་ཡོད། མང་པོ་ཞིག་ གིས་ད་དུང་ཡང་མི་སྒེར་དང་ཁོར་ཡུག་བར་གྱི་བསམ་པའི་འདུ་ཤེས་མཉམ་བསྲེས་ཀྱིས་སྲོལ་རྒྱུན་ཤེས་བྱ་ནས་བྱུང་བའི་རྒྱུན་ སྲོལ་གྱི་བྱེད་ཐབས་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་མ་ཟད། དེ་དག་རྒྱུ་མཚན་ལྡན་ཞིང་དངོས་ཡོད་གནས་ཚུལ་དང་མཐུན་པའི་སྒོ་ནས་ དེང་དུས་འཛམ་གླིང་དང་དེང་རབས་ཀྱི་ལག་ལེན་དངོས་དང་དཔུང་པ་མཉམ་གཤིབ་བྱེད་གང་ཐུབ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། ལྡེམ་ཤུགས་ ཅན་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཤིག་གིས་གོ་ལའི་འགྱུར་ལྡོག་ལ་གདོང་ལེན་བྱས་ཏེ་ཉེན་ཁ་ཉུང་དུ་གཏོང་བར་ཐབས་ལམ་ཁ་ཤས་ཡོད་པ་ སྟེ། དང་པོ། ཁོ་ཚོས་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གནས་དང་སློབ་གྲྭ་ནས་བྱུང་བའི་ཤེས་བྱ་གསར་པའམ་ཡང་ན་འཚོ་བའི་ཉམས་མྱོང་ནས་ ཐོབ་པའི་རིག་པ་སྤྱད་དེ་ཉེན་ཁ་ངོས་འཛིན་དང་དཔྱད་ཞིབ་བྱ་རྒྱུ། གཉིས་པ། ཁོ་ཚོས་རྒྱུ་ནོར་རྒྱ་ཆེར་གཏོང་པ་ དང་འཚོ་རྟེན་ ལ་གནོད་སྐྱོན་ཇི་ལྟར་ཐེབས་ཀྱི་ཡོད་པའི་ཉེན་ཁ་ངོས་འཛིན་དང་དཔྱད་ཞིབ་བྱ་རྒྱུ། སྐབས་འདིར་ཁོ་ཚོས་གོ་སྐབས་ཡོད་ཚེ་གོ་ ལའི་འགྱུར་ལྡོག་གི་ཁེ་ཕན་དམ་འཛིན་བྱེད་ཐུབ་པ་དང་ཡང་ན་ཉེན་ཚབས་ཆེ་བའི་ཆེད་ལས་བསྐྱུར་འཇོག་བྱེད་དགོས། ལྡེམ་ ཤུགས་ཅན་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཤིག་ཡིན་ཚེ་རང་ཉིད་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་ཡར་རྒྱས་གོང་འཕེལ་འགྲོ་བཞིན་པའི་སྒྲིག་འཛུགས་ལ་ བརྟེན་དགོས། སྒྲིག་འཛུགས་དེ་དག་སྲིད་གཞུང་ངམ་སྲིད་གཞུང་མ་ཡིན་པའི་སྒྲིག་འཛུགས་ཡིན་ཆོག་པ་དང་། དེ་ཚོ་རང་གི་ ས་གནས་ཀྱི་རིག་གནས་ལ་བརྟེན་དགོས་ཤིང་རྒྱུ་ནོར་འཕེལ་རྒྱས་འགྲོ་པའི་འབྱུང་ཁུངས་ཀྱང་ཡིན་སྲིད། འགྲོ་ལུགས་འདི་ནི་ གོ་ལའི་འགྱུར་ལྡོག་དང་རིག་གནས། འཚོ་རྟེན། སྒྲིག་འཛུགས་བཅས་ཕྱོགས་མང་བོས་ཕན་ཚུན་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་རེས་དང་ སྙོམ་སྒྲིག་གི་བྱ་བ་བྱེད་ཚེ་ནུས་སྟོབས་ལྡན་པ་ཞིག་ཡིན། རིག་གནས་ལ་སྒྲིག་གཞིའི་བཀོལ་སྤྱོད་དང་ཁྲིམས་མཐུན་གྱི་ངོ་བོ་ལྡན་ དགོས། སྒྲིག་གཞི་ཡིས་ཕར་རྒྱུ་ནོར་འཕེལ་རྒྱས་དང་ཁྲིམས་ཀྱི་ངོ་ཚབ་བྱེད་པའི་རོགས་འདེགས་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། དོན་དངོས་ཐོག གོ་ལའི་འགྱུར་ལྡོག་ནི་ལྡེམ་ཤུགས་ཅན་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་ལ་མཚོན་ན་སྔོན་འགྲོ་ཡོང་པའི་ཐབས་ལམ་ལྟ་ བུ་ཞིག་ཡིན་སྲིད། མ་འོངས་པར་སྔོན་དཔག་དང་གོ་སྐབས་བྱུང་བ་དམ་འཛིན་བྱས་ཏེ་ལྡེམ་ཤུགས་ཅན་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱིས་ཁོར་ ཡུག་གསར་པར་བསྟུན་ཐབས་བྱ་རྒྱུ་དང་ཡར་རྒྱས་གོང་འཕེལ་འགྲོ་རྒྱུ་སྦྱོང་བ་བྱེད་ཆོག བོད་མི་རྣམས་ཁོར་ཡུག་སྲུང་སྐྱོབ་ལས་ དོན་ནང་འཛམ་གླིང་གི་འགོ་ཁྲིད་ཆགས་ཡོད་ལ། ཐ་ན་ཆེས་མཐའ་འཁོབ་ཀྱི་འབྲོག་པའི་ཁྱིམ་ཚང་གིས་དེང་རབས་ཚན་རྩལ་ ཅན་གྱི་ཉི་འོད་བེད་སྤྱོད་བྱས་ནས་ལག་འཁྱེར་ཁ་པར་ལ་གློག་གསོག་པ་དང་ཆུ་སྐོལ་གྱིན་ཡོད། གློག་ཤུགས་ཆུང་ངུ་མཁོ་སྤྲོད་ བྱེད་པའི་སྤོ་བདེ་འཁྱེར་བདེའི་ཉི་འོད་ཤེལ་དྲ་ (solar panel) བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ་ནི་བོད་མི་ཚོས་དེང་རབས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱིས་ ཅི་ཞིག་མཁོ་སྤྲོད་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་དང་དེ་དག་ཁོ་ཚོའི་རིག་གཞུང་གི་དགོས་མཁོ་ལ་ཁ་གསབ་བསྟུན་ཐབས་བྱེད་པའི་དཔེ་མཚོན་ ཞིག་ཡིན། སྲིད་ཇུས་ངོ་སྤྲོད།

གང་ལྟར། ལྡེམ་ཤུགས་ཅན་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་ག་འདྲ་ཞིག་ཡིན་རུང་དེ་ལ་གྲུབ་འབྲས་ཆེན་པོ་འབྱུང་བར་སྲིད་གཞུང་གི་རྒྱབ་ སྐྱོར་དགོས་ཀྱི་ཡོད། གལ་ཏེ་སྒྲིག་འཛུགས་ཁག་གིས་ས་གནས་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་དང་འབྲེལ་པའི་ཤེས་བྱ་རྣམས་དང་ལེན་བེད་སྤྱོད་ དང་ས་གནས་ཀྱི་བྱེད་ཕྱོགས་གོམས་གཤིས་རྣམས་འཛམ་གླིང་དང་མཉམ་སྦྲེལ་ལག་བསྟར་བྱས་པ་ཡིན་ན། ཁོ་ཚོར་མི་དམངས་

253

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཀྱི་བརྩི་བཀུར་དང་མཉམ་འབྲེལ་གྱི་གོ་སྐབས་ཐོབ་རྒྱུ་ཡིན་པ་མ་ཟད། སྲིད་གཞུང་ལ་ཡང་ལམ་ལྷོང་ཅན་གྱི་གྲུབ་འབྲས་ཆེན་ པོ་ཐོབ་ཐུབ། ཅིའི་ཕྱིར་ཞེ་ན། ས་གནས་མི་དམངས་ཀྱིས་ཁོ་ཚོ་གནས་སའི་སྐྱེ་ཁམས་ཀྱི་དམིགས་བསལ་རང་བཞིན་གྱི་གནས་ ཚུལ་དང་ཁོ་ཚོ་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་ཁོར་ཡུག་སྐོར་གྱི་སྲིད་ཇུས་ཅི་ཞིག་ངོས་ལེན་བྱེད་ཐུབ་པ་དང་ཅི་ཞིག་ལ་ངོ་རྒོལ་བྱ་རྒྱུ་ ཡིན་པའི་སྐོར་གྱི་ གནས་ཚུལ་མང་པོ་ཞིག་སྲིད་གཞུང་ལ་མཁོ་སྤྱོད་བྱེད་པའི་ཕྱིར་ཡིན།

ས་གནས་མི་དམངས་དང་སྲིད་གཞུང་བར་མཉམ་འབྲེལ་ཡག་པོ་ཡོང་ཆེད། ས་གནས་ལས་བྱེད་དང་ཁོ་ཚོས་གཏན་འབབ་ བྱས་པའི་སྲིད་ཇུས་ཀྱིས་སྲོལ་རྒྱུན་སྐྱེ་ཁམས་ཀྱི་ཤེས་བྱ་དང་རིག་གཞུང་ལ་ངེས་པར་དུ་རྗེས་སུ་ཡི་རངས་དང་བརྩི་བཀུར་བྱེད་ དགོས་ཀྱི་འདུག ས་གནས་སྲིད་གཞུང་གི་ལས་བྱེད་ཚོས་གལ་ཆེན་ཁེ་ཡོད་མི་སྣ་དང་ དང་ས་གནས་མི་དམངས་དང་མདོ་ དབུས་མཐོ་སྒང་སྟེང་མ་རྩ་བཙུགས་པའི་ཚོགས་པའི་བར་འབྲེལ་ལམ་གསར་འཛུགས་བྱེད་པར་གྲོས་འདྲ་དང་གྲོས་མོལ་བྱེད་ དགོས་པ་དང་། སྲིད་གཞུང་གིས་ཁོར་ཡུག་ཞབས་ཞུར་འགྲོ་གྲོན་བཏང་པ་ནས་བྱུང་བའི་ཁེ་ཕན་རྣམས་བགོ་འགྲེམས་མཉམ་ སྤྱོད་དང་ས་གནས་ཀྱི་ཐོན་ཁུངས་ཐོབ་ཐང་ (resource right) ལ་བརྩི་འཇོག་བྱེད་དགོས་པ་མ་ཟད། སྲིད་གཞུང་གིས་ གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་ཚུད་པ་ལས་བྱུང་བའི་ཉེན་ཁ་ལ་གདོང་ལེན་བྱེད་ཐུབ་པའི་ཐབས་ཤེས་དང་ནུས་ཤུགས་ས་གནས་མི་ དམངས་ལ་བསྐྲུན་དགོས།

ས་གནས་མི་དམངས་ལ་དབང་ཆ་སྤྲོད་རྒྱུ་དེ་བོད་ནང་གི་སྲིད་ཇུས་བཟོ་མཁན་ཚོར་གནད་འགག་ཆེནཔོ་ཞིག་ཆགས་ ཡོད། ཐག་གཅོད་བྱེད་པར་འབྲེལ་ཡོད་སྒྲིག་འཛུགས་ནང་དུ་གནད་ཡོད་ཕྱོགས་ཁག་ཚང་མའི་འཐུས་ཚབ་ཡོད་དགོས་པ་དང་། ས་གནས་མི་དམངས་ལ་ཁོ་ཚོའི་ཚོགས་སྡེ་ནང་ཅི་ཞིག་འབྱུང་གི་ཡོད་མེད་སྐོར་ལ་གཏམ་བཤད་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་དགོས་པ་ཡིན། ཁོ་ ཚོར་སྲིད་གཞུང་མཉམ་དུ་བེད་སྤྱོད་བྱ་རྒྱུའི་ཁོར་ཡུག་སྐོར་གྱི་ཤེས་བྱ་གལ་ཆེན་ཡོད་པ་དང་། ཚོགས་སྡེ་གཙོ་བྱས་པའི་སློབ་གསོ་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱ་རྒྱུ་དང་དེ་རྒྱ་སྐྱེད་བཏང་ཆོག་ལ། འབྲོག་པ་ཚོ་ཆེད་ལས་གཞན་པར་ འཇུག་པའི་ཐབས་ལམ་འགའ་ཡང་དགོས་ཀྱི་འདུག ཡུན་གནས་ཐུབ་ཅིང་འདེམ་ཁ་ཡོད་པའི་འཚོ་ཐབས་ཁག་མི་རྣམས་ཀྱི་ འཚོ་བར་འགྱུར་བ་འགྲོ་བའི་སྐབས་འདིར་མཐུན་སྦྱོར་བྱེད་དགོས། བོད་མི་ཚོགས་སྡེ་ཡིས་ཁོ་བ་ཚོ་ལ་ལྡེམ་ཤུགས་ཡོད་པ་ བདེན་དཔང་བྱས་ཡོད་ནའང་། གཞན་གྱི་རྒྱབ་སྐྱོར་མེད་པར་ཡར་རྒྱས་གོང་འཕེལ་འགྲོ་མི་ཐུབ་པས། གོ་ལའི་འགྱུར་ལྡོག་གི་ དུས་སྐབས་འདི་འདྲའི་ཁྲོད་ལས་དོན་ལམ་ལྷོང་ཡོང་བར་བྱེད་པར་ངེས་པར་དུ་གོང་དུ་བརྗོད་པའི་རྒྱབ་སྐྱོར་དགོས་པ་ཡིན། དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ།

Kehrwald, N.M., L.G. Thompson, Yao T., et al. 2008. “Mass Loss on Himalayan Glacier Endangers Water Resources.” Geophysical Research Letters 35(22).

Lu T., Wu N. and Luo P. 2009. “Sedentarization of Tibetan Nomads.” Conservation Biology 23 (5): 1074.

Reilly, Michael. 2008. “Tibetan Glaciers Melting at Stunning Rate.” Discovery News. http://dsc.discovery.com/news/2008/11/24/tibet-glaciers-warming. html.

Zhang P., Cheng H., R. Edwards, Chen F., Wang Y., Yang X., Liu J., Tan M., Wang X., Liu J., An C., Dai Z., Zhou J., Zheng D., Jia J., Jin L. and K. Johnson.

2008. “A Test of Climate, Sun, and Culture Relationships from an 1810year Chinese Cave Record.” Science 322(5903): 940 –942.

Yu H., Luedeling E., and Xu J. 2010. “Winter and Spring Warming Result in De254

གོ་ལའི་འགྱུར་ལྡོག་ཁྲོད་ཀྱི་བོད་མིའི་ལྡེམ་ཤུགས།

layed Spring Phenology on the Tibetan Plateau.” Proceedings of National Academy of Science of the United States of America(PNAS) 107(51): 22151– 22156.

Xu J., Y. Yang, Z. Li, N. Tashi, R. Sharma and J. Fang. 2008. “Understanding LandUse, Livelihoods, and Health Transitions among Tibetan Nomads: A Case from Gangga Township, Dingri County, TAR, China.” EcoHealth 5: 104–114.

255

THE DEVELOPMENT AND APPLICATION OF MONLAM TIBETAN FONT Lobsang Monlam Sera Mey Monastery Abstract Today, every culture is undergoing rapid transformation. With these waves of global language and environmental changes, the spectrum of Tibetan language use is no exception. If a language cannot keep up with changes, and becomes unable to fulfill a societal need, it will go extinct. To express my devotion to my native language, I have developed the fonts Monlam Tibetan 1, Monlam Tibetan 2, Monlam Tibetan 3, Monlam Standard Tibetan Language Software, Monlam Tibetan 3.1, and the Monlam Dictionary and distributed them to society free of charge. I will discuss these products and the impacts they have made on Tibetan communities worldwide.

Foreword The current information age is a period that is characterized by material things and an extremely rapid and competitive nature. Tibetans have only just managed to catch up to the beginning of this path. The influence of obstructions, hesitations, and laziness create various obstacles to entering the information age.

Moreover, Tibetans are still lagging far behind other people in terms of resources and expertise. However, being part of this global community, there is no place left on earth where one can live in isolation without engaging in global change.

Therefore, it is indispensable for the Tibetan people to preserve, continue, and disseminate their important culture through modern technology. They must also start from within themselves; merely hoping and relying on other people will not yield any benefits. If one wants to lead society, he or she must do research on the changing trends and circumstances. No matter how much wisdom one has, if it does not benefit society, it will be limited to academic circles and cannot spread its influence. However, any change in the use of the Tibetan language must be based on the conventions of the precious Tibetan language. Attempts to pursue oneâ&#x20AC;&#x2122;s own wishes and go against the rules resulting in alterations in the language is nothing less than destroying Tibetan culture.

Contemporary intellectuals in general and the youth in particular are left 256

The Development and Application of Monlam Tibetan Font

with no other means than to engage in this information age. Being part of this electronic age, a feeling naturally occurs that relying on one’s own language is not sufficient to accomplish what one wishes. This is the main reason for the decline of the Tibetan language. While considering how to challenge this circumstance, it is necessary create an environment that is in accordance with modernity for Tibetan language and yields benefits for the common people. Due to this reason, in order to show my pure devotion to language, the author has released six different softwares based on the foundations of Tibetan language—Monlam Bod-yig 1, Monlam Bod-yig 2, Monlam Bod-yig 3, Monlam Tibetan Universal Pronunciations, Monlam Bod-yig 3.1, and the Monlam Dictionary—and distributed them freely in society. This has given him immense joy, pride, and some benefits.

The author studied Buddhist philosophy for more than seventeen years, while studying drawing and computing on his own. In this process, he created languagerelated software, which he distributed for free. Generally speaking, although he has not attended a specialized computer schools, the author has achieved considerable results. While distributing software, many thoughtful people pointed out that he should charge a high price. They felt that distributing it for free in society would undervalue his work, and the monetary resources he would gain could help in future endeavors. On one hand, this is true. For instance, if one distributes any book free of charge, then it is likely that regardless of the quality of the book’s content, few people will value it. Whether the book is valuable or not, it is more important that it be made available to everyone. For instance, water in general is rarely considered a precious and valuable drink, but if there is no water for human beings to drink, then it is certain that they will cease to exist. Likewise, for the Tibetan people, the decline of the Tibetan langue is a determinant of the death of this people. Therefore, irrespective of whether it is valuable or not, for the utilization and maintenance of the Tibetan language, the author has decided to distribute his software free of charge.

Being an ordinary monk, there is no doubt that the author faced challenges in terms of managing resources while engaging in the task of developing this software. Tibetan society is still not developed in terms of economic matters. Even from the perspective of a monk, religion and the mundane world are all important, and therefore the author has humbly offered his services.

Throughout this process, he has received much support and encouragement, as well as many obstacles and criticism, both inside and outside of Tibet. However, thinking that this would greatly benefit the Tibetan people, the author has overcome these challenges, following the suggestions of intellectuals, and exerted all of his effort into this project.

257

Minority Language in Today’s Global Society

A brief introduction to and instruction for different software follows: Monlam Bod-yig 1

The above screen shot contains typos and errors in the sentence. For example, item 1 should be written as “click.” Item 2 should be written as “delete.”

Monlam Bod-yig 1 was completed in 2003, but was only launched in 2005. At that time, Tibetan cursive font was not widely used in computers and, for better or for worse, the author was able to make cursive font available. This software was created based on English letters and it contains eight fonts: four cursive fonts and four block letter fonts. The usage was made similar to the Tibetan Computer Resource Center (TCRC) software.

258

The Development and Application of Monlam Tibetan Font

Monlam Bod-yig 2

Monlam Bod-yig 2 was launched in 2006. This software contains both Unicode Tibetan as well as non-Unicode Tibetan fonts. Old fonts were improved and new fonts were added. There are ten different types of fonts and, in particular, there is a font that allows for many different graphics. This font was made at a time when Unicode was becoming moderately popular and Tibetan fonts had just been installed on the Vista operating system. There are two different ways that one can use Monlam Bod-yig 2. The first is by following the Unicode system, and the second is through the system the author created. Through the use of either, many difficulties relating to the use Tibetan in software have been reduced. Moreover, on Windows XP, one can write folder names, use the find option, and carry out many other functions in Tibetan. In 2006, this was a major new development for the growth of Tibetan language use.

259

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

Monlam Bod-yig 3 and Monlam Bod-yig 3.1

Features of Monlam Bod-yig 3:

Monlam Bod-yig 3 revised the already existing Tibetan fonts and keyboards, and was created based on the experience from working with previous software and suggestions made by experts. This software has thirteen fonts, all made in compliance with the Unicode system. Moreover, considering the problems that were encountered with Tibetan Unicode fonts on many different softwares, Monlam Bod-yig 3 is distinguished by being based upon the usage of Monlam Bod-yig 2.

In terms of keyboard inputs, one can choose among the four keyboards that are widespread inside and outside Tibet. The following illustration is important tool in learning how to use Monlam Bod-yig. Many of the legacy fonts can be converted into Monlam Bod-yig 3 using UDP (Unicode Document Processor). For information on how to convert fonts, please refer to this website: http://www.udp. leighb.com/getstart.htm.

Previously, many of the Unicode fonts could not be used for designing books, 260

The Development and Application of Monlam Tibetan Font

magazines, and newspapers. Monlam Bod-yig 3 allows for Monlam Tibetan fonts to be made compatible with many pieces of software, in which other Tibetan fonts do not work with Unicode. For instance, this is true in Adobe InDesign CS3, Photoshop CS4, and Office 2011 for Mac. Now, Unicode fonts are far more effective than other fonts and can be used in magazines, newspapers, books, and videos.

Therefore, Unicode has become common software that is used both inside and outside Tibet.

In terms of keyboard inputs, one can choose from four methods. Monlam Bod-yig 3.1 is a revised version of Monlam Bod-yig 3 and is fundamentally the same as Monlam Bod-yig 3.

In terms of font sizes, Monlam 3.1 was made to be consistent with English font sizes. If one wants to keep desktop images and files in Tibetan, the size will remain the same as English fonts. Furthermore, Monlam 3.1 can be used in all new versions of Mac computers, and Tibetan can be used as desired to search files and name folders.

Installation Minimum requirements for the installation of this software To install Monlam 3.1 on a computer, the minimum requirements are: The computer must have Windows XP Service Pack 2/Windows Vista/Windows 7/Mac OS X 10.5 or later.

The computer must have Adobe Reader 8 or later.

If the computer already has Monlam Bod-yig 2 it must be uninstalled. However, all the documents in Monlam Bod-yig 2 will remain unchanged in Monlam Bodyig 3.

Installation Windows installation Insert the Monlam Bod-yig 3 installation CD into the computer or download the software from the internet. First, double click on the icon to open the software.

261

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

Then follow the numbered Windows installation steps in order.

After these steps are completed, the basic Monlam Bod-yig software has been installed. However, Tibetan keyboards must be installed as illustrated below.

When this icon appears in Windows 7 and Vista, permission to install must be given.

262

The Development and Application of Monlam Tibetan Font

After the keyboard is installed, close the window as shown in number 9.

If you click on the keyboard icon inputs .

there is a choice of different keyboard

Otherwise, a short cut can be used by pressing Ctrl Shift together in order to automatically change the keyboards. Occasionally, if the keyboard icon on the desktop of Windows XP disappears, one can choose a different keyboard input by clicking on Details under Control Panel/ Regional and Language Options. Other than this, there should be no problems, but if problems persist please refer to: www.lobsangmonlam.org There are no issues in terms of using this software with the Windows XP operating system. However, it is easier to use Monlam Bod-yig 3 or later versions on this operating system. Besides that, one can use any keyboard for Tibetan Unicode fonts. Setting up the fonts on this operating system should be done step by step as explained below.

1. Click on the Control Panel in the Start menu of the operating system.

2. Click on Region and Language.

3. If the Asian language selection is not selected, then select it. Then click on Apply. After this, one must insert the Windows XP CD. The program will automatically install and restart the computer. When this is completed, the Tibetan fonts in the names of desktop folders will not appear scattered.

Please refer to the following explanations in the separate sections in Monlam 263

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

Bod-yig 3 on language and troubleshooting for issues such as Tibetan fonts failing to appear or Tibetan fonts being fragmented, etc.

A brief explanation of each of these programs is provided and can be installed if needed.

Installing Monlam Bod-yig on Mac In order to install Monlam Bod-yig 3 on a Mac OS X, follow the steps below: 1. Open the folder called Monlam Bod-yig 3 for Mac OS X from the CD or from the internet.

2. Open the folder titled Fonts and copy all fonts except for Monlam Uni Sans Serif. Paste them into Macintosh HD\HD\Library\Fonts. Follow as shown in the screenshot below.

3. Copy the font Monlam Uni Sans Serif font and paste into User\Library\Fonts, as illustrated below:

264

The Development and Application of Monlam Tibetan Font

4. For the keyboard installation, open the Keyboard Layouts folder and copy and paste everything into Macintosh HD\Library\Keyboard Layouts.

5. After the above steps are completed, look for the keyboard setting as shown in the screen shot and click on Open International.

6. Then in the Input Menu, select the two keyboards of Monlam Bod-yig 3, shown below.

7. After the above steps are taken, the installation is complete. If one clicks on the keyboard button, the keyboards will appear. However, one must first close everything and restart the computer.

265

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

How to use Monlam Bod-yig The usage of Monlam Bod-yig depends upon the computerâ&#x20AC;&#x2122;s other software and, therefore, one must first update old software. By doing this, one can keep up with the latest trends and can easily solve problems relating to the use of Tibetan fonts.

When keeping desktop and file names/dates in Monlam Bod-yig, the size is consistent with English fonts.

If you adjust as shown in the Window Color and Appearance window, the exact Tibetan font size will appear. The font shown in the screenshot and Monlam Uni Sans Serif from the Monlam fonts should be selected.

Monlam Tibetan Universal Pronunciation Software

After soliciting suggestions from both inside and outside of Tibet, Monlam Tibetan Universal Pronunciation software was made based on the pronunciation of the Central Tibetan dialect. The software explains the phonation articulation/ point of articulation, function, pronunciation, gender, etc., of each consonant. It primarily focuses on written Tibetan language, but also separately explains the most popular local dialects, with words and sentences in written Tibetan. Tibetan 266

The Development and Application of Monlam Tibetan Font

honorific words are written in both standard written and local dialectical forms.

Also, prose, verses, and proverbs that have unique Tibetan characteristics are listed. The original references for the pronunciation are Sakya Sonam Tsemo’s Byis ’jug and Sertok’s grammar text on the production of consonants and sound variations in prefixes and suffixes. The author has tried to conduct careful research on pronunciation, repeatedly holding exchanges with scholars. As a result, even the pronunciation and the point of articulation for stacked letters were established.

However, due to the fact that no one has established these classifications in their entirety before, and the limited availability of references, the author’s learned knowledge is bound to have flaws, and these classifications will need to be continuously be improved upon.

How to Use Monlam Tibetan Universal Pronunciations 1. Install the software, which can be downloaded from www.lobsangmonlam.org or any other website or from a CD, on the computer. It is then ready for use.

2. Upon opening this software, one must first select between a male or female voice.

267

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

3. Each section can be accessed directly from the main menu.

This illustration shows how Tibetan pronunciations are used, with each consonant accompanied by nine different explanations. It is important to look carefully into each explanation as indicated by the numbers in the illustration.

Illustration of the point of articulation for words

Pronunciations of prefixes and suffixes.

Words Sentences

268

The Development and Application of Monlam Tibetan Font

Honorific words and their usages:

How to read verses:

How to read prose:

269

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

How to make speeches is arranged into different sections in order to allow for more effective communication for both those studying Tibetan and native Tibetan speakers.

Monlam Dictionary Version 1

This dictionary has four sections: 1. Tibetan dictionary 2. English-Tibetan dictionary 3. Tibetan-English dictionary 4. New daily vocabulary.

This dictionary has over 200,000 words and it is easy to go from one section to an270

The Development and Application of Monlam Tibetan Font

other. Whether using English or Tibetan fonts on the computer, it is easy to move within the dictionary, and it is thus helpful for writing, reading, and studying in Tibetan and English. The author hopes and believes that this dictionary fills a gap in the field of Tibetan language. As for the Tibetan dictionary within this dictionary, it is compiled based on various other well-known Tibetan dictionaries. The English-Tibetan dictionary is based on The New English-Tibetan Dictionary, compiled by Karma Mรถnlam. Because new vocabulary words are needed, it is essential that these new vocabularies be based completely on the Chinese-Tibetan-English New Daily Vocabulary without any modifications.

There are thirteen main categories for the classifications of terms in this dictionary: transitive verbs, intransitive verbs, adjectives, auxiliary words, conjunctions, adverbs, pronouns, synonyms, archaic terms, local dialects, Sanskrit, Chinese, and Mongolian. Irregular verbs are shown clearly with their three tenses. There is an extensive discussion, based on the works of Karlep Drungyik, on the placement of pa and ba behind nouns and the possessive case.

The explanations and understandings of terminologies are based primarily on Tibetan science, literature and history, and stages of development in society.

After much discussion and deliberation regarding the classification of terminologies, entries, for the time being, were arranged into the thirteen categories, as shown above. However, a few classifications in Dag yig gsar bsgrigs, which is being used as a sample book, are entirely inappropriate, while other classifications are long-established in Tibetan grammar, and therefore are not included here. In the process of compiling this dictionary from beginning to end, the main aim was to provide easy understanding for those learning Tibetan language for the first time, for those who are in primary and middle school, and for those who are studying more generally. The author has tried to conform to Tibetan culture, history, and psychology. However, the constraints of limited knowledge and exposure are bound to lead to mistakes in both the use of words and their meanings. Hopefully, objective and knowledgeable people will continuously offer purely motivated, solid, and honest recommendations.

271

Minority Language in Today’s Global Society

How to Install the Dictionary For the installation and use of this dictionary the minimum requirements are: 1. Any operating system of Windows XP Service Pack2/Pack 3, Windows Vista, or Windows 7.

2. RAM of 1GB or higher. (If the RAM is 500MB, you can still use this dictionary but it will run a little slower).

Follow the numerical instructions in the screenshot to install. (If the computer does not have Microsoft NET Framework 4 Client Profile and Microsoft SQL Server Compact 3.5 then it will install automatically. This may take a while so please be patient. If one cannot install it in WinXP, then download instructions from www.lobsangmonlam.org).

When installing the dictionary, it should only be saved on the C:\ drive. Then keep clicking “Next” until one finishes by clicking “Close,” completing the installation.

272

The Development and Application of Monlam Tibetan Font

How to Use Monlam Dictionary Open the dictionary icon

on the desktop.

Tibetan dictionary:

Linking between Tibetan and English entries from the Tibetan dictionary.

273

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

Linking between Tibetan, English, and other entries from the English-Tibetan dictionary.

Linking between Tibetan, English, and other entries from the Tibetan-English dictionary.

Dictionary of new vocabulary: one can choose between Tibetan, English, and Chinese.

274

The Development and Application of Monlam Tibetan Font

This setup allows one to choose the font size and background color for this dictionary.

One can access this dictionary while doing any kind of Tibetan language work on the computer. For instance, as shown above in the screenshot above, while typing in Microsoft Word, if one highlights (ཚིག་མཛོད་) and presses “Control+C” or copies this word, the selection will automatically appear in the Tibetan dictionary. If the word does not match any of the main entries in the dictionary, then it will be ignored. This applies to both English and Tibetan. Whether for websites or documents, the font must be in Tibetan Unicode.

Conclusion As mentioned earlier, this software has, to some extent, helped to further the development and growth of the Tibetan language through its free distribution. In the future, the author hopes to make Tibetan equivalent to any other language in the modern information age. The author also has plans to make a dictionary that will be comprised of all Tibetan words. Following this, he hopes to put his efforts 275

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

towards software relating to the articulation of sentences or sentence structure, and spell check, etc. People must work together and stand united in working towards the unity of Tibet.

276

སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གི་འཕེལ་རིམ་དང་ལག་ལེན་སྐོར་གྱི་ངོ་སྤྲོད། བློ་བཟང་སྨོན་ལམ། སེ་ར་ཐེག་ཆེན་གླེང་། ནང་དོན་ཉིང་བསྡུས།

གླེང་གཞི།

དེང་གི་དུས་འདིར་གོ་ལའི་སྟེང་གི་རིག་གཞུང་ཚང་མ་མགྱོགས་མྱུར་ངང་འགྱུར་ལྡོག་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་ པ་དང་། སྐད་ཡིག་དང་འཁོར་ཡུག་གི་འགྱུར་ལྡོག་གི་རྦ་རླབས་ཆེན་པོ་འདིའི་ནང་དུ་བོད་ཀྱི་སྐད་ ཡིག་ཡང་དེ་མཚུངས་སུ་གྱུར་ལྡོག་འགྲོ་བཞིན་ཡོད། གལ་སྲིད་སྐད་ཡིག་ཅིག་འགྱུར་ལྡོག་དེའི་གོམ་ འགྲོ་དང་མ་མཉམ་ཚེ། སྐད་ཡིག་དེ་ཡིས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དགོས་མཁོ་བསྐྲུན་མི་ཐུབ་པ་མ་ཟད། སྐད་དེ་རྩ་ བརླག་སུ་འགྲོ་ཡང་སྲིད། རང་གི་ཕ་སྐད་ཡིན་པའི་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ལ་ལྷད་མེད་ཀྱི་ཡིད་མོས་དང་ཚད་ མེད་ཀྱི་བརྩེ་དུང་གིས། གུས་པས་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་འགྲོ་སྟངས་གཞིར་བཞག་ཐོག་སྔ་ཕྱིར་སྨོན་ལམ་ བོད་ཡིག་དང་པོ་དང་། གཉིས་པ། གསུམ་པ། སྨོན་ལམ་བོད་ཀྱི་ཐུན་མོང་སྐད་གདངས། སྨོན་ལམ་བོད་ ཡིག་༣._༡ སྨོན་ལམ་ཚིག་མཛོད་ཐོན་རིམ་དང་པོ་བཅས་མཉེན་ཆས་རིམ་པ་དྲུག་སྤྱི་ཚོགས་ཁྲོད་རིན་ མེད་འགྲེམས་སྤེལ་བྱས་དང་བྱེད་བཞིན་ཡོད། རྩོམ་ཡིག་འདིའི་ནང་མཉེན་ཆས་འདི་དག་གི་བཟོ་སྐྲུན་ དང་བཀོལ་སྤྱོད་། དེ་བཞིན་དེ་ཚོས་བོད་མི་ཚོགས་སྡེ་དང་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིད་དང་རིན་གནས་ལ་ཐེབས་ པའི་ཤུགས་རྐྱེན་སོགས་བགྲོ་གླེང་བྱ་རྒྱུ་ཡིན།

དེ་ཡང་གོ་ལ་རིལ་བོ་འདིར་གནས་པའི་མིའི་རིགས་ཡོངས་རྫོགས་གཅིག་ལ་གཅིག་བརྟེན་དང་ཕན་ཚུན་འགྲོ་འོང་འགོ་ བཙུགས་པ་ནས་བཟུང་འགྱུར་འགྲོས་སྣ་ཚོགས་ཤིག་བྱུང་ཡོད་པ་མ་ཟད། ད་ལྟའི་བརྡ་འཕྲིན་གྱི་དུས་རབས་འདི་ནི། ཆེས་ མགྱོགས་མྱུར་དང་འགྲན་རྩོད་རང་བཞིན་ཅན་གྱི་ལམ་ནས་འཇིག་རྟེན་འདིའི་གཟུགས་ཅན་གྱི་དངོས་པོ་ཡོངས་ལ་དབང་སྒྱུར་ བྱེད་པའི་གནས་སྐབས་ཤིག་ཡིན་མོད། བོད་གངས་ཅན་པ་དག་ལ་མཚོན་ན་གཞི་ནས་ལམ་འདིའི་སྣེ་ཟིན་ཙམ་ཡིན་པ་མ་ཟད། ད་དུང་ལམ་འདིར་ཞུགས་པར་དགག་བྱ་བྱེད་པ་དང་ཐེ་ཚོམ་ལེ་ལོ་བཅས་ཀྱི་གཞན་དབང་དུ་གྱུར་ནས་འགག་སྒོ་སྣ་ཚོགས་ ཤིག་ལ་རང་བཞིན་གྱིས་ཐོགས་ཡོད་པ་མ་ཟད། བརྒྱུད་ལམ་འདིའི་ཐོག་ཏུ་བསྐྱོད་པའི་རྒྱུ་ཆ་དང་མྱོང་གོམས་ཀྱི་ཆ་ནས་ཀྱང་མི་ རིགས་གཞན་གྱི་རྗེས་ཟིན་རྒྱུར་ཧ་ཅང་ཐག་རིང་། ཡིན་ན་ཡང་ང་ཚོ་འགྲོ་བ་མིའི་ཚོགས་སྡེ་ཞིག་ཡིན་པའི་ཆ་ནས་འཇིག་རྟེན་ འདིའི་འགྱུར་འགྲོས་ལ་མ་བརྟེན་པར་ང་ཚོ་ཁེར་རྐྱང་དུ་གནས་པའི་ས་ཆ་ཞིག་གོ་ལ་རིལ་བོ་འདིར་ལྷག་མེད། དེར་བརྟེན་ང་ ཚོར་ཡོད་པའི་རྩ་ཆེའི་རིག་གཞུང་འདི་དེང་རབས་འཕྲུལ་རིག་ལ་བརྟེན་ནས་འཛིན་སྐྱོང་སྤེལ་གསུམ་བྱེད་དགོས་རྒྱུ་ནི་ཁ་ཚ་ དགོས་གཏུགས་ཤིག་ཡིན། དེ་ཡང་རང་ཉིད་ནས་འགོ་འཛུགས་དགོས་པ་ལས་མི་གཞན་ཞིག་ལ་རེ་བ་དང་ཡིད་ཆེས་བྱེད་པ་ཙམ་ གྱིས་མི་ཕན། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སྣེ་ཁྲིད་དགོས་ན་དུས་ཀྱི་འགྱུར་འགྲོས་དང་གནས་བབ་བཅས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་དགོས་པ་ལས་སྤྱི་ ཚོགས་ལ་ཕན་ཐོགས་མེད་པའི་ལེགས་བཤད་ཅི་ཙམ་ཡོད་ཀྱང་ཤེས་ཡོན་ཅན་ཉུང་ཤས་ཤིག་གི་ཁོར་ཡུག་ཙམ་ལས་སྤྱི་ཚོགས་ ནང་ཁྱབ་སྤེལ་དང་སྣེ་ཁྲིད་བྱེད་མི་ཐུབ། འོན་ཀྱང་བེད་སྤྱོད་གཏོང་སྟངས་འགྱུར་བ་གཏོང་སྐབས་བོད་ཀྱི་ཆེས་རྩ་ཆེ་བའི་སྐད་ ཡིག་གི་འགྲོ་སྟངས་གཞི་འཇོག་དགོས་པ་ལས་རང་འདོད་དང་གཡམ་རྒྱུགས་ཀྱིས་སྐད་ཡིག་ལ་བཟོ་བཅོས་རྒྱག་པ་ནི་བོད་ཀྱི་ རིག་གཞུང་གཏོར་བཤིག་བཏང་བ་དང་ཁྱད་མེད། དེང་སྐབས་ཤེས་ཡོན་ཅན་སྤྱི་དང་ལྷག་པར་གཞོན་སྐྱེས་ཚོར་མཚོན་ན་བརྡ་འཕྲིན་གྱི་ལམ་འདིར་མི་ཞུགས་ཀ་མེད་ཀྱི་ གནས་སྟངས་ཤིག་ཆགས་ཡོད། ལམ་དེར་ཞུགས་པར་རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ལ་བརྟེན་ནས་བསམ་དོན་འགྲུབ་མི་ཐུབ་པའི་ཚོར་

277

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

བ་ཞིག་རང་བཞིན་གྱིས་སླེབས་ཡོད་པ་འདི་ནི། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཉམས་ཆག་ཏུ་གཏོང་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཙོ་བོ་ཞིག་རེ​ེད། རྒྱུ་རྐྱེན་ དེར་གདོང་ལེན་ཇི་ལྟར་བྱ་དགོས་མིན་ལ་བསམ་བློ་གཏོང་སྐབས། གུས་པར་མཚོན་ན་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་འདི་དེང་རབས་ཀྱི་ འགྲོས་དང་མཐུན་པའི་ཁོར་ཡུག་ཅིག་བཟོ་དགོས་པ་མ་ཟད། དེ་ཡང་དམངས་ལ་ཕན་ཐོགས་ཡོད་པ་ཞིག་དགོས་རྒྱུ་ཉག་གཅིག་ རེད། རྒྱུ་མཚན་དེ་ལ་བརྟེན་ནས་གུས་པས་སྐད་ཡིག་ལ་ཞེན་པ་དཀར་པོའ ་ི རང་མདངས་ཙམ་སྟོན་ཆེད་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་འགྲོ་ སྟངས་གཞིར་བཞག་ཐོག་སྔ་ཕྱིར་སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་དང་པོ་དང་། སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གཉིས་པ། སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གསུམ་པ། སྨོན་ལམ་བོད་ཀྱི་ཐུན་མོང་སྐད་གདངས། སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་༣.༡ སྨོན་ལམ་ཚིག་མཛོད་ཐོན་རིམ་དང་པོ་བཅས་མཉེན་ཆས་ རིམ་པ་དྲུག་སྤྱི་ཚོགས་ཁྲོད་རིན་མེད་འགྲེམས་སྤེལ་བྱེད་ཐུབ་པ་བྱུང་བར་དགའ་སྤོབས་བརྟས་པ་དང་ཕན་ཐོགས་ཀྱང་གང་ཙམ་ བྱུང་ཡོད།

གུས་པར་མཚོན་ན་ལོ་ངོ་བཅུ་བདུན་ལྷག་རིང་བོད་ཀྱི་ནང་དོན་རིག་པར་སྦྱོང་པ་གང་འཚམ་བྱས་ཤིང་།དེའི་ཞོར་ལ་རི་མོ་ དང་གློག་ཀླད་སྐོར་ལ་རང་སྦྱོང་བྱས་པའི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད་སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་མཉེན་ཆས་ཁག་བཟོ་སྐྲུན་བྱས་ཤིང་རིན་ མེད་ཐོག་འགྲེམས་སྤེལ་བྱས་པ་ཡིན། སྤྱིའི་ཆ་ནས་བཤད་ན་གུས་པ་དམིགས་བསལ་གྱིས་གློག་ཀླད་ཐད་སློབ་གྲྭར་འགྲོ་མྱོང་མེད་ ལ་སློབ་ཁོམ་ཡང་མེད་ཀྱང་ཐབས་ལམ་འདྲ་མིན་ལ་བརྟེན་ནས་གྲུབ་འབྲས་གང་འཚམ་བྱུང་།མཉེན་ཆས་དེ་དག་སྤྱི་ཚོགས་ཁྲོད་ རིན་མེད་དུ་འགྲེམས་སྤེལ་བྱས་པར་བསམ་ཡོད་ཅན་མང་པོ་ཞིག་གིས་བསམ་ཚུལ་ལ། གོང་ཚད་ཆེན་པོ་ལེན་དགོས་པ་ལས་ རིན་མེད་བྱས་ན་རིན་ཐང་མེད་པར་འགྱུར་བ་དང་། མ་འོངས་པར་ལས་ཀ་གཞན་ལ་ཡང་དངུལ་ཡོད་ན་ཕན་ཐོག་ཡོད་པའི་ གསལ་འདེབས་གནང་མཁན་ཡང་བྱུང་། ཕྱོགས་གཅིག་ནས་བཤད་ན་སྐད་ཆ་དེ་དངོས་ཡོད་རེད། དཔེར་ན་རིན་མེད་ཐོག་དེབ་ ཅིག་འགྲེམས་སྤེལ་བྱས་ཚེ་ནང་དོན་ཡག་ཉེས་ལ་མ་ལྟོས་པར་བདག་པོ་རྒྱག་མཁན་ཡང་དཀོན་པོ་རེད། འོན་ཀྱང་རིན་ཐང་ཡོད་ མེད་ལ་མ་བལྟ་པར་ཚང་མའི་སྤྱོད་ཐུབ་པ་དགོས་རྒྱུ་ནི་ཆེས་གལ་ཆེན་རེད། དཔེར་ན་ཆུ་དེ་བཏུང་བ་རྩ་ཆེན་དང་རིན་ཐང་ལྡན་ པ་ཞིག་སྤྱི་ཡོངས་ནས་བརྩི་མཁན་དཀོན་ནའང་། འགྲོ་བ་མིར་ཆུ་འཐུང་རྒྱུ་མེད་ཚེ་འཆི་རྒྱུ་ཉག་གཅིག་རེད། བོད་མི་རིགས་ལ་ མཚོན་ན་ཡང་སྐད་ཡིག་ཉམས་ཆག་ཏུ་ཕྱིན་ན་མི་རིགས་འདི་འཆི་རྒྱུ་ཉག་གཅིག་རེད། དེར་བརྟེན་རིན་ཐང་ཡོད་མེད་ལ་མ་ལྟོས་པར་རིན་མེད་ཐོག་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་དང་རྒྱུན་གནས་ཐུབ་པར་ དམིགས་ནས་རིན་མེད་ཐོག་འགྲེམས་སྤེལ་བྱས་པ་ཡིན། ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ནས་བཤད་ན་ཁོ་བོ་གྲྭ་རྐྱང་དཀྱུས་མ་ཞིག་གིས་ལས་ རིགས་འདི་འདྲ་གཉེར་པར་མཐུན་རྐྱེན་ཐོག་དཀའ་ངལ་ཡོད་པ་ཤོད་མ་དགོས་ནའང་། ང་ཚོའི་སྤྱི་ཚོགས་འདི་ད་དུང་དཔལ་ འབྱོར་དང་གང་ཐད་ནས་སྐྱོ་བོ་ཡིན་པ་དང་རང་ཉིད་ཀྱང་གྲྭ་པ་ཞིག་ཡིན་པས་ཆ་ནས་ཆོས་དང་འཇིག་རྟེན་གང་ལ་བསམ་ན་ ཡང་གལ་ཆེན་ཞིག་དུ་བསམ་ནས་ཞབས་འདེགས་ཞུས་ཁུལ་བྱས་པ་ཡིན། བརྒྱུད་རིམ་འདིའི་ནང་བོད་ཕྱི་ནང་གཉིས་ནས་རྒྱབ་སྐྱོར་དང་སེམས་ཁུར་བྱེད་མཁན་མང་པོ་བྱུང་ཡོད་པ་དང་། ཁ་རྡུང་ གཏོང་མཁན་དང་འགོག་རྐྱེན་བཟོ་མཁན་ཡང་བྱུང་ཡོད། གང་ལྟར་མི་རིགས་འདིར་ཕན་ཐོགས་ཡོད་པ་ཞིག་ཡིན་པར་བསམས་ ནས་དཀའ་ངལ་ལ་གདོང་ལེན་དང་། ཤེས་ལྡན་པ་དག་གི་དགོངས་ཚུལ་རྒྱུས་ལོན་བྱས་ཤིང་། རང་ནུས་ཡོད་ཚད་བཏོན་དང་ འདོན་བཞིན་ཡོད། གཤམ་ནས་མཉེན་ཆས་ཁག་ངོ་སྤྲོད་དང་བེད་སྤྱོད་གཏོང་སྟངས་རགས་ཙམ་འགོད་རྒྱུ་ཡིན།

278

སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གི་འཕེལ་རིམ་དང་ལག་ལེན་སྐོར་གྱི་ངོ་སྤྲོད།

༡༽སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་དང་པོ།

༼གོང་གསལ་རེའུ་མིག་ནང་དུ་ཡིག་ནོར་ཡོད་པ་དང་བརྗོད་པ་མི་དག་པ་དཔེར་ན།༡་གནན་ཞེས་འབྲི་དགོས།༢་གསུབ་ཞེས་འབྲི་དགོས།༽

སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་དང་པོ་ནི་སྤྱི་ལོ་༢༠༠༣ལོ་ནས་བཟོས་ཟིན་པ་ཞིག་ཡིན་ཡང་༢༠༠༥ལོར་ཐེངས་དང་པོར་འགྲེམས་སྤེལ་ བྱས། སྐབས་དེ་དུས་དབུ་མེད་ཡིག་གཟུགས་གློག་ཀླད་ཐོག་བེད་སྤྱོད་གཏོང་མཁན་མངོན་གསལ་དོད་པོ་མེད་པར་བརྟེན་ཡག་ ཉེས་ལ་མ་ལྟོས་པར་དབུ་མེད་བཟོ་ཐུབ་པ་བྱུང་། མཉེན་ཆས་དེ་ནི་དབྱིན་ཇིའི་སྐད་ཡིག་གཞིར་བཞག་ཐོག་བཟོས་པ་དང་། མཉེན་ ཆས་དེར་དབུ་མེད་བཞི་དང་དབུ་ཅན་བཞི་བཅས་ཡིག་གཟུགས་ཁག་བརྒྱད་ཡོད། འགྲོ་སྟངས་TCRC ཞེས་པའི་མཉེན་ཆས་ དང་མཐུན་པར་བཟོས་ཡོད། ༢༽ སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གཉིས་པ།

279

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གཉིས་པ་ནི་སྤྱི་ལོ་༢༠༠༦ ལོར་འགྲེམས་སྤེལ་བྱས་ཞིང་། མཉེན་ཆས་དེ་ནི་རྒྱལ་སྤྱིའི་གཅིག་གྱུར་བོད་ ཡིག་ཨང་རྟགས་ཡོད་མཁན་དང་མེད་མཁན་རིགས་གཉིས་ལས་གྲུབ་པའི་སྐད་ཡིག་སྣ་འདུས་ཀྱི་མཉེན་ཆས་ཤིག་ཡིན། ཡིག་ གཟུགས་ཀྱང་དེ་སྔོན་བཟོས་པའི་ཡིག་གཟུགས་ཁག་བཟོ་བཅོས་དང་གསར་སྣོན་བྱས་ཡོད། དེར་ཡིག་གཟུགས་མི་འདྲ་བ་བཅུ་ ཡོད། ལྷག་པར་རི་མོ་འདྲ་མིན་མང་པོ་ཡོད་པའི་ཡིག་གཟུགས་ཤིག་ཀྱང་ཡོད། སྐབས་དེར་Unecode དར་སོ་ཅུང་ཙམ་འགྲོ་ བཞིན་ཡོད་པ་དང་ Visata ནང་བོད་ཡིག་གསར་འཇུག་བྱེད་པའི་སྐབས་ཙམ་རེད། སྨོན་ལམ་མཉེན་ཆས་གཉིས་པ་བེད་སྤྱོད་ གཏོང་ཚུལ་རིགས་གཉིས་ཡོད། གཅིག་ནི་ Unecode འགྲོ་སྟངས་དང་། གཉིས་པ་ནི་ཁོ་བོས་རང་མོས་ལྟར་བཟོས་པའི་འགྲོ་ སྟངས་རེད། དེ་གཉིས་གང་རུང་ལ་བརྟེན་ནས་མཉེན་ཆས་སྣ་མང་ནང་བོད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་གཏོང་བར་དཀའ་ངལ་ཉུང་དུ་ཕྱིན་ ཡོད་པ་མ་ཟད་ Windows XP ནང་ཡིག་སྒམ་དང་ཡིག་འཚོལ་བ་སོགས་ཆ་ཚང་བོད་ཡིག་ཐོག་འབྲི་ཐུབ་པ་བྱུང་ཡོད། དེ་ ནི་སྐབས་དེའི་བོད་ཡིག་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་རིམ་པ་གསར་པ་ཞིག་ཡིན། ༣༽ སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གསུམ་པ་དང་སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་༣.༡།

སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གསུམ་པའི་ཁྱད་ཆོས།

280

སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གི་འཕེལ་རིམ་དང་ལག་ལེན་སྐོར་གྱི་ངོ་སྤྲོད།

སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གསུམ་པ་ནི་དེ་སྔོན་བཟོས་པའི་ཡིག་གཟུགས་དང་མཐེབ་གཞུང་ཁག་ལ་བསྐྱར་བཅོས་དང་། དེ་སྔའི་ མཉེན་ཆས་ཁག་ལ་བརྟེན་པའི་ཉམས་མྱོང་ཕྱོགས་བསྡོམས་དང་། ཤེས་ལྡན་པ་གང་མང་ཞིག་གི་དགོངས་ཚུལ་དང་ལེན་བྱས་ ནས་ཐག་གཅོད་བྱས་ཡོད། མཉེན་ཆས་འདིར་ཡིག་གཟུགས་ཁག་བཅུ་གསུམ་ཡོད་པ་ཐམས་ཅད་རྒྱལ་སྤྱིའི་གཅིག་གྱུར་ཨང་སྒྲིག་ (Unicode)གཞིར་བཟུང་ཐོག་བཟོས་ཡོད་པ་མ་ཟད། མཉེན་ཆས་གང་མང་ཞིག་གི་ནང་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཨང་སྒྲིག་(Unicode) ཅན་གྱི་བོད་ཡིག་ལ་འཕྲད་བཞིན་པའི་དཀའ་ངལ་ལ་བསམས་ནས། སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གཉིས་པ་གཞིར་བཞག་ཐོག་བེད་སྤྱོད་ བཏང་ཆོག་པའི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་ཡོད། མཛུབ་གནོན་གྱི་ཐད་ལ། བོད་ཕྱི་ནང་གཉིས་སུ་ཁྱབ་ཆེ་བའི་མཛུབ་གནོན་ཁག་བཞི་བཟོས་ ཡོད་པས་རང་མོས་ལྟར་གདམ་ཆོག གཤམ་གྱི་དཔེ་རིས་ལམ་ནས་སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གི་འགྲོ་སྟངས་ཤེས་རྒྱུ་གལ་ཆེ། ཡིག་ གཟུགས་རྙིང་བ་ཁག་གང་མང་ཞིག་UDP བརྒྱུད་ནས་སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གསུམ་པར་བསྒྱུར་ཆོག ཡིག་གཟུགས་བསྒྱུར་ཚུལ་ http://www.udp.leighb.com/getstart.htm དྲ་གནས་དེར་གཟིགས་རོགས་གནང་། དེ་སྔོན་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཚད་ གཞི་ཅན་གྱི་ཡིག་གཟུགས་གང་མང་ཞིག་གིས་དེབ་དང་། དུས་དེབ། ཚགས་ཤོག་སོགས་ཇུས་འགོད་བྱེད་མི་ཐུབ་མོད། སྨོན་ལམ་ གསུམ་པའི་མཉེན་ཆས་དེར་Unicode བོད་ཡིག་འགྲོ་མི་ཐུབ་པའི་མཉེན་ཆས་གང་མང་ཞིག་ལ་བོད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་གཏོང་ ཐུབ་པའི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་ཡོད། དཔེར་ན་ Adobe InDesign CS3 Photoshop CS4 Mac ནང་Office 2011 ལྟ་བུ་རེད། སྐབས་དེའི་ unicode རྒྱལ་སྤྱིའི་ཨང་སྒྲིག་ཅན་ཡིག་གཟུགས་གཞན་ལས་ཁྱད་དུ་འཕགས་པས་ནུས་པ་ ཐོན་པ་མ་ཟད། དུས་དེབ་དང་ཚགས་ཤོག་དེབ་རིགས་གློག་བརྙན་འགུལ་རིས་བཅས་ཚ་ཚང་ལ་བཀོལ་ཐུབ་པས་བོད་ཕྱི་ནང་ གཉིས་སུ་གཅིག་གྱུར་དང་ཡོངས་གྲགས་ཀྱི་མཉེན་ཆས་ཤིག་ཆགས་ཡོད། མཛུབ་གནོན་གྱི་ཐད་ལའང་འགྲོ་སྟངས་ཁག་བཞི་ བཟོས་ཡོད་པས་རང་མོས་ལྟར་འདེམས་ཆོག་པ་ཞིག་ཡིན། སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་༣.༡ ནི་སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གསུམ་པར་བསྐྱར་ བཅོས་བྱས་པ་ཞིག་ཡིན་པས་རྩ་བའི་སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གསུམ་པ་གཅིག་མཚུངས་ཡིན་པས་འདིར་འགྲེལ་བཤད་ཟུར་དུ་མེད། ཡིག་གཟུགས་ཆེ་ཆུང་ཐད། སྨོན་ལམ་ ༣.༡ དབྱིན་ཡིག་དང་ཆེ་ཆུང་གཅིག་གྱུར་བཟོས་ཡོད་པས་བརྙན་ཡོལ་དང་ཡིག་ཆ་སོགས་ བོད་ཡིག་ཐོག་བཞག་ན་ཆེ་ཆུང་དབྱིན་ཡིག་དང་གཅིག་མཚུངས་ཐོག་གནས་ཐུབ། ད་དུང་སྨོན་ལམ་ ༣.༡ ནི་ཀུ་ཤུ་རྟགས་ཅན་ གྱི་གློག་ཀླད་མ་ལག་གསར་པའི་ནང་བེད་སྤྱོད་ལེགས་པར་གཏོང་ཐུབ་པ་མ་ཟད། ཡིག་ཆ་འཚོལ་བ་དང་ཡིག་སྒམ་སོགས་བོད་ ཡིག་ཐོག་ནས་རང་འདོད་ལྟར་བེད་སྤྱོད་བཏང་ཆོག སྒྲིག་འཇུག་བྱ་ཚུལ། ༡ མཉེན་ཆས་འདི་སྒྲིག་འཇུག་བྱེད་པར་ངེས་པར་ཚང་དགོས་པའི་ཆ་རྐྱེན། སྨོན་ལམ་ ༣.༡ ཁྱེད་ཀྱི་གློག་ཀླད་ནང་དུ་སྒྲིག་འཇུག་བྱེད་པར་ངེས་པར་ཚང་དགོས་པའི་ཆ་རྐྱེན་ནི། ᨁ ཁྱེད་ཀྱི་གློག་ཀླད་᪱་᫞ᨵ Windows XP. Service Pack2/Windows Visata/Windows 7.

Mac OS X 10.5 ཡན་གྱི་ཐོན་རིམ་དགོས། ᨂ ཁྱེད་ཀྱི་གློག་ཀླད་ནང་དུ་ Adobe Reader 8 དང་། དེ་ཡན་གྱི་ཐོན་རིམ་དགོས། ༣ ཁྱེད་ཀྱི་གློག་ཀླད་ནང་དུ་སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གཉིས་པ་ཡོད་ཚེ་ངེས་པར་དུ་ཕྱིར་འདོན་བྱ་དགོས། འོན་ཀྱང་སྨོན་ལམ་ བོད་ཡིག་གཉིས་པའི་སྟེང་ཡོད་པའི་ཡིག་ཆ་ཚང་མ་སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གསུམ་པའི་ནང་རང་འཇགས་སུ་གནས་ཐུབ། ༢ སྒྲིག་འཇུག་བྱ་ཚུལ། ༡ windows ᪄ᩏ་སྒྲིག་འཇུག་བྱེད་སྟངས། ༡ སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གསུམ་པ་ཁྱེད་ཀྱི་གློག་ཀླད་ནང་དུ་སྒྲིག་འཇུག་བྱེད་པར་འོད་སྡེར་རམ། ཡང་ན་དྲ་ཐོག་ནས་ཕབ་ ལེན་བྱས་པ་གང་ཡིན་ཡང་།

281

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

དང་པོར་

རྟགས་རིས་སྟེང་ཉིས་སྡེབ་ཀྱིས་མཉེན་ཆས་ཁ་འབྱེ་དགོས།

དེ་ནས་ཨང་ཀིའི་གོ་རིམ་Windows སྒྲིག་འཇུག་རིམ་པ་བཞིན་བྱ་དགོས།

འདི་ཚར་བ་དང་སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་རྩ་བའི་མཉེན་ཆས་སྒྲིག་འཇུག་བྱས་ཟིན་པ་རེད། འོན་ཀྱང་གཤམ་ནས་སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་མཛུབ་གནོན་སྒྲིག་འཇུག་བྱ་

དགོས།

282

སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གི་འཕེལ་རིམ་དང་ལག་ལེན་སྐོར་གྱི་ངོ་སྤྲོད།

Win7/Vista གཉིས་ལ་འདི་འདྲ་ཡོང་སྐབས་སྒྲིག་འཇུག་ཆོག་པའི་བརྡ་ལན་སྤྲོད་དགོས། མཛུབ་གནོན་སྒྲིག་འཇུག་ཟིན་སྐབས་ཨང་༩ པ་ལྟར་དཀར་ཁུང་དེ་སྒོ་རྒྱག་དགོས།

མཛུབ་གནོན་རྟགས་རིས་ སྟེང་མནན་ན་བོད་ཡིག་མཛུབ་ གནོན་ཁག་འདེམས་ས་ཡོད།

ཡང་ན་སྟབས་བདེ་ཡོང་ཆེད། Ctrl Shift ᪱ᩡ᪱་དུ་མནན་ན་རང་འགུལ་ཐོག་མཛུབ་གནོན་བརྗེ་སྤོར་རྒྱག་ངེས་ཡིན། གལ་ཏེ་Win XP ᪄ᩏ་᫄᪱᪱ས་᫙ᨓ᫙་᪠རྙན་ཡོལ་ངོས་ལ་མཐེབ་གཞུང་བརྡ་རྟགས་མེད་པར་གྱུར་ན་ Control Panel/ Regional and Language Options ᪄ᩏ་དུ་ཡོད་པའི་Details ཞེས་པར་མནན་ན་དེར་མཛུབ་གནོན་ཁག་ཡོད། དེ་ནས་᫙ᩏ་མོས་ལྟར་གདམ་ཆོག་པ་ཡིན། དེ་མིན་གཞན་རྙོག་འཛིང་མེད་པས་ཁྱེད་ཀྱིས་ལས་ཀ་འགོ་འཛུགས་བྱ་ཆོག ད་དུང་ དཀའ་ངལ་འཕྲད་ཚེ་www.lobsangmonlam.org དྲ་ཐོག་ནས་གཟིགས་རོགས་གནང་།

283

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

Windows Xp མ་ལག་ནང་བེད་སྤྱོད་གཏོང་བར་དཀའ་ངལ་གང་ཡང་མེད། འོན་ཀྱང་མ་ལག་འདི་བེད་སྤྱོད་གཏོང་ བར་སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གསུམ་པ་ཡན་གྱི་ཐོན་རིམ་ཡོད་ན་སྟབས་བདེ། དེ་མིན་རྒྱལ་སྤྱིའི་གཅིག་གྱུར་ཨང་སྒྲིག་ཅན་གྱི་བོད་ ཡིག་མཛུབ་གནོན་གང་ཞིག་བེད་སྤྱོད་བཏང་ནའང་འཐུས། དེ་མིན་མ་ལག་སྒྲིག་བཅོས་བྱེད་དགོས་པ་ཁག་གཤམ་དུ་བཀོད་པ་ ལྟར་རེ་རེ་བཞིན་སྒྲིག་བཅོས་བྱ་དགོས།

༡ མ་ལག་འདིའི་ Start དཀར་ཆག་ངོས་སུ་ཡོད་པའི་ Control Panel ཞེས་པར་ནོན། ༢ Region and Language ཞེས་པར་ནོན། ༣ ཨེ་ཤ་ཡའི་སྐད་ཡིག་ཅེས་པར་འགྲིག་རྟགས་བརྒྱབ་མེད་ཚེ་འགྲིག་རྟགས་རྒྱག་དགོས། དེ་ནས་ Apply ཞེས་པར་ ནོན། དེ་རྗེས་ངེས་པར་ Windows Xp འོད་སྡེར་ནང་དུ་འཇུག་དགོས། དེ་རྗེས་རང་བཞིན་གྱིས་སྒྲིག་འཇུག་དང་བསྐྱར་དུ་ གློག་ཀླད་ཁ་ཕྱེ་ངེས་རེད། དེ་ལྟར་བྱས་ན་གློག་ཀླད་ཅོག་ངོས་ཀྱི་ཡིག་ཆའི་ཁ་བྱང་ཡིག་སྒམ་སོགས་སུ་བོད་ཡིག་ཁ་མ་འཐོར་བར་ གནས་ཐུབ། སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གསུམ་པའི་ནང་སྐད་ཡིག་སྐོར་གྱི་སྡེ་ཚན་དང་། གློག་ཀླད་ནང་བོད་ཡིག་ཇི་བཞིན་མི་འཆར་བ་དང་ཡང་ ན་བོད་ཡིག་ཁ་འཐོར་བ་སོགས་ཀྱི་སྐྱོན་བྱུང་ཚེ་ཕན་ཐོག་ཡོང་ཆེད་སྡེ་ཚན་ཟུར་དུ་ཡོད་པ་གཤམ་ནས་འགྲེལ་བཤད་བྱས་པར་ གཟིགས་རོགས་གནང་།

མཉེན་ཆས་འདི་དག་གི་འགྲེལ་བཤད་མདོར་བསྡུས་རེ་མཉམ་དུ་ཡོད་པ་གཟིགས་ནས་གལ་སྲིད་དགོས་མཁོ་མཆིས་ཚེ་ནང་ འཇུག་བྱ་ཆོག་པ་ལས་ངེས་པར་དུ་སྒྲིག་འཇུག་བྱ་དགོས་པ་མིན།

སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་Mac ནང་སྒྲིག་འཇུག་བྱ་ཚུལ། སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གསུམ་པ་ཁྱེད་ཀྱི་གློག་ཀླད་ Mac SO X ནང་དུ་སྒྲིག་འཇུག་བྱེད་པར་གཤམ་གྱི་གོ་རིམ་ལྟར་སྒྲུབ་ དགོས། ༡ འོད་སྡེར་རམ་དྲ་ཐོག་གང་རུང་དུ་ཡོད་པའི་ Monlam bod yig3 for Mac OS X ཞེས་པའི་ཡིག་སྒམ་ཁ་ འབྱེད་དགོས། ༢ དེའི་ནང་དུ་ཡོད་པའི་ Fonts ཅེས་པའི་ཡིག་སྒམ་ནང་གི་ Monlam Uni Sans Serif མ་གཏོགས་པའི་ ཡིག་གཟུགས་ཆ་ཚང་པར་བཤུས་ཀྱིས་ Macintosh HD\Library\Fonts\ནང་འཇོག་དགོས།

284

སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གི་འཕེལ་རིམ་དང་ལག་ལེན་སྐོར་གྱི་ངོ་སྤྲོད།

གཤམ་གསལ་པར་རིས་བཞིན་སྒྲིག་འཇུག་གནང་རོགས།

༢ ཡིག་གཟུགས་ Monlam

Uni Sans Serif ཞེས་པ་ནི། པར་བཤུས་བྱས་ནས་གཤམ་གྱི་པར་རིས་གཞིར་བཟུང་གིས་User\Library\Fonts\᪄ང་འཇོག་དགོས།

༣ མཛུབ་གནོན་སྒྲིག་འཇུག་བྱེད་པར་ Keylayouts ཡིག་སྒམ་ནང་གི་ཡིག་ཆ་ཚང་མ་པར་བཤུས་ཀྱིས་ Macintosh

HD\Library\Key­board Layouts\ ᪄ᩏ་འཇོག་དགོས།

༤ གོང་གི་ལས་ཀ་ཁག་གྲུབ་རྗེས་གཤམ་གྱི་པར་རིས་བཞིན་མཛུབ་གནོན་འཚོལ་དགོས། Open

international ᫍᨓ᫥་᪍᫙་᪄ᨕ᪄།

285

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

༥Input

Menu

བརྒྱུད་ནས་གཤམ་གསལ་སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གསུམ་པའི་མཛུབ་གནོན་ཁག་གཉིས་ཡོད་པར་འགྲིག་ རྟགས་རྒྱག་དགོས།

༦ གོང་གི་ལས་རིམ་ཚར་རྗེས་སྒྲིག་འཇུག་བྱས་ཚར་བ་ཡིན། དེ་ནས་མཛུབ་གནོན་ཡོད་སར་མནན་ན་མཛུབ་གནོན་ཁག་ཤར་ངེས་ཡིན། འོན་ཀྱང་ངེས་པར་ དུ་ཁྱེད་ཀྱི་གློག་ཀླད་སྒོ་བརྒྱབ་ནས་བསྐྱར་དུ་འབྱེད་དགོས།

286

སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གི་འཕེལ་རིམ་དང་ལག་ལེན་སྐོར་གྱི་ངོ་སྤྲོད།

སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་གཏོང་ཚུལ།

སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་གཏོང་བར་མཉེན་ཆས་གང་དག་ལ་བརྟེན་དགོས་མིན་ནི་གཙོ་བོར་ང་ཚོས་ངེས་པར་དུ་ མཉེན་ཆས་རྙིང་བ་རྣམས་བཞག་ནས་གསར་བ་རྣམས་བེད་སྤྱོད་བཏང་ན་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་རྗེས་ཟིན་པ་དང་བོད་ཡིག་ལ་འཕྲད་པའི་ དཀའ་ངལ་སེལ་སླ། གློག་ཀླད་བརྙན་ཡོལ་སམ་ Desktop དང་ཡིག་ཆ་ཁག་གི་མིང་དང་རྟགས་རིས་ཡི་གེ་སོགས་སྨོན་ལམ་ བོད་ཡིག་བཞག་ཚེ་ཆེ་ཆུང་དབྱིན་ཡིག་གཅིག་མཐུན་ཡོད་པ་མ་ཟད་མཐོང་སྣང་མཛེས་པོ་ཡོད།

Window colour and Appearance ནང་གི་པར་རིས་གཞིར་བཟུང་

གིས་སྒྲིག་ན་བོད་ཡིག་ཆེ་ཆུང་དག་ཤར་ངེས་

རེད། ཡིག་གཟུགས་པར་རིས་ལྟར་སྨོན་ལམ་ཡིག་ གཟུགས་ལས་Monlam

Uni Sans Serif ཤེས་པ་འཇོག་དགོས།

སྨོན་ལམ་ཐུན་མོང་སྐད་གདངས་མཉེན་ཆས།

སྨོན་ལམ་བོད་ཀྱི་ཐུན་མོང་སྐད་གདངས་མཉེན་ཆས་ ནི། བོད་ཕྱི་ནང་གཉིས་སུ་བསམ་ཚུལ་བསྡུ་ལེན་བྱས་མཐར། དབུས་སྐད་ཀྱི་སྒྲ་གདངས་གཞིར་བཞག་བྱས་ཤིང་། གཙོ་བོར་ཡི་གེ་ སོ་སོའ་ི སྐྱེ་གནས་དང་། བྱེད་པ། བརྗོད་ཚུལ། ཕོ་མོ་མ་ནིང་སོགས་གང་དུ་གཏོགས་པ་བཅས་ཀྱི་ངོས་འཛིན་གསལ་བ་དང་། ཡིག་ སྐད་གཙོར་བཟུང་ཐོག་ཡུལ་སྐད་དུ་དར་སོ་ཆེ་རིགས་ཟུར་འདོན་གྱིས། མིང་རྐྱང་དང་ཚིག་གྲུབ་བཅས་ཡིག་སྐད་ཐོག་བཀོད་ ཡོད། བོད་ཀྱི་ཡ་རབས་ལྡན་པའི་ཞེ་སའི་སྐོར་ཡིག་སྐད་དང་ཡུལ་སྐད་གཉིས་ཀའི་ཐོག་བཀོད་པ་དང་། ཚིག་ལྷུག་དང་ཚིགས་

287

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

བཅད། གཏམ་བཤད་བྱེད་སྟངས་སོགས་བོད་རང་གིས་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པར་བཀོད་ཡོད། སྒྲ་གདངས་ཁུངས་གཏུགས་ཡུལ་ནི། ས་ སྐྱ་བསོད་ནམས་རྩེ་མོས་མཛད་པའི་བྱིས་འཇུག་དང་། གསེར་ཏོག་སུམ་རྟགས་ཀྱི་སྐྱེ་གནས་དང་སྔོན་རྗེས་ཀྱི་སྒྲའི་འཇུག་ཚུལ་ གཞིར་བཞག་སྟེ། རང་ཉིད་ཀྱིས་ཀྱང་དཔག་ཚོད་ཀྱིས་ཡི་གེའི་སྒྲ་གདངས་ལ་བརྟག་དཔྱད་གཟབ་ནན་བྱས་པ་དང་། ཤེས་ལྡན་ པ་རྣམས་ལ་གྲོས་བསྡུར་ཡང་ཡང་བྱས་ཏེ། མགོ་འདོགས་ཅན་རྣམས་ལ་ཡང་སྒྲ་གདངས་དང་སྐྱེ་གནས་སོགས་གཏན་འཁེལ་བྱས་ ཡོད། འོན་ཀྱང་དེ་སྔ་སུས་ཀྱང་རྣམ་གཞག་ཆ་ཚང་བ་ཞིག་གཏན་འཁེལ་བྱས་མ་མྱོང་སྟབས་དཔྱད་གཞི་ཧ་ཅང་ཉུང་བ་དང་། ཁོ་ བོ་ལ་ཡང་སྐྱེས་སྦྱངས་ཀྱི་ཤེས་རབ་ཞན་པས་གནད་འགག་ཧ་ཅང་ཆེ་བའི་གནས་འདི་འདྲ་ལ་ནོར་འཕྱུག་དང་། ཆད་ལྷག་གི་ སྐྱོན་ཡོད་ངེས་རེད། མུ་མཐུད་དུ་ཡར་རྒྱས་གཏོང་རྩིས་ཡོད། བེད་སྤྱོད་གཏོང་ཚུལ།

མཉེན་ཆས་འདི་www.lobsangmonlam.org སམ་ཡང་ན་དྲ་རྒྱ་གཞན་ནས་ཕབ་ལེན་བྱས་པའམ་འོད་སྡེར་ ནང་ཡོད་པ་གང་ཡིན་ཡང་གློག་ཀླད་ནང་སྒྲིག་འཇུག་བྱེད་པ་དང་། ཐད་ཀར་བཀོལ་བྱེད་བཅས་རང་མོས་ལྟར་བྱེད་ཆོག

མཉེན་ཆས་འདི་དང་པོ་སྒོ་ཕྱེ་རྗེས་ཕོ་སྐད་དང་མོ་སྐད་གང་དགོས་གདམ་དགོས།

རྩ་བའི་དཀར་ཆག་འདི་ནས་སྡེ་ཚན་སོ་སོར་ཐད་ཀར་འགྲོ་ཆོག

288

སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གི་འཕེལ་རིམ་དང་ལག་ལེན་སྐོར་གྱི་ངོ་སྤྲོད།

འདི་ནི་བོད་ཡིག་སྒྲ་གདངས་ཇི་ལྟར་བེད་སྤྱོད་གཏོང་དགོས་ཡི་གེ་རེར་འགྲེལ་བཤད་ཁག་དགུ་རེད་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པ་པར་རིས་ནང་གསལ་ཨང་རིམ་བཞིན་

ལེགས་པར་གཟིགས་དགོས་རྒྱུ་གལ་ཆེ།

ཡི་གེའི་སྐྱེ་གནས་སོགས་གསལ་བོ་བཀོད་པ། སྔོན་རྗེས་ཀྱི་སྒྲ་འདོན་ཚུལ།

མིང་རྐྱང་། ཚིག་གྲུབ།

289

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཞེ་སའི་ཐ་སྙད་དང་ཞེ་ས་རྒྱག་སྟངས།

ཚིག་ལྷུག་ཀློག་སྟངས།

ཚིགས་བཅད་ཀློག་སྟངས།

290

སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གི་འཕེལ་རིམ་དང་ལག་ལེན་སྐོར་གྱི་ངོ་སྤྲོད།

གཏམ་བཤད་བྱ་ཚུལ་བཅས་སྡེ་ཚན་མང་པོར་དབྱེ་ཡོད་པས་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་སྦྱོང་མཁན་དང་བོད་པ་ནང་ཁུལ་དུ་ཡང་ཕན་ཚུན་སྐད་བརྡ་འཕྲོད་པར་མཐུན་

རྐྱེན་གང་ལེགས་བསྐྲུན་ཡོད།

སྨོན་ལམ་ཚིག་མཛོད་ཐོན་རིམ་དང་པོ།

ཚིག་མཛོད་དེ་ལ། ༡ བོད་ཡིག་ཚིག་མཛོད། ༢ དབྱིན་བོད་ཚིག་མཛོད། ༣ བོད་དབྱིན་ཚིག་མཛོད། ༤ གསར་བྱུང་རྒྱུན་ བཀོལ་མིང་མཛོད་བཅས་སྡེ་ཚན་བཞིར་ཕྱེས་ཡོད། ཚིག་མཛོད་འདིར་བསྡོམས་པའི་མ་ཚིག་ཉིས་འབུམ་ལྷག་ཡོད་པར་མ་ཟད་ སྡེ་ཚན་གཅིག་ནས་གཅིག་ལ་བརྒྱུད་ལམ་སྟབས་བདེ་ཞིང་། གློག་ཀླད་ནང་དུ་བོད་དབྱིན་ཡིག་རིགས་ཀྱི་ལས་ཀ་གང་ཞིག་བགྱིས་ ནའང་ཚིག་མཛོད་འདིར་འབྲེལ་མཐུད་བྱེད་པར་ཧ་ཅང་སྟབས་བདེ་ཡིན་པས་འབྲི་ཀློག་སྦྱོང་གསུམ་ལ་ཕན་ཐོགས་ཆེན་པོ་ཡོད། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་སྟོང་ཆ་ཆེན་པོ་ཞིག་བསྐངས་ཡོད་པའི་རེ་བ་དང་ཡིད་ཆེས་བྱེད་བཞིན་ཡོད། ཚིག་མཛོད་ འདིའི་བོད་ཡིག་ཚིག་མཛོད་ནི། གྲགས་ཆེ་བའི་བོད་ཡིག་ཚིག་མཛོད་མང་དག་ཅིག་གཞིར་བཞག་ནས་བསྒྲིགས་ཡོད། དབྱིན་ བོད་ཚིག་མཛོད་ནི་སྐུ་ཞབས་ཀརྨ་སྨོན་ལམ་ལགས་ཀྱིས་བསྒྲིགས་པའི་དབྱིན་བོད་ཚིག་མཛོད་གསར་མ་གཞིར་བཞག་བྱས་ཡོད་ ལ། ཐ་སྙད་གསར་པ་དགོས་གལ་ཆེ་བས་བོད་རྒྱ་དབྱིན་གསུམ་གྱི་གསར་བྱུང་རྒྱུན་བཀོལ་མིང་མཛོད་ཅེས་པ་བཟོ་བཅོས་གང་ ཡང་མེད་པར་རང་སོར་བཞག་ཡོད།

291

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཚིག་མཛོད་འདིའི་ཐ་སྙད་ཀྱི་རྣམ་དབྱེ་དགར་སྟངས་ཐད་གཙོ་ཆེ་བ་བྱེད་འབྲེལ་ལས་ཚིག་དང་། བྱེད་མེད་ལས་ཚིག རྒྱན་ ཚིག གྲོགས་ཚིག སྦྲེལ་ཚིག བསྣན་ཚིག ཚབ་ཚིག མངོན་བརྗོད། བརྡ་རྙིང་། ཡུལ་སྐད། ལེགས་སྦྱར། རྒྱ་སྐད། སོག་སྐད་བཅས་ བཅུ་གསུམ་དུ་ཕྱེ་ཡོད་པ་དང་། གཟུགས་འགྱུར་ལས་ཚིག་རྣམས་ལ་དུས་གསུམ་གྱི་དབྱེ་བ་ཁ་གསལ་དུ་བཟོས་ཡོད། མིང་མཐའི་ པ་བ་དང་བདག་སྒྲའི་སྦྱོར་ཚུལ་ཐད་གྲོས་བསྡུར་རིམ་བརྒྱུད་ཐོག་དཀར་ལེབ་དྲུང་ཡིག་གི་བཞེད་པ་གཞིར་བཞག་གིས་གཏན་ འབེབས་བྱས་པ་ཡིན། ཐ་སྙད་ཀྱི་འགྲེལ་ཕྱོགས་དང་གོ་བ་ལེན་སྟངས་ཐད་བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ལོ་རྒྱུས་དང་སྤྱི་ཚོགས་འཕེལ་བའི་ གོ་རིམ་དང་བསྟུན་པའི་འགྲེལ་བཤད་གཙོར་འདོན་བྱས་ཡོད། ཐ་སྙད་ཀྱི་དབྱེ་བ་དགར་སྟངས་ཐད་གྲོས་བསྡུར་དང་བསམ་གཞིག་མང་པོའ ་ི རྗེས་སུ། གནས་སྐབས་གོང་དུ་གསལ་བའི་ རྣམ་གྲངས་བཅུ་གསུམ་པོར་གཏན་འབེབས་བྱས་ན་ཡང་། དཔེ་གཞིར་བཟུང་བའི་དག་ཡིག་གསར་བསྒྲིགས་ཁྲོད་ཀྱི་དབྱེ་བ་ འགའ་ཞིག་བོད་ཡིག་ལ་གཏན་ནས་མི་འཚམས་པའང་རེ་ཟུང་འདུག་ལ། འགའ་ཞིག་ལ་བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་དུ་གནའ་རབས་ནས་ བཟུང་གཏན་ཆགས་པའི་དབྱེ་མིང་ཡོད་སྟབས་ཚིག་མཛོད་འདིར་བསྡུས་མེད། ཚིག་མཛོད་འདི་རྩོམ་སྒྲིག་གི་གོ་རིམ་ཁྲོད་ཐོག་ མཐའ་བར་གསུམ་དུ་བོད་ཡིག་ལ་ཐོག་མར་འཇུག་པའི་ལས་དང་པོ་པ་ནས་སློབ་གྲྭ་ཆུང་འབྲིང་གིས་མཚོན་སྤྱིར་བཏང་གི་བོད་ ཡིག་སློབ་མཁན་དག་ལ་གོ་བདེར་གཙོ་བོར་དམིགས་ཤིང་། བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ལོ་རྒྱུས་དང་སེམས་ཁམས་ལ་བསྟུན་གང་ཐུབ་ཏུ་ འབད་ན་ཡང་། མ་ཤེས་མ་མཐོང་བའི་གཞན་དབང་དུ་གྱུར་ནས་ཚིག་དོན་གཉིས་ཆར་སྐྱོན་ནོར་མང་དུ་ཡོད་ངེས་སྟབས། དཔྱོད་ ལྡན་གཟུར་གནས་དག་གིས་ལྷག་བློ་དྲང་ཚུགས་ལྡན་པའི་ལམ་སྟོན་ཆད་མེད་གནང་བའི་རེ་བ་ཡོད། ཚིག་མཛོད་སྒྲིག་འཇུག་བྱ་ཚུལ།

ཚིག་མཛོད་འདི་སྒྲིག་འཇུག་བྱ་ཡུལ་ནི། ཚིག་མཛོད་འདི་བེད་ སྤྱོད་གཏོང་བར་དགོས་ངེས་ཀྱི་ཆ་རྐྱེན། ༡ Windows

XP service pack2/pack3. Windows Vista.Windows 7. མ་ལག་གང་རུང་དགོས། ༢ Ram 1GB ཡན་དགོས། (གལ་ཏེ་Ram 500MB

ལས་མེད་ཀྱང་བེད་སྤྱོད་གཏོང་ཐུབ་མོད་ཅུང་དལ་འགོར་འགྲོ་ངེས་ རེད།)

292

སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གི་འཕེལ་རིམ་དང་ལག་ལེན་སྐོར་གྱི་ངོ་སྤྲོད།

པར་རིས་ནང་གསལ་ཨང་རིམ་བཞིན་སྒྲིག་འཇུག་བྱ་དགོས། (གལ་ཏེ་ཁྱེད་ཀྱི་གློག་ཀླད་ནང་Microsoft NET Framework 4 Client Profileདང་Microsoft SQL Server Compact 3.5 གང་རུང་མེད་ཚེ་རང་འགུལ་ཐོག་སྒྲིག་འཇུག་བྱ་ངེས་ཡིན། དེར་ཆུ་ཚོད་ཅུང་དགོས་པའི་ ངང་སྒུག་གནང་རོགས། དེ་མིན་WinXp ནང་སྒྲིག་འཇུག་བྱ་མ་ཐུབ་ཚེ་www.lobsangmonlam.org དྲ་ཐོག་དུ་ འགྲེལ་བཤད་ཕབ་ལེན་དགོས་རིགས་ཇི་བཞིན་ལག་ལེན་བསྟར་དགོས།)

ཚིག་མཛོད་སྒྲིག་འཇུག་སྐབས་ངེས་པར་དུ་C:\ ནང་སྒྲིག་འཇུག་བྱ་དགོས། དེ་ནས་རིམ་བཞིན་Next དང་མཐར་Close ཞེས་པར་མནན་ན་སྒྲིག་འཇུག་ ལེགས་པར་གྲུབ་པ་ཡིན།

སྨོན་ལམ་ཚིག་མཛོད་བེད་སྤྱོད་གཏོང་

ཚུལ།

གློག་ཀླད་བརྙན་ཡོལ་ངོས་སུ་ཡོད་པའི་ཚིག་མཛོད་ཀྱི་སྒོ་འབྱེད་དགོས།

293

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

བོད་ཡིག་ཚིག་མཛོད།

བོད་ཡིག་ཚིག་མཛོད་ནས་བོད་དབྱིན་དང་དབྱིན་བོད་བཅས་ལ་འབྲེལ་ཚུལ།

294

སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་གི་འཕེལ་རིམ་དང་ལག་ལེན་སྐོར་གྱི་ངོ་སྤྲོད།

དབྱིན་བོད་ཚིག་མཛོད་ནས་བོད་དབྱིན་སོགས་འབྲེལ་ཚུལ།

བོད་དབྱིན་ཚིག་མཛོད་ནས་བོད་དབྱིན་སོགས་འབྲེལ་ཚུལ།

ཐ་སྙད་གསར་བའི་ཚིག་མཛོད། འདིར་བོད་དབྱིན་རྒྱ་གསུམ་དགོས་ན་གདམས་ཆོག

295

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

མ་ལག་འདི་ནི་ཚིག་མཛོད་འདིའི་ཡི་གེ་ཆེ་ཆུང་དང་རྒྱབ་ལྗོངས་ཚོས་ཤས་སོགས་རང་མོས་ལྟར་གདམས་ཡུལ་ཡིན།

ཁྱེད་ཀྱི་གློག་ཀླད་ནང་བོད་ཡིག་ལས་ཀ་གང་ཞིག་བགྱིས་ནའང་ཚིག་མཛོད་འདིར་འབྲེལ་བ་བྱ་ཐུབ། དཔེར་ན་གོང་གི་ དཔེ་རིས་བཞིན་Word ནང་ཡི་གེ་འབྲི་སྐབས་(ཚིག་མཛོད་)ཞེས་པར་རྟགས་བརྒྱབ་ནས་Contrl+C མནན་པའམ་པར་ བཤུ་བྱས་ཚེ་ཚིག་མཛོད་ནང་རང་འགུལ་ངང་ཁྱེད་ཀྱིས་པར་བཤུས་སླེབས་ངེས་ཡིན། གལ་ཏེ་ཚིག་མཛོད་འདིའི་མ་ཚིག་དང་ འབྲེལ་བ་མེད་ཚེ་ཚིག་མཛོད་འདིས་ཡ་བྱེད་ཀྱིན་མེད། དེ་བཞིན་དབྱིན་བོད་གང་ཞིག་ཡིན་ཡང་དེ་བཞིན་ཡིན། དྲ་རྒྱ་དང་ཡིག་ རིགས་གང་ཡིན་ཡང་རྒྱལ་སྤྱིའི་གཅིག་གྱུར་ཨང་སྒྲིག་བོད་ཡིག་ཡིན་དགོས། མཇུག་བསྡུ་བའི་གཏམ།

གོང་ཞུས་ལྟར་རིན་མེད་ཐོག་འགྲེམས་སྤེལ་བྱས་པའི་མཉེན་ཆས་དེ་དག་ལ་བརྟེན་ནས་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཡར་རྒྱས་གོང་ འཕེལ་འགྲོ་བར་ཕན་ཐོག་གང་འཚམ་ཡོང་རེ་དང་། མ་འོངས་པར་རང་ནུས་གང་ཡོད་ཀྱིས་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་འདི་དེང་རབས་ ཆ་འཕྲིན་ཁྲོད་སྐད་ཡིག་གཞན་དག་དང་གཅིག་མཚུངས་ཡོང་བར་འབད་འདོད་ཡོད། མ་འོངས་པར་བོད་ཀྱི་ཐ་སྙད་ཡོངས་སུ་ ཚང་བའི་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ་ཞིག་བཟོ་འཆར་ཡོད་པ་དང་། དེའི་རྗེས་བརྗོད་པའམ་ཚིག་གི་འགྲོ་སྟངས་དང་ཞུ་དག་གཏོང་བྱེད་ སོགས་ལ་རང་ནུས་གང་ཡོད་འབད་འདོད་ཡོད། རིག་གཞུང་ཐད་ལ་བོད་ཕྱི་ནང་གི་ལས་ཀ་བྱེད་མཁན་རྣམས་ཀྱིས་གཅིག་གྱུར་ ཡོང་བར་འབད་བརྩོན་གནང་རོགས་ཞུ་བཞིན་ཡོད།

296

THE SITUATION AND CONSIDERATION OF TIBETAN LANGUAGE IN SOCIAL MEDIA Rigthup Qinghai Normal University Information Resource Center Abstract This paper will give a brief introduction to social media and discuss its effects on society. In particular, it will discuss the establishment, number, content, and readers of Tibetan language internet sites up until the present. Similarly, it will discuss the tasks, issues, and responsibilities that the Tibetan people must address in terms of digitalizing the Tibetan language.

Introduction Since the inception of the internet, the ways in which people carry out their lives and accomplish tasks has changed greatly. Yet, in the last few years, the pervasive spread of social media has come to have an even greater effect on the way that people engage in their daily lives. Social media has provided favorable conditions for the pursuits of individuals and organizations, but also has a very close relation to the spread and development of a people’s culture and the protection of language.

What Is Meant by “Social Media” Wikipedia provides the following simple definition for social media: Social media is a tool and platform for expressing thoughts, opinions, experiences, and views between people. In other words, it is a new multimedia that allows for mutual interactivity.

If users do not participate, the platform is merely a multimedia framework with no content. In this way, social media is unlike traditional multimedia. For traditional multimedia, there is a firm boundary between the producers and consumers of information. Broadcasting stations, television stations, newspaper agencies, journal editorial offices, etc., are producers of this type of information. On 297

Minority Language in Today’s Global Society

the other end, listeners, watchers, readers, etc., are the consumers of information.

Consumers of information have no power to choose the content produced for watching, reading, and listening. What makes present day social media unlike this is that there is no great distinction between the producers and consumers of information. Through the internet, any person has the power to disseminate information and to watch, read, and listen to multimedia. Consequently, since the spread of social media, internet users have shifted from being searchers and compilers of information to producers of information.

The features of social media Social media is a new aspect of multimedia that greatly increases the space of participation for internet users. The features of these kinds of multimedia, based on text, images, audio, video, etc., are listed below.

Enables participation: Social media brings out excitement among people with similar interests who can exchange their own views and experiences. However, there is an unclear boundary between multimedia developers and readers, no standard for the level of writing and content, and it is possible for each content developer to also be a reader.

Enables publicization: Most social media costs nothing, allowing many thousands of members to participate and encouraging the mutual dissemination of comments, expression of thoughts, and information sharing. Accordingly, one’s own views, a people’s culture, and new products produced from one’s own workshop can be publicized to thousands or tens of thousands of people through this medium.

Enables exchange of thoughts: Traditional multimedia only transmits content in the direction of the users.

However, social media is able to transmit and disseminate content to both the suppliers and users of multimedia. Because of this, it has achieved favorable conditions for exchanging thoughts based on the nature of mutual interactivity. Based on the capacity of the knowledge of internet users themselves, people can discuss at length with friends of different nationalities and languages without the constraints of geographical boundaries.

298

The Situation and Consideration of Tibetan

Domain and territory: In social media, people can participate in discussions on writings and skills that interest them instantly. People can also analyze, discuss, and comment on the contents of photo albums and videos. Furthermore, one can request help for questions and issues he or she does not understand.

Forms of Social Media Blogs: Blogs are one of the more pervasive forms of social media. People refer to them as online journals. Blogs can also be separated into types, such as personal blogs and commercial blogs, where individuals subdivide their writings in order to showcase their interests, personalities, and lifestyles.

Microblogging: This is a new software for online discussions that has developed more recently. Whatever one is doing or thinking, he or she can broadcast related content to friends, relatives, and others in one or two sentences. This is a popular platform for information sharing.

Podcasts: Audio-visual software, such as iTunes, can serve as a multimedia platform for watching and listening to media content.

Discussion forums: Discussion forums serve as platforms for enabling online discussions. Typically, these are places to express oneâ&#x20AC;&#x2122;s own views on an established topic. Among social media, discussion forums have been widespread and popular from the beginning.

Wikipedia: This is a type of publicly accessible encyclopedia. People can supplement and edit the content of previously existing articles. For example, on the English Wikipedia, there are at least 1,500,000 articles and various other materials in the English language.

Social networks: People can use these websites to create personal pages on which they can share information and exchange thoughts. The more well-known networking sites 299

Minority Language in Today’s Global Society

include MySpace, Facebook, FriendFeed, etc., with many tens of thousands of members participating.

The Importance of Social Media Based on results from the search tool Technorati, there are 63,000,000 blogs running on the internet. According to estimates, the number of new blogs doubles every six months. Each day, people visit the video website YouTube and watch a hundred million video segments. These days, many people benefit from the internet by searching for friends and making acquaintances, as it is a widespread form of social media. For example, the users of the networking site MySpace number over 107,000,000 and Wikipedia has at least 1,500,000 English language articles.

The above-mentioned numbers of articles and internet users participating on various websites indicate that social media has become one of today’s most important tools. For instance, looking at the most recent United States presidential election, it can be seen that Obama’s victory was tied to his use of social media. In the Iraqi democratic elections, the force of social media has also proven to be an important factor.

Comparing Chinese and Tibetan Language Social Media Chinese Language Internet and Social Media Since the dissemination of Web 2.0 in China beginning in 2005, the number of websites present on the internet has mushroomed. Various types of website content have been developed to cater to the different needs of various readers. After 2006, the upsurge in newly established websites was even greater than before. On the basis of the calculations of China’s statistical website CNZZ, in the latter part of 2010 there were a total of 3,630,000 websites on Chinese domains. This situation can be compared to June 2005, when the pace of website growth reached 435.7 percent. In the past, the websites that internet users had the most familiarity with were discussion forums, then gradually blogs became widespread. However, in the past couple of years, numerous social media outles, such as microblogs and networking sites, have proliferated and are becoming hot topics of discussion.

Tibetan Language Internet and Social Media The first website inside Tibet was created in 2002 by the Northwest Nationalities University in Gansu. This website was important in instigating the web-based dis300

The Situation and Consideration of Tibetan

semination of Tibetan language information. Then, one after another, both government and privately-run websites were successively established and maintained.

From 2005, the pace of emerging Tibetan language websites became faster and better organized than before. Gradually, in terms of quality of content and skills, these websites moved from fixed forms towards animated forms. In 2007, the first discussion forum and blog spread to Tibet, which provided a new means within Tibetan society for the exchange of thoughts. In general, its introduction has provided a new means of interaction among intellectuals with similar interests.

Comparing Chinese and Tibetan Language Figures Lan-

Social

Percent of

Websites

Blogs

Forums

Chinese

3,630,000

323

198,000

814

132,000,000

4,449,000

Users 22.6

Tibetan

45

2

1

0

6,000,000

87,000

1.45

guage

Language

Websites

Blogs

Forums

Networks

Social Networks

Population

Internet

Population

Users

Internet Users

Internet

Percent of Internet Users

Chinese

3,630,000

323

198,000

814

132,000,000

4,449,000

22.6

Tibetan

45

2

1

0

6,000,000

87,000

1.45

The Status of Tibetan Language Websites and Social Media Figures Presently in Tibet there are a total of forty-five Tibetan language websites, as defined by site and website content. Within these, solely Tibetan language websites are the majority, comprising 48.9 percent of all Tibetan language websites.

301

Minority Language in Today’s Global Society

Numbers and Languages of Tibetan Language Website Resources Percent of All Tibetan Language

Language

Number

Tibetan

22

48.9

Tibetan, Chinese

6

13.3

Tibetan, Chinese, English

15

33.3

Tibetan, Chinese, Other

2

4.5

Websites

Regions of Established Websites Based on what is known from the ICP (Internet Content Provider) on the homepage of each website, there are thirty-six registered Tibetan language websites, reaching 70 percent of all Tibetan language websites. Among these, the majority are registered in Tsongön (Chinese: Qinghai), reaching 29 percent of all Tibetan language websites.

Numbers and Regions where Tibetan Language Websites are Registered Percent of All Tibetan Language

Region of Registration

Number

Tsongön (Chinese Qinghai)

13

29

Beijing

10

22

Websites

Gansu

7

16

Tibet Autonomous Region

5

11

Tianjin

1

2

Registration uncertain

9

20

Types of Website Content Due to the short period of maturation and lack of technology for websites in Tibet, the development of websites has been extremely slow. At present, website content mainly consists of news announcements and government policies; privately-managed website content is mainly literary and musical in nature.

302

The Situation and Consideration of Tibetan

Type

Number

Percent of all internet

Comprehensive

5

11.1

News

5

11.1

History, Culture, Folk Traditions

7

15.6

Education, Schools

7

15.6

Religion

3

6.7

Tibetan Medicine

3

6.7

Blogs and Discussion Forums

3

6.7

Tibetan Language and Tibetan Studies

2

4.4

Publication Information and Electronic Books

2

4.4

Tibetan Language Information Technology

3

6.7

Agricultural and Pastoral Economy

1

2.2

Other

4

8.8

The Situation of Website Coding Prior to the spread of Himalaya Tibetan font software in Tibet, the major fonts in use were Pandita, Tongyuan, Fangzhen, Huaguang, etc. Because of this, the state of Tibetan language web coding was a bit complicated. Currently, Unicode is utilized in 38 percent of all Tibetan language websites.

Type of code

Number of websites

Percent of all websites

Himalaya

17

38

Pandita

13

29

Tongyuan

10

22

Fangzhen

3

7

Other

2

4

Analysis of Website Visits Because of the Tibetan environment, the level of Tibetan language information available, and scant computer knowledge, there are few website readers. Most readers are teachers, students, and monks.

303

Minority Language in Today’s Global Society

The ten best Tibetan language websites with the most average daily visitors Rank

Number of IP visitors per day

Website name

1

2724000

http://tibet.people.com.cn/

2

1872000

http://xizang.news.cn/

3

245400

http:// /tibetan.chinabroadcast.cn/lhasa.htm

4

7200

http://tb.chinatibetnews.com

5

4200

http://tb.tibet.cn

6

1800

http://www.tibettl.com

7

900

http://zw.tibetculture.net

8

420

http://www.xznjw.gov.cn/xznjw_zw/xznjw_zw.asp

9

420

http://www.tibetanct.com/tibetan/indexz.html

10

420

http://www.hzmtc.edu.cn/tn/tnindex.html

Note: The number of visits to government-maintained websites in this table is not the number of visitors to solely Tibetan language sites. These websites generally attract readers of other languages. For example, the People’s Daily website attracts visitors of seven foreign languages and seven different domestic languages, for a total of fourteen different languages.

Some Considerations and Issues in Tibetan Language Websites Lack of Awareness In regards to the Importance of Mobilizing Tibetan Language Information The mobilization of Tibetan language information using contemporary information technology depends on the Tibetan people’s own views. Looking at the present situation, the main issue facing the mobilization of Tibetan language information is not the skills determining the information, but the lack of recognition of the need for and benefits of mobilizing language information.

Culture is one of the main elements that determines a people. In order to uphold, maintain, and develop the Tibetan people’s culture it goes without saying that the Tibetan language must be relied upon. In the current age, the most effective means of developing the Tibetan language and extending its reach is through the mobilization of Tibetan language information. Therefore, in taking on the duty of perpetuating and developing Tibetan culture, the Tibetan people must assertively endeavor and utilize whatever means is best.

304

The Situation and Consideration of Tibetan

Unsuitable Hardware Development and the Small Realm of Websites For most Tibetan language websites in China there are no professionals employed in management positions. It takes a long period of time to update content, as in the past there were no effective and privately-owned hardware systems; not to mention office facilities. However, government-established websites are different from privately-run websites. For the most part, they have the necessary environment and professional capacity to accomplish their work. However, due to differing aims and activities, these websites have limited readership and lack the necessary resources for expansion. Therefore, they have failed to enter into the ranks of famous domestic websites. The late involvement of Tibetan language websites is one of the primary causes for this failure. An important second cause is the insufficient funding available for the management and technology of the websites.

Resource Extraction Deficiencies and Lack of Clear Direction Although the competition of internet culture is related to technology, more important in determining competition is a cultural contest. For this reason, it is extremely important to appreciate the use of Tibetan language internet resources. At the present time, the Tibetan language website resources available are providing inadequate and limited content, with too few topics and slow content turnover that are not suitable for the development of basic databases. Moreover, much of the content on Tibetan language websites is duplicated, causing websites to lose their originality. Although most of the content of both government and private Tibetan language websites is comprehensive in nature, upon closer inspection it becomes clear that the content is merely a sample. In particular, the content of privately-run websites is meager and cannot compete with the promotional strength of the government. Given this, the primary path of survival for private websites is content specialization.

Incompatibilities with Relevant International Information Standards and Regulations The primary objectives of language information systems are unification and sharing. Resource sharing requires compatibility between the relevant international and domestic standards of information. If information is not compliant with these standards, then resource sharing is convoluted and, ultimately, empty. If informa305

Minority Language in Today’s Global Society

tion standards are not followed, then people are certain to squander all of their time, human, and material resources; and beneficial results cannot be achieved.

Consequently, inconsistencies in Tibetan language coding and web languages on websites in Tibet are causing difficulties for readers.

Analyzing the Targets of Website Service The content of domestic Tibetan language websites is mainly news, literature, and entertainment based. Of these, government-run websites provide the main source of news and information for Tibetan-area tourism. Privately-run websites primarily provide literature and only secondarily provide discussion platforms for education and history. However, people must be concerned with taking on the responsibility of Tibetan language websites’ condition. They must analyze the age and environment of their readers in order to offer the best services for fulfilling the audience’s needs, work, studies, and skills. Together with this, the affection and ethnic consciousness bound up with the mother tongue will guide the progression of the thinking. Most readers at present are from schools and monasteries and it is important to supply them with suitable content and cultural provisions.

The Lack of Tibetan Localized Resources and Software Non-mother tongue internet material and software could be translated for users into a language that is familiar, so that the obstacles of reading different languages can be eliminated and the resources of the world’s advanced cultures can be utilized. For instance, if the teaching resources of foreign universities and the lessons of famous experts, such as the contents of TED (Technology, Education, Design), could be localized into Tibetan, people could be given new aspirations along with international standards of education.

The Lack of Experts and Insufficient Capital Most Tibetan language websites are made for social benefit rather than for business purposes. This presents a great challenge in terms of financing, maintenance, repair, and content update. On the other hand, specialized web technologists are scarce, Tibetan website standards are not in accord with current international standards, and content organization is not appropriate. The content that is enjoyed by users will help to provide information that the Tibetan people are currently lacking. Consequently, for the purpose of developing and disseminating the Tibetan language and optimally serving internet users, the fostering of informa306

The Situation and Consideration of Tibetan

tion technologies and the skills of existing internet workers are critically needed.

The Lack of Resources Appropriate for a Nationalityâ&#x20AC;&#x2122;s Characteristics Many people wish to use the internet to study the Tibetan language, to understand Tibetan culture, to search for Tibetan language information, and to compile knowledge on various topics. However, current Tibetan internet resources are extremely impoverished. Therefore, the building of Tibetan language resources is extremely important. For example, in accordance with the different levels of Tibetan language proficiency, instructional resources need to be newly created, article databases need to be established, and cultural treasuries, digital books, audio lessons, web-based dictionaries, web-based question and answer, comprehensive Tibetan medical specialists system, etc., need to be constructed. Furthermore, if internet content has the qualities of being useful, archival, and facilitating exchange of ideas, the life span and vitality of Tibetan language internet will flourish.

In general, because of the different views on the value of the internet and technology held by internet users in Tibetan areas, there are several different ways that the internet is utilized. Beginning users of the internet use as much time as possible in online discussions and entertainment, engaging in such activities as listening to music, watching movies, playing games, etc. Another group of internet users reads news and articles, sends and receives electronic messages, and looks for various topics by means of searches. Yet another group uses blogs and microblogs to publish their own thoughts, opinions, essays, etc., as well as critiques and comments on the essays of others. Furthermore, participating in social networking websites, some people even contact others in different countries, speak different languages, and interact to discuss topics of common concern. Also, a specific group of internet users, through excellent internet skills, are able to study lessons from the best universities in the world at no cost and to search and compile various topics of knowledge that can be used to study new skills and to inspire new thinking. At the same time, these people are enjoying and experiencing an understanding of the direction of the worldâ&#x20AC;&#x2122;s progress in general, a way of seeing the value of human life, a harmony between people and the environment, and other different views from a variety of locations in the world.

307

Minority Language in Today’s Global Society

Appendix English Audio Blog Coding Forum Information Interactivity Internet users Knowledge Base Localization Microblogging Multilingual Multimedia Network resources Online Learning Participation Platform Resource sharing Servers Single Language Social Media Social Network Software

308

བོད་ཡིག

Simplified

中文

Pinyin

Dralam

音频

yīn pín

Pökhuk

博客

bó kè

ཨང་སྒྲིག

Angdrik

编码

biān mǎ

Lengtek

论坛

lùn tán

ཆ་འཕྲིན་ཅན

Chatrinchen

信息化

xìn xī huà

Dreldri

交互性

jiāo hù xìng

དྲ་དམངས

Dramang

网民

wǎng mín

Shejédzö

知识库

zhī shí kù

ས་གནས་ཅན

Sanéchen

本地化

běn dì huà

Zintung

微博

wēi bó

སྐད་ཡིག་སྣ་མང

Kéyik namang

多语种

duō yǔ zhǒng

Nyenzuk

多媒体

duō méi tǐ

དྲ་རྒྱའི་ཐོན་ཁུངས

Dragyé tönkhung

网络资源

wǎng luò zī yuán

སྐུད་ཐོག་སློབ་སྦྱོང

Kütok lopjong

在线学习

zài xiàn xué xí

མཉམ་ཞུགས

Nyamzhuk

参与

cān yǔ

ལས་སྟེགས

Létek

平台

píng tái

སྒྲ་ལམ

པོད་ཁུག

གླེང་སྟེགས

འབྲེལ་འདྲིས

ཤེས་བྱའི་མཛོད ཟིན་ཐུང

སྨྱན་གཟུགས

ཐོན་ཁུངས་མཉམ་སྤྱོད རམ་འདེགས་ཆས

Wylie

Tönkhung nyamchö

资源共享

zī yuán gòng xiǎng

Ramdekché

服务器

fú wù qì

Kéyik nachik

单语种

dān yǔ zhǒng

སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས

Chitsok nyenzuk

社会媒体

shè huì méi tǐ

Chitsok dragya

社会网络

shè huì wǎng luò

མཉེན་ཆས

Nyenché

软件

ruǎn jiàn

སྐད་ཡིག་སྣ་གཅིག སྤྱི་ཚོགས་དྲ་རྒྱ

The Situation and Consideration of Tibetan

Standardization Terminology Tibetan Localization Updates Users Video Visits Website

ཚད་ལྡན་ཅན བརྡ་ཆད

བོད་འགྱུར་ཅན

Tsédenchen

标准化

Daché

术语

biāo zhǔn huà shù yǔ ruǎn jiàn cáng

Bögyurchen

软件藏化

ནང་དོན་ལེགས་བཅོས།

Nangtön lekchö

内容更新

nèi róng gèng xīn

Kölkhen

用户

yòng hù

གཟུགས་བརྙན

Zuknyen

视频

shì pín

Lokdrang

访问量

fǎng wèn liàng

Dratsik

网站

wǎng zhàn

བཀོལ་མཁན ཀློག་གྲངས དྲ་ཚིགས

huà

References http://www.xizang123.com/tibetan.html http://www.884343.com/html/catalog/2299.htm http://www.alexa.com/ http://technorati.com/

309

སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་ཁྲོད་བོད་སྐད་ཡིག་གི་གནས་བབ་དང་བསམ་གཞིགས། རིག་ཐུབ། མཚོ་སྔོན་དགེ་འོས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ། ནང་དོན་ཉིང་བསྡུས།

གླེང་གཞི།

རྩོམ་འདིའི་ནང་དུ་སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་སྐོར་ངོ་སྤྲོད་དང་དེའི་སྤྱི་ཚོགས་ཁྲོད་ཐེབས་པའི་ཤུགས་ རྐྱེན་སོགས་རགས་ཙམ་གླེང་ཡོད་ལ། སྒོས་སུ་བོད་ཁུལ་དུ་བོད་སྐད་ཡིག་གི་དྲ་རྒྱའི་འཛུགས་སྐྲུན་དང་ མང་ཉུང་། ནང་དོན། ཀློག་པ་པོ་བཅས་ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་ད་ལྟའི་གནས་བབ་འདི་ལ་དབྱེ་ཞིབ་བྱས་ ཡོད་པ་དང་།དེའི་མཚུངས་སུ་མིག་སྔར་ང་ཚོའི་ཕྲག་ཏུ་བབས་པ་ནི་བོད་ཡིག་ཆ་འཕྲིན་ཅན་དུ་གཏོང་ བའི་ལས་འགན་དང་དེར་གནས་པའི་གནད་དོན་སྐོར་ཞིག་ལ་གླེང་བརྗོད་བྱས་ཡོད།

དྲ་རྒྱ་དར་བ་ནས་བཟུང་ང་ཚོའི་འཚོ་བ་རོལ་སྟངས་དང་བྱ་བ་བསྒྲུབ་སྟངས་ལ་འགྱུར་བ་ཆེན་པོ་བྱུང་ཡོད། འོན་ཀྱང་ལོ་ འདི་འགའི་སྔོན་ནས་བཟུང་སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་ཁྱབ་གདལ་དུ་སོང་བ་ནས་མིའི་རིགས་ཀྱི་འཚོ་བ་རོལ་སྟངས་ལ་སྔར་ལས་ ཤུགས་རྐྱེན་ཆེན་པོ་ཐེབས་ཀྱིན་འདུག་སྟེ། སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་ཀྱིས་མི་སྒེར་རམ་ཚོགས་པར་རྒྱལ་ཁ་འཐོབ་པར་མཐུན་རྐྱེན་ བསྒྲུབ་ཐུབ་ལ་ཐ་ན་མི་རིགས་ཤིག་གི་རིག་གནས་དར་སྤེལ་དང་སྐད་ཡིག་སྲུང་སྐྱོབ་ཐད་ལའང་འབྲེལ་བ་ཧ་ཅང་དམ་པོ་འདུག གཅིག ཅི་ཞིག་ལ་སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་ཟེར།

Wikipedia ཡི་སྟེང་དུ་སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་ལ་གོ་སླ་བའི་འགྲེལ་བཤད་འདི་འདྲ་ཞིག་གནང་འདུག སྤྱི་ཚོགས་ སྨྱན་གཟུགས་ནི་མི་རྣམས་ཀྱི་ཕན་ཚུན་བར་དུ་བསམ་འཆར་དང་འདོད་ཚུལ། མཉམ་མྱོང་། ལྟ་ཚུལ་འདོན་སའི་ཡོ་བྱད་དམ་ ལས་སྟེགས་ཤིག་རེད། ཡང་གཅིག་བརྗོད་ན། ཕན་ཚུན་འབྲེལ་འདྲིས་བྱེད་ཆོག་པའི་སྨྱན་གཟུགས་གསར་བ་ཞིག་རེད། གལ་ ཏེ་བཀོལ་མཁན་གྱི་མཉམ་ཞུགས་མ་གནང་ན་ལས་སྟེགས་ཁོ་ན་ནང་དོན་སྟོང་བའི་སྨྱན་གཟུགས་ཀྱི་སྒྲོམ་གཞི་ཞིག་རེད། སྤྱི་ ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་ནི་སྲོལ་རྒྱུན་སྨྱན་གཟུགས་དང་མི་འདྲ་སྟེ། སྲོལ་རྒྱུན་སྨྱན་གཟུགས་ལ་ཆ་འཕྲིན་ཐོན་སྐྱེད་མཁན་དང་ འཛད་སྤྱོད་མཁན་གཉིས་ཀྱི་དབྱེ་མཚམས་ཟབ་མོ་ཡོད་དེ། རྒྱང་བསྒྲགས་ཁང་དང་བརྙན་འཕྲིན་ཁང་། ཚགས་པར་ཁང་། དུས་ དེབ་རྩོམ་སྒྲིག་ཁང་སོགས་ནི་ཆ་འཕྲིན་ཐོན་སྐྱེད་བྱེད་མཁན་ཡིན་ལ། ཕྱོགས་གཞན་ཏེ་ཉན་མཁན་དང་ལྟ་མཁན། ཀློག་མཁན་ སོགས་ནི་ཆ་འཕྲིན་འཛད་སྤྱོད་མཁན་རེད། ཆ་འཕྲིན་འཛད་སྤྱོད་མཁན་གྱིས་ཐོན་སྐྱེད་བྱས་ཟིན་པའི་ནང་དོན་ལ་ལྟ་ཀློག་ཉན་ གསུམ་ལས་གདམ་ང་བྱེད་པའི་དབང་ཆ་མེད་པ་རེད། དེང་གི་སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་དེ་དང་མི་མཚུངས་སྟེ། ཆ་འཕྲིན་ཐོན་ སྐྱེད་མཁན་དང་འཛད་སྤྱོད་མཁན་བར་དབྱེ་བ་ཆེར་མེད་ལ། དྲ་རྒྱ་བརྒྱུད་ནས་མི་གང་རུང་ལ་ཆ་འཕྲིན་བརྒྱུད་སྤེལ་གྱི་དབང་ཆ་ ཡོད་ལ་སྨྱན་གཟུགས་དེ་དག་གི་ནང་དོན་ལ་ལྟ་ཀློག་ཉན་གསུམ་གྱི་དབང་ཆ་ཡང་ཡོད། དེའི་ཕྱིར། སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་དར་ བ་ནས་བཟུང་དྲ་དམངས་ནི་ཆ་འཕྲིན་འཚོལ་སྡུད་མཁན་ནས་ཆ་འཕྲིན་སྤེལ་མཁན་གྱི་ཕྱོགས་སུ་བསྐྱོད་བྱུང་། ༡ སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས།

སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་ནི་དྲ་རྒྱ་བཀོལ་མཁན་རྣམས་ལ་མཉམ་ཞུགས་ཀྱི་བར་སྟོང་ཆེས་ཆེ་བ་གནང་ཡོད་པའི་སྨྱན་ གཟུགས་ཀྱི་རྣམ་པ་གསར་བ་ཞིག་རེད། སྨྱན་གཟུགས་དེ་ཡི་གེ་དང་རི་མོ། སྒྲ་དང་གཟུགས་བརྙན་སོགས་ཀྱི་རྣམ་པ་ལ་བརྟེན་ 310

སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་ཁྲོད་བོད་སྐད་ཡིག་གི་གནས་བབ་དང་བསམ་གཞིགས།

ནས་གྲུབ་པ་རེད་ལ་གཤམ་གྱི་ཁྱད་ཆོས་དག་འདུག ༡ མཉམ་བཞུགས་གནང་ཆོག་པ།

སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་ཀྱིས་དགའ་ཕྱོགས་གཅིག་པའི་མི་རྣམས་ལ་སྤྲོ་སྣང་བསླང་སྟེ་རང་གི་ལྟ་ཚུལ་དང་མཉམ་མྱོང་ སོགས་སྤེལ་རེས་བྱས་ཆོག་ལ། སྨྱན་གཟུགས་སྤེལ་མཁན་དང་ཀློག་པ་པོའ ་ི བར་གྱི་ས་མཚམས་ལ་དབྱེ་བ་གསལ་བོ་མེད་ལ་རྩོམ་ འབྲིའི་ཆུ་ཚད་དང་ནང་དོན་བཅས་ལ་ཚད་བཀག་མེད་པར་སྐབས་རེར་ནང་དོན་སྤེལ་མཁན་ཡིན་ལ་སྐབས་རེ་ཀློག་མཁན་ཡང་ ཡིན་སྲིད། ༢ ཁྲོམ་བསྒྲགས་བྱེད་ཐུབ་པ།

སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་ཕལ་ཆེར་དུ་འགྲོ་སོང་ཅི་ཡང་མེད་པར་ཚོགས་མི་སྟོང་ཕྲག་མང་པོ་མཉམ་ཞུགས་གནང་སྟེ། ཕན་ ཚུན་བར་ལ་དཔྱད་གཏམ་སྤེལ་བ་དང་བསམ་འཆར་འདོན་པ། ཆ་འཕྲིན་མཉམ་སྤྱོད་བྱེད་པར་སྐུལ་སློང་གཏོང་ཐུབ། དེའི་ཕྱིར། རང་ཉིད་ཀྱི་ལྟ་བ་དང་མི་རིགས་ཀྱི་རིག་གནས། རང་གི་བཟོ་གྲྭ་ནས་ཐོན་སྐྱེད་བྱས་པའི་ཐོན་རྫས་གསར་བ་སོགས་བརྒྱུད་ལམ་ འདི་ལ་བརྟེན་ནས་མི་གྲངས་སྟོང་ཕྲག་ནས་ཁྲི་ཕྲག་ལ་དྲིལ་བསྒྲགས་གནང་ཐུབ། ༣ བསམ་བློ་བརྗེ་རེས་ཐུབ་པ།

སྲོལ་རྒྱུན་སྨྱན་གཟུགས་ཀྱིས་ནང་དོན་དེ་བཀོལ་སྤྱོད་མཁན་གྱི་ཕྱོགས་གཅིག་པུར་བརྒྱུད་སྤྲོད་གནང་བ་རེད། འོན་ཀྱང་། སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་ཀྱི་བཟང་ཆ་ནི་ནང་དོན་དག་སྨྱན་གཟུགས་མཁོ་སྤྲོད་མཁན་དང་བཀོལ་མཁན་གྱི་ཕྱོགས་གཉིས་སུ་ བརྒྱུད་སྤེལ་གནང་ཆོག དེའི་ཕྱིར་དེ་ནི་ཕན་ཚུན་བར་དུ་འབྲེལ་འདྲིས་ཀྱི་རང་བཞིན་ལྡན་ལ་བསམ་བློ་བརྗེ་རེས་ཐད་ལ་མཐུན་ རྐྱེན་བཟང་པོ་བསྒྲུབ་ཡོད་པ་ཞིག་རེད། དྲ་དམངས་སོ་སོའ ་ི རང་གི་རིག་པའི་རྩལ་ལ་བརྟེན་ནས་འཛམ་གླིང་གི་གླིང་ཕྲན་སོ་ སོའ་ི ས་མཚམས་ལ་བཀག་རྒྱ་མེད་པར་མི་རིགས་མི་འདྲ་བ་དང་སྐད་ཡིག་མི་འདྲ་བའི་གྲོགས་པོ་ཡོངས་ལ་གང་འདོད་དུ་བགྲོ་ གླེང་གནང་ཆོག་པ་རེད། ༤ སྡེ་ཁུལ་མངའ་ཁོངས།

སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་ཁྲོད་དུ་མི་རྣམས་ཀྱི་མགྱོགས་མྱུར་ངང་རང་གི་དགའ་ཕྱོགས་ལྟར་རྩོམ་ཡིག་དང་ལག་རྩལ་སྐོར་ གྱི་གླེང་གཞི་འདེམས་ཏེ་གླེང་བརྗོད་བྱས་ཆོག་ལ པར་དེབ་དང་བརྙན་འཕྲིན་སོགས་ཀྱི་ནང་དོན་ལ་ཡང་མི་རང་ཉིད་ཀྱི་དཔྱད་ བརྗོད་སྤེལ་ཆོག ད་དུང་རང་གི་མི་ཤེས་པའི་དྲི་བ་དང་གནད་དོན་ལ་རོགས་རམ་ཞུས་ཆོག ༢ སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་ཀྱི་རྣམ་པ། ༡ པོད་ཁུག

པོད་ཁུག་ནི་སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་ཁྲོད་ཆེས་དར་ཁྱབ་ཆེ་བའི་རྣམ་པ་གཅིག་རེད། མི་རྣམས་ཀྱི་འདི་ལ་དྲ་སྟེང་གི་དུས་ དེབ་ཞེས་གླེང་གིན་འདུག་ལ། འདི་ལ་ཡང་མི་སྒེར་གྱི་པོད་ཁུག་དང་ཁེ་ལས་པའི་པོད་ཁུག་སོགས་རིགས་དགར་རུང་། འདིར་མི་ རང་གི་དགའ་ཕྱོགས་དང་སེམས་ཁམས། འཚོ་བ་མཚོན་པའི་རྩོམ་ཡིག་རྣམས་ནང་གསེས་ཀྱི་རིགས་དགར་ཏེ་བརྒྱུད་སྤེལ་གནང་ གིན་འདུག

311

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

༢ ཟིན་ཐུང་།

འདི་ནི་དྲ་སྟེང་ཁ་བརྡའི་རྣམ་པའི་རྗེས་ཀྱི་གླེང་མོལ་མཉེན་ཆས་གསར་བ་ཞིག་རེད། སྐུ་ཉིད་ཀྱི་ཅི་ཞིག་བྱེད་བཞིན་པ་ དང་བསམ་བཞིན་པ་སོགས་གྲོགས་པོ་དང་སྤུན་ཟླ། གཞན་ལ་སྐད་ཆ་ཚིག་འབྲུ་གཅིག་གཉིས་ཀྱི་ལམ་ནས་ནང་དོན་སྤེལ་བ། ཆ་ འཕྲིན་མཉམ་སྤྱོད་དང་འབྲེལ་འདྲིས་གཏོང་བྱེད་ཀྱི་དེང་དུ་ཆེས་རྒྱུགས་ཆེ་བའི་ལས་སྟེགས་ཤིག་རེད། ༣ སྒྲ་ཁུག

སྒྲ་གཟུགས་གཏོང་བྱེད་ཀྱི་མཉེན་ཆས Apple དང iTunes སོགས་བརྒྱུད་དེ་རང་གི་འདོད་མོས་ལྟར་དུ་གཟུགས་ བརྙན་དང་སྒྲ་མཛོད་སོགས་ཀྱི་ནང་དོན་ལ་གང་རུང་དུ་ལྟ་ཉན་བྱེད་པའི་སྨྱན་གཟུགས་ཀྱི་ཐབས་ལམ་ཞིག་རེད། ༤ གླེང་སྟེགས།

འདི་ཡང་དྲ་སྟེང་དུ་ཕན་ཚུན་བར་གླེང་མོལ་བྱེད་ཆོག་པའི་ལས་སྟེགས་ཤིག་སྟེ། སྤྱིར་བཏང་དུ་གཏན་འཁེལ་བྱས་པའི་ བརྗོད་གཞི་ཞིག་གཞིར་བཟུང་ནས་རང་གི་ལྟ་ཚུལ་བརྗོད་ས་ཞིག་རེད། འདི་ནི་སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་ཁྲོད་ཆེས་དར་སྔ་ལ་ཆེས་ གཞི་རྒྱ་ཆེ་བ་དང་རྒྱུགས་ཆེ་བའི་སྨྱན་གཟུགས་རིགས་ཤིག་རེད། ༥ བེར་ཁི་རིག་མཛོད།

དེ་ནི་སྤྱི་སྤྱོད་གཞི་འཛིན་གྲངས་མཛོད་ཀྱི་རྣམ་པའི་རིག་མཛོད་ཁང་ཞིག་རེད། མི་རྣམས་ཀྱིས་དེར་ནང་དོན་གང་འདོད་ དུ་ཁ་སྣོན་གཏོང་ཆོག་ལ་སྔར་ཡོད་ཀྱི་རྩོམ་ཡིག་ལ་དག་བཅོས་དང་ཁ་གསབ་བྱེད་ཆོག དཔེར་ན། དབྱིན་ཡིག་གི་ Wikipedia ལ་དབྱིན་ཡིག་སྐད་ཡིག་གི་ལམ་ནས་རྩོམ་ཡིག་དང་རྒྱུ་ཆ་སྣ་ཚོགས་ཉུང་མཐའ་ཡང་ཁྲི་ཚོ ༡༥༠ ལྷག་རྩོམ་ཡིག་སྤེལ་ འདུག ༦ སྤྱི་ཚོགས་དྲ་རྒྱ།

མི་རྣམས་ཀྱི་དྲ་ཚིགས་འདི་ལྟ་བུའི་སྟེང་དུ་མི་སྒེར་གྱི་དྲ་ངོས་བཟོ་ཆོག་ལ་མི་ཕན་ཚུན་བར་དུ་ཆ་འཕྲིན་མཉམ་སྤྱོད་དང་ བསམ་བློ་བརྗེ་རེས་ཆོག་པ་རེད། གྲགས་ཆེ་བའི་མི་འབྲེལ་དྲ་རྒྱ་ལ My Space དང Facebook Friendfeed སོགས་ ཀྱི་དྲ་བ་ཡོད་ལ་དེ་ན་ཚོགས་མི་ཁྲི་ཕྲག་མང་པོའ ་ི མཉམ་ཞུགས་གནང་བཞིན་འདུག ༣ སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་ཀྱི་གལ་ཆེན་རང་བཞིན།

འཚོལ་བཤེར་ལག་ཆ Technorati བཀོལ་ནས་འཚོལ་བཤེར་བྱས་པའི་འབྲས་བུ་ལྟར་ན་དྲ་རྒྱའི་སྟེང་དུ་པོད་ཁུག་གི་ གྲངས་ཀ་ཁྲི་ཚོ ༦༣༠༠ འཛུགས་གཉེར་བྱས་འདུག ཚོད་རྩིས་བྱས་པ་ལྟར་ན། པོད་ཁུག་གསར་བཟོ་ཡི་གྲངས་ཀ་དེ་ཟླ་བ་དྲུག་གི་ ནང་དུ་ལྡབ་གཅིག་འཕར་སྣོན་འབྱུང་གིན་འདུག ཉིན་རེར་མི་རྣམས་ཀྱི་གཟུགས་བརྙན་གྱི་དྲ་ཚིགསYouTube སྟེང་དུ་མི་རང་ཉིད་ཀྱི་དགའ་ཁ་ཁྱེར་ཕྱོགས་ལྟར་ གཟུགས་བརྙན་གྱི་ལེ་ཚན་མི་འདྲ་བ་གྲངས་ཀ་དུང་ཕྱུར་གཅིག་ལ་གཟིགས་གྱིན་འདུག 312

སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་ཁྲོད་བོད་སྐད་ཡིག་གི་གནས་བབ་དང་བསམ་གཞིགས།

དེང་སྐབས་མི་མང་གིས་དྲ་རྒྱའི་དགེ་མཚན་ལ་བརྟེན་ནས་གྲོགས་པོ་འཚོལ་བ་དང་མི་ལ་ངོས་ཤེས་སྒྲིག་པ་ནི་ཆེས་རྒྱུགས་ ཆེ་བའི་སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་ཀྱི་རིགས་ཤིག་རེད། དཔེར་ན། མི་འབྲེལ་དྲ་རྒྱ་སྟེ My Space བཀོལ་མཁན་ལ་མི་གྲངས་ དུང་ཕྱུར་གཅིག་དང་ཁྲི་ཚོ་བདུན་བརྒྱ་ལྷག་འདུག

Wikipedia ལ་དབྱིན་ཡིག་གི་རྒྱུ་ཆ་དང་རྩོམ་ཡིག་སྣ་ཚོགས་ཉུང་མཐའ་ཡང་ཁྲི་ཚོ་བརྒྱ་དང་ལྔ་བཅུ་ལྷག་སྤེལ་འདུག གོང་གི་རྩོམ་ཡིག་གི་གྲངས་ཀ་དང་དྲ་རྒྱར་མཉམ་ཞུགས་གནང་བའི་དྲ་དམངས་ཀྱི་གྲངས་ཀ་ལས་ང་ཚོའི་ཤེས་ཐུབ་པ་ནི་ སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་དེ་ང་ཚོའི་འཚོ་བའི་ཁྲོད་དུ་མེད་དུ་མི་རུང་བའི་དེང་གི་ཡོ་བྱད་གལ་ཆེན་ཞིག་ཏུ་ཆགས་འདུག དེ་ལས་ ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ནས་ང་ཚོའི་མཐོང་ཐུབ་པ་ནི། དཔེར་ན། ཨ་རིའི་དམངས་གཙོའི་འདེམས་བསྐོའི་བྱ་བའི་ཁྲོད་དུ་ཨོ་པད་ མའི་རྒྱལ་ཁ་ཡང་སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་ཀྱི་སྟོབས་ཤུགས་ལ་འབྲེལ་བ་ཡོད་ལ། དབྱི་རག་གི་དམངས་གཙོའི་འདེམས་བསྐོའི་ བྱ་བའི་ཁྲོད་དུ་ཡང་སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་ཀྱི་ནུས་པ་གལ་ཆེན་ཐོན་ཡོད། གཉིས། རྒྱ་བོད་ཡིག་རིགས་གཉིས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་ཀྱི་བསྡུར་བ། ༡ རྒྱ་ཡིག་དྲ་རྒྱ་དང་སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས།

༢༠༠༥ ལོ་ནས་འགོ་བརྩམས་ཏེ web2.0 རྒྱལ་ནང་དུ་དར་བ་ནས་བཟུང་། སྔ་རྗེས་ཀྱི་ལོ་དུ་མའི་ནང་དུ་དྲ་ཚིགས་ནི་ ཆར་རྗེས་ཀྱི་ཤྭ་མོ་བཞིན་དུ་ནར་སོན་བྱུང་རྒྱས་ལ། ཀློག་པ་པོའི་དགོས་མཁོ་མི་མཐུན་པ་དང་བསྟུན་ནས་དྲ་ཚིགས་ཀྱི་ནང་དོན་ ལ་ཡང་རིགས་སྣ་འཛོམས་བྱུང་། ༢༠༠༦ ལོའ་ི རྗེས་ནས་དྲ་ཚིགས་གསར་འཛུགས་ཀྱི་ཚ་རླབས་སྔར་ལས་འཕར་སྣོན་ཆེན་པོ་ བྱུང་། རྒྱ་ནག་གི CNZZ བསྡོམས་རྩིས་བྱས་པ་གཞིར་བཟུང་ན། ༢༠༡༠ ལོའ་ི ལོ་སྨད་བར་དུ་ཀྲུང་གོའ་ི མངའ་ཁོངས་སུ་ ཁྱོན་བསྡོམས་དྲ་ཚིགས་ཁྲི་ཚོ ༣༦༣ ལ་སླེབས་ཡོད་ལ། ༢༠༠༥ ལོའ་ི ཟླ ༦དང་བསྡུར་ན་དྲ་ཚིགས་འཕར་སྣོན་གྱི་མགྱོགས་ཚད་ བརྒྱ་ཆའི་ ༤༣༥. ༧ ཟིན་འདུག སྔོན་ཆད་དྲ་ཚིགས་སུ་དྲ་དམངས་ཚོར་ཆེས་ཆ་རྒྱུས་མངའ་བ་ནི་གླེང་སྟེགས་ཡིན་ལ། དེ་ ནས་རིམ་བཞིན་ཟིན་བྲིས་སམ་པོད་ཁུག་དར་བ་རེད། འོན་ཀྱང་། ཉེ་བའི་ལོ་གཉིས་ཀྱི་སྔོན་ནས་ཟིན་ཐུང་དང་མི་འབྲེལ་དྲ་རྒྱའི་ རིགས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་མང་པོ་དར་ལ་འཚོ་བའི་ཁྲོད་དུ་ཚ་ཚ་འུར་འུར་གྱི་གླེང་གཞི་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་བཞིན་འདུག ༢ བོད་ཡིག་དྲ་རྒྱ་དང་སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས།

བོད་ནང་དུ་དྲ་ཚིགས་ཐོག་མ་ནི་༢༠༠༢ ལོར་བྱུང་བ་ཡིན་ལ་ཀན་སུའུ་ནུབ་བྱང་མི་རིགས་སློབ་ཆེན་གྱིས་གསར་བཟོ་བྱས། འདི་ཡིས་བོད་ཡིག་ཆ་འཕྲིན་ཅན་གྱི་ལམ་དུ་ཆས་པར་སྣེ་ཁྲིད་ཀྱི་ནུས་པ་གལ་ཆེན་ཐོན་ཡོད་ལ། དེ་ནས་གཅིག་རྗེས་གཉིས་ མཐུད་དུ་སྲིད་གཞུང་དང་སྒེར་གཉེར་གཉིས་ཀྱི་དྲ་ཚིགས་རིམ་བཞིན་འཛུགས་གཉེར་བྱས། ༢༠༠༥ཡི་ལོ་ནས་བཟུང་བོད་ཡིག་གི་ དྲ་ཚིགས་དག་གོམ་སྟབས་སྔར་ལས་ཇེ་མགྱོགས་དང་ཅུང་གྲ་དག་པའི་སྒོ་ནས་ནར་སོན་བྱུང་ལ། རིམ་བཞིན་ནང་དོན་ཕུན་སུམ་ ཚོགས་པ་དང་ལག་རྩལ་གྱི་ཆ་ནས་ཀྱང་དྲ་ཚིགས་རྣམས་བརྟན་རྣམ་ནས་འགུལ་རྣམ་གྱི་ཁ་ཕྱོགས་སུ་བསྐྱོད། ༢༠༠༧ལོར་བོད་ལ་ ཐོག་མའི་གླེང་སྟེགས་དང་ཟིན་བྲིས་སམ་པོད་ཁུག་དར་ལ། འདིས་བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཁྲོད་དུ་བསམ་བློ་བརྗེ་རེས་དང་རྩོམ་རྩལ་ སྦྱངས་པ། དགའ་ཕྱོགས་མཐུན་པའི་ཤེས་ལྡན་མི་སྣ་སོ་སོར་ཕན་ཚུན་བར་གྱི་འབྲེལ་འདྲིས་བྱེད་སྟངས་ལ་སྔ་ན་མེད་པའི་ཐབས་ ལམ་གསར་བ་རྙེད་བྱུང་།

313

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

༣ རྒྱ་བོད་ཡིག་རིགས་གཉིས་ཀྱི་གྲངས་ཀྱི་བསྡུར་བ། སྐད་ རིགས

དྲ་ཚིགས

ཟིན་བྲིས

གླེང་སྟེགས

སྤྱི་ ཚོགས་ དྲ་རྒྱ

མི་གྲངས

དྲ་བཀོལ་ མཁན

དྲ་རྒྱ /མི

རྒྱ་ཡིག

ཁྲི་ཚོ 363

323

ཁྲི་ཚོ 19.8

814

དུང་ཕྱུར 13,2

ཁྲི་ཚོ 444,9

22.6 %

ཁྲི་ཚོ 8,7

1.45%

བོད་ཡིག

45

2

1

0

ཁྲི་ཚོ 600

གསུམ། བོད་ཡིག་དྲ་ཚིགས་དང་སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་ཀྱི་གནས་བབས། ༡ གྲངས་ཀ།

མིག་སྔར་བོད་ནང་དུ་དྲ་ཚིགས་ཀྱི་ནང་དོན་དང་གཞི་རྒྱ་ཕྱོགས་ཀུན་ནས་བརྩི་རུང་བའི་བོད་ཡིག་དྲ་ཚིགས་ཁྱོན ༤༥ ཡོད། དེ་ནང་དུ་བོད་ཡིག་རྐྱང་བའི་དྲ་ཚིགས་མང་ཤོས་ཡིན་ལ། བོད་ཡིག་དྲ་ཚིགས་ཡོངས་ཀྱི་བརྒྱ་ཆའི ༤༨.༩ ཟིན་ཡོད། སྐད་ཡིག

བོད་ཡིག་དྲ་རྒྱའི་ཐོན་ཁུངས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་གྲངས་ཀ

བོད་ཡིག

བོད་ཡིག རྒྱ་ཡིག

བོད་ཡིག རྒྱ་ཡིག དབྱིནཡིག བོད་ཡིག རྒྱ་ཡིག གཞན

༢ དྲ་ཚིགས་འཛུགས་གཉེར་གྱི་ས་ཁུལ།

གྲངས་ཀ

བོད་ཡིག་དྲ་ཚིགས་ཡོངས་ཀྱི་བརྒྱ་ཆ།

6

13.3%

22 15 2

48.9% 33.3% 4.5%

དྲ་ཚིགས་སོ་སོའ་ི མདུན་ངོས་ཀྱི ICPབརྒྱུད་ནས་ཤེས་པ་ལྟར་ན། ཐོ་འགོད་བྱས་ཟིན་པའི་བོད་ཡིག་དྲ་ཚིགས ༣༦ ཡོད་ ལ། བོད་ཡིག་དྲ་ཚིགས་ཡོངས་ཀྱི་བརྒྱ་ཆའི ༨༠ ཟིན་ཡོད། དེའི་ཁྲོད་དུ་མཚོ་སྔོན་ནས་ཐོ་འགོད་བྱས་པའི་གྲངས་མང་ལ་ཕལ་ 314

སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་ཁྲོད་བོད་སྐད་ཡིག་གི་གནས་བབ་དང་བསམ་གཞིགས།

ཆེར་བོད་ཡིག་དྲ་ཚིགས་ཡོངས་ཀྱི་བརྒྱ་ཆའི ༢༩ ཟིན་ཡོད། ཐོ་འགོད་ས་ཁུལ།

བོད་ཡིག་དྲ་ཚིགས་ཀྱི་ཐོ་འགོད་བྱས་པའི་ས་ཁུལ་དང་གྲངས་ཀ གྲངས་ཀ

བོད་ཡིག་དྲ་ཚིགས་ཡོངས་ཀྱི་བརྒྱ་ཆ།

མཚོ་སྔོན།

13

29%

ཀན་སུའུ།

7

16%

པེ་ཅིང་།

བོད་ལྗོངས། ཐེན་ཅིན།

ཐོ་འགོད་མི་གསལ་བ།

10 5 1 9

༣ དྲ་ཚིགས་ནང་དོན་རིགས་ཀྱི་དབྱེ་བ།

22% 11% 2%

20%

བོད་ནང་ཁུལ་གྱི་དྲ་ཚིགས་ནར་སོན་པའི་དུས་ཡུན་ཐུང་བ་དང་ལག་རྩལ་པ་དཀོན་པའི་དབང་གིས་དྲ་ཚིགས་ཀྱི་འཕེལ་ རྒྱས་ཤུན་ཏུ་དལ། མིག་སྔར་དྲ་ཚིགས་ཀྱི་ནང་དོན་ཡང་གཙོ་བོ་གཞུང་ཕྱོགས་ནས་གསར་འགྱུར་དང་སྲིད་ཇུས་དྲིལ་བསྒྲགས་ གཙོ་བོ་ཡིན་ལ། སྒེར་གཉེར་གྱི་རྩོམ་རིག་དང་གླུ་དབྱངས་སོགས་ནང་དོན་གྱི་གཙོ་གྲས་སུ་གྱུར་འདུག རིགས་བགར་བ།

གྲངས་ཀ

དྲ་བ་ཡོངས་ཀྱི་བརྒྱ་ཆ།

སྣ་འཛོམས་ཅན།

5

11.1%

གསར་འགྱུར།

5

11.1%

ལོ་རྒྱུས རིགས་གནས དམངས་སྲོལ།

7

15.6%

སློབ་གསོ སློབ་གྲྭ

7

15.6% 315

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཆོས་ལུགས།

3

6.7%

གསོ་བ་རིག་པ།

3

6.7%

ཟིན་བྲིས་དང་གླེང་སྟེགས།

3

6.7%

བོད་སྐད་ཡིག་དང་བོད་རིག་པ།

2

4.4%

དཔེ་འཕྲིན་དང་གློག་རྡུལ་དཔེ་ཆ།

2

4.4%

བོད་ཡིག་ཆ་འཕྲིན་ལག་རྩལ།

3

6.7%

རོང་འབྲོག་དཔལ་འབྱོར།

1

2.2

གཞན་དག

4

8.8%

༤ དྲ་ཚིགས་ཨང་སྒྲིག་གནས་ཚུལ།

ཧི་མ་ལ་ཡ་བོད་ཡིག་མཉེན་ཆས་བོད་དུ་མ་དར་བའི་ཡར་སྔོན་དུ་བོད་ཁུལ་དུ་བཀོལ་རྒྱ་ཅུང་ཆེ་བའི་བོད་ཡིག་མཉེན་ ཆས་ལ་པནྡི་ཏ་དང་དོན་ཡོད། ཧྥང་ཀྲིན། ཧྭ་བཀང་སོགས་ཡོད་པའི་དབང་གིས་བོད་ཡིག་དྲ་བའི་ཨང་སྒྲིག་གནས་ཚུལ་ཅུང་རྙོག་ འཛིངས་ཡིན། དེང་འདིར་བེད་སྤྱོད་གནང་བ་ཅུང་མང་བ་དེ UNICODE ཡིན་འདུག་ལ། བོད་ཡིག་དྲ་ཚིགས་ཡོངས་ཀྱི་ བརྒྱ་ཆའི ༣༨ ཟིན་འདུག ཨང་སྒྲིག་གི་དབྱེ་བ།

དྲ་ཚིགས་ཀྱི་གྲངས་ཀ

དྲ་ཚིགས་ཡོངས་ཀྱི་བརྒྱ་ཆ།

ཧི་མ་ལ་ཡ།

17

38%

པནྡི་ཏ

13

29%

དོན་ཡོད།

10

225

316

སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་ཁྲོད་བོད་སྐད་ཡིག་གི་གནས་བབ་དང་བསམ་གཞིགས།

ཧྥང་ཀྲིན།

3

7%

གཞན་དག

2

4%

༥ དྲ་ཚིགས་ཀློག་གྲངས་ལ་དབྱེ་ཞིབ།

ང་ཚོའི་ཁོར་ཡུག་དང་བོད་ཡིག་ཆ་འཕྲིན་ཅན་གྱི་ཆུ་ཚད། རྩིས་འཁོར་གྱི་ཤེས་བྱ་མང་པོ་མི་འདུག་པས་དྲ་ཚིགས་ཀློག་ མཁན་ཡང་མང་པོ་མི་འདུག དེ་ལས་ཀློག་པ་པོ་མང་ཤོས་ནི་སློབ་གྲྭའི་དགེ་སློབ་དང་དགོན་པའི་གྲ་པའི་སྡེ་ཡིན། ཕལ་ཆེར་ཉིན་ རེའི་བོད་ཡིག་དྲ་ཚིགས་ཀྱི་རྩེ་གྲས་ཆ་སྙོམས་ཀློག་མཁན་མང་བའི་དྲ་བ་བཅུ། ཨང་རིམ། 1 2 3 4 5 6 7 8 9

10

ཉིན་རེའི་ཀློག་ མཁན་གྱི་IP གྲངས་ཀ

དྲ་ཚིགས་་ཀྱི་མིང་།

2724000

http://tibet.people.com.cn/

245400

http:// /tibetan.chinabroadcast.cn/lhasa.htm

4200

http://tb.tibet.cn

900

http://zw.tibetculture.net

420

http://www.tibetanct.com/tibetan/indexz.html

1872000

http://xizang.news.cn/

7200

http://tb.chinatibetnews.com

1800

http://www.tibettl.com

420

http://www.xznjw.gov.cn/xznjw_zw/xznjw_zw.asp

420

http://www.hzmtc.edu.cn/tn/tnindex.html

ཟུར་མཆན། རེའུ་མིག་འདི་ལས་གཞུང་གཉེར་དྲ་ཚིགས་དག་གི་ཀློག་གྲངས་དེ་བོད་ཡིག་པར་གཞི་རྐྱང་བའི་ཀློག་མཁན་ གྱི་མང་ཉུང་མིན་ཏེ་དྲ་ཚིགས་དེའི་སྐད་ཡིག་གཞན་གྱི་ཀློག་མཁན་རྣམས་ཡོངས་སུ་དེར་འདུས། དཔེར་ན། མི་དམངས་དྲ་བར་ མཚོན་ན་ཕྱིའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སྐད་ཡིག་རིགས་བདུན་དང་རྒྱལ་ནང་གི་སྐད་ཡིག་མི་འདྲ་བ་གྲངས་བདུན་ཏེ་ཁྱོན་ཡིག་རིགས་མི་ འདྲ་བ་བཅུ་བཞི་ཡི་ཀློག་མཁན་གྱི་གྲངས་རེད།

317

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

བཞི། བོད་ཡིག་དྲ་ཚིགས་ཁྲོད་གནས་པའི་གནད་དོན་དང་བསམ་ཚུལ་འགའ། ༡ བོད་ཡིག་ཆ་འཕྲིན་ཅན་དུ་གཏོང་བར་ངོས་འཛིན་མི་འདང་བ།

དེང་རབས་ཀྱི་ཆ་འཕྲིན་ལག་རྩལ་བཀོལ་ནས་བོད་ཡིག་ཆ་འཕྲིན་ཅན་དུ་གཏོང་དགོས་ན་ཐོག་མའི་ཆ་རྐྱེན་ནི་ང་ཚོའི་ལྟ་ བ་ལ་རགས་ལས་འདུག མིག་སྔར་ཀྱི་གནས་ཚུལ་ལ་བལྟས་ན་བོད་ཡིག་ཆ་འཕྲིན་ཅན་དུ་གཏོང་བའི་མདུན་གྱི་གནད་དོན་གཙོ་ བོ་ནི་ཆ་འཕྲིན་ཐག་གཅོད་ཀྱི་ལག་རྩལ་ཙམ་མ་ཡིན་པར་སྐད་ཡིག་ཆ་འཕྲིན་ཅན་དུ་གཏོང་བའི་དགོས་པ་དང་དེའི་ཁེ་ཕན་ལ་ ངོས་འཛིན་ཟབ་མོ་མི་འདུག ཀུན་གྱི་གླེང་བཞིན་པ་སྟེ་རིག་གནས་ནི་མི་རིགས་ཀྱི་གྲུབ་ཆའི་རྒྱུ་ཆ་གཙོ་བོ་རེད། བོད་མི་རིགས་ཀྱི་རིག་གནས་འཛིན་ སྐྱོང་སྤེལ་གསུམ་བྱེད་དགོས་ན་རང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་ལ་བརྟེན་དགོས་པ་སྨྲོས་མ་དགོས་པ་རེད། དེང་གི་དུས་འདིར་ སྐད་ཡིག་དར་སྤེལ་དང་ཁྱབ་གདལ་དུ་གཏོང་བར་ཆེས་ལེགས་པའི་ཐབས་ལམ་ཉག་གཅིག་མཆིས་པ་ནི་བོད་ཡིག་ཆ་འཕྲིན་ ཅན་དུ་གཏོང་རྒྱུ་འདི་རེད། དེའི་ཕྱིར། བོད་མི་རིགས་ཀྱི་རིག་གནས་བརྒྱུད་འཛིན་དང་དར་སྤེལ་གྱི་འོས་འགན་ཕྲག་ཏུ་བླངས་ཏེ་ ང་ཚོས་ཐབས་ལམ་གང་ལེགས་བེད་སྤྱོད་དང་ཧུར་ཐག་སྒོས་འབད་བརྩོན་བྱེད་དགོས། ༢ སྲ་ཆས་ཀྱི་འཛུགས་སྐྲུན་མི་འདང་བ་དང་དྲ་ཚིགས་ཀྱི་གཞི་རྒྱ་ཆུང་བ།

རྒྱ་ནག་ནང་ཁུལ་གྱི་བོད་ཡིག་དྲ་ཚིགས་མང་ཕྱོགས་ལ་ཆེད་ལས་ཀྱི་ལས་སྒྲུབ་མི་སྣ་མེད་ལ། ནང་དོན་གསར་བརྗེ་བྱེད་ པར་དུས་འགྱངས་ལ་སྒེར་ལ་དབང་བའི་རམ་འདེགས་སྲ་ཆས་ཡོད་པ་མ་རེད། གཞུང་ལས་ཁང་དེ་ལས་ཀྱང་བཤད་མི་དགོས་པ་ ཞིག་རེད། འོན་ཀྱང་། གཞུང་སྒྲུབ་ཀྱི་དྲ་ཚིགས་ནི་སྒེར་གཉེར་དྲ་ཚིགས་དང་མི་མཚུངས་སྟེ། མང་ཕྱོགས་ལ་ལས་སྒྲུབ་ཀྱི་ཁོར་ ཡུག་འཛོམས་ལ་ཆེད་ལས་མི་སྣ་ཡོད་མོད། འོན་ཀྱང་། དམིགས་ཡུལ་མི་གཅིག་པ་དང་བྱ་བའི་ཁ་ཕྱོགས་མི་འདྲ་བའི་དབང་གིས་ ཀློག་མཁན་ཉུང་ལ་དགོས་མཁོ་ཆེ་བའི་ཐོན་ཁུངས་དཀོན་པས། དེ་དག་ཀྱང་རྒྱལ་ནང་གི་དྲ་ཚིགས་མིང་གྲགས་ཅན་གྱི་གྲལ་དུ་ ཚུད་མེད་པ་རེད། འདིར་རྒྱུ་རྐྱེན་གཅིག་འདི་ནི་བོད་ཡིག་དྲ་ཚིགས་དག་ཆ་འཕྲིན་ལམ་ལ་ཆས་པའི་དུས་ཚོད་འགོར་བ་རེད། རྒྱུ་ རྐྱེན་གལ་ཆེན་གཉིས་པ་ནི་དཔལ་འབྱོར་གྱི་མཐུན་རྐྱེན་ཞན་ལ་དྲ་རྒྱའི་དོ་དམ་དང་ལག་རྩལ་ལའང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་རེད། ༣ ཐོན་ཁུངས་སྔོག་འདོན་མི་འདང་ལ་ནང་དོན་ལ་ཁ་ཕྱོགས་མེད་པ།

དྲ་རྒྱའི་རིག་གནས་ཀྱི་འགྲན་རྩོད་དེ་ལག་རྩལ་ལ་འབྲེལ་ཡོད་ནའང་ཆེས་མཐའ་མཇུག་གི་འགྲན་བསྡུར་གཙོ་བོ་ནི་རིག་ གནས་ཀྱི་འགྲན་རྩོད་ཞིག་རེད། དེའི་ཕྱིར། བོད་ཡིག་གི་དྲ་རྒྱའི་ཐོན་ཁུངས་སྔོག་འདོན་ལ་མཐོང་ཆེན་བྱེད་རྒྱུ་ཤིན་ཏུ་གལ་ཆེའོ། མིག་སྔར་བོད་ཡིག་དྲ་ཚིགས་དག་གི་ཐོན་ཁུངས་ཤིན་ཏུ་དབུལ་ལ་ནང་དོན་མཐུས་ཚང་མིན་པ། བརྗོད་བྱ་རིགས་ཉུང་ལ་ནང་ དོན་གསར་བརྗེ་དལ་ལ་གཞི་གྲངས་མཛོད་ཀྱི་འཛུགས་སྐྲུན་འོས་འཚམས་མ་རེད། བོད་ཡིག་གི་དྲ་ཚིགས་ཕན་ཚུན་བར་དུ་ནང་ དོན་བསྐྱར་ཟློས་མང་ལ་དྲ་ཚིགས་རང་ཉིད་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་བོར་བ་སོགས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་འདུག གཞུང་སྒེར་གཉིས་ཀྱི་བོད་ཡིག་དྲ་ཚིགས་མང་ཕྱོགས་ཀྱི་ནང་དོན་ཕར་བལྟས་ཚོདཀྱི་སྣ་འཛོམས་རང་བཞིན་ཅན་ཡིན་ མོད། དོན་གྱི་ནང་དོན་ཆ་ནས་དཔེ་མཚོན་ཙམ་ལས་ཅི་ཡང་མི་འདུག སྒོས་སུ་སྒེར་གཉེར་དྲ་བའི་ཆ་འཕྲིན་གྱི་ནང་དོན་ཉུང་ ཞིང་དང་དྲིལ་བསྒྲགས་ཀྱི་སྟོབས་ཤུགས་སོགས་གཞུང་དང་འགྲན་ཟླ་ཐུབ་ཀྱི་མི་འདུག། དེའི་ཕྱིར་མི་སྒེར་དྲ་ཚིགས་ཀྱི་གསོན་ ལམ་གཙོ་བོ་ནི་ནང་དོན་ཆེད་ལས་ཅན་གྱི་ཁ་ཕྱོགས་སུ་འབད་པ་བྱེད་རྒྱུ་ཡིན་པར་འདོད་དོ །

318

སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་ཁྲོད་བོད་སྐད་ཡིག་གི་གནས་བབ་དང་བསམ་གཞིགས།

༤ རྒྱལ་སྤྱིའི་ཆ་འཕྲིན་ཅན་གྱི་འབྲེལ་ཡོད་ཚད་གཞི་དང་སྒྲིག་སྲོལ་ལ་མི་མཐུན་པ།

སྐད་ཡིག་ཆ་འཕྲིན་ཅན་གྱི་སྔོན་འགྲོའ ་ི དམིགས་ཡུལ་གཙོ་བོ་ནི་གཅིག་འགྱུར་དང་མཉམ་སྤྱོད་རེད། ཐོན་ཁུངས་མཉམ་ སྤྱོད་ཀྱི་རྨང་གཞི་ནི་ཆ་འཕྲིན་ཅན་གྱི་འབྲེལ་ཡོད་རྒྱལ་སྤྱི་དང་རྒྱལ་ནང་གི་ཚད་གཞི་དང་མཐུན་དགོས། གལ་ཏེ་ཚད་གཞི་ དང་མ་མཐུན་ན་ཐོན་ཁུངས་མཉམ་སྤྱོད་ཅེས་པ་དེ་ཁ་བཤད་ཆུ་ཡི་ལྦུ་བ་ཙམ་རེད་ལ་ཕན་ཚུན་བར་དུ་ཆ་འཕྲིན་ཐོན་ཁུངས་ མཉམ་སྤྱོད་ཐད་དུ་ཀྱག་ཀྱོག་གི་ལམ་ཕྲེང་མང་པོ་བརྒྱུད་དགོས་པ་རེད། ང་ཚོ་ཆ་འཕྲིན་གྱི་ཚད་གཞིའི་ལམ་ཆེན་དུ་མ་ཞུགས་ ན་མི་ཤུགས་དང་རྒྱུ་ཤུགས དུས་ཚོད ཐོན་ཁུངས་བཅས་ཡོད་ཚད་ཆུད་ཟོས་སུ་འགྲོ་ངེས་ལ་བྱ་བའི་ལས་ཕྱོད་དལ་ལ་འབྲས་ བུ་མངོན་གསལ་འཐོབ་མི་ཐུབ་པ་ཀུན་གྱི་ཤེས་གསལ་རེད། དེའི་ཕྱིར། བོད་ནང་གི་དྲ་ཚིགས་སུ་བོད་ཡིག་ཨང་སྒྲིག་དང་དྲ་རྒྱའི་ བརྡ་ཆད་གཅིག་མཐུན་མིན་པའི་གནད་དོན་དག་གིས་ཀློག་པ་པོ་ཡོངས་དཀའ་ངལ་འཕྲད་བཞིན་འདུག ༥ དྲ་ཚིགས་ཞབས་ཕྱིའི་བྱ་ཡུལ་ལ་དབྱེ་ཞིབ་བྱ་རྒྱུ།

རྒྱལ་ནང་གི་བོད་ཡིག་དྲ་ཚིགས་ཞབས་ཕྱིའི་ཁ་ཕྱོགས་གཙོ་བོ་གསར་འགྱུར་དང་རྩོམ་རིག རོལ་རྩེད་བཅས་རེད། དེ་ལས་ གཞུང་གཉེར་དྲ་ཚིགས་ཀྱིས་གསར་འགྱུར་གཙོ་བོ་དང་བོད་ཁུལ་ཡུལ་སྐོར་གྱི་ཆ་འཕྲིན་མཁོ་སྤྲོད་གནང་བཞིན་འདུག སྒེར་ གཉེར་དྲ་ཚིགས་དག་གིས་རྩོམ་རིག་གཙོ་བོ་དང་ཞོར་དུ་སློབ་གསོ་དང་ལོ་རྒྱུས ཕན་ཚུན་བར་དུ་བགྲོ་གླེང་བཅས་ཀྱི་སྟེགས་བུ་ གནང་འདུག ཡིན་ནའང་། ང་ཚོས་དེ་ལས་ཀྱང་དོ་སྣང་གནང་དགོས་པ་ནི་ཀློག་པ་པོའ ་ི ལོ་ཚོད་དང་ཁོར་ཡུག་ལ་དབྱེ་ཞིབ་བྱས་ནས། ཁོང་ཚོའི་དགོས་མཁོ་དང་བྱ་བ། སློབ་སྦྱོང་། ལག་རྩལ་བཅས་ཀྱི་ཁ་ཕྱོགས་ལ་ཞབས་ཕྱི་གང་ལེགས་བསྒྲུབ་རྒྱུ་ནི་བོད་ཡིག་དྲ་ ཚིགས་རྣམས་ཀྱི་གནས་བབས་འདིའི་འོས་འགན་དུ་སྣང་། དེ་དང་མཉམ་དུ་ཕ་སྐད་ལ་བཅིངས་པའི་དུང་སེམས་དང་མི་རིགས་ ཀྱི་འདུ་ཤེས། བསམ་བློ་ཡར་སྐུལ་ཕྱོགས་ལ་སྣེ་ཁྲིད་གནང་རྒྱུ་དེ་རེད། མིག་སྔར་གྱི་ཀློག་པ་པོ་མང་ཕྱོགས་སློབ་གྲྭ་དང་དགོན་པ་ ནས་ཡོང་བ་ཡིན་པར་ནང་དོན་འོས་འཚམས་དང་རིག་གནས་ཀྱི་རྒྱགས་ཕྱེ་མཁོ་སྤྲོད་གནང་རྒྱུ་གལ་ཆེ་བའོ། ༦ ཐོན་ཁུངས་དང་མཉེན་ཆས་བོད་འགྱུར་མེད་པ།

རང་གི་ཕ་སྐད་མིན་པའི་རྒྱུ་ཆ་དང་མཉེན་ཆས དྲ་ཚིགས་རིན་ཐང་ཅན་རྣམས་བཀོལ་སྤྱོད་མཁན་ལ་བྱང་ཆ་ཡོད་པའི་ མི་རིགས་རང་གི་སྐད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་ན། སྐད་རིགས་མི་གཅིག་པའི་དཀའ་ངལ་སེལ་ཐུབ་ལ་འཛམ་གླིང་གི་སྔོན་ཐོན་རིག་གནས་ ཀྱི་ཐོན་ཁུངས་དེ་དག་རིན་མེད་དུ་ལོངས་སུ་སྤྱོད་ཐུབ། དཔེར་ན། ཕྱིའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ་སོ་སོའ ་ི སློབ་ཁྲིད་ཐོན་ཁུངས་ དང་གོ་ལ་འདིའི་གླིང་ཕྲན་སོ་སོ་ན་མཚན་སྙན་དགུང་དུ་གྲགས་པའི་ཆེད་མཁས་སོ་སོའ ་ི འཆད་ཁྲིད་ལྟ་བུ་སྟེTEDཡི་ནང་དོན་ སོགས་བོད་འགྱུར་ཐུབ་ན་མི་ལ་བློ་བསྐྱེད་གསར་བ་འབུལ་ཐུབ་ལ་རྒྱལ་སྤྱིའི་སློབ་གསོའ ་ི ཆུ་ཚད་ཀྱང་ལོངས་སྤྱོད་ཐུབ་པ་རེད། ༧ ཤེས་ལྡན་མི་ལྡན་དང་མ་དངུལ་གྱི་མི་འདང་བ།

བོད་ཡིག་དྲ་ཚིགས་ཕལ་ཆེ་བ་ནི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཁེ་ཕན་ལས་ཚོང་ལས་རང་བཞིན་ཅན་གྱི་བོད་ཡིག་དྲ་ཚིགས་དཀོན་པས་ དྲ་ཚིགས་རྒྱུན་སྐྱོང་ཐུབ་པ་དང་ཞིག་གསོ ནང་དོན་གསར་བརྗེ་སོགས་ལ་འགྲོ་སོང་ཐད་ནས་དཀའ་ངལ་ཆེན་པོ་འཕྲད་ཀྱིན་ འདུག ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ནས་དྲ་ཚིགས་ཆེད་ལས་ལག་རྩལ་པ་དཀོན་པར་དྲ་ཚིགས་ཀྱི་ཚད་གཞི་དུས་རབས་ཀྱི་འགྲོས་དང་མི་ མཐུན་པ་དང་ནང་དོན་བཀོད་སྒྲིག་འོས་འཚམས་མིན་པ། ཀློག་པ་པོར་སྤྲོ་སེམས་སྟེར་ཐུབ་པའི་ནང་དོན་དང་དགོས་མཁོ་ཅན་ གྱི་ཆ་འཕྲིན་མེད་པ་རེད། དེའི་ཕྱིར། བོད་སྐད་ཡིག་དར་སྤེལ་གཏོང་བ་དང་དྲ་དམངས་དག་ལ་ཞབས་ཕྱི་གང་ལེགས་བསྒྲུབ་ཆེད་ ཆ་འཕྲིན་ལག་རྩལ་ཅན་དང་མིག་སྔར་ཡོད་པའི་དྲ་ཚིགས་ལས་མི་རྣམས་ཀྱི་ལག་རྩལ་གསོ་སྐྱོང་བྱ་རྒྱུ་ནི་ཁ་ཚ་དགོས་གཏུགས་

319

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཞིག་རེད།

༨ མི་རིགས་རང་གི་ཁྱད་ཆོས་དང་མཐུན་པའི་ཐོན་ཁུངས་མེད་པ།

མི་མང་པོ་ཞིག་གི་དྲ་རྒྱ་བརྒྱུད་ནས་དྲ་སྟེང་ནས་བོད་ཡིག་སློབ་སྦྱོང་དང་བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ལ་རྒྱུས་ལོན་བྱེད་པ། བོད་ ཡིག་ཆ་འཕྲིན་སྣ་ཚོགས་འཚོལ་བཤེར་དང་ཤེས་བྱ་སྣ་ཚོགས་འཚོལ་སྡུད་སོགས་བྱེད་འདོད་མོད། འོན་ཀྱང་དེང་སྐབས་བོད་ སྐད་ཡིག་གི་དྲ་རྒྱའི་ཐོན་ཁུངས་ཧ་ཅང་དབུལ། དེའི་ཕྱིར། བོད་སྐད་ཡིག་གི་ཐོན་ཁུངས་སྣ་ཚོགས་འཛུགས་སྐྲུན་བྱ་རྒྱུ་ནི་ཤིན་ཏུ་ གལ་ཆེ་བར་འདུག དཔེར་ན། བོད་ཡིག་གི་ཡོན་ཚད་མི་འདྲ་བའི་ཆུ་ཚད་དང་བསྟུན་ཏེ་སློབ་ཁྲིད་ཐོན་ཁུངས་གསར་བཟོ་དང་ དཔྱད་རྩོམ་གྱི་གཞི་གྲངས་མཛོད་བསྒྲུབ་པ། རིག་གནས་བང་མཛོད། གློག་རྡུལ་དཔེ་ཆ། སྒྲ་གཟུགས་འཆད་ཁྲིད། དྲ་སྟེང་ཚིག་ མཛོད། དྲ་སྟེང་དྲི་བ་དྲི་ལན། བོད་སྨན་ཆེད་མཁས་མ་ལག་སོགས་འཛུགས་སྐྲུན་དགོས་ལ། ཡང་གཅིག་བརྗོད་ན། དྲ་ཚིགས་ཀྱི་ ནང་དོན་ལ་བེད་སྤྱོད་རང་བཞིན་ལྡན་པ་དང་ཉར་ཚགས་རང་བཞིན་ལྡན་པ། བསམ་བློ་བརྗེ་རེས་ཀྱི་རང་བཞིན་བཅས་འཛོམས་ ན་བོད་ཡིག་དྲ་ཚིགས་ཀྱི་ཚེ་སྲོག་གསོན་ཤུགས་རྒྱས་པར་འདོད། སྤྱིར་བོད་ཁུལ་ནས་དྲ་དམངས་ཀྱི་ལག་རྩལ་དང་དྲ་རྒྱའི་རིན་ཐང་གི་ལྟ་ཚུལ་མི་འདྲ་བའི་དབང་གིས་དྲ་རྒྱ་བེད་སྤྱོད་ གཏོང་སྟངས་ཐད་ལ་རིགས་འགའ་འདུག དྲ་རྒྱར་ཞུགས་པའི་ལས་དང་པོ་བ་རྣམས་ཀྱིས་སྐུད་ཐོག་ཁ་བརྡ་དང་རོལ་རྩེད་ལ་དུས་ ཚོད་གང་མང་བཀོལ་བཞིན་འདུག་སྟེ། དྲ་སྟེང་ནས་གླུ་དབྱངས་ལ་ཉན་པ་དང་གློག་བརྙན་ལ་ལྟ་བ། རྩེད་མོར་རྩེ་བ་སོགས་ཀྱི་ བྱ་བ་བྱེད་ཀྱི་འདུག དྲ་དམངས་སྐོར་ཞིག་གིས་གསར་འགནྱུར་དང་རྩོམ་ཡིག་ཀློག་འདོན་དང་གློག་རྡུལ་འཕྲིན་ཡིག་གི་གཏོང་ ལེན། འཚོལ་བཤེར་ཐབས་ལམ་བརྒྱུད་དེ་རང་གི་དགོས་མཁོ་ལྟར་ཤེས་བྱ་སྣ་ཚོགས་འཚོལ་བ་དེ་རེད། ཡང་སྐོར་ཞིག་གིས་ཟིན་ བྲིས་དང་ཟིན་ཐུང་གི་བརྒྱུད་ལམ་དག་བཀོལ་ཏེ་རང་ཉིད་ཀྱི་བསམ་ཚུལ་དང་ལྟ་བ། རྩོམ་ཡིག་སོགས་དྲ་སྟེང་དུ་སྤེལ་གྱི་ཡོད་ ལ་གཞན་གྱི་རྩོམ་ཡིག་སོགས་ལ་དཔྱད་བརྗོད་གནང་བཞིན་འདུག ད་དུང་སྤྱི་ཚོགས་མི་འབྲེལ་དྲ་རྒྱར་མཉམ་ཞུགས་གནང་སྟེ་ གོ་ལ་ཧྲིལ་བོའ་ི གྲུ་ག་སོ་སོའ་ི མི་རིགས་མི་འདྲ་བ་དང་སྐད་རིགས་མི་འདྲ་བའི་མི་ལ་འབྲེལ་འདྲིས་དང་དགའ་ཁ་ཁྱེར་ཕྱོགས་ གཅིག་པའི་བརྗོད་གཞི་ལ་གླེང་མོལ་བྱེད་བཞིན་འདུག ཡང་གྲངས་ངེས་ཅན་གྱི་དྲ་དམངས་སྐོར་ཞིག་ིགིས་དྲ་རྒྱའི་ཕུན་སུམ་ ཚོགས་པའི་ཐོན་ཁུངས་འདི་དག་བརྒྱུད་དེ་འཛམ་གླིང་གི་རྩེ་གྲས་སློབ་ཆེན་དག་གི་བསླབ་བྱ་རིན་མེད་དུ་སློབ་ཐུབ་ཀྱིན་འདུག་ ལ། ལག་རྩལ་གསར་བར་སློབ་སྦྱོང་དང་བློ་བསྐྱེད་གསར་བ་གནང་ཐུབ་པའི་ཤེས་བྱ་འདྲ་མིན་འཚོལ་སྡུད་བྱེད་བཞིན་འདུག དུས་མཉམ་དུ་འཛམ་གླིང་སྤྱིའི་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་ཁ་ཕྱོགས་ལ་རྒྱུས་ལོན་དང་མི་ཚེའི་རིན་ཐང་གི་ལྟ་ཚུལ། མི་དང་རང་བྱུང་ཁམས་ བར་གྱི་འཆམ་མཐུན་སོགས་གོ་ལ་འདིའི་ཕྱོགས་སོ་སོའ ་ི ལྟ་བ་འདྲ་མིན་ལ་རོལ་མྱོང་གནང་འདུག

320

སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་གཟུགས་ཁྲོད་བོད་སྐད་ཡིག་གི་གནས་བབ་དང་བསམ་གཞིགས།

English Audio Blog Coding Forum Information Interactivity Internet users Knowledge Base Localization Microblogging Multilingual Multimedia Network resources Online Learning Participation Platform Resource sharing Servers Single Language

Simplified Wylie

中文

Pinyin

སྒྲ་ལམ

Dralam

音频

yīn pín

པོད་ཁུག

Pökhuk

博客

bó kè

ཨང་སྒྲིག

Angdrik

编码

biān mǎ

གླེང་སྟེགས

Lengtek

论坛

lùn tán

ཆ་འཕྲིན་ཅན

Chatrinchen

信息化

xìn xī huà

འབྲེལ་འདྲིས

Dreldri

交互性

jiāo hù xìng

དྲ་དམངས

Dramang

网民

wǎng mín

ཤེས་བྱའི་མཛོད

Shejédzö

知识库

zhī shí kù

ས་གནས་ཅན

Sanéchen

本地化

běn dì huà

ཟིན་ཐུང

Zintung

微博

wēi bó

སྐད་ཡིག་སྣ་མང

Kéyik namang

多语种

duō yǔ zhǒng

སྨྱན་གཟུགས

Nyenzuk

多媒体

duō méi tǐ

Dragyé tönkhung

网络资源

wǎng luò zī yuán

སྐུད་ཐོག་སློབ་སྦྱོང

Kütok lopjong

在线学习

zài xiàn xué xí

མཉམ་ཞུགས

Nyamzhuk

参与

cān yǔ

ལས་སྟེགས

Létek

平台

píng tái

ཐོན་ཁུངས་མཉམ་ སྤྱོད

Tönkhung nyamchö

资源共享

zī yuán gòng xiǎng

རམ་འདེགས་ཆས

Ramdekché

服务器

fú wù qì

Kéyik nachik

单语种

dān yǔ zhǒng

བོད་ཡིག

དྲ་རྒྱའི་ཐོན་ཁུངས

སྐད་ཡིག་སྣ་ གཅིག ་

321

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

Social Media Social Network Software Standardization Terminology Tibetan Localization Updates Users Video Visits Website དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ།

སྤྱི་ཚོགས་སྨྱན་ གཟུགས

Chitsok nyenzuk

社会媒体

shè huì méi tǐ

Chitsok dragya

社会网络

shè huì wǎng luò

མཉེན་ཆས

Nyenché

软件

ruǎn jiàn

ཚད་ལྡན་ཅན

Tsédenchen

标准化

biāo zhǔn huà

བརྡ་ཆད

Daché

术语

shù yǔ

བོད་འགྱུར་ཅན

Bögyurchen

软件藏化

ruǎn jiàn cáng huà

ནང་དོན་ལེགས་ བཅོས།

Nangtön lekchö

内容更新

nèi róng gèng xīn

བཀོལ་མཁན

Kölkhen

用户

yòng hù

གཟུགས་བརྙན

Zuknyen

视频

shì pín

ཀློག་གྲངས

Lokdrang

访问量

fǎng wèn liàng

དྲ་ཚིགས

Dratsik

网站

wǎng zhàn

སྤྱི་ཚོགས་དྲ་རྒྱ

བོད་ཡིག་དྲ་གནས་ཕྱོགས་སྒྲིག http://www.xizang123.com/tibetan.html བོད་ཡིག་དྲ་གནས་ངོ་སྤྲོད། http://www.884343.com/html/catalog/2299.htm རྒྱལ་སྤྱིའི་དྲ་གནས་ཡོ་བྱད། http://www.alexa.com/ དྲ་རྒྱ་བཤེར་འཚོལ་ཆས། http://technorati.com/

322