Minority Languages in Today's Global Society by Trace Foundation

Dendzom Series 1 གདན་འཛོམས ཕྲེང་རྒྱུད། ༡

Minority Language in Today’s Global Society Volume 1 དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག དེབ་དང་པོ།

Trace Foundation ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པ། 2012

ÂŠ 2012 Trace Foundation All rights reserved. This book, or parts thereof, may not be reproduced in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording or any information storage and retrieval system now known or to be invented, without written permission from the Publisher.

First Published by: Trace Foundation 132 Perry Street, 2B New York, NY 10014 http://www.trace.org/

ISBN 978-1-105-74069-5

Edited by: Kunsang Gya, Andrea Snavely and Elliot Sperling Cover art by: Peter Wiegand

Dendzom The name of this series, Dendzom, is derived from the notion of scholars coming together in a common place to discuss ideas. When broken into its parts, den means carpet and dzom means to gather together. This is a reference to ancient Tibet, where carpets took the place of chairs during teachings. In fact, the name originates from the Tibetan phrase mkhas mang gden ‘dzoms which literally means, “Scholars gather around the carpet.” It is our hope that this series will serve as a meeting place for discussion of issues relevant to the Tibetan plateau.

གདན་འཛོམས།

དེབ་ཕྲེང་འདིའི་མིང་ལ་”གདན་འཛོམས”ཞེས་འདོགས་དོན་ནི་མཁས་པ་རྣམས་གནས་ཤིག་ལ་འཛོམས་ནས་བསམ་བློ་བགྲོ་ གླེང་བྱས་པ་ལས་བྱུང་པ་དང་། ཡི་གེ་དེ་གཉིས་ཀྱི་ནང་དོན་ལྟར་གདན་ཐོག་གཅིག་ལ་འཛོམས་པའི་དོན་ཡིན།གཞན་ཡང་ གནའ་བའི་དུས་སུ་བོད་མི་རྐུབ་སྟེགས་མིན་པར་གདན་གྱི་སྟེང་དུ་བསྡད་ནས་སློབ་གཉེར་བྱེད་པ་དང་ཡང་འབྲེལ་བ་ཡོད། ང་ ཚོས་མིང་དེ་”མཁས་མང་གདན་འཛོམས”ཞེས་པའི་ཚིག་དེའི་ཟུར་ལས་བླངས་པ་ཡིན། ང་ཚོས་དེབ་ཕྲེང་འདིས་བོད་མཐོ་ སྒང་ཁུལ་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་གནད་དོན་རྣམས་བགྲོ་གླེང་བྱེད་སའི་གཞི་ཞིག་བསྐྲུན་ཐུབ་པར་རེ་བ་བཅིངས་ཡོད།

Editors

Kunsang Gya (Trace Foundation)

Andrea Snavely (Trace Foundation)

Elliot Sperling (Indiana University)

Editorial Assistants

Dukar Bhum (Trace Foundation)

Gama Dare (Trace Foundation)

Emily Volkmar (Trace Foundation)

Editorial Board

Pema Bhum (Trace Foundation)

Enrico Dell’Angelo (Trace Foundation)

Janet Gyatso (Harvard Divinity School)

Tsering Shakya (The University of British Columbia)

Gray Tuttle (Columbia University) Thupten Nyima Rinpoche

(Paltseg Tibetan Ancient Text and Research Institute)

George van Driem (University of Bern)

རྩོམ་སྒྲིག་པ།

ཀུན་བཟང་རྒྱལ་༼ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པ།༽ ཡེ་ཤེས་ལྷ་མོ༼ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པ།༽

ཨེ་ལིའོ་ཊི་སྤེར་ལིང་།༼ཨཻན་ཌི་ཡ་ན་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ།༽ རྩོམ་སྒྲིག་གཞོན་པ།

གདུགས་དཀར་འབུམ་༼ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པ།༽

ཀརྨ་ཏཱ་རེ།༼ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པ།་༽

ཨེ་མི་ལེ་ཝོ་ཁི་མ།༼ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པ།༽ རྩོམ་སྒྲིག་ཚོགས་ཆུང་གི་ཚོགས་མི།

པད་མ་འབུམ་༼ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པ།༽

ཨེན་རིཁོ་ཌེན་ཇེ་ལོ།༼ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པ།༽

ཇན་ནེ་ཐི་རྒྱ་མཚོ།༼ཧ་ཝ་ཌ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ།༽ ཚེ་རིང་ཤཱཀྱ། ༼བྷུ་ུ རེ་ཐི་ཧྲི་ཀོ་ལོམ་སྤི་ཡ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ།༽ གྷི་རེ་ཋ་ཊོ།༼ཀོ་ལོམ་སྤི་ཡ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ།༽ ཐུབ་བསྟན་ཉི་མ་རིན་པོ་ཆེ།

༼དཔལ་བརྩེགས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་ཞིབ་འཇུག་ཁང་།༽ འཇོར་ཇི་ཝན་ཌ་ཨམ།༼བྷོ་ཨཻན་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ།༽

Table of Contents Introduction Elliot Sperling

Language Rights and Tibetans in China: A Look at International Law Fernand de Varennes 14 The Tibetan Village as the Focal Point in Maintaining and Revitalizing Tibetan Language in China Jia Luo 62 Thoughts on the Teaching of Natural Science in Tibetan Nangsal Tenzin Norbu

107

The role of mother tongues: educational goals and models, linguistic diversity, and language rights Tove Skutnabb-Kangas 127 Tools and techniques for endangered-language assessment and revitalization Arienne M. Dwyer 201 The Structural Concepts for Reverse Language Shift:Patience, Prudence, and Functional Specificity Joshua A. Fishman 252 The Realities of China’s Minority Language Laws:A comment on Tibetan language learning in relation to the “Ten Rights” Sayül Trowo Gyeltsen (Chu Donghong) 273

དཀར་ཆག

༄༅།།དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ངོ་སྤྲོད། Elliot Sperling

༄༅།།རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་ལུགས་དང་འབྲེལ་ནས་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་དང་ཀྲུང་གོའ ་ི བོད་རིགས་ལ་ལྟ་བ། Fernand de Varennes

༄༅།།བོད་ཀྱི་ཕ་སྐད་བརྒྱུད་དེ་རང་བྱུང་ཚན་རིག་དང་འབྲེལ་བའི་སློབ་ཚན་ཞིག་སློབ་ཁྲིད་བྱས་པའི་སྐོར་ལ་རགས་ ཙམ་གླེང་བ། སྣང་གསལ་བསྟན་འཛིན་ནོར་བུ། 117 ༄༅།།ཕ་སྐད་ཀྱི་ནུས་པ།སློབ་གསོའ ་ི དམིགས་ཡུལ་དང་དཔེ་མཚོན།སྐད་ཡིག་འདྲ་མིན་གྱི་གནས་སྟངས་དང་། སྐད་ཡིག་ གི་ཐོབ་ཐང་། Tove Skutnabb-Kangas

༄༅།།རྩ་མེད་འགྲོ་ཉེན་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་སླར་གསོའ ་ི དཔྱད་ཐབས་དང་ལག་རྩལ། Arienne M. Dwyer

162

227

༄༅།།སྐད་བརྗེ་བ་ལྡོག་པར་བྱེད་པའི་སྒྲོམ་གཞིའི་ལྟ་ཚུལ་སྟེ། ངང་སྒུག་དང་། སྤྱང་གྲུང་། བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་བྱེ་བྲག་ བཅས། Joshua A. Fishman

262

༄༅།།ཀྲུང་གོས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་གི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་ཐད་ལ་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་བའི་བཅའ་ཁྲིམས་དང་དེའི་ དངོས་ཡོད་གནས་སྟངས་བཅས་ཀྱི་སྐོར། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་སློབ་སྦྱོང་དང་བཀོལ་སྤྱོད་། གོང་སྤེལ་བཅས་ཀྱི་དབང་ཆ་ བཅུ་ཞོར་གླེང་བྱེད་པ། ས་ཡུལ་ཁྲོ་བོ་རྒྱལ་མཚན། 306

INTRODUCTION: MINORITY LANGUAGE IN TODAY’S GLOBAL SOCIETY Elliot Sperling Indiana University The papers contained within this volume represent one of the significant initiatives of Trace Foundation, a program designed to highlight issues of minority language survival and viability in the contemporary world. In line with Trace Foundation’s mission, the focus of the program is Tibet. But the reader will find that this focus is presented against the context of minority language issues in the larger world; and that the questions and discussions presented here have relevance across a wider cultural spectrum. The papers and essays in this volume have been selected from a broad-ranging series of lectures and dialogues on the issues faced by minority languages in a global society. This series was organized by the Foundation between 2008 and 2010 and sessions were convened at Trace Foundation’s Latse Library. It brought together scholars and specialists from three continents, including a number of important Tibetan specialists. The perspectives to be found in the various contributions represented here are not uniform, but as a whole they provide an excellent introduction to the problem. Some readers may wonder if the need for action in order to preserve a language does not already represent a sign that the language in question may be beyond hope. Indeed, the last century has seen the death of large numbers of languages, particularly what are called “indigenous” languages. The question thus arises: if a language cannot rely on its own inherent social vitality for continued use and growth, can any set of special policies work to reverse its downward spiral? Tibetan presents a particularly interesting case in this regard. There is absolutely no doubt that Tibetan has given ground to Mandarin in a number of important domains of use. These include government, commerce, and, of crucial importance, education. Yet, Tibetan remains singularly important in many other domains. Indigenous rural life is still anchored by the use of Tibetan (indeed, for many rural Tibetans, Mandarin remains an unknown or poorly understood language) and the use of Tibetan is an increasingly important marker of Tibetan pride. Moreover, the language is by no means gone from education within Tibetan areas. Within religious institutions, Tibetan is the language of daily use. Indeed, the role of these institutions—temples, convents, and large monasteries—within 8

Introduction: Minority Language in Today’s Global Society

Tibetan society works to maintain awareness of the cultural significance of Tibetan among the larger population. The importance of the Tibetan language to concepts of Tibetan culture has produced a somewhat paradoxical situation. It has become politically desirable for the state to demonstrate its concern for Tibetan culture in the face of recurrent international apprehension. Yet at the same time, the culture is being diminished and harmed due to certain Chinese policies. As a result, the publication of Tibetan works in the People’s Republic of China has flourished. Religious literature, classical works on history, medicinal works, modern writings, research work, etc., have all been part of this booming output. This has certainly been welcomed by scholars (including Tibetologists outside the People’s Republic of China). However, is such activity sufficient—or even relevant—to the larger issue of language viability in everyday life? Certainly a language that has scholastic and specialized religious uses but no firm footing in the quotidian affairs of a society is not necessarily vouchsafed a healthy future. Far from it. When the question of what is to be done arises, we find that Tibetan shares another paradoxical characteristic with many other languages. The formal legal provisions for its use would appear on the surface to be adequate to support Tibetan’s continued viability, something that is pointed out in the papers contained in this volume. However, often the laws and regulations do not designate the means by which use of the majoritarian language becomes advantageous. Indeed, in minority areas of the People’s Republic of China, the use of Mandarin is encouraged. The result has been what might be expected: Mandarin has continually gained ground while Tibetan, though far from fatally crippled, is increasingly limited to certain domains. The comparative experiences of other languages are not encouraging. Domains within which there is much interaction with or competition from the majoritarian population slowly become dominated by the majority language. At the same time, some ominous ideas have surfaced recently. The whole regimen of regional nationality has been questioned in certain quarters, with some in the People’s Republic of China challenging the whole concept of minority nationality autonomy as a divisive obstacle on the path to national integration. Advocates for this position tend to consider special regional language rights an obvious hindrance to unity. Although this remains a distinctly minority view, it is representative of some of the thinking that those concerned with maintaining the viability of minority languages in China must take into account. Of course, the very status of Tibetan as a “minority” language is subtly problematic for it brings up the history by which it became a minority language. It is not simply a question of sheer numbers. In the 1950s one might have said that Mandarin was very much a minority language within the confines of what is today 9

Minority Language in Today’s Global Society

the Tibet Autonomous Region. It generally did not need a regimen of special measures to establish, maintain, and expand its domains of use. One can conclude from this that sheer population numbers are not in and of themselves always what puts language viability in jeopardy. Political, social, and economic factors play important roles in creating that situation, something that will be clear to readers of this volume. So too, the legal guarantee by a given state of the right to use one’s own language is insufficient to assure that a people will indeed use their own language when a combination of circumstances draw them into the process of language shift. Due to this fact, beyond the national level, there are a variety of instruments devised by bodies associated with the United Nations and other groups that have asserted the right of groups to use their own languages, certainly in private, and even, cautiously, in endeavors such as education. But there is little that outside agencies can do to force a government to take steps to prevent or reverse language shift when it is unwilling to do so. Therefore, we return to the fact that while the formal structure of autonomy in the People’s Republic of China does allow for minority nationalities to use their own languages, a variety of pressures continue to boost the use of Mandarin in Tibetan areas and privilege it as the predominant language in several crucial domains. As a result, maintaining the vitality of Tibetan and reversing a disadvantageous language shift has sometimes called for efforts and initiatives on the part of non-governmental actors. Some of the available strategies can be found in the papers presented here. These include proposed initiatives in education, in core language use within families, and even the mandated use of Tibetan in other spheres of activity (proportionate to the Tibetan percentage of the population in a given area). The problem of language shift in Tibet is quite real. It is not a foregone conclusion that the Tibetan language will remain viable as Tibet’s primary language in decades to come. However, neither is it a foregone conclusion that the Tibetan language is doomed to marginalization and decline. The essays and papers collected in this volume offer assessments and strategies for approaching a situation that is in flux and nearing a critical turning point. They should be read carefully; the issues and strategies they discuss need to be pondered by everyone concerned about the fate of the Tibetan language and the culture borne by it.

༄༅།།དེང་གི་གོ ་ ལའི ་ སྤྱི་ ཚོ ག ས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི ་ རིག ས་ཀྱི་སྐད་ཡིག ་ངོ ་སྤྲོད། Elliot Sperling Indiana University དེབ་འདིའི་ནང་གི་དཔྱད་རྩོམ་འདི་དག་གིས་ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པའི་ལས་དོན་མང་པོའ ་ི ཁྲོད་ཀྱི་ལས་གཞི་གལ་ ཆེན་ཞིག་གི་ངོ་བོ་མཚོན་བཞིན་ཡོད། ལས་གཞི་འདིེའི་དམིགས་ཡུལ་ནི་དེང་རབས་འཛམ་གླིང་སྟེང་གི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ ཀྱི་སྐད་ཡིག་སྲུང་སྐྱོབ་དང་གསོན་པོར་གནས་ཐུབ་པར་བྱེད་པའི་སྐོར་གྱི་གནད་དོན་རྣམས་ཚང་མར་མངོན་གསལ་སྟོན་ཆེད་ ཡིན། ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པའི་ལས་དོན་གྱི་སྤྱི་སྙིང་དང་གཅིག་མཐུན་ཡིན་པའི་སྒོ་ནས། ལས་གཞི་འདིའི་དམིགས་ འཛིན་གཙོ་བོ་ཡང་བོད་ལ་བཟུང་ཡོད། ཡིན་ན་ཡང་། དམིགས་འཛིན་གཙོ་བོ་དེ་འཛམ་གླིང་ཡོངས་ཀྱི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ སྐད་ཡིག་གི་གནད་དོན་རྣམས་དང་སྦྲེལ་ནས་བགྲོ་གླེང་བྱས་ཡོད་པ་ཀློག་པ་པོ་ཚོས་རྩོམ་ཡིག་དེ་ཚོ་ལས་ཤེས་རྟོགས་བྱེད་ཐུབ་པ་ དང་། རྩོམ་ཡིག་འདི་ཚོའི་ནང་དུ་བཏོན་ཡོད་པའི་དྲི་བ་དང་བགྲོ་གླེང་རྣམས་ཀྱིས་རིག་གཞུང་ཕན་ཚུན་བར་འབྲེལ་བ་དམ་པོ་ ཡོད་པ་གསལ་བོ་མཐོང་ཐུབ་པར་བྱས་ཡོད།

དེབ་འདིའི་ནང་གི་དཔྱད་རྩོམ་དང་རྩོམ་ཡིག་རྣམས་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་ནང་གི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ལ་ འཕྲད་བཞིན་པའི་གནད་དོན་སྐོར་གྲོས་བསྡུར་བྱས་པའི་ཕྲེང་རྒྱུད་གཏམ་ཚོགས་དང་བགྲོ་གླེང་ཚོགས་འདུའི་ཆེད་རྩོམ་ཁག་གི་ ཁྲོད་ནས་འདེམས་སྒྲིག་བྱས་པ་ཡིན། ཕྲེང་རྒྱུད་གཏམ་ཚོགས་དེ་ནི་ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པས་རྩ་འཛུགས་བྱས་ཏེ༢༠༠༨ནས་ ༢༠༡༢བར། ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པའི་ལ་རྩེ་དཔེ་མཛོད་ཁང་དུ་བགྲོ་གླེང་ཚོགས་ཆུང་རྣམས་སྐོང་ཚོགས་བྱས་པ་ཡིན་པ་ དང་། ཕྲེང་རྒྱུད་གཏམ་ཚོགས་ལ་བོད་ཀྱི་གལ་ཆེན་ཆེད་ལས་མཁས་པ་སྐོར་ཞིག་ཚུད་པའི་ཆེད་ལས་མཁས་པ་རྣམས་གླིང་ཆེན་ གསུམ་ནས་གདན་འདྲེན་ཞུས་ཡོད། རྩོམ་ཡིག་འདི་ཚོའི་ནང་གི་ལྟ་བ་ནི་གཅིག་གྱུར་མིན་མོད། འོན་ཀྱང་།རྩོམ་ཡིག་དེ་ཚོ་ཚང་ མ་མཉམ་དུ་དཔེ་སྐྲུན་བྱས་དུས། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་གནད་དོན་སྐོར་ལ་ངོ་སྤྲོད་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པ་བྱུང་ཡོད། གཅིག་བྱས་ན་ཀློག་པ་པོ་འགའ་ཤིག་གིས། གལ་ཏེ། སྐད་ཡིག་ཞིག་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་ཆེད་ངེས་པར་དུ་དེའི་ཐད་ཀྱི་ལས་ དོན་ཞིག་ལག་བསྟར་བྱེད་དགོས་ན། དེ་ཡིས་སྐད་ཡིག་ད་ེལ་རེ་བ་མེད་པའི་བརྡ་རྟགས་ཞིག་མཚོན་གྱི་ཡོད་པ་མ་རེད་དམ་ཞེས་ བསམ་སྲིད་ཀྱང་། དེ་ཡང་། སྐད་ཡིག་དང་ནང་སྒོས་སུ་ཡུལ་མིའི་སྐད་ཡིག་ཞེས་བརྗོད་བཞིན་པའི་སྐད་ཡིག་གྲངས་འབོར་ཆེན་ པོ་ཞིག་དུས་རབས་སྔོན་མའི་ནང་དུ་ཤི་སོང་པ་ནི་དངོས་ཡོད་གནས་ཚུལ་རེད། དེ་ཕྲིར། གལ་སྲིད་སྐད་ཡིག་ཞིག་གིས་རང་རང་ ྱ ལ་གཏོགས་པའི་སྤྱི་ཚོགས་དེའི་ནུས་ཤུགས་ལ་བརྟེན་ནས་མུ་མཐུད་དུ་བེད་སྤྱོད་དང་དར་རྒྱས་སུ་གཏོང་མ་ཐུབ་ན། དམིགས་ བསལ་གྱི་སྲིད་ཇུས་ཁག་གིས་ཉམས་རྒུད་དུ་འགྲོ་བཞིན་པའི་གནས་ཚུལ་དེ་འགྱུར་ལྡོག་གཏོང་ཐུབ་བམ་ཞེས་དྲི་བ་འདི་ལྟར་ འདྲི་སྲིད།

བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གིས་དམིགས་བསལ་ཅན་གྱི་གནས་ཚུལ་ཞིག་མཚོན་ཐུབ། དེ་གང་ཡིན་ཞེ་ན། སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་ཀྱི་ ཁྱབ་ཁོངས་གལ་ཆེན་པོ་འགའ་ཞིག་གི་ནང་དུ་རྒྱའི་སྐད་ཡིག་གིས། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་ཚབ་བྱས་ཡོད་པ་དེ་ལ་དོགས་པ་དང་ཐེ་ ཚོམ་སྤུ་ཙམ་ཡང་ཟ་མི་དགོས། ཁྱབ་ཁོངས་དེ་ཚོ་ནི་སྲིད་གཞུང་དང་། ཚོང་ལས། དེ་བཞིན། ཧ་ཅང་གལ་ཆེན་པོའ ་ི ཁྱབ་ཁོངས་ཏེ་ སློབ་གསོ་ལ་སོགས་རེད། འོན་ཀྱང་། ཁྱབ་ཁོངས་གཞན་པ་མང་པའི་ནང་དུ་མུ་མཐུད་དུ་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གལ་ཆེན་པོར་གནས་ ཡོད། གྲོང་སྡེ་ནང་དུ་ད་དུང་ཡང་བོད་སྐད་ལ་བརྟེན་ནས་འཚོ་བ་རོལ་བཞིན་ཡོད། ༼གྲོང་སྡེ་ན་འཚོ་གནས་བྱེད་པའི་མི་མང་ པོས་ད་དུང་ཡང་རྒྱའི་སྐད་ཡིག་མི་ཤེས་པ་དང་ཤེས་ན་ཡང་ཆུ་ཚད་དམའ་མོ་ཡིན༽བོད་སྐད་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ་ནི་བོད་ཀྱི་ལ་རྒྱ་ ཡིན་པའི་རྟགས་མཚན་ལ་ངོས་འཛིན་བྱེད་པར་ཤུགས་ཆེ་རུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད། མ་ཟད། བོད་ཀྱི་ས་གནས་སུ་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ དང་སློབ་གསོའ་ི བར་འབྲེལ་བ་མེད་པ་ཡང་མ་རེད། ཆོས་ལུགས་དང་འབྲེལ་པ་ཡོད་པའི་སྡེ་ཁག་དུ་ཉིན་ལྟར་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ 11

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

བཞིན་པའི་སྐད་ཡིག་ནི་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་རེད། བོད་པའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་ལྷ་ཁང་དང་ཆོས་སྡེ། དགོན་པ་ཆེན་པོ་བཅས་སྡེ་ཁག་དེ་ ཚོས་བོད་མི་མང་བོ་ཞིག་ལ་བོད་ཀྱི་རིག་གནས་རྒྱུན་སྐྱོང་དང་དེའི་རིན་ཐང་ཤེས་སུ་འཇུག་པའི་ནུས་ཤུགས་ཐོན་བཞིན་ཡོད།

བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གལ་ཆེན་ཡིན་པའི་བསམ་བློ་དེས་བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་ལ་མཚོན་ན་འགལ་ཟླ་ཅན་གྱི་གནས་ཚུལ་ཞིག་ ཀྱང་སྐྲུན་བཞིན་ཡོད། དཔེར་ན། རྒྱལ་སྤྱི་ཐོག་ནས་དུས་རྒྱུན་པར་རྒྱ་ནག་གི་སྲིད་ཇུས་ཀྱིས་བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་ལ་གནོད་སྐྱོན་ ཕོག་ཡོད་པའི་སྐོར་ལ་སྐྱོན་བརྗོད་བྱེད་པ་ལ་གཞིགས་ནས། རྒྱ་ནག་གཞུང་གིས་བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་ལ་སེམས་ཁུར་བྱེད་བཞིན་ ཡོད་པའི་རྣམ་པ་སྟོན་པའི་འདོད་པ་ཆེན་པོ་ཡོད། དེའི་རྐྱེན་གྱིས་ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཏུ་བོད་ཡིག་གི་དེབ་དཔེ་ སྐྲུན་བྱེད་པའི་དར་སོ་ཆེན་པོ་ཡོད། ཆོས་ལུགས་སྐོར་གྱི་དཔེ་ཆ་དང་། རྩོམ་རིག་ལོ་རྒྱུས། གསོ་རིག དེང་རབས་རྩོམ་རིག་ཞིབ་ འཇུག་དཔྱད་རྩོམ་ལ་སོགས་པའི་སྐོར་གྱི་དེབ་མང་པོ་དཔེ་སྐྲུན་བྱས་ཡོད་པ་ཚང་མ་དར་སོ་དེ་ཡི་འབྲས་བུ་རེད། དེ་དག་ཚང་ མར་མཁས་བ་༼རྒྱ་ནག་གི་ཕྱི་ལོགས་ན་ཡོད་པའི་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་པ་ཚུད་པའི༽རྣམས་ཀྱིས་དགའ་བསུ་ཞུ་བཞིན་ཡོད། འོན་ཀྱང་། ལས་ཀ་དེ་ཙམ་གྱིས་ཉིན་རེའི་འཚོ་བ་དང་འབྲེལ་བ་དམ་པོར་ཡོད་པའི་སྐད་ཡིག་སྐོར་གྱི་དཀའ་གནད་ཆེན་པོ་དེ་ ཚོ་སེལ་ཐུབ་པ་དང། མཐའ་ན་འབྲེལ་བ་ཡང་ཡོད་མེད་ནི་ཐེ་ཚོམ་ཟ་དགོས་པ་ཞིག་རེད། སྐད་ཡིག་ཞིག་ཞིབ་འཇུག་དང་ཆོས་ ལུགས་ཆེད་ལས་ཁོ་ནར་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ་ལས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཉིན་རེའི་འཚོ་བའི་ནང་དུ་རྐང་པ་བརྟན་པོར་འཛུགས་མ་ཐུབ་ན། སྐད་ཡིག་དེ་ལ་ཚེ་རིང་ནད་མེད་ཅན་གྱི་མ་འོངས་པ་ཞིག་མི་འོང་པ་ཐེ་ཚོམ་མེད་པ་མ་ཟད། དེ་ལས་ཐག་ཇེ་རིང་དུ་འགྲོ་སྲིད།

དེའིཕྱིར། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་སྐོར་ལ་ཅི་ཞིག་བསྒྲུབ་དགོས་ཞེས་པའི་དྲི་བ་ཞིག་འདྲི་དུས། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཡང་སྐད་ཡིག་ གཞན་པ་མང་པོ་དང་གཅིག་མཚུངས་སུ་འགལ་ཟླ་ཅན་གྱི་གནས་ཚུལ་ཞིག་གི་ནང་ན་ཡོད། དེ་ནི་དེབ་འདིའི་ནང་གི་རྩོམ་ཡིག་ ནང་དུ་གསལ་སྟོན་བྱས་ཡོད་པ་ལྟར། ཕྱི་རྣམ་པའི་ཐོག་ནས་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ་ལ་ཁྲིམས་ཐོག་ནས་ཚད་ལྡན་གྱིས་ རྒྱབ་སྐྱོར་ཡོད་རུང་། འོན་ཀྱང་། ཁྲིམས་དང་སྒྲིག་ལམ་དེ་ཚོ་ལ་རྟག་པར་སྟངས་འཛིན་གྱི་ནུས་ཤུགས་མེད་པ་དེས་གྲངས་མང་ མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་གོ་སྐབས་སྤྲད་ཡོད་པ་དང་། ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་གྲངས་ཉུང་མི་ རིགས་ཀྱི་ས་ཁུལ་དུ་རྒྱའི་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པར་སྐུལ་འདེད་བྱས་ཡོད་པ་ནི་སྨོས་མི་དགོས་པ་རེད། དེའི་འབྲས་བུ་ནི་སྔོན་ དཔག་བྱེད་ཐུབ་པ་ལྟར། རྒྱའི་སྐད་ཡིག་གིས་མུ་མཐུད་དུ་ས་བཟུང་ནས་འོང་པ་དང་། དུས་མཚུངས་སུ་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ལ་སྲོག་ རྩར་ཐུག་པའི་ཉེན་ཁ་མེད་རུང་། དེ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་སའི་ཁྱབ་ཁོངས་ནི་རེ་ཟུང་ལས་མེད་པར་བཟོས་ཡོད། སྐད་ཡིག་གཞན་པ་དང་ བསྡུར་པ་ཡིན་ན་སེམས་ཤུགས་སྐྱེས་ཆོག་པའི་གནས་ཚུལ་ཞིག་མ་རེད། སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་སའི་ཁྱབ་ཁོངས་སུ་གྲངས་མང་ མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་གཏུགས་བྱེད་པ་དང་ཡང་ན་འགྲན་ཟླ་ཡོད་སའི་ནང་དུ་རིམ་གྱིས་གྲངས་མང་མི་རིགས་ཀྱི་ སྐད་ཡིག་གིས་དབང་བསྒྱུར་བྱེད་བཞིན་ཡོད། དུས་མཚུངས་སུ། རྟགས་མཚན་ངན་པའི་བསམ་ཚུལ་འགའ་ཤིག་ཉེ་ཆར་ཆུའི་ཁ་ལ་མངོན་ཐོན་བྱས་ཡོད་པ་ནི། མི་རིགས་ ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་གི་ལམ་ལུགས་ལ་དོགས་འདྲི་བྱེད་པ་དང་། ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ནང་གིས་མི་སྐོར་གཅིག་ གིས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་རང་སྐྱོང་གི་སྲིད་ལུགས་དེ་ནི་༼ཀྲུང་ཧྭ༽མི་རིགས་གཅིག་གྱུར་ཡོང་པའི་འགོག་རྐྱེན་ཞིག་ཡིད་པར་ ངོས་འཛིན་དང་ཁ་གཏད་གཅོག་གིན་ཡོད། ལྟ་བ་འདི་འཛིན་མཁན་ཚོས་དམིགས་བསལ་ཅན་གྱི་ས་ཁུལ་གྱི་སྐད་ཡིག་ལ་ཐོབ་ ཐང་སྤྱད་པ་དེས་༼རྒྱལ་ཁབ༽གཅིག་གྱུར་ལ་མངོན་གསལ་དོད་པའི་འགོག་རྐྱེན་ཞིག་ཡིན་པར་ངོས་འཛིན་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། འདི་ ནི་མི་གྲངས་ཉུང་ཉུང་ཞིག་གི་ལྟ་བ་ཡིན་མོད། ཡིན་ན་ཡང་། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་གསོན་གནས་ལ་སེམས་ཁུར་ བྱེད་པའི་མི་ཚོས་ངེས་པར་དུ་ལྟ་བ་འདིའི་སྐོར་ལ་བསམ་བློ་གཏོང་དགོས་པ་ཞིག་ཆགས་ཡོད། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིད་དེ་”གྲངས་ཉུང་”ཡིན་པའི་གནས་བབས་དེས་གནད་དོན་ཕྲན་བུ་ཞིག་བཟོས་ཡོད་པ་ནི་དངོས་ཡོད་ གནས་ཚུལ་རེད། དེ་གང་ཡིན་ཟེར་ན།གནས་ཚུལ་དེའི་རྒྱབ་ལོག་ན་བོད་སྐད་གྲངས་ཉུང་དུ་ཆགས་པའི་ལོ་རྒྱས་མངོན་ཡོད། དེའི་སྐོར་གྱི་དྲི་བ་ནི་གྲངས་ཀ་ཙམ་མ་རེད། སྤྱི་ལོ་༡༩༥༠ནང་དུ་རྒྱ་སྐད་ནི་ད་ལྟའི་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ཞེས་ས་མཚམས་བཅད་ ཡོད་པའི་ས་ཁུལ་དུ་གྲངས་ཉུང་སྐད་རིགས་རེད་ཞེས་བརྗོད་ཆོག སྤྱིར་བཏང་ཡིན་ན་བོད་སྐད་ལ་དམིགས་བསལ་གྱི་སྲིད་ཇུས་ 12

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ངོ་སྤྲོད།

དང་ཐབས་ཤེས་བསམ་བློ་བཏང་ནས་བོད་སྐད་རྒྱུན་སྐྱོང་དང་དེའི་བེད་སྤྱོད་ཀྱི་ཁྱབ་ཁོངས་རྒྱ་བསྐྱེད་བྱེད་དགོས་དོན་ཡོད་པ་མ་ རེད། འདིའི་སྟེང་ནས་མི་ཚོས་གྲངས་འབོར་ཁོ་ནས་སྐད་ཡིག་ཞིག་གི་གསོན་ཤུགས་ལ་ཉེན་ཚབས་བཟོ་མི་ཐུབ་པ་ཚོད་དཔག་ བྱེད་ཐུབ། ཆབ་སྲིད་དང་། སྤྱི་ཚོགས། དཔལ་འབྱོར་བཅས་ཀྱི་ཤུགས་རྐྱེན་གྱིས་གནས་ཚུལ་དེ་སྒྲུབ་པ་ལ་ནུས་ཤུགས་ཐོན་ཡོད་ པ་དང་དེའི་རྒྱུ་མཚན་ཀློག་པ་པོ་ཚོས་དེབ་འདི་ལས་གསལ་བོར་ཤེས་ཐུབ། དེ་ཕྱིར། རྒྱུ་རྐྱེན་ཁ་ཤས་ཤིག་མཉམ་འཛོམས་གྱི་ གནས་ཚུལ་འོག་མི་རྣམས་ལ་གནོན་ཤུགས་ཀྱིས་སྐད་ཡིག་བརྗེ་བོ་རྒྱག་ཏུ་བཅུག་ཚེ། ཁྲིམས་ལུགས་ཀྱིས་སྐད་ཡིག་ཞིག་བེད་ སྤྱོད་བྱེད་ཆོག་པའི་ཐོབ་ཐང་སྤྲད་པ་ཙམ་གྱིས་མི་དམངས་ཀྱིས་རང་རང་གི་སྐད་ཡིག་ངེས་བར་དུ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པར་ཁག་ཐེག་ བྱེད་མི་ཐུབ། རྒྱལ་ཁབ་གི་ཚད་གཞི་ལས་བརྒལ་དེ། ཉམས་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་དང་ཚོགས་པ་གཞན་པ་ལ་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་རྩ་ འཛུགས་ཁག་གིས་ཡིག་ཆ་འདྲ་མིན་བཟོས་ནས་སྒེར་པ་ཙམ་མ་ཡིན་པར། ད་དུང་། སེམས་ཆུང་བག་ཡོད་ཀྱི་ངང་སློབ་གསོ་ལ་ སོགས་པའི་ལས་རིགས་ནང་དུ་མི་ཚོས་སོ་སོའ ་ི སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཆོག་པའི་ཐོབ་ཐང་ཡོད་ཞེས་ཐག་གཅོད་བྱས་ཡོད་མོད། འོན་ཀྱང་། ཕྱི་ལོགས་ཀྱི་ཚོགས་པ་ཞིག་གིས་རྒྱལ་ཁབ་ཞིག་ལ་འདོད་པ་མེད་བཞིན་དུ་བཙན་སྐུལ་གྱིྱ ས་སྐད་ཡིག་སྲུང་སྐྱོབ་དང་ ཡང་ན་སྐད་ཡིག་བརྗེ་བོ་མི་རྒྱག་པའི་ཕྱོགས་སུ་ལས་དོན་བསྒྲུབ་ཏུ་འཇུག་པའི་ནུས་པ་ནི་ཧ་ཅང་ཆུང་བསམ།

དེ་ཡང་ཕྱོགས་གཅིག་ནས་ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ནང་གི་རང་སྐྱོངས་ཀྱི་སྲིད་ལུགས་དེས་གྲངས་ཉུང་མི་ རིགས་ལ་ཁོ་ཚོའི་རང་གི་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་དུ་བཅུག་པ་དང་། ཕྱོགས་གཞན་ནས་གནོན་ཤུགས་འདྲ་མིན་གྱིས་བོད་པའི་ས་ ཁུལ་དུ་མུ་མཐུད་དུ་རྒྱའི་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པར་སྐུལ་འདེད་བྱས་ནས། སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་ཀྱི་གལ་ཆེ་ཁྱབ་ཁོངས་ཁ་ཤས་ ནང་དུ་རྒྱའི་སྐད་ཡིག་ནི་དབང་ཤུགས་ཆེ་པའི་སྐད་ཡིག་ཞིག་ཏུ་ཆགས་ཡོད། དེའི་རྐྱེན་གྱིས། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་གསོན་ཤུགས་ དང་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ལ་གནོད་འཚེ་ཡོད་པའི་སྐད་ཡིག་བརྗེ་བོ་རྒྱག་པར་ཕྱིར་ཟློག་བྱེད་ཆེད། གཞུང་འབྲེལ་མིན་པའི་ཚོགས་ པའི་རོགས་རམ་དང་འབད་བརྩོན་དགོས་མཁོ་ཆེན་པོ་ཡོད་པ་དང་། དེབ་འདིའི་དཔྱད་རྩོམ་ཁ་ཤས་ནང་དེའི་སྐོར་གྱི་ཐབས་ཇུས་ ཀྱང་བཀོད་ཡོད་པ་སྟེེ། དཔེར་ན། སློབ་གསོའ་ི སྐོར་གྱི་ལས་གཞི་དང་། ཁྱིམ་ཚང་ནང་དུ་ཕ་སྐད་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ།མཐའ་ན་བྱ་སྤྱོད་ གཞན་པའི་༼ས་གནས་ཞིག་གི་བོད་མི་གྲངས་འབོར་རྒྱ་ཆར་བསྡུར་ནས༽ནང་དུ་ཡང་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིད་དེ་བཙན་གྱིས་བེད་སྤྱོད་ བྱེད་ཏུ་བཅུག་པ་ལ་སོགས་ཡིན་ནོ། བོད་ནང་དུ་སྐད་ཡིག་བརྗེ་བོ་རྒྱག་པའི་དཀའ་ངལ་ནི་དངོས་ཡོད་གནས་ཚུལ་རེད། མ་འོང་པའི་དུས་རབས་ནང་བོད་སྐད་ མུ་མཐུད་དུ་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གཙོ་བོ་ཡིན་ཞེས་མཇུག་སྡོམ་རྒྱག་མི་ཐུབ་མོད། དེ་བཞིན། བོད་སྐད་ནི་ཟུར་མཐར་འབུད་པ་དང་ ཉམས་རྒུད་དུ་འགྲོ་བར་གཏན་འབབ་བྱས་ཡོད་ཞེས་མཇུག་སྡོམ་ཡང་རྒྱག་མི་ཐུབ། དེབ་འདིའི་ནང་དུ་ཕྱོགས་སྒྲིག་བྱས་ཡོད་པའི་ དཔྱད་རྩོམ་དང་རྩོམ་ཡིག་འདི་ཚོའི་ནང་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དེ་མུ་མཐུད་དུ་འགྱུར་ལྡོག་འགྲོ་བཞིན་པ་དང་ཛ་དྲག་ཅན་གྱི་རྩེ་མོར་ སོན་པའི་གནས་ཚུལ་ལ་སོགས་ཀྱི་སྐོར་ལ་ཚོད་དཔག་དང་དཀའ་ཁག་སེལ་པའི་ཐབས་ཇུས་བཅས་ཕུལ་ཡོད་པས། རྩོམ་ཡིད་དེ་ ཚོ་ཚང་མ་ཞིབ་མོའ་ི ངང་ཀློག་དགོས་པ་གལ་ཆེ་ཡིན་པ་མ་ཟད། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་དེ་ཡིས་གསོ་སྐྱོངས་བྱས་པའི་རིག་གཞུང་ གི་མདུན་ལམ་ལ་སེམས་འཁུར་བྱེད་མཁན་ཚང་མས་རྩོམ་ཡིག་དེ་ཚོའི་ནང་དུ་བགྲོ་གླེང་བྱས་ཡོད་པའི་གནད་དོན་དང་ཐབས་ ཇུས་ལ་བསམ་གཞིགས་ནན་ཏན་གཏོང་དགོས་སོ།

LANGUAGE RIGHTS AND TIBETANS IN CHINA: A LOOK AT INTERNATIONAL LAW Fernand de Varennes Murdoch University Abstract Despite the substantial economic and educational progress being made in Tibet, ethnic Tibetans are failing to share in the benefits as much as the Han Chinese, and even appear to be disproportionately excluded from these opportunities. Recent and growing numbers of demonstrations by students and the Dalai Lama’s reference to “cultural genocide” suggest that Beijing’s language policies in the areas of employment and education—particularly those that favor Mandarin over Tibetan—are seriously disadvantaging Tibetans, and in effect, are excluding them from higher education and other opportunities. These policies and the implementation of existing Chinese legislation can be said to breach important international human rights standards, in particular the prohibition against discrimination. Biography Fernand de Varennes is a former director of the Asia-Pacific Centre for Human Rights and the Prevention of Ethnic Conflict and the founding editor-in-chief of the Asia-Pacific Journal on Human Rights and the Law. He is recognized as one of the world’s leading legal experts on language rights and has written two seminal works on this topic: Language, Minorities and Human Rights (1996) and A Guide to the Rights of Minorities and Language (2001). He was awarded the 2004 Linguapax Award in acknowledgement of his outstanding work in the field of linguistic diversity and multilingual education. He has also held the prestigious Tip O’Neill Peace Fellowship at INCORE (Initiative on Conflict Resolution and Ethnicity) and was a 2004 nominee for the Gwangju Prize for Human Rights. He has extensive international recognition for his research work on international law, human rights, minorities, and ethnic conflicts. He has worked with numerous international organizations such as the United Nations’ Working Group on the Rights of Minorities, UNESCO, and the OSCE’s High Commissioner on National Minorities on these issues. He has published five books and over sixty scientific articles 14

Language Rights and Tibetans in China: a Look at International Law

and reports. His major publications include a two-volume series on human rights documents in Asia, a series of reports for Minority Rights International on minorities in Southeast Asia, Central Asia, and East Asia, and a UNESCO report on the rights of migrants. He is currently working on a new book about language rights and a three-volume book series on ethnic and internal conflicts worldwide. His work has appeared in twenty-four languages. Introduction Mirik dranyam! Kérik rangwang! Equality of nationalities, freedom of language! Slogan reportedly shouted by hundreds of students demonstrating against the reduction in use of Tibetan in schools in Repgong on October 19, 2011 (Norbu 2010)1

On a number of occasions in recent years, the Dalai Lama has referred to Chinese authorities being involved, whether intentionally or not, in some kind of “cultural genocide.” While Western media has tended to focus on the issue of the freedom to religious practice, the Dalai Lama has also referred to a surge in the “promotion of Mandarin as a medium of instruction in schools in Tibet” and other measures that could mean that the “Tibetan language might well get wiped out soon” (2010). The issue of cultural genocide will not be considered in this chapter.2 Instead, the focus will be on the largely unexplored question of whether there is, from the point of view of international law, any basis to the claim that Chinese authorities may be breaching the rights of Tibetans in relation to the use, or lack thereof, of the Tibetan language, as intimated by the Dalai Lama. This chapter will deal with this question in three sections. First, there will be a general outline of the language rights found in international human rights law that are applicable to China. This will be followed by a description of how and why the language policies and preferences applied to Tibetans by Chinese authorities may or may not conform to these international standards. The final section will involve observations as to the way these rights could be implemented through a balanced method—avoiding the “cultural genocide” decried by the Dalai Lama—and address the sources of political tensions that may lead to increased instability and violence.

Minority Language in Today’s Global Society

Language Rights and the Application of International Law A Misunderstood Area of Law The issue of what language rights are encompassed in international law is not as straightforward as it initially may sound. Until recently, most commentators had assumed that the only “right” specified in international law and treaties that is specifically linked to language was limited to the right of a minority to use his/her own language with other members of his/her group.3 This omits any reference to other human rights that may have some bearing on the linguistic situation, such as the prohibition of discrimination. In part, this state of affairs is understandable since it has only been in the last two decades that a number of international court decisions and other international bodies have begun to clarify that there are a number of “language rights” under general human rights treaties. However, this has been an ad hoc process that has not always been appreciated by many legal experts. Since these developments are so recent, there are huge misunderstandings in relation to “international language rights.” These misunderstandings are also linked to misconceptions as to what is meant by language rights, the effect of a state having one or more official language(s), and the widespread ignorance about the protection of “language rights” under the basic rights of international law such as freedom of expression or non-discrimination on the grounds of language. All of the above are relevant to China and the language situation in Tibet. Chinese authorities may at times be under the misguided influence of what might be described as an “official language fallacy.” This view assumes that there are no rights to language outside of language legislation or of a state “giving” some kind of recognition to a minority or indigenous language (point de loi, point de droit linguistique, “no law, no language rights”). This statement signifies that unless a people are given language rights under a specific law, they have no such rights. This ruling seems to be linked to the misconception that in order to be used or recognized, a language must have an official or special status. This also assumes that the extent to which a language will be used rests entirely upon the discretion of the government, and that people have no right to ask for more than what authorities allow as part of their language policies. If a language has no official status, or a limited one, there are no other rights connected to it. Conversely, there is also the misconception that a government may adopt any policy it chooses in relation to a language that has been designated as official. The fact that this view is incorrect is becoming increasingly apparent. Cases in recent decades have shown that there are human rights in international law that provide a series of limits and obligations in terms of how individuals ought to be 16

Language Rights and Tibetans in China: a Look at International Law

treated and their languages used. It has been emerging that to restrict, limit, or not use certain languages in specific contexts can be a violation of basic human rights. That is why until recently very few legal experts would have thought of international human rights standards as having any connection with language rights, except for perhaps Article 27 of the International Covenant on Civil and Political Rights. Human Rights and Language Rights in International Law Almost undetected by most observers in China in recent decades, states and legislative bodies have had an increasing number of international legal cases that have shown how language issues may be affected in various ways by international human rights standards. The following examples provide an indication of some of the most salient cases and their potential significance: 1. In 1993, the UN Human Rights Committee concluded that the right to use a language in private activities was guaranteed by freedom of expression.4 2. In 2000, the UN Human Rights Committee was of the opinion that a nonofficial language, Afrikaans, had to be used to some degree by Namibian State authorities in addition to English (the only official language of the country under the constitution) in order to comply with non-discrimination on the grounds of language.5 3. In 2001, the European Court of Human Rights concluded that “sometimes” children could have the right to an education in their own language, including high school level education, rather than the official language required by legislation.6 4. In 2010, the UN Human Rights Committee concluded that a person’s name and surname in that person’s own language is protected under the right to private life.7 The case of Namibia is especially important because it touches on the issues of power, opportunities, and what constitutes discrimination on the grounds of language from a legal point of view. Until recently, most lawyers, judges, and other legal experts would have said that one could not challenge an official language policy by using the concept of discrimination. However, in the Namibian case, the result of the UN Human Rights Committee’s conclusion was that sometimes other languages must be used by government institutions regardless of what is required by the country’s laws, or even its constitution. The use of another nonstate language (in this case Afrikaans) also means opportunities for those who 17

Minority Language in Today’s Global Society

are fluent in that language, as official documents must be made available in that language. In other words, by using the right to equality and the prohibition of discrimination as recognized in international law, a non-official language can become a language of greater prestige, power, and opportunity. This is because it needs to be used by the government not only for interpretation or education, but also for public services and employment purposes. The following points summarize the ways that international law may impact state authorities’ language preferences and give rise to language rights: 1. The private use of a language is protected by freedom of expression. Governments generally cannot prohibit the use of a language under these circumstances. [Widely recognized] 2. A person’s name and surname are part of one’s identity and private life. Governments cannot forbid the linguistic form of a person’s name under the right to private life. [Fairly well accepted] 3. Where appropriate (in places where substantial numbers of individuals are concentrated), minority languages must be practically used for education, employment, and opportunities. Unless reasonable and justified, use of a language within state departments and public education (including university level) should roughly match the demographic weight of a particular language group in order to respect equality without discrimination. [Very recent and still contentious] Language, Power, and Opportunities in Tibet …siempre la lengua fue compañera del imperio… ...language was always the companion of empire... Antonio de Nebrija, 1492

The Relationship between Language Use, Power, and Opportunities Languages are often at the very center of struggles for power. At times, some governments will blatantly discriminate, exclude, and even persecute on the basis of language. A number of violent conflicts around the world are intimately linked to language grievances. In other words, language is power. The denial of language rights often leads to the denial of power through lack of opportunities and marginalization, which leads to frustration, anger, and at times violence. In today’s global context of almost instant communication and the large-scale 18

Language Rights and Tibetans in China: a Look at International Law

movement of people, language is the companion of power. However, it is a power that provides advantages to some while excluding or disadvantaging others. This is not because some languages are naturally superior to others, but because governments have the power to exclude or disadvantage individuals through language policies. All governments automatically create this power dynamic by having one or more official or “favored” languages. More than that, governments can actively eliminate languages through a variety of means. One way is by forbidding people to speak a language among private individuals. This method has almost disappeared today, but there are other ways to eliminate languages. As French historian J. Jullian is often quoted as saying, “Une langue qu’on n’enseigne pas est une langue qu’on tue” (one kills a language if one does not teach it). Teaching a language is not enough to ensure that it survives or develops and strengthens. A language with no prestige or power is a language that many parents do not see as important for the success and future of their children. Therefore, they may turn their back on education in their own language, as they see it as powerless or useless outside of the private or family sphere. As long as a language has no significant prestige, power, or opportunities associated with it—especially in terms of opportunities outside of a minority or indigenous peoples’ homes— what is likely to occur is a noticeable, almost unstoppable, trend towards assimilation and eventual extinction. This is a phenomenon that is occuring in many parts of the world, including Tibet. Power and Opportunities: The Imbalance between the Use of Tibetan and Mandarin From a legal point of view, much of the Chinese legislation providing for the use of the Tibetan language by authorities is, broadly speaking, considerably better than in many other countries.8 Article 10 of the Regional Ethnic Autonomy Law indicates that minorities should be able to use and develop their own spoken and written languages.9 However, the wording appears to make this desirable rather than mandatory. To put it bluntly, and at the risk of oversimplifying, there is legally-speaking no “animosity” towards Tibetan or other languages. In May 2005, for example, the Regulations on Implementing the Regional Ethnic Autonomy Law included provisions that developed guidelines for penalizing government officials who violated minority rights and provided education for minorities about their own rights.10 Chinese authorities frequently rely on the existence of such regulations as evidence of the high degree of tolerance and accommodation in the country for the languages of nationalities, which includes the more recent 2002 Decree on the 19

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

Study, Use, and Development of the Tibetan Language issued by the Tibet Autonomous Region (TAR) government. Unfortunately, the regulations themselves, from a legal standpoint, do no such thing, despite their apparent aim to encourage the use and development of the Tibetan language. It is true that Article 1 magnanimously refers to Tibetan as the common language of the TAR. In addition, Article 3 states that both Tibetan and Mandarin have equal administrative status in the TAR. Finally, Article 10 goes so far as to indicate that those bilingual in Mandarin and Tibetan have hiring priority in recruitment to administrative positions. Nevertheless, the decree does not contain any requirements to mandate the usage of Tibetan language by authorities in the TAR. Indeed, there is an implied suggestion that Tibetan can be omitted almost entirely. Article 4 indicates that for important meetings, only one language may be used (and one can safely assume this would be Mandarin). More ominously, the regulations omit any coercive mechanism in the case that the provisions of the decree are breached. Therefore, the regulations do not contain any meaningful incentives to ensure that the Tibetan language will be used in day-to-day activities. That there is an imbalance in the implementation of the apparently sympathetic legislation shows the reality on the ground. It appears incontestable that ethnic Tibetans are by and large disproportionately left out of the best employment positions within the civil service in the TAR. Very often this situation occurs through the failure of state authorities to adopt the Tibetan language as the main language of administration and services in practice, or at least as a co-equal language alongside Mandarin. If Tibetan was equal it would substantially increase the level and prominence of employment for Tibetans within the public service and administrative spheres of the TAR. Although official figures estimate the Tibetan population in the TAR to be around 92 percent, the low presence of ethnic Tibetans in government employment is undeniably out of proportion with their population in the region (with unemployment among the youth estimated at 78 percent).11 It also appears undeniable that this imbalance owes a lot to the prominence of Mandarin in the civil service as the required language for hiring or promotion in public administration and the numerous economic development activities that are linked more or less directly with Chinese authorities. The predominance of Mandarin in education, commerce, and administration compels Tibetans to master Mandarin and marginalizes the Tibetan language. Virtually all classes in secondary and higher education in the TAR are taught in Mandarin. Rather than instilling in Tibetan children a respect for their own cultural identity, language, and values education in Tibet serves to convey a sense of inferiority in comparison to the dominant Chinese culture and values.12 20

Language Rights and Tibetans in China: a Look at International Law

For a number of years now, the Chinese government has invested in the TARâ&#x20AC;&#x2122;s economy through massive infrastructure projects. They have also invested in government staff salaries, with government sector employees earning salaries that at times have been the third highest in China. Although some Tibetans have benefited, this is generally not the case. With a dearth of verifiable evidence from neutral sources, there would seem to be little doubt that in recent decades ethnic Tibetans have increasingly been losing ground in job occupations to new Han Chinese arrivals. This is particularly true for those jobs that are linked to state economic activities or the civil service. In the 2000 official population census, Han Chinese only represented about 8 percent of the total population of the TAR. However, despite this rather low percentage, ethnic Han appear to have occupied more than half of cadres positions of those permanently employed by government administration, with the ethnic Tibetansâ&#x20AC;&#x2122; proportion decreasing from over 70 percent to less than 50 percent in just five years.

Figure 1: Source: Tibet Information Network (TIN), January 22, 2005.

Similarly, though less dramatically, Tibetans are losing ground in the total government staff and workers category, falling from about 71 percent to 64 percent between 1999 and 2003. (This drop is actually more pronounced if one looks at the figures for permanent staff and workers. By 2003, Tibetans only held 53 percent of permanent positions).

Minority Language in Today’s Global Society

Figure 2: Source: Tibet Information Network (TIN), January 22, 2005

Anecdotal evidence also suggests an even more pronounced decline in recent years for the employment levels of Tibetans. Despite ethnic Tibetans (still) being an absolute majority in the TAR, their language is seldom, if ever, an actual requirement for employment purposes in the hugely significant state sector. Indeed, despite the 2002 Decree that seemed to give priority to bilingual candidates, these candidates seem to have been widely ignored. As a result, knowledge of Tibetan does not appear to offer any advantage for Tibetans in the workplace. The state’s machinery and employment practices almost exclusively privilege fluency in Mandarin and almost completely disregard the value of Tibetan as a language for work and employment in the region’s civil service. It was reported in 2005 that access to permanent employment in the public sector has become subject to an exam held in Mandarin, but not Tibetan. This places Tibetans in general at a serious disadvantage. Given that 80 percent of rural Tibetans have no Mandarin language skills and many have mediocre or limited fluency, this test effectively restricts opportunities for Tibetans in the most privileged forms of employment. In addition, the increase of the central government’s commitment under the Regional Ethnic Autonomy Law (REAL) not only allows the transfer of Han personnel from all fields and all levels to Tibet and minority areas, but also allows the government to pay these civil servants more than local Tibetan cadres. This further compounds the exclusion of ethnic Tibetans and demonstrates a discriminatory form of ethnic/linguistic bias.13 Contrary to what was implied in the 2002 Decree and other legislation, the implementation of all of these policies in Tibet has resulted in extremely disadvantageous practices, particularly in the areas of employment and language use by state authorities. This “linguistic bias” and imbalance between the use of Mandarin and Tibetan could only be counterbalanced if the Tibetan language 22

Language Rights and Tibetans in China: a Look at International Law

was required as the main (as opposed to “suggested”) language of administration. Clearly, “if knowledge of Tibetan were a prerequisite to public employment in the TAR, Tibetans would have an obvious advantage over Chinese in finding employment in the public sector” (Tibet Information Network 2005).14 While the Tibetan language is used as a medium of instruction in primary schools and some intermediate schools, the trend in recent years has been to move increasingly towards Mandarin being the exclusive language of instruction at the higher levels of secondary education. University education in Tibet is now almost exclusively taught in Mandarin. The educational system in Tibet is thus one of “language replacement” bilingualism, with the emphasis on replacing Tibetan with Mandarin. This phenomenon may also help to explain the huge discrepancy between Tibetan and migrant Han in regards to academic success in the TAR. Since Han Chinese are taught in a language and culture with which they are more familiar, Han migrants “graduate from universities at more than triple the rate of Tibetans, and from senior middle school at five times the rate of Tibetans.”15 In addition, it appears that Tibetans have a much higher school drop-out rate than Han Chinese (which studies suggest may be linked to the use of Mandarin as the medium of instruction in most schools and the poor state of schools teaching, partially in Tibetan). Tibetans are also much more likely to be illiterate in Mandarin, which often has serious economic consequences. Education levels among Tibetans are much lower than those of ethnic Han. This undermines the ability of Tibetans to compete for employment and other economic advantages in an emerging market economy that attracts an increasing number of Han. Based on 2000 census data, the Tibetan rate of illiteracy (47.55 percent) is more than five times higher than for Han (8.60 percent). Also, Han children reach senior middle school at more than five times the rate of Tibetans (8.83 percent compared to 1.70 percent) (CECC, 2006 Annual Report September 20, 2006, 169).16 These factors result in many Tibetan parents and youth feeling, not unreasonably, that the path for social, educational, and professional advancement rests on mastering Mandarin. Therefore, more and more of them are setting aside the acquisition of Tibetan in favor of being taught through Mandarin in schools and universities. Indeed, Tibetans have little choice. There are inconsistencies within what initially appears to be the generous wording of the legislation. For example, the entrance exam for universities is only in Mandarin, which directly undermines the purpose of Tibetans learning in their own language at the secondary school level. Reports from Tibet and other regions where Tibetans are concentrated clearly show the result of such bias in favor of Mandarin and the exclusion of Tibetan for the purposes of university admission. Indeed, “from the beginning of 23

Minority Language in Today’s Global Society

secondary education (the sixth year of twelve in the Chinese curriculum), instruction is given in Mandarin in the majority of schools. This is the case in all the districts of the region, as it is for those of the Tibetan Autonomous Prefectures (TAP) in Qinghai, Sichuan, Gansu, and Yunnan provinces” (Tournadre 2003). Mandarin is the language of power and opportunity, and, as such, it holds advantage for those who use it as their first language, namely ethnic Chinese, and not Tibetans. Available information suggests that a growing number of parents of Tibetan children now see that it is Mandarin that will give their children the best opportunities for employment and advancement. In recent years, more and more parents are sending their children to schools that teach only in Mandarin instead of sending their children to schools that initially teach in Tibetan and then in Mandarin. In addition, state authorities have systematically been acting to reduce the overall number of schools that teach Tibetan throughout the country, even where demand is still high. Tibetan is at the point of becoming merely a symbolic language in public education.17 This has not gone unnoticed on the ground, with increasing tensions and protests against Chinese government language policies, and creating the potential for further violence as shown in the following table: Date September 21 – October 2004

Location

Summary

Golok Prefecture Government Office

At least 200 mostly Tibetan graduates began camping near the Golok Prefecture government office on September 21, 2004. After officials failed to deliver on promises to provide jobs to graduates, a two-week protest began regarding the preference given to outside candidates over local applicants. The graduates’ families had been encouraged to pay high college fees—often by selling family property or livestock—after being promised that their children would secure good jobs upon graduating (RFA October 12, 2004).

Language Rights and Tibetans in China: a Look at International Law

Date

Location September 7 –October 7

Summary

Golok TAP, Qinghai Province,

More than 300 unemployed

Presumably in Golok Town

Tibetan graduates protested from September 7 to October 7, 2004 (TCHRD Human Rights Update and Archives November 2006).

April 24, 2009

Kenlho Tibetan Middle School,

A group of Tibetan students dem-

Sangchu County, Kenlho TAP,

onstrated around 8 am against

Gansu Province

the authorities’ “false practice of granting reserved seats for higher education meant for the Tibetan students to the Chinese students” (TCHRD April 24, 2009).

Summer 2010

Tsö County, Kenlho, TAP, Gansu

Protest posters had appeared sev-

Province

eral months before in Tsö County when students there were forced to use textbooks translated into Mandarin [or more likely, simply “Mandarin textbooks”]. “The number of Tibetans admitted to schools in the area was also reduced, and some Tibetan teachers and staff were fired from their jobs for no apparent reason.” [It is not totally clear if this quote refers to Tsö, Gansu or to Repgong, Qinghai. However, it appears to be Tsö](RFA October 19, 2010).

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

Date

Location October 15, 2010

Summary Xining. Qinghai Province

A letter of appeal signed by approximately 300 teachers was submitted to the Qinghai government on October 15 urging the provincial government to reconsider its decision to change the medium of instruction from Tibetan to Mandarin. Citing the Chinese constitution, the teachers wrote in the letter that Article 4 of the Chinese constitution provides all ethnic groups the freedom to use and develop their own spoken and written languages and to preserve or reform their own folkways and customs (Phayul October 25, 2010).

Language Rights and Tibetans in China: a Look at International Law

Date

Location October 19, 2010

Summary

Repgong, Repgong County, Malho

As many as 7,000 Tibetan

TAP

students from six different schools reportedly “protested a forced change in the language of their instruction from Tibetan to Mandarin.” According to Tibetan sources, they carried banners, written in both Tibetan and Mandarin reading, “Equality Among Nationalities” and “Expand the Use of the Tibetan Language.” Monks from Repgong Rongpo Monastery joined in the protest after it began, though the students at first asked them not to take part. This was because “they feared that the monks’ involvement could provoke the Chinese authorities to send armed Public Security Bureau officers to crack down on the protesters,” a monk said. No official confirmation of the protest size could be obtained (RFA October 19, 2010).

Minority Language in Today’s Global Society

Date

Location October 19, 2010

Summary

Repgong, Repgong County, Malho

Thousands of Tibetan students

TAP

protested against education reforms. Repgong’s First National Middle School students began the protest during the morning and were joined by students from the Tongren County Yifu Nationalities Middle School, the Tongren District Residential School, the Tongren Modern Medicine College, the Malho National Teacher Training Institute, and the Malho Nationalities Middle School. They reached the county and prefecture government gate calling for equality for nationalities and freedom of language use. They were joined by the public and monks from Repgong monastery. According to TCHRD, the demonstration was “not political in nature” but demanded respect and protection for Tibetan culture. The protest continued into the afternoon. There was a police presence, but no arrests were made (TCHRD October 20, 2010).

October 19, 2010

Qinghai Province

At least 1,000 Tibetan students protested following unconfirmed reports of plans to curb the use of the Tibetan language in schools. The march was allowed to pass without police interference. The protesters disbursed after discussions with government officials (BBC October 20, 2010).

Language Rights and Tibetans in China: a Look at International Law

Date

Location October 19, 2010

Summary Qinghai Province

Student protesters from the Tongren County No.1 Middle School marched, shouting the slogans, “Racial equality!” and “Free education!” Thousands of Tibetan high school and college students took part in the demonstrations amid fears that they will be forced to adopt a Mandarin-languageonly curriculum (RFA October 21, 2010).

October 19, 2010

Qinghai Province

4,000–6,000 Tibetan students from six Tibetan schools aged fourteen to twenty took to the streets, chanting, “We want equality of culture.” Students from the National Senior Middle School began the march at 7am. They were joined by increasing numbers of students from other schools. The students gathered outside the government building. The police did not interfere with the protest. That evening, the governor and the director general of the TAP’s education department visited the Teachers’ School of Malho and gave assurances to about fifteen selected students that there would be no changes in schools in Malho County. He warned that the “ringleaders” of any future protests would be expelled (FTC October 22, 2010).

Minority Language in Today’s Global Society

Date

Location October 19, 2010

Summary Qinghai Province

Protests occurred over plans to restrict the use of Tibetan language in classrooms took place (High Peaks Pure Earth October 22, 2010).

October 19, 2010

Malho TAP, Qinghai Province

Students from the teacher training college in Malho held a banner with the slogan, “Return the authority of the Tibetan language” (High Peaks Pure Earth October 22, 2010).

October 20, 2010

Chabcha County, Tsolho TAP,

Thousands of students took to

Qinghai Province

the streets in various towns in Chabcha County. Tibetan students between the ages of eleven and eighteen carried banners, written in both Tibetan and Mandarin, reading, “Equality Among Nationalities” and “Expand the Use of the Tibetan Language.” Participants were reportedly students with no public participation. The protest was peaceful and orderly (ICT October 22, 2010).

October 20, 2010

Chabcha County, Tsolho TAP,

Protests occurred over plans to

Qinghai Province

restrict the use of Tibetan language in classrooms took place (High Peaks Pure Earth October 22, 2010).

Language Rights and Tibetans in China: a Look at International Law

Date

Location October 20, 2010

Summary

Chabcha County, Tsolho TAP,

Students from Tsolho Tibetan

Qinghai Province

Teacher Training School protested from around 8am to 9am and were joined by up to 2,000 students from three local schools. These students marched to the prefectural government building chanting, “We want back freedom for Tibetan language” (FTC October 22, 2010).

October 20, 2010

Chabcha County, Tsolho TAP,

About 2,000 students from four

Qinghai Province

schools demonstrated shouting, “We want freedom for Tibetan language” (The Guardian October 22, 2010).

October 21, 2010

Tawu Golok TAP, Qinghai Province

Tibetan middle school students protested, monitored by armed police from 2pm onwards. Protesters were prevented from going onto the streets. Students were protesting for language rights (Free Tibet Campaign October 22, 2010).

October 22, 2010

Minzu University of China, Beijing

Over 400 Tibetan students from the Tibetan studies department of Minzu University of China (formerly known as the Central University for Nationalities) held a protest on campus (High Peaks Pure Earth October 22, 2010).

October 22, 2010

Minzu University of China, Beijing

Between 200 and 300 Tibetan students at the Minzu University of China protested plans to elevate Mandarin to the main language of instruction in western China schools (Los Angeles Times October 22, 2010).

Minority Language in Today’s Global Society

Date

Location October 22, 2010

Summary

Minzu University of China, Beijing

Between 200 and 300 Tibetan students at the Minzu University of China held a peaceful demonstration. It ended when the students were taken to classrooms by the head of the university and other officials and were told to write down their complaints (The Guardian October 22, 2010).

October 2010

Lhasa, TAR

Hundreds of Tibetan graduates of the Institute of Tibetan Traditional Medicine protested in front of the Tibet Autonomous Region offices in Lhasa. They carried banners demanding an increase in available jobs. In an interview by Radio Free Asia, a Tibetan closely associated with the Lhasa Institute said, “Many Tibetan students texted [by cell phone] among themselves have been detained”  (ICT October 22, 2010, RFA).

October 24, 2010

Chentsa Town, Malho TAP, Qinghai

Several hundred students and

Province

teachers from high schools in Chentsa took to the streets in support of the continued use of Tibetan language in local schools. (RFA October 25, 2010).

Language Rights and Tibetans in China: a Look at International Law

Date

Location October 24, 2010

Summary

Chentsa Town, Malho TAP, Qing-

Thousands of students, joined by

hai Province

teachers and school staff, protested in the streets of Chentsa Town from around 7:30 am. They demanded a reversal of the governmentâ&#x20AC;&#x2122;s decision to replace Tibetan language as the medium of instruction in Tibetan schools by Mandarin (Phayul October 25, 2010).

Table 1: Tibetinfonet.net What Bilingualism? November 11, 2010. http://www.tibetinfonet.net/content/update/169

The reason for this threat to Tibetan culture and language is simple: Tibetan has almost no value as a language of prestige, power, and opportunity. Therefore it is being rapidly abandoned, even when some form of education is still available in Tibetan. An International Legal Perspective: The implications of Human Rights Standards and Language Rights in Tibet The situation described above is unfortunate, and until recently most people with a legal background would have responded by stating that there is nothing that can be done in terms of international law. This omits, however, a proper understanding of the recent legal developments in international human rights law to which have already been referred. These raise a number of problems for the Chinese legal approach in relation to language use in Tibet and other surrounding regions: 1. The law tends to be permissive rather than mandatory, especially in terms of language rights beyond primary education. Thus, minorities and other peoples cannot force Chinese authorities to secure rights that, strictly speaking, are more illusory than real. One example is the obligation of Han Chinese to learn the language of local nationalities under Article 49 of the Regional Ethnic Autonomy Law. 2. Even legislation or regulations that could be deemed to be beneficial for minorities are often either not implemented or implemented unevenly, as can be seen with the observable differences in treatment. 3. There is no enforcement mechanism to ensure compliance with exist33

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

ing rights that would give minorities a truly effective means to strengthen their language and minority rights. 4. Language rights in China do not cover the most significant area of demand and opportunities for minorities: the use of their language in state administration and higher education. These opportunities are central in situations of conflict as they are often the key to economic and social advancement for minorities, creating fertile ground for opportunities. In terms of international human rights law and other standards that are beginning to be understood as relevant to the area of language rights, the high percentage of the population that Tibetans represent in the TAR and surrounding areas would mean that the current educational policies of the Peopleâ&#x20AC;&#x2122;s Republic of China are mostly likely in breach of the fundamental right against discrimination in international law. This is particularly true at the higher secondary and university levels and in the quasi-refusal by the Chinese government to have the Tibetan language used by state administrative authorities as the main required language of work and services.18 In the last few decades, there has been a policy shift in China that has involved increasing discrimination against linguistic minorities and other violations of their rights in both international and Chinese law. More antagonism, resentment, and frustration have been created by an ever increasing exclusionist monolingual Mandarin policy at the detriment to minority languages. The largest linguistic minorities remaining in the PRC are effectively and disproportionately kept away from many areas of state employment and other economic, educational, and social advancement opportunities. It is impossible to turn back the clock for minorities and put a stop to the economic development drive in Tibetan regions (which minorities do not necessarily oppose) or cease the influx of all migrant Han Chinese. What can be considered, however, are the possibilities for genuine economic opportunities for Tibetans (as well as for the Uyghurs and Mongolians) that would be influenced by language considerations in compliance with the non-discrimination standards. This could involve strengthening legislation and assuring its implementation. Specifically, this could be done by making the major languages, such as Tibetan, co-languages with Mandarin in the more relevant administrative units of the various autonomous regions. This would also balance the language needs of smaller linguistic minorities. Rights such as non-discrimination do not require that all of Chinaâ&#x20AC;&#x2122;s minority languages be treated identically. Caselaw from the UN Human Rights Committee and other international adjudicative bodies confirm that language preferences 34

Language Rights and Tibetans in China: a Look at International Law

need to be reasonable and justified under the circumstances.19 Overall this would seem to require some kind of “proportionality” in terms of use and prominence. Putting this into practice in the context of Tibet would in all likelihood mean that Tibetan should be made a mandatory language of work and services in administrative units in the TAR and other regions where ethnic Tibetans are concentrated. Or at the very least, Tibetan should be used to a degree that is proportionate to the Tibetan population. This would most likely quell rising tensions and separatist tendencies, as it would go a long way in ensuring that the economic disparities between Han and Tibetans, one of the main motors of resentment and discrimination, could be counterbalanced by the state machinery privileging those having minority linguistic competencies. This would ultimately mean that Tibetans would occupy most of the significant employment opportunities. This would also be more in line with the constitutional ideals of the PRC, which enshrines respect for minority cultures and their languages and complies with the prohibition of discrimination on the grounds of language in international law. Additionally, the use of Tibetan as a medium of instruction should be increased to high school and university levels. While Mandarin must be taught in order to offer the opportunity to acquire working knowledge of China’s de facto official language, the use of Tibetan as a medium of instruction should be expanded. The “Hanyu Shuiping Kaoshi” (Chinese Proficiency Test) should also be removed as a condition for promotion in order to create greater opportunities for employment, raise the status of the Tibetan language, and ensure that Tibetans do not find themselves disproportionately excluded or disadvantaged because of their linguistic background. Legislation and regulations dealing with language rights and the status of minority languages need to be more precise and to set out actual specific rights, as opposed to vague and merely declaratory principles, especially for the TAR. Regulations need to set out the exact criteria for entitlement to the use of specific minority languages in areas such as primary, secondary, and university education. Regulations should also require the mandatory use of Tibetan as a co-language and perhaps main language of work and service in administrative units in the TAR. Implementation mechanisms must also be provided. Conclusion Does not the sun shine equally for the whole world? Do we not all equally breathe the air? Do you not feel shame at authorizing only three languages and condemning other people to blindness and deafness? Tell me, do you think that God is helpless and cannot bestow equality, or that he is 35

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

envious and will not give it? Constantine the Philosopher (Saint Cyril), 827-968 AD

The argument above indicates the ways in which the situation in Tibet, in terms of language preferences and economic opportunities for Tibetans, could be modified and improved. At first glance this may seem fanciful and unlikely to be accepted by authorities. However, these directives provide a balanced approach in compliance with international human rights standards that would help alleviate tensions. In turn, addressing these tensions could help to avoid a conflict that is likely to occur as a new generation of young Tibetans channel their frustrations in regards to exclusion from employment opportunities and the derision of their culture and identity through possibly violent means. None of these suggestions on what should be done in relation to the language rights of Tibetans are actually controversial, at least in theory, if one looks at the way minority, language, and other rights are expressed in the Chinese constitution and legislation. The proper application of non-discrimination in relation to the position of the Tibetan language in China, especially in education and public administration, could be useful and certainly consistent with Chinese laws that state there should not be any racial or other forms of discrimination. Therefore, languages such as Tibetan can and must be used to a degree that is reasonable and justified in the circumstances. This includes education, government departments, and employment. For example, Tibetan should serve as the main language in all government offices in Lhasa. On the basis of Article 49 of the Regional Ethnic Autonomy Law, this should already be legally plausible. The situation involving Tibetans is by no way unique when one considers that international human rights standards apply to all governments. Indeed, these standards promote the values of tolerance, respect for diversity, and human rights. These are the values through which peaceful solutions can be found to the tensions and challenges that face states in every part of the world. Notes 1. There have been a number of student demonstrations that occurred in October and November 2010, particularly in Amdo, against what appears to be the gradual removal of Tibetan language in favor of an exclusively Mandarin-medium education in high schools and primary schools. Despite these demonstrations being among the largest since the events of 2008, they have not been widely reported in Western media. 2. Cultural genocide or â&#x20AC;&#x153;linguicideâ&#x20AC;? (as it is sometimes referred to by various 36

Language Rights and Tibetans in China: a Look at International Law

parties) is not recognized under international law. See the main treaty dealing with this area, UN General Assembly, Resolution 260 (III) A, “The Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide,” Dec. 9, 1948. This does not refer to such a concept. However, both the wording and history of this convention indicates that genocide was meant to be limited to the “physical” destruction of specific groups. This is also the way international tribunals have interpreted the concept in recent international cases that have dealt with this offence. There are many cases confirming that the type of destruction described as genocide in international law is limited to physical destruction. Prosecutor v. Goran Jelisic, case No. IT-95-10, Trial Chamber I, Judgement (December 14, 1999). 3. See also, Article 27 of UN General Assembly, Resolution 2200A (XXI), “The International Covenant on Civil and Political Rights,” Dec. 16, 1966. See Article 30 of UN General Assembly, Resolution 44/25, “The Convention on the Rights of the Child,” Nov. 20, 1989. 4. Ballantyne, Davidson, McIntyre v. Canada, Communications Nos. 359/1989 and 385/1989, UN Doc. CCPR/C/47/D/359/1989 and 385/1989/Rev.1 (1993). 5. J.G.A. Diergaardt (late Captain of the Rehoboth Baster Community) et al. v. Namibia, Communication No. 760/1997, U.N. Doc. CCPR/C/69/D/760/1997 (2000). 6. Cyprus v. Turkey, 25781/94, European Court of Human Rights (May 10, 2001). 7. Raihman v. Latvia, Communication No. 1621/2007 (October 28, 2010). 8. See generally Zhou Minglang. 2003. Multilingualism in China: The Politics of Writing Reforms for Minority Languages, 1949–2002. New York: Mouton de Gruyter. 9. Enacted May 31, 1984, amended February 28, 2001. It should be pointed out that Article 37 in the initial legislation mandated that autonomous areas such as Tibet should offer “Han language and literature courses” in the senior grades of primary school or secondary school. New regulations indicate that Mandarin should be used with minority languages in all courses, a watering down from the previous approach to bilingual education as far as minority languages are concerned. 10. English translation of the autonomy legislation can be found at http://www. cecc.gov/pages/virtualAcad/index.phpd?showsingle=9507 11. Bureau of the Census. Sixth Population Census of the People’s Republic of China. http://www.chinadaily.com.cn/china/2010census/index.html 12. International Commission of Jurists. 1997. Tibet: Human Rights and the Rule of Law. Geneva: International Commission of Jurists. 13. State Ethnic Affairs Commission. 2005. Assist Tibet, Xinjiang, and Border Areas Cadre Policy. http://www.seac.gov.cn/gjmw/index.htm. 14. See also Tournadre (2003). By excluding Tibetan from the administrative spheres and giving Chinese predominant positions at school and university and by offering only a handful of professional openings based on a command of Tibetan, 37

Minority Language in Today’s Global Society

the authorities have contributed to giving Tibetan the image of a “useless” language. 15. US Congressional-Executive Commission on the People’s Republic of China. 2006. Annual Report (September 20). 16. Ibid. 17. “Tibetan Students Protest Against the Abolition of Their Language at School.” 2010. Asia News. October 20. http://www.speroforum.com/a/42105/. Tibetan-students-protest-against-the-abolition-of-their-language-at-school: “Between seven and nine thousand Tibetan students took to the streets in the city of Rongwo, Repgong County in Malho Prefecture in Qinghai, to protest against the abolition of the Tibetan language in education and in their textbooks being replaced by Chinese. The protest erupted after the authorities decided that the language of lectures and textbooks must be in Chinese, except for language lessons. Similar reforms have been already applied in other Tibetan areas, including primary schools, and the Tibetan language is being marginalized in a systematic and progressive manner. Furthermore, the reform mean redundancy and unemployment for many Tibetan teachers who will be replaced by others of the Chinese language.” 18. See Diergaardt v. Namibia, above; generally, see de Varennes (1996). . 19. Diergaardt v. Namibia; see also Belgian Linguistic Case (No 2) (1968) 1 EHRR 252 for a general analysis on what constitutes discrimination. References de Nebrija, Antonio. 1492. “Prólogo a la Gramática de la Lengua Castellana.” http://www.culturahispanicacba.com.ar/docs/nebrija.doc. Norbu, Jamyang. 2010. “Language, Identity and Revolution in Tibet.” http://www. huffingtonpost.com/jamyang-norbu/language-identity-revolut_b_782498. html. ProKerala. 2010. “Cultural Genocide Taking Place in Tibet, Says Dalai Lama.” Accessed November 19. http://www.prokerala.com/news/articles/a182759. html. Tibet Information Network. 2005. “Tibetans Lose Ground in Public Sector Employment in the TAR.” http://www.phayul.com/news/tools/print. aspx?id=8864&t=1. Tournadre, Nicolas. 2003. “The Dynamics of Tibetan-Chinese Bilingualism: The Current Situation and Future Prospects.” Perspectives Chinoises/China Perspectives 45.

༄༅།།རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་ལུགས་དང་འབྲེལ་ནས་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་དང་ཀྲུང་གོའ ་ི བོད་རིགས་ལ་ ལྟ་བ། Fernand de Varennes Murdoch University

ནང་དོན་ཉིང་བསྡུས། དཔལ་འབྱོར་དང་སློབ་གསོར་གོང་འཕེལ་མི་ཉུང་བ་ཞིག་བྱུང་དང་འབྱུང་བཞིན་ཡོད་ནའང་། བོད་ མི་མང་པོ་ཞིག་གིས་རྒྱ་མི་དང་མི་འདྲ་བར་ཁེ་ཕན་ལོངས་སུ་སྤྱོད་ཐུབ་ཀྱིན་མེད་པ་མ་ཟད། བོད་མི་ རྣམས་ཆ་ཚད་མི་སྙོམ་པའི་སྒོ་ནས་ཟུར་འཕུད་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ་འདྲ། ད་ལྟ་ཇེ་མང་དུ་འགྲོ་བཞིན་ པའི་སློབ་མའི་ཁྲོམ་སྐོར་དང་ཏཱ་ལའི་བླ་མའི་”རིག་གཞུང་རྩ་བརླག་”ཅེས་པའི་བརྗོད་ཚིག་སོགས་ལ་ བལྟས་ན། ལས་ཀ་དང་སློབ་གསོར་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་པེ་ཅིན་གྱི་སྲིད་ཇུས་ཏེ། ལྷག་པར་དུ་བོད་སྐད་ ཡིག་གི་གནོད་སྐྱོན་ལ་མ་འཛེམས་པར་རྒྱའི་སྤྱི་སྐད་ཕྱོགས་རིས་སུ་འཛིན་པའི་སྲིད་ཇུས་སྐོར་གྱིས། བོད་མི་རྣམས་ལ་འགལ་རྐྱེན་ཐེབས་ཀྱིན་ཡོད་པ་མ་ཟད། མཐོ་རིམ་སློབ་གསོ་དང་གོ་སྐབས་གཞན་ དག་རེག་རྒྱུའི་ཐད་ལ་ཡང་དོན་དངོས་སྟེང་བོད་མི་རྣམས་ཟུར་འཕུད་བྱེད་བཞིན་འདུག སྲིད་ཇུས་འདི་ དག་དང་ད་ལྟ་ཡོད་པའི་ཀྲུང་གོའ་ི ཁྲིམས་ལུགས་ལག་བསྟར་བྱས་ཚེ། གལ་ཆེ་བའི་རྒྱལ་སྤྱིའི་འགྲོ་བ་ མིའི་ཐོབ་ཐང་གི་ཚད་གཞི་དང་ལྷག་པར་དུ་དབྱེ་འབྱེད་དང་ཕྱོགས་རིས་བཀག་སྡོམ་བྱེད་བའི་ཁྲིམས་ ལུགས་ཀྱི་སྐོར་དང་འགལ་འཛོལ་ཆེན་པོ་བྱུང་ཡོད་ཅེས་སྨྲས་ཆོག

རྩོམ་པ་པོའ ་ི ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས།

སློབ་དཔོན་ ཧྥེར་ནཱན་ཌི་ ཌེ་ ཝ་རན་ནེ་སི་ (Fernand de Varennes) ལགས་ནི་ཨེ་ཤ་ཡ་མངའ་ཁུལ་གྱི་འགྲོ་ བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་དང་མི་རིགས་རྩོད་རྙོག་སྔོན་འགོག་ཅེས་པའི་འགན་འཛིན་ཟུར་པ་ཞིག་དང་། འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་དང་ ཁྲིམས་ཀྱི་སྐོར་འཆད་པའི་ཨེ་ཤ་ཡ་མངའ་ཁུལ་གྱི་དུས་དེབ་ཅེས་པའི་དབུ་འཛུགས་རྩོམ་སྒྲིག་པ་གཙོ་བོ་དེ་ཡིན། ཁོང་ནི་འཛམ་ གླིང་སྟེང་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་ཐད་ཀྱི་ཁྲིམས་ལུགས་ཆེད་མཁས་པ་གཙོ་བོ་ཞིག་ཡིན་པ་མ་ཟད། བརྗོད་གཞིའི་འདིའི་སྐོར་ལ་ ཤུགས་རྐྱེན་ཟབ་པའི་རྩོམ་ཡིག་གཉིས་ཀྱང་བྲིས་ཡོད་དེ། དེ་དག་ནི་ ༼༡༩༩༦ལོའ ་ི ༽འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་དང་། གྲངས་ཉུང་ མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཅེས་པ་དེ་དང་། ༼༢༠༠༡ལོའ་ི ༽གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་དང་སྐད་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་ཐད་ཀྱི་ལམ་སྟོན་ཞེས་པ་དེ་གཉིས་ རེད། ཁོང་གིས་སྐད་མང་སློབ་གསོ་དང་སྐད་སྣ་འཛོམས་ཀྱི་བརྗོད་གཞིའི་ཐོག་ཁྱད་དུ་འཕགས་པའི་ལས་ཀ་བྱས་པ་དེར་ངོས་ ལེན་ཐོབ་སླད། ༢༠༠༤ ལོར་སི་པཱན་གྱི་བྷར་སེ་ལོ་ནཱ་ཞེས་པར་རྟེན་གཞི་བྱས་ཡོད་པའི་ལིན་གུའ་པེག་སི་ (Linguapax) ཞེས་པའི་ཚོགས་པ་དེས་གཟེངས་རྟགས་ཕུལ་ཡོད་པ་རེད། ད་དུང་ཁོང་གིས་ ནོཪ་ཐཱེན་ཨ་ཡེ་ལེན་ཌི་ཡི་ཌེ་རེ་ཞེས་པར་ཡོད་ པའི་རྩོད་རྙོག་འདུམ་སྒྲིག་དང་མི་རིགས་ཐད་ཀྱི་མགོ་འཛུགས་ (INCORE) ཞེས་པའི་ཚོགས་པ་དེའི་ཊིབ་ ཨོ་ནི་ཡིལ་ ཞི་ བའི་མི་སྣ་ཞེས་པའི་མཚན་མཐོང་ཡང་བཟུང་མྱོང་ཡོད་པ་དང་། ༢༠༠༤ལོའ ་ི ལྷོ་ཀོ་རི་ཡའི་ འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་ གྷ་ཝང་ཇུ་ རྟགས་མ་ཞེས་པའི་འོས་མི་ཡང་ཡིན་པ་རེད། རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་དང་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་དང་མི་རིགས་གནད་དོན་ཐད་ཀྱི་ཁོང་གི་ཞིབ་འཇུག་ ལ་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཐོག་ཡོངས་ཁྱབ་ཀྱི་སྒོ་ནས་ངོས་ལེན་ཐོབ་ཡོད་པ་དང་། ཁོང་གིས་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཚོགས་སྡེ་ཁག་གི་ནང་ཕྱག་ལས་ གནང་བའི་སྐོར་ལ་མཚོན་ན་དཔེར་ན། མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་ཐད་ཀྱི་ལས་དོན་རུ་ ཁག་དང་། ཡུ་ནི་སི་ཁོ། (UNESCO) གནས་ཚུལ་འདི་དག་གི་ཆེད་དུ་ཡུ་རོབ་ཀྱི་མཉམ་འབྲེལ་དང་བདེ་སྲུང་གི་ཚོགས་ པ་ (OSCE) ཞེས་པའི་རྒྱལ་ཡོངས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྤྱི་ཁྱབ་པ་ལ་སོགས་པའི་ཐུགས་འགན་བཞེས་ཏེ་ཕྱག་ལས་

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

གནང་ཡོད་པ་ལྟ་བུ་ཡིན། ཁོང་གི་བརྩམས་ཆོས་གྲགས་ཅན་གྱི་གྲས་སུ་ཨེ་ཤ་ཡའི་ཐད་ཀྱི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་ཡིག་ཆའི་ཐོག་ དེབ་ཕྲེང་པོད་གཉིས་དང་། ལྷོ་ཤར་ཨེ་ཤ་ཡ་དང་དབུས་ཨེ་ཤ་ཡ།ཤར་ཨེ་ཤ་ཡ་བཅས་ཀྱི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐོར་ལ་རྒྱལ་ སྤྱིའི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་ཞེས་པའི་ཆེད་དུ་སྙན་ཐོ་རིམ་པ། ཡུལ་གྱར་བའི་སྐོར་ལ་ཡུ་ནི་སི་ཁོའ ་ི སྙན་ཐོ་ཞིག་ལ་ སོགས་པ་ཡོད་པ་རེད། ད་ལྟ་ཁོང་གིས་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་སྐོར་ལ་ཕྱག་དེབ་གསར་པ་ཞིག་དང་། འཛམ་གླིང་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་ མི་རིགས་དང་ནང་ཁུལ་རྩོད་རྙོག་གི་སྐོར་ལ་དེབ་ཕྲེང་གསུམ་ཅན་གྱི་དཔེ་ཚོགས་ཤིག་ཀྱང་རྩོམ་བཞིན་ཡོད་པ་རེད། ཁོང་གི་ གསུང་རྩོམ་རྣམས་སྐད་རིགས་མི་འདྲ་བ་ཉེར་བཞིའི་ནང་བཏོན་མྱོང་ཡོད་པ་རེད། སྔོན་འགྲོའི་གཏམ།

མི་རིགས་འདྲ་མཉམ། སྐད་རིགས་རང་དབང་།

འདི་ནི་རེབ་གོང་གི་སློབ་མ་བརྒྱ་ཕྲག་འགས་༢༠༡༠ལོའ ་ི ཟླ་༡༠་པའི་ཚེས་༡༩་ཉིན་སློབ་གྲྭའི་ནང་བོད་ཡིག་བཀོད་སྤྱོད་ཇེ་ཉུང་དུ་གཏོང་བར་ཁྲོམ་སྐོར་བྱས་

པའི་འབོད་ཚིག་རེད་ཟེར། (Norbu 2010) 1

ཉེ་བའི་ལོ་འགའི་ནང་དུ། (2010) 2ཏཱ་ལའི་བླ་མས་རྒྱ་ནག་གི་སྲིད་འཛིན་པ་རྣམས་ཀྱིས་ཀུན་སློང་ཡོད་མེད་གསལ་ བོར་མི་ཤེས་པའི་སྒོ་ནས་རིག་གཞུང་རྩ་མེད་དུ་གཏོང་བཞིན་འདུག་ཅེས་ཡང་དང་བསྐྱར་དུ་ཟློས་བརྗོད་བྱས་མྱོང་། ནུབ་ཕྱོགས་ གསར་འགྱུར་ལས་རིགས་ཀྱིས་ཆོས་ལུགས་དད་མོས་ཀྱི་གནད་དོན་སྐོར་ལ་ཞིབ་ལྟ་བྱས་དུས། ཏཱ་ལའི་བླ་མས་ཀྱང་བརྗོད་བཞིན་ པ་ནི་རྒྱའི་སྤྱི་སྐད་དེ་བོད་ཀྱི་སློབ་གྲྭའི་ནང་གི་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དུ་འགྱུར་བར་ཤུགས་གནོན་ཆེ་རུ་གཏོང་བཞིན་པའི་ གནས་ཚུལ་དང་”བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་མི་འགྱངས་བར་ཕལ་ཆེར་རྩ་མེད་དུ་གཏོང་ཉེན་ཆེ་བའི་”ཐབས་བཀོད་གཞན་པ་དག་གི་ སྐོར་ལ་སོགས་རེད།

རིག་གཞུང་རྩ་མེད་དུ་གཏོང་བཞིན་པ་ཟེར་བའི་གནད་དོན་འདིར་ལེའུ་འདིའི་ནང་བསམ་མནོ་གཏོང་རྒྱུ་མིན་པར།3 དེའི་ ཚབ་ཏུ། ཐེངས་འདིའི་དམིགས་ཡུལ་གཙོ་བོ་ནི་སྔོན་ཆད་ཞིབ་འཇུག་བྱས་མ་མྱོང་བའི་གནད་དོན་ཏེ། རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་ལུགས་ ཀྱི་ཕྱོགས་གང་རུང་ཞིག་ནས། རྒྱ་ནག་གི་སྲིད་འཛིན་པ་ཚོས་བོད་ཡིག་གི་བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་རྒྱ་ཆེ་ཆུང་དང་བཀོད་སྤྱོད་ཡོད་མེད་ ཕྱོགས་ནས་བོད་མི་མང་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་ལ། ཏཱ་ལའི་བླ་མས་བཤད་བཞིན་པའི་ཐེ་གཏོགས་བྱེད་བཞིན་འདུག་ཟེར་བ་དེར་གཞི་རྩ་ ཡོད་མེད་ལ་ལྟ་རྒྱུ་དེ་ཡིན། རྩོམ་ཡིག་འདིས་གནས་ཚུལ་འདི་དོན་ཚན་གསུམ་དུ་དབྱེ་དེ་ཞིབ་ལྟ་བྱ་རྒྱུ་ཡིན། དང་པོ་ནི་རྒྱལ་ སྤྱིའི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་གི་ཁྲིམས་ལུགས་ནང་དུ་ཀྲུང་གོ་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་སྐོར་གྱི་ཁྲིམས་ལ་ རྒྱས་ལྟ་ཞིག་བྱ་རྒྱུ་དང་། དེའི་རྗེས། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་སྲིད་ཇུས་དང་གདམ་ཀ་དེ་དག་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཚད་གཞི་དང་ མཐུན་མི་མཐུན་གྱི་རྒྱུ་མཚན་ཞིབ་འབྲི་བྱ་རྒྱུ། མཇུག་མཐའི་ཚན་པའི་ནང་དུ། ཏཱ་ལའི་བླ་མས་”རིག་གཞུང་རྩ་མེད་”ཅེས་ཁ་ རྡུང་གཏོང་བཞིན་པ་དེ་དང་དེ་ལས་གཞན་སྤྱི་ཚོགས་ཟང་ཟིང་གི་རྣམ་པར་འགྱུར་སྲིད་པར་མ་ཟད་དྲག་སྤྱོད་དུའང་འགྱུར་སྲིད་ པའི་འགལ་ཟླའི་འབྱུང་ཁུངས་གཙོ་བོ་དེ་དག་ལ་གཡོལ་ནས་ཐོབ་ཐང་འདི་དག་དོ་མཉམ་པའི་སྒོ་ནས་ལག་བསྟར་བྱ་ཚུལ་གྱི་ ཐད་ལ་ལྟ་ཚུལ་འགའ་བརྗོད་རྒྱུ་བཅས་ཡིན། སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་དང་རྒྱལ་སྤྱིའི་འབྲེལ་ཡོད་ཁྲིམས་ལུགས། ༢་༡ གོ་ནོར་ཐེབས་ཡོད་པའི་ཁྲིམས་ཀྱི་ཆ་ཤས་ཤིག རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་ཡིག་ནང་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་གང་དག་ཡིན་མིན་དེ་དེ་འདྲའི་ཁ་གསལ་པོ་ཞིག་མ་རེད། ད་ལྟའི་བར་ དུ། དཔྱད་གཏམ་པ་མང་ཆེ་བས། རྒྱལ་སྤྱིའི་སྤྱིར་བཏང་གི་ཁྲིམས་ཀྱི་ནང་དུ་སྐད་ཡིག་དང་བྱེ་བྲག་གི་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་ནི། 40

རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་ལུགས་དང་འབྲེལ་ནས་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་དང་ཀྲུང་གོའ ་ི བོད་རིགས་ལ་ལྟ་བ།

རྒྱལ་སྤྱིའི་ཆིངས་ཡིག་འགའི4་ནང་དུ་བཀོད་ཡོད་པའི་ཐོབ་ཐང་ཁོ་ན་སྟེ། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ལ་རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དེ། མི་ རིགས་ནང་ཁུལ་དུ་བཀོལ་ཆོག་པའི་ཐོབ་ཐང་ཡོད་ཅེས་འདོད་ཡོད་པ་ལས། རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་ནང་དུ་དབྱེ་འབྱེད་དང་། ཕྱོགས་ རིས། བཀག་སྡོམ་ལྟ་བུའི་སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་གི་སྐོར་ཅུང་ཙམ་ཡང་གླེང་མེད། གནས་ བབས་འདིའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ཁ་ཤས་ཧ་ཅང་གོ་སླ་བ་ཞིག་རེད། རྒྱུན་མཚན་ནི། ཉེ་བའི་ལོ་ཉི་ཤུའི་སྔོན་ནས་བཟུང་། རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་ ཁང་གི་གཏན་འབེབས་དང་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་ལུགས་ཚོགས་པ་གཞན་པའི་ལྟ་བ་མང་པོས། སྤྱིར་བཏང་གི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་ གི་ཆིངས་ཡིག་ནང་དུ་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་འགའ་ཡོད་ཅེས་གསལ་བརྗོད་བྱས་ཡོད་པ་རེད། ཡིན་ཡང་ངེས་ཤེས་འདི་དག་ནི་ སྔོན་ནས་གྲ་སྒྲིག་མེད་པར་སྐབས་དང་བསྟུན་པའི་གོ་རིམ་ལས་བྱུང་བ་ཞིག་ཡིན་རྐྱེན་ཁྲིམས་ལུགས་མཁས་པ་མང་པོ་ཞིག་གིས་ བརྩི་མཐོང་བྱེད་བཞིན་མེད། འགྱུར་ལྡོག་འདི་དག་བྱུང་ནས་ཡུན་རིང་མ་འགོར་བས།”རྒྱལ་སྤྱིའི་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་”དང་ དེ་དང་འབྲེལ་བའི་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་ཕྱོགས་ཀྱི་གོ་བ་ལེན་སྟངས་ལ་ནོར་འཕྱུག་བྱུང་ཡོད་པ་མ་ཟད། སྲིད་གཞུང་གཅིག་ལ་ གཞུང་ཕྱོགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གཅིག་དང་དེ་ལས་མང་བ་ཡོད་པའི་མཇུག་འབྲས་དང་། དེ་ལས་གཞན། སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་སྐོར་ ཞིག་འགྲོ་བ་མིའི་གཞི་རྩའི་ཐོབ་ཐང་སྟེ་དཔེར་ན་སྨྲ་བརྗོད་རང་དབང་དང་སྐད་ཡིག་ལ་བརྟེན་ནས་དབྱེ་འབྱེད་དང་ཕྱོགས་རིས་ མི་བཟུང་བ་ལྟ་བུའི་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་ཀྱི་ནང་དུ་སྲུང་སྐྱོབ་བྱས་ཡོད་པ་ཡང་ཡོངས་ཁྱབ་ཀྱི་སྒོ་ནས་ཤེས་རྟོགས་བྱུང་མེད། གོང་གི་གནས་ཚུལ་འདི་དག་ནི་ཀྲུང་གོ་དང་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་གནས་བབས་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད། དེའི་རྒྱུ་མཚན་ནི་ རྒྱ་ནག་གི་སྲིད་འཛིན་པ་ཚོ་སྐབས་འགར་”གཞུང་སྤྱོད་སྐད་ཡིག་གི་འཁྲུལ་སྣང་.”ཞེས་བརྗོད་ཆོག་པའི་ནོར་འཁྲུལ་ཅན་གྱི་ ཤུགས་རྐྱེན་འོག་ཏུ་ཚུད་ཡོད་ཀྱང་སྲིད། “གཞུང་སྤྱོད་སྐད་ཡིག་གི་འཁྲུལ་སྣང་”ཞེས་པའི་ལྟ་བ་འདིའི་ནང་དུ། སྐད་ཡིག་ཐད་ ཀྱི་བཅའ་ཁྲིམས་དང་ཡང་ན་སྲིད་གཞུང་གང་རུང་ཞིག་གིས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཤིག་གམ་ཡང་ན་ཡུལ་སྐད་ངོ་མ་ཞིག་ལ་ ངོས་ལེན་”སྦྱིན་”པ་ལས་གཞན། ཁྲིམས་མེད་ན་ཐོབ་ཐང་མེད་ཟེར་བ་ལྟར་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་ཟེར་བ་མེད་བསམས་ཡོད། དམིགས་གསལ་གྱི་ཁྲིམས་ཤིག་གི་ནང་དུ་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་མེད་ན་ཐོབ་ཐང་དེ་མེད། ལྟ་བ་འདི་ནི་སྐད་ཡིག་ཅིག་བཀོད་ སྤྱོད་དང་ངོས་ལེན་བྱ་དགོས་ན་སྐད་ཡིག་དེར་གཞུང་ཕྱོགས་སམ་ཡང་ན་གཞན་གྱི་གོ་གནས་གསལ་པོ་ཞིག་དགོས་སྙམ་པའི་ ནོར་འཕྱུག་ལྡན་པའི་གོ་བ་ལེན་སྟངས་འདི་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པར་སྣང་། ལྟ་བ་འདིའི་ནང་དུ། སྐད་ཡིག་ཅིག་བཀོལ་སྤྱོད་བྱ་ མིན་དེ་རྒྱལ་ཁབ་ཅིག་གི་ཐག་གཅོད་ཀྱི་དབང་ཆ་གཅིག་པུར་རག་ལས་ཡོད་པ་སྟེ། སྲིད་འཛིན་པ་ཚོས་སྐད་ཡིག་གི་སྲིད་ཇུས་ ནང་གཏན་ལ་ཕབ་ཡོད་པ་ལྟར་བསྒྲུབ་ཆོག་པ་ལས་མི་རིགས་ཤིག་གིས་དེ་ལས་བརྒལ་བའི་རེ་བ་འདོན་རྒྱུར་ཐོབ་ཐང་མེད་ཅེས་ ཀྱང་བསམས་ཡོད། གལ་ཏེ་སྐད་ཡིག་ཅིག་ལ་གཞུང་ཕྱོགས་ཀྱི་གོ་གནས་མེད་པའམ་ཡང་ན་ཅུང་ཙམ་ལས་མེད་ཚེ། སྐད་ཡིག་ དེ་དང་འབྲེལ་བའི་ཐོབ་ཐང་གཞན་ཡང་ཡོད་པ་མ་རེད། དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ་བཤད་ན། སྲིད་གཞུང་ཞིག་གིས་གཞུང་སྤྱོད་སྐད་ཡིག་ དང་འབྲེལ་བའི་སྲིད་ཇུས་གང་རུང་ཞིག་བཀོལ་ཆོག་སྙམ་པའི་ནོར་འཁྲུལ་ཅན་གྱི་ལྟ་བ་ཡང་བཟུང་ཡོད། ལྟ་བ་འདི་ནོར་འཁྲུལ་ཅན་ཡིན་པ་རིམ་བཞིན་དུ་གསལ་བོར་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་དེ། དེའི་རྒྱུ་མཚན་ནི། ཉེ་བའི་ལོ་བཅུ་ ཕྲག་འགའི་རིང་གི་གྱོད་གཞི་མང་པོས་དེ་བསྟན་ཡོད་པ་ལྟར། རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་སུ་བཀོད་ཡོད་པའི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་གིས་ གང་ཟག་སྒེར་བ་རེ་རེར་ཇི་ལྟར་བརྩི་སྲུང་བྱ་དགོས་པ་དང་ཁོ་ཚོའི་སྐད་ཡིག་ཇི་ལྟར་བཀོལ་སྤྱོད་བྱ་དགོས་པའི་ཐད་ལ་ཚོད་ འཛིན་དང་འོས་འགན་སྐོར་ཞིག་འདོན་སྤྲོད་བྱས་ཡོད། གནས་ཚུལ་ཁ་ཤས་ཤིག་གི་འོག་ཏུ་སྐད་ཡིག་ག་གེ་མོ་ཞིག་གི་བཀོད་སྤྱོད་ལ་ཚོད་འཛིན་དང་རྒྱ་ཇེ་ཆུང་དུ་གཏོང་བའམ་ ཡང་ན་བཀོལ་སྤྱོད་མི་བྱེད་པ་ནི་འགྲོ་བ་མིའི་གཞི་རྩའི་ཐོབ་ཐང་དང་འགལ་འཛོལ་བྱུང་ཡོད་པའང་གསལ་བོར་མངོན་གྱིན་ འདུག གནས་ཚུལ་འདིའི་རྐྱེན་གྱིས། ཉེ་སྔོན་བར་དུ་ཁྲིམས་ལུགས་མཁས་པ་ཉུང་ཤས་ཤིག་གིས་”སྤྱི་དམངས་དང་ཆབ་སྲིད་ སྐོར་གྱི་རྒྱལ་སྤྱིའི་སྤྱི་ཆིངས་”ནང་གི་དོན་ཚན་ཉེར་བདུན་པ་ལས་གཞན་རྒྱལ་སྤྱིའི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་གི་ཚད་གཞི་དེ་དག་ སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པར་བསམ་བློ་ཡེ་ནས་བཏང་མྱོང་མེད།

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

༢.༢ རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་ལུགས་ནང་གི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་དང་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་སྐོར། རྒྱ་ནག་ཏུ་བོད་དང་མི་རིགས་གཞན་ལ་སོགས་པར་ལྟ་ཞིབ་བྱེད་མཁན་མང་ཆེ་བས་ཕལ་ཆེར་ཚོར་རྟོགས་བྱུང་མེད་པ་ནི། ཉེ་བའི་ལོ་བཅུ་ཕྲག་འགའི་རིང་། རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་ལུགས་དང་འབྲེལ་བའི་གྱོད་གཞི་སྐོར་ཞིག་རིམ་བཞིན་བྱུང་ནས་རྒྱལ་སྤྱིའི་ འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་གི་ཚད་གཞི་དེ་དག་གིས་སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་གནད་དོན་གྱི་སྐོར་ལ་ཕྱོགས་གང་ཅིའི་ཆ་ནས་ཤུགས་ རྐྱེན་ཐེབས་བཞིན་པ་གསལ་བོར་སྟོན་བཞིན་ཡོད་པ་དེ་རེད། གཤམ་དུ་བཀོད་ཡོད་པ་ནི་སྐད་གྲགས་ཆེ་བའི་གྱོད་དོན་འགའ་ དང་དེ་ཚོའི་མ་འོངས་པའི་གནད་འགག་སྐོར་ཡིན། ༡༩༩༣་ལོར5་མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་ཚོགས་ཆུང་གིས་མི་སྒེར་གྱི་བྱེད་སྒོའི་ཁྲོད་དུ་སྐད་ཡིག་ ཅིག་བཀོལ་ཆོག་པའི་དབང་ཆ་དེ་སྨྲ་བརྗོད་རང་དབང་གིས་ཁག་ཐེག་བྱས་ཡོད་ཅེས་ཐག་གཅོད་བྱས་ཡོད།

༢༠༠༠་ལོར6་མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་ཚོགས་ཆུང་གིས་བསྟན་དོན་ལྟར་ན། སྐབས་དེའི་གནས་ ཚུལ་འོག་དབྱིན་སྐད་གཅིག་པུ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་དགོས་པ་དེར་ལུགས་དང་རྒྱུ་མཚན་ལྡན་པའི་གསལ་བཤད་བྱས་མེད་པས། སྲིད་འཛིན་ཚན་ཁག་གིས་སྐད་ཡིག་ལ་དམིགས་ནས་དབྱེ་འབྱེད་ཕྱོགས་རིས་མི་བཟུང་པ་བརྩི་སྲུང་བྱ་ཆེད་དུ། རྩ་ཁྲིམས་ཀྱིས་ གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་པའི་གཞུང་སྤྱོད་སྐད་ཡིག་གཅིག་པུ་སྟེ། དབྱིན་ཡིག་ལས་གཞན་ནན་མེ་བི་ཡའི་ཨ་ཕུ་རི་མཁན་ལྟ་ བུའི་གཞུང་སྤྱོད་སྐད་ཡིག་མིན་པའི་སྐད་ཡིག་གང་རུང་ཞིག་ཚད་ངེས་ཅན་ངང་བཀོལ་དགོས་ཅེས་བཤད་ཡོད།

༢༠༠༡་ལོར7་ཡོ་རོབ་གྱི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་ཁྲིམས་ཁང་གིས་བྱིས་པ་ཚོར། སྐབས་འགར་མཐོ་འབྲིང་ཚུད་པའི་སློབ་གསོ་ མང་ཆེ་བ་དེ་ཁྲིམས་ཀྱིས་གཏན་ལ་ཕབ་ཡོད་པའི་སྐད་ཡིག་གི་ལམ་མིན་པར་རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་ལམ་ནས་རེག་པར་བྱེད་ རྒྱུའི་ཐོབ་ཐང་ཡོད་ཅེས་ཐག་གཅོད་བྱས་ཡོད། ༢༠༡༠་ལོར་རྒྱལ་སྤྱིའི་མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱིས་མི་ཞིག་གི་མིང་དང་རིགས་རུས་དེ། རང་གི་སྐད་ཡིག་གི་ལམ་ནས་ བཀོད་ཆོག་པ་དེ། མི་སྒེར་གྱི་འཚོ་བའི་ཐོབ་ཐང་གིས་སྲུང་སྐྱོབ་བྱས་ཡོད་ཅེས་ཐག་གཅོད་བྱས་ཡོད།8

ནམ་པེ་ཡའི་གྱོད་གཞི་འདིར་དམིགས་གསལ་གྱི་དོན་སྙིང་ལྡན་པའི་རྒྱུན་མཚན་ནི། གྱོད་གཞི་འདི་ནི་དབང་ཆ་དང་གོ་ སྐབས་ཀྱི་གནད་དོན། ཁྲིམས་ལུགས་ཀྱི་ཕྱོགས་ནས་སྐད་ཡིག་ལ་གཞིགས་ནས་དབྱེ་འབྱེད་མཐོང་ཆུང་ཟེར་བ་གང་འདྲ་ཞིག་ ཡིན་པ་ལ་སོགས་དང་འབྲེལ་བ་དམ་ཟབ་ཡོད། ད་ལྟའི་བར་དུ་ཁྲིམས་རྩོད་པ་དང་ཁྲིམས་དཔོན། གཞན་ཡང་ཁྲིམས་ལུགས་ ལ་མཁས་པའི་མི་སྣ་མང་ཆེ་བས་དབྱེ་འབྱེད་མཐོང་ཆུང་ཟེར་བའི་ཐ་སྙད་འདི་བཀོལ་ནས་གཞུང་ཕྱོགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་སྲིད་ཇུས་ འགལ་ཟླ་ཅན་དུ་གཏོང་མི་ཆོག་ཅེས་བརྗོད་ཡོད་མོད། འོན་ཀྱང་། རྒྱལ་སྤྱིའི་མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ ཐང་ཚོགས་པས། ནམ་པེ་ཡའི་གྱོད་གཞི་འདིར་བཀོད་པའི་སྡོམ་ཚིག་ལྟར་ན། རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཁྲིམས་ལུགས་དང་ཡང་ན་རྩ་ཁྲིམས་ ཀྱིས་གཏན་འབེབས་གང་འདྲ་བྱས་ཡོད་རུང་། སྲིད་གཞུང་གི་ལས་ཁུངས་དག་གིས་སྐབས་འགར་སྐད་ཡིག་གཞན་དག་བེད་ སྤྱོད་བྱེད་དགོས། སྐད་ཡིག་གཞན་པ་ཞིག་བཀོལ་སྤྱོད་བྱས་ཚེ་གཞུང་གི་ཡིག་ཆ་རྣམས་སྐད་ཡིག་དེའི་ལམ་ནས་མཁོ་འདོན་ བྱེད་དགོས་པ་དང་། དེ་དང་འབྲེལ་ནས་གོ་སྐབས་གཞན་མང་པོ་ཞིག་ཀྱང་སྐད་ཡིག་དེ་བྱང་ཆུབ་པར་ཤེས་པའི་མི་རྣམས་ལ་ ཡོད་པར་འགྱུར་སྲིད། ཡང་གཅིག་བཤད་ན། རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་ལུགས་ཀྱི་ནང་དུ་ངེས་འཛིན་བྱས་ཡོད་པའི་འདྲ་མཉམ་དང་། དབྱེ་འབྱེད་མཐོང་ཆུང་བཀག་འགོག་བཅས་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་དེ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱས་ན། གཞུང་སྤྱོད་སྐད་ཡིག་མིན་པའི་སྐད་ཡིག་ཅིག་ སྙན་གྲགས་དང་། དབང་ཆ། གོ་སྐབས་བཅས་ཆེན་པོ་ལྡན་པའི་སྐད་ཡིག་ཅིག་ཏུ་འགྱུར་ཐུབ། དེའི་རྒྱུ་མཚན་ནི་སྲིད་གཞུང་ གིས་སྐད་ཡིག་དེ་ལོ་ཙཱའམ་སློབ་གསོ་གཅིག་པུ་མིན་པར་སྤྱི་ཚོགས་སྲི་ཞུ་དང་ལས་ཞུགས་སོགས་ཀྱི་ཐད་ལའང་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ དགོས། 42

རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་ལུགས་ཀྱིས་གཞུང་འཛིན་པས་སྐད་ཡིག་གི་གདམ་ཀར་ཤན་ཤུགས་ཐེབས་ཚུལ་དང་དེ་དང་བསྟུན་ནས་ སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་ཤུགས་ཆེར་འགྲོ་ཚུལ་གྱི་ཕྱོགས་མདོར་བསྡུས་ན། • གང་ཟག་སྒེར་བས་སྐད་ཡིག་གང་རུང་ཞིག་བེད་སྤྱོད་བྱས་ཆོག་པ་དེ་སྨྲ་བརྗོད་རང་དབང་གིས་སྲུབ་སྐྱོབ་བྱས་ཡོད། སྲིད་གཞུང་གིས་གནས་ཚུལ་འདི་འདྲའི་འོག་གི་སྐད་ཡིག་གི་བེད་སྤྱོད་ལ་བཀག་འགོག་བྱས་མི་ཆོག༼ཀུན་ཀྱིས་ངོས་ འཛིན་བྱས་ཡོད།༽

• གང་ཟག་ཅིག་གི་མིང་དང་རིགས་རུས་ནི་གང་ཟག་རང་ཉིད་ཀྱི་ངོ་བོ་མཚོན་བྱེད་དང་། མི་སྒེར་གྱི་འཚོ་བའི་ཆ་ཤས་ ཤིག་ཡིན་པས། སྒེར་གྱི་འཚོ་བའི་ཐོབ་ཐང་གི་འོག་ནས་གང་ཟག་དེའི་མིང་དེ། སྐད་ཡིག་གང་རུང་ཞིག་གི་ལམ་ནས་ འབྲི་བར་སྲིད་གཞུང་གིས་བཀག་འགོག་བྱས་མི་ཆོག༼ཁས་ལེན་ཅུང་རྒྱ་ཆེན་པོ་བྱུང་ཡོད།༽

• འོས་ཤིང་འཚམ་པའི་གནས་ཚུལ་འོག་༼དཔེར་ན་མི་གྲངས་ཅུང་མང་པོ་འདུས་ཡོད་སར་༽དོན་དངོས་དང་མཐུན་པར་ སྐད་ཡིག་རྣམས་སློབ་གསོ་དང་ལས་ཞུགས། གོ་སྐབས་བཅས་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་ཕྱོགས་སུ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་དགོས། གལ་ཏེ་གནས་ལུགས་དང་མཐུན་པ་དང་། དེ་ཡང་རྒྱུ་མཚན་གཞན་མེད་ན། སྲིད་གཞུང་ནང་ཁུལ་གྱི་སློབ་ཆེན་རིམ་ པ་སོགས་འདུས་པའི་སྤྱི་དམངས་སློབ་གསོའ ་ི ཕྱོགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་ཚད་དེ་དབྱེ་འབྱེད་མཐོང་ཆུང་མི་ བྱེད་པ་དང་འདྲ་མཉམ་ལ་བརྩི་སྲུང་བྱེད་ཆེད། སྐད་ཡིག་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་གྱི་མི་གྲངས་དང་ཕལ་ཆེར་དོ་མཉམ་བྱ་ དགོས། ༼ཡུན་རིང་པོ་འགོར་མེད་པ་དང་ད་དུང་རྩོད་གཞིར་གྱུར་ཡོད།༽

བོད་དང་སྐད་ཡིག སྟོབས་ཤུགས། གོ་སྐབས།

…siempre la lengua fue compañera del imperio སྐད་ཡིག་ནི་ནམ་ཡིན་ཡང་རྒྱལ་ཁམས་ཀྱི་ཟླ་བོ་ཡིན། (de Nebrija 1492) 9

༣.༡ སྐད་ཡིག་གི་བེད་སྤྱོད་དང་། སྟོབས་ཤུགས། གོ་སྐབས་བཅས་ཀྱི་བར་གྱི་འབྲེལ་བ། སྐད་ཡིག་ནི་ནམ་ཡིན་ཡང་དབང་ཆའི་འཐབ་རྩོད་ཀྱི་དཀྱིལ་ལམ་དབུས་ན་ཡོད། སྲིད་གཞུང་འགས་མཚམས་རེར་ མངོན་གསལ་དོད་པོའ་ི ངང་ནས་སྐད་ཡིག་ལ་དམིགས་ནས་དབྱེ་འབྱེད་མཐོང་ཆུང་བྱེད་པ་དང་། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཁོངས་ནས་ཕྱིར་ འདོན་པ། ཐ་ན་མནར་གཅོད་ཡང་གཏོང་བཞིན་ཡོད་པ་དང་། འཛམ་གླིང་གི་ཡུལ་གྲུ་སྐོར་ཞིག་ན་བྱུང་དང་འབྱུང་བཞིན་པའི་ དྲག་ཤུགས་ལྡན་པའི་འགལ་ཟླ་མང་པོའང་སྐད་ཡིག་སྐོར་གྱི་སྡུག་བསྔལ་དང་འབྲེལ་བ་ཤིན་ཏུ་ཟབ། ཡང་གཅིག་བཤད་ན། སྐད་ཡིག་ནི་སྟོབས་ཤུགས་རེད། སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་བཀག་འགོག་བྱས་ཚེ་སྟོབས་ཤུགས་དང་གོ་སྐབས་ལ་བཀག་འགོག་བྱེད་ སྲིད་པར་མ་ཟད། བློ་ཕམ་དང་ཁོང་ཁྲོ་ལས་གཞན་མཚམས་རེར་དྲག་སྤྱོད་དུའང་འགྱུར་སྲིད། མྱུར་མགྱོགས་ཀྱི་བརྡ་འཕྲིན་དང་ཁྱོན་ཆེ་བའི་མི་གྲངས་འགུལ་སྐྱོད་གྱིས་ཕྱུག་པའི་དེང་རབས་ཀྱི་རང་བཞིན་ལྡན་པའི་ འཛམ་གླིང་གི་ཁོར་ཡུག་འདིའི་ནང་། སྐད་ཡིག་ནི་སྟོབས་ཤུགས་ཀྱི་ཟླ་བོ་ཡིན། འོན་ཀྱང་དེ་ནི་མི་ལ་ལར་དགེ་མཚན་བསྐྲུན་ ནུས་པ་ཞིག་དང་ལ་ལར་ཁོངས་ནས་དབྱུང་པའམ་ཡང་ན་འགལ་རྐྱེན་བཟོ་ཐུབ་པའི་སྟོབས་ཤུགས་ཤིག་ཀྱང་ཡིན། འདི་ནི་སྐད་ ཡིག་ལ་ལ་གཞན་དང་བསྡུར་ན་རང་བཞིན་གྱིས་ཁྱད་དུ་འཕགས་པ་ཞིག་ཡིན་པའི་རྒྱུན་མཚན་མིན་པར། སྲིད་གཞུང་གིས་ སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་བཅའ་ཁྲིམས་བརྒྱུད་ནས་མི་འགའ་རེ་ཁོངས་ནས་དབྱུང་པའམ་ཡང་ན་ཁོ་ཚོར་འགལ་རྐྱེན་བཟོ་བའི་ དབང་ཆ་ཡོད་པ་དང་། ཕལ་ཆེར་སྲིད་གཞུང་ཡོད་ཚད་ཀྱིས་རང་འགུལ་གྱི་སྒོ་ནས་གཅིག་གམ་ཡང་ན་དེ་ལས་མང་བའི་གཞུང་ སྤྱོད་སྐད་ཡིག་གམ་ཡང་ན་རང་གི་འདོད་བློ་དང་མཐུན་པའི་སྐད་ཡིག་གཏན་འཁེལ་བྱས་ནས་ལས་འདི་འདྲའི་ནང་དུ་ཞུགས་

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཡོད་པའི་རྐྱེན་གྱིས་སོ། དེ་ལས་གཞན་ཞིག་ཡོད་པ་ནི། སྲིད་གཞུང་གིས་བྱ་ཐབས་གང་རུང་ཞིག་བེད་སྤྱད་ནས་སྐད་ཡིག་མེད་ པར་བཟོ་ཐུབ་སྟེ། དེང་སང་། མི་སྒེར་བའི་བར་དུ་སྐད་ཆ་གང་རུང་ཞིག་བཤད་མི་ཆོག་ཅེས་པའི་བྱ་ཐབས་ནི། འཛམ་གླིང་ འདིའི་ཡུལ་གྲུ་ཡོད་ཚད་མིན་རུང་མང་ཆེ་སར་མཐོང་རྒྱུ་མེད་ན་ཡང་། རྩ་བ་ནས་མེད་པ་ཞིག་ཀྱང་མ་རེད། ད་དུང་། སྐད་ ཡིག་ཅིག་མེད་པར་གཏོང་བར་བྱ་ཐབས་གཞན་ཡོད་དེ། ཧྥ་རན་སིའི་ལོ་རྒྱུས་རིག་པའི་མཁས་པ་ཇུ་ལེན་ཡིན་གྱིས་རྒྱུན་ཏུ་ལུང་ དྲངས་ནས་བརྗོད་བཞིན་པ་སྟེ། གལ་ཏེ་སྐད་ཡིག་ཅིག་མ་ཁྲིད་ན་སྐད་ཡིག་དེ་རྩ་མེད་དུ་བཏང་བ་དང་མཚུངས་ཞེས་གསུངས་པ་ ལྟར། སྐད་ཡིག་ཅིག་ཁྲིད་པའི་དབང་དུ་བཏང་ན་ཡང་། དེས་སྐད་ཆ་དེ་གསོན་པོར་གནས་རྒྱུའམ་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་བ་དང་ སྟོབས་ཤུགས་ཇེ་ཆེར་གཏོང་ཐུབ་པར་ངེས་གཏན་མེད། སྙན་གྲགས་དང་སྟོབས་ཤུགས་མེད་པའི་སྐད་ཡིག་དེ་ཕ་མ་མང་པོས་ཕྲུ་ གུའི་རྒྱལ་ཁ་དང་འབྱུང་འགྱུར་ལ་གལ་མི་ཆེ་བར་བསམས་པ་དང་། གལ་ཏེ་མི་རྣམས་ཀྱིས་སྐད་ཡིག་དེར་སྒེར་དང་ཡང་ན་ཁྱིམ་ གྱི་འཚོ་བ་ལས་འདས་པའི་ཁོར་ཡུག་ཏུ་སྟོབས་ཤུགས་མེད་པ་དང་བེད་སྤྱོད་མེད་པ་ཞིག་ཏུ་བསམ་ཚེ། རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་ ལམ་ནས་བྱིས་པར་སློབ་གསོ་གཏོང་རྒྱུར་དོ་སྣང་མེད་པར་འགྱུར་སྲིད། གལ་ཏེ་སྐད་ཡིག་ཅིག་ལ་སྙན་གྲགས་དང་སྟོབས་ཤུགས། དེ་དང་འབྲེལ་བའི་གོ་སྐབས་ཏེ། ལྷག་པར་དུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་དང་ཡུལ་མི་ཡིན་པའི་མི་རིགས་ཀྱི་ཁྱིམ་ཙམ་མ་གཏོགས། དེ་ལས་གཞན་པའི་ཡུལ་དང་གནས་གང་དུའང་གོ་སྐབས་ཅུང་ཙམ་ཡང་མེད་ན། མངོན་གསལ་དོད་པོའ ་ི འཕེལ་ཕྱོགས་ཤིག་ ཕལ་ཆེར་མཚམས་གཅོད་མི་ཐུབ་པར་འབྱུང་སྲིད་པ་ནི་སྐད་རིགས་གཞན་གྱི་ངོ་བོར་གྱུར་ནས་མཇུག་མཐར་རྩ་མེད་དུ་གྱུར་ འགྲོ་བ་དེ་ཡིན། འདི་ནི་བོད་འདུས་པའི་འཛམ་གླིང་ཡུལ་གྲུ་མང་པོ་ཞིག་ཏུ་འབྱུང་བཞིན་པའི་སྣང་ཚུལ་ཞིག་རེད། ༣.༢ སྟོབས་ཤུགས་དང་གོ་སྐབས། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་རྒྱའི་སྤྱི་སྐད་བར་གྱི་དོ་མི་མཉམ་པའི་བེད་སྤྱོད་བྱེད་སྟངས།

ཁྲིམས་ཕྱོགས་ནས་བལྟས་ན། སྲིད་འཛིན་པ་ཚོས་རྒྱ་ནག་གི་བཅའ་ཁྲིམས་ནང་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་པའི་བོད་ཀྱི་ སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་ཐད་ཀྱི་ནང་དོན་མང་ཆེ་བ་ཞིག་སྤྱིར་རྒྱལ་ཁབ་མང་ཆེ་བ་ཞིག་དང་བསྡུར་ན་མངོན་གསལ་དུ་བཟང་།10 མི་ རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས་ཀྱི་དོན་ཚན་བཅུ་བས་11གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱིས་རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བེད་སྤྱོད་ དང་དར་སྤེལ་གཏོང་ཆོག་ཅེས་བསྟན་ཡོད། འོན་ཀྱང་ཚིག་གི་སྦྱོར་བར་བལྟས་ན་འདི་ནི་འདོད་བློ་དང་མཐུན་པ་ཙམ་ཞིག་ལས་ ཅིས་ཀྱང་བསྒྲུབ་དགོས་པའི་ལས་ཤིག་མིན་པ་འདྲ། སྟབས་བདེར་བཟོ་རྒྱུ་མང་དྲགས་པའི་ཉེན་ཁ་ཡོད་རུང་དྲང་མོར་བཤད་ ན། ཁྲིམས་ཀྱི་སྟེང་ན་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་སྐད་ཡིག་གཞན་པ་དག་ལ་འཁོན་སེམས་བཅིངས་མེད་པའི་རྣམ་པ་གསལ་སྟོན་ བྱས་ཡོད། དཔེར་ན། ༢༠༠༥ལོའ་ི ཟླ་༥་པར། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ས་ཁུལ་གྱི་རང་སྐྱོང་ཁྲིམས་ལུགས་ལག་བསྟར་བྱ་བའི་སྒྲིག་ སྲོལ་ནང་སྤེལ་བའི་དོན་ཚན་འགས།12 གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་མི་བརྩི་བའི་སྲིད་འཛིན་དཔོན་པོ་རྣམས་ལ། ཉེས་ དོན་ཁྲིམས་གཅོད་བྱེད་རྒྱུའི་མཛུབ་སྟོན་ཁྱབ་སྤེལ་བྱས་ཡོད་པ་མ་ཟད། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་རང་ཉིད་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་སྐོར་གྱི་སློབ་ གསོའང་མཁོ་འདོན་བྱས་ཡོད།

ཉེ་བའི་༢༠༠༢་ལོར་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་གིས་སྤེལ་བའི་”བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་སློབ་ཁྲིད་དང་བེད་སྤྱོད། དར་སྤེལ་བྱེད་ ཕྱོགས་བཅས་ཀྱི་ཆོད་དོན་”ཟེར་བ་ལྟ་བུའི་ཁྲིམས་སྒྲིག་འདི་འདྲ་ཡོད་པ། རྒྱ་ནག་གི་སྲིད་འཛིན་པ་ཚོས་དུས་རྒྱུན་དུ་རྒྱལ་ནང་ གི་མི་རིགས་ཁག་གི་སྐད་ཡིག་ལ་གུ་ཡངས་དང་བསྟུན་མཁས་ལེགས་པོ་བྱས་པའི་དཔང་རྟགས་སུ་བཟུང་བཞིན་ཡོད། སྟབས་མི་ ལེགས་པ་ཞིག་ལ། ཁྲིམས་སྒྲིག་གི་མངོན་གསལ་གྱི་དམིགས་ཡུལ་ནི་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་དང་དར་སྤེལ་བྱེད་རྒྱུ་དེ་ཡིན་ རུང་། ཁྲིམས་སྒྲིག་རང་སྟེང་ནས་བཤད་ན་དེ་འདྲའི་ནུས་པ་ཐོན་ཀྱིན་མེད། ཕྱོགས་གཅིག་ནས། དོན་ཚན་དང་པོས་གུ་ཡངས་ པོའ་ི སྒོ་ནས་བོད་སྐད་ནི་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ཀྱི་སྤྱི་སྐད་ཡིན་ཟེར་མོད། དོན་ཚན་གསུམ་པས་བོད་དང་རྒྱའི་སྐད་ཡིག་གཉིས་ ཀར་འཛིན་སྐྱོང་གི་གོ་གནས་འདྲ་མཉམ་ཡོད་ཅེས་ཁ་སྣོན་བརྒྱབ་ཡོད་པ་མ་ཟད། དོན་ཚན་བཅུ་བའི་ནང་དུ་དེ་ལས་བརྒལ་ ཏེ་བཤད་རྒྱུར། བོད་སྐད་དང་རྒྱ་སྐད་གཉིས་སྨྲ་མཁན་རྣམས་གཞུང་གི་ལས་བྱེད་པའི་བྱ་བའི་ལས་གནས་སུ་བསྐོ་འཇོག་བྱེད་ སྐབས། དམིགས་གསལ་ཡོད་ཅེས་བྲིས་ཡོད། ཡང་ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ནས་བཤད་ན། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དེ་དོན་དངོས་སུ་བོད་ རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ཀྱི་སྲིད་འཛིན་ཚན་པའི་སྡེ་ཁག་གིས་ངེས་པར་དུ་བཀོལ་དགོས་པའི་དགོས་འདུན་བཏོན་མེད་པ་དང་། ངོ་མས་ བཤད་ན། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དེ་རྩ་བའི་ཆ་ནས་ཕྱིར་དབྱུང་ཆོག་སྙམ་པའི་བསམ་བློ་དེ་ཤུགས་ན་བསྟན་ཡོད་པ་ནི། གལ་ཆེ་བའི་ 44

ཚོགས་འདུར་སྐད་ཡིག་གཅིག་བཀོལ་ཀྱང་ཆོག་ཅེས་དོན་ཚན་བཞི་བའི་ནང་བཀོད་ཡོད་༼སྐད་གཅིག་པོ་དེ་རྒྱའི་སྤྱི་སྐད་ཡིན་ པ་གདེང་ཚོད་ཡོད་པའི་སྒོ་ནས་བསམས་ཆོག༽ དེ་ལས་ཀྱང་རྟགས་མཚན་ངན་པ་ཞིག་ནི། ཆོད་དོན་འདི་དག་གི་ནང་ཁྲིམས་ སྒྲིག་ལ་མི་འགལ་བར་བརྩི་སྲུང་བྱེད་པའི་ལག་བསྟར་བྱེད་ཐབས་དང་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཉིན་རྒྱུན་གྱི་འཚོ་བའི་ཁྲོད་བཀོད་སྤྱོད་ བྱེད་པར་ཁག་ཐེག་བྱེད་ཐུབ་པའི་སྐུལ་སློང་ཏོག་ཙམ་ཡང་བཀོད་མེད།

བལྟས་པ་ཙམ་གྱིས་སྙིང་རྗེའི་རང་བཞིན་ལྡན་པའི་ཁྲིམས་སྒྲིག་གི་ལག་བསྟར་དོ་མི་མཉམ་པའི་རྣམ་པ་དེ་ས་གནས་ཀྱི་ དངོས་ཡོད་གནས་ཚུལ་ལས་ཤེས་ཐུབ། བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་སྲི་ཞུ་བའི་ཆེས་བཟང་པའི་ལས་ཀའི་གོ་གནས་ཁྲོད་ བོད་མི་རྣམས་ཚད་མི་འདྲ་བའི་སྒོ་ནས་ཕྱིར་དབྱུང་ཡོད་པ་ནི་རྩོད་པ་མེད་པའི་དོན་དངོས་ཤིག་རེད། འདིའི་རྒྱུ་མཚན་ཡང་། སྲིད་གཞུང་གིས་དོན་དངོས་སུ་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དེ། ཉིན་རྒྱུན་གྱི་དོམ་དམ་དང་ཞབས་ཞུ་ལས་རིགས་ཀྱི་ཡིག་རིགས་གཙོ་བོར་ འདེམ་སྒྲུག་བྱེད་མ་ཐུབ་པའམ་མ་བྱས་པའམ། ཡང་ན་མ་མཐར་ཡང་རྒྱའི་སྐད་ཡིག་དང་འདྲ་མཉམ་བཟོས་པ་ཡིན་ན། བོད་ ལྗོངས་ཀྱི་འཛིན་སྐྱོང་དང་ཞབས་ཞུ་ལས་རིགས་སྡེ་ཁག་ཁག་གི་ཁྲོད་དུ་བོད་རིགས་མང་པོས་རེག་ཐུབ་པའི་ལས་ཀ་ཇེ་མང་དང་ ཇེ་བཟང་དུ་འགྲོ་སྲིད། ༢༠༠༠ལོའ་ི སྲིད་གཞུང་གི་གྲངས་འབོར་13ལ་གཞིགས་ན། སྲིད་གཞུང་གི་ལས་བྱེད་པའི་ཁྲོད་དུ་བོད་རིགས་ཤིན་ཏུ་ཉུང་ བ་དེ་ནི་ཡུལ་དེའི་བརྒྱ་ཆའི་༩༢་ཡས་མས་ཟིན་ཡོད་པའི་བོད་ཀྱི་མི་གྲངས་དང་བསྡུར་ན། དོ་མ་མཉམ་པར་ཡོད་པ་ཁས་བླངས་ ཆོག་ཆོག་རེད། ༼ན་གཞོན་གྱི་ལས་ཤོར་མི་གྲངས་ནི་སྐབས་འགར་བརྒྱ་ཆའི་༧༠་ནས་༨༠་བར་སླེབས་ཡོད།༽དོ་མི་མཉམ་པའི་ གནས་ཚུལ་འདི་སྲི་ཞུ་བའི་ཁྲོད་ཀྱི་མངོན་སུམ་དུ་མཐོ་བའི་རྒྱའི་སྐད་ཡིག་གི་གོ་གནས་དང་། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་ཟུར་འཕུད་ དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའང་ཁས་ལེན་ཆོག་པའི་གནས་ཚུལ་ཤིག་ཡིན་པར་སྣང་བའི་རྒྱུ་མཚན་ནི། དམངས་ཀྱི་འཛིན་སྐྱོང་དང་ དཔལ་འབྱོར་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་བྱ་བའི་ཆེད་ལས་བྱེད་པ་བསྐོ་འཇོག་བྱེད་པ་དང་གོ་གནས་སྤོར་སྐབས་རྒྱའི་སྐད་ཡིག་ནི་མེད་དུ་ མི་རུང་བའི་སྐད་ཡིག་ཅིག་ཡིན་པ་དེའང་རྒྱ་ནག་གི་སྲིད་གཞུང་ལ་ཕལ་ཆེར་ཐད་ཀར་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་སྟེ། སློབ་གསོ་དང་ཚོང་ལས། འཛིན་སྐྱོང་སོགས་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་ཁྲོད་དུ་རྒྱའི་སྐད་ཡིག་ལ་ཁྱད་འཕགས་ཀྱི་བེད་སྤྱོད་རང་ བཞིན་ལྡན་པ་དེས། བོད་རིགས་ཚོས་རྒྱ་སྐད་བྱང་ཆུབ་པ་ཞིག་ཤེས་དགོས་པར་བྱེད་དུ་བཅུག་ཡོད་པ་དང་། བོད་ ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་རིན་ཐང་ཡང་ཇེ་དམའ་རུ་གཏོང་བཞིན་ཡོད། བོད་ལྗོངས་ཀྱི་སློབ་འབྲིང་དང་མཐོ་རིམ་སློབ་ གསོའ་ི སློབ་ཁྲིད་ཡོད་ཚད་ཕལ་ཆེར་རྒྱའི་སྐད་ཡིག་གི་ལམ་ནས་ཁྲིད་བཞིན་ཡོད། བོད་ལྗོངས་ཀྱི་སློབ་གསོས་བོད་ རིགས་ཀྱི་བྱིས་པ་ཚོར་རང་ཉིད་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གནས་ཀྱི་ངོ་བོ་དང་སྐད་ཡིག་འདུ་ཤེས་བཅས་ལ་བརྩི་བཀུར་བྱ་ དགོས་པའི་སྣང་བ་བསྐྲུན་ཀྱིན་མེད་པར། ཤུགས་ཆེ་བའི་རྒྱའི་རིག་གནས་དང་འདུ་ཤེས་ལས་རང་ཉིད་དམན་པ་ ཡིན་པའི་ཚོར་བ་ཞིག་བསྐྲུན་བཞིན་ཡོད།14

ལོ་མང་པོ་ཞིག་ལ། གཞི་ཁྱོན་ཆེ་བའི་རྨང་གཞིའི་འཛུགས་སྐྲུན་ལས་རིགས་དང་མཚམས་རེར་རྒྱལ་ཡོངས་ནས་འགྲོ་གྲོན་ ཨང་གསུམ་པ་ཟིན་ཡོད་པའི་སྲིད་གཞུང་གི་ལས་བྱེད་པའི་གླ་ཕོགས་སོགས་བརྒྱུད་ནས། རྒྱ་ནག་སྲིད་གཞུང་གིས་བོད་ལྗོངས་ ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་ལ་མ་དངུལ་བཏང་ཡོད་པ་དང་། བོད་མི་ཁ་ཤས་ལ་ཁེན་ཕན་ཐོབ་ཡོད་ཀྱང་འདི་ནི་སྤྱི་ཡོངས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་ཞིག་ མ་རེད། ཕྱོགས་ལྷུང་མེད་པའི་ཡོང་ཁུངས་ཀྱིས་ཁུངས་སྐྱེལ་ཐུབ་པའི་བདེན་དབང་ཧ་ཅན་དཀོན་ཡང་། ཉེ་བའི་ལོ་བཅུ་ཕྲག་ འགའི་ནང་། ལྷག་པར་དུ་སྲིད་གཞུང་གི་དཔལ་འབྱོར་ལས་གཞི་དང་སྤྱི་ཚོགས་སྲི་ཞུ་བའི་ཁྲོད་དུ། བོད་རིགས་ཚོའི་ལས་ཀ་ མང་པོ་ཞིག་རིམ་བཞིན་གསར་དུ་འབྱོར་པའི་རྒྱ་མི་རིགས་ལ་ཤོར་བཞིན་པར་ཐེ་ཚོམ་སྤུ་ཙམ་ཡང་མེད་པར་སྣང་། ༢༠༠༠ལོའ ་ི གཞུང་ཕྱོགས་ཀྱི་མི་འབོར་ཞིབ་བཤེར་ལྟར་ན། རྒྱ་མི་རིགས་ཀྱིས་བོད་ལྗོངས་ཀྱི་མི་གྲངས་ཀྱི་བརྒྱ་ཆའི་བརྒྱད་ཡན་ཙམ་ལས་ ཟིན་མེད། གཞུང་ཕྱོགས་ཀྱིས་བསྒྲགས་པའི་ཧ་ཅང་དམའ་བའི་བརྒྱ་ཆའི་ཚད་འདིར་གཞིགས་རུང་། སྲིད་གཞུང་གི་འཛིན་ སྐྱོང་ཚན་ཁག་གིས་གླས་ཡོད་པའི་ལས་བྱེད་པའི་ཕྱེད་ཀའི་ཡན་ཙམ་རྒྱ་ནག་མི་རིགས་ཀྱིས་ཟིན་ཡོད་པར་སྣང་། ལོ་ལྔའི་ནང་ གཅིག་པུར་བོད་ཀྱི་ལས་བྱེད་པའི་མི་གྲངས་དེ་བརྒྱ་ཆའི་བདུན་བཅུའི་ཡན་ནས་བརྒྱ་ཆའི་ལྔ་བཅུའི་མན་ལ་ལྷུང་ཡོད།

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

གཟུགས་རིས། ༡

ཡོང་ཁུངས། བོད་གནས་དྲ་རྒྱ། ༢༠༠༥་ལོའ ་ི ཟླ་༡་པོའ ་ི ཚེས་༢༢།

དེ་དང་འདྲ་བ་ནི། སྲིད་གཞུང་གི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པའི་ལས་བྱེད་པ་དང་ལས་བཟོ་བའི་སྤྱི་ཡོངས་ཀྱི་གྲངས་ཀ གོང་ལྟར་ འགྱུར་བ་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་མེད་ཀྱང་། བོད་རིགས་ཀྱི་ཁ་གྲངས་ཇེ་ཉུང་དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པ་སྟེ། ༡༩༩༩་ལོ་ནས་༢༠༠༣ལོའ ་ི བར་ དུ་བརྒྱ་ཆའི་བདུན་ཅུ་དོན་གཅིག་ནས་བརྒྱ་ཆའི་དྲུག་ཅུ་རེ་བཞིར་ལྷུང་ཡོད། ༼གཏན་འཇགས་ཀྱི་ལས་བཟོ་བའི་གྲངས་ཀར་ བལྟས་ན་མར་ལྷུང་བའི་ཚད་འདི་ཅུང་གསལ་བོར་འདུག་སྟེ། ༢༠༠༣་ལོའ ་ི ལས་ཀ་འགན་ལེན་བཟོ་མཁན་དང་བསྡུར་ན། བོད་ རིགས་ཚོས་གཏན་འཇགས་ཀྱི་ལས་བཟོ་བའི་གོ་གནས་ཀྱི་བརྒྱ་ཆའི་ལྔ་བཅུ་ང་གསུམ་ཙམ་ལས་བཟུང་མེད།༽ གཟུགས་རིས། ༢

ཡོང་ཁུངས། བོད་གནས་དྲ་རྒྱ། ༢༠༠༥་ལོའ ་ི ཟླ་༡་པོའ ་ི ཚེས་༢༢།

གནས་ཚུལ་ཁ་ཤས་བྱུང་བའི་བདེན་དབང་ལ་བལྟས་ན། བོད་རིགས་ལ་ལས་ཀ་ཐོབ་ཚད་དེ་ཉེ་བའི་ལོ་འགའི་རིང་ཅུང་ཚབས་ ཆེ་བའི་ངང་ཇེ་དམའ་རུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད། གང་ནས་བལྟས་ཀྱང་བོད་མི་རིགས་ནི་ད་དུང་བོད་ལྗོངས་ཀྱི་ཆེས་མང་བའི་མི་ རིགས་ཡིན་རུང་། གཞི་རྒྱ་ཧ་ཅང་ཆེ་བའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ལས་ཀའི་གོ་གནས་འཚོལ་སྐབས། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ནི་ངེས་མཁོའ ་ི ཆ་ 46

རྐྱེན་ཞིག་ཕལ་ཆེར་གཏན་ནས་མིན། ༢༠༠༢་ལོའ་ི ཆོད་ཡིག་དེས་སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་ལས་ཀ་བཙལ་མཁན་ཚོར་དམིགས་བསལ་ སྤྲོད་བཞིན་ཡོད་པ་ལྟར་སྣང་ཡང་། དོན་དངོས་སུ། སྣང་མེད་དུ་བཏང་ཡོད། དེར་བརྟེན། བོད་ཡིག་ཤེས་པ་ཙམ་གྱིས་བོད་ རིགས་མི་མང་ལ་དོན་དངོས་ཐོག་དགེ་མཚན་ཅི་ཡང་བསྐྲུན་མེད་པ་འདྲ། སྲིད་གཞུང་གི་འཁོར་སྐྱོད་མ་ལག་དང་ལས་ཞུགས་ ལག་ལེན་གྱིས་ཕལ་ཆེར་རྒྱའི་སྐད་ཡིག་བྱང་ཆུབ་པ་ཞིག་ཤེས་པ་གཅིག་པུ་དེར་དམིགས་བསལ་གྱི་རིན་ཐང་སྤྲོད་བཞིན་ཡོད་པ་ མ་ཟད། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དེ་བོད་ལྗོངས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་སྲི་ཞུ་བའི་བྱ་བ་དང་ལས་ཞུགས་སོགས་ལ་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་སྐད་ཡིག་ ཅིག་ཡིན་པའི་རིན་ཐང་དེ་ཕལ་ཆེར་རྩ་བ་ནས་སྣང་མེད་དུ་བཏང་ཡོད། ༢༠༠༥་ལོར་བསྒྲགས་པའི་གནས་ཚུལ་ལྟར་ན། སྤྱི་ ཚོགས་སྲི་ཞུ་ཁྲོད་ཀྱི་གཏན་འཇགས་ལས་ཀ་བཙལ་འདོད་ཡོད་ན་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་མིན་པར་རྒྱའི་སྤྱི་སྐད་ལས་བོད་སྐད་ཐོག་ རྒྱུགས་སྤྲོད་དུ་མ་བཅུག་པ་དེས། བོད་མི་རྣམས་ལ་གཞི་རྩའི་ཆ་ནས་འགལ་རྐྱེན་བཟོས་ཡོད་པ་འདི་ལྟར། བརྒྱ་ཆའི་བརྒྱད་ཅུ་ ཡན་གྱི་གྲོང་གསེབ་ཀྱི་བོད་རིགས་མང་ཚོགས་ཀྱིས། རྒྱའི་སྤྱི་སྐད་མི་ཤེས་པ་དང་གལ་ཏེ་ཤེས་མཁན་ཡོད་པའི་དབང་དུ་བཏང་ ན་ཡང་། དེའི་ནང་གི་མང་ཆེ་ཤོས་ཀྱི་ཆུད་ཚད་འབྲིང་ཙམ་མམ་ཡང་ན་བྱང་ཆུབ་པ་ཞིག་མ་ཡིན་པ་དེས། ཆེས་དམིགས་བསལ་ གྱི་དབང་ཆ་ཡོད་པའི་ལས་ཀའི་གོ་གནས་ཐོབ་པར་དངོས་སུ་བཀག་འགོག་ཐེབས་ཡོད། དེའི་སྟེང་ཆེད་ལས་དང་རིམ་པ་གང་ རུང་ནས་ཐོན་པའི་རྒྱ་མི་ལས་བྱེད་པ། བོད་དང་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་གཞན་དག་གི་ས་ཁུལ་ལ་གནས་སྤོར་བ་ཇེ་མང་དུ་གཏོང་ རྒྱུར་སྲིད་གཞུང་གིས་སྔར་ལས་ཁས་ལེན་བརྟན་པོ་བྱས་ཡོད་པ་མ་ཟད། དམངས་ཀྱི་བྱ་བ་ལས་མཁན་འདི་ཚོར་ས་གནས་ཀྱི་ བོད་རིགས་ལས་བྱེད་པ་དག་དང་བསྡུར་ན་གླ་ཕོགས་མཐོན་པོ་སྟེར་བཞིན་ཡོད་པ་དེས། བོད་རིགས་མང་པོ་ཟུར་འཕུད་དང་མི་ རིགས་དང་སྐད་ཡིག་གཙོ་བོར་བཟུང་པའི་དབྱེ་འབྱེད་མཐོང་ཆུང་རང་བཞིན་ཅན་གྱི་རྣམ་པ་ངོ་མ་དེ་མངོན་གསལ་དང་ཛ་ཇེ་ དྲག་ཏུ་བཏང་ཡོད།15 ༢༠༠༢ལོའ་ི ཆོད་ཡིག་དང་ཁྲིམས་སྒྲིག་གཞན་དག་གི་ནང་དུ་བསྒྲགས་ཡོད་པའི་གནས་ཚུལ་ལས་ལྡོག་སྟེ། བོད་ནས་སྲིད་ ཇུས་འདི་དག་ལག་བསྟར་བྱས་ཚེ་ཧ་ཅང་གནོད་སྐྱོན་ལྡན་པའི་ལག་ལེན་དུ་འགྱུར་ངེས་པ་མ་ཟད། ནང་སྒོས་སུ་ལས་ཞུགས་ དང་སྲིད་འཛིན་ཚན་ཁག་ཁྲོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་ཐད་ལ་གནོད་སྐྱོན་ཐེབས་ངེས། གལ་ཏེ་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དེ་ཉུང་མཐར་ ཡང་བོད་ལྗོངས་ཀྱི་སྲིད་གཞུང་ཚན་ཁག་འགར་”བསམ་འཆར་”ཙམ་མིན་པར་རྒྱའི་སྐད་ཡིག་དང་མཉམ་དུ་གཞུང་འཛིན་ཀྱི་ སྐད་ཡིག་གཙོ་བོར་བཟུང་ན། སྐད་ཆའི་ཕྱོགས་ཞེན་དང་རྒྱའི་སྤྱི་སྐད་དང་བོད་ཡིག་གཉིས་ཀྱི་བེད་སྤྱོད་དོ་མི་མཉམ་པའི་སྣང་ ཚུལ་དེ་ཇེ་བཟང་དུ་གཏོང་ཐུབ། གལ་ཏེ་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཤེས་པ་དེ་སྤྱི་ཚོགས་སྲི་ཞུའི་ཁྲོད་ཀྱི་ལས་ཀ་ཐོབ་མིན་གྱི་སྔོན་འགྲོའི་ ཆ་རྐྱེན་ཞིག་ཡིན་ན། སྤྱི་ཚོགས་སྲི་ཞུའི་ཁྲོད་ཀྱི་ལས་ཀ་བཙལ་བའི་རྒྱ་མི་དང་བསྡུར་ན་བོད་མི་ཚོར་དམིགས་བསལ་གྱི་ཆ་རྐྱེན་ བཟང་བོ་ཞིག་ཆགས་ཡོད།16

སློབ་ཆུང་དང་སློབ་འབྲིང་ཁ་ཤས་ཀྱི་ནང་དུ་སྤྱོད་བཞིན་པའི་སློབ་གསོའི་སྐད་ཡིག་ནི་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཡིན་ཡང་། ཉེ་ བའི་ལོ་འགའི་རིང་གི་འཕེལ་ཕྱོགས་ནི་མཐོ་འབྲིང་གི་སློབ་གསོའ ་ི སྐད་ཡིག་དེ་རྒྱའི་སྤྱི་སྐད་གཅིག་པུར་རིམ་བཞིན་བསྒྱུར་ བཞིན་པ་རེད། བོད་ལྗོངས་ཀྱི་སློབ་ཆེན་སློབ་གསོར་མཚོན་ན། ད་ལྟ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་པའི་སྐད་ཡིག་ནི་རྒྱའི་སྤྱི་སྐད་ གཅིག་པུ་རེད། དེར་བརྟེན། བོད་ཀྱི་སློབ་གསོའ་ི ལམ་ལུགས་ནི་”སྐད་ཡིག་ཚབ་འཇོག་”ལྟ་བུ་སྟེ་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་ཚབ་ཏུ་ རྒྱའི་སྐད་ཡིག་འཇོག་རྒྱུ་གལ་ཆེ་བར་འཛིན་པའི་སྐད་གཉིས་སློབ་གསོའ ་ི རིགས་ཤིག་རེད། གནས་ཚུལ་འདི་བོད་དང་རྒྱ་མི་ གནས་སྤོར་བ་གཉིས་བར་གྱི་སློབ་སྦྱོང་གི་གྲུབ་འབྲས་ཧ་ཅང་དོ་མི་མཉམ་པར་གནས་ཡོད་པ་དང་ཡང་འབྲེལ་བ་ཅུང་ཙམ་ཡོད་ པ་སྟེ། རང་ཉིད་ལ་ཆ་རྒྱུས་ཡོད་པའི་སྐད་ཡིག་ཅིག་དང་གོམས་སྲོལ་ཞིག་གི་ལམ་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱས་པར་བརྟེན་ནས། རྒྱའི་ གནས་སྤོར་བ་རྣམས་ཀྱི་”སློབ་ཆེན་ལས་མཐར་ཕྱིན་ཚད་ནི་བོད་ཀྱི་སློབ་མ་དང་བསྡུར་ན་ལྡབ་གསུམ་གྱིས་མཐོ་བ་དང་། བོད་ ཀྱི་མཐོ་འབྲིང་སློབ་མའི་མཐར་ཕྱིན་གྱི་གྲངས་ཚད་དང་བསྡུར་ན་ལྡབ་ལྔ་ཡིས་མང་བ་རེད།” 17དེའི་སྟེང་། བོད་ཀྱི་སློབ་མ་ སློབ་གྲྭ་ལས་ཕྱིར་འབུད་པའི་གྲངས་ཀ་ནི་རྒྱ་དང་བསྡུར་ན་ཧ་ཅང་མང་བར་སྣང་། ༼འདིས་ཕལ་ཆེར་སློབ་གྲྭ་མང་ཆེ་བའི་སློབ་ གསོའ་ི སྐད་ཡིག་ལ་རྒྱའི་སྤྱི་སྐད་བེད་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ་དང་བོད་སྐད་ཀྱིས་ཁྲིད་བཞིན་པའི་སློབ་གྲྭ་དག་གི་ཉམ་ཐག་གི་ གནས་བབ་དང་ཡང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་བསྟན་ཡོད།༽བོད་ཀྱི་སློབ་མ་ཚོ་རྒྱའི་སྐད་ཡིག་ལ་ཡིག་རྨོངས་སུ་ཆགས་པའི་གོ་སྐབས་ཆེ་ ཞིང་འདིའི་དཔལ་འབྱོར་གྱི་མཇུག་འབྲས་ཀྱང་ཚབས་ཆེན་ཡོད་པ་ནི་གདོན་མི་ཟ་བ་ཞིག་ཡིན།

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

བོད་ཀྱི་སློབ་གསོའ་ི ཆུ་ཚད་དེ་རྒྱ་མི་རིགས་དང་བསྡུར་ན་ཧ་ཅང་དམའ་བ་དེས། རྒྱའི་མི་གྲངས་མང་པོ་ཞིག་འགུག་ ཐུབ་པའི་གསར་དུ་འབྱུང་བཞིན་པའི་ཚོང་རའི་དཔལ་འབྱོར་ཁྲོད་དུ་ལས་ཞུགས་དང་། གཞན་ཡང་དཔལ་འབྱོར་ གྱི་དགེ་མཚན་གང་མང་ཞིག་ལ་བོད་མིའི་འགྲན་རྩོད་བྱེད་པའི་ནུས་པར་གནོད་པ་བཏང་ཡོད། ༢༠༠༠་ལོའ ་ི མི་ གྲངས་ཞིབ་བཤེར་ལ་དམིགས་ན། བརྒྱ་ཆའི་༤༧.༥༥་ཡིན་པའི་བོད་ཀྱི་ཡིག་རྨོངས་ཀྱི་ཚད་དེ་བརྒྱ་ཆའི་༨.༦༠་ཡིན་ པའི་རྒྱའི་ཡིག་རྨོངས་ཀྱི་ཚད་དེར་བསྡུར་ན་ལྡབ་ལྔ་ལས་མཐོ་བ་དང་། དེ་དང་འབྲེལ་ནས་རྒྱའི་སློབ་མ་ཚོ་མཐོ་ འབྲིང་སློབ་གྲྭར་ཞུགས་ཚད་དེ་བོད་དང་བསྡུར་ན་ལྡབ་ལྔ་ལས་མང་བ་རེད་༼བརྒྱ་ཆའི་༨.༦༠དང་༡.༧༠་དང་བསྡུར་ ན།༽ CECC ༢༠༠༦ལོའ་ི ལོ་རེའི་སྙན་ཞུ། ཟླ་དགུ་བའི་ཚེས་༠༦། ཤོག་ངོས་༡༦༩།18

བོད་ཀྱི་ཕ་མ་དང་ན་གཞོན་མང་པོ་ཞིག་གི་སེམས་སུ་སྤྱི་ཚོགས་དང་སློབ་གསོ། ལས་རིགས་བཅས་ཕྱོགས་གང་ཅིའི་ཐད་ ནས་ཡར་རྒྱས་སུ་འགྲོ་རྒྱུ་དེར། རྒྱའི་སྤྱི་སྐད་བྱང་ཆུབ་པ་ཞིག་སྦྱོང་དགོས་པར་བརྟེན་དགོས་པའི་སྣང་བ་ཞིག་ངམ་ངམ་ཤུགས་ ཀྱིས་སྐྱེས་བཞིན་ཡོད་པ་དང་། སྔར་ལས་མང་བའི་ཕ་མ་དང་ན་གཞོན་གང་མང་ཞིག་གིས་བོད་ཡིག་སྦྱོང་རྒྱུ་ཕར་བཞག་ནས་ སློབ་གྲྭ་དང་སློབ་ཆེན་སོགས་ཀྱི་ནང་དུ་རྒྱའི་སྤྱི་སྐད་ཀྱི་ལམ་ནས་སློབ་གསོ་མྱོང་པར་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱེད་བཞིན་ཡོད། དོན་ངོ་མས་ བཤད་ན་བོད་རིགས་ཚོར་ཡང་གདམ་གསེས་མང་པོ་ཞིག་མི་འདུག་སྟེ། གུ་དོག་མིན་པའི་སྔར་ཡོད་བཅའ་ཁྲིམས་ཀྱི་བརྗོད་ སྟངས་དང་མི་མཐུན་པར། རྒྱའི་སྤྱི་སྐད་ཁོ་ནའི་ལམ་ནས་རྒྱུགས་སྤྲོད་དགོས་པའི་སློབ་ཆེན་གྱི་སློབ་ཞུགས་རྒྱུགས་སྤྲོད་ལམ་ ལུགས་དེས། སློབ་འབྲིང་གི་སྐབས་སུ་བོད་ཡིག་གི་ལམ་ནས་རེག་པའི་སློབ་གསོའ ་ི དམིགས་ཡུལ་ལ་ཐད་ཀར་གནོད་སྐྱོན་བཏང་ ཡོད། དོན་དངོས་སུ། རྒྱའི་སྐད་ཡིག་གཙོ་བོར་བཟུང་བའི་ཕྱོགས་ལྷུང་གི་མཇུག་འབྲས་དང་། སློབ་ཆེན་གྱི་སློབ་ཞུགས་གི་ཆེད་ དུ་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཕྱིར་གཡུག་ཡོད་པ་ལ་སོགས་ནི། བོད་ལྗོངས་དང་བོད་རིགས་འདུས་སྡོད་བྱས་ཡོད་པའི་ས་ཁུལ་གཞན་དག་ ནས་ཐོན་པའི་སྙན་ཞུ་གྱིས་གསལ་བོར་བསྟན་ཡོད། དེའི་རྒྱུན་མཚན་ནི་ “དམའ་འབྲིང་ལོ་རིམ་དང་པོ་ནས་བཟུང་། སློབ་གྲྭ་ མང་ཆེ་བ་ཞིག་ཏུ་རྒྱ་སྐད་སྤྱད་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། འདི་ནི་བོད་ལྗོངས་ཀྱི་ཁུལ་སོ་སོ་ཙམ་དུ་མ་ཟད་། གཞན་ཡང་ མཚོ་སྔོན་དང་སི་ཁྲོན། ཀན་སུའུ། ཡུན་ནན་སོགས་ཀྱི་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ཁུལ་གྱི་གནས་ཚུལ་ཡང་འདི་དང་གཅིག་མཚུངས་ སུ་གྱུར་ཡོད།” རྒྱའི་སྐད་ཡིག་ནི་སྟོབས་ཤུགས་དང་གོ་སྐབས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཡིན་པ་འདིས། དུས་རྒྱུན་དུ་རྒྱ་རིགས་ལ་དགེ་མཚན་ བསྐྲུན་ཡོད་པ་ལས་རང་གི་ཕ་སྐད་རྒྱ་སྐད་མིན་པའི་བོད་རིགས་ལ་དགེ་མཚན་བསྐྲུན་མེད། གནས་ཚུལ་གྱིས་བསྟན་དོན་ལྟར་ ན། བོད་ཀྱི་ཕ་མའི་ཁྲོད་ཁོ་ཚོའི་བྱིས་པ་ཚོར་ལས་ཀ་དང་ཡར་རྒྱས་སུ་གཏོང་ཐུབ་པའི་གོ་སྐབས་ཆེས་བཟང་པོ་སྤྲོད་ཐུབ་པའི་ ཡིག་རིགས་ནི་རྒྱ་ཡིག་ཡིན་པར་ངེས་འཛིན་བྱེད་མཁན་གྱི་གྲངས་ཀ་སྔར་ལས་ཇེ་མང་དུ་འགྲོ་བཞིན་འདུག༽ ཉེ་བའི་ལོ་འགའི་ ནང་དུ། ཕ་མས་རང་གི་བུ་ཕྲུག་རྣམས། ཐོག་མར་བོད་ཡིག་གི་ལམ་ནས་ཁྲིད་པ་དང་རྗེས་སུ་རྒྱ་ཡིག་གི་ལམ་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་ བཞིན་པའི་སློབ་གྲྭ་ལས་རྒྱ་ཡིག་གཅིག་པུའི་ལམ་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་བཞིན་པའི་སློབ་གྲྭར་གཏོང་བར་སྔར་ལས་ཇེ་མང་དུ་འགྲོ་ བཞིན་ཡོད། རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་དབང་འཛིན་པ་ཚོས་རྒྱལ་ཡོངས་ཀྱི་སློབ་གྲྭའི་ཁ་གྲངས་དང་བོད་ཡིག་གི་བཀོལ་ཚད་གོ་རིམ་ལྡན་ པའི་ངང་ནས་ཇེ་ཉུང་དུ་གཏོང་བཞིན་འདུག་པ་དང་། ལྷག་པར་དུ་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་དགོས་མཁོ་ཆེ་སའི་ས་ཁུལ་དུ་ཡང་ འདི་ལྟར་སྒྲུབ་བཞིན་ཡོད། བོད་ཡིག་ནི་སྤྱི་དམངས་སློབ་གསོའ ་ི ཁྲོད་དུ་མཚོན་རྟགས་ཙམ་གྱི་སྐད་ཡིག་ཅིག་ཏུ་འགྱུར་ལ་ཉེ།16 གནས་ཚུལ་འདིར་ས་གནས་ཀྱིས་དོ་སྣང་མ་བྱས་པ་མིན་པར། ༢༠༡༠་ལོར་རྒྱ་ནག་སྲིད་གཞུང་གི་སྐད་ཡིག་སྲིད་ཇུས་ལ་ངོ་རྒོལ་ བྱས་པ་ནི་ཚང་མས་དོ་སྣང་བྱེད་དགོས་པའི་དོན་རྐྱེན་ཆེན་པོ་ཞིག་ཏུ་ཆགས་ཡོད་པ་མ་ཟད། ཐ་ན་དྲག་སྤྱོད་ཀྱི་གནས་ཚུལ་ཡང་ འབྱུང་སྲིད་པའི་སྣང་ཚུལ་གཤམ་གྱི་རེའུ་མིག་ལས་ཤེས་ཐུབ།

ཟླ་ཚེས།

ས་གནས།

༢༠༠༤ལོའ་ི ཟླབ་ ༩པའི་ཚེས་༢༡་ ཉིན་ནས་ཟླ་བ་ ༡༠བ༼ཡང་ན་༩་ པའི་ཚེས་༧་ནས་ ༡༠་པའི་ཚེས་༧༽

མགོ་ལོག་ཁུལ་སྲིད་གཞུང་གི་ གཞུང་ལས་ཁང་། མགོ་ལོག་ གྲོང་རྡལ་ཡིན་སྲིད། མཚོ་ སྔོན་ཞིང་ཆེན་གྱི་མགོ་ལོག་ བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ཁུལ།

༢༠༠༩་ལོའ་ི ཟླ་༤་ པའི་ཚེས་༢༤

ཀན་སུའུ་ཞིང་ཆེན་ཀན་ལྷོ་ བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ཁུལ་ བསང་ཆུ་རྫོང་གྱི་ཀན་ལྷོ་བོད་ རིགས་སློབ་འབྲིང་།

གནས་ཚུལ་མདོར་བསྡུས།

ཟླ་༩་བའི་ཚེས་༢༡་ཉིན་ནས་བཟུང་།མང་ཆེ་བ་མཐར་ཕྱིན་སློབ་མ་ ཡིན་པའི་བོད་མི་༢༠༠་ལྷག་གིས་སྲིད་གཞུང་གི་གཞུང་ལས་ཁང་གི་ ཉེ་འཁོར་དུ་སྒར་བརྒྱབ་ནས་གཟའ་འཁོར་གཉིས་རིང་གི་ངོ་རྒོད་ བྱེད་འགོ་བརྩམས། སྲིད་འཛིན་དཔོན་རིགས་ཚོས་མཐར་ཕྱིན་སློབ་ མ་ཚོར་ལས་ཀ་སྤྲོད་རྒྱུའི་དམ་བཅའ་བཞག་ཡོད་པ་བརྩི་མ་ཐུབ་པས། ས་གནས་ཀྱི་རེ་འདོད་ཞུ་མི་ལས་ཕྱི་ལོག་ནས་ནང་འདྲེན་བྱས་ཡོང་ བའི་རེ་འདོད་ཞུ་མི་ཚོར་ལས་ཀ་སྤྲད། བོད་རིགས་མཐར་ཕྱིན་སློབ་ མའི་ཁྱིམ་ཚང་ཚོར་ཁྱིམ་གྱི་རྒྱུ་ནོར་རམ་ཡང་ན་སྒོ་ཟོག་རྟག་པར་ བཙོངས་ནས་སློབ་ཆེན་གྱི་སློབ་ཡོན་མཐོན་པོ་སྤྲོད་པར་སྐུལ་མ་ བཏང་ནས་ཁོ་ཚོའི་བྱིས་པ་ཚོ་མཐར་ཕྱིན་རྗེས་བྱ་བ་ཡག་པོ་འབྱོར་ རྒྱུར་དམ་བཅའ་ཕུལ་ཡོད། ཨེ་ཤེ་ཡ་རང་དབང་རླུན་འཕྲིན་ཁང་། ༢༠༠༤/༡༠/༡༢མི་གྲངས་༣༠༠ལས་འདས་པའི་ངོ་རྒོད་པ་རྣམས་ནི་ ལས་ཀ་མེད་པའི་བོད་ཀྱི་སློབ་མ་རེད། ངོ་རྒོལ་དེ་༢༠༠༤ལོའ ་ི ༩་ཟླ་ པའི་ཚེས་༧་ནས་ཟླ་༡༠་པའི་ཚེས་༧་བར་སྟེ་ཟླ་༡་གི་རིང་བྱུང་། བོད་ ཀྱི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་དང་མང་གཙོ་འཕེལ་རྒྱས་ལྟེ་གནས་ཁང་ གིས་སྤེལ་བའི་༢༠༠༦་ལོའ་ི ཟླ་༡༡་པའི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་གི་ གནས་ཚུལ་གསར་བ་དང་ཡིག་ཚགས་ལས། བོད་ཀྱི་སློམ་མ་སྐོར་ཞིག་གིས་སྔ་དྲོའ ་ི ཆུ་ཚོད་༨་པའི་གཡས་གཡོན་ དུ་གཞུང་གི་དབང་འཛིན་པ་ཚོས་བོད་མིའི་ཆེད་དུ་ཟུར་བགོ་བྱས་ ཡོད་པའི་མཐོ་སློབ་མི་གྲངས་རྣམས་རྒྱའི་སློབ་མ་ལ་སྤྲད་པ་ལ་ངོ་ རྒོལ་བྱས། བོད་ཀྱི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་དང་མང་གཙོ་འཕེལ་རྒྱས་ ལྟེ་གནས་ཁང་གིས་༢༠༠༩་ལོའ་ི ཟླ་༤་པའི་ཚེས་༢༤ཉིན་སྤེལ། ངོ་རྒོ་ ཀྱི་ཡིག་ཆ་ཟླ་འགའི་སྔོན་དུ་གཙོས་གྲོང་རྡལ་དུ་ཡོད་ཀྱང་། ༼༡༩།༡༠།༢༠༡༠༽སློབ་མ་ཚོར་བཙན་གྱིས་རྒྱའི་སྐད་ཡིག་གི་དཔེ་ དེབ་བཀོལ་དུ་བཅུག”ས་གནས་ཀྱི་སློབ་གྲྭའི་ནང་དུ་སློབ་མ་བསྡུ་ ལེན་བྱེད་པའི་ཁ་གྲངས་ཇེ་ཉུང་དུ་བཏང་བ་མ་ཟད། བོད་ཀྱི་དགེ་ རྒན་དང་བཟོ་བ་འགའ་ཤས་རྒྱུ་མཚན་གསལ་བོ་ཞིག་མེད་པར་ལས་ གནས་ནས་ཕུད་པ་དང་།”༼སྐད་ཆ་ནི་ཀན་སུའུ་ཡི་གཙོད་དམ་ མཚོ་སྔོན་གྱི་རེབ་ཀོང་ལ་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་མི་གསལ་མོད་འོན་ཀྱང་ གཙོད་ལ་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་འདྲ།༽ ཨེ་ཤེ་ཡ་རང་དབང་རླུན་འཕྲིན་ ཁང་༢༠༡༠་ལོའ་ི ཟླ་༡༠་པའི་ཚེས་༡༩།

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཟླ་ཚེས།

ས་གནས།

༢༠༡༠ལོའ་ི ཟླ་༡༠་ པའི་ཚེས་༡༥

མཚོ་སྔོན་ཞིང་ཆེན་གྱི་ཟི་ ལིང་།

༢༠༡༠ལོའ་ི ཟླ་༡༠་ པའི་ཚེས་༡༩

མཚོ་སྔོན་རྨ་ལྷོ་བོད་རིགས་ རང་སྐྱོང་ཁུལ་གྱི་ཐུན་རིན་ རྫོང་།

༢༠༡༠་ལོའ་ི ཟླ་༡༠་ པའི་ཚེས་༡༥།

མཚོ་སྔོན་ཞིང་ཆེན་གྱི་ཟི་ ལིང་།

གནས་ཚུལ་མདོར་བསྡུས།

མི་གྲངས་༣༠༠་ལྷག་གིས་མིང་རྟགས་བཀོད་ཡོད་པའི་འབོད་སྐུལ་ གྱི་ཡི་གེ་སྟེ། སྲིད་གཞུང་གིས་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དེ་རྒྱ་ཡིག་ ཏུ་བསྒྱུར་རྒྱུའི་ཐག་བཅད་ཡོད་པ་དེར། ཡང་བསྐྱར་བསམ་གཞིག་ གཏོང་དགོས་པར་སྐུལ་མ་བཏང་ཡོད་པ་དེ་ཞིང་ཆེན་སྲིད་གཞུང་དུ་ སྤྲད། ཀྲུང་གོའ་ི རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་དོན་ཚན་བཞི་བའི་ནང་གྲངས་ཉུང་ མི་རིགས་ཀྱིས་རང་གི་སྐད་ཡིག་བཀོལ་སྤྱོད་དང་དར་སྤེར་གཏོང་ རྒྱུ་དང་། རང་མི་རིགས་ཀྱི་གོམས་སྲོལ་དང་ཡུལ་སྲོལ་སྲུང་འཛིན་ དང་བཅོས་བསྒྱུར་བྱེད་པའི་དབང་ཆ་སྤྲད་ཡོད་ཅེས་ཡི་གེའི་ནང་དུ་ ཀྲུང་གོའ་ི རྩ་ཁྲིམས་ལུང་དྲངས་ཡོད། ཕ་ཡུལ། ༢༠༡༠་ལོའ་ི ཟླ་༡༠་ པའི་ཚེས་༢༥།

བོད་ཡིག་གསར་འགྱུར་ནས་བསྟན་དོན། སློབ་གྲྭ་མི་འདྲ་བ་དྲུག་ ནས་ཡོང་བའི་བོད་ཀྱི་སློབ་མ་༧༠༠༠་ལྷག་གིས་”སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་སྐད་ ཡིག་དེ་རྒྱ་ཡིག་ཏུ་བཙན་གྱིས་བསྒྱུར་བར་ངོ་རྒོལ་བྱས་པ། ”བོད་ ཡིག་དང་རྒྱ་ཡིག་གཉིས་ཀྱི་ལམ་ནས་”མི་རིགས་འདྲ་མཉམ་”དང་ ”བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་བཀོལ་སྤྱོད་རྒྱ་ཇེ་ཆེར་གཏོང་དགོས་”སོགས་ བྲིས་ཡོད་པའི་འཕྲེད་དར་བཟུང་ཡོད་པ་དང་། སློབ་ཕྲུག་ཚོས་ཐོག་ མར་རོང་བོ་དགོན་ཆེན་གྱི་གྲྭ་བ་ཚོ་ལས་འགུལ་དེའི་ནང་དུ་མ་ ཞུགས་ཅེས་བསྐུལ་མོད། འོན་ཀྱང་ངོ་རྒོལ་གྱི་འགོ་བཟུང་རྗེས། གྲྭ་ བ་ཚོ་ཡང་སློབ་མ་དང་མཉམ་དུ་ཞུགས། “གྲྭ་བ་ཚོ་ཞུགས་ཚེ་རྒྱའི་ སྲིད་འཛིན་པ་ཚོར་ཕོག་ཐུག་བཏང་ནས་གོ་མཚོན་གྱིས་ཕྱུག་པའི་ སྤྱི་བདེ་ལས་ཁུངས་མངགས་ནས་ངོ་རྒོལ་པ་ཚོར་དྲག་གནོན་བྱ་རྒྱུར་ སློབ་མ་ཚོར་སྐྲག་སྣང་སྐྱེས་ཡོད་”ཅེས་གྲྭ་བ་ཞིག་གིས་བཤད། ངོ་ རྒོལ་གྱི་གཞི་རྒྱ་ཆེ་ཆུང་དང་བདེན་མིན་ལ་སྲིད་གཞུང་གི་དངོས་ དོན་ར་སྤྲོད་ཀྱི་ཡི་གེ་ལག་ཏུ་མ་སོན། ཨེ་ཤེ་ཡ་རང་དབང་རླུང་ འཕྲིན་ཁང་། ༢༠༡༠་ལོའ་ི ཟླ་༡༠་པའི་ཚེས་༡༩་ཉིན།

མི་གྲངས་༣༠༠་ལྷག་གིས་མིང་རྟགས་བཀོད་ཡོད་པའི་འབོད་སྐུལ་ གྱི་ཡི་གེ་སྟེ། སྲིད་གཞུང་གིས་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དེ་རྒྱ་ཡིག་ ཏུ་བསྒྱུར་རྒྱུའི་ཐག་བཅད་ཡོད་པ་དེར། ཡང་བསྐྱར་བསམ་གཞིག་ གཏོང་དགོས་པར་སྐུལ་མ་བཏང་ཡོད་པ་དེ་ཞིང་ཆེན་སྲིད་གཞུང་དུ་ སྤྲད། ཀྲུང་གོའ་ི རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་དོན་ཚན་བཞི་བའི་ནང་གྲངས་ཉུང་མི་ རིགས་ཀྱིས་རང་གི་སྐད་ཡིག་བཀོལ་སྤྱོད་དང་དར་སྤེ་གཏོང་རྒྱུ་དང་ །རང་མི་རིགས་ཀྱི་གོམས་སྲོལ་དང་ཡུལ་སྲོལ་སྲུང་འཛིན་དང་བཅོས་ བསྒྱུར་བྱེད་པའི་དབང་ཆ་སྤྲད་ཡོད་ཅེས་ཡི་གེའི་ནང་དུ་ཀྲུང་གོའ ་ི རྩ་ ཁྲིམས་ལུང་དྲངས་ཡོད། ཕ་ཡུལ། ༢༠༡༠་ལོའ་ི ཟླ་༡༠་པའི་ཚེས་༢༥།

ཟླ་ཚེས།

༢༠༡༠ལོའ་ི ཟླ་༡༠་ པའི་ཚེས་༡༩།

ས་གནས།

མཚོ་སྔོན་རྨ་ལྷོ་བོད་རིགས་ རང་སྐྱོང་ཁུལ་གྱི་ཐུན་རིན་ རྫོང་།

གནས་ཚུལ་མདོར་བསྡུས།

བོད་ཀྱི་སློབ་མ་སྟོང་ཕྲག་མང་པོས་སློབ་གསོའ་ི བཅོས་སྒྱུར་ལ་ངོ་རྒོལ་ བྱས། རེབ་གོང་མི་རིགས་སློབ་འབྲིང་དང་པོའ་ི སློབ་མ་ཚོས་ཞོགས་ པར་ངོ་རྒོད་བྱེད་འགོ་བརྩམས་རྗེས། ཐུན་རིན་རྫོང་ཡུའུ་ཧྥུ་མི་ རིགས་སློབ་འབྲིང་དང་། ཐུན་རིན་བཅའ་སྡོད་སློབ་གྲྭ། ཐུན་རིན་ དེང་རབས་གསོ་རིག་སློབ་གླིང་། རྨ་ལྷོ་མི་རིགས་དགེ་ཐོན་སློབ་གྲྭ། རྨ་ལྷོ་མི་རིགས་སློབ་འབྲིང་བཅས་ནས་ཐོན་པའི་སློབ་མ་མང་པོ་ངོ་ རྒོད་དུ་ཞུགས། ཁོ་ཚོ་རྫོང་དང་ཁུལ་གྱི་སྒོ་ཁར་ཐོན་ནས་”མི་རིགས་ འདྲ་མཉམ་དང་སྐད་ཡིག་རང་དབང་”ཞེས་འབོད་སྐུལ་བཏང་ ། མང་ཚོགས་དང་རོང་བོ་དགོན་པའི་གྲྭ་བ་སོགས་ཀྱང་ངོ་རྒོད་དུ་ ཞུགས། བོད་ཀྱི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་དང་མང་གཙོ་འཕེལ་རྒྱས་ ལྟེ་གནས་ཁང་གིས་བཤད་པ་ལྟར་ན། ཁྲོམ་སྐོར་དེར་”ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ རང་བཞིན་མེད་”ཀྱང་ཁོ་ཚོས་བོད་ཀྱི་ཡུལ་སྲོལ་དང་རིག་གནས་ལ་ བརྩི་བཀུར་དང་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་དགོས་པའི་རེ་འདུན་བཏོན་ཡོད་ཟེར། ངོ་རྒོལ་དེའི་རྒྱུན་ཕྱི་དྲོ་བར་དུ་བསྲིངས་བ་དང་། ཉེན་རྟོག་པ་ས་ དེར་ཡོད་ཀྱང་འཛིན་བཟུང་མ་བྱས། བོད་ཀྱི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་ དང་མང་གཙོ་འཕེལ་རྒྱས་ལྟེ་གནས་ཁང་། ༢༠༡༠་ལོའ་ི ཟླ་༡༠་པའི་ ཚེས་༢༠།

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཟླ་ཚེས།

ས་གནས།

གནས་ཚུལ་མདོར་བསྡུས།

སློབ་གྲྭའི་ནང་དུ་བོད་ཡིག་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པར་ཚོད་འཛིན་བྱ་ རྒྱུའི་འཆར་གཞིའི་སྙན་ཐོ་སྟེ། དངོས་དོན་ར་སྤྲོད་བྱས་མེད་པ་ཞིག་ གྲགས་རྗེས་མ་མཐར་ཡང་མི་༡༠༠༠་ཡོད་པའི་བོད་རིགས་སློབ་མས་ ༼ཚོད་དཔག་བྱས་པ་༡༠༠༠་ནས་༧༠༠༠་གི་བར་༽ངོ་རྒོལ་བྱས། ཉེན་ རྟོག་པས་ཁྲོམ་སྐོར་ལ་བཀའ་འགོག་མ་བྱས། སྲིད་གཞུང་གི་དཔོན་ རིགས་དང་མཉམ་དུ་བགྲོ་གླེང་བྱས་རྗེས་ངོ་རྒོལ་པ་ཚོ་ར་རང་སར་ ཐོར་སོང་། དབྱིན་ཇིའི་རྒྱང་བསྒྲགས་ལས་ཁུངས། ༢༠༡༠་ལོའ་ི ཟླ་ ༡༠་པའི་ཚེས་༢༠། སློབ་མའི་ངོ་རྒོལ། ཐུན་རིན་སློབ་འབྲིང་དང་པོའ་ི སློབ་མ་ཚོས་ གཟའ་མིག་དམར་གྱི་ཉིན་ནས་འགོ་བརྩམས། “མི་རིགས་འདྲ་ མཉམ། སློབ་གསོ་རང་དབང་”ཞེས་པའི་སྐད་འབོད་བཏང་ནས་ཁྲོམ་ སྐོར་བྱས། རྒྱ་ཡིག་གཅིག་པུ་ཡིན་པའི་སློབ་ཚན་ལ་བཙན་གྱིས་ བསྒྱུར་དགོས་པར་འཇིགས་ནས་བོད་ཀྱི་མཐོ་འབྲིང་སློབ་མ་དང་སློབ་ ཆེན་སློབ་མ་སྟོང་ཕྲག་མང་པོས་ཁྲོམ་སྐོར་བྱས། ཨེ་ཤེ་ཡ་རང་དབང་ རླུང་འཕྲིན་ཁང་། ༢༠༡༠་ལོའ་ི ཟླ་༢༠་པའི་ཚེས་༢༡། ལོ་ན་༡༤ནས་༢༠་བར་ཡིན་པའི་བོད་ཀྱི་སློབ་གྲྭ་དྲུག་གི་སློབ་མ་ ༤༠༠༠ནས་༦༠༠༠་ལྷག་གིས་”ང་ཚོར་རིག་གནས་འདྲ་མཉམ་དགོས་ ”ཞེས་པའི་སྐད་འབོད་བྱེད་བཞིན་ཁྲོམ་སྐོར་བྱས། མི་རིགས་མཐོ་ འབྲིང་སློབ་གྲྭའི་སློབ་མ་ཚོས་ཞོགས་པའི་དུས་ཚོད་བདུན་གྱི་སྟེང་ ཁྲོམ་སྐོར་གྱི་འགོ་བརྩམས་རྗེས་སློབ་གྲྭ་གཞན་པའི་སློབ་མའང་རིམ་ བཞིན་ཇེ་མང་དུ་སོང་ནས་ཁྲོམ་སྐོར་རུ་ཞུགས། སློབ་མ་རྣམས་ སྲིད་གཞུང་གི་ཁང་རྩེག་གི་མདུན་དུ་འདུས་པ་ལ་ཉེན་རྟོག་པས་ཐེ་ གཏོགས་མ་བྱས། དགོང་མོ་དེར། རྨ་ལྷོ་ཁུལ་གྱི་སྲིད་སྐྱོང་པ་དང་རྨ་ ལྷོའི་སློབ་གསོ་སྡེ་ཁག་གི་སྤྱི་ཁྱབ་དབུ་འཛིན་པ་གཉིས་རྨ་ལྷོའི་དགེ་ ཐོན་སློབ་གྲྭར་ཐོན་ཏེ་སྔར་ནས་འདེམས་ཡོད་པའི་སློབ་མ་༡༥་ལྷག་ ལ་ཐུན་རིང་རྫོང་གི་སློབ་གྲྭར་འགྱུར་ལྡོག་ཅི་ཡང་མི་བྱ་བའི་ཁག་ ཐེག་སྤྲད་པ་དང་། འབྱུང་འགྱུར་ངོ་རྒོད་གང་རུང་གི་”འགོ་ཁྲིད་ ”པ་ཚང་མ་སློབ་གྲྭ་ནས་ཕྱིར་འབུད་རྒྱུ་ཡིན་པར་ཉེན་བརྡ་བཏང་། FTC ༢༠༡༠ལོའ་ི ཟླ་༡༠་པའི་ཚེས་༢༢། སློབ་གྲྭའི་ནང་བོད་ཡིག་གི་བཀོལ་སྤྱོད་ལ་ཚོད་འཛིན་བ་རྒྱུའི་འཆར་ གཞི་ཐད་ལ་ངོ་རྒོད་བྱས། ས་གཙང་རི་མཐོ། ༢༠༡༠་ལོའ་ི ཟླ་༢༠་པའི་ ཚེས་༢༢།

ཟླ་ཚེས།

ས་གནས།

གནས་ཚུལ་མདོར་བསྡུས།

༢༠༡༠ལོའ་ི ཟླ་༡༠་ པའི་ཚེས་༡༩

མཚོ་སྔོན་རྨ་ལྷོ་བོད་རིགས་ རང་སྐྱོང་ཁུལ།

རྨ་ལྷོ་དགེ་ཐོན་སློབ་གྲྭའི་སློབ་མ་ཚོས་”བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་དབང་ ཆ་ཕྱིར་སྤྲོད་”ཅེས་པའི་འབོད་ཚིག་བྲིས་ཡོད་པའི་འཕྲེད་དར་ བཟུང་། ས་གཙང་རི་མཐོ། ༡༠༡༠་ལོའ་ི ཟླ་༡༠་པའི་ཚེས་༢༢།

༢༠༡༠ལོའ་ི ཟླ་ ༡༠པའི་ཚེས་༢༠།

མཚོ་སྔོན་ཞིང་ཆེན་མཚོ་ལྷོ་ བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ཁུལ་ ཆབ་ཆ་རྫོང་།

སློབ་མ་སྟོང་ཕྲག་མང་པོས་ཆབ་ཆ་རྫོང་གི་གྲོང་རྡལ་འགའ་ནས་རྔམ་ སྟོན་ཁྲོམ་བསྐོར་བྱས་པ། ལོ་ན་༡༡་ནས་༡༨་ཡིན་པའི་བོད་རིགས་ སློབ་མ་ཚོས་”མི་རིགས་འདྲ་མཉམ་”དང་”བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་ སྤྱོད་རྒྱ་ཇེ་ཆེར་གཏོང་བ་”སོགས་བོད་རྒྱ་ཡིག་རིགས་གཉིས་ཀྱིས་ བྲིས་ཡོད་པའི་འཕྲེད་དར་བཟུང་། ཁྲོམ་སྐོར་ལ་ཞུགས་མི་ནི་སློབ་ མ་གཅིག་པུ་ལས་མང་ཚོགས་མེད་ཟེར། ངོ་རྒོད་ཁྲོམ་སྐོར་ཚང་མར་ བདེ་འཇགས་དང་གོ་རིམ་གྱི་རང་བཞིན་ལྡན། རྒྱལ་སྤྱིའི་བོད་དོན་ ལས་འགུལ་ཁང་། ༢༠༡༠ལོའ་ི ཟླ་༡༠པའི་ཚེས་༢༢། སློབ་གྲྭར་བོད་ཡིག་གི་བཀོལ་སྤྱོད་ཐད་ལ་ཚོད་འཛིན་བྱ་བའི་འཆར་ གཞི་ཐད་ལ་ངོ་རྒོད་བྱས། ས་གཙང་རི་མཐོ། ༢༠༡༠་ལོའ་ི ཟླ་?་པའི་ ཚེས་༢༢། མཚོ་ལྷོ་དགེ་ཐོན་སློབ་གྲྭའི་སློབ་མ་ཚོས་ངོ་རྒོལ་བྱས། ཞོགས་པའི་ དུས་ཚོད་༨་ནས་༩་པའི་སྟེང་ས་གནས་ཀྱི་སློབ་གྲྭ་གསུམ་གྱི་སློབ་མ་ ༢༠༠༠ལྷག་ཀྱང་ཁོ་ཚོ་དང་མཉམ་ཞུགས་བྱས། ཁུལ་སྲིད་གཞུང་གི་ ཁང་རྩེག་གི་མདུན་དུ་ཆས་ནས་”བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་ལ་རང་ དབང་དགོས་”ཞེས་སྐད་བརྒྱབ། FTC༢༠༡༠་ལོའ་ི ཟླ་༡༠པའི་ཚེས་ ༢༢། སློབ་གྲྭ་བཞིའི་སློབ་མ་༢༠༠༠་ཡས་མས་ཀྱིས་”བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ལ་ རང་དབང་དགོས་”ཞེས་སྐད་བརྒྱབ་ནས་ཁྲོམ་སྐོར་བརྒྱབ། ༼ལྟ་ སྐྱོང་པས་རྒྱལ་སྤྱིའི་བོད་དོན་ལས་འགུལ་ཁང་ལུང་དྲངས་པ༽ ལྟ་ སྐྱོང་པ། ༢༠༡༠་ལོའ་ི ཟླ་༡༠པའི་ཚེས་༢༢།

༢༠༡༠ལོའ་ི ཟླ་ ༡༠པའི་ཚེས་༢༡།

མཚོ་སྔོན་ཞིང་ཆེན་གྱི་མགོ་ ལོག་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ ཁུལ་གྱི་རྟ་བོ་གྲོང་རྡལ།

སློབ་འབྲིང་གི་བོད་ཀྱི་སློབ་མ་ཚོས་ཞོགས་པའི་ཉི་ཤར་ནས་བཟུང་ངོ་ རྒོལ་བྱས་པ་དང་། ཕྱི་དྲོའ་ི དུས་ཚོད་གཉིས་པ་ནས་བཟུང་ཉེན་རྟོག་ པས་བྱ་ར་བྱས། ངོ་རྒོལ་པ་ཚོ་སྲང་ལམ་དུ་འགྲོ་རྒྱུར་བཀག་འགོག་ བྱས། སློབ་མས་སྐད་ཡིག་གི་རང་དབང་ལ་ངོ་རྒོལ་བྱས། བོད་རང་ བཙན་ལས་འགུལ། ༢༠༡༠་ལོའ་ི ཟླ་༡༠པའི་ཚེས་༢༢།

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཟླ་ཚེས།

༢༠༡༠ལོའ་ི ཟླ་༡༠་ པའི་ཚེས་༢༢།

ས་གནས།

པེ་ཅིན་དུ་ཡོད་པའི་ཀྲུང་གོའ་ི མི་རིགས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ།

གནས་ཚུལ་མདོར་བསྡུས།

མི་རིགས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ༼ ི སྔོན་ཀྲུང་དབྱང་མི་རིགས་སློབ་གྲྭར་ གྲགས།༽ བོད་ཞིབ་འཇུག་སྡེ་ཁག་གི་བོད་རིགས་སློབ་མ་༤༠༠་ལས་ བརྒལ་པ་ཞིག་གིས་དེ་རིང་ཉིན་གུང་དུ་སློབ་རྭའི་ནང་དུ་ངོ་རྒོལ་ སྤེལ་བ། རི་གཙང་ས་མཐོ། ༢༠༡༠ལོའ་ི ཟླ་༡༠་པའི་ཚེས་༢༢། མི་གྲངས་༢༠༠་ནས་༣༠༠་པར་ཡོད་པའི་ཀྲུང་དབྱང་མི་རིགས་སློབ་ གྲྭའི་བོད་རིགས་སློབ་མ་སྐོར་ཞིག་གིས། རྒྱའི་སྐད་ཡིག་གི་གོ་གནས་ ཇེ་མཐོར་བཏང་སྟེ་ཀྲུང་གོའ་ི ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་སློབ་གྲྭའི་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་ སྐད་ཡིག་གཙོ་བོར་བཟོ་བའི་འཆར་གཞིར་ངོ་རྒོལ་བྱས། ལོ་སི་ཨེན་ ཇི་ལས་སིའི་དུས་བབས། ༢༠༡༠ལོའ་ི ཟླ་༡༠་པའི་ཚེས་༢༢། མི་གྲངས་༢༠༠་ནས་༣༠༠་པར་ཡོད་པའི་ཀྲུང་དབྱང་མི་རིགས་སློབ་ གྲྭའི་བོད་རིགས་སློབ་མ་སྐོར་ཞིག་གིས་ཞི་བདེའི་ངང་ངོ་རྒོལ་བྱས། སློབ་གྲྭའི་འགོ་དཔོན་དང་དཔོན་རིགས་གཞན་དག་གིས་སློབ་མ་ རྣམས་སློབ་ཁང་དུ་ཁྲིད་ནས་ཁོ་ཚོའི་བདེ་སྡུག་ཡི་གེར་ཕྲིས་ཞེས་ བཤད་རྗེས་ངོ་རྒོལ་གྱི་མཇུག་བསྡུས། ལྟ་སྐྱོང་པ། ༢༠༡༠་ལོའ་ི ཟླ་༡༠་ པའི་ཚེས་༢༢།

༢༠༡༠ལོའ་ི ཟླ་ ༡༠་པ།

ལྷ་ས།

བོད་ཀྱི་གསོ་རིག་སློབ་གླིང་གི་མཐར་ཕྱིན་སློབ་མ་བརྒྱ་ཕྲག་འགས། འཕྲེད་དར་བཟུང་བཞིན་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ཀྱི་གཞུང་ལས་ཁང་ འགའི་མདུན་དུ་འདུས་ཏེ། ཐོབ་ཐུབ་པའི་ལས་ཀའི་ཁ་གྲངས་ཇེ་ མང་དུ་གཏོང་དགོས་པའི་རེ་བ་བཏོན། ལྷ་སའི་སློབ་གླིང་འདི་དང་ འབྲེལ་བ་ཟབ་མོ་ཡོད་པའི་བོད་མི་ཞིག་གིས། ཨེ་ཤེ་ཡ་རང་དབང་ རླུང་འཕྲིན་ཁང་གི་བཅར་འདྲི་བརྒྱུད་དེ། ”ཕན་ཚུན་ནང་ཁུལ་ ལ་ཁ་པར་བརྒྱུད་ནས་འཕྲིན་ཐུང་བསྐུར་པའི་བོད་ཀྱི་སློབ་མ་མང་ པོ་ཞིག་འཛིན་བཟུང་བྱས་”ཞེས་བཤད། རྒྱལ་སྤྱིའི་བོད་དོན་ལས་ འགུལ་ཁང་། ༢༠༡༠་ལོའ་ི ཟླ་༡༠་པའི་ཚེས་༢༢། ཨེ་ཤེ་ཡ་རང་དབང་ རླུང་འཕྲིན་ཁང་།

༢༠༡༠ལོའ་ི ཟླ་༡༠་ པའི་ཚེས་༢༤།

མཚོ་སྔོན་ཞིན་ཆེན་རྨ་ལྷོ་ བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ཁུལ་ གཅན་ཚ།

གཅན་ཚའི་མཐོ་འབྲིང་གི་དགེ་སློབ་བརྒྱ་ཕྲག་འགའ་སྲང་ལམ་དུ་ ངོ་རྒྱོལ་བྱས་ནས་ས་གནས་ཀྱི་སློབ་གྲྭ་ཁག་ཏུ་བོད་ཡིག་མུ་མཐུད་དུ་ བེད་སྤྱོད་བྱེད་རྒྱུར་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱས། ཨེ་ཤེ་ཡ་རང་དབང་རླུང་འཕྲིན་ ཁང་། ༢༠༡༠ལོའ་ི ཟླ་༡༠པའི་ཚེས་༢༥།

ཟླ་ཚེས།

ས་གནས།

གནས་ཚུལ་མདོར་བསྡུས།

དགེ་རྒན་དང་སློབ་གྲྭའི་ལས་བཟོ་བ་འདུས་པའི་སློབ་མ་སྟོང་ཕྲག་ མང་པོས་ཞོགས་པའི་དུས་ཚོད་བདུན་དང་ཕྱེད་ཀའི་སྟེང་ནས་བཟུང་ གཅན་ཚའི་སྲང་ལམ་དུ་ངོ་རྒོལ་བྱས་ཏེ། བོད་ཀྱི་སློབ་གྲྭའི་སློབ་ཁྲིད་ ཀྱི་སྐད་ཡིག་དེ་སྲིད་གཞུང་གིས་རྒྱའི་སྐད་ཡིག་གིས་ཚབ་བྱ་རྒྱུར་ ཐག་བཅད་པ་དེའི་ཁ་ཕྱོགས་བརྗེ་དགོས་པའི་རེ་བ་བཏོན། ཕ་ཡུལ། ༢༠༡༠་ལོའ་ི ཟླ་༡༠་པའི་ཚེས་༢༤།

Table 1: གནས་ཚུལ་འབྱུང་ཁུངས་བོད་ཀྱི་གནས་ཚུལ་དྲ་བ། ༢༠༡༠ལོའ ་ི ཟླ་བ་༡༡པའི་ཚེས་༡༡ཉིན་༼སྐད་གཉིས་རང་ལུགས་ཟེར་བ་ཅི་རེད།༽

http://www.tibetinfonet.net/content/update/169) ༢༠༠༤ལོ་ནས་བཟུང་གསར་འགྱུར་ཁག་དུ་ཐོན་པའི་སློམ་མས་ངོ་རྒོལ་བྱས་པའི་

དཔེ་མཚོན། ༼སྐད་ཡིག་དང་སློབ་གསོ། ལས་ཀ་སོགས་ལ་འབྲེལ་ཡོད་ཀྱི་ངོ་རྒོལ།༽

བོད་ཀྱི་ཡུལ་སྲོལ་རིག་གནས་དང་སྐད་ཡིག་ལ་འདི་ལྟར་འཇིག་ཉེན་ཐེབས་ཡོད་པའི་རྒྱུན་མཚན་ནི་ཧ་ཅང་གསལ་བོར་ མཆིས་ཏེ། བོད་སྐད་ནི་མཚན་སྙན་དང་སྟོབས་ཤུགས། གོ་སྐབས་བཅས་ཀྱི་རིན་ཐང་གིས་དབེན་པའི་སྐད་ཡིག་ཅིག་ཡིན་པ་ དང་། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་སློབ་གསོའ་ི རྣམ་པ་ཅུང་ཙམ་ཡོད་སར་ཡང་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དེ་རིམ་བཞིན་དུ་དོར་བཞིན་པ་ཇེ་མང་ དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པ་རེད། བཞི་བ། རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་ལུགས་ཀྱི་སྟེང་ནས་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་གི་ཚད་གཞི་དང་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་ སྐོར་ལ་ལྟ་བ་དང་དེས་བསྟན་པའི་དོན་སྙིང་།

གོང་དུ་བརྗོད་ཟིན་པའི་གནས་ཚུལ་ནི་སྟབས་མ་ལེགས་པ་ཞིག་རེད། ད་ལྟའི་བར་དུ་ཁྲིམས་ལུགས་ལ་ཆ་རྒྱུས་ཡོད་པའི་ མི་མང་པོ་ཞིག་གིས། རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་ཀྱི་སྟེང་ནས་བཤད་ནའང་གནས་ཚུལ་འདིའི་སྐོར་ལ་ཅི་ཡང་བསྒྲུབ་མི་ཐུབ་ཟེར་ངེས། ཡིན་ན་ཡང་ལྟ་བ་འདིས་གོང་ནས་བརྗོད་ཟིན་པའི་འཛམ་གླིང་གི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་གི་ཁྲིམས་དང་འབྲེལ་བའི་ཁྲིམས་ ལུགས་ཐད་ཀྱི་འགྱུར་ལྡོག་ལ་གོ་བ་ཡང་དག་པ་ཞིག་བླངས་མེད་པ་མཚོན། འགྱུར་ལྡོག་འདིས་བོད་དང་དེའི་མཐའ་འཁོར་གྱི་ས་ ཁུལ་གཞན་དག་གི་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་དང་འབྲེལ་བའི་རྒྱ་ནག་གི་ཁྲིམས་ལུགས་ཀྱི་ཐབས་ལམ་སྐོར་ལ་གནད་དོན་འགའ་ཞིག་ བཏོན་ཡོད་པ་གཤམ་གསལ་ལྟར། ༡༽ སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་སྟེ་ལྷག་པར་དུ་སློབ་ཆུང་ཡན་གྱི་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་དེ་བཙན་གྱིས་བརྩི་སྲུང་མི་བྱ་ བར་གང་འདོད་དུ་བྱས་ཆོག་པའི་རྣམ་པ་མཆིས། དེར་བརྟེན་ཐོབ་ཐང་བརྟན་པོར་སྲུང་ཆེད་དུ་གྲངས་ཉུང་མི་ རིགས་དང་མི་རིགས་གཞན་པ་ཚོས་སྲིད་འཛིན་སྡེ་ཁག་བཙན་སྒུལ་བྱེད་མི་ཐུབ་ལ་དོན་དམ་པོའ ་ི སྒོ་ནས་བཤད་ན་ འདི་ནི་སྟོང་བསམ་ཡིན་པ་ལས་དོན་དངོས་དང་མི་མཐུན། དཔེར་ན། རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་བཅའ་ཁྲིམས་དོན་ཚན་ ༤༩་པའི་ནང་དུ་བཀོད་ཡོད་པ་ལྟར་རྒྱ་རིགས་ཀྱིས་ས་གནས་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་སྦྱོང་དགོས་པའི་འོས་འགན་ ཡོད་པ་ལྟ་བུ་རེད།

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

༢༽ གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ལ་ཕན་སྙམ་པའི་སྲིད་ཇུས་སམ་བཅའ་ཁྲིམས་རྣམས་རྒྱུན་དུ་ལག་བསྟར་མི་བྱེད་པ་དང་ ལག་བསྟར་བྱས་རུང་དོ་མི་མཉམ། དེ་ཚོ་ལག་བསྟར་མི་འདྲ་བ་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པའི་ཐོག་ནས་གསལ་པོར་ཤེས་ ཐུབ། ༣༽ གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་ཐོབ་ཐང་དངོས་སུ་ཇེ་བརྟན་དུ་གཏོང་སྲིད་པའི་སྔར་ཡོད་གྱི་ཐོབ་ཐང་ དེ་དག་བརྩི་སྲུང་བྱེད་པར་ཁག་ཐེག་བྱེད་ཐབས་ཀྱི་ཐབས་ལམ་ཞིག་མེད་པ།

༤༽ ཀྲུང་གོའ་ི སྐད་ཡིག་ཐོབ་ཐང་གི་ནང་དུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ལ་ཧ་ཅང་མཁོ་གལ་ཆེ་བ་དང་གོ་སྐབས་ཆེས་ མང་ས་སྟེ། སྲིད་གཞུང་གི་འཛིན་སྐྱོང་དང་མཐོ་རིམ་སློབ་གསོའ་ི ཁྲོད་དུ་ཁོ་ཚོའི་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་རྒྱུ་དེ་ འདུས་མེད། སྲིད་གཞུང་གི་འཛིན་སྐྱོང་དང་མཐོ་རིམ་སློབ་གསོ་ནི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་དང་སྤྱི་ ཚོགས་ཡར་རྒྱས་སུ་གཏོང་བའི་གནད་འགག་ཡིན་པ་མ་ཟད། འགལ་ཟླར་ཡང་འབྲེལ་བ་དམ་ཟབ་ཡོད་རྐྱེན། སྲིད་ གཞུང་གི་འཛིན་སྐྱོང་དང་མཐོ་རིམ་སློབ་གསོའ་ི ཁྲོད་དུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་གཏོང་དགོས། དེ་ལྟར་བསྒྲུབ་ཚེ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ལ་གོ་སྐབས་ལྡན་པའི་ས་ཞིང་གཤིན་པོ་ཞིག་བསྐྲུན་ཡོད།

སྐད་ཡིག་ཐོབ་ཐང་གི་ཕྱོགས་སུ་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་རྒྱལ་སྤྱིའི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་གི་བཅའ་ཁྲིམས་དང་ཚད་གཞི་ གཞན་སོགས་ཀྱི་གོ་དོན་ཤེས་རྟོགས་བྱུང་ཡོད་པར་གཞིགས་ན། བོད་ཀྱི་མི་གྲངས་ཀྱིས་བརྒྱ་ཆའི་མང་ཙམ་ཟིན་ཡོད་པའི་བོད་ ལྗོངས་དང་བོད་རིགས་འདུས་སྡོད་བྱས་ཡོད་པའི་ཉེ་འགྲམ་གྱི་ས་ཁུལ་དག་ན། སློབ་གསོ་སྤྱི་དང་ལྷག་པར་དུ་མཐོ་འབྲིང་དང་ སློབ་ཆེན་རིམ་པའི་སློབ་གསོར་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་ད་ལྟའི་རྒྱ་ནག་གི་སྲིད་ཇུས་དང་། གཞན་ཡང་སྲིད་གཞུང་གི་འཛིན་སྐྱོང་ ལས་ཁུངས་དག་གིས། དོན་དངོས་སུ་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དེ་ལས་ཀ་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཞབས་ཞུ་ཡི་སྐད་ཆ་གཙོ་བོ་ཡིན་དགོས་པར་ ཁས་ལེན་བྱེད་ཀྱིན་མེད་པ་བཅས་ནི། རྒྱལ་སྤྱིའི་བཅའ་ཁྲིམས་ནང་གི་དབྱེ་འབྱེད་མཐོང་ཆུང་ལ་བཀག་འགོག་བྱེད་ཆེད་བཟོས་ པའི་ཆེས་རྨང་གཞིའི་ཐོབ་ཐང་དང་རྒྱབ་འགལ་བྱུང་ཡོད།19

ཉེ་བའི་ལོ་བཅུ་ཕྲག་འགའི་ནང་དུ། སྐད་ཆའི་ཐད་ནས་གྲངས་ཉུང་ཡིན་པའི་མི་རིགས་ལ་དབྱེ་འབྱེད་མཐོང་ཆུང་བྱེད་ རྒྱུ་ཇེ་མང་དུ་འགྲོ་བ་དང་། ཁོ་ཚོའི་ཐོབ་ཐང་གཞན་དག་ལ་རྒྱལ་སྤྱི་དང་ཐ་ན་རྒྱ་ནག་གི་ཁྲིམས་ལུགས་ལས་ཀྱང་འགལ་ཟླ་ཡོད་ པའི་སྲིད་ཇུས་སྟེང་གི་བཟོ་བཅོས་བྱས་ཡོད། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ལ་གནོད་སྐྱོན་ཡོད་ཀྱང་། རྒྱའི་སྤྱི་སྐད་གཅིག་ པུ་གཙོ་བོར་བཟུང་བའི་ཟུར་འཕུད་རང་བཞིན་ལྡན་པའི་སྲིད་ཇུས་དེ་ལོ་རེ་བཞིན་ཚབས་ཇེ་དྲག་ཏུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པ་དེས། ཁ་གཏད་དང་། འཁོན་སེམས། བློ་ཕམ་ཡིད་ཆད་བཅས་བསྐྲུན་བཞིན་ཡོད་པ་དང་། དེ་དང་འབྲེལ་ཏེ་སྐད་ཆའི་ཐད་ནས་ཀྲུང་ གོའ་ི ནང་གི་གྲངས་ཉུང་ཡིན་པའི་མི་རིགས་མང་པོ་ཞིག་ནི་སྲིད་གཞུང་གི་བྱ་བ་དང་། གཞན་དཔལ་འབྱོར། སློབ་གསོ། འཚོ་ བ་ཡར་རྒྱས་ཀྱི་གོ་སྐབས་མང་པོ་ཞིག་ལས་ནུས་ལྡན་དང་དོ་མི་མཉམ་པའི་སྒོ་ནས་བཀག་སྡོམ་བྱས་ཡོད།

གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཆེད་དུ་དུས་ཀྱི་འཁོར་ལོ་ཕྱིར་བསྐོར་རྒྱུ་དང་བོད་ཡུལ་གྱི་དཔལ་འབྱོར་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་ནུས་ ཤུགས་དེ་མཚམས་འཇོག་རྒྱུ། ༼གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱིས་འདི་ལ་ངེས་པར་དུ་ངོ་རྒོལ་མི་བྱེད་པ་ཡང་སྲིད།༽ ཡང་ན་རྒྱ་མི་ གནས་སྤོར་བ་སླེབས་འབྱོར་མཚམས་གཅོད་རྒྱུ། འོན་ཀྱང་དོན་ངོ་མར་བསྒྲུབ་ཐུབ་པ་ཞིག་ནི་དབྱེ་འབྱེད་མཐོང་ཆུང་མེད་པའི་ ཚད་གཞི་དང་མཐུན་པའི་སྒོ་ནས་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་དང་འབྲེལ་བ་ཟབ་མོ་ཡོད་པའི་དཔལ་འབྱོར་གྱི་གོ་སྐབས་ངོ་མ་དེ་བོད་ ༼གཞན་ཡང་ཡུ་གུར་དང་སོག་པོ་ལ་སོགས་༽ལ་བསྐྲུན་རྒྱུར་མནོ་བསམ་གཏོང་རྒྱུ་དེ་རེད། འདིའི་ནང་དུ་ཁྲིམས་ལུགས་ཀྱི་ནུས་ ཤུགས་ཆེ་རུ་གཏོང་བ་དང་ཁྲིམས་ལུགས་ལག་བསྟར་བྱེད་པར་ཁག་ཐེག་བྱེད་པ་སོགས་འདུས་ལ། ལྷག་པར་དུ་འབྲེལ་ཡོད་སྲིད་ འཛིན་སྡེ་ཁག་གི་ནང་དུ་སྐད་ཡིག་གཙོ་གྲས་ཤིག་ཡིན་པའི་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ལྟ་བུ་རྒྱའི་སྤྱི་སྐད་དང་མཉམ་དུ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ དགོས་པ་མ་ཟད། སྐད་ཆ་བཤད་མཁན་གྱི་ཐོག་ནས་གྲངས་ཉུང་ཡིན་པའི་མི་རིགས་གཞན་དག་གི་སྐད་ཡིག་གི་དགོས་མཁོར་ འོས་ཤིང་འཚམས་པའི་ངང་ནས་བསྟུན་དགོས། 56

དབྱེ་འབྱེད་མཐོང་ཆུང་མི་བྱེད་པ་ལྟ་བུའི་ཐོབ་ཐང་ལྟར་ན་ཀྲུང་གོའ ་ི གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཚང་མར་ལྟ་བ་ གཅིག་འདྲ་འཛིན་དགོས་པ་མིན་ཏེ། རྒྱལ་སྤྱིའི་མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་ཚོགས་པ་དང་གཞན་ཡང་ རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་གཤེར་ཚན་ཁག་གི་གྱོད་གཞིའི་འབྲས་བུར་བལྟས་ན། སྐད་ཡིག་གི་གདམ་ཀ་ནི་སྐབས་དེའི་ཁོར་ཡུག་འོག་ཏུ་ གནས་ལུགས་ལྡན་པ་དང་འོས་འཚམས་ཤིག་ཡིན་པ་ཁུངས་བསྐྱེལ་ཐུབ་པ་ཞིག་ཡིན་དགོས་པ་ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་བསྟན་ཡོད་པ་ དང་།20 འདིར་མཁོ་བ་ནི་སྤྱིར་སྐད་ཆའི་བཀོལ་སྤྱོད་དང་གལ་འགངས་གཉིས་ཀྱི་ཕྱོགས་ནས་”ཆ་ཚད་སྙོམ་པོ་”ཞིག་ཡོང་དགོས་ པ་དེ་རེད།

གནས་ཚུལ་འདིའི་རིགས་བོད་དུ་ལག་བསྟར་བྱེད་དུས། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་འདི་བོད་ལྗོངས་དང་གཞན་ཡང་བོད་རིགས་ མང་པོ་འདུས་སྡོད་བྱེད་ཡོད་པའི་ས་གནས་དག་གི་སྲིད་འཛིན་སྡེ་ཁག་གི་ལས་ཀ་དང་ཞབས་ཞུའི་སྐད་ཡིག་མེད་དུ་མི་རུང་བ་ ཞིག་ཏུ་གཏོང་དགོས་པ་འམ། ཡང་ན་ཆེས་དམའ་མཐར་ཡང་ས་གནས་ཀྱི་སྤྱིའི་མི་གྲངས་ཁྲོད་ཀྱི་བོད་མིའི་མང་ཉུང་དང་མཐུན་ པའི་སྒོ་ནས་བེད་སྤྱོད་གཏོང་དགོས་སྙམ། འདི་ལྟར་བསྒྲུབ་ཚེ། འབྱུང་བཞིན་པའི་འགལ་ཟླ་དང་ཁ་བྲལ་གྱི་ཕྱོགས་ལྷུང་སོགས་ ཀྱང་ཕལ་ཆེར་ཞི་བར་གཏོང་ཐུབ། སྲིད་གཞུང་ནས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ལ་བྱང་ཆ་ལྡན་པའི་མི་སྣར་དམིགས་ བསལ་དབང་ཆ་སྤྲད་དེ་འཁོན་སེམས་དང་ཕྱོགས་རིས་ཀྱི་སྒུལ་བྱེད་གཙོ་བོ་དང་། རྒྱ་བོད་གཉིས་དབར་གྱི་དོ་མི་མཉམ་པའི་ དཔལ་འབྱོར་གྱི་གནས་བབས་སོགས་དོ་མཉམ་པ་ཞིག་བསྒྲུབ་ཆོག་ལ། མ་འོངས་པར་ཧ་ཅང་གལ་འགངས་ཆེ་བའི་ལས་ཞུགས་ གོ་སྐབས་མི་ཉུང་བ་ཞིག་བོད་མི་ཚོས་ཀྱང་བཟུང་ཐུབ་པ་མཚོན་པར་བྱས་ཡོད། འདི་ལྟར་བསྒྲུབ་ཚེ། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ རིག་གནས་དང་སྐད་ཡིག་ལ་བརྩི་བཀུར་བྱེད་དགོས་ཚུལ་བསྟན་ཡོད་པའི་ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རྩ་ཁྲིམས་ ཀྱི་དམིགས་འབེན་དང་མཐུན་པོ་ཡོད་པ་མ་ཟད། ད་དུང་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་ལུགས་ཀྱིས་སྐད་ཡིག་ལ་བརྟེན་ནས་དབྱེ་འབྱེད་ མཐོང་ཆུང་བྱེད་པར་བཀག་འགོག་དང་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ལ་མཚོན་ན་དམིགས་བསལ་གྱི་གལ་ཆེན་ཡིན་པའི་འགྲོ་བ་མིའི་ ཐོབ་ཐང་གི་རྩ་འཛིན་རྣམས་དང་ཡང་མཐུན་ཡོད། གཞན་ཡང་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དེ་མཐོ་འབྲིང་དང་སློབ་ཆེན་རིམ་པའི་སློབ་གསོའ ་ི སྐད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་དགོས་པ་དང་། རྒྱའི་གཞུང་གི་སྐད་ཡིག་གཙོ་བོ་ངོ་མ་སྟེ་རྒྱའི་སྤྱི་སྐད་ཡང་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཐུབ་པའི་ཆུ་ཚད་ཡོད་རེག་པར་དུ་ངེས་པར་དུ་ཁྲིད་ དགོས། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དེ་སློབ་ཆེན་འདུས་པའི་བུ་གསོ་ཁང་ནས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ་བར་གྱི་སློབ་གསོའ ་ི སྐད་ཡིག་ཏུ་གཏོང་བ་ དང་། གོ་གནས་སྤེར་དུས་ངེས་པར་དུ་མཁོ་བའི་རྒྱའི་སྐད་ཡིག་གི་ཆུ་ཚད་ཀྱི་ཡིག་རྒྱུགས་དེ་ཡང་མེད་པར་བཏང་པ་ཡིན་ན། ལས་ཞུགས་ཀྱི་གོ་སྐབས་ཇེ་མང་དུ་འགྲོ་བ་དང་། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་གོ་ས་ཇེ་མཐོ་དང་། སྐད་ཆའི་སྐྱེན་གྱི་བོད་མི་རྣམས་ཆ་ མི་མཉམ་པའི་སྒོ་ནས་ཟུར་དུ་མི་འཕུད་པའམ་ཡང་ན་འགལ་རྐྱེན་མི་བཟོ་པར་ཡང་ཁག་ཐག་བྱེད་ཐུབ།

སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་དང་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་གོ་གནས་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་ཁྲིམས་དང་སྒྲིག་ལམ་ སོགས་ཅི་ཡིན་འདི་ཡིན་མེད་པའམ། ཡང་ན་ཁྱབ་བསྒྲགས་ཀྱི་རྩ་དོན་ཙམ་མིན་པར་ལྷག་པར་དུ་བོད་ལྗོངས་སུ་ཞིབ་ཏུ་གཏན་ ལ་འཁེལ་དགོས། སློབ་ཆུང་དང་སློབ་འབྲིང་། སློབ་ཆེན་བཅས་ཀྱི་སློབ་གསོའ ་ི ཁྲོད་དུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གང་ ཞིག་བཀོལ་ཆོག་པའི་ཚད་ཐིག་ཅིག་གསལ་བོར་བཀོད་དགོས་པ་དང་། དེ་ལས་ཀྱང་གལ་ཆེ་བ་ནི་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དེ་ངེས་ པར་དུ་བོད་ལྗོངས་ཀྱི་སྲིད་འཛིན་སྡེ་ཁག་དག་གི་བྱ་བ་དང་མང་ཚོགས་ཀྱི་ཞབས་ཞུའི་སྐད་ཡིག་གཙོ་བོ་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་བར་ས་ གནས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་དང་སྐད་བརྡའི་གནས་བབས་དང་མཐུན་པའི་སྒོ་ནས་མཐུན་རྐྱེན་བསྐྲུན་དགོས་པ་མ་ཟད། དེ་དག་ལག་ བསྟར་གཏོང་ཐབས་ཀྱི་ཐབས་ལམ་ཡང་མཁོ་སྤྲོད་བྱེད་དགོས།

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

མཇུག་བསྡུ་བའི་གཏམ། ཀུན་གསལ་ཉི་མའི་འོད་ཟེར་འཛམ་གླིང་ཀུན་ལ་ཕྱོགས་རིས་མེད་པར་འཕྲོ་བ་མིན་ནམ། ང་ཚོ་ཚང་མས་འདྲ་ མཉམ་གྱི་སྒོ་ནས་མཁའ་དབུགས་འབྱིན་པ་མིན་ནམ། སྐད་ཡིག་གསུམ་རྐྱང་རྐྱང་ལ་ཆོག་མཆན་བཀོད་དེ་མི་ གཞན་པ་རྣམས་ནམ་ཡིན་ཡང་ཞ་ར་དང་འོན་པར་བཟོས་ན་ཁྱེད་རང་ངོ་མི་གནོངས་སམ། བདག་ལ་ཤོད་ དང་། ཁྱེད་ཀྱིས་བལྟས་ན་དཀོན་ཆོག་ནི་ཕན་ཐོག་གིས་དབེན་པས་འདྲ་མཉམ་སྦྱིན་མི་ཐུབ་པ་རེད་དམ། ཡང་ མིན་ན་ཁོང་ནི་ཕྲག་དོག་ལྡན་པས་འདྲ་མཉམ་མི་སྦྱིན་པ་ཡིན་ནམ།

མཚན་ཉིད་རིག་པ་བ་སྐྱེས་བུ་དམ་པ་སེ་རུ་ལི། ༼༨༢༧-༩༦༨༽

བོད་ཡུལ་གྱི་མི་དམངས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་འདེམས་ཀ་དང་དཔལ་འབྱོར་གྱི་གོ་སྐབས་ཇི་ལྟར་བསྒྱུར་བཅོས་དང་། གོང་ འཕེལ་དུ་གཏོང་ཐུབ་པའི་གོང་གི་རྟགས་དང་མཚན་མ་འདི་དག་ལ། ཐོག་མར་བལྟས་པ་ཙམ་གྱིས་སྲིད་གཞུང་གིས་ཀྱང་དང་ ལེན་མི་བྱེད་པ་དང་འབྱུང་མི་སྲིད་པར་སྣང་། འོན་ཀྱང་།རྟགས་མཚན་འདི་དག་གིས་རྒྱལ་སྤྱིའི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་གི་ཚད་ གཞི་དང་མཐུན་པའི་དོ་མཉམ་པའི་ཐབས་ལམ་ཞིག་བསྐྲུན་ཡོད། ཐབས་ལམ་འདིས་ཛ་དྲག་ཇེ་ཆུང་དུ་གཏོང་བ་དང་ད་དུང་ མ་འོངས་པར་འབྱུང་བར་འགྱུར་པའི་འགལ་ཟླའང་སྔོན་འགོག་བྱེད་ཐུབ། གལ་ཏེ་གནད་དོན་འདིའི་རིགས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་ གསལ་པོར་ཐག་གིས་མ་བཅད་ཚེ། བོད་ཀྱི་མི་རབས་གསར་བའི་ན་གཞོན་མང་པོར་ལས་ཀའི་གོ་སྐབས་ནས་ཟུར་འཕུད་དང་ བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་དང་། དེའི་ངོ་བོར་འཕྱ་དམོད་བྱས་པ་དེར་བློ་ཕམ་ཡིད་ཆད་འབྱུང་བཞིན་ཡོད་པ་དེ་དྲག་སྤྱོད་ཀྱི་བྱ་བའི་ ལམ་ནས་མངོན་འགྱུར་བྱ་སྲིད།

ཀྲུང་གོའ་ི རྩ་ཁྲིམས་དང་བཅའ་ཁྲིམས་ནང་དུ་བཀོད་ཡོད་པའི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་དང་སྐད་ཡིག་སོགས་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་ལ་ བལྟས་ཚེ། བོད་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཐོབ་ཐང་གི་ཐད་ལ་ཅི་ཞིག་བསྒྲུབ་དགོས་པར་བཏོན་པའི་བསམ་འཆར་འདི་དག་དང་ རྩོད་རྙོག་མེད། ཉུང་མཐའ་ཡིན་ན་ཡང་གཞུང་ལུགས་ཀྱི་སྟེང་དུ་རྩོད་རྙོག་ཡོད་པ་གཅིག་ཀྱང་མེད། ལྷག་པར་དུ་བསམ་འཆར་ འདི་དག་སློབ་གསོ་དང་སྤྱི་དམངས་འཛིན་སྐྱོང་སོགས་ཀྱི་ཕྱོགས་ནས་དབྱེ་འབྱེད་མཐོང་ཆུང་མི་བྱེད་པར་འོས་འཚམས་ཀྱིས་ བཀོལ་ན། རིགས་རྒྱུད་དང་དབྱེ་འབྱེད་མཐོང་ཆུང་གི་རྣམ་པ་གང་ཡིན་ཡང་ཡོད་མི་ཆོག་པའི་རྒྱའི་ཁྲིམས་ལུགས་ཀྱི་ནང་དོན་ དང་གཅིག་མཚུངས་ཡིན་ལ་དེར་ཕན་ཐོག་ཀྱང་ཡོད་སྲིད། དེར་བརྟེན་བོད་སྐད་དང་བོད་སྐད་འདྲ་བའི་སྐད་ཡིག་རྣམས་སྐབས་ དེའི་གནས་བབས་དང་མཐུན་པ་དང་ལུགས་ལྡན་གྱི་སྒོ་ནས་ཚད་ངེས་ཅན་ཞིག་ལ་བཀོལ་ཐུབ་པ་མ་ཟད། དེ་དག་ངེས་པར་དུ་ བེད་སྤྱོད་ཀྱང་བྱེད་དགོས་པ་དཔེར་ན་མཐོ་རིམ་སློབ་གསོ་འདུས་པའི་སློབ་གསོའ ་ི ནང་དུ་སྔར་ལས་འབུར་ཐོན་དང་ལྷ་ས་ལྟ་བུའི་ ས་གནས་སྲིད་གཞུང་གི་གཞུང་ལས་ཁང་གི་ལས་ཀའི་སྐད་ཡིག་གཙོ་བོར་བཟོས་ནས་བེད་སྤྱོད་བྱེད་དགོས། གལ་སྲིད་རང་སྐྱོང་ ས་ཁུལ་གྱི་བཅའ་ཁྲིམས་ནང་གི་དོན་ཚན་༤༩་ཁོ་ན་གཞིར་བཟུང་པ་ཙམ་གྱིས་སྣང་ཚུལ་འདི་དག་ཀྱང་མངོན་འགྱུར་བྱེད་ཐུབ། རྒྱལ་སྤྱིའི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་གི་ཚད་གཞི་འདི་དག་སྣ་མང་ཅན་དང་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་ལ་བརྩི་བཀུར་དང་བཟོད་ སྒོམ་གྱི་འདུ་ཤེས་བཅས་ཀྱི་རྨང་གཞིའི་སྟེང་ནས་སྲིད་གཞུང་ཡོད་དོ་ཅོག་ལ་འབྲེལ་པ་ཡོད་པར་གཞིགས་ན། བོད་དང་འབྲེལ་ བའི་གནས་ཚུལ་འདི་ནི་ཕྱོགས་གང་ཅི་ཐད་ནས་བལྟས་ཀྱང་ཀུན་དང་མི་མཐུན་པ་ཞིག་མིན་པ་ཤེས་ཐུབ། རྨང་གཞི་འདི་དག་ བརྒྱུད་ན་འཛམ་གླིང་ཡུལ་གྲུ་ཀུན་གྱི་རྒྱལ་ཁབ་མང་པོ་ཞིག་གི་མདུན་དུ་ལྷག་ཡོད་པའི་ཛ་དྲག་དང་དཀའ་ངལ་ལ་ཞི་བའི་ཐབས་ ལམ་རྙེད་ཐུབ། ཟུར་མཆན། ༼༡༽ 58

༢༠༡༠ལོའ་ི ཟླ་བ་བཅུ་པ་དང་། བཅུ་གཅིག་པའི་ནང་ལ་སློབ་མའི་ངོ་རྒོལ་ཐེངས་མང་བྱུང་ཡོད་ཅིང་། ལྷག་པར་དུ་

༼༢༽ ༼༣༽

༼༤༽

༼༥༽ ༼༦༽

༼༧༽ ༼༨༽

༼༩༽

ཨ་མདོ་ས་ཁུལ་ནས་སློབ་ཆུང་དང་སློབ་འབྲིང་ནང་ལ་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཚབ་ལ་ཕུ་ཏུང་ཧྭ་སྟེ་རྒྱའི་སྤྱི་སྐད་བཀོལ་ སྤྱོད་བྱེད་པར་ངོ་རྒོལ་བྱས་ཡོད། http://www.huffingtonpost.com/jamyang-norbu/ language-identity-revolut_b_782498.html.༢༠༠༨ལོ་ནས་རྩིས་ན་ད་རེབ་ཀྱི་ངོ་རྒོལ་དེ་དག་ གཞི་རྒྱ་ཆེ་ཤོས་སུ་གྱུར་ཡོད་ཀྱང་། ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་གསར་འགྱུར་རྒྱུད་ལམ་ཁག་གི་ནང་དེ་ཚོའི་སྐོར་ལ་གསར་འགྱུར་ རྒྱ་ཆེན་པོ་ཐོན་མེད། ཏཱ་ལའི་བླ་མས་རིག་གཞུང་རྩ་མེད་དུ་གཏོང་བཞིན་འདུག་ཅེས་བརྗོད་པ། http://www.prokerala. com/news/articles/a182759.html རིག་གཞུང་རྩ་མེད་གཏོང་བའམ། སྐད་ཡིག་རྩ་མེད་གཏོང་བ་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་དེ་ཤོག་ཁག་མི་འདྲ་བས་བེད་སྤྱོད་ གཏོང་བཞིན་ཡོད་པ་དང་། རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་ཀྱི་རྒྱབ་ལྗོངས་མིན་པའི་ཤོག་ཁག་རྣམས་ཀྱིས་ཐ་སྙད་དེ་བེད་སྤྱོད་ བྱས་ཀྱང།་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་ལུགས་ཀྱིས་དེ་ཁས་ལེན་བྱེད་ཀྱིན་མེད། མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱིས་༡༩༤༩ཟླ་བ་ ༡༢ཚེས་༩ཉིན་བཞག་པའི་གྲོས་ཆོད་ཨང་༢༦༠༼གསུམ་པ།༽”མི་རིགས་རྩ་མེད་གཏོང་བར་སྔོན་འགོག་དང་དེའི་ ཉེས་པའི་གྲོས་ཆོད།”ཅེས་པ་དེ་མི་རིགས་རྩ་མེད་གཏོང་བའི་སྐོར་གྱི་གྲོས་ཆོད་གཙོ་བོ་ཡིན་ཞིང་། དེའི་ནང་ལ་ཡང་ རིག་གཞུང་ངམ་སྐད་ཡིག་རྩ་མེད་གཏོང་བའི་སྐོར་ལ་མཛུབ་སྟོན་ཅི་ཡང་མེད། གྲོས་ཆོད་དེའི་རྒྱབ་ལྗོངས་དང་ཐ་ སྙད་ཀྱི་གོ་བའི་ཆ་ནས་གསལ་སྟོན་བྱེད་པ་ནི་མི་རིགས་རྩ་གཏོར་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་འདིས་མི་རིགས་བྱེ་བྲག་པ་གང་ ཞིག་གི་ལུས་པོའ་ི གཏོར་སྐྱོན་གཅིག་པུར་གོ་བཞིན་ཡོད། རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་ཁང་གིས་ཀྱང་ཉེ་ཆར་གོང་གི་ནག་ཉེས་ སྐོར་ལ་ཐག་གཅོད་བྱེད་སྐབས། གོང་གསལ་ལྟར་འགྲེལ་བརྗོད་བྱས་ནས། རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་ལུགས་ཐོག་མི་རིགས་ རྩ་གཏོར་ལ་དམིགས་པའི་གཏོར་སྐྱོན་རིགས་འགྲེལ་བརྗོད་བྱེད་སྐབས། དེ་ལུས་པོའ ་ི གཏོར་སྐྱོན་ཁོ་ནར་གོ་དགོས་ པར་མཐའ་སྤྲོད་བྱས་ཡོད། ཁྲིམས་གཏུགས་པ་དང་གོ་རན་ཇེ་ལི་སིག་གི་གྱོད་གཞི། ཨང་IT-95-10, IT-9510, Trial Chamber I, Judgement, ༡༩༩༩ཟླ་བ་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་ཚེས་༡༤། སྤྱི་ལོ་༡༩༦༦ཟླ་བ་༡༢ཚེས་༡༦ཉིན་མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་ཚོགས་ཆེན་ཐོག་མིང་རྟགས་ལེན་པ་དང་གཏན་ འབེབས་བྱས་པའི་རྒྱལ་སྤྱིའི་མི་སེར་དང་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་གི་གཏན་འབེབ་ནང་གསེས་༢༧གྲོས་ཆོད་ཨང་ 2200A (XXI) དང་། དེ་བཞིན་སྤྱི་ལོ་༡༩༨༩ཟླ་བ་༡༡ཚེས་༢༠ཉིན་མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་ཚོགས་ཆེན་ ཐོག་མིང་རྟགས་ལེན་པ་དང་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བྱིས་པའི་ཐོབ་ཐང་གི་གྲོས་མཐུན་ནང་གསེས་༣༠གྲོས་ཆོད་ ཨང་། 44/25 Ballantyne, Davidson, མིག་སིན་ཊེ་རི་དང་ཁེ་ན་ཀྲ། འབྲེལ་ལམ། ཨང་གྲངས། 359/1989 and 385/1989, U.N. Doc. CCPR/C/47/D/359/1989 and 385/1989/Rev.1 (1993). J.G.A. Diergaardt ལ་སོགས་དང་ན་མི་སྦི་ཡ། འབྲེལ་ལམ། ཨང་གྲངས། 760/1997, U.N. Doc. CCPR/C/69/D/760/1997 (2000). སི་པ་ར་སི་དང་ཀྲ་ཀི། 25781/94 ཡོ་རོབ་ཀྱི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་གི་ཁྲིམས་ཁང་། ༢༠༠༡ཟླ་བ་༥ཚེས་༡༠ Raihman དང་ཨ་ཊི་སྦི་ཡ། འབྲེལ་ལམ། ཨང་གྲངས། 1621/2007, October 28, 2010 ༼པར་ སྐྲུན་བྱས་མེད།༽

de Nebrija, Antonio. 1492. Prólogo a la Gramática de la Lengua Castellana. http://www.culturahispanicacba.com.ar/docs/nebrija.doc ༢༠༠༣། ཀྲོའུ་མིང་ལང་ ལ་གཟིགས། རྒྱ་ནག་ནང་གི་སྐད་ཡིག་སྣ་མང་ཅན། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་བཅོས་སྒྱུར་སྨྱུག་རྩེར་ འབེབ་པའི་ཆབ་སྲིད། ༡༩༤༩-༢༠༠༢ ནིའུ་ཡོག མོའུ་ཊོན། ཌེ་ གརུ་ཡེར་ཊ། ༼༡༠༽ ཀྲོའུ་མིང་ལང་ལ་གཟིགས། ༢༠༠༣།རྒྱ་ནག་ནང་གི་སྐད་ཡིག་སྣ་མང་ཅན། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་ བཅོས་སྒྱུར་སྨྱུག་རྩེར་འབེབ་པའི་ཆབ་སྲིད། ༡༩༤༩-༢༠༠༢ ནིའུ་ཡོག མོའུ་ཊོན། ཌེ་ གརུ་ཡེར་ཊ། ༼༡༡༽ ༡༩༨༤ལོའ་ི ཟླ་བ་༥ཚེས་༣༡ཉིན་གཏན་འབེབས་བྱས་ཤིང་། ༢༠༠༡ཟླ་བ་༢ཚེས་༢༨ལ་སྣོན་འཕྲི་བྱས་པའི་ཐོག་མའི་ རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་དཔེར་ན་བོད་ལྗོངས་ལྟ་བུའི་ཁྲིམས་ཡིག་དོན་ཚན་༣༧པའི་ནང་དུ། “རྒྱ་ཡིག་དང་རྩོམ་རིག”གི་

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

༼༡༢༽ ༼༡༣༽

སློབ་ཚན་རྣམས་སློབ་ཆུང་མཐོ་རིམ་འཛིན་གྲྭ་དང་། ཡང་ན་སློབ་འབྲིང་གི་སྐབས་སུ་གཞི་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་ དགོས་པའི་མཛུབ་སྟོན་གསལ་པོ་བྱས་ཡོད་རུང་། མིག་སྔའི་གཏན་འབེབས་གསར་པའི་ནང་དུ། རྒྱ་སྐད་དང་ གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གཉིས་སློབ་ཚན་ཡོད་དོ་ཅོག་གི་ནང་ལ་མཉམ་དུ་འཇོག་དགོས་པའི་གཏན་ འབེབས་བྱས་ཡོད་སྟབས། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་གནས་བབ་ཐོག་ནས་བཤད་ན། སྐད་གཉིས་སྨྲ་ བའི་སློབ་གསོར་འཛིན་པའི་སྲིད་ཇུས་དེ་སྔོན་མ་ལས་སླ་རུ་བཏང་ཡོད། དབྱིན་ཡིག་ནང་ལ་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་བཅའ་ཁྲིམས་དེ་ཚོ་གཤམ་གྱི་དྲ་ཐོག་ནས་གཟིགས་ཐུབ། http:// www.cecc.gov/pages/virtualAcad/index.phpd?showsingle=9507. ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མི་འབོར་གྲངས་བཤེར་ཐེངས་དྲུག་པ།

http://www.chinadaily.com.cn/china/2010census/index.html. ༼༡༤༽ རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་ལུགས་མཁས་པ། ༡༩༩༧། འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་དང་། ཁྲིམས་ཀྱི་སྒྲིག་གཞི། ཇེ་ནི་ཝ། རྒྱལ་ སྤྱིའི་ཁྲིམས་ལུགས་མཁས་པ། ༼༡༥༽ རྒྱལ་ཁབ་མི་རིགས་དོན་གཅོད་ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཁང་། ༢༠༠༥ བོད་དང་ཤིན་ཅང་མཐའ་མཚམས་ས་ཁུལ་གྱི་ལས་བྱེད་ རོགས་སྐྱོར་སྲིད་ཇུས། པེ་ཅིང་། རྒྱལ་ཁབ་མི་རིགས་དོན་གཅོད་ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཁང་། http://www.seac. ༼༡༦༽

༼༡༧༽ ༼༡༨༽

༼༡༩༽

༼༢༠༽ 60

gov.cn/gjmw/index.htm. བོད་གནས་འགྲེམ་སྤེལ་ཚོགས་པ། (TIN) ༢༠༠༥། བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ཀྱི་ནང་ལ། བོད་མི་རྣམས་ཀྱིས་གཞུང་ གི་ལས་ཀའི་གོ་སྐབས་ཤོར་བ། བོད་གནས་འགྲེམ་སྤེལ་ཚོགས་པ། (TIN) གྲོང་ཁྱེར་སྦོན། ཟླ་བ་༡ཚེས་༢༢། དེ་ བཞིན། ནི་ཀུ་ལ། ཊོར་ནལ་སྦྲེལ། ༢༠༠༣། བོད་དང་རྒྱའི་སྐད་ཡིག་གཉིས་ལྡན་རིང་ལུགས་ཀྱི་སྟོབས་ཤུགས། ད་ ལྟའི་གནས་སྟངས་དང་། མ་འོངས་པའི་ཁ་ཕྱོགས་ལ་གཟིགས། Perspectives Chinoises/China Perspectives 45. http://chinaperspectives.revues.org/pdf/231: “བོད་པ་རྣམས་ འཛིན་སྐྱོང་གི་སྡེ་ཚན་ཁོངས་ནས་ལོགས་སུ་འབུད་པ་དང་། རྒྱ་སྐད་ལ་མཐོ་སློབ་དང་སློབ་གྲྭ་ཁག་གི་ནང་ལ་ མཐོང་ཆེན་བྱེད་པ། དེ་བཞིན་བོད་ཡིག་གི་ཆུ་ཚད་དགོས་པའི་ལས་རིགས་ཉུང་ངུ་ཞིག་ལས་སྒོ་མ་ཕྱེ་བ་ལ་སོགས་ བྱས་ནས་འགོ་ཁྲིད་ཚོས་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ལ་”བེད་སྤྱོད་མེད་པའི་”མཐོང་ཚུལ་ཞིག་བཟོ་བར་གཞོགས་འདེགས་ བྱས་ཡོད། ཨ་རིའི་གྲོས་ཚོགས་ཀྱི་རྒྱ་ནག་རྒྱུན་ལས་ཚོགས་ཆུང་། ༢༠༠༦ལོ་འཁོར་ལས་བསྡོམས། ཝ་ཤིན་ཀྲོན། ཌི་སི། ཨ་ རིའི་གྲོས་ཚོགས་ཀྱི་རྒྱ་ནག་རྒྱུན་ལས་ཚོགས་ཆུང་ཟླ་བ་༩པའི་ཚེས་༢༠ཤོག་གྲངས། ༡༦༩ ཨེ་ཤེ་ཡའི་གསར་འགྱུར། བོད་པའི་སློབ་མས་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་སློབ་གྲྭ་ནས་མེད་པ་བཟོ་བར་ངོ་རྒོལ་བྱས་པ། ༢༠༡༠ཟླ་བ་༡༠ཚེས་༢༠་http://www.speroforum.com/a/42105/China--Tibet---བོད་ པའི་སློབ་མས་ཁོང་ཚོའི་སྐད་ཡིག་སློབ་གྲྭ་ནས་མེད་པ་བཟོ་བར་ངོ་རྒོལ་བྱས་པ། མཚོ་སྔོན་རྨ་ལྷོ་ས་ཁུལ་གྱི་རེབ་ གོང་རྫོང་གི་རོང་བོ་གྲོང་སྡེའི་ནང་ལ་ཞོགས་པའི་ཆུ་ཚོད་༧པ་ལ་བོད་ཀྱི་སློབ་མ་སྟོང་ཕྲག་༧ནས་༩ཙམ་ཁྲོམ་ལ་ཐོན་ ནས། སློབ་གྲྭའི་སློབ་གསོ་དང་སློབ་དེབ་ཀྱི་ནང་ནས་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཕྱིར་བསྡུ་དང་རྒྱ་ཡིག་ཚབ་འཇོག་བྱེད་པར་ ངོ་རྒོལ་བྱས་ཡོད། ངོ་རྒོལ་དེའི་བྱུང་རྐྱེན་ནི། སྲིད་གཞུང་གིས་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་སློབ་ཚན་ཕུད་དེ་མིན་སློབ་ ཁྲིད་དང་སློབ་དེབ་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཚང་མ་རྒྱ་སྐད་འཇོག་དགོས་པའི་བཀའ་རྒྱ་བཏང་བ་ལས་བྱུང་། སྒྱུར་བཅོས་འདི་ ལྟ་བུ་ནི་བོད་རིགས་ཀྱི་ས་ཁུལ་གཞན་གྱི་སློབ་ཆུང་ཚོའི་ནང་ལ་ལག་བསྟར་བྱས་ཟིན་ཡོད་པ་དང་། བོད་ཀྱི་སྐད་ ཡིག་དེ་འཆར་གཞི་ལྡན་པ་དང་ཡར་ཐོན་གྱི་ཐབས་ལམ་ཐོག་ནས་ནུས་པ་ཆུང་དུ་གཏོང་བཞིན་ཡོད། ད་དུང་བསྒྱུར་ བཅོས་དེས་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དགེ་རྒན་མང་པོའ ་ི ལས་གནས་ཤོར་འགྲོ་བ་དང་། ཁོང་ཚོ་ལས་མེད་ཅན་དུ་འགྱུར་བ་ དང་། ཁོང་ཚོའི་ལས་གནས་རྣམས་རྒྱ་སྐད་ཀྱི་དགེ་རྒན་གཞན་པ་རྣམས་ཀྱིས་འཕྲོག་པར་བྱེད། ཌེར་གར་ཌི་ཊི། ནམ་མི་སྦི་ཡ། གོང་ལ་གཟིགས། ཌི་ཝར་རེ་ནེས། ཕར་ནན་ཌ་ལ་གཟིགས། ༡༩༩༦། སྐད་ཡིག་ དང་། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས། དེ་བཞིན་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་། ཧེག ཀལུ་ཝར་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ལེའུ་༤པ། ཌེར་གར་ཌི་ཊི། དང་། ནམ་མི་སྦི་ཡ་ལ་གཟིགས། དེ་བཞིན་སྦེལ་ཅམ་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་གྱོད་གཞི། (No 2)

(1968) 1 EHRR252ནང་གི་མཐོང་ཆུང་གི་ཁྱད་གསོད་ལ་སྤྱི་ཡོངས་ཀྱི་དཔྱད་ཞིབ་དང་དེའི་འགྲེལ་བཤད་ ལ་གཟིགས།

དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ།

༢༠༡༠ཏཱ་ལའི་བླ་མ་མཆོག་ནས་བོད་ནང་ལ་རིག་གཞུང་རྩ་མེད་གཏོང་བའི་ལས་འགུལ་སྤེལ་གྱི་འདུག་གསུངས། http:// www.prokerala.com/news/articles/a182759.html. ཨན་ཊོ་ནི་ཌེ་ནེ་སྦ་རི་ཇ། (de Nebrija, Antonio) ༡༤༩༢ སི་པན་སྐད་ཡིག་གི་བརྡ་སྤྲོད་སྔོན་གླེང་། http:// www.culturahispanicacba.com.ar/docs/nebrija.doc འཇམ་དབྱངས་ནོར་བུ། ༢༠༡༠ བོད་ནང་གི་སྐད་ཡིག་དང་མི་རིགས་ཀྱི་ངོ་བོ། དེ་བཞིན་གསར་བརྗེ། http://www. huffingtonpost.com/jamyang-norbu/language-identity-revolut_b_782498. html. ༢༠༠༥། བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་གི་ནང་ལ། བོད་མི་རྣམས་གཞུང་གི་ལས་ཀའི་གོ་སྐབས་ཤོར་བ། བོད་གནས་འགྲེམ་སྤེལ་ཚོགས་ པ། (TIN) གྲོང་ཁྱེར་སྦོན། བོད་གནས་འགྲེམ་སྤེལ་ཚོགས་པ།༥༽ནི་ཀུ་ལ་ཊོར་ནལ་སྦྲེལ། ༢༠༠༣། བོད་དང་རྒྱའི་སྐད་ཡིག་གཉིས་ལྡན་རིང་ལུགས་ཀྱི་སྟོབས་ཤུགས། ད་ལྟའི་གནས་སྟངས་དང་མ་འོངས་པའི་ཁ་ཕྱོགས། རྒྱ་ནག་ ལ་ལྟ་སྟངས། (Perspectives Chinoises) ཤོག་གྲངས། 45.

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

THE TIBETAN VILLAGE AS THE FOCAL POINT IN MAINTAINING AND REVITALIZING TIBETAN LANGUAGE IN CHINA Jia Luo Northwest Nationalities University Abstract This paper provides a sociological perspective on the environment of Tibetan language use. Focusing on Tibetan language use in China, this paper will argue that language use is influenced by different institutional factors (Searle 2010) within multi-functional institutions, schools, villages, and among officials. This paper shows how Reversing Language Shifts (Fishman 1991, 2001) and minority empowerment (Cummins 1986, 2001) are interrelated by focusing on community-based village schools (Corson 2001; Farrell 2008) and local knowledge development (Canagarajah, 2005). Biography Jia Luo is a doctoral candidate at the Ontario Institute for Studies in Education at the University of Toronto. He is an experienced educator and researcher of Tibetan educational language issues in China. He has taught for over a decade as an assistant professor in the Department of Tibetan Language and Culture at Northwest Nationalities University in Lanzhou, China. His research interests include: Tibetan cultural development, minority language and culture in education, cultural dilemmas of modernization, indigenous knowledge in education, and peace education. He has published several books on Tibetan language and cultural development in education. Recently, Jia Luo co-wrote a chapter on diversity issues in Chinese education and a chapter on Tibetan approaches to peace education. Introduction The modernization of China has led to a complex situation in Tibetan areas. First, modernization has brought Chinese and Tibetan cultures into close contact and has created both a cultural cohesion and culture clash. This situation has lead to the loss of cultural identity and values (Barnett and Schwartz 2008; Grunfeld 1996; 62

Tibetan Village as the Focal Point in Maintaining and Revitalizing Tibetan Language in China

Mackerras 1999). Second, the introduction of Han knowledge and cultural values into the educational system has caused the younger generation of Tibetans to feel a sense of detachment from their home culture. Finally, the politicized attitude toward monasteries has undermined the integral role monasteries play in rural Tibetan society. While the Tibetan language can contribute to the preservation of historically-relevant rural, pastoral culture of Tibet, its role is one that many Tibetans have rejected. The Tibetan language can also serve as a vehicle for adapting to the contemporary situation and mediating between traditional and contemporary knowledge (Huber 2002). Thus, it is crucial to analyze the current social functions of the Tibetan language—including language shift, loss, and its causes— in order to identify strategies to maintain and revive the Tibetan language in this social context. This paper argues that the village is the central social domain in which Tibetan language use should be maintained. Educational institutions at the village level can play an important role in integrating Tibetan language into communication and teaching within contemporary society (Benton and Benton 2001). In an attempt to revitalize Tibetan language, two important challenges should be considered. First, there is the challenge of implementing an effective and sustainable educational system in Tibetan regions without the unintended consequence of assimilating Tibetan children. Second, there is the challenge of overcoming the misrepresentation of Tibetan culture by the Han as bourgeois nationalism and splittism. The village-level dilemma in Tibetan regions can be recognized as an issue of cultural alienation in the process of formation. The aim of this chapter is to prepare the methodological groundwork for a study of “culturally relevant sustainable education” (Ladson-Billings 1995) for Tibetan villages in China. Thus, strengthening village-level education can be a type of social revitalization. This can be profitably approached by applying this methodology to the social processes involved in arguing for and succeeding in developing and implementing a local knowledge curriculum (Berger and Luckmann 1966; Canagarajah 2005; Cummins 1986). Their system would also be more responsive to the needs and interests of Tibetan villages than the current “top-down” education model (Chen 2008). It should also be noted that this methodology is new to Tibetan academia and is rarely used by scholars doing analysis of socio-educational issues in indigenous minority areas (Jia Luo 2003). Language as Constituting the Fabric of Tibetan Society According to China’s Ethnic Issues Research Center of the State Nationalities 63

Minority Language in Today’s Global Society

Affairs Commission (CEIRCSNA 1990), the statement, “plurality and unity in the configuration of the Chinese nationality,” refers to each ethnic group having its own origins, formation, history of development, cultures, and societies that are distinct from those of other ethnic groups. Thus, it is seen that every ethnic group, including Tibetans within China, has the right to continue its history, culture, and society by empowering “institutional factors” in its various regions and counties (Cummins 1986; Searle 2010). In Tibetan regions, the villages have long been facing dual social structures and displaying a shift from their mother tongue to the second language, both in education and in the workplace.1 Tibetan villages have two obligations: first, toward the modern social system governed by the state, and second, the traditional Tibetan social system that still functions in every Tibetan village. At the same time, the school and the workplace (other than in agricultural and herding communities) require Tibetans to study and utilize two languages: Tibetan and Mandarin. In recent years, Mandarin has begun to replace Tibetan as the primary language in the workplace and as the main language of instruction in schools. The Autonomy Law of Gannan Tibetan Prefecture stipulates that the mother tongue should be used within schools and government domains. The language policy in Gannan also grants people the right to use other languages freely. Clearly, both the Gannan Autonomy Law2 and language policy3 provide important conditions for the maintenance of Tibetan language and culture. However, these policies do not guarantee successful implementation. The implementation of these policies faces two issues. First, the policies are not enforced properly. Second, implementation changes as a result of many factors including time, location, and the attitudes of local officials. The main problems are the lack of a system to monitor the quality of the implementation and the lack of a system to record and respond to complaints about poor implementation. There is also a dependence upon the goodwill of the local officials. Whether the implementers are Han or Tibetan, party members or non-party members, they have been appointed from outside. As a result, the local language policy and the Gannan Autonomy Law have been implemented in very different ways. This has led to a language policy that reflects the implicit power of Han officials and Tibetan officials (Lam 2005; Zhou and Sun 2004). The four major elements that form Tibetan social structure are: the natural environment, population, language, and culture.4 All of these are out of balance and not functioning properly. As a result, both the traditional and modern sectors of Tibet’s social structure are becoming weaker. Social distrust is becoming increasingly common at all levels of social institutions. This situation is particularly true in areas where interactions have generally been conducted via Tibetan 64

Tibetan Village as the Focal Point in Maintaining and Revitalizing Tibetan Language in China

language (Jia Luo 1999). Although the social functions of many traditional institutions have been declining, these functions have not yet been completely lost in certain multi-functional institutions (Armstrong and Bernstein 2008). It is essential that this social and cultural phenomenon is analyzed. Tibetan Language in Institutions of Higher Learning In the past, monasteries, which served as the traditional educational institutions, were understood as diverse establishments. Indeed, they were often referred to as “one-third religion, one-third secular ethical system, and one-third scientific institution” (Liberman 2004; Thurman 2008, 36). In addition to being a place of worship, the monastery was also a place of Tibetan social and cultural education. Monasteries served as educational institutions where a vast number of disciplines were taught, including religion, livelihood, technology, language, arts, literature, medicine, and philosophy (Badeng Nima 2001, 1; Stein 1972). Thus, within Tibetan society, monasteries were comparable to universities in other parts of the world. However, in recent years, Tibetan monasteries have stopped their scientific teaching in the Tibetan language. One hundred years ago, scientific vocabulary was underdeveloped in Mandarin and was recently modernized by borrowing new vocabulary created in Japan. Today’s Tibetan language could and should modernize its terminology in a similar way, allowing it to expand its social functions to include business, administration, and science. The Tibetan language is no less capable of lexical modernization than Mandarin was a century ago. However, the only institutions within Tibetan society that are capable of participating in such a project are the monasteries. The monasteries should function not only as centers that maintain traditional knowledge, but also as places that absorb new knowledge, “Tibetanize’’ it, and disseminate it in society. Thus, as multifunctional institutions, monasteries may play an important role in empowering Tibetan language within society (Stein 1972). Monasteries as the Link Between Tribes and Subtribes in Tibetan Society Traditional Tibetan society is organized hierarchically. The basic unit is the village. Four to six villages support one local monastery. Several local monasteries are affiliated with a district monastery. In turn, these district monasteries form a connection with a central monastery in Lhasa. Every three or four villages have a small monastery that plays several roles for local people and the government in the cultural, religious, and administrative spheres. Following the completion of 65

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

their studies at the local monastery, students are required to continue their studies in the district monastery, which is the level prior to the three major Gelukpa monasteries in Lhasa: Sera, Drepung and Ganden (Wamang Pendeta 1987). Thus, the several villages surrounding a local monastery comprise a tribe. These local tribes then comprise a district tribe around a district monastery that is under the direction of one of the three major Gelukpa monasteries in Lhasa. Therefore, the historically-rooted influence of religion in Tibetan cultural, secular, and social domains has overlapped to create a cohesive whole. Monasteries have played a significant role in both political and cultural affairs alongside the central government of Tibet. It can even be argued that monasteries have played a larger role than the government in facilitating overall cultural cohesion through an effective institutional network of local monasteries that penetrate every village in Tibet. During times of political dispute, it was common for villagers to seek assistance through the religious system rather than the secular governmentâ&#x20AC;&#x2122;s judicial system due to the greater influence of religious institutions relative to that of state structures (Jia Luo 1999). The Function of Tibetan Language in Village Social Networks Every Tibetan village belongs to a group of several villages governed by a village monastery. In turn, multiple village groups are governed by a district monastery. Each district village network is linked with other village networks through these higher-level monasteries. Spoken Tibetan is usually sufficient for most villagers to communicate with one another. Regional and local dialectal divisions also follow the above groupings. The common Tibetan language, a spoken and written language, is learned and utilized in the monasteries and shared as a common resource between all Tibetan villages. Although most villagers do not fully understand the written Tibetan language, the monks in the local monasteries are originally from local villages and can understand both standard Tibetan and local village dialects. When Tibetan villagers travel for trading purposes, they seldom go beyond their district and may use the regional dialect to communicate. It is only when villagers go on religious pilgrimages that they travel long distances and are confronted with very different regional dialects. Even then, monks are able to assist. Villagers on the frontier of Chinese society are exposed to local Chinese dialects to a varying degree. For trading purposes, some of these villagers develop informal oral folk bilingualism in Chinese. Indeed, in areas of Tibetan-Chinese language contact, there are cases of both Tibetan and Chinese dialects that have been heavily influenced by each other. Among interior villages far from the Sino66

Tibetan Village as the Focal Point in Maintaining and Revitalizing Tibetan Language in China

Tibetan frontier, such folk bilingualism is virtually nonexistent. Moreover, before 1949, formal school-based knowledge of Mandarin was extremely rare among Tibetan villagers since Mandarin was only taught in an extremely small number of unpopular schools. In addition to monastery education, in 1952, secular state schools came into Tibetan areas. In these schools, Tibetan language was the curriculumâ&#x20AC;&#x2122;s language of instruction in most districts and Mandarin was taught only as a subject. Thus, under these conditions, Mandarin instruction had little impact. Among the majority of villages, there was no threat to the continued social function of Tibetan language at the village level. Of course, there were special cases. Tibetans who began working as officials would receive training in Mandarin and were expected to conduct all official business in Mandarin when working alongside Han officials who did not speak Tibetan. Among such officials, spoken Mandarin proficiency was often developed to a relatively high level, although literacy skills in Mandarin were not as high. For these officials, literacy in Tibetan may have been low to non-existent. In some Tibetan districts surrounded by Mandarin-speaking districts, Mandarin was used as the main language of instruction. The result was that children learned some oral communication skills in Mandarin, but they had little academic content or proficiency in it (Cummins 2000). However, in recent years, local officials have begun to express dissatisfaction with the relatively low Mandarin proficiency developed in Tibetan-medium village schools. This has led to the implementation of a language instruction policy that enforces Mandarin as the main language of instruction, placing Tibetan as a single academic subject in the curriculum. Currently, the differing social functions of Mandarin, Tibetan, and foreign languages have led to a critical language dilemma in young Tibetansâ&#x20AC;&#x2122; education in state schools 1. if one attends a Tibetan-medium school, and is not proficient in spoken and written Chinese when one finishes his/her basic education, one can not get a job outside of unskilled rural labour; 2. if one does not learn at least basic English, one cannot easily continue his/ her education beyond junior middle school and into academic senior secondary school; 3. if one attends a Mandarin-medium school, one may learn Mandarin and English better and have a better chance for higher education and a good job. However, this will be at the cost of limited development of Tibetan knowledge and language proficiency, and at the threat of loss of Tibetan identity. 4. if one studies only Tibetan and English, one will face many political problems. 67

Minority Language in Today’s Global Society

Village teachers are asking bilingual education researchers how to make these language choices. Few parents or teachers believe it is possible to learn three languages successfully in primary school. They are using an uninformed “either/or” logic. This logic assumes that the more time that is spent studying one language; the less another language can be learned. There is little knowledge of international research on models of dual-language bilingual education that supports a “both/ and” logic, in which two or three languages can be learned as well as one language in a monolingual-model school. Furthermore, in these schools, content achievement is as good as or better than in standard monolingual education, whether in a minority or dominant-language (Baker 2001; Cummins 2000, 2001; Teng 2001). Therefore, some Tibetan parents have made a painful but practical decision for their children’s futures, choosing not to enroll their children in Tibetan schools. Historical Review of the Emphasis on Language Use It is important to revisit the history of language use in Tibet. In 1962, the Tenth Panchen Lama presented an insightful 70,000-character petition to Zhou Enlai, critiquing the implementation of language policy in Tibetan areas. In particular, he expressed that the insufficient use of the Tibetan language in government documentation and offices. He viewed this situation as bringing about a gradual change in the language use in administration and in many domains of advanced knowledge, and Tibetan was becoming simply a language used by rural people. As the Panchen Lama explained: Taking the right of autonomy as an example, first of all, we must be able to enjoy the use of our own language, dress, and personal adornments. This is important. However, all documents of the Preparatory Committee for the Autonomous Region of Tibet are drafted in Mandarin and not Tibetan. The Tibetans who are the chairman, vice-chairman, and committee members mostly do not understand Mandarin. Therefore only those documents which [the cadres thought] we should see have been translated into Tibetan. They only seek to do a good job on the Mandarin versions of legally binding resolutions and of public announcements. If the Tibetan version [of the document] was understandable then that was enough. It was very infrequent that people paid attention as to whether the Tibetan version was good or bad. Due to the fact that transportation in Tibet is not convenient, the orders, instructions, and notifications given to the subordinate prefectures by the Preparatory Committee were mostly sent 68

Tibetan Village as the Focal Point in Maintaining and Revitalizing Tibetan Language in China

first by telegraph, then the formal documents were gradually dispatched. Very few of these documents were in both Mandarin and Tibetan. There is no Tibetan telegraph code book, and no way to use Tibetan by telegraph. Most of the reports presented to the Preparatory Committee were only in Mandarin, and very few were in Tibetan. From this it will be clear to you that at the grassroots level very few people use Tibetan. Because the necessity and usefulness of using Tibetan at all levels of government has declined and is currently declining, Tibetan has gradually become a “folk language” (1998, 22-23). The Panchen Lama was, in a sense, calling for the status development and corpus development of the Tibetan language by permitting it to be used alongside Mandarin as an administrative language. Many scholars and officials (Dungkar Losang Trinley 2004, 218-236; Ngapoi Ngawang Jigme 1984) have warned that the Tibetan language is becoming endangered and requires immediate improvement in terms of how it is taught in schools. If this is not done, Tibetan culture will begin to disappear and slowly be forgotten. In particular, Gungthang Rinpoche agreed with the Panchen Lama, expressing grave worries about the language problem in schools.5 A few other scholars have also emphasized how serious the Tibetan language problem has become. At the same time, many ordinary people have become concerned and asked that the state schools empower their mother tongue. From 1966 to the end of 1977, the Cultural Revolution affected the entire country. During this period, Tibetan language was removed from the curriculum in the Tibetan educational system. During the Cultural Revolution, language policy in Tibetan areas was highly restrictive of the use of Tibetan language in schools (Badeng Nima 2001; Bass 1998; Postiglione 2009). This resulted in many places, such as Pari Tibetan Autonomous County in Gansu, to experience a complete language shift from the mother tongue to Mandarin. After the Cultural Revolution, there was a relaxation of these restrictions by the central government because it was concerned with the continued lack of scope for the use of Tibetan in Tibetan areas. A recent official publication stated that Han officials and party members who have been working in minority areas should learn minority languages (Communist Party of China Tibet Autonomous Region Party Committee 2005, 313). In that same year, the party committee of the Tibet Autonomous Region issued a recommendation that stated, “The Han people working in Tibet need to learn Tibetan voluntarily, to give more service to Tibetan people and make more contributions to developments of Tibet” (313). 69

Minority Language in Today’s Global Society

As is evident from Table 1 below, the policy provisions for the use and support of the Tibetan language in the most recent version of the Law on Autonomy of Gannan Tibetan Autonomous Prefecture are clear and unambiguous. However, despite these positive recommendations from central and local party and government authorities and a language policy that is theoretically beneficial for the use of Tibetan in administration and education, the voluntary character, lack of funding, and negative attitude of local officials toward the Tibetan language have led to the weak implementation of the recommendations. Article No. 50

Provisions of Article The organs of Autonomous Prefecture must implement compulsory education policy step-by-step Parents are responsible to see that their school-age children complete nine years of compulsory education The organs of Autonomous Prefecture need to establish Tibetan elementary and secondary schools in areas of compact Tibetan settlement The major language of instruction should be Tibetan The organs of Autonomous Prefecture should transmit and carry forward the minority’s traditional culture, develop, and enhance all of the characters of minority culture and arts

Table 1: Tibetan Education and Laws of Autonomy: The Case of Gannan Tibetan Autonomous Prefecture’s Law on Autonomy Source: Gannan Autonomous Prefecture, Propaganda Department

Current Realities of Tibetan Language in Tibetan Society The Tibetan language has been used and maintained for over 5,000 years. While the language has a rich array of philosophical and religious academic terminology, it lacks sufficient modern vocabulary. Modern political and sociological concepts and terminology have only recently been developed and are very limited. The Tibetan mother tongue is increasingly becoming a “folk language,” limited to use among villagers and Tibetan officials due to the lack of language utilization infrastructure and language training. It has also become more commonplace for government officials to write documents in Mandarin (Badeng Nima 2001). During instances when elite scholars and officials submit reasonable proposals to improve the efficacy of language policy implementation in schools and local government, their recommendations are briefly, if at all, considered and then ignored

Tibetan Village as the Focal Point in Maintaining and Revitalizing Tibetan Language in China

(Hornberger 1998, 2008). Thus, the key question is no longer what sort of language policy is needed in Tibetan areas, but what conditions are necessary for such a language policy to be properly implemented. Observations on Tibetan Language Use in the Family According to Chaika (1994), language is a mirror of society. The Tibetan language has been rooted out from families and villages, particularly in socially and ethnically mixed urban places. In urban areas, most Tibetan families use oral Mandarin, not only in public, but also at home. Some families also use oral Tibetan together with oral Mandarin. Almost all written communication is in Mandarin, since urban Tibetans are not commonly literate in Tibetan or have too low of a functional proficiency to make any practical use of written Tibetan. In rural areas, most Tibetans are functionally monolingual in Tibetan, but use Mandarin names for modern products in Tibetan pronunciation with no understanding of the meaning of the Mandarin terminology they use. As a result, through the increased usage of newly introduced products and media influence, Mandarin is replacing Tibetan for urban Tibetan families. Tibetan Language in Tibetan Villages In pastoral areas, there has been almost no penetration of Mandarin except for product names. In agricultural communities, where compact areas of Tibetan settlement are found near Han districts, there is a mutual cultural and linguistic influence, as Han and Tibetan farmers know each otherâ&#x20AC;&#x2122;s oral language. This bilingualism may, under certain circumstances, lead to the dominance of Mandarin over Tibetan. In township areas, where Tibetans and Han live together in the same village, there is large-scale folk bilingualism and code-switching by both Tibetans and Han. In these circumstances, Han and Tibetan children learn neither standard Tibetan nor Mandarin very well. A recent government policy has been developed to assist in the modernization of village governance through the top-down appointment of new village leadership. These leaders are selected by university graduates, who are often unable to speak Tibetan, for areas in which most villagers have a limited proficiency in Mandarin. This new policy has the potential to create significant cultural and linguistic misunderstanding. The inability of local leaders to speak Tibetan may lead to an increased language shift towards Mandarin at the village level (Fishman 1991, 2001). In reaction to these pressures on the Tibetan language, Golok Tibetan Au71

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

tonomous Prefecture in Qinghai Province has revived the 1950s indigenization language policy at the local level. This policy now requires non-Tibetan party members and officials to learn Tibetan within one and a half years. Future salary and promotion will then be partly dependent upon Tibetan proficiency test scores (Guoluo Ribao, October, 2008). However, there is considerable risk that this policy will be passively resisted. It may even be actively resisted by its opponents, who may politicize the question by raising fears of local minority nationalism. Tibetan Language in Schools Currently, schools face a language and curriculum dilemma of how to effectively teach Tibetan, Mandarin, and English in the elementary schools. In the past, and even today, the director of the school would decide whether the school language policy would be to use Tibetan or Mandarin as the main language of instruction. This decision would be made despite his or her lack of training, knowledge, and appropriate experience in minority and bilingual education and assessment (Zhu and Yan 2009). In most cases where children only know Tibetan, the language of instruction is Tibetan. If there is a mixed population and Tibetan children already know some oral Mandarin, the main language of instruction is Mandarin. In Tibetan-medium schools, Mandarin is taught beginning in grade three. In Mandarin-medium schools in Tibetan areas, some schools start teaching Tibetan as a subject in grade one, while others delay until grade three. The logic of this delay is that there is a fear of the Tibetan language interfering with Mandarin language learning. However, this policy means that the weaker language gets the least support from schools. Therefore, in cases where Tibetan proficiency is stronger, the studentsâ&#x20AC;&#x2122; school achievement is evaluated in the studentsâ&#x20AC;&#x2122; weaker language of Mandarin. This often leads the school to believe that Tibetan students are poorer learners on average than non-Tibetan students (Jia Luo 2003; Postiglione, Ben Jiao, and Sonam Gyatso 2006). It is a generally understood principle in minority education assessment that students should be assessed in their strongest language. Otherwise, testing will confound subject knowledge achievement and second language proficiency, and students may be falsely accused or stereotyped as slow learners of the language due to inappropriate pedagogy (Cummins 1982). In the past, English was introduced in Tibetan area schools during senior secondary school. In recent years, English has been introduced in the earlier stages of education, with many schools beginning foreign language study in elementary school. In Tibetan-medium schools, English is introduced in grade three or four. In Mandarin-medium schools in Tibetan areas, English is introduced in grade one. The mother tongue is 72

Tibetan Village as the Focal Point in Maintaining and Revitalizing Tibetan Language in China

not taught at all until grade two. Thus, the elementary curriculum includes three languages. At the same time, local education policy is shifting from promoting Tibetan in primary school to introducing Mandarin earlier than before at this level (Badeng Nima 2001; Bass 1998). There is research evidence that learning in one language can support learning in another language. That is to say, some aspects of language proficiency are interdependent (Cummins 1979). Few administrators, teachers, and even parents believe that it is possible to learn three languages successfully at the same time. These educators seem to believe in the negative transfer, or interference, of one language with another. This belief creates pressure to reduce or even drop one language from the curriculum. In the current socioeconomic and sociolinguistic conditions in Tibetan areas, many administrators, teachers, and parents feel that the solution is to drop Tibetan study. Tibetan is rarely used in senior secondary school, particularly for the teaching of mathematics and sciences. Interestingly, an experimental program to develop and implement terminology and curriculum using Tibetan as a language of instruction in science and mathematics at the senior high school level has successfully completed a six-year trial. This trial showed that Tibetan-language science class was equal to or more effective than teaching the normal Mandarin-language science classes. Nevertheless, there has been little progress in extending this successful experimental program to other senior secondary schools in Tibetan areas (Goldstein 1989). Goldstein, for instance, states that, â&#x20AC;&#x153;Beijing is not implementing language reforms that would mandate Tibetan language as the standard for government officesâ&#x20AC;? (1989, 97). Thus, current language-in-education policy implementation at the local level seems to favor the stronger languages, while giving weaker support to Tibetan. Local Teachers Face Multiple Challenges The lack of pedagogical teacher training, culturally relevant reading material, and textbook content are problems that all teachers are facing. The choice of what to teach is not based on what the teachers and parents say, but is based on upper level decisions. Furthermore, Badeng Nima (2001) has stated that part of the solution to the problem of bilingual education in Tibet is to close the gap between Tibetan culture and modern culture. Tibetan culture is rich, but is limited in its ability to equip children with appropriate knowledge needed to function well in modern society (Stein 1972). With regards to science and technology, it is especially imperative to import knowledge of modern society into the Tibetan language. If Tibetan can be used to explain all elements of academic studies, every subject from primary school to postgraduate training could thrive using the Tibetan language. 73

Minority Language in Today’s Global Society

Why the Village Is the Key to Maintaining and Revitalizing the Tibetan Language Villages are at the center of Tibetan society. Of the total Tibetan population, 95 percent live in villages. Villagers are therefore the fundamental ground to develop Tibetan society. In this situation, all social improvement possibilities are strongly connected to the perspectives of the villagers. Nevertheless, if Tibetan villages do change radically, then there is nothing left for the future of Tibet. China and the world will then lose a crucial component of cultural diversity. In order to avoid this disaster, the Tibetan village needs a culturally relevant and sustainable educational system. Such an education should be based on the democratic participation of villagers in the determination of the school curriculum. At the same time, it should be acceptable to both Tibetan and Chinese government stakeholders (Dewey 2004). Revitalizing the Tibetan language in the educational sphere at the village level can thus prevent the shrinking of Tibetan language functions and stimulate its revival in cultural institutions. This reinstatement will reinvigorate village society and Tibetan society as a whole. Potential Practical Approaches to Linguistic and Cultural Revitalization Joshua Fishman, an influential scholar in minority language revitalization efforts, has emphasized the importance of the connection between community and the elementary school. He emphasizes that this connection is, “a key part of the family-neighborhood axis of child socialization and identity commitment formation. Schools cannot succeed, whether their goal be Reversing Language Shift or merely history or mathematics instruction, if the relation between teachers, parents, and students is such that they are estranged from each other and from the curriculum” (1989, 30-31). Similarly, many have argued for the importance of community-schooling in vulnerable rural communities and/or in endangered language contexts. Here, parents, teachers, and students all work together to play a role in determining the curriculum, pedagogy, and school governance system, in which identities can be negotiated among stakeholders and are not imposed in a coercive top-down fashion (Corson 1993, 1999, 2001; Cummins 2000, 2001; Farrell 2008; Fishman 1989, 1991; Hornberger 1998, 2008; May 1999, 2008). One simple community-based effort to re-establish the community-school connection based on a mother tongue-medium of instruction is called the “language nest approach” to preschool education. In this method, parents and grandparents proficient in the mother tongue and home culture are the key instructors. This is an approach that has been used as part of revitalization efforts of Maori 74

Tibetan Village as the Focal Point in Maintaining and Revitalizing Tibetan Language in China

in New Zealand and Hawaiians in the United States (Benton and Benton 2001; May 1999; Warner 2001). Community-run “min ban” (minority schools) can be viewed as a precedent to this method in China.6 Therefore this method can easily be adapted to preschool education in Tibetan village areas. This is particularly important in areas where village primary schools have been relocated to township schools (Bahry 2011). The question then becomes, what use is a curriculum that is used by untrained villagers in community preschools and elementary schools? This simple approach will allow for a connection between village life, language, and culture in the school curriculum using village oral culture (Thompson 1998). Educational materials for the curriculum would be gathered by community members, teachers, and parents. Students would then gain valuable life knowledge by doing oral history (Sarkar 2007; Tonkin 1992). Klein (2003) places an emphasis on oral language as a significant element of Tibetan cultural life. Language is profoundly intertwined with the transmission of written texts, the performance of rituals, and esoteric learning. Defining formal and informal local knowledge can be done in discussion with village elders (Bahry, Darkhor, and Jia Luo 2009). Learning oral history not only supports the regular curriculum, but also develops other skills such as computer literacy through electronic documentation (Ritchie 2003). These questions methodologically emphasize how spoken knowledge can be taught in schools and villages (Caunce 1994). Basing village education on oral culture also gives village women a greater role in their children’s schooling. This is due to the fact that in Tibetan villages the primary oral educators are women. Defining the functions of oral education in Tibetan villages seeks commonalities and particularity. Bosacki (1998) states that, “knowledge is socially constructed and thus contains elements of personal experience including spiritual as well as intellectual knowledge” (109). Oral literacy contains rich spiritual and cultural knowledge that can be learned through songs, games, moral stories, plays, and even through the making of tools and toys. From this point of view, oral education content should be included in village school textbooks in order to strengthen the connection between local knowledge, culture, language, and schooling (Farrell 2008; Jia Luo 2010; Tisdell 2003). Clearly, doing oral history for Tibetan village language has a great potential to empower villagers and strengthen the connection between home and school. Of course, there is also some urgency to do such work, since the generation most knowledgeable in local lore and most proficient in oral literature is growing old. Much knowledge may disappear soon if action is not taken. Of course, doing oral history involves the use of modern information technology, such as digital video cameras, computers, and DVD players. Therefore, each 75

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

village needs to establish a center for the storage of the local histories that have been gathered, as well as curriculum materials that have been developed. In an oral culture, where adult literacy is limited, such a repository can function as a village library where villagers can watch and listen to video recordings made by the community. At the same time, a multi-literacy approach linking print-based materials to accompanying recordings of local oral literature is supportive of written literacy development not only among children, but also among adults with little or no literacy (Cummins 2006; Mills 2007; Olson 1980). Such village digital knowledge centers have already been established in Indian villages with some success (Rao 2008). These can also be easily established at reasonable cost in rural Tibetan areas of China. Establishing a Village Knowledge Centre (VKC) permits every preschool child to live in a cultural nest atmosphere. A VKC can not only create resources for scholars and serve as a source of local curriculum, but it can also influence the villagers to rethink their heritage (Ritchie 2001, 185; 2003, 185). Tibetan villages are not secluded, but are alternatively linked together with neighboring villages. While individual villages must establish VKCs largely by their own efforts, the example of one village may inspire a neighboring village to establish a VKC of its own. Of course, there is a great potential for collaboration among the nearby villages. Nevertheless, there is also a risk that premature action without proper preparation may be ineffective. Ideally, such an initiative requires discussion among villagers, and especially among elders, teachers, Tibetan scholars, educators, educational administrators, and scholars of education. A preliminary planning meeting could include topics such as: knowledge of village geography, knowledge of folk culture, knowledge of traditional drama, village customary law, and village history. The main purpose of the preliminary discussion would be to determine the agreed criteria for the selection of which aspects of local knowledge and culture to include in the village preschool curriculum. Once such preliminary planning has been completed, the work of gathering oral literature and preparing curriculum materials can begin. Tibetan identity is currently at a crossroads. This identity used to be based on a combination of religious learning and texts centered around the monastery and the indigenous knowledge of village community elders. However, modernization in Tibetan areas has produced a dilemma (Colin 1999; Huber 2002) both in the maintenance of traditional culture and the abandonment of Tibetan language in the face of globalization culminating in a â&#x20AC;&#x153;dead endâ&#x20AC;? (Liberman 2004). The acquisition of modern knowledge mediated through English and Mandarin and culture has also had a debilitating effect on the vitality of Tibetan culture. Tibetan youth in rural areas are acquiring modern knowledge. However, this generation is growing up increasingly unaware that traditional Tibetan identity and modern knowl76

Tibetan Village as the Focal Point in Maintaining and Revitalizing Tibetan Language in China

edge are not being harmoniously integrated (Teng 2009; Zhu 2007). The majority of the Tibetan population lives in villages and will continue to do so in the foreseeable future. If village culture continues to exist independently from its roots and society is passive in the face of modernity by not modernizing itself in its own way, then the future of Tibetan language, culture, and society appears bleak. Any approach to establishing a place for Tibetan language, culture, and society in multicultural, multilingual China depends upon the empowerment of Tibetan village society (Zhou 2003). A key step in this direction could be attained by the strengthening of village stakeholder development and the enhanced participation in village education through the development of VKCs. An African proverb says, “It takes a village to raise a child” (Clinton 1996). In the case of Tibet, it takes villagers to build a vital society. Notes 1. There are two forms of social structures: one is based on a government system for material needs and one is based on traditional or monasteries’ teachings that deal with spiritual needs. 2. Gannan Tibetan Autonomous Prefecture of Gansu Province Autonomous Ordinance 1989. Gannan Tibetan Autonomous Prefecture Law of Gansu Province, August 7, 1989. Tenth Gannan Tibetan Autonomous Prefecture People’s Congress passed, Second Session September 27, 1989. The Seventh Standing Committee of Gansu Province approved this in the tenth meeting. 3. Regulations of Tibetan Language Instruction in Gannan Tibetan Autonomous Prefecture of Gansu Province May 4, 2009. 4.Tibetan social groupings can be categorized into five groups: (1) those who only speak Tibetan (live in rural and monasteries but has internal dialect differences), (2) those who are bilingual (Tibetan-Mandarin oral communication skills), (3) those who only use Mandarin (live in urban areas), (4) those who use English (live abroad), and (5) those who are bilingual (use Tibetan with Mandarin or English) people with literacy. 5. Some of the education officials in the Tibetan areas of Sichuan, Qinghai, Gansu, and the Tibet Autonomous Region have noted this problem. In May 1998, there was a Tibetan education conference in Ganzi Prefecture during which and many officials realized that this problem needed to be addressed sooner rather than later. 6. “Min ban” were funded by villagers’ contributions and generally offered elementary education, from grades one to three. The teachers had lower qualifications than those teachers in state schools. See Wang (2002) for more on the history 77

Minority Language in Today’s Global Society

of “min ban” schools in China and the state’s current view of “min ban” education as inferior. See Farrell (2008) for a discussion of successful approaches to achieving quality in village community schools in developing countries. References Armstrong, Elizabeth A. and Mary Bernstein. 2008. “Culture, Power, and Institutions: A Multi-institutional Politics Approach.” Sociological Theory 26(1): 74–99. Badeng Nima. 2001. “Problems Related to Bilingual Education in Tibet.” Chinese Education & Society 34(2): 91–102. Bahry, S., D. Patrick and Jia Luo. 2009. “Educational Diversity in China: Responding to Globalizing and Localizing Forces.” In Global Issues in Education: Pedagogy, Policy, Practices, and the Minority Experience, edited by Greg. A. Wiggan and Charles. B. Hutchison, 103–130. Lanham, MD: Rowman & Littlefield. Baker, Colin. 2001. Foundations of Bilingual Education and Bilingualism. Clevedon, UK: Multilingual Matters. Barnett, Robert and Ronald Schwartz, eds. 2008. Tibetan Modernities: Notes from the Field on Cultural and Social Change. Leiden, NL: Brill. Bass, Catriona. 1998. Education in Tibet: Policy and Practice Since 1950. London: Zed Books. Benton, Richard and Benton, Nena. 2001. “Reversing Language Shift in Aotearoa/ New Zealand.” 1989–1999. In Can Threatened Languages Be Saved? Reversing Language Shift Revisited, edited by Joshua A. Fishman, 423–450. Clevedon, UK: Multilingual Matters Berger, Peter L. and Thomas Luckmann. 1966. The Social Construction of Reality: A Treatise in the Sociology of Knowledge. Garden City, NY: Doubleday. Bellousa, Joyce E. 2000. “Spiritual and Ethical Orality in Children: Education an Oral Self.” International Journal of Children’s Spirituality 5(1): 9–26. Canagarajah, A. Suresh. 2005. “Reconstructing Local Knowledge, Reconfiguring Language Studies.” In Reclaiming the Local in Language Policy and Practice, edited by A. Suresh Canagarajah, 3–24. Mahwah, NJ: Erlbaum. Caunce, Stephen. 1994. Oral History and the Local Historian. London: Longman. Communist Party of China Tibetan Autonomous Region Party Committee. 2005. Xizang gongzuo wenxian xuanbian (1949-200) [Tibetan work: Selected documents (1949-2005)]. Beijing: Central Party Document Publishers. CEIRCSNA. 1990. China’s Ethnic Issues Research Center of the State Nationalities Affairs Commission. Beijing. 78

Tibetan Village as the Focal Point in Maintaining and Revitalizing Tibetan Language in China

Chaika, Elaine. 2007. Language: The Social Mirror. 3rd edition. NY: Newbury. Chen, Lina. 2008. “Five Provinces and Regions Are Collaborating to Promote Compulsory Education and New Curriculum for Tibetans.” China Education News Network, July 18. http://www.jyb.cn/cm/jycm/beijing/zgjyb/1b/ t20080718_179029.htm. Clinton, Hilary R. 1996. It Takes a Village. NY: Simon and Schuster. Corson, David. 1993. Language, Minority Education and Gender: Linking Social Justice and Power. Clevedon, UK: Multilingual Matters. ———. 1999. “Community-based Education for Indigenous Cultures.” In Indigenous Community-based Education, edited by S. May, 8–19. Clevedon, UK: Multilingual Matters. ———. 2001. Language, Diversity and Education. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum. Cummins, Jim. 1979/2001. “Linguistic Interdependence and the Educational Development of Bilingual Children.” In An Introductory Reader to the Writings of Jim Cummins, edited by Colin Baker and Nancy H. Hornberger, 63–95. Clevedon, UK: Multilingual Matters. ———. 1982/2001. “Tests, Achievement and Bilingual Students.” In An Introductory Reader to the Writings of Jim Cummins, edited by Colin Baker and Nancy H. Hornberger, 139–147. Clevedon, UK: Multilingual Matters. ———. 1986. “Empowering Minority Students: A Framework for Intervention.” Harvard Educational Review 56(1): 18–36. ———. 2000. Language, Power and Pedagogy: Bilingual Children in the Crossfire. Clevedon, UK: Multilingual Matters. ———. 2001. Negotiating Identities: Education for Empowerment in a Diverse Society. 2nd edition. Los Angeles, CA: California Association for Bilingual Education. ———. 2006. “Multiliteracies and Equity: Becoming the Canada We Want.” Paper presented at the BCSSA Conference, Victoria BC, December 1. Dewey, John. 2004. Democracy and Education. NY: Macmillan. Dungkar Losang Khrinley. 2004. Collected Works of Dungkar Losang Khrinley. Beijing: Nationalities Publishing House. Farrell, Joseph P. 2008. “Community Education in Developing Countries: The Quiet Revolution in Schooling.” In The SAGE Handbook of Curriculum and Instruction, edited by F. Michael Connelly, Mingfang He and Joanne Phillion, 369–389. Thousand Oaks, CA: Sage. Fishman, Joshua A. 1989. Language and Ethnicity in Minority Sociolinguistic Perspective. Clevedon, UK: Multilingual Matters. ———. 1991. Reversing Language Shift: Theoretical and Empirical Foundations of Assistance to Threatened Languages. Clevedon, UK: Multilingual Matters. 79

Minority Language in Today’s Global Society

———. 2001. “Why Is it so Hard to Save a Threatened Language?” In Can Threatened Languages Be Saved? Reversing Language Shift Revisited, edited by Joshua A. Fishman, 1–22. Clevedon, UK: Multilingual Matters. Goldstein, Melvyn. C. 1989. The Snow Lion and the Dragon: China, Tibet, and the Dalai Lama. Berkeley, CA: University of California Press. Grunfeld, A. Tom. 1996. The Making of Modern Tibet. Revised edition. Armonk, NY: M. E. Sharpe. Huber, Toni, ed. 2002. Amdo Tibetans in Transition: Society and Culture in the PostMao Era. Leiden, NL: Brill. Hornberger, Nancy H. 1998. “Language Policy, Language Education, Language Rights: Indigenous, Immigrant, and International Perspectives.” Language in Society 27: 439–458. ———. 2008. “Introduction: Can Schools Save Indigenous Languages? Policy and Practice on Four Continents.” In Can Schools Save Indigenous Languages? Policy and Practice on Four Continents, edited by Nancy.H. Hornberger, 1–14. New York: Palgrave Macmillan. Jia Luo. 1999. Sociology and Tibetan Society. Lanzhou, China: Gansu Nationalities Publishing House. ———. 2003. “Research on Multiethnic Bilingual Education from a Cultural Perspective.” In Proceedings of the Conference on Tibetan Studies on the 50th Anniversary of the Northwest University for Minorities, edited by Zhaxicairang. Beijing: Nationalities Publishing House. ———. 2010. “A Tibetan Peace Perspective.” In Spirituality, Religion, and Peace Education, edited by J. Miller, 115–131. Charlotte, NC: Information Age Publishing, Inc. Klein, Anne. 2003. “Orality in Tibet.” Oral Tradition 18(1): 98–100. Ladson-Billings, Gloria. 1995. “Toward a Theory of Culturally Relevant Pedagogy.” American Educational Research Journal 32(3): 465–491. Lam, Agnes. 2005. Language Education in China: Policy and Experience From 1949. Hong Kong: Hong Kong University Press. Liberman, Kenneth. 2004. Dialectical Practice in Tibetan Philosophical Culture: An Ethnomethodological Inquiry into Formal Reasoning. Lanham, MD: Rowman and Littlefield. May, Stephen. 1999. “Language and Education Rights for Indigenous Peoples.” In Indigenous Community-based Education, edited by S. May, 42–66. Clevedon, UK: Multilingual Matters. ———. 2008. “Bilingual/Immersion Education: What the Research Tells Us.” In Bilingual Education. Vol 5 of Encyclopedia of Language and Education, 2nd edition, edited by Jim. Cummins and Nancy. H. Hornberger, 19–34. NY: 80

Tibetan Village as the Focal Point in Maintaining and Revitalizing Tibetan Language in China

Springer Science + Business Media LLC. Mackerras, Colin 1999. “Tradition and Modernity in the Performing Arts of the Tibetans.” International Journal of Social Economics 26(1): 58–78. Murge bsam dan. 1997. Collected Works of Murge bsam dan. Xining, China: Qinghai Nationalities Publishing House. Mills, Kathy Ann. 2007. “Access to Multiliteracies: a Critical Ethnography.” Ethnography and Education 2(3): 305–325. Ngapoi Ngawang Jigme. 1984. “Explaining Regional Autonomy Law.” Beijing Review 26: 17. Olson, David. R. 1980. “Some Social Aspects of Meaning in Oral and Written Language.” In The Social Foundations of Language and Thought, edited by David R. Olson, 90–108. NY: Norton. Panchen Lama. 1998. From the Heart of the Panchen Lama: Major Speeches and a Petition: 1962–1989. London: Tibet Information Network. Postiglione, Gerard, Ben Jiao and Sonam Gyatso. 2006. “Household Perspectives on School Attendance in Rural Tibet.” Educational Review 58(3): 317–337. Postiglione, Gerard A. 2009. “Dislocated Education: The Case of Tibet.” Comparative Education Review 53(4): 483–512. Rao, Siriginidi S. 2008. “Social Development in Indian Rural Communities: Adoption of Telecentres.” International Journal of Information Management 28(6): 474–482. Ritchie. Donald A. 2001. “At the Crossroads: Oral History in the 21st Century.” Oral History Association Newsletter 35(Winter): 3. ———. 2003. Doing Oral History: A Practical Guide. Using Interviews to Uncover the Past and Preserve it for the Future. 2nd edition. NY: Oxford University Press. Sarkar, Samir K. 2007. “Empowering Community Organizations: A Village Perspective in Bangladesh.” Journal of Developments in Sustainable Agriculture 2: 73–85. Searle, John. R. 2010. Making the Social World: The Structure of Human Civilization. NY: Oxford University Press. Stephen Caunce. 1994. Oral History and the Local Historian. London: Longman. Stephens, D. 2007. Culture in Education and Development: Principles, Practice and Policy. Oxford, UK: Symposium Books. Stein, Rolf A. 1972. Tibetan Civilization. London: Faber & Faber. Tashakkori, Abbas and Charles Teddlie. 1998. Mixed Methodology: Combining Qualitative and Quantitative Approaches. Thousand Oaks, CA: Sage. Teng, Xing. 2001. “The Idea of Plurality and Unity in the Configuration of the Chinese Nationality and China’s Ethnic Minority Bilingual Education.” 81

Minority Language in Today’s Global Society

Chinese Education and Society 34(2): 75–90. ———. 2009. Globalization and Minority Basic Education Development Strategy. Northwest Normal University, Northwest Minority Education Research Center. http://202.201.48.18/mzjy/line/line_L2_070420.htm Thompson, Paul. 1998. “Sharing and Reshaping Life Stories: Problems and Potential in Archiving Research Narratives.” In Narrative and Genre, edited by Mary Chamberlain and Paul R. Thompson, 167–181. London: Routledge. “Tibetan Autonomous Prefecture has been Determining to Regulate Every Official to Learn Tibetan Language.” 2008. Guoluo Ribao, October. http://www. guoluo.gov.cn/html/43/69897.html Tisdell, Elizabeth J. 2003. Exploring Spirituality and Culture in Adult and Higher Education. San Francisco, CA: Jossey Bass. Tonkin, Elizabeth. 1992. Narrating Our Pasts: The Social Construction of Oral History. Cambridge, UK: Cambridge University Press. Wamang pendeta, 1987. The History of Lhabrang Monastery. Lanzhou, Gansu Ethnic Publishing House. Wang, Chengzhi. 2002. “Minban Education: the Planned Elimination of the ‘People-managed’ Teachers in Reforming China.” International Journal of Educational Development 22: 109–129. Warner, Samuel N. L. 2001. “The Movement to Revitalize Hawaiian Language and Culture.” In The Green Book of Language Revitalization in Practice, edited by Leanne Hinton and Ken Hale, 133–146. San Diego, CA: Academic Press. Zhou Minglang and Sun Hongkai, eds. 2004. Language Policy in the People’s Republic of China: Theory and Practice Since 1949. Norwell, MA: Kluwer. Zhou Minglang. 2003. Multilingualism in China: The Politics of Writing Reforms for Minority Language 1949–2002. Berlin: Mouton de Gruyter. Zhu Liyi and Sun Yuanyuan Yan. 2009. “Tibetan and Chinese Bilingual Education Program Is Developed through Primary School to High School in Tibet.” March 8. Xinhua. http://tibet.news.cn/gdbb/2009-03/08/content_15887824.htm. Zhu Zhiyong. 2007. “Ethnic Identity Construction in the Schooling Context: A Case Study of a Tibetan Neidi Boarding School in China.” Chinese Education and Society 40(2): 38–59.

༄༅།།བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་རྒྱུན་འཛིན་དང་སླར་གསོ་འོངས་བའི་གཞི་རྩ་ནི་གྲོང་གསེབ་དང་རུ་སྡེ་ ཡིན་པའི་སྐོར་ལ་དཔྱད་པ་འབྱུང་འགྱུར་གསོ་བའི་བདུད་རྩི། ལྡོང་ཕྱིང་གུར་བ་རྒྱལ་ལོ། ནུབ་བྱང་མི་རིགས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ། ནང་དོན་ཉིང་བསྡུས། སྤྱི་ཚོགས་རིག་པའི་ལྟ་སྟངས་ཤིག་ནས་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་སྤྱི་ཚོགས་ཁོར་ཡུག་ལ་བརྟག་དཔྱད་ཞིབ་ འཇུག་གཏོང་རྒྱུ་དང་། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སྒྲིག་འཛུགས་སོ་སོའ ་ི གྲུབ་ཆ་འདྲ་མིན་གྱིས་བོད་སྐད་བེད་སྤྱོད་ པར་ནུས་པ་ག་ཚོད་འདོན་བཞིན་པ་དང་། སྒྲིག་འཛུགས་དེ་དག་གི་གྲུབ་ཆ་སྟེ་ (institutional factors) ༼སཱལ། ༢༠༡༠༽ སློབ་གྲྭ། གྲོང་གསེབ། དགོན་པ་དང་གཞུང་འབྲེལ་ལས་བྱེད་རྣམས་ རང་སྐད་བེད་སྤྱོད་ཐད་ཕྱར་བ་གྲུ་འདེགས་ལྟ་བུའི་ནུས་པ་དེ་ཚུལ་ཇི་ལྟར་འདོན་བཞིན་པའི་ སྐོར་ གཞིར་བཟུང་ཐོག རང་སྐད་རྒྱབ་དུ་དོར་ཞིང་གཞན་སྐད་པང་དུ་ལེན་པའི་ཉེན་ཁ་ཟློག་ཕྱིར་བྱ་ བ་གང་གང་བསྒྲུབ་དགོས་པའི་སྐོར་དང་ (reversing language shift) ༼ ཕི་ཤི་མེན། ༡༩༩༡། ༢༠༠༡༽ མི་རིགས་གཉོམ་ཆུང་ཅན་ཀྱི་ནུས་སྟོབས་ཇེ་ཆེར་བསྐྱེད་ཐབས་ (minority empowerment) ༼ཁ་མིན་སི། ༡༩༨༦༽སྐོར་ལའང་བརྟག་དཔྱད་བཏང་ཏེ། གྲོང་གསེབ་སློབ་གྲྭ་ དང་ (village community-based school) ༼ཁོར་སན། ༢༠༠༡། ཕེ་རལ། ༢༠༠༨༽ས་ གནས་ཤེས་བྱ་ཡར་རྒྱས་སུ་ཚུལ་ཇི་ལྟར་ (development of local knowledge) ༼ཁ་ན་ ག་རཱ་ཇ་། ༢༠༠༥༽སྤེལ་དགོས་བའི་སྐོར་བཅས་བྲིས་ཡོད།

རྩོམ་པ་པོའ ་ི ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས།

གངས་ལྗོངས་མདོ་སྨད་ལྡོང་གི་ཤུལ་ཆེན་བཅོ་བརྒྱད་ལས་ཁ་གྱྭ་ཚོ་དྲུག་གི་ནང་ཚན། མཚུངས་མེད་ཆོས་རྗེ་རྒྱལ་མཚན་ བཟང་པོའམ་གུང་རུ་རྒྱལ་མཚན་བཟང་པོ་ཡུལ་མདོ་སྨད་དུ་ཐོག་མར་ཞབས་ཀྱིས་བཅགས་ཤིང་བྱིན་གྱིས་བརླབས་པ། དགེ་ བཅུ་ཚང་པའི་ས་ཆར་ཆགས་པའི་ཕྱིང་གུར་ཕུག་སྡེ་བའི་ཁྱིམ་ཚང་དབུལ་པོ་ཞིག་ཏུ་སྐྱེས་ཤིང་གཉོམ་ལག་རྒྱས་པ། ནུབ་བྱང་ མི་རིགས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ་ི བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་རིག་གནས་སྡེ་ཚན་དུ་དགེ་རྒན་ལོ་དགུར་བྱས་ཤིང་། ད་ལྟ་ཊོ་རོན་ཊོ་སློབ་གྲྭ་ ཆེན་མོའ་ི ཨོན་ཊཱ་རི་ཡི་སློབ་གསོ་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་བསྟི་གནས་ཀྱི་སློབ་གསོ་དང་སྤྱི་ཚོགས་རིག་པའི་འབུམ་རམས་པའི་སློབ་ གཉེར་བ་ལྡོང་ཕྱིང་གུར་བ་རྒྱལ་ལོ་ནི། བོད་ཀྱི་སློབ་གསོའ་ི གནད་དོན་ལ་བརྟག་དཔྱད་ཞིབ་འཇུག་གཏོང་མཁན་ཉམས་མྱོང་ ཅན་ཞིག་ཡིན། ལོ་ངོ་བཅུ་ཕྲག་ལྷག་གི་རིང་། ཆེད་དམིགས་ཞིབ་འཇུག་གི་ཁོངས་སུ། བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ཡར་རྒྱས་དང་། མི་ རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་རིག་གནས་ཀྱི་ནུས་པ་སོགས་སློབ་གསོ་བརྒྱུད་དེ་ཡར་རྒྱས་ཡོང་ཐབས་དང་། དེང་རབས་ཅན་འཛུགས་ སྐྲུན་ལས་བྱུང་བའི་རིག་གནས་གོང་འཕེལ་སྐོར་གྱི་དཀའ་ངལ་བརྟག་དཔྱད་དང་། སློབ་གསོ་ལས་ཐོན་པའི་ཤེས་ཡོན་གྱི་ནུས་ པ་དང་། ཞི་བདེའི་སློབ་གསོ་སོགས་འདུ། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག སློབ་གསོ་དང་རིག་གནས་འཕེལ་རྒྱས་སྐོར་བརྗོད་གཞིར་བྱས་པའི་ བོད་རྒྱ་དབྱིན་གསུམ་གྱི་དཔེ་དེབ་དང་དཔྱད་རྩོམ་གང་འཚམ་བརྩམས་ཡོད་དོ། གླེང་གཞི།

ཀྲུང་གོ་དེང་རབས་ཅན་དུ་སྒྱུར་བཞིན་པ་འདིས། བོད་ཀྱི་རིག་གནས་རྒྱུན་འཛིན་དང་བཅས་པའི་ཐད་རྙོག་འཛིང་ཤིན་ ཏུ་ཆེ་བའི་གནས་སྟངས་གསར་བ་ཞིག་བཟོས་ཡོད། དེ་ཡང་ཐོག་མར། དེང་རབས་ཅན་དུ་སྒྱུར་བའི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད་དུ་རྒྱ་

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག།

དང་བོད་ཀྱི་རིག་གནས་གཉིས་འབྲེལ་ཐག་ཉེ་བོར་བཏང་ཏེ་རྒྱ་མ་བོད་དུ་གྱུར་བའི་ཕུང་སུམ་པའི་རིག་གནས་སྣང་ཚུལ་མང་པོ་ འབྱུང་བཞིན་མཆིས་ཤིང་། སྐབས་རེར་རིག་གནས་གཉིས་ཀྱི་དབར་ཕོག་ཐུག་བཟོ་བཞིན་པ་དང་། ཚབས་ཆེ་བའི་སྐབས་སུ་སོ་ སོའ་ི ངོ་བོ་དང་རིན་ཐང་ཡང་རྩ་བརླག་ཏུ་གཏོང་བཞིན་ཡོད༼སྦཱ་ནེ་ཊི་དང་ཤི་ཝཱ་ཛི། ༢༠༠༨། གི་རན་ཕི༹ལ་ཌི། ༡༩༩༦། མ་ཁེ་ ར་སེ། ༡༩༩༩༽ བོད་ཀྱི་ཡུལ་སྲོལ་ཁོར་ཡུག་འགྲོ་སྟངས་དང་བར་ཐག་ཤིན་ཏུ་རིང་བའི་རིགས་ལྷད་བརྒྱུད་རིམ་སྟེ། གྲོང་གསེབ་ ཀྱི་བོད་ཕྲུག་ལོ་དྲུག་དང་བདུན་ཅན་རྣམས་རང་གི་གྲོང་གསེབ་རུ་སྡེ་དང་ས་ཐག་རིང་པའི་སློབ་གྲྭར་བཏང་ནས་དེང་རབས་ཀྱི་ སློབ་གསོ་མྱོང་བཞིན་པ་འདིས། གཞོན་རབས་པ་རྣམས་སོ་སོའ ་ི ཕ་ཡུལ་ལ་སེམས་ཆགས་མ་ཐུབ་པར་དེ་དང་འབྲེལ་ཐག་ཆད་ པའི་འདུ་ཤེས་སྐྱེད་བཞིན་པ་དང་། གནས་ཚུལ་ཚབས་ཆེན་ཁ་ཤས་ནང་། ཁོར་ཡུག་སྲུང་སྐྱོབ་ལ་ཁ་གཡར་ཏེ་བཙན་དབང་ གིས་འབྲོག་སྡེ་ཧྲིལ་བོ་ཐག་རིང་རྒྱུས་མེད་ཀྱི་ས་ཆར་གནས་སྤོར་བ་དེ་ནི་རིག་གནས་གང་ཞིག་སོ་སོའ ་ི འཚོ་བའི་ཁོར་ཡུག་ལས་ ཕྱིར་ཕུད་པའི་རྟགས་མཚན་ཞིག་རེད། ད་དུང་། དགོན་པར་ལྟ་ཚུལ་དེར་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་ཏེ། བོད་ཀྱི་ཞིང་ འབྲོག་སྤྱི་ཚོགས་རྣམས་ལ་དགོན་སྡེ་ཁག་ནས་བཟང་ཕྱོགས་ཀྱི་ཕན་འདེགས་བཞིན་པ་དེ་རྟོགས་མ་ཐུབ་པ་བཟོས་པ་དང་། དེང་ རབས་ཀྱི་ཤེས་ཡོན་ནང་འདྲེན་དར་ཁྱབ་དུ་གཏོང་བའི་བྱ་བར་དགོན་སྡེ་ཁག་ལ་ནུས་པ་ཇི་ཡོད་མཐོང་མ་ཐུབ་པར་གནས་ཡོད། སྤྱི་ཚོགས་ཡར་རྒྱས་ཀྱི་འགྱུར་འགྲོས་དང་ལྷན་གོང་འཕེལ་དུ་འགྲོ་མ་ཐུབ་པའི་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་མེ་ལོང་ནང་དངོས་ཆོས་རྙིང་ པ་མང་པོའ་ི མིང་འཆར་བཞིན་ཡོད་ཀྱང་། བོད་ཡིག་དང་བོད་སྐད་ནི་ད་ལྟའི་དེང་རབས་འགྲོ་ལུགས་དང་བསྟུན་ཏེ་འཇུག་ལྡོག་ བྱེད་ཐུབ་པ་ དང་། གནའ་བོའ་ི སྲོལ་རྒྱུན་ཤེས་ཡོན་དང་དེང་རབས་ཤེས་ཡོན་གཉིས་ཀྱི་སྦྲེལ་མཚམས་མཐུད་ཐུབ་པའི་སྐད་ ཡིག་ཅིག་ཏུ་འགྱུར་སྲིད༼ ཧི་ཡུ་སྦར། ༢༠༠༢༽ རྒྱུ་མཚན་དེ་དག་ལ་བརྟེན་ནས། བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ནང་བོད་ཡིག་སྲུང་སྐྱོང་ དང་སླར་གསོ་འོངས་ཆེད་དང་། སྐད་ཡིག་མི་བརླག་རྒྱུ་གལ་ཆེན་པོར་མཐོང་བས་རྩོམ་འདི་བྲིས། ད་ལྟའི་གནས་བབ་འདིར། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་མི་ཉམས་གོང་འཕེལ་དུ་སྐྱོང་བྱེད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་རྨང་གཞི་ནི་གྲོང་གསེབ་ ཡིན་ལུགས་ཐད་ངོས་འཛིན་ཡང་དག་པ་ཞིག་དགོས་རྒྱུ་དང་། དེ་བཞིན་སྲོལ་རྒྱུན་གཙུག་ལག་གི་བསྟི་གནས་དག་དང་གྲོང་ གསེབ་ཀྱི་སློབ་གྲྭ་རྣམས་དེང་རབས་ཀྱི་ཤེས་བྱའི་བརྗོད་དོན་རྣམས་ཕན་ཚུན་གོ་བརྡ་སྤྲོད་པ་དང་། སློབ་སྟོན་དང་། སྦྱོང་བ་ བཅས་ཀྱི་སྐབས་སུ་བོད་ཡིག་བེད་སྤྱད་དེ་ཁྱབ་བརྡལ་དུ་གཏོང་ཐུབ་པའི་རྨང་གཞིར་འགྱུར་སྲིད་ཅེས་རིགས་པས་བསྒྲུབ་རྒྱུ་གལ་ ཤིན་དུ་ཆེ༼སྦེན་ཊན་དང་སྦེན་ཏེན། ༢༠༠༡༽ དེ་འདྲའི་བརྟག་དཔྱད་ཞིབ་འཇུག་དང་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་རྒྱུན་འཛིན་སླར་ གསོའ་ི འབད་བརྩོན་ནང་། ཆ་རྐྱེན་གཉིས་ལ་ངེས་པར་དུ་བསམ་བློ་ཞིབ་ཏུ་གཏོང་དགོས་ཏེ། ནང་གི་ཆ་རྐྱེན་གཙོ་བོ་ནི། བོད་ ཀྱི་ས་ཁུལ་རྣམས་སུ་ཕན་གནོད་ཟུང་ལྡན་གྱི་སློབ་གསོ་རྒྱ་ཆེར་སྤེལ་བཞིན་པའི་ཁྲོད་དུ་གནོད་བྱེད་ཀྱི་ཆ་དེ་གང་ཡིན་ངོས་ འཛིན་རྒྱུ་གནད་འགག་ཅིག་ཡིན་པ་དང་། ཀུན་སློང་མེད་ཀྱང་བོད་ཕྲུག་རྣམས་རྒྱའི་གོམས་གཤིས་ཀྱི་ཤན་ཞུགས་ཐལ་ཆེར་ ཕྱིན་ནས་དེར་དབྱེར་མེད་དུ་འཐིམ་བྱེད་ཀྱི་སློབ་གསོ་ལག་ལེན་དུ་བསྟར་བཞིན་པ་དེ་རེད། ཕྱི་ཡི་ཆ་རྐྱེན་གཙོ་བོ་ནི། བོད་ཀྱི་ སྤྱི་ཚོགས་གནས་སྟངས་ལེགས་བཅོས་གཏོང་ཕྱོགས་སྐོར་གྱི་བགྲོ་གླེང་ཐམས་ཅད་རྩོད་རྙོག་ཅན་དུ་སྒྱུར་པར་བྱེད་པ་དང་། གླེང་ མོལ་ཐམས་ཅད་ཆབ་སྲིད་ལ་སྦྱར་བས། བློ་གཟུ་བོར་གནས་པའི་སྒོ་ནས་དངོས་ཡོད་དཀའ་རྙོག་རྣམས་སེལ་བར་ཕན་ཐོགས་ པའི་བརྟག་དཔྱད་ཞིབ་འཇུག་བགྱིས་པའང་། རྒྱ་རིགས་མཆོག་འཛིན་གྱི་ལྟ་བ་ཆེན་པོ་དེ་ལ་བརྟེན་ནས་ཁ་བྲལ་རིང་ལུགས་པ་ རེད་ཅེས་གོ་ནོར་ཐེབས་པའམ་འགྲེལ་བརྗོད་ལོག་པར་བྱེད་པ་དང་། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་དངོས་སམ་འབྱུང་སྲིད་པའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ དཀའ་ངལ་རྣམས་ཚུལ་ཇི་ལྟར་གདོང་ལེན་བྱེད་པའི་གལ་ཆེའི་བགྲོ་གླེང་རྣམས་འགོ་མ་བརྩམ་གོང་ནས་མཚམས་གཅོད་པ་དང་ སྒོ་རྒྱག་པར་བྱེད་དགོས་པ་བྱུང་ཡོད། ད་ལྟའི་བོད་ཀྱི་གྲོང་གསེབ་རྣམས་ལ་འཕྲད་བཞིན་པའི་དཀའ་མཐའ་གཉིས་ཏེ། རིགས་གཞན་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་རྒྱུ་ཡིན་ ནམ་ཁ་བྲལ་རིང་ལུགས་པ་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་རྒྱུ་ཡིན་ཞེས་པའི་གནས་སྟངས་འདི་གཉིས་ནི། སོ་སོའ ་ི རིག་གནས་དང་འབྲེལ་ཐག་ གཅོད་བྱེད་ཀྱི་འདུ་ཤེས་བསྐྱེད་བཞིན་པའི་རིམ་པ་ཞིག་ཏུ་ངོས་འཛིན་བྱེད་འཐུས། དཔྱད་རྩོམ་འདི་ཡི་དམིགས་ཡུལ་དམ་པ་ ནི། བོད་ཀྱི་གྲོང་གསེབ་རྣམས་སུ་རིག་གནས་དང་འབྲེལ་བའི་ཕུགས་འཕེར་བེད་སྤྱོད་ཀྱི་སློབ་གསོའ ་ི ཆེད་༼ལ་སན། སྦི་ལིང་ སི། ༡༩༩༥༽ཞིབ་འཇུག་བྱེད་སྟངས་གསར་བ་རྨང་གཞིར་བྱས་པའི་ལས་རིམ་རྣམས་གོ་སྒྲིག་བྱེད་རྒྱུ་དེ་ཡིན་པས། གྲོང་གསེབ་ ཀྱི་སློབ་གསོའ་ི ནུས་སྟོབས་ཇེ་ཆེ་ཇེ་རྒྱས་སུ་སྤེལ་བ་ནི། སྤྱི་ཚོགས་གོང་འཕེལ་སྐོར་ཀྱི་བསྒྱུར་བཅོས་གང་ཞིག་དེར་བརྟག་དཔྱད་ 84

བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་རྒྱུན་འཛིན་དང་སླར་གསོ་འོངས་བའི་གཞི་རྩ་ནི་གྲོང་གསེབ་དང་རུ་སྡེ་ཡིན་པའི་སྐོར་ལ་དཔྱད་པ་འབྱུང་འགྱུར་གསོ་བའི་བདུད་རྩི།

ཞིབ་འཇུག་བགྱིས་པའི་ཐོག་ནས་ཞུགས་ན་ཕན་ཐོགས་ཆེ་བ་དང་། དེ་འདྲའི་ལས་རིམ་ཡང་ད་ལྟའི་གོང་ནས་བཀོད་སྒྲིག་བྱས་ པའི་སློབ་གསོའ་ི དཔེ་མཚོན་༼ ཅེན། ༢༠༠༨༽ལས་ལྷག་པར་བོད་ཀྱི་གྲོང་གསེབ་རྣམས་ཀྱི་དགོས་མཁོ་དང་རེ་བ་སྐོང་ཐུབ་པའི་ རང་གི་ཤེས་བྱ་སློབ་ཚན་དུ་གཏན་ལ་ཕབ་ཏེ་བསླབ་ཐུབ་པ་ཞིག་བསྐྲུན་དགོས། ༼སྦར་གར་དང་ལག་མན། ༡༩༩༦། ཁ་ན་ག་ ར་ཇ། ༢༠༠༥། ཁ་མིན་སི། ༡༩༨༦༽ བརྟག་དཔྱད་ཞིབ་འཇུག་གི་ཐབས་ཇུས་གསར་བ་བོད་ཀྱི་མཐོ་རིམ་སློབ་གསོ་བ་རང་ནས་ ཀྱང་དྲངས་མེད་པའམ་ཅུང་དབུལ་ཞིང་ཞན་པ་མ་ཟད། གཞི་འཛིན་ཐོག་མའི་མི་རིགས་ས་ཁུལ་དུ་བྱུང་ཡོད་པའི་སྤྱི་ཚོགས་ དང་ཤེས་ཡོན་གསར་བའི་དབར་གྱི་གནད་དོན་ཐག་གཅོད་ཐབས་སྐོར་ལ་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཞིབ་འཇུག་པ་ཚོས་ཀྱང་དོ་སྣང་ཆེན་པོ་སྤྲད་ མེད་པར་སྣང་། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་སྤྱི་ཚོགས་སྒྲིག་གཞི་དབར་ཀྱི་འབྲེལ་བ།

བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་སྒྲིག་གཞི་ཆགས་བྱེད་ཀྱི་གྲུབ་ཆ་རྣམ་བཞི་སྟེ། རང་བྱུང་ཁོར་ཡུག མི་འབོར། སྐད་ཡིག་དང་རིག་ གནས་བཅས་ལས་སྐད་ཡིག་ནི་གྲུབ་ཆ་གཞན་གསུམ་གའི་དབར་འབྲེལ་བ་འཛིན་བྱེད་དང་སྤྱི་ཚོགས་རང་སྐྱ་ཐུབ་པ་ཞིག་ཡིན་ པའི་རྟགས་མཚན་ཞིག་ཏུ་གྲུབ་པས། སྐད་ཡིག་གི་ནུས་ཤུགས་ཉམ་ཉེས་སུ་གྱུར་ཚེ་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་གྲུབ་ཆ་གཞན་གསུམ་གའི་ དབར་ཀྱི་འབྲེལ་བ་དེ་འདྲ་མི་དམ་པ་མ་ཟད་སོ་སོའ ་ི ནུས་པ་དང་ཁྱད་ཆོས་ཀྱང་ལེགས་པར་འཛིན་མི་ཐུབ་པའི་གནས་སྟངས་སུ་ འགྱུར་སླ། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་མང་པོ་ལས་སྲོལ་རྒྱུན་དང་། དེང་རབས་ཅན་གཉིས་ཀྱི་ངོ་བོ་ར་མ་ལུག་ལྟ་བུར་འགྲོ་བཞིན་ པ་དང་ཆབས་ཅིག བོད་པའང་རིགས་ལྔར་བགྱེ་བཞིན་པ་སྟེ། ༡༽བོད་སྐད་ཁོ་ན་བཤད་མཁན། ༼དེ་ཚོ་ནི་ཞིང་འབྲོག་ས་ཁུལ་ དང་དགོན་སྡེ་རྣམས་སུ་གནས་སྡོད་བྱེད་ལ་ནང་ཁུལ་ཡུལ་སྐད་མི་འདྲ་བ་ཡོད་༽ ༢༽སྐད་རིགས་གཉིས་བཤད་མཁན།༼རྒྱ་ བོད་གཉིས་ཀྱི་ཁ་སྐད་ཙམ་ཤེས།༽ ༣༽རྒྱ་སྐད་ཙམ་ཤེས་མཁན། ༼གྲོང་ཁྱེར་རྣམས་སུ་གཏན་སྡོད་བྱེད།༽ ༤༽དབྱིན་སྐད་ཤེས་ མཁན།

༼ ཕྱི་རྒྱལ་ན་གཏན་སྡོད་བྱེད།༽ ༥༽སྐད་གཉིས་འབྲི་ཀློག་ཤེས་པའི་བོད་པ་ཉུང་ཤས། ༼བོད་སྐད་ཐོག་རྒྱ་སྐད་དམ་ དབྱིན་སྐད་ཤེས།༽ གནས་ཚུལ་འདིས་སྤྱི་ཚོགས་སྒྲིག་འཛུགས་ཀྱི་རིམ་པ་ཡོངས་རྫོགས་ཀྱི་ནང་དང་། བྱེ་བྲག་ཏུ་བོད་ཡིག་ཡུལ་ དུས་གང་དང་གང་དུ་བེད་སྤྱོད་པའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཡན་ལག་ཐམས་ཅད་དུ། བོད་སྤྱི་ཚོགས་ལ་ཡིད་ཆེས་བློ་གཏད་དང་རེ་འདུན་ མི་བཅིངས་པར་ཞེ་ཆད་པའི་གནས་སྟངས་ཇེ་ཆེར་སྐྱེད་བཞིན་ཡོད། ༼ ཇི་ཨ། ལུ། ༡༩༩༩༽ སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་སྒྲིག་འཛུགས་ མང་པོའ་ི ནང་སྤྱི་ཚོགས་དང་འབྲེལ་བའི་བྱ་བ་དང་ལས་ཀ་ཇེ་ཉུང་དུ་འགྲོ་བཞིན་པ་ཡིན་མོད། ནུས་པ་སྣ་འཛོམས་ཅན་གྱི་ སྒྲིག་འཛུགས་འགའ་ཤས་ཀྱི་ནང་འགྱུར་ལྡོག་གི་རིམ་པ་འདི་ད་དུང་ཡོངས་སུ་རྫོགས་མེད། ༼ཨཱམ་སི་ཊོ་རོང་དང་སྦར་སི་ཊན། ༢༠༠༨༽ མི་རིགས་ཀྱི་ངོ་བོ་འགྱུར་འགོ་རྩོམ་བཞིན་པ་སོགས་སྤྱི་ཚོགས་གནད་དོན་ཐམས་ཅད་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་ནི་སྐད་དང་ཡི་ གེ་བསླབ་གཉེར་རྒྱུན་འཛིན་དང་ལག་ལེན་གྱི་ཐད་འཐུས་ཤོར་བྱུང་བའི་རྟགས་མཚན་གཙོ་བོར་མངོན་པས། ང་ཚོས་སྤྱི་ཚོགས་ དང་རིག་གནས་ཀྱི་འཕོ་འགྱུར་ཆེན་པོ་འདིར་སྲེག་བཅད་བརྡར་བའི་གསེར་བཞིན་དུ་བརྟག་རྒྱུ་ནི་ཤིན་ཏུ་གལ་ཆེ་བའི་བྱ་བ་ ཞིག་རེད། བོད་ཀྱི་གྲོང་གསེབ་པ་ཡོངས་ཀྱིས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སྒྲིག་གཞི་གཉིས་གདོང་ལེན་བྱེད་བཞིན་པ་མ་ཟད། སློབ་གྲྭ་དང་ལས་གྲྭ་ གཉིས་ཀར་སོ་སོའ་ི རང་སྐད་མ་ཡིན་པར་སྐད་ཡིག་གཉིས་པ་ཞིག་མཉམ་དུ་བསྟེན་དགོས་པ་དང་། ད་དུང་། ལས་འགན་ཉིས་ ལྡབ་ཁུར་ཡོད་པ་སྟེ། རྒྱལ་ཁབ་ཀྱིས་འཛིན་སྐྱོང་བྱེད་པའི་དེང་དུས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ལམ་ལུགས་དང་འབྲེལ་བའི་ལས་འགན་ དང་། གྲོང་གསེབ་རེ་རེའི་ནང་སྔར་སྲོལ་བཞིན་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སྒྲིག་གཞི་དང་འབྲེལ་བའི་ལས་འགན་བཅས་གཉིས་ཡོད། དེ་ དང་ཆབས་ཅིག་ཏུ་༼ ཞིང་ལས་དང་འབྲོག་ལས་གཉིས་ཕུད་པའི་༽སློབ་གྲྭ་དང་བོད་པ་རྣམས་ཀྱིས་རྒྱ་སྐད་དང་བོད་སྐད་དེ་སྐད་ ཡིག་གཉིས་སྦྱངས་ནས་བེད་སྤྱོད་དགོས་པ་མངོན་སུམ་དུ་གྲུབ་ཡོད། ཉེ་བའི་ལོ་ཤས་ནང་། རང་སྐྱོང་རྫོང་ངམ་ཁུལ་ཡོད་སའི་ གྲོང་ཁྱེར་རམ་གྲོང་བརྡལ་ནང་རྒྱ་སྐད་བཤད་མཁན་ཇེ་མང་དུ་ཕྱིན་པས་དེ་དག་གི་སློབ་གྲྭ་རྣམས་སུ་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གཙོ་ བོ་དེ་བོད་ཡིག་གི་ཚབ་ཏུ་རྒྱ་ཡིག་ཆགས་རྒྱུའི་འགོ་ཚུགས་ཡོད་པ་རེད། བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ཁུལ་རྣམས་གྱི་རང་སྐྱོང་བཅའ་

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག།

ཁྲིམས་ལྟར་ན། སློབ་གྲྭ་དང་ས་གནས་སྲིད་གཞུང་གཉིས་ཀྱི་ནང་རང་སྐད་བེད་སྤྱོད་པའི་རང་དབང་དང་ཐོབ་ཐང་སྤྲད་ཡོད། རང་སྐྱོང་རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་སྲིད་ཇུས་ནང་དུ་ཡང་མི་དམངས་རྣམས་ལ་རང་དབང་གི་ཐོག་ནས་སོ་སོའ ་ི རང་སྐད་བེད་སྤྱོད་ ཆོག་པའི་ཐོབ་ཐང་སྤྲད་ཡོད། དཔེར་ན། ཀན་ལྷོ་བོད་རང་སྐྱོང་ཁུལ་གྱི་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས་དང་། ༼༡༩༨༩ ལོའ་ི ཀན་ལྷོ་ བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ཁུལ་གྱི་ཁྲིམས་སྲོལ་༽ སྐད་ཡིག་སྲིད་ཇུས་༼༢༠༠༩་ལོའ ་ི ཀན་ལྷོ་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ཁུལ་གྱི་བོད་ཡིག་ སྤེལ་བའི་ཁྲིམས་སྲོལ་༽གཉིས་ཀས་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་རིག་གནས་གཉིས་སྲུང་སྐྱོང་བྱེད་ཆེད་གལ་ཆེའི་ཁྲིམས་མཐུན་ཆ་ རྐྱེན་དག་གསལ་པོར་སྤྲད་ཡོད་མོད། འོན་ཀྱང་། སྲིད་ཇུས་འདི་དག་ནི་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་པའི་ལག་བསྟར་འདང་ངེས་བགྱིད་ ཐུབ་མེད། སྲིད་ཇུས་འདི་དག་ལག་བསྟར་བྱེད་པར་དཀའ་ངལ་གཉིས་འཕྲད་ཡོད་དེ། ཀ༽ས་ཁོངས་འགའ་ཤས་ལ་དེ་དག་ལག་ བསྟར་གཏན་ནས་བྱས་མེད་པ་དང་། ཁ༽ལག་ལེན་ཏུ་བསྟར་ཡང་ཡུལ་དུས་ཀྱི་དབང་གིས་ས་གནས་གཞུང་འབྲེལ་གྱི་ལས་བྱེད་ མི་སྣ་ཚོའི་བསམ་བློའ་ི འཁྱེར་སོ་དང་བསྟུན་ནས་འགྱུར་ལྡོག་བྱུང་བ་རེད། སྐད་ཡིག་སྲིད་ཇུས་ལག་ལེན་དུ་འདེབས་པར་གནད་ དོན་གཉིས་མཆིས་པ་ལས། གཅིག་ནི་ལག་ལེན་ཁྱོན་ཡོངས་སུ་བསྟར་མེད་པ་དང་། གཅིག་ཤོས་ནི་ཡུལ་དུས་ཁྱད་པར་དང་ས་ གནས་དབང་ལྡན་མི་སྣའི་དབང་གིས་ལག་ལེན་ལ་འགྱུར་བ་བཏང་། དཀའ་ངལ་གཙོ་བོ་ནི། ཀ༽ལག་བསྟར་གྱི་སྤུས་ཚད་ལ་ དོ་དམ་བྱ་ར་བྱེད་པའི་སྒྲིག་ཁྲིམས་མེད་པ་དང་། ཁ༽ལག་བསྟར་སྤུས་ཚད་སྐྱོ་བོ་བྱུང་ཡོད་ན་ཞུ་གཏུགས་བྱས་ཚེ་དེ་དག་ཟིན་ ཐོ་འགོད་པ་ཙམ་ལས་གནད་དོན་དེ་དག་འགན་ལེན་གྱི་སྒྲིག་ཁྲིམས་ཡང་མེད། ག༽ལག་བསྟར་བྱེད་པ་དེ་ས་གནས་ཀྱི་གཞུང་ འབྲེལ་ལས་བྱེད་གང་ཡིན་དང་། རྒྱ་བོད་སུ་ཡིན་དང་ཏང་མི་ཡིན་མིན་ལ་མ་བལྟས་པར་སྐད་ཡིག་དེར་ལྟ་སྟངས་ཇི་འདྲ་ཞིག་ བཟུང་ཡོད་པར་རག་ལས་ཡོད། རྒྱུ་མཚན་དེ་དག་ལ་བརྟེན་ནས། ས་གནས་སོ་སོའ ་ི སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་ལག་བསྟར་སྲིད་ཇུས་ དང་རང་སྐྱོང་གི་བཅའ་ཁྲིམས་རྣམས་ལག་བསྟར་བྱེད་ཕྱོགས་དང་རྩ་བ་ནས་མི་མཚུངས་པ་མང་པོའ ་ི ཐོག་ནས་བྱེད་པ་དང་། དེའི་ཉེར་ལེན་ལ་བརྟེན་ནས་གཞུང་འབྲེལ་ལས་བྱེད་རྣམས་ཀྱིས་རྒྱ་རིགས་མཆོག་འཛིན་གྱི་ལྟ་བ་བཟུང་ཡོད་པ་དེ་ཤུགས་ཀྱིས་ རྟོགས་ཐུབ། ༼ལམ། ༢༠༠༥། ཛའོ་དང་སན། ༢༠༠༤༽ མཐོ་རིམ་སློབ་གསོའ ་ི བསྟི་གནས་རྣམས་སུ་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་གནས་ཚུལ།

བོད་ཀྱི་མཐོ་རིམ་སློབ་གསོར་རིགས་གཉིས་མཆིས་ཏེ། མི་རིགས་གྲངས་ཉུང་གི་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ་ཁག་གི་ནང་བཙུགས་ཤིང་ དེང་རབས་འགྲོ་སྟངས་ལྟར་བསླབ་པ་དང་བསླབ་གཉེར་བྱེད་བཞིན་པའི་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་རིག་གནས་སྡེ་ཚན་རྣམས་དང་། སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་སློབ་གསོའ་ི བསྟི་གནས་ཏེ་དགོན་སྡེ་ཁག་གོ བོད་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གནས་རྒྱུན་འཛིན་གྱི་བསྟི་གནས་དགོན་སྡེའི་སློབ་གསོའ ་ི ནང་། གསུམ་ཆ་གཅིག་ཆོས་ལུགས་ དང་། གསུམ་ཆ་གཅིག་མི་ཆོས་དང་འབྲེལ་བའི་བཟང་སྤྱོད་སྐོར་གྱི་གཞུང་ལུགས་དང་། གསུམ་ཆ་གཅིག་ཚན་རིག་བཅས་ ཡིན་ནོ། ༼ལ་ཡི་སྦར་མེན་། ༢༠༠༤། ཐར་མན། ༢༠༠༨, ༣༦༽ དགོན་པ་ནི་ཆོས་ཕྱོགས་རྐྱང་རྐྱང་གཉེར་བའི་སྒྲིག་འཛུགས་ ཤིག་མ་ཡིན་པར། བོད་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གནས་རྒྱུན་འཛིན་དང་དེ་འབྲེལ་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་གི་སློབ་གསོ་སྒྲུབ་འགན་ཡང་ ཁུར་ཡོད་པས། ཆོས་ལུགས་ཀྱི་སློབ་གསོ་ཙམ་མ་ཡིན་པར། སྐད་ཡིག སྒྱུ་རྩལ། རྩོམ་རིག གསོ་བ་རིག་པ། ཚད་མ། མཚན་ ཉིད་རིག་པ་བཅས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་བཞིན་ཡོད། ༼དཔལ་ལྡན་ཉི་མ། ༢༠༠༡,༡། སི་ཊེན། ༡༩༧༢༽

དེར་བརྟེན། བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ནང་དགོན་སྡེ་ཁག་གི་ནུས་པ་ནི་ཡུ་རོབ་ནང་གི་མཐོ་སློབ་རྣམས་དང་ཕྱོགས་མཚུངས་ཏེ། ཆོས་ལུགས་དང་མི་ཆོས། ཚན་རིག་གསུམ་ག་འཛོམས་པའི་བསྟི་གནས་ཡིན། ལོ་རྒྱུས་དལ་འབབ་རིང་མོའ ་ི འགྲོས་དང་འསྟུན་ བོད་ཀྱི་དགོན་སྡེ་ཁག་ནས་དེང་རབས་འཇིན་རྟེན་པའི་ཚན་རིག་ཤེས་བྱ་བསྡུ་ལེན་དང་ཁྱབ་བརྡལ་དུ་སྤེལ་བའི་བྱ་བ་ལ་སྣང་ མེད་ལྷོད་གཡེང་བྱས་ཡོད་མོད་ཀྱང་། དེ་ནི་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་འདི་དེང་རབས་སྤྱི་ཚོགས་ཡར་རྒྱས་སུ་གཏོང་བྱེད་ཀྱི་སྐད་ རིགས་ཤིག་མིན་པའི་སྒྲུབ་བྱེད་དུ་མི་འགྲོ་སྟེ། དཔེར་ན། དུས་རབས་ཤིག་གི་སྔོན་ལ་རྒྱ་ཡིག་གི་ནང་ཚན་རིག་ཐ་སྙད་བཅོས་ མེད་སྟབས་ཉི་ཧོང་གི་དེང་རབས་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་ཆ་ཤས་སུ་བཅོས་པའི་ཐ་སྙད་རྣམས་རང་ལུགས་སུ་བསྟེན་པའམ་བེད་སྤྱད་ ཡོད། དེ་བས་ན། སྐད་ཡིག་ཉིད་ཀྱི་སྐྱོན་མ་ཡིན་པར་སྐད་ཡིག་དེ་ཉིད་བེད་སྤྱོད་མཁན་་གྱི་གང་ཟག་ལ་རག་ལས་ཡོད་པ་གསལ་ 86

བོ་རེད།

བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་ནང་དེང་རབས་སྤྱི་ཚོགས་སྐོར་འགྲེལ་ཐུབ་པའི་ཐ་སྙད་གསར་བ་བསྣན་རྒྱུ་དང་། སྤྱི་ཚོགས་དང་ འབྲེལ་བའི་བེད་སྤྱོད་ཀྱི་རྒྱ་དེ་ཇེ་ཆེར་བསྐྱེད་སྟེ་ཚོང་ལས་སོགས་དངོས་པོའ ་ི ཆ་རྐྱེན་ཇེ་བཟང་དང་ཇེ་ལེགས་སུ་གཏོང་ཐུབ་པའི་ རིག་གནས་གསར་བ་ནང་འདྲེན་འཛིན་སྐྱོང་དང་། ཚན་རིག་བཅས་བོད་སྐད་བོད་ཡིག་ལ་བརྟེན་དགོས་པ་མ་ཟད། བོད་ཡིག་ གི་ནང་དུ་དེང་རབས་ཐ་སྙད་མང་པོ་འདྲེན་ཐུབ་པའི་ནུས་པ་ནི། རྒྱ་ཡིག་དེང་རབས་ཅན་དུ་བསྒྱུར་བའི་ནུས་པ་དང་གཅིག་ མཚུངས་ཡིན་ནའང་། བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ནང་དུ་ལས་གཞི་དེ་འདྲར་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ཐུབ་མཁན་གྱི་སྒྲིག་འཛུགས་གཅིག་པུ་ནི་ དགོན་སྡེ་དང་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ་རྣམས་ཆགས་ཡོད་པས། དགོན་སྡེ་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གནས་ཁོ་ན་འཛིན་སྐྱོང་བསྟི་གནས་ཙམ་ཞིག་ ཏུ་མི་བསམ་པར། ཤེས་ཡོན་གསར་པའི་གོ་རྟོགས་བསྐྱེད་དེ། རིག་གནས་གསར་བ་ནང་འདྲེན་ཀྱི་རླབས་ཆེན་བྱ་བར་ཞུགས་ ཏེ་བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཡར་རྒྱས་གོང་འཕེལ་དུ་གཏོང་ཐུབ་པའི་དེང་རབས་ཚན་རིག་གསར་བ་བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་ཅན་དུ་བསྒྱུར་ བའི་བྱ་བར་ནུས་པ་འདོན་དགོས། དེ་ལྟར་ནུས་པ་སྣ་འཛོམས་ཅན་གྱི་སྒྲིག་འཛུགས་ཤིག་ཡིན་པའི་ཆ་ནས་དགོན་སྡེས་སྔར་ བཞིན་བོད་ཡིག་གི་ནུས་སྟོབས་ཇེ་ཆེར་གཏོང་བའི་གལ་ཆེའི་བྱ་བ་བསྒྲུབ་སྲིད། ༼ སི་ཊེན། ༡༩༧༢༽

སྤྱི་ཚོགས་ནང་དུ་ཚོ་བ་དང་ཚོ་བ་དབར་ཀྱི་འབྲེལ་ལམ་མཐུད་པ་དང་། སྤྱི་ཚོགས་ནང་ཁུལ་གྱི་འབྲེལ་བ་སྣ་ཚོགས་བང་ རིམ་ཅན་དུ་དྲིལ་བའི་ནུས་པ་དེ་དགོན་སྡེ་ཁག་གིས་འདོན་བཞིན་མཆིས་ཤིང་། བོད་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་གཞི་རྩའི་གྲུབ་ ཆ་ནི་གྲོང་གསེབ་བམ་རུ་སྡེ་ཡིན་པས། ས་གནས་ཀྱི་དགོན་སྡེ་ཆུང་ཆུང་རྣམས་རྫོང་གཅིག་གི་དགོན་པའི་བུ་དགོན་ཏུ་བསྡུས་ ནས་འབྲེལ་ལམ་ཆགས་ཡོད། རྫོང་རིམ་གྱི་དགོན་པ་འདི་དག་དབུས་ཀྱི་དགོན་པ་ཞིག་གི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་ནས་འབྲེལ་བ་ ཆགས་ཡོད། འདི་ནི་བོད་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སྒྲིག་གཞིར་ངོས་འཛིན་རྒྱུ་ཤིན་དུ་གལ་ཆེན་ཡིན།གྲོང་གསེབ་གསུམ་མམ་བཞི་ལ་དགོན་ པ་ཆུང་ཆུང་ཞིག་ཡོད་པ་དེས་ཡུལ་ཁོངས་དེ་གའི་རིག་གནས་དང་། ཆོས་ཕྱོགས། ས་གནས་མི་དམངས་འཛིན་སྐྱོང་གི་ལས་ འགན་ཁུར་བ་བཅས་ནུས་པ་མང་པོ་འདོན་བཞིན་ཡོད། གྲྭ་གཞོན་རྣམས་ས་གནས་ཀྱི་དགོན་པ་ནས་བསླབ་པ་མཐར་སོན་རྗེས་ རྫོང་རིམ་པའི་དགོན་པར་མུ་མཐུད་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་དགོས། རིམ་པ་མཐོ་ཤོས་ནི་ལྷ་སར་ཡོད་པའི་གདན་ས་ཆེན་པོ་གསུམ་སྟེ། སེ་ ར་དང་འབྲས་སྤུངས་། དགའ་ལྡན་བཅས་སོ།། ༼དབལ་མང་པཎྜི་ཏ། ༡༩༨༧ ༽ དེ་ལྟར་གྲོང་གསེབ་མང་པོས་ས་གནས་དགོན་པ་ཞིག་ལྟེ་བར་བྱས་ནས་འདུས་པ་ལས་ཚོ་བ་ཞིག་གྲུབ་པ་དང་། ས་གནས་ ཀྱི་ཚོ་པ་མང་པོས་རྫོང་རིམ་པའི་དགོན་པ་ཞིག་ལྟེ་བར་བྱས་ནས་འདུས་པ་ལས་རྫོང་རིམ་པའི་ཚོ་པ་ཞིག་ཆགས་པ་དང་། རྫོང་ རིམ་པའི་དགོན་པ་དེ་ཡང་ལྷ་སར་ཡོད་པའི་གདན་ས་གསུམ་ལས་གང་རུང་ཞིག་གི་ལམ་སྟོན་འོག་ཚུད་ཡོད་པ་དང་། ལོ་རྒྱུས་ ཀྱི་དུས་ཡུན་རིང་པོའ་ི ནང་བོད་ཀྱི་ལས་དོན་ཀྱི་ཐད་ཆོས་ཀྱི་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་ཡོད་སྟབས། ཆོས་དང་འཇིག་རྟེན་དབར་གྱི་ས་ མཚམས་དེ་ཕན་ཚུན་བསྣོལ་ཏེ་གསལ་ཁ་མེད་པར་གྱུར་ཡོད་ཀྱང་། དགོན་སྡེ་ཁག་ནས་དབུས་གཞུང་དང་མཉམ་དུ་སྲིད་དོན་ དང་རིག་གནས་ལས་དོན་ཀྱི་ཐད་གལ་ཆེའི་འགན་ཞིག་ཁུར་ཡོད་པ་དང་། སྤྱི་ཡོངས་ཀྱི་ཆ་ནས་བཤད་ན་སྤྱི་ཚོགས་གོང་བུ་ གཅིག་ཏུ་དྲིལ་བའི་དགོན་སྡེ་ཁག་གི་ནུས་པ་དེ་ཁྱབ་ཆེ་སྟེ། མ་དགོན་དང་བུ་དགོན་དབར་གྱི་འབྲེལ་བས་གྲོང་གསེབ་རེ་རེ་ནས་ སྒྲིག་གཞི་ཚགས་དམ་པོ་ཞིག་དྲ་རྒྱ་ལྟར་ཆགས་ཡོད། རྒྱུ་མཚན་དེ་ལ་བརྟེན་ནས་གྲོང་གསེབ་མང་པོའ ་ི བར་ས་རྩོད་ཆུ་རྩོད་བྱུང་ སྐབས། ཆོས་ཕྱོགས་ཀྱི་འགྲོ་སྟངས་ལྟར། གྲོང་གསེབ་པ་ཚོས་གཞུང་མ་བརྒྱུད་པར་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་མི་སྣར་བརྟེན་ནས་བསྡུམས་ པ་རེད། ༼རྒྱལ་ལོ། ༡༩༩༩ ༽ དགོན་པ་ཆུང་ཆུང་རེ་ལྟེ་བར་བྱས་ནས་མཐའ་འཁོར་དུ་ཆགས་པའི་བོད་ཀྱི་གྲོང་གསེབ་རེ་རེ་ནི། ཚོ་ཁག་རེ་རེ་དང་ཡང་ ན་དེ་ལས་ཆེ་བའི་ས་གནས་ཀྱི་ཚོ་བའི་ནང་འདུས་ཏེ་རྫོང་རིམ་པའི་དགོན་པ་ཞིག་ལྟེ་བར་བྱས་ནས་འབྲེལ་ཡོད། རྫོང་རིམ་པའི་ ཚོ་བའི་འབྲེལ་ལམ་རེ་རེ་ཡང་གྲོང་གསེབ་ཀྱི་དྲ་བ་གཞན་དང་མཉམ་དུ་རིམ་པ་གོང་མའི་དགོན་སྡེ་ཁག་བརྒྱུད་ནས་སྦྲེལ་མཐུད་ བྱས་ཏེ་གནས་ཡོད་པས། གྲོང་གསེབ་པ་ཕན་ཚུན་ཁ་སྐད་ཐོག་གོ་བརྡ་ཕྲོད། ཡུལ་སྐད་ཀྱི་དབྱེ་བ་རྣམས་ཀྱང་གོང་དུ་བརྗོད་ཟིན་ པ་ལྟར། བོད་ཀྱི་ཡིག་ཐོག་སྤྱི་སྐད་ནི་དགོན་སྡེ་ཁག་ན་བེད་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་ཡོད་ལ། དེ་ནི་བོད་ཀྱི་གྲོང་གསེབ་ལ་བརྟེན་ཏེ་

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག།

ཆགས་པའི་་སྤྱི་ཚོགས་དྲ་བ་ཡོངས་ཀྱིས་གཞི་མཐུན་ཞིག་ཏུ་ལོངས་སུ་སྤྱོད་བཞིན་ཡོད། གྲོང་གསེབ་པ་ཕལ་ཆེ་བས་སྤྱི་སྐད་འདི་ ཡག་པོ་མི་ཤེས་ཀྱང་། ས་གནས་ཀྱི་བུ་དགོན་ཁག་ཏུ་ས་གནས་དེ་གའི་གྲོང་གསེབ་དག་ནས་ཡོང་བའི་དགེ་འདུན་པ་དག་གིས་ ཡུལ་སྐད་འགའ་རེ་ཤེས་ཤིང་། སྤྱི་སྐད་ཀྱང་ཤེས། དེ་ལྟར་བོད་ཀྱི་གྲོང་གསེབ་པ་རྣམས་ཚོང་གི་ཆེད་དུ་འགྲུལ་བཞུད་སྐབས་སུ་ སོ་སོའ་ི རྫོང་ལས་བརྒལ་ཏེ་འགྲོ་བས་ཕན་ཚུན་གོ་བརྡ་འཕྲོད་ཕྱིར་ས་ཆ་གཞན་གྱི་ཡུལ་སྐད་བཤད། གྲོང་གསེབ་པ་རྣམས་གནས་ བསྐོར་ལ་འགྲོ་བའི་སྐབས་ཡུལ་སྐད་མི་འདྲ་བ་མང་པོ་དང་འཕྲད། དགེ་འདུན་པ་མང་པོ་ནི་ཐོག་མར་གྲོང་གསེབ་པ་ཡིན་པ་ དང་ཁོང་ཚོ་ས་ཆ་གང་སར་ཕྱིན་པས། ཡུལ་སྐད་མང་པོ་ཤེས། སྤྱི་ཚོགས་གཞན་ཀྱི་མཐའ་མཚམས་སུ་གནས་པའི་༼བོད་ཀྱི༽ གྲོང་གསེབ་པ་རྣམས་ནི་རྒྱ་ཡི་ཡུལ་སྐད་དང་འབྲེལ་བ་འདྲ་མིན་ཆགས་ཡོད་ཀྱང་། སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གནས་ལག་ལེན་དང་བསླབ་ པ་བསླབ་གཉེར་སྐོར་ནས་ནུས་པ་གལ་ཆེན་འདོན་བཞིན་པ་སྨོས་མེད་ཐོག ང་ཚོས་རྟོགས་དགོས་པ་གཞན་ཞིག་ནི་ས་གནས་ དང་ས་གནས་དབར་ཡུལ་སྐད་བརྗེ་རེས་བྱེད་པ་ལ་དགོན་སྡེ་ཁག་ནས་ནུས་པ་གལ་ཆེན་འདོན་བཞིན་པ་མངོན་གསལ་རེད། བོད་ཀྱི་མཐོ་རིམ་སློབ་གསོ་ལས་རིགས་གཉིས་པ་སྟེ། མི་རིགས་གྲངས་ཉུང་གི་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ་ཁག་ཏུ་བཙུགས་ཡོད་པའི་ བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་རིག་གནས་སྡེ་ཚན་རྣམས་དང་། དགེ་འོས་སློབ་གྲྭ་བཞི་ཡི་ནང་དུ་ཡོད་པའི་བོད་ཡིག་སྡེ་ཚན་རྣམས་ དང་། བོད་ལྗོངས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ་ི བོད་གྱི་སྐད་ཡིག་དང་རྩོམ་རིག་སྡེ་ཚན་བཅས་ཡིན་ལ། སྡེ་ཚན་འདི་དག་ཐམས་ཅད་དུ་ བརྡ་སྤྲོད། སྙན་ངག ལོ་རྒྱུས། ཚད་མ། ལོ་ཙྰ། རྩོམ་རིག ཡིག་རྙིང་། བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་སྤྱི་བཤད། རྩོམ་འཇུག བོད་རྒྱ་ སྐད་གཉིས་སྲིད་འཛིན་དོ་དམ། ཚོང་ལས་དོ་དམ། དེང་རབས་དྲུང་ཡིག་ཆེད་ལས། སློབ་གསོ། དཔལ་འབྱོར། བོད་དབྱིན་ སྐད་གཉིས་སློབ་གསོ། དམངས་ཁྲོད་ཤེས་རིག་དང་གེ་སར་ཞིབ་འཇུག་སོགས་ཆེད་ལས་བཅུ་བདུན་ལྷག་གི་བསླབ་པ་སློབ་ གཉེར་དེ་དག་བོད་ཡིག་སྟེང་ནས་བྱེད་བཞིན་པ་རེད། ད་དུང་བོད་ལྗོངས་བོད་ལུགས་གསོ་རིག་སློབ་ཆེན། མཚོ་སྔོན་སློབ་ ཆེན་བོད་ལུགས་གསོ་རིག་སློབ་གླིང་དང་ཀན་ལྷོ་བོད་ལུགས་གསོ་རིག་འཛིན་གྲྭ་བཅས་སུ་བསླབ་པ་སློབ་གཉེར་བོད་ཡིག་གི་ སྟེང་ནས་བྱེད་བཞིན་པ་དང་། བོད་ཡིག་གི་ཆེད་ལས་སྡེ་ཚན་དེ་དག་ལས་མཐར་ཕྱིན་པའི་སློབ་མ་རྣམས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ལས་ ཞུགས་ཁྱབ་ཁོངས་ནི། བོད་ཡིག་ཡོད་པའི་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་བདུན་དང་། སློབ་གྲྭ་སོ་སོའ ་ི དགེ་རྒན་བྱེད་རྒྱུ། དུས་དེབ་ཁག་དང་ བོད་ཡིག་དྲ་རྒྱ་བཅས་ཡིན། སྤྱི་ཚོགས་གོང་འཕེལ་ཀྱི་དགོས་མཁོ་རྒྱ་ཆེ་ཞིང་ཕྱོགས་སྣ་དང་ཆེད་ལས་སྣ་ཚོགས་དགོས་པས། བོད་ཡིག་སྡེ་ཚན་དག་ལས་སློབ་མཐར་ཕྱིན་པའི་སློབ་མའི་ལས་ཐོབ་གོ་སྐབས་དང་ལས་ཀ་ཐོབ་རྗེས་ཀྱི་དཀའ་ངལ་མང་པོ་རེ་ རེ་ནས་བརྗོད་ཀྱིས་མི་ལང་བ་ལས། དཔེ་མཚོན་དུ་བཀོད་ན། རྩོམ་རིག་ཆེད་ལས་ནས་མཐར་ཕྱིན་པའི་སློབ་མ་ཆུ་གློག་ལས་ ཁུངས་ནང་བྱ་བ་བཀོད་སྒྲིག་བྱས་པས་བོད་ཡིག་སློབ་མས་ཅི་ཡང་མི་ཤེས་ཞེས་བསྒྲགས་པ་འདི་རིག་གནས་ཤིག་གི་གནད་དོན་ དང་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ་ི བོད་ཡིག་ཆེད་ལས་འཛུགས་སྟངས་སྐོར་གྱི་གནད་དོན་ཡིན་པ་ལས་བོད་ཡིག་གི་སྐྱོན་དང་སློབ་མ་དེ་ལྟ་ བུའི་སྐྱོན་མ་ཡིན་པ་གསལ་བོ་རེད། ཆེད་ལས་མི་སྣ་དང་སློབ་གསོའ ་ི རྒྱ་ཆེ་ཆུང་གང་ཐད་ནས་བལྟས་ན་སྐད་ཡིག་དེ་སྤྱི་ཚོགས་ གོང་འཕེལ་དུ་གཏོང་བྱེད་དུ་རེ་བ་དང་སྐད་ཡིག་དེ་ཉིད་དུས་ཀྱི་འགྱུར་འགྲོས་དང་བསྟུན་ཏེ་ཡར་རྒྱས་སུ་འགྲོ་ཐུབ་པར་རེ་བ་ ཞེས་པའི་རེ་བ་རྣམ་གཉིས་འགྲུབ་པའམ་འདོད་ཐོག་ཏུ་སྨིན་བྱེད་ཀྱི་སྲིད་ཇུས་ཆ་རྐྱེན་དང་དཔལ་འབྱོར་ཆ་རྐྱེན་སྐོར་ལ་རང་ གཞན་གཉིས་ཐད་ནས་བསམ་བློ་ཕྲ་ཞིབ་ཏུ་གཏོང་དགོས་ཚོད་དུ་བསླེབས་ཡོད་པ། འདི་ནི་བོད་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ལམ་སྟོན་པ་སྟེ་ སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ་ི གནས་ཚུལ་མདོར་བསྡུས་སུ་བཀོད་པ་ཙམ་མོ།། སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་ཀྱི་ཐོག་ལ་ནན་སྐུལ་བྱས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཡང་དཔྱད།

རྒྱལ་ཁབ་མི་རིགས་ལས་དོན་ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཁང་གི་ཀྲུང་ཧྭ་མི་རིགས་གནད་དོན་ཞིབ་འཇུག་བསྟི་གནས་ (CEIRCSNA 1990) ལྟར་ན། ཀྲུང་ཧྭ་མི་རིགས་ཀྱི་ངོ་བོ་ནི་མི་རིགས་དུ་མ་ཆིག་སྒྲིལ་ལས་བྱུང་བའི་གོ་དོན་ཞིག་ཡིན་ཞེས་པའི་ ཚིག་འགྲོས་འདི་ནི། མི་རིགས་སོ་སོའ་ི འབྱུང་ཁུངས་དང་། ཆགས་རིམ། ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་འཕེལ་རྒྱས་བཅས་རིགས་སོ་སོར་ཆོས་ཉིད་ རེ་ཡོད་པར་གོ་ཐུབ་པ་མ་ཟད། རིག་གནས་དང་སྤྱི་ཚོགས་ལ་ཡང་གཞན་དང་མི་འདྲ་བར་སོ་སོའ ་ི ངོ་བོ་ཐ་དད་ཡིན་པའི་གནས་ ལུགས་ལ་གོ དེར་བརྟེན། བོད་མི་རིགས་ཐེ་བའི་མི་རིགས་རེ་རེ་ལ། ས་ཁུལ་ཕན་ཚུན་གྱི་ནང་དུ་སྒྲིག་འཛུགས་ཀྱི་ཆ་རྐྱེན་ དང་ནུས་སྟོབས་གོང་འཕེལ་དུ་བཏང་ནས་སོ་སོའ ་ི ལོ་རྒྱུས་དང་། རིག་གནས་དང་། སྤྱི་ཚོགས་བཅས་ཀྱི་རྒྱུན་སྐྱོང་བའི་ཁྲིམས་ 88

མཐུན་ཐོབ་ཐང་ཡོད་པ་གསལ་བོ་རེད། ༼ཁ་མན་སི། ༡༩༨༦། སཱལ། ༢༠༡༠༽ བོད་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ངོ་བོ་འཛིན་སྐྱོང་དང་ཡར་ རྒྱས་སུ་གཏོང་བ་ལ་ཐོག་མར་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དེ་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སྒྲིག་རིམ་སོ་སོ་ནས་བེད་སྤྱོད་མི་སྤྱོད་དེ་གནད་འགག་ཏུ་ཐུག་ ཡོད་པས་མི་རིགས་ལ་ཤ་ཞེན་ཆེ་ཞིང་ཕུགས་རྒྱང་རིང་བའི་སྐྱེས་ཆེན་དམ་མང་པོས་ཐུགས་སྣང་མང་པོ་མཛད་ཡོད་པ་རེད།

བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་བགྱི་དགོས་པར་འབོད་སྐུལ་ནན་ཏན་ཡང་དང་ཡང་དུ་བྱས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ལ་བལྟས་ན། པཎ་ ཆེན་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་བའི་ཡིག་འབྲུ་ཁྲི་བདུན་ཅན་ཀྱི་ཞུ་ཡིག་གི་ནང་སྐད་ཡིག་སྲིད་ཇུས་ལག་བསྟར་བྱེད་ཕྱོགས་ལ་རྟོག་ཞིབ་སྐྱོན་ འཛུགས་མཛད་ཡོད། ཁོང་གིས་བརྗོད་དོན་ལ་གཞུང་གི་ཡིག་ཆ་རྣམས་དང་ལས་ཁུངས་རྣམས་སུ་བོད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་འདང་ ངེས་དགོས་ཚོད་ཅིག་མ་བྱས་པར་བརྟེན། བོད་སྐད་འདི་ག་ལེར་རིམ་གྱིས་འཛིན་སྐྱོང་གི་སྐད་ཡིག་དང་གཞུང་ལུགས་རྣམས་ཀྱི་ སྐད་ཡིག་ཡིན་པའི་རྒྱུན་ཆད་དེ། ཞིང་འབྲོག་གི་མི་རྣམས་ཁོ་ན་ཡིས་བེད་སྤྱོད་པའི་གྲོང་སྐད་ཅིག་ཏུ་འགྱུར་གྱིན་འདུག་ཅེས་བྱེ་ བྲག་ཏུ་གསལ་སྟོན་གནང་ཡོད། པཎ་ཆེན་རིན་པོ་ཆེས་འགྲེལ་བརྗོད་གནང་བར། རང་སྐྱོང་གི་ཐོབ་ཐང་དེ་ལ་གཞིགས་ནས་། ཐོག་མར་ང་ཚོར་སོ་སོའ་ི སྐད་ཡིག་དང་ཆས་གོས་སྒེར་གྱི་རྒྱན་ཆ་ བཅས་ལོངས་སུ་སྤྱོད་པའི་ཐོབ་ཐང་དགོས། འདི་ནི་གལ་གནད་ཆེན་པོ་ཡིན། བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་གྲ་སྒྲིག་ཨུ་ཡོན་ ལྷན་ཁང་གི་ཡིག་ཆ་ཡོངས་རྫོགས་རྒྱ་ཡིག་གི་ནང་ཟིན་བྲིས་སུ་བཀོད་པ་ལས་བོད་ཡིག་ནང་དུ་མི་བཀོད་པ་དང་། བོད་རིགས་ཡིན་པའི་གཙོ་འཛིན་དང་གཙོ་འཛིན་གཞོན་པ། ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཁང་གི་འཐུས་མི་ཕལ་ཆེ་བས་རྒྱ་ཡིག་ མི་ཤེས་སྟབས། གཞུང་གི་སྲི་ཞུའི་མི་སྣ་རྣམ་པས་ང་ཚོས་གང་དག་མཐོང་དགོས་འདུག་སྙམ་པའི་ཡིག་ཆ་དེ་དག་ ཁོ་ན་བོད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་ཡོད། ཁོང་ཚོས་རྒྱ་ཡིག་ནང་དུ་ཡོད་པའི་ཁྲིམས་མཐུན་སྲུང་བརྩི་བྱེད་དགོས་པའི་གྲོས་ ཆོད་རྣམས་དང་སྤྱི་དམངས་གསལ་བསྒྲགས་རྣམས་ཀྱི་སྤུས་ཚད་ཡག་པོ་ཡོང་བར་ཐབས་ཤེས་འཐེན་པ་དང་། བོད་ འགྱུར་ཡིག་ཆ་རྣམས་གོ་ཐུབ་ཙམ་ཡོད་ན་འགྲིག་པར་བྱས་ནས། མི་རྣམས་ཀྱིས་བོད་འགྱུར་ཡིག་ཆ་དེ་དག་ཚད་ ལྡན་ཡིན་མིན་ལྟ་རྒྱུ་ནི་ཤིན་ཏུ་ནས་དཀོན། བོད་ནང་ལ་སྐྱེལ་འདྲེན་གྱི་ཆ་རྐྱེན་སྟབས་བདེ་པོ་མེད་པ་ལ་བརྟེན་ ནས། གྲ་སྒྲིག་ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཁང་གིས་འོག་རིམ་ལས་ཁུངས་ལ་བཀའ་རྒྱ་དང་ལམ་སྟོན། གསལ་བསྒྲགས་བཅས་ སྤེལ་བ་རྣམས་ཕལ་ཆེར་ཐོག་མ་ཏར་འཕྲིན་འཕྲུལ་ཆས་ཐོག་བཏང་བ་དང་། དེ་ནས་ཡིག་ཆ་ངོ་མ་རྣམས་རིམ་ བཞིན་བཏང་པ་རེད། ཡིན་ཡང་འདི་གྲས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་ཁ་ཤས་ལས་རྒྱ་སྐད་དང་བོད་སྐད་གཉིས་ཀའི་ནང་མེད། དེ་ དང་ཆབས་ཅིག་བོད་སྐད་ནང་དུ་ཏར་འཕྲིན་ཨང་རྟགས་གཏན་འབེབས་ཀྱི་དཔེ་དེབ་མེད་པས་བོད་སྐད་ནང་ཏར་ འཕྲིན་བེད་སྤྱོད་ཐབས་མེད། དེ་བཞིན་གྲ་སྒྲིག་ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཁང་ལ་ཕུལ་བའི་ལས་ཐོ་མང་ཆེ་བ་རྒྱ་ཡིག་ཁོ་ནའི་ ནང་དང་ཡིག་ཆ་འགའ་ཤས་བོད་སྐད་ནང་དུ་བཀོད་ཡོད། འདི་ལས་ཁྱེད་ཀྱིས་རྨང་རིམ་དུ་ཡང་མི་གྲངས་ཉུང་ཉུང་ ཞིག་གིས་བོད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་པ་དེ་མངོན་པར་གསལ་ཐུབ་ཀྱི་རེད། གཞུང་གི་གནས་རིམ་ཚང་མར་བོད་ཡིག་བེད་ སྤྱོད་པའི་དགོས་མཁོ་དང་ཕན་ཡོན་ཉམས་རྒུད་དུ་ཕྱིན་པ་དང་འགྲོ་བཞིན་པའི་དབང་གིས་བོད་ཡིག་འདི་རིམ་གྱིས་ “དམངས་ཁྲོད་སྐད་ཡིག་”ཅིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད། ༼༡༩༨༨། ༢༢ -༢༣༽

ཞེས་དང་། ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ནས་བལྟས་ན་པཎ་ཆེན་རིན་པོ་ཆེ་ཡིས་༼རྒྱ་སྐད་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་བྱ་བཞག་ནང་དུ་བེད་སྤྱད་པའི་ ཐོག་ནས་༽བོད་ཡིག་གི་གནས་བབ་ཇེ་བཟང་ (standing development) ་དང་བོད་ཡིག་བཅོས་བསྒྱུར་ (corpus development) ཡར་རྒྱས་སུ་བཏང་ནས་བོད་ཡིག་འདི་རྒྱ་ཡིག་དང་མཉམ་དུ་རིག་གནས་རྒྱུན་འཛིན་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཡར་ རྒྱས་སུ་གཏོང་བྱེད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཅིག་ཏུ་བེད་སྤྱོད་དགོས་པའི་འབོད་སྐུལ་གནང་བ་རེད།

མཁས་པ་དང་སྲིད་གཞུང་གི་ལས་བྱེད་མི་སྣ་མང་པོས་༼ དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས། ༢༠༠༤། ༢༡༨-༢༣༦། ང་ ཕོད་ངག་དབང་འཇིགས་མེད། ༡༩༨༤༽བོད་ཡིག་དེ་འཇིག་ལ་ཉེ་བའི་ཉེན་བརྡ་བཏང་ཡོད་པ་དང་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་སློབ་གྲྭའི་ ནང་དུ་ཚུལ་ཇི་ལྟར་ཁྲིད་ཕྱོགས་སྐོར་འཕྲལ་དུ་ཡར་རྒྱས་གཏོང་དགོས་སྐོར་དང་དེ་མིན་བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ནི་ག་ལེར་ལོ་རྒྱུས་ ཀྱི་དེབ་རྙིང་ནང་དུ་ག་ལེར་བརྗེད་འགྲོ་ཡི་རེད་ཅེས་འགྲེལ་བརྗོད་བྱས་ཡོད། གུང་ཐང་རིན་པོ་ཆེ་མཆོག་ནས་པཎ་ཆེན་རིན་པོ་

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག།

ཆེའི་དགོངས་པར་རྒྱབ་སྐྱོར་མཐའ་གཅིག་ཏུ་བགྱིས་ཏེ། ཡུལ་སོ་སོའ ་ི སློབ་གྲྭ་ཁག་གི་ནང་བོད་ཡིག་གི་དཀའ་ངལ་སྐོར་དམིགས་ བསལ་གྱིས་འབྲེལ་བརྗོད་གནང་ཡོད་པར་མ་ཟད། སློབ་གྲྭ་མང་པོར་ཕྱོགས་གང་ཐད་ནས་རྒྱབ་སྐྱོར་རྒྱ་ཆེན་པོ་མཛད་ཡོད། དེ་ མིན་མཁས་དབང་ཚེ་ཏན་ཞབས་དྲུང་། དམུ་དགེ་བསམ་གཏན། རྡོ་སྦིས་ཤེས་རབ་རྒྱ་མཚོ། ཤར་གདོང་བློ་བཟང་བཤད་སྒྲུབ་རྒྱ་ མཚོ་དང་ཆབ་སྲིད་པ་གཞན་ཁ་ཤས་ཀྱིས་ཀྱང་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་དཀའ་ངལ་དེ་ཛ་དྲག་པོ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད་མིན་སྐོར་ལ་ནན་ བརྗོད་བྱས་ཡོད། དེ་དང་ཆབས་ཅིག་ཏུ་མི་དཀྱུས་མ་མང་པོ་བློ་འཚབ་བྱུང་ནས་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སློབ་གྲྭ་རྣམས་སུ་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ གི་ནུས་པ་ཡར་རྒྱས་གོང་འཕེལ་དུ་གཏོང་ཐུབ་དགོས་བའི་རེ་སྐུལ་མཛད་ཡོད། སྤྱི་ལོ་ ༡༩༦༦ པའི་དཀྱིལ་ནས་ ༡༩༧༦ པའི་བར་དུ་རིག་གནས་གསར་བརྗེ་ཡིས་རྒྱལ་ཁབ་ཡོངས་ལ་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་ གནས་རྩ་མེད་དུ་བཏང་བའི་ཤུགས་རྐྱེན་རྒྱ་ཆེར་ཐེབས་པ་དང་ལྷན། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་སློབ་ཚན་ཡོངས་སུ་རྫོགས་པ་གཏན་ ཕབས་སློབ་ཚན་ལས་ཕྱིར་བཏོན་པ་རེད། རིག་གནས་གསར་བརྗེའི་སྐབས། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་སྲིད་ཇུས་དེས་སློབ་གྲྭའི་ནང་ བོད་སྐད་བེད་སྤྱོད་པར་དམ་བསྒྲགས་ཤུགས་ཆེན་པོ་བྱས་ཡོད༼དཔལ་ལྡན་ཉི་མ། ༢༠༠༡། སྦཱ་སི། ༡༩༨༨། པོ་སི་ཊིག་ལི་ཡོན། ༢༠༠༩༽ དེ་ཡི་ཉེར་ལེན་ལ་བརྟེན་ནས། དཔེར་ན། ཀན་སུའུ་ཞིང་ཆེན་ཁོངས་སུ་ཡོད་པའི་དཔའ་རིས་བོད་རང་སྐྱོང་རྫོང་ལྟ་ བུ་སོགས་ས་ཆ་མང་པོར་སོ་སོའ་ི རང་སྐད་ནས་རྒྱ་སྐད་དུ་ཡོངས་སུ་རྫོགས་པར་འཕོ་འགྱུར་ཐེབས་པས། ཕ་མ་བུ་ཕྲུག་དབར་བོད་ རྒྱ་ལོ་ཙྰ་དགོས་ཚོད་དུ་ཕྱིན་ཡོད། རིག་གནས་གསར་བརྗེ་ཡི་རྗེས་སུ་སྲིད་ཇུས་ ལ་གུ་ཡངས་བྱུང་ཡོད་ཀྱང་། བོད་ཀྱི་ས་ཁོངས་ རང་ནས་འགོ་བརྩམས་པ་མ་ཡིན་པར། བོད་ཀྱི་ས་ཁོངས་རྣམས་སུ་བོད་སྐད་བེད་སྤྱོད་ཀྱི་མདུན་ལམ་མེད་པའི་གནས་སྟངས་མུ་ མཐུད་དུ་གནས་ཡོད་པར་བློ་འཚབ་བྱུང་བའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་དབུས་སྲིད་གཞུང་ནས་འགོ་བརྩམས་པ་ཞིག་ཡིན། སི་ཁྲོན་། མཚོ་ སྔོན། ཀན་སུའུ་དང་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་བཅས་མདོ་དབུས་ཁམས་གསུམ་དུ་ཡོད་པའི་བོད་ཀྱི་སློབ་གསོའ ་ི ལས་བྱེད་མི་སྣ་ རྣམས་ནས་དཀའ་ངལ་འདི་ངོས་ཟིན་ཡོད། སྤྱི་ལོ་༡༩༩༨པའི་ཟླ་བ་༥་པའི་ནང་དཀར་མཛེས་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ཁུལ་དུ་བོད་ ཀྱི་སློབ་གསོའ་ི ཚོགས་འདུ་ཞིག་འཚོགས་སྐབས་སུ། གཞུང་ཞབས་པ་མང་པོས་དཀའ་ངལ་འདི་གང་མགྱོགས་ངང་སེལ་ཐབས་ བྱེད་དགོས་པ་རྟོགས་བྱུང་། ཉེ་ཆར་གཞུང་འབྲེལ་གྱི་ཡོངས་ཁྱབ་གསལ་བསྒྲགས་ཤིག་གི་ནང་དུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ས་ ཁུལ་རྣམས་སུ་ལས་ཀ་བྱེད་མཁན་གྱི་རྒྱ་རིགས་དང་ཏང་གི་འཐུས་མི་རྣམས་ནས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་སྦྱོང་དགོས་ ཞེས་བཀོད་འདུག ༼ཀྲུང་གོ་གུན་ཁྲན་ཏང་གི་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ཏང་གི་ལྷན་ཚོགས་༢༠༠༥། ༣༡༣༽ ལོ་དེ་ཡི་ནང་བོད་རང་ སྐྱོང་ལྗོངས་ཏང་གི་ལྷན་ཚོགས་ནས་ལམ་སྟོན་ཞིག་སྤེལ་བའི་ནང་དུ་བརྗོད་དོན། བོད་ནང་དུ་ལས་ཀ་བྱེད་མཁན་གྱི་རྒྱ་རིགས་རྣམས་ནས། བོད་མི་རིགས་ལ་ཞབས་འདེགས་ཇེ་མང་དུ་ཞུ་ཐུབ་ པ་དང་བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཡར་རྒྱས་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་ཇེ་ཆེར་གཏོང་སླད་དུ། བོད་སྐད་དང་བླངས་ཀྱི་ཐོག་ནས་སྦྱོང་ དགོས། ༼༣༡༣༽

ཞེས་དང་། གཤམ་བཀོད་རེའུ་མིག་ལས་མངོན་གསལ་དུ་ར་འཕྲོད་པ་ལྟར། ཀན་ལྷོ་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ཁུལ་གྱི་རང་སྐྱོང་ གི་རྩ་ཁྲིམས་གསར་ཤོས་དེའི་ནང་དུ། ས་ཆ་འདིར་བོད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་དང་དེ་འདྲའི་བྱ་བ་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱེད་རྒྱུའི་སྲིད་ཇུས་ཆ་ རྐྱེན་རྣམས་བཀོད་ཡོད་པ་ནི་གསལ་ཞིང་འཁྲུལ་མེད་ཅིག་རེད། འོན་ཀྱང་། དབུས་དང་ས་གནས་ཀྱི་ཏང་དང་གཞུང་གི་དབང་ འཛིན་པ་རྣམ་པའི་བཟང་ཕྱོགས་ཀྱི་ནུས་པ་ལམ་སྟོན་དང་། ལྟ་སྟངས་གྱི་ཐོག་ནས་བལྟས་ན་འཛིན་སྐྱོང་དང་སློབ་གསོའ ་ི ནང་ དུ་བོད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་པར་ཕན་ཐོགས་ཡོད་པའི་སྐད་ཡིག་གི་སྲིད་ཇུས་དེ་ལྟར་ཡོད་ནའང་། དེ་དག་དང་བླངས་ཀྱི་རང་བཞིན་ ཅན་ཞིག་ཡིན་པ་ལས་ཁྲིམས་ཤུགས་མེད་པ་དང་། ཆ་རྐྱེན་དེ་དག་ལག་བསྟར་བྱེད་པར་དཔལ་འབྱོར་གྱི་མཐུན་རྐྱེན་མེད་པ་ དང་། ས་གནས་ཀྱི་གཞུང་ཞབས་ལས་བྱེད་མི་སྣ་རྣམ་པའི་བོད་ཡིག་ལ་མཐོང་ཆུང་དང་ བརྩི་སྲུང་མེད་པའི་བསམ་བློའ ་ི འཁྱེར་ སོ་བཅས་དགག་ཕྱོགས་ཀྱི་ཆ་རྐྱེན་མང་པོ་ལ་བརྟེན་ལག་ལེན་གྱི་ནུས་ཤུགས་ཉག་ཕྲ་བར་ལུས་ཡོད། རང་སྐྱོང་སྲིད་གཞུང་ནས་ བོད་ཡིག་ལག་བསྟར་བཟང་ངན་ལ་ལྟ་རྟོག་གི་ལས་ཁུངས་བཙུགས་ཡོད་ཀྱང་། དབང་ཆའི་རིམ་པ་དམའ་བ་དང་དཔུང་སྡེ་ གཉོམ་ཆུང་ཡིན་པས། སྲིད་གཞུང་ལས་ཁུངས་སོ་སོས་སྐད་ཡིག་སྲིད་ཇུས་ལག་བསྟར་བྱས་མེད་ཀྱང་དེ་ལ་སྐུལ་འདེད་ཤུགས་ དྲགས་པོ་བགྱིས་མི་ཐུབ། འདི་ནི་གཡོ་ཐབས་ཤིག་ཡིན་པ་ལས་སྲིད་ཇུས་ལག་བསྟར་མཐའ་འཁྱོངས་པར་བྱེད་པའི་ཐབས་ 90

བཀོད་པ་དང་ཤེད་ཤུགས་མེད་པ་མ་རེད། རེའུ་མིག་དང་པོ། བོད་རིགས་ཀྱི་སློབ་གསོ་དང་རང་སྐྱོང་གི་ཁྲིམས། ཀན་ལྷོ་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ཁུལ་གྱི་རང་སྐྱོང་རྩ་ ཁྲིམས་ལས། དོན་ཚན་ཨང་།

དོན་ཚན་གྱི་ཆ་རྐྱེན་ཁག

དོན་ཚན་ ༥༡

རང་སྐྱོང་ཁུལ་གྱི་རྩ་འཛུགས་དང་ཚོགས་པ་རྣམས་ནས་བོད་པ་མང་པོ་གཅིག་ཏུ་བསྡུས་ནས་གཞི་ ཆགས་པའི་ས་ཁོངས་རྣམས་སུ། གཞི་རིམ་དང་འབྲིང་རིམ་གྱི་སློབ་གྲྭ་འཛུགས་དགོས་པ་མ་ཟད། ཁྲིད་ སྐད་ཀྱང་གཙོ་བོ་བོད་ཡིག་བྱེད་དགོས།

དོན་ཚན་ ༥༠

དོན་ཚན་ ༥༥

རང་སྐྱོང་ཁུལ་གྱི་རྩ་འཛུགས་དང་ཚོགས་པ་རྣམས་ཀྱིས་ཁྲིམས་ཐོག་ནས་ངེས་པར་སློབ་གསོའ ་ི སྲིད་ ཇུས་རིམ་གྱིས་ལག་བསྟར་བྱེད་དགོས། ཕ་མ་རྣམས་ནས་སོ་སོའ ་ི ཕྲུ་གུ་སློབ་གྲྭར་འགྲོ་བའི་ལོ་ཚད་ བསླེབས་ཡོད་པ་རྣམས་ལོ་དགུ་ཡི་རིང་ལ། ཁྲིམས་ཐོག་གཏན་འབེབས་གཞིར་བཟུང་སློབ་གསོ་ངེས་ པར་ཐོབ་པར་བལྟ་སྐྱོང་བྱེད་དགོས་པའི་ལས་འགན་ཡོད།

རང་སྐྱོང་ཁུལ་གྱི་ལས་ཁུངས་རྣམས་ནས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གནས་རྣམས་ཁྱབ་ བརྡལ་དུ་བཏང་ནས་སྲུང་སྐྱོང་བྱེད་དགོས་པ་དང་། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་རིག་གནས་དང་སྒྱུ་རྩལ་ གྱི་ཁྱད་ཆོས་རྣམས་ཡར་རྒྱས་གཏོང་བ་དང་བོགས་འདོན་བྱེད་དགོས།

འབྱུང་ཁུངས༔ ཀན་ལྷོ་རང་སྐྱོང་ཁུལ་གྱི་དྲིལ་བསྒྲགས་སྡེ་ཚན། ༢༠༠༧ ཟླ་བ་ ༦ ཚེས་ ༡༦ ཕབ།

བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ནང་དུ་བོད་སྐད་བེད་སྤྱོད་ཀྱི་དངོས་ཡོད་གནས་སྟངས། བོད་སྐད་ནི་ལོ་ངོ་༥༠༠༠་རིང་ལ་བོད་མི་རིགས་ཀྱིས་བེད་སྤྱད་དེ་ད་ལྟའི་བར་བསླེབས་ཤིང་། བོད་སྐད་ནང་དུ་སྐབས་དེ་ དང་བསྟུན་པའི་ཐུན་མོང་བའི་རིག་གནས་དང་ཆོས་ཕྱོགས་ཀྱི་ཐ་སྙད་ཤིན་དུ་ཕྱུག་ཀྱང་། དེང་རབས་ལག་རྩལ་གྱི་ཐ་སྙད་ཐད་ མི་འདང་བའི་ཞན་ཆའང་ཡོད་པ་དེ་བདེན་པ་ཡིན་པ་དང་། སྲིད་དོན་དང་སྤྱི་ཚོགས་གསར་བའི་གནས་སྟངས་དང་འབྲེལ་བའི་ ཐ་སྙད་རྣམས་བོད་སྐད་ནང་ཉུང་ཉུང་ཙམ་ལས་དར་ཁྱབ་བྱུང་མེད་པ་འདི་ང་ཚོའི་རང་སྐྱོན་ཏུ་བསམ་དགོས་ཤིང་། བོད་སྐད་ འདི་“དམངས་ཁྲོད་སྐད་ཡིག་”ཅིག་ཏུ་འགྱུར་བཞིན་ཡོད་པའི་དངོས་ཡོད་གནས་སྟངས་ཏེ། གྲོང་གསེབ་པའི་དབར་ཕན་ཚུན་གོ་ བརྡ་སྤྲོད་ཆེད་བེད་སྤྱོད་པ་ལས། བོད་ཀྱི་གཞུང་ཞབས་དང་ལས་བྱེད་མི་སྣ་རྣམས་ཀྱི་དབར་དུ་བེད་སྤྱོད་མི་བྱེད་པ་དང་། དེང་ རབས་དགོས་མཁོ་དང་བསྟུན་ཐུབ་པའི་སྐད་ཡིག་བཅོས་བསྒྱུར་བོད་རང་གིས་ཀྱང་བྱས་མེད་པ་དང་ཆེད་ལས་ཐད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ སྦྱོང་བརྡར་ཡང་བྱས་མེད་སྟབས་གཞུང་ཞབས་ལས་བྱེད་མི་སྣ་རྣམས་ལ་རྒྱ་ཡིག་ནང་འབྲི་ཀློག་བྱེད་པ་དེ་ལས་སླ་བོ་ཆགས་ཡོད་ པ་རེད། ༼དཔལ་ལྡན་ཉི་མ་། ༢༠༠༡༽ དེར་མ་ཟད། མཁས་བའི་དབང་བོ་དང་གཞུང་ཞབས་ལས་བྱེད་རྣམ་པས་སློབ་གྲྭ་དང་ ས་གནས་མི་དམངས་སྲིད་གཞུང་ནང་དུ་བོད་ཡིག་བོད་སྐད་གཞུང་འབྲེལ་སྐད་ཡིག་ཅིག་ཏུ་བེད་སྤྱོད་ཆེད། སྐད་ཡིག་སྲིད་ ཇུས་ལག་བསྟར་ཡོང་བར་རྒྱུ་མཚན་ལྡན་པའི་འཆར་འགོད་སྐབས་ག་དུས་ཕུལ་ནའང་། སྲིད་ཇུས་སྣ་ཚོགས་རྣམས་སྐབས་ཐོག་ དེ་ཉིད་ཙམ་དུ་ལག་བསྟར་བྱས་ནས་རིམ་གྱིས་ཡང་སྐྱར་སྣང་མེད་དུ་བཏང་བ་རེད། ༼ ཧོན་སྦ་གར། ༡༩༩༨། ༢༠༠༨༽ དེར་ བརྟེན་དྲི་བ་གལ་ཆེན་པོ་ཞིག་འདོན་དགོས་པ་དེ་ནི། བོད་ཀྱི་ས་ཁོངས་རྣམས་སུ་སྐད་ཡིག་གི་སྲིད་ཇུས་ཅི་འདྲ་ཞིག་དགོས་ཟེར་ བ་འདི་མ་ཡིན་པར། དེ་འདྲའི་སྐད་ཡིག་སྲིད་ཇུས་དེ་ལག་བསྟར་ལེགས་པར་བྱེད་སླད་ཆ་རྐྱེན་གང་དང་གང་འཛོམས་དགོས་ སམ་ཞེས་པའི་འདྲི་བ་འདི་ཡིན། བོད་ཡུལ་དུ་སྐད་ཡིག་སྐོར་གྱི་སྲིད་ཇུས་བཟང་པོ་ཡུན་རིང་རྒྱུན་གནས་སུ་ལག་བསྟར་བྱེད་ མི་ཐུབ་པར་ནན་སྐུལ་ཡང་དང་ཡང་དུ་བྱེད་དགོས་པ་འདི་གནད་དོན་ཆུང་ཆུང་ཞིག་མ་ཡིན་པར་བརྟག་དཔྱད་ཡང་དག་པ་ཞིག་ བགྱི་དགོས་པའི་དོན་ཆེན་ཞིག་རེད་ཅེས་སྙམ་མོ།། 91

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག།

དེ་ཡང་ཚོང་འབྲེལ་གྱི་ཆེད་དུ། གྲོང་གསེབ་ཁ་ཤས་ཀྱི་ཁ་སྐད་ནང་རྒྱ་ཡིག་ཐ་སྙད་མང་པོ་བསྲེས་ཡོད། བོད་སྐད་དང་རྒྱ་ སྐད་འདྲེས་པའི་ས་ཆ་དག་ཏུ། བོད་སྐད་དང་རྒྱ་སྐད་གཉིས་ཀ་ཕན་ཚུན་གཅིག་གིས་གཅིག་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཆེན་པོ་ཐེབས་པའི་ སྣང་ཚུལ་ཡོད་པ་དང་། རྒྱ་བོད་ཀྱི་མཐའ་མཚམས་ལས་ཐག་རིང་པོར་གནས་པའི་འབྲོག་པའི་རུ་སྡེ་ནང་དུ་དེ་འདྲའི་དམངས་ ཁྲོད་སྐད་གཉིས་ལྷད་འདྲེས་ནི་ཕལ་ཆེར་མེད། སྤྱི་ལོ་ ༡༩༤༩ པའི་སྔོན་ལ་དེང་རབས་ལུགས་སྲོལ་དང་མཐུན་ཞིང་། སློབ་གྲྭའི་ ནང་ནས་སྦྱངས་པའི་རྒྱ་ཡིག་ཤེས་མཁན་ནི་བོད་ཀྱི་གྲོང་གསེབ་པ་རྣམས་ཀྱི་ཁྲོད་ན་ཤིན་ཏུ་དཀོན་ཏེ། གཞུང་གི་སློབ་གྲྭས་རྒྱ་ ཡིག་ཁོ་ན་བསླབས་པས། སྐབས་དེར་དེ་འདྲའི་སློབ་གྲྭ་ལ་དགའ་མོས་དེ་འདྲ་མི་བྱེད་པ་རེད། སྤྱི་ལོ་ ༡༩༥༢ པ་ནས་བཟུང་ དགོན་སྡེ་ཁག་གི་སློབ་གསོ་དང་མཉམ་དུ། སློབ་གྲྭ་ཡང་བོད་ཡུལ་ཀུན་དུ་བཙུགས་ཤིང་། དེའི་ཁོངས་སུ། རྒྱ་སྐད་ནི་སློབ་ཚན་ གཅིག་བྱས་ནས་རྫོང་ཕལ་ཆེ་བའི་སློབ་གྲྭའི་ནང་དུ་བསླབས་པ་དང་། གཏན་ཕབས་སློབ་ཚན་ལྷག་མ་རྣམས་བོད་ཡིག་གི་ཐོག་ ནས་བསླབས། དེ་ལྟར། གནས་སྟངས་འདི་ཚོའི་འོག་ཏུ་རྒྱ་ཡིག་བསླབས་པའི་དགོས་དཁོ་ནི་ཆུང་ངུ་ཙམ་ལས་མེད། རྒྱ་ཡིག་ ཅུང་ཙམ་མ་གཏོགས་མ་སྦྱངས་པས་གྲོང་གསེབ་པ་ཕལ་ཆེ་བའི་ཁྲོད་དང་། བོད་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་རིམ་པ་སོ་སོར་བོད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་ པར་ཉེན་ཁ་མེད་ཀྱང་། དམིགས་གསལ་གྱི་གནས་ཚུལ་ནི་བྱུང་ཡོད། གཞུང་འབྲེལ་ལས་བྱེད་དུ་བདམས་པའི་བོད་པ་རྣམས་ལ་ རྒྱ་ཡིག་གི་དམིགས་བསལ་སྦྱོང་བརྡར་སྤྲོད་པ་དང་། ཁོང་ཚོས་བོད་སྐད་མི་ཤེས་པའི་རྒྱ་རིགས་ལས་བྱེད་མི་སྣ་རྣམས་དང་མཉམ་ དུ་ལས་དོན་སྒྲུབ་སྐབས་སུ། གཞུང་འབྲེལ་གྱི་ལས་རིམ་རྣམས་རྒྱ་ཡིག་ཐོག་བྱེད་དགོས་པ་གཞིར་བཞག་པས། དེ་འདྲའི་ལས་ བྱེད་རྣམས་ཀྱིས་ཉུང་མཐར་རྒྱའི་ཁ་སྐད་ཀྱི་ཡོན་ཚད་ལྟོས་ས་ལྟོས་འཇོག་གི་སྒོ་ནས་ཚད་མཐོན་པོར་བསླེབས་ཡོད་མོད། རྒྱ་སྐད་ ཀྱི་རྩོམ་རིགས་ཤེས་ཚད་ནི་དེ་འདྲའི་མཐོན་པོར་བསླེབས་མེད་པ་མ་ཟད། བོད་ཡིག་ཤེས་ཚད་ཀྱང་དམའ་བའམ་ཡང་ན་གཏན་ ནས་མེད། རྒྱ་སྐད་བེད་སྤྱོད་པའི་རྫོང་ཁག་གི་ཉེ་འདབས་སུ་གནས་པའི་བོད་ཀྱི་གྲོང་གསེབ་འགའ་ཤས་ཀྱི་ནང་དུ་རྒྱ་ཡིག་ནི་ ཁྲིད་སྐད་གཙོ་བོར་བྱས་ནས་བེད་སྤྱོད་པ་དང་། རྒྱུ་མཚན་དེ་ལ་བརྟེན་ནས་སློབ་ཕྲུག་རྣམས་ཁ་སྐད་གོ་བརྡ་སྤྲོད་ཤེས་པའི་རྒྱ་ ཡིག་ཅུང་ཟད་ཙམ་ཤེས་ཀྱང་མཐོ་རིམ་སློབ་གསོ་ཐོབ་བྱེད་དུ་འགྱུར་རྒྱུའམ་རྒྱ་ཡིག་གི་མཐོ་རིམ་སློབ་གསོ་ཐོབ་པའི་གོ་སྐབས་སུ་ འགྱུར་མི་འགྱུར་ཐེ་ཚོམ་ཟ་དགོས་པ་ཞིག་རེད། ༼ཁ་མིན་སི། ༢༠༠༠༽ ཉེ་ཆར། ས་གནས་ལས་བྱེད་མི་སྣ་རྣམས་བོད་ཡིག་རྐྱང་རྐྱང་གི་གྲོང་གསེབ་སློབ་གྲྭ་རྣམས་ནས་སློབ་མཐར་ཕྱིན་པ་ཡིན་ པས། རྒྱ་ཡིག་གི་ཤེས་ཚད་མཐོན་པོར་བསླེབ་མ་ཐུབ་པའི་གནས་སྟངས་ལ་འདོད་པ་མ་ཚིམས་པར། ས་ཆ་མང་པོར་རྒྱ་ཡིག་ སློབ་ཁྲིད་གཙོ་བོར་བཀོད་སྒྲིག་བྱས་པ་དང་། བོད་ཡིག་ནི་སྤྱིར་བཏང་གི་ཤེས་ཡོན་གྱི་ཆ་ཤས་སློབ་ཚན་ཞིག་ཏུ་བསླབས་པའི་ སྲིད་ཇུས་ལག་བསྟར་བྱས་ཡོད། ད་ལྟའི་ཆར། རྒྱ་ཡིག་དང་བོད་ཡིག ཕྱི་རྒྱལ་གྱི་སྐད་ཡིག་བཅས། བོད་ཀྱི་ན་གཞོན་ཚོས་སྐད་ རིགས་གསུམ་ཅིག་ཅར་དུ་སྦྱང་དགོས་པའི་གདམ་ག་ཤིན་ཏུ་ཛ་དྲག་ཅན་དང་འཕྲད་ཡོད། ༡༽གལ་སྲིད་ཁྱེད་རང་བོད་ཡིག་ རྐྱང་རྐྱང་གི་སློབ་གྲྭ་ཞིག་འགྲིམ་ན། རྨང་རིམ་གྱི་སློབ་གསོ་མཐར་སོན་རྗེས་རྒྱའི་ཁ་སྐད་དང་ཡིག་སྐད་ཀྱི་ཤེས་ཚད་ཞན་པས། ལག་རྩལ་མི་དགོས་པའི་ཞིང་འབྲོག་གི་ལས་ཀ་མ་གཏོགས་ལས་རིགས་གཞན་མི་ཐོབ། ༢༽གལ་སྲིད་ཁྱེད་རང་གིས་ཉུང་མཐར་ ཡང་ཁུངས་འཁྱོལ་ཙམ་གྱི་དབྱིན་སྐད་ཅིག་སྦྱངས་མེད་ན། ཁྱེད་ཀྱིས་གཞི་རིམ་སློབ་གྲྭ་ནས་འབྲིང་རིམ་སློབ་གྲྭར་མུ་མཐུད་སློབ་ སྦྱོང་ལས་སླ་བོའ་ི ཐོག་ནས་བྱེད་དཀའ། ༣༽གལ་སྲིད་ཁྱེད་རང་རྒྱ་ཡིག་སློབ་གྲྭ་ཞིག་འགྲིམ་པ་ཡིན་ན། ཁྱེད་ཀྱིས་རྒྱ་ཡིག་དང་ དབྱིན་ཡིག་གང་ལེགས་ཤེས་པ་དང་། མཐོ་རིམ་སློབ་གྲྭར་འགྲོ་ཐུབ་པ་དང་ལས་རིགས་བཟང་བོ་ཐོབ་པའི་གོ་སྐབས་མང་པོ་ཡོད་ ནའང་། འདི་ཡི་ཉེར་ལེན་ལ་བརྟེན་ནས་བོད་ཀྱི་རིག་གནས་དང་སྐད་ཡིག་མི་ཤེས་པས། བོད་པའི་མཚན་ཉིད་གཙང་མ་མི་ ཚང་བའི་ཉེན་ཁ་ཡོད། ༤༽གལ་སྲིད་ཁྱེད་རང་གིས་བོད་ཡིག་དང་དབྱིན་ཡིག་ཁོ་ན་སྦྱངས་ན་ཁྱེད་རང་ཆབ་སྲིད་གནད་དོན་ ཐད་གྱི་རྟོག་པ་ཟ་བའི་དཀའ་རྙོག་མང་པོ་དང་འཕྲད།གྲོང་གསེབ་ཀྱི་དགེ་རྒན་རྣམས་ནས་སྐད་གཉིས་སློབ་གསོ་ཞིབ་འཇུག་པ་ ཚོར་སྐད་ཡིག་གི་བདམས་ཀ་འདི་དག་ཚུལ་ཇི་ལྟར་ཐག་གཅོད་དགོས་མིན་སྐོར་ཀྱི་དྲི་བ་འདྲི་བཞིན་ཡོད། གཞི་རིམ་སློབ་གྲྭར་ སྐད་ཡིག་གསུམ་ཁུངས་འཁྱོལ་བར་སྦྱོང་ཐུབ་ཀྱི་རེད་བསམ་པའི་ཕ་མ་དང་དགེ་རྒན་ཉུང་ཉུང་ཞིག་ལས་མེད། ཁོང་ཚོས་ཁུངས་ སྐྱེལ་གནས་ཚུལ་མེད་པའི་“ཡིན་ན་མིན་ན་”ཡི་རིགས་ལམ་ཞིག་གི་སྟེང་བསམ་བློ་བཏང་། གལ་སྲིད་སྐད་ཡིག་ཅིག་སྦྱོང་བར་ དུས་ཚོད་མང་པོ་བཏང་ན་སྐད་ཡིག་གཞན་དེ་སྦྱོང་ཐུབ་བམ། “སྐད་ཡིག་གཉིས་དང་སྐད་ཡིག་མང་པོ”ཡི་རིགས་ལམ་ལྟར་ན། སྐད་གཉིས་སམ་གསུམ་དེ་སྐད་ཡིག་གཅིག་རྐྱང་ཡིན་པའི་སློབ་གྲྭ་དང་འདྲ་པར་སྐད་ཡིག་གཞན་དེ་དག་དཔྱིས་ཕྱིན་པ་ཞིག་ 92

ཤེས་ཐུབ་བམ། སྐད་གཉིས་སམ་སྐད་མང་སློབ་གྲྭའི་ནང་དུ་གྲངས་ཉུང་ངམ་བེད་སྤྱོད་ཁྱབ་ཆུང་བའི་སྐད་ཡིག་དེ་ཡོངས་གྲགས་ སྐད་ཡིག་དང་འདྲ་མཚུངས་སམ་ཡང་ན་དེ་ལས་ལྷག་པར་ཤེས་ཐུབ་པའི་སྐོར་ལ་གཞུང་ལུགས་ཞིབ་འཇུག་གི་སྟེང་ཐད་ནས་ ཀྱང་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱེད་ཐུབ་མིན་རྒྱལ་སྤྱིའི་ནང་ཞིབ་འཇུག་ཅུང་ཟད་ཙམ་ལས་བྱས་མེད་པ་འདྲ། ༼ སྦེ་ཀར། ༢༠༠༡། ཁཱ་མིན་སི། ༢༠༠༠། ༢༠༠༡། ཊེང་། ༢༠༠༡ ༽ དེ་ལྟར་བོད་ཀྱི་སློབ་མའི་ཕ་མ་འགའ་ཡིས་སོ་སོའ་ི ངོས་ནས་ཕྲུ་གུའི་མ་འོངས་པའི་མདུན་ ལམ་དེ་ཕ་མའི་ལག་ན་ཡོད་ཅེས་བསམས་ནས་ཡ་ང་ཐབས་རྡུགས་ཀྱི་ངང་ཐག་བཅད་པ་སྟེ། སོ་སོའ ་ི ཕྲུ་གུ་རྣམས་བོད་ཡིག་སྦྱོང་ མི་དགོས་པར་བློ་ཐག་བཅད་དོ།། བོད་ཀྱི་ཁྱིམ་ཚང་དུ་རང་སྐད་བེད་སྤྱོད་པའི་གནས་ཚུལ།

ཁྱིམ་ཚང་ནང་དུ་བོད་སྐད་བེད་སྤྱོད་ཀྱི་གནས་ཚུལ་ལ། ཅྰ་ཡེ་ཀ་༼༡༩༩༤༽ཡི་འདོད་ཚུལ་ལྟར་ན། སྐད་ཡིག་ནི་སྤྱི་ ཚོགས་ཀྱི་མེ་ལོང་རེད། ཅེས་དགོངས་ཤིང་། དུས་ཀྱི་འགྱུར་ལྡོག་དབང་གིས་བོད་ཀྱི་ཁྱིམ་ཚང་ལའང་གནས་ཚུལ་ཐ་དད་པ་ མང་པོ་བྱུང་ཡོད་ཅིང་རིགས་མ་འདྲ་བ་མང་པོར་གྱུར་ཡོད་དེ། རིགས་དང་པོ་ནི་བོད་སྐད་ཁོ་ནར་བརྟེན་ནས་མི་ཚེ་དང་འཚོ་ བ་བསྐྱལ་བཞིན་པ། རིགས་གཉིས་པ་ནི་བོད་སྐད་དང་བོད་ཡིག་རྐྱང་རྐྱང་ལ་བརྟེན་ནས་མི་ཚེ་དང་འཚོ་བ་བསྐྱལ་བཞིན་པ་ དང་། རིགས་གསུམ་པ་ནི་བོད་སྐད་བོད་ཡིག་དང་རྒྱ་ཡིག་རྒྱ་སྐད་གཉིས་ཆར་བརྟེན་ནས་མི་ཚེ་དང་འཚོ་བ་བསྐྱལ་བཞིན་ཡོད། རིགས་བཞི་བས་གཞན་སྐད་དང་གཞན་གྱི་ཡི་གེ་ཁོ་ནར་བརྟེན་ནས་མི་ཚེ་དང་འཚོ་བ་བསྐྱལ་བཞིན་ཡོད། མི་རིགས་གཞན་ དང་འདྲེས་མའི་ས་ཁོངས་ན་ཡོད་པའི་བོད་ཀྱི་ཁྱིམ་ཚང་དུ་བོད་སྐད་རྩ་མེད་དུ་ཕྱིན་ཡོད། དཔེར་ན། ཀན་སུའུ་ན་ཡོད་པའི་ བོད་རིགས་མདུང་ནག་ཚོ་ཁག་ལྟ་བུ། གྲོང་ཁྱེར་ནང་ཡོད་པའི་བོད་ཁྱིམ་མང་ཆེ་བས་རྒྱ་སྐད་བཤད་པ་དེ་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཁྲོད་ཙམ་ མིན་པར་རང་ཁྱིམ་དུའང་བཤད་བཞིན་ཡོད། སྐབས་འགའ་ཤས་སུ་ཁྱིམ་ཚང་རྣམས་ནས་རྒྱའི་ཁ་སྐད་དང་མཉམ་དུ་བོད་ཀྱི་ཁ་ སྐད་ཀྱང་བེད་སྤྱོད་པ་རེད། ཡིག་ཐོག་གི་འབྲེལ་ལམ་ཕལ་ཆེར་རྒྱ་ཡིག་དང་རྒྱ་སྐད་བེད་སྤྱོད་བཞིན་ཡོད། རྒྱུ་མཚན་ནི་གྲོང་ ཁྱེར་དུ་གནས་པའི་བོད་མི་རྣམས་ནམ་རྒྱུན་བོད་ཀྱི་ཡིག་སྐད་མི་ཤེས་པ་མའམ་ཤེས་ཀྱང་བོད་ཡིག་དངོས་དུ་བེད་སྤྱོད་པའི་གོ་ སྐབས་ཤིན་ཏུ་དཀོན་པོ་རེད། གྲོང་ཁྱེར་བོད་ཁྱིམ་དག་གི་མི་རབས་རྗེས་མ་ཕལ་ཆེ་བས་བོད་སྐད་བཤད་ཤེས་མི་ཤེས་དང་ཐུབ་མི་ ཐུབ་ལ་འབུངས་པ་ལས་ཡི་གེ་སྦྱོང་རྒྱུར་ཆ་རྐྱེན་མེད་པ་དེ་ཐུན་མོང་པའི་གནས་སྟངས་ཤིག་ཏུ་ཆགས་ཡོད་པ་རེད། ཞིང་འབྲོག་ས་ཁུལ་དུ་བོད་མི་ཕལ་་ཆེ་བས་རྒྱུན་ལྡན་བྱ་བ་དང་ལས་ཀའི་ཆེད་བོད་སྐད་བེད་སྤྱོད་པ་དང་། ཡིན་ནའང་ དེང་རབས་ཀྱི་ཐོན་རྫས་གསར་པ་རྣམས་ལ་རྒྱ་སྐད་སྒྲ་གདངས་སྦྱར་ཏེ་བེད་སྤྱོད་པ་དང་། རྒྱ་སྐད་ཐ་སྙད་དེ་ཚོའི་གོ་དོན་མི་ཤེས། དེ་ལྟར་རྒྱ་ཆེའི་བརྒྱུད་ལམ་མང་པོར་བརྟེན་ནས་ཐོན་རྫས་གསར་པའི་ཐ་སྙད་བེད་སྤྱོད་ཇེ་མང་ནས་ཇེ་མང་དུ་འགྲོ་བཞིན་པ་ནི། འཚོ་བའི་གནས་སྟངས་ཐད་ནས་སྐད་ལ་ལྷད་ཤོར་བའི་ཉེན་ཁ་དང་འཕྲད་བཞིན་པའི་སྣང་ཚུལ་ཞིག་ཏུ་འཁུམས་ཤིང་། ཚོང་ རྫས་དང་བཅའ་ལག་གསར་རྙིང་གི་བེད་སྤྱོད་སྟབས་བདེ་ཡིན་མིན་དབང་གིས་རྙིང་པ་དོར་ཞིང་གསར་བ་མུ་མཐུད་དེ་བེད་སྤྱོད་ ཇེ་མང་དུ་འགྲོ་བཞིན་པའི་གནས་སྟངས་འདིས་བོད་སྐད་དང་བོད་ཡིག་ལ་ཉེན་ཁ་གསར་བ་ཞིག་སྐྲུན་རྒྱུ་རེད། གྲོང་གསེབ་རྣམས་ཀྱི་ནང་དུ་བོད་སྐད་བེད་སྤྱོད་སྟངས་ལ། འབྲོག་སྡེའི་ས་ཁུལ་རྣམས་སུ་ཐོན་རྫས་གསར་བའི་མིང་ངམ་ ཐ་སྙད་མ་གཏོགས་རྒྱ་སྐད་ཕལ་ཆེར་ཁྱབ་མེད། རྒྱ་སྡེ་དང་ཉེ་བའི་བོད་ཀྱི་གྲོང་སྡེ་རྣམས་སུ་ཕན་ཚུན་རིག་གནས་དང་སྐད་ཡིག་ གི་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་ཡོད་དེ། རྒྱ་རིགས་དང་བོད་རིགས་ཀྱི་ཞིང་པ་རྣམས་ཕན་ཚུན་གྱི་ཁ་སྐད་ཤེས་པ་མ་ཟད། སྐད་གཉིས་ བེད་སྤྱོད་གནས་སྟངས་ཁ་ཤས་ཀྱི་འོག་ཏུ་བོད་སྐད་ཀྱི་ཚབ་ཏུ་རྒྱ་ཡིག་ཆགས་ཡོད་ཅིང་། བོད་རིགས། ཧེ་རིགས་དང་རྒྱ་རིགས་ རྣམས་གྲོང་གསེབ་གཅིག་ཏུ་གནས་པའི་གྲོང་རྡལ་དུ། བོད་མི་དང་རྒྱ་མི་གཉིས་ཀས་དམངས་ཁྲོད་ཀྱི་སྐད་གཉིས་བེད་སྤྱོད་པ་ དང་རྒྱ་ཁྱབ་ཏུ་དར་ཡོད། གནས་སྟངས་འདི་འདྲའི་འོག་ཏུ་བོད་ཀྱི་སློབ་ཕྲུག་རྣམས་ཀྱིས་བོད་སྐད་ཚད་ལྡན་ཡང་སྦྱོང་ཐུབ་ཀྱི་ མེད་ལ་རྒྱ་སྐད་ཀྱང་ཚད་མཐོན་པོ་ཤེས་ཀྱི་མེད། ཉེ་ཆར། བོད་སྐད་མི་ཤེས་པའི་མཐོ་སློབ་ནས་མཐར་ཕྱིན་པའི་གཞོན་སྐྱེས་ རྣམས་ཀྱི་ནང་ནས་སྡེ་དཔོན་བདམས་ཏེ་བསྐོ་བཞག་བྱས་པའི་དམིགས་ཡུལ་ནི། གྲོང་གསེབ་ཀྱི་སྲིད་སྐྱོང་ལུགས་དེ་དེང་རབས་ ཅན་དུ་སྒྱུར་བར་ཤུགས་སྣོན་བྱེད་རྒྱུ་དེ་ཡིན་ཀྱང་། གྲོང་གསེབ་ཕལ་ཆེ་བའི་ཡར་རྒྱས་བྱ་བ་དང་ལས་ཀའི་ཆེད་དུ་བཀོལ་ཐུབ་

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག།

པའི་བོད་ཡིག་གི་ཤེས་ཚད་ཤིན་ཏུ་དམའ། སྲིད་ཇུས་གསར་པ་འདི་ལ་རིག་གནས་དང་སྐད་ཡིག་གི་ཐད་གོ་ནོར་ཆེན་པོ་བཟོ་ བའི་ནུས་པ་ཡོད། ས་གནས་དབང་ལྡན་མི་སྣ་རྣམས་བོད་སྐད་བཤད་མི་ཐུབ་པའི་གནས་ཚུལ་དེས་གྲོང་གསེབ་རིམ་པར་སྐད་ ཡིག་གི་འགྱུར་འགྲོས་ལས་གཞུང་འབྲེལ་སྤྱི་སྐད་དེ་རྒྱ་སྐད་ཡིན་པའི་ཁ་ཕྱོགས་སུ་བསྒྱུར་བའི་གོམ་འགྲོས་ཇེ་མགྱོགས་སུ་གཏོང་ སྲིད། ༼ ཕི༹་ཤ་མན། ༡༩༩༡། ༢༠༠༡༽

བོད་སྐད་ཀྱི་སྟེང་དུ་བབ་པའི་གནོན་ཤུགས་འདི་ཚོའི་ཟློག་ལན་དུ། མདོ་སྨད་མཚོ་སྔོན་མགོ་ལོག་བོད་རང་སྐྱོང་ཁུལ་ གྱིས་སྤྱི་ལོ་༡༩༥༠་པའི་ནང་དུ་གཏན་ལ་ཕབས་པའི་ས་གནས་རིམ་པར་སྐད་ཡིག་སླར་གསོ་བྱེད་དགོས་པའི་སྲིད་ཇུས་རྙིང་པ་ དེ་ཡང་བསྐྱར་ལག་འསྟར་བྱས་ཡོད། ད་ལྟ་སྲིད་ཇུས་འདིའི་ཐོག་བོད་རིགས་མ་ཡིན་པའི་གུང་ཁྲན་ཏང་གི་འཐུས་མི་དང་སྲིད་ གཞུང་གི་ལས་བྱེད་མི་སྣ་རྣམས་ནས་ལོ་གཅིག་དང་ཕྱེད་ཀྱི་ནང་དུ་བོད་སྐད་ངེས་པར་སྦྱོང་དགོས་པའི་སྒྲིག་གཞི་བཟོས་ཤིང་ ། མ་འོངས་པར་གླ་དང་གོ་གནས་རིམ་སྦོར་གྱི་ཆ་རྐྱེན་ནི་བོད་ཡིག་ཤེས་ཚད་རྒྱུགས་སྤྲོད་ཀྱི་གྲུབ་འབྲས་ལ་རག་ལས་ཡོད་པར་ ཐག་བཅད་ཡོད་ཀྱང་། ༼འགོ་ལོག་ཉིན་རེའི་ཚགས་པར། ༢༠༠༨། ཕྱི་ཟླ་ ༡༠༽ སྲིད་ཇུས་འདི་ལག་སྣེར་མ་བུད་པར་ལྐོག་ཇུས་ འཐེན་ནས་ཨ་གསར་ཙམ་དུ་བཏང་། ཁ་གཏད་བྱེད་མཁན་གྱིས། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་རྒྱལ་ཞེན་དེ་འཇིགས་སྣང་ཞིག་ཏུ་ རྟོག་པ་བསླངས་ཤིང་། ཆབ་སྲིད་ལས་དོན་གྱི་ངོ་བོར་བསྒྱུར་ནས་བཀག་འགོག་བྱེད་སྲིད། ང་ཚོས་ཤེས་དགོས་པ་ཞིག་ལ། བོད་ ཀྱི་རང་སྐྱོང་ས་གནས་ཁག་ཏུ་ཡོད་པའི་གཞུང་ཞབས་མི་སྣ་ལ་རིག་བཞི་ཡོད་དེ། དང་པོ། གོང་རིམ་གྱིས་ཇི་བཤད་དེ་བཞིན་ དུ་སྒྲུབ་པའི་ལས་བྱེད་མི་སྣ། གཉིས་པ། རང་ཉིད་ཁོ་ནའི་ཁེ་ཕན་བཙལ་བའི་ལས་བྱེད་མི་སྣ། གསུམ་པ། རྒྱལ་ཁབ་དང་མི་ རིགས་གཉིས་ཆར་བློ་དཀར་ཞིང་ཤ་ཞེན་ཡོད་ཀྱང་གོ་གནས་དམའ་བའམ་མེད་པའི་ལས་བྱེད་མི་སྣ་དང་། བཞི་བ། གྱང་ཁའི་རྩ་ ལྟར་ལངས་ཕྱོགས་མེད་པར་རྒྱུག་ཁྱི་བཞིན་བྱ་བ་སྒྲུབ་པའི་ལས་བྱེད་མི་སྣའོ། རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མཐུན་འབྲེལ་དང་མི་རིགས་ཀྱི་ཡར་ རྒྱས་བཅས་ལ་ཕན་པའི་རིགས་པ་དག་དབང་ཤེད་མེད་པས་ལས་ཕྱོད་ཤིན་དུ་ཆུང་བས་སྐད་ཡིག་དང་བཅས་པའི་བྱ་བ་བཟང་བོ་ མང་པོའང་ལས་བྱེད་མི་སྣ་རིགས་གསུམ་པ་ཚོས་བརླག་བཞིན་ཡོད་དོ།། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་སློབ་གྲྭའི་ནང་བསླབ་པ་སློབ་གཉེར་བྱེད་བཞིན་པའི་གནས་ཚུལ།

ད་ལྟའི་འཆར་གཞི་ལྟར་སློབ་གྲྭ་ཁག་ཏུ་བོད་ཡིག་དང་། རྒྱ་ཡིག དབྱིན་ཡིག་བཅས་སྐད་རིགས་གསུམ་ག་དཔྱིས་ཕྱིན་ པར་སྦྱོང་ཐུབ་མིན་དང་ཚད་ག་འདྲ་ཞིག་ཏུ་སྦྱོང་ཐུབ་ཅེས་སློབ་གྲྭ་ཁག་ལ་སྐད་ཡིག་དང་སློབ་ཚན་གཏན་འབེབས་གྱི་ཐོག་ཅི་ བྱ་གཏོལ་མེད་ཀྱི་དཀའ་ངལ་ཞིག་འཕྲད་བཞིན་ཡོད། ཁྲིད་སྐད་གཙོ་བོ་དེ་བོད་སྐད་བྱེད་དམ་རྒྱ་སྐད་བྱེད་ཅེས་པའི་ཐག་གཅོད་ དེ་སློབ་གསོའ་ི ཆེད་ལས་སྦྱང་མེད་པའི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སློབ་གསོ་བ། སྐད་གཉིས་སློབ་གསོ་བ་དང་ཞིབ་འཇུག་གི་ཐད་ སྦྱོང་བརྡར་མེད་པ་དང་། ཆེད་ལས་ཤེས་ཡོན་ཞན་པའི་སློབ་གྲྭའི་དོ་དམ་པ་རྣམས་ཀྱིས་བཀོད་སྒྲིག་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། ༼ཀྲའུ་དང་ ཡན། ༢༠༠༩༽ གནས་སྐབས་མང་ཆེ་བར་སློབ་ཕྲུག་རྣམ་པས་བོད་ཡིག་ཁོ་ན་ཤེས་པ་དང་ཁྲིད་སྐད་ཀྱང་བོད་སྐད་ཡིན་པ་དང་ ། སློབ་ཕྲུག་གི་གྲངས་འབོར་དེ་རྒྱ་བོད་འདྲེས་མ་ཡིན་པའམ་བོད་ཕྲུག་ཚོས་རྒྱའི་ཁ་སྐད་ཙམ་ལས་ཁྲིད་སྐད་གཙོ་བོ་དེ་རྒྱ་སྐད་ བྱེད། ཁྲིད་སྐད་བོད་ཡིག་ཡིན་པའི་སློབ་གྲྭ་རྣམས་སུ་རྒྱ་སྐད་སློབ་འགོ་དེ་འཛིན་རིམ་གསུམ་པ་ནས་འཛུགས་པ་དང་། ཁྲིད་སྐད་ དེ་རྒྱ་སྐད་ཡིན་པའི་སློབ་གྲྭ་འགའི་ནང་དུ་འཛིན་གྲྭ་དང་པོ་ནས་བོད་སྐད་སློབ་རྒྱུ་འགོ་འཛུགས་པ་དང་། ལ་ལའི་ནང་དུ་འཛིན་ རིམ་གསུམ་པར་མ་བསླེབས་བར་དུ་བོད་སྐད་སློབ་རྒྱུ་ཕྱིར་འགྱངས་བགྱིས། དེ་ལྟར་གྱིས་པའི་རྒྱུ་མཚན་ནི། རྒྱ་སྐད་སྦྱོང་བར་ བོད་སྐད་ཀྱིས་བར་ཆད་བྱེད་རྒྱུ་རེད་ཅེས་པའི་བློ་འཚབ་ཡོད། སྲིད་ཇུས་འདི་ཡི་ཐོག་ནས་དོན་དངོས་སུ་སློབ་ཕྲུག་ཅིག་གི་སྐད་ ཡིག་གང་ཞན་པ་དེ་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་ཆུང་ཆུང་ཞིག་ལས་མེད་པ་དང་། ཡང་སློབ་ཕྲུག་ཞིག་གི་བོད་སྐད་ཤེས་ཚད་མཐོ་ནའང་སློབ་ གྲྭ་ཡོངས་ཀྱི་རྒྱུགས་དེ་རྒྱ་ཡིག་ཐོག་བླངས་ཤིང་། དེ་ནི་སློབ་ཕྲུག་དེ་ཡི་སྐད་ཡིག་ཆུ་ཚད་ཞན་པས། བོད་ཀྱི་སློབ་ཕྲུག་རྣམས་མི་ རིགས་གཞན་པའི་སློབ་ཕྲུག་དག་ལས་སྤྱི་སྙོམ་གྱི་ཆ་ནས་རིགས་པ་ཞན་པར་མཐོང་གི་ཡོད། ༼ ཇིཨ་ལུ། ༢༠༠༣། པོ་སི་ཊིག་ལི་ ཡོན། སྦེན་ཇི་ཨ་འོ་དང་བསོད་ནམས་རྒྱ་མཚོ། ༢༠༠༦ ༽ སློབ་ཕྲུག་སོ་སོའ་ི སྐད་ཡིག་ཡག་ཤོས་དེ་ཡི་ནང་དུ་རྒྱུགས་སྤྲོད་རྒྱུ་ དེ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སློབ་གསོར་བརྟག་དཔྱད་གཏོང་ཕྱོགས་ཀྱི་སྤྱི་ཡོངས་རྩ་འཛིན་ཞིག་རེད། དེ་མིན་རྒྱུགས་ལེན་སྟངས་ ཀྱིས། སློབ་ཚན་དང་འབྲེལ་བའི་ཤེས་ཡོན་དང་སྐད་ཡིག་གཉིས་པའི་ཤེས་ཚད་གཉིས་དབར་གྱི་འབྲེལ་བ་དེ་ལེགས་པར་རྟོགས་ 94

མ་ཐུབ་པར་མགོ་ཉོག་པར་བྱེད་པ་དང་། རྒྱུགས་ལེན་ཕྱོགས་ཀྱི་ཐབས་ལམ་དེའང་ཡང་དག་པ་ཞིག་ མིན་པས་སློབ་ཕྲུག་རྣམས་ སློབ་སྦྱོང་བྱེད་པའི་ནུས་པ་ཞན་པར་འགྲེལ་བརྗོད་བྱེད་སྲིད།༼ཁཱ་མིན་སི། ༡༩༨༢༽

འདས་པའི་དུས་སུ། བོད་ཀྱི་སློབ་མ་རྣམས་མཐོ་རིམ་སློབ་འབྲིང་གི་ནང་དུ་དབྱིན་སྐད་སློབ་འགོ་ཚུགས་ཤིང་། ཉེ་བའི་ལོ་ ཤས་ནང་དབྱིན་སྐད་སློབ་པའི་དུས་དེ་ཇེ་སྔ་རུ་བཏང་ཏེ་སློབ་གྲྭ་ཁ་ཤས་ནང་དུ་སློབ་འགོ་དེ་གཞི་རིམ་སློབ་གྲྭའི་ནང་དུ་ཚུགས་ ཤིང་། ཁྲིད་སྐད་བོད་སྐད་ཡིན་པའི་སློབ་གྲྭ་རྣམས་སུ་དབྱིན་སྐད་སློབ་འགོ་འཛིན་རིམ་གསུམ་པའམ་བཞི་པ་ནས་བཙུགས་པ་ དང་། ཁྲིད་སྐད་རྒྱ་སྐད་ཡིན་པའི་སློབ་གྲྭ་རྣམས་སུ་དབྱིན་སྐད་སློབ་འགོ་འཛིན་རིམ་དང་པོ་ནས་བཙུགས་པ་དང་ཆབས་ཅིག་ འཛིན་གྲྭ་གསུམ་པ་བར་དུ་ཕ་སྐད་སློབ་ཁྲིད་མི་བྱེད། དེ་ལྟར་གཞི་རིམ་སློབ་གྲྭའི་གཏན་ཕབས་སློབ་ཚན་གྱི་ནང་དུ་སྐད་ཡིག་ གསུམ་ཚུད་ཡོད། དེ་དང་དུས་མཚུངས་སུ། ས་གནས་སློབ་གསོའ་ི སྲིད་ཇུས་ཀྱི་ཐོག་ནས་གཞི་རིམ་སློབ་གྲྭར་བོད་སྐད་སློབ་ཁྲིད་ སྤེལ་བའི་ཚབ་ཏུ་འཛིན་རིམ་འདིར་སྔར་ལས་ཀྱང་སྔོན་དུ་རྒྱ་སྐད་སློབ་འགོ་འཛུགས་པའི་འགྱུར་འགྲོས་ཤིག་འོངས་བཞིན་ གདའ།༼དཔལ་ལྡན་ཉི་མ། ༢༠༠༡། སྦཱ་སི། ༡༩༩༨༽ ཕ་སྐད་དཔྱིས་ཕྱིན་པ་ཞིག་ཤེས་ན་སྐད་ཡིག་གཉིས་པའམ་གཞན་ཞིག་སྦྱོང་བྱེད་ཀྱི་རྨང་གཞིའམ་གྲོགས་སུ་འགྲོ་བའི་སྐོར་ ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པའི་སྒྲུབ་བྱེད་འགའ་ཡོད་ཀྱང་། སྐད་ཡིག་གཉིས་སྦྱང་བའི་གནས་སྟངས་ཁ་ཤས་ནི་ཆར་བ་ཆུ་གྲོགས་དང་ ཉི་མ་མེ་གྲོགས་བཞིན་ཕན་ཚན་གཅིག་ལ་གཅིག་ཕན་གྱིས་གྲོགས་བྱེད། ༼ཁཱ་མིན་སི། ༡༩༧༩༽ འཛིན་སྐྱོང་འགན་འཛིན་པ་ དང་དགེ་རྒན། དེ་བཞིན་ཕ་མ་ཉུང་ཤོས་ཀྱིས་དུས་གཅིག་ཏུ་སྐད་ཡིག་གསུམ་རང་སྐྱ་འཕེར་བ་ཞིག་སྤྱོང་བའི་ནུས་པ་ཡོད་པར་ ཡིད་ཆེས་བྱེད་ཀྱི་མེད་པ་རེད། ཁོང་ཚོས་སྐད་ཡིག་གཅིག་གིས་གཅིག་ཤོས་ལ་གནོད་པའི་ཤུགས་རྐྱེན་ནམ་བར་ཆད་བྱེད་པའི་ འདུ་ཤེས་བཟུང་སྟེ། གཏན་ཕབས་སློབ་ཚན་གྱི་ནང་དུ་སྐད་ཡིག་སྣ་གཅིག་དཔྱིས་ཕྱིན་པ་ཞིག་སློབ་རྒྱུའི་གོ་སྐབས་ཇེ་ཉུང་དུ་ གཏོང་བའམ་སློབ་ཚན་དེ་ཕྱིར་འཕུད་དགོས་པའི་གནོན་ཤུགས་སྤྲོད་བཞིན་ཡོད། ད་ལྟའི་དཔལ་འབྱོར་སྤྱི་ཚོགས་དང་སྐད་ཡིག་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ནང་དུ། སློབ་གསོ་བ་དང་། དེ་བཞིན་ཕ་མ་བཅས་མི་ཉུང་ བ་ཞིག་གིས་རང་གི་བུ་བུ་མོ་བོད་ཡིག་སློབ་གྲྭ་ནས་ཕྱིར་འཕུད་པ་ནི་དཀའ་རྙོག་དེ་སེལ་བའི་ཐབས་ལམ་ཉག་གཅིག་པུར་སྙམ་ ཞིང་། འབྲིང་རིམ་སློབ་གྲྭའི་སློབ་ཚན་སྤྱི་དང་བྱེ་བྲག་ཏུ་ཨང་རྩིས་དང་ཚན་རིག་རྣམས་ཁྲིད་ཆེད་བོད་སྐད་བེད་སྤྱོད་པ་དཀོན། དམིགས་པ་ཆེད་དུ་གཏོད་དགོས་པའི་གནས་ཚུལ་ཞིག་ལ། མཐོ་རིམ་འབྲིང་སློབ་ཀྱི་ནང་དུ་ཞིབ་འཇུག་ཚོད་ལྟའི་ལས་གཞིའི་ ནང་། ཨང་རྩིས་དང་ཚན་རིག་གི་སློབ་ཚན་རྣམས་བོད་སྐད་ནང་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་ཆེད་ཐ་སྙད་གསར་བཅོས་དང་གཏན་ཕབས་ སློབ་ཚན་ལག་བསྟར་བྱས་ནས་ཚོད་ལྟའི་དུས་ཡུན་ལོ་དྲུག་ཧྲིལ་པོ་ཕྱིན་ཡོད་ཀྱང་། གྲུབ་འབྲས་ལེགས་ཐོན་བྱུང་བའི་ཚོད་ ལྟའི་ལས་འགུལ་དེ་ལམ་ལྷོང་ཆུང་ངུ་ཙམ་ཡང་བྱུང་མེད། ༼གོལ་ཌི་སི་ཊན། ༡༩༨༩༽ དཔེར་ན། གོལ་ཌི་སི་ཊན་ནས། པེ་ ཅིན་གྱིས་བོད་སྐད་འདི་གཞུང་གི་ལས་ཁུངས་རྣམས་སུ་ངེས་པར་སྤྱོད་དགོས་པའི་སྐད་ཡིག་ཚད་ལྡན་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་རྒྱུའི་ལག་ ལེན་བྱེད་ཀྱི་མི་འདུག་ཅེས་བརྗོད་ཡོད། ༼༡༩༨༩། ༩༧ ༽ དེ་ལྟར་ས་གནས་ཀྱི་རིམ་པར། ད་ལྟའི་སྐད་ཡིག་དང་སློབ་གསོའ ་ི སྲིད་ཇུས་ལག་བསྟར་གྱིས་སྐད་ཡིག་ཤུགས་ཆེ་བ་དེར་རྒྱབ་སྐྱོར་ཆེ་བ་དང་། སྐད་ཡིག་ཤུགས་ཆུང་བ་དེ་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་ཇེ་ཞན་དུ་ བཏང་ཡོད།

བོད་ཡིག་དགེ་རྒན་རྣམས་ཀྱིས་དཀའ་རྙོག་མང་པོ་གདོང་ལེན་བྱེད་དགོས་ཚུལ་ལ། སློབ་གྲྭའི་གནས་རིམ་ཚང་མའི་དགེ་ རྒན་རྣམས་ཀྱིས་ལས་འགན་གཉིས་གཅིག་ལྕོགས་སུ་འཁུར་ཡོད་ཏེ། གླ་ཆ་དང་རང་མི་རིགས་ལ་གཅེས་པའི་ལྷག་བསམ་གྱི་ཐོག་ ནས་སྲི་ཞུ་བསྒྲུབ་རྒྱུ་ཞེས་པ་དེ་གཉིས་ཡིན། དགེ་རྒན་རྣམས་ལ་ཕན་པའི་དགེ་རྒན་འོས་སྦྱོང་མེད་པ་དང་། རིག་གནས་དང་ འབྲེལ་བའི་ཀློག་དེབ་མེད་པ། དེ་བཞིན་བསླབ་དེབ་སྤུས་དག་པོ་མེད་པ་བཅས་ནི་དགེ་རྒན་ཚང་མར་འཕྲད་བཞིན་པའི་དཀའ་ ངལ་རེད། ཤེས་ཡོན་གང་དང་གང་སློབ་པའི་འདམ་ཁ་ནི་ཕ་མ་དང་དགེ་རྒན་གྱི་བསམ་ཚུལ་ལ་མི་བརྟེན་པར་གོང་རིམ་གྱི་ཐག་ གཅོད་ལ་རག་ལས་ཡོད། དེར་དཔལ་ལྡན་ཉི་མས་༼༢༠༠༡༽འགྲེལ་བརྗོད་བྱས་པར་བརྟགས་ན། སྐད་གཉིས་སློབ་གསོའ ་ི དཀའ་ རྙོག་འདི་སེལ་ཐབས་ཀྱི་བྱ་བ་གཙོ་བོ་ནི། བོད་ཀྱི་རིག་གནས་དང་དེང་དུས་རིག་གནས་དབར་ཡོད་པའི་སྟོང་ཆ་བསྐོང་རྒྱུ་དེ་

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག།

རེད་ཅེས་བཤད་ཡོད། སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གནས་རི་བོའ་ི གཏོས་དང་མཉམ་ནའང་། སློབ་ཕྲུག་རྣམས་ལ་དེང་རབས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ ནང་དུ་རང་སྐྱ་འཕེར་བའི་ངང་འགྲོ་ཐུབ་པའི་དགོས་ངེས་ཤེས་ཡོན་གྱི་ཆ་རྐྱེན་སྦྱོར་བའི་ནུས་པ་ཆུང་ངུ་ཡིན་པ་མངོན་གསལ་ རེད།༼སི་ཊེན། ༡༩༧༢༽ ཚན་རིག་དང་ཚན་རྩལ་འཕྲུལ་རིག་གི་ཆ་ནས་བཤད་ན། དེང་རབས་ཀྱི་ཤེས་ཡོན་རྣམས་བོད་སྐད་ ནང་འཁྱེར་ཐུབ་པར་བྱེད་པ་དེ་དམིགས་བསལ་གལ་གནད་ཆེན་པོར་སྨིན་ཞིང་། ང་ཚོས་གཞི་རྩའི་འཚོ་བ་སྐྱེལ་སྟངས་ནས་ བཟུང་ཚན་རིག་སློབ་སྦྱོང་གི་དབར་དུ་བོད་སྐད་བེད་སྤྱད་དེ་ཐམས་ཅད་འགྲེལ་བརྗོད་བྱེད་ཐུབ་པའི་དུས་ཤིག་ཤར་བ་ཡིན་ན། གཞི་རིམ་སློབ་གྲྭ་ནས་མཐོ་རིམ་སློབ་གསོའ་ི སྦྱོང་བརྡར་གྱི་སློབ་ཚན་ཐམས་ཅད་བོད་སྐད་ནང་གོ་སྒྲིག་གཏན་འབེབས་བྱེད་ཐུབ་ པར་འགྱུར་རོ། ། གྲོང་གསེབ་དག་བོད་ཡིག་རྒྱུན་འཛིན་དང་སླར་གསོ་འོངས་བྱེད་ཀྱི་གཞི་རྩ་ཡིན་པའི་རྒྱུ་མཚན།

བོད་མི་རིགས་ཀྱི་ཐུན་མོང་གི་ངོ་བོའ་ི འགྱུར་ལྡོག་དེ་ཕྱོགས་ག་འདྲ་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་རྒྱུ་ནི་ཐག་གཅོད་ཤིན་ཏུ་དཀའ་བའི་ཚད་དུ་ བསླེབས་ཡོད། སྲོལ་རྒྱུན་ངོ་བོའ་ི རྟེན་གཞི་ནི་ཆོས་ཕྱོགས་ཀྱི་ཤེས་ཡོན་དང་དགོན་པའི་སློབ་གསོ་ཡིན་པ་དང་། གྲོང་གསེབ་ ཀྱི་རྒན་རབས་པ་རྣམས་ཀྱི་ངག་རྒྱུན་ཤེས་བྱ་དང་རིག་གནས་བཅས་མཉམ་དུ་བསྡེབས་པ་ལས་གྲུབ་པ་ཡིན། དེང་རབས་ཅན་ འཛུགས་སྐྲུན་བགྱིད་བཞིན་པའི་བྱ་བ་འདིས་བོད་ལ་ཅི་བྱ་གཏོལ་མེད་ཀྱི་གནས་སྟངས་ཤིག་བཟོས་༼ ཁོ་ལིན། ༡༩༩༩། ཧུ་སྦར། ༢༠༠༢༽ཀྱང་། སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་རིག་གནས་འཛམ་གླིང་གཞན་ལས་ལོགས་སུ་གཅིག་པུ་ཁེར་རྐྱང་དུ་སྲུང་སྐྱོང་དང་། འཛམ་གླིང་ ཁྱོན་ཡོངས་གོ་ལ་གོང་བུ་གཅིག་ཏུ་འདྲིལ་བའི་ནུས་ཤུགས་ཀྱི་མདུན་དུ་བོད་སྐད་སྤང་རྒྱུ་གཉིས་ཀ་མཐར་མི་འཁྱོལ་བའི་གདམ་ ཀ་ཡིན་ནའང་།༼ལི་སྦར་མེན། ༢༠༠༤༽ དབྱིན་སྐད་དང་རྒྱ་སྐད་ལོ་ཙྰ་མ་བྱས་པར་ཇི་བལྟ་དེ་བཞིན་དུ་ལེན་པ་ནི། བོད་ཀྱི་ རིག་གནས་ཡུན་རིང་གནས་པའི་ནུས་ཤུགས་ཉམས་རྒུད་ཏུ་གཏོང་བར་ཤུགས་རྐྱེན་བཟོས་པ་དང་ཀུན་ནས་མཚུངས་ ཤིང་། ཞིང་འབྲོག་ས་ཁུལ་དུ་ཡོད་པའི་བོད་ཀྱི་ན་གཞོན་རྣམས་ལ་དེང་རབས་ཀྱི་ཤེས་ཡོན་ཐོབ་ཀྱི་ཡོད་ནའང་། རང་གི་འབྱུང་ ས་འབྱུང་ཁུངས་དེ་གང་ཡིན་མི་ཤེས་པའི་གནས་སྟངས་ཇེ་ཆེར་འགྲོ་བཞིན་ཡོད། དེར་བརྟེན་སྲོལ་རྒྱུན་དང་དེང་རབས་ཤེས་ ཡོན་གཉིས་ཕན་ཚུན་འགལ་མེད་ཟླ་འགྲིལ་གཏོང་མི་ཐུབ་པའི་གནས་སྟངས་ཤིག་ཀྱང་ཆགས་ཡོད།༼ ཊེང། ༢༠༠༩། ཀྲུའུ། ༢༠༠༧ ༽

སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་གཞི་རྩ་ཡིན་ལ་མི་འབོར་གྱི་འབྱུང་ཁུངས་གཙོ་བོའང་ཡིན་པའི་གྲོང་གསེབ་དང་རུ་སྡེ་ནི་རིག་གནས་སེམས་ ཁམས་ཐོག་མ་ཆགས་བྱེད་ཀྱི་ཚང་ལྟ་བུ་ཡིན། བོད་ཀྱི་མི་འབོར་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་བརྒྱ་ཆ་དགུ་བཅུ་གོ་ལྔ་གྲོང་གསེབ་ཀྱི་ནང་བསྡད་ ཡོད་པ་དང་། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སྒྲིག་འཛུགས་ཐམས་ཅད་ཀྱི་བྱ་བའི་བྱེད་པ་པོ་སྟེ་མི་རབས་གསར་བ་ཡོངས་ཀྱི་རིག་གནས་སེམས་ ཁམས་བསྐྱེད་ཐུབ་བྱེད་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་ཀྱང་ཡིན་པས། གྲོང་གསེབ་དང་རུ་སྡེ་ནི་བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་དང་རིག་གནས་གནས་བྱེད་ཀྱི་ གཞི་རྩ་ཡིན་པ་གསལ་བོ་རེད། གནས་སྟངས་འདི་ལ་གཞིགས་ན། སྤྱི་ཚོགས་ཡར་རྒྱས་གོང་འཕེལ་དུ་གཏོང་བྱེད་ཀྱི་ནུས་པ་ ཐམས་ཅད་གྲོང་གསེབ་པ་ཚོའི་ད་ལྟའི་བསམ་བློ་འཁོར་ཕྱོགས་དང་འབྲེལ་བ་ཤུགས་ཆེན་པོ་ཡོད། བོད་ཀྱི་གྲོང་གསེབ་རྣམས་ སུ་ཕྱོགས་ལྷུང་གི་འཕོ་འགྱུར་ཞིག་ཏེ། འཚོ་བ་རོལ་སྟངས་སོགས་རིག་གནས་ཁྱད་ཆོས་དང་འགྲོ་སྟངས་བརླགས་ན་འགྲིག་མི་ འགྲིག་ཐད་ལ་བསམ་བློ་མ་བཏང་བར་དཔལ་འབྱོར་གཅིག་པུ་ཡར་རྒྱས་གཏོང་བའི་ཤན་ཤུགས་ཆེན་པོ་དེ་རང་ཉིད་གོང་འཕེལ་ དུ་འགྲོ་བྱེད་ཀྱི་གྲོགས་སུ་སྤེལ་བཞིན་པ་རེད། དེ་འདྲའི་གནས་ཚུལ་དེ་ནི་བོད་རང་གི་རྩ་བ་རང་གིས་བཅད་པ་དང་གཉིས་སུ་མ་ མཆིས་ཤིང་གལ་ཏེ་དེ་ལྟར་བྱུང་བ་ཡིན་ན། དེ་དང་དེ་བཞིན་དུ་ཀྲུང་གོ་དང་འཛམ་གླིང་སྤྱི་ཡི་རིག་གནས་སྣ་ཚོགས་ལས་རིག་ གནས་གལ་ཆེན་ཞིག་ཀྱང་བརླགས་པ་རེད། འདི་འདྲའི་རྐྱེན་ངན་འདི་ཟློག་ཐབས་སུ་བོད་ཀྱི་གྲོང་གསེབ་རྣམས་ལ་རིག་གནས་ དང་འབྲེལ་ཞིང་ཕུགས་འཕེར་གྱི་སློབ་གསོ་དང་དེ་འབྲེལ་གྱི་ལམ་ལུགས་ཡང་དག་ཅིག་ངེས་པར་དགོས། དེ་འདྲའི་སློབ་གསོ་ དེ་ཡང་གྲོང་གསེབ་པ་རྣམས་ཐུན་མོང་བའི་དམངས་གཙོའི་འགྲོ་སྟངས་ཐོག་ནས་ལས་རིམ་དེར་ཞུགས་ནས་སློབ་ཚན་གཏན་ ལ་འབེབས་པར་གཞི་བཅོལ་བ་དང་ཆབས་ཅིག འབྲེལ་ཡོད་བོད་པ་དང་སྲིད་གཞུང་གཉིས་ཀས་ངོས་ལེན་བྱེད་ཐུབ་པ་ཞིག་ དགོས། ༼ཌུ་འི། ༢༠༠༤༽ དེ་ལྟར་གྲོང་གསེབ་ཀྱི་རིམ་པར་བོད་ཡིག་དམ་འཛིན་དང་སླར་གསོ་བགྱིས་པ་དེས་བོད་སྐད་ཀྱི་ནུས་ པ་ཇེ་ཆུང་དུ་འགྲོ་བཞིན་པའི་ཐན་ལྟས་འདི་ཆུ་མ་འོངས་གོང་གི་ཆུ་རགས་ལྟ་བུར་འགྲོ་ཐུབ་ཅིང་། སྐད་ཡིག་ཉེན་ཁ་ལས་སྐྱོབ་ 96

བྱེད་ཀྱི་ཆུ་རགས་ལྟ་བུའི་གྲོང་གསེབ་སྐད་ཡིག་ལས་དོན་དང་མཐོ་རིམ་སྐད་ཡིག་ལས་དོན་བསྟི་གནས་རྣམས་ལ་བརྟེན་ནས་སྐད་ ཡིག་འདི་སླར་གསོས་ཏེ་མི་རབས་ནས་མི་རབས་དབར་ཆ་རྐྱེན་གལ་ཆེན་ཞིག་བསྐྲུན་པས། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཡར་རྒྱས་ལ་གཞི་ རྟེན་ལྟ་བུའི་ནུས་སྟོབས་སྦྱིན་ངེས། སྐད་ཡིག་དང་རིག་གནས་སླར་གསོའ་ི ཆེད་ལག་བསྟར་བྱེད་ཐུབ་པའི་ནུས་པ་དང་ཐབས་ཤེས་སྐོར་ལ། མི་རིགས་གཉོམ་ ཆུང་ཅན་ཀྱི་སྐད་ཡིག་སླར་གསོ་སྐོར་ལ་འཇུག་པ་ཤིན་དུ་ཡངས་པའི་མཁས་པ་སྙན་གྲགས་ཅན་ཇོ་ཤུ་ཨ་ཕི༹་ཤི་མན་གྱིས། གཞི་རིམ་སློབ་གྲྭ་དག་དང་སྤྱི་ཚོགས་དབར་གྱི་འབྲེལ་བ་དེ་གལ་གནད་ཆེན་པོ་ཡིན་ཚུལ་ནན་བརྗོད་བྱས་དེ། འབྲེལ་བ་དེའི་ནང་རང་མི་དང་བུ་ཕྲུག་དག་གི་མཐའ་སྐོར་ནས་ཡོད་པའི་ཁྱིམ་མཚེས་ཁོར་ཡུག་ལ་འདྲིས་ཐབས་ དང་སོ་སོའ་ི ངོ་བོ་སྐྲུན་ཐབས་བྱེད་དགོས་ཤིང་། དེ་འདྲའི་མཐའ་སྐོར་ཁོར་ཡུག་དེ་རིག་གནས་ཆ་རྐྱེན་གལ་ཆེན་ ཞིག་ཏུ་ངེས་པར་འགྱུར་དགོས་པ་དང་། སློབ་གྲྭའི་དམིགས་ཡུལ་ནི་ཕ་སྐད་འགྱུར་འགྲོས་ཀྱི་ཁ་ཕྱོགས་ཟློག་པའི་བྱ་ བ་དེ་ཡིན་ནའང་འདྲ་ཡང་ན་ལོ་རྒྱུས་རིག་པ་དང་ཨང་རྩིས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་རྒྱུ་ཡིན་ནའང་འདྲ། གལ་སྲིད་དགེ་རྒན་ དང་ཕ་མ། སློབ་ཕྲུག་བཅས་ཀྱི་འབྲེལ་ལམ་ལས་ཁོང་ཚོ་ནང་ཕན་ཚུན་དབར་འབྲེལ་བ་མེད་པ་ལྟ་བུ་ཞིག་བྱུང་ན། གཏན་ཕབས་སློབ་ཚན་ལ་སྦྱང་འདོད་མེད་པའི་འདུ་ཤེས་སྐྱེས་པ་མ་ཟད། བསླབ་བྱ་དང་རང་གི་འཚོ་བའི་དབར་ འབྲེལ་ཐག་ཆད་པའི་བསམ་ཚུལ་བྱུང་སྟེ་ཁོང་ཚོའི་ཡོན་ཏན་སྦྱང་བའི་དམིགས་ཡུལ་འགྲུབ་མི་ཐུབ། ༼༡༩༨༩། ༣༠ ནས་ ༣༡ ༽

ཞེས་དང་། དེ་དང་དེ་བཞིན་དུ། རིག་གནས་ཁྱད་ཆོས་ཉམས་གུད་དུ་འགྱུར་ལ་ཉེ་བའི་ཞིང་འབྲོག་སྤྱི་ཚོགས་དང་སྐད་ཡིག་ འཇིག་ལ་ཉེ་བའི་འཚོ་བའི་ཁོར་ཡུག་ཁྲོད་དུ་མི་དམངས་མང་ཚོགས་རང་ནས་བཙུགས་པའི་སློབ་གྲྭའི་ནང་རང་གི་རུ་སྡེ་ཁོ་ནར་ ཡོད་པའི་ཁོར་ཡུག་དེ་ལས་བྱུང་བའི་ས་གནས་ཤེས་བྱ་བསླབ་རྒྱུ་གལ་གནད་ཆེ་ཚུལ་དེ་ཤུགས་སུ་བསྟན་འདུག དེ་འདྲའི་མང་ ཚོགས་རང་སྒྲུབ་སློབ་གྲྭར་སློབ་ཁྲིད་བཀོད་སྒྲིག་སོགས་བྱ་བ་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་ནང་དུ་ཕ་མ་དང་། དགེ་རྒན། སློབ་ཕྲུག་བཅས་ཚང་ མས་མཉམ་ལས་བྱས་པའི་ཐོག་ནས། སློབ་ཚན་གཏན་ལ་འབེབས་པ་དང་། སློབ་ཁྲིད་བྱེད་སྟངས། དེ་བཞིན་སློབ་གྲྭའི་འཛིན་ སྐྱོང་སོགས་ཐག་གཅོད་གཏན་འབེབས་ཀྱི་སྐབས་སུ་སོ་སོ་ནས་ནུས་པ་འདོན་དགོས་པ་དང་། དེ་འདྲའི་སྐབས་སུ་ཡང་སོ་སོའ ་ི ངོ་ བོའམ་རྣམ་པ་གང་ཡིན་དེར་འབྲེལ་ཡོད་མི་སྣ་ཚང་མས་བགྲོ་གླེང་བྱེད་པ་ལས་གོང་རིམ་ནས་འོག་རིམ་ལ་བཙན་དབང་བཏང་ བ་མིན་པ་ཞིག་དགོས། ༼ ཁོར་སན། ༡༩༩༣། ༡༩༩༩། ༢༠༠༡། ཁཱ་མིན་སི། ༢༠༠༠། ༢༠༠༡། ཕེ་རལ་། ༢༠༠༨། ཕི་ཤི་མན། ༡༩༨༩། ༡༩༩༡། ཧོན་སྦ་གར་༡༩༩༨,༢༠༠༨། ༡༩༩༩ ཟླ་བ་ ༥ ། ༢༠༠༨༽ ཕ་སྐད་གཙོར་བཟུང་བའི་མང་ཚོགས་རང་སྒྲུབ་སློབ་གྲྭར་ས་གནས་ཤེས་བྱ་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་རྒྱུན་དེ་སླར་གསོ་བྱེད་ཆེད་ དུ། ཐོག་མར་བསྒྲུབ་དགོས་ཤིང་ལས་སླ་བའི་བྱ་བ་གལ་ཆེན་ཞིག་ནི། སྔོན་འགྲོ་སློབ་གསོའ ་ི ཆེད་དུ་“སྐད་ཡིག་གི་ཚང་ལྟ་བུར་ ཆགས་པའི་ས་གནས་ཤེས་བྱའི་བང་མཛོད་གཞིར་བཟུང་ཐོག་སློབ་ལོ་མ་རན་པའི་སློབ་གྲྭ་འཛུགས་རྒྱུ་དེ་ཡིན” (Language nest approach to pre-schooling) ། ཐབས་ལམ་འདིའི་ནང་ནིའུ་ཛི་ལེན་ཌིའི་ནང་གོ་མ་འོ་རི་མི་རིགས་དང་ ཨ་མི་རི་ཁའི་ཧ་ཝ་ཡེ་མི་རིགས་ནང་དུ་སྐད་ཡིག་སླར་གསོའ ་ི ཐབས་ལམ་གྱི་ཆ་ཤས་སུ་བེད་སྤྱད་པ་དེ་བཞིན་དུ། རང་གི་རིག་ གནས་རང་སྐྱ་འཕེར་བ་རྒྱུད་ན་ཡོད་པའི་ཕ་མ་དང་པོ་བོ་རྨོ་མོ་བཅས་ནས་གཙོ་བགྱིས་ཏེ་ས་གནས་ཤེས་བྱ་ཁྲིད་རྒྱུ་དེ་རེད། ༼ སྦེན་ཊན་དང་སྦེན་ཊན། ༢༠༠༡། ༡༩༩༩ ཕྱི་ཟླ་ ༥། ཝར་ནར། ༢༠༠༡༽ མི་དམངས་ཀྱིས་འཛིན་སྐྱོང་བྱས་པའི་རང་སྒྲུབ་ སློབ་གྲྭ་རྣམས་ནི་རྒྱལ་ཁབ་མང་པོར་སྔོན་མ་ནས་དར་ཁྱབ་བྱུང་ཡོད་ལ། དེ་ནི་བོད་ཀྱི་གྲོང་གསེབ་རུ་སྡེ་གང་ཞིག་གི་གཞི་རིམ་ སློབ་གྲྭ་རྣམས་གྲོང་བརྡལ་གྱི་སློབ་གྲྭར་གནས་སྤོས་པའི་གནས་ཚུལ་འོག་བྱུང་བའི་ཐབས་ཤིག་ཀྱང་རེད། ༼སྦ་རིས།པར་དུ་སྐྲུན་ བཞིན་པ༽ མི་དམངས་རང་ནས་འཛིན་སྐྱོང་བྱས་པའི་སློབ་ལོ་མ་རན་པའི་བྱིས་པའི་བསླབ་དེབ་ནང་དོན་དེ་སློབ་གྲྭ་འགྲིམ་མ་ རྨྱོང་བའི་གྲོང་གསེབ་པ་རྣམས་ཀྱིས་གཏན་ལ་འབེབས། ༼ཐོམ་སན། ༡༩༩༨༽ སློབ་ཚན་གྱི་རྒྱུ་ཆ་རྣམས་མི་དམངས་ཀྱི་འཐུས་ མི་རྣམས་དང་། དགེ་རྒན། ཕ་མ། སློབ་ཕྲུག་བཅས་ནས་གསོན་ཐོག་ན་ཡོད་པའི་ངག་རྒྱུན་ཤེས་བྱ་བསྡུ་ཉར་བྱས་ཏེ། (Do-

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག།

ing Oral History (DOH) ) སློབ་ཚན་གྱི་རྒྱུ་ཆ་རྣམས་བསྒྲིག་དགོས། ༼སར་ཀར། ༢༠༠༧། ཊོང་ཀིན། ༡༩༩༢༽ ཁི་ལེན་༼༢༠༠༣༽བཅས་ཀྱིས་འགྲིན་གཅིག་ཏུ། ངག་རྒྱུན་དུ་དར་ཡོད་པའི་ས་གནས་ཤེས་བྱ་ནི་མི་ཚེའི་ནང་གི་རིན་ཐང་ངམ་ ཁྱད་ཆོས་མང་པོ་འདུས་པའི་གལ་ཆེའི་ཆ་རྐྱེན་ཞིག་ཡིན་ཞེས་ནན་ཏན་གྱིས་བརྗོད་ཡོད། ངག་རྒྱུན་གྱི་བཤད་སྲོལ་འདི་ནི་ཡིག་ ཐོག་ཏུ་བཀོད་པའི་དཔེ་ཆ་རྣམས་ཀྱི་ལུང་ཁུངས་གསོན་པོ་དང་། ཆོ་ག་ཕྱག་ལེན་བྱེད་སྟངས། དེ་བཞིན་གསང་བའི་གསུང་ཆོས་ རྣམས་དང་ཕན་ཚུན་གཅིག་ལ་གཅིག་བརྟེན་གྱི་འབྲེལ་བ་དམ་པོ་ཡོད། གཏན་ལ་ཕབས་ཡོད་པ་དང་མེད་པའི་ས་གནས་ཤེས་ བྱའི་རྣམ་དབྱེ་དེ་གྲོང་གསེབ་གྱི་རྒན་རབས་རྣམས་དང་བགྲོ་གླེང་བྱེད་འཐུས། ༼ སྦེ་རི། ཌར་ཁོར་དང་རྒྱལ་ལོ། ༢༠༠༩༽ ངག་ རྒྱུན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་བསྡུ་ཉར་དེས་རྒྱུན་གནས་ཀྱི་གཏན་ཕབས་སློབ་ཚན་ལ་ཆར་བ་ཆུ་གྲོགས་སུ་འགྲོ་པར་མ་ཟད། གློག་ཀླད་ཤེས་ བྱ་ལ་སོགས་པའི་ལག་རྩལ་གཞན་གྱི་སྟེང་དུ་སྤེལ་བར་ཕན། ༼ རི་ཆི། ༢༠༠༣༽ ངག་རྒྱུན་ཤེས་བྱ་ཚུལ་ཇི་ལྟར་སློབ་གྲྭའི་ནང་ དུ་སློབ་ཐུབ་པ་ཞིག་ཏུ་གཏོང་རྒྱུ་དང་གྲོང་གསེབ་ཀྱི་ནང་དུ་བདག་སྐྱོང་བྱེད་ཐུབ་པ་ཞིག་ཏུ་གཏོང་རྒྱུའི་སྐོར་ལས་བྱེ་བྲག་བརྒྱུད་ རིམ་ལ་གཟབ་དགོས།༼ ཁོན་སི། ༡༩༩༤༽ བོད་ཀྱི་གྲོང་གསེབ་དག་ཏུ་ངག་ཐོག་སློབ་གསོ་བ་གཙོ་བོ་ནི་བུད་མེད་རྣམས་ཡིན་སྟབས། ངག་ཐོག་སློབ་གསོ་ཡི་འགྲོ་ སྟངས་ལ་གཞི་བཅོལ་བའི་གྲོང་གསེབ་སློབ་གསོས་བུད་མེད་ཀྱི་ལྷན་སྐྱེས་ནུས་པ་དེ་ཁྱབ་ཇེ་ཆེར་སྤེལ་ཐུབ་པ་དང་། གྲོང་གསེབ་ ཀྱི་ཐུན་མོང་གི་གཞི་མཐུན་འཚོལ་བ་དང་། བྱེ་བྲག་ཏུ་སྦོ་ས་ཁི་༼༡༩༩༨༽ལགས་ཀྱིས་བརྗོད་དོན་ལྟར་ན་“ཤེས་བྱ་ནི་སྤྱི་ཚོགས་ ཀྱིས་བཅོས་པ་ཡིན་སྟབས། འདིར་ཆོས་ཕྱོགས་དང་སོ་སོའ ་ི ཐོས་རྒྱ་སོགས་ཐེ་བའི་སྒེར་གྱི་འཚོ་བའི་ཉམས་མྱོང་མང་པོ་འདུས་ ཡོད།”༼ཤོག་གྲངས་༡༠༩༽ བྱིས་པ་ཚོར་མཚོན་ན་མེད་དུ་མི་རུང་བའི་ཡིད་ཀྱི་ལོངས་སྤྱོད་ཡིན་པའི་ངག་རྒྱུན་ཤེས་བྱའི་ནང་ དུ་གཞས་དང་རྩེད་མོ། སྒྲུང་དང་འཁྲབ་གཞུང་། ཁེད་དང་བྱིས་གླུ དེ་བཞིན་ཅ་ལག་དང་རྩེད་ཆས་བཅས་བརྒྱུད་ནས་ཤེས་ ཐུབ་པའི་རིག་གནས་ཤེས་བྱ་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པ་ཤིན་ཏུ་མང་ཞིང་། བྱིས་པའི་སྨྲ་བརྗོད་ནུས་པ་དེ་ཐོག་མར་ངག་རྒྱུན་ཤེས་ བྱར་བསྟེན་ཏེ་འགོ་བཙུགས་པ་དང་ལྷན། ཤེས་བྱ་དེ་དག་གི་བག་ཆགས་ལས་རིམ་གྱིས་སེམས་ཁམས་གྱི་རྨང་གཞི་ཆགས་ཤིང་། རང་གི་གྲོང་གསེབ་ཁོར་ཡུག་ནས་རིམ་གྱིས་རྒྱ་བསྐྱེད་དེ་སློབ་གྲྭའི་སློབ་གསོ་རྨྱོང་ཐུབ་བྱེད་ཀྱི་རིག་གནས་སེམས་ཁམས་ཀྱི་རྨང་ གཞི་སྐབས་འདིར་ཡོད་པར་གྱུར་བ་རེད། བལྟ་སྟངས་འདིའི་ཐོག་ནས་བཤད་ན། ས་གནས་ཤེས་བྱ་དང་རིག་གནས། སྐད་ཡིག། སློབ་གྲྭ་དབར་གྱི་འབྲེལ་བ་དེ་ཇེ་དམ་དུ་གཏོང་ཆེད། གྲོང་གསེབ་ཀྱི་སློབ་གྲྭའི་བསླབ་དེབ་རྣམས་ཀྱི་ནང་དུ་ངག་རྒྱུན་ཤེས་བྱ་ འཇུག་དགོས། ༼ ཕེ་རལ། ༢༠༠༨། རྒྱལ་ལོ། ༢༠༡༠། ཊི་སི་ཌལ། ༢༠༠༣༽ གྲོང་གསེབ་ཀྱི་ཤེས་བྱའི་ལྟེ་གནས་དེ། སྐད་ཡིག་ ཉར་བྱེད་ཀྱི་ཚང་ཞིག་དང་མཚུངས་པའི་ངག་རྒྱུན་ཤེས་བྱ་དང་ཤེས་བྱ་དེ་དག་བེད་སྤྱོད་མཁོ་སྤྲོད་བྱེད་པ་ (DOH) འདིས། གྲོང་གསེབ་པ་རྣམས་ཀྱི་རིག་གནས་ནུས་སྟོབས་གོང་ནས་གོང་དུ་སྤེལ་རྒྱུ་དང་། ཁྱིམ་དང་སློབ་གྲྭའི་དབར་གྱི་འབྲེལ་བའི་ནུས་ ཤུགས་ཀྱང་ཇེ་ཆེར་གཏོང་ཐུབ་པའི་ནུས་པ་ཡོད་པ་མངོན་གསལ་རེད། འདི་འདྲའི་ལས་འགུལ་འདི་སྤེལ་བར་དཀའ་ཁག་ཕྲན་ བུ་ཡོད་ཀྱང་། ས་གནས་ཤེས་བྱར་མཁས་ཤོས་དང་ངག་རྒྱུན་ཤེས་བྱའི་སྐོར་རྒྱ་ཆེ་ཞིང་ཕུལ་དུ་བྱུང་བ་རང་རྒྱུད་ན་ཡོད་པའི་མི་ རབས་རྒན་པ་ཚོ་རྒ་བཞིན་ཡོད་པ་དང་། ཤེས་བྱ་རྩ་ཆེན་པོ་དེ་དག་མེད་པར་འགྱུར་བཞིན་པའི་ཉེན་ཁ་དེ་ཟློག་ཐབས་ཀྱི་ལས་ འགུལ་གང་མགྱོགས་ངང་མ་བརྩམས་ན་མི་རིང་བར་མེད་པར་གྱུར་བའི་ཉེན་ཁར་ཐུག་རྒྱུ་རེད།

ངག་རྒྱུན་ཤེས་བྱ་བསྡུ་ཉར་གྱི་བྱ་བ་དེ། བརྙན་འཕྲིན་དང་། གློག་ཀླད། གཟུགས་མཐོང་འོད་སྡེར་ (DVD players) བཅས་ཐེ་བའི་དེང་རབས་དྲིལ་བསྒྲགས་ཚན་རྩལ་འཁྲུལ་རིག་བེད་སྤྱོད་པའི་སྒོ་ནས་བསྒྲུབ་དགོས། དེར་བརྟེན་གྲོང་གསེབ་རེ་ རེར་ས་གནས་ལོ་རྒྱུས་དང་བཅས་པའི་ཤེས་བྱ་གཞིར་བྱས་ཏེ་བསྒྲིགས་པའི་གཏན་ཕབས་སློབ་ཚན་རྣམས་ཉར་ཚགས་བྱེད་སའི་ ལྟེ་གནས་ཤིག་འཛུགས་དགོས། དེ་ལྟ་བུའི་ཤེས་བྱའི་ལྟེ་གནས་ཀྱིས། དཔེ་མཛོད་ཁང་ཞིག་གི་ནུས་པ་འདོན་ཐུབ་ཅིང་། ལྟེ་ གནས་ཀྱི་ནང་དུ་མི་དམངས་ཀྱིས་བཅུགས་པའི་ཡུལ་སྲོལ་གོམས་གཤིས་དང་ཤེས་བྱ་ལག་ལེན་དུ་བསྟར་བའི་བརྒྱུད་རིམ་སོགས་ ཀྱི་སྐོར་གཟུགས་མཐོང་བརྙན་པར་ནང་བལྟ་ཐུབ་པ་དང་ཉན་ཆོག་པ། དེ་དང་དུས་མཉམ་དུ། ས་གནས་ངག་རྒྱུན་ཤེས་བྱ་པར་ སྐྲུན་བྱས་པ་དང་ལྷན་དུ་དེ་དག་སྒྲ་འཛིན་འཁོར་ལོ་དང་བརྙན་འཕྲིན་དུ་བཅུག་པའི་ཐོག ཤེས་བྱ་སྣ་ཚོགས་ཉར་བའི་རེ་འདུན་ དེ་ (multi-literacy approach) ནི་གཞོན་སྐྱེས་ཏག་ཏག་གི་ཆེད་ཙམ་མ་ཡིན་པར་འབྲི་ཀློག་ཅུང་ཟད་ཙམ་ཤེས་ པའམ་གཏན་ནས་མི་ཤེས་པའི་རྒན་པ་རྣམས་ལ་ཡང་འབྲི་ཀློག་ཤེས་སུ་འཇུག་པར་ཕན་གྲོགས་སུ་འགྲོ། ༼ཁཱ་མིན་སི། ༢༠༠༦། 98

མིལ་སི། ༢༠༠༧། ཨོ་སི་ལོན། ༡༩༨༠༽ དེ་འདྲའི་གྲོང་གསེབ་ཤེས་བྱའི་ལྟེ་གནས་ནི་བྱང་ཨ་རིའི་གཞི་འཛིན་ཐོག་མའི་མི་ རིགས་ཀྱི་གྲོང་གསེབ་རྣམས་ཀྱི་ནང་བཙུགས་ཡོད་ལ་གྲུབ་འབྲས་ཀྱང་གང་ལགས་ཐོན་ཡོད། ༼རཱ་འོ། ༢༠༠༨༽ དེ་འདྲའི་ལྟེ་ གནས་ནི་བོད་ཀྱི་གྲོང་གསེབ་རྣམས་སུ་ལས་སླ་བའི་ཐོག་ནས་འཛུགས་ཐུབ། དེ་ལྟར་གྲོང་གསེབ་ཀྱི་ཤེས་བྱའི་ལྟེ་གནས་ཤིག་ གིས། སློབ་ལོ་མ་རན་པའི་སྔོན་འགྲོ་སློབ་གྲྭའི་བྱིས་པ་ཐམས་ཅད་ལ་རིག་གནས་ཀྱི་ཚང་ལྟ་བུའི་ཁོར་ཡུག་ནང་འཚོ་ཐུབ་པར་ གྲོགས་བྱེད་པ་ཙམ་ཁོ་ན་མ་ཡིན་པར། མཁས་པ་རྣམས་ལའང་ཤེས་བྱའི་བང་མཛོད་ཅིག་དང་ས་གནས་སློབ་གྲྭའི་གཏན་ཕབས་ སློབ་ཚན་ལ་མཁོ་བའི་ཤེས་བྱའི་གཏེར་མཛོད་ཅིག་སྐྲུན་པ་དང་། སོ་སོའ་ི རིག་གནས་ལ་ལེགས་ཉེས་བླང་དོར་འབྱེད་པའི་བསམ་ བློ་གཏོང་པར་ཤུགས་གནོན་ཡང་རྒྱག་སྲིད།༼ རི་ཆི། ༢༠༠༡-༡༨༥། ༢༠༠༣། ༡༨༥༽ གོང་དུ་བརྗོད་ཟིན་པ་ལྟར། བོད་ཀྱི་གྲོང་གསེབ་རྣམས་ནི་གཅིག་པུ་ཁེར་རྐྱང་དུ་ཆགས་མེད་པར། ཁྱིམ་མཚོས་གྲོང་ གསེབ་གཞན་རྣམས་དང་འབྲེལ་བ་སྣ་ཚོགས་ཡོད་པས། གྲོང་གསེབ་བྱེ་བྲག་པ་གཅིག་ཏུ་གྲོང་གསེབ་ཤེས་བྱའི་ལྟེ་གནས་ཤིག་ ངེས་པར་འཛུགས་དགོས་ཤིང་། དེ་བཙུགས་རྗེས་སུ། གྲོང་གསེབ་གཞན་དག་གིས་དཔེ་མཚོན་དུ་བརྟེན་ནས་སོ་སོའ ་ི གྲོང་ གསེབ་དུ་དེ་འདྲའི་ཤེས་བྱའི་ལྟེ་གནས་འཛུགས་ཐུབ་པས། ཉེ་འདབས་སུ་ཆགས་པའི་གྲོང་གསེབ་ནང་ཕན་ཚུན་དབར་རོགས་ སྐྱོར་མཉམ་ཞུགས་ཟུར་ལྟའི་ནུས་པའང་འདོན། ངག་རྒྱུན་ཤེས་བྱ་བསྡུ་ཉར་གྱི་གྲ་སྒྲིག་མེད་བཞིན་དུ་ཨུ་ཚུགས་ཀྱིས་འཛུགས་ གྲབས་བྱེད་མི་རུང་། གལ་སྲིད་བྱུང་ན། དེ་འདྲའི་ལས་འགུལ་ཞིག་སྤེལ་བར་གྲོང་གསེབ་པ་སྤྱི་དང་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྒན་པ་དང་དགེ་ རྒན་རྣམས་ཀྱི་ནང་དང་། དེ་བཞིན་མཁས་པ་རྣམས་ཀྱི་ནང་དང་། སློབ་གསོ་བ་དང་། སློབ་གྲྭའི་དོ་དམ་པ། སློབ་གསོ་རིག་ པའི་མཁས་པ་རྣམས་ལྷན་དུ་བགྲོ་གླེང་གྲོས་བརྡུར་ངེས་པར་དུ་བྱེད་དགོས། སྔོན་འགྲོའ ་ི འཆར་འགོད་ཀྱི་ཚོགས་འདུ་ཞིག་གི་ ནང་གཤམ་གསལ་བརྗོད་བྱ་རྣམས་ཚུད་འཐུས་སྟེ། ཀ༽གྲོང་གསེབ་ཀྱི་ས་བཤད་ཤེས་བྱ། ཁ༽ས་གནས་དེ་གའི་རྩྭ་དང་རྩི་ཤིང་ སྐོར་གྱི་ཤེས་བྱ། ག༽སྲོལ་རྒྱུན་འཚོ་བ་ལས་བྱུང་བའི་གཏམ་རྒྱུད་དང་། གྲོང་གསེབ་ཀྱི་ཡུལ་སྲོལ་གོམས་གཤིས་ལས་བྱུང་བའི་ ཤེས་བྱ་དང་། ང༽ཞིང་ལས་དང་འབྲོག་ལས་ལག་ཆ་དང་ཁང་ཁྱིམ་བཅའ་ལག་གི་སྐོར། ཅ༽གྲོང་གསེབ་ཀྱི་ཡུལ་ལྷ་གཞི་བདག་ གི་ལོ་རྒྱུས་རྒྱབ་ལྗོངས་བཅས་སོ།སྔོན་འགྲོའ་ི ཚོགས་འདུའི་དམིགས་ཡུལ་གཙོ་བོ་ནི། གྲོང་གསེབ་ཀྱི་སློབ་ལོ་མ་རན་པའི་སྔོན་ འགྲོ་སློབ་གྲྭའི་སློབ་ཚན་ནང་དུ་འཇུག་རྒྱུའི་ས་གནས་ཤེས་བྱ་རྣམས་ཇི་ལྟར་གདམ་རྒྱུའི་ཐད་མོས་མཐུན་ཡོད་པའི་ཚད་གཞི་ ཞིག་གཏན་ལ་འབེབས་རྒྱུ་བཅས་འཇོག་ཆོག དེ་འདྲའི་སྔོན་འགྲོའ ་ི འཆར་གཞི་འགོ་བཙུགས་ཟིན་འཕྲལ་དུ་ངག་རྒྱུན་ཤེས་བྱ་ བསྡུ་ཉར་དང་གཏན་ཕབས་སློབ་ཚན་གྲྭ་སྒྲིག་བྱེད་པའི་དངོས་གཞིའི་ལས་ཀ་དེ་འགོ་འཛུགས་འཐུས་སོ།། མཇུག་བསྡུ་བའི་གཏམ།

གོང་དུ་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་སྤྱི་ཚོགས་གནད་དོན་ལ་བརྟག་དཔྱད་བཏང་བ་ལས་རྟོགས་ཐུབ་པའི་གནས་ ཚུལ་འགའ་ནི། སྲིད་ཇུས་གཏན་འབེབས་དང་ལག་བསྟར་ཀྱི་སྐོར་ཏེ་ཕྱི་རྐྱེན་དང་། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སྒྲིག་འཛུགས་སོ་སོ་ལས་ བྱུང་བའི་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་ཀྱི་གནད་དོན་སྐོར་ཏེ་ནང་རྐྱེན་གཉིས་ལས། སྔ་མ་ནི་རང་ལ་མཐའ་གཅིག་ཏུ་མི་དབང་བས་ལག་ བསྟར་སྐོར་ལ་འཐུས་ཤོར་ཆེན་པོ་བྱུང་ཡོད་པ་དང་། སྐྱེས་ཆེན་དམ་པ་མང་པས་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་སྤྱི་ཚོགས་སྟེང་སྲིད་ རིམ་སོ་སོ་ནས་བེད་སྤྱོད་དགོས་པར་ནན་སྐུལ་ཡང་དང་ཡང་དུ་བྱས་པས་ཕན་ཆེན་པོ་བཏགས་ཡོད། ཕྱི་མ་སྟེ་བོད་རང་གི་སྤྱི་ ཚོགས་ཀྱི་གྲུབ་ཆ་སོ་སོ་ནས་རང་རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་དེ་དེང་རབས་སྤྱི་ཚོགས་ཡར་རྒྱས་གོམ་འགྲོས་དང་མཐུན་པའི་ལེགས་ བཅོས་སྐབས་ཐོག་ཏུ་བགྱིས་མ་ཐུབ་པས། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སྒྲིག་གཞི་འཛིན་བྱེད་དམ་སྤྱི་ཚོགས་རང་སྐྱ་ཐུབ་པར་གནས་ཐུབ་བྱེད་ ཀྱི་ཆ་རྐྱེན་མེད་དུ་མི་རུང་བ་སྟེ་སྐད་ཡིག་གི་སྤྱི་ཚོགས་ཡར་རྒྱས་གོང་འཕེལ་དུ་གཏོང་བྱེད་ཀྱི་ནུས་པ་ཉམས་བཞིན་པའི་རྟགས་ མཚན་གཙོ་བོ་ནི་གཞན་སྐད་ལ་བརྟེན་ནས་རང་གི་སྤྱི་ཚོགས་ཡར་རྒྱས་སུ་གཏོང་དགོས་པའི་གནས་ཚུལ་ལ་ཐུག་ཡོད་པ་དེ་རེད། གཞན་ད་དུང་མིག་རྒྱང་རིང་པོར་བསྐྱེད་དེ་མི་རབས་གསར་བའི་རིག་གནས་སེམས་ཁམས་མུ་མཐུད་དུ་གནས་ཐུབ་བྱེད་ཀྱི་ ཁོར་ཡུག་ཏེ་གྲོང་གསེབ་དང་རུ་སྡེའི་ནང་ས་གནས་ཤེས་བྱ་ཚུལ་ཇི་ལྟར་རྒྱུན་གནས་འོངས་ཐབས་སུ་འབད་རྒྱུ་དེ་གལ་ཆེན་པོར་ བཞག་སྟེ་དཔྱད་པ་བཏང་ཞིང་། དེ་ནི་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་འབྱུང་འགྱུར་གསོ་བྱེད་ཀྱི་བདུད་རྩིར་སེམས། 99

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག།

བོད་ཀྱི་མི་འབོར་ཕོན་ཆེ་བ་གྲོང་གསེབ་ཀྱི་ནང་ཡོད་པ་དང་། ད་ལྟའི་སྤྱི་ཚོགས་གནས་ཚུལ་ལས་མ་འོངས་པའི་གནས་ སྟངས་སྔོན་དཔག་བྱས་པ་ལྟར་ན་དེ་མུར་གནས་རྒྱུ་དེ་ང་ཚོས་གྲ་སྒྲིག་བྱེད་ཚད་ལ་རག་ལས་ཡོད་པས། གལ་སྲིད་གྲོང་གསེབ་ཀྱི་ སྲོལ་རྒྱུན་ཤེས་བྱ་འདི་རྩ་བ་ནས་མེད་པར་གྱུར་པ་ན་གྲོང་གསེབ་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱིས་དེང་རབས་ཅན་གྱི་ནུས་ཤུགས་འོག་མགོ་འཁོར་ ཏེ་སོ་སོའ་ི ལངས་ཕྱོགས་ཤིག་གི་ཐོག་ནས་དེང་རབས་ཅན་དུ་བསྒྱུར་མི་ཐུབ་པ་མ་ཟད། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་། རིག་གནས་། སྤྱི་ཚོགས་བཅས་ཀྱི་མ་འོངས་པ་ནི་རེ་སྟོང་ཉམས་ཞན་པའི་གནས་སྟངས་ཤིག་ཏུ་འགྱུར་ངེས། དེར་བརྟེན་རིག་གནས་སྣ་ཚོགས་ དང་སྐད་ཡིག་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་རྒྱལ་ཁབ་ཅིག་གི་ནང་། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་། རིག་གནས། སྤྱི་ཚོགས་བཅས་ལ་གོ་གནས་ཤིག་ བསྐྲུན་པའི་ཐབས་ལམ་ཅི་འདྲ་ཞིག་ཡིན་ནའང་། བོད་ཀྱི་གྲོང་གསེབ་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ནུས་སྟོབས་ཤུགས་ཆེ་རུ་གཏོང་རྒྱུ་འགངས་ ཆེན་པོ་ཐུག་ཡོད། ༼ཀྲུའུ། ༢༠༠༣༽ ལངས་ཕྱོགས་འདི་ཡི་ཐོག་ལ་སྤོ་དགོས་པའི་གལ་ཆེའི་གོམ་པ་གཅིག་ནི། བོད་ཀྱི་གྲོང་ གསེབ་རྣམས་ལ་ཐེ་གཏོགས་ཡོད་པའི་འབྲེལ་ཡོད་ལས་ཁུངས་དང་མི་སྣ་རྣམས་ནས། གྲོང་གསེབ་ཀྱི་སློབ་གསོ་ལ་ཞིབ་འཇུག་ཇེ་ མང་ཇེ་ཞིབ་དང་གྲོང་གསེབ་ཀྱི་ཤེས་བྱའི་ལྟེ་གནས་རྣམས་བཙུགས་ཐོག གྲོང་གསེབ་ཀྱི་ཡར་རྒྱས་འཛུགས་སྐྲུན་ལས་འགུལ་ལ་ སོ་སོའ་ི ནུས་པ་ཤུགས་ཆེ་རུ་གཏོང་རྒྱུ་གལ་ཆེན་པོ་ཡིན་ཚུལ་ལ། ཨབ་རི་ཁའི་གཏམ་དཔེ་ཞིག་ཏུ། བུ་ཕྲུག་ཅིག་གསོ་སྐྱོང་བྱེད་ པར་གྲོང་གསེབ་ཅིག་དགོས་ཞེས་ཟེར། ༼ ཁི་ལིན་ཊན། ༡༩༩༦༽ བོད་ཀྱི་བུ་ཕྲུག་གསོ་སྐྱོང་བྱེད་པར་མེད་དུ་མི་རུང་བའི་རིག་ གནས་ཁོར་ཡུག་གི་རྨང་གཞི་དང་བོད་རང་གི་སྐད་ཡིག་ཡུན་རིང་དུ་གནས་བྱེད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་འཁོར་ཡུག་ལ་གྲོང་གསེབ་གཞི་ རྩར་མཐོང་དགོས་སོ།། །། ཟུར་མཆན། ༼༡༽ ༼༢༽

༼༣༽ ༼༤༽

བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་སྒྲིག་གཞི་ལ་རིགས་གཉིས་མཆིས་ཏེ། རིགས་གཅིག་ནི་སྲིད་གཞུང་གི་མ་ལག་ལ་བརྟེན་ནས་ གྲུབ་ཅིང་ཕྱི་དངོས་པོའ་ི དགོས་འདོད་སྒྲུབ་པ་དང་། གཅིག་ཤོས་ནི་སྲོལ་རྒྱུན་ནམ་དགོན་པའི་འབྲེལ་ལམ་ལ་བརྟེན་ ནས་གྲུབ་ཅིང་ནང་སེམས་ཀྱི་དགོས་འདོད་སྒྲུབ་པ་རེད། བོད་ཀྱི་སྒྱི་ཚོགས་ནང་སྐད་རིགས་ཤེས་མིན་གྱི་ཆ་ནས་མི་རིགས་ལྔར་བཀར་ཆོག་སྟེ། དང་པོ། བོད་སྐད་རྐྱང་རྐྱང་ བཤད་པའི་བོད་པ་སྟེ། ཡུལ་སྐད་ཙམ་གྱི་ཁྱད་པར་ཡོད་ཅིང་ཕལ་ཆེར་འབྲོག་སྡེ་དང་དགོན་པའི་ནང་ཡོད། གཉིས་ པ། སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་བོད་པ་སྟེ། བོད་དང་རྒྱ་སྐད་གཉིག་ག་བཤད་ཤེས་པའི་བོད་པ། གསུམ་པ། རྒྱ་སྐད་རྐྱང་རྐྱང་ བཤད་པའི་བོད་པ་སྟེ། འདིའི་རིགས་ཕལ་ཆེར་གྲོང་རྡལ་དང་གྲོང་ཁྱེར་ནས་ཡོད། བཞི་བ། དབྱིན་སྐད་རྐྱང་རྐྱང་ བཤད་པའི་བོད་པ་སྟེ། འདིའི་རིགས་ཕལ་ཆེར་ཕྱི་རྒྱལ་ན་ཡོད། ལྔ་པ། སྐད་དང་ཡི་གེ་གཉིས་ཆར་བྱང་བའི་བོད་པ་ སྟེ། འདིའི་རིགས་ལས་ཁ་ཤས་སྐད་གཉིས་དང་ཁ་ཤས་སྐད་གསུམ་སྨྲ་པ་རེད། ཞིང་ལྗོངས་ལྔ་ན་ཡོད་པའི་བོད་ཀྱི་སློབ་གསོའ ་ི ལས་སྣ་ཡོངས་ཀྱིས་གནད་དོན་འདི་རྟོགས་ཡོད། སྤྱི་ལོ་༡༩༩༨པའི་ ཟླ་ལྔ་པའི་ནང་། ཁམས་དཀར་མཛེས་ཁུལ་དུ་ཚོགས་འདུ་ཅིག་བསྡུས་པའི་སྟེང་ཚོགས་ཞུགས་ལྷན་རྒྱས་ཡོངས་ནས་ མགྲིན་གཅིག་ཏུ་གནད་དོན་འདི་གང་མགྱོགས་མགྱོགས་ངང་བསལ་དགོས་པར་དགོངས། དམངས་སྒྲུབ་སློབ་གྲྭ་ནི་གྲོང་གསེབ་པ་རྣམས་ཀྱིས་སྒྲུབ་ཅིང་སློབ་ཆུང་འཛིན་གྲྭ་དང་པོ་ནས་གསུམ་པ་དབར་མ་ གཏོགས་མེད་དང་། དགེ་རྒན་དཔེ་ཁྲིད་སྤུས་ཀའང་རྒྱལ་ཁབ་སློབ་གྲྭ་ལས་ཅུང་ཞན། འདི་ཡི་སྐོར་ཝང་ལགས་ནས་ ༢༠༠༢ལོར་བཏོན་པའི་དཔྱད་འབྲས་ལ་གཞིགས་པར་ཞུ། དཔྱད་འབྲས་དེའི་ནང་བཀོད་པ་ལྟར་ན། རྒྱ་ནང་གི་ དམངས་སྒྲུབ་སློབ་གྲྭའི་ལོ་རྒྱུས་དང་ད་ལྟ་སྤུས་ཀ་ཤིན་ཏུ་ཞན་པའི་སློབ་གྲྭ་དེ་དགོས་མིན་དང་། ཡང་ཕྰེར་ལགས་ ནས་༢༠༠༨ ལོར་བཏོན་པའི་དཔྱད་འབྲས་ནང་བཀོད་པ་ལྟར་ན། གནས་ཚུལ་འདི་ནི་གྲོས་བགྱིས་ཏེ་ལེགས་འགྲུབ་ ཅན་གྱི་གྲོང་གསེབ་སློབ་གྲྭར་སྒྱུར་འོས་སོ།

དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ།

ཨི་ལི་ཛི་སྦེཊ་ཨཱམ་སི་ཀྲོང་དང་མེ་རི་ སྦཱར་སི་ཊན། (Armstrong, Elizabeth A. and Mary Bernstein.) 100

༢༠༠༨། རིག་གནས་། ནུས་སྟོབས་དང་སྒྲིག་འཛུགས་ཁག་ཅེས་པའི་སྒྲིག་འཛུགས་མང་པོའ ་ི ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ཐོག་ནས་ ལྟ་བའི་སྤྱི་ཚོགས་རིག་པའི་གཞུང་ལུགས། ༢༦༼༡༽༔ ༧༤- ༩༩། དཔལ་ལྡན་ཉི་མ། (Badeng Nima.) ༢༠༠༡། བོད་དུ་སྣང་བའི་དཀའ་རྙོག་དེ་སྐད་གཉིས་སློབ་གསོ་དང་འབྲེལ་ཡོད། ཀྲུང་གོའ་ི སློབ་གསོ་དང་སྤྱི་ཚོགས། ༣༤ ༼༢༽༔ ༩༡ - ༡༠༢། སིཊེ་ཕེན་སྦཱ་རི། དཔེ་སྐྲུན་བྱེད་བཞིན་པ། ཀྲུང་གོའ་ི ནང་དུ་མི་རིགས་ཁག་གི་ཆེས་མཐོའ་ི སློབ་གསོ་ཐོབ་སྐོར། སྤྱི་ལོ་ ༡༩༩༠ དང་ ༢༠༠༠ ལོའ་ི རྒྱལ་ཡོངས་མི་འབོར་གྲངས་བཤེར་གྱི་ལས་ཐོ་གཉིས་ཞིབ་བསྡུར་བྱས་ནས་གཏན་ལ་ཕབ་པ་འདི་ བཞིན་རྒྱལ་སྤྱིའི་སློབ་གསོ་གོང་འཕེལ་ཞེས་པའི་ཆ་སྙོམ་དང་སྤྱི་ཚོགས་དྲང་བདེན་གྱི་ཐད་བརྩམས་པའི་ལས་ འགུལ་ནང་བཀོད་ཡོད། པོད་ ༢༔ མི་རིགས་དང་མི་རྒྱུད། ཨེ་ལི་ནོར་ཨེལ་དང་སྦི་རའོང་། པི་གི་སྦིན་སི་བཅས་ ནས་ཕྱོགས་སྒྲིག་བྱས། ནོར་ཐི། ཁེ་རོ་ལ་ནའི་མངའ་སྡེའི་གྲོང་ཁྱེར་ཤར་ལོ་ཊི་ལ་ཡོད་པའི་ཨིན་ཕོ་མེ་ཤན་ཨེ་ཇི་ དཔེ་སྐྲུན་ཁང་ནས་པར་དུ་བསྐྲུན། སྚི་ཕན་སྦེ་ར་དང་། པེ་ཊི་རིག་དྷར་ཁོར། རྒྱལ་ལོ་ (Bahry, S, Patrick, D. & Jia Luo.) བཅས་ནས། ༢༠༠༩། ཀྲུང་ གོའ་ི ནང་གི་སློབ་གསོ་སྣ་ཚོགས་ཅན་སྟེ། འཛམ་གླིང་ཅན་དུ་བསྒྱུར་བ་དང་ས་གནས་ཅན་དུ་བསྒྱུར་བའི་ཤུགས་ རྐྱེན་རྣམས་ལ། སློབ་གསོའ་ི ཐོག་རྒྱལ་སྤྱིའི་གླེང་གཞི་སྟེ། སློབ་གསོ་རིག་པ། སྲིད་ཇུས། ལག་ལེན་དང་གྲངས་ ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་མྱོང་ཚོར། སྒི་རེག ཨེ་ ཝི་གན་དང་། ཆཱལ་སི་ སྦི་ཧ་ཆིན་སོན་བཅས་ནས་ཕྱོགས་སྒྲིག་བྱས་པ། ཤོག་གྲངས། ༡༠༣ - ༡༣༠། མི་རི་ལེན་ཌའི་གྲོང་ཁྱེར་ལན་ཧམ་དུ་ཡོད་པའི་རོ་མན་དང་ལི་ཊལ་ཕི༹ལ་ཌི་དཔེ་སྐྲུན་ ཁང་ནས་པར་དུ་བསྐྲུན། ཁོ་ལིན་སི།་སྦེ་ཁར། (Baker, Colin.) ༢༠༠༡། སྐད་གཉིས་སློབ་གསོ་དང་སྐད་གཉིས་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་རྨང་གཞི། དབྱིན་ཇིའི་རྒྱལ་ས་ཁི་ལིབ་ཌོན་དུ་ཡོད་པའི་སྐད་ཡིག་མང་པོ་བེད་སྤྱོད་པའི་གནད་དོན་དཔེ་སྐུན་ཁང་ (Multilingual Matters) ནས་པར་དུ་བསྐྲུན། རོ་སྦར་ཊི་སྦར་ནེཌ་དང་་རོ་ནལ་ཌི་ ཤི་ཝ་ཛི་ (Barnett, Robert and Ronald Schwartz,) གཉིས་ནས་རྩོམ་ སྒྲིག་བྱས་པ། ༢༠༠༨། བོད་ཀྱི་དེང་རབས་སྤྱི་ཚོགས་ཞེས་པའི་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་སར་བཏབ་པའི་རིག་གནས་དང་སྤྱི་ ཚོགས་འཕོ་འགྱུར་སྐོར་གྱི་ཟིན་བྲིས། ནེ་ཐར་ལེན་ཌིའི་གྲོང་ཁྱེར་ལེ་ཌན་དུ་ཡོད་པའི་སྦི་རིལ་དཔར་སྐྲུན་ཁང་ནས་ པར་དུ་བསྐྲུན། ཁེ་ཊི་རི་ཡོ་ན་སྦེ་སི། (Bass, Catriona.) ༡༩༩༨། བོད་ནང་གི་སློབ་གསོ་ཞེས་པའི་སྤྱི་ལོ་ ༡༩༥༠ ནས་བཟུང་བའི་སྲིས་ ཇུས་དང་ལག་ལེན་གྱི་སྐོར། ལན་ཌན་དུ་ཡོད་པའི་ཛེ་ཊི་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་ནས་པར་དུ་བསྐྲུན། རི་ཆར་ཌི་སྦེན་ཊན།དང་ནེ་ན་སྦེན་ཊན (Benton, Richard and Benton, Nena.) བཅས། ༢༠༠༡། ནིའུ་ཛི་ ལེནྜའམ་ཡང་ན་ཨ་ཐི་ཡོ་རོ་ཡི་ནང་དུ་སྐད་ཡིག་འགྱུར་འགྲོས་ཀྱི་ཁ་ཕྱོགས་ཟློག་པ། ༡༩༨༩ -༡༩༩༩། སྐད་ཡིག་ འཇིག་ལ་ཉེ་བ་རྣམས་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་ཐུབ་བམ། ཞེས་པའི་སྐད་ཡིག་འགྱུར་འགྲོས་ཀྱི་ཁ་ཕྱོགས་ཟློག་པ་ལ་བསྐྱར་ ཞིབ་བྱེད་པ། ཇོ་ཤུ་ཨ་ ཨེ་ ཕི་ཤི་མན (Joshua A. Fishman) ་གྱིས་རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ། ༤༢༣ - ༤༥༠། དབྱིན་ཇིའི་རྒྱལ་ས་ཁི་ལིབ་ ཌོན་དུ་ཡོད་པའི་སྐད་ཡིག་མང་པོ་བེད་སྤྱོད་དུ་བཀོལ་བའི་གནད་དོན་དཔེ་སྐུན་ཁང་ (Multilingual Matters) ནས་པར་དུ་བསྐྲུན། པི་ཊར་ཨེལ་སྦར་གར་དང་། ཐོ་མ་སི་ ལག་མན། (Berger, Peter L. and Thomas Luckmann.) ༡༩༦༦། སྤྱི་ ཚོགས་ཀྱིས་བཅོས་པའི་གནས་ལུགས་ཞེས་པའི་སྤྱི་ཚོགས་རིག་པའི་ཤེས་ཡོན་སྐོར་གྱི་བསྟན་བཅོས། ནིའུ་ཡོག་ མངའ་སྡེའི་སྒར་ཌེན་སི་ཊི་གྲོང་ཁྱེར་དུ་ཡོད་པའི་ཌ་སྦལ་ཌེ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་ནས་པར་སྐྲུན་ཞུས། ཇོའ་ི སི་ཨེ་སྦེ་ལུ་སི་ (Bellousa, Joyce E.) ༢༠༠༠། ངག་ཐོག་ནས་ཕྲུག་གུར་ཆོས་ཕྱོགས་དང་བཟང་སྤྱོད་ཀྱི་སློབ་སྟོན་ བྱེད་པ་ཞེས་པའི་ངག་ལྡན་གྱི་སློབ་གསོ་བྱེད་སྟངས། རྒྱལ་སྤྱིའི་བྱིས་པའི་ཆོས་ཕྱོགས་ཀྱི་དུས་དེབ། ༥༼༡༽ ༩༢༦། ཨེ་ སུ་རེཤ་ཁ་ན་ག་རཱ་ཇཱ། (Canagarajah, A. Suresh.) ༢༠༠༥། ས་གནས་ཤེས་ཡོན་བསྐྱར་འཛུགས་བྱེད་པ་དང་

101

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག།

། སྐད་ཡིག་སློབ་སྦྱོང་བསྐྱར་སྒྲིག་བྱེད་པ། སྐད་ཡིག་སྲིད་ཇུས་དང་ལག་ལེན་གྱི་ནང་དུ་ས་གནས་ཀྱི་ནུས་པ་དེ་ བསྐྱར་སྤེལ་བྱེད་པ་ཞེས་པའི་ནང་དུ་བཀོད། ཨེ་སུ་རེཤ་ཁ་ན་ག་རཱ་ཇཱ (A. Suresh. Canagarajah) ་ཡིས་རྩོམ་སྒྲིག་བྱས། ༣ - ༢༤། ནིའུ་ཇར་སིའི་གྲོང་ཁྱེར་མ་ཝཱ་ ཡི་ནང་དུ་ཡོད་པའི་ཨཱལ་སྦམ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་ནས་པར་དུ་བསྐྲུན། ཀྲུང་གོ་གུང་ཁྲན་ཏང་གི་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ཨུ་ཡོན་ལྷནཁང་། ༢༠༠༥། ༼བོད་ཀྱི་ལས་དོན་ཞེས་པའི་འདེམ་སྒྲིག་བྱས་པའི་ ཡིག་ཆ་ཁག་གཅིག ༡༩༤༩ ༢༠༠༥༾༽ པེ་ཅིན་དུ་ཡོད་པའི་ཀྲུང་དབྱང་ཡིག་ཆ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། CEIRCSNA, ༡༩༩༠.རྒྱལ་ཁབ་མི་རིགས་དོན་བྱེད་ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཁང་གི་ཀྲུང་གོའ་ི མི་རིགས་གནད་དོན་ཞིབ་འཇུག་ལྟེ་ གནས། པེ་ཅིན། ཀྲུང་གོ། ཨེ་ལེན་ཆ་ཡི་ཀ (Chaika, Elaine.) ༢༠༠༧། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་མེ་ལོང་སྟེ། སྐད་ཡིག པར་ཐེངས་གསུམ་པ། ནིའུ་ཡོག་ མངའ་སྡེའི་གྲོང་ཁྱེར་ནིའུ་སྦེ་རི་ལ་པར་དུ་བསྐྲུན། ཆེན་ལི་ན། (Chen, Lina.) ༢༠༠༨།“ས་ཁུལ་དང་མངའ་སྡེ་ལྔ་ནས་བོད་རིགས་རྣམས་ལ་ཁྲིམས་ཐོག་ནས་ངེས་པར་སྤྲོད་ དགོས་པའི་སློབ་གསོ་དང་གཏན་འབེབས་སློབ་ཚན་གསར་བ་སྤེལ་སླད་ཞིབ་འཇུགལ་བྱེད་བཞིན་པ།” ཀྲུང་གོའ ་ི སློབ་གསོའ་ི གསར་འགྱུར་གྱི་དྲ་རྒྱ། ཕྱི་ཟླ། ༧ ཚེས། ༡༨། http://www.jyb.cn/cm/jycm/beijing/ zgjyb/1b/t20080718_179029.htm ཧི་ལ་རི་ཁི་ལིན་ཊན། ཨར། (Clinton, Hilary R.) ༡༩༩༦། འདི་བསྒྲུབ་པར་རྒྱལ་ཁབ་ཅིག་དགོས། ནིའུ་ཡོག སི་ མོན་དང་ཆ་སི་ཊར་ནས་པར་དུ་བསྐྲུན། ཌེ་ཝི་ཌི་ཁོར་སན། (Corson, David.) ༡༩༩༩། གདོད་མའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ནང་དུ་མང་ཚོགས་གཞིར་བཅོལ་བའི་སློབ་ གསོ། ཕྱོགས་སྒྲིག་བྱས་པ།ཕྱི་ཟླ་ ༨༡༩། དབྱིན་ཇིའི་རྒྱལ་ས་ཁི་ལིབ་ཌོན་དུ་ཡོད་པའི་སྐད་ཡིག་མང་པོ་བེད་སྤྱོད་ པའི་གནད་དོན་དཔེ་སྐུན་ཁང་ (Multilingual Matters) ནས་པར་དུ་བསྐྲུན། ཇིམ་ཁ་མིན་སི། (Cummins, Jim.) ༡༩༧༩།༢༠༠༡། སྐད་ཡིག་གཅིག་ལ་གཅིག་རྟེན་གྱི་རང་བཞིན་ དང་། སྐད་ ཡིག་གཉིས་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་ཕྲུག་གུའི་སློབ་གསོ་སྤེལ་བ། ཇིམ་ཁ་མིན་གྱི་རྩོམ་ཕྱོགས་སྒྲིག་ལ་ངོ་སྤྲོད་ཀྱི་ཀློག་ དེབ། ཞེས་པའི་ནང་དུ་བཀོད། ཁོ་ལིན་ སྦེ་ཁར་དངནེན་སི་ ཧེ་ཇི་ ཧོན་སྦ་གར། ༦༣ - ༩༥། དབྱིན་ཇིའི་རྒྱལ་ས་ ཁི་ལིབ་ཌོན་དུ་ཡོད་པའི་སྐད་ཡིག་མང་པོ་བེད་སྤྱོད་དུ་བཀོལ་བའི་གནད་དོན་དཔེ་སྐུན་ཁང (Multilingual Matters) ནས་པར་དུ་བསྐྲུན། ཇིམ་། ཁ་མིན་སི། (Cummins, Jim.) ༡༩༨༦། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སློབ་ཕྲུག་གི་གདེང་སྤོབས་སྤེལ་བ་ཞེས་པའི་ བར་ཞུགས་ཀྱིས་བཅོས་ཐབས་སྒྲིག་གཞི།ཧཱ་ཝྲར་ཊི་སློབ་གསོའ ་ི བསྐྱར་ཞིབ། ༥༦༼༡༽ ༡༨ - ༣༦། ཁ་མིན་སི། ཇིམ། ༡༩༨༢། ༢༠༠༡། རྒྱུགས་སྤྲོད། གྲུབ་འབྲས་དང་། སྐད་གཉིས་བེད་སྤྱོད་པའི་སློབ་ཕྲུག ཇིམ་ཁ་མིན་གྱི་རྩོམ་ ཕྱོགས་སྒྲིག་ལ་ངོ་སྤྲོད་ཀྱི་ཀློག་དེབ། ཞེས་པའི་ནང་དུ་བཀོད། ཁོ་ལིན་ སྦེ་ཁར་དངནེན་སི་ ཧེ་ཇི་ ཧོན་སྦ་གར། (Colin Baker, and Nancy H. Hornberger) ༡༣༩ - ༡༤༧། དབྱིན་ཇིའི་རྒྱལ་ས་ཁི་ལིབ་ཌོན་དུ་ཡོད་པའི་སྐད་ཡིག་མང་པོ་བེད་སྤྱོད་པའི་གནད་དོན་དཔེ་སྐུན་ཁང་ (Multilingual Matters) ནས་པར་དུ་བསྐྲུན། ཇིམ་ཁ་མིན་སི། (Cummins, Jim.) ༢༠༠༠། སྐད་ཡིག ནུས་པ་དང་། སློབ་གསོ་རིག་པ། ཕྱོགས་གཉིས་ནས་བརྒྱབ་པའི་ མེ་མདའི་མདེའུ་ཡི་འོག་ཏུ་ཚུད་པའི་སྐད་གཉིས་སྤྱོད་པའི་ཕྲུག་གུ དབྱིན་ཇིའི་རྒྱལ་ས་ཁི་ལིབ་ཌོན་དུ་ཡོད་པའི་ སྐད་ཡིག་མང་པོ་བེད་སྤྱོད་པའི་གནད་དོན་དཔེ་སྐུན་ཁང་ (Multilingual Matters) ནས་པར་དུ་བསྐྲུན། ཇིམ་ཁ་མིན་སི། (Cummins, Jim.) ༢༠༠༡། སོ་སོའ་ི ངོ་བོ་དཔྱད་དེ་འཚོལ་བ། སྤྱི་ཚོགས་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་ནང་དུ་གདེང་ སྤོབས་སྤེལ་ཆེད་ཀྱི་སློབ་གསོ། པར་ཐེངས་གཉིས་པ། ལོ་སི་ཨེན་ཇི་ལ་སི། ཁི་ལོ་ཕོ༹ར་ནི་ཡ། ཁེ་ལི་ཕོ༹ར་ནི་ཡའི་ སྐད་གཉིས་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་སློབ་གསོ་མཐུན་ཚོགས། ཇིམ་ཁ་མིན་སི། (Cummins, Jim.) ༢༠༠༦༾ འབྲི་ཀློག་སྣ་མང་ཤེས་མཁན་དང་དྲང་བདེན་ཆ་མཉམ། ང་ཚོ་འདོད་པ་ ཡོད་པའི་ཁེ་ན་ཌ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་བ། BCSSAཚོགས་འདུ། ཝིག་ཊོ་རི་ཡ་ སྦི། སི། སྤྱི་ཟླ་ ༡༢ ཚེས། ༡ ༢༠༠༦། 102

ཇོན་ཌི་ཝི། (Dewey, John.) ༢༠༠༤། དམངས་གཙོ་དང་སློབ་གསོ། ནིའུ་ཡོག མེག་མི་ལན། དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས། ༢༠༠༤། དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས་ཀྱི་གསུང་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། ཀྲུང་གོ པེ་ཅིན། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཇོ་སེབ་ཕེ་རེལ། པི། (Farrell, Joseph P.) ༢༠༠༨། ཡར་རྒྱས་འགྲོ་བཞིན་པའི་རྒྱལ་ཁབ་ནང་དུ་དམངས་ཚོགས་ཁྲོད་ཀྱི་ སློབ་གསོ། SAGEགཏན་འབེབས་སློབ་ཚན་དང་སློབ་སྟོན་གྱི་ཁུངས་གཏུགས་དཔེ་དེབ་སྙིང་བསྡུས། ཁོན་ལེ་ཨེཕ༹་མའི་ཁལ།་དང་།ཧ་ེམིང་ཕ༹ང་། ཇོ་ཧ་ན་ ཕི་ལི་ཡོན། (F. Michael. Connelly, Mingfang He, & Joanne Phillion,) ༣༦༩ ༣༨༩། ཐའོ་སེན་ཊི་ཨོག་སི། ཁེ་ལི་ཕོ༹ར་ནི་ཡ། སེ་ཇི། ཇོ་ཤུ་ཨ་ཨ་།ཕི༹་ཤ་མན། (Fishman, Joshua A.) ༡༩༨༩། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་དང་སྐད་ཡིག་གི་ལྟ་ སྟངས། སྐད་ཡིག་དང་མི་རིགས། དབྱིན་ཇིའི་རྒྱལ་ས་ཁི་ལིབ་ཌོན་དུ་ཡོད་པའི་སྐད་ཡིག་མང་པོ་བེད་སྤྱོད་གནད་ དོན་དཔེ་སྐུན་ཁང་ (Multilingual Matters) ནས་པར་དུ་བསྐྲུན། ཇོ་ཤུ་ཨ་ཨེ་ཕི་ཤ་མན། (Fishman, Joshua A.) ༡༩༩༡། སྐད་ཡིག་འགྱུར་འགྲོས་ཀྱི་ཁ་ཕྱོགས་ཟློག་པའི་བྱ་བ། སྟོང་ལ་ ཉེ་བའི་སྐད་ཡིག་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱེད་པའི་ལྟ་གྲུབ་དང་ཉམས་མྱོང་གི་རྨང་གཞི། དབྱིན་ཇིའི་རྒྱལ་ས་ཁི་ལིབ་ཌོན་དུ་ ཡོད་པའི་སྐད་ཡིག་མང་པོ་བེད་སྤྱོད་པའི་གནད་དོན་དཔེ་སྐུན་ཁང་ (Multilingual Matters) ནས་པར་ དུ་བསྐྲུན། ཇོ་ཤུ་ཨ་ཨེ་ཕི༹་ཤ་མན། (Fishman, Joshua A.) ༢༠༠༡། འཇིག་ལ་ཉེ་བ་འི་སྐད་ཡིག་ཅིག་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་རྒྱུ་འདི་ ཅི་ཕྱིར་ཤིན་ཏུ་ནས་དཀའ་བ་ཡིན། འཇིག་ལ་ཉེ་བའི་སྐད་ཡིག་དག་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་ཐུབ་བམ། སྐད་ཡིག་འགྱུར་ འགྲོས་ཀྱི་ཁ་ཕྱོགས་ཟློག་པའི་སྐོར་གྱི་ཡང་དཔྱད། ཞེས་པའི་ནང་དུ་བཀོད། ཇོ་ཤུ་ཨ་ ཨེ། ཕི༹་ཤི་མན (Joshua A. Fishman) ་གྱིས་ཕྱོགས་སྒྲིག་བྱས། ༡ - ༢༢། དབྱིན་ཇིའི་རྒྱལ་ས་ཁི་ལིབ་ཌོན་དུ་ ཡོད་པའི་སྐད་ཡིག་མང་པོ་བེད་སྤྱོད་པའི་གནད་དོན་དཔེ་སྐུན་ཁང་ (Multilingual Matters) ནས་པར་ དུ་བསྐྲུན། མེ་ལིན། སི།གོལྜ་སི་ཊེན། (Goldstein, Melvyn. C) ༡༩༨༩། གངས་སེང་དང་འབྲུག ཀྲུང་གོ་དང་བོད། ཏ་ལའི་བླ་ མ་བཅས་ཀྱི་སྐོར། སྦར་ཀི་ལི། ཁེ་ལི་ཕོ༹ར་ནི་ཡ། ཁི་ལོ་ཕོ༹ར་ནི་ཡ་མཐོ་སློབ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཨེ། ཊོམ།གི་རན་ཕི༹ལྜི། (Grunfeld, A. Tom.) ༡༩༩༦། དེང་རབས་ཀྱི་བོད་སྐྲུན་པའི་སྐོར། སླར་བཅོས་བྱས་པ། ཨར་ མོག ནིའུ་ཡོག༔ ཨེམ། ཨི། ཤཱར་པེ། ཊོ་ཎི་ཧུ་སྦར། (Huber, Toni) ཕྱོགས་སྒྲིག་བྱས་པ། ༢༠༠༢། འཕོ་འགྱུར་གྱི་ནང་དུ་ཡོད་པའི་ཨ་མདོ་བ། མའོ་འདས་པའི་ རྗེས་ཀྱི་དུས་རབས་ཀྱི་ནང་གི་སྤྱི་ཚོགས་དང་རིག་གནས་། ལེ་ཌན། ནེ་ཐར་ལེན་ཌི། སྦི་རིལ། ཧོན་སྦག་གར། ནེན་སི། ཨེཇ། (Hornberger, Nancy H.) ༢༠༠༨། ངོ་སྤྲོད། སློབ་གྲྭ་རྣམས་ཀྱིས་ཕ་སྐད་སྐྱོབ་ནུས་ སམ། གླིང་བཞིའི་ནང་དུ་སྲིད་ཇུས་དང་ལག་བསྟར། ནེན་སི་ཨེཇ་ཧོན་སྦག (Nancy.H. Hornberger) ་ནས་ཕྱོགས་སྒྲིག་བྱས་པ། ༡ - ༡༤། ནིའུ་ཡོག པལ་གེ་རེཝ། མེག་ མི་ལན། རྒྱལ་ལོ། ༡༩༩༩། སྤྱི་ཚོགས་རིག་པའི་འཇུག་སྒོ། ཀན་སུའུ་ཞིང་ཆེན་གྱི་མི་རིགས་དཔེ་སྐུན་ཁང་ནས་པར་དུ་བསྐྲུན། རྒྱལ་ལོ། ༢༠༠༣། རིག་གནས་གི་ལྟ་སྟངས་ཐོག་ནས་མི་རིགས་མང་པོ་ཡོད་པའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་སྐད་གཉིས་བེད་སྤྱོད་པའི་སྐོར་ ལ་དཔྱད་པ། ཁ་སྒང་བཀྲ་ཤིས་ཚེ་རང་གིས་རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པའི་ནུབ་བྱང་མི་རིགས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའི་ལོ་འཁོར་༥༠ ཐམ་པའི་དུས་སྟོན་ཐོག་བོད་རིག་པའི་ཚོགས་འདུ་བསྡུས་པའི་ཆེད་རྩོམ་ཕྱོགས་སྒྲིག པེ་ཅིན། ཀྲུང་གོ། པེ་ཅིན་མི་ རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། རྒྱལ་ལོ། ༼༢༠༡༠༽ བོད་ཀྱི་ཞི་བདེ་ལ་ལྟ་སྟངས་ཤིག མི་ལར། ཇེ། ནས་ཕྱོགས་སྒྲིག་བྱས་པའི། ཆོས་ལུགས། ཞི་བདེ་སློབ་ གསོ་ཞེས་པའི་ནང་དུ་བཀོད། ཤོག་གྲངས། ༡༡༥ - ༡༣༡། མྱུར་འཕྲིན་དུས་རབས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་ནས་པར་དུ་ བསྐྲུན། ཨེན། ཁི་ལེན། (Klein, Anne.) ༢༠༠༣། བོད་ནང་དུ་ངག་རྒྱུན་གྱི་བྱེདསྒོ་ཞེས་པའི་ངག་རྒྱུན་གྱི་སྲོལ་རྒྱུན་སྐོར། ༡༨༼༡༽ 103

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག།

༩༨ - ༡༠༠། གི་ལོ་རི་ཡ།ལཱ་སན སྦི་ལིང་སི། (Ladson-Billings, Gloria.) ༡༩༩༥། རིག་གནས་དང་འབྲེལ་བའི་སློབ་གསོ་རིག་ པའི་གཞུང་ལུགས་ཅིག་གཏན་ལ་འབེབས་པ། ཨ་མི་རི་ཁའི་སློབ་གསོ་ཞིབ་འཇུག་དུས་དེབ། ༣༢༼༣༽ ༤༦༥ ༤༩༡། ཨེག་ནི་སི།ལམ། (Lam, Agnes.) ༢༠༠༥། ཀྲུང་གོའ་ི ནང་གི་སྐད་ཡིག་སློབ་གསོ། སྤྱི་ལོ་༡༩༤༩་ལོའ་ི ཧོང་ཀོང་ལས་བྱུང་ བའི་སྲིད་ཇུས་དང་ཉམས་མྱོང་། ཧོང་ཀོང་། ཧོང་ཀོང་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ ་ི དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཀེ་ནེ་ཐ།ལི་སྦར་མན། (Liberman, Kenneth.) ༢༠༠༤། བོད་ཀྱི་གཞུང་ལུགས་ཀྱི་རིག་གནས་ནང་དུ་ཚན་ཉིད་རིག་ པ་བེད་སྤྱོད། གཏན་འབེབས་རིག་ལམ་ལ་ཉམས་ཞིབ་བྱེད་སའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ནང་དུ་ཞུགས་ནས་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ པའི་ཐབས་ལམ་གྱི་ཐོག་ནས་འཚོལ་ཞིབ་བྱེད་པ། ལན་ཧམ། མེ་རི་ལེན་ཌི། རོ་མན་དང་ལི་ཊལ་ཕི༹ལ་ཌི་དཔར་ སྐྲུན་ཁང་ནས། སི་ཊི་ཕིན།མེས། (May, Stephen.) ༡༩༩༩། གཞི་འཛིན་དང་པོའ་ི མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་སློབ་གསོའ ་ི ཐོབ་ཐང་ ། གཞི་འཛིན་དང་པོའ་ི མང་ཚོགས་ལ་གཞི་བཅོལ་བའི་སློབ་གསོ། ཞེས་པའི་ནང་དུ་བཀོད། སིཊི་ཕན་མེས་ནས་ རྩོམ་སྒྲིགབྱས་པ། ༤༢ - ༦༦། དབྱིན་ཇིའི་རྒྱལ་ས་ཁི་ལིབ་ཌོན་དུ་ཡོད་པའི་སྐད་ཡིག་མང་པོ་བེད་སྤྱོད་པའི་གནད་ དོན་དཔེ་སྐུན་ཁང་ (Multilingual Matters) ནས་པར་དུ་བསྐྲུན། སི་ཊི་ཕིན།མེས། (May, Stephen.) ༢༠༠༨། སྐད་གཉིས་ཀྱི་ནང་དུ་ཐིམ་པའི་སློབ་གསོ། ཞིབ་འཇུག་བྱས་ནས་གང་ཤེས་ པ་རྣམས་བཀོད་པ། སྐད་ཡིག་དང་སློབ་གསོའ་ི ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ། ཞེས་པའི་ནང་བཀོད། པར་ཐེངས་གཉིས་པ། པོད་ལྔ་པ། སྐད་གཉིས་བེད་སྤྱོད་པའི་སློབ་གསོ། ཇིམ། ཁ་མིན་སི་དང་ནེན་སི། ཨེ་ཇི། ཧོན་སྦག ༡༩ ༣༤། ནིའུ་ ཡོག སི་པི་རིང་གར་ཚན་རིག་དང་། ཚོང་འབྲེལ། རྒྱ་ཆེའི་རིགས་ལམ་བཅས་དང་འབྲེལ་བའི་འགན་འཁྲི་ཕྲན་ བུ་ཡོད་པའི་ཚོང་སྡེ། ཁོ་ལིན། (མ་ཁེ་ར་སི། (Mackerras, Colin) ༡༩༩༩། བོད་ཀྱི་ཟློས་གར་གྱི་སྲོལ་རྒྱུན་དང་དེང་རབས་ཀྱི་ཆ། སྤྱི་ ཚོགས་དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་རྒྱལ་སྤྱིའི་དུས་དེབ། ༢༦༼༡༽༥༨ - ༧༨། དམུ་དགེ་བསམ་གཏན། ༡༩༩༧། དམུ་དགེ་བསམ་གཏན་གྱི་གསུང་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། ཟི་ལིང་། ཀྲོང་གོ། མཚོ་སྔོན་ཞིང་ ཆེན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང། ཀེ་ཐི། ཨེན།མིལ་སི། (Mills, Kathy Ann.) ༢༠༠༧། སྐད་ཡིག་མང་པོའ་ི འབྲི་ཀློག་ཤེས་བྱ་ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་པའི་ ཐོབ་ཐང་། ཞིབ་འཇུག་བྱེད་སའི་སྤྱི་ཚོགས་ནང་དུ་ཞུགས་ནས་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པའི་ཐབས་ལམ་ལ་རྟོག་ཞིབ་བྱེད་ པ། ཞིབ་འཇུག་བྱེད་སའི་སྤྱི་ཚོགས་ནང་དུ་ཞུགས་ནས་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པའི་ཐབས་ལམ་དང་སློབ་གསོ། ༢། ༣། ༣༠༥ - ༣༢༥། ང་བོད་ངག་དབང་འཇིགས་མེད། ༡༩༨༤། ས་གནས་རང་སྐྱོང་རྩ་ཁྲིམས་གྱི་འགྲེལ་བརྗོད། པེ་ཅིན་བསྐྱར་ཞིབ། ༢༦ -༡༧། ཌེ་ཝི་ཌི། ཨར།ཨོ་སོ་ལོན། (Olson, David. R.) ༡༩༨༠། ངག་ཐོག་དང་ཡིག་ཐོག་སྐད་ཆའི་ནང་དུ་སྤྱི་ཚོགས་ཆར་ གཏོགས་གྱི་གོ་དོན་འགའ་ཤས། སྐད་ཡིག་དང་བསམ་བློའ་ི སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་རྨང་གཞི། ཞེས་པའི་ནང་དུ་བཀོད། ཌེ་ཝི་དི། ཨར། ཨོ་སོ་ལོན (David R. Olson) ་བཅས་གྱིས་རྩོམ་སྒྲིག་བྱས། ༩༠ -༡༠༨། ནིའུ་ཡོག ནོར་ཊོན་དཔེ་སྐྲུན་ ཁང་། པཎ་ཆེན་རིན་པོ་ཆེ། ༡༩༨༨། པཎ་ཆེན་རིན་པོ་ཆེས་གསུང་བཤད། གལ་ཆེའི་བཀའ་སློབ་དང་ཞུ་ཡིག་ཁག ༡༩༦༢ - ༡༩༨༩། ལན་ཌན། བོད་གནས་དྲ་རྒྱ། ཇི་རར་ཌི། པོ་སི་ཊིག་ལི་ཨོན། དཔལ་འབྱོར། རྒྱ་མཚོ། བསོད་ནམས། (Postiglione, Gerard, Jiao, Ben and Gyatso, Sonam.) ༼༢༠༠༦༽ བོད་ཀྱི་གྲོང་གསེབ་རྣམས་སུ་སློབ་ཕྲུག་སློབ་གྲྭར་སྐྱོད་ཕྱོགས་ཐད་ཁྱིམ་ཚང་ རྣམས་ཀྱི་བསམ་ཚུལ། སློབ་གསོའ་ི ཡང་དཔྱད། ༥༨། ༣། ༣༡༧ - ༣༣༧། ཇི་རར་ཌི། ཨེ།པོ་སི་ཊིག་ལི་ཨོན། (Postiglione, Gerard. A.) ༢༠༠༩། རང་གནས་ནས་ཕྱིར་བུད་པའི་སློབ་གསོ༔ བོད་ཀྱི་གནད་དོན། སློབ་གསོ་ཞིབ་བསྡུར་བསྐྱར་ཞིབ། ༥༣ ༼༤༽ ༤༨༣ - ༥༡༢། 104

སི་རི་གི་ནི་དི། ཨེས།རའོ། (Rao, Siriginidi S.) ༢༠༠༨། རྒྱ་གར་གྲོང་གསེབ་ཚོགས་སྡེའི་ནང་དུ་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཡར་ རྒྱས། ཁ་པར་གཏོང་སའི་བསྟི་གནས་བཙུགས་པ། གནས་ཚུལ་སྟངས་འཛིན་གྱི་རྒྱལ་སྤྱིའི་བསྟི་གནས། ༢༨༼༦༽ ༤༧༤ - ༤༨༢། ཌོ་ནལ་ཌི། ཨེ། རི་ཆི། (Ritchie. Donald. A.) ༢༠༠༡། ལམ་གྱི་བཞི་མདོ་རུ་ཞེས་པའི་དུས་རབས་ ༢༡ ནང་གི་ངག་ རྒྱུན་ལོ་རྒྱུས། སྤྱི་མཐུན་གསར་འཕྲིན། ༣༥༼༢༠༠༡ ལོའ་ི དགུན་དུས་༽ ༣། ཌོ་ནལ་ཌི། ཨེ།རི་ཆི། (Ritchie. Donald. A.) ༢༠༠༣། ངག་རྒྱུན་ལོ་རྒྱུས་བསྡུ་ཉར་ཞེས་པའི་བཅར་འདྲི་བྱས་པའི་ ཐོག་ནས་འདས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཁ་ཕྱེ་ནས་མ་འོངས་པའི་ཆེད་དུ་སྲུང་སྐྱོང་བྱེད་པའི་ཐོག་ལག་ལེན་བྱེད་ཕྱོགས་ཀྱི་ ཐབས་ལམ་ལམ་སྟོན་བྱེད་པ། པར་ཐེངས་གཉིས་པ། ནིའུ་ཡོག་ཨོག་སི་ཕ༹ར་ཌི་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ ་ི དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ས་མིར། ཀེ།སར་ཀཱར། (Sarkar, Samir K.) ༢༠༠༧། མང་ཚོགས་ཀྱི་ཚོགས་པ་ཁག་གི་ནུས་སྟོབས་གདེང་སྤོབས་གོང་ དུ་སྤེལ་བ་སྦང་ལ་ལྡེ་ཤི་ཡི་གྲོང་གསེབ་ཅིག་གི་ལྟ་སྟངས། ཕུགས་འཕེར་ཞིང་ལས་ཡར་རྒྱས་ཀྱི་དུས་དེབ། ༢། ༧༣ - ༨༥། ཇོན། ཨར། སཱལ། (Searle, John. R.) ༢༠༡༠། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱིས་འཛམ་གླིང་སྐྲུན་པ། འགྲོ་བ་མི་ཡི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་འཕེལ་ རྒྱས་ཀྱི་སྒྲིག་གཞི། ནིའུ་ཡོག ཨོག་སི་ཕ༹ར་ཌི་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ ་ི དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སི་ཊི་ཕན། ཆོན་སི། (Stephen Caunce.) ༡༩༩༤། ངག་རྒྱུན་ལོ་རྒྱུས་དང་ས་གནས་ལོ་རྒྱུས་འབྲི་མཁན། ལན་ཌན། ལོང་མན་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སི་ཊི་ཕན། ཌི། (Stephens, D.) ༢༠༠༧། སློབ་གསོ་དང་ཡར་རྒྱས་ཀྱི་ནང་དུ་རིག་གནས་ཀྱི་ནུས་པ། གཞུང་ ལུགས་དང་། ལག་ལེན། སྲིད་ཇུས། ཨོག་སི་ཕ༹ར་ཌི། དབྱིན་ཡུལ། ཆེད་རྩོམ་ཕྱོགས་སྒྲིག་དཔེ་དེབ་དཔེ་སྐྲུན་ ཁང་། རོལ་ཕ། ཨེ།སི་ཊན། (Stein, Rolf A.) ༡༩༧༢། བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་འཕེལ་རྒྱས། ལན་ཌན། ཕེ༹་སྦར་དང་ཕེ་སྦར། ཨ་སྦ་སི།ཊ་ཤག་ཀོ་རི་དང་ཆལ་སི་ ཊེ་ཌི་ལི། (Tashakkori, Abbas and Charles Teddlie.) ༡༩༩༨། ཐབས་ མང་ཟུང་འབྲེལ་ཞིབ་འཇུག་གི་ཐབས་ལམ། ཁྱད་ཆོས་དང་གྲངས་འབོར་ལ་གཞིགས་པའི་ཐབས་ལམ། ཐའོ་སེན་ ཌ་ཨོག་སི། ཁེ་ལི་ཕོ༹ར་ནི་ཡ། དྲང་སྲོང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཊེང་། ཤིང། (Teng, Xing.) ༢༠༠༡། ཀྲུང་གོའ་ི མི་རིགས་དང་ཀྲུང་གོའ་ི གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་གཉིས་སློབ་གསོ། ཀྲུང་གོའ་ི སློབ་གསོ་དང་སྤྱི་ཚོགས་བཅས་ཀྱི་འཆར་སྒྲིག་བྱེད་སྟངས་ཀྱི་ཐད། དུ་མ་ཡོད་ལ་ཆིག་སྒྲིལ་ཀྱང་ཡོད་ པའི་སྐོར་གྱི་བསམ་ཚུལ། ༣༤༼༢༽ ༧༥ - ༩༠། ཊེང་། ཤིང་། (Teng, Xing.) ༢༠༠༡། ༢༠༠༩། འཛམ་གླིང་ཁྱོན་གཅིག་ཏུ་བསྒྱུར་སྐབས་སུ། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་རང་ སྐད་གཞི་རྩར་བཟུང་བའི་སློབ་གསོའ་ི སྲིད་ཇུས། ནུབ་བྱང་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ་ི ནུབ་བྱང་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ སློབ་གསོའ་ི ཞིབ་འཇུག་བསྟི་གནས། http://202.201.48.18/mzjy/line/line_L2_070420. htm པོལ།ཐོམ་སན། (Thompson, Paul.) ༡༩༩༨། མི་ཚེའི་ལོ་རྒྱུས་བཤད་པ་བསྒྱུར་བཅོས་བྱས་པ། ཞིབ་འཇུག་ཀྱིས་ལོ་རྒྱུས་ འབྲི་རྩོམ་ཐད་དཀའ་ངལ་དང་ནུས་པ། ལོ་རྒྱུས་འབྲི་རྩོམ་དང་རྩོམ་འབྲི་སྲོལ།་ཞེས་པའི་ནང་བཀོད། མེ་རི་ཆེམ་ སྦར་ལེན་དང་། པོལ་ཐོམ་སན་གཉིས་ཀྱིས་རྩོམ་སྒྲིག་བྱས། ༡༦༧ - ༡༨༡། ལན་ཌན། རུ་ཌི་ལེ་ཇི་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཨེ་ལི་ཛི་སྦེཐ། ཇེ། ཊི་སི་ཌལ། (Tisdell, Elizabeth. J.) ༢༠༠༣། མི་དར་མ་དང་ཆེས་མཐོའ་ི སློབ་གསོའ་ི ནང་དུ་ཆོས་ ཕྱོགས་དང་རིག་གནས་འཚོལ་ཞིབ། སེན་ཕི༹་རན་སི་ཁོ། ཁེ་ལི་ཕོ༹ར་ནི་ཡ་ཇོ་སེ་སྦ་སི་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཨེ་ལི་ཛི་སྦཐ།ཊོང་ཀིན། (Tonkin, Elizabeth.) ༡༩༩༢། ང་ཚོའི་འདས་པའི་ལོ་རྒྱུས་འཆད་པ། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱིས་ངག་ རྒྱུན་ལོ་རྒྱུས་བཅོས་སྟངས། ཁེམ་རི་ཇི། དབྱིན་ཡུལ། ཁེམ་རི་ཇི་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ ་ི དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། དབལ་མང་པཎ་ཌི་ཏ། (Wamang pendeta) ༡༩༨༧། བླ་བྲང་བཀྲ་ཤིས་འཁྱིལ་གྱི་གདན་རབས་ལྷའི་རྔ་ཆེན། ལན་ ཀྲོའུ། ཀན་སུའུ། མི་རིགས་དཔེ་སྐུན་ཁང། ཝང་། ཁྲེང་ཀྲི། (Wang, Chengzhi.) ༢༠༠༢། མི་དམངས་ཀྱི་འཛིན་སྐྱོང་བྱས་པའི་སློབ་གསོ། ཀྲུང་གོའ་ི བསྒྱུར་བཅོས་

105

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག།

ལས་འགུལ་གྱི་ནང་དུ། མི་དམངས་ཀྱི་འཛིན་སྐྱོང་བྱས་པའི་དགེ་རྒན་རྣམས་འཆར་གཞི་ལྡན་པའི་ཐོག་ནས་རྩ་ མེད་བཟོས་པའི་སྐོར། རྒྱལ་སྤྱིའི་སློབ་གསོ་ཡར་རྒྱས་ཀྱི་དུས་དེབ། ༢༢། ༡༠༩ - ༡༢༩། སེ་མུལ་ ཨེན། ཨེལ།ཝར་ནར། (Warner, Samuel N. L.) ༢༠༠༡། ཧ་ཝའི་ཡི་སྐད་ཡིག་དང་རིག་གནས་སླར་གསོ། སྐད་ཡིག་སླར་གསོའ་ི ལག་ལེན་གྱི་དེབ་ཐེར་ལྗང་ཁུ། ཞེས་པའི་ནང་བཀོད། ལཱིན་ཧིལ་ཊན་དང་ཀེན་ཧེལ་གཉིས་ ཀྱིས་རྩོམ་སྒྲིག་བྱས། ༡༣༣ - ༡༤༦། སེན་ཌི་ཡ་གོ ཁེ་ལི་ཕོ༹ར་ནི་ཡ། ཆེས་མཐོའ ་ི སློབ་གསོའ་ི དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཀྲོའུ། མིང་ལང་དང་ཧུང་ཁའེ (Zhou, Minglang and Hongkai Sun) ་གཉིས་ནས་རྩོམ་སྒྲིག་བྱས། ༢༠༠༤། ཀྲུང་ཧྭ་མི་རིགས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སྐད་ཡིག་སྲིད་ཇུས། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༤༩ ནས་བཟུང་བའི་གཞུང་ལུགས་དང་ ལག་ལེན། ནོར་ཝེལ། མེ་ས་ཆུ་སེ་ཊི། ཁུ་ལུ་ཝར་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཀྲོའུ། མིང་ལང་། (Zhou, Minglang.) ༢༠༠༣ ཀྲུང་གོའ་ི ནང་གི་སྐད་ཡིག་སྣ་ཚོགས། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ ཡིག་བཅོས་སྒྱུར་བྱས་པའི་སྐོར་ཀྱི་སྲིད་དོན། ༡༩༤༩ - ༢༠༠༢། སྦར་ལིན། མའོ་ཊན་ ཌི་ གི་རུཝ་ཊར། ཀྲོའུ་ལི་ཝི་དང་། ཡན་ཡོན་ཡོན། (Zhu, Liyi & Yan, Yuanyuan.) རྒྱ་བོད་སྐད་གཉིས་སློབ་གསོའ་ི ལས་རིམ་ནང་ བོད་ཀྱི་རྨང་རིམ་འཛིན་གྲྭ་བརྒྱུད་ནས་སྤེལ་བ། ཕྱི་ཟླ་ ༣་ ཚེས་ ༨། མི་དམངས་ཉིན་རེའི་ཚགས་པར། http:// tibet.news.cn/gdbb/2009 /03/08/content_15887824.htm. ཀྲུའུ་ ཀྲི་ཡུང་། (Zhu, Zhiyong.༢༠༠༧.) ༢༠༠༧། སློབ་གྲྭའི་རྒྱབ་ལྗོངས་ཀྱི་ནང་དུ་མི་རིགས་ཀྱི་ངོ་བོ་སྐྲུན་སྟངས། ཀྲུང་ གོའ་ི ནང་དུ་ཡོད་པའི་བོད་རིགས་གཏན་སྡོད་སློབ་གྲྭ་ཞིག་གི་གནད་དོན་ཞིབ་འཇུག། ཀྲུང་གོའ ་ི སློབ་གསོ་དང་སྤྱི་ ཚོགས། ༤༠༼༢༽ ༣༨ - ༥༩།དྲ་རྒྱའི་ཁུངས་གཏུགས་འབྱུང་ཁུངས། ཀན་སུའུ་ཞིང་ཆེན་གྱི་ཀན་ལྷོ་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ཁུལ་གྱི་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས། སྤྱི་ལོ་ ༡༩༨༩ ཟླ་བ ༨ ཚེས་ ༧ ཉིན་ ཀན་ལྷོ་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ཁུལ་གྱི་མི་དམངས་ཚོགས་འདུ་ཐེངས་ ༡༠ པའི་སྐབས་གྲོས་འཆར་བཏོན་སྟེ། སྤྱི་ ལོ་ ༡༩༨༩ ཕྱི་ཟླ་ ༩ ཚེས་ ༢༧ ཉིན། ཀན་སུའུ་ཞིང་ཆེན་མི་དམངས་ཚོགས་འདུའི་རྒྱུན་ལས་ཚོགས་ཆུང་སྐབས་ བདུན་པས་ཚོགས་འདུ་ཐེངས་བཅུ་པའི་སྐབས་སུ་གྲོས་ཆོད་དེ་ངོས་ལེན་གཏན་འབེབས་བྱས། http://law.baidu.com/pages/chinalawinfo/1681/33/38b505069bd76c48590 12cb26b 8d34a9_0.html འགོ་ལོག་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ཁུལ་གྱི་ཏང་གི་དྲ་རྒྱའི་ནང་གསལ། འགོ་ལོག་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱིས་རང་ཉིད་ཀྱི་ ས་ཁུལ་སྲིད་གཞུང་ལས་བྱེད་ཚང་མས་བོད་ཡིག་སྦྱོང་དགོས་པའི་སྐོར་གླེང་བཞིན་ཡོད་པ། མགོ་ལོག་ཉིན་ཚགས། སྤྱི་ལོ་ ༢༠༠༨ ཟླ་བ་ ༡༠། http://www.guoluo.gov.cn/html/43/69897.html

106

THOUGHTS ON THE TEACHING OF NATURAL SCIENCE IN TIBETAN Nangsal Tenzin Norbu Columbia University Abstract Based on my own teaching experience, I would like to discuss the superior results of teaching academic subjects to Tibetan students in Tibetan, rather than in Mandarin. Biography Nangsal Tenzin Norbu was born in Lhasa in 1968 and graduated from Tibet University in 1990. He taught Tibetan at LhĂźntse County Middle School in Lhoka Prefecture and biology in Tibetan and Mandarin at Lhasa Middle School. In 1997, he came to the United States to study. Since 1999, he has taught modern Tibetan and Tibetan culture at Columbia University. He has also taught at the University of Virginia and Indiana University during the summers of 1999, 2000, 2001, and 2002. In addition, he gives the Tibetan language-level exam at Yale University. Introduction In the 1980s, the Peoplesâ&#x20AC;&#x2122; Republic of China (PRC) promoted a new policy for Tibetans residing in the Tibet Autonomous Region (TAR) and neighboring regions in order to facilitate the learning, use, and development of regional languages. According to this policy, a number of experimental classes in four middle schools in the TAR were established to teach all academic subjects, aside from those related to Chinese, in Tibetan. Since I participated in this bilingual education project and taught biology and natural sciences in Tibetan, I would like to speak briefly about my teaching methods and experience. The Process of Education and the Promotion of Modern Knowledge in Contemporary TAR First of all, prior to discussing the above topic of bilingual education, I would like to look back into recent history. I will then discuss the expansion of education and the advancement of modern knowledge in the TAR. Before 1950, the Tibetan 107

Minority Language in Today’s Global Society

government established several schools, including the Tse School, Tsikhang School, Tibetan Medical and Astrological Institute, and Drunkyi Lingkha English Classes. The majority of these schools were in and around Lhasa as well as a few other counties that had means to establish schools. A few private schools were also established. Both private and government schools focused on teaching students Tibetan grammar and literacy, as well as basic mathematics for daily needs. At the same time, monasteries, which focused on Tibetan Buddhist philosophy, continued in their traditional role as some of the most important educational centers in Tibet. In 1913, reacting to a change in international policies, the thirteenth Dalai Lama selected four students and sent them to England to study Western knowledge and science with the aim of developing Tibetan society. Amongst those Tibetan students: Khenrab Künsang studied mining, Rikzin Dorjé studied hydrology, Wangdu Norbu studied telegraphy and surveying, and Gökharwa Sonam Gönbu completed his studies in military affairs. From 1920 to 1930, the Tibetan government established several public schools for modern studies. However, due to opposition from three monasteries of the Gelukpa sect (Sera, Drepung, and Ganden) those schools could not continue and finally were closed. In the 1950s, after the PRC annexed Tibet, quite a number of public schools were built in the TAR for the purpose of providing modern education. For example, in the year of 1952, the first elementary school was built in Lhasa. This was followed by the first middle school, which was built in 1956. Since at that time the TAR was primarily inhabited by Tibetans, there were few languages aside from Tibetan spoken in the region. As a result, all modern subjects were taught exclusively in Tibetan. Subjects that were related to Chinese were taught to Tibetan students beginning only in middle school. Despite the significant role that Tibetan played in terms of transmitting and developing the practice and philosophy of Buddhism, it had not had an opportunity to fully function as a medium for disseminating modern science and related knowledge. Therefore, daily lessons, including the new terminology of Western culture and technology, had to be translated by individual teachers. Through this method, many Tibetan students received the opportunity to learn how to read and write in Tibetan before gradually learning other languages. When those students later perfected both Tibetan and Mandarin, they also studied modern science and were able to contribute to the development of Tibetan society. From 1959 to the end of the 1970s, there was a huge transformation of both Tibetan politics and society. During the Cultural Revolution in particular, both Tibetan religion and culture were severely damaged and efforts were made to convert Tibetans to Chinese culture. Hence, except for some of the community-based schools in the rural farming and nomadic communities, public schools taught all 108

Thoughts on the Teaching of Natural Science in Tibetan

subjects in Mandarin. Due to that policy, many Tibetan students found themselves unable to progress in their education, and gradually they lost their motivation to study. At the same time, however, most rural Tibetans did not understand Mandarin. Therefore, the Chinese government had to publish and distribute the Collected Writings of Mao Tse-Tung and a large number of other policy and propagandarelated materials in Tibetan for the sake of their political needs. Even today, some people consider many of the political terms that were translated or created at that time to be valuable and high-quality translations to Tibetan. In the 1980s, under the influence of Deng Xiaoping’s Open Door Policy, the minority policy in the TAR was liberalized somewhat. However, it did not improve much on issues like education in traditional Tibetan culture. It was only through the tremendous hard work of His Holiness the Tenth Panchen Lama, a group of Tibetan scholars, and Ngapö Ngakwang Jikmé (a former minister in the Tibetan government) that the knowledge and practice of Tibetan Buddhism was eventually able to be re-established in nonsectarian monasteries across Tibet. This was particularly true for traditional culture. Critical to this rehabilitation of Tibetan language and culture in the post-Cultural Revolution era was the policy entitled A Number of Decisions of the TAR on Learning, Using, and Developing Tibetan Language. This was a sixteen-part policy introduced on July 9, 1987, during the Fifth Session of the fourth Assembly of the TAR Representatives by H.H. the Tenth Panchen Lama and Ngapö Ngakwang Jikmé. All sixteen provisions were ultimately passed and implemented on July 1, 1988. The main purpose of the policy was to continue the principal of equality between the Tibetan and Mandarin languages in the TAR. Under this policy, Tibetan became the primary medium of instruction for most schools in the TAR. It further emphasized the necessity of translating and compiling Tibetan textbooks and auxiliary teaching materials. The end of the 1980s and the early 1990s, however, disrupted this early success in bilingual education. H.H. the Tenth Panchen Lama passed away in 1989. This was followed shortly by the culmination of the student movement for democracy in China, demonstrations against Chinese rule in Tibet, and finally, in 1991, the collapse of the USSR. Shortly thereafter, Tibetan-medium education was put to an end. Finally, on May 22, 2002, during the Fifth Session of the seventh Assembly of TAR Representatives, an amendment to A Number of Decisions of the TAR on Learning, Using, and Developing Tibetan Language was announced. It has been claimed that the education policy that was implemented in the TAR was scientific, but the absence of the opportunity for students to learn and appreciate Tibetan language has created a host of challenges for cultivating new generations of Tibetans who have the characteristics of the Tibetan nationality.

109

Minority Language in Today’s Global Society

The Importance of Teaching Students in Tibetan and My Experience in Teaching Science-related Subjects in Tibetan I began elementary school in the TAR in 1975. During my five years in elementary school, I studied Tibetan language, mathematics, music, and drawing in Tibetan. Starting in the third grade, I began studying basic Mandarin. In 1980, when I was in middle school, all subjects, except for those related to Tibetan language study, were taught in Mandarin. Many Tibetan students lacked the necessary language skills to understand the material being taught in their classes. Unable to do well on their tests, which were also in Mandarin, Tibetan students were very often left behind by their Chinese classmates. Under these conditions, many Tibetan students became discouraged and lost interest in pursuing their studies, particularly science and related subjects that were taught exclusively in Mandarin. Fortunately, some of the instructors who taught students were teachers from monasteries and former Tibetan government officials who were given teaching positions during the wave of liberalization in the early 1980s. These teachers instilled in us a deep appreciation for the understanding of Tibetan language and culture. Under teachers like these, students’ Tibetan language level improved enormously. In addition, the majority of teachers who taught science-related subjects at that time were Tibetan. They understood the difficulties faced by Tibetan students and, therefore, when teaching lessons in Mandarin textbooks, often explained the subject matter in Tibetan to improve students’ understanding. This teaching method stimulated and strengthened students’ interest in learning. It was during this period that I had the opportunity to build a solid foundation in Tibetan language, which provided me the crucial capability to study with Chinese students in the same class without much difficulty. Teaching Biology and Natural Science Courses in Tibetan At the end of the 1980s, a new experimental education policy was implemented in Tibet to allow the teaching of all subjects in Tibetan at middle schools in the TAR. A number of natural science related textbooks were also translated into Tibetan. While I was majoring in biology at Tibet University, I translated a middle school biology teaching aid from Mandarin into Tibetan together with my classmates under the supervision of our professor. This teaching aid was a great help while I was teaching biology lessons to bilingual experimental classes at Lhasa Middle School as an intern prior to my graduation from university in 1990.

110

Thoughts on the Teaching of Natural Science in Tibetan

Studentsâ&#x20AC;&#x2122; Background In 1991, I got a second opportunity to teach biology in Tibetan at the First Lhasa Middle School in the TAR. This time, I was assigned to teach three different classes of the first grade at the junior level (equivalent to seventh grade in the West). The first class was an experimental class to teach all subjects in Tibetan. The second class consisted entirely of Chinese students and was taught in Mandarin. The third, though comprised entirely of Tibetan students, was taught in Mandarin as well. The contents of the textbooks taught to all three classes was exactly same, apart from the language. One thing that should be clarified is that those students in the experimental class (the first class) not only had a strong foundation in Tibetan language and high middle school entrance exam scores, but also both they themselves and their parents were motivated to join this class. As for the Chinese students, they were learning through both speaking and writing in their own language. Hence, compared to Tibetan students, they had a large advantage in understanding both the vocabulary and the examples. Students in the third class, Tibetan students learning in Mandarin, faced the greatest challenges. This was because Mandarin was not their mother tongue and communication between teachers and students was difficult. The fact that Mandarin is currently the dominant language in the TAR has a profound impact on the future of Tibetan students, and it has been exerting a hugely negative psychological impact on their growth. Implementing Various Teaching Methodologies I used a variety of teaching methodologies in the bilingual experimental class based on studentsâ&#x20AC;&#x2122; background and the conditions of the teaching facilities. Students faced the challenge of learning a large set of terminology and technical definitions for science-related lessons in biology. Frequently, however, this new vocabulary was excessive and the explanations given were so long that they did not aid studentsâ&#x20AC;&#x2122; understanding. Recognizing these issues, I developed mnemonics to aid the students, recasting the long explanations and technical divisions of botany and zoology in the form of traditional Tibetan poems, which I then taught to the students. For instance, in the botany textbook for junior middle school classes, there was a several page description of the Chinese cabbage, its flower, and seeding process. I transformed the lesson into the following poem:

111

Minority Language in Today’s Global Society

Four green-colored sepals ལྗང་མདོག་ཅན་གྱི་སྐོག་ལེབ་བཞི།

Four golden-colored petals སེར་མདོག་ཅན་གྱི་འདམ་མ་བཞི།

Dependent upon each other, two by two གཉིས་གཉིས་བལྟོས་བཅོས་ཀྱིས་གནས་ཤིང། In a cross shape རྒྱ་གྲམ་དབྱིབས་སུ་ཆགས་པས་ན།

So it is called the cross-shaped petal རྒྱ་གྲམ་དབྱིབས་ཀྱི་འདབ་ཟེ་འབོད། Amongst the six anthers དེ་ལ་ཟེ་འབྲུ་ཕོ་དྲུག་ལས།

Four long and two short བཞི་རིང་གཉིས་ཐུང་འདི་རིགས་ལ།

Most of them are anthers བཞི་དྲག་ཕོ་ཡི་ཟེ་འབྲུ་བརྗོད། There is only one ovule མོ་ཡི་ཟེ་འབྲུ་གཅིག་ལས་མེད།

Such a flower with a horn འབྲས་བུ་དག་ནི་རྭ་འབྲས་ཅན།

Has many seeds to be born དེའི་ནང་ས་བོན་མང་དུ་འདུས། This method made the lesson easier for students to understand and also benefited them by facilitating memorization of the information through recitation. Expanding students’ intellectual growth In order to increase the students’ knowledge, I collected and distributed articles on biology and related subjects from newspapers and magazines. Also, in addition to the examples from the textbook, I included examples with which the students were already familiar. Instead of spending too much time and effort giving explanations of the sample species in the textbooks, which were not familiar to Tibetan students, I searched for and collected animals and plants in the same genus or species that could be found in Tibet. For example, if “buffalo” was given as an example of a mammal in the textbook, I would compare it to a yak for the Tibetan students. I would then explain to them that aside from the difference in their native environment, these two animals were very similar in appearance and 112

Thoughts on the Teaching of Natural Science in Tibetan

biological structure. Stimulating Students’ Interest in Learning Besides improving the quality of teaching, the need to cultivate and maintain students’ interest and pleasure in learning was obvious. As I was teaching students biology and related lessons, I tried to make my teaching directly relevant to their daily lives by explaining the reasons for learning the lessons and the benefits that could be accrued by learning them. In addition, when a species of animal or plant was introduced to Tibetan students, I linked it to Tibetan folktales and other well-known stories. For example, in Lhasa, as well as in other places across Tibet, a flower called Trangtaril (ཀྲང་ཏ་རིལ་ ) is planted in many Tibetan homes. Many Tibetans, however, are unaware of why the flower has that name. According to the folk story, a long time ago, a Manchu ambassador or “amban,” whose family name was Zhang, came to Lhasa. People in Lhasa often called him “Trangtaril,” a Tibetan approximation of Zhang da ren ( 张大人, His Excellency Zhang). Since he was the person who brought the seeds of that flower from China to Tibet, Tibetans came to use his name for the flower. Thus, by using tales and stories, students’ interest in learning was stimulated. Aside from stories, I used pictures and visual aids to explain the unique characteristics of the plants and animals that were included in the textbook. Other times, I took students to gardens, parks, and zoos to expose them to the plants and animals directly. Students were not only assigned to model the structures of the plants or animals they saw, but also asked to search for and write down stories connected to each species. It should also be noted here that the Tibetan students who were in classes where Mandarin was the medium of instruction could not write Chinese as well as those students in the Tibetan-medium class. This was because the Mandarinmedium Tibetan students lacked even basic Mandarin when they began their studies. Using Mandarin as a medium of instruction distracted them from even learning Mandarin. Combining Modern and Traditional Education Another teaching method that I employed was introducing traditional Tibetan culture and knowledge alongside modern sciences. For instance, in the eighteenth century, Gungthang Tenpé Drönmé composed Treatises on Water and Plants. Some of the explanations in the treatises are similar to the theories of biology. Therefore, I introduced an article in which I discussed the relationship between the 113

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

Treatises on Water and Plants and Western biology. This raised studentsâ&#x20AC;&#x2122; awareness of the value of traditional Tibetan culture and increased their interest in learning Tibetan in general, and particularly terms related to biology in Tibetan. Thus, a mutually beneficial relationship between traditional Tibetan culture and contemporary sciences was established. Biological Terms in Tibetan At the beginning, all of the science-related textbooks that were used for the experimental Tibetan-medium class were in Mandarin. Gradually, these were translated into Tibetan, which not only greatly benefited Tibetan students studying natural sciences, but also enormously facilitated communication between teachers and students in Tibetan. Due to the teaching methodology elaborated above, the midterm and final exam scores for Tibetan students in the Tibetan-medium track were significantly higher than for those in the Mandarin-medium track. This occurred despite the fact that teaching materials in Tibetan were of significantly lower quality than the materials in Mandarin, and that Tibetan lacks many important terms for the study of biology. To overcome this problem, Tibetan teachers like myself often had to create new Tibetan terms. Benefits and Results of Teaching in Tibetan The following are benefits from teaching using the Tibetan language: 1. Students were able to understand the terms without being barred by a foreign language. 2. Students were able to understand the context of the lessons easily. 3. Students enjoyed learning. 4. Students were encouraged and became more open-minded. 5. Students were able to use both Tibetan and Mandarin without difficulties. 6. Students achieved higher scores on standard examinations. In 1991, I taught biology to all three classes for one year. Below are the results from the same annual examination given to all three classes at the end of the academic year:

114

Thoughts on the Teaching of Natural Science in Tibetan

Examination Results Classes

Number of Students

Scores

100%–90%

89%–60%

59% below

Experimental Class

Chinese Students’ Class

Tibetan Students Taught

in Mandarin The above test results clearly indicate that the gap is not very large between students who studied biology in Tibetan and the Chinese students who studied in their mother tongue. In addition, it proves that mother tongue instruction can greatly increase students’ learning capacity. This shows that although Tibetan language has been little tested as a medium for the exploration of modern sciences, its enormous contributions to the philosophy and practice of Buddhism can leave little doubt as to its richness and potential for accommodating modern sciences in the future. References “A Number of Decisions of TAR on Learning, Using and Developing of Tibetan Language.” 1987. Tibet Daily News, July 21. “An Amendment to a Number of Decisions of TAR on Learning, Using and Developing of Tibetan Language by the Assembly of TAR.” 2002. Tibet Daily News, June 6. Goldstein, Melvyn C., Gelek Rimpoche and Lobsang Phuntshog. 1991. Essentials of Modern Literary Tibetan: A Reading Course and Reference Grammar. Berkeley, CA: University of California Press. “Suggestions at the Conference on Parents to Assist the Improvement of the Students’ Performance at the First Junior Tibetan and Chinese Bilingual Experimental Class at The Lhasa City Middle School.” 1992. Tibet Daily 115

Minority Language in Today’s Global Society

News, June 25. Tashi Pentso. 1989. “Discussions on the Issues of Using Tibetan Language in Tibetan Regions.” China Tibetan Culture: 1–15. Tashi Tsering and Tenzin Norbu Nangsal. 1993. “Discourse on the Treatises of Water and Plants.” Journal of Tibet University: 68–73.

116

༄༅།།བོད་ཀྱི་ཕ་སྐད་བརྒྱུད་དེ་རང་བྱུང་ཚན་རིག་དང་འབྲེལ་བའི་ སློབ་ཚན་ཞིག་སློབ་ཁྲིད་བྱས་པའི་སྐོར་ལ་རགས་ཙམ་གླེང་བ། ནང་དོན་སྙིང་བསྡུས།

སྣང་གསལ་བསྟན་འཛིན་ནོར་བུ། ཀོ་ལུམ་སྦི་ཡ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ།

གངས་ཅན་བོད་ཀྱི་སློབ་གྲྭ་ཁག་གི་ནང་དུ་རྒྱའི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བོད་ཕྲུག་སློབ་མ་ཚོར་སློབ་ཁྲིད་བྱས་ པ་ལས། བོད་མི་རིགས་རང་ཉིད་ཀྱི་ཕ་སྐད་བརྒྱུད་ནས་སློབ་ཚན་ཁག་སློབ་ཁྲིད་བྱས་པ་དེར་སྦྱངས་ འབྲས་བཟང་བའི་ཉམས་མྱོང་དངོས་ངོ་སྤྲོད་བྱས་ཡོད།

རྩོམ་པ་པོའ ་ི ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས།

སྣང་གསལ་བསྟན་འཛིན་ནོར་བུ། སྤྱི་ལོ་ ༡༩༦༨ ལོར་ལྷ་སར་སྐྱེས། སྤྱི་ལོ་ ༡༩༩༠ ལོར་བོད་ལྗོངས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ་ནས་ ཐོན། དེ་སྔ་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ཟེར་བའི་ལྷོ་ཁ་ས་ཁུལ་གྱི་ལྷུན་རྩེ་རྫོང་སློབ་འབྲིང་ལ་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་སློབ་ཁྲིད་བྱས་པ་དང་། དེ་ནས་ལྷ་ས་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་ལྷ་ས་སློབ་འབྲིང་གི་ནང་དུ་སྐྱེ་དངོས་རིག་པའི་སློབ་ཚན་དེ་བོད་རྒྱ་སྐད་ཡིག་གཉིས་ཀྱི་ཐོག་ནས་སློབ་ ཁྲིད་ཀྱང་བྱེད་མྱོང་ཡོད་པ་རེད། སྤྱི་ལོ་ ༡༩༩༦ལོར་ཨ་མེ་རི་ཀར་སློབ་སྦྱོང་དུ་བསྐྱོད། སྤྱི་ལོ་༡༩༩༩ལོ་ནས་བཟུང་ད་བར་ཨ་རིའི་ གྲོང་ཁྱེར་ཉིའུ་ཡོག་ལ་ཡོད་པའི་ཀོ་ལུམ་སྦི་ཡ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོར་ (Columbia University) དེང་རབས་བོད་ཀྱི་སྐད་ ཡིག་སློབ་ཁྲིད་བྱས་དང་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ་རེད། གཞན་ཡང་། སྤྱི་ལོ་ ༡༩༩༩ ལོ་དང་སྤྱི་ལོ་ ༢༠༠༠ ལོའ ་ི དབྱར་ཀའི་སློབ་དུས་ གཉིས་རིང་ཨ་མེ་རི་ཀའི་ཝི་ཇི་ཉི་ཡ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོར་ (Virginia University) བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་མྱོང་ ཡོད་པ་མ་ཟད། སྤྱི་ལོ་ ༢༠༠༡ ལོ་དང་སྤྱི་ལོ་ ༢༠༠༢ ལོའ་ི དབྱར་ཀའི་སློབ་དུས་གཉིས་སུ་ཨ་མེ་རི་ཀའི་ཨིན་ཌི་ཡ་ནཱ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་ མོར་ (Indiana University) བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་ངོ་སྤྲོད་དང་འབྲེལ་བའི་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་འགན་འཁུར་ཡང་ལེན་མྱོང་ཡོད་ པ་རེད། སྤྱི་ལོ་ ༢༠༠༣ ལོ་ནས་བཟུང་ད་བར་ཨ་མེ་རི་ཀའི་ཡེལ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ ་ི (Yale University) བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ འཛིན་གྲྭའི་བོད་སྐད་ཡིག་རྒྱུགས་གཏོང་མཁན་ཞིག་ཀྱང་རེད། སྔོན་གླེང་།

དུས་རབས་ཉི་ཤུའི་ལོ་རབས་བརྒྱད་ཅུའི་ནང་དུ་ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱིས་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་གཙོས་ པའི་བོད་མི་འཚོ་གནས་བྱེད་ཡུལ་གྱི་ས་ཁོངས་སུ་མི་རིགས་རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ལ་སློབ་སྦྱོང་དང་། བེད་སྤྱོད། གོང་འཕེལ་ གཏོང་རྒྱུར་དམིགས་པའི་སློབ་གསོའ་ི སྲིད་ཇུས་ཤིག་གསར་དུ་བཏོན། སྲིད་ཇུས་དེ་ལ་བརྟེན་ནས་བོད་ཕྲུག་སློབ་མའི་རྒྱ་ཡིག་གི་ སློབ་ཚན་དེ་དག་རྒྱའི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་ཐོག་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱས་པ་མ་གཏོགས། དེ་བྱིངས་ཀྱི་སློབ་ཚན་གཞན་དག་ཚང་མ་བོད་ མི་རིགས་རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བརྒྱུད་དེ་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པའི་ཚོད་ལྟའི་འཛིན་གྲྭ་འགའ་ཞིག་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ཟེར་བའི་ས་ ཁུལ་ནང་གི་སློབ་གྲྭ་འབྲིང་བ་བཞིའི་ནང་དུ་གསར་འཛུགས་བྱེད་མྱོང་ཡོད་པ་རེད། ཕྲན་ནས་ཀྱང་སྐབས་དེའི་བོད་རྒྱ་སྐད་ གཉིས་སྨྲ་བའི་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་ལས་གཞི་དེའི་ནང་དུ་སྐྱེ་དངོས་རིག་པའི་ཤེས་བྱ་དང་འབྲེལ་བའི་སློབ་ཚན་རྣམས་བོད་མི་རིགས་ཀྱི་ ཕ་སྐད་བོད་སྐད་དང་བོད་ཡིག་བརྒྱུད་ནས་བོད་ཕྲུག་སློབ་མ་ཚོར་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་མྱོང་ཡོད་པར་བརྟེན། ཕྲན་གྱིས་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་བྱ་ ཐབས་དང་། ཉམས་མྱོང་གི་སྐོར་ལ་རགས་ཙམ་གླེང་རྒྱུ་ཡིན། དང་པོ། ཉེ་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ནང་དུ་དབུས་གཙང་ཆོལ་ཁའི་ཁོངས་སུ་སློབ་གསོ་ཤེས་རིག་དང་། དེང་རབས་ཀྱི་ཤེས་བྱ་ ཁག་ཁྱབ་གདལ་གཏོང་བའི་བརྒྱུད་རིམ་གྱི་སྐོར།

117

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཐོག་མར་གོང་གི་སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་བརྗོད་གཞི་འདིའི་ཐོག་ཏུ་གཏམ་གླེང་མ་བྱས་གོང་དུཕྲན་ནས་ཉེ་བའི་ ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ནང་དུ་དབུས་གཙང་ཆོལ་ཁའི་སློབ་གསོ་ཤེས་རིག་དང་། དེང་རབས་ཀྱི་ཚན་རིག་ཤེས་བྱ་རྣམས་ཁྱབ་གདལ་ཇི་ལྟར་ བྱུང་བའི་བརྒྱུད་རིམ་ལ་ཕྱི་མིག་ཞིག་བྱེད་རྒྱུ་གཤམ་གསལ། ༼༡༽ སྤྱི་ལོ་ ༡༩༥༠ལོའ་ི གོང་ལ་བོད་གཞུང་ནས་དབུས་གཙང་ཆོལ་ཁའི་ཁོངས་ཀྱི་གྲོང་ཁྱེར་ལྷ་སར་རྩེ་སློབ་གྲྭ་དང་། རྩིས་ཁང་སློབ་གྲྭ སྨན་རྩིས་ཁང་གི་སློབ་གྲྭ གྲོང་སྤྱི་གླིང་གའི་དབྱིན་ཇིའི་སློབ་གྲྭ་ལ་སོགས་གཙོ་བོར་གྱུར་བའི་ས་གནས་དང་ རྫོང་གཞིས་མཐུན་རྐྱེན་འཛོམས་པ་ཁག་ཅིག་ལ་གཞུང་གི་སློབ་གྲྭ་ཉུང་ཤས་ཤིག་གཉེར་མྱོང་ཡོད་པ་དང་། དེ་བཞིན་ལྷ་སའི་ ཁུལ་དུ་མི་སྒེར་གྱིས་གཉེར་བའི་སློབ་གྲྭ་འགའ་ཞིག་ཀྱང་མཐོང་རྒྱུ་ཡོད་པ་རེད།

གཞུང་དང་སྒེར་གྱི་སློབ་གྲྭ་དེ་ཚོའི་ཁྲོད་དུ་བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་སྐོར་ལ་སློབ་ཁྲིད་བྱས་ནས་སློབ་མ་ཚོས་འབྲི་ཀློག་ཐུབ་པ་བྱས་ ཏེ་ཡིག་རྨོངས་སེལ་བ་དང་། དུས་མཚུངས་རྒྱུན་ལྡན་གྱི་འཚོ་བར་མཁོ་བའི་རྩིས་རིག་གི་རྨང་གཞིའི་ཤེས་བྱ་འགའ་ཡང་སློབ་ ཁྲིད་བྱེད་པའི་སློབ་གསོའ་ི ལམ་སྲོལ་ཞིག་ལག་བསྟར་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ་རེད། གཞན་ཡང་། དེའི་སྐབས་སུ་ནང་ཆོས་ཀྱི་བསླབ་ པ་སློབ་གཉེར་གཙོ་བོར་སྤེལ་ཡུལ་གྱི་དགོན་སྡེ་དེ་རྣམས་བོད་ཀྱི་སློབ་གསོ་དང་ཤེས་རིག་ཁྱབ་སྤེལ་གཏོང་སའི་ཚན་པ་ཞིག་ཀྱང་ ཆགས་ཡོད་པ་རེད། ཀུན་གྱིས་མཁྱེན་པའི་དཔེ་རྙིང་ཞིག་ཞུས་ན། སྤྱི་ལོ་ ༡༩༡༣ལོར་༧རྒྱལ་དབང་༧སྐུ་འཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པ་ མཆོག་ནས་དུས་སྐབས་དེའི་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་འཕོ་འགྱུར་དང་། བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཡར་རྒྱས་ལ་དམིགས་ཏེ་བོད་ཕྲུག་ན་ གཞོན་བཞི་འདེམས་སྒྲུག་གནང་ནས་དབྱིན་ཇིའི་ལུང་པར་དེང་རབས་ཀྱི་ཤེས་བྱ་དང་འབྲེལ་བའི་ཚན་རིག་ལག་རྩལ་སློབ་སྦྱོང་ བྱེད་པར་ཆེད་དུ་མངགས། བོད་ཕྲུག་དེའི་ཁྲོད་ནས་སྨོན་གྲོང་མཁྱེན་རབ་ཀུན་བཟང་ནས་ས་གཏེར་འཚོལ་འདོན་དང་། བྱང་ ངོས་པ་རིག་འཛིན་རྡོ་རྗེས་ཆུ་གློག་རྒྱག་སྟངས། སྐྱིད་སྦུག་པ་དབང་འདུས་ནོར་བུས་ཏར་དང་ས་ཐིག་ལེན་སྟངས། སྒོག་མཁར་ བ་བསོད་ནམས་མགོན་པོས་དམག་དོན་བཅས་ཀྱི་ཐོག་ཏུ་སློབ་སྦྱོང་མཐར་ཕྱིན་པ་གནང་། དེ་བཞིན་སྤྱི་ལོ་ ༡༩༢༠ ལོ་ནས་སྤྱི་ ལོ་ ༡༩༣༠ལོའ་ི བར་ བོད་གཞུང་ནས་གཞུང་འབྲེལ་ཐོག་དེང་རབས་ཀྱི་ཤེས་ཡོན་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་སའི་སློབ་གྲྭ་འགའ་ཞིག་གསར་བཙུཌ་བྱས་ རུང་། སེར་འབྲས་དགའ་གསུམ་གྱིས་གཙོས་པའི་དགོན་སྡེ་ཁག་ནས་དགག་བྱ་ཤུགས་ཆེ་བྱས་པར་བརྟེན། དེང་དུས་ཀྱི་སློབ་ གསོའ་ི སློབ་གྲྭ་དེ་རྣམས་མུ་མཐུད་གཉེར་མི་ཐུབ་པར་མཚམས་འཇོག་བྱེད་དགོས་བྱུང་ཡོད་པ་རེད།

༼༢༽ ལོ་རབས་ལྔ་བཅུའི་ནང་དུ་ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱིས་བོད་ས་ཡོངས་རྫོགས་ཞི་དྲགས་གཉིས་ཀྱི་ ཐབས་ལ་བརྟེན་ནས་དབང་འོག་ཏུ་བཅུག་པའི་རྗེས་སུ་བོད་ས་གནས་སྲིད་གཞུང་དང་ལྷན་དུ་དབུས་གཙང་ཁུལ་ལ་དེང་རབས་ ཀྱི་ཤེས་བྱ་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་སའི་གཞུང་འབྲེལ་གྱི་སློབ་གྲྭ་མི་ཉུང་བ་ཞིག་གསར་བཙུགས་བྱས། དཔེར་ན། སྤྱི་ལོ་ ༡༩༥༢ལོར་ལྷ་ སར་དབུས་གཙང་ས་ཁུལ་གྱི་སློབ་གྲྭ་ཆུང་བ་ཐོག་མ་སྟེ་ “ཟས་ཞིམ་སློབ་གྲྭའམ་ལྷ་ས་སློབ་ཆུང་” ཟེར་བ་དེ་གསར་དུ་བཙུགས་པ་ དང་། དེ་ནས་སྤྱི་ལོ་ ༡༩༥༦ ལོར་སློབ་གྲྭ་འབྲིང་བ་ཐོག་མ་སྟེ་ “ལྷ་ས་སློབ་འབྲིང་”ཞེས་པ་དེ་ཡང་ལྷ་སར་གསར་བཙུགས་བྱས་ པ་རེད། བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ནི་བོད་ཀྱི་མི་རིགས་ཁེར་རྐྱང་འཚོ་གནས་བྱེད་ཡུལ་གྱི་ས་གནས་ཤིག་ཡིན་པ་དང་། ས་གནས་ དེའི་ཁོངས་སུ་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་མ་གཏོགས་མི་རིགས་གཞན་གྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་མཐོང་རྒྱུ་དཀོན་པས་དེའི་ སྐབས་སུ་སློབ་གྲྭ་དེ་རྣམས་ཀྱི་ཁྲོད་དུ་དེང་དུས་ཀྱི་ཚན་རིག་དང་འབྲེལ་བའི་ཤེས་བྱ་ཁག་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་གཅིག་པུའི་ ཐོག་ཏུ་སློབ་ཁྲིད་བྱས་ཤིང་། བོད་ཕྲུག་སློབ་མ་ཚོར་རྒྱ་སྐད་དང་རྒྱ་ཡིག་གི་སློབ་ཚན་དེ་དག་སློབ་འབྲིང་ལ་བསླེབ་སྐབས་གཞི་ ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་འགོ་ཚུགས། བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེས་ནང་པ་སངས་རྒྱས་པའི་ཆོས་ཀྱི་ལྟ་གྲུབ་དང་། གཞུང་ལུགས་ལ་འཛིན་སྐྱོང་སྤེལ་གསུམ་བྱེད་ པའི་བརྒྱུད་རིམ་གྱི་ནང་དུ་ཁྱད་དུ་འཕགས་པའི་ནུས་པ་ཞིག་ཐོན་ཡོད་ཀྱང་། དེང་རབས་ཀྱི་ཚན་རིག་དང་འབྲེལ་བའི་ཤེས་ 118

བོད་ཀྱི་ཕ་སྐད་བརྒྱུད་དེ་རང་བྱུང་ཚན་རིག་དང་འབྲེལ་བའི་སློབ་ཚན་ཞིག་སློབ་ཁྲིད་བྱས་པའི་སྐོར་ལ་རགས་ཙམ་གླེང་བ།

བྱ་རིག་པའི་ཐོག་ཏུ་ད་ཕན་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་རྒྱུའི་གོ་སྐབས་ཤིག་བྱུང་མྱོང་མེད་ཙང་། ཉིན་རེའི་སློབ་ཁྲིད་ ཀྱི་སློབ་གཞིའི་ནང་དོན་དང་ཐ་སྙད་གསར་པ་རྣམས་དགེ་རྒན་སོ་སོའ ་ི ངོས་ནས་བོད་ཡིག་གི་ཐོག་ཏུ་རྩོམ་བསྒྱུར་དང་ཕྱོགས་ སྒྲིག་བྱེད་དགོས་པ་ཆགས། བོད་ཕྲུག་མི་ཉུང་བ་ཞིག་གིས་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་ཐབས་ལམ་དེ་ལྟ་བུར་བརྟེན་ནས་ཐོག་མར་བོད་པ་རང་ ཉིད་ཀྱི་ཕ་སྐད་ལ་སྦྱངས་བརྩོན་དང་། དེ་ནས་རིམ་བཞིན་མི་རིགས་གཞན་གྱི་སྐད་ཡིག་ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་རྒྱུའི་གོ་སྐབས་ཐོབ། དུས་ཕྱིས་སུ་བོད་ཕྲུག་དེ་ཚོའི་བོད་རྒྱ་སྐད་ཡིག་གཉིས་ཀྱི་ཤེས་ཚད་རིམ་བཞིན་བྱང་དུ་ཆུབ་པར་འགྱུར་ཞིང་། དེང་རབས་ཀྱི་ ཚན་རིག་ཤེས་བྱ་གང་འཚམ་ཞིག་ཀྱང་ཁོང་དུ་ཆུད་པས་གངས་ཅན་བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་འཛུགས་སྐྲུན་ལ་ཕན་ནུས་ཆེན་པོ་ཞིག་ འདོན་ཐུབ་ཡོད་པ་རེད།

༼༣༽ སྤྱི་ལོ་ ༡༩༥༩ ལོ་ནས་ལོ་རབས་བདུན་ཅུའི་མཇུག་ཙམ་གྱི་བར་དུ་བོད་སྤྱིའི་ཆབ་སྲིད་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་གནས་ སྟངས་ལ་བཅོས་བསྒྱུར་ཆེན་པོ་ཞིག་བྱུང་བ་དང་། ལྷག་དོན་རིག་གནས་གསར་བརྗེ་ཟེར་བའི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ལས་འགུལ་དེའི་ འོག་ཏུ་གངས་ཅན་བོད་ཀྱི་ཆོས་དང་རིག་གཞུང་ལ་གཏོར་སྐྱོན་ཚབས་ཆེན་ཕོག་ཡོད་ཅིང་། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་མི་རིགས་དེ་ དག་རིམ་བཞིན་ “རྒྱའི་རིག་གཞུང་ཅན་” དུ་འགྱུར་རྒྱུའི་སྲིད་ཇུས་ཤིག་ཀྱང་ལག་བསྟར་བྱས་ཡོད་པ་སྟེ།བོད་ཀྱི་ཞིང་འབྲོག་ས་ ཁུལ་གྱི་དམངས་བཙུགས་སློབ་གྲྭ་ཁ་ཤས་ཕུད། དེ་མིན་གཞུང་བཙུགས་ཀྱི་སློབ་གྲྭ་ཚང་མའི་ནང་དུ་སློབ་ཚན་ཁག་རྒྱའི་སྐད་ དང་ཡི་གེའི་ཐོག་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱས་པ་སོགས་ཀྱི་བྱ་ཐབས་ཤིག་སྤེལ། དེ་ལྟ་བུའི་སློབ་གསོའ ་ི སྲིད་ཇུས་ཀྱིས་བོད་ཕྲུག་སློབ་ མ་ཚོའི་སློབ་སྦྱོང་གི་ཧུར་བརྩོན་རང་བཞིན་དང་ཤེས་ཡོན་གྱི་ཡར་རྒྱས་ལ་འགོག་རྐྱེན་བཟོས་ཏེ་གྲུབ་འབྲས་ཐོན་རྒྱུ་མེད་པར་ གྱུར། ཡིན་ནའང་། སྐབས་དེར་ཞིང་འབྲོག་མང་ཚོགས་གཙོ་བོར་གྱུར་བའི་བོད་མིའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཁྲོད་དུ་རྒྱ་སྐད་དང་རྒྱ་ཡིག་ བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་ཁོར་ཡུག་ཞིག་ཆགས་མེད་སྟབས། རྒྱ་ནག་གཞུང་གི་ཆབ་སྲིད་སློབ་གསོའ ་ི དྲིལ་བསྒྲགས་ཡིག་ཆ་རྣམས་ བོད་ཡིག་གི་ཐོག་ཏུ་མི་འདོན་ཀ་མེད་ཆགས། དེར་བརྟེན་གཞུང་ནས་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་དགོས་མཁོ་ལ་དམིགས་ཏེ་ <མའོ་ཙེ་ཏུང་ གི་གསུང་རྩོམ་གཅེས་བཏུས་> ཟེར་བའི་དེབ་ཐེར་དང་། དེ་མིན་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་སློབ་གསོ་དང་འབྲེལ་བའི་འབོད་ཚིག་དང་སྦྱར་ ཡིག་ལ་སོགས་ཡིག་ཆ་ཕོན་ཆེ་ཞིག་བོད་ཡིག་གི་ཐོག་ཏུ་དཔེ་བསྐྲུན་བྱས། སྐབས་དེར་བོད་ཡིག་ཐོག་ཏུ་ཡིག་བསྒྱུར་དང་གསར་ བཟོ་བྱས་པའི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ཐ་སྙད་མང་དག་ཞིག་ཡོད་པ་དེ་རྣམས་དེང་སྐབས་ཚད་མཐོའ ་ི བོད་བསྒྱུར་གྱི་ཐ་སྙད་ཡིན་པར་ངོས་ འཛིན་བྱེད་མཁན་ཡང་ཡོད་པ་རེད། ༼༤༽ ལོ་རབས་བརྒྱད་ཅུའི་ནང་དུ་ཏིང་ཞའོ་ཕིང་གི་ཕྱི་ཕྱོགས་སུ་སྒོ་མོ་ཕྱེ་བའི་སྲིད་ཇུས་ཀྱི་འོག་ཏུ་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ ཀྱི་མི་རིགས་སྲིད་ཇུས་ལ་ཕྲན་བུའི་བསྐྱར་གསོ་བྱུང་ཡོད་ཀྱང་། བོད་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གནས་ཀྱི་སློབ་གསོའ ་ི ཐད་ལ་དེ་ཙམ་གྱི་ སླར་གསོ་བྱུང་ཐུབ་མེད། དེར་བརྟེན་༧ཀུན་གཟིགས་པཎ་ཆེན་སྐུ་འཕྲེང་བཅུ་པ་མཆོག་དང་ང་ཕོད་ངག་དབང་འཇིགས་མེད་ རྣམ་གཉིས་ཀྱིས་གཙོས་པའི་མཁས་དབང་ཁག་གཅིག་ནས་ལོ་མང་གི་རིང་དུ་འབད་བརྩོན་གནང་བ་བརྒྱུད། མཐར་གངས་ ཅན་གྱི་ལྗོངས་སུ་ཡོད་པའི་རིས་མེད་ཀྱི་དགོན་སྡེ་ཁག་གི་ཁྲོད་དུ་ནང་ཆོས་ཀྱི་ལྟ་གྲུབ་ལ་སློབ་གཉེར་བྱེད་པའི་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ རིག་གནས་ལ་སླར་གསོ་ཞིག་བྱུང་ཡོད་ཅིང་། ལྷག་པར་དུ་སྤྱི་ལོ་ ༡༩༨༧ ལོའ ་ི ཟླ་བ་ ༧ ཚེས་ ༩ ཉིན་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་མི་ དམངས་འཐུས་མི་ཚོགས་ཆེན་གྱི་སྐབས་བཞི་པའི་ཚོགས་འདུ་ཐེངས་ལྔ་པའི་ཐོག་ཏུ་༧ཀུན་གཟིགས་པཎ་ཆེན་རིན་པོ་ཆེ་དང་ ང་ཕོད་ངག་དབང་འཇིགས་མེད་རྣམ་གཉིས་ཀྱིས་གྲོས་འགོ་བཏོན་གནང་བ་ལྟར་ <བོད་སྐད་ཡིག་སློབ་སྦྱོང་དང་། བེད་སྤྱོད། གོང་འཕེལ་བཅས་གཏོང་རྒྱུའི་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ཀྱི་གཏན་འབེབས་འགའ་ཞིག་༼ཚོད་ལྟའི་ལག་བསྟར་༽>༡ ཞེས་པར་ གྲོས་འཆམ་བྱུང་ནས་སྤྱི་ལོ་ ༡༩༨༨ ལོའ་ི ཟླ་ ༧ ཚེས་ ༡ ཉིན་ནས་དངོས་སུ་སྲིད་ཇུས་གསར་པ་དེར་ལག་བསྟར་བྱེད་འགོ་ཚུགས། སྲིད་ཇུས་དེའི་ནང་དོན་གཙོ་བོ་ནི་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ཀྱི་ས་གནས་སུ་བོད་རྒྱ་སྐད་ཡིག་འདྲ་མཉམ་ཀྱི་རྩ་དོན་རྒྱུན་འཁྱོངས་ དང་། རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ཀྱི་སློབ་གྲྭ་འདྲ་མིན་གྱི་ནང་དུ་ཡོད་པའི་བོད་ཕྲུག་སློབ་མར་ངེས་པར་དུ་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གཙོ་བོའ ་ི སློབ་ ཚན་དུ་བཞག་ནས་ཁྲིད་དགོས་ཤིང་། རྒྱ་ཡིག་གི་སློབ་ཚན་དེ་དག་རྒྱའི་སྐད་དང་ཡི་གེ་གཅིག་པུ་བརྒྱུད་དེ་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པ་དང་ ། དེ་མིན་གྱི་སློབ་ཚན་གཞན་རྣམས་རྩ་དོན་ཐོག་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་བརྒྱུད་དེ་འཁྲིད་རྒྱུ་གཙོ་འཛིན་དང་། དེ་བཞིན་སློབ་ཚན་ དེ་རྣམས་ཀྱི་སློབ་དེབ་དང་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ་ཁག་རྩོམ་བསྒྱུར་དང་དཔར་སྐྲུན་ཧུར་ཐག་བྱེད་རྒྱུ་སོགས་དོན་ཚན་ བཅུ་དྲུག་ཡོད་པ་ཞིག་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་པ་རེད།

119

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

འོན་ཀྱང་། སྟབས་མ་ལེགས་པ་ཞིག་ལ་སྤྱི་ལོ་ ༡༩༨༩ལོར་༧ཀུན་གཟིགས་པཎ་ཆེན་རིན་པོ་ཆེ་མཆོག་དགོངས་པ་ཆོས་ དབྱིངས་སུ་འཐིམ་པ་དང་། རྒྱ་ནག་ནང་ཁུལ་དུ་སློབ་ཕྲུག་གི་དམངས་གཙོའི་ལས་འགུལ་བྱུང་ཞིང་། བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ཀྱི་ ནང་དུ་རྒྱ་ནག་གཞུང་ལ་ངོ་རྒོལ་གྱི་སྐད་འབོད་ལས་འགུལ་འགའ་ཞིག་ཐོན་པ་སོགས་ཀྱི་ནང་རྐྱེན་དང་། ཕྱིའི་རྐྱེན་དུ་དེ་སྔའི་ དམར་ཤོག་གི་རྒྱལ་ཁབ་ཨུ་རུ་སུ་སྤྱི་ལོ་ ༡༩༩༡ ལོར་ཁ་འཐོར་ལ་ཕྱིན་པ་ལ་སོགས་རྒྱལ་སྤྱིའི་ནང་དུའང་དོན་རྐྱེན་རེ་གཉིས་བྱུང་ བ་དེས་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་སུ་ཚོད་ལྟའི་ལག་བསྟར་བྱེད་བཞིན་པའི་བོད་རྒྱ་སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་སློབ་གསོའ ་ི སྲིད་ཇུས་ལ་རིམ་ བཞིན་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་ཏེ་དུས་ཡུན་རིང་པོ་མ་འགོར་བར་བོད་ཕྲུག་ཚོར་བོད་ཀྱི་ཕ་སྐད་བོད་ཡིག་བརྒྱུད་དེ་སློབ་ཚན་ཁག་ སློབ་ཁྲིད་བྱེད་རྒྱུའི་བྱ་ཐབས་རྣམས་མཚམས་འཇོག་བྱས། མཐའ་མར་སྤྱི་ལོ་ ༢༠༠༢ ལོའ ་ི ཟླ་ ༥ ཚེས་ ༢༢ ཉིན་བོད་རང་སྐྱོང་ ལྗོངས་མི་དམངས་འཐུས་མི་ཚོགས་ཆེན་སྐབས་བདུན་པའི་ཚོགས་འདུ་ཐེངས་ལྔ་པའི་ཐོག་ཏུ་ <བོད་སྐད་ཡིག་སློབ་སྦྱོང་དང་། བེད་སྤྱོད། གོང་འཕེལ་བཅས་གཏོང་རྒྱུའི་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ཀྱི་གཏན་འབེབས་འགའ་ཞིག་༼ཚོད་ལྟའི་ལག་བསྟར༽>བཟོ་ བཅོས་བྱེད་རྒྱུའི་སྐོར་གྱི་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་མི་དམངས་འཐུས་མི་ཚོགས་ཆེན་གྱི་གཏན་འབེབས། ཞེས་པའི་སྲིད་ཇུས་ཤིག་ གསར་དུ་ཐོན། དེང་སྐབས་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ཀྱི་ཁྱབ་ཁོངས་སུ་ལག་བསྟར་བྱེད་བཞིན་པའི་སློབ་གསོའ ་ི ཐབས་ཇུས་དེ་དག་ ཚན་རིག་དང་མཐུན་པ་ཞིག་ཡིན་པ་བརྗོད་ཀྱི་ཡོད་རུང་། བོད་ཕྲུག་སློབ་མ་ཚོས་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེར་དོ་སྣང་དང་གཅེས་ འཛིན་བྱེད་པའི་གོ་སྐབས་ཤོར་བ་དེས་བོད་ཀྱི་མི་རིགས་རང་ཉིད་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པའི་མི་རབས་རྗེས་མ་ཞིག་གསོ་སྐྱོང་བྱེད་ རྒྱུའི་ལས་དོན་ལ་དཀའ་ངལ་མི་ཉུང་བ་ཞིག་ཐོན་བཞིན་ཡོད་པ་རེད། གཉིས་པ། བོད་ཕྲུག་སློབ་མ་ཚོར་ཕ་སྐད་བརྒྱུད་དེ་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་རྒྱུ་གལ་ཆེན་པོ་ཡིན་པ་རང་ཉིད་ཀྱི་མྱོང་ཚོར་ལས་ གླེང་བ།

ཕྲན་ནས་ཐོག་མར་སྤྱི་ལོ་ ༡༩༧༥ལོར་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་སུ་སློབ་གྲྭ་ཆུང་བར་སློབ་ཞུགས་བྱས་ཤིང་། ལོ་ལྔའི་སློབ་ཆུང་ གི་རིང་ལ་བོད་ཡིག་དང་རྩིས་རིག་གླུ་གཞས་དང་རི་མོའ ་ི སློབ་ཚན་རྣམས་བོད་ཀྱི་ཕ་སྐད་ཐོག་ཏུ་སྦྱངས། ལོ་རིམ་གསུམ་པར་ བསླེབ་སྐབས་གཞི་ནས་རྒྱ་སྐད་ཀྱི་རྨང་གཞིར་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་འགོ་ཚུགས། སྤྱི་ལོ་ ༡༩༨༠ལོར་སློབ་གྲྭ་འབྲིང་བར་བསྐྱོད་སྐབས་ བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དེ་དག་སྐད་ཡིག་སློབ་ཚན་གྱི་འདུ་ཤེས་ཁོ་ནའི་འོག་ཏུ་སློབ་སྦྱོང་བྱས། སྐྱེ་དངོས་རིག་པ་དང་རྩིས་རིག་ལ་ སོགས་དེ་བྱིངས་ཀྱི་སློབ་གྲྭ་འབྲིང་བའི་སློབ་ཚན་རྣམས་རྒྱའི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་ཐོག་ཏུ་སྦྱངས། དེ་བཞིན་སློབ་གྲྭའི་ནང་གི་ཡིག་ རྒྱུགས་ཚང་མ་ཡང་རྒྱ་ཡིག་གི་ཐོག་ཏུ་གཏོང་དགོས་པར་བརྟེན། བོད་ཕྲུག་སློབ་མ་ཚོས་སྦྱོང་བཞིན་ཡོད་པའི་སློབ་ཚན་ཁག་ གི་ནང་དོན་ལ་ཤེས་རྟོགས་ཐུབ་དཀའ་བ་དང་དེ་རྣམས་ཁོང་དུ་ཆུད་མི་ཐུབ་པ་མ་ཟད། ཡིག་ཚད་ཀྱི་སྦྱངས་འབྲས་ཀྱང་རྟག་ཏུ་ འཛིན་རིམ་གཅིག་པའི་རྒྱ་མིའི་སློབ་ཕྲུག་གི་རྗེས་སུ་ལུས་བཞིན་ཡོད་པ་རེད། གནས་སྟངས་དེ་ལྟ་བུའི་འོག་ཏུ་བོད་ཕྲུག་སློབ་མ་ ཚོས་ཤེས་བྱ་འདྲ་མིན་ལ་མུ་མཐུད་ནས་སྦྱོང་འདོད་ཀྱི་སེམས་ཤུགས་མེད་པའི་གནས་སུ་གྱར།

ཡིན་ན་ཡང་། སྟབས་ལེགས་པ་ཞིག་ལ་སྐབས་དེར་ཕྲན་དང་ཕྲན་གྱི་སློབ་གྲོགས་ཚོར་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་ མཁན་གྱི་དགེ་རྒན་འགའ་ཞིག་ནི་ལོ་རབས་བརྒྱད་ཅུའི་འགོ་སྟོད་ལ་རྒྱ་ནག་གི་གཞུང་ནས་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་གུ་ཡངས་ཐོབ་པའི་དེ་ སྔའི་བོད་གཞུང་གི་གཞུང་ཞབས་རྙིང་པའམ་དགོན་སྡེ་ཁག་གི་དགེ་བཤེས་ལ་སོགས་ཡིན་པ་དང་། ཁོང་རྣམ་པས་ང་ཚོར་བོད་ ཡིག་སློབ་ཁྲིད་བྱས་པ་དང་ཆབས་ཅིག་རྒྱ་ཆེ་ལ་གཏིང་ཟབ་པའི་གངས་ཅན་བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་རྣམས་ཀྱང་ངོ་སྤྲོད་གང་ལེགས་ གནང་བས་སློབ་མ་ཚོའི་བོད་ཡིག་གི་ཤེས་ཚད་ལ་མངོན་གསལ་དོད་པའི་ཡར་རྒྱས་ཕྱིན། དེ་བཞིན་བོད་ཡིག་གི་སློབ་ཚན་ཕུད་ པའི་དེའི་སྐབས་ཀྱི་སློབ་ཚན་ཁག་གཞན་རྣམས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་མཁན་གྱི་དགེ་རྒན་ཕལ་མོ་ཆེ་བོད་པ་ཡིན་པར་བརྟེན། ཁོང་ རྣམ་པས་ང་ཚོ་བོད་ཕྲུག་སློབ་མ་ཚོར་དོན་དངོས་འཕྲད་བཞིན་པའི་དཀའ་ངལ་དེར་དམིགས་ཏེ་ད་ཡོད་རྒྱ་ཡིག་ཐོག་གི་སློབ་དེབ་ དེ་རྣམས་ཀྱི་ནང་དོན་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་སྐབས་བོད་ཀྱི་ཕ་སྐད་རང་གི་ཐོག་ཏུ་འགྲེལ་བཤད་བརྒྱབ་པའི་སློབ་ཁྲིད་ཐབས་ལམ་དེས་ རིམ་བཞིན་སློབ་མ་ཚོའི་སློབ་སྦྱོང་གི་ཧུར་བརྩོན་རང་བཞིན་ལ་སྐུལ་འདེད་ཐོབ། དེར་བརྟེན་ཕྲན་གྱི་བོད་ཡིག་ལ་རྨང་གཞི་ བརྟན་པོ་ཞིག་འཛུགས་ཐུབ་པ་བྱུང་ནས་རྗེས་སུ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོར་བསྐྱོད་སྐབས་དཀའ་ཚེགས་མེད་པའི་ངང་ནས་རྒྱ་ཕྲུག་སློབ་ 120

མ་ཚོ་དང་མཉམ་དུ་འཛིན་གྲྭ་གཅིག་གི་ནང་དུ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་ཐུབ་པའི་གོ་སྐབས་དེ་བྱུང་བར་ཕན་ཐོགས་གང་འཚམ་ཞིག་ཐོན་ ཡོད་སྙམ། གསུམ་པ། ཕ་སྐད་བརྒྱུད་དེ་སྐྱེ་དངོས་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་རང་བྱུང་ཚན་རིག་གི་སློབ་ཚན་ལ་སློབ་ཁྲིད་བྱ་ཐབས་ ཀྱི་སྐོར་གླེང་བ།

ལོ་རབས་བརྒྱད་ཅུའི་མཇུག་ཙམ་ལ་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ཀྱི་ཁོངས་སུ་བོད་རྒྱ་སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་སློབ་གསོའ ་ི སྲིད་ཇུས་ ཏེ་སློབ་གྲྭ་འབྲིང་བའི་སློབ་ཚན་རྣམས་བོད་ཀྱི་ཕ་སྐད་བརྒྱུད་དེ་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་རྒྱུའི་ཚོད་ལྟའི་ལས་གཞི་ཞིག་འགོ་ཚུགས་ཤིང་། ཚན་རིག་གི་སློབ་ཚན་དང་འབྲེལ་བའི་སློབ་དེབ་འགའ་ཞིག་ཀྱང་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཐོག་ཏུ་ཡིག་བསྒྱུར་བྱས་པ་མཐོང་རྒྱུ་ཡོད་པ་ རེད། ཕྲན་ནི་སྐབས་དེར་བོད་ལྗོངས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོར་སྐྱེ་དངོས་རིག་པའི་ཆེད་ལས་ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་བཞིན་ཡོད་སྟབས། ངེད་ ཀྱི་སྐྱེ་དངོས་རིག་པའི་སློབ་ཁྲིད་དགེ་རྒན་ནས་ལམ་སྟོན་གནང་བ་ལྟར་ང་ཚོའི་འཛིན་གྲྭའི་བོད་ཕྲུག་སློབ་མ་ཚོས་སློབ་གྲྭ་འབྲིང་ བའི་དགེ་རྒན་གྱི་སྐྱེ་དངོས་རིག་པའི་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་བསླབ་གཞིའི་སློབ་དེབ་ཅིག་རྒྱ་ཡིག་ནས་བོད་ཡིག་གི་ནང་དུ་ཡིག་བསྒྱུར་ བྱེད་མྱོང་ཡོད། ང་ཚོས་བོད་བསྒྱུར་བྱས་ཟིན་པའི་སྐྱེ་དངོས་རིག་པའི་བསླབ་གཞི་དེས་སྤྱི་ལོ་ ༡༩༩༠ ལོར་ཕྲན་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ་མ་ ཐོན་པའི་གོང་དུ་“ལྷ་ས་སློབ་འབྲིང་”ཞེས་པའི་སློབ་གྲྭ་འབྲིང་བའི་ནང་དུ་དགེ་རྒན་གྱི་དངོས་སྦྱོང་བྱེད་རྒྱུའི་གོ་སྐབས་ཤིག་ཐོབ་ ནས་བོད་རྒྱ་སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་ཚོད་ལྟའི་འཛིན་གྲྭ་ཞིག་ཡོད་པ་དེར་སྐྱེ་དངོས་རིག་པའི་སློབ་ཚན་ཁྲིད་སྐབས་ཕན་ ཐོགས་ཆེན་པོ་བྱུང་། ༼༡༽ སློབ་མའི་རྒྱབ་ལྗོངས་ཀྱི་སྐོར།

སྤྱི་ལོ་ ༡༩༩༡ ལོར་ཕྲན་ལ་བསྐྱར་དུ་“ལྷ་ས་སློབ་འབྲིང་”ཞེས་པའི་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ནང་གི་སློབ་གྲྭ་འབྲིང་བ་ཨང་དང་ པོ་དེར་ཕ་སྐད་བརྒྱུད་དེ་སྐྱེ་དངོས་རིག་པའི་སློབ་ཚན་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་རྒྱུའི་གོ་སྐབས་ཤིག་ཐོབ། ཡིན་ནའང་། སློབ་གྲྭའི་འགོ་ ཁྲིད་ནས་སྐབས་དེར་ཕྲན་ལ་དམའ་རིམ་ལོ་རིམ་དང་པོའ ་ི ༼ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་སློབ་གྲྭའི་ལོ་རིམ་བདུན་པ་དང་མཚུངས།༽འཛིན་ གྲྭ་རིགས་མི་འདྲ་བ་གསུམ་ལ་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་དུ་བཅུགའཛིན་གྲྭ་རིགས་གཅིག་ནི་བོད་ཕྲུག་སློབ་མ་ཚོར་བོད་ཀྱི་ཕ་སྐད་བརྒྱུད་ དེ་སློབ་ཚན་ཁག་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པའི་ཚོད་ལྟའི་འཛིན་གྲྭ་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། འཛིན་གྲྭ་རིགས་གཉིས་པ་དེ་ནི་རྒྱ་ཕྲུག་སློབ་མ་ ལས་གྲུབ་པའི་རྒྱ་ཕྲུག་འཛིན་གྲྭ་ཞིག་དང་། དེ་ནས་འཛིན་གྲྭ་རིགས་གསུམ་པ་དེ་ནི་བོད་ཕྲུག་སློབ་མ་ཁོ་ན་ལས་གྲུབ་པ་ཞིག་ ཡིན་རུང་། སློབ་ཚན་རྣམས་རྒྱ་སྐད་དང་རྒྱ་ཡིག་གི་ཐོག་ཏུ་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་དགོས་པའི་འཛིན་གྲྭ་ཞིག་བཅས་རེད། འཛིན་གྲྭ་དེ་ གསུམ་གྱི་སློབ་དེབ་ལ་བོད་རྒྱ་སྐད་རིགས་གཉིས་ཀྱི་ཁྱད་པར་མ་གཏོགས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་རྒྱུའི་ནང་དོན་ལ་ཁྱད་པར་སྤུ་ཙམ་ཡང་ མེད། འདི་གར་གསལ་བཤད་ཅིག་བྱེད་རྒྱུར་སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་ཚོད་ལྟའི་འཛིན་གྲྭ་དེའི་ནང་གི་བོད་ཕྲུག་དེ་རྣམས་སྐབས་དེར་ སློབ་གྲྭ་ཆུང་བ་ཐོན་ནས་སློབ་གྲྭ་འབྲིང་བར་ཡིག་རྒྱུགས་གཏོང་མཁན་ཚོའི་ཁྲོད་ནས་སྦྱངས་འབྲས་ཕུལ་བྱུང་ཅན་དང་། བོད་ ཡིག་གི་ཤེས་ཚད་ཀྱང་གང་འཚམ་ཞིག་ཡོད་པ་ཤ་སྟག་ཡིན་པ་མ་ཟད། ཁོ་པ་ཚོའི་ཕ་མ་དང་སློབ་མ་རང་ཉིད་ཀྱི་རེ་འདོད་ལྟར་ སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་ཚོད་ལྟའི་འཛིན་གྲྭ་དེའི་ནང་དུ་འཛུལ་ཞུགས་བྱས་པ་ཞིག་རེད།

རྒྱ་མིའི་སློབ་ཕྲུག་དེ་ཚོར་ཆ་བཞག་ན། ཁོ་པ་ཚོས་སྦྱོང་བཞིན་པའི་སློབ་ཚན་གྱི་ནང་དོན་རྣམས་*/རྒྱ་མི་རིགས་རང་ཉིད་ ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་ཐོག་ཏུ་ཡིན་པས་བོད་ཕྲུག་སློབ་མ་ཚོ་དང་བསྡུར་ན། རྒྱ་ཕྲུག་ཚོས་སློབ་ཚན་ནང་གི་ཐ་སྙད་དང་དཔེར་ བརྗོད། དེ་དག་གི་གོ་དོན་རྣམས་མགྱོགས་མྱུར་ངང་ཤེས་རྟོགས་ཐུབ་ནས་ཁོང་དུ་ཆུད་པའི་ཁེ་ཕན་ཆེན་པོ་ལྡན་ཡོད་པ་རེད། འོན་ཀྱང་། རྒྱ་སྐད་དང་རྒྱ་ཡིག་གི་ཐོག་ནས་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་མཁན་གྱི་བོད་ཕྲུག་སློབ་མ་དེ་ཚོར་དམིགས་བསལ་གྱི་དཀའ་ ངལ་ཞིག་འཕྲད་ཀྱི་ཡོད་པ་སྟེ། རྒྱའི་སྐད་དང་ཡི་གེ་དེ་དག་ཁོ་པ་ཚོའི་ཕ་སྐད་མིན་པའི་དབང་གིས་དགེ་སློབ་ཕན་ཚུན་གོ་བརྡ་

121

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

མི་འཕྲོད་པ་དང་། སློབ་ཚན་གྱི་ནང་དོན་རྣམས་རྟོགས་དཀའ་བ་སོགས་ཀྱི་གནད་དོན་འཕྲད་ཅིང་། ལྷག་པར་དུ་དེང་སྐབས་ བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་དེའི་ཁྲོད་དུ་རྒྱའི་སྐད་དང་ཡི་གེ་དེ་དག་རིམ་བཞིན་བོད་ཕྲུག་སློབ་མ་ཚོའི་མ་འོངས་པའི་མི་ཚེའི་མདུན་ལམ་ ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་ཐུབ་པའི་སྐད་ཡིག་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་བ་དེས་བོད་ཕྲུག་ཚོའི་སེམས་ཁམས་ཀྱི་འཚར་ལོངས་ལའང་གནོད་ འཚེ་གཏོང་གི་ཡོད་པ་རེད། ༼༢༽ སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་བྱ་ཐབས་སྣ་ཚོགས་ཤིག་སྤེལ་བའི་སྐོར།

ཕྲན་ནས་བོད་ཀྱི་ཕ་སྐད་བརྒྱུད་དེ་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པའི་ཚོད་ལྟའི་འཛིན་གྲྭ་ཡི་སློབ་མའི་རྒྱབ་ལྗོངས་དང་། སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་ བསླབ་གཞིའི་མཐུན་རྐྱེན་ལ་སོགས་པའི་གནད་དོན་དངོས་ལ་དམིགས་ཏེ་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་བྱ་ཐབས་འགའ་ཞིག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་མྱོང་ ཡོད་པ་སྟེ། སློབ་མ་ཚོས་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་ནང་དོན་དེ་ཚོར་གོ་བདེ་ལ་ཤེས་སླ་བ་ཞིག་ཡོང་ཐབས་བྱས་པ། རྒྱུན་ལྡན་བོད་ཕྲུག་སློབ་མ་ཚོས་སྐྱེ་དངོས་རིག་པ་གཙོ་བོར་གྱུར་བའི་དེང་རབས་ཀྱི་ཚན་རིག་ཤེས་བྱ་ཁག་ལ་སློབ་སྦྱོང་ བྱེད་སྐབས་སློབ་ཚན་དེ་རྣམས་ལ་ཐ་སྙད་གསར་པ་མང་ཞིང་། ནང་དོན་ལ་འགྲེལ་བཤད་རིང་དྲགས་པ་སོགས་ཀྱི་དཀའ་ངལ་ ཞིག་འཕྲད་བཞིན་ཡོད་པ་རེད། གུས་པས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་བཞིན་པའི་སྐྱེ་དངོས་རིག་པའི་ཁྱབ་ཁོངས་ཀྱི་རྩི་ཤིང་རིག་པའམ་སྲོག་ ཆགས་རིག་པའི་སློབ་དེབ་ཀྱི་ནང་དུ་རྩི་ཤིང་དང་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་རིགས་བྱེ་བྲག་པ་འགའ་ཞིག་གི་ནང་དོན་རྣམས་ཚིག་ལྷུག་གི་ ཐོག་ཏུ་ཤོག་གྲངས་ཧ་ཅང་མང་པོ་ཞིག་བྲིས་ཏེ་ངོ་སྤྲོད་དང་འགྲེལ་བཤད་བརྒྱབ་ཡོད་པ་དེ་དག་ཕྲན་ནས་གང་ཐུབ་ཀྱིས་སྲོལ་རྒྱུན་ ལྟར་ཚིག་བཅད་ཀྱི་རྣམ་པར་བྲིས་ཏེ་སློབ་མ་ཚོར་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པའི་བྱ་ཐབས་སྤེལ། དམའ་རིམ་སློབ་འབྲིང་གི་རྩི་ཤིང་རིག་ པའི་སློབ་དེབ་ཀྱི་ནང་དུ་“ཚོད་དཀར་གྱི་མེ་ཏོག་དང་འབྲས་བུའི་ཆགས་ཚུལ་”གྱི་སྐོར་ངོ་སྤྲོད་བྱེད་སྐབས་ཚིག་ལྷུག་གི་ཐོག་ཏུ་ ཤོག་གྲངས་ཁ་ཤས་ཡོད་པ་དེ་དག་ཕྲན་ནས་གཤམ་གསལ་གྱི་ཚིག་བཅད་ཀྱི་ཐོག་ཏུ་ཕབ་པ་སྟེ། ལྗང་མདོག་ཅན་གྱི་སྐོག་ལེབ་བཞི། སེར་མདོག་ཅན་གྱི་འདབ་མ་བཞི། གཉིས་གཉིས་བལྟོས་བཅོས་ཀྱིས་གནས་ཤིང་། རྒྱ་གྲམ་དབྱིབས་སུ་ཆགས་པས་ན། རྒྱ་གྲམ་དབྱིབས་ཀྱི་འདབ་ཟེ་འབོད། དེ་ལ་ཟེ་འབྲུ་ཕོ་དྲུག་ལས། བཞི་རིང་གཉིས་ཐུང་འདི་རིགས་ལ། བཞི་དྲག་ཕོ་ཡི་ཟེ་འབྲུ་བརྗོད། མོ་ཡི་ཟེ་འབྲུ་གཅིག་ལས་མེད། འབྲས་བུ་དག་ནི་རྭ་འབྲས་ཅན། དེའི་ནང་ས་བོན་མང་དུ་འདུས།

ཅེས་པའི་སློབ་ཁྲིད་བྱ་ཐབས་ཀྱིས་སློབ་མ་ཚོའི་ངོས་ནས་གོ་བདེ་ལ་ཤེས་སླ་བ་ཡོང་བ་མ་ཟད། བློ་འཛིན་དང་ངག་ཏུའང་སྐྱོར་ བདེ་བའི་དགེ་མཚན་ཆེན་པོ་ཐོན་བཞིན་ཡོད་པ་རེད།

122

སློབ་མའི་ཤེས་རྒྱ་ཆེ་རུ་གཏོང་ཐབས་བྱས་པ། སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་སྤུས་ཚད་གོང་མཐོར་གཏོང་ཞིང་། སློབ་མའི་ཤེས་རྒྱ་ཆེ་རུ་གཏོང་བའི་ཆེད་དུ་ཚགས་པར་དང་དུས་དེབ་ སོགས་ཀྱི་ནང་དུ་ཐོན་པའི་སྐྱེ་དངོས་རིག་པ་དང་འབྲེལ་ཡོད་ཀྱི་ཤེས་བྱ་ཁག་ལ་སྐབས་སོ་སོའི་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་ནང་དོན་དང་དགོས་ མཁོར་བསྟུན་ནས་ངོ་སྤྲོད་བྱས་པ་མ་ཟད། སློབ་དེབ་ཀྱི་ནང་དུ་བཏོན་ཟིན་པའི་དཔེ་མཚོན་ཁོ་ནར་གཞི་མི་བཅོལ་བར་སློབ་ མའི་ངོས་ནས་རྒྱུས་མངའ་དང་གོམས་འདྲིས་ཡོད་པའི་དཔེ་མཚོན་གང་མང་ཞིག་ཀྱང་དུས་མཚུངས་ངོ་སྤྲོད་བྱས་པ་སྟེ། རྒྱུན་ ལྡན་སློབ་དེབ་ཀྱི་ཐོག་ཏུ་བོད་ཕྲུག་སློབ་མ་ཚོས་མཐོང་ཐོས་དཀོན་ཞིང་། དེ་ཙམ་གྱི་རྒྱུས་མངའ་མེད་པའི་རྩི་ཤིང་དང་སྲོག་ ཆགས་ཀྱི་དཔེ་མཚོན་གང་ཡོད་པ་རྣམས་ལ་འགྲེལ་བཤད་དུས་ཡུན་རིང་པོ་མ་བརྒྱབ་པར། དེ་ལས་དཔེ་མཚོན་རིགས་གཞན་ ཏེ་སློབ་དེབ་ཀྱི་ནང་དུ་བཏོན་པའི་དཔེ་མཚོན་དེ་དང་ཕན་ཚུན་རིགས་རྒྱུད་ཉེ་ཞིང་ལུས་པོའ ་ི ཆགས་ཚུལ་འདྲ་བ། རྒྱུན་ལྡན་ གངས་ཅན་བོད་ཀྱི་ས་གནས་ས་ཐོག་ཏུ་འཚོ་ཞིང་གནས་པའི་རྩི་ཤིང་དང་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་རིགས་དམིགས་བསལ་ཅན་རྣམས་གང་ ཐུབ་ཀྱིས་འཚོལ་བསྡུ་བྱས་ཏེ་ངོ་སྤྲོད་བྱས་པ་དཔེར་ན། སློབ་དེབ་ཀྱི་ནང་དུ་ “མ་ཧེ་” ལྟ་བུའི་འོ་འཐུང་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་རིགས་ ཤིག་དཔེ་མཚོན་ལ་བཞག་ནས་ངོ་སྤྲོད་བྱས་ཡོད་ཚེ། ཕྲན་གྱིས་བོད་ཕྲུག་སློབ་མ་ཚོར་གངས་ཅན་བོད་ཀྱི་སྲོག་ཆགས་“གཡག་ ” ལྟ་བུ་ཞིག་དཔེ་མཚོན་དུ་བཏོན་ཏེ་རིགས་དེ་གཉིས་ཀྱི་སྲོག་ཆགས་བར་ལ་འཚོ་གནས་བྱེད་ཡུལ་གྱི་ཁོར་ཡུག་གི་ཁྱད་པར་ཡོད་ པ་མ་གཏོགས་གཞི་རྩའི་ལུས་ཕུང་གི་ཆགས་ཚུལ་ཁག་འདྲ་བའི་གནས་ཚུལ་ངོ་སྤྲོད་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། སློབ་མའི་སྦྱོང་འདོད་ཀྱི་སྤྲོ་སེམས་སྐོང་འཐེན་བྱེད་ཐབས་བྱས་པ།

སློབ་མར་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་སྤུས་ཚད་གོང་མཐོར་བཏང་བ་མ་ཟད། སློབ་ཕྲུག་སོ་སོའ ་ི སློབ་སྦྱོང་བྱེད་འདོད་ཀྱི་དད་ཞེན་ནམ་ དགའ་སྣང་སྐྱེད་བསྲིང་བྱ་རྒྱུ་ཡང་གལ་ཆེར་མངོན། སློབ་མ་ཚོར་སྐྱེ་དངོས་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་ཤེས་བྱ་ཁག་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་ སྐབས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་འཚོ་བ་དངོས་དང་བྱ་དངོས་ལ་འབྲེལ་བ་དམ་ཟབ་བྱས་ནས་བཤད་པ་དང་། སློབ་ཚན་དེ་དག་སྦྱོང་བའི་ དགོས་པ་རྒྱུ་མཚན་དང་དགེ་མཚན་རྣམས་ལ་གསལ་བཤད་བྱེད་པའི་བྱ་ཐབས་སྤེལ། དེ་ཡང་བོད་ཕྲུག་སློབ་མ་ཚོར་རྩི་ཤིང་དང་ སྲོག་ཆགས་ཀྱི་རིགས་ཤིག་ངོ་སྤྲོད་བྱེད་པའི་སྐབས་སུ་ཕྲན་ནས་བོད་ཀྱི་དམངས་ཁྲོད་ཀྱི་གཏམ་དཔེ་དང་། ངག་རྒྱུན་དུ་ཡོད་ པའི་སྒྲུང་གཏམ་རྣམས་སློབ་ཚན་གྱི་ནང་དོན་དང་འབྲེལ་བ་བཟོས་ནས་ངོ་སྤྲོད་བྱས་པ་དཔེར་ན། བོད་ཀྱི་ལྷ་ས་གཙོ་བོར་བྱས་ པའི་བོད་མིའི་ཁྱིམ་ཚང་ཕལ་མོ་ཆེའི་ནང་དུ་མེ་ཏོག་གི་མིང་ལ་ “ཀྲང་ཏ་རིལ་”ཟེར་བ་ཞིག་ནམ་རྒྱུན་ནས་མཐོང་རྒྱུ་ཡོད། ཡིན་ ན་ཡང་། བོད་མི་མང་པོས་མེ་ཏོག་དེ་ལ་མིང་དེ་ལྟར་འདོགས་དགོས་པའི་རྒྱུ་མཚན་གང་ཡིན་ཤེས་མཁན་ཧ་ཅང་དཀོན། དེར་ བརྟེན་ཕྲན་གྱིས་སློབ་མ་ཚོར་མེ་ཏོག་དེ་དག་གི་མིང་དང་འབྲེལ་བའི་ངག་རྒྱུན་ཞིག་ཡོད་པ་དེ་ངོ་སྤྲོད་བྱེད་པ་སྟེ། དེ་སྔ་ལྷ་སར་ རྒྱ་ནག་གི་མན་ཇུ་གོང་མའི་ཨམ་བན་ཞིག་ཡོད་པ་དང་། ཁོ་པའི་རུས་མིང་ལ་ “ཀྲང་” (张) ཟེར་གྱི་ཡོད་ཅིང་། རྟག་ཏུ་མི་ རྣམས་ནས་ཁོ་པར་ “ཀྲང་ཏ་རིལ་” (张大人) ཞེས་འབོད། རྒྱ་མིའི་ཨམ་བན་དེས་རྒྱ་ནག་ནས་བོད་ལ་མེ་ཏོག་“ཀྲང་ཏ་རིལ་ ”ཟེར་བའི་ས་བོན་དེ་འཁྱེར་ཡོང་མཁན་ཐོག་མ་དེ་ཡིན་ཙང་། བོད་མི་ཚོས་མེ་ཏོག་དེའི་མིང་ལའང་རྒྱའི་ཨམ་བན་གྱི་མིང་དེ་ འབོད་པ་རེད་ཅེས་ངག་རྒྱུན་དུ་གསུངས། དེ་དང་འདྲ་བའི་མཚར་གཏམ་མང་དག་ཞིག་ཡོད་པ་རྣམས་སློབ་མ་ཚོར་བཤད་ནས་ ཁོང་ཚོའི་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་འདོད་ཀྱི་དགའ་སྣང་འཕེལ་ཐབས་བྱས།

དེ་བཞིན་སློབ་དེབ་ནང་གི་རྩི་ཤིང་དང་སྲོག་ཆགས་ལ་སོགས་པའི་སྐྱེ་དངོས་ཁམས་ཀྱི་དངོས་རིགས་སོ་སོའི་ཐུན་མོང་མ་ ཡིན་པའི་རྣམ་པ་དང་ཁྱད་ཆོས་རྣམས་དཔེ་རིས་བརྒྱུད་དེ་གསལ་བཤད་དང་། རིགས་འགའ་ཞིག་ལ་དངོས་སུ་མིག་མཐོང་ལག་ ཟིན་ཡོང་ཆེད་སློབ་གྲྭའི་ཕྱི་རོལ་དུ་ཡོད་པའི་མེ་ཏོག་ལྡུམ་རྭ་དང་། གླིང་གསྤྱན་གཟིགས་ཁང་བཅས་ཀྱི་ཁྲོད་དུ་སློབ་མ་རྣམས་ འཁྲིད་དེ་དམར་ཁྲིད་ཀྱི་སློབ་ཁྲིད་བྱ་ཐབས་སྤེལ། སློབ་མ་མི་རེ་ངོ་རེ་ནས་ཀྱང་དངོས་རིགས་དེ་ཚོའི་དམར་དཔེ་དང་འདྲ་གསོབ་ རེར་བཟོ་དགོས་པ་མ་ཟད། དངོས་རིགས་དེ་དག་ལ་དམངས་ཁྲོད་དུ་མཚར་གཏམ་གང་ཞིག་ཡོད་མེད་འཚོལ་བསྡུ་བྱས་ཏེ་འབྲི་ རྩོམ་བྱེད་དགོས་པའི་སྦྱོང་ཚན་བཀོད་སྒྲིག་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། 123

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

འདིར་གསལ་བཤད་ཕྲན་བུ་བྱ་རྒྱུ་ཞིག་ལ། སྐབས་དེར་རྒྱའི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བརྒྱུད་དེ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་མཁན་གྱི་བོད་ ཕྲུག་སློབ་མ་ཚོས་སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་ཚོད་ལྟའི་འཛིན་གྲྭའི་བོད་ཕྲུག་སློབ་མ་ནང་བཞིན་རྒྱ་ཡིག་གི་ཐོག་ནས་དེ་ལྟ་བུའི་ སྦྱོང་ཚན་ནི་འབྲི་ཐུབ་ཐབས་བྲལ་བ་རེད། གང་ལགས་ཤེ་ན། རྒྱའི་སྐད་ཡིག་ལ་བརྟེན་པའི་བོད་ཕྲུག་སློབ་མ་དེ་ ཚོའི་རྒྱ་ཡིག་གི་ཆུ་ཚད་ཧ་ཅང་ཞན་པས་དེ་ལྟར་གྲུབ་ཐུབ་ཀྱི་ཡོད་མ་རེད། བོད་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གཞུང་གི་ཤེས་བྱ་དང་ཟུང་འབྲེལ་བྱས་ཏེ་སློབ་ཁྲིད་བྱས་པ། བོད་ཕྲུག་སློབ་མ་ཚོར་དེང་དུས་ཀྱི་ཚན་རིག་ཤེས་བྱ་རྣམས་སློབ་ཁྲིད་བྱས་པ་དང་ཆབས་ཅིག བོད་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་ གཞུང་གི་ཁྲོད་དུ་དར་བའི་རིག་པའི་གཞུང་ལུགས་འགའ་ཞིག་དང་ཟུང་དུ་སྦྲེལ་ཏེ་ངོ་སྤྲོད་བྱས་པ་སྟེ། དུས་རབས་བཅོ་བརྒྱད་ ཀྱི་སྐབས་སུ་གུང་ཐང་བསྟན་པའི་སྒྲོན་མེ་མཆོག་ནས་ “ཆུ་ཤིང་བསྟན་བཅོས་”ཞེས་པའི་བསྟན་བཅོས་ཤིག་མཛད་ཡོད་ཅིང་ ། བསྟན་བཅོས་དེར་གསུངས་པའི་གནད་དོན་འགའ་ཞིག་དེང་སྐབས་ཀྱི་སྐྱེ་དངོས་རིག་པའི་གཞུང་ལུགས་དང་ཡོངས་སུ་མཐུན་ གྱི་ཡོད་པ་དང་། ཕྲན་ནས་གནད་དོན་དེའི་སྐོར་ལ་དེ་སྔ་དཔྱད་རྩོམ་1 ཞིག་སྤེལ་མྱོང་ཡོད་པ་དེ་དག་སློབ་མ་ཚོར་ཟུར་བཏོན་ བྱས་ཏེ་ངོ་སྤྲོད་བྱས་པ་དེས་བོད་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གཞུང་ལ་སློབ་མ་ཚོས་ཡང་དག་པའི་འདུ་ཤེས་ཤིག་ཤར་ནས་དོ་སྣང་དང་། རིམ་བཞིན་རིག་གཞུང་དེའི་རིན་ཐང་མཐོང་སྟེ་སློབ་མ་མི་རེ་ངོ་རེའི་བོད་ཡིག་གི་ཤེས་ཚད་ལ་ཡར་རྒྱས་ཕྱིན་པ་མ་ཟད། བོད་ ཡིག་ཐོག་གི་སྐྱེ་དངོས་རིག་པའི་ཐ་སྙད་མང་དག་ཞིག་ཀྱང་ཁོང་དུ་ཆུད་ནས་སྐྱེ་དངོས་རིག་པའི་སློབ་ཚན་དང་བོད་ཡིག་གི་སློབ་ ཚན་གཉིས་དབར་ཕན་ཚུན་གཅིག་གིས་གཅིག་ལ་རམ་འདེགས་ཡོང་བའི་དགེ་མཚན་ལྡན་ཡོད་པ་རེད། སྐྱེ་དངོས་རིག་པའི་ཐ་སྙད་འགའ་ཞིག་བོད་ཡིག་གི་ཐོག་ཏུ་གསར་བཟོ་བྱས་པ།

བོད་ཀྱི་ཕ་སྐད་བརྒྱུད་དེ་དེང་སྐབས་ཀྱི་ཚན་རིག་ཤེས་བྱ་དང་འབྲེལ་བའི་སློབ་ཚན་ཁག་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་ཡུལ་གྱི་ཚོད་ལྟའི་ འཛིན་གྲྭ་རྣམས་ཀྱི་སློབ་དེབ་ཆ་ཚང་དང་ཐོག་རྒྱ་ཡིག་གི་ནང་དུ་བཏོན་ཡོད་པ་དང་། དེ་ནས་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཐོག་ཏུ་ཐད་ཀར་ ཡིག་བསྒྱུར་བྱས་པ་ཤ་སྟག་རེད། སློབ་དེབ་དེ་རྣམས་ཀྱི་ནང་དོན་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་ཐོག་ཏུ་ཡོད་སྟབས་བོད་ཕྲུག་སློབ་ མ་ཚོས་དཀའ་ཚེགས་གང་ཡང་མེད་པའི་སྒོ་ནས་འབྲི་ཀློག་ཐུབ་པ་མ་ཟད། དགེ་རྒན་ཚོའི་ངོས་ནས་ཀྱང་ཕ་སྐད་ཀྱི་ཐོག་ཏུ་ སློབ་ཁྲིད་དང་འགྲེལ་བཤད་བརྒྱབ་ཐུབ་པ་དེས་དགེ་སློབ་ཕན་ཚུན་གོ་བརྡ་མི་འཕྲོད་པའི་གནས་ཚུལ་གོ་རྒྱུ་དང་མཐོང་རྒྱུ་རྩ་བ་ ནས་མེད། དེ་ལྟ་བུའི་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་བསླབ་གཞི་ལ་བརྟེན་ནས་ཚོད་ལྟའི་འཛིན་གྲྭའི་བོད་ཕྲུག་སློབ་མ་ཚོའི་སློབ་དཀྱིལ་དང་སློབ་ མཇུག་ཡིག་རྒྱུགས་ཀྱི་སྦྱངས་འབྲས་རྣམས་རྒྱའི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བརྒྱུད་ནས་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་མཁན་གྱི་བོད་ཕྲུག་སློབ་མ་ཚོ་ལས་ ལེགས་པའི་རྣམ་པ་ཞིག་མངོན་གསལ་དོད་པོས་མངོན་ཐུབ་ཀྱི་ཡོད་པ་རེད། ཡིན་ན་ཡང་། ཕ་སྐད་ཀྱི་ཐོག་ཏུ་སློབ་ཁྲིད་ལ་ མཁོ་བའི་དཔྱད་གཞིའི་རྒྱུ་ཆའི་རིགས་ཀྱི་མཐུན་རྐྱེན་ནི་རྒྱ་མིའི་སློབ་ཕྲུག་ཚོའི་མཐུན་རྐྱེན་དང་བསྡུར་ཐབས་བྲལ་བ་ཞིག་ ཆགས་པ་དང་། ལྷག་དོན་བོད་སྐད་ཡིག་གི་ཐོག་ཏུ་སྐྱེ་དངོས་རིག་པའི་ཤེས་བྱ་དང་འབྲེལ་བའི་དེང་དུས་ཀྱི་ཐ་སྙད་གསར་པ་ མང་དག་ཞིག་མ་འདང་བའི་དཀའ་ངལ་འཕྲད་བཞིན་ཡོད་པར་བརྟེན། སྐབས་འགར་ཕྲན་ལྟ་བུའི་སློབ་ཁྲིད་དགེ་རྒན་ཞིག་གི་ ངོས་ནས་རང་རང་གི་སློབ་ཁྲིད་དང་འབྲེལ་བའི་ཐ་སྙད་གསར་པ་འགའ་ཞིག་གསར་བཟོ་མ་བྱེད་ཀ་མེད་ཀྱི་གནས་སྟངས་ཤིག་ ཀྱང་ཐོན་གྱི་ཡོད་པ་རེད།

སྣང་གསལ་བསྟན་འཛིན་ནོར་བུ། སྤྱི་ལོ་ ༡༩༩༣ ལོ། <ཆུ་ཤིང་བསྟན་བཅོས་ནང་གི་སྐྱེ་དངོས་ རིག་པའི་གནད་དོན་སྐོར་ལ་རགས་ཙམ་གླེང་བ།> <བོད་ལྗོངས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའི་དུས་དེབ་> ཤོག་གྲངས་ ༦༨-༧༣ 1. བཀྲ་ཤིས་ཚེ་རིང་དང་། 124

བཞི་པ། བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བརྒྱུད་དེ་སློབ་ཚན་ཁག་སློབ་ཁྲིད་བྱས་པའི་དགེ་མཚན་དང་འབྲས་བུ།

༼༡༽ ༼༢༽ ༼༣༽ ༼༤༽ ༼༥༽ ༼༦༽

སློབ་མ་ཚོས་སྐད་རིགས་ལ་མི་རྨོངས་བར་ཐ་སྙད་ཀྱི་གོ་དོན་རྟོགས་ཐུབ་པ། སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་ནང་དོན་རྣམས་བདེ་བླག་ཏུ་ཤེས་ཐུབ་པ། སློབ་ཚན་དེ་དག་སྦྱོང་སྐབས་སྤྲོ་སེམས་དང་ལྡན་པ། སློབ་མ་ཚོའི་བློ་སྟོབས་འཕེལ་ཏེ་བློ་རྒྱ་ཡངས་པོར་གྱུར་བ། དཀའ་ཚེགས་མེད་པའི་སྒོ་ནས་བོད་རྒྱ་སྐད་ཡིག་གཉིས་དབར་གྱི་ཐ་སྙད་བེད་སྤྱོད་ཐུབ་པ། ཚད་ལྡན་གྱི་ཡིག་རྒྱུགས་ནང་དུ་སྦྱངས་འབྲས་གཟེངས་སུ་ཐོན་ཐུབ་པ།

མཚམས་དེར་དེ་སྔ་སྤྱི་ལོ་ ༡༩༩༡ལོར་ཕྲན་ནས་སྐྱེ་དངོས་རིག་པའི་སློབ་ཚན་དེ་དག་དམའ་རིམ་ལོ་རིམ་དང་པོར་བསླེབ་ པའི་འཛིན་གྲྭ་རིགས་མི་འདྲ་བ་གསུམ་སྟེ། བོད་ཀྱི་ཕ་སྐད་བརྒྱུད་དེ་སློབ་ཚན་ཁག་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པའི་ཚོད་ལྟའི་འཛིན་གྲྭ་དང། རྒྱ་མིའི་སློབ་མ་ཤ་སྟག་ལས་གྲུབ་པའི་རྒྱ་ཕྲུག་གི་འཛིན་གྲྭ དེ་བཞིན་རྒྱའི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་ཐོག་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པའི་བོད་ ཕྲུག་སློབ་མའི་འཛིན་གྲྭ་བཅས་འཛིན་གྲྭ་མི་འདྲ་བ་དེ་གསུམ་ལ་དུས་ཡུན་ལོ་གཅིག་སློབ་ཁྲིད་བྱས་རྗེས་གཅིག་གྱུར་གྱི་ཡིག་ རྒྱུགས་ཤིག་བཏང་བའི་སྦྱངས་འབྲས་ལ་ཚད་བསྡུར་བྱས་པའི་རེའུ་མིག་ནི་གཤམ་གསལ། འཛིན་ག

སློབ་ཕྲུག་གི་ གྲངས་འབོར།

རྒྱུགས་འབྲེས།

སློབ་མའི་སྦྱངས་འབྲས། རྒྱུགས་འབྲེས།

རྒྱུགས་འབྲེས།

100%–90%

89%–60%

59%འོག

ཚོད་ལྟའི་འཛིན་གྲ

རྒྱ་མིའི་སློབ་ཕྲུག་ཁོ་ན་ ལས་གྲུབ་པའི་འཛིན་ག

རྒྱའི་སྐད་ཡིག་བརྒྱུད་དེ་ སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པའི་བོད་ ཕྲུག་འཛིན་གྲྭ

མདོར་ན། བོད་ཕྲུག་སློབ་མ་ཚོར་བོད་ཀྱི་ཕ་སྐད་བོད་ཡིག་བརྒྱུད་དེ་སློབ་ཚན་ཁག་སློབ་ཁྲིད་བྱས་ནས་ཐོན་པའི་སྦྱངས་ འབྲས་དང་། རྒྱ་ཕྲུག་སློབ་མ་ཚོས་རྒྱའི་སྐད་ཡིག་གི་ཐོག་ནས་སློབ་སྦྱོང་བྱས་པའི་སྦྱངས་འབྲས་གཉིས་དབར་ཁྱད་པར་དེ་ཙམ་ མེད་པ་མངོན་ཞིང་། བོད་ཕྲུག་སློབ་མ་ཚོའི་སྐྱེ་སྟོབས་ཀྱི་ནུས་པ་རྣམས་ཡོངས་སུ་འདོན་ཐུབ་པའི་དགེ་མཚན་ཞིག་ཡོད་པ་གོང་ གི་སློབ་མའི་དེ་ཚོའི་སྦྱངས་འབྲས་ཀྱི་ཚད་བསྡུར་ལས་ར་སྤྲོད་གསལ་པོ་བྱེད་ཐུབ་པ་ཞིག་ཆགས་ཡོད་པ་རེད། གཞན་ཡང་། བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེས་ནང་པ་སངས་རྒྱས་པའི་ཆོས་ཀྱི་ལྟ་གྲུབ་དང་། གཞུང་ལུགས་ལ་འཛིན་སྐྱོང་སྤེལ་

125

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

གསུམ་ཡོང་བར་བྱས་རྗེས་རླབས་པོ་ཆེ་ཐོན་ཡོད་པ་མ་ཟད། ནང་ཆོས་ཀྱི་ཐོག་ཏུ་ཡོད་པའི་ཐ་སྙད་ཀྱང་ཆེས་ཕུན་སུམ་ཚོགས་ པ་ཞིག་ཐོན་ཡོད་པ་རེད། འོན་ཀྱང་། བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་དེ་དག་དེང་དུས་ཀྱི་ཚན་རིག་ཤེས་བྱའི་ཁྱབ་ཁོངས་སུ་བེད་ སྤྱོད་བྱེད་པའི་གོ་སྐབས་ཤིག་ད་ཕན་བྱུང་མེད་པའི་དབང་གིས་ཐ་སྙད་དང་དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆའི་མཐུན་རྐྱེན་སོགས་དེ་ཙམ་ འཛོམས་པོ་མེད། ཡིན་ན་ཡང་། གངས་ཅན་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ལ་རྫོགས་མཐའ་མེད་པའི་ནུས་པ་དང་། འགྲན་ཟླ་བྲལ་བའི་ ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པ་དེས་དེང་དུས་ཀྱི་ཚན་རིག་ཤེས་བྱ་དེ་ཚོའི་གོ་དོན་ཁག་ཡོངས་སུ་གསལ་སྟོན་བྱེད་ཐུབ་པའི་སྤོབས་པ་དང་ཡིད་ ཆེས་ཕྲན་ལ་བརྟན་པོ་ཞིག་ཡོད་དོ། ཟུར་མཆན། ༼༡༽ ༼༢༽

བོད་སྐད་ཡིག་སློབ་སྦྱོང་དང་། བེད་སྤྱོད། གོང་འཕེལ་བཅས་གཏོང་རྒྱུའི་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ཀྱི་གཏན་འབེབས་ འགའ་ཞིག་ ༼ཚོད་ལྟའི་ལག་བསྟར་༽བོད་ལྗོངས་ཉིན་རེའི་ཚགས་པར། སྤྱི་ལོ་ ༡༩༨༧ ལོའ་ི ཟླ་༧ ཚེས་ ༢༡ ཉིན་ གྱི་པར་ངོས་དང་པོ་དང་པར་ངོས་བཞི་པ། བོད་སྐད་ཡིག་སློབ་སྦྱོང་དང་། བེད་སྤྱོད། གོང་འཕེལ་བཅས་གཏོང་རྒྱུའི་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ ཀྱི་གཏན་འབེབས་ འགའ་ཞིག་ ༼ཚོད་ལྟའི་ལག་བསྟར་༽> བཟོ་བཅོས་བྱེད་རྒྱུའི་སྐོར་གྱི་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་མི་དམངས་འཐུས་མི་ ཚོགས་ཆེན་གྱི་གཏན་འབེབས། བོད་ལྗོངས་ཉིན་རེའི་ཚགས་པར། སྤྱི་ལོ་ ༢༠༠༢ ལོའ་ི ཟླ་༦ ཚེས་༦ ཉིན་གྱི་པར་ ངོས་གཉིས་པ།

དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ།

བཀྲ་ཤིས་ཚེ་རིང་དང་སྣང་གསལ་བསྟན་འཛིན་ནོར་བུ། སྤྱི་ལོ་ ༡༩༩༣ ལོ། <ཆུ་ཤིང་བསྟན་བཅོས་ནང་གི་སྐྱེ་དངོས་རིག་ པའི་གནད་དོན་སྐོར་ལ་རགས་ཙམ་གླེང་བ།> <བོད་ལྗོངས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ ་ི དུས་དེབ་> ཤོག་གྲངས་ ༦༨-༧༣ ལྷ་ས་སློབ་འབྲིང་གི་བོད་རྒྱ་སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་དམའ་རིམ་འཛིན་གྲྭ་དང་པོས་ལྗོངས་ཡོངས་ཀྱི་གཅིག་གྱུར་ཡིག་ཚད་ནང་གྲུབ་ འབྲས་ལེགས་པོ་འཐོབ་ཆེད་ཁྱིམ་བདག་གི་ཚོགས་འདུ་སྐོང་ཚོགས་བྱས་ནས་སློབ་མའི་སྦྱངས་འབྲས་ལེགས་པོ་ ཡོང་བར་གཞོགས་འདེགས་གང་ཟབ་བྱེད་དགོས་པའི་བླང་བྱ་བཏོན་པ།> བོད་ལྗོངས་ཉིན་རེའི་ཚགས་པར། སྤྱི་ལོ་ ༡༩༩༢ ལོའ་ི ཟླ་ ༦ ཚེས་ ༢༥ ཉིན་གྱི་པར་ངོས་གསུམ་པ། ཕུན་ཚོགས་བཀྲ་ཤིས། སྤྱི་ལོ་ ༡༩༨༩ ལོ། <བོད་རིགས་ས་ཁུལ་དུ་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་སྤྱོད་རྒྱུའི་སྐོར་གྱི་དོན་གནད་འགའ་ཞིག་ ལ་དཔྱད་པ།> <ཀྲུང་གོའ་ི བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག> ཤོག་གྲངས་ ༡-༡༥ མེལ་ཝེན་སྒོལ་སེ་ཊིན། དགེ་ལེགས་རིན་པོ་ཆེ། བློ་བཟང་ཕུན་ཚོགས། སྤྱི་ལོ་ ༡༩༩༡ ལོ། དེང་རབས་བོད་ཀྱི་རྩོམ་རིག་སྙིང་ བཅུད། ངའི་ཕ་ལུང་ཤར་རྡོ་རྗེ་ཚེ་རྒྱལ་དྲན་གསོ་བྱས་པ། ༼ལྷ་ཀླུ་ཚེ་དབང་རྡོ་རྗེ།༽ ཤོག་གྲངས་ ༣༨༣-༣༨༥> སྦར་ཀེ་ལེད། ཀ་ལི་ཧྤོ་ནི་ཡཱ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ ་ི དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། མེལ་ཝེན་སྒོལ་སེ་ཊིན། དགེ་ལེགས་རིན་པོ་ཆེ། བློ་བཟང་ཕུན་ཚོགས། ༡༩༩༡ དེང་རབས་བོད་ཀྱི་རྩོམ་རིག་སྙིང་བཅུད། ཀློག་སྦྱོང་དང་བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་ཟུར་ལྟའི་སློབ་དེབ། སྦར་ཁེ་ལི། ཀ་ལེ་ཧྥོར་ནི་ཡའི་སློབ་ཆེན་གྱི་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།

126

THE ROLE OF MOTHER TONGUES: EDUCATIONAL GOALS AND MODELS, LINGUISTIC DIVERSITY, AND LANGUAGE RIGHTS Tove Skutnabb-Kangas Roskilde University Åbo Akademi University Abstract This paper discusses the role of the mother tongue in the education of Indigenous Tribal Minority/Minoritized (ITM) children in light of how well the various models used reach the educational goals specified. It also addresses the extent to which these models support the maintenance of linguistic diversity on earth and to what extent the models respect the linguistic and educational human rights of children. The education of most ITM children today uses a dominant language as the main teaching language. This method goes against solid research evidence, which recommends that mother tongue-based multilingual education is more effective. The dominant languages are often learned subtractively, at the cost of the mother tongue, instead of additively, in addition to the mother tongue. This violates the right to education. Sociologically and educationally, it can be termed genocide. Legally, it can possibly be seen as a crime against humanity. In this way, schools participate in the reproduction of poverty and seriously threaten the world’s linguistic diversity. Much of the knowledge about how to maintain the world’s biodiversity is encoded in small indigenous and local languages. With the disappearance of these local languages, this knowledge (often more detailed and sophisticated than “scientific” knowledge) will also disappear. Biography Tove Skutnabb-Kangas is a seminal figure in the fields of minority education, multilingualism, and linguistic rights. Bilingual from birth in both Finnish and Swedish, her main research interests are language rights, linguistic imperialism, bilingualism, multilingual education, language and power, the subtractive spread of English, and the relationship between linguistic (and cultural) diversity and 127

Minority Language in Today’s Global Society

biodiversity. She is the recipient of the 2003 Linguapax Award and the 2003 Carl Axel Gottlund Award. Her publications are in thirty languages. These include over fifty authored and edited books and nearly 400 book chapters and scientific articles. She lives on a small ecological, organic farm with her husband, Robert Phillipson. Introduction: Why Focus on the Role of the Mother Tongue in Educational Models Disappearing linguistic diversity Disappearing linguistic diversity on earth serves as the background to a focus on the role of mother tongues in educational models. Today, languages are disappearing faster than ever before in human history. A language is classified as endangered if 1. it has few users (as all the world’s 4-5,000 indigenous languages have); 2. it has a weak political status (as all indigenous and most minority languages have); 3. children are no longer learning it.1 According to the most “optimistic realistic” linguists’ estimates, half of today’s oral languages may have disappeared or at least be very seriously endangered, meaning they may not be learned by children by the year 2100 (e.g. Wurm, ed. 2001). The “pessimistic but realistic” researchers estimate that we may only have some 10 percent or even 5 percent of today’s oral languages left as vital, non-threatened languages by around 2100 (Krauss 1992, 1996; Krauss, Maffi and Yamamoto 2004). The maintenance of diversity is counteracted by the increasing preeminence of English and other dominant languages (Phillipson 2008, 2009). These are often learned subtractively, at the cost of mother tongues, as opposed to additively, in addition to mother tongues (Skutnabb-Kangas 2000).2 Schools participate, through assimilationist education, in a processes of linguistic capital dispossession (Harvey 2005a, b; Skutnabb-Kangas and Phillipson 2010) and reproduction of poverty (Sen 1985; Misra and Mohanty 2000a, b; Mohanty 2000; Mohanty and Panda 2007). If this future scenario is not immediately counteracted, the estimate is that most of the languages that will become extinct are indigenous. Indigenous languages make up about two-thirds of the approximately 7000 spoken languages that exist today.3 By 2010, most of the world’s indigenous languages will either no 128

The Role of Mother Tongues: Educational Goals and Models, Linguistic Diversity, and Language Rights

longer be learned by children or will be completely extinct. The world’s linguistic diversity is seriously threatened, as well as its biodiversity, since much of the knowledge about how to maintain the world’s biodiversity is encoded in the small indigenous and local languages. The disappearance of these languages would subsequently cause indigenous knowledge (which is often more accurate and sophisticated than “Western scientific knowledge”, see ICSU 2002) to disappear. This would mean the destruction of the prerequisites for human life on earth. The medium of education is decisive for success or failure The education of most Indigenous, Tribal, Minority/Minoritized (ITM) children uses a dominant language as the main tool for teaching. This incorrect choice of teaching language is a crucial and direct cause of not only language disappearance, but also of the world’s “illiteracy,” as most ITM children are pushed out early from school or experience educational failure. It is very important to observe that minoritized children can be a demographic majority in the country or area under discussion. Tibetan or Uyghur children, for instance, are minoritized children in terms of the educational issues discussed here. This is also true for many children in various African countries where their languages are not official languages or teaching languages in schools. Many African languages are minority/minoritized languages from a power perspective, although they have more speakers than official languages. In many countries, all groups are minorities in this sense. Still, it is not always negative for children to use a teaching language that is not initially known. This method can and has successfully been used with dominant group children (see definitions of immersion programs and dual-language programs in Skutnabb-Kangas and McCarty 2008). Thus UNESCO’s 1953 recommendation that the mother tongue is always automatically the best medium for education is not true. This has to be qualified in terms of whether the children come from dominant language groups or ITM groups (for them the mother tongue is in most cases the best medium for at least the first six to eight years of education). However, there is more need for contextualization. There are hundreds of models of education that are used for ITM children. This article discusses the role of mother tongues in the education of ITM children in the light of 1. how well various models reach educational goals; 2. to what extent they support the maintenance of linguistic diversity on earth; 129

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

3. to what extent they respect the linguistic and educational human rights of children. Some models for the education of children from linguistic majorities/dominant groups will also be mentioned. The following are some of the concrete questions that educational authorities and parents have about how ITM education should be organized will also be examined: 1. What are the educational goals that should be reached? 2. What kind of models of education have been used, and with what results? 3. What is the role of the ITM mother tongues in various models? 4. Which models reach the educational goals? 5. What are the principles that should guide the education of ITMs if we build on solid research results? Educational Goals and Educational Models Educational goals A good educational program for both ITM and dominant group children should lead to the following goals from a language and identity perspective: 1. High levels of multilingualism 2. A fair chance of academic achievement at school 3. Strong, positive, multilingual, and multicultural identity, and positive attitudes towards self and others In addition, there are many other goals that look at education from perspectives other than language and identity. A broad goal that includes childrenâ&#x20AC;&#x2122;s competencies and capabilities for their lives as adults could be formulated as follows: 4. A fair chance of awareness and competence building as prerequisites for working towards a more equitable world, for both oneself and for oneâ&#x20AC;&#x2122;s own group, as well as others, locally and globally For indigenous and tribal children, these goals/outcomes are built with particular regard to the following formulations in human rights instruments (all the emphases are mine).4 The United Nations Declaration on the Rights of Indigenous 130

The Role of Mother Tongues: Educational Goals and Models, Linguistic Diversity, and Language Rights

Peoples (UNDRIP) Article 13.1 states, “Indigenous peoples have the right to revitalize, use, develop, and transmit to future generations their histories, languages, oral traditions, philosophies, writing systems, and literatures, and to designate and retain their own names for communities, places, and persons.” Article 14 (1 and 2) states, “1. Indigenous peoples have the right to establish and control their educational systems and institutions providing education in their own languages, in a manner appropriate to their cultural methods of teaching and learning;” and “2. Indigenous individuals, particularly children, have the right to all levels and forms of education of the state without discrimination.” The first quotations quotes imply that the child has the right to learn the mother tongue. Since most forms and levels of the “education of the state” (Article 14.2) use the “state” language as a medium, the child cannot have access to this education without knowing the state language. These quotations together imply that high levels of bilingualism (goal 1 above) must be a goal in the education of an indigenous/tribal child.5 According to ILO Convention Number 169, Article 29, “The imparting of general knowledge and skills that will help children belonging to the peoples concerned to participate fully and on an equal footing in their own community and in the national community shall be the aim of education for these peoples.” One of the implications of this is that indigenous and tribal childrens’ right to education is not respected unless they become bilingual and bicultural through schooling (goal 1). Otherwise, these children cannot participate fully in both communities. In order to be in contact with one’s family, community, culture, and ancestry, to know who one is and where one comes from, and to be able to build a strong rooted identity; one needs a well developed mother tongue (or two). To be able to choose one’s educational career, to have a choice on the labor market, and to participate in democratic processes in the country where one lives; one needs a well-developed national/official language (or two). Both/all are an absolute necessity for ITMs, and formal education plays a decisive role in their accessibility (goals 1, 2 and 4). The Convention on the Rights of the Child (CRC) states in Article 29 that the education of the child shall be directed to “the development of the child’s personality, talents, and mental and physical abilities to their fullest potential.” Goals 2 and 3 above are aspects of this development “to their fullest potential.” Article 29 also asks education to be directed towards “the preparation of the child for responsible life in a free society, in the spirit of understanding, peace, tolerance, equality of sexes, and friendship among all peoples, ethnic, national and religious groups and persons of indigenous origin.” Goal 4 above represents this 131

Minority Language in Today’s Global Society

direction. Of course, the education of ITM children also has to fulfill the further demands that can be made of any good education. These include issues about “the four A’s” (availability, accessibility, acceptability, and adaptability) presented by the United Nations (UN) Special Rapporteur on the Right to Education in her reports, e.g. removing the barriers to access education (Tomaševski 2001). Presentation of educational model prototypes The following prototype models for Multilingual Education (MLE) have been formulated:6 1. Non-models of MLE 2. Weak models of MLE 3. Strong models of MLE We can already state that non-models and weak models do not reach the goals stated above—only strong models do. What do these models look like? Non-models and weak models As we have already mentioned, the most important pedagogical reason both for languages disappearing and for “illiteracy” is the use of the wrong medium for teaching. “Non-forms” of bi-/multilingual education lead to monolingualism, and include 1. mainstream monolingual programs with foreign language teaching for dominant language speakers; 2. monolingual dominant-language medium programs in which indigenous/ minority children learn the mother tongue/heritage language as a subject, often outside regular school hours; 3. submersion (“sink-or-swim”) programs; 4. segregation programs (Skutnabb-Kangas and McCarty 2008: 4). Most ITM children, including children from dominated minoritized groups, are taught subtractively through the medium of dominant/majority languages in submersion programs. Subtractive teaching through the medium of a dominant language replaces ITM children’s mother tongues. It subtracts from their linguis132

The Role of Mother Tongues: Educational Goals and Models, Linguistic Diversity, and Language Rights

tic repertoire. Subtractive submersion programs for linguistic minority children and other minoritized children belong to the non-models of MLE. Non-models lead to enforced assimilation. Assimilation is enforced subtractive “learning” of another (dominant) culture by a (dominated) group. Assimilation means being forcibly transferred to another group. Majority/dominant group children also have non-models. These are known as “mainstream” monolingual programs, maybe with some foreign language teaching as a subject. An example would be German children in Germany, taught through the medium of German, and learning some English or French in school as a foreign language. Likewise, Han Chinese children in China are taught through the medium of Mandarin, and learn a little English in school as a subject. Weak models aim for strong dominance in the majority language, and include: 1. Transitional early-exit programs 2. Transitional late-exit programs In transitional early-exit and late-exit programs: ITM children with low-status mother tongues are initially instructed through the medium of their mother tongue for a few years. That is the mother tongue is used as an instrument for acquisition of the dominant language and content. In early-exit programs, children are transferred to a majority-language medium program as soon as they develop (some) oral communicative competence in the majority language. In most cases, this is after one to three years. In late-exit programs children may receive some instruction from first grade up to the fifth or sixth grade. Sometimes the mother tongue is taught as a subject thereafter. For both program types, the primary goal is proficiency in the dominant language (Skutnabb-Kangas and McCarty 2008: 13). Strong models Instead of non-models or weak models being used, ITM children should be taught additively. Additive teaching, through the medium of the ITM mother tongues with proper teaching of a dominant language as a second language, adds to the ITM children’s linguistic repertoire and makes them high-level bilingual or multilingual. This allows them to learn both their own language and other languages well. Additive teaching can lead to the integration, instead of assimila133

Minority Language in Today’s Global Society

tion, of these children. Integration is characterized by voluntary mutual additive “learning” of other cultures. Integration means a choice of inclusive group membership(s). Strong models include: 1. Mother-tongue maintenance or language shelter programs 2. Two-way bilingual (dual-language) programs 3. Plural multilingual programs such as the special European Union (EU) schools Only strong forms lead to high levels of bi-/multilingualism and are associated with greater academic success for language minority students (Skutnabb-Kangas and McCarty 2008) Of these models, only the first is decidedly meant for ITM children. The other two can have both ITM and dominant group children (see definitions in Skutnabb-Kangas and McCarty 2008). Results of Various Educational Models Dominant-language-only submersion programs, i.e. non-models “are widely attested as the least effective educationally for minority language students” (May and Hill 2003: 14, study commissioned by Mori Section of the Aotearoa/New Zealand Ministry of Education). This has been known for a long time, but submersion programs still dominate the education of ITM children. Why? First two false explanations are presented. Two false explanations: common sense and parents’ choice If one wants to be charitable, it is possible to understand that subtractive submersion is used because some of the scientifically-sound and practically-proven principles of how to enable children to function at a high-level of multilingualism with the support of the educational system are counter intuitive and go against common sense. If indigenous or minority children who speak their mother tongue at home are to become bilingual and learn the dominant/majority language as well, a common sense approach would suggest that the following would be good ideas: 1. An early start 2. Maximum exposure to the dominant language

134

The Role of Mother Tongues: Educational Goals and Models, Linguistic Diversity, and Language Rights

In fact, both are false. What we have is an early start fallacy and a maximum exposure fallacy. The longer ITM children in a low-status position have their own language as the main medium of teaching, the better they also become in the dominant language (even when they have less teaching in and through it). This is provided, of course, that they have good teaching in the dominant language, preferably given by bilingual teachers. However, it is not up to parents to choose what language to speak with their children and the language in which their childrens’ schooling should be taught. The claim is that the parents have seen that it is better for their children to learn the dominant language (even at the cost of the mother tongue). Small languages have not been able to adapt to the modern world. They are seen as useless on the labor market and therefore they must be left behind. They are perceived as having had their life-span and as giving way to more useful languages. Parents are themselves voluntarily killing the languages. The youngsters want to be modern, urban, and oriented towards cultural hybridity, with a multicultural lifestyle in friendships, music, the arts, eating, and dress. They are not interested in traditional languages and knowledge. That is why parents have chosen to have their children educated through the medium of a dominant language, instead of their own language. The claims made above, however, are not all correct. Most parents have no choice. For a choice to exist 1. alternatives need to exist. Mother tongue-based MLE does not exist today for most ITMs. This means that they have to accept dominant language-medium education; 2. parents need to have solid, research-based knowledge about the long-term consequences of their choices; 3. parents need to know that all languages are fit for education, and that either/or is a false ideology. Children can learn both their own language and one or several dominant languages well if the education is organized to make this possible. The UN’s 2004 “Human Development Report” links cultural liberty to language rights and human development. It argues that there is no more powerful means of “encouraging” individuals to assimilate to a dominant culture than having the economic, social, and political returns stacked against their mother tongue. Such assimilation is not freely chosen if the choice is between one’s mother tongue and one’s future. In fact, the term “choice” itself is a misnomer. The whole logic of choice is 135

Minority Language in Today’s Global Society

predicated on the fact that human beings are rational seekers of self-interest and base their decisions on rational calculation and freewill (Kabel 2010). People are supposed to weigh alternative strategies and choose the one that maximizes their benefits and profit. One type of “proof” of the absence of a link between language and identity builds on rational-choice theory: If the link between identity and language were strong, the benefits of maintaining a mother tongue would outweigh the benefits of shifting to a dominant language. As Stephen May writes, the “exponentially increasing phenomenon of language shift” can only be explained by “the absence of a link between identity and particular languages” (2005: 328-329). Kabel calls rational-choice theory sacred liberal dogma. The fact of the matter is that parents “make choices” with regard to languages under enormous structural constraints. Some of these constraints may be too flagrantly palpable to simply ignore: violence, dispossession, and threat to life, among others. Other choices may be beyond the conscious awareness of the actors themselves. Also, given the overwhelming amount of indoctrination and propaganda, as well the systemic violence that parents are subjected to, they can hardly be said to be meaningfully “choosing” (Kabel 2010). What is, then, the knowledge that parents must have to be able to weigh various alternatives? What does research say about the results of the various models presented above? What do research results say: comparing the models The following main types of programs have been compared: 1. Completely dominant-language medium education from Grade 1 (submersion, a non-model) 2. Early-exit transitional programs, with mother tongue-medium education for the first one to two years, followed by a dominant language as the teaching language (a weak model) 3. Late-exit transitional programs where the transition from a mother tonguemedium program to a dominant language-medium program is more gradual, but is mostly completed by Grade 5 or 6 (also a weak model, but better than early-exit) 4. Programs where the mother tongue is the main medium of education at least for the first eight years, or even longer (a strong model) Research results comparing academic achievement of these children show unani136

The Role of Mother Tongues: Educational Goals and Models, Linguistic Diversity, and Language Rights

mously that the children from program types (1) dominant language medium and (2) early-exit transitional are, as a group, never likely to reach a native-like competence in the dominant language. At the same time, they will not learn their own language properly either. Children do not learn to read and write, even if a writing system and materials may exist. These studentsâ&#x20AC;&#x2122; academic achievement results at a group level are mostly poor, although some educational systems may manage individually to achieve high results. For instance, in Canada, ITM children as a group are today in some aspects doing better than dominant group children. Children in (3) late-exit transitional programs fare somewhat better, but even their results are far below what they could be. Some examples of studies are presented below. Ramirez et al.â&#x20AC;&#x2122;s 1991 study with 2,352 students compared three groups of Spanish-speaking minority students (see Table 1). The first group was taught only through the medium of English. However, even these students had bilingual teachers and many were taught Spanish as a subject, something that is very unusual in submersion programs. The second group, early-exit students, had one or two years of Spanish-medium education and were then transferred to English-medium classes. The third group, late-exit students, had four to six years of Spanish-medium education before being transferred to English-medium.

Group

Medium of Education

English-Only

English

Early-exit transitional

Late-exit transitional

Results

Low levels of English and school achievement; likely never to catch up Spanish 1-2 years, then all Fairly low levels of English English and school achievement; not likely to catch up Spanish 4-6 years, then all Best results; likely to English catch up with native speakers of English Table 1: Ramirez et al. study, 1991, 2,352 students

A common sense approach would suggest that the students who started early and had the most exposure to English, the English-only students, would have the best results in English, mathematics, and educational achievement in general. It would also be assumed that the late-exit students who had started late with 137

Minority Language in Today’s Global Society

English-medium education and consequently had the least exposure to English, would do worst in English. However, the results were exactly the opposite. The late-exit students achieved the best results. In addition, they were the only ones who were estimated to have a chance to achieve native levels of English later on, whereas the other two groups were, after an initial boost, falling further behind. They were also judged to most likely be incapable of catching up to native English-speaking peers in English or general school achievement. The Thomas and Collier studies (see bibliography under both names), the most comprehensive longitudinal studies in the world on the education of minority students, were conducted with over 210,000 students. This included in-depth studies of both urban and rural settings in the United States, and full immersion programs in a minority language for dominant group children. In addition, dual-medium or two-way bilingual programs (where both a minority and majority language, mainly Spanish and English, were used as medium of instruction), transitional bilingual education programs, ESL (English as a Second Language) programs, and so-called mainstream (i.e. English-only submersion) programs were included.7 Across all the models, those students who reached the highest levels of both bilingualism and school achievement were the ones whose mother tongues were the main medium of education for the most extended period of time. This length of education in the first language (L1) was the strongest predictor of both the children’s competence and gains in the second language (L2), English, and of their school achievement. Thomas and Collier state, “The strongest predictor of L2 student achievement was found to be the amount of formal L1 schooling. The more L1 grade-level schooling, the higher the L2 achievement” (2002: 7). The length of Mother Tongue-Medium (MTM) education was more important in both Ramirez and Thomas and Collier’s studies than any other factor (and many were included) in predicting the educational success of bilingual students. It was also much more important than socio-economic status, something extremely vital when reflecting on the socio-economic status of many indigenous peoples (only the Saami in all three Nordic countries are an exception).8 The worst results, including high percentages of push-outs in both Ramirez and Thomas and Collier’s studies,9 were with students in regular submersion programs where the students’ mother tongues (L1s) were either not supported at all or were only taught as subjects of study. Similar conclusions have been drawn in Africa. Early transition to an “international language of wider communication” across Africa is, according to Heugh (2008), accompanied by

138

The Role of Mother Tongues: Educational Goals and Models, Linguistic Diversity, and Language Rights

1. poor literacy in L1 and L2 (SACMEQ 11 2005; Alidou et al. 2006; HSRC Studies in South Africa 2007); 2. poor numeracy, mathematics, and science (HSRC 2005; 2007); 3. high failure and drop-out rates (Obanya 1999; Bamgbose 2000); 4. high costs/wastage of expenditure (Alidou et al. 2006). Initial MTE bilingual programs that transition to L2 by year two or three show success over years one to three, and sometimes into the fourth year. This success starts to slow down in years four to five. No early-exit bilingual model has been able to demonstrate lasting educational achievement for the majority of its pupils in countries around the world. More than 50 percent of learners never get to secondary school in African countries. In countries where there is a high through rate to secondary school (e.g. South Africa) learners are not developing strong literacy, language, or mathematical skills (Heugh 2009). Quoting studies and statistics from the United States, Teresa McCarty writes about the consequences of “medium-of-instruction policies” stating that, “Indigenous and other minoritized students experience the lowest rates of educational attainment, the lowest family incomes, and, particularly among indigenous youth, the highest rates of depression and teen suicides” (2004: 74). In their 2004 edited book, Medium of Instruction Policies, Amy Tsui and James Tollefson conclude on the basis of worldwide studies that, “The use of a foreign language as the medium of instruction for children who are still struggling with basic expression in that language hampers not only their academic achievement and cognitive growth, but also their self-perception, self-esteem, emotional security, and their ability to participate meaningfully in the educational process” (2004: 17). There are hundreds of smaller studies that come to similar conclusions, in relation to many different groups, with many languages, and from many countries.10 This knowledge is not new. Many indigenous groups have known this since the eighteenth and nineteenth centuries (see Skutnabb-Kangas 2009; SkutnabbKangas and Phillipson 1989; Thomas 2001). These studies show both the positive results of additive MTM maintenance education and the mostly negative results of subtractive dominant-language medium education. Only strong models (namely language maintenance/language shelter) programs for ITMs, two-way programs, the EU schools model for ITMs and dominant group children, and immersion programs in the classical form for linguistic majorities reach their educational goals. All strong models (for both ITM and dominant group children) use mainly a minority language as the main teaching language during the first few years. The 139

Minority Language in Today’s Global Society

longer it is used, the better the results in terms of high levels of bi- or multilingualism and school achievement. A dual language model combines an immersion program for dominant language speakers and a maintenance, or, minimally, lateexit transitional program for ITM children. Virginia Collier and Wayne Thomas are currently conducting a major research study on dual language education for the whole state of North Carolina involving analyzing all student records for the state over a five year period and approximately three million student records from the past two years. They now have thirty-six schools doing two-way dual language programs (mostly Spanish-English, with one program being Mandarin-English). In their first year findings, all student groups (English learners, Latinos, whites, blacks, low socioeconomic status students) attending dual language classes were doing better than their comparable peer groups not in dual language programs. By sixth, seventh, eighth grade (middle school years), the dual language students were a whole grade ahead of their comparison groups (Virginia Collier, private email, September 15, 2009). Some additional examples of either strong models or models which are at present transitional, but developing towards strong models, are presented in the articles by Gárcia, Skutnabb-Kangas and Torres-Guzmán 2006; Skutnabb-Kangas, Phillipson, Mohanty, and Panda 2009; and Heugh and Skutnabb-Kangas 2010. Most of them represent mother tongue-based MLE from Ethiopia, the Basque Country (Spain), Bolivia, Botswana, Burkina Faso, Canada, Ethiopia, France, Guatemala, India, Mexico, Nepal, Peru, the Saami countries (Finland, Norway, Sweden), the United Kingdom, and the United States. For instance, a uniquely broad study across all regions was commissioned by the Ethiopian Ministry of Education (Heugh, Benson, Berhanu and Mekonnen 2007). The data showed very clear patterns of learner achievement at Grades 8, 10, and 12. The country-wide Grade 8 evaluation data showed that those learners who had eight years of MTM education, plus English as a subject, perform better across the curriculum (including in English) than those with six years or four years of MTM education. The exception is the capital of Ethiopia, where children hear and use English outside of school and get slightly better results in English than rural children, despite fewer years of MTM education. These results have been described, updated, and compared with other countries in several articles in Heugh and Skutnabb-Kangas 2010. Mother tongue based MLE is a necessary Linguistic Human Right (LHR). The most important LHR in education for ITMs, if they want to achieve the educational goals (and also reproduce themselves as people/minorities) is an unconditional right to mainly MTM education in non-fee state schools. This MTM 140

The Role of Mother Tongues: Educational Goals and Models, Linguistic Diversity, and Language Rights

education (of course including teaching of a dominant language as a subject by bilingual teachers) should continue for a minimum of eight years, and preferably longer (Heugh 2009; Heugh and Skutnabb-Kangas 2010; Skutnabb-Kangas 2000, 2008a, 2009; Skutnabb-Kangas, Phillipson, Panda and Mohanty, 2009). Today, binding educational LHRs are more or less non-existent. ITM education is organized without regard to solid research evidence. Linguistic Human Rights and ITM Education What are Linguistic Human Rights? What can they do? What are LHRs? Are all language rights LHRs? Hardly. A preliminary definition has been: “(Some) language rights + human rights = linguistic human rights.” The question then is, which language rights should be included and which should be excluded? For the past few decades LHRs have been defined as, “only those language rights that are linguistic human rights, which are so basic for a dignified life that everybody has them because of being human. Therefore, in principle, no state (or individual) is allowed to violate them” (see Skutnabb-Kangas, forthcoming, for a discussion of this definition). Most linguistic majorities (e.g. native Danish speakers in Denmark, German speakers in Germany, English speakers in the United States, Mandarin speakers in China) have educational rights and LHRs. They take them for granted, but only for themselves. Most ITMs have few LHRs, and almost no binding rights in education (see Skutnabb-Kangas 2000 for a thorough presentation and discussion of these).11 LHRs in education are necessary for group maintenance and for linguistic diversity. When children attend school, LHRs in education are necessary for any group to reproduce itself. LHRs are necessary for maintaining linguistic and cultural diversity (and, as a mediating factor, biodiversity) on earth. It is educational language rights, especially the right to MTM education, that are among the most important rights for any minority. Without them, a minority whose children attend school usually has to accept subtractive teaching through the medium of a dominant/majority language. It cannot reproduce itself as a minority. It cannot integrate, and is forced to assimilate. The children cannot, as a group, achieve their educational goals. Even if some individuals may succeed, they do so despite their school, not because of the way the school is organized. LHRs can be one way of: 1. promoting high levels of multilingualism and school achievement; 141

Minority Language in Today’s Global Society

2. promoting integration and defending people against forced assimilation; 3. promoting positive state policies towards minority languages; 4. promoting the maintenance of the world’s linguistic diversity; 5. promoting conflict prevention; 6. promoting self-determination. Next we will look at the relationship between LHRs and submersion education from several angles. Can submersion education be labeled as a violation against the right to education, linguistic and cultural genocide, and a crime against humanity? The United Nations International Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide has five definitions of genocide.12 At least two of them, possibly three, are relevant to indigenous and minority education: Article II(e) states, “Forcibly transferring children of the group to another group;” and Article II(b) states, “Causing serious bodily or mental harm to members of the group” (emphasis added). According to the genocide definitions in the UN Genocide Convention, can most indigenous and minority education in the world be said to participate in committing linguistic and cultural genocide? Can this kind of education also be seen as a crime against humanity? Robert Dunbar (a human rights lawyer) and Skutnabb-Kangas have explored these questions in several publications. Expert Papers 1 and 2 for the UN Permanent Forum on Indigenous Issues An expert paper written for the United Nations Permanent Forum on Indigenous Issues (Magga et al. 2005), looked at violations of the right to education. The expert paper contains sociological and legal argumentation showing that educating ITM children through a dominant language, in a submersion, or even in an earlyexit transitional program, violates the basic human right to education. This right is encoded in many international human rights documents, as well as in the UN Convention on the Rights of the Child (Article 29).13 The convention has been ratified by all UN member states except two: Somalia and the United States. Subtractive dominant-language medium education for ITM children: 1. prevents access to education because of the linguistic, pedagogical, and psy142

The Role of Mother Tongues: Educational Goals and Models, Linguistic Diversity, and Language Rights

chological barriers it creates, thereby violating the right to education; 2. often curtails the development of children’s capabilities, and perpetuates poverty; 3. is organized against solid research evidence about how best to reach high levels of bilingualism or multilingualism and how to enable these children to succeed academically in school (as discussed above). In the second expert paper, Dunbar and Skutnabb-Kangas (2008) again consider the possibility that such subtractive educational policies, implemented in the full knowledge of their devastating effects on students, may constitute international crimes, such as genocide, within the meaning of the UN’s 1948 Genocide Convention and other international documents. The paper concludes that, from an educational and sociological point of view, states that persist in such subtractive policies, given such knowledge, can be described as engaging in a form of linguistic and cultural genocide. Skutnabb-Kangas’ 2000 book gives numerous examples of this. Dominant-language medium education for ITM children can cause serious physical and mental harm. Subtractive dominant-language medium education for ITM children can have harmful consequences, such as: 1. Social, psychological, economical, and political 2. Very serious mental harm, including social dislocation, psychological, cognitive, linguistic, and educational harm, which results in economic, social, and political marginalization 3. Serious physical harm, e.g. in residential schools 4. Long-term result of marginalization—e.g. alcoholism, suicides, incest, violence, illnesses, and short life-span This paper contains legal argumentation that shows that forcibly (i.e. when alternatives do not exist) educating ITM children in a dominant language in submersion and even early-exit transitional programs can be qualified sociologically and educationally as genocide. More court cases are needed in order to ascertain the precise interpretations of some concepts in the Genocide Convention’s definitions. In any case, this education might be legally labeled a crime against humanity. The conclusion in the second expert paper is that: The various forms of subtractive education to which indigenous children have been and continue to be subject to results in very serious, and often 143

Minority Language in Today’s Global Society

permanent mental and physical consequences. It is now at odds with and in clear violation of a range of human rights standards, and in our view amounts to ongoing violations of fundamental rights. It is at odds with contemporary standards of minority protection. In our view, the concept of “crime against humanity” is less restrictive [than genocide], and can also be applied to these forms of education. In our view, the destructive consequences of subtractive education, not only for indigenous languages and cultures, but also in terms of the lives of indigenous people, are now clear. The concept of “crimes against humanity” provides a good basis for an evolution that will ultimately lead to stigmatization through law of subtractive educational practices and policies. Crimes against humanity? In Skutnabb-Kangas and Dunbar’s (2010) new book, the extent to which nations’ past and modern forms of submersion education are giving rise to international criminal responsibility are considered, and the application of the legal concepts of genocide and of crimes against humanity are explored in this context. The term “crime against humanity,” (first used in the modern context in respect to the massacres of Ottoman Turkey’s Armenians in 1915) was translated into international legal principle in 1945. Although long associated with armed conflict, it is now accepted that crimes against humanity can also be perpetrated in times of peace and are part of customary international law. Although the concept is sweeping, it has a number of common features: 1. They are “particularly odious offences that constitute a serious attack on human dignity or a grave humiliation or degradation of one or more persons.” 2. They are not isolated or sporadic events, but “are part of a widespread or systematic practice of atrocities that either form part of government policy or are tolerated, condoned, or acquiesced in by a government.” 3. Such crimes can be perpetrated in time of war or in peace. 4. They are committed against civilians or, under customary international law, enemy combatants in armed conflicts (Cassese 2008, 98-101). The most complete description of what constitutes “crimes against humanity” is now set out in the Rome Statute of the International Criminal Court of July 17, 1998 (the “ICC Statute”). In this document (upon which the very short description above is based), it is noted that there are an absence of concrete court cases that 144

The Role of Mother Tongues: Educational Goals and Models, Linguistic Diversity, and Language Rights

could clarify some of the concepts, or act as barriers to the application of either concept to the forms of submersion education. It is also noted that, particularly in relation to the concept of crimes against humanity, the law is not very clear and is constantly evolving. The undefined nature of the law may make the application of at least some concepts of international criminal law to submersion education possible as the law develops. “Given that the current language and education policies and their genocidal effects represent continuities of colonial policies, colonial regimes have to be held accountable for some of the enduring devastating consequences of their policies. From a legal and moral perspective, some form of reparation and restorative justice needs to be established” (Kabel 2010). Investigating the extent to which international law can apply to ITM education is a step in this direction. What language rights should individual children have in education? In addition to the rights enumerated in the section entitled “Educational Goals,” The Hague Recommendations Regarding the Education Rights of National Minorities from OSCE’s High Commissioner on National Minorities gives some answers to what rights are needed in education. For minorities, MTM education is recommended at all levels, including secondary education. This includes bilingual teachers in the dominant language as a second language (Article 11-13).“Submersion-type approaches whereby the curriculum is taught exclusively through the medium of the state language and minority children are entirely integrated into classes with children of the majority are not in line with international standards” (The Explanatory Note, 5). In the 1980s, Skutnabb-Kangas formulated suggestions for some of the individual rights that are seen as necessary for children when a universal covenant of LHRs is accepted. However, this has not yet occurred. In Skutnabb-Kangas’ view, such a covenant should guarantee rights at an individual level in relation to: 1. mother tongues; 2. other languages; 3. the relationship between languages; 4. being able to profit from education.; In relation to mother tongues, a convention should guarantee that everybody has the right to identify with their mother tongue(s) and have this identification ac145

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

cepted and respected by others. All people should also have the right to learn the mother tongue(s) fully, orally (when physiologically possible), and in writing. This presupposes that minorities are educated mainly through the medium of their mother tongue(s), and within the state-financed educational system. In relation to other languages, a convention should also guarantee that all people whose mother tongue is not an official language in the country where he/ she is a resident, has the right to become bilingual (or trilingual, if he/she has two mother tongues) in the mother tongue(s) and (one of) the official language(s) (according to his/her own choice). In regards to the relationship between languages, a convention should guarantee that any change of mother tongue is voluntary (includes knowledge of long-term consequences) and not imposed. In relation to profiting from education, a convention should guarantee that all people have the right to profit from education, regardless of what his/her mother tongue is. Recommendations What can governments do in order to promote multilingualism and school achievement? ITM education could be organized so as to promote high levels of multilingualism. Inspiring examples could come from ITM education in Nepal (Hough et al. 2009; Nurmela et al. 2010; Taylor 2010; Yonjan-Tamang et al. 2009), Orissa, India (Mohanty and Panda 2007; Mohanty et al. 2009), Saami areas in Norway and Finland (Aikio-Puoskari 2009), Navajo education in Arizona, United States (McCarty 2009, 2010), Ethiopia (Heugh 2009; Heugh et al. 2007; Heugh and Skutnabb-Kangas, eds 2010), Burkina Faso (Ilboudo and Nikiema 2010), Finland (Swedish-speakers), and immigrant minority education of Finnish children in Sweden (Peura Skutnabb-Kangas, eds 1994), among others. Looking at what those models have done to respect LHRs and to reach the educational goals sketched in this paper, we can deduce the leading principles for strong models and formulate them into eight recommendations (see SkutnabbKangas 1988): 1. Support (use as the main medium of education, at least during the first eight years) that language (of the two that the child is supposed to become bilingual in initially) that is least likely to develop up to a high formal level. For all ITM children this is their own mother tongue. For majority children, this should be a minority language. 2. Children should initially be grouped together according to their L1. Mixed groups are not positive initially. 146

The Role of Mother Tongues: Educational Goals and Models, Linguistic Diversity, and Language Rights

3. All children are to become high-level bilinguals, not only minority children. 4. All children have to be equalized vis-à-vis the status of their mother tongues and their knowledge of the language of instruction. Nice phrases about the worth of everybody’s mother tongue, the value of interculturalism, etc., serve little purpose, unless they are followed up by schools that are structurally organized and run. It is possible to equalize the children vis-à-vis their knowledge of the language of instruction in several different ways: 5. All teachers have to be bi- or multilingual. 6. Foreign languages should be taught through the medium of the children’s mother tongue and/or by teachers who know the children’s mother tongues. 7. All children must study both L1 and L2 as compulsory subjects in Grades 1 through 12. 8. Both languages have to be used as mediums of education in some phase of the children’s education, but the progression in how and how much each is used would vary for minority and majority children. The ideal progression has been described in several ways in Skutnabb-Kangas and García 1995. Below is a summary of what is known from research about the role of the mother tongue, the role of the second/foreign language, and the differentiation between ITMs and dominant group children. For convenience, they are called minority and majority children. For majority children, the mother tongue must function as the medium of education at least in some cognitively demanding, decontextualized subjects, at least until Grades 8 through 12, and possibly even earlier. Initially in Canadian immersion programs, the children had no teaching in the mother tongue as a subject as they do now. Many have most of the schooling in their mother tongue already from Grade 6, but this is probably too early. However, majority children can be taught through the medium of L2 at least in some (or even all or almost all) cognitively less demanding context-embedded subjects from the very beginning. L2 can also be the medium of education, at least partially, in cognitively-demanding, decontextualized subjects. This has been shown to be effective in EU schools, at least in Grades 8 through 12. Ordinary immersion programs, for instance in Canada, do not do this (partly because they stop before this phase) and therefore their gains in the L2 are not as impressive as the EU schools. 147

Minority Language in Today’s Global Society

For minority children, the mother tongue must initially function as the medium of education in all subjects. At least some subjects must be taught through L1 all the way up to Grade 12, but the choice of subjects may vary. It seems that the following development functions well: 1. Transfer from the known to the unknown, in relation to content 2. Transfer from teaching of a language as a subject to teaching through the medium of that language; this has been formulated as “first learning to read, then reading to learn” 3. Transfer from teaching through the medium of L2 in cognitively less demanding, context-embedded subjects to teaching through the medium of L2 in cognitively demanding decontextualized subjects The progression used for all children in the special EU schools seems close to ideal for minority children. The progression in relation to the minority mother tongue is as follows: 1. All subjects are taught through the medium of the mother tongue during the first two years. 2. All cognitively-demanding decontextualized core subjects are taught through the medium of the mother tongue during the first seven years. 3. There is less teaching through the medium of the mother tongue in Grades 8-10, and again more teaching through the medium of the mother tongue in Grades 11 through 12, especially in the most demanding subjects, in order to ensure that the students have understood, can express, and can critically evaluate them thoroughly. 4. The mother tongue is taught as a subject throughout schooling, from Grades 1 through 12. The progression in relation to the second language in the special EU schools is as follows: 1. The second language is taught as a subject throughout schooling from Grades 1 through 12. 2. The second language becomes a medium of education in Grade 3, but only in one or a couple of subjects that are cognitively less demanding and contextembedded (such as “European hours” or physical education). Teaching can take place in mixed groups, but ideally together with other children for whom 148

The Role of Mother Tongues: Educational Goals and Models, Linguistic Diversity, and Language Rights

the language is also an L2. 3. Teaching in cognitively demanding, decontextualized subjects only starts through the medium of L2 in Grade 8, when the children have been taught that language as a subject for seven years (Grades 1 through 7) and have been taught through the medium of that language in cognitively less demanding context-embedded subjects for five years (Grades 3 through 7). Children should not be taught demanding, decontextualized subjects through L2 together with children for whom the language of instruction is their L1 before Grade 8. In EU schools this is mostly not done, even in Grades 9 through 12 in compulsory subjects, only in elective courses. Finally, some recommendations for ITM education are presented on the basis of the research results discussed. In choosing these recommendations, three criteria have been used: (1) the education should enable the children to reach the four goals listed in the “Educational Goals” section, (2) it should be consistent with research results, and (3) it should be consistent with human rights and other law, including soft law, on the education of ITMs.14 Recommendation 1: the mother tongue should be the main teaching language for the first eight years 1a. ITM children should have their first or own language (or one of them, in the case of multilingual children) as their main medium of education, for a minimum of the first eight years, and absolutely for a minimum of the first six years) in nonfee state schools. 1b. Even if the mother tongue is no longer used as a teaching language after Grade 8, it should be used orally in the classroom, and it should be studied as a subject throughout the entire education process. Recommendation 2: good teaching of a dominant local or national language as a subject 2. ITM children should have good teaching from early grades of an oral dominant local or national language as a second language by competent bilingual teachers. It should thereafter be studied as a subject throughout the entire education process. It should be studied as a second (or foreign) language, using second/foreign language pedagogy/methods. It should not be studied as if it were the children’s 149

Minority Language in Today’s Global Society

mother tongue. Recommendation 3: transition from MTM teaching to using a dominant local or national language as a teaching language 3a. Some subjects can be taught through the medium of a dominant national language and/or an international language in the upper grades, but not before Grade 7 and only if there are competent teachers. 3b. If necessary, one or two practical subjects (physical education, music, cooking, etc.) can be taught earlier through the medium of a second language. However, cognitively and/or linguistically demanding subjects (such as mathematics, social sciences, or history) should be taught in the child’s first language until Grade 7 at a minimum, and preferably longer. Recommendation 4: additional languages as subjects 4. ITM children should have an opportunity to learn non-mother tongue languages as school subjects, including a language in international use such as Arabic, Mandarin, English, French, Hindi, Spanish, Russian, etc, if this is not a dominant local or national language, as mentioned in Recommendation 2, above. Recommendation 5: context-sensitive cultural content and methods Just using the mother tongue as the main teaching language is not enough. The cultural content of the education and the teaching methods need to fulfill two requirements: 5a. They need to be context-sensitive and applicable in the situation of the ITM. They need to respect the traditions, knowledge, values, history, and identities of the group, including their status as oral or literate people. The teaching methods also need to be acceptable to the group (see, e.g., Hough, Thapa Magar and YonjanTamang 2009). 5b. The methods and content need to start from the children’s and community’s experiences and knowledge, and take the children from pragmatic everyday thinking to scientific thinking (taking them from BICS, Basic Interpersonal Commu150

The Role of Mother Tongues: Educational Goals and Models, Linguistic Diversity, and Language Rights

nicative Skills, to CALP, Cognitive-Academic Language Proficiency) (Cummins 2009). Recommendation 6: Well-trained bi-or multilingual teachers 6. It is self-evident that teachers need to be well-trained, but it is also imperative that teachers for ITM children are minimally bilingual. A monolingual teacher (and especially one who does not know the child’s language) cannot compare the languages and explore with the child what is common among the languages and what needs to be learned separately for each. The teacher cannot help the child develop the metalinguistic awareness that is the main factor behind the benefits that high-level bilingual or multilingual children have as compared with monolingual children (e.g. Mohanty 1995). A monolingual teacher is also not a good role model for children who are to become bilingual. Recommendation 7: ITM parents, communities, and educational authorities need research-based knowledge about educational choices; Advocacy for sound models is necessary 7. If ITM parents are to choose the form of education that their children are to have, they need solid research-based information about the processes and methods of MLE. They also need to know the long-term consequences of the alternatives (which have to exist), and of their choices. Otherwise the “informed consent” that indigenous/tribal peoples must give (see UNDRIP, the “Educational Goals” section) is impossible. Educational authorities also need this information. Only a few educational authorities know enough about the topic and many decisions today are based on ignorance. Advocacy for sound models and the argumentation behind them is essential. Recommendation 8: Systemic changes in school and society are needed to increase access to quality education; This includes knowledge about how the present system harms humanity 8. Schools mirror societies. Systematic inequality in societies reflects, is reflected, and is reproduced in schools. ITMs are at the bottom of societal hierarchies. Systemic changes at all levels are needed. Power holders need more information about how the present system harms not only ITMs, but also global society. Given 151

Minority Language in Today’s Global Society

diminishing linguistic diversity, of which schools are a primary cause, the present system has led to a loss of knowledge about how to preserve biodiversity (e.g. Skutnabb-Kangas, Maffi and Harmon 2003; Maffi, ed. 2001). The author’s intention in this article has been to offer some tools for understanding why and what kind of changes might be needed, and what some of the challenges are. Conclusion Linguistic diversity and biodiversity In addition to what has been discussed above, two additional reasons for supporting LHRs and the maintenance of all the world’s languages are presented here. First, linguistic diversity and biodiversity are correlated and causally related. Knowledge about how to maintain biodiversity is encoded in small ITMs and local languages. Thus, by killing them we kill the prerequisites for maintaining biodiversity (see Skutnabb-Kangas 2000, Maffi, ed. 2001). The lack of LHRs, especially in education, is responsible for “illiteracy,” lack of school achievement, educational waste, poor life chances, disappearance of groups/nations/peoples (through forced assimilation), and the killing of the world’s linguistic diversity and traditional ecological knowledge. Education is the most crucial input in fighting poverty If we are interested in more equity in the world, in reducing the gaps between rich and poor, and in fighting poverty, we can use economics Nobel Prize laureate Amartya Sen’s (1985) conceptualization of poverty as “capability deprivation” as a starting point. He writes, “Even the relevance of low incomes, meager possessions, and other aspects of what are standardly seen as economic poverty relates ultimately to their role in curtailing capabilities (that is, their role in severely restricting the choices people have) … Poverty is, thus, ultimately a matter of ‘capability deprivation’” (Dreze and Sen 1996: 10-11). Therefore, “poverty is no longer to be viewed simply in terms of generating economic growth; expansion of human capabilities can be viewed as a more basic objective of development” (Misra and Mohanty 2000b: 263). In Sen’s view the loci of poverty are economic, social, and psychological. Measures have to be taken in each of these areas to reduce poverty. The central question in reducing poverty then becomes, “What is the most critical (and cost effective) input to change the conditions of poverty, or rather, to expand human capabilities?” (Misra and Mohanty 2000b: 265). There is “a general consen152

The Role of Mother Tongues: Educational Goals and Models, Linguistic Diversity, and Language Rights

sus among the economists, psychologists, and other social scientists that education is perhaps the most crucial input” (Misra and Mohanty 2000b: 265). Skutnabb-Kangas and Dunbar (2010: 68–69) have drawn the following conclusion: If poverty is understood as “both a set of contextual conditions as well as certain processes which together give rise to typical performance of the poor and the disadvantaged” in schools, and if of “all different aspects of such performance, cognitive and intellectual functions have been held in high priority as these happen to be closely associated with upward socio-economic mobility of the poor” (Misra and Mohanty 2000a: 135–136), then we have to look for the type of division of labor between both/all languages in education that guarantees the best possible development of these “cognitive and intellectual functions” that enhance children’s “human capabilities.” The optimal division of labor between languages in ITM education should be clear from this article. Submersion promotes worldwide poverty. Mother tongue-based MLE with a strong model reaches these educational goals, respects linguistic human rights, and reduces poverty. On March 15, 2006, when Skutnabb-Kangas interviewed the then Minister of Education in (Iraqi) Kurdistan, Abdul-Aziz Taib, he said these memorable words,“Every child in the world has the right to education through the medium of their mother tongue.” How can the world afford not to make this true? Notes 1. See UNESCO “Endangered Languages.” http://www.unesco.org/new/en/culture/themes/endangered-languages/. 2. See Skutnabb-Kangas (2008) for definitions of mother tongues, also for Sign Language as the mother tongue of deaf children. 3. The website containing the most extensive list of the world’s languages, the Ethnologue (Lewis 2009), lists 6,906 languages. Despite many errors, it is the best existing one. It is of course impossible to count languages in a reliable way anyway, because of the fluid boundaries between “languages” and “dialects.” 4. The rest of this section builds on Skutnabb-Kangas and Dunbar (2010). 5. See UN General Assembly, Human Rights Council, “Study on Lessons Learned and Challenges to Achieve the Implementation of the Right of Indigenous Peoples to Education: Report of the Expert Mechanism on the Rights of Indigenous Peoples,” Aug. 31, 2009, http://www.unhcr.org/refworld/docid/4ac1c3822.htm. 6. Colin Baker (1993) formulated the concepts of weak and strong models, building on models in Skutnabb-Kangas (1984, 1990). These were built on Mackey, Fishman, and Gonzáles, and I have developed them further. Carol Benson (2009) 153

Minority Language in Today’s Global Society

has discussed various models critically in terms of to what extent they are based on Western contexts. 7. See Skutnabb-Kangas and McCarthy (2008) for definitions of these programs and, in general, for definitions in the area of bilingualism and bilingual education. The article can be downloaded from http://www.tove-skutnabb-kangas.org/en/ articles_for_downloading.html. 8. See Aikio-Puoskari (2005, 2009), Aikio-Puoskari and Pentikäinen (2001), AikioPuoskari and Skutnabb-Kangas (2007). 9. These are called “drop-outs” in deficiency-based theories which blame the students, their characteristics, their parents, and their culture for lack of school achievement. 10. See summaries and references in Baker (1993), Baker and Prys Jones (1998), Dolson and Lindholm (1995), Huss (1999), Huss et al. 2002, Leontiev 1995, May and Hill 2003, May et al. 2003, Skutnabb-Kangas (2000, 1995), and Cummins and Corson (1997). 11. See my home page, especially http://www.tove-skutnabb-kangas.org/en/booksarticles-since-2000.htm and http://www.tove-skutnabb-kangas.org/en/inpress.htm, for books and articles updating the discussions; some of the articles can be downloaded. 12. Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide, Jan. 12, 1951, 78 U.N.T.S 277, http://www1.umn.edu/humanrts/instree/x1cppcg.htm. 13. UN General Assembly, Resolution 44/25, “Convention on the Rights of the Child,” Sept. 2, 1990, http://www2.ohchr.org/english/law/crc.htm. 14. The recommendations are based on Skutnabb-Kangas (2008b). They are also in Skutnabb-Kangas and Dunbar (2010). References Aikio-Puoskari, Ulla. 2005. “The Education of the Sámi in the Comprehensive Schooling of Three Nordic Countries: Norway, Finland and Sweden.” In Gáldu cála – Journal of Indigenous Peoples Rights, vol. 1, edited by Series Varsi and Magne Ove. Guovdageaidnu/ Kautokeino: Resource Centre for the Rights of Indigenous Peoples. http://www.galdu.org. ———. 2009. “The Ethnic Revival, Language and Education of the Sámi, an Indigenous People, in Three Nordic Countries (Finland, Norway and Sweden).” In Social Justice through Multilingual Education, edited by Tove SkutnabbKangas, Robert Phillipson, Ajit Mohanty and Minati Panda, 238–262. Bristol, UK: Multilingual Matters. 154

The Role of Mother Tongues: Educational Goals and Models, Linguistic Diversity, and Language Rights

Aikio-Puoskari, Ulla and Merja Pentikäinen. 2001. “The Language Rights of the Indigenous Saami in Finland Under Domestic and International Law.” Juridica Lapponica 26. Rovaniemi: Lapin yliopisto [University of Lapland/ Northern Institute for Environmental and Minority Law]. Aikio-Puoskari, Ulla and Tove Skutnabb-Kangas. 2007. “When Few Under 50 Speak the Language as a First Language: Linguistic (Human) Rights and Linguistic Challenges for Endangered Saami Languages.” In Revitalizing the Periphery. Raporta/Report 1, 9–63. Guovdageaidnu: Sámi Instituhtta. Alidou, Hassana, Aliou Boly, Birgit Brock-Utne, Yaya Satina Diallo, Kathleen Heugh and H. Ekkehard Wolff. 2006. “Optimizing Learning and Education in Africa – the Language Factor. A Stock-taking Research on Mother Tongue and Bilingual Education in Sub-Saharan Africa.” Working Document prepared for Association for the Development of Education in Africa (ADEA) 2006 Biennial Meeting. Libreville, Gabon, March 27-31. http://www.adeanet.org/adeaPortal/adea/biennial-2006/doc/document/ B3_1_MTBLE_en.pdf. Baker, Colin. 1993/2001. Foundations of Bilingual Education and Bilingualism. 3rd edition. Clevedon, UK: Multilingual Matters. Bamgbose, Ayo. 2000. Language and Exclusion: The Consequences of Language Policies in Africa. Münster, Hamburg and London: Lit Verlag. Benson, Carol. 2009. “Designing Effective Schooling in Multilingual Contexts: Going Beyond Bilingual ‘Models’.” In Social Justice through Multilingual Education, edited by Tove Skutnabb-Kangas, Robert Phillipson, Ajit Mohanty and Minati Panda, 63–81. Bristol, UK: Multilingual Matters. Benson, Carol, Kathleen Heugh, Berhanu Bogale and Mekonnen Alemu Gebre Yohannes. 2010. “The Medium of Instruction in the Primary Schools in Ethiopia: a Study and its Implications for Multilingual Education.” In Multilingual Education Works. From the Periphery to the Centre, edited by Kathleen Heugh and Tove Skutnabb-Kangas, 40–83. Hyderabad: Orient BlackSwan, Cassese, Antonio. 2003/2008. International Criminal Law. 2nd edition. Oxford: Oxford University Press. Collier, Virginia P. 1989. “How Long? A Synthesis of Research on Academic Achievement in a Second Language,” TESOL Quarterly 23: 509–531. Collier, Virginia P. and Wayne P. Thomas. 1999. “Making U.S. Schools Effective for English Language Learners, Part 2.” TESOL Matters 9(5): 1, 6. ———. 2002. “Reforming Education Policies for English Learners Means Better Schools for All.” The State Educational Standards 3(1): 30–36. 155

Minority Language in Today’s Global Society

———. 2007. “Predicting Second Language Academic Success in English Using the Prism Model.” In International Handbook of English Language Teaching, Parts 1-2, edited by Jim Cummins and Chris Davison, 333–348. NY: Springer. ———. 2009. Educating English Learners For a Transformed World. Albuquerque, NM: Fuente Press. Cummins, Jim. 2009. “Fundamental Psychological and Sociological Principles Underlying Educational Success for Linguistic Minority Students.” In Social Justice through Multilingual Education, edited by Tove Skutnabb-Kangas, Robert Phillipson, Ajit Mohanty and Minati Panda, 19–35. Bristol, UK: Multilingual Matters. http://www.iteachilearn.com/cummins/. Dreze, Jean and Amartya Sen. 2002. India: Development and Participation. New Delhi: Oxford University Press. Dunbar, Robert and Tove Skutnabb-Kangas. 2008. “Forms of Education of Indigenous Children as Crimes Against Humanity?” Expert paper written for the United Nations Permanent Forum on Indigenous Issues (PFII). NY: PFII. [In PFII’s system: “Presented by Lars-Anders Baer, in collaboration with Robert Dunbar, Tove Skutnabb-Kangas and Ole Henrik Magga”]. García, Ofelia, Tove Skutnabb-Kangas and María Torres-Guzmán, eds. 2006. Imagining Multilingual Schools. Languages in Education and Globalization. Clevedon, Buffalo and Toronto: Multilingual Matters. Harvey, David. 2005a. A Brief History of Neoliberalism. Oxford: Oxford University Press. Harvey, David. 2005b. The New Imperialism. Oxford: Oxford University Press. Heugh, Kathleen. 2008. PowerPoint presented in Delhi, India, January. ———. 2009. “Literacy and Bi/Multilingual Education in Africa: Recovering Collective Memory and Knowledge.” In Social Justice through Multilingual Education, edited by Tove Skutnabb-Kangas, Robert Phillipson, Ajit Mohanty and Minati Panda, 103–124. Bristol, Buffalo and Toronto: Multilingual Matters. Heugh, Kathleen, Carol Benson, Mekonnen Alemu Gebre Yohannes and Berhanu Bogale. 2007. “Final Report.” Study on Medium of Instruction in Primary Schools in Ethiopia. Commissioned by the Ministry of Education, September 2006. Addis Ababa: Ministry of Education of Ethiopia. Heugh, Kathleen, Carol Benson, Mekonnen Alemu Gebre Yohannes and Berhanu Bogale. 2010. “Multilingual Education in Ethiopia: What Assessment Shows About What Works and What Doesn’t.” In Multilingual Education Works. From the Periphery to the Centre, edited by Kathleen Heugh and 156

The Role of Mother Tongues: Educational Goals and Models, Linguistic Diversity, and Language Rights

Tove Skutnabb-Kangas, 287–315. Hyderabad: Orient BlackSwan. Heugh, Kathleen and Tove Skutnabb-Kangas. 2010a. “Multilingual Education Works When ‘Peripheries’ Take the Centre Stage.” In. Multilingual Education Works. From the Periphery to the Centre, edited by Kathleen Heugh and Tove Skutnabb-Kangas, 316–342. Hyderabad: Orient BlackSwan. ———. 2010b. Multilingual Education Works. From the Periphery to the Centre. Hyderabad: Orient BlackSwan. Hough, David, Ram Bahadur Thapa Magar and Amrit Yonjan-Tamang. 2009. “Privileging Indigenous Knowledges: Empowering MLE in Nepal.” In Social Justice through Multilingual Education, edited by Tove Skutnabb-Kangas, Robert Phillipson, Ajit Mohanty and Minati Panda, 159–176. Bristol, UK: Multilingual Matters. ICSU [The International Council for Science]. 2002. “Science, Traditional Knowledge and Sustainable Development.” Series on Science for Sustainable Development 4. UNESCO. Ilboudo, Paul Taryam and Norbet Nikièma. 2010. “Implementing a Multilingual Model of Education in Burkina Faso: Successes, Issues and Challenges.” In Multilingual Education Works. From the Periphery to the Centre, edited by Kathleen Heugh and Tove Skutnabb-Kangas, 239–260. Hyderabad: Orient BlackSwan. Kabel, Ahmed. 2010. Personal communication. September 22. Krauss, Michael. 1992. “The World’s Languages in Crisis.” Language 68(1): 4–10. ———. 1996. “Status of Native American Language Endangerment.” In Stabilizing Indigenous Languages, edited by Gina Cantoni. Flagstaff: Northern Arizona University. Krauss, Michael, Luisa Maffi and Akira Yamamoto. 2004. “The World’s Languages in Crisis: Questions, Challenges, and a Call for Action.” In Lectures on Endangered Languages 4, edited by Osamu Sakiyama, Fubito Endo, Honoé Watanabe and Fumiko Sasama, 23–27. Suita, Osaka: The Project “Endangered Languages of the Pacific Rim.” Lewis, M. Paul, ed. 2009. Ethnologue: Languages of the World, 16th edition. Dallas, TX: SIL International. http://www.ethnologue.com/. Maffi, Luisa, ed. 2001. On Biocultural Diversity. Linking Language, Knowledge and the Environment. Washington, D.C.: The Smithsonian Institute Press. Magga, Ole Henrik, Ida Nicolaisen, Mililani Trask, Robert Dunbar and Tove Skutnabb-Kangas. 2005. “Indigenous Children’s Education and Indigenous Languages.” Expert paper written for the United Nations Permanent Forum on Indigenous Issues. NY: United Nations. 157

Minority Language in Today’s Global Society

May, Stephen. 2005. “Language rights: Moving the Debate Forward.” Journal of Sociolinguistics 9(3): 319–347. May, Stephen and Richard Hill. 2003. “Bilingual/Immersion Education: Indicators of Good Practice. Milestone Report 2.” Hamilton: Wilf Malcolm Institute of Educational Research, School of Education, University of Waikato. McCarty, Teresa L. 2004. “Dangerous Difference: A Critical-Historical Analysis of Language Education policies in the United States.” In Medium of Instruction Policies. Which Agenda? Whose Agenda? edited by James W. Tollefson and Amy B. M. Tsui, 71–93. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum. ———. 2009. “Empowering Indigenous Languages — What Can Be Learned from Native American Experiences?” In Social Justice through Multilingual Education, edited Tove Skutnabb-Kangas, Robert Phillipson, Ajit Mohanty and Minati Panda, 125–139. Bristol, UK: Multilingual Matters. ———. 2010. “Native American Language Education in Light of the Ethiopian Case – Challenging the Either-Or Paradigm.” In Multilingual Education Works. From the Periphery to the Centre, edited by Kathleen Heugh and Tove Skutnabb-Kangas, 84–105. Hyderabad: Orient BlackSwan. Misra, Girishwar and Ajit K. Mohanty. 2000a. “Consequences of Poverty and Disadvantage: A Review of Indian Studies.” In Psychology of Poverty and Disadvantage, edited by Ajit K. Mohanty and Misra Girishwar, 121–148. New Delhi: Concept Publishing Company. ———. 2000. “Poverty and Disadvantage: Issues in Retrospect.” In Psychology of Poverty and Disadvantage, edited by Ajit K. Mohanty and Girishwar Misra, 261–284. New Delhi: Concept Publishing Company. Mohanty, Ajit K. 1995. Bilingualism in a Multilingual Society. Psycho-social and Pedagogical Implications. Mysore: Central Institute of Indian Languages. ———. 2000. “Perpetuating Inequality: The Disadvantage of Language, Minority Mother Tongues and Related Issues.” In Psychology of Poverty and Disadvantage, edited by Ajit K. Mohanty and Girishwar Misra, 104–117. New Delhi: Concept Publishing Company. Mohanty, Ajit K., Mahendra Kumar Mishra, N. Upender Reddy and Ramesh Gumidyala. 2009. “Overcoming the Language Barrier for Tribal Children: MLE in Andhra Pradesh and Orissa, India.” In Social Justice through Multilingual Education, edited by Tove Skutnabb-Kangas, Robert Phillipson, Ajit Mohanty and Minati Panda, 283–297. Bristol, UK: Multilingual Matters. Mohanty, Ajit K. and Minati Panda. 2007. “From Mother Tongue to Other Tongue: Facilitation Transition in Multilingual Education of Tribal Children in India.” Delhi, India: Project Proposal submitted to Bernard van Leer 158

The Role of Mother Tongues: Educational Goals and Models, Linguistic Diversity, and Language Rights

Foundation. Nurmela, Iina, Lava Deo Awasthi and Tove Skutnabb-Kangas. 2010. “Enhancing Quality Education for All in Nepal through Indigenised MLE: the Challenge to Teach in Over a Hundred Languages.” In Multilingual Education Works. From the Periphery to the Centre, edited by Kathleen Heugh and Tove Skutnabb-Kangas, 176–203. Hyderabad: Orient BlackSwan. Obanya, Pai. 1999. The Dilemma of Education in Africa. Dakar: UNESCO Regional Office. Peura, Markku and Tove Skutnabb-Kangas, eds. 1994. “Man kan vara tvåländare också.” Den sverigefinska minoritetens väg från tystnad till kamp. [You Can Be Bicountrial Too. The Road of the Sweden-Finnish Minority from Silence to Struggle]. Stockholm: Sverigefinländarnas Arkiv. Phillipson, Robert. 2008. “The Linguistic Imperialism of Neoliberal Empire.” Critical Inquiry in Language Studies 5(1): 1–43. ———. 2009. Linguistic Imperialism Continued. NY: Routledge/Taylor and Francis. Ramirez, J. David, David J. Pasta, Sandra D. Yuen, David K. Billings, and Dena R. Ramey. 1991. Longitudinal Study of Structured Immersion Strategy, Early-exit, and Late-exit Bilingual Education Programs for Language Minority Children. Vols. 1-2. San Mateo, CA: Aguirre International. Reyhner, Jon, Gina Cantoni, Robert N. St. Clair and Evangeline Parsons Yazzie, eds. 1999. Revitalizing Indigenous Languages. Flagstaff: Northern Arizona University Center for Excellence in Education. Sen, Amartya. 1985. Commodities and Capabilities. Amsterdam: North Holland. Skutnabb-Kangas, Tove. 1988. “Multilingualism and the Education of Minority Children.” In Minority Education: From Shame to Struggle, edited by Tove Skutnabb-Kangas and Jim Cummins, 9–44. Clevedon, UK: Multilingual Matters. ———. 1990. Language, Literacy and Minorities. London: The Minority Rights Group. ———. 2000. Linguistic Genocide in Education – or Worldwide Diversity and Human Rights? Mahwah, N.J.: Lawrence Erlbaum. ———. 2008a. “Bilingual Education and Sign Language as the Mother Tongue of Deaf Children.” In English in International Deaf Communication, edited by Cynthia J. Kellett Bidoli and Elana Ochse, 75–94. Bern: Peter Lang. ———. 2008b. “Minorities and Access to Education.” Paper prepared for the UN Forum on Minority Issues, September. ———. 2009. “MLE for Global Justice: Issues, Approaches, Opportunities.” In Social Justice through Multilingual Education, edited by Tove Skutnabb-Kan159

Minority Language in Today’s Global Society

gas, Robert Phillipson, Ajit Mohanty and Minati Panda, 36–62. Bristol, UK: Multilingual Matters. ———. 2010. “Education of Indigenous and Minority Children.” In Handbook of Language and Ethnic Identity. Disciplinary and Regional Perspectives. 2nd edition, vol. 1., edited by Joshua A. Fishman and Ofelia García, 186–204. Oxford: Oxford University Press. ———. 2012. “Linguistic Human Rights”. In Oxford Handbook on Language and Law, edited by Larry Solan and Peter Tiersma. Oxford: Oxford University Press. Skutnabb-Kangas, Tove and Robert Dunbar. 2010. “Indigenous Children’s Education as Linguistic Genocide and a Crime Against Humanity? A Global View. Journal of Indigenous Peoples’ Rights 1. Guovdageaidnu/Kautokeino: Galdu, Resource Centre for the Rights of Indigenous Peoples. http:// www.galdu.org. Skutnabb-Kangas, Tove, Luisa Maffi and Dave Harmon. 2003. “Sharing A World of Difference. The Earth’s Linguistic, Cultural, and Biological Diversity.” Paris: UNESCO Publishing. www.terralingua.org/RecPublications.htm. Skutnabb-Kangas, Tove and Teresa McCarty. 2008. “Clarification, Ideological/ Epistemological Underpinnings and Implications of some Concepts in Bilingual Education.” In Bilingual Education, vol. 5 of the Encyclopedia of Language and Education, 2nd edition, edited by Jim Cummins and Nancy H. Hornberger, 3–17. NY: Springer. Skutnabb-Kangas, Tove and Robert Phillipson. 1989. Wanted! Linguistic Human Rights ROLIG‑papir 44. Roskilde: Roskilde University Centre. (also available on microfiche from ERIC Clearinghouse on Languages and Linguistics, Center for Applied Linguistics, Washington, D.C.). ———. 2010. “The Politics of Language in Globalisation: Maintenance, Marginalization, or Murder.” In Handbook on Language and Globalization, edited by Nicolas Couplan, 77–100. Oxford: Blackwell. Skutnabb-Kangas, Tove, Robert Phillipson, Minati Panda and Ajit Mohanty. 2009a. “MLE Concepts, Goals, Needs and Expense: English for All or Achieving Justice?” In Social Justice through Multilingual Education, edited by Tove Skutnabb-Kangas, Robert Phillipson, Ajit Mohanty and Minati Panda, 320–344. Bristol, UK: Multilingual Matters. ——— 2009b. Social Justice through Multilingual Education. Bristol, Buffalo and Toronto: Multilingual Matters. Taylor, Shelley K. 2010. “MLE Policy and Practice in Nepal: Identifying the Glitches and Making it Work.” In From the Periphery to the Centre, edited by 160

The Role of Mother Tongues: Educational Goals and Models, Linguistic Diversity, and Language Rights

Kathleen Heugh and Tove Skutnabb-Kangas, 204–223. Hyderabad: Orient BlackSwan. Thomas, Jacob with Terry Boyle. 1994/2001. Teachings from the Longhouse. Toronto: Stoddart. Thomas, Wayne and Virginia Collier. 2002a. A National Study of School Effectiveness for Language Minority Students’ Long-Term Academic Achievement. Santa Cruz CA: Center for Research on Education, Diversity and Excellence. Accessed August 4. http://www.usc.edu/dept/education/CMMR/CollierThomasComplete.pdf. ———. 2002b. A National Study of School Effectiveness for Language Minority Students’ Long-Term Academic Achievement Report: Project 1, no 1. Fairfax, Virginia: VREDE, George Mason University. www.crede.ucsc.edu. ———. 2002c. A National Study of School Effectiveness for Language minority Students’ Long Term Academic Achievement. George Mason University, CREDE [Center for Research on Education, Diversity and Excellence]. http:// www.crede.ucsc.edu/research/llaa/1.1_final.html. Tomaševski, Katarina. “Human Rights Obligations: Making Education Available, Accessible, Acceptable and Adaptable.” Right to Education Primers 3. (Lund: Raoul Wallenberg Institute of Human Rights and Humanitarian Law and Stockholm, Sida [Swedish International Development Cooperation Agency] 2001). See also www.tomasevski.net/. Tsui, Amy B. M. and James W. Tollefson. 2004. “The Centrality of Medium-ofInstruction Policy in Sociopolitical Processes.” In Medium of Instruction Policies. Which Agenda? Whose Agenda? edited by James W. Tollefson and Amy B. M. Tsui, 1–18. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum. UNESCO. 1953. The Use of the Vernacular Languages in Education, Monographs on Fundamental Education VIII. Wurm, Stephen A., ed. 2001. Atlas of the World’s Languages in Danger of Disappearing. 2nd edition. Paris: UNESCO Publishing. Yonjan-Tamang, Amrit, David Hough and Iina Nurmela. 2009. ‘The Nepal Multilingual Education Program: Year One of Planning and Implementation.” In Multilingual Education for Social Justice: Globalising the Local, edited by Ajit Mohanty, Minati Panda, Robert Phillipson and Tove Skutnabb-Kangas, 241–249. New Delhi: Orient Longman.

161

༄༅།།ཕ་སྐད་ཀྱི་ནུས་པ།སློབ་གསོའ ་ི དམིགས་ཡུལ་དང་དཔེ་མཚོན།སྐད་ཡིག་འདྲ་མིན་གྱི་གནས་ སྟངས་དང་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་། Tove Skutnabb-Kangas Roskilde University Åbo Akademi University ནང་དོན་སྙིང་བསྡུས། ཆེད་རྩོམ་འདི་ཡིས་གདོད་མའི་མི་རིགས་སམ་ཚོ་ཁག་མི་རིགས། ཡང་ན་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ སམ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་སུ་བསྒྱུར་བའི་ཕྲུ་གུ་ (Indigenous/Tribal/Minority/ Minoritized or ITM) རྣམས་ཀྱི་སློབ་གསོའ་ི ནང་དུ་ཕ་སྐད་ཀྱི་ནུས་པ་གང་ཡིན་བགྲོ་གླེང་ ངམ་དཔྱད་པ་བྱེད་ཀྱི་ཡིན། དེ་འདྲའི་བགྲོ་གླེང་བྱེད་སྟངས་ཀྱང་། སློབ་གསོའ་ི དཔེ་མཚོན་འདྲ་མིན་ ཡོད་པ་རྣམས་བེད་སྤྱོད་བྱས་པ་ལ་བརྟེན་ནས་སློབ་གསོའ ་ི དམིགས་ཡུལ་གསལ་པོར་བཞག་ཡོད་པ་ རྣམས་ཇི་ཙམ་སྒྲུབ་ཐུབ་མིན་དང་། དཔེ་མཚོན་དེ་དག་གིས་འཛམ་གླིང་འདིའི་སྟེང་དུ་ཇི་ཙམ་གྱིས་ སྐད་ཡིག་འདྲ་མིན་གྱི་གནས་སྟངས་སྲུང་སྐྱོང་བྱེད་པར་ཕན་ཐོགས་མིན་དང་། དེ་བཞིན་དེ་དག་གིས་ ཕྲུ་གུའི་སྐད་ཡིག་དང་སློབ་གསོ་གཉིས་དང་འབྲེལ་བའི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་རྣམས་ལ་ཇི་ཙམ་གྱིས་ བརྩི་འཇོག་བྱེད་མིན་བཅས་ལ་དཔྱད་པའི་སྒོ་ནས་བྱེད་ཀྱི་རེད། དེང་སང་རྒྱལ་ཁབ་ཕལ་ཆེ་བའི་ནང་ གི་གདོད་མའམ་ཚོ་ཁག་ཡང་ན་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ (ITM) ཀྱི་ཕྲུ་གུ་ཕལ་ཆེ་བར་དར་ཁྱབ་ཆེ་ བའི་སྐད་ཡིག་ཅིག་བེད་སྤྱོད་བྱས་ནས་སློབ་གསོ་སྤྲོད་བཞིན་ཡོད་ལ། དེ་ནི་རྒྱུ་མཚན་ས་བརྟན་ཡོད་ པའི་ཉམས་ཞིབ་ཀྱི་གྲུབ་འབྲས་དང་འགལ་བ་ཆགས་ཡོད་པ་སྟེ། དེ་འདྲའི་ཉམས་ཞིབ་ཀྱིས་ཕ་སྐད་ཀྱི་ གཞི་རྟེན་ཐོག་སྐད་ཡིག་གཅིག་ལས་མང་བའི་ནང་དུ་སློབ་གསོ་སྤྲོད་རྒྱུར་བརྒྱབ་གཉེར་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ཁྱབ་ཤུགས་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་དེ་ནི་ཕལ་ཆེར་ཕ་སྐད་ཀྱི་ཚབ་ཏུ་སྦྱངས་ནས་ཕ་སྐད་ལ་གནོད་པ་ལས་ ཕ་སྐད་ཀྱི་སྟེང་དུ་ཁ་སྣོན་བྱས་ནས་སྦྱོང་གི་མེད། འདི་ཡིས་སློབ་གསོའ་ི ཐོབ་ཐང་ལ་རྩི་མེད་བྱེད་ཀྱིན་ ཡོད། འདི་ནི་སྤྱི་ཚོགས་རིག་པ་དང་སློབ་གསོའ ་ི ངོས་ནས་མི་རིགས་རྩ་གཏོར་དུ་གཏོང་བ་རེད་ཅེས་ འབོད་ཆོག་ལ། ཁྲིམས་ཀྱི་ཐོག་ནས་བཤད་ན་འདི་ནི་མིའི་འགྲོ་བ་སྤྱི་ལ་རྒོལ་བའི་ནག་ཉེས་ཅིག་ཡིན་ པའི་ཁོངས་སུའང་གཏོགས་སྲིད། སློབ་གྲྭ་རྣམས་ཀྱིས་དབུལ་ཕོངས་ཀྱི་གནས་སྟངས་བསྐྲུན་པར་ཉམས་ ཞུགས་བྱེད་པ་མ་ཟད་འཛམ་གླིང་གི་སྐད་ཡིག་འདྲ་མིན་གྱི་ངོ་བོར་ཉེན་ཁ་ཚབས་ཆེན་པོ་ཡང་བྱེད་ ཀྱིན་ཡོད། འཛམ་གླིང་གི་སྐྱེ་དངོས་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་ཁམས་འདི་ཇི་ལྟར་སྲུང་སྐྱོང་བྱེད་པའི་ཤེས་ཡོན་མང་ ཆེ་བ་ནི་གདོད་མའི་སྐད་ཡིག་དང་ས་ཁུལ་སྐད་ཡིག་ཆུང་ངུ་དེ་དག་གི་ནང་དུ་བཀོད་ཡོད། སྐད་ཡིག་ འདི་དག་སྟོང་བ་དང་མཉམ་དུ་༼ཆ་མང་པོ་ཞིག་ནས་“ཚན་རིག་”ལས་ཀྱང་རྒྱས་པ་དང་གཏིང་ཟབ་པ་ ཡོད་པའི་༽ཤེས་ཡོན་འདི་དག་ཀྱང་སྟོང་རྒྱུ་རེད། དོན་ལ་འདི་ནི་འཛམ་གླིང་འདིའི་སྟེང་དུ་མིའི་འགྲོ་ བ་འཚོ་བར་ངེས་པར་མཁོ་བའི་སྔོན་འགྲོའ་ི ཆ་རྐྱེན་རྣམས་གཏོར་གཤིགས་སུ་བཏང་བ་ཞིག་ཡིན། ང་ ཚོའི་འདོད་དོན་འདི་ཡིན་ནམ།

རྩོམ་པ་པོའ ་ི ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས།

ཊོ་ཝི་ སི་ཀུ་ནབ་ ཀང་ག་སི་ (Tove Skutnabb-Kangas) ལགས་ནི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སློབ་གསོ་དང་ སྐད་མང་རིང་ལུགས། སྐད་རིགས་ཐོབ་ཐང་བརྩོན་ལེན་བཅས་ཀྱི་ཐད་ལ་ནུས་པ་ཤུགས་ཆེན་ལྡན་པའི་མི་སྣ་ཞིག་ཡིན། ཁོང་ 162

ཕ་སྐད་ཀྱི་ནུས་པ། སློབ་གསོའ ་ི དམིགས་ཡུལ་དང་དཔེ་མཚོན། སྐད་ཡིག་འདྲ་མིན་གྱི་གནས་སྟངས་དང་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་།

མོ་སྐྱེས་པ་ནས་ཕིན་ལན་ཌི་སྐད་ (Finnish) དང་སིཝེ་ཌེན་སྐད་ (Swedish) གཉིས་སྤྱོད་མཁན་ཞིག་ཡིན་པར་བརྟེན། ཁོང་མོས་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ཡུལ་གཙོ་བོ་ཡང་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་དང་སྐད་རིགས་བཙན་སྤེལ་རིང་ལུགས། སྐད་གཉིས་བེད་ སྤྱོད། སྐད་མང་སློབ་གསོ། སྐད་ཡིག་དང་དབང་ཤུགས། དབྱིན་ཇི་སྐད་ཡིག་སྤེལ་ཤུགས་ཆུང་དུ་གཏོང་བ། སྐད་རིགས་སྣ་ འཛོམས་ (རིག་གཞུང་དང) དང་སྐྱེ་དངོས་སྣ་མང་ (biodiversity) བར་གྱི་འབྲེལ་བ་བཅས་ཀྱི་སྐོར་རེད། ཁོང་མོ་ནི་ཕྱི་ ལོ་ ༢༠༠༣ ལོའ་ི ལིན་ག་པ་ཁི་སི་གཟེངས་རྟགས་ (Linguapax Award) དང་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༣ ལོའ་ི ཀར་ ཨེ་ཁི་སེལ་ རྒོ་ ཊི་ལུན་ཌི་ གཟེངས་རྟགས་ (Carl Axel Gottlund Award) བཞེས་མཁན་ཡང་ཡིན། ཁོང་མོས་སྐད་ཡིག་མི་འདྲ་ བ་ ༣༠ ནང་དཔེ་དེབ་གྲངས་ ༥༠ལྷག་གསར་རྩོམ་དངརྩོམ་སྒྲིག་བྱས་མྱོང་ཡོད་པ་དང་། དཔེ་ཆ་དང་དུས་དེབ་ ༤༠༠ལྷག་གི་སྟེང་ དུ་ཆེད་རྩོམ་ལེ་ཚན་དང་ཚན་རིག་རྩོམ་ཡིག་འབྲི་སྤེལ་བྱས་མྱོང་ཡོད། ད་ལྟའི་ཆར་ཁོང་མོས་རང་ཉིད་ཀྱི་ཁྱོ་ག་ རོ་སྦིར་ཊི་ཕི་ ལིབ་སོན་ལགས་དང་ (Robert Phillipson) ལྷན་དུ་རྫས་ལུད་མེད་པའི་རང་བྱུང་ཁོར་ཡུག་གི་ས་ཞིང་ཆུང་ངུ་ཞིག་གི་ སྟེང་དུ་གནས་སྡོད་བྱས་ཏེ། ས་ཞིང་འདེབས་ལས་ཀྱི་རྩོལ་བས་སྒོ་ནས་ཁོང་རྣམ་པ་གཉིས་ཀྱི་བདེ་ཐང་གི་འཚོ་བ་ལ་རོལ་བཞིན་ བཞུགས་ཡོད་པ་རེད། ༼༡༽ངོ་སྤྲོད༔སློབ་གསོའ ་ི དཔེ་མཚོན་གྱི་ནང་དུ་ཕ་སྐད་ཀྱི་ནུས་པ་ལ་ཅི་ཕྱིར་རིག་པ་བསྒྲིམས་ནས་དོ་སྣང་བྱེད་དགོས། ༡་༡་ སྐད་ཡིག་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་ངོ་བོ་རྩ་སྟོངདུ་འགྲོ་བཞིན་པ། སློབ་གསོའ་ི མ་དཔེའི་ནང་དུ་ཕ་སྐད་ཀྱི་བྱེད་སྒོ་ལ་རིག་པ་བསྒྲིམས་ནས་དོ་སྣང་བྱེད་དགོས་པའི་རྒྱབ་ལྗོངས་ཤིག་ནི། འཛམ་གླིང་ས་ཐོག་ཏུ་སྐད་ཡིག་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་ངོ་བོ་རྩ་སྟོང་དུ་འགྲོ་བཞིན་པ་འདི་རེད། དེང་སང་སྐད་ཡིག་མང་པོ་ཞིག་འགྲོ་བ་ མིའི་ལོ་རྒྱུས་ནང་གི་དུས་སྐབས་གང་ལས་ཀྱང་ཆེས་མྱུར་བའི་སྒོ་ནས་རྩ་སྟོང་དུ་འགྲོ་བཞིན་པ་རེད། གཤམ་གསལ་གནད་དོན་ རྣམས་ཚང་ཡོད་ན་སྐད་ཡིག་ཅིག་རྩ་སྟོང་དུ་འགྲོ་བའི་ཉེན་ཁ་ཡོད་པ་སྟེ། ༡ གལ་སྲིད་སྐད་ཡིག་དེ་བཞིན་བེད་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་ཉུང་ཤས་ལས་མེད་པ་དང་། ༼འཛམ་གླིང་གི་གྲངས་ཉུང་ སྐད་ཡིག་ ༤༠༠༠ ནས་ ༥༠༠༠ཙམ་དུ་ཡོད་པའི་སྐད་ཡིག་ཐམས་ ཅད་བེད་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་ཉུང་ཤས་ལས་མེད།༽ ༢ གལ་སྲིད་སྐད་ཡིག་དེ་ཡི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་གནས་སྟངས་ཞན་པོ་ཡོད་པ་དང་། ༼དེ་ནི་འཛམ་གླིང་གི་གདོད་མའི་ སྐད་ཡིག་ཐམས་ཅད་དང་གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་ཕོན་ཆེ་བའི་གནས་སྟངས་ཆགས་ཡོད་པ་ལྟར་རོ།༽ ༣ ཡང་ན་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ཀྱིས་སྐད་ཡིག་དེ་བཞིན་མུ་མཐུད་སྦྱོང་གི་མེད་པའི་གནས་སྟངས་སུ་ གྲར་ཡོད་པ་བཅས་སོ།

སྐད་བརྡ་རིག་པ་སྨྲ་བ་རྣམས་ཀྱི་དངོས་ཡོད་གནས་ཚུལ་དང་མཐུན་པའི་རེ་བ་བཟང་ཤོས་ལ་གཞིགས་ན། ཕྱི་ལོ་ ༢༡༠༠ཡན་མན་ལ་དེང་སང་གི་ཁ་སྐད་ཕྱེདཙམ་ཕྲུ་གུས་མ་སྦྱངས་ནས་སྟོང་བའམ་སྟོང་ལ་ཉེ་བའི་ཉེན་ཁ་ཚབས་ཆེན་པོ་ཡོད་ པའི་ཚོད་དཔག་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། ༼དཔེར་ན་ཝཱན་གྱིས་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་བྱས་པ། ༢༠༠༡༽རེ་བ་ངན་ཕྱོགས་ནས་བྱས་ཀྱང་དངོས་ ཡོད་གནས་ཚུལ་དང་མཐུན་པའི་སྐད་བརྡ་རིག་པ་བ་རྣམས་ལ་གཞིགས་ན་ཕྱི་ལོ་༢༡༠༠སྐོར་ལ་དེང་སྐབས་ཡོད་བཞིན་པའི་སྐད་ ཡིག་ལས་བེད་སྤྱོད་ཤུགས་ཆེན་པོ་བྱས་ནས་སྟོང་བའི་ཉེན་ཁ་མེད་པའི་སྐད་ཡིག་བརྒྱ་ཆ་བཅུ་ཙམ་གནས་པའམ། ཡང་ན་བརྒྱ་ ཆ་ལྔ་ཙམ་ལས་མི་གནས་ཞེས་ཚོད་དཔག་བྱེད་དོ། ༼ཁུ་རོ་སི། ༡༩༩༢། ༡༩༩༦། ཁུ་རོ་སི། མཱ་ཕི༹་དང་ཡ་མ་མོ་ཊོ། ༢༠༠༤༽ སྐད་ཡིག་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་གནས་སྟངས་སྲུང་སྐྱོང་བྱེད་པར་དབྱིན་སྐད་ཀྱི་ཁྱབ་ཤུགས་དང་༼ཕི་ལིབ་སན།༢༠༠༨།༢༠༠༩༽ ཁྱབ་ཤུགས་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་གཞན་གྱིས་ཀྱང་འགལ་ཟླའམ་གནོད་པར་བྱེད། ཁྱབ་ཤུགས་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་འདི་དག་ནི་ཕ་ སྐད་ཀྱི་ཚབ་ཏུ་སྦྱངས་ནས་ཕ་སྐད་ལ་གནོད་པ་ལས་༼ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི། ༢༠༠༠༽ཕ་སྐད་ཀྱི་སྟེང་དུ་ཁ་སྣོན་བྱས་

163

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ནས་སྦྱོང་བ་མིན།2 རིག་གཞུང་གཅིག་ཏུ་མཉམ་བསྲེས་ཀྱི་སྲིད་བྱུས་ཀྱི་ཐོག་ནས་སློབ་གྲྭ་རྣམས་ཀྱིས་སྐད་ཡིག་གི་མ་རྩའི་བདག་ དབང་འཕྲོག་པར་བྱེད་པ་ལ་མཉམ་ཞུགས་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་དང་༼ཧཱར་ཝེ། ༢༠༠༥ཀ་ཁ། ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་དང་ཕི་ ལིབ་སན། ༢༠༡༠༽དབུལ་ཕོངས་གྱི་གནས་སྟངས་ཀྱང་སྐྲུན་པར་བྱེད། ༼སེན། ༡༩༨༥། མི་ཤྲ་དང་མོ་ཧན་ཏི། ༢༠༠༠ཀ་ཁ། མོ་ ཧན་ཏི་དང་པཱན་ཌཱ། ༢༠༠༧༽

མ་འོངས་པའི་འབྱུང་རིམ་འདི་འཕྲལ་དུ་ནུས་ཤུགས་ཆེན་པོས་བཟློག་པར་མ་བྱས་ན་རྩ་སྟོང་དུ་འགྲོ་བའི་སྐད་ཡིག་མང་ ཆེ་བ་ནི་གདོད་མའི་སྐད་ཡིག་ཡིན་པར་ཚོད་དཔག་ཐུབ་སྟེ། ད་ལྟ་གནས་བཞིན་པའི་ཁ་སྐད་༧༠༠༠སྐོར་ལས་གསུམ་ཆ་གཉིས་ ནི་གདོད་མའི་སྐད་རིགས་ཡིན་པས་དང་།3ཕྱི་ལོ་༢༠༡༠སླེབས་སྐབས་ཕྲུ་གུ་ཚོས་གདོད་མའི་སྐད་ཡིག་མང་ཆེ་བ་མུ་མཐུད་མི་སྦྱོང་ བའམ་ཡང་ན་རྩ་སྟོང་དུ་འགྲོ་བས་སོ། འཛམ་གླིང་གི་སྐད་ཡིག་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་ངོ་བོ་གནས་ཐུབ་པར་ཉེན་ཁ་ཚབས་ཆེན་པོ་ཡོད། འཛམ་གླིང་གི་སྐྱེ་དངོས་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་ཁམས་འདི་ཇི་ལྟར་སྲུང་སྐྱོང་བྱེད་པའི་ཤེས་ཡོན་མང་ཆེ་བ་ནི་གདོད་མའི་སྐད་ཡིག་དང་ ས་ཁུལ་སྐད་ཡིག་ཆུང་ངུ་དེ་དག་གི་ནང་དུ་བཀོད་ཡོད། སྐད་ཡིག་འདི་དག་སྟོང་བ་དང་མཉམ་དུ་༼གནས་སྐབས་མང་ཆེ་བར་ “ནུབ་ཕྱོགས་པའི་”“ཚན་རིག་”ལས་ཀྱང་རྒྱས་པ་དང་གཏིང་ཟབ་པ་ཡོད་པ། ICSU2002 ལ་གཟིགས།༽ཤེས་ཡོན་འདི་དག་ ཀྱང་སྟོང་བར་འགྱུར། ང་ཚོར་དགོས་པ་ནི་འདི་ཡིན་ནམ། ༡་༢་སློབ་གསོའ ་ི བརྒྱུད་ལམ་ནི་མཐའ་གཅིག་ཏུ་གྲུབ་འབྲས་ཐོན་མ་ཐོན་ཐག་གཅོད་བྱེད་མཁན་དེ་ཡིན། འོན་ཀྱང་ སློབ་གསོའ ་ི དཔེ་མཚོན་རྣམས་སོ་སོའ ་ི སྐབས་དོན་གྱི་གནས་སྟངས་དང་བསྟུན་ནས་གཏན་འབེབས་བྱེད་དགོས།

དེང་སང་རྒྱལ་ཁབ་ཕལ་ཆེ་བའི་ནང་གི་གདོད་མའམ་ཚོ་ཁག་ཡང་ན་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ (ITM) ཀྱི་ཕྲུ་གུ་ཕལ་ཆེ་ བར་དར་ཁྱབ་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་ཅིག་བེད་སྤྱོད་བྱས་ནས་སློབ་གསོ་སྤྲོད་ཀྱིན་ཡོད་ལ། སློབ་གསོའ ་ི སྐད་ཡིག་གི་འདམ་ཁ་ནོར་བ་ འདི་ནི་སྐད་ཡིག་རྩ་སྟོང་དུ་འགྲོ་བའི་དངོས་འབྲེལ་ཀྱི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཙོ་ཆེ་ཤོས་དེ་ཡིན་པ་མ་ཟད། འཛམ་གླིང་སྟེང་“ཡིག་རྨོངས་ ”གི་གནས་སྟངས་དང་། གདོད་མའམ་ཚོ་པ་གྲངས་ཉུངས་མི་རིགས་ཀྱི་སློབ་ཕྲུག་ (ITM) རྣམས་སྔ་ས་ནས་སློབ་གྲྭ་ནས་ཕྱིར་ འབུད་བྱེད་པའམ་སློབ་གསོའ་ི གྲུབ་འབྲས་ཐོན་མ་ཐུབ་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ཡང་ཡིན། གལ་ཆེའི་དོ་སྣང་བྱེད་དགོས་པ་ཞིག་ནི། གྲངས་ ཉུང་དུ་བཏང་བའི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ནི་སྐབས་དོན་གླེང་བཞིན་པའི་འབྲེལ་ཡོད་ཀྱི་རྒྱལ་ཁབ་བམ་ས་ཁུལ་དེ་ཡི་ནང་གི་མི་འབོར་གྱི་ ཆ་ནས་གྲངས་འབོར་མང་བའི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་སྲིད། དཔེར་ན། བོད་རིགས་དང་ཝུས་གུར་མི་རིགས་གཉིས་ནི་སྐབས་འདིར་ གླེང་བའི་སློབ་གསོའ་ི གནད་དོན་གྱི་ནང་དུ་གྲངས་ཉུང་དུ་བཏང་བའི་ཕྲུ་གུའི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་སོ། དེ་བཞིན་འདིའི་ཁོངས་སུ་ ཨབ་རི་ཁའི་རྒྱལ་ཁབ་མང་པོའ་ི ནང་དུ་ཡོད་པའི་ཕྲུ་གུ་མང་པོ་ཞིག་གི་སོ་སོའ ་ི སྐད་ཡིག་དེ་གཞུང་འབྲེལ་སྐད་ཡིག་གམ་སློབ་ གྲྭའི་སློབ་གསོའ་ི བརྒྱུད་ལམ་གྱི་སྐད་ཡིག་མིན་པ་རྣམས་ཀྱང་གཏོགས་པ་ཡིན། ཨབ་རི་ཁའི་ནང་གི་སྐད་ཡིག་མང་པོ་ཞིག་ནི་ གྲངས་འབོར་གྱི་ཆ་ནས་བཤད་ན་གཞུང་འབྲེལ་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་ལས་མང་བ་ཡོད་ཀྱང་དབང་ཆའི་ཆ་ནས་བཤད་ ན་གྲངས་ཉུང་དུ་བཏང་བའམ་གྲངས་ཉུང་སྐད་གི་ནང་དུ་གཏོགས་སོ། ལྟ་སྟངས་འདིའི་ཆ་ནས་བཤད་ན་ལུང་པ་མང་པོའ ་ི ནང་ གི་མི་རིགས་ཀྱི་སྡེ་ཁག་ཚང་མ་གྲངས་ཉུང་ཡིན་ནོ།།

འོན་ཀྱང་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ཀྱིས་དང་པོ་ནས་མི་ཤེས་པའི་སྐད་ཡིག་ཅིག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ་དེ་དུས་དང་རྣམ་པ་ཀུན་དུ་མི་ལེགས་ པ་ཞིག་མིན། ཐབས་ལམ་འདི་ནི་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཐུབ་པ་ཞིག་རེད་ལ་ཁྱབ་ཤུགས་ཆེ་བའི་སྡེ་ཚན་གྱི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ལ་བེད་སྤྱོད་ ཀྱང་བྱས་ཡོད། ༼སྦྱང་བྱའི་སྐད་ཡིག་ནང་དུ་འཛུལ་ནས་སྦྱོང་བའི་ལས་འཆར་དང་སྐད་ཡིག་གཉིས་སྦྱོང་བའི་ལས་འཆར་སྐོར་ ལ། ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་དང་མེག་ཁར་ཊི། ༢༠༠༨། ལ་གཟིགས་།༽ དེ་བས་ན། ཕྱི་ལོ་༡༩༥༣ལོར་འཛམ་གླིང་མཉམ་ འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་སློབ་གསོ་དང་ཚན་རིག་རིག་གཞུང་བཅས་ཀྱི་ཚོགས་པས་ཕ་སྐད་ནི་དུས་དང་གནས་སྐབས་ཀུན་དུ་སློབ་ གསོའ་ི བརྒྱུད་ལམ་ལེགས་ཤོས་ཡིན་པ་དེ་ཆོས་ཉིད་རེད་ཅེས་ལམ་སྟོན་གནང་བ་ནི་བདེན་པ་མ་ཡིན།འདིར་ཕྲུ་གུ་རྣམས་སྐད་ ཡིག་ཁྱབ་ཤུགས་ཆེ་བའི་ཚོགས་སྡེ་ནས་ཡིན་པའམ་ཡང་ན་གདོད་མའམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་ (ITM) གི་སྡེ་ནས་ ཡིན་མིན་གྱི་གསལ་ཁ་འདོན་དགོས།གཤམ་ཀྱི་སྡེ་ཚན་འདིའི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པའི་ཕྲུ་གུ་ཚོར་ཉུང་མཐར་ཡང་ལོ་༦ནས་༨བར་ 164

དུ་མང་ཆེ་བར་སློབ་གསོའ་ི བརྒྱུད་ལམ་གྱི་སྐད་ཡིག་ཡག་ཤོས་ནི་ཕ་སྐད་ཡིན། ཡིན་ནའང་འདི་ལས་ཀྱང་གསལ་ཁ་མང་བ་ འདོན་དགོས་ཀྱིན་འདུགགདོད་མའམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་ (ITM) གི་ཕྲུ་གུ་ཚོར་བེད་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་པའི་སློབ་ གསོའ་ི དཔེ་མཚོན་བརྒྱ་ཕྲག་མང་པོ་ཡོད་པ་རེད།

ཆེད་རྩོམ་འདི་ཡིས་གདོད་མའི་མི་རིགས་སམ་ཚོ་ཁག་མི་རིགས། ཡང་ན་གྲངས་ཉུངམི་རིགས་སམ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ སུ་བསྒྱུར་བའི་ཕྲུ་གུ་ (ITM) རྣམས་ཀྱི་སློབ་གསོའ་ི ནང་དུ་ཕ་སྐད་ཀྱི་ནུས་པ་ཡིན་གྱི་དཔྱད་པ་བྱེད་རྒྱུ་དང་། བྱེད་སྟངས་ཀྱང་། ༡ སློབ་གསོའ་ི དཔེ་མཚོན་འདྲ་མིན་ཡོད་པ་རྣམས་བེད་སྤྱོད་བྱས་པ་ལ་བརྟེན་ནས་སློབ་གསོའ ་ི དམིགས་ཡུལ་ གསལ་པོར་བཞག་ཡོད་པ་རྣམས་ཇི་ཙམ་སྒྲུབ་ཐུབ་མིན་དང་། ༢ དཔེ་མཚོན་དེ་དག་གིས་འཛམ་གླིང་འདིའི་སྟེང་དུ་ཇི་ཙམ་གྱིས་སྐད་ཡིག་འདྲ་མིན་གྱི་གནས་སྟངས་སྲུང་སྐྱོང་ བྱེད་པར་ཕན་ཐོགས་མིན་དང་། ༣ དེ་བཞིན་དེ་དག་གིས་ཕྲུ་གུའི་སྐད་ཡིག་དང་སློབ་གསོ་གཉིས་དང་འབྲེལ་བའི་འགྲོ་བ་ མིའི་ཐོབ་ཐང་རྣམས་ ལ་ཇི་ཙམ་གྱིས་བརྩི་འཇོག་བྱེད་མིན་བཅས་ལ་དཔྱད་པའི་སྒོ་ནས་བྱ་རྒྱུ་རེད།

སྐད་ཡིག་གི་ཆ་ནས་གྲངས་འབོར་མང་བའམ་སྐད་ཡིག་ཁྱབ་ཤུགས་ཆེ་བ་ཡོད་པའི་རིགས་ཀྱི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ལ་ལག་བསྟར་ བྱེད་པའི་སློབ་གསོའ་ི དཔེ་མཚོན་ཁག་ཅིག་ཀྱང་འདིར་འགྲེལ་བརྗོད་བྱ་རྒྱུ་ཡིན། ང་ཚོས་སློབ་གསོའ ་ི འགན་འཛིན་པ་རྣམས་ དང་ཕ་མ་རྣམས་ལ་གདོད་མའམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་ (ITM) གི་ཕྲུ་གུའི་སློབ་གསོ་ཇི་ལྟར་གོ་སྒྲིག་གཏན་འབེབས་ བྱེད་པའི་སྐོར་ལ་ཡོད་པའི་དངོས་ཡོད་དྲི་བ་ཁ་ཤས་ཀྱིས་འགོ་འཛུགས་བྱ་རྒྱུ་ཡིན། ༡ བསྒྲུབ་རྒྱུའི་སློབ་གསོའ་ི དམིགས་ཡུལ་རྣམས་གང་རེད། ༢ ད་བར་བེད་སྤྱོད་བྱས་པའི་སློབ་གསོའ་ི དཔེ་མཚོན་རྣམས་གང་རེད། གྲུབ་འབྲས་གང་ཐོན་ཡོད། ༣ སློབ་གསོའ་ི དཔེ་མཚོན་འདྲ་མིན་དེ་ཚོའི་ནང་དུ་གདོད་མའམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་ (ITM) གི་ ཕྲུ་གུའི་མ་སྐད་ཀྱི་ནུས་པ་གང་རེད་ ༤ དཔེ་མཚོན་གང་དང་གང་གིས་སློབ་གསོའ་ི དམིགས་ཡུལ་སྒྲུབ་ཀྱིན་ཡོད་དམ། ༥ གལ་སྲིད་ཉམས་ཞིབ་ཀྱི་དངོས་ཡོད་གྲུབ་འབྲས་ལ་གཞི་བཞག་ན། ༦ གདོད་མའམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་ (ITM) གི་ཕྲུ་གུའི་སློབ་གསོའ་ི ཆེད་ལམ་སྟོན་གྱི་རྩ་ འཛིན་ནམ་ལྟ་གྲུབ་གང་དང་གང་ཡིན།

༼༢༽ སློབ་གསོའ ་ི དམིགས་ཡུལ་དང་སློབ་གསོའ ་ི དཔེ་མཚོན། ༢།༡། སློབ་གསོའ ་ི དམིགས་ཡུལ།

སྐད་ཡིག་དང་ངོ་བོའ་ི སྒོ་ནས་བལྟས་ན་གདོད་མའམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་ (ITM) གི་ཕྲུ་གུ་དང་སྐད་ཡིག་ ཁྱབ་ཤུགས་ཆེ་བའི་ཕྲུ་གུ་གཉིས་ཀའི་ཆེད་དུ་བཙུགས་པའི་སློབ་གསོའི་ལས་འཆར་ལེགས་པོ་ཞིག་གིས་གཤམ་གསལ་དམིགས་ ཡུལ་རྣམས་སྒྲུབ་དགོས་པ་སྟེ། ༡། གནས་ཚད་མཐོ་བའི་སྐད་གཅིག་ལས་མང་བ་ཤེས་པ། ༢། སློབ་གྲྭར་ཤེས་ཡོན་གྱི་གྲུབ་འབྲས་ཐོན་པའི་གོ་སྐབས་སམ་རེ་བ་ཆེན་པོ་ཡོད་པ། ༣། སྐད་ཡིག་དང་རིག་གཞུང་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་བཟང་ཕྱོགས་ཀྱི་ངོ་བོ་སྲ་བརྟན་ཡོད་པ་དང་།

165

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

རང་ཉིད་དང་གཞན་ལ་བཅངས་པའི་བསམ་བློའ་ི འཁྱེར་སོ་ཡག་པོ་ཡོད་པ།འདི་དག་གི་སྟེང་དུ་སྐད་ཡིག་དང་ངོ་བོ་ལས་ ལོགས་སུ་འགྱུར་བའི་ལྟ་སྟངས་གཞན་གྱིས་སློབ་གསོ་ལ་གཞིགས་པའི་དམིགས་ཡུལ་མང་པོ་ཡོད་པ་རེད། ཕྲུ་གུའི་སོ་སོ་ལོ་ན་ སོན་སྐབས་ཀྱི་མི་ཚེའི་ནང་དུ་གདེངས་སྤོབས་དང་འཇོན་ཐང་གཉིས་ཐེ་བས་རྒྱ་ཁྱབ་ཀྱི་དམིགས་ཡུལ་ཞིག་གཤམ་གསལ་ལྟར་ བཀོད་སྒྲིག་བྱེད་འཐུས་པ་སྟེ། ༤། ས་ཁུལ་དང་རྒྱལ་སྤྱིའི་ནང་དུ་རང་ཉིད་དང་རང་སྡེ། དེ་བཞིན་གཞན་གྱི་ཆེད་དུ་དྲང་བདེན་གྱི་འཛམ་གླིང་ཞིག་ བསྐྲུན་པའི་སྔོན་འགྲོའ་ི ཆ་རྐྱེན་དུ་གོ་རྟོགས་དང་གདེངས་སྤོབས་བསྐྲུན་པའི་གོ་སྐབས་ཡག་པོ་ཡོད་པ།

གདོད་མ་དང་ཚོ་ཁག་གི་ཕྲུ་གུ་ཚོར་དམིགས་ཡུལ་དང་གྲུབ་འབྲས་འདི་དག་གཤམ་གསལ་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་གི་ཡིག་ ཆ་རྣམས་ཀྱི་བཀོད་སྒྲིག་ལ་དམིགས་སུ་བཀར་ནས་གཞི་བཞག་ནས་བཅོས་ཡོད་པ་རེད། ༼ནན་ཏན་གྱི་རྟགས་ངས་བཀོད་པ་ ཡིན།4༽ དོན་ཚན་༡༣།༡།ནང་དུ། འཛམ་གླིང་མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་གདོད་མའི་མི་རིགས་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་གསལ་བསྒྲགས་ (UNDRIP) གིས་བརྗོད་དོན། གདོད་མའི་མི་རིགས་རྣམས་ལ་སོ་སོའ ་ི ལོ་རྒྱུས་དང་སྐད་ཡིག་ངག་ཐོག་སྲོལ་རྒྱུན་དང་ལྟ་གྲུབ། ཡིག་གཟུགས་འབྲི་ སྲོལ་དང་རྩོམ་རིག་བཅས་བསྐྱར་བཅོས་དང་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ་མ་འོངས་མི་རབས་རྣམས་་ལ་ཁྱབ་སྤེལ་ལམ་རྩིས་ སྤྲོད་བྱེད་པ་བཅས་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་་ཡོད་པ་དང་། དེ་བཞིན་སྤྱི་ཚོགས་དང་ས་ཆ་མི་བཅས་ལ་སུས་མིང་འདོགས་ཆོག་ པའི་ཐོབ་ཐང་ཡང་ཡོད། ཅེས་འགྲེལ་བརྗོད་བྱས་ཡོད།

དོན་ཚན་༡༤ཡི་ཚན་ཁག་༡།དང་༢།པའི་ནང་དུ།“༡།གདོད་མའི་མི་རིགས་རྣམས་ལ་སོ་སོའ ་ི རིག་གཞུང་གི་ནང་དུ་ སློབ་གསོ་སྤྲོད་སྟངས་དང་སྦྱོང་སྟངས་དང་འཚམས་པའི་ཐབས་ལམ་གྱི་ཐོག་ནས་རང་ཉིད་ཀྱི་སློབ་གསོའ ་ི སྒྲིག་སྲོལ་ དང་སློབ་གསོ་སྤེལ་བའི་སྒྲིག་འཛུགས་ཁག་རྣམས་གཏན་འབེབས་བྱེད་པ་དང་སྟངས་འཛིན་བྱེད་པའི་ཐོབ་ཐང་ ཡོད་པ་”དང་།“༢།གདོད་མའི་མི་རིགས་སྒེར་སོ་སོ་དང་བྱེ་བྲག་ཏུ་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ལ་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སློབ་གསོའ ་ི གནས་ རིམ་དང་རྣམ་པ་ཚང་མར་དབྱེ་འབྱེད་མཐོང་ཆུང་མེད་པར་ཐོབ་ཐང་ཡོད།” ཅེས་བཀོད་ཡོད།

ལུང་འདྲེན་དང་པོ་གཉིས་ཀྱིས་ཕྲུ་གུ་དེར་ཕ་སྐད་སྦྱོང་བའི་ཐོབ་ཐང་ཡོད་པ་སྟོན་གྱི་ཡོད། འོན་ཀྱང་“རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སློབ་ གསོའ་ི ”རིམ་པ་དང་རྣམ་པ་མང་ཆེ་བས་“རྒྱལ་ཁབ་བམ་སྲིད་གཞུང་གི་་”སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པས་ན། རྒྱལ་ཁབ་བམ་སྲིད་ གཞུང་གི་སྐད་ཡིག་དེ་མ་ཤེས་པར་ཕྲུ་གུ་དེས་སློབ་གསོ་འདི་ཡི་ཐོབ་ཐང་སྤྱོད་མི་ཐུབ་པ་རེད། ལུང་འདྲེན་འདི་དག་གཅིག་ ཏུ་ཕྱོགས་བསྡོམས་བྱས་ན་ཉུང་མཐར་གནས་ཚད་མཐོ་བའི་སྐད་ཡིག་གཉིས་ཤེས་པ་ནི་༼གོང་གི་དམིགས་ཡུལ་དང་པོ་གཞིར་ བཟུང་༽གདོད་མའམ་ཚོ་པའི་ཕྲུ་གུ་ཞིག་གི་སློབ་གསོ་དམིགས་ཡུལ་ཞིག་ངེས་པར་དུ་བཞག་དགོས་པ་སྟོན་གྱི་ཡོད།5རྒྱལ་སྤྱིའི་ ངལ་རྩོལ་ཚོགས་པའི་ཚོགས་འདུ་ (ILO Convention) ཐེངས་༡༦༩དོན་ཚན་༢༩ལྟར་ན། མི་རིགས་འདི་ཚོའི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་རང་ཉིད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་དང་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ནང་དུ་རྐང་པ་འདྲ་མཉམ་གྱི་ ཐོག་ཏུ་ཡོངས་སུ་རྫོགས་པར་མཉམ་ཞུགས་བྱེད་པར་་ཕན་ཐོགས་བྱེད་པའི་སྤྱིར་སྟངས་ཤེས་ཡོན་དང་ལག་རྩལ་སྤྲོད་ པ་ནི་མི་རིགས་འདི་དག་གི་ཆེད་དུ་དམིགས་པའི་སློབ་གསོའ ་ི དམིགས་ཡུལ་གཅིག་ཡིན་དགོས་ཅེས་བཀོད་ཡོད།

གོང་གི་མཚོན་དོན་གཅིག་ནི་གདོད་མ་དང་ཚོ་པའི་མི་རིགས་ཀྱི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ཀྱིས་སློབ་གྲྭར་བསླབས་ནས། སྐད་ཡིག་ གཉིས་དང་རིག་གཞུང་གཉིས་དང་ལྡན་པ་ཞིག་ཏུ་མ་གྱུར་ན་༼དམིགས་བསལ་གོང་བཀོད་དམིགས་ཡུལ་དང་པོ།༽ཁོང་ཚོའོ་ སློབ་གསོའ་ོ ཐོབ་ཐང་ལ་རྩིས་འཇོག་བྱེད་ཀྱིན་མེད། དེ་མིན་ཁོང་ཚོས་སྤྱི་ཚོགས་གཉིས་ཀའི་ནང་དུ་ཡོངས་སུ་མཉམ་ཞུགས་ བྱེད་ཐུབ་རྒྱུ་མ་རེད། སོ་སོའ་ི ནང་མི་དང་། སྤྱི་ཚོགས། རིག་གཞུང་། རིགས་རྒྱུད་བཅས་ཀྱི་མཉམ་དུ་འབྲེལ་ལམ་འཇོག་ཆེད་ 166

དང་། རང་ཉིད་སུ་ཡིན་མིན་དང་གང་ནས་ཡོང་མིན་ཤེས་ཆེད། དེ་བཞིན་གཞི་རྩ་སྲ་བརྟན་ཡོད་པའི་ངོ་བོ་ཞིག་བསྐྲུན་པར་ རང་ལ་བྱང་པ་ལེགས་པོ་ཡོད་པའི་ཕ་སྐད་གཅིག་གམ་གཉིས་དགོས། སོ་སོའ ་ི སློབ་གསོ་དང་འབྲེལ་བའི་འཚོ་ཐབས་སམ་མདུན་ ལམ་འདེམས་སྒྲིག་བྱེད་ཐུབ་པ་དང་། ངལ་རྩོལ་གླ་ལས་ཀྱི་ཁྲོམས་རར་ལས་ཀའི་འདམ་ཁ་ཡོད་པ་བྱེད་ཐུབ་པ་དང་། རང་ཉིད་ གཏན་སྡོད་བྱེད་སའི་ལུང་པ་དེའི་ནང་གི་མང་གཙོའི་ལམ་ལུགས་ལ་མཉམ་ཞུགས་བྱེད་ཐུབ་པ་བཅས་ཀྱི་ཆེད་དུ་རང་ལ་བྱང་པ་ ལེགས་པོ་ཡོད་པའི་དབུས་སྲིད་གཞུང་གི་སྐད་ཡིག་གཅིག་གམ་གཉིས་དགོས་པ་ཡིན། གོང་གསལ་ཆ་རྐྱེན་གཉིས་ཀའམ་ཚང་ མ་གདོད་མའམ་ཚོ་པ་གྲངས་ཉུངས་མི་རིགས་ཀྱི་སློབ་ཕྲུག་ (ITM) རྣམས་ལ་མཐའ་གཅིག་ཏུ་ངེས་པར་དགོས་པ་དང་། ཆ་ རྐྱེན་དེ་དག་དང་ལྡན་པ་བྱེད་པར་གཏན་འབེབས་སློབ་གསོའ ་ི རིམ་པས་ཐག་ཆོད་ངེས་ཀྱི་ནུས་པ་གལ་ཆེན་ཞིག་སྒྲུབ་ཀྱིན་ཡོད། ༼དམིགས་ཡུལ་༡།༢།དང་༣།བཅས་དང་གཅིག་མཚུངས།༽ ཕྲུ་གུའི་ཐོབ་ཐང་གྲོས་ཆོད་ (The Convention on the Rights of the Child: (CRC) ) ཀྱི་དོན་ ཚན་༢༩ནང་དུ་ཕྲུ་གུའི་སློབ་གསོ་ནི། “ཕྲུ་གུའི་གཤིས་ཀ་དང་། འཇོན་ཐང་། ལུས་སེམས་ཀྱི་རྩལ་བཅས་ཡོངས་སུ་རྫོགས་པའི་ ཆེད་དུ་དམིགས་དགོས་”ཞེས་འགྲེལ་བརྗོད་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། གོང་གསལ་དམིགས་ཡུལ་ལམ་གྲུབ་འབྲས་གཉིས་པ་དང་གསུམ་ པ་ནི་“ཁོང་ཚོའི་རྩལ་ཡོངས་སུ་རྫོགས་པ་”ཞེས་པའི་ཆ་ཤས་ཤིག་ཡིན། དོན་ཚན་༢༩ཡིས་སློབ་གསོ་ནི་ཕྲུ་གུ་དེ་མི་རིགས་དང་ ཆོས་ལུགས་ཀྱི་སྡེ་དང་། གདོད་མའི་མི་རིགས་བཅས་མི་སྡེ་ཡོངས་ཀྱི་ཁྲོད་དུ་ཕན་ཚུན་གོ་རྟོགས་ཐུབ་པ་དང་། ཞི་བདེ། བཟོད་ སྒོམ། ཕོ་མོ་འདྲ་མཉམ། མཐུན་སྒྲིལ་བཅས་ཀྱི་གདུང་སེམས་ཀྱི་ངང་ནས་རང་དབང་གི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ནང་དུ་འགན་འཁུར་ ལྡན་པའི་མི་ཚེ་ཞིག་སྐྱེལ་བར་གྲ་སྒྲིག་སྦྱོང་བརྡར་བྱེད་ཆེད་དུ་དམིགས་དགོས། ཅེས་ཀྱང་འགྲེལ་བརྗོད་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། གོང་ གསལ་དམིགས་ཡུལ་༤པས་ལངས་ཕྱོགས་སམ་དམིགས་པ་འདི་མཚོན་གྱིན་ཡོད། ཡིན་ན་ཡང་། གདོད་མའམ་ཚོ་ཁག་ཡང་ན་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ (ITM) ཀྱི་ཕྲུ་གུའི་སློབ་གསོས་ཚད་ལྡན་གྱི་སློབ་ གསོ་གང་གིས་ཀྱང་བསྒྲུབ་དགོས་པའི་དགོས་མཁོ་གཞན་ཡང་བསྒྲུབ་དགོས་པ་ཡིན། དགོས་མཁོ་འདི་དག་གི་ནང་དུ་མཉམ་ འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་སློབ་གསོའ་ི ཐོབ་ཐང་ཐོག་དམིགས་གསལ་སྙན་ཐོ་འགོད་མཁན་གྱིས་འགྲེལ་བརྗོད་བྱས་པའི་སྙན་ཐོའ ་ི ནང་གི་ཨེ་བཞི་ཡི་སྐོར་གྱི”གནད་དོན་༼གྲ་སྒྲིག་ཡོད་པ། བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཐུབ་པ། ངོས་ལེན་དང་དུས་བསྟུན་བྱེད་ཐུབ་པ།༽ རྣམས་ཚུད་ཀྱིན་ཡོད་ (The Four A’s: availability, accessibility, acceptability and adaptability) .དཔེར་ན་སློབ་གསོའ་ི ཐོབ་ཐང་སྤྱོད་པའི་འགོག་རྐྱེན་རྣམས་སེལ་བ་ལྟ་བུ་ཡིན། ༼ཊོ་མ་སེཝ་སི་ཀི། དམིགས་བསལ་ཁོང་ གི་༢༠༠༡གི་སྙན་ཐོར་བཀོད་ཡོད།༽ ༢།༢། སློབ་གསོའ ་ི དཔེ་མཚོན་གྱི་མ་དཔེ་ཡི་འགྲེལ་བརྗོད།

སྐད་ཡིག་མང་པོ་ཅན་གྱི་སློབ་གསོ་ (MLE: Multilingual Education) ཡི་གཤམ་གསལ་དཔེ་མཚོན་གྱི་ ཐོག་མའི་མ་དཔེ་རྣམས་བཅོས་ཡོད་པ་སྟེ།6 སྐད་ཡིག་མང་པོ་ཅན་གྱི་སློབ་གསོའ་ི དཔེ་མཚོན་མ་ཡིན་པ། སྐད་ཡིག་མང་པོ་ཅན་གྱི་སློབ་གསོའ་ི དཔེ་མཚོན་སྐྱོ་བོ་ཡིན་པ། སྐད་ཡིག་མང་པོ་ཅན་གྱི་སློབ་གསོའ་ི དཔེ་མཚོན་ཤུགས་ཆེན་པོའམ་ལེགས་པོ་ཡིན་པ།

སྐད་ཡིག་མང་པོ་ཅན་གྱི་སློབ་གསོའ་ི དཔེ་མཚོན་མ་ཡིན་པ་དང་དཔེ་མཚོན་སྐྱོ་བོ་ཡིན་པ་རྣམས་ཀྱིས་བསྒྲུབ་བྱའི་ དམིགས་ཡུལ་བསྒྲུབ་ཐུབ་ཀྱི་མ་རེས་ཅེད་ང་ཚོས་ད་ལྟ་ནས་བརྗོད་ཐུབ་རྒྱུ་རེད། དཔེ་མཚོན་ཤུགས་ཆེན་པོའམ་ལེགས་པོ་ཡིན་ པ་རྣམས་ཀྱིས་བསྒྲུབ་ཐུབ་རྒྱུ་རེད། དཔེ་མཚོན་འདི་ཚོ་ཅི་འདྲ་ཞིག་ཡོད་དམ། 167

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

༢།༢།༡། དཔེ་མཚོན་མིན་པ་དང་དཔེ་མཚོན་སྐྱོ་བོ་ཡིན་པ། སྐད་ཡིག་རྩ་མེད་དུ་སྟོང་བ་དང་“ཡིག་རྨོངས་”ཀྱི་སློབ་གསོ་དང་འབྲེལ་བའི་རྒྱུ་མཚན་གལ་ཆེ་ཤོས་ནི་སློབ་གསོ་སྤྲོད་པའི་ བརྒྱུད་ལམ་ནོར་བས་རེད་ཅེས་ང་ཚོས་འགྲེལ་བརྗོད་བྱས་ཚར་བ་ཡིན། སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པ་མིན་པས་སྐད་ཡིག་གཅིག་ ལྡན་གྱི་ངོ་བོར་འགྱུར་ལ་དེ་དག་གི་ནང་དུ་གཤམ་གསལ་ཚུད་པ་སྟེ། ༡༽ཁྱབ་ཤུགས་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་ རྣམས་ལ་གྲངས་འབོར་མང་ཤོས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དེ་ཉིད་གཅིག་པོའི་ནང་དུ་སློབ་གསོའི་ལས་འཆར་སྤེལ་བ་དང་མཉམ་དུ་ཕྱི་རྒྱལ་ གྱི་སྐད་རིགས་སློབ་པ། ༢༽ཁྱབ་ཤུགས་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་གཅིག་པུའི་ནང་དུ་སློབ་གསོའི་ལས་འཆར་སྤེལ་བ་དང་། དེའི་ནང་ དུ་གདོད་མའམ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ཀྱིས་སོ་སོའ ་ི ཕ་སྐད་དམ་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་སྐད་ཡིག་དེ་སློབ་ཚན་ཞིག་ཏུ་བྱས་ ནས་སྦྱོང་བ་དང་། དེ་ཡང་གནས་སྐབས་མང་ཆེ་བར་སློབ་གྲྭའི་གཏན་འབེབས་དུས་ཡུན་གྱི་ཕྱི་རུ་སྦྱོང་བ། ༣༽སྐད་ཡིག་གང་ ཞིག་གི་ནང་དུ་བྱིངས་ནས་སྦྱོང་བའི་ཐབས་ལམ། ༼“ཡང་ན་བྱིངས་ཡང་ན་རྐྱལ་གྱིས་་”༽དང་། ༤༽ལོགས་སུ་དབྱེ་འབྱེད་ཀྱི་ ལས་རིམ། ༼ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་དང་མེག་ཁཱར་ཐི། ༢༠༠༨།༤།༽ གྲངས་ཉུང་དུ་བཏང་བའམ་དབང་འོག་དུ་ཚུད་པའི་ཕྲུ་གུ་ཐེ་བས་གདོད་མའམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་ (ITM) གི་ཕྲུ་གུ་མང་ཆེ་བ་རྣམས་ལ་སྐད་ཡིག་གང་ཞིག་གི་ནང་དུ་བྱིངས་ནས་སྦྱོང་བའི་ལས་འཆར་༼“ཡང་ན་བྱིངས་ཡང་ན་རྐྱལ་གྱིས་ ”༽ཀྱི་ནང་དུ་སོ་སོའ་ི ཕ་སྐད་ཀྱི་ཚབ་ཏུ་་ཁྱབ་ཤུགས་ཆེ་བའམ་མི་འབོར་མང་བའི་སྐད་ཡིག་གི་བརྒྱུད་ལམ་གི་ཐོག་ནས་སློབ་ གསོ་སྤྲོད་པ་སྟེ་འབྲིད་པའི་ཚུལ་དུ་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད།

ཁྱབ་ཤུགས་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་གི་བརྒྱུད་ལམ་གྱིས་འབྲིད་པའི་ཚུལ་དུ་སློབ་གསོ་སྤྲོད་པའི་ལག་ལེན་གྱིས་གདོད་མའམ་ ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་ (ITM) གི་ཕྲུ་གུའི་ཕ་སྐད་དེ་བརྗེ་ལེན་བྱས་ནས་མེད་པ་བཟོ་བཞིན་ཡོད། འདི་ཡིས་ཁོ་ཚོའི་ སྐད་ཡིག་གི་བང་མཛོད་ཉུང་དུ་གཏོང་གིན་ཡོད། སྐད་ཡིག་གི་ཆ་ནས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཕྲུ་གུ་དང་གྲངས་ཉུང་དུ་བཏང་ བའི་ཕྲུ་གུ་གཞན་རྣམས་ཀྱི་ཆེད་དུ་སྐད་ཡིག་ཉུང་དུ་གཏོང་བའི་བྱིངས་ནས་སྦྱོང་བའི་ལས་འཆར་༼“ཡང་ན་བྱིངས་ཡང་ན་རྐྱལ་ རྒྱོག་”༽ནི། སྐད་ཡིག་མང་པོ་ཅན་གྱི་སློབ་གསོ་ (MLE) ཡི་དཔེ་མཚོན་མིན་པའི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པ་ཡིན། སློབ་གསོའ ་ི དཔེ་མཚོན་མིན་པ་འདི་དག་གིས་བཙན་དབང་འོག་རིག་གཞུང་ངམ་སྐད་ཡིག་འདྲ་མིན་གཅིག་ཏུ་མཉམ་བསྲེས་བྱེད་པ་ཡིན། མཉམ་བསྲེས་ཞེས་པ་ནི་མི་འབོར་ཆེ་བའི་མི་སྡེ་ཞིག་གིས་ཁྱབ་ཤུགས་ཆེ་བའི་རིག་གཞུང་གཞན་ཞིག་འབྲིད་པའི་ཚུལ་དུ་སྦྱོང་ བ་ལ་གོ་བ་ཡིན། མཉམ་བསྲེས་ཞེས་པ་ནི་ཚོགས་སྡེ་གཞན་ཞིག་ཏུ་བཙན་དབང་གིས་བསྐྱལ་བའམ་བསྒྱུར་བ་ལ་གོ

གྲངས་འབོར་མང་བའམ་ཁྱབ་ཤུགས་ཆེ་བའི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ལ་ཡང་དཔེ་མཚོན་མིན་པའི་སློབ་གསོའི་ལམ་ལུགས་ཡོད་དེ།མི་ འབོར་མང་ཤོས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གཅིག་ཁོ་ན་ཅན་གྱི་ལས་འཆར་གྱི་ཐོག་ཏུ་ཕྱི་རྒྱལ་སྐད་ཡིག་གང་རུང་གཅིག་སློབ་ཚན་ཞིག་གི་ ཚུལ་དུ་སློབ་པ་དེ་ཡིན། དེའི་དཔེ་ཞིག་ནི་འཇར་མི་ནི་ལ་ཡོད་པའི་འཇར་མི་ནི་ཡི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ཡིན་ཏེ། དེ་ཚོར་འཇར་མན་ སྐད་ཡིག་གི་བརྒྱུད་ལམ་ལས་སློབ་པའི་ཐོགདབྱིན་སྐད་དང་ཕི་རན་སིའི་སྐད་ཡིག་ཕྲན་བུ་སློབ་གྲྭར་ཕྱི་རྒྱལ་སྐད་ཡིག་གི་ངོ་བོར་ བསླབ་ཀྱིན་ཡོད། དེ་བཞིན་དཔེ་གཞན་ཞིག་ནི་རྒྱ་ནག་གམ་ཀྲུང་གོའ ་ི ནང་དུ་ཧན་མི་རིགས་ཀྱི་ཕྲུ་གུ་ཚོར་རྒྱ་ཡིག་གི་བརྒྱུད་ ལམ་ནས་སློབ་གསོ་སྤྲོད་པའི་ཐོག་དབྱིན་སྐད་ཕྲན་བུ་ཞིག་སློབ་གྲྭའི་སློབ་ཚན་ཞིག་གི་ཚུལ་དུ་སྦྱོང་བ་དེ་རེད། དཔེ་མཚོན་སྐྱོ་བ་རྣམས་ཀྱིས་སྐད་ཡིག་གཙོ་ཆེ་བོའ ་ི ནང་དུ་ཁྱབ་ཤུགས་ཆེན་པོར་ཆགས་པར་དམིགས་་ནས། ལས་ འཆར་གཉིས་སྟེ་ ༼༡༽ དུས་ཡུན་ཐུང་བ་ཞིག་དང་ ༼༢༽ དུས་ཡུན་རིང་བ་ཞིག་སྤེལ་གྱི་ཡོད། དུས་ཡུན་ཐུང་བ་དང་རིང་བ་ གཉིས་ཀའི་གནས་སྐབས་ཀྱི་ལས་འཆར་་ནང་དུ་ཕ་སྐད་ཀྱི་གནས་ཚད་དམའ་བོ་ཡོད་པའི་གདོད་མའམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་ སྐད་ཡིག་ (ITM) གི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ལ་ལོ་ཁ་ཤས་ཀྱི་རིང་ལ་སོ་སོའི་ཕ་སྐད་བརྒྱུད་ནས་སློབ་གསོ་སྤྲོད་ཀྱིན་ཡོད། ཕ་སྐད་དེ་ ཁྱབ་ཤུགས་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་དང་དེའི་ནང་གི་བརྗོད་བྱ་རྣམས་རྟོགས་པའི་ཐབས་ལམ་དུ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། དུས་ཡུན་ ཐུང་བའི་གནས་སྐབས་ཀྱི་ལས་འཆར་ནང་དུ་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ཀྱིས་གྲངས་འབོར་མང་བའི་སྐད་ཡིག་དེའི་ནང་དུ་ངག་ཐོག་ནས་གོ་ 168

བརྡ་སྤྲོད་པའི་གདེངས་ཚོད་ཕྲན་བུ་སླེབས་མ་ཐག་མི་འབོར་མང་བའི་སྐད་ཡིག་ཞིག་གི་བརྒྱུད་ལམ་ནས་སློབ་གསོ་སྤྲོད་པའི་ ལས་འཆར་ཞིག་ཏུ་འཕོ་འགྱུར་བྱེད་དུ་འཇུག་གིན་ཡོད། གནས་སྟངས་ཕལ་ཆེ་བར་ལོ་གཅིག་ནས་གསུམ་གྱི་ནང་ཚུན་དུ་སྤོ་ འཇུག་གིན་ཡོད། དུས་ཡུན་རིང་བའི་གནས་སྐབས་ཀྱི་ལས་འཆར་ནང་དུ་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ལ་འཛིན་རིམ་ལྔ་པའམ་དྲུག་པའི་བར་ དུ་སྐད་ཡིག་དང་པོའམ་ཕ་སྐད་བརྒྱུད་ནས་སློབ་གསོ་ཕྲན་ཙམ་ཐོབ་སྲིད། སྐབས་འགར་དེར་རྗེས་སུ་ཕ་སྐད་དེ་སློབ་ཚན་ཞིག་ ཏུ་བྱས་ནས་སློབ་འཁྲིད་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པ་རེད། གནས་སྐབས་ཀྱི་ལས་འཆར་གཉིས་ཀའི་དམིགས་ཡུལ་ནི་ཁྱབ་ཤུགས་ཆེ་བའི་ སྐད་ཡིག་དེ་བྱང་ཆུབ་པ་བྱེད་རྒྱུ་དེ་ཡིན། ༼ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་དང་མེག་ཁཱར་ཐི། ༢༠༠༨།༡༣།༽ ༢།༢།༢།སྐད་ཡིག་མང་པོ་ཅན་གྱི་སློབ་གསོའ ་ི དཔེ་མཚོན་ཤུགས་ཆེན་པོའམ་ལེགས་པོ་ཡིན་པ།

གདོད་མའམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་ (ITM) གི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ལ། སྐད་ཡིག་མང་པོ་ཅན་གྱི་སློབ་གསོའ ་ི དཔེ་ མཚོན་མིན་པའམ་དཔེ་མཚོན་སྐྱོ་བ་ཡིན་པ་རྣམས་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་ཚབ་ཏུ་ཕ་སྐད་རྣམས་ཕར་སྣོན་གྱི་ཚུལ་དུ་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་ དགོས། ཕ་སྐད་ཀྱི་བརྒྱུད་ནས་ཕར་སྣོན་གྱི་ཚུལ་དུ་་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པ་དང་མཉམ་དུ་ཁྱབ་ཤུགས་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་ཞིག་གནས་ ཚད་ལྡན་པར་སློབ་ཁྲིད་བྱས་ན། གདོད་མའམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་ (ITM) གི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་བང་ མཛོད་ལ་ཁ་སྣོན་དུ་འགྲོ་བ་དང་ཁོང་ཚོ་གནས་ཚད་མཐོ་བའི་སྐད་ཡིག་གཉིས་སམ་མང་པོ་དང་ལྡན་པ་བཟོ་གི་རེད། ཁོང་ཚོས་ རང་གི་སྐད་ཡིག་དང་གཞན་གྱི་སྐད་ཡིག་ཀྱང་སྦྱོང་ཐུབ་རྒྱུ་རེད། སྐད་ཡིག་འཕར་སྣོན་བྱས་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པ་འདི་ཡིས་ སྐད་ཡིག་གཅིག་ཏུ་མཉམ་བསྲེས་བྱེད་པའི་ཚབ་ཏུ་སྐད་ཡིག་མཉམ་མཐུན་དུ་གནས་པར་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། (Integration instead of assimilation) མཉམ་མཐུན་དུ་གནས་པའི་ཁྱད་ཆོས་ནི་རིག་གཞུང་གཞན་དང་བླངས་ཀྱིས་ཁ་སྣོན་གྱི་ ཚུལ་དུ་སྦྱོང་བས་མཚོན་གྱིན་ཡོད། མཉན་མཐུན་དུ་གནས་པ་ཞེས་པས་ནི་དབྱེ་འབྱེད་མེད་པའི་ཚོགས་སྡེའི་ནང་དུ་འཐུས་མི་བྱེད་པའི་འདམ་ཁ་ཡོད་པ་ལ་གོ

སློབ་གསོའ་ི དཔེ་མཚོན་ཤུགས་ཆེན་པོའམ་ལེགས་པོ་ཡིན་པའི་ནང་དུ། ༡༽ཕ་སྐད་སྲུང་སྐྱོང་ངམ་སྐད་ཡིག་སྲུང་སྐྱོབ་གི་ ལས་འཆར་ཡོད་པ་དང་། ༢༽སྐད་ཡིག་གཉིས་ཕན་ཚུན་དུ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་ལས་འཆར་ཡོད་པ། ༣༽ཡུ་རོབ་མཐུན་ཚོགས་ ཀྱི་དམིགས་བསལ་སློབ་གྲྭ་ལྟ་བུའི་སྐད་ཡིག་མང་པོ་ཅན་གྱི་ལས་འཆར་ཡོད་པ། སློབ་གསོའ ་ི དཔེ་མཚོན་ཤུགས་ཆེན་པོའམ་ ཚད་ལྡན་ཡིན་པ་གཅིག་པུས་གནས་ཚད་མཐོན་པོའ ་ི སྐད་ཡིག་གཉིས་སམ་མང་པོ་ཅན་གྱི་ངོ་བོ་བསྐྲུན་ཐུབ་པ་དང་། གྲངས་ཉུང་ སྐད་ཡིག་གི་སློབ་ཕྲུག་རྣམས་ཀྱི་སློབ་གསོའ ་ི གྲུབ་འབྲས་ཇེ་མཐོར་འགྲོ་བ་དང་འབྲེལ་བ་ཆགས་ཡོད། ༼ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་ སྒ་སི་དང་མེག་ཁཱར་ཐི། ༢༠༠༨།༤།༽ དཔེ་མཚོན་འདི་དག་གི་ནང་ནས་དང་པོ་གཅིག་པོ་གདོད་མའམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་སྐད་ ཡིག་ (ITM) གི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ལ་མཐའ་གཅིག་ཏུ་དམིགས་པ་དང་། དཔེ་མཚོན་ལྷག་མ་གཉིས་ཀྱི་ནང་དུ་གདོད་མའམ་ཚོ་ པའམ་གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་ (ITM) གི་ཕྲུ་གུ་དང་སྐད་ཡིག་ཁྱབ་ཤུགས་ཆེ་བའི་ཕྲུ་གུ་གཉིས་ཀ་ཚུད་ཀྱི་ཡོད་རེད། ༼ཊོབ་སི་ ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་དང་མེག་ཁཱར་ཐི། ༢༠༠༨ ང་དུ་འདི་དག་གི་མཚན་ཉིད་ལ་གཟིགས།༽ ༣། སློབ་གསོའ ་ི དཔེ་མཚོན་འདྲ་མིན་གྱི་གྲུབ་འབྲས།

དཔེ་མཚོན་མིན་པའི་ཁྱབ་ཤུགས་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་ཁོ་ན་བྱིངས་ནས་སྦྱོང་བའི་ལས་འཆར་རྣམས་ནི་“སྐད་ཉུང་སྨྲ་བའི་ སློབ་ཕྲུག་རྣམས་ཀྱི་སློབ་གསོར་ཕན་གནོད་ཆུང་ཤོས་འདྲེན་ཞེས་ཡོངས་གྲགས་སུ་ཁུང་སྐྱེལ་ར་སྤྲོད་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད།” ༼མེེ་དང་ཧཱིལ། ༢༠༠༣།༡༤། ཨའོ་ཊི་ཡ་རོ་འ་/་ནིའུ་ཛི་ལེནྜ་གཀྱི་མའོ་རི་སྡེ་ཚན་གྱིས་བཀོད་མངགས་བྱས་པའི་ཉམས་ ཞིབ། http://www.minedu.govt.nz/ལ་གཟིགས། ༽ འདི་ནི་རྒྱུན་རིང་པོ་ཞིག་ནས་ཤེས་པའི་གནད་དོན་ཞིག་ རེད། འོན་ཀྱང་བྱིངས་ནས་སྦྱོང་བའི་སློབ་གསོའ་ི ལས་འཆར་ནི་ད་དུང་ཡང་གདོད་མའམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་

169

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

(ITM) གི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ཀྱི་སློབ་གསོའ་ི ཐབས་ལམ་ཁྱབ་གདལ་ཆེ་ཤོས་སུ་གྱུར་ཡོད། རྒྱུ་མཚན་ཅིའི་ཕྱིར་གྱུར་ཡོད་དམ། ཐོག་ མ་ང་ཚོས་འགྲེལ་བརྗོད་ལོག་པ་གཉིས་ངོ་སྤྲོད་བྱ་རྒྱུ་ཡིན། ༣།༡།འགྲེལ་བརྗོད་ལོག་པ་གཉིས་སྟེ། སྤྱིར་སྟངས་ཚོར་སྣང་དང་ཕ་མའི་འདམ་ཁ།

གལ་ཏེ་གུ་ཡངས་པོ་བྱེད་འདོད་ཡོད་ན། སྐད་ཡིག་འབྲིད་པར་བྱེད་པའི་བྱིངས་ནས་སྦྱོང་བའི་སློབ་གསོའ ་ི ལས་འཆར་ བེད་སྤྱོད་བྱེད་དགོས་པའི་ངང་ཚུལ་རྟོགས་སྟངས་གཅིག་ནི། སློབ་གསོའ ་ི སྒྲིག་སྲོལ་གྱི་རྒྱབ་སྐྱོར་ལ་བརྟེན་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ཚད་ མཐོའ་ི སྐད་ཡིག་གཉིས་སམ་མང་བ་དང་ལྡན་པ་ཇི་ལྟར་བྱེད་པའི་མཚན་རིག་དང་མཐུན་ཞིང་ལག་ལེན་གྱིས་ར་སྤྲོད་བྱས་པའི་ རྩ་འཛིན་འགའ་ཤས་ནི་མྱོང་རྟོགས་དང་སྤྱིར་སྟངས་ཚོར་སྣང་དང་འགལ་བར་སྣང་བས་སོ། གལ་སྲིད་སོ་སོའ ་ི ནང་དུ་ཕ་སྐད་ བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་གདོད་མའམ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་སྐད་གཉིས་ཅན་དུ་འགྱུར་འདོད་གྱིས་ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་ སྐད་ཡིག་དེ་སྦྱང་འདོད་ཡོད་ན། སྤྱིར་སྟངས་ཚོར་སྣང་གི་ཐོག་ནས་བལྟས་ན། ༡༽འགོ་སྔ་བོ་འཛུགས་པ་དང་། ༢༽ཁྱབ་གདལ་ ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་དང་གོམས་འདྲིས་ཆེ་ཤོས་བྱེད་པ་ནི་བསམ་ཚུལ་ལེགས་པོ་ཞིག་ཏུ་སྣང་སྟེ། དེ་འདྲའི་གནས་སྟངས་གཞན་ དང་མཐུན་པར་བེད་སྤྱོད་བྱས་པའི་རྐྱེན་གྱིས་བྱང་ཆུབ་པར་འགྱུར་རོ། དངོས་འབྲེལ་བྱས་ན་འདི་གཉིས་ཀ་ནོར་འཁྲུལ་རེད། ང་ཚོར་ག་རེ་ཡོད་པ་རེད་ཅེ་ན། འགོ་སྔ་བོ་བཙུགས་པའི་སྐྱོན་ ཞིག་དང་གོམས་འདྲིས་མང་ཤོས་བྱས་པའི་སྐྱོན་ཞིག་ཡོད་པ་རེད། དངོས་འབྲེལ་བྱས་ན་གནས་སྟངས་དམའ་བའི་གདོད་མའམ་ ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་ (ITM) གི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ཀྱིས་དུས་ཡུན་ཇི་ཙམ་རིང་བར་སོ་སོའ ་ི རང་སྐད་བརྒྱུད་ནས་སློབ་ ཁྲིད་བྱས་པ་དེ་ཙམ་གྱིས་ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་དེ་ཡང་ལེགས་པར་ཤེས་ཀྱི་ཡོད་རེད། དེ་ནི་གལ་སྲིད་སྐད་ཡིག་དེའི་ ནང་དུ་བྱུང་ན་སྐད་གཉིས་ཅན་གྱི་དགེ་རྒན་གྱིས་སློབ་ཁྲིད་ཡག་པོ་བྱས་ན། ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་གི་ནང་དུའམ་བརྒྱུད་ ནས་སློབ་ཁྲིད་ཉུང་བ་བྱས་ཀྱང་བདེན་ནོ།

འོན་ཀྱང་ཁོང་ཚོའི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ལ་སྐད་ཡིག་གང་གི་ནང་དུ་སྐད་ཆ་ཤོད་མིན་དང་ཁོང་ཚོའི་སློབ་གྲྭར་སྐད་ཡིག་གང་གི་ ནང་དུ་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་མིན་དེ་ཕ་མའི་འདམ་ཁ་མ་ཡིན་ནམ། འགྲེལ་བརྗོད་བྱེད་ཚུལ་ལྟར་ན་༼ཕ་སྐད་ལ་གནོད་ཀྱང་༽ཁྱབ་ གདལ་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་སྦྱོང་བ་དེ་སོ་སོའ ་ི ཕྲུ་གུ་རྣམས་ལ་ལེགས་པ་ཡོད་པ་དེ་ཕ་མས་གསལ་པོར་མཐོང་ཐུབ་ཀྱི་ཡོད་ཅེས་བརྗོད་ ཀྱིན་ཡོད། སྐད་ཡིག་ཆུང་ཆུང་རྣམས་དེང་དུས་ཀྱི་འཛམ་གླིང་དང་བསྟུན་ནས་འཕོ་འགྱུར་བྱུང་ཐུབ་མེད། ངལ་རྩོལ་གླ་ལས་ཀྱི་ ཁྲོམས་རར་སྐད་ཡིག་དེ་དག་བེད་སྤྱོད་མེད། དེ་ཚོ་རྗེས་ལུས་ཐེབས་དགོས་པའི་རྒྱུ་མཚན་དེ་ཉིད་རང་ཡིན་པར་ངེས། སྐད་ཡིག་ དེ་ཚོ་སོ་སོ་གནས་པའི་སྐབས་བྱུང་ཡོད་ལ་ད་ཆ་ཕན་ཐོགས་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་ལ་ས་ཆའམ་གོ་སྐབས་སྤྲོད་ཀྱི་ཡོད། ༼བསམ་བློ་ འདི་འདྲ་བཏང་ནས་༽ཕ་མ་རྣམས་ཀྱིས་དང་བླང་གི་ཐོག་ནས་སྐད་ཡིག་རྣམས་གསོད་པའམ་རྩ་མེད་དུ་གཏོང་གིན་འདུག་ གཞོན་སྐྱེས་རྣམས་ནི་རིག་གཞུང་འདྲ་མིན་གྱི་མཐུན་གྲོགས་དང་། གཞས། སྒྱུ་རྩལ། ཟས་རིགས། གྱོན་ཆས་བཅས་ཀྱི་ མི་ཚེའི་འགྲོ་སྟངས་ཀྱིས་རིག་གཞུང་མཉམ་འདྲེས་ཀྱི་དེང་རབས་ཅན་དང་རྒྱལ་སར་སྡོད་མཁན་དུ་འགྱུར་འདོད་ཡོད། ཁོང་ཚོ་ སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་སྐད་ཡིག་དང་ཤེས་ཡོན་ལ་དོ་སྣང་མེད་པ་རེད། རྒྱུ་མཚན་དེ་ལ་བརྟེན་ནས་ཕ་མ་རྣམས་ཀྱིས་སོ་སོའ ་ི ཕྲུ་གུ་རང་ ཉིད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་ཚབ་ཏུ་ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་དེའི་བརྒྱུད་ལམ་གྱི་ནང་དུ་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པའི་ཐག་གཅོད་བྱས་པ་རེད། འཛིན་སྟངས་འདི་དག་བདེན་པ་མ་ཡིན་ནམ། • བདེན་པ་མ་ཡིན་ནོ། ཕ་མ་མང་ཆེ་བར་འདམ་ཁ་མེད་པ་རེད། འདམ་ཁ་ཞིག་བྱེད་པ་པ་ལ་འདམ་ཁའམ་ཐབས་ལམ་ གཞན་ངེས་པར་དུ་དགོས། དེང་སང་གདོད་མའམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་ (ITM) གི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་མང་ཆེ་བར་ཕ་ སྐད་གཞི་ལ་བཞག་པའི་སྐད་ཡིག་མང་པོ་ཅན་གྱི་སློབ་གསོ་ (MLE) ཡོད་པ་མ་རེད། ཁོང་ཚོ་ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་ གི་བརྒྱུད་ལམ་ནས་སྤྲོད་པའི་སློབ་གསོ་འདམ་ཁ་བྱེད་དགོས་ཐུག་གི་ཡོད་པ་རེད། 170

• ཕ་མ་རྣམས་ལ་སོ་སོའ་ི འདམ་ཁ་དེ་དག་གི་ཕུགས་རྒྱང་རིང་པོའ་ི འབྲས་བུ་གང་ཡོང་སྐོར་ལ་ཉམས་ཞིབ་ལ་བརྟེན་པའི་ གོ་རྟོགས་སྲ་བརྟན་དགོས། • སྐད་ཡིག་ཚང་མས་སློབ་གསོའ་ི དགོས་མཁོ་ཡང་དག་པར་བསྒྲུབ་ཐུབ་ཀྱིན་ཡོད་པ་ཕ་མ་རྣམས་ཀྱིས་ཤེས་དགོས་པ་ དང་། ཡང་ན་འདི་མིན་ན་འདི་ཞེས་པའི་འདམ་ཁ་གཏོང་བའི་བསམ་ཚུལ་དེ་ནོར་འཁྲུལ་ཡིན་པ་ཤེས་པར་བྱེད་དགོས། གལ་ སྲིད་སློབ་གསོའ་ི སྒྲིག་འཛུགས་ཀྱིས་ཡོང་ཐུབ་པ་བཟོས་ན། ཕྲུ་གུས་སོ་སོའ ་ི རང་སྐད་དང་ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་གཅིག་ གམ་མང་བ་གཉིས་ཀ་སྦྱོང་ཐུབ་རྒྱུ་རེད།

མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་ ༢༠༠༤ ལོའ་ི འགྲོ་བ་མིའི་ཡར་རྒྱས་ཀྱི་སྙན་ཐོའ ་ི ནང་དུ། རིག་གཞུང་གི་རང་དབང་དེ་སྐད་ ཡིག་གི་རང་དབང་དང་འགྲོ་བ་མིའི་ཡར་རྒྱས་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་བསྟན་ཡོད། སྙན་ཐོ་དེས་དགག་སྒྲུབ་བྱེད་པ་ནི། གང་ཟག་ སྒེར་ཞིག་ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་རིག་གཞུང་ཞིག་ཏུ་མཉམ་བསྲེས་བྱེད་པར་རྒྱུད་སྐུལ་བྱེད་པ་ལ། སོ་སོའ ་ི མ་སྐད་ལ་དཔལ་འབྱོར་ དང་སྤྱི་ཚིགས། སྲིད་དོན་གྱི་ཁེ་ཕན་བཅས་ཀྱི་སྒོ་ནས་གྱོང་གུན་ཆེན་པོ་བཏང་བ་ལས་ཤུགས་རྐྱེན་ཆེ་བའི་ཐབས་ལམ་གཞན་ མེད། གལ་སྲིད་དེ་འདྲའི་མཉམ་བསྲེས་དེ་སོ་སོའ ་ི ཕ་སྐད་དང་མ་འོངས་པའི་མདུན་ལམ་གཉིས་ཀྱི་བར་འདམ་ཁ་བྱེད་དུ་བཅུག་ ནས་བྱས་ན། འདམ་ཁ་དེ་རང་དབང་ལྡན་པའི་ཐོག་ནས་བྱས་མེད་པ་རེད། དངོས་གནས་བྱས་ན། “འདམ་ཁ་”ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་དེ་ཉིད་ནི། མ་འོས་པའི་ཐ་སྙད་ཅིག་རེད། མཚན་ཉིད་ལྡན་པའི་ འདམ་ཁ་ནི་མི་རྣམས་སོ་སོའ་ི རང་འདོད་རྒྱུ་མཚན་དང་ལྡན་པའི་སྒོ་ནས་འཚོལ་སྒྲུབ་བྱེད་མཁན་ཡིན་པ་དང་ཁོངཚོའི་ཐག་ གཅོད་རྣམས་རྒྱུ་མཚན་སྔོན་དུ་བཏང་ནས་རང་དབང་གིས་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པ་ལ་གཞི་བཅོལ་ནས་དགག་སྒྲུབ་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ༼ཁ་སྦེལ། ༢༠༡༠།༽

མི་རྣམས་ཐབས་བྱུས་ཀྱི་འདམ་ཁ་མི་འདྲ་བ་མང་པོ་ཡོད་པ་རྣམས་ཀྱི་ལྗིད་ཚད་བཏེགས་ནས།སོ་སོར་ཁེ་སང་དང་ཕན་ཡོན་ ཆེ་ཤོས་དེ་འདམ་ཁ་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པར་ཆ་འཇོག་གིན་ཡོད་པ་རེད། ཆ་འཇོག་རྒྱུ་མཚན་ཡང་དག་ལ་བརྟེན་ཏེ། འདམ་ཁ་བྱེད་ པའི་ལྟ་གྲུབ་ལ་གཞི་བཅོལ་ནས་སྐད་ཡིག་དང་ངོ་བོ་གཉིས་ཀྱི་བར་འབྲེལ་བ་ཡོད་སྟངས་ཀྱི་ཁུངས་སྐྱེལ་ཚད་མ་མེད་པ་གཅིག་ ནི་འདི་ཡིན་ཏེ། གལ་སྲིད་ངོ་བོ་དང་སྐད་ཡིག་བར་འབྲེལ་བ་ཤུགས་ཆེན་ཞིག་ཡོད་ན། ཕ་སྐད་ཅིག་སྲུང་སྐྱོང་བྱེད་པའི་ཁེ་ཕན་ དེ་ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་གཞན་གཅིག་ཏུ་འཕོ་བསྒྱུར་བྱས་པ་ལས་ཁེ་ཕན་ཆེ་བ་ཡོད་དགོས་པ་རེད། ཤིན་ཏུ་མྱུར་བའི་ སྐད་ཡིག་འཕོ་བསྒྱུར་གྱི་གནས་སྟངས་ནི་ངོ་བོ་དང་སྐད་ཡིག་བྱེ་བྲག་པ་ཞིག་གི་བར་ལ་འབྲེལ་བ་མེད་པ་འབའ་ཞིག་གིས་འགྲེལ་ བཤད་བྱེད་ཐུབ་ཀྱི་རེད་ཅེས་སི་ཊེ་ཕེན་མེེ་༼༢༠༠༥།༣༢༨-༣༢༩༽ཡིས་བརྗོད་ཀྱིན་ཡོད། ཁ་སྦེལ་གྱིས་རྒྱུ་མཚན་ཡང་དག་ལ་བརྟེན་ནས་འདམ་ཁ་བྱེད་པའི་ལྟ་གྲུབ་ལ།

གུ་ཡངས་རིང་ལུགས་པའི་རྩ་ཆེའི་ཡིད་ཆེས་སམ་བསམ་ཚུལ་ཞིག་རེད་ཅེད་བརྗོད་ཀྱིན་ཡོད། དངོས་ཡོད་གནས་ཚུལ་ནི་ ཕ་མ་རྣམས་ཀྱིས་བཀག་སྡོམ་ཤིན་ཏུ་མང་པོ་ཡོད་པའི་སྒྲོམ་གཞི་ཞིག་གི་ནང་དུ་སྐད་ཡིག་གི་འདམ་ཁ་རྒྱག་གིན་ཡོད། བཀག་ སྡོམ་འདི་ཚོ་ཁ་ཤས་ནི་ཤིན་ཏུ་ཐབས་རྡུགས་ཡིན་པས་དངོས་གསལ་དོད་པོར་འགྱུར་ཡོད་པས་སྣང་མེད་དུ་གཏོང་བ་དཀའ་བ་སྟེ། དྲག་པོའ་ི འཚེ་བ་དང་། བདག་དབང་འཕྲོག་པ། སྲོག་ལ་ཉེན་ཁ་གཏོང་བ་ལ་སོགས་པའོ། བཀག་སྡོམ་ཁ་ཤས་ནི་བཀག་སྡོམ་ བྱེད་མཁན་བསམ་ཤེས་ཡོད་བཞིན་དུ་བྱས་པ་མིན་པའང་ཡོད། དེ་བཞིན་ཤིན་དུ་མང་བའི་བསམ་བློའི་བཅོས་བསྒྱུར་དང་དྲིལ་ བསྒྲགས་དང་། གོ་རིམ་སྒྲིག་ནས་བཏང་བའི་གནོད་འཚེ་ལ་གཞིགས་ན་ཕ་མ་རྣམས་ཀྱིས་དོན་དང་མཚུངས་པའི་འདམ་ཁ་བྱེད་ ཀྱི་ཡོད་རེད་ཅེད་བཤད་དཀའ་མོ་རེད། ༼ཁ་སྦེལ། ༢༠༡༠།༽ 171

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

དེས་ན། ཕ་མ་རྣམས་ཀྱིས་འདམ་ཁ་འདྲ་མིན་ཡོད་པ་རྣམས་ལྗིད་ཚད་འདེགས་པར་ངེས་པར་དགོས་པའི་ཤེས་ཡོན་དེ་ གང་ཡིན་ནམ། ཉམས་ཞིབ་ཀྱིས་གོང་དུ་བསྟན་པའི་དཔེ་མཚོན་རྣམས་ཀྱི་སྐོར་ལ་གང་སྟོན་ཀྱིན་ཡོད་དམ། ༣།༢། ཉམས་ཞིབ་ཀྱིས་གང་སྟོན་གྱིན་ཡོད་དམ། དཔེ་མཚོན་རྣམས་སྡུར་བ། གཤམ་གསལ་གལ་ཆེའི་ལས་འཆར་རིགས་ཁག་ཅིག་གཤིབ་བསྡུར་བྱས་ཡོད།

ཀ། འཛིན་རིམ་དང་པོ་ནས་སློབ་གསོ་ཡོངས་ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་བརྒྱུད་ནས་བྱེད་པ་ ༼བྱིངས་ནས་སྦྱོང་བའི་ ཐབས་ལམ། འདི་ནི་སློབ་གསོའ་ི དཔེ་མཚོན་མ་ཡིན་པ་ཞིག་ཡིན།༽

ཁ། དུས་ཡུན་ཐུང་བའི་གནས་སྐབས་ལས་རིམ། འདིར་ཐོག་མའི་ལོ་དང་པོ་ནས་གཉིས་པའི་བར་དུ་ཕ་སྐད་ཀྱི་བརྒྱུད་ ལམ་ནས་སློབ་གསོ་སྤྲད་པའི་རྗེས་སུ་ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་ཞིག་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཏུ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ། ༼འདི་ནི་ དཔེ་མཚོན་སྐྱོ་བོ་ཞིག་ཡིན་༽

ག དུས་ཡུན་རིང་བའི་གནས་སྐབས་ལས་འཆར་གང་ཞིག་གི་ནང་དུ་ཕ་སྐད་ནས་ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་ཅིག་ཏུ་ འཕོ་བསྒྱུར་བྱེད་དུས་རྒྱང་རིང་པོའ་ི ནང་རིམ་གྱིས་བྱས་ནས་འཛིན་རིམ་ལྔ་པའམ་དྲུག་པའི་ནང་དུ་རྫོགས་པར་བྱེད་རྒྱུ། ༼འདི་ ཡང་དཔེ་མཚོན་སྐྱོ་བ་ཞིག་ཡིན་ཡང་དུས་ཡུན་ཐུང་བའི་གནས་སྐབས་ལས་འཆར་ལས་ལེགས་པ་ཡིན།༽ ང་། ལས་འཆར་གང་ཞིག་ཏུ་ཐོག་མའི་ལོ་བརྒྱད་དམ་དེ་ལས་རིང་བར་ཕ་སྐད་ཀྱི་བརྒྱུད་ལམ་ནས་སློབ་གསོ་སྤྲོད་རྒྱུ། ༼འདི་ནི་དཔེ་མཚོན་ཤུགས་ཆེན་པོའམ་ལེགས་པོ་ཞིག་ཡིན།༽

ཕྲུ་གུ་འདི་ཚོའི་ཤེས་ཡོན་གྱི་གནས་ཚད་གཤིབ་བསྡུར་བྱས་པའི་ཉམས་ཞིབ་ཀྱི་གྲུབ་འབྲས་ཀྱིས་གཅིག་མཐུན་དུ་ར་སྤྲོད་ བྱེད་བཞིན་པ་ནི། ལས་འཆར་ཀ་པ་༼ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་གི་བརྒྱུད་ཀྱི་སློབ་གསོ།༽དང་ལས་འཆར་ཁ་པ་༼དུས་ཡུན་ ཐུང་ངུའི་གནས་སྐབས་ཀྱི་ལས་རིམ།༽གཉིས་ཀྱི་ནང་དུ་ཞུགས་པའི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་སྤྱི་ཡོངས་ཀྱི་ཆ་ནས་བཤད་ན། ཁྱབ་གདལ་ ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་གི་གདེངས་སྤོབས་དེ། ཕ་སྐད་ཀྱི་གནས་ཚད་ནང་དུ་ཐོབ་པ་བཞིན་ནམ་ཡང་ཐོབ་ཀྱིན་མེད། དེ་དང་མཉམ་ དུ་ཁོང་ཚོས་སོ་སོའ་ི སྐད་ཡིག་ཀྱང་ཡག་པོ་སྦྱོང་མི་ཐུབ། ༼དཔེར་ན་རང་སྐད་ལ་ཡིག་གཟུགས་དང་ཡིག་གཟུགས་དང་རྩོམ་ རིག་སོགས་ཡོད་ཀྱང་ཁོང་ཚོས་དེ་དག་ཀློག་སྟངས་དང་འབྲི་སྟངས་སྦྱོང་གིན་མེད།༽ སྤྱི་ཡོངས་ཀྱི་ཆ་ནས་ཁོང་ཚོའི་ཤེས་ཡོན་ གྱི་གནས་ཚད་ཕལ་ཆེར་ཤིན་ཏུ་སྐྱོ་བོ་ཡོད། ༼འོན་ཀྱང་ཕྲུ་གུ་བྱེ་བྲག་ཁ་ཤས་ཀྱིས་ཁུངས་འཁྱོལ་སྲིད་པ་སྟེ། དཔེར་ན་ཁེ་ན་ ཌར་ཡོད་པའི་གདོད་མའམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་ (ITM) གི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་གནད་དོན་ཁ་ཤས་ཀྱི་ཆ་ནས་ཁྱབ་གདལ་ ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་གི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ལས་ལེགས་པ་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ལས་འཆར་ག་པ་༼དུས་ཡུན་རིང་བའི་གནས་སྐབས་ཀྱི་ལས་ རིམ།༽ཡི་ནང་དུ་ཡོད་པའི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ལ་གྲུབ་འབྲས་ལེགས་པ་ཐོན་ཐུབ་ཀྱིན་ཡོད། འོན་ཀྱང་ཁོང་ཚོའི་གྲུབ་འབྲས་ཀྱང་ཇི་ ཙམ་ཐོབ་ནུས་པའི་ཚད་ལས་ཤིན་ཏུ་དམའ་བ་ཡིན། དཔྱད་ཞིབ་ཀྱི་གྲུབ་འབྲས་ཁ་ཤས་ངོ་སྤྲོད་བྱས་ཡོད། ཕྱི་ལོར་ ༡༩༩༡ ལོར་ རཱ་མི་རེ་ཛི་ལ་སོགས་ཀྱིས་སློབ་ཕྲུག་ ༢༣༥༢ དང་མཉམ་དུ་བྱས་པའི་དཔྱད་ཞིབ་ཀྱིས་སི་པེ་ནི་ཤི་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་ གྱི་གྲངས་ཉུང་སློབ་གྲྭ་བའི་སྡེ་ཚན་གསུམ་གཤིབ་བསྡུར་བྱས་ཡོད། ༼རེའུ་མིག་དང་པོར་གཟིགས་༽ སྡེ་ཚན་དང་པོར་དབྱིན་ ཡིག་གི་བརྒྱུད་ལམ་ཁོ་ནས་ཐོག་སློབ་ཁྲིད་བྱས་པ་རེད། ༼འོན་ཀྱང་སློབ་ཕྲུག་འདི་ཚོ་ལ་ཡང་སྐད་གཉིས་སྤྱོད་པའི་དགེ་རྒན་ ཡོད་ལ་མང་པོ་ཞིག་ལ་སི་པེ་ནི་ཤི་སློབ་ཚན་ཞིག་བྱས་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱས་ཡོད། འདི་ནི་བྱིངས་ནས་སྦྱོང་བའི་ལས་འཆར་ནང་ དུ་ཡོངས་གྲགས་མ་ཡིན་པ་ཞིག་རེད།༽ སྡེ་ཚན་གཉིས་ནི་དུས་ཡུན་ཐུང་བའི་གནས་སྐབས་ཀྱི་ལས་འཆར་ནང་ཡོད་པའི་སློབ་ ཕྲུག་རྣམས་ཡིན་ལ། ཁོང་ཚོར་ལོ་གཅིག་གམ་གཉིས་ཀྱི་རིང་ལ་སི་པེ་ནི་ཤི་སྐད་ཡིག་བསླབས་རྗེས་དབྱིན་སྐད་བརྒྱུད་ལམ་གྱི་ སློབ་གསོའ་ི ལས་འཆར་དུ་འཕོ་བསྒྱུར་བྱས་པ་རེད། དུས་ཡུན་རིང་བའི་གནས་སྐབས་ལས་འཆར་གྱི་ནང་དུ་ཡོད་པའི་སྡེ་ཚན་ 172

གསུམ་པའི་སློབ་ཕྲུག་རྣམས་དབྱིན་སྐད་བརྒྱུད་ལམ་གྱི་སློབ་གསོའ ་ི ལས་འཆར་ནང་དུ་མ་བཏང་གོང་ལོ་བཞི་ནས་དྲུག་བར་དུ་ སི་པེ་ནི་ཤི་སྐད་ཡིག་གི་སློབ་གསོ་ཐོབ་ཡོད། རེའུ་མིག་དང་པོ། རཱ་མེ་རི་རྫེ་ལ་སོགས་པའི་དཔྱད་ཞིབ། ༡༩༩༡། སློབ་ཕྲུག ༢༣༥༢ སྡེ་ཚན།

སློབ་གསོའ་ི བརྒྱུད་ལམ།

གྲུབ་འབྲས།

དུས་ཡུན་ཐུང་བའི་ གནས་སྐབས་ལས་རིམ།

ལོ་གཅིག་ནས་གཉིས་བར་སི་པེ་ནི་ ཤི་དེ་ནས་ཆ་ཚང་དབྱིན་ཡིག

དབྱིན་ཡིག་དང་སློབ་གྲྭའི་གྲུབ་འབྲས་ཀྱི་ཚད་འབྲིང་ ཙམ་ཕལ་ཆེར་རྗེས་ཟིན་བྱེད་མི་ཐུབ།

དུས་ཡུན་རིང་བའི་ གནས་སྐབས་ལས་རིམ།

ལོ་བཞི་ནས་དྲུག་བར་སི་པེ་ནི་ཤི དེ་ ནས་ཆ་ཚང་དབྱིན་ཡིག

དབྱིན་ཡིག་ཁོ་ན།

དབྱིན་ཡིག

དབྱིན་ཡིག་དང་སློབ་གྲྭའི་གྲུབ་འབྲས་ཀྱི་ཚད་དམའ་ བ་གཏན་ནས་རྗེས་ཟིན་བྱེད་མི་ཐུབ།

གྲུབ་འབྲས་ལེགས་ཤོས་དབྱིན་སྐད་ཕ་སྐད་ཡིན་པའི་ སློབ་ཕྲུག་མཉམ་དུ་རྗེས་ཟིན་བྱེད་ཐུབ།

སྤྱིར་སྟངས་ཚོར་སྣང་ལ་གཞི་བཅོལ་ན་སྔ་ས་ནས་དབྱིན་སྐད་སྦྱོང་འགོ་བཙུགས་ནས་གོམས་འདྲིས་མང་ཤོས་བྱས་པའི་ དབྱིན་སྐད་གཅིག་པའི་སློབ་མ་རྣམས་ལ་དབྱིན་སྐད་དང་ཨང་རྩིས་དེ་བཞིན་སྤྱིར་སྟངས་སློབ་གསོའ ་ི གནས་ཚད་ཡག་ཤོས་དེ་ ཐོབ་དགོས་པར་སྣང་ལ། དབྱིན་སྐད་སྦྱོང་འགོ་ཕྱི་པོ་བཙུགས་ཤིང་གོམས་འདྲིས་ཉུང་ཤོས་བྱུང་བའི་དུས་ཡུན་རིང་བའི་གནས་ སྐབས་ཀྱི་སློབ་ཕྲུག་རྣམས་ཀྱི་དབྱིན་སྐད་སོགས་ཀྱི་གནས་ཚད་སྡུག་ཤོས་ཡོང་དགོས་པར་བསམ།

ཡིན་ཡང་གྲུབ་འབྲས་ཏག་ཏག་ལྡོག་ཕྱོགས་རེད། དུས་ཡུང་རིང་བའི་གནས་སྐབས་སློབ་ཕྲུག་རྣམས་ལ་གྲུབ་འབྲས་ལེགས་ ཤོས་ཐོབ་ཡོད། དེར་མ་ཟད། ཁོང་ཚོ་གཅིག་པོས་ཕྱིས་སུ་དབྱིན་སྐད་ཀྱི་གནས་ཚད་རང་སྐད་ལྟར་སླེབས་ཐུབ་པའི་ཚོད་དཔག་བྱེད་ཀྱི་ ཡོད། སྡེ་ཚན་གཞན་གཉིས་ནི་ཐོག་མར་གློ་བུར་དུ་ཡར་རྒྱས་ཕྱིན་པའི་རྗེས་སུ་རྗེས་ལུས་མང་དུ་མང་དུ་ཐེབས་ནས་ཕལ་ཆེར་ དབྱིན་སྐད་དང་སྤྱིར་སྟངས་སློབ་གྲྭའི་ཤེས་ཡོན་གནས་ཚད་ཐོག་དབྱིན་སྐད་རང་སྐད་ཡིན་པའི་སློབ་གྲོགས་རྣམས་ཀྱི་རྗེས་ ནམ་ཡང་ཟིན་གྱི་མ་རེད་ཅེས་ཚོད་དཔག་བྱེད་པ་རེད། ཐོ་མ་སི་དང་ཁོ་ལི་ཡར་གྱི་ཉམས་ཞིབ་༼དཔེ་དེབ་ཐོ་གཞུང་ནང་དུ་ མིང་གཉིས་ཀའི་འོག་གཟིགས་རོགས། དེ་བཞིན་དྲ་རྒྱ་http://www.thomasandcollier.com/Research Links.htm ལ་གཟིགས་༽ནི་འཛམ་གླིང་ནང་དུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སློབ་ཕྲུག་གི་སློབ་གསོའ ་ི ཐད་དཔྱད་ཞིབ་གཏིང་ ཟབ་ཤོས་དེ་ཡིན་ལ་དེའི་ནང་དུ་སློབ་ཕྲུག་ ༢༡༠,༠༠༠ ལ་ཉམས་ཞིབ་བྱས་ཡོད་པ་མ་ཟད་ཨ་མི་རི་ཁའི་གྲོང་ཁྱེར་དང་གྲོང་གསེབ་ ཀྱི་སྒྲོམ་གཞི་གཉིས་ཀའི་ནང་དུ་ཉམས་ཞིབ་གཏིང་ཟབ་བྱས་ཡོད། ཉམས་ཞིབ་འདིའི་ནང་དུ་སྐད་ཡིག་ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་སྐད་ ཡིག་གི་སྡེ་ཚན་དུ་གཏོགས་པའི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་ཅིག་གི་ནང་དུ་ཡོངས་སུ་ཐིམ་ནས་སྦྱོང་བའི་ལས་འཆར་དང་ ། སྐད་གཉིས་སམ་སྐད་གཉིས་ཕན་ཚུན་དུ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་ལས་འཆར་གང་ཞིག་གི་ནང་དུ་གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་ཅིག་དང་ ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་ཅིག་བཅས་གཉིས་ཀ་༼གཙོ་བོ་སི་པེ་ནི་ཤི་དང་དབྱིན་སྐད།༽སློབ་གསོའི་བརྒྱུད་ལམ་དུ་བེད་སྤྱོད་ བྱེད་པ། གནས་སྐབས་སྐད་གཉིས་ཅན་གྱི་ལས་རིམ། དབྱིན་སྐད་སྐད་གཉིས་པའི་ཚུལ་དུ་སྦྱོང་བའི་ལས་འཆར་ (ESL) དང་།

173

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཡོངས་ཁྱབ་སྐད་ཡིག་ཅེས་འབོད་པའི་ལས་འཆར་༼དབྱིན་སྐད་གཅིག་པུ་བྱིངས་ནས་སྦྱོང་བའི་ཐབས་ལམ་7༽བཅས་ཚུད་ཡོད། དཔེ་མཚོན་ཚང་མའི་ནང་དུ་གཅིག་མཚུངས་སུ་སོ་སོའ ་ི ཕ་སྐད་དུས་ཡུན་རིང་ཤོས་སུ་སློབ་གསོའི་བརྒྱུད་ལམ་བྱས་པའིཕྲུ་གུ་ རྣམས་ལ་སྐད་གཉིས་ཀྱི་གནས་ཚད་དང་སྤྱིར་སྟངས་སློབ་གསོའ ་ི གནས་ཚད་གཉིས་ཀ་མཐོ་ཤོས་ཐོབ་ཡོད། སྐད་ཡིག་དང་པོའ་ི ནང་དུ་ (L1) སློབ་གསོ་བྱས་པའི་དུས་ཡུན་རིང་ཐུང་ནི་སྐད་ཡིག་གཉིས་པ་ (L1) དང་སློབ་གྲྭའི་ ཤེས་ཡོན་གཞན་གྱི་གནས་ཚད་དང་གདེངས་ཚོད་གཉིས་ཀ་ཚོད་དཔག་བྱེད་ཐུབ་པའི་ཆ་རྐྱེན་ཤུགས་ཆེ་ཤོས་དེ་ཡིན། ༼ཐོ་མ་སི་ དང་ཁོ་ལི་ཡར་སི་ཊེ་ཊི། ༢༠༠༢།༧།༽ སྐད་ཡིག་གཉིས་པའི་སློབ་ཕྲུག་གི་གྲུབ་འབྲས་ཚོད་དཔག་བྱེད་པའི་ཆ་རྐྱེན་ཤུགས་ཆེ་ཤོས་ནི་སྐད་ཡིག་དང་པོའི ་ སློབ་གྲྭའི་དུས་ཡུན་དེ་རེད། སྐད་ཡིག་དང་པོའ ་ི ནང་དུ་ཇི་ཙམ་དུས་ཡུན་རིང་བར་སློབ་སྦྱོང་བྱས་པ་དེ་ཙམ་གྱིས་ སྐད་ཡིག་གཉིས་པའི་ནང་དུ་གྲུབ་འབྲས་མཐོ་བ་ཐོན་ཐུབ།

རཱ་མེ་ཛི་ཡི་ཉམས་ཞིབ་དང་ཐོ་མ་སི་དང་ཁོ་ལི་ཡར་ཀྱི་ཉམས་ཞིབ་གཉིས་ཀའི་ནང་དུ། ཕ་སྐད་བརྒྱུད་ལམ་ཐོག་སློབ་ གསོའ་ི དུས་ཡུན་དེ་སྐད་ཡིག་གཉིས་བརྒྱུད་སློབ་གསོ་བྱེད་པའི་སློབ་ཕྲུག་གི་སློབ་གསོའ ་ི གྲུབ་འབྲས་ཐོན་མིན་གྱི་རྒྱུ་རྐྱེན་མང་ པོ་ཡོད་པའི་ནང་ནས་གང་ལས་ཀྱང་གལ་ཆེ་བ་ཡིན་པར་ངོས་འཛིན་བྱས་ཡོད། དེ་ནི་སྤྱི་ཚོགས་དང་དཔལ་འབྱོར་གྱི་གནས་ སྟངས་ལས་ཀྱང་ཆེས་གལ་ཆེ་བ་རེད་ལ། ང་ཚོའི་གདོད་མའི་མི་རིགས་རྣམས་ཀྱི་གནས་སྟངས་ལ་བསམ་ཞིབ་བྱེད་སྐབས་ གནད་དོན་འདི་ནི་ཤིན་ཏུ་གལ་ཆེན་པོ་རེད། ༼ནོར་ཌིག་རྒྱལ་ཁབ་རྣམས་ཀྱི་སཱ་མི་མི་རིགས་གཅིག་པུ་དམིགས་གསལ་རེད་ 8 ༽ རཱ་མེ་ཛི་ཡི་ཉམས་ཞིབ་དང་ཐོ་མ་སི་དང་ཁོ་ལི་ཡར་ཀྱི་ཉམས་ཞིབ་གཉིས་ཀའི་ནང་དུ་གྲུབ་འབྲས་སྡུག་ཤོས་ནི་རྒྱུན་གཏན་ བྱིངས་ནས་སྦྱོང་བའི་ལས་འཆར་ནང་དུ་ཡོད་པའི་སློབ་ཕྲུག་རྣམས་ལ་ཐོན་ཡོད་ལ་ཕྱིར་སྐྲོད་ (push-outs9) བྱས་པའི་བརྒྱ་ ཆ་ཡང་མཐོ་པོ་ཡོད། ལས་འཆར་དེའི་ནང་དུ་ཁོང་ཚོའོ་ཕ་སྐད་ (L1s) ལ་བརྒྱབ་སྐྱོར་གཏན་ནས་མ་བྱས་པའམ་ཡང་ན་མ་ སྐད་དེ་སློབ་ཚན་གཅིག་གི་ཚུལ་དུ་ཕྲན་བུ་སློབ་ཁྲིད་བྱས་ཡོད། དེ་འདྲའི་མཇུག་སྡོམ་ནི་ཨབ་རི་ཁའི་ནང་དུའང་བརྒྱབས་ཡོད། སྐུ་ཞབས་ཧུས་༼༢༠༠༨༽ལྟར་ན། ཨབ་རི་ཁའི་རྒྱ་ཁྱོན་ལ་སྔ་ས་ནས་“རྒྱ་ཆེའི་འབྲེལ་ལམ་བྱེད་ཐུབ་པའི་རྒྱལ་སྤྱིའི་སྐད་ཡིག་ ”ཅིག་ལ་འཕོ་བསྒྱུར་བྱས་པ་ལ་བརྟེན་ནས། ༡ སྐད་ཡིག་དང་པོ་དང་གཉིས་པའི་གནས་ཚད་སྐྱོ་བོ་ཡོང་བ་དང་། (SACMEQ 11 2005) ཨ་ལི་ ཌོ་ལ་སོགས་པས། ༢༠༠༦། ལྷོ་ཨབ་རི་ཁའི་མི་རིག་པའི་ཉམས་ཞིབ་ཚོགས་པའི་དཔྱད་ཞིབ། ༢༠༠༧། (HSRC Studies in South Africa 2007) ། ༢ ཨང་རྩིས་ཞན་པ། ༼ལྷོ་ཨབ་རི་ཁའི་མི་རིག་པའི་ཉམས་ཞིབ་ཚོགས་པའི་དཔྱད་ཞིབ། ༢༠༠༧༽ ༣ རྒྱུགས་ཚད་མ་ལོངས་པ་དང་ཕྱིར་བུད་པའི་བརྒྱ་ཆ་མང་བ་ ༼ཨོ་སྦན་ཡ། ༡༩༩༩། སྦམ་སྦོ་སི། ༢༠༠༠༽ ༤ འགྲོ་སོང་ཆེན་པོ། ཡང་ན་འགྲོ་སོང་ཆུད་ཟོས། ༼ཨ་ལི་ཌོ་ལ་སོགས་པས། ༢༠༠༦༽

ཐོག་མ་MTEསྐད་གཉིས་ཅན་གྱི་སློབ་གསོའ་ི ལས་འཆར་འོག་ཞུགས་ནས་ལོ་གཉིས་སམ་གསུམ་སླེས་རྗེས་སྐད་ཡིག་ གཉིས་པའམ་སྐད་ཡིག་དང་པོར་ (L2/FL) འཕོ་བསྒྱུར་བྱས་ན་ལོ་༡།ནས་༣།བར་དང་སྐབས་རེར་ལོ་༤བར་དུ་གྲུབ་འབྲས་ ལེགས་པོ་ཡོང་བ་མཐོང་། འཛམ་གླིང་གི་རྒྱལ་ཁབ་གང་དུའང་ཕ་སྐད་སྔ་ས་ནས་བཞག་པའི་སྐད་གཉིས་ཅན་གྱི་སློབ་གསོའ ་ི ལས་འཆར་གྱིས་ཕུགས་འགྱངས་གཏན་པོའ་ི སློབ་གསོའ་ི གྲུབ་འབྲས་ཐོན་ཐུབ་པ་སྟོན་ཐུབ་མེད། ཨབ་རི་ཁའི་ལུང་པ་རྣམས་སུ་ སློབ་ཕྲུག་བརྒྱ་ཆ་༥༠ལས་མང་བ་འབྲིང་རིམ་སློབ་གྲྭར་སླེབས་ཐུབ་ཀྱིན་མེད། འབྲིང་རིམ་སློབ་གྲྭར་ཡོངས་སུ་སླེབས་ཐུབ་པའི་ བརྒྱ་ཆ་མཐོ་པོ་ཡོད་པའི་ལུང་བ་རྣམས་སུ་༼དཔེར་ན་ལྷོ་ཨབ་རི་ཁ་༽འབྲི་ཀློག་དང་སྐད་ཡིག ཨང་རྩིས་ཀྱི་སྦྱངས་པ་བཅས་ཀྱི་ ནུས་ཚད་ཆེན་པོ་ཐོན་པ་སྦྱོང་མི་ཐུབ། ༼ཧུས། ༢༠༠༩༽

174

ཊེ་རེ་ས་ མེག་ཁཱར་ཐི་ཡིས་ཨ་མི་རི་ཁའི་ནང་གི་ཉམས་ཞིབ་དང་རྣམ་གྲངས་རེའུ་མིག་ལུང་དུ་དྲངས་ནས་“སློབ་ཁྲིད་

བརྒྱུད་ལམ་གྱི་སྲིད་བྱུས་”ཀྱི་ཉེར་འབྲས་སྐོར་ལ་བརྗོད་དོན། ༼༢༠༠༤། ༧༤༽

གདོད་མའི་མི་རིགས་དང་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སློབ་ཕྲུག་རྣམས་ལ་སློབ་གསོའ ་ི གནས་ཚད་དམའ་ཤོས་དང་། ནང་མིའི་ཡོང་འབབ་ཉུང་ཤོས་ཡོང་གི་ཡོད། བྱེ་བྲག་ཏུ་གདོད་མའི་མི་རིགས་ཀྱི་གཞོན་སྐྱེས་ཀྱི་ཁྲོད་དུ་ཡིད་ཞུམ་ ཡིད་ཆད་ཀྱི་སེམས་ནད་ཅན་དང་ན་གཞོན་སྐབས་སུ་རང་ཤི་རྒྱག་མཁན་བཅས་ཀྱི་བརྒྱ་ཆ་མཐོ་ཤོས་ཡོད།

ཨེ་མི་ཙུའི་དང་ཇེམ་སི་ཊོ་ལེཕ༹་སན་གཉིས་ཀྱིས་འཛམ་གླིང་ཁྱོན་ཡོངས་ལ་ཉམས་ཞིབ་བྱས་པ་ལ་གཞི་བཅོལ་ནས་ 2004ལོར་རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པའི་དཔེ་དེབ་སློབ་ཁྲིད་བརྒྱུད་ལམ་གྱི་སྲིད་བྱུས་་ཀྱི་ནང་ཕྱོགས་སྡོམ་བྱས་པ་ལྟར་ན། ཕྱི་རྒྱལ་སྐད་ཡིག་གང་ཞིག་གི་ནང་དུ་གཞི་རྩའི་སྨྲ་བརྗོད་བྱེད་མི་ཐུབ་པའི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ལ།སྐད་ཡིག་དེ་ཉིད་སློབ་ ཁྲིད་བརྒྱུད་ལམ་དུ་བེད་སྤྱོད་བྱས་པ་ལ་བརྟེན་ནས། ཁོང་ཚོའི་སློབ་གསོའ ་ི གྲུབ་འབྲས་དང་ཤེས་པའི་ཚར་ལོངས་ ལ་བར་ཆད་བྱེད་པ་མ་ཟད་རང་གི་རང་སྣང་དང་། རང་མཐོང་། བསམ་བློའ་ི བདེ་འཇགས་དང་དེ་བཞིན་སློབ་ གསོའ་ི ལས་རིམ་ལ་མཉམ་ཞུགས་བྱེད་པའི་ནུས་པ་བཅས་ལའང་འགེག་རྐྱེན་བྱེད། ༼༢༠༠༤༔༡༧༽

ཅེས་བཀོད་ཡོད། ཕྱོགས་སྡོམ་འདི་དང་འདྲ་བའི་སྡེ་ཚན་འདྲ་མིན་དང་། སྐད་ཡིག་འདྲ་མིན། ལུང་པ་འདྲ་མིན་གྱི་ནང་དུ་ བྱས་པའི་ཉམས་ཞིབ་ཆུང་ཙག་གི་རིགས་བརྒྱ་ཕྲག་མང་པོ་ཡོད།10 ཤེས་བྱ་འདི་བཞིན་གསར་པ་ཞིག་མིན་ཏེ། བརྒྱ་ཕྲག་བཅོ་ བརྒྱད་དང་བཅུ་དགུའི་ནང་དུ་གདོད་མའི་མི་རིགས་མང་པོ་དང་གཞན་གྱིས་སྔོན་ཚུད་ནས་འདི་ཤེས་ཀྱི་ཡོད་རེད་༼བ་སི་ཁུ་ཊི་ ནབ་-ཁང་སྒ་སི། ༢༠༠༩། བ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་དང་ཕི་ལིབ་སན། ༡༩༨༩། ཐོ་མ་སི། ༢༠༠༡། ལ་སོགས་པར་གཟིགས་ ༽ ཉམས་ཞིབ་འདི་དག་ཚང་མས་ཕ་སྐད་ཁ་སྣོན་དུ་བསླབས་ནས་སྐད་སྲུང་སྐྱོང་བྱེད་པའི་སློབ་གསོའ ་ི བཟང་ཕྱོགས་ཀྱི་འབྲས་ བུ་དང་། ཕ་སྐད་འབྲིད་པར་བྱས་ནས་དེའི་ཚབ་དུ་ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་བརྒྱུད་ལམ་གི་སློབ་གསོའ ་ི ཕལ་ཆེར་ངན་ ཕྱོགས་ཀྱི་འབྲས་བུ་གཉིས་ཀ་སྟོན་གྱིན་ཡོད།

གདོད་མའམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་ངམ་གྲང་ཉུང་དུ་བཏང་བའི་ཕྲུ་གུ་ (ITM) རྣམས་ཀྱི་ཆེད་དུ་དམིགས་པའི་སྲུང་སྐྱོང་ ངམ་སྲུང་སྐྱོབ་ཀྱི་ལས་འཆར་དང་། སྐད་གཉིས་བརྒྱུད་ཕན་ཚན་གྱི་ལས་འཆར། (ITM) ཕྲུ་གུ་དང་ཁྱབ་ཤུགས་ཆེ་བའི་ཕྲུ་ གུར་དམིགས་པའི་ཡུ་རོབ་མཐུན་ཚོགས་ཀྱི་དཔེ་མཚོན་སློབ་གྲྭ་རྣམས་དང་། ཡོངས་གྲགས་ཀྱི་ཐིམ་ནས་སྦྱོང་བའི་ལས་འཆར་ (immersion programs) བཅས་སློབ་གསོ་དཔེ་མཚོན་ཡང་དག་པ་ཚང་མས་སློབ་གསོའ ་ི དམིགས་ཡུལ་རྣམས་བསྒྲུབས་ པ་རེད།

ITMཕྲུ་གུ་དང་ཁྱབ་ཤུགས་ཆེ་བའི་ཕྲུ་གུ་གཉིས་ཀར་དམིགས་པའི་སློབ་གསོའི་དཔེ་མཚོན་ཡང་དག་པའམ་ཤུགས་ཆེ་ བ་ཡིན་པ་ཐམས་ཅད་ཀྱིས་ཐོག་མར་ལོ་མང་པོའ ་ི རིང་ལ་གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་ཅིག་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཏུ་བྱེད། གྲངས་ཉུང་ སྐད་ཡིག་དེ་སློབ་ཁྲིད་སྐད་ཡིག་གཙོ་བོ་རུ་ཇི་ཙམ་ཡུན་རིང་བར་བེད་སྤྱོད་བྱས་པ་དེ་ཙམ་གྱིས། སྐད་གཉིས་ལྡན་པའི་ངོ་བོའ ་ི གནས་ཚད་མཐོ་བ་དང་སློབ་གྲྭའི་གྲུབ་འབྲས་ཀྱི་གནས་ཚད་མཐོ་བ་ཡོང་གིན་ཡོད། སྐད་གཉིས་སྤྱོད་གྱི་སློབ་གསོའ ་ི དཔེ་མཚོན་ ཞིག་གིས་ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ་པོ་རྣམས་ལ་ཐིམ་ནས་སྦྱོང་བའི་ལས་འཆར་དང་། ITM ཕྲུ་གུ་རྣམས་ ལ་སྐད་ཡིག་སྲུང་སྐྱོང་ངམ་ཡང་ན་དུས་ཡུན་རིང་བའི་གནས་སྐབས་ལས་འཆར་གཉིས་སྡེབ་སྒྲིག་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ཝཱར་ཇི་ནི་ཡ་ཁོ་ལི་ཡར་དང་ཝེན་ཐོ་མ་སི་གཉིས་ཀྱིས་“བྱང་ཁེ་རོ་ལའི་ན་མངའ་སྡེའི་ཁྱབ་ཡོངས་སུ་སྐད་ཡིག་གཉིས་ཅན་ གྱི་སློབ་གསོའ་ི ཐོག་ཉམས་ཞིབ་ཤུགས་ཆེན་པོ་ཞིག་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། འདི་བརྒྱུད་མངའ་སྡེའི་སློབ་ཕྲུག་ཡོངས་རྫོགས་ཀྱི་ཐོ་གཞུང་ ཡིག་ཆར་ལོ་ལྔ་ལྷག་ཙམ་གྱི་རིང་ལ་དཔྱད་ཞིབ་བྱེད་རྒྱུ་དང་། ད་བར་ལོ་གཉིས་ཀྱི་རིང་ལ་སློབ་ཕྲུག་ས་ཡ་གསུམ་ལྷག་ཙམ་གྱི་ཐོ་ གཞུང་ཡིག་ཆར་དཔྱད་པ་བྱས་ཡོད། 175

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ད་ལྟའི་ཆར་ཁོང་ཚོར་སྐད་ཡིག་གཉིས་ཕན་ཚུན་དུ་བེད་སྤྱོད་བྱས་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པའི་སློབ་གྲྭ་༣༦ཡོད། ༼མང་ཆེ་བ་ སི་པེ་ནི་ཤི་དང་དབྱིན་སྐད་ནང་ཕན་ཚུན་གྱི་ལས་རིམ་རེད་ལ། གཅིག་མེན་ཌ་རིན་རྒྱ་ཡིག་དང་དབྱིན་སྐད་ནང་ཕན་ཚུན་བར་ རེད་༽ ང་ཚོས་འཛིན་རིམ་དང་པོའ་ི སློབ་ཕྲུག་རྣམས་ལ་ཉམས་ཞིབ་བྱས་པའི་གྲུབ་དོན་ནི། ༼དབྱིན་སྐད་སྦྱོང་མཁན་དང་། ལེ་ཊིན་ཨ་མི་རི་ཁའི་མི་རིགས། མི་རིགས་དཀར་པོ། མི་རིགས་ནག་པོ། སྤྱི་ཚོགས་དང་དཔལ་འབྱོར་གྱི་གནས་སྟངས་དམའ་ བ་ཡིན་པ་བཅས་ཀྱི་༽སྐད་ཡིག་གཉིས་ལྡན་གྱི་འཛིན་གྲྭར་སློབ་མཁན་གྱི་སློབ་ཕྲུག་གི་སྡེ་ཚན་ཚང་མའི་གྲུབ་འབྲས་དེ་སྐད་ ཡིག་གཉིས་ལྡན་གྱི་ལས་རིམ་ནང་དུ་མེད་པའི་ལོ་ཚད་མཉམ་པའི་སློབ་ཕྲུག་གཞན་ལས་ལེགས་པ་འདུག འཛིན་རིམ་དྲུག་པ་ དང་བདུན་པར་སླེབས་སྐབས་༼འབྲིང་རིམ་སློབ་གྲྭའི་ལོ་རིམ་སྐབས་༽སྐད་ཡིག་གཉིས་སྤྱོད་ཀྱི་སློབ་ཕྲུག་རྣམས་ལོ་ཚད་སོགས་ མཉམ་པའི་སློབ་ཕྲུག་གཞན་ལས་རིམ་པ་གཅིག་གིས་རྦད་དེ་གོང་ན་འདུག ༼ཝཱར་ཇི་ནི་ཡ་ཡིས། ཕྱི་ཟླ་༩པའི་ནང་དུ་བཏང་ བའི་སྒེར་གྱི་ཀློག་ཡིག་ནང་དུ། ༽ སློབ་གསོའ་ི དཔེ་མཚོན་ཡང་དག་གམ་ཤུགས་ཆེ་ཡིན་པའམ་ཡང་ན་ད་ལྟ་གནས་སྐབས་ཀྱི་དཔེ་མཚོན་ཡིན་ཡང་དཔེ་ མཚོན་ཡང་དག་གམ་ཤུགས་ཆེ་བ་ཡིན་པའི་ངོ་བོར་འགྱུར་འགྲོས་འགྲོ་བཞིན་པའི་ཉེ་ཆར་གྱི་དཔེ་འགའ་ཤས་རྒར་ཤི་ཡ་དང་ ། ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི། ཊོ་རེ་སི་སྒུ་ཛི་མན་བཅསཀྱིས་རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ། ༢༠༠༦། ཡང་། ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་ སི་དང་། ཕི་ལིབ་སན། མོ་ཧན་ཊི་དང་པཱན་ཌ་བཅས་ཀྱིས་ཙོམ་སྒྲིག་བྱས་པ། ༢༠༠༩། དེ་བཞིན་ཧུས་དང་ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་ -ཁང་སྒ་སི་གཉིས་ཀྱིས་རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ། ༢༠༡༠། བཅས་ཀྱི་ནང་དུ་ཡོད་པའི་དཔྱད་རྩོམ་རྣམས་ཀྱི་ནང་དུ་འགྲེལ་བརྗོད་བྱས་ ཡོད། དཔེ་འདི་ཚོ་མང་ཆེ་བས། ཨི་ཐོ་པི་ཡ་དང་། སྦཱ་སི་རྒྱལ་ཁབ་༼སི་པེན་༽ སྦོ་ལི་ཝི་ཡ། སྦོ་ཙ་ཝ་ན། སྦར་ཁི་ན་ ཕ༹་སོ། ཁེ་ན་ཌ། ཕི་རནྶ། གོ་ཊ་མ་ལ། རྒྱ་གར། མེག་སི་ཁོ། བལ་ཡུལ། པེ་རུ། སཱ་མི་རྒྱལ་ཁབ་རྣམས། ༼ཕི༹ན་ལེནྜ། ནོར་ཝེ། སུ་ ཝི་ཌན་༽ དབྱིན་ཡུལ། ཨ་མི་རི་ཁ་བཅས་ཀྱི་ནང་དུ་ཡོད་པའི་ཕ་སྐད་ལ་གཞི་བཅོལ་ནས་སྐད་ཡིག་མང་པོའ ་ི སློབ་གསོ་བྱེད་ པ་རྣམས་མཚོན་གྱིན་ཡོད། དཔེར་ཆ་བཞག་ན། ཨི་ཐོ་པི་ཡའི་སློབ་གསོ་ལྷན་ཁང་གིས་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཁྱོན་ཡོངས་ལ་མཐུན་ མོང་མ་ཡིན་པའི་རྒྱ་ཆེའི་ཉམས་ཞིབ་ཅིག་བཀོད་མངགས་བྱས་ཡོད་༼ཧུས། སྦེན་སན། སྦར་ཧ་ནུ་དང་མེག་ཀོ་ནན། ༢༠༠༧༽ ཕྱོགས་བསྡུས་དཔྱད་ཡིག་རྣམས་ཀྱིས་འཛིན་རིམ་བརྒྱད་པ་དང་བཅུ་པ། བཅུ་གཉིས་བཅས་ལ་སློབ་ཕྲུག་གི་གྲུབ་འབྲས་ལེགས་ ཐོན་བྱུང་བ་རྣམས་གསལ་པོར་སྟོན་གྱིན་ཡོད། རྒྱལ་ཁབ་རྒྱལ་ཡོངས་སུ་འཛིན་རིམ་བརྒྱད་པ་རྣམས་ཀྱི་གནས་ཚད་དཔྱད་ གཞི་ཕྱོགས་བསྡུས་བྱས་པ་རྣམས་ཀྱིས་གསལ་པོར་བསྟན་ཡོད་པ་ནི། ལོ་བརྒྱད་ཀྱི་རིང་ལ་སོ་སོའ ་ི ཕ་སྐད་ཀྱི་བརྒྱུད་ལམ་ནས་ སློབ་གསོ་ཐོབ་ཅིང་དབྱིན་སྐད་སློབ་ཚན་ཞིག་ཏུ་བྱས་ནས་སྦྱངས་པ་རྣམས་ཀྱིས། ལོ་དྲུག་གམ་བཞི་ཙམ་ཕ་སྐད་བརྒྱུད་ལམ་གྱི་ སློབ་གསོ་ཐོབ་པ་རྣམས་ལས་དབྱིན་སྐད་ཐེ་བས་སློབ་ཚན་ཚང་མར་གྲུབ་འབྲས་ལེགས་པོ་ལེན་ཐུབ་ཀྱིན་ཡོད། སློབ་གྲྭ་ཕྱི་རུ་ དབྱིན་སྐད་གོ་བ་དང་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་ཨི་ཐོ་པི་ཡའི་རྒྱལ་སའི་ནང་གི་སློབ་ཕྲུག་རྣམས་དམིགས་བསལ་ཡིན་ཏེ། ཁོང་ཚོར་ཕ་ སྐད་བརྒྱུད་ལམ་གྱི་ནང་དུ་སློབ་གསོ་ལོ་ཤས་ཉུང་བ་ཐོབ་ཡོད་ཀྱང་དབྱིན་སྐད་གནས་ཚད་གྲོང་གསེབ་ནང་གི་སློབ་ཕྲུག་ལས་ ཕྲན་བུས་ལེགས་པ་ཡོང་གིན་ཡོད། ཉམས་ཞིབ་ཀྱི་དཔྱད་འབྲས་འདི་དག་ཧུས་དང་ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་གཉིས་ཀྱིས་ ༢༠༡༠ལོར་ཕྱོགས་སྒྲིག་བྱས་པའི་དཔྱད་རྩོམ་མང་པོའ་ི ནང་དུ་འགྲེལ་བརྗོད་དང་། དུས་བསྟུན་ཁ་སྐོང་བཅོས་བསྒྱུར། རྒྱལ་ ཁབ་གཞན་མང་པོ་དང་གཤིབ་བསྡུར་བཅས་བྱས་ཡོད། ཕ་སྐད་ལ་གཞི་བཅོལ་བའི་སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་སློབ་གསོ་ (MLE) ནི་སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་ངེས་མཁོའ ་ི འགྲོ་བ་མི་ཡི་ཐོབ་ཐང་ (LHR) ཞིག་རེད། གལ་སྲིད་གདོད་མའམ་ཚོ་ ཁག་ཡང་ན་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ (ITM) ཀྱིས་སློབ་གསོའ་ི སྦྱངས་འབྲས་སོན་ཐུབ་པ་དང་༼སོ་སོ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ ངོ་བོར་བསྐྱར་བསྐྲུན་བྱེད་ཐུབ་པ་༽བྱེད་འདོད་ན། སློབ་ཡོན་སྤྲོད་མི་དགོས་པའི་སློབ་གསོའ ་ི བརྒྱུད་ལམ་གཙོ་བོ་ཕ་སྐད་ཡིན་ པའི་མངའ་སྡེའི་སློབ་གྲྭ་ཞིག་གི་ནང་དུ་སློབ་གསོ་བྱེད་རྒྱུའི་ཆ་རྐྱེན་མེད་པའི་ཐོབ་ཐང་ནི། ཁོང་ཚོའི་སློབ་གསོའ ་ི ནང་དུ་སྐད་ ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་ཐོབ་ཐང་ (LHR) གལ་ཆེ་ཤོས་དེ་རེད། སློབ་གསོའ་ི ལས་རིམ་འདི་ནི་༼ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་ ཅིག་སློབ་ཚན་ཞིག་ཏུ་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པ་གཞིར་བཞག་བྱས་ནས་༽ཉུང་མཐར་ཡང་ལོ་བརྒྱད་དང་བྱུང་ན་དེ་ལས་མང་བར་མུ་ མཐུད་བྱེད་དགོས་ཀྱིན་རེད། ༼ཧུས། ༢༠༠༩། ཧུས་དང་ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི། ༢༠༡༠། ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་ སི། ༢༠༠༠། ༢༠༠༨། ༢༠༠༨ཀ ༢༠༠༩། ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི། ཕི་ལིབ་སན། པཱན་ཌ་དང་མོ་ཧན་ཊི། ༢༠༠༩།༽ དེང་ སང་ལག་བསྟར་བྱེད་དགོས་པའི་སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་ནི་ཕལ་ཆེར་མེད་པ་ལྟ་བུ་རེད། གདོད་མའམ་ 176

ཚོ་ཁག་ཡང་ན་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ (ITM) ཀྱི་སློབ་གསོ་ནི། དེ་ཇི་ལྟར་གོ་སྒྲིག་བྱེད་དགོས་མིན་གྱི་སྒྲུབ་བྱེད་སྲ་བརྟན་ཡོད་ པའི་ཉམས་ཞིབ་དང་རྒྱབ་འགལ་དུ་གོ་སྒྲིག་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། འདི་ང་ཚོའི་འདོད་དོན་ཡིན་ནམ། ༤༽འགྲོ་བ་མིའི་སྐད་རིགས་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་དང་གདོད་མའམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ (ITM) ཀྱི་སློབ་གསོ། ༤།༡༽འགྲོ་བ་མིའི་སྐད་རིགས་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་ཞེས་པ་གང་དང་གང་རེད་དམ། དེ་རྣམས་ཀྱིས་གང་བྱེད་ཐུབ་བམ།

འགྲོ་བ་མིའི་སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་ཐོབ་ཐང་ (Linguistic Human Rights/ LHRs) ཞེས་པ་གང་དང་ གང་རེད་དམ། སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་ཐམས་ཅད་འགྲོ་བ་མིའི་སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་ཐོབ་ཐང་ཡིན་ནམ། དེ་ནི་དཀའ་བ་ ཡིན། ངོས་ནས་སྔོན་འགྲོའ་ི མཚན་ཉིད་ཀྱི་ཚུལ་དུ་འདི་ལྟར་བྲིས་པ་ཡིན། དེ་ཡང་”སྐད་ཡིག་གི་རང་དབང་འགའ་དང་འགྲོ་ བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་གཉིས་བསྡོམས་པས་སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་ཐོབ་ཐང་ཆགས་པ་ཡིན། དེས་ན་དྲི་བ་འདི་འདོན་དགོས་སྟེ། “སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་གང་ཞིག་ཁོངས་སུ་བརྩི་དགོས་པ་དང་གང་ཞིག་ཟུར་འདོན་བྱ་དགོས་སམ།”ངོས་ནས་ལོ་ངོ་བཅུ་ཕྲག་ འགའི་རིང་འགྲོ་བ་མིའི་སྐད་རིགས་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་ཞེས་པའི་མཚན་ཉིད་འདི་ལྟར་བཞག་པ་ཡིན། མིའི་མི་ཚེའི་ཆེ་མཐོང་ཅན་ཞིག་གི་གཞི་རྩར་ངེས་པར་མཁོ་བ་དང་དེ་ཡང་འགྲོ་བ་མི་ཞིག་ཡིན་པའི་ཆ་ནས་ཐམས་ཅད་ ལ་ཡོད་པའི་སྐད་ཡིག་རྣམས་སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་འགྲོ་བའི་མིའི་ཐོབ་ཐང་ཡིན།

དེས་ན་སྤྱི་ཁྲིམས་སུ་མངའ་སྡེའམ་གང་ཟག་སྒེར་གྱིས་དེ་རྣམས་ལ་བརྩིས་བརྡལ་བཤིག་ཏུ་གཏོང་མི་ཆོག་པ་ཡིན། ༼མཚན་ཉིད་རྣམས་ཀྱི་བགྲོ་གླེང་ཆེད་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་དུ་ཡོད་པའི་ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ཡི་རྩོམ་ལ་གཟིགས༽ སྐད་ཡིག་ གྲངས་འབོར་མང་བ་ཕལ་ཆེ་བས་༼དཔེར་ན་ཌན་མག་ནང་ད་ཡོད་པའི་ཌན་མག་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་དང་། འཇར་ མ་ཎིའི་ཡུལ་དུ་འཇར་མན་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་མཁན། དབྱིན་ཇིའི་ཡུལ་དུ་དབྱིན་ཇིའི་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་མཁན། ཀྲུང་གོའམ་རྒྱ་ནག་གི་ནང་དུ་མཎ་ཌ་རིན་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་༽རྣམས་ལ་སློབ་གསོ་དང་སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་ ཐོབ་ཐང་གཞན་རྣམས་ཡོད། ཁོང་ཚོས་རང་ཉིད་ཁོ་ནའི་ཆེད་ཐོབ་ཐང་དེ་རྣམས་ཡོད་པ་དགོས་ཤག་ཤག་བྱེད་པ་ཡིན།

གདོད་མའམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ (ITM) ཕལ་མོ་ཆེར་སྐད་རིག་གི་ཐོབ་ཐང་ཉུང་ཤས་ལས་མེད་པ་དང་ ། བྱེ་བྲག་ཏུ་སློབ་གསོའ་ི ནང་དུ་ངེས་པར་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་དགོས་པའི་ཐོབ་ཐང་ཕལ་ཆེར་མེད། ༼བགྲོ་གླེང་དང་ངོ་སྤྲོད་གླེང་མོལ་ དཔྱིས་ཕྱིན་པ་ཞིག་བྱེད་སླད་ ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི། ༢༠༠༠། ལ་གཟིགས་11༽ སློབ་གསོའ་ི ནང་སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་ བའི་ཐོབ་ཐང་རྣམས་མི་རིགས་ཀྱི་སྡེ་ཚན་སྲུང་སྐྱོང་ཕྱིར་དང་སྐད་རིགས་འདྲ་མིན་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་སླད་དགོས་གནད་གལ་ཆེན་ ཡིན། ཕྲུ་གུ་ཡོངས་རྫོགས་སློབ་གྲྭར་སྐྱོད་པའི་སྐབས་ན་སློབ་གསོའ ་ི ནང་སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་ཐོབ་ཐང་རྣམས་སྡེ་ཚན་སོ་ སོའ་ི ངོ་བོ་བསྐྱར་བཟོ་བྱེད་པར་ངེས་པར་དགོས་པ་ཡིན། སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་ཐོབ་ཐང་རྣམས་ས་གཞི་འདིའི་སྟེང་སྐད་ རིགས་དང་རིག་གཞུང་འདྲ་མིན་སྣ་ཚོགས་༼དེ་དང་སྐྱེ་དངོས་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་བར་སྡུམ་གྱི་རྐྱེན་ལྟ་བུར་༽སྲུང་སྐྱོང་གི་སླད་ངེས་ པར་མཁོ་བ་ཡིན། སྐད་ཡིག་སློབ་གསོའ་ི ཐོབ་ཐང་དང་དམིགས་བསལ་དུ་ཕ་སྐད་བརྒྱུད་ལམ་གྱི་སློབ་གསོའ ་ི ཐོབ་ཐང་ནི་གྲང་ ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་རྣམས་ཀྱི་ནང་ནས་གལ་གནད་ཆེ་ཤོས་ཤིག་ཆགས་ཡོད། དེ་དག་མེད་ཚེ་གྲང་ཉུང་མི་རིགས་ཞིག་གི་ བྱིས་པ་སློབ་གྲྭར་སྐྱོད་མཁན་རྣམས་ཀྱིས་འཆར་ཅན་གྲངས་འབོར་མང་བའམ་ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་གི་བརྒྱུད་ལམ་དེ་ གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་གི་ཚབ་ཏུ་བྱས་པའི་སྒོ་ནས་ཁས་ལེན་བྱེད་དགོས་ཐུག་གིན་ཡོད། ཐབས་ལམ་དེ་ཡིས་སོ་སོའ གྲ ི ངས་ཉུང་མི་ རིགས་ཀྱི་ངོ་བོ་དེ་བསྐྱར་བསྐྲུན་བྱེད་ཐུབ་ཀྱིན་མེད། དེ་ཡིས་མི་རིགས་འདྲ་མཉམ་ངང་དུ་མཉམ་མཐུན་དུ་གནས་པ་མི་བྱེད་པར་ བཙན་ཐབས་ཀྱིས་གཅིག་ཏུ་མཉམ་བསྲེས་བྱེད་དུ་འཇུག་གིན་ཡོད། བྱིས་པ་རྣམས་སྡེ་ཚན་ནམ་མི་རིགས་གཅིག་ཡིན་པའི་ཆ་ ནས་སློབ་གསོའ་ི དམིགས་ཡུལ་རྣམས་བསྒྲུབ་མི་ཐུབ། གལ་ཏེ་གང་ཟག་སྒེར་འགའ་ཡིས་གྲུབ་འབྲས་ལྡན་པ་འབྱུང་སྲིད་ནའང་། དེ་ནི་ཁོང་རྣམས་ཀྱིས་སློབ་གྲྭ་ལ་མ་བལྟོས་པར་བསྒྲུབས་ལ། སློབ་གྲྭའི་གོ་སྒྲིག་བྱེད་སྟངས་ལ་བལྟོས་ནས་མིན་ནོ།

177

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

འགྲོ་བ་མིའི་སྐད་རིག་དང་འབྲེལ་བའི་ཐོབ་ཐང་ (LHRs) རྣམས་གཤམ་བསལ་རྣམས་བསྒྲུབ་པའི་ཐབས་ལམ་ཅིག་ཏུ་ འགྱུར་སྲིད་པ་སྟེ། སྐད་རིགས་སྣ་མང་དང་སློབ་གྲའི་གྲུབ་འབྲས་ཀྱི་གནས་ཚད་མཐོ་བོ་གོང་སྤེལ་དུ་གཏོང་བ། མི་རིགས་མཉམ་མཐུན་དུ་གནས་པ་དང་བཙན་ཤུགས་ཀྱིས་མཉམ་བསྲེས་བྱེད་པ་ལས་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་པ་སྤེལ་བ། ཁ་བྲལ་ཐབས་མེད་པར་རྡོག་པོ་དང་མི་རྣམས་མཉམ་བསྲེས་ཀྱི་གནོན་ཤུགས་ལས་སྲུང་སྐྱོབ་གོང་སྤེལ་དུ་གཏོང་བ། གྲང་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་རྣམས་ཀྱི་ཆེད་དུ་མངའ་སྡེའི་སྲིད་བྱུས་བཟང་ཕྱོགས་སུ་གོང་སྤེལ་གཏོང་བ། འཛམ་གླིང་འདིའི་སྐད་རིགས་སྣ་ཚོགས་སྲུང་སྐྱོབ་ཀྱི་སླད་ལྟ་སྐྱོང་གོང་སྤེལ་གཏོང་བ། རྩོད་རྙོག་ཟློག་ཐབས་གོང་སྤེལ་དུ་གཏོང་བ། རང་ཐག་རང་གཅོད་གོང་སྤེལ་དུ་གཏོང་བ། དེའི་རྗེས་སུ་ང་ཚོས་འགྲོ་བ་མིའི་སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་ཐོབ་ཐང་དང་ (LHRs) བྱིངས་ནས་སྦྱོང་བའི་སློབ་གསོ་ (submersion education) གཉིས་ཀྱི་་བར་གྱི་འབྲེལ་བར་ལྟ་སྟངས་ཁ་ ཤས་ཀྱི་ཐོག་ནས་དཔྱད་ཞིབ་བྱེད་རྒྱུ་ཡིན། ༤།༢༽ བྱིངས་ནས་སྦྱོང་བའི་སློབ་གསོ་དེ་སློབ་གསོའ་ི ཐོབ་ཐང་ལ་འགལ་རྐྱེན་བཏང་བ་དང་། སྐད་རིགས་དང་རིག་ གཞུང་རྩ་གཏོར། དེ་བཞིན་འགྲོ་བ་མི་རིགས་ལ་རྒོལ་བའི་ནག་ཉེས་བྱས་པ་ཡིན་པའི་ངོས་འཛིན་བྱེད་ཆོག་གམ།

རྒྱལ་སྤྱིའི་མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱིས་མི་རིགས་རྩ་གཏོར་ལམ་ལུགས་ཀྱི་མཚན་ཉིད་གཞིར་བཟུང་བྱས་ན། འཛམ་ གླིང་འདིའི་སྟེང་གི་གདོད་མའི་མི་རིགས་སམ་གྲང་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སློབ་གསོའ ་ི ལམ་ལུགས་མང་ཆེ་བས། སྐད་རིགས་དང་ རིག་གཞུང་རྩ་གཏོར་གྱི་ལས་འགུལ་ནང་དུ་མཉམ་ཞུགས་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་ཅེས་བཤད་ཆོག་གམ།

མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་མི་རིགས་རྩ་གཏོར་གྱི་ཉེས་ཆད་དང་དེ་ལྡོག་ཐབས་ཀྱི་རྒྱལ་སྤྱི་གྲོས་ཆོད་་12ནང་དུ་མི་རིགས་ རྩ་གཏོར་ཞེས་པ་ལ་མཚན་ཉིད་ལྔ་འཇོག་གིན་ཡོད། དེའི་ནང་ནས་གཉིས་སམ་ཡང་ན་གསུམ་ཀྱང་སྲིད་པ་དེ་རྣམས་ནི་གདོད་ མའི་མི་རིགས་སམ་གྲང་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སློབ་གསོ་དང་ཐད་ཀར་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་ཡིན། དོན་ཚན་གཉིས་པ་༼ཅ་༽:བྱིས་པ་རྣམས་སོ་སོའ་ི སྡེ་ཚན་ནས་སྡེ་ཚན་གཞན་དུ་བཙན་ཤུགས་ཀྱིས་འཕོ་བསྒྱུར་བྱེད་དུ་ བཅུག་པ་དང་།

དོན་ཚན་གཉིས་པ་༼ཁ་༽:སྡེ་ཚན་ཞིག་གི་མི་སྣར་གཟུགས་པོའམ་སེམས་ཁམས་ཀྱི་གནོད་འཚེ་བྱེད་པ། ༼ནན་ཏན་གྱི་ བཏགས་རྣམས་ངས་བཀོད། ༽ དེ་ལྟའི་སློབ་གསོ་དེ་ཡང་འགྲོ་བ་མི་རིགས་ལ་རྒོལ་བའི་ནག་ཉེས་སུ་བརྩི་རུང་ངམ། རོ་བར་ཌི་ཌན་བར་༼འགྲོ་བ་མིའི་ ཐོབ་ཐང་གི་ཁྲིམས་རྩོད་པ་ཡིན་པ་༽དང་ངོས་གཉིས་ལྷན་དུ་པར་སྐྲུན་ཟིན་པའི་དཔེ་དེབ་འགའི་ནང་དྲི་བ་དེ་རིགས་ལ་དཔྱད་ ཞིབ་བྱས་ཡོད།

༤།༢།༡༽མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་གདོད་མའི་མི་རིགས་ཀྱི་གནད་དོན་ཆེད་གཏན་འཇགས་ཚོགས་འདུའི་ཆེད་མཁས་ པའི་བརྩམས་ཤོག་དང་པོ་དང་གཉིས་པ། མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་གཏན་འཇགས་ཚོགས་འདུའི་ཆེད་དུ་བྲིས་པའི་༼མ་ག་ལ་སོགས་པས། ༢༠༠༥༽མཁས་ པའི་རྩོམ་ཤོག་དེ་ཡིས་གདོད་མའི་མི་རིགས་ཀྱི་གནད་དོན་ཐད་༼འགྲོ་བ་མིའི་༽སློབ་གསོའི་ཐོབ་ཐང་བརྡལ་བཤིག་གཏོང་བ་ལ་ 178

དཔྱད་ཞིབ་བྱས་ཡོད།

ང་ཚོས་སྤྱི་ཚོགས་རིག་པ་དང་ཁྲིམས་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོད་པ་དེའི་ནང་དུ། གདོད་མའི་མི་རིགས་སམ་ཚོ་པའམ་ གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་ཞིག་གི་ནང་དུ་བྱིངས་ནས་སྦྱོང་བའི་ལས་རིམ་དང་དུས་ཡུན་ ཐུང་བའི་གནས་སྐབས་ཀྱི་ལས་འཆར་གྱི་ཐོག་ན་སློབ་གསོ་སྤྲོད་པ་དེ་འགྲོ་བ་མིའི་ཤེས་ཡོན་གྱི་ཐོབ་ཐང་དང་འགལ་བ་ཡིན་པ་ བསྒྲུབས་ཡོད། ཐོབ་ཐང་འདི་ནི་རྒྱལ་སྤྱི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་གི་ཡིག་ཆ་མང་པོའ ་ི ནང་གསལ་སྟོན་བྱས་ཡོད་པ་དང་། དེ་བཞིན་མཉམ་ འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་བྱིས་པའི་ཐོབ་ཐང་གྲོས་ཆོད་13༼དོན་ཚན་ཨང་༢༩༽ཀྱི་ཁྲིམས་ཡིག་ཐོག་ལའང་བཀོད་ཡོད། གྲོས་ཆོད་ དེར་སོ་མ་ལི་ཡ་དང་ཨ་རི་གཉིས་མ་གཏོགས་མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཚོགས་མི་གཞན་ཚང་མས་ཁས་ལེན་ར་ སྤྲོད་བྱས་ཡོད། གདོད་མའི་མི་རིགས་སམ་ཚོ་པའམ་གྲང་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཕྲུ་གུ་ཚོར་ཕ་སྐད་ཀྱི་ཚབ་ཏུ་ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་ གི་བརྒྱུད་ལམ་ཀྱི་སློབ་གསོ་དེས། སྐད་རིགས་དང་། སློབ་གསོ། དེ་བཞིན་སེམས་ཁམས་ཀྱི་འགོག་རྐྱེན་བྱས་པ་ལ་བརྟེན་ནས་ སློབ་གསོ་ཐོབ་པ་ལ་བཀག་འགོག་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། དེས་ན་སློབ་གསོའ ་ི ཐོབ་ཐང་གདལ་བཤིག་གཏོང་གི་ཡོད། དུས་སྐབས་མང་ ཆེ་བར་བྱིས་པའི་ནུས་སྟོབས་ཡར་རྒྱས་འགྲོ་བ་ལ་འགོག་རྐྱེན་བྱེད་པ་དང་། དབུལ་ཕོངས་ཀྱི་གནས་སྟངས་ཀྱང་རྒྱུན་ཆད་པ་ མེད་པར་སྐྲུན་པར་བྱེད། དེ་ནི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ཀྱིས་སྐད་ཡིག་གཉིས་སམ་མང་བའི་གནས་ཚད་ལེགས་ཤོས་ཇི་ལྟར་སླེབས་པ་དང་ སློབ་གྲྭར་ཤེས་ཡོན་གྱི་གྲུབ་འབྲས་ཇི་ལྟར་ཐོན་མིན་གྱི་ཉམས་ཞིབ་ཀྱི་བདེན་དཔང་རྣམས་ཀྱི་ལྡོག་ཕྱོགས་སུ་གོ་སྒྲིག་བྱས་ཡོད། ༼གོང་གསལ་གྲོས་བསྡུར་བཞིན། ༽

ང་ཚོས་མཁས་པའི་རྩོམ་ཤོག་གཉིས་པའི་༼ཌན་བྷར་དང་ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི། ༢༠༠༨༽ནང་དེ་ལྟ་བུའི་བརྗེ་ ཚབ་ཏུ་བྱས་པའམ་འབྲིད་པར་བྱེད་པའི་སློབ་གསོའ་ི སྲིད་བྱུས་ (subtractive educational policies) རྣམས་ ཀྱི་ཚབས་ཆེའི་གནོད་སྐྱོན་རྣམས་ཡོངས་སུ་ཤེས་ཞིང་རྟོགས་པའི་སྒོ་ནས་སུ་ཞིག་གི་སྟེང་དུ་ལག་བསྟར་བྱས་སམ་ཟེར་ན། ༡༩༤༨ལོའ་ི མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་མི་རིགས་རྩ་གཏོར་གྱི་གྲོས་ཆོད་དང་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཡིག་ཆ་གཞན་ཁག་གི་ནང་དུ་འཁོད་ པའི་མཚན་ཉིད་གཞིར་བཟུང་། མི་རིགས་རྩ་གཏོར་ཐེ་བའི་རྒྱལ་སྤྱིའི་ནག་ཉེས་ཀྱི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་སྲིད་ཅེས་བསྐྱར་དུ་བསམ་ ཞིབ་བྱས་པ་ཡིན། མངའ་སྡེ་རྣམས་ཀྱིས་དེ་ལྟའི་ཤེས་རྟོགས་ཀྱི་སྟེང་བརྗེ་ཚབ་བམ་འབྲིད་པར་བྱེད་པའི་སྲིད་བྱུས་དེ་རྣམས་ལ་ ཨུ་ཚུགས་རྒྱགས་པ་དེ་ནི། སློབ་གསོ་དང་སྤྱི་ཚོགས་རིག་པའི་ལྟ་ཕྱོགས་ནས་བལྟས་ན་སྐད་རིགས་དང་རིག་གཞུང་རྩ་གཏོར་གྱི་ རྣམ་པ་ཞིག་ཡིན་པར་ཕྱོགས་བསྡོམས་བྱས་ཡོད། ཕྱི་ལོ་༢༠༠༠ལོར་ངོས་ནས་བརྩམས་པའི་དཔེ་དེབ་༼ཤོག་གྲངས་༨༡༨ཅན་༽ཀྱི་ནང་དེ་ལྟ་བུའི་དཔེ་མཚོན་བརྒྱ་ཚར་མང་ པོ་བཀོད་ཡོད། གདོད་མའི་མི་རིགས་སམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་བྱིས་པའི་ཆེད་ཁྱབ་ཤུགས་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་གི་ སློབ་གསོའ་ི རྒྱུད་ལམ་ནི་ལུས་པོ་དང་སེམས་ལ་གནོད་སྐྱོན་གྱི་ཉེན་ཁ་འབྱུང་སྲིད། གདོད་མིའི་མི་རིགས་སམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཕྲུ་གུའི་ (ITM) ཆེད་ཁྱབ་ཤུགས་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་གི་བརྒྱུད་ལམ་ཐོགསློབ་གསོ་སྤྲད་པ་དེས་ཚབས་ཆེའི་ ལུས་སེམས་ཀྱི་གནོད་སྐྱོན་སྦྱིན་སྲིད། གདོད་མིའི་མི་རིགས་སམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཕྲུ་གུར་ (ITM) ལ་ཕ་ སྐད་ཀྱི་ཚབ་ཏུའམ་ཕ་སྐད་འབྲིད་པར་བྱས་པའི་སྒོ་ནས་ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་བརྒྱུད་ལམ་གྱི་སློབ་གསོ་སྤྲོད་པ་ལ་གནོད་ ཚབས་ཅན་གྱི་འབྲས་བུ་སྨིན་སྲིད། སྤྱི་ཚོགས་དང་། སེམས་ཁམས། དཔལ་འབྱོར། ཆབ་སྲིད་དང་འབྲེལ་བའི་གནོད་ཚབས།- བསམ་བློར་གནོད་སྐྱོན་ཏེ། སྤྱི་ཚོགས་ནས་བུད་པ། དེ་བཞིན་སེམས་ཁམས་དང་། ཤེས་རྟོགས། སྐད་རིགས། ་སློབ་གསོ་བཅས་དང་འབྲེལ་བའི་གནོད་

179

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

སྐྱོན། འདི་ཡི་རྐྱེན་པས་དཔལ་འབྱོར་དང་། སྤྱི་ཚོགས། ཆབ་སྲིད་ཀྱི་མཐའ་ཟུར་དུ་གནས་པར་འགྱུར་བ།- ལུས་ལའང་གནོད་ ཚེའི་ཉེན་ཁ་ཡོད་དེ། དཔེར་ན། གཏན་སྡོད་སློབ་གྲྭ་ཁག་ནང་དུ་རྒྱུན་རིང་མཐའ་ཟུར་དུ་སྤྲད་པའི་འབྲས་བུར། དཔེར་ན། ཆང་རག། རང་སྲོག་གཅོད་པ། སྤུན་ཉེ་ནང་འབྲེལ་གྱི་ལོག་གཡེམ། འཚེ་བ། ན་ཚ་འདྲ་མིན། མི་ཚེ་ཐུང་ངུ་བཅས་ཡོང་གི་ ཡོད། ང་ཚོའི་ཕྱི་ལོ་༢༠༠༨ལོའ་ི དཔྱད་རྩོམ་གྱི་ནང་དུ་གདོད་མིའི་མི་རིགས་སམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཕྲུ་གུར་ (ITM) ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་ཞིག་གི་ནང་དུ་བྱིངས་ནས་སྦྱོང་བའི་ལས་རིམ་དང་དུས་ཡུན་ཐུང་བའི་གནས་སྐབས་ ཀྱི་སློབ་གསོའ་ི ལས་རིམ་ནང་དུ་བཙན་ཐབས་ཀྱིས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པ་ནི་༼དེ་ནི་གལ་སྲིད་འདམ་ཁ་གཞན་མེད་པ་ལ་ཟེར་༽ཉུང་ མཐར་ཡང་སྤྱི་ཚོགས་རིག་པ་དང་སློབ་གསོ་རིག་པའི་སྒོ་ནས་མི་རིགས་རྩ་མེད་དུ་གཏོང་བ་རེད་ཅེས་པའི་ཁྲིམས་ཀྱི་རྩོད་སྒྲུབ་ བྱས་ཡོད། མི་རིགས་རྩ་གཏོར་གྱི་གྲོས་ཆོད་ནང་དུ་ཡོད་པའི་ཐ་སྙད་ཁ་ཤས་ཀྱི་མཚན་ཉིད་གྱི་འགྲེལ་བརྗོད་ཏག་ཏག་ཅིག་གཏན་ འབེབས་བྱེད་པར་ང་ཚོར་ཁྲིམས་ཁང་དུ་ཞུ་གཏུགས་བྱས་པའི་གྱོད་གཞི་ཁ་ཤས་དགོས་འདུག གང་ལྟར་ཡང་། གོང་སྨོས་སློབ་ གསོ་འདི་ཁྲིམས་ཐོག་ནས་བཤད་ན་འགྲོ་བ་མི་ལ་རྒོལ་བའི་ནག་ཉེས་ཤིག་རེད་ཅེད་ཐ་སྙད་སྦྱར་ཆོག ང་ཚོའི་མཁས་དབང་གི་ རྩོམ་ཤོག་གཉིས་པའི་མཇུག་སྡོམ་ནི འབྲིད་པར་བྱེད་པའི་སློབ་གསོའ་ི རྣམ་པ་འདྲ་མིན་གྱི་ནང་དུ་གདོད་མའི་མི་རིགས་ཀྱི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་འཛུལ་ཞུགས་མི་བྱེད་ ཀ་མེད་བཟོས་དང་བཟོ་བཞིན་པ་འདིས་ལུས་སེམས་ལ་གནོད་ཚབས་ཆེ་ཞིང་སྐབས་མང་ཆེ་བར་གཏན་འཇགས་སུ་འགྱུར་བའི་ འབྲས་བྱ་སྦྱིན་པར་བྱེད། འདི་ནི་ད་ལྟའི་ཆར་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་མང་པོ་ཞིག་དང་མི་མཐུན་ཞིང་རྩ་འགལ་ཡིན་པ་གསལ་ པོར་གྱུར་ཡོད་པ་དང་། ང་ཚོའི་ལྟ་ཕྱོགས་ལ་གཞི་རྩའི་ཐོབ་ཐང་རྣམས་མུ་མཐུད་རྩ་འགལ་དུ་བྱེད་དང་བྱེད་བཞིན་པའི་གནས་ སྟངས་སུ་གྱུར་ཡོད། འདི་དེང་རབས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་སྲུང་སྐྱོབ་ཀྱི་གནས་ཚད་དང་འགལ་འགྲོ་བ་རེད། ང་ཚོའོ་ལྟ་ཕྱོགས་ ལ་“འགྲོ་བ་མི་ལ་རྒོལ་བའི་ནག་ཉེས་”ཞེས་པ་འདི་“མི་རིགས་རྩ་གཏོར་”ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་ལས་སྒྲ་མི་དོག་པའམ་ཡངས་པ་རེད་ ལ། དེར་བརྟེན་“འགྲོ་བ་མི་ལ་རྒོལ་བའི་ནག་ཉེས་”་ཞེས་པ་འདི་སློབ་གསོའ ་ི རྣམ་པ་འདི་དག་ལ་བེད་སྤྱོད་བྱས་ན་ཆོག་པ་རེད། ང་ཚོའི་ལྟ་ཕྱོགས་ལ་འབྲིད་པར་བྱེད་པའི་སློབ་གསོའ ་ི ལས་རིམ་གྱིས་གདོད་མའི་མི་རིགས་དང་རིག་གཞུང་ཙམ་མིན་པར་གདོད་ མའི་མི་རིགས་ཀྱི་མི་ཚེ་ཡང་གཏོར་བཤིག་གཏོང་བའི་འབྲས་བུ་དེ་ད་ཆ་གསལ་པོ་ཆགས་ཡོད། “འགྲོ་བ་མི་ལ་རྒོལ་བའི་ནག་ ཉེས་”ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་འདིས་འབྲིད་པར་བྱེད་པའི་སློབ་གསོའ ་ི ལས་རིམ་གྱི་ལག་ལེན་དང་སྲིད་ཇུས་འདི་རིམ་བཞིན་ཁྲིམས་ཀྱི་ ཐོག་ནས་དམའ་འབེབ་ཀྱི་གནས་སུ་འགྱུར་བ་ལ་གཞི་རྟེན་ལེགས་པོ་ཞིག་སྐྲུན་པར་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ༤།༢།༢། འགྲོ་བ་མི་ལ་རྒོལ་བའི་ནག་ཉེས། (Crimes Against Humanity)

ང་ཚོའི་དེབ་ཀྱི་ནང་དུ་ ༼སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་དང་ཌར་སྦར། ༢༠༡༠། དྲྭ་རྒྱ་ནས་ཕབ་ལེན་ཞུ་འཐུས་པ།༽ང་ཚོས་ རྒྱལ་རྒྱབ་རྣམས་ཀྱིས་སྔོན་དང་དེང་སང་ལག་བསྟར་བྱས་པའི་བྱིངས་ནས་སྦྱོང་བའི་སློབ་གསོའ ་ི ལས་རིམ་སྣ་ཚོགས་པ་རྣམས་ ཀྱིས་ཇི་ཙམ་གྱིས་རྒྱལ་སྤྱིའི་ནག་ཉེས་ཀྱི་འགན་ལེན་བྱེད་དགོས་པ་བཟོས་ཡོད་མིན་ལ་རྟོག་ཞིབ་བྱས་པ་ཡིན། བྱེད་སྟངས་ཀྱང་ ཁྲིམས་ཀྱི་ཐ་སྙད་མི་རིགས་རྩ་གཏོར་དང་འགྲོ་བ་མི་ལ་རྒོལ་བའི་ནག་ཉེས་གཉིས་ཀྱི་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཕྱོགས་ཐད་འཚོལ་ཞིབ་བྱས་ པའི་སྒོ་ནས་བྱས་པ་ཡིན། འགྲོ་བ་མི་ལ་རྒོལ་བའི་ནག་ཉེས་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་འདི་དེང་རབས་ཀྱི་རྒྱབ་ལྗོངས་ནང་དུ་ཐོག་མར་བེད་སྤྱོད་ནི་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༡༥ལོར་ཨོ་ཊོ་མན་ཊར་ཀི་ཡི་ཨར་མེ་ནི་ཡ་མི་རིགས་རྣམས་སྡེབ་གསོད་བཏང་བ་ལ་བྱས་ཡོད་ཅིང་། ཕྱི་ལོ་༡༩༤༥ལོར་རྒྱལ་ སྤྱིའི་ཁྲིམས་ཀྱི་རྩ་འཛིན་ལ་བེད་སྤྱོད་ལག་བསྟར་བྱས་ཡོད། འདི་ནི་སྤྱིར་སྟངས་དུས་ཡུན་རིང་པོ་ཞིག་ནས་དམག་འཁྲུག་ དང་འབྲེལ་བ་ཞིག་ཡིན་ཡང་། ད་ཆ་དམག་འཁྲུག་མེད་པའི་ཞི་བདེའི་སྐབས་སུའང་བྱེད་པའམ་འབྱུང་སྲིད་ལ། ད་ལྟ་ལག་ ལེན་གོམས་གཤིས་ལས་བྱུང་བའི་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་ (International Customary Law) ཀྱི་ཆ་ཤས་ཤིག་ཏུ་ངོས་ འཛིན་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ཐ་སྙད་འདི་འཇུག་ས་ཁྱབ་ཆེན་པོ་ཡིན་ཡང་ཐུན་མོང་གི་ཁྱད་ཆོས་འགའ་ཤས་ཡོད། དང་པོ་འདི་ 180

དག་ནི་“འགྲོ་བ་མིའི་ཆེ་མཐོང་ལ་ཚབས་ཆེའི་འཐབ་རྒོལ་ཞིག་གམ་ཡང་ན་མི་གཅིག་དང་མང་བར་ཚབས་ཆེའི་ངོ་ཚ་དམའ་ འབེབ་བྱས་པ་ཞིག་ཡིན་པས་ཞེ་འཁོན་པར་བྱེད་འོས་པའི་དམིགས་བསལ་གྱི་ནག་ཉེས་རེད།” གཉིས་པ། གནས་ཚུལ་འདི་དག་ གཅིག་པུ་ཁེར་རྐྱང་བའམ་རེས་འགའ་བ་མིན་པར། “སྲིད་གཞུང་གི་སྲིད་བྱུས་ཀྱི་ཆ་ཤས་སུ་འགྱུར་བའམ་ཡང་ན་བཟོད་སྒོམ་ བྱས་པའམ། རྒྱུ་སྐུལ་བྱས་པའམ། ཆག་ཡངས་སུ་བྱས་པའི་འཆར་གཞི་དང་ལྡནཔའི་མནར་གཅོད་ཀྱི་ལས་འགུལ་ཞིག་ཡིན།” གསུམ་པ། དེ་འདྲའི་ཁྲིམས་འགལ་ནག་ཉེས་ནི་དམག་འཁྲུག་བྱུང་བའི་སྐབས་དང་ཞི་བའི་དུས་སྐབས་སུའང་བྱེད་སྲིད་པ་རེད། བཞི་པ། ཁྲིམས་འགལ་ནག་ཉེས་ཀྱི་བྱ་སྤྱོད་འདི་དག་ནི་དམག་མི་མ་ཡིན་པའི་ཡུལ་མི་རྣམས་དང་། ཡང་ན་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་ འོག་ཏུ་དམག་འཁྲུག་སྐབས་ཀྱི་དགྲ་བོའ་ི དམག་མི་རྣམས་ལའང་བྱེད་སྲིད་པ་རེད། ༼ཁ་སེ་སེ། ༢༠༠༨། ༩༨-༡༠༡༽ “འགྲོ་བ་ མི་ལ་རྒོལ་བའི་ནག་ཉེས་”ཀྱི་འགྲེལ་བརྗོད་ཡོངས་སུ་རྫོགས་ཤོས་ནི་ད་ཆ་ཕྱི་ལོ་༡༩༩༨ཟླ་བ་༧ཚེས་༡༧ལ་བཞག་པའི་རྒྱལ་སྤྱིའི་ ཁྲིམས་འགལ་ནག་ཉེས་ཀྱི་ཁྲིམས་ཁང་གི་རོོམ་བཅའ་ཁྲིམས་ནང་བཀོད་ཡོད་ (ICC Statute) (http://untreaty. un.org/cod/icc/statute/romefra.htm) ༼གོང་བཀོད་འགྲེལ་བརྗོད་མདོས་བསྡུས་ཀྱི་གཞི་བཞག་སའི་༽ང་ ཚོའི་དེབ་ཀྱི་ནང་དུ་གོང་འཁོད་ཁྲིམས་ཀྱི་གོ་དོན་གཉིས་གསལ་བཤད་བྱས་པའི་ཁྲིམས་ཁང་གྱི་ཞུ་གཏུགས་གྱོད་གཞི་དངོས་ གནས་མེད་པར་བརྟེན། བྱིངས་ནས་སྦྱོང་བའི་སློབ་གསོའ་ི རིམ་པ་ལ་ཁྲིམས་ཀྱི་གོ་དོན་གཉིས་ཀ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པར་འགལ་ རྐྱེན་མང་པོ་ཞིག་ཡོད་པ་དེ་ར་སྤྲོད་གསལ་བཤད་བྱས་ཡོད། བྱེ་བྲག་ཏུ་འགྲོ་བ་མི་ལ་རྒོལ་བའི་ནག་ཉེས་དང་འབྲེལ་བའི་ཐད་ ཀྱི་ཁྲིམས་དེ་དམིགས་བསལ་གྱིས་བསལ་པོ་མེད་པ་དང་ཡར་རྒྱས་འགྱུར་ལྡོག་འགྲོ་བཞིན་པ་ཞིག་ཡིན་པ་དང་དེའི་རྐྱེན་པས་ ཁྲིམས་ཡར་རྒྱས་འགྲོ་སྐབས་བྱིངས་ནས་སྦྱོང་བའི་སློབ་གསོའ ་ི ལས་རིམ་གྱི་ཐོག་ཏུ་ཉུང་མཐར་ཡང་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་ཀྱི་གནད་ དོན་ཁ་ཤས་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཐུབ་པ་འགྱུར་སྲིད་ཀྱི་རེད་ཅེས་ཀྱང་ང་ཚོས་ར་སྤྲོད་གསལ་བཤད་བྱས་ཡོད། ད་ལྟའི་སྐད་ཡིག་དང་ སློབ་གསོའ་ི སྲིད་བྱུས་དང་དེ་དག་གི་མི་རིགས་རྩ་གཏོར་དུ་གཏོང་བའི་ཤུགས་རྐྱེན་རྣམས་མི་སེར་སྤེལ་བའི་སྲིད་བྱུས་ཀྱི་རྒྱུན་ མཚོན་གྱི་ཡོད་པར་བརྟེན། མི་སེར་སྤེལ་བར་བྱེད་པའི་རྒྱལ་ཁབ་རྣམས་་ཀྱི་སྲིད་བྱུས་ཀྱིས་མུ་མཐུད་སྦྱིན་དང་སྦྱིན་བཞིན་པའི་ གནོད་ཚབས་ཆེ་བའི་འབྲས་བུ་རྣམས་ཀྱི་འགན་ལེན་དེ་ཁོང་ཚོར་ཡོད་པ་དེ་འགན་འཁུར་བྱེད་དུ་འཇུག་དགོས། ཁྲིམས་ལུགས་ དང་བཟང་སྤྱོད་ཀྱི་ཐོག་ནས་བཤད་ན། གུན་གསབ་དང་བསྐྱར་གསོའ་ི དྲང་བདེན་ཐག་གཅོད་འགའ་ཤས་གཏན་འབེབས་བྱེད་ དགོས་ཀྱིན་རེད་༼ཀ་སྦེལ། ༢༠༡༠༽ གདོད་མའམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་ (ITM) གི་སློབ་གསོ་ལ་ཇི་ཙམ་གྱིས་ རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་ལག་བསྟར་བྱེད་ཆོག་མིན་རྟོག་ཞིབ་བྱེད་པ་དེ་འགྲོ་ཕྱོགས་འདི་དང་མཐུན་པའི་གོམ་འགྲོས་ཤིག་རེད། ༤།༣། སློབ་གསོའ ་ི ནང་དུ་ཕྲུ་གུར་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་གང་དང་གང་དགོས།

སྡེ་ཚན་༢།༡། ནང་དུ་བགྲངས་བའི་ཐོབ་ཐང་གི་མ་ཐོ་རྣམས་ཀྱི་སྟེང་དུ། ཡོ་རོབ་ནང་གི་བདེ་སྲུང་དང་མཐུན་སྒྲིལ་ཚོགས་ པའི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཆེས་མཐོའ ་ི སྤྱི་ཁྱབ་འགན་འཛིན་ནས་གཏན་འབེབས་གསལ་བསྒྲགས་བྱས་པའི་གྲངས་ཉུང་མི་ རིགས་ཀྱི་སློབ་གསོའ་ི ཐད་ཧེག་གི་ལམ་སྟོན་བསླབ་བྱ་ཡིས་ (http://www.osce.org/hcnm/) སློབ་གསོའ་ི ནང་དུ་ གང་དགོས་མིན་གྱི་ལན་འགའ་ཤས་འདེབས་ཀྱིན་ཡོད། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་རྣམས་ལ་ཕ་སྐད་བརྒྱུད་ལམ་གྱི་སློབ་གསོ་དེ་སློབ་ གྲྭའི་རིམ་པ་ཆ་ཚང་ལ་དགོས་པ་དང་། དེས་ན་འབྲིང་རིམ་སློབ་གྲྭ་ལའང་དགོས་སོ། འདིའི་ཁོངས་སུ་ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་སྐད་ ཡིག་དང་སྐད་ཡིག་གཉིས་པ་སློབ་མཁན་ཀྱི་སྐད་གཉིས་ཅན་གྱི་དགེ་རྒན་དགོས་པ་ཡང་ཚུད་དོ། ༼རྩོམ་ཤོག ༡༡-༡༣༽ བྱིངས་ནས་སྦྱོང་བའི་སློབ་གསོའ་ི རིམ་པ་དང་རིགས་གཅིག་པའི་ཐབས་ལམ་གང་ཞིག་གི་ནང་དུ་གཏན་འབེབས་སློབ་ ཚན་རྣམས་རྒྱལ་ཡོངས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ནང་དུ་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པ་དང་། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་གྲངས་འབོར་མང་ བའི་ཕྲུ་གུ་འཛིན་གྲྭའི་ནང་དུ་ཡོངས་སུ་ཟླ་སྒྲིལ་གཏོང་བ་དེ་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཚད་གཞི་དང་མཐུན་པ་ཞིག་མིན། ༼འགྲེལ་བརྗོད་ཟུར་ ཆན། ཤོག་གྲངས་༥༽

གལ་སྲིད་རྒྱལ་སྤྱིའི་སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་གི་ཁྲིམས་ཡིག་ (LHRs Covenant) ཅིག་ གཏན་འབེབས་ཁས་ལེན་བྱས་ན་སྐབས་དེ་དུས་ངས་ངེས་པར་མཁོ་བར་འདུག་བསམ་པའི་མི་སྒེར་གྱི་ཐོབ་ཐང་འགའ་ཤས་ཕྱི་ལོ་

181

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཆིག་སྟོང་དགུ་བརྒྱ་བརྒྱ་བཅུའི་ནང་ལོག་ཏུ་བསམ་ཚུལ་དུ་བཏོན་པ་ཡིན། དེ་འདྲ་ནི་ད་ལྟ་ཡང་གཏན་འབེབས་ཁས་ལེན་བྱེད་ ཐུབ་ཡོད་པ་མ་རེད། ངའི་བསམ་པར་དེ་འདྲའི་ཁྲིམས་ཡིག་ཞིག་གིས་གཤམ་གསལ་གནད་དོན་དང་འབྲེལ་བའི་ཐད་མི་སྒེར་ གྱི་རང་དབང་སྲུང་སྐྱོབ་འགན་ལེན་བྱེད་དགོས་ཀྱིན་རེད། ཕ་སྐད་དང་འབྲེལ་བའི་ཐད་ཁྲིམས་ཡིག་གིས་མི་ཚང་མར་གཤམ་ གསལ་ཐོབ་ཐང་ཡོད་པའི་འགན་ལེན་བྱེད་དགོས་པ་སྟེ། སོ་སོའ་ི ཕ་སྐད་དང་མཉམ་དུ་སོ་སོའ་ི ངོ་བོ་ངོས་འཛིན་བྱེད་ཐུབ་པ་དང་། ངོས་འཛིན་དེར་གཞན་གྱིས་ཁས་ལེན་དང་གུས་ ཞབས་བྱེད་དགོས་པའི་ཐོབ་ཐང་ཡོད་པ། ཕ་སྐད་ཀྱི་༼ལུས་ཀྱིས་ལྕོགས་ན་༽ཁ་སྐད་དང་། འབྲི་ཀློག་གཉིས་ཡོངས་སུ་སྦྱོང་བའི་ཐོབ་ཐང་ཡོད་པ། འདི་ཡིས་གྲངས་ ཉུང་མི་རིགས་རྣམས་ལ་མངའ་སྡེས་སློབ་ཡོན་སྦྱར་བའི་སློབ་གྲྭའི་ནང་དུ་གཙོ་བོ་སོ་སོའ ་ི ཕ་སྐད་ཀྱི་བརྒྱུད་ལམ་ནས་སློབ་ཁྲིད་ བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པ་གཞིར་བཞག་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད།

སྐད་ཡིག་གཞན་དང་འབྲེལ་བའི་ཐད་ཁྲིམས་ཡིག་གིས་གཤམ་གསལ་ཐོབ་ཐང་སྲུང་སྐྱོབ་འགན་ལེན་བྱེད་དགོས་པ་སྟེ། སོ་སོའ་ི ཕ་སྐད་དེ་སོ་སོའ་ི གཏན་སྡོད་ས་གནས་ཀྱི་གཞུང་འབྲེལ་སྐད་ཡིག་མ་ཡིན་པའི་མི་སུ་རུང་ལ། སོ་སོའ ་ི ཕ་སྐད་དང་ རང་གི་འདོད་མོས་ཀྱི་གཞུང་འབྲེལ་སྐད་ཡིག་ཅིག་གི་ནང་དུ་སྐད་ཡིག་གཉིས་ལྡན་༼ཕ་སྐད་གཉིས་ཡོད་ན་སྐད་ཡིག་གསུམ་ ལྡན་༽བྱེད་ཆོག་པའི་ཐོབ་ཐང་ཡོད། སྐད་ཡིག་སོ་སོ་ནང་ཕན་ཚུན་གྱི་འབྲེལ་ལམ་གྱི་ཐད་ཁྲིམས་ཡིག་གིས་གཤམ་གསལ་ཐོབ་ཐང་སྲུང་སྐྱོབ་འགན་ལེན་བྱེད་ དགོས་སྟེ།

སོ་སོའ་ི ཕ་སྐད་ལ་འགྱུར་བ་གཏོང་བ་ནི་དང་བླངས་ཐོག་ནས་བྱེད་དགོས། ༼ཕུགས་ཀྱི་ཕན་ཡོན་གྱི་འབྲས་བུ་ཤེས་པའི་སྒོ་ ནས་བྱེད་དགོས་༽ བཙན་གནོན་འོག་འགྱུར་བ་གཏོང་མི་ཆོག སློབ་གསོ་ནས་ཚོང་གི་ཁེ་སང་ལེན་ཕྱོགས་ཀྱི་ཐད་ཁྲིམས་ཡིག་གིས་གཤམ་གསལ་ཐོབ་ཐང་སྲུང་སྐྱོབ་འགན་ལེན་བྱེད་ དགོས་སྟེ། ཀུན་ལ་སོ་སོའ་ི ཕ་སྐད་གང་ཡིན་མིན་ལ་མ་ལྟོས་པར་སློབ་གསོ་ནས་ཚོང་གི་ཁེ་སང་ལེན་པའི་ཐོབ་ཐངཡོད།

༥། ལམ་སྟོན་བསམ་འཆར།

སྐད་མང་པོའ་ི སློབ་གསོ་དང་སློབ་གྲྭའི་གྲུབ་འབྲས་གོང་སྤེལ་དུ་གཏོང་བར་རྒྱལ་ཁབ་སྲིད་གཞུང་རྣམས་ཀྱིས་གང་བྱེད་ ཐུབ་བམ་གདོད་མའམ་ཚོ་པ་དང་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སློབ་གསོ་གཉིས་ཁ་སྐད་ཡིག་མང་པོ་ཡོད་པའི་ངོ་བོར་གོང་སྤེལ་དུ་ གཏོང་སླད་གོ་སྒྲིག་བྱེད་ཐུབ། སེམས་སྒུལ་ཐེབས་ཏུ་བཅུག་པའི་དཔེ་འགའ་ཤས་བལ་ཡུལ་དང་༼ཧུས་ལ་སོགས་པ། ༢༠༠༩། ནུར་མེ་ལ་ལ་སོགས་པ། ༢༠༡༠། ཊེ་ལར། ༡༠༡༠། ཡོན་ཇན་-ཏ་མང་ལ་སོགས་པ། ༢༠༠༩།༽ རྒྱ་གར་གྱི་ཨུ་རི་ས་མངའ་སྡེ། ༼མོ་ཧན་ཊི་དང་པཱན་ཌ། ༢༠༠༧། མོན་ཧན་ཊི་ལ་སོགས་པ། ༢༠༠༩། ༽ སཱ་མི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ནོར་ཝེ་དང་པིན་ལེནྜ། ༼ཨའི་ ཀིའོ་ པོ་སི་ཀ་རི། ༢༠༠༩།༽ ཨ་མི་རི་ཁའི་རྒྱལ་ཁབ་ནང་གི་ན་ཝ་ཧོ་མི་རིགས་ཀྱི་སློབ་གསོ། ༼མེག་ཁར་ཊི། ༢༠༠༩། ༢༠༡༠།༽ ཨི་ཐོ་པི་ཡ་ནང་གི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སློབ་གསོ། ༼ཧུས། ༢༠༠༩། ཧུས་ལ་སོགས་པ། ༢༠༡༠། ཧུས་དང་ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་ -ཁང་སྒ་སི་གཉིས་ཀྱིས་རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ། ༢༠༡༠།༽ སྦར་ཁི་ན་ ཕ་སོ། ༼ཨིལ་སྦོ་ཌོ་དང་ནི་ཀི་མ། ༢༠༡༠།༽ ཕིན་ལེནྡ། ༼སི་ ཝི་ཌིཥ་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱིད་བྱེད་མཁན།༽ སི་ཝི་ཌན་ནང་གི་གནས་སྤོས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སློབ་གསོ། ༼པི་ར་དང་། ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་་ཡིས་རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ། ༡༩༩༤། ༽ ལ་སོགས་པའོ།། 182

དཔེ་མཚོན་རྣམས་ཀྱིས་དོན་ཚན་ ༢།༡། ནང་དུ་བཀོད་པའི་སློབ་གསོའ ་ི དམིགས་ཡུལ་རྣམས་ཇི་ལྟར་བསྒྲུབས་ཡོད་མིན་ དང་། སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་འགྲོ་བ་མི་ཡི་ཐོབ་ཐང་རྣམས་ཇི་ལྟར་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་མིན་ལ་བལྟས་ནས། ང་ཚོས་སློབ་གསོའ ་ི དཔེ་མཚོན་ཡང་དག་པའམ་ཤུགས་ཆེ་བ་ཡིན་པའི་རྩ་འཛིན་རྣམས་རྗེས་སུ་དཔགས་ནས་དེ་དག་ལམ་སྟོན་བརྒྱད་ཀྱི་ངོ་བོར་ བཟོ་ཆོག ༼ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི། ༡༩༨༨ ལ་གཟིགས། ༽

༡།༼སྐད་གཉིས་གང་ཞིག་ཏུ་ཐོག་མར་ཕྲུ་གུ་དེ་སྐད་གཉིས་ཅན་དུ་འགྱུར་བར་བརྩིས་པའི་སྐད་ཡིག་གཉིས་ཀྱི་ནང་ནས་ ༽ སྐད་ཡིག་གང་ཞིག་ཡོངས་གྲགས་འགྲོ་ལུགས་ཀྱི་གནས་ཚད་མཐོན་པོར་སླེབས་པ་ཕལ་ཆེར་མི་སྲིད་པ་དེ་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱེད་ དགོས། ༼དེའི་དོན་ནི་སྐད་ཡིག་དེ་ཐོག་མའི་བརྒྱད་ཀྱི་ནང་དུ་སློབ་གསོའ ་ི བརྒྱུད་ལམ་གཙོ་བོར་བྱས་ནས་བེད་སྤྱོད་བྱེད་དགོས་ ཟེར་བ་དང་གཅིག་པ་ཡིན།༽ གདོད་མའམ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ལ་སྐད་ཡིག་འདི་ནི་སོ་སོའ ་ི ཕ་སྐད་དེ་རེད། གྲངས་འབོར་མང་བའི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ལ་སྐད་ཡིག་འདི་ནི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཅིག་ཡིན་དགོས་ཀྱི་རེད། ༢།ཐོག་མའི་གནས་སྐབས་སུ་ཕྲུ་གུ་རྣམས་སོ་སོའ ་ི ཕ་སྐད་དང་པོ་གང་ཡིན་ལ་བལྟོས་ནས་སྡེ་ཚན་དུ་དབྱེ་དགོས། ཐོག་ མའི་གནས་སྐབས་སུ་སྡེ་ཚན་ནང་ཕན་ཚུན་སྲེ་བ་དེ་ལེགས་པོ་མིན། ༣།གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཕྲུ་གུ་ཙམ་མིན་པར་ཕྲུ་གུ་ཚང་མ་གནས་ཚད་མཐོ་བའི་སྐད་གཉིས་ཅན་དུ་འགྱུར་དགོས། ༤།ཕྲུ་གུ་ཚང་མའི་སོ་སོའ་ི ཕ་སྐད་ཀྱི་གནས་ཚད་དང་སློབ་ཁྲིད་སྐད་ཡིག་གི་གནས་ཚད་གཉིས་ཆ་སྙོམས་པར་བཟོ་དགོས། ཚང་མའི་ཕ་སྐད་ཀྱི་རིན་ཐང་དང་རིག་གཞུང་ཕན་ཚུན་བརྗེ་ལེན་གྱི་རིན་ཐང་སོགས་ཀྱི་སྐོར་གྱི་བསྟོད་ཚིག་རྣམས་ཀྱིས་གལ་ སྲིད་སློབ་གྲྭ་རྣམས་སྒྲིག་འཛུགས་ཀྱི་ཐོག་ནས་གོ་སྒྲིག་དང་འཛིན་སྐྱོང་ཇི་ལྟར་བྱེད་པའི་ཐོག་ལག་ལེན་མ་བསྟར་ན་དགོས་མཁོ་ ཆུང་ངུ་ཡང་བསྒྲུབ་མི་ཐུབ། ༥། ཕྲུ་གུ་རྣམས་སོ་སོའ་ི སློབ་ཁྲིད་སྐད་ཡིག་དང་མཉམ་པའི་གནས་ཚད་ཐབས་ལམ་མང་པོའ ་ི ཐོག་ནས་བཟོ་ཐུབ། ༦། དགེ་རྒན་ཚང་མ་སྐད་གཉིས་ཅན་ནམ་སྐད་མང་པོའ་ི བདག་ཉིད་ཡིན་དགོས།

ཕྱི་རྒྱལ་གྱི་སྐད་ཡིག་རྣམས་ཕྲུ་གུའི་ཕ་སྐད་བརྒྱུད་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་དགོས་པ་དང་། ཡང་ན་/དེའི་སྟེང་དུ། ཕྲུ་གུའི་ཕ་ སྐད་ཤེས་པའི་དགེ་རྒན་གྱིས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་དགོས།་ ༧། འཛིན་རིམ་དང་པོ་ནས་བཅུ་གཉིས་བར་དུ་ཕྲུ་གུ་ཚང་མར་སྐད་ཡིག་དང་པོ་དང་སྐད་ཡིག་གཉིས་པ་གཉིས་ཀ་ (L1and L2) ངེས་པར་དགོས་པའི་སློབ་ཚན་དུ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་དགོས།

༨། ཕྲུ་གུའི་སློབ་གསོའ་ི དུས་ཡུན་གང་རུང་སྐབས་སུ་སྐད་ཡིག་གཉིས་ཀ་སློབ་ཁྲིད་བརྒྱུད་ལམ་གྱི་སྐད་ཡིག་ཏུ་བེད་སྤྱོད་ བྱེད་དགོས། འོན་ཀྱང་ཇི་ལྟར་བེད་སྤྱོད་བྱེད་དགོས་པ་དང་དུས་ཡུན་རིང་མིན་ཇི་ཙམ་བར་དུ་སྐད་ཡིག་རེ་རེ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ དགོས་པའི་འཕེལ་རིམ་དེ་གྲངས་ཉུང་དང་གྲངས་འབོར་མང་བའི་ཕྲུ་གུའི་བར་ལ་ཁྱད་པར་འདུག

འཕེལ་རིམ་ཡག་ཤོས་དེ་ཐབས་ལམ་མང་པོའི་ཐོག་ནས་འགྲེལ་བརྗོད་བྱས་ཡོད། དཔེར་ན་ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ དང་སྒར་ཤི་ཡ་གཉིས་ཀྱིས་ ༡༩༩༥ ལོར་བརྩམས་པའི་དེབ་ནང་དུ་ཡོད། གཤམ་དུ་ང་ཚོས་ཐོག་མར་ཕ་སྐད་ཀྱི་བྱེད་སྒོ་གང་ཡིན་ དང་། དེའི་རྗེས་སྐད་ཡིག་གཉིས་པའམ་ཕྱི་སྐད་ཀྱི་བྱེད་སྒོ་གང་ཡིན་དང་གདོད་མའམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་གི་ཕྲུ་གུ་དང་སྐད་ ཡིག་ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་ཕྲུ་གུའི་བར་གྱི་དབྱེ་བ་གང་ཡིན་བཅས་ཀྱི་སྙིང་དོན་ཞིག་བཀོད་ཡོད། འདིར་སྟབས་བདེའི་ཆེད་དུ་ ཁོང་ཚོར་ངས་གྲངས་ཉུང་ཅན་དང་གྲངས་མང་ཅན་ (MINORITY and MAJORITY) ཞེས་འབོད་ཀྱི་ཡོད། 183

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

གྲངས་མང་ཕྲུ་གུར་ཉུང་མཐར་འཛིན་གྲྭ་བརྒྱད་པ་ནས་བཅུ་གཉིས་བར་དུ་དང་བྱུང་ན་དེ་ལས་ཀྱང་སྔ་བ་ནས་བཟུང་། ཕ་ སྐད་དེ་རྣམ་དཔྱོད་བེད་སྤྱོད་མང་པོ་བྱེད་དགོས་ཞིང་རྒྱབ་ལྗོངས་མེད་པའི་སློབ་ཚན་གྱི་སློབ་གསོའ ་ི བརྒྱུད་ལམ་དུ་བེདསྤྱོད་བྱེད་ དགོས། ཐོག་མར་ཁེ་ན་ཌ་ཡི་ཐིམ་ནས་སྦྱོང་བ་འི་སློབ་གསོའ ་ི རིམ་པའི་ནང་དུ་ (immersion programs) ཕྲུ་གུར་ཕ་ སྐད་དེ་སློབ་ཚན་ཞིག་ཏུ་བྱས་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་ཀྱིན་མེད། ད་ལྟའི་ཆར་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། མང་པོ་ཞིག་ལ་འཛིན་རིམ་དྲུག་པ་ ནས་སློབ་ཚན་མང་ཆེ་བའི་སློབ་ཁྲིད་ཕ་སྐད་ནང་ཐོབ་ཀྱིན་ཡོད། གཅིག་བྱས་ན་རྦད་དེ་སྔ་དྲགས་པ་རེད།

འོན་ཀྱང་གྲངས་མང་ཕྲུ་གུ་མང་ཆེ་བར་ཐོག་མ་ཉིད་ནས་སྐད་ཡིག་གཉིས་པའི་བརྒྱུད་ལམ་ཐོག་རྣམ་དཔྱོད་བེད་སྤྱོད་ཞེ་ དྲག་བྱེད་མི་དགོས་ཤིང་རྒྱབ་ལྗོངས་ཡོད་པའི་སློབ་ཚན་གཞན་འགའ་ཤས་སམ་༼ཡང་ན་མང་ཆེ་བའམ་ཡོངས་རྫོགས་ཀྱང་༽ སློབ་ཁྲིད་བྱེད་ཆོག སྐད་ཡིག་གཉིས་པ་ནི་ཡུ་རོབ་མཐུན་ཚོགས་ཀྱི་སློབ་གྲྭས་ར་སྤྲོད་བྱེད་པ་ལྟར་ཉུང་མཐར་འཛིན་རིམ་བརྒྱད་ པ་ནས་བཅུ་གཉིས་བར་གྱི་རྣམ་དཔྱོད་ཞེ་དྲག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་མི་དགོས་ཤིང་རྒྱབ་ལྗོངས་ཀྱིས་དབེན་པའི་སློབ་ཚན་རྣམས་ཀྱི་སློབ་ གསོའ་ི སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་བརྒྱུད་ལམ་ཉུང་མཐར་ཡང་ཆ་ཤས་ཙམ་བྱེད་འཐུས། ཁེ་ན་ཌར་ལག་བསྟར་བྱེད་པ་ལྟ་བུའི་ཐིམ་ནས་སྦྱོང་ བའི་སློབ་གསོའ་ི ལས་རིམ་དཀྱུས་མ་རྣམས་ཀྱིས་འདི་བྱེད་ཀྱིན་མེད། ༼རྒྱུ་མཚན་ཆ་ཤས་ཤིག་ནི་ཁོང་ཚོས་རིམ་པ་འདིར་མ་ སླེབས་གོང་དུ་མཚམས་འཇོག་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་༽ རྒྱུ་མཚན་དེས་ན། ཁོང་ཚོའི་སྐད་ཡིག་གཉིས་པའི་གནས་ཚད་༼ཡག་པོ་ཡོད་ ཀྱང་༽ཡུ་རོབ་མཐུན་ཚོགས་ཀྱི་སློབ་གྲྭ་ནང་བཞིན་གྱི་ཡིད་ལ་འཐད་པོ་མེད། གྲངས་ཉུང་ཀྱི་ཕྲུ་གུ་ཚོར་ཕ་སྐད་ནི་ཐོག་མར་སློབ་ཚན་ཚང་མའི་སློབ་གསོའ ་ི བརྒྱུད་ལམ་དུ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་དགོས། ཉུང་ མཐར་ཡང་སློབ་ཚན་འགའ་ཤས་འཛིན་རིམ་བཅུ་གཉིས་བར་དུ་སྐད་ཡིག་དང་པོའི་ནང་དུ་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་དགོས། འོན་ཀྱང་ སློབ་ཚན་གང་དང་གང་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་དགོས་མིན་གྱི་འདམ་ཁ་དེ་འདྲ་མིན་རེད། གཤམ་གསལ་འཕེལ་རིམ་རྣམས་ཀྱིས་ལས་ དོན་ལེགས་པར་བསྒྲུབ་ཐུབ་པར་སྣང་སྟེ། བརྗོད་བྱའི་ཆ་ནས་བཤད་ན། གང་ཤེས་པ་ནས་མ་ཤེས་པ་ལ་སྤོ་བཞུད་བྱེད་དགོས།

སྐད་ཡིག་སློབ་ཚན་གྱི་ཚུལ་དུ་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པ་ནས་སྐད་ཡིག་དེ་ཉིད་ཀྱི་བརྒྱུད་ལམ་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པར་སྤོ་བཞུད་ བྱེད་དགོས། འཕེལ་རིམ་འདིར་“ཐོག་མར་ཀློག་ཆེད་སྦྱོང་། དེ་ནས་སྦྱོང་ཆེད་ཀློག་”ཅེས་ཟེར་གྱི་ཡོད།

སྐད་ཡིག་གཉིས་པའི་བརྒྱུད་ལམ་ནང་དུ་རྣམ་དཔྱོད་ཞེ་དྲག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་མི་དགོས་ཤིང་རྒྱབ་ལྗོངས་དང་བཅས་པའི་སློབ་ ཚན་རྣམས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པ་ནས། སྐད་ཡིག་གཉིས་པའི་བརྒྱུད་ལམ་ནང་དུ་རྣམ་དཔྱོད་བེད་སྤྱོད་ཤུགས་ཆེན་པོ་བྱེད་དགོས་ ཤིང་རྒྱབ་ལྗོངས་ཀྱིས་དབེན་པའི་སློབ་ཚན་རྣམས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པར་སྤོ་བཞུད་བྱེད་དགོས། ཡུ་རོབ་མཐུན་ཚོགས་ཀྱི་སློབ་གྲྭར་ བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་འཕེལ་རིམ་ནི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཕྲུ་གུར་དགོས་པའི་ཕུལ་བྱུང་གི་འཕེལ་རིམ་དང་ཉེ་བར་སླེབས་ཡོད། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཕ་སྐད་དང་འབྲེལ་བའི་འཕེལ་རིམ་དེ་ནི་གཤམ་གསལ་ལྟར་ཡིན། ཐོག་མའི་ལོ་གཉིས་ལ་སློབ་ཚན་ཐམས་ཅད་ཕ་སྐད་ཀྱི་བརྒྱུད་ལམ་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པ།

རྣམ་དཔྱོད་བེད་སྤྱོད་ཤུགས་ཆེན་པོ་བྱེད་དགོས་ཤིང་རྒྱབ་ལྗོངས་ཀྱིས་དབེན་པའི་སློབ་ཚན་རྣམས་ལོ་བདུན་གྱི་རིང་ཕ་ སྐད་བརྒྱུད་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པ།

འཛིན་རིམ་བརྒྱད་པ་ནས་བཅུ་པའི་བར་དུ་ཕ་སྐད་བརྒྱུད་ལམ་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པ་ཉུང་བ་དང་། དེར་རྗེས་སླར་ ཡང་སློབ་ཚན་སྤྱི་དང་བྱེ་བྲག་ཏུ་སློབ་ཚན་དཀའ་ཚེགས་ཆེ་ཤོས་རྣམས་སློབ་ཕྲུག་ཚོས་ཤེས་པ་དང་འགྲེལ་བརྗོད་བྱེད་ཐུབ་པ། ཡོངས་སུ་དཔྱད་པ་བྱེད་ཐུབ་པ་བཅས་ཀྱི་ཆེད་དུ་ཕ་སྐད་བརྒྱུད་ལམ་ནས་སློབ་ཁྲིད་མང་དུ་བྱེད་པ། 184

ཕ་སྐད་ནི་འཛིན་རིམ་དང་པོ་ནས་བཅུ་གཉིས་བར་གྱི་སློབ་གྲྭའི་དུས་ཡུན་ཚང་མར་སློབ་ཚན་ཞིག་གི་ཚུལ་དུ་སློབ་པ། ཡུ་རོབ་མཐུན་ཚོགས་ཀྱི་དམིགས་བསལ་སློབ་གྲྭའི་ནང་དུ་སྐད་ཡིག་གཉིས་པ་དང་འབྲེལ་བའི་འཕེལ་རིམ་ནི་གཤམ་ གསལ་ལྟར་ཡིན།

སྐད་ཡིག་གཉིས་པ་དེ་འཛིན་རིམ་དང་པོ་ནས་བཅུ་གཉིས་བར་གྱི་སློབ་གྲྭའི་དུས་ཡུན་ཚང་མར་སློབ་ཚན་ཞིག་གི་ཚུལ་དུ་ སློབ་པ།

འཛིན་རིམ་གསུམ་ཉིད་ནས་སྐད་ཡིག་གཉིས་པ་དེ་སློབ་གསོའ ་ི བརྒྱུད་ལམ་དུ་གྱུར་ཟིན་པ་རེད། འོན་ཀྱང་བརྒྱུད་ལམ་ དེའི་ནང་དུ་རྣམ་དཔྱོད་ཞེ་དྲག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་མི་དགོས་ཤིང་རྒྱབ་ལྗོངས་དང་བཅས་པའི་སློབ་ཚན་གཅིག་གམ་ཁ་ཤས་སློབ་ཁྲིད་ བྱེད། ༼དཔེར་ན་ “ཡུ་རོབ་ཀྱི་དུས་ཚོད་”དང་། “ལུས་རྩལ་སྦྱོང་དར་”ལྟ་བུའོ་༽ དེ་འདྲའི་སློབ་ཁྲིད་ནི་༼མི་རིགས་དང་སྐད་ ཡིག་སོགས་ཀྱི་༽ སྡེ་ཚན་མང་པོ་ཡོད་པའི་སློབ་ཕྲུག་ལ་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་འཐུས་ལ། འོན་ཀྱང་ལེགས་ཤོས་བྱུང་ན་སྐད་ཡིག་དེ་ བཞིན་གཅིག་མཚུངས་སུ་སྐད་ཡིག་གཉིས་པ་ཡིན་པའི་ཕྲུ་གུའི་མཉམ་དུ་སློབ་ཁྲིད་བྱས་ན་ལེགས།

སྐད་ཡིག་གཉིས་པའི་བརྒྱུད་ལམ་དུ་རྣམ་དཔྱོད་བེད་སྤྱོད་ཤུགས་ཆེན་པོ་བྱེད་དགོས་ཤིང་རྒྱབ་ལྗོངས་ཀྱིས་དབེན་པའི་སློབ་ ཚན་རྣམས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་འགོ་ནི་ལོ་བདུན་གྱི་རིང་༼འཛིན་རིམ་དང་པོ་ནས་བདུན་པ་བར་༽སྐད་གཉིས་པ་དེ་སློབ་ཚན་ཞིག་ བྱས་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱས་ཚར་བ་དང་སྐད་ཡིག་དེའི་བརྒྱུད་ལམ་ནས་རྣམ་དཔྱོད་ཞེ་དྲག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་མི་དགོས་ཤིང་རྒྱབ་ལྗོངས་ དང་བཅས་པའི་སློབ་ཚན་རྣམས་ལོ་ལྔའི་རིང་ལ་༼འཛིན་རིམ་གསུམ་པ་ནས་ལྔ་བའི་བར་དུ༽སློབ་ཁྲིད་བྱས་ཚར་བའི་རྗེས་ལ་ འཛིན་རིམ་བརྒྱད་པ་ནས་འཛུགས་པར་བྱེད། ལོ་རིམ་བརྒྱད་པའི་སྔོན་ལ་རྣམ་དཔྱོད་བེད་སྤྱོད་ཤུགས་ཆེན་པོ་བྱེད་དགོས་ཤིང་ རྒྱབ་ལྗོངས་ཀྱིས་དབེན་པའི་སློབ་ཚན་རྣམས་སྐད་ཡིག་གཉིས་པ་བརྒྱུད་ནས་སྐད་ཡིག་དེ་ཉིད་སྐད་ཡིག་དང་པོར་འགྱུར་བའི་ཕྲུ་ གུ་གཞན་གྱི་མཉམ་དུ་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་མི་ཉན། ཡུ་རོབ་མཐུན་ཚོགས་ཀྱི་སློབ་གྲྭ་རྣམས་ཀྱི་ནང་དུ་འདི་འདྲ་ནི་འཛིན་རིམ་དགུ་པ་ ནས་བཅུ་གཉིས་བར་གྱི་དགོས་ངེས་རྒྱས་བཅད་ཀྱི་སློབ་ཚན་རྣམས་ཀྱི་ནང་དུ་ཕལ་ཆེར་ལག་བསྟར་མི་བྱེད། འདམ་ཁའི་སློབ་ ཚན་ཁོ་ནར་ལག་བསྟར་བྱེད། མཐའ་དོན་ངས་ཉམས་ཞིབ་ཀྱི་གྲུབ་འབྲས་གླེང་བ་ལ་གཞི་བཞག་ནས་གདོད་མའམ་ཚོ་ཁག་ཡང་ ན་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ (ITM) ཀྱི་ཕྲུ་གུའི་སློབ་གསོའ་ི ཆེད་དུ་ལམ་སྟོན་བསམ་འཆར་འགའ་ཤས་འདོན་རྒྱུ་ཡིན། ལམ་ སྟོན་འདི་དག་འདམ་པའི་སྐབས་སུ་ངས་ཚད་གཞི་གསུམ་བེད་སྤྱོད་བྱས་ཡོད། ལམ་སྟོན་དེ་དག་གི་རྗེས་སུ་འཇུག་པའི་སློབ་ གསོས་ཕྲུ་གུ་ཚོས་སྡེ་ཚན་༢།༡།ནང་དུ་བཀོད་པའི་དམིགས་ཡུལ་བཞི་རྣམས་བསྒྲུབ་པར་ནུས་པ་བཟོ་དགོས་པ་དང་། སློབ་གསོ་ དེ་ཉམས་ཞིབ་ཀྱི་གྲུབ་འབྲས་དང་རྗེས་སུ་མཐུན་པ་དགོས་པ་དང་། དེ་གདོད་མའམ་ཚོ་པའི་མི་རིགས་དང་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ ཀྱི་ཕྲུ་གུའི་སློབ་གསོའ་ི ཐོག འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་གི་ཁྲིམས་སྲོལ14་དང་ཁྲིམས་སྲོལ་འཇམ་པོ་ (soft law) རྣམས་ཀྱི་ཐེ་བས་ ཁྲིམས་སྲོལ་གཞན་རྣམས་དང་རྗེས་སུ་མཐུན་པ་དགོས་པ་ཡིན། ལམ་སྟོན་བསླབ་བྱ་དང་པོ། ཐོག་མའི་ལོ་བརྒྱད་ཀྱི་རིང་ལ་ཕ་སྐད་དེ་སློབ་ཁྲིད་སྐད་ཡིག་གཙོ་བོ་བྱེད་དགོས།

༡།ཀ༽གདོད་མའམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་ (ITM) གི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ལ་སློབ་ཡོན་སྤྲོད་མི་དགོས་པའི་མངའ་སྡེ་ གཞུང་གི་སློབ་གྲྭ་ཞིག་ཏུ། ཉུང་མཐར་ཐོག་མའི་ལོ་བརྒྱད་ཀྱི་རིང་ལ་༼ཉུང་ཤོས་ལ་ཐོག་མའི་ལོ་དྲུག་གི་རིང་ལ་༽སློབ་གསོའི་ བརྒྱུད་ལམ་གྱི་སྐད་ཡིག་གཙོ་བོ་ དེ་སོ་སོའ་ི སྐད་ཡིག་གམ་རང་སྐད་༼གལ་སྲིད་རང་སྐད་གཅིག་ལས་མང་བ་ཡོད་ན་དེའི་ཁོང་ལས་གཅིག་༽ཡིན་དགོས། ༡།ཁ།༽ཕ་སྐད་དེ་འཛིན་རིམ་བརྒྱད་པའི་རྗེས་སུ་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཞིག་ཏུ་བྱས་ནས་བེད་སྤྱོད་མ་བཏང་ཡང་། སློབ་ གསོའ་ི དུས་ཡུན་ཡོངས་སུ་རྫོགས་པར་འཛིན་གྲྭའི་ནང་དུ་ཁ་སྐད་བྱས་ནས་དང་སློབ་ཚན་ཞིག་ཏུ་བྱས་ནས་མུ་མཐུད་སྦྱོང་དགོས། 185

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ལམ་སྟོན་བསླབ་བྱ་གཉིས་པ། ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་ས་ཁུལ་ལམ་ཡང་ན་རྒྱལ་ཡོངས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཅིག་ལེགས་པར་སློབ་ དགོས་པ།

༢།༽གདོད་མའམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་ (ITM) གི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ལ་སྔ་ས་ནས་ཐོག་མར་ཁ་སྐད་ཀྱི་ཚུལ་དུ་ འཇོན་ཐང་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་མང་པོ་ཤེས་པའི་དགེ་རྒན་རྣམས་ལས་ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་ས་ཁུལ་ལམ་རྒྱལ་ཡོངས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ ཞིག་གི་སློབ་ཁྲིད་ལེགས་པར་འཐོབ་དགོས། དེའི་རྗེས་སློབ་གསོའ ་ི དུས་ཡུན་ཡོངས་སུ་རྫོགས་པར་སློབ་ཚན་ཞིག་ཏུ་བྱས་ནས་མུ་ མཐུད་སྦྱོང་དགོས། དེ་སྐད་ཡིག་གཉིས་པའམ་ཕྱིའི་སྐད་ཡིག་ཅིག་ཏུ་བྱས་ནས་སྐད་ཡིག་གཉིས་པའམ་ཕྱི་སྐད་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་སློབ་ གསོའ་ི ཐབས་ལམ་བེད་སྤྱོད་བྱས་ནས་སྦྱོང་དགོས། དེ་ཕྲུ་གུའི་ཕ་སྐད་ཡིན་པ་གཞིར་བཞག་བྱས་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་མི་རུང་། ལམ་སྟོན་བསླབ་བྱ་གསུམ་པ། ཕ་སྐད་བརྒྱུད་ལམ་གྱི་སློབ་ཁྲིད་ནས་ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་ས་ཁུལ་ལམ་རྒྱལ་ཡོངས་སྐད་ ཡིག་བརྒྱུད་ལམ་གྱི་སློབ་ཁྲིད་ལ་འཕོ་འགྱུར་བྱེད་པ།

༣།ཀ༽གལ་སྲིད་འཇོན་ཐང་ལྡན་པའི་དགེ་རྒན་ཡོད་ན་འཛིན་རིམ་བདུན་པའི་སྔ་རོལ་དུ་མིན་པའི་འཛིན་རིམ་གོང་མ་ རྣམས་སུ་སློབ་ཚན་འགའ་ཤས་ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་རྒྱལ་ཡོངས་སམ་རྒྱལ་སྤྱིའི་སྐད་ཡིག་ཅིག་གི་ནང་དུ་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་འཐུས། ༣།ཁ།༽གལ་སྲིད་དགོས་མཁོ་བྱུང་ཚེ་ལག་ལེན་དང་འབྲེལ་བའི་སློབ་ཚན་༼དཔེར་ན་ལུས་རྩལ་སྦྱོང་བརྡར་དང་། གླུ་ དབྱངས་རིག་པ། ཟས་སྦྱོར་རིག་པ་ལ་སོགས་པ་༽རྣམས་སྔ་ས་ནས་སྐད་ཡིག་གཉིས་པ་བརྒྱུད་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་ཆོག འོན་ཀྱང་ རྣམ་དཔྱོད་དང་སྐད་ཡིག་གི་ཆ་ནས་དཀའ་ལས་ཁག་པོ་ཡོད་པའི་སློབ་ཚན་༼དཔེར་ན་ཨང་རྩིས་དང་། སྤྱི་ཚོགས་རིག་གནས། ལོ་རྒྱུས་རིག་པ་ལ་སོགས་པ་༽རྣམས་ནི་ཉུང་མཐར་འཛིན་རིམ་བདུན་པ་བར་དུ་དང་བྱུང་ན་དེ་ལས་རྒྱུན་རིང་བར་ཕྲུ་གུའི་སྐད་ ཡིག་དང་པོའ་ི ནང་དུ་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་དགོས། ལམ་སྟོན་བསླབ་བྱ་བཞི་པ། སྐད་ཡིག་འཕར་མ་སློབ་ཚན་དུ་བྱས་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པ། གདོད་མའམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་ (ITM) གི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ལ་སློབ་གྲྭའི་སློབ་ཚན་དུ་སྐད་ཡིག་གཞན་ཡང་ སྦྱོང་རྒྱུའི་གོ་སྐབས་ཡོད་དགོས། གལ་སྲིད་གོང་དུ་ལམ་སྟོན་བསླབ་བྱ་གཉིས་པར་བཀོད་པའི་ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་ས་ཁུལ་ལམ་ རྒྱལ་ཡོངས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཅིག་མིན་ན། དེ་འདྲའི་སྐད་ཡིག་དེ་ཚོའི་ནང་དུ་རྒྱལ་སྤྱིའི་ནང་དུ་བེད་སྤྱོད་བྱས་ཡོད་པའི་སྐད་ཡིག་ ཨེ་རཱ་སྦིག་དང་། རྒྱ་མིའི་སྐད་ཡིག དབྱིན་ཡིག ཕི་རན་སིའི་སྐད་ཡིག ཧིན་ཌི། སི་པེ་ནི་ཤི ཨུ་རུ་སུའི་སྐད་ཡིག་ལ་སོགས་པ་ རྣམས་ཚུད་དགོས་སོ།

ལམ་སྟོན་བསླབ་བྱ་ལྔ་པ། རྒྱབ་ལྗོངས་ལ་བསམ་ཞིབ་བྱས་པའི་རིག་གཞུང་གི་བརྗོད་བྱ་དང་སློབ་ཁྲིད་ཐབས་ལམ། ཕ་སྐད་དེ་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གཙོ་བོར་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ་ཁོ་ནས་མི་འགྲིགས། སློབ་གསོའ ་ི རིག་གཞུང་གི་བརྗོད་བྱ་དང་ སློབ་ཁྲིད་ཐབས་ལམ་ལ་དགོས་མཁོའ་ི ཆ་རྐྱེན་གཉིས་ཚང་དགོས། དང་པོ་རྒྱབ་ལྗོངས་ལ་བསམ་ཞིབ་བྱས་པའི་བརྗོད་བྱ་དགོས་ པ་དང་དེ་བཞིན་གདོད་མའམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་གནས་སྟངས་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའམ་བསྟུན་པ་ཞིག་དགོས། ཁོང་ཚོས་མི་རིགས་ཀྱི་སྡེ་ཚན་དེའི་སྲོལ་རྒྱུན་དང་། ཤེས་ཡོན། བཟང་སྤྱོད་དང་རྩ་ཆེའི་བསམ་བློའ ་ི འཁྱེར་སོ། ལོ་རྒྱུས། ངོ་ བོ་བཅས་ལ་གུས་ཞབས་བྱེད་དགོས། དེ་དང་མཉམ་དུ་ཁོང་ཚོའི་ཁ་རྒྱུན་ནམ་ཡང་ན་ཡིག་སྐད་གི་གནས་སྟངས་ལ་གུས་ཞབས་ བྱེད་དགོས་པ་དང་། སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་ཐབས་ལམ་ལ་སྡེ་ཚན་དེས་མོས་མཐུན་ཁས་ལེན་ཡོད་པ་བཅས་བྱེད་དགོས། ༼དཔེར་ན། ཧུས་ཐ་པ་མ་གར་དང་ཡོན་ཇན-་ཏ་མང་། ༢༠༠༩། ལ་གཟིགས།༽ གཉིས་པ་སློབ་ཁྲིད་ཐབས་ལམ་དང་བརྗོད་བྱ་རྣམས་ཕྲུ་གུ་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཉམས་མྱོང་དང་ཤེས་ཡོན་ནས་འགོ་འཛུགས་ བྱེད་དགོས་ཤིང་། ཕྲུ་གུ་རྣམས་ཉིན་རེའི་ལག་ལེན་བྱེད་སྒོ་ལ་གཞིགས་པའི་བསམ་བློ་གཏོང་སྟངས་ནས་མཚན་རིག་དང་མཐུན་ པའི་བསམ་བློ་གཏོང་སྟངས་སུ་ཁྲིད་ཐུབ་པ་བྱེད་དགོས། ༼འདིའི་ཁོངས་སུ་ཇིམ་ཁཱ་མིན་སི་ཡི་ཐ་སྙད་གཞིར་བཟུང་ཁོང་ཚོ་མི་ 186

ཕན་ཚུན་བར་གོ་བརྡ་སྤྲོད་པའི་གཞི་རྩའི་འཇོན་ཐང་ནས་ བློ་རིག་དང་སློབ་གསོའ ་ི སྐད་ཡིག་བྱང་ཆུབ་པའི་བར་དུ་ཁྲིད་དགོས་ པ་དེ་གཏོགས་དགོས། (From BICS-Basic Interpersonal Communicative Skills to CALP: Cognitive-Academic Language Proficiency) ཁཱ་མིན་སི། ༢༠༠༩། ལ་གཟིགས།༽ ལམ་སྟོན་བསླབ་བྱ་དྲུག་པ༔ སྦྱོང་བརྡར་ལེགས་པོ་ཡོད་པའི་སྐད་ཡིག་གཉིས་ལྡན་ནམ་སྐད་ཡིག་མང་པོ་ཤེས་པའི་དགེ་ རྒན་དགོས་པ།

དགེ་རྒན་རྣམས་ལ་སྦྱོང་བརྡར་ལེགས་པོ་དགོས་པ་ནི་མངོན་གསལ་རེད། འོན་ཀྱང་གདོད་མའམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་ སྐད་ཡིག་ (ITM) གི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ཀྱི་དགེ་རྒན་རྣམས་་ཉུང་མཐར་སྐད་ཡིག་གཉིས་ལྡན་ཡིན་དགོས་པ་ནི་མེད་དུ་མི་རུང་བ་ རེད།

སྐད་ཡིག་གཅིག་ཁོ་ན་ཤེས་པའི་དགེ་རྒན་ཞིག་གིས་༼དམིགས་བསལ་ཕྲུ་གུའི་སྐད་ཡིག་དེ་མི་ཤེས་མཁན་ཞིག་ཡིན་ན་ ༽སྐད་ཡིག་རྣམས་ཕན་ཚུན་གཤིབ་བསྡུར་བྱས་ནས་ཕྲུ་གུ་དང་མཉམ་དུ་སྐད་ཡིག་རྣམས་ཀྱི་བར་ལ་གཞི་མཐུན་གང་ཡོད་མིན་ དང་སྐད་རེ་རེའི་ནང་ལོགས་སུ་གང་སྦྱོང་དགོས་མིན་སོགས་ཀྱི་དཔྱོད་ཞིབ་བྱེད་ཐུབ་རྒྱུ་མ་རེད། དགེ་རྒན་དེ་ཡིས་ཕྲུ་གུར་སྐད་ ཡིག་སྤྱི་ཡི་འགྲོ་སྟངས་ཀྱི་གོ་རྟོགས་ (metalinguistic awareness) བསྐྲུན་པར་ཕན་ཐོགས་བྱེད་ཐུབ་རྒྱུ་མ་རེད། འདི་ ནི་གནས་ཚད་མཐོན་པོའ་ི སྐད་ཡིག་གཉིས་ལྡན་ནམ་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་ཕྲུ་གུར་སྐད་གཅིག་ཅན་གྱི་ཕྲུ་གུར་མེད་པའི་ཁེ་ཕན་ གྱི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཙོ་ཆེ་ཤོས་དེ་ཡིན། ༼དཔེར་ན། མོ་ཧན་ཏི། ༡༩༩༥། ༽ དེར་མ་ཟད། སྐད་གཅིག་ཅན་གྱི་དགེ་རྒན་ནི་སྐད་མང་ པོ་དང་ལྡན་པར་འདོད་པའི་ཕྲུ་གུར་མིག་དཔེ་ལེགས་པོ་ཞིག་མིན། ལམ་སྟོན་བསླབ་བྱ་བདུན་པ། གདོད་མའམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་ (ITM) གི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ཀྱི་ཕ་མ་དང་། སྤྱི་ ཚོགས། སློབ་གསོའ་ི དབང་འཛིན་པ་བཅས་ལ་ཉམས་ཞིབ་ལ་གཞི་བཅོལ་བའི་སློབ་གསོའ ་ི འདམ་ཁ་འདང་ངེས་དགོས། ཡང་ དག་པའི་སློབ་གསོའ་ི དཔེ་མཚོན་གྱི་ཆེད་རྒྱབ་སྐྱོར་དང་ཞུ་གཏུགས་བྱེད་པ་ནི་ངེས་པར་དུ་མཁོ་བ་ཡིན།

གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་ (ITM) གི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ཀྱི་ཕ་མས་སོ་སོའ ་ི ཕྲུ་གུར་དགོས་པའི་སློབ་གསོའ་ི རྣམ་པ་དེ་འདམ་པ་ ལ། ཁོང་ཚོར་ཉམས་ཞིབ་ལ་གཞི་བཅོལ་བའི་སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་སློབ་གསོའ ་ི རྒྱུད་རིམ་དང་ཐབས་ལམ་དང་༼ངེས་ པར་དུ་ཡོད་དགོས་པའི་༽འདམ་ཁ་གཞན་དང་སོ་སོའ ་ི འདམ་ཁ་ཡི་ཕུགས་ཀྱི་འབྲས་བུ་བཅས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་འདང་ངེས་ཤིག་ ངེས་པར་དུ་དགོས་པ་ཡིན། དེ་ལྟ་མ་ཡིན་ན་གདོད་མའམ་ཚོ་པའི་མི་རིགས་ཀྱིས་ངེས་པར་སྤྲོད་དགོས་པའི་“གནས་ཚུལ་ཤེས་ པའི་ཆོག་མཆན་”༼UNDRIP སྡེ་ཚན་༢། ལ་གཟིགས་༽ཞེས་པ་དེ་མི་སྲིད་པ་ཞིག་རེད། བརྫུན་དུ་འགྲོ་བགྱི་རེད། སློབ་ གསོའ་ི དབང་འཛིན་པ་རྣམས་ལའང་གནས་ཚུལ་འདི་ངེས་པར་དུ་དགོས་པ་རེད། གནས་ཚུལ་འགྲིག་ཚོད་ཡོད་མཁན་ཉུང་ཤས་ རེད། ཐག་གཅོད་མང་པོ་མ་ཤེས་པའམ་རྨོངས་པའི་སྒོ་ནས་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ཡང་དག་པའི་སློབ་གསོའ ་ི དཔེ་ཚོན་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་ཞུ་ གཏུགས་དང་། རྩོད་གླེང་བྱེད་པ། ཉམས་ཞིབ་བྱེད་པ་བཅས་ནི་ངེས་པར་མཁོ་བ་ཡིན། ལམ་སྟོན་བསླབ་བྱ་བརྒྱད་པ༔ སྤུས་ཚད་ལྡན་པའི་སློབ་གསོ་ལོངས་སུ་སྤྱོད་པའི་གོ་སྐབས་མང་དུ་གཏོང་བར་སློབ་གྲྭ་དང་ སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ནང་དུ་གོ་རིམ་ལྡན་པའི་འཕོ་འགྱུར་གཏོང་དགོས།

སློབ་གྲྭའི་མེ་ལོང་གིས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་གཟུགས་བརྙན་མཐོང་བར་བྱེད། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སྒྲིག་འཛུགས་ནང་དུ་འདྲ་མཉམ་ མེད་པའི་གནས་སྟངས་གི་གཟུགས་བརྙན་ནི་སློབ་གྲྭའི་ནང་དུ་འཆར་ཞིང་སློབ་གྲྭའི་ནང་དུ་བསྐྱར་བསྐྲུན་བྱེད་པ་ཡིན། གདོད་ མ་དང་ཚོ་ཁག་གི་མི་རིགས་དང་གཞན་ཡང་གྲྭངས་ཉུང་མི་རིགས་མང་པོ་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་གནས་རིམ་དམའ་ཤོས་ནང་དུ་ཡོད། གནས་རིམ་ཚང་མར་སྒྲིག་འཛུགས་སམ་ལམ་ལུགས་ཀྱི་ཐོག་ནས་འགྱུར་བ་དགོས་ངེས་རེད། དབང་འཛིན་པ་རྣམས་ལ་ད་

187

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ལྟའི་ལམ་ལུགས་འདི་ཡིས་ཇི་ལྟར་གདོད་མའམ་ཚོ་པ་དང་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཙམ་མིན་པར་གོ་ལའི་འཇིག་རྟེན་ཡོངས་ལ་ དཔལ་འབྱོར་དང་། སློབ་གསོ། རིག་རྩལ་བཅས་ཆུས་ཟོས་སུ་བབཏང་བ་ལ་བརྟེན་ནས་གནོད་ཚབས་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པའི་གནས་ ཚུལ་སྔར་ལས་མང་བ་དགོས་ཀྱིན་འདུག སྐད་ཡིག་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་གྲངས་ཚད་ཉུང་དུ་འགྲོ་བ་དང་དེའི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཙོ་ཆེ་ཤོས་ཤིག་ སློབ་གྲྭ་ཡིན་པ་ལ་གཞིགས་ན། ད་ལྟའི་ལམ་ལུགས་འདི་ཡིས་སྐྱེ་དངོས་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་གནས་སྟངས་ཇི་ལྟར་སྲུང་སྐྱོང་བྱེད་པའི་ ཤེས་ཡོན་རྩ་བརླག་ཏུ་གཏོང་བ་དང་དེའི་རྐྱེན་པས་འཇིག་རྟེན་འདི་ཡི་སྟེང་དུ་འགྲོ་བ་མི་ཡི་གནས་སྟངས་ཀྱང་སྡུག་ཏུ་གཏོང་ གིན་ཡོད། ༼དཔེར་ན། ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི། མཱ་ཕི༹་དང་ཧར་མན། ༢༠༠༣་ མཱ་ཕི༹་ཡིས་རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ། ༢༠༠༡།༽ དཔྱད་རྩོམ་འདིའི་ནང་དུ་ངའི་ཀུན་སློང་ནི་འགྱུར་བ་གང་འདྲ་ཞིག་དགོས་མིན་དང་ཅི་ཕྱིར་དགོས་མིན་ཤེས་རྟོགས་ཡོང་བར་ ལག་ཆའམ་ཐབས་ལམ་འགའ་ཤས་དང་གདོང་ལེན་བྱེད་དགོས་པ་འགའ་ཤས་གང་དང་གང་ཡིན་མིན་འབུལ་ལམ་ཞུ་རྒྱུ་དེ་ཡིན། ༦། མཇུག་སྡོམ།

༦།༡༽སྐད་ཡིག་སྣ་ཚོགས་དང་སྐྱེ་དངོས་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་རང་བཞིན། གོང་དུ་གླེང་བའི་རྒྱུ་ཚན་རྣམས་ཀྱི་སྟེང་དུ་ངས་སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་དང་འཛམ་གླིང་གི་སྐད་ ཡིག་ཡོངས་སུ་རྫོགས་པ་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་པ་དང་། དེ་ཡང་འདིར་བྱེ་བྲག་ཏུ་ཕ་སྐད་ལ་གཞི་བཅོལ་བའི་སྐད་ཡིག་མང་པོ་ལྡན་པའི་ སློབ་གསོའ་ི ལམ་ལུགས་ནས་སྐད་ཡིག་རྣམས་ཕར་སྣོན་གྱི་ཚུལ་དུ་སྦྱངས་ནས་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་པར་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱེད་དགོས་པའི་རྒྱུ་ མཚན་འཐོལ་བ་གཉིས་འགྲེལ་བརྗོད་བྱེད་འདོད་བྱུང་། དང་པོ་སྐད་ཡིག་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་གནས་སྟངས་དང་སྐྱེ་དངོས་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་ གནས་སྟངས་གཉིས་བར་ཕན་ཚུན་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་མ་ཟད་རྒྱུ་འབྲས་ཀྱི་ཆ་ནས་ཀྱང་འབྲེལ་བ་ཡོད། སྐྱེ་དངོས་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་ གནས་སྟངས་ཇི་ལྟར་སྲུང་སྐྱོང་བྱེད་དགོས་པའི་ཤེས་ཡོན་རྣམས་ཁྱབ་གདལ་ཆུང་ཆུང་ཡིན་པའི་གདོད་མའམ་ཚོ་པའམ་གྲངས་ ཉུང་སྐད་ཡིག་ (ITM) དང་ས་ཁུལ་སྐད་ཡིག་རྣམས་ཀྱི་ནང་དུ་མཚོན་དོན་གྱི་སྒོ་ནས་བཀོད་ཡོད། སྐད་ཡིག་དེ་དག་རྩ་མེད་ དུ་བཏང་བའི་ཐོག་ནས་ང་ཚོས་སྐྱེ་དངོས་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་གནས་སྟངས་སྲུང་སྐྱོང་བྱེད་པའི་སྔོན་འགྲོའ ་ི ཆ་རྐྱེན་རྣམས་རྩ་མེད་ གཏོང་གིན་ཡོད། ༼རྒྱས་པར་གཟིགས་འདོད་ན། ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི། ༢༠༠༠། མཱ་ཕི༹་ཡིས་རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ། ༢༠༠༡། བཅས་ལ་གཟིགས། www.terralingua.org ལ་ཡང་གཟིགས་རོགས༽ སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་འགྲོ་བ་མི་ཡི་ཐོབ་ ཐང་མེད་པས་དང་དམིགས་བསལ་སློབ་གསོའ་ི ནང་དུ་མེད་པས་ནི་ཡིག་རྨོངས་ཀྱི་གནས་སྟངས་དང་། སློབ་གྲྭར་གྲུབ་འབྲས་མི་ ཐོན་པ། སློབ་གསོ་དང་འབྲེལ་བའི་ཆུད་ཟོས། མི་ཚེའི་ནང་དུ་གོ་སྐབས་ཞན་པོ་བྱུང་བ། ༼མི་རིགས་བཙན་ཐབས་ཀྱི་སྒོ་ནས་ མཉམ་བསྲེས་བཏང་བ་ལ་བརྟེན་ནས་༽ མིའི་སྡེ་ཚན་ནམ་རྒྱལ་ཁབ་བམ་མི་རིགས་རྣམས་སྟོང་བར་འགྱུར་བའི་གནས་སྟངས་ བཅས་བསྐྲུན་པར་བྱེད་པ་དང་། སྐྱེ་དངོས་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་གནས་སྟངས་སྲུང་སྐྱོང་བྱེད་པའི་ཆ་རྐྱེན་དུ་འགྱུར་བའི་ས་སྟེང་འདི་ ཡི་སྐད་ཡིག་འདྲ་མིན་གྱི་གནས་སྟངས་དང་སྣོད་བཅུད་འཇིག་རྟེན་ཁམས་ཀྱི་ཐད་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ཤེས་ཡོན་ (Traditional Ecological Knowledge) རྣམས་ཀྱང་རྩ་མེད་དུ་གཏོང་གི་ཡོད། ༦།༢༽སློབ་གསོ་ནི་དབུལ་ཕོངས་མེད་པར་བཟོ་ཆེད་ཀྱི་ཆ་རྐྱེན་གལ་ཆེ་ཤོས་ཡིན། གལ་སྲིད་ང་ཚོར་འཛམ་གླིང་ནང་དུ་འདྲ་མཉམ་ཡོད་པ་བཟོ་འདོད་ཡོད་པ་དང་། ཕྱུག་པོ་དང་དབུལ་པོ་གཉིས་ཀྱི་བར་ དབུལ་ཕྱུག་གི་ཁྱད་པར་ཉུང་དུ་གཏོང་འདོད་ཡོད་ན། ང་ཚོས་ནོ་བེལ་གཟེངས་རྟགས་ཐོབ་པའི་རྩོམ་པ་པོ་ཨ་མར་ཏི་ཡ་སེན་ ༼༡༩༨༥༽གྱིས་དབུལ་ཕོངས་ནི་“ནུས་འཇོན་མེད་པ་བཟོ་བ་”ལ་གོ་ཞེས་གཏན་འབེབས་བྱས་པ་ནས་འགོ་འཛུགས་བྱས་ན་ འགྲིགས།

ཡོང་འབབ་ཉུང་བ་དང་། རྒྱུ་ནོར་ཉུང་བ། དེ་བཞིན་ཡོངས་གྲགས་དཔལ་འབྱོར་དབུལ་ཕོངས་ཀྱི་རྣམ་པའི་ཁོངས་སུ་ གཏོགས་པ་གཞན་རྣམས་ཀྱི་དགོས་མཁོ་གང་ཡིན་མཐར་གཏུགས་ན་འདི་ཚོའི་ནུས་པའམ་འཇོན་ཐང་བཀག་འགོག་བྱེད་པའི་ བྱེད་སྒོ་དང་འབྲེལ་བ་ཆགས་བསྡད་ཡོད། ༼འདི་ནི་འདི་དག་གིས་མི་མང་ལ་ཡོད་པའི་འདམ་ཁ་རྣམས་ཚད་དཀག་བྱེད་པའམ་ 188

ཞེ་དྲག་ཉུང་དུ་གཏོང་བ་ལ་གོ༽ རྒྱུ་མཚན་དེས་ན་དབུལ་ཕོངས་གྱི་གནས་སྟངས་ཞེས་པ་ནི་མཐར་གཏུགས་ན་“ནུས་འཇོན་ མེད་པ་བཟོ་བ་”ལ་ཟེར་རོ། ༼ཌི་རེ་ཛི་དང་སེན། ༡༩༩༦༔༡༠-༡༡།༽

དེ་བས་ན། ད་ཆ་དབུལ་ཕོངས་གི་གནས་སྟངས་ནི་དཔལ་འབྱོར་འཛུགས་སྐྲུན་ཁོ་ནས་ཆ་ནས་ལྟ་གིན་མེད། མིའི་ནུས་ འཇོན་རྒྱ་སྐྱེད་གཏོང་བ་དེ་ཡར་རྒྱས་ཀྱི་གཞི་རྩའི་དམིགས་ཡུལ་ཞིག་ཏུ་ངོས་འཛིན་བྱས་ཆོག ༼མི་ཤྲ་དང་མོ་ཧན་ཏི། ༢༠༠༠།ཁ༔ ༢༦༣།༽ སེན་གྱི་བསམ་པར་དབུལ་ཕོངས་དང་དེ་སེལ་ཐབས་གཉིས་ཀའི་དམིགས་པའི་གཏད་སོ་ནི་དཔལ་འབྱོར་དང་། སྤྱི་ ཚོགས། བསམ་བློའ་ི གཏོང་ཕྱོགས་བཅས་ཡིན་པ་དང་། ལས་དོན་ཡང་གནད་དོན་འདི་དག་གི་ཐོག་ཏུ་བརྩམས་དགོས་པས་ན། དབུལ་ཕོངས་ཉུང་དུ་གཏོང་བར་དྲི་བ་གཙོ་གལ་ཆེ་ཤོས་ནི། དབུལ་ཕོངས་ཀྱི་གནས་སྟངས་འགྱུར་བ་གཏོང་ཆེད་དམ་་ཡང་ན་མི་ཡི་ནུས་འཇོན་རྒྱ་སྐྱེད་གཏོང་ཆེད་ཀྱི་དགོས་མཁོའ ་ི ཆ་རྐྱེན་གནད་འགག་ཆེ་ཤོས་དེ་དང་། ༼གོང་ཁེ་ཤོས་དེ་༽གང་ཡིན་ནམ། ༼མི་ཤྲ་དང་མོ་ཧན་ཏི། ༢༠༠༠། ཁ ༢༦༥།༽ དཔལ་ འབྱོར་རིག་པ་དང་། སེམས་ཁམས་རིག་པ། དེ་བཞིན་སྤྱི་ཚོགས་རིག་པ་གཞན་གྱི་མཁས་དབང་ཚང་མར་སྤྱི་ཡོངས་སུ་ཡོད་ པའི་གཞི་མཐུན་ནི་སློབ་གསོ་དེ་ཕལ་ཆེར་དགོས་མཁོའ ་ི ཆ་རྐྱེན་གལ་ཆེ་ཤོས་ཡིན་པ་དེ་རེད། ༼གོང་བཀོད་ནང་དུ་༽

ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་དང་ཌན་སྦར་༼༢༠༡༠ ༦༨༦༩༽གཉིས་ཀྱིས་གཤམ་གསལ་མཇུག་སྡོམ་བརྒྱབ་ཡོད། དེས་ན་གལ་སྲིད་དབུལ་ཕོངས་ཀྱི་གནས་སྟངས་ནི་ “དབུལ་ཕོངས་རྣམས་དང་འགོག་རྐྱེན་ཕོག་པའི་མི་རྣམས་ཀྱི་འཆར་ ཅན་ལས་དོན་བསྒྲུབ་སྟངས་སྐྲུན་པར་བྱེད་པའི་རྒྱབ་ལྗོངས་ལྡན་པའི་ཆ་རྐྱེན་ཁག་གཅིག་དང་ལས་དོན་བྱེད་ཕྱོགས་ཀྱི་རྒྱུད་རིམ་ ཁག་གཅིག་ལ་གོ་བ་དང་། གལ་སྲིད་དེ་འདྲའི་ལས་དོན་མང་པོ་ཡོད་པའི་ནང་ནས་གཙོ་མཐོང་ཆེ་ཤོས་དེ། ཤེས་སྟོབས་དང་བློ་ གྲོས་ཀྱི་ནུས་པའི་ལས་དོན་གཉིས་དབུལ་ཕོངས་རྣམས་སྤྱི་ཚོགས་དང་དཔལ་འབྱོར་གྱི་ཆ་ནས་ཡར་རྒྱས་གོང་འཕེལ་དུ་འགྲོ་བ་ དང་འབྲེལ་བ་ཉེ་པོ་ཡོད་པས་དེ་གཉིས་ལ་སྤྲད་པ་ཡིན་ན་༼མི་ཤྲ་དང་མོ་ཧན་ཏི། ༢༠༠༠། ༡༣༥-༡༣༦།༽ དེ་ནས་ང་ཚོས་ཕྲུ་གུའི་ “མི་ཡི་ནུས་པ་”ཡར་རྒྱས་གོང་འཕེལ་དུ་གཏོང་བའི་ “ཤེས་སྟོབས་དང་བློ་གྲོས་ཀྱི་ནུས་པ་”ལེགས་ཤོས་སྐྲུན་པར་བྱེད་ནུས་པའི་ སློབ་གསོའ་ི ནང་དུ་སྐད་ཡིག་གཉིས་ཀྱི་བར་དུའམ་མང་པོའ ་ི ཁྲོད་དུ་བགོ་བཤའ་བྱས་པའི་ལས་ཀའམ་བྱ་བའི་རྣམ་པ་ལ་རྟོག་ ཞིབ་བྱེད་དགོས་པ་རེད།

གདོད་མའི་ཚོ་པའམ་གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་ (ITM) གི་ཕྲུ་གུའི་སློབ་གསོའ་ི ནང་དུ་སྐད་ཡིག་གཉིས་བར་གྱི་བྱ་ལས་ཀྱི་ བགོ་བཤའ་བྱེད་སྟངས་ཡག་ཤོས་གང་ཡིན་དེ་དཔྱད་རྩོམ་འདི་ནས་གསལ་པོ་མཐོང་ཐུབ་དགོས་ཀྱི་རེད། བྱིངས་ནས་སྦྱོང་བའི་ སློབ་གསོའ་ི ལས་རིམ་གྱིས་འཇིག་རྟེན་ཡོངས་ལ་དབུལ་ཕོངས་ཀྱི་གནས་སྟངས་སྤེལ་བར་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ཕ་སྐད་ལ་གཞི་བཅོལ་ བའི་སྐད་ཡིག་མང་པོ་ལྡན་པའི་སློབ་གསོའ་ི དཔེ་མཚོན་ལེགས་ཤོས་དེ་ཡིས་སློབ་གསོའི་དམིགས་ཡུལ་བསྒྲུབ་ཐུབ་པ་དང་། སྐད་ ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་ལ་གུས་ཞབས་བྱེད་ཐུབ་པ། དེ་བཞིན་དབུལ་ཕོངས་ཉུང་དུ་གཏོང་བ་བཅས་བྱེད་ ཐུབ་ཀྱིན་ཡོད། ངས་སྐབས་དེ་དུས་༼ཨི་རག་གི་༽ཀར་ཌི་སི་ཐན་གྱི་སྲིད་འཛིན་ཡིན་པ་ཨབ་ཌུལ་-ཨ་ཛི་ཛི་ ཏ་འིབ་ལ་ཕྱི་ལོ་༢༠༠༦ཟླ་བ་ ༣ཚེས་༡༥་ཉིན་བཅར་འདྲི་ཞིག་བྱས་པ་ཡིན། ཁོང་གིས་དྲན་པར་འོས་པའི་ཚིག་འདི་དག་གསུངས་བྱུང་། “འཛམ་གླིང་འདིའི་ནང་གི་ཕྲུ་གུ་རེ་རེ་ལ་སོ་སོའ ་ི ཕ་སྐད་ཀྱི་བརྒྱུད་ལམ་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པའི་སློབ་གསོའ ་ི ཐོབ་ཐང་ ཡོད་པ་རེད།” འཛམ་གླིང་གིས་འདི་བདེན་པ་མ་ཡིན་པ་བཟོ་ཕོད་དམ།

189

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཟུར་མཆན། ༼༡༽

http://www.unesco.org/culture/ich/index.php?pg=00136དྲ་རྒྱའི་ཐོག་མཉམ་འབྲེལ་ རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་མཚན་རིག་སློབ་གསོ་རིག་གཞུང་བཅས་ཀྱི་ཚོགས་པའི་སྐོར་ལ་གཟིགས། ༼༢༽ ཕ་སྐད་ཀྱི་མཚན་ཉིད་དང་འོན་པའི་མཚན་ཉིད་ཀྱི་ཆེད་དུ། ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི། ༢༠༠༨། ལ་གཟིགས། ༼༣༽ འཛམ་གླིང་གི་སྐད་ཡིག་རྣམས་ཀྱི་ཐོ་གཞུང་རྒྱས་ཤོས་ཡིན་པ་འཛམ་གླིང་སྐད་ཡིག་ (Ethnologue) ཞེས་ པའི་ནང་དུ་༼ལུའི་སི། ༢༠༠༨༽ སྐད་ཡིག་༦༩༠༦བཀོད་ཡོད། ནོར་འཁྲུལ་མང་པོ་ཡོད་ཀྱང་ད་ལྟ་ཡོད་པའི་ནང་ ནས་ཡག་ཤོས་ཡིན། སྐད་ཡིག་དང་ཡུལ་སྐད་ཀྱི་ས་མཚམས་ནི་རླན་གཤེར་ལྟར་འགྱུར་ལྡོག་ཆེན་པོ་ཡོད་པས་སྐད་ ཡིག་གི་གྲངས་རྣམས་་གཏན་གཏན་ཡིད་ཆེས་འཕེར་བ་ཞིག་རྩི་ཐུབ་པ་ཁག་པོ་ཡིན་མོད། ༼༤༽ སྡེ་ཚན་འདིའི་ལྷག་མ་རྣམས་ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་དང་ཌན་སྦར། ༢༠༡༠། ལ་གཞི་བཞག་ནས་བསྒྲུབས་ ཡོད། ༼༥༽ གནད་དོན་གསུམ་པ་འདིའི་ཐད་ཀྱི་བགྲོ་གླེང་། མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་ལྷན་ཚོགས་ཀྱི་ གདོད་མའི་མི་རིགས་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་ཐོག་མཁས་པའི་སྒྲིག་འཛུགས་ཀྱི་ཚོགས་འདུ་ཐེངས་དང་པོར་༼ཇི་ནི་ཝ། ཕྱི་ཟླ་ ༡༠ ཚེས་༡-༣ ༢༠༠༨། ༽ གདོད་མའི་མི་རིགས་ཀྱི་སློབ་གསོའ་ི ཐོབ་ཐང་ལག་བསྟར་བྱེད་པར་དགོས་པའི་ཉམས་ མྱོང་སྦྱོང་བརྡར་དང་གདོང་ལེན། ཞེས་པ་ཌོ་ཁིབ་གྱི་དུས་བསྟུན་བཅོས་པ། ཨང་གྲངས་༨༢། ༢༠༠༨ ཕྱི་ཟླ་༡༢ ཕྱི་ ཟླ་༢ ༢༠༠༩། ཤོག་གྲངས་༡༡-༢༥ ལ་གཟིགས། དེ་དང་ཆབས་ཅིག ཌོ་ཁིབ་ཀྱི་དྲྭ་རྒྱ་ http://www.docip. org ལ་གཟིགས། ༼༦༽ ཁོ་ལིན་སྦེ་ཁར་གྱིས་༼༡༩༩༣༽ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ལ་གཞི་བཅོལ་ནས་༼དཔེར་ན། ༡༩༨༠ དང་། ༡༩༩༠ ལ་བརྩམས་པ་ལྟ་བུ། འདི་དག་མེ་ཁེ་དང་། ཕི༹་ཤ་མིན། གོན་ཛེ་ལེ་སི་བཅས་ལ་གཞི་བཞག་པ་རེད་༽སློབ་གསོའ ་ི དཔེ་མཚོན་ནུས་ཤུགས་ལྡན་པ་་དང་དཔེ་མཚོན་ཞན་པ་གཉིས་ཀྱི་ཐ་སྙད་གཏན་ལ་ཕབ། ངས་ཐ་སྙད་དེ་རྣམས་དེ་ ལས་ཀྱང་རྒྱས་པར་ཡར་རྒྱས་བཏང་ཡོད། ཁེ་རོལ་སྦེན་སན་གྱིས་༼༢༠༠༩༽སློབ་གསོའ ་ི དཔེ་མཚོན་རྣམས་ཇི་ཙམ་ དུ་ནུབ་ཕྱོགས་པའི་རྒྱབ་ལྗོངས་ལ་གཞི་བཞག་མིན་སྐོར་རྟོག་ཞིབ་་རྒྱས་པར་བྱས་ཡོད། ༼༧༽ འདི་དག་གི་མཚན་ཉིད་གང་ཡིན་དང་སྤྱིར་སྟངས་སྐད་གཉིས་གཉིས་ལྡན་དང་མང་པོ་ལྡན་པའི་རང་བཞིན་དང་ འབྲེལ་བའི་ཐ་སྙད་རྣམས་ཀྱི་མཚན་ཉིད་ཤེས་ཆེད། ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་དང་། མེག་ཁཱར་ཐི། ༢༠༠༨། ལ་གཟིགས། དཔྱད་རྩོམ་དེ་གཤམ་གསལ་དྲྭ་རྒྱ་ http://www.tove-skutnabb-kangas.org/en/ articles_for_downloading.html ལས་ཕབ་ལེན་ཞུ་འཐུས། ༼༨༽ ཨའི་ཀིའོ་-པོ་སི་ཀ་རི། ༢༠༠༥།༢༠༠༩། ཨའི་ཀིའོ་-པོ་སི་ཀ་རི་དང་པེན་ཊི་ཀེ་ནེན། ༢༠༠༡། ཨའི་ཀིའོ་-པོ་སི་ཀ་རི་ དང་ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི། ༢༠༠༧། བཅས་ལ་གཟིགས། ༼༩༽ ཆད་པར་ངོས་འཛིན་པའི་ལྟ་གྲུབ་ (deficiency-based theory) ཀྱི་ནང་དུ་འདི་ཚོར་ “ཕྱིར་བུད་པ་”་ (drop-outs) ཞེས་འབོད་ཅིང་ལྟ་གྲུབ་འདི་ཡིས་སློབ་གྲྭར་གྲུབ་འབྲས་མ་ཐོན་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ནི་སློབ་གྲྭ་བ་ཚོ་རང་ ཉིད་དང་། ཁོང་ཚོའི་གཤིས་སྤྱོད། ཁོང་ཚོའིཕ་མ་དང་རིག་གཞུང་བཅས་རེད་ཅེས་ཁ་གཡོག་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ༼༡༠༽ སྦེ་ཁར། ༡༩༩༣་ སྦེ་ཁར་དང་པི་རའི་སི་ཇོན་སི། ༡༩༩༨། འབྲེལ་ཡོད་་དཔེ་དེབ་མ་གཞུང་་ནང་དུ་ཁ་མིན་སི་དང་ འབྲེལ་བ་ཡོད་པ། ཌོལ་སན་དང་ལིན་ཌོམ། ༡༩༩༥། ཧཱ་སི།་༡༩༩༩། ཧཱ་སི་ལ་སོགས་པ། ༢༠༠༢། ལིའོ་ཊིབ་ ༡༩༩༥ མཱེ་དང་ཧིལ། ༢༠༠༣། མེས་ལ་སོགས་པ། ༢༠༠༣། ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ཡིས། ༡༩༩༩ རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ། པར་སྐྲུན་ཁང་དུ་ཡོད། བམ་པོ་བརྒྱད་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་དང་སློབ་གསོའ་ི ཤེས་བྱ་ཀུན་བཏུས། དམིགས་བསལ་ཁཱ་ མིན་སི་དང་ཁར་སན་གྱིས་ཕྱོགས་སྒྲིག་བྱས་པ་དེ། ༡༩༩༧། ལ་སོགས་པའི་སྙིང་བསྡུས་དང་ལུང་འདྲེན་དཔེ་དེབ་མ་ གཞུང་ལ་གཟིགས་རོགས། ༼༡༡༽ ངའི་དྲ་རྒྱར་གཟིགས་རོགས། དམིགས་བསལ་བགྲོ་གླེང་གསར་བ་གང་བྱུང་མིན་ཤེས་ཆེད་http://www. 190

༼༡༢༽ ༼༡༣༽ ༼༡༤༽

tove-skutnabb-kangas.org/en/books-articles-since-2000.htm དང་ http:// www.tove-skutnabb-kangas.org/en/inpress.htm ལ་གཟིགས་རོགས། དཔྱད་རྩོམ་ཁ་ཤས་ དྲ་རྒྱ་འདི་ནས་ཕབ་ལེན་ཞུ་ཐུབ། E793, 1948; 78 U.N.T.S. 277, ཕྱི་ལོ་༡༩༥༡ ཟླ་བ་༡ ཚེས་༡༢ཉིན་ལག་ལེན་བསྟར་ཆོག་པའི་ནུས་ཤུགས་ ལྡན་པ་ཆགས། རྩོམ་ཤོག་ཆ་ཚང་གཟིགས་འདོད་ན། http://www1.umn.edu/humanrts/instree/x1cppcg.htm ལ་གཟིགས། http://www2.ohchr.org/english/law/crc.htm. ལམ་སྟོན་རྣམས་ནི་ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི། ༢༠༠༨ ཀ ལ་གཞི་བཞག་པ་ཡིན། དེ་དག་ནི་ཊོབ་སི་ཁུ་ཊི་ནབ་ -ཁང་སྒ་སི་དང་ཌན་སྦར། ༢༠༡༠། ནང་དུ་ཡང་ཡོད།

དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ།

ཨའི་ཀིའོ་-པོ་སི་ཀ་རི་ དང་ཨུ་ལ། ( Aikio-Puoskari, Ulla ) ༼༢༠༠༥༽ ནོར་ཝེ་དང་། ཕིན་ལེནྜ། སི་ཝི་ཌེན་ བཅས་ནོར་ཌིག་རྒྱལ་ཁབ་རྣམས་ཀྱི་རྒྱ་ཆེའི་སློབ་གྲྭ་རྣམས་སུ་སཱ་མི་མི་རིགས་ཀྱི་སློབ་གསོ། དཔེ་ཕྲེང་ཡིན་པ། ཝཱར་སི་དང་མག་ནེ་ཨོབ་༼ཕྱོགས་སྒྲིག་བྱས་པ་༽ སྒལ་ཌུ་ ཆཱ་ལ། གདོད་མའི་མི་རིགས་ཐོབ་ཐང་གྱི་དུས་དེབ། ཨང་༡།༢༠༠༥། སྒོབ་ཌ་ཇི་ཨི་ཌི་ནུ། ཀའོ་ཊོ་ཀེ་ནོ༔ གདོད་མའི་མི་རིགས་ཐོབ་ཐང་གི་རིག་མཛོད། http:// www.galdu.org. ཨའི་ཀིའོ་-པོ་སི་ཀ་རི་དང་ཨུ་ལ། ( Aikio-Puoskari, Ulla ) ༼༢༠༠༩༽ ༼ནོར་ཝེ་དང་། ཕིན་ལེནྜ། སི་ཝི་ཌེན་ བཅས་༽ ནོར་ཌིག་རྒྱལ་ཁབ་གསུམ་གྱི་ནང་དུ། མི་རིགས་བསྐྱར་གསོ། སཱ་མི་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་སློབ་ གསོ། གདོད་མའི་མི་རིགས་ཤིག་བཅས། སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ་དང་། ཕི་ལིབ་སན་ རོ་སྦར་ཊི། མོ་ཧན་ ཏི་དང་། པཱན་ཌ་ མི་ན་ཏི། ༼ཕྱོགས་སྒྲིག་བྱས་པ་༽ སྐད་ཡིག་མང་པོ་ལྡན་པའི་སློབ་གསོའ ་ི བརྒྱུད་ནས་སྤྱི་ཚོགས་ ཀྱི་དྲང་བདེན། སྦི་རི་སི་ཊལ། སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་གནད་དོན། ༢༣༨-༢༦༢ ཨའི་ཀིའོ་-པོ་སི་ཀ་རི། ཨུ་ལ་དང་། པེན་ཊི་ཀེ་ནེན་ མེར་ཇ། (Aikio-Puoskari, Ulla & Pentikäinen, Merja) ༼༢༠༠༡༽ རང་ཁྱིམ་རྒྱལ་ཁབ་དང་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་ཀྱི་ནང་དུ་ཕིན་ལེནྜ་ཡི་གདོད་མའི་མི་རིགས་སཱ་ མི་ཡི་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་། ཇུ་རི་ཌི་ཁ་ ལ་པོ་ནི་ཁ། ༢༦། རོ་ཝ་ནེ་མི། ལ་པིན་ ཡ་ལིའོ་པིསྚོ། ༼ལེབ་ལེནྜ་སློབ་ གྲྭ་ཆེན་མོ། ཁོར་ཡུག་དང་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཁྲིམས་ཀྱི་བྱང་ཕྱོགས་བསྟི་གནས། ཨའི་ཀིའོ་-པོ་སི་ཀ་རི། ཨུ་ལ་དང་། སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ། (Aikio-Puoskari, Ulla & SkutnabbKangas, Tove ) ༼༢༠༠༧༽ ལོ་ལྔ་བཅུ་འོག་གི་མི་འགའ་ཤས་ཙམ་གྱིས་སྐད་ཡིག་དེ་ཕ་སྐད་དུ་བྱས་ནས་ བཤད་ཤེས་སྐབས༔ སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་དང་སྟོང་ལ་ཉེན་ཁ་ཡོད་པའི་སཱ་མིའི་སྐད་ ཡིག་གིས་གདོང་ལེན་བྱེད་དགོས་པ། མཐའ་འཁོར་གྱི་སྐད་ཡིག་བསྐྱར་གསོ་བྱེད་པ། ཞེས་པའི་ནང་དུ་ཡོད་པ། ལས་ཐོ། ༡།༢༠༠༧། སྒོབ་ཌ་ཇི་ཨི་ཌི་ནུ། སཱ་མི་ ཨིནསྚི་ཊུ་ཊ། ༩-༦༣། [ISBN 978-82-7367-013-7] ཨ་ལི་ཌོ། ཧ་སཱ་ན། སྦོ་ལི། ཨ་ལིའུ། སྦི་རོག-ཨུཏྣེ། སྦིར་ཇི་ཏི། ཌི་ཡ་ལོ། ཡཱ་ན་ ས་ཏི་ན། ཧུས། ཀེ་ཐི་ལིན་དང་ཝུལ་ཕ༹། ཧེ་ ཇི་ ཨེག་ཀ་ཧཱརྜ། (Alidou, Hassana, Boly, Aliou, Brock-Utne, Birgit, Diallo, Yaya Satina, Heugh, Kathleen & Wolff, H. Ekkehard) ༼༢༠༠༦༽ ཨབ་རི་ཁའི་ནང་དུ་སློབ་ སྦྱོང་དང་སྐད་ཡིག་སྦྱོང་བའི་ཆ་རྐྱེན་བཟང་ཤོས་སྐྲུན་པ། སྐད་ཡིག་གི་བྱེད་སྒོ། ས་ཧ་རའི་ལྷོ་ཕྱོགས་ཀྱི་ཨབ་རི་ ཁའི་ཡུལ་ལྗོངས་སུ་མ་སྐད་དང་སྐད་གཉིས་ལྡན་པའི་སློབ་གསོའ ་ི གནས་སྟངས་བསྐྱར་ཞིབ་བྱས་པའི་ཉམས་ཞིབ། ཨབ་རི་ཁའི་སློབ་གསོ་ཡར་རྒྱས་ཚོགས་པ་ (ADEA) ཡི་ཟླ་དྲུག་གི་ཚོགས་འདུར་གོ་སྒྲིག་བྱས་པའི་སྔོན་འགྲོའ ་ི ཡིག་ཆ། ༼ལའི་སྦི་རེ་ཝིལ། སྒ་སྦོན། ཕྱི་ཟླ་༣ཚེས་༢༧ ༣༡། ༢༠༠༦༽ ཨབ་རི་ཁའི་སློབ་གསོ་ཡར་རྒྱས་ཚོགས་ པ་ (ADEA) (UNESCO ) སློབ་གསོའ་ི བསྟི་གནས་དང་། ཇར་མན་ཚན་རྩལ་མཉམ་འབྲེལ་ཚོགས་པ་

191

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

(German Institute for Technical Cooperation) http://www.adeanet.org/ adeaPortal/adea/biennial-2006/doc/document/B3_1_MTBLE_en.pdf. སྦེ་ཁར། ཁོ་ལིན། (Baker, Colin ) ༼༢༠༠༡༽ ༡༩༩༣ སྐད་གཉིས་གཉིས་ལྡན་གྱི་སློབ་གསོ་དང་སྐད་ཡིག་གཉིས་ལྡན་ གྱི་ངོ་བོའ་ི རྨང་གཞི། པར་ཐེངས་གསུམ་པ། ཁིལིབ་ཊོན། དབྱིན་ཡུལ༔ སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་ངོ་བོའ་ི གནད་དོན། སྦེམ་སྦོ་སི། ཨ་ཡོ། སྐད་ཡིག་དང་ཟུར་འབུད་བྱེད་པ༔ ཨབ་རི་ཁའི་ནང་དུ་སྐད་ཡིག་སྲིད་བྱུས་ཀྱི་ འབྲས་བུ། མུན་སི་ཊར། ཧམ་སྦག་དང་ལོན་ཌན༔ ལི་ཊི་ ཝར་ལེག སྦེན་སན། ཁེ་རོལ། (Baker, Colin ) ༼༢༠༠༩༠༽ སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་རྒྱབ་ལྗོངས་ནང་དུ་ཤུགས་རྐྱེན་བྱེད་ པའི་སློབ་གྲྭའི་སྒྲིག་སྲོལ་བཟོ་བ༔ སྐད་གཉིས་ཅན་གྱི་སློབ་གསོའ ་ི དཔེ་མཚོན་ལས་ཕ་རོལ་དུ་འགྲོ་བ། སྦེན་སན། ཁེ་རོལ། ཧུས། ཁེ་ཐི་ལིན་ ཧུས། སྦོ་སྒེལ། སྦར་ཧ་ནུ་དང་། སྒེ་སྦི་རེ་ ཡོ་ཧ་ནེ་སི། མེ་ཁོ་ནེན་ ཨ་ལེ་མུ། (Benson, Carol, Heugh, Kathleen Heugh, Bogale, Berhanu and Gebre Yohannes, Mekonnen Alemu ) ༼༢༠༡༠༽ ཨི་ཐོ་པི་ཡའི་ནང་གི་གཞི་རིམ་སློབ་གྲྭའི་ནང་གི་སློབ་ཁྲིད་ བརྒྱུད་ལམ་ཉམས་ཞིབ་ཅིག་དང་དེའི་སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་སློབ་གསོར་འབྲེལ་བ་ཇི་ཡོད། ཧུས་དང་ ཀེ་ཐི་ལིན་དང་ སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ (Heugh, Kathleen and Skutnabb-Kangas, Tove ) ་ གཉིས་ཀྱིས་༼རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ་༽ སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་བཅས་པའི་སློབ་གསོས་གྲུབ་འབྲས་ཐོན་ཐུབ། སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་དང་། ཕི་ལིབ་སན། རོ་སྦར་ཊི། མོ་ཧན་ཏི། ཨ་ཇིཏ། པཱན་ཌ། མི་ན་ཏི་བཅས། ༼རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་ པ༽ སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་སློབ་གསོའ་ི ལམ་ནས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དྲང་བདེན། སྦི་རི་སི་ཊོལ། སྐད་ཡིག་མང་ པོ་དང་ལྡན་པའི་ངོ་བོའ་ི གནད་དོན། ༦༣-༨༡། མཐའ་འཁོར་ནས་དབུས་ཕྱོགས་སུ། ཧའི་ཌི་ར་བཱ་ད་ ཨོ་རིའེན་ཌི། བི་ལེག་སི་ཝན། ༼༤༠-༨༣༽ ཁ་སེ་སེ་ ཨེན་ཊོ་ནི་ཡོ། (Cassese, Antonio ) ༼༢༠༠༨༽ ༢༠༠༣ རྒྱལ་སྤྱིའི་ནག་ཉེས་ཀྱི་ཁྲིམས་སྲོལ། ཨོག་སི་ཕོར་ཌི། ཨོག་སི་ཕོར་ཌི་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ་ི དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། པར་ཐེངས་གཉིས་པ། ཁོ་ལི་ཡར་ ཝཱར་ཇི་ནི་ཡ་ པི་དང་། ཐོ་མ་ སི་ ཝེན་ པི། (Collier, Virginia P. ) ༼༡༩༨༩༽ དུས་ཡུན་ཇི་ཙམ་བར་དུ། སྐད་ཡིག་གཉིས་པ་ཞིག་གི་ ནང་དུ་སློབ་གསོའ་ི གྲུབ་འབྲས་ཉམས་ཞིབ་ཀྱི་ཕྱོགས་སྡོམ། TESOL ཟླ་བཞིའི་དུས་དེབ། ༢༣།་༥༠༩-༥༣༡། ཁོ་ལི་ཡར་ ཝཱར་ཇི་ནི་ཡ་ པི་དང་། ཐོ་མ་སི་ ཝེན་ པི། (Collier, Virginia P. and Thomas, Wayne P.) ༼༡༩༩༩༽ ཨ་རིའི་སློབ་གྲྭ་རྣམས་དབྱིན་སྐད་སྦྱོང་མཁན་རྣམས་ཀྱི་ཆེད་དུ་ནུས་ཤུགས་ལྡན་པ་བཟོ་བ། TESOL གྱི་གནད་དོན། ༩༼༥༽ ༡,༦། ཁོ་ལི་ཡར་ ཝཱར་ཇི་ནི་ཡ་ པི། (Collier, Virginia P. ) ༼༡༩༩༩༽ དབྱིན་སྐད་སློབ་གཉེར་བའི་ཆེད་དུ་སློབ་གསོའ་ི སྲིད་ བྱུས་བཅོས་བསྒྱུར་བྱེད་པ་ནི་ཚང་མར་སློབ་གྲྭ་ལེགས་པ་ཐོབ་པ་རེད། རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སློབ་གསོའ ་ི ཚད་གཞི། ༣༔༡། ༣༠-༣༦། ཁོ་ལི་ཡར་ ཝཱར་ཇི་ནི་ཡ་ པི་དང་། ཐོ་མ་སི་ ཝེན་ པི། (Collier, Virginia P. & Thomas, Wayne P. ) ༼༢༠༠༧༽ འཇའ་ཤེལ་ (prism) གྱི་དཔེ་མཚོན་བེད་སྤྱོད་བྱས་ནས་དབྱིན་སྐད་ནང་དུ་སྐད་ཡིག་གཉིས་པའི་ སློབ་གསོའ་ི གྲུབ་འབྲས་ཚོད་དཔག་བྱེད་པ། ཁཱ་མིན་སི་ ཇིམ། དང་། དེ་ཝི་སན་ ཁི་རི་སི། (Cummins, Jim & Davison, Chris) ༼རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ་༽ དབྱིད་སྐད་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་རྒྱལ་སྤྱིའི་ལག་དེབ། སྡེ་ཚན་༡-༢། ནིའུ་ཡོག༔ སི་པི་རིན་གར། ༣༣༣-༣༤༨ ཁོ་ལི་ཡར་ ཝཱར་ཇི་ནི་ཡ་ པི་དང་། ཐོ་མ་སི་ ཝེན་ པི། (Collier, Virginia P. & Thomas, Wayne P) ༼༢༠༠༩༽ འཕོ་འགྱུར་ཕྱིན་པའི་འཛམ་གླིང་ཞིག་གི་ཆེད་དུ་དབྱིན་སྐད་སློབ་གཉེར་བ་རྣམས་ལ་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པ། ཨལ་སྦ་ཁུ་གི ནིའུ་མེག་སི་ཁོ༔ ཕུ༹ན་ཊེ་པར་སྐྲུན་ཁང་། ཁཱ་མིན་སི་ ཇིམ། (Cummins, Jim) ༼༢༠༠༩༽ སྐད་ཡིག་གྲངས་ཉུང་གི་སློབ་གྲྭ་བ་རྣམས་ཀྱི་སློབ་གསོའ་ི གྲུབ་འབྲས་ ཐོན་པའི་རྨང་གཞིར་འགྱུར་བའི་གཞི་རྩའི་སེམས་ཁམས་རིག་པ་དང་སྤྱི་ཚོགས་རིག་པའི་རྩ་འཛིན། སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་དང་། ཕི་ལིབ་སན། རོ་སྦར་ཊི། མོ་ཧན་ཏི། ཨ་ཇིཏ། པཱན་ཌ། མི་ན་ཏི་བཅས། (Skutnabb192

Kangas, Tove, Phillipson, Robert, Mohanty, Ajit & Panda, Minati) ༼རྩོམ་སྒྲིག་ བྱས་པ༽ སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་སློབ་གསོའ་ི ལམ་ནས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དྲང་བདེན། སྦི་རི་སི་ཊོལ༔ སྐད་ ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་ངོ་བོའ་ི གནད་དོན། ༡༩-༣༥ http://www.iteachilearn.com/cummins/ ལ་གཟིགས། ཌི་རེ་ཛི་ ཇིན། དང་། སེན་ ཨ་མར་ཏི་ཡ། (Dreze, Jean & Sen, Amartya) ༼༢༠༠༢༽ རྒྱ་གར་ཡར་རྒྱས་དང་ མཉམ་ཞུགས། ནིའུ་དི་ལི། ཨོག་སི་ཕོ༹ར་ཊི་ པར་སྐྲུན་ཁང་། ཌན་སྦར་ རོ་སྦར་ཊི་དང་། སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ། (Dunbar, Robert & Skutnabb-Kangas, Tove) ༼༢༠༠༨༽ གདོད་མའི་མི་རིགས་ཀྱི་ཕྲུ་གུའི་སློབ་གསོའ་ི ལམ་ལུགས་རྣམས་འགྲོ་བ་མི་ལ་རྒོལ་བའི་ནག་ཉེས་ཡིན་ ནམ། མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་གདོད་མའི་མི་རིགས་ཀྱི་གཏན་འཇགས་ལྷན་ཚོགས་ཀྱི་ཆེད་དུ་བྲིས་པའི་ མཁས་པའི་རྩོམ་ཤོག (PFII) [ PFII ཡི་ལམ་ལུགས་ནང་དུ། “རོ་སྦར་ཊི་ ཌན་སྦར་ དང་། ཊོབ་ སི་ཁུ་ཊི་ ནབ་-ཁང་སྒ་སི་། ཨོ་ལེ་ ཧེན་རིག་ མཱ་ག (Robert Dunbar, Tove Skutnabb-Kangas and Ole Henrik Magga) ་བཅས་དང་མཉམ་འབྲེལ་དུ། ལཱར་སི་-ཨེན་ཌར་སི སྦེར (Lars-Anders Baer) ་ནས་སྤེལ་བ།”] སྒར་ཤི་ཡ་ ཨོ་ཕེ༹་ལི་ཡ། དང་། སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི། ཊོབ། ཊོ་རེ་སི་-སྒ་སི་མན་ མ་རི་ཡ། (García, Ofelia, Skutnabb-Kangas, Tove & Torres-Guzmán, María) ༼རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ་༽ ༼༢༠༠༦༽ སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་སློབ་གྲྭ་སེམས་ངོར་གསལ་བཏབ་པ། སློབ་གསོ་དང་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ནང་གི་ སྐད་ཡིག ཁི་ལིབ་ཊན། སྦ་ཕེ༹་ལོ་དང་། ཊོ་རོན་ཊོ། སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་གནད་དོན། ཧཱར་ཝེ་ ཌེ་ཝི་ཌི། (Harvey, David) ༼༢༠༠༥ཀ་༽གུ་ཡངས་རིང་ལུགས་གསར་པའི་ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས། ཨོག་སི་ཕོ༹ར་ ཊི། ཨོག་སི་ཕོ༹ར་ཊི་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ་ི པར་སྐྲུན་ཁང་། ཧཱར་ཝེ་ ཌེ་ཝི་ཌི། (Harvey, David) ༼༢༠༠༥ཁ་༽བཙན་རྒྱལ་རིང་ལུགས་གསར་པ། ཨོག་སི་ཕོ༹ར་ཊི། ཨོག་སི་ཕོ༹ར་ཊི་ སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ་ི པར་སྐྲུན་ཁང་། ཧུས་ ཁེ་ཐི་ལིན། (Heugh, Kathleen) ༼༢༠༠༨༽ཕྱི་ལོ་༢༠༠༨ཟླ་བ་༡པོའ་ི ནང་དུ་རྒྱ་གར་ལྡི་ལིར་སྤེལ་བའི་Power Point Presentation དེར་རྗེས་༢༠༠༩ལོར་སྤེལ་བ། ཧུས་ ཁེ་ཐི་ལིན། (Heugh, Kathleen) ༼༢༠༠༩༽ཨབ་རི་ཁའི་ནང་དུ་ཡི་གེ་འབྲི་ཀློག་ཤེས་ཡོན་དང་སྐད་ཡིག་གཉིས་ སམ་མང་བའི་རང་བཞིན་གྱི་སློབ་གསོ༔ སྤྱི་མཐུན་གྱི་དྲན་ཤེས་དང་ཤེས་ཡོན་བསྐྱར་གསོ་བྱེད་པ། སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་དང་། ཕི་ལིབ་སན། རོ་སྦར་ཊི། མོ་ཧན་ཏི། ཨ་ཇིཏ། པཱན་ཌ། མི་ན་ཏི (Skutnabb-Kangas, Tove, Phillipson, Robert, Mohanty, Ajit K. & Panda, Minati) ་བཅས། ༼རྩོམ་སྒྲིག་ བྱས་པ་༽ཡི་ནང་དུ་སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་སློབ་གསོའ ་ི ལམ་ནས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དྲང་བདེན། སྦི་རི་སི་ཊོལ༔ སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་ངོ་བོའ་ི གནད་དོན། ༡༠༣-༡༢༤། ཧུས་ ཁེ་ཐི་ལིན། (Heugh, Kathleen) ༼༢༠༠༩༽ཨབ་རི་ཁའི་ནང་དུ་ཡི་གེ་འབྲི་ཀློག་ཤེས་ཡོན་དང་སྐད་ཡིག་གཉིས་ སམ་མང་བའི་རང་བཞིན་གྱི་སློབ་གསོ། སྤྱི་མཐུན་གྱི་དྲན་ཤེས་དང་ཤེས་ཡོན་བསྐྱར་གསོ་བྱེད་པ། སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་དང་། ཕི་ལིབ་སན། རོ་སྦར་ཊི། མོ་ཧན་ཏི། ཨ་ཇིཏ། པཱན་ཌ། མི་ན་ཏི (Mohanty, Ajit, Minati Panda, Robert Phillipson & Tove Skutnabb-Kangas) ་བཅས། ༼རྩོམ་སྒྲིག་ བྱས་པ་༽ཡི་ནང་དུ་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དྲང་བདེན་གྱི་ཆེད་དུ་སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་སློབ་གསོ། ས་གནས་དེ་གོ་ ལའི་ངོ་བོར་བསྒྱུར་བ། ལྡི་ལི། ཨོ་རི་ཡན་ཊི་ སྦི་ལེག་སི་ཝན། ཧུས། ཁེ་ཐི་ལིན་། སྦེན་སན་ ཁེ་རོལ། སྦར་ཧ་ནུ་ སྦོ་སྒེལ། མེ་ཁོ་ནེན་ཨ་ལེ་མུ་ སྒེ་སྦི་རེ་ ཡོ་ཧ་ནེ་སི་ (Heugh, Kathleen, Carol Benson, Berhanu Bogale and Mekonnen Alemu Gebre Yohannes) ༼༢༠༠༧༽ ལས་མཐོ་མཐའ་མ། ཨི་ཐོ་པི་ཡའི་ནང་གི་གཞི་རིམ་སློབ་གྲྭའི་ནང་གི་སློབ་ཁྲིད་བརྒྱུད་ ལམ་གྱི་དཔྱད་ཞིབ། སློབ་གསོ་ལྷན་ཁང་གིས་བཀོད་མངགས་བྱས་པ། ༢༠༠༦ ཟླ་བ་༩། ཨབ་ཌི་སི་ ཨ་སྦ་སྦ། ཨབ་

193

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

རི་ཁའི་སློབ་གསོ་ལྷན་ཁང་། ཧུས། ཁེ་ཐི་ལིན་། སྦེན་སན་ ཁེ་རོལ། སྒེ་སྦི་རེ་ ཡོ་ཧ་ནེ་སི། མེ་ཁོ་ནེན་ ཨ་ལེ་མུ། སྦར་ཧ་ནུ་ སྦོ་སྒེལ། (Heugh, Kathleen, Benson, Carol, Gebre Yohannes, Mekonnen Alemu and Bogale, Berhanu) ༼༢༠༡༠༽ཨི་ཐོ་པི་ཡའི་ནང་གི་སྐད་ཡིག་མང་པོའ་ི བརྒྱུད་ལམ་གྱི་སློབ་གསོ། སློབ་གསོའ་ི ཐབས་ ལམ་གང་ཞིག་གིས་ལས་དོན་སྒྲུབ་པ་དང་གང་ཞིག་གིས་མི་བསྒྲུབ་པའི་རྟོག་ཞིབ། ཧུས་དང་ ཀེ་ཐི་ལིན་དང་ སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ (Heugh, Kathleen and Skutnabb-Kangas, Tove) ་ གཉིས་ཀྱིས་༼རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ།༽སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་བཅས་པའི་སློབ་གསོས་གྲུབ་འབྲས་ཐོན་ཐུབ། མཐའ་འཁོར་ནས་དབུས་ཕྱོགས་སུ། ཧའི་ཌི་ར་བཱ་ད་ ཨོ་རིའེན་ཌི། བི་ལེག་སི་ཝན། ༼༢༧༧-༣༡༥༽ ཛཧུས་ ཁེ་ཐི་ལིན་དང་། སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ། (Heugh, Kathleen and Skutnabb-Kangas, Tove) ༼༢༠༡༠༽མཐའ་འཁོར་དེ་གལ་གནད་ཆེ་ཤོས་སུ་བརྩིས་ན་སྐད་ཡིག་མང་པོའི་སློབ་གསོས་ལས་དོན་གྲུབ་ ཐུབ། ཧུས་དང་ ཀེ་ཐི་ལིན་དང་ སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ་ (Heugh, Kathleen and Skutnabb-Kangas, Tove) གཉིས་ཀྱིས་༼རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ་༽ སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་བཅས་པའི་སློབ་གསོས་གྲུབ་འབྲས་ཐོན་ཐུབ། མཐའ་འཁོར་ནས་དབུས་ཕྱོགས་སུ། ཧའི་ཌི་ར་བཱ་ད་ ཨོ་རིའེན་ཌི། བི་ལེག་སི་ཝན། ༼༣༡༦-༣༤༢༽ཧུས་དང་ ཀེ་ཐི་ལིན་དང་ སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ་ (Heugh, Kathleen and Skutnabb-Kangas, Tove) གཉིས་ཀྱིས་༼རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ་༽ སྐད་ ཡིག་མང་པོ་དང་བཅས་པའི་སློབ་གསོས་གྲུབ་འབྲས་ཐོན་ཐུབ། མཐའ་འཁོར་ནས་དབུས་ཕྱོགས་སུ། ཧའི་ཌི་ར་བཱ་ད་ ཨོ་རིའེན་ཌི། བི་ལེག་སི་ཝན། ཧུས་ཌེ་ཝི་ཌི་དང་། རཱམ་སྦ་ཧ་ཌུར། ཐ་པ་མ་གར། ཨམྲི་ཏི་ ཡོན་ཇན-་ཏ་ མང་། (Hough, David, Ram Bahadur Thapa Magar and Amrit Yonjan-Tamang) ༼༢༠༠༧༽ གདོད་མའི་ཤེས་ཡོན་ལ་དམིགས་བསལ་སྤྲོད་པ༔ བལ་ཡུལ་ནང་དུ་སྐད་ཡིག་མང་པོའི་སློབ་ གསོར་ནུས་ཤུགས་སྦྱིན་པ། སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་དང་། ཕི་ལིབ་སན། རོ་སྦར་ཊི། མོ་ཧན་ཏི། ཨ་ཇིཏ། པཱན་ཌ། མི་ན་ཏི (Skutnabb-Kangas, Tove, Phillipson, Robert, Mohanty, Ajit & Panda, Minati) ་བཅས། ༼རྩོམ་སྒྲིག་ བྱས་པ་༽ཡི་ནང་དུ་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དྲང་བདེན་གྱི་ཆེད་དུ་སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་སློབ་གསོ། སྦི་རི་སི་ཊོལ། སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་གནད་དོན། ༡༥༩-༡༧༦ ICSU ༼རྒྱལ་སྤྱིའི་ཚན་རིག་ཚོགས་ཆུང་༽ ༼༢༠༠༢༽ ཚན་རིག སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ཤེས་ཡོན་དང་ཕུགས་འཕེར་གྱི་ཡར་རྒྱས། ཕུགས་འཕེར་ཡར་རྒྱས་ཚན་རིག་གི་འཕྲེང་བ། ཨངས་གྲངས་༤། ན་ཀ་ཤི་ ཌུག་ལ་སི་དང་ཌེ་རིག ཨེ་ལི་ཡ་སི་གཉིས་ཀྱིས་ཕྱོགས་སྒྲིག་དང་རྩོམ་སྒྲིག་གཙོ་བོ་བྱས། UNESCO. ISSN 1683-3686.ཨིལ་སྦོ་ཌོ། པོལ་ ཊར་ཡམ་དང་། ནི་ཀི་མ། ནོར་སྦེ་ཊི་ (Ilboudo, Paul Taryam and Nikièma, Norbert) ༼༢༠༡༠༽སྦར་ཁི་ན་ ཕ་སོའ་ི ནང་དུ་སྐད་ཡིག་མང་པའི་སློབ་གསོའ་ི དཔེ་མཚོན་ཞིག་ ལག་བསྟར་བྱེད་པ་གྲུབ་འབྲས་གང་ཐོན་དང་། དཀའ་རྙོག་གང་ཡོད། གདོང་ལེན་གང་བྱེད་བཅས་ཀྱི་སྐོར། ཧུས་དང་ ཀེ་ཐི་ལིན་དང་ སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ་ (Heugh, Kathleen and Skutnabb-Kangas, Tove) གཉིས་ཀྱིས་༼རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ།༽ སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་བཅས་པའི་སློབ་གསོས་གྲུབ་འབྲས་ཐོན་ཐུབ། མཐའ་འཁོར་ནས་དབུས་ཕྱོགས་སུ། ཧའི་ཌི་ར་བཱ་ད་ ཨོ་རིའེན་ཌི། བི་ལེག་སི་ཝན། ༼༢༣༩-༢༦༠༽ ཀ་སྦེལ་ ཨེ་ཧ་མྡ། (Kabel, Ahmed) ༼༢༠༡༠༽ སྒེར་གྱི་ཀློག་ཕྲིན་བརྒྱུད། ༢༠༡༠ ཟླ་བ་༩ཚེས་༢༢། ཁོ་རོ་སི། མའི་ཁལ། (Krauss, Michael) ༼༡༩༩༢༽ འཛམ་གླིང་སྐད་ཡིག་གི་ཛ་དྲག་གནས་སྟངས། སྐད་ཡིག ༦༨-༡། ༤-༡༠། ཁོ་རོ་སི། མའི་ཁལ། (Krauss, Michael) ༼༡༩༩༦༽ ཨ་མི་རི་ཁའི་གདོད་མའི་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ལ་ཉེན་ཁ་སྤྲད་ པའི་གནས་སྟངས། 194

ཁེན་ཊོ་ནི། ཇི་ན་ (Cantoni, Gina) ༼རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ་༽ཡི་ནང་དུ། ༼༡༩༩༦༽ གདོད་མའི་སྐད་ཡིག་སྲ་བརྟན་དུ་ གཏོང་བ། ཕི༹་ལེག་སི་ཊབ། བྱང་ཨེ་རི་ཛོ་ནའི་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ། http://jan.ucc.nau.edu/~jar/SIL/ ནས་ཕབ་ལེན་བྱས་ཆོག ཁོ་རོ་སི། མའི་ཁལ་དང་། མཱ་ཕི༹། ལུ་སི་ཡ། ཡ་མ་མོ་ཊོ་ ཨ་ཀི་ར། (Krauss, Michael, Maffi, Luisa & Yama��moto, Akira) ༼༢༠༠༤༽ ཛ་དྲག་ནང་དུ་ཚུད་པའི་འཛམ་གླིང་གི་སྐད་ཡིག དྲི་བ། གདོང་ལེན་དང་། ལས་ འགུལ་ལ་འབད་དགོས་པའི་འབོད་སྐུལ། ས་ཀི་ཡ་མ། ཨེན་ཌོ། ཕུ༹་སྦི་ཏོ། ཝ་ཏ་ན་སྦི། ཨོ་ནོ་རེ་དང་ས་ས་མ། ཕུ༹་མི་ཀོ་ (Sakiyama, Osamu, Endo, Fu�� bito, Watanabe, Honoré & Sasama, Fumiko) བཅས་ཀྱིས་༼རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ།༽ སྟོང་ལ་ཉེ་ བའི་སྐད་ཡིག་རྣམས་ཀྱི་སྐོར་ལ་གཏམ་བཤད། ༤། སུའི་ཏ། “ཨོ་ས་ཀ༔་པེ་སི་ཕིག་མཐའ་འཁོར་གྱི་སྟོང་ལ་ཉེ་བའི་ སྐད་ཡིག” ༢༣-༢༧། ལོའུ་ཡེ་སི། ཨེམ། ཕོའ།ོ (Lewis, M. Paul) ཨེ་ཐི་ནོ་ལོག༔ འཛམ་གླིང་གི་སྐད་ཡིག པར་ཐེངས་བཅུ་དྲུག་པ། ཌེ་ལ་སི་ ཊེག་ས་སི༔ རྒྱལ་སྤྱིའི་དབྱར་ཁའི་སྐད་ཡིག་བསྟི་གནས། དྲ་རྒྱའི་ཐོག་ཏུ། http://www.ethnologue. com/ མཱ་ཕི། ལུའི་ས། (Maffi, Luisa) ༼རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ་༽ སྐྱེ་དངོས་དང་སྐད་ཡིག་སྣ་ཚོགས་པ༔ སྐད་ཡིག་དང་། ཤེས་ ཡོན། ཁོར་ཡུག་བཅས་འབྲེལ་མཐུད་བྱེད་པ། ཝཱ་ཤིང་ཊན། ཌི་སི༔ སི་མི་ཐི་སོ་ནི་ཡན་བསྟི་གནས་ཀྱི་དཔེ་སྐྲུན་ ཁང་། མཱ་ག ཨོ་ལེ་ ཧེན་རིག ནི་ཁི་ལའི་སན། ཨི་ཌ། ཊི་ར་སི་ མི་ལི་ལ་ནི། ཌན་སྦར་ རོ་སྦར་ཊི་དང་། སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ། (Magga, Ole Henrik, Nicolaisen, Ida, Trask, Mililani, Dunbar, Robert and Skutnabb-Kangas, Tove) ༼༢༠༠༥༽ གདོད་མའི་མི་རིགས་ཀྱི་ཕྲུ་གུའི་སློབ་གསོ་དང་གདོད་ མའི་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་གདོད་མའི་མི་རིགས་ཀྱི་གནད་དོན་ཐོག་གཏན་འཇགས་ ལྷན་ཚོགས་ཀྱི་ཆེད་དུ་བྲིས་པའི་མཁས་པའི་རྩོམ་ཤོག ནིའུ་ཡོག མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས། མེེ་ སི་ཊི་ཕེན། (May, Stephen) ༼༢༠༠༤༽ སྐད་ཡིག་ཐོབ་ཐང་། བགྲོ་གླེང་དེ་མདུན་ཕྱོགས་སུ་ཁྲིད་པ། སྤྱི་ཚོགས་རིག་ པ་དང་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་དུས་དེབ། ༩/༣ ༣༡༩-༣༤༧ མེེ་ སི་ཊི་ཕེན་དང་། ཧིལ་ རི་ཆར་ཌི། (May, Stephen & Hill, Richard) ༼༢༠༠༣༽ སྐད་གཉིས་ལྡན་པ་ ཐིམ་ནས་སྦྱོང་བའི་སློབ་གསོ་ ལག་བསྟར་ཡག་པོ་ཡོང་མིན་གྱི་རྟགས། མཱལ་སི་ཊོན་གྱི་ལས་ཐོ་༢། ཧེ་མིལ་ཊོན་༔ ཝིལཕ༹་ མལ་ཁོམ་ སློབ་གསོའ་ི ཉམས་ཞིབ་བསྟི་གནས། སློབ་གསོའ་ི སློབ་གྲྭ། ཝའི་ཀ་ཊོ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ། མེག་ཁཱར་ཐི་ ཊེ་རི་ས་ ཨེལ། (McCarty, Teresa L.) ༼༢༠༠༤༽ ཉེན་ཚབས་ཅན་གྱི་དབྱེ་བ། ཨ་རི་ནང་གི་སྐད་ཡིག་ སློབ་གསོའ་ི སྲིད་བྱུས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ལ་སྐྱོན་ཡོན་གྱི་རྣམ་འབྱེད་ཞིབ་མོར་བྱེད་པ། ཊོ་ལེབ་སན་ ཇེམ་སི་ ཌབ་ལུ་དང་། ཚུའི་ ཨེ་མི་ སྦི་ ཨེམ། (Tollefson, James W. & Tsui, Amy B.M.) ༼རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ་༽ སློབ་ཁྲིད་བརྒྱུད་ལམ་གྱི་སྲིད་བྱུས། གྲོས་འཆར་གང་རེད། སུའི་གྲོས་འཆར་རེད། མཱ་ཝ་ ནིའི་འཇར་སི༔ ལོ་རེན་སི་ ཨལ་སྦམ། ༧༡-༩༣ མེག་ཁཱར་ཐི་ ཊེ་རི་ས། (McCarty, Teresa) ༼༢༠༠༩༽ གདོད་མའི་སྐད་ཡིག་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་ནུས་དབང་སྤྲོད་པ། ཨ་རིའི་ གདོད་མའི་མི་རིགས་ཀྱི་ཉམས་མྱོང་ནས་གང་ཤེས་ཐུབ། སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་དང་། ཕི་ལིབ་སན། རོ་སྦར་ཊི། མོ་ཧན་ཏི། ཨ་ཇིཏ། པཱན་ཌ། མི་ན་ཏི (Skutnabb-Kangas, Tove, Phillipson, Robert, Mohanty, Ajit & Panda, Minati) ་བཅས། ༼རྩོམ་སྒྲིག་ བྱས་པ༽ སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་སློབ་གསོའ་ི ལམ་ནས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དྲང་བདེན། སྦི་རི་སི་ཊོལ༔ སྐད་ཡིག་ མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་ངོ་བོའ་ི གནད་དོན། ༡༢༥-༡༣༩། མེག་ཁཱར་ཐི་ ཊེ་རི་ས། (McCarty, Teresa) ༼༢༠༡༠༽ ཨི་ཐོ་པི་ཡའི་ཉམས་མྱོང་ལ་བརྟེན་ནས་ཨ་རིའི་གདོད་མའི་མི་ རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་སློབ་གསོ་ཡང་ན་མིན་ན་ཡི་ལྟ་ཕྱོགས་ཁ་གཏད་བཅོག་པ། ཧུས་དང་ ཀེ་ཐི་ལིན་དང་ སི་ཁུ་ 195

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ་ (Heugh, Kathleen and Skutnabb-Kangas, Tove) གཉིས་ཀྱིས་ ༼རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ་༽ སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་བཅས་པའི་སློབ་གསོས་གྲུབ་འབྲས་ཐོན་ཐུབ༔ མཐའ་འཁོར་ནས་དབུས་ཕྱོགས་སུ། ཧའི་ཌི་ར་བཱ་ད་ ཨོ་ རིའེན་ཌི། བི་ལེག་སི་ཝན། ༼༨༤-༡༠༥༽ མི་ཤྲ་ གི་རི་ཤྭིར་དང་མོ་ཧན་ཏི་ ཨ་ཇིཏ་ ཀེ (Misra, Girishwar & Mohanty, Ajit K.) ༼༢༠༠༠ཀ༽ དབུལ་ ཕོངས་དང་འགལ་རྐྱེན་གྱི་འབྲས་བུ། རྒྱ་གར་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་ཅིག མི་ཤྲ་ གི་རི་ཤྭིར་དང་མོ་ཧན་ཏི་ ཨ་ཇིཏ་ (Mohanty, Ajit K. & Misra, Girishwar) ༼ཕྱོགས་སྒྲིག་བྱས་པ་ ༽ཡི་ནང་དུ། དབུལ་ཕོངས་དང་འགལ་རྐྱེན་གྱི་སེམས་ཁམས་རིག་པ། ནིའི་ལྡི་ལི༔ ཁོན་སེབ་ཊི་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་ ། ༡༢༡-༡༤༨། མི་ཤྲ་ གི་རི་ཤྭིར་དང་མོ་ཧན་ཏི་ ཨ་ཇིཏ་ ཀེ (Misra, Girishwar & Mohanty, Ajit K.) ༼༢༠༠༠ཁ༽ དབུལ་ ཕོངས་དང་འགལ་རྐྱེན། གནད་དོན་ལ་ཕྱི་བལྟས། མི་ཤྲ་ གི་རི་ཤྭིར་དང་མོ་ཧན་ཏི་ ཨ་ཇིཏ་ (Mohanty, Ajit K. & Misra, Girishwar) ༼ཕྱོགས་སྒྲིག་བྱས་པ་ ༽ཡི་ནང་དུ། དབུལ་ཕོངས་དང་འགལ་རྐྱེན་གྱི་སེམས་ཁམས་རིག་པ། ནིའི་ལྡི་ལི༔ ཁོན་སེབ་ཊི་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་ ། ༢༦༡-༢༨༤། མོ་ཧན་ཏི་ ཨ་ཇིཏ་ ཀེ (Mohanty, Ajit K.) ༼༡༩༩༥༽ སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ནང་དུ་སྐད་གཉིས་ ལྡན་པའི་སློབ་གསོ། སེམས་ཁམས་དང་སྤྱི་ཚོགས་རིག་པ་དང་སློབ་གསོ་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་ཤུགས་བསྟན། མའི་སོར། རྒྱ་གར་སྐད་ཡིག་གི་དབུས་བསྟི་གནས། མོ་ཧན་ཏི་ ཨ་ཇིཏ་ ཀེ (Mohanty, Ajit K.) ༼༢༠༠༠༽ དབུལ་ཕོངས་གི་གནས་སྟངས་རྒྱུན་བསྲིངས་བྱེད་པ། སྐད་ཡིག་ གི་འགལ་རྐྱེན། གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་གི་ཕ་སྐད་དང་འབྲེལ་ཡོད་གནད་དོན་གཞན། མི་ཤྲ་ གི་རི་ཤྭིར་དང་མོ་ཧན་ ཏི་ ཨ་ཇིཏ་ (Mohanty, Ajit K. & Misra, Girishwar) ༼ཕྱོགས་སྒྲིག་བྱས་པ་༽ཡི་ནང་དུ། དབུལ་ ཕོངས་དང་འགལ་རྐྱེན་གྱི་སེམས་ཁམས་རིག་པ། ནིའི་ལྡི་ལི༔ ཁོན་སེབ་ཊི་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༠༤-༡༡༧ མོ་ཧན་ཏི་ ཨ་ཇིཏ་ ཀེ མ་ཧེན་དྲ་ ཀུ་མར་ མི་ཤྲ། ཨུ་པེན་དར་ རེ་ཌི་དང་། རཱ་མེ་ཤ་ གུ་མི་ཌ་ཡ་ལ། (Mohanty, Ajit K., Mahendra Kumar Mishra, N. Upender Reddy and Ramesh Gumidyala) ༼༢༠༠༩༽ ཚོ་ཁག་གི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་སྐད་ཡིག་གི་འགོག་རྐྱེན་ལས་གྲོལ་བར་བྱེད་པ། རྒྱ་གར་གྱི་ཨེན་དྲ་པྲ་དེ་ཤ་ དང་ཨུ་རི་ས་ནང་དུ་ཕ་སྐད་ལ་གཞི་བཞག་པའི་སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་སློབ་གསོ། སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་དང་། ཕི་ལིབ་སན། རོ་སྦར་ཊི། མོ་ཧན་ཏི། ཨ་ཇིཏ། པཱན་ཌ། མི་ན་ཏི (Skutnabb-Kangas, Tove, Phillipson, Robert, Mohanty, Ajit & Panda, Minati) ་བཅས།༼རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་ པ༽ སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་སློབ་གསོའ་ི ལམ་ནས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དྲང་བདེན། སྦི་རི་སི་ཊོལ༔ སྐད་ཡིག་ མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་ངོ་བོའ་ི གནད་དོན། ༢༨༣-༢༩༧། མོ་ཧན་ཏི་ ཨ་ཇིཏ་ ཀེ་དང་པཱན་དེ་ མི་ན་ཏི། (Mohanty, Ajit K. & Panda, Minati) ༼༢༠༠༧༽ ཕ་སྐད་ནས་ སྐད་ཡིག་གཞན་ཞིག་ཏུ་རྒྱ་གར་གྱི་ཚོ་ཁག་གི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་སྐད་ཡིག་མང་པོ་ལྡན་པའི་སློབ་གསོའ ་ི ནང་དུ་འཕོ་ འགྱུར་བྱེད་པར་མཐུན་འགྱུར་རོགས་རམ་བྱེད་པ། ལྡི་ལི། རྒྱ་གར། སྦ་ནཱར་ཌི་ ཝན་ ལིའར་ ཐེབས་རྩ་ཚོགས་ པར་ལས་གཞི་འཆར་གཞི་འབུལ་ལམ་ཞུས་པ། ནུར་མེ་ལ་ ཨའི་ན་། ཨ་ཝ་སི་ཐི་ ལཱ་ཝ་ཌིའོ། སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ་ (Nurmela, Iina, Awasthi, Lava Deo and Skutnabb-Kangas, Tove) ༼༢༠༡༠༽ བལ་ཡུལ་ནང་དུ་མི་ཚང་མར་གདོད་མའི་གནས་ སྟངས་དང་བསྟུན་ནས་བཅོས་པའི་ཕ་སྐད་ལ་གཞི་བཅོལ་བའི་སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་སློབ་གསོའ ་ི ཐོག་ནས་ ཚད་ལྡན་གྱི་སློབ་གསོ་སྤྲོད་པ༔ སྐད་ཡིག་བརྒྱ་སྐོར་གྱི་ནང་དུ་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་དགོས་པའི་གདོང་ལེན། སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་དང་། ཕི་ལིབ་སན། རོ་སྦར་ཊི། མོ་ཧན་ཏི། ཨ་ཇིཏ། པཱན་ཌ། མི་ན་ཏི་བཅས། (Heugh, Kathleen and Skutnabb-Kangas, Tove) ༼རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ༽ སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་ 196

སློབ་གསོའ་ི ལམ་ནས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དྲང་བདེན། སྦི་རི་སི་ཊོལ༔ སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་ངོ་བོའ ་ི གནད་དོན། ༡༧༦-༢༠༣། ཨོ་སྦན་ཡ་ པའི། (Obanya, Pai) ༼༡༩༩༩༽ ཨབ་རི་ཁའི་ནང་གི་སློབ་གསོའ་ི ཅི་བྱ་གཏོལ་མེད་ཀྱི་གནས་སྟངས། UNESCO ས་གནས་ལས་ཁུང་། པིའུ་ར་ མཱག་ཁུ་དང་ སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ། (Peura, Markku and Skutnabb-Kangas, Tove) ༼རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ་༽༼༡༩༩༤༽ ”Man kan vara tvåländare också”. Den sverigefinska minoritetens väg från tystnad till kamp . ༼ཁྱེད་རང་ཡང་ལུང་པ་གཉིས་དང་ལྡན་པ་བྱེད་ ཆོག སི་ཝི་ཌན་དང་ཕིན་ལེནྜ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཐེ་བྱུས་མ་བྱས་པ་ནས་འཐབ་རྩོད་བྱེད་པའི་བར་གྱི་གཞུང་ ལམ་༽ སི་ཊོག་ཧོམ༔ སི་ཝེ་རི་གེ་ཕིན་ལེན་ཌར་ན་སི་ ཨར་ཀིབ།་ ཕི་ལིབ་སན་ རོ་སྦར་ཊི། (Phillipson, Robert) ༼༢༠༠༨༽ གུ་ཡངས་རིང་ལུགས་པའི་རྒྱལ་ཁམས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་ འབྲེལ་བའི་བཙན་རྒྱལ་རིང་ལུགས། སྐད་ཡིག་རིག་པའི་སྐོར་ལ་སྐྱོན་ཡོན་གྱི་རྟོག་ཞིབ། ༥/༡། ༢༠༠༨། ༡-༤༣། ཕི་ལིབ་སན་ རོ་སྦར་ཊི། (Phillipson, Robert) ༼༢༠༠༩༽ སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་བཙན་རྒྱལ་རིང་ལུགས་སྐོར་ ལ་མུ་མཐུད་གླེང་བ། ནིའུ་ཡོག༔ རུཌ་ལེ་ཇི། ཊེ་ལར་དང་ཕི་རན་སི་སི། ཪ་མི་རེ་ཛ་ ཇེ་ ཌེ་ཝིཌ། པཱ་སི་ཊ་ ཌེ་ཝིཌ་ ཇེ། ཡུའན་ སེན་ཌྲ་ ཌི། སྦི་ལིང་སི་ ཌེ་ཝིཌ་ ཀེ་དང་། ར་མེ་ ཌི་ན་ ཨར། (Ramirez, J. David, Pasta, David J., Yuen, Sandra D., Billings, David K. & Ramey, Dena R.) ༼༡༩༩༡༽ གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་གི་ཕྲུ་གུར་བཀོད་སྒྲིག་བྱས་པའི་དུས་ཡུན་ཐུང་བ་དང་ རིང་བའི་བྱིངས་ནས་ཐིམ་པའི་སྐད་གཉིས་ལྡན་གྱི་སློབ་གསོའ ་ི ལས་རིམ་ཀྱི་དཔྱད་ཞིབ་ཟབ་མོ། ༼པོད་༡-༢༽ སེན་ མེ་ཊོ། ཁེ་ལི་ཕོ༹ར་ནི་ཡ༔ རྒྱལ་སྤྱིའི་ཨ་གི་རེ། རེ་ནར་ ཇོན། ཇི་ན་ ཀན་ཊོ་ནི། རོ་སྦར་ཊི་ ཨེན་ སེན་ཊི་ ཁི་ལེར་དང་། ཨེ་ཝེན་ཇི་ལིན་ པར་སན་སི་ ཡ་ཛི། (Reyhner, Jon, Gina Cantoni, Robert N. St. Clair and Evangeline Parsons Yazzie) ༼རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ་༽༼༡༩༩༩༽ གདོད་མའི་སྐད་ཡིག་བསྐྱར་གསོ་བྱེད་པ། ཕི༹་ལེག་སི་ཊབ། བྱང་ཨེ་རི་ཛོ་ནའི་ སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ་ི སྐད་ཡིག་ཕུལ་བྱུང་བསྟི་གནས། སེན་ ཨ་མར་ཊི་ཡ། (Sen, Amartya) ༼༡༩༨༥༽ དངོས་ཟོག་དང་འཇོན་ཐང་། ཨེམ་སི་ཊར་ཌམ༔ བྱང་ཧོ་ལེནྜ། ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ། (Skutnabb-Kangas, Tove) ༼༡༩༩༨༽ སྐད་ཡིག་མང་པོ་ལྡན་པའི་སློབ་གསོ་དང་ གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཕྲུ་གུའི་སློབ་གསོ། ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ་དང་། ཁཱ་མིན་སི་ འཇིམ། (Skutnabb-Kangas, Tove & Cummins, Jim) ༼རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ་༽༼༡༩༩༨༽ གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སློབ་གསོ༔ ངོ་ཚ་ནས་བསྡད་པའི་གནས་སྟངས་ནས་ འཐབ་རྩོད་བྱེད་པའི་བར་དུ། ཁི་ལིབ་ཊན། ཨེ་ཝོན༔ སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་གནད་དོན། ༩-༤༤། ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ། (Skutnabb-Kangas, Tove) ༼༡༩༩༠༽ སྐད་ཡིག འབྲི་ཀློག་ཤེས་ཡོན་དང་། གྲངས་ ཉུང་མི་རིགས། ལོན་ཌན་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཐོབ་ཐངཚོགས་པ། ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ། (Skutnabb-Kangas, Tove) ༼༢༠༠༠༽ སློབ་གསོའ་ི ནང་དུ་སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་ མི་རིགས་རྩ་གཏོར་ཡང་ན་འཛམ་གླིང་ཡོངས་ཀྱི་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་ངོ་བོ་དང་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་དགོས། མ་ཧ་ཝ་ ནིའུ་འཇར་སི༔ ལོ་རེན་སི་ ཨལ་སྦོམ། ༼ཡང་། ༢༠༠༨། ལྡི་ལི༔ ཨོ་རི་ཡེནྜ་ ལོང་མེན་གྱིས་པར་དུ་བསྐྲུན་༽ ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ། སྐད་གཉིས་ཅན་གྱི་སློབ་གསོ་དང་ཕྲུ་གུ་འོན་པའི་ཆེད་དུ་ལག་རྟགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག ཀེ་ལེཊ་ སྦི་ཌོ་ ལི། སིན་ཐི་ཡ་ འཇེ་དང་། ཨོ་ཆི་ ཨེ་ལ་ན། (Kellett Bidoli, Cynthia J. & Ochse, Elana) ༼རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ་༽ རྒྱལ་སྤྱིའི་འོན་ པའི་གོ་བརྡའི་ནང་དུ་དབྱིན་ཡིག སྦན༔་པི་ཊར་ལེང་། ༧༥-༩༤ ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ། (SkutnabbKangas, Tove) ༼༢༠༠༨ཁ༽ གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་དང་སློབ་གསོ་ཐོབ་མིན། འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་ཚོགས་ པས་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་༼ཕྱི་ལོ་༢༠༠༧ཟླ་བ་༩ཚེས་༡༧གྱི་གྲོས་ཆོད་༦/༡༥༽མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་

197

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ལས་དོན་ཚོགས་ཆུང་གི་ཆེད་དུ་མགྲོན་འབོད་བྱས་པའི་རྩོམ་བྲིས། ༢༠༠༨ཟླ་བ་༩པའི་ཟིན་ བྲིས།ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ། (Skutnabb-Kangas, Tove) ༼༢༠༠༩༽ གོ་ལའི་དྲང་བདེན་གྱི་ཆེད་ དུ་ཕ་སྐད་ལ་གཞི་བཅོལ་བའི་སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་སློབ་གསོའ ག ི ནད་དོན། ཐབས་ལམ། གོ་སྐབས། སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་དང་། ཕི་ལིབ་སན། རོ་སྦར་ཊི། མོ་ཧན་ཏི། ཨ་ཇིཏ། པཱན་ཌ། མི་ན་ཏི (Skutnabb-Kangas, Tove, Phillipson, Robert, Mohanty, Ajit and Panda, Minati) ་བཅས། ༼རྩོམ་ སྒྲིག་བྱས་པ༽ཡི་ནང་དུ། སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་སློབ་གསོའ ་ི ལམ་ནས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དྲང་བདེན། སྦི་ རི་སི་ཊོལ༔ སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་ངོ་བོའ ་ི གནད་དོན། ༣༦-༦༢། ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ། (Skutnabb-Kangas, Tove) ༼༢༠༡༠༽ གདོད་མ་དང་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཕྲུ་གུའི་སློབ་གསོ། ཕི༹་ཤི་མིན་ ཇོ་ཤུ་ཨ་ ཨེ་དང་། སྒར་ཤི་ཡ་ ཨོ་ཕེ༹་ལི་ཡ། (Fishman, Joshua A. & García, Ofelia) ༼རྩོམ་སྒྲིག་ བྱས་པ་༽ སྐད་ཡིག་དང་མི་རིགས་ངོ་བོའ་ི སྐོར་གྱི་ལག་དེབ། སློབ་ཚན་དང་ས་གནས་འདྲ་མིན་གྱི་སྟ་སྟངས། པོད་༡དང་༢། བསྐྱར་བཅོས་བྱས་པའི་འདོན་ཐེངས། ཨོག་སི་ཕོར་ཌི། ཨོག་སི་ཕོར་ཌི་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ ་ི དཔེ་སྐྲུན་ ཁང་། ༡༨༦-༢༠༤། ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ། (Skutnabb-Kangas, Tove) ༼ད་ལྟ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་དུ་ ཡོད་པ་༽ སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་། སོ་ལན་ ལེ་རི་དང་ཊི་ཡར་སི་མ་ པི་ཊར། (Solan, Larry and Tiersma, Peter) ༼རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ་༽ཡི་ནང་དུ། སྐད་ཡིག་དང་ཁྲིམས་ཀྱི་སྐོར་ལ་ཨོག་སི་ཕོ༹ར་ཊི་ཡི་ལག་དེབ། ཨོག་སི་ཕོར་ཌི། ཨོག་སི་ཕོར་ཌི་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ ་ི དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ་དང་། ཌན་སྦར་ རོ་སྦར་ཊི། (Skutnabb-Kangas Tove and Dunbar, Robert) ༼༢༠༡༠༽ གདོད་མའི་མི་རིགས་ཀྱི་སློབ་གསོ་དེ་སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་མི་རིགས་ རྩ་གཏོར་ཞིག་དང་འགྲོ་བ་མི་ལ་རྒོལ་བའི་ནག་ཉེས་ཤིག་ཡིན་ནམ། གོ་ལའི་ལྟ་སྟངས། སྒལ་ཌུ་ ཆ་ལ། གདོད་ མའི་མི་རིགས་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་དུས་དེབ། ཨང་། ༡།༢༠༡༠། སྒོབ་ཌ་ཇི་ཨི་ཌི་ནུ། ཀའོ་ཊོ་ཀེ་ནོ༔ གདོད་མའི་མི་རིགས་ ཐོབ་ཐང་གི་རིག་མཛོད། http://www.galdu.org གློག་དེབ་ཀྱི་ཚུལ་དུ་དགོས་ན། http://www.e pages.dk/grusweb/55/. ལ་གཟིགས། ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ་དང་ མཱ་ཕི་ ལུའི་ས། ཧཱར་མན་ ཌེཝ། (Skutnabb-Kangas, Tove, Maffi, Luisa and Harmon, Dave) ༼༢༠༠༣༽ རྣམ་པ་འདྲ་མིན་གྱི་འཛམ་གླིང་ཞིག་མཉམ་སྤྱོད་བྱེད་པ། འཛམ་གླིང་ གི་སྐད་ཡིག་དང་། རིག་གཞུང་། སྐྱེ་དངོས་བཅས་འདྲ་མིན་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་རང་བཞིན། པེ་རི་སི༔ མཉམ་འབྲེལ་ རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་སློབ་གསོ་དང་ཚན་རིག་རིག་གཞུང་གི་ཚོགས་པའི་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། UNESCO དང་ཊེ་ར་ལིང་ གུ་འ། འཛམ་གླིང་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་རང་བཞིན་ཁམས་ཀྱི་ཐེབས་རྩ་། ཤོག་གྲངས་༥༦། (ISBN UNESCO 92-3-103917-2 www.terralingua.org/RecPublications.htm. ནས་ཕབ་ལེན་གྱིས། ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ་དང་། མེག་ཁར་ཐི་ ཊེ་རི་ས། (Skutnabb-Kangas, Tove & McCarty, Teresa) ༼༢༠༠༨༽ སྐད་ཡིག་གཉིས་ལྡན་གྱི་སློབ་གསོའ་ི ནང་གི་ཐ་སྙད་ཁ་ཤས་ཀྱི་གསལ་ བཤད་དང་། ལྟ་བ་དང་ཐ་སྙད་རིག་པའི་རྨང་རྟེན་དང་། གོ་བརྡ་མཚོན་དོན། པོད་ལྔ་པའི་ནང་དུ། སྐད་ཡིག་ གཉིས་ཅན་གྱི་སློབ་གསོ། འཇིམ་ཁཱ་མིན་དང་ནེན་སི་ ཨེ་ཇི་ ཧོན་སྦ་གར (Jim Cummins and Nancy H. Hornberger.) ་གཉིས་ཀྱིས་ རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ། སྐད་ཡིག་དང་སློབ་གསོའ་ི ཤེས་བྱ་ཀུན་བཏུས་མཛོད། འདོན་ཐེངས་གཉིས་པ། ནིའུ་ཡོག སི་པི་ རིང་གར། ༣༡-༧ ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ་དང་། ཕི་ལིབ་སན་ རོ་སྦར་ཊི་སན། (Skutnabb-Kangas, Tove & Phillipson, Robert) ༼༡༩༨༩༽ ངེས་པར་དགོས། སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་འགྲོ་བ་མིའི་ ཐོབ་ཐང་། ROLIG-papir 44. ཨོ་སི་ཁི་ལེ། ཨོ་སི་ཁི་ལེ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ ་ི བསྟི་གནས། མའི་ཁོ་རོ་ཕི༹་ཤི་ (microfiche) ནང་དུ་ཨེ་རིག་སྐད་ཡིག་དང་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ཕྱོགས་བསྡུས་ཁང་དང་ཝ་ཤིང་ཊན་ ཌི་སི་ལ་ ཡོད་པའི་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ལག་ལེན་གྱི་བསྟི་གནས་ནས་ཐོབ་ནུས། ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ་དང་། ཕི་ལིབ་ སན་ རོ་སྦར་ཊི་སན། (Skutnabb-Kangas, Tove & Phillipson, Robert) ༼༢༠༡༠༽ གོ་ལ་ 198

གཅིག་ཏུ་འགྱུར་བའི་ནང་དུ་སྐད་ཡིག་གི་སྲིད་དོན། སྲུང་སྐྱོང་དང་། ཟུར་འབུད་དང་ཡང་ན་དམར་གསོད། ཁུབ་ལེནྜ་ ནི་ཁོ་ལ་སི། (Coupland, Nicolas) ༼རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ་༽ཡི་ནང་དུ། སྐད་ཡིག་དང་གོ་ལ་གཅིག་ཏུ་འགྱུར་ བའི་གནས་སྟངས་ཀྱི་ལག་དེབ། ཨོག་སི་ཕོ༹ར་ཌི། སྦི་ལེག་ཝེལ། ༧༧-༡༠༠། ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ་དང་ ཕི་ལིབ་སན་ རོ་སྦར་ཊི་སན། རོ་སྦར་ཌི་ པཱན་ཌཱ། མོ་ཧན་ཏི་ ཨ་ཇིཏ། (Skutnabb-Kangas, Tove, Phillipson, Robert, Panda, Minati & Mohanty, Ajit.) ༼༢༠༠༩༽ ཕ་སྐད་ལ་གཞི་བཅོལ་ བའི་སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་སློབ་གསོའ ་ི ༼MLE༽འཆར་སྣང་དང་། དམིགས་ཡུལ། དགོས་མཁོ། འགྲོ་ སོང་ཐམས་ཅད་ཀྱི་ཆེད་དུ་དབྱིན་སྐད་དམ་ཡང་ན་དྲང་བདེན་ཐོབ་ཐུབ་བམ། སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་དང་། ཕི་ལིབ་སན། རོ་སྦར་ཊི། མོ་ཧན་ཏི། ཨ་ཇིཏ། པཱན་ཌ། མི་ན་ཏི (Skutnabb-Kangas, Tove, Phillipson, Robert, Mohanty, Ajit & Panda, Minati) ་བཅས། ༼རྩོམ་སྒྲིག་ བྱས་པ༽ སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་སློབ་གསོའ་ི ལམ་ནས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དྲང་བདེན། སྦི་རི་སི་ཊོལ༔ སྐད་ ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་ངོ་བོའ་ི གནད་དོན། ༣༢༠-༣༤༤། སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་དང་། ཕི་ལིབ་སན། རོ་སྦར་ཊི། མོ་ཧན་ཏི། ཨ་ཇིཏ། པཱན་ཌ། མི་ན་ཏི་ (SkutnabbKangas, Tove, Phillipson, Robert, Mohanty, Ajit K. & Panda, Minati) བཅས། ༼རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ༽ སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་སློབ་གསོའ་ི ལམ་ནས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དྲང་བདེན། སྦི་རི་སི་ ཊོལ་ སྦ་ཕེ༹་ལོ་དང་ཊོ་རོན་ཊོ༔ སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་ངོ་བོའ ་ི གནད་དོན། ཊེ་ལར་ ཤེ་ལེ་ ཀེ (Taylor, Shelley K) ༼༢༠༡༠༽ བལ་ཡུལ་ནང་དུ་ཕ་སྐད་ལ་གཞི་བཅོལ་བའི་སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ ལྡན་པའི་སློབ་གསོའ་ི ལག་ལེན། སྐྱོན་ཆ་རྣམས་ངོས་འཛིན་བྱས་ནས་ལས་དོན་བསྒྲུབ་ཐུབ་པ་བཟོ་བ། ཧུས་དང་ ཀེ་ཐི་ལིན་དང་ སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི་ ཊོབ་ (Heugh, Kathleen and Skutnabb-Kangas, Tove) གཉིས་ཀྱིས་༼རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ།༽ སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་སློབ་གསོའ་ི ཐོག་ནས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དྲང་བདེན་སྐྲུན་པ། མཐའ་འཁོར་ནས་དབུས་ཕྱོགས་སུ། ཧའི་ཌི་ར་བཱ་ད་ ཨོ་རིའེན་ཌི། བི་ལེག་སི་ཝན། ༼༢༠༤-༢༢༣༽ ཐོ་མ་སི་ འཇེ་ཁོབ། (Thomas, Jacob) ༼གཙོ་འཛིན་༽གིས་ཊེ་རི་ སྦོ་ཨེལ (Terry Boyle) ་དང་མཉམ་དུ། ༼༢༠༠༡༽༼༡༩༩༤༽ ལོང་ཧའུ་སི་ནས་ བྱུང་བའི་སློབ་ཁྲིད། ཊོ་རོན་ཊོ། སི་ཊོ་ཌ་ཊི། ཐོ་མ་སི་ ཝེན་དང་ཝཱར་འཇི་ནི་ཡ་ ཁོ་ལི་ཡར་༼༢༠༠༢༽ གྲངས་ ཉུང་སྐད་ཡིག་གི་སློབ་ཕྲུག་རྣམས་ཀྱི་ཕུགས་ཀྱི་ཤེས་ཡོན་གྱི་གྲུབ་འབྲས་ཀྱི་ཆེད་དུ་སློབ་གྲྭའི་ཤུགས་རྐྱེན་སྐོར་རྒྱལ་ ཡོངས་དཔྱད་ཞིབ། སེན་ཊ་ ཁུ་རུ་ཛི། ཁེ་ལོ་ཕོ༹ར་ནི་ཡ། (Thomas, Wayne and Virginia Col� lier.) སློབ་གསོ་དང་། སྣ་ཚོགས་པའི་ངོ་བོ། ཕུལ་བྱུང་གི་ཉམས་ཞིབ་བསྟི་གནས། http://www.usc. edu/dept/education/CMMR/CollierThomasComplete.pdf. ༼ཕྱི་ལོ་༢༠༠༨་ཟླ་༨་ པའི་ཚེས་༤ཉིན་ཕབ་ལེན་བྱས་༽ ཐོ་མ་སི་ ཝེན་དང་ཝཱར་འཇི་ནི་ཡ་ ཁོ་ལི་ཡར་ (Thomas, Wayne P. and Collier, Virginia P) ༼༢༠༠༢༽ གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་གི་སློབ་ཕྲུག་རྣམས་ཀྱི་ཕུགས་ཀྱི་ཤེས་ཡོན་གྱི་གྲུབ་འབྲས་ཀྱི་ཆེད་དུ་སློབ་གྲྭའི་ཤུགས་རྐྱེན་ སྐོར་རྒྱལ་ཡོངས་དཔྱད་ཞིབ་ཀྱི་ལས་ཐོ། ལས་གཞི་༡༔༡། ཕེ༹ར་ཕེ༹ག་སི། ཝཱར་འཇི་ནི་ཡ། VREDE འཇོར་འཇི་ མེ་སན་ སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ། www.crede.ucsc.edu. ཐོ་མ་སི་ ཝེན་དང་ཝཱར་འཇི་ནི་ཡ་ ཁོ་ལི་ཡར་ (Thomas, Wayne P. and Collier, Virginia P) ༼༢༠༠༢༽ གྲངས་ཉུང་སྐད་ཡིག་གི་སློབ་ཕྲུག་རྣམས་ཀྱི་ཕུགས་ཀྱི་ཤེས་ཡོན་གྱི་གྲུབ་འབྲས་ཀྱི་ཆེད་དུ་སློབ་གྲྭའི་ཤུགས་རྐྱེན་ སྐོར་རྒྱལ་ཡོངས་དཔྱད་ཞིབ། འཇོར་འཇི་ མེ་སན་ སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ། ༼སློབ་གསོ་དང་། སྣ་ཚོགས་པའི་ངོ་བོ། ཕུལ་བྱུང་གི་ཉམས་ཞིབ་བསྟི་གནས།༽ http://www.crede.ucsc.edu/research/llaa/1.1_final.html. ཊོ་མ་སེབ་སི་ཀི་ ཀ་ཐ་རི་ན་ (Tomaševski, Katarina.) ༼༢༠༠༡༽ འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་གི་ལས་འགན༔ སློབ་གསོ་ དོན་གཉེར་བྱེད་ཐུབ་པ་དང་། ཁས་ལེན་བྱེད་རུང་བ་དང་། དུས་བསྟུན་འཕོ་འགྱུར་བྱེད་ཐུབ་པ་བཟོ་བ། སྐད་ཡིག་

199

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཐོབ་ཐང་གི་གཞི་རྩའི་དཔེ་དེབ། ༣། ལན་ཌི༔་རོལ་ ཝོ་ལེན་སྦག འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་དང་མོ་ཆོས་ཀྱི་ཁྲིམས་ཀྱི་ བསྟི་གནས་དང་། སི་ཊོག་ཧོམ་ནང་ཡོད་ ༼SIDA: སི་ཝི་ཌེན་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཡར་རྒྱས་མཉམ་འབྲེལ་གྱི་ཚོགས་པ་༽ www.tomasevski.net/ ལ་ཡང་གཟིགས། ཙུའི་ ཨེ་མི་ སྦི་ ཨེམ་དང་། ཊོ་ལེབ་སན་ འཇེམ་སི་ ཌབ་ལུ། (Tsui, Amy B. M. & Tollefson, James W) ༼༢༠༠༤༽ སྤྱི་ཚོགས་དང་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ལས་རིམ་ གྱི་ནང་དུ་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་བརྒྱུད་ལམ་སྲིད་བྱུས་ཀྱི་གནད་དོན་དེ་གཙོ་ཆེ་ཤོས་ཡིན་པ། ཊོ་ལེབ་སན་ འཇེམ་སི་ ཌབ་ལུ་དང་ཙུའི་ ཨེ་མི་ སྦི་ ཨེམ་ (Tollefson, James W. & Tsui, Amy B. M.) ༼རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ་༽ཡི་ནང་དུ། སློབ་ཁྲིད་བརྒྱུད་ལམ་གྱི་སྲིད་བྱུས༔ ལས་འཆར་གང་རེད་དམ། སུའི་ལས་འཆར་ རེད་དམ། མ་ཧ་ཝ། ནིའུ་འཇར་སི༔ ལོ་རེན་སི་ ཨལ་སྦམ། ༡-༡༨། མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་སློབ་གསོ་དང་ ཚན་རིག་རིག་གཞུང་གི་ཚོགས་པ། ༼༡༩༥༣༽ སློབ་གསོའ་ི ནང་དུ་ཕལ་སྐད་བེད་སྤྱོད་གཏོང་བ། གཞི་རྩའི་ སློབ་གསོའ་ི ཐོག་ཆེད་རྩོམ། VIII པེ་རི་སི༔ མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་སློབ་གསོ་དང་ཚན་རིག་རིག་གཞུང་གི་ ཚོགས་པ།་༼UNESCO༽ ཝུམ་ སི་ཊི་ཕེ༹ན་ ཨེ། (Wurm, Stephen A.) ༼རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ་༽ འཛམ་གླིང་གི་སྟོང་ལ་ཉེ་བའི་སྐད་ཡིག་གི་དཔེ་ རིས་དང་བཅས་པའི་དེབ། འདོན་ཐེངས་གཉིས་པ། པེ་རི་སི༔ མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་སློབ་གསོ་དང་ཚན་ རིག་རིག་གཞུང་གི་ཚོགས་པའི་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཡོན་ཇན་ཏ་མང་ ཨམྲིཏ་དང་། ཌེ་ཝི་ཌི་ ཧུས། ཨའི་ན་ ནུར་མེ་ ལ་ (Yonjan-Tamang, Amrit, David Hough and Iina Nurmela.) ༼༢༠༠༩༽ བལ་ ཡུལ་གྱི་སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་སློབ་གསོའ ་ི ལས་རིམ༔ ལོ་དང་པོའ་ི འཆར་གཞི་དང་ལག་བསྟར། མོ་ཧན་ཏི། ཨ་ཇིཏ། མི་ན་ཏི་ པཱན་ཌ། རོ་སྦར་ཊི། ཕི་ལིབ་སན། ཊོབ་ སི་ཁུ་ཊི་ནབ་-ཁང་སྒ་སི། (Mohanty, Ajit, Minati Panda, Robert Phillipson and Tove Skutnabb-Kangas) ༼རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་ པ་༽ཡི་ནང་དུ། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དྲང་བདེན་གྱི་ཆེད་དུ་སྐད་ཡིག་མང་པོ་དང་ལྡན་པའི་སློབ་གསོ་ས་གནས་གོ་ལའི་ངོ་ བོར་བསྒྱུར་བ། ནིའུ་ལྡི་ལི། ཨོ་རི་ཡན་ཊི། ལོང་མན། ༢༤༡-༢༤༩

200

TOOLS AND TECHNIQUES FOR ENDANGERED-LANGUAGE ASSESSMENT AND REVITALIZATION Arienne M. Dwyer University of Kansas Abstract A number of tools to assess the degree of language vitality have been developed, tested, and refined in an international collaborative context. This paper explores the uses and limits of these tools through case examples of assessment, including successful language revitalization and maintenance efforts. The significant role that NGOs can play in linguistic and cultural maintenance is discussed, particularly in the Tibetan context. Biography Arienne M. Dwyer is an associate professor of linguistic anthropology and the co-director of the Initiative for Digital Research in the Humanities at the University of Kansas. Dwyer is a specialist on language documentation and revitalization and a China/Central Asia researcher. She was part of the 2003 UNESCO Ad-hoc Expert Committee on Language Endangerment, which developed language vitality assessment tools. She is a past chair of the Linguistic Society of America’s Committee for Endangered Languages and their Preservation, and will co-direct the 2012 CoLang documentary linguistics summer school. Assessment tools Language shift refers to the process in which a group of language speakers (a “speech community”) comes to use another language. This shift may result in the partial or total abandonment of the first language. Taking active measures to counter language shift is referred to as “fostering language maintenance” and/or “language revitalization.” A language assessment is the prerequisite both to understanding language shift and taking measures to reverse it. Assessing the degree to which a shift occurs invariably entails determining and applying a range of largely quantifiable sociolinguistic variables, such as the number and age of speakers and whether there is a writing system, educational materials, or media in the language. One of the earliest assessment tools developed 201

Minority Language in Today’s Global Society

was the work of Giles, Bourhis, and Taylor (1977), which emphasized the importance of transmission in the home. For an example of its application, see Decker (1992). The most influential assessments have been Fishman’s (1991) Graded Intergenerational Disruption Scale (GIDS), the E[xtended]GIDS updated by Simons and Lewis (2006), and the UNESCO (2003) “Nine Factors.” We will look at these below. Graded Intergenerational Disruption Scale Fishman noted that intergenerational transmission (whether parents passed on a language to their children) was critical in determining the continuity of a language. He developed a scale with eight levels, in which Levels 1 through 6 represent the language being maintained. In Levels 7 and 8, adult speakers are not passing the language on to their children, who have shifted to another language. The table below illustrates this scale: Level

Description

The language is used in education, work, mass media, and government at the nationwide level

The language is used for local and regional mass media and governmental services

The language is used for local and regional work by both insiders and outsiders

Literacy in the language is transmitted through education

The language is used orally by all generations and is effectively used in written form throughout the community

The language is used orally by all generations and is being learned by children as their first language

The child-bearing generation knows the language well enough to use it with their elders but is not transmitting it to their children

The only remaining speakers of the language are members of the grandparent generation Table 1: Graded Intergenerational Disruption Scale (Fishman 1991)

202

Tools and Techniques for Endangered-Language Assessment and Revitalization

The GIDS focuses on language domains (Levels 1 through 3), literacy (Levels 4 through 5), and intergenerational transmission (Levels 6 through 8). Levels 5 and 6 above illustrate the most common preconditions for language loss to occur, even though the speakers have not yet shifted to the other language. This designates that the domains in which the original language is used are more and more limited. The Central Tibetan dialect, for example, would be evaluated as between Levels 2 and 4, depending on how narrowly the criteria are defined. Within greater Tibet, the language is certainly used for local and regional mass media and government (Level 2), though not exclusively (Mandarin dominates in these domains). Central Tibetan is certainly used for local and regional work by insiders (Level 3), yet not necessarily by outsiders, who are more likely to use Mandarin. Level 4 (literacy via education) is the lowest GIDS level for Central Tibetan that does not need qualification. The Amdo and Kham Tibetan dialects could also be evaluated at Levels 2 through 4 (though in the domains of media and government communication, these varieties are much less represented). The apparent GIDS parity between the three main varieties of Tibetan may be misleading. While all three dialects are regional standards by convention, only Central Tibetan serves as a greater Tibetan lingua franca, is subject to formal standardization, and commands a higher prestige. As can be seen from this example, the levels as defined in the GIDS may not be adequate to distinguish a threatened language from one that is being maintained. UNESCO’s “Nine Factors” In March 2003, the UNESCO Intangible Cultural Heritage Unit committed to focus on language as part of cultural heritage and convened an Ad-hoc Expert Group on Endangered Languages. In the document “Language Vitality and Endangerment” (UNESCO 2003), the group detailed a set of determining factors that allows a speaker community or outsiders to assess the vitality of a language. The rubric was intended as a guideline adaptable to a variety of local situations and assumes that a small-scale language use survey has been conducted in situ. Most factors have grades (0 through 5) where zero represents a complete shift to another language (termed “Extinct” in UNESCO parlance), and five represents the vitality of a language for that factor (termed “Safe”). The factor of intergenerational transmission was retained from Fishman’s GIDS, while new elements were introduced to evaluate the critical influence that language attitudes can have on the vitality of a language. Whether or not there 203

Minority Language in Today’s Global Society

are documentary materials was also considered as an important factor in determining just how urgent countermeasures to language attrition are. All told, nine major factors are proposed to assess the language situation. Six factors evaluate a language’s vitality and state of endangerment. Two further factors assess language attitudes. Finally, one additional factor evaluates the urgency of documentation. Below, the factors are explicated in turn (based on UNESCO 2003). For an application of this assessment tool to Tibeto-Burman languages, see the section entitled “Language Use Surveys: Gathering Data for Assessment.” Factor 1: Intergenerational Language Transmission For a language to receive Grade 5 and to be considered safe, the language must be used by all ages and transmitted from one generation to the next. The more transmission that occurs, the stronger the language is. Degree of Endangerment

Grade

Speaker Population

Safe

The language is used by all ages, from children up

Unsafe

Definitively Endangered

The language is used by some children in all domains It is used by all children in limited domains The language is used mostly by the parental generation and up

Severely Endangered

The language is used mostly by the grandparental generation and up

Critically Endangered

The language is used by very few speakers, mostly of great-grandparental generation

Extinct

There are no speakers Table 2: UNESCO Factor 1: Intergenerational Transmission

Factor 2: Absolute Number of Speakers A language with only a handful of speakers is critically endangered. A small population is also much more vulnerable to decimation by disease, warfare, or natural disaster by merging into a larger group. Yet, the absolute number of speakers can be misleading. First, many sources will confuse population numbers with speaker numbers, which usually results in a large overestimate of speakers. Second, 204

Tools and Techniques for Endangered-Language Assessment and Revitalization

language groups can have even a million speakers, but if other factors (such as intergenerational transmission and/or literacy, education, media in the language) are absent, a language can still be endangered. Therefore, absolute speaker numbers are made more meaningful by comparing Factors 1 (intergenerational transmission) and 3 (proportion of speakers within the total population). In addition to recording the absolute number of speakers, a reference date, source, and the reliability of this source should be recorded. Factor 3: Proportion of Speakers within the Total Population The number of speakers in relation to the total population of a group is a more significant indicator of language vitality than absolute speaker population numbers. Degree of Endangerment

Grade

Proportion of Speakers Within the Total Reference Population

Safe

All speak the language

Unsafe Definitively Endangered Severely Endangered Critically Endangered

4 3 2 1

Nearly all speak the language A majority speaks the language A minority speaks the language Very few speak the language

Extinct

None speak the language

Table 3: UNESCO Factor 3: Proportion of Speakers within the Total Population

Factor 4: Trends in Existing Language Domains Language assessors determine where and with whom the language is used, and for what range of topics it is used. The more consistently and persistently the language is used, the stronger the language is. Ideally, a language is used in all domains (universal use). Degree of Endangerment

Grade

Domains and Functions

Universal Use

Multilingual Parity

The language is used in all domains and for all functions Two or more languages may be used in most social domains and for most functions 205

Minority Language in Today’s Global Society

Dwindling Domains

Limited or Formal Domains Highly Limited Domains Extinct

2 1 0

The language is used in home domains and for many functions, but the dominant language begins to penetrate even home domains The language is used in limited social domains and for several functions The language is used only in very restricted domains and for very few functions The language is not used in any domain and for any function Table 4: UNESCO Factor 4: Trends in Existing Language Domains

Factor 5: Response to New Domains and Media For example, new language domains include: schools, new work environments, and new media (including broadcast media and the internet). The more actively the language is used in new domains, the stronger the language is. Ideally, a language is used in all new domains, and thus termed “dynamic.” Degree of Endangerment Grade

New Domains and Media Accepted by the Endangered Language

Dynamic

The language is used in all new domains

Robust/Active

The language is used in most new domains

Receptive

The language is used in many domains

Coping

The language is used in some new domains

Minimal

The language is used only in a few new domains

Inactive

The language is not used in any new domains Table 5: UNESCO Factor 5: Response to New Domains and Media

Factor 6: Materials for Language Education and Literacy In the educational domain, having instruction in the relevant language for the duration of the school day is far preferable to having instruction in a dominant language with an occasional hour per day or per week of the relevant language as a “subject language.” If education is conducted in the language with abundant materials in both oral and written forms, the language receives a Grade 5. The more 206

Tools and Techniques for Endangered-Language Assessment and Revitalization

varieties of materials in the language that are used for education, the stronger the language is. Grade

Accessibility of Written Materials

There is an established orthography, literacy tradition with grammars, dictionaries, texts, literature, and everyday media Writing in the language is used in administration and education Written materials exist and at school children are developing literacy in the language Writing in the language is not used in administration Written materials exist and children may be exposed to the written form at school Literacy is not promoted through print media Written materials exist, but they may only be useful for some members of the community, and for others, they may have a symbolic significance Literacy education in the language is not a part of the school curriculum A practical orthography is known to the community and some material is being written No orthography is available to the community

1 0

Table 6: UNESCO Factor 6: Materials for Language Education and Literacy

Factors 7 and 8 address attitudes and policies at the local, regional, and/or national level. Factor 7: Governmental and Institutional Language Attitudes and Policies including Official Status and Use This factor addresses the attitudes of those external to the language community towards the relevant language. Governments and institutions have explicit policies and/or implicit attitudes toward the dominant and subordinate languages. A region or nation in which the use of all languages is supported for public domains (media, education, business, and government) would receive a Grade 5. The more positive official attitudes and policies are toward the language of the community, the stronger the language is.

207

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

Degree of Support

Grade

Official Attitudes toward Language

Equal Support Differentiated Support

5 4

All languages are protected Minority languages are protected primarily as the language of the private domains The use of the language is prestigious

Passive Assimilation

No explicit policy exists for minority languages The dominant language prevails in the public domain

Active Assimilation

Forced Assimilation

Prohibition

Government encourages assimilation to the dominant language There is no protection for minority languages The dominant language is the sole official language, while non-dominant languages are neither recognized nor protected Minority languages are prohibited

Table 7: UNESCO Factor 7: Governmental and Institutional Language Attitudes And Policies, Including Official Status and Use

Factor 8: Community Membersâ&#x20AC;&#x2122; Attitudes toward their Own Languages This factor addresses the attitudes of those internal to the language community towards the relevant language. Members of a speech community may see their language as essential to the community and identity, and they therefore promote it. The more positive their attitudes are and the more pride that is held in language and traditions, the stronger the language is.

Grade

Community Attitudes towards language

All members value their language and wish to see it promoted Most members support language maintenance

4 3 2

208

Many members support language maintenance; others are indifferent or may even support language loss Some members support language maintenance; others are indifferent or may even support language loss

Tools and Techniques for Endangered-Language Assessment and Revitalization

Only a few members support language maintenance; others are indifferent or may even support language loss

No one cares if the language is lost; all prefer to use a dominant language Table 8: UNESCO Factor 8: Community Membersâ&#x20AC;&#x2122; Attitudes toward Their Own Language

Factor 9: Amount and Quality of Documentation Ideally, a language community would have an abundance of well-documented, transcribed, translated, and analyzed materials. These include comprehensive grammars and dictionaries, extensive texts, and abundant annotated high-quality audio and video recordings. The more historical and contemporary language materials there are, the stronger the language is. The final factor is the measure of the urgency of (further) documentation. Taken with the other factors above, it allows communities or governments to prioritize language maintenance, revitalization, and documentation. The type and quality of existing language materials help members of the language community to formulate specific tasks and help linguists to design research projects together with members of the language community. Such materials also help non-governmental organizations (NGOs) formulate ways to support documentation efforts. Documentation

Grade

Language Documentation

Superlative

Good

Fair

There are comprehensive grammars and dictionaries, extensive texts, and constant flow of language materials Abundant annotated high-quality audio and video recordings exist There is one good grammar and a number of adequate grammars, dictionaries, texts, literature, and occasionally updated everyday media Adequate annotated high-quality audio and video recordings exist There may be an adequate grammar or sufficient amount of grammars, dictionaries, and texts, but no everyday media Audio and video recordings may exist in varying quality or degree of annotation

209

Minority Language in Today’s Global Society

Fragmentary

There are some grammatical sketches, word-lists, and texts useful for limited linguistic research but with inadequate coverage Audio and video recordings may exist in varying quality, with or without any annotation

Inadequate

Undocumented

There are only a few grammatical sketches, short word-lists, and fragmentary texts Audio and video recordings do not exist, are of unusable quality, or are completely un-annotated No material exists Table 9: UNESCO Factor 9: Amount and Quality of Documentation

The UNESCO framework comes with several important caveats. None of these factors should be used alone and the “Nine Factors” are intended to be used together to assess language vitality. Furthermore, the UNESCO group cautions against treating all factors as equally important (by adding together a language’s grades for each factor, and then comparing languages based on these simple quantitative results). While comparing unweighted quantitative results may indeed yield an approximate measure of vitality, specific local conditions may render one factor more important to language vitality than others. Therefore, the UNESCO group recommends that language assessors consider weighting the factors. (If languages are being compared, the factors of all languages in a given survey should have the same weighting in order to be comparable.) For example, many language assessors would agree that Factors 1 (intergenerational transmission), 3 (proportion of speakers within the total population), and 4 (language domains) are critically important, and an assessor may want to assign them a greater weight than language attitudes and documentation (Factors 7, 8, and 9). The UNESCO approach requires a fairly detailed on-site local and national survey of language use. Much of this information can be obtained in several smallscale sociolinguistic surveys. Yet certain data (such as the proportion of speakers in a population) are neither available in national censuses, nor realistically obtainable by a small language survey team. We will see this in the case studies in the section entitled, “Language Use Surveys: Gathering Data for Assessment” below. In these situations, language use assessors must make an informed estimate based on interviews and local or national sources. Comparing the UNESCO approach to Fishman’s GIDS, Levels 1 through 3 of the GIDS are expanded to five grades in UNESCO’s Factor 4: Existing Language Domains. GIDS Levels 4 through 5 on literacy are also expanded to five grades in 210

Tools and Techniques for Endangered-Language Assessment and Revitalization

UNESCO’s Factor 6: Materials for Education and Literacy. Levels 6 through 8 of the GIDS are expanded to five grades in UNESCO’s Factor 1: Intergenerational Transmission.

The UNESCO assessment tool introduces four innovations to consider: 1. New language domains as well as existing ones (Factor 5) 2. Both absolute and relative population numbers (Factors 2 and 3) 3. Internal and external prestige (language attitudes and policies, Factors 7 and 8) 4. The amount and quality of documentation (Factor 9) Moreover, the five grades for each factor allow for a fine-grained assessment that is not possible with the GIDS model. We would, for example, be better able to distinguish the relative vitality of Central, Amdo, and Kham Tibetan dialects with the UNESCO model than with GIDS, which showed little apparent difference between the three. Extended GIDS The UNESCO language assessment tool was designed with small-scale in situ language use surveys in mind. Locally-based research is essential to an accurate and detailed assessment of the vitality, range, and factors in the maintenance or attrition of a language. Nonetheless, partially in order to motivate more on-the-ground language use research, there is also a need for a simplified and less-nuanced tool that quickly allows for approximate comparison of large numbers of languages from afar (e.g. via the internet). Broad language survey sources on the internet list population figures and approximate numbers of speakers. The premier source in this genre, Ethnologue (Lewis 2009), often assigns a language vitality label (“vigorous,” “threatened,” “extinct”), and sometimes lists in-house documentation. Lewis (2006) used Ethnologue’s data on 100 languages, including four Tibeto-Burman languages, to test the UNESCO model. Unsurprisingly, he found that much of the information required for assessment was hard to obtain from a broad survey source, such as information on intergenerational transmission. Given the limited information available over the internet for most of these languages, Lewis and Simons (2010) proposed to extend Fishman’s simpler GIDS model from eight to ten levels for rough estimates. Their model retains Fishman’s concise single-table format and his focus on 211

Minority Language in Today’s Global Society

language domains, literacy, and intergenerational transmission. It adds two levels that concern the relationship of ethnic identity to high-prestige linguistic remnants such as greetings, what Lewis and Simons aptly term “symbolic proficiency” (Levels 9 and 10). Lewis and Simon note, “A language can be evaluated in terms of the EGIDS by answering five key questions regarding the identity function, vehicularity, state of intergenerational language transmission, literacy acquisition status, and a societal profile of generational language use.” The scale is as follows: EGIDS Level

EGIDS Label

EGIDS Description

UNESCO Descriptor

UNESCO Factor

International

Safe

4 (Existing Domains)

National

Safe

4 (Existing Domains)

Regional

Safe

4 (Existing Domains)

Trade

Safe

4 (Existing Domains)

Educational

The language is used internationally for a broad range of functions The language is used in education, work, mass media, and government at the nationwide level The language is used for local and regional mass media and governmental services The language is used for local and regional work by both insiders and outsiders Literacy in the language is being transmitted through a system of public education

Safe

6 (Literacy Domains)

212

Tools and Techniques for Endangered-Language Assessment and Revitalization

Written

Vigorous

Threatened

Shifting

Moribund

The language is used orally by all generations and is effectively used in written form in parts of the community The language is used orally by all generations and is being learned by children as their first language The language is used orally by all generations, but only some of the child-bearing generation are transmitting it to their children The child-bearing generation knows the language well enough to use it among themselves, but none are transmitting it to their children The only remaining active speakers of the language are members of the grandparent generation

Safe

6 (Literacy Domains)

Safe

1 (Intergenerational Transmission)

Vulnerable

1 (Intergenerational Transmission)

Definitely Endangered

1 (Intergenerational Transmission)

Severely Endangered

1 (Intergenerational Transmission)

213

Minority Language in Today’s Global Society

Nearly Extinct

The only remaining speakers of the language are members of the grandparent generation or older, who have little opportunity to use the language

Critically Endangered

1 (Intergenerational Transmission)

Dormant

Extinct

4, Grade 1 (Highly Limited Domains)

Extinct

The language serves as a reminder of heritage identity for an ethnic community No one has more than a symbolic proficiency No one retains a sense of ethnic identity associated with the language, even for symbolic purposes

Extinct

4, Grade 1 (Highly Limited Domains)

Table 10: Expanded Graded Intergenerational Disruption Scale (adapted from Lewis and Simons 2010 and Fishman 1991)

As can be seen, the EGIDS proposal focuses heavily on existing language domains and intergenerational transmission. In a compact format, it provides more nuanced descriptors between levels. It identifies the transition from Levels 6b to 7 (“Threatened,” with only some intergenerational transmission, to “Shifting,” with no transmission) as the critical point in language attrition. In adding Levels 9 and 10, this model specifies the likely “Highly Limited Domain” of language use found in UNESCO’s Factor 4, Level 1. Overall, however, the EGIDS proposal simplifies assessment in that it does not take into account the absolute or relative speaker numbers, community language attitudes, government policies, and existing documentation. Nonetheless, its emphasis on intergenerational transmission (Levels 6 through 8) means that this assessment tool also requires in situ language use surveying, since such information does not currently appear on internet sites and is only rarely part of otherwise detailed print publications. While EGIDS entails a somewhat briefer 214

Tools and Techniques for Endangered-Language Assessment and Revitalization

survey than the UNESCO Factors, both require someone on-site gathering of information. This cannot be done entirely remotely and must be done at regular intervals. Language use surveys: gathering data for assessment The UNESCO document, EGIDS, and GIDS have all highlighted the issue of language use surveys, which are a prerequisite to any accurate assessment of language vitality. A language assessment survey “requires making constant and repeated efforts” (Fishman 2001: 12). Ideally, a speech community should be surveyed every few decades. However, with only 1000 of the nearly 7000 languages in the world having even minimal documentation, even having one language use survey per language variety would be a tremendous contribution. Any community (or NGO working with a community) should conduct at least a limited language survey, even if language use is not the NGO’s only focus, and even if the language is considered to be vigorous. There are numerous resources available for planning a survey. For an overview of language planning, see First Peoples’ Heritage Language and Culture Heritage Council (2010). For some theoretical background, see Agheyisi and Fishman (1970), Liberson (1980) and Waters (1998). For research specifically on language attitudes, see Garrett et al (2003) and Giles et al (1987). For sample survey questions, see Grenoble and Whaley (2006). The main existing reference handbooks are Blair (1990), Grimes (1995), and Blum-Martinez et al (2001). For sample surveys, see Lewis (2009b). This process is exemplified using three Tibeto-Burman languages. Assessment Case Studies The Tibeto-Burman language family is a large language family of at least 350 languages, a high proportion (> 20%) of which are undescribed (Matisoff 1987-2006). The need for language use surveys and language documentation is therefore critical. To illustrate the language assessment process, the UNESCO and GIDS criteria will be applied to the Amdo-Tibetan macrogroup, as well as to the individual languages Wutun and Sanie.

215

Minority Language in Today’s Global Society

Figure 1: The Tibeto-Burman language family (Case study subfamilies circled) Source: http://stedt.berkeley.edu/html/STfamily.html#Lolo-Burmese Amdo (ISO 639-3: adx)

The Amdo Tibetan macro-group has a population of about one million people, all of whom are speakers. The language is distributed broadly across two dozen counties of northeastern Tibet (administratively northern and southeastern Qinghai, and southern Gansu Provinces). The macro-group counts as a regional lingua franca, and tends to be classified by region or economic basis, i.e. the “nomadic” (Zeku) vs. “farming” (Xiahe and Labrang) varieties. Amdo Tibetan is used in many language domains and the media, including in schooling, publishing, and the broadcast media. Amdo Tibetan is being passed on to younger generations. Existing linguistic documentation is relatively copious, but non-comprehensive, leaving “blank spots.” These include classifications: Uray (1949), Hermanns (1952), Skal bzang and Skal bzang (2002); phonetics/phonology studies (two subdialects only): Nagano (1980), J. Sun (1986); grammars: Roerichs (1958), Wang (1996), Haller (2004); dictionaries: Ngag dbang (1980), Hua and Klu’bum (1993), Hua (2002), Bielmeier et al. (2001); language textbooks: Min and Geng (1989), Norbu et al. (2000); unpublished: Prins (2002); and articles (mostly verbs and historical phonology of Labrang and Themchen). Though there are gaps in its documentation (such as the absence of multimedia corpora), Amdo Tibetan appears to be vigorous and nonendangered overall. Wutun (ISO 639-3: wuh) Wutun is an amalgam of northwestern Chinese, Central and Amdo Tibetan, and some Mongolic, spoken by some 2,000-4,000 people in two main villages in 216

Tools and Techniques for Endangered-Language Assessment and Revitalization

Rebgong, Qinghai Province. Formerly Han Chinese who were part of a military garrison, the people of Wutun today are culturally Tibetan while being officially “Tu” (Monguor, i.e. Mongolic). Wutun (endonymically Sangeshong) is an important thangka painting center. There is universal bilingualism in Amdo Tibetan, and the domains in which the Wutun language is spoken are limited to the household and village. Therefore, the language is threatened, particularly because it has neither an orthography nor media in the language. Indeed, the language has no official status. Schooling is in Tibetan and many Wutun intermarry with Tibetans and Mongolic speakers (“Qinghai Bonan”), even though the language is passed on intergenerationally. There is a growing amount of documentation on the language, including: phonetics/ phonology: Chen (1982, 1986), Xi (1983); a sketch grammar: Janhunen et al (2008); and an unpublished corpus: Dwyer et al (2001-2008, with assistance from Shawo Dondrup and the Volkswagen Foundation). Sanie (ISO 639-3: ysy) Sanie is a Burmic language of the Eastern Yi subgroup with only about 7,000 speakers out of a total population of 18,000. Fluent speakers are above sixty years in age, and the youngest semi-speakers are young adults (Bradley 2005). This indicates that intergenerational transmission was broken almost twenty years ago. The language, like Wutun, has no official status. There are seventy-six Sanie villages to the west of Kunming in Yunnan Province in which the Sanie are largely assimilated to Han. Speakers are multilingual in quasi-standard Eastern Yi (Yunnan Nasu) and Southwestern Mandarin. The language has a Latin-script (Chinese pinyin-based) orthography, but exists only to aid learning Chinese via a transliteration of a standard Yi language textbook. Only recently have the Sanie developed a sense of having a pan-Yi identity. Available language documentation is rather thin: only surveys conducted in 1997 and 1999 exist (Bradley 2005). As the only language which preserves the *nga- onset, Sanie is also of great typological interest, but it is undergoing rapid language shift, as is shown by extensive internal variation.

217

Minority Language in Today’s Global Society

Assessment Summary: Amdo, Wutun, and Sanie Factors

Amdo Tibetan ISO 639-3 code: adx rating 5 - strong

Wutun (wuh)

Sanie (ysy)

5 - strong

ca 1 million

ca 2000-4000

2/3 - no under-20s ca 7000

5 - ca 100%

2 - 39%

4 - most domains strong 4 - transliteration on internet 5 - schooling, media

3 - strong private and village use 0 - no new media

2/3 - (limited info) 0 - no new media 1 - schooling in standard Yi; limited orthography

Official Status and Use in Governmental and Institutional Language Attitudes, Policies Community Members’ Attitudes toward Their Own Language

4 - regional standard (Dwyer 1998)

3 - no official status; ethnically misclassified

5 - strong

2 - mixed opinions on language maintenance

Amount and Quality of Documentation

4 – fairly extensive; no corpora

3 - no dictionary; sketch grammar only

Intergenerational Language Transmission Absolute Number of Speakers Proportion of Speakers within Total Population Trends in Existing Language Domains Response to New Domains and Media Materials for Language Education and Literacy

0 - no orthography

2 - no status, but official policy support 1/2 - no transmission to children, suggests active abandonment 1 - survey

Table 11: UNESCO score sheet

Overall assessment Overall, the Amdo macro-group is strong. However, there are lacunae in documentation and a lack of multimedia corpora. The Wutun language is clearly endangered, even though intergenerational transmission of the language remains strong. 218

Tools and Techniques for Endangered-Language Assessment and Revitalization

If the language is to thrive, however, new language domains are needed, and additional documentation would be advantageous. Sanie is the most severely endangered of the three. Transmission has ceased and speakers are actively abandoning the language. There is next to no documentation. Using the EGIDS model, Amdo would, like with the preceding GIDS model, rank ambiguously between Levels 2 through 4. It is a regional language, but is subordinate to Mandarin in the media and government domains. It is a trade language, but generally not used with outsiders. It is used in education, but not at the highest levels. In the EGIDS model, Wutun would rank at Level 6a, “Vigorous,” simply because it is being transmitted, even though all other factors (low speaker numbers, lack of literacy, lack of formal support including media and schooling, and ethnic misclassification) point to an imminent level of endangerment. Sanie, however, is the least ambiguous of all three in the EGIDS model, ranking at Level 7, “Shifting/Definitively Endangered,” since the child-bearing generation is no longer transmitting the language. In contrast, the UNESCO tool is broad and gradient enough to have a language show comparative strength in some areas (such as the intergenerational transmission of Wutun), while overall showing a more problematic picture (as Wutun scores zero in several other key domains). An assessment of a different language family may show the opposite. The strength of the UNESCO model is that it allows the evaluator to pinpoint and act on the most problematic areas. If no on-site survey is possible and only a rough estimate is desired, the EGIDS model may well yield faster results, but these results may be misleading. The Role of NGOs in Linguistic and Cultural Maintenance Dislocation, urbanization, and globalization have a major effect on language vitality (Bowden and Romanovsky 2007). As the case studies make clear, intergenerational language transmission, together with community and regional support and positive language attitudes and policies, are key to the continued vitality of a language. Given that Tibeto-Burman has between 250 and 400 languages (Matisoff 1987-2006), the involvement of NGOs, together with local communities and regional or national governments, is crucial to linguistic and cultural maintenance. Maintaining or revitalizing a language entails community collaboration, assessment, and documentation. Primary pitfalls include “survey mania” (mistaking language use surveys as the goal, rather than a means to an end, i.e. language maintenance and revitalization) and underestimating time and resources (the technology need not be complex, but training and plenty of time are critical ingredients for successful projects). 219

Minority Language in Today’s Global Society

As noted in the section entitled, “Language Use Surveys: Gathering Data for Assessment,” language use surveys are still both infrequent and not comprehensive. Therefore, the information available on many threatened languages is currently insufficient to allow for evaluation. Besides the language use survey techniques listed, social surveys can also be useful in evaluating language contact and vitality. These include the techniques of “rapid rural assessment” (Banks 2000, Brenzinger et al 2003) and “social mapping” (Bowden and Romanovsky 2007), or a combination of the two. The distinction in EGIDS between “Dormant” and “Extinct” languages is important. “Dormant” languages are those for which revitalization may not require establishing the language as an everyday means of communication. Retaining greetings, specific words, or rituals are often achievable and satisfying goals. Revitalization efforts must be tailored to the desires of the community rather than simply assuming that high ratings on all factors are equally important. Recommendations NGOs may consider the following steps: 1. Strategic Assessment: Available resources and interdigitation with other foundation goals If the language is: Threatened -> Fortification (via education) Endangered -> Revitalization (via domain expansion) Critically endangered -> Documentation There should be a promotion of the economic and social advantages of linguistic diversity and involvement with work on “newly discovered” Tibeto-Burman languages. In addition, NGOs can consider piloting longitudinal assessments of these and other languages. 2. Collaboration with players: Speaker communities, governments, NGOs, language archives, and revitalization specialists Key aspects of collaboration include defining mutually-agreeable goals and expanding language domains (e.g. via new media).

220

Tools and Techniques for Endangered-Language Assessment and Revitalization

3. Multimedia documentation: audio-visual and annotated One critical aspect for project sustainability is to build local documentation capacity in the areas of both multimedia documentation and data capture. Documentation is defined broadly to include not only linguistic forms, but also a broad range of symbolic and other cultural practices, such as metaphor, dance, politeness, and ceremony. 4. Preparation of language materials: pedagogical, child/ adult, grammars, and dictionaries for communities 5. Training Of local language workers, including master-apprentice training (Hinton 1994) Instruction should be provided in the native and dominant languages, if possible with the native language first. Training should be extensive for teachers, and also for semi-speakers of the language. Students should also be trained in documentary and archiving methodologies. 6. Consider working towards or linking to a language and culture portal (Currently used in LinguistListâ&#x20AC;&#x2122;s EMELD portal, or the Tibetan and Himalayan Library) Activities should be undertaken to build social networks and data networks, with community language researchers at the center. Community needs should be matched with training and re-purposable resources. 7. Collaborate with existing language archives and revitalization experts Infrastructure building is a key component, including the possibility of creating small new local repositories. Collaboration allows for the use of existing tools, makes repositories less daunting, and ensures interoperability between searchable, accessible resources, in order to ensure broad access and preservation into the future. Maintaining a language in a multilingual environment (which is the norm rather than the exception worldwide) requires constant proactive measures. As Pratt notes, â&#x20AC;&#x153;To defy history, leading people to believe that we shall be the first to maintain the balanced coexistence of two languages in a given territory, is an error 221

Minority Language in Today’s Global Society

which will be paid for dearly” (1990). Regular and repeated assessment of language status can be a powerful tool in language maintenance. Appendix The Language Vitality Assessment Form is based on: Ad-hoc Expert Group on Endangered Languages (Matthias Brenzinger, Arienne M. Dwyer, Tjeerd de Graaf, Collette Grinevald, Michael Krauss, Osahito Miyaoka, Nicholas Ostler, Osamu Sakiyama, María E. Villalón, Akira Y. Yamamoto, Ofelia Zapeda 2003). “Language Vitality and Endangerment. Document Submitted to the International Expert Meeting on UNESCO Programme Safeguarding of Endangered Languages,” Paris, 10-12 March 2003.

Factors

Language name: ISO 639-3 code: Rating

Intergenerational Language Transmission Absolute Number of Speakers Proportion of Speakers within the Total Population Trends in Existing Language Domains Response to New Domains and Media Materials for Language Education and Literacy Official Status and Use: Governmental and Institutional Language Attitudes and Policies Community Members’ Attitudes toward Their Own Language Amount and Quality of Documentation

222

Tools and Techniques for Endangered-Language Assessment and Revitalization

References Agheyisi, Rebecca and Joshua A. Fishman. 1970. “Language Attitude Studies: A Brief Survey of Methodological Approaches.” Anthropological Linguistics 12(5): 137–157. Aristar, Anthony, Helen Aristar-Dry and Martha Ratliff. 2009. “Multitree: A Digital Library of Language Relationships.” http://multitree.linguistlist.org. Banks, Glenn. 2000. “Social Impact Assessment Monitoring and Household Surveys.” In Social Impact Analysis: An Applied Anthropology Manual, edited by L.R. Goldman, 35–59. Oxford: Berg. Bielmeier, Roland, et al. 2001. Comparative Dictionary of Tibetan Dialects. Berne: University of Berne. Preprint. Blair, Frank. 1990. Survey on a Shoestring: A Manual for Small-scale Language Survey. Arlington, TX: Summer Institute of Linguistics and the University of Texas at Arlington. Blum-Martinez, Rebecca, Leanne Hinton and Christine P. Sims. 2001. A Manual for Community-Based Language Revitalization. Albuquerque, NM: Linguistic Institute for Native Americans. Bowden, John and Kathy Romanovsky. 2007. “Rapid Rural Appraisal.” Paper presented at the International Conference on Austronesian Endangered Languages Documentation, Taiwan. Bradley, David. 2005. “Introduction: Language Policy and Language Endangerment in China.” International Journal of the Sociology of Language 17(3): 1–21. Brenzinger, Matthias and Tjeerd deGraaf. 2004–2008. “Documenting Endangered Languages and Language Maintenance.” UNESCO Encyclopedia of Life Support Systems (EOLSS) 6.20B.10.3. Chen Naixiong. 1982. “Wutunhua Chutan” [A Preliminary Investigation into the Wutun Vernacular]. Minzu yuwen: 10–18. ———. 1986. “Guanyu Wutunhua” [On Wutun Language/An Outline of the Wutun Linguistic Structure]. Journal of Asian and African Studies 31: 33–52. Decker, Kendall D. 1992. “Factors Affecting Language Maintenance and Shift in Chitral District, Pakistan.” PhD diss., University of Texas at Arlington. Dwyer, Arienne M. 1998. “The Texture of Tongues: Languages and Power in China.” In Nationalism and Ethnoregional Identities in China, edited by William Safrad, 68–85. London: Frank Cass. Dwyer, Arienne M., et al. 2001–2008. Salar-Monguor-Wutun Documentation Project. VW-DOBES. http://www.mpi.nl/DOBES. 223

Minority Language in Today’s Global Society

First Peoples’ Heritage Language and Culture Council. 2010. “Stages of Language Planning.” Accessed November 22. http://www.fphlcc.ca/language/revitalization/language-planning/stages-of-language-planning. Fishman, Joshua A. 1991. Reversing Language Shift. Clevedon, UK: Multilingual Matters. ———, ed. 2001. Can Threatened Languages Be Saved? Reversing Language Shift Revisited: A 21st Century Perspective. Clevedon, UK: Multilingual Matters. Garrett, Paul, Nikolas Coupland and Angie Williams. 2003. Investigating Language Attitudes: Social Meanings of Dialect, Ethnicity and Performance. Cardiff: University of Wales Press. Giles, Howard, R.Y. Bourhis and D. Taylor. 1977. “Towards a Theory of Language in Ethnic Group Relations.” In Language, Ethnicity and Intergroup Relations, edited by Howard Giles. London: Academic Press. Giles, Howard, M. Hewstone, E.B. Ryan and P. Johnson. 1987. “Research on Language Attitudes.” In Sociolinguistics: An International Handbook of the Science of Language and Society, edited by Ulrich Ammon, Norbert Dittmans and Klaus J. Mattheier, 585–597. Berlin: de Gruyter. Grenoble, Lenore A. and Lindsay J. Whaley. 2006. Saving Languages. An Introduction to Language Revitalization. Cambridge: Cambridge University Press. Grimes, Joseph. 1995. Language Survey Reference Guide. Dallas: Summer Institute of Linguistics. Haller, Felix. 2004. Dialekt und Erzählungen von Themchen. Bonn: VGH Wissenschaftsverlag. Hinton, Leanne. 1994. Flutes of Fire. Essays on California Indian Languages. Berkeley, CA: Heyday Books. Hermanns, Matthias. 1952. “Tibetische Dialekte von Amdo.” Anthropos 47: 193– 202. Hua Kan and Klu ‘bum rgyal. 1993. Anduo Zangyu kouyu cidian [Colloquial Amdo Dialect Dictionary]. Lanzhou: Gansu Minzu Chubanshe. Janhunen, Juha, Marja Peltomaa, Erikia Sandman and Xiawu Dongzhou. 2008. Wutun. Munich: LincomEuropa. “Language Surveys.” 2010. In Ethnologue, edited by Paul M. Lewis. Accessed November 22. http://www.ethnologue.com/show_subject.asp?code=LSV. Lewis, M. Paul. 2006. Towards a Categorization of Some of the World’s Endangered Languages. SIL International. http://www.sil.org/silewp/abstract. asp?ref=2006-002. ———, ed. 2009. Ethnologue: Languages of the World. 16th edition. Dallas: SIL International. http://www. ethnologue.org. Lewis, M. Paul and Gary Simons. 2010. “Assessing Endangerment: Expanding Fish224

Tools and Techniques for Endangered-Language Assessment and Revitalization

man’s GIDS.” Revue Roumaine de Linguistique/Romanian Review of Linguistics 9. Liberson, Stanley. 1980. “Procedures for Improving Sociolinguistic Surveys of Language Maintenance and Language Shift.” International Journal of the Sociology of Language 25(1): 11–27. Krauss, Michael. 1992. “The World’s Languages in Crisis.” Language 68(1): 4–10. Matisoff, James et al. 1987–2006. Sino-Tibetan Etymological Dictionary and Thesaurus (STEDT). http://stedt.berkeley.edu/. Min Shengzhi and Geng Xianzong. 1989. Anduo Zangyu huihua xuanbian [Selected Dialogues of Amdo Tibetan]. Xining: Minzu Chubanshe. Nagano, Yasuhiko. 1980. Amdo Sherpa Dialect. Tokyo: Institute for the Study of Languages of and Cultures of Asia and Africa. Ngag dbang Chos dar. 1980. Amduo kouyu yu cihui [Colloquial Amdo Vocabulary]. Lanzhou: NW Nationalities Institute. Norbu, Kalsang, Karl Adam Peet, dPal ldan bKra shis and Kevin Stuart. 2000. Modern Oral Amdo Tibetan. London: Edwin Mellen Press. Prats, M. “Reflexió ignasiana sobre la normalització lingüística.” In El Futur de la Llengua Catalana, edited by M. Prats, A. Rafanell and A. Rossich, 9–28. Barcelona: Empúries. Prins, Marielle. 2002. “Towards a Common Language: Amdo Perspectives on Attempts at Language Standardization.” In Amdo Tibet in Transition: Society and Culture in the Post-Mao Era, edited by Toni Huber. Leiden: Brill. de Roerich, Georges. 1958. Le Parler de l’Amdo. Roma: Instituto Italiano per il Medio ed Estremo Oriente. Skal bzang. 2002. “Gyur med and Skal bzang Dbyangs can” (Gesang Jumian and Gesang Yangjing). Zangyu fangyan gailun [An Introduction to Tibetan Dialects]. Beijing: Minzu Chubanshe. Sprigg, Richard Keith. 1979. “The Golok Dialect and Written Tibetan Past-tense Verb Forms.” BSOAS 42(1): 53–60. Sun, T.-S. Jackson. 1986. Aspects of the Phonology of Amdo Tibetan: Ndzorge Sæme Xora Dialect. Tokyo: Institute for the Study of Languages and Cultures of Asia and Africa. ———. 1993. “Evidentials in Amdo Tibetan.” Bulletin of the Institute of History and Philosophy, Academia Sinica 63(4): 945–1001. UNESCO Ad-hoc Expert Group on Endangered Languages: Matthias Brenzinger, Arienne M. Dwyer, Tjeerd de Graaf, Collette Grinevald, Michael Krauss, Osahito Miyaoka, Nicholas Ostler, Osamu Sakiyama, María E. Villalón, Akira Y. Yamamoto, and Ofelia Zapeda. 2003. Language Vitality and Endangerment. Document submitted to the International Expert Meeting 225

Minority Language in Today’s Global Society

on UNESCO Programme Safeguarding of Endangered Languages, Paris, 10–12 March. http://www.unesco.org/culture/ich/doc/src/00120-EN.pdf. Uray, Géza. 1949. “The Classification of the Dialects of Eastern Tibet.” PhD diss., Budapest. Wang Qingshan. 1989. A Grammar of Spoken Amdo Tibetan. Chengdu: Sichuan Minzu Chubanshe. Waters, Glenys. 1998. Local Literacies: Theory and Practice. Dallas: Summer Institute Language Surveys. Xi Yuanlin. 1983. “Tongren Tuzu kaocha baogao. Sizhaizi (Wutun) de minzu lishi, yuan he yishu. Di’er bu: yuyan” [A Report on an Investigation of Tongren Monguors: the History, Language, and Art of the Four Villages (Wutun). Part II: Language]. Qinghai Nationalities College Tongren Monguor Research Group.

226

༄༅།།རྩ་མེད་འགྲོ་ཉེན་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་སླར་གསོའ ་ི དཔྱད་ཐབས་དང་ལག་རྩལ། Arienne M. Dwyer ནང་དོན་ཉིང་བསྡུས་།

University of Kansas

སྐད་ཡིག་གསོན་ཤུགས་ (language vitality) ཀྱི་རིམ་པ་ལ་དཔྱད་ཐབས་མང་པོ་ཞིག་གསར་ བཏོད་དང་ཚོད་ལྟ། ལེགས་བཅོས་བཅས་བྱས་ཡོད་ཅིང་། དེ་ཚོ་རྒྱལ་སྤྱིའི་མཉམ་ལས་ལ་བརྟེན་ནས་ བྱུང་བ་ཞིག་རེད། རྩོམ་ཡིག་འདིའི་ནང་སྐད་ཡིག་སླར་གསོ་དང་རྒྱུན་འཛིན་གྱི་འབད་བརྩོན་ལེགས་ གྲུབ་བྱུང་ཚུལ་ཚུད་པའི་དངོས་བྱུང་དཔེ་མཚོན་ལ་བརྟེན་ནས། དེ་འདྲའི་ཐབས་ལམ་གྱི་སྤྱོད་སྒོ་དང་ ། ཞན་ཆའི་སྐོར་དཔྱད་གླེང་བྱེད་རྒྱུ་ཡིན། དེ་བཞིན་རྩོམ་ཡིག་འདིའི་ནང་གཞུང་འབྲེལ་མ་ཡིན་པའི་ ཚོགས་པས་སྐད་ཡིག་དང་རིག་གཞུང་རྒྱུན་འཛིན་གྱི་ཆེད་དུ་གལ་ཆེའི་ནུས་པ་འདོན་ཐུབ་པའི་སྐོར་ གླེང་སློང་བྱ་རྒྱུ་མ་ཟད། དམིགས་བསལ་བོད་ཡིག་གི་གནས་ཚུལ་དང་སྦྱར་ཏེ་གླེང་སློང་བྱ་རྒྱུ་ཡིན།རྩོམ་ པ་པོའ་ི ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས།

རྩོམ་པ་པོའ ་ི ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས།

ཨར་ཡན་ ཨེམ་ ཌུ་ཝར་ (Arienne M. Dwyer) ནི། ཀན་ཛ་སེ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ་ི ཁོངས་གཏོགས་སྒྱུ་རྩལ་རིག་ ཚན་གྱི་མི་རྒྱུད་སྐད་ཡིག་སྡེ་ཚན་གྱི་ཕྱག་སྦྲེལ་སློབ་དཔོན་ཆེན་མོ་དང་། གྲངས་མཚོན་ཉམས་ཞིབ་ལས་ཁང་གི་ཕྱག་སྦྲེལ་ འགན་འཛིན་ཡིན། ཁོང་ནི་སྐད་ཡིག་ཡིག་ཚགས་དང་སྐད་ཡིག་སླར་གསོའ ་ི ཁྱད་མཁས་མི་སྣ་ཡིན་པར་མ་ཟད། ཨེ་ཤ་ཡ་ དབུས་དང་རྒྱ་ནག་ལ་ཉམས་ཞིབ་གནང་མཁན་ཞིག་ཀྱང་ཡིན། དེ་བཞིན་ཁོང་ནི་མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་ཤེས་ཡོན་དང་ ཚན་རིག་རིག་གཞུང་ལྷན་ཚོགས་༼གཤམ་དུ་བསྡུས་མིང་དུ་ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་ཞེས་འགོད་རྒྱུ།༽ཀྱིས་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༣ ལོར་ བཙུགས་པའི་རྩ་མེད་འགྲོ་ཉེན་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་ཐད། ཆེད་བཙུགས་ཆེད་མཁས་ཚོགས་ཆུང་གི་ཚོགས་མི་ཡིན་ཞིང་། ཚོགས་ ཆུང་དེས་སྐད་ཡིག་གི་གསོན་ཤུགས་བརྟག་ཐབས་ (language vitality assessment tools) གསར་བཏོད་བྱས་ པ་རེད། གཞན་ཡང་ཁོང་ནི་ཨ་རིའི་སྐད་ཡིག་ཚོགས་པའི་ཁོངས་གཏོགས་རྩ་མེད་འགྲོ་ཉེན་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་དང་དེ་ཉིད་སྲུང་ སྐྱོབ་ཀྱི་ཚོགས་པའི་ཚོགས་གཙོ་ཟུར་པ་ཡིན་པར་མ་ཟད། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༢ ལོའ་ི དབྱར་ཁར་སྐད་ཡིག་སློབ་གྲྭ་དང་སྐད་ཡིག་ཡིག་ ཚགས་ཀྱི་ཕྱག་སྦྲེལ་འགན་འཛིན་གནང་རྒྱུ་རེད། བརྟག་ཐབས།

སྐད་ཡིག་བརྗེ་འགྱུར་ (language shift) ཞེས་པ་ནི་སྐད་ཡིག་གང་ཞིག་སྨྲ་བའི་སྡེ་ཚོགས་༼སྐད་ཀྱི་མི་སྡེ་༽ཤིག་ གིས། སྐད་ཡིག་གཞན་ཞིག་སྤྱོད་སྒོ་ཚུགས་པའི་བརྒྱུད་རིམ་ཞིག་ལ་ཟེར་ཞིང་། བརྗེ་འགྱུར་འདིར་སྐད་ཡིག་དང་པོ་དེ་ཆ་ཚང་ དོར་བའམ་ཆ་ཤས་ཙམ་དོར་བའི་མཇུག་འབྲས་ཡོང་གིན་ཡོད། སྐད་ཡིག་བརྗེ་འགྱུར་ཟློག་ཆེད། ཐབས་ཤེས་ནུས་ལྡན་སྤྱོད་པ་ དེར་སྐད་ཡིག་མི་ཉམས་དར་སྤེལ་ལམ། ཡང་ན། སྐད་ཡིག་སླར་གསོ་ (language revitalization) ཟེར་གྱིན་ཡོད། སྐད་ཡིག་དཔྱད་ཞིབ་ (language assessment) ནི་སྐད་ཡིག་བརྗེ་འགྱུར་དང་དེ་ཉིད་ཟློག་ཐབས་གཉིས་ཀ་རྟོགས་པར་ མཁོ་བའི་སྔོན་འགྲོའ་ི ཆ་རྐྱེན་ཞིག་རེད།

སྐད་ཡིག་བརྗེ་འགྱུར་ཟློག་མེད་དུ་བྱུང་བའི་ཚད་གཞིར་དཔྱད་ཞིབ་བྱེད་པར། གཙོ་བོ་སྐད་ཡིག་དེ་སྨྲ་མཁན་གྱི་མི་གྲངས་ དང་ལོ་ཚད། ཡིག་གཟུགས་དང་སློབ་གསོའ་ི ཡོ་ཆས། སྐད་ཡིག་དེའི་ནང་གནས་ཚུལ་ཁྱབ་སྤེལ་གྱི་བརྒྱུད་ལམ་ (media)

227

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཡོད་མེད་ལྟ་བུའི་གྲངས་ངེས་ཅན་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་དང་སྐད་ཡིག་འབྲེལ་བའི་འགྱུར་འགྲོས་ལ་བརྟག་ཞིབ་བྱས་ཏེ་ཐག་གཅོད་ དགོས་ཀྱིན་ཡོད། དེ་འདྲའི་བརྟག་ཐབས་སྔ་ཤོས་ནི་སྐུ་ཞབས་ཇིལ་སེ་ (Giles) དང་བྷོར་ཧི་སེ། (Bourhis) ཊའེ་ལོར་ ༼ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༡ ལོར་༽ (Taylor) བཅས་ཀྱིས་བསྐྲུན་པ་དེ་ཡིན་ཞིང་། དེས་ཁྱིམ་ཚང་ནང་སྐད་ཡིག་བརྒྱུད་སྤྲོད་ཐུབ་མིན་ ལ་གལ་གནད་ཆེན་པོར་བརྩིས་ཡོད། དཔེ་མཚོན་ཌེག་ཀར་གྱིས་༼ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༢ ལོར་༽བྲིས་པའི་རྩོམ་ལ་གཟིགས། ཤུགས་ རྐྱེན་ཆེ་ཤོས་ནི་ཕི་ཤ་མན་༼ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༡ ལོར་༽གྱིས་བཏོན་པའི་མི་རབས་ནང་ཁུལ་གྱི་འཐོར་ཞིག་ཚད་གཞི་རིམ་འབེབས་མ་ (Graded Intergenerational Disruption Scale) གཤམ་དུ་འདིའི་བསྡུས་མིང་རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་ མ་ཞེས་འབོད་རྒྱུ།༽དེ་ཉིད་སི་མོན་དང་ལུ་ཝི་སེས་༼ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༦ ལོར་༽དུས་བསྟུན་ཁ་གསབ་བྱས་པས། རྒྱ་བསྐྱེད་རབས་ འཐོར་ཚད་འབེབས་མ་ (Extended GIDS) ཞེས་གྲགས་པ་དེ་དང་། མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་ཤེས་ཡོན་དང་ཚན་ རིག རིག་གཞུང་ལྷན་ཚོགས་༼བསྡུས་མིང་ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས།༽ཀྱིས་༼ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༣ ལོར་༽བཏོན་པའི་“རྐྱེན་རྩ་དགུ་”ཞེས་ པ་དེ་ཡིན། དེ་དག་གི་སྐོར་ང་ཚོས་གཤམ་དུ་གླེང་རྒྱུ་ཡིན། ཕི་ཤ་མན་༼ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༡ ལོར་༽གྱིས་བཏོན་པའི་མི་རབས་ནང་ཁུལ་གྱི་འཐོར་ཞིག་ཚད་གཞི་རིམ་འབེབས་མ། ༼རབས་ འཐོར་ཚད་འབེབས་མ།༽ ཕི་ཤ་མན་གྱིས་མི་རབས་ནང་ཁུལ་གྱི་སྐད་ཡིག་བརྒྱུད་སྤེལ་ལ་ཐུགས་སྣང་གནང་སྟེ། སྐད་ཡིག་ཅིག་རྒྱུན་འཛིན་བྱེད་ མིན་གྱི་གནད་འགག་ནི། ཕ་མས་ཕྲུ་གུར་སྐད་ཡིག་དེ་བརྒྱུད་སྤྲོད་བྱེད་མིན་ལ་བལྟ་དགོས་པར་གསུངས་ཡོད། ཁོང་གིས་ཚད་ གཞི་རིམ་པ་བརྒྱད་བཏོན་ཡོད་ཅིང་། དེའི་ཐོག་མའི་རིམ་པ་དྲུག་གི༼༡-༦༽ནང་སྐད་ཡིག་མ་ཉམས་རྒྱུན་འཛིན་བྱས་ཀྱང་། མཐའ་མའི་རིམ་པ་གཉིས་ཀྱི༼༧‑༨༽ནང་། མི་རྒན་པས་རང་གི་ཕྲུ་གུར་སྐད་ཡིག་བརྒྱུད་སྤྲོད་བྱེད་ཀྱིན་མེད་པར་བརྟེན་ཕྲུ་གུ་ ཚོའི་སྐད་ཡིག་བརྗེ་འགྱུར་སོང་བ་སྟོན་གྱིན་ཡོད། གཤམ་གསལ་རེའུ་མིག་གིས་ཚད་གཞི་དེ་མཚོན་གྱིན་ཡོད། རེའུ་མིག་དང་པོ། ཕི་ཤ་མན་༼ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༡ ལོ་༽གྱིས་རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མ།

རིམ་པ། ༡

༢ ༣

རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མ། འགྲེལ་བཤད།

ཤེས་ཡོན་དང་ལས་གནས། གསར་འགྱུར་བརྒྱུད་ལམ། རྒྱལ་ཡོངས་རིམ་པའི་སྲིད་གཞུང་གི་ལས་དོན་ ནང་སྐད་ཡིག་དེ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ། ས་གནས་ (local) དང་ས་ཁུལ་གྱི་ (regional) གསར་འགྱུར་བརྒྱུད་ལམ་དང་སྲིད་གཞུང་གི་ ཞབས་ཞུའི་ནང་སྐད་ཡིག་དེ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ། ཕྱི་མི་དང་ནང་མི་གཉིས་ཀས་ས་གནས་དང་ས་ཁུལ་གྱི་ལས་དོན་ནང་སྐད་ཡིག་དེ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ།

༤

ཤེས་ཡོན་སློབ་གསོའ ་ི ལམ་ནས་སྐད་ཡིག་དེའི་ཐད་ཡིག་རྨོངས་སེལ་བ།

༦

སྐད་ཡིག་དེ་མི་རབས་ཚང་མས་ངག་ཐོག་ནས་སྨྲ་བ་དང་། ཕྲུ་གུ་ཚོས་རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་པོའ ་ི ཚུལ་དུ་སྦྱོང་བ།

༥

228

སྐད་ཡིག་དེ་མི་རབས་ཚང་མས་སྐད་ཆའི་ནང་སྤྱོད་པ་དང་། སྤྱི་ཚོགས་ཧྲིལ་པོའ ་ི ནང་ནུས་ལྡན་གྱི་ཐོག་ ནས་འབྲི་སྤྱོད་བྱེད་པ།

རྩ་མེད་འགྲོ་ཉེན་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་སླར་གསོའ ་ི དཔྱད་ཐབས་དང་ལག་རྩལ།

༧ ༨

ཕྲུ་གུ་སྐྱེ་བའི་ལོ་ཚད་ཅན་གྱི་མི་རབས་ཚོས་རང་ལས་རྒན་པ་ཚོ་དང་མཉམ་དུ་སྐད་ཡིག་དེ་བེད་སྤྱོད་ ཡག་པོ་གཏོང་ཤེས་ཀྱང་། རང་གི་ཕྲུ་གུ་ཚོར་སྐད་ཡིག་དེ་ཁྱབ་སྤེལ་མི་བྱེད་པ། སྐད་ཡིག་དེ་སྨྲ་མཁན་ནི། སྤོ་བོ་རྨོ་མོའ ་ི མི་རབས་ཁོ་ན་ལས་ལྷག་མེད་པ།

རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མས་སྐད་ཡིག་གི་ཁྱབ་ཁོངས་༼རིམ་པ་༡-༣ བར།༽དང་། ཡིག་རྨོངས་སེལ་ཚད། ༼རིམ་པ་ ༤-༥ བར།༽ མི་རབས་ནང་ཁུལ་གྱི་བརྒྱུད་སྤྲོད་༼རིམ་པ་༦-༨ བར།༽བཅས་ཀྱི་ཚད་གཞིའི་ཐད་དོ་སྣང་བྱེད་ཅིང་། རིམ་པ་ ༦ པ་དང་ ༧ པས་སྐད་ཡིག་རྩ་བརླག་གི་སྔོན་འགྲོའ་ི ཆ་རྐྱེན་ཁྱབ་ཆེ་ཤོས་དེ་མཚོན་གྱིན་ཡོད། རིམ་པ་འདི་གཉིས་ནང་གི་སྨྲ་བ་པོ་ ཚོ་ད་དུང་སྐད་ཡིག་གཞན་ལ་བརྗེ་འགྱུར་སོང་མེད་ཀྱང་། དེ་སྔོན་སྤྱོད་པའི་ཕ་སྐད་ཀྱི་ཁྱབ་ཁོངས་དེ་ཇེ་ཆུང་དུ་སོང་ཡོད།

བོད་དབུས་གཙང་ལ་དཔེ་བཞག་ན། ཚད་འཛིན་ཆ་རྐྱེན་ (criteria) རྣམས་ལ་འགྲེལ་བཤད་དོག་པོ་ཇི་ཙམ་བྱེད་མིན་ ལ་ལྟོས་ཏེ། རིམ་པ་ ༢ དང་ ༤ བར་གྱིས་ཚད་འཇལ་བྱེད་ཐུབ་པ་ཡིན། དེ་ཡང་བོད་ཆེན་པོའ ་ི ནང་དུ། ས་གནས་དང་ས་ཁུལ་ རིམ་པའི་གསར་འགྱུར་བརྒྱུད་ལམ་དང་སྲིད་གཞུང་གི་ནང་དུ་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཏན་ཏན་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་༼རིམ་པ་ ༢ དང་མཚུངས།༽ ཀྱང་ཁེར་སྤྱོད་བྱེད་ཀྱིན་མེད། ༼རྒྱའི་སྤྱི་སྤྱོད་སྐད་ཡིག་དེ་ཁྱབ་ཁོངས་འདི་ཚོའི་ནང་ཁྱབ་ཆེ་བ་ཆགས་ཡོད།༽ བོད་དབུས་གཙང་ཁུལ་དུ་རང་མི་ཚོས་ས་གནས་དང་ས་ཁུལ་གྱི་ལས་དོན་ནང་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་སྤྱོད་༼རིམ་པ་ ༣ དང་མཚུངས་ ༽ ཀྱིན་ཡོད་ཀྱང་། ཕྱི་མི་ཚོས་དེ་ལྟར་སྤྱོད་དགོས་པའི་ངེས་པ་མེད། གང་ཡིན་ཟེར་ན་ཕྱི་མིས་སྤྱིར་བཏང་རྒྱའི་སྐད་ཡིག་སྤྱོད་ པ་ཡིན། བོད་དབུས་གཙང་ནང་བོད་ཡིག་ཤེས་ཚད་ཆ་རྐྱེན་དེ་དགོས་མཁོ་མེད་པར་གྱུར་ཡོད་པར་བརྟེན། རབས་འཐོར་ཚད་ འབེབས་མའི་ནང་གསལ་བའི་རིམ་པ་བཞི་པ་༼སློབ་གསོ་སྤེལ་བ་ལ་བརྟེན་ནས་སྐད་ཡིག་དེའི་ཐད་ཡིག་རྨོངས་སེལ་བ།༽ དེ་ དམའ་ཤོས་ཆགས་ཡོད།

ཁམས་དང་ཨ་མདོར་༼ཁུལ་འདིར་གསར་འགྱུར་བརྒྱུད་ལམ་དང་སྲིད་གཞུང་གི་རྒྱུན་འབྲེལ་ཁྱབ་ཁོངས་ནང་བཀོལ་ཚད་ ཧ་ཅང་གིས་ཉུང་ཡང་༽ཡང་རིམ་པ་ ༢ དང་ ༤ བར་གྱིས་ཚད་འཇལ་བྱས་ཆོག་པ་ཡིན། རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མའི་ནང་ བོད་ཀྱི་ས་ཁུལ་གཙོ་བོ་ཁག་གི་འདྲ་མཚུངས་ཀྱི་རང་བཞིན་བསྟན་པ་དེ་ལམ་ནོར་དུ་འཁྲིད་བྱེད་ཅིག་ཆགས་སྲིད་པ་རེད། དེ་ ཡང་འགྲོ་ལུགས་ལྟར་ན་གསུམ་ཀ་ས་ཁུལ་གྱི་ཚད་གཞི་ཡིན་ཡང་དབུས་གཙང་གི་སྐད་ཁོ་ན་ཁྱབ་ཆེ་ཤོས་སུ་གྱུར་ཡོད་ཅིང་། དེ་ སྤྱི་སྐད་དུ་འགྱུར་མིན་ནི་འགྲོ་ལུགས་ལྟར་གཅིག་གྱུར་བཟོ་མིན་དང་སྔར་བས་གཙིགས་མཐོང་ཆེ་བ་བྱེད་མིན་ལ་རག་ལས་ཡོད། དཔེ་མཚོན་འདི་ལས་མཐོང་ཐུབ་པ་ལྟར། སྐད་ཡིག་མི་ཉམས་རྒྱུན་འཛིན་ཐུབ་པ་དང་། ཉམས་ཉེན་འཕྲད་པ་གཉིས་དབྱེ་འབྱེད་ བྱེད་པར། རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མའི་རིམ་པ་ཁག་གི་ནང་བསྟན་པ་དེ་ཏག་ཏག་བསྡད་ཀྱིན་མེད། མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཤེས་ཡོན་དང་ཚན་རིག་རིག་གཞུང་ལྷན་ཚོགས་ཀྱིས་བཏོན་པའི་“རྐྱེན་རྩ་དགུ་” ༼ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༣ ལོ།༽

ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༣ ལོའ་ི ཟླ་བ་ ༣ ནང་མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཤེས་ཡོན་དང་ཚན་རིག་རིག་གཞུང་ལྷན་ཚོགས་༼ཤེས་ཚན་ རིག་ཚོགས།༽ཀྱི་ཁྱབ་ཁོངས། མངོན་མེད་ཤུལ་བཞག་རིག་གཞུང་སྡེ་ཚན་གྱིས། སྐད་ཡིག་དེ་རིག་གཞུང་ཤུལ་བཞག་ཡིན་པའི་ ཆ་ནས་དོ་སྣང་བྱ་རྒྱུའི་ཐག་གཅོད་བྱས་ཐོག རྩ་མེད་འགྲོ་ཉེན་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་གི་ཐད་ཆེད་མཁས་མི་སྣའི་ཆེད་བཙུགས་ཚོགས་ ཆུང་ཞིག་བསྐངས་པ་རེད། ཚོགས་ཆུང་གིས་སྐད་ཡིག་གི་གསོན་ཤུགས་དང་རྩ་མེད་འགྲོ་ཉེན་གྱི་ཡིག་ཆའི་༼ཤེས་ཚན་རིག་ ཚོགས་ ༢༠༠༣༽ནང་། སྐད་ཡིག་གང་ཞིག་སྨྲ་བའི་སྤྱི་ཚོགས་སམ་ཕྱི་མིས་སྐད་ཡིག་གི་གསོན་ཤུགས་ལ་བརྟག་ཞིབ་ཐུབ་པའི་ རྩ་བའི་རྐྱེན་རྩ་འགའ་ཞིག་རྒྱས་བཤད་བྱས་ཡོད། དེའི་དགོས་དོན་ནི་ས་གནས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་མི་འདྲ་བ་ཁག་ལ་འཚམས་ཐུབ་ པའི་ལམ་སྟོན་དུ་འགྱུར་ཆེད་ཡིན་ཞིང་། དེའི་ཆེད་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་ཀྱི་གནས་སྟངས་ཐད་གཞི་རྒྱ་ཆུང་བའི་རྟོག་ཞིབ་ཀྱང་ བྱས་པ་རེད། རྐྱེན་རྩའི་སྡེ་ཚན་རེར་རིམ་པ་ཁ་ཤས་༼༠ ནས་ ༥ བར་༽ཡོད་ཅིང་། དེའི་ཀླད་ཀོར་གྱིས་སྐད་ཡིག་གཞན་ཞིག་ 229

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

དང་ཡོངས་སུ་བརྗེ་འགྱུར་ཐེབས་པ་མཚོན་༼ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་ཀྱིས་དེ་ལ་རྩ་མེད་དུ་སོང་བ་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་སྤྱད་ཡོད།༽ ཞིང་། ལྔ་པ་ཡིས་སྐད་ཡིག་ཅིག་གི་གསོན་ཤུགས་མཚོན་གྱིན་ཡོད། ༼དེ་ལ་བརྟན་གནས་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་སྦྱར་ཡོད།༽ མི་ རབས་ནང་ཁུལ་གྱི་སྐད་ཡིག་བརྒྱུད་སྤྲོད་དང་འབྲེལ་བའི་རྐྱེན་རྩ་ནི། ཕི་ཤ་མན་གྱི་རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མའི་ (GID Scale) ལུགས་དེ་སོར་བཞག་བྱས་པ་དང་མཉམ་དུ། སྐད་ཡིག་ལ་འཛིན་པའི་རྣམ་འགྱུར་ (language attitudes) གྱིས་སྐད་ཡིག་གི་གསོན་ཤུགས་ལ་ཐེབས་སྲིད་པའི་ཤུགས་རྐྱེན་གལ་ཆེ་ཁག་ལ་རྟོག་ཞིབ་ཆེད། ཐབས་ཚུལ་གསར་པ་དེ་འདྲ་ ཡང་བསྣན་ཡོད། ཡིག་ཚགས་ཀྱི་རྒྱུ་ཆ་ཡོད་མེད་དེ་ཡང་སྐད་ཡིག་ཉམས་ཆག་ལས་ཟློག་ཐབས་ཛ་དྲག་ཇི་ཙམ་ཡིན་མིན་བརྟག་ པ་ལ་མཁོ་བའི་རྐྱེན་རྩ་གལ་ཆེ་ཞིག་ཏུ་བརྩིས་ཡོད། འཆད་བྱའི་རྐྱེན་རྩ་གཙོ་བོ་དགུ་རྣམས་སྐད་ཡིག་གི་གནས་སྟངས་ལ་དཔྱད་ ཞིབ་ཆེད་དམིགས་པ་ཞིག་ཡིན་ཞིང་། དེའི་ཁོངས་ཀྱི་རྐྱེན་རྩ་དྲུག་ནི་སྐད་ཡིག་གི་གསོན་ཤུགས་དང་ཉེན་ཁའི་གནས་སྟངས་ རྟོག་ཞིབ་ཆེད་ཡིན། དེའི་རྗེས་ཀྱི་རྐྱེན་རྩ་གཉིས་ནི་སྐད་ཡིག་ལ་འཛིན་པའི་རྣམ་འགྱུར་ལ་དཔྱད་ཞིབ་བྱ་ཆེད་དང་། དེའི་རྗེས་ ཀྱི་རྐྱེན་རྩ་འཕར་མ་གཅིག་དེ་ནི་ཡིག་ཚགས་ཀྱི་གནས་སྟངས་ཛ་དྲག་ཡིན་མིན་རྟོག་ཞིབ་ཆེད་ཡིན། གཤམ་གསལ་རྐྱེན་རྩ་ ཁག་ནི་༼ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་ཀྱི་ ༢༠༠༣ ལོའ་ི དཔྱད་ཐབས་གཞི་བཟུང་༽གོ་རིམ་བསྒྲིགས་ཏེ། བོད་དང་འབར་མའི་སྐད་ཁྱིམ་ ལ་དཔྱད་ཞིབ་བྱས་པ་ཞིག་ཡིན། ༼སྡེ་ཚན་གཉིས་པ་ལ་གཟིགས།༽ རྐྱེན་རྩ་ ༡ པོ། མི་རབས་ནང་ཁུལ་གྱི་སྐད་ཡིག་བརྒྱུད་སྤེལ།

སྐད་ཡིག་ཅིག་བརྟན་པོ་ཡིན་པར་བརྩི་བར་རིམ་པ་ ༥ པ་ཐོབ་དགོས་ཤིང་། དེ་ཐོབ་པར་སྐད་ཡིག་དེ་ངེས་པར་མི་རྒན་ གཞོན་ཚང་མས་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་དགོས་པར་མ་ཟད། མི་རབས་གཅིག་ནས་གཅིག་ཏུ་བརྒྱུད་སྤེལ་བྱེད་དགོས་ཤིང་། བརྒྱུད་ སྤེལ་བྱེད་ཚད་ཇི་ཙམ་གྱིས་ཤུགས་ཆེ་ན་སྐད་ཡིག་དེ་དེ་ཙམ་གྱིས་བརྟན་པོ་ཡོད། ཉེན་ཁའི་ཚད། བརྟན་གནས།

རིམ་ པ།

སྐད་ཡིག་སྨྲ་བའི་མི་འབོར།

༤

ཁྱབ་ཁོངས་ (domains) ཚང་མའི་ནང་སྐད་ཡིག་དེ་ཕྲུ་གུ་འགའ་ཞིག་གིས་བཀོལ་ སྤྱོད་བྱེད་པའམ། ཕྲུ་གུ་ཚང་མས་ཚད་བཀག་ཅན་གྱི་ཁྱབ་ཁོངས་ཉུང་ཤས་ནང་སྐད་ ཡིག་དེ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པ།

༥

ཆུང་བྱིས་པ་ནས་བཟུང་རྒན་གཞོན་ཚང་མས་སྐད་ཡིག་དེ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པ།

ཉེན་ཁ་ཅན།

༣

སྐད་ཡིག་དེ་གཙོ་བོ་ཕ་མའི་མི་རབས་ཡན་གྱིས་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པ།

གཉན་འཕྲང་ ཅན།

༡

བརྟན་མིན།

ཉེན་ཚབས་ ཅན།

རྩ་མེད་སོང་བ།

༢

༠

སྐད་ཡིག་དེ་གཙོ་བོ་སྤོ་བོ་རྨོ་མོའ ་ི མི་རབས་ཡན་གྱིས་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པ།

སྐད་ཡིག་དེ་གཙོ་བོ་ཡང་མེས་ཀྱི་མི་རབས་ནང་གི་མི་ཉུང་ཤས་ཀྱིས་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པ། སྐད་ཡིག་དེ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་མེད་པ།

རེའུ་མིག་ ༢ པ། ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་ཀྱིས་བཏོན་པའི་རྐྱེན་རྩ་དང་པོ། མི་རབས་ནང་ཁུལ་གྱི་བརྒྱུད་སྤེལ།

རྐྱེན་རྩ་ ༢ པ། སྐད་ཡིག་དེ་སྨྲ་མཁན་གྱི་ལྟོས་མེད་མི་གྲངས། སྐད་ཡིག་གང་ཞིག་སྨྲ་མཁན་ཉུང་ཤས་ལས་མེད་ན་དེ་གཉན་འཕྲང་ཅན་དུ་གྱུར་ཟིན་པ་གསལ་པོ་རེད། མི་འབོར་ཉུང་ 230

རྩ་མེད་འགྲོ་ཉེན་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་སླར་གསོའ ་ི དཔྱད་ཐབས་དང་ལག་རྩལ།

ཉུང་ཡིན་ན། ནད་ཡམས་དང་དམག་འཁྲུག རང་བྱུང་གནོད་འཚེ། མི་རིགས་ཆེ་བའི་ནང་དུ་སིམ་ཡལ་བཅས་ཀྱིས་སྡེབ་ཡལ་ འགྲོ་ཉེན་ཧ་ཅང་ཆེ་བ་ཡོད། སྐད་ཡིག་དེ་སྨྲ་མཁན་གྱི་ལྟོས་མེད་གྲངས་འབོར་ཟེར་དུས་སྐབས་རེར་མགོ་བོ་རྨོངས་གཞི་ཞིག་ རེད། དེ་ཡང་དང་པོ། མང་པོ་ཞིག་གིས་མི་འབོར་དང་སྐད་ཡིག་དེ་སྨྲ་མཁན་གྱི་གྲངས་འབོར་གཉིས་འཁྲུལ་ཏེ་སྐད་དེ་སྨྲ་མཁན་ གྱི་གྲངས་འབོར་ཚོད་རྩིས་ཚད་ལས་བརྒལ་བ་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། གཉིས་པ། སྐད་ཁྱིམ་གཅིག་སྨྲ་མཁན་ས་ཡ་བརྒལ་བ་ཡོད་ཆོག་ པ་རེད། འོན་ཀྱང་གལ་ཏེ་རྐྱེན་རྩ་གཞན་དག་༼དཔེར་ན། མི་རབས་ནང་ཁུལ་གྱི་བརྒྱུད་སྤེལ་ལམ། ཡིག་རྨོངས་སེལ་ཚད། ཤེས་ཡོན་སློབ་གསོ། སྐད་ཡིག་དེའི་གསར་འགྱུར་བརྒྱུད་ལམ་ལྟ་བུ།༽ མ་ཚང་ན། སྐད་ཡིག་དེ་ད་དུང་ཉེན་ཁའི་ནང་ལྷུང་སྲིད། དེར་བརྟེན། རྐྱེན་རྩ་ ༡ པོ་༼མི་རབས་ནང་ཁུལ་བརྒྱུད་སྤེལ།༽ དང་རྐྱེན་རྩ་ ༣ པ་༼ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་མི་འབོར་ནང་སྐད་ཡིག་དེ་ སྨྲ་མཁན་གྱི་གྲངས་འབོར་བསྡུར་ཚད།༽ གཉིས་དང་བསྡུར་ན། ལྟོས་མེད་གྲངས་འབོར་ལ་དོན་སྙིང་ཆེ་བ་ཡོད། རྐྱེན་རྩ་གཉིས་པ། སྐད་ཡིག་དེ་སྨྲ་མཁན་གྱི་ལྟོས་མེད་མི་གྲངས། སྐད་ཡིག་དེ་སྨྲ་མཁན་གྱི་ངེས་གཏན་མི་གྲངས་ཀྱི་ཟིན་ཐོའ ་ི ཐོག་ཏུ། གྲངས་འབོར་དེའི་ཟླ་ཚེས་དང་ཁུངས་གཏུགས་ས། ཁུངས་དེའི་རྒྱབ་རྟེན་གྱི་ཁུངས་བཅས་ཀྱང་ཐོ་འགོད་བྱེད་དགོས། རྐྱེན་རྩ་ ༣ པ། ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་མི་འབོར་ནང་སྐད་ཡིག་དེ་སྨྲ་བའི་མི་འབོར་གྱི་བསྡུར་ཚད།

མི་ཚོགས་ཤིག་གི་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་མི་འབོར་ནང་སྐད་ཡིག་དེ་སྨྲ་མཁན་ཇི་ཡོད་ཀྱི་མི་འབོར་ནི། སྐད་ཡིག་དེ་སྨྲ་བའི་ལྟོས་ མེད་མི་གྲངས་ལས་ཀྱང་སྐད་ཡིག་གི་གསོན་ཤུགས་མཚོན་ཆེ་བ་ཞིག་རེད། ཉེན་ཁའི་ཚད། བརྟན་གནས།

རིམ་ པ། ༥

ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་མི་འབོར་ནང་སྐད་ཡིག་དེ་སྨྲ་བའི་མི་འབོར་གྱི་བསྡུར་ཚད།

ཉེན་ཚབས་ཅན།

༢

མི་ཉུང་བས་སྐད་ཡིག་དེ་སྨྲ་བ།

བརྟན་མིན།

ཉེན་ཁ་ཅན།

གཉན་འཕྲང་ཅན། རྩ་མེད་སོང་བ།

༤

༣ ༡

༠

ཚང་མས་སྐད་ཡིག་དེ་སྨྲ་བ།

ཧ་ལམ་ཚང་མས་སྐད་ཡིག་དེ་སྨྲ་བ། མི་མང་བས་སྐད་ཡིག་དེ་སྨྲ་བ།

མི་ཧ་ཅང་ཉུང་ཤས་ཀྱིས་སྐད་ཡིག་དེ་སྨྲ་བ། སུས་ཀྱང་སྐད་ཡིག་དེ་མི་སྨྲ་བ།

རེའུ་མིག་ ༣ པ། ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་ཀྱིས་བཏོན་པའི་རྐྱེན་རྩ་༣ པ། ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་མི་འབོར་ནང་སྐད་ཡིག་དེ་སྨྲ་བའི་མི་འབོར་གྱི་བསྡུར་ཚད།

རྐྱེན་རྩ་ ༤ པ། ད་ཡོད་སྐད་ཡིག་ཁྱབ་ཁོངས་ཀྱི་འགྱུར་འགྲོས། སྐད་ཡིག་དཔྱད་ཞིབ་པ་ཚོས། སྐད་ཡིག་དེ་གང་དུ་སུ་ལ་བརྗོད་དོན་རིམ་པ་ཇི་ཙམ་གྱི་ཆེད་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་མིན་བརྟག་ ཞིབ་བྱེད་ཅིང་། སྐད་ཡིག་དེ་ཇི་ཙམ་གྱིས་འོས་འཚམས་དང་རྒྱུན་བསྲིངས་ཀྱིས་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ་དེ་ཙམ་གྱིས་བརྟན་པ་ཡོད། ཁྱབ་ཁོངས་ཡོངས་རྫོགས་༼ཡོངས་ཁྱབ་བཀོལ་སྤྱོད།༽ ནང་བཀོལ་སྤྱོད་ཐུབ་ན་ཕུལ་དུ་བྱུང་བ་ཡིན།

231

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཉེན་ཁའི་ཚད།

རིམ་པ།

ཁྱབ་ཁོངས་དང་བྱེད་སྒོ།

ཡོངས་ཁྱབ་བཀོལ་སྤྱོད།

༥

སྐད་ཡིག་དེ་ཁྱབ་ཁོངས་དང་བྱེད་སྒོ་ཚང་མའི་ནང་སྤྱོད་པ།

སྐད་ཡིག་སྣ་མང་འདྲ་མཉམ།

༤

ཁྱབ་ཁོངས་ཇེ་ཉུང་དུ་འགྲོ་བཞིན་པ།

༣

སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཁྱབ་ཁོངས་དང་བྱེད་སྒོ་ཕལ་མོ་ཆེའི་ནང་སྐད་ ཡིག་གཉིས་སམ། དེ་ལས་མང་བ་སྤྱོད་པ།

ཚད་བཀག་ཐེབས་པའམ་ཕྱི་ཚུལ་ ཙམ་གྱི་ཁྱབ་ཁོངས།

༢

རྩ་མེད་སོང་བ།

༠

ཧ་ཅང་གིས་ཚད་བཀག་ཐེབས་པའི་ ཁྱབ་ཁོངས།

༡

སྐད་ཡིག་དེ་ཁྱིམ་ཚང་གི་ཁྱབ་ཁོངས་དང་བྱེད་སྒོ་མང་པོའ ་ི ནང་སྤྱོད་ཀྱིན་ཡོད་ཀྱང་། དབང་སྒྱུར་སྐད་ཡིག་ (dominant language) གིས་ཐ་ན་ཁྱིམ་ཚང་གི་ཁྱབ་ཁོངས་ ནང་དུའང་འཛུལ་འགོ་ཚུགས་པ།

སྐད་ཡིག་དེ་ཚད་བཀག་ཐེབས་པའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཁྱབ་ཁོངས་ དང་བྱེད་སྒོ་ཁ་ཤས་ནང་སྤྱོད་པ། སྐད་ཡིག་དེ་ཧ་ཅང་གིས་དམ་བསྒྲགས་ཆེ་བའི་ཁྱབ་ཁོངས་ དང་བྱེད་སྒོ་ཧ་ཅང་ཉུང་ཤས་ནང་སྤྱོད་པ།

སྐད་ཡིག་དེ་ཁྱབ་ཁོངས་དང་བྱེད་སྒོ་གང་གི་ནང་དུའང་བེད་ སྤྱོད་མེད་པ།

རེའུ་མིག་ ༤ པ། ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་ཀྱིས་བཏོན་པའི་རྐྱེན་རྩ་ ༤ པ། ད་ཡོད་སྐད་ཡིག་ཁྱབ་ཁོངས་ཀྱི་འགྱུར་འགྲོས།

རྐྱེན་རྩ་ ༥ པ། ཁྱབ་ཁོངས་གསར་པ་དང་བརྒྱུད་ལམ་ལ་བརྡ་ལན། སྐད་ཡིག་གི་ཁྱབ་ཁོངས་གསར་པ་ཞེས་པའི་ནང་དུ། སློབ་གྲྭ་དང་ལས་གནས་གསར་པ། དྲ་རྒྱ་དང་རྒྱང་བསྲིངས་ལྟ་བུའི་ བརྒྱུད་ལམ་གསར་པ་རྣམས་ཚུད་ཡོད། ཁྱབ་ཁོངས་གསར་པའི་ནང་དུ་སྐད་ཡིག་དེ་ཇི་ཙམ་གྱིས་བེད་སྤྱོད་མང་བ་དེ་ཙམ་གྱིས་ སྐད་ཡིག་དེ་བརྟན་པ་ཡོད་ཅིང་། ཁྱབ་ཁོངས་གསར་པ་ཡོངས་རྫོགས་ནང་བེད་སྤྱོད་ཐུབ་པ་དེ་ནི་ཕུལ་དུ་བྱུང་བ་ཡིན་པས། དེ་ ལ་ཤེད་ཅན་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་བཏགས་ཡོད། ཉེན་ཁའི་ཚད།

རིམ་ པ།

འཇིགས་ཉེན་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་གིས་ཁྱབ་ཁོངས་དང་བརྒྱུད་ལམ་གསར་པ་ དང་ལེན་བྱེད་ཚད།

ཤེད་སྐྱེད་ཅན། (robust/ active)

༤

ཁྱབ་ཁོངས་གསར་པ་མང་ཆེ་བའི་ནང་སྐད་ཡིག་དེ་སྤྱོད་པ།

ཤེད་ཅན། (dynamic)

ཤེད་ལེན་ཅན། (receptive)

232

༥

༣

ཁྱབ་ཁོངས་གསར་པ་ཡོངས་ཀྱི་ནང་སྐད་ཡིག་དེ་སྤྱོད་པ། ཁྱབ་ཁོངས་མང་པོའ ་ི ནང་སྐད་ཡིག་དེ་སྤྱོད་པ།

རྩ་མེད་འགྲོ་ཉེན་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་སླར་གསོའ ་ི དཔྱད་ཐབས་དང་ལག་རྩལ།

ཤེད་རྩོལ་ཅན། (coping)

༢

ཁྱབ་ཁོངས་གསར་པ་འགའ་ཞིག་གི་ནང་སྐད་ཡིག་དེ་སྤྱོད་པ།

ཤེད་མེད། (inactive)

༠

ཁྱབ་ཁོངས་གསར་པ་གང་གི་ནང་དུའང་སྐད་ཡིག་དེ་མི་སྤྱོད་པ།

ཤེད་ཆུང་ཅན། (minimal)

༡

ཁྱབ་ཁོངས་གསར་པ་ཉུང་ཤས་ཁོ་ནའི་ནང་སྐད་ཡིག་དེ་སྤྱོད་པ།

རེའུ་མིག་ ༥ པ། ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་ཀྱིས་བཏོན་པའི་རྐྱེན་རྩ་ལྔ་པ། ཁྱབ་ཁོངས་དང་བརྒྱུད་ལམ་གསར་པར་བརྡ་ལན།

རྐྱེན་རྩ་ ༦ པ། ཡིག་རྨོངས་སེལ་བ་དང་སྐད་ཡིག་སློབ་གསོའ ་ི རྒྱུ་ཆ། སློབ་གསོའ་ི ཁྱབ་ཁོངས་ནང་དབང་སྒྱུར་སྐད་ཡིག་ (dominant language) སྤྱད་དེ་སློབ་སྟོན་བྱེད་པ་དང་མཉམ་ དུ་གཟའ་འཁོར་རེའམ་ཉིན་རེར་འབྲེལ་ཡོད་སྐད་ཡིག་དེ་“སྐད་ཡིག་སློབ་ཚན་”གྱི་ཚུལ་དུ་སྐབས་སྐབས་སུ་སློབ་པ་ནི་དགའ་ འདེམས་བྱེད་འོས་པ་ལས་རིང་དུ་འདས་པ་ཞིག་ཡིན། གལ་ཏེ་སྐད་ཡིག་དེ་བརྒྱུད་ནས་ཤེས་ཡོན་སློབ་སྟོན་བྱས་པ་དང་མཉམ་དུ་ ངག་ཐོག་དང་ཡིག་ཐོག་གཉིས་ཀའི་རྒྱུ་ཆ་འབེལ་པོ་ཡོད་ན། སྐད་ཡིག་དེར་རིམ་པ་ ༥ པ་ཐོབ་ཅིང་། ཤེས་ཡོན་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་ སྐབས་སྐད་ཡིག་དེའི་ནང་གི་རྒྱུ་ཆ་སྣ་ཁ་ཇི་ཙམ་གྱིས་མང་བ་སྤྱད་ན་དེ་ཙམ་གྱིས་སྐད་ཡིག་དེ་བརྟན་པ་ཡོད། རིམ་པ།

ཡིག་ཐོག་རྒྱུ་ཆ་འབེལ་ལོད།

༤

ཡིག་ཐོག་རྒྱུ་ཆ་ཡོད་ཐོག སློབ་གྲྭའི་ནང་ཕྲུ་གུ་ཚོ་སྐད་ཡིག་དེ་བརྒྱུད་ནས་ཡིག་རྨོངས་སེལ་བ། འཛིན་ སྐྱོང་གི་ལས་དོན་ནང་སྐད་ཡིག་དེ་བེད་སྤྱོད་མི་བྱེད་པ།

༥

༣ ༢ ༡

༠

བརྟན་ཚུགས་ཟིན་པའི་དག་ཡིག་གི་ཐོག་ཏུ། བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་རྣམ་གཞག་དང་ཚིག་མཛོད། སློབ་དེབ། རྩོམ་རིག ཉིན་རེའི་གསར་འགྱུར་བརྒྱུད་ལམ་བཅས་ཡོད་པའི་ཡིག་སྲོལ་ལྡན་པ། འཛིན་སྐྱོང་དང་སློབ་ གསོའ ་ི ལས་དོན་ནང་སྐད་ཡིག་དེ་སྤྱོད་པ།

ཡིག་ཐོག་རྒྱུ་ཆ་ཡོད་ཐོག ཕྲུ་གུ་ཚོ་སློབ་གྲྭའི་ནང་ཡིག་ཐོག་རྒྱུ་ཆ་དེ་ཚོར་འབྲེལ་ཐུག་ཡོང་སྲིད། ཡིག་ ཐོག་པར་སྐྲུན་བྱས་པ་དེ་ཚོར་བརྟེན་ནས་ཡིག་རྨོངས་མི་སེལ་བ།

ཡིག་ཐོག་རྒྱུ་ཆ་ཡོད་ཀྱང་། དེ་དག་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཁོངས་མི་ཁ་ཤས་ལ་མ་གཏོགས་བེད་སྤྱོད་མེད་ཅིང་། ཁོངས་མི་གཞན་དག་ཚོར་རྣམ་པ་ཙམ་གྱི་དོན་སྙིང་ལྡན་སྲིད་པ། སློབ་གྲྭའི་སློབ་ཚན་ནང་སྐད་ཡིག་དེའི་ ཡིག་རྨོངས་སེལ་རྒྱུའི་ལས་རིམ་མེད་པ། སྤྱི་ཚོགས་དེས་དངོས་ཡོད་ལག་ལེན་ཙམ་དང་འབྲེལ་བའི་དག་ཡིག་ཅིག་ཤེས་ཤིང་། ཡིག་ཐོག་རྒྱུ་ཆ་ འགའ་ཞིག་ཡོད་པ། སྤྱི་ཚོགས་ནང་དག་ཡིག་མེད་པ།

རེའུ་མིག་ ༧ པ། ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་ཀྱིས་བཏོན་པའི་རྐྱེན་རྩ་དྲུག་པ། ཡིག་རྨོངས་སེལ་བ་དང་སྐད་ཡིག་སློབ་གསོའ ་ི རྒྱུ་ཆ།

233

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

རྐྱེན་རྩ་ ༧ པ་དང་ ༨ པ། ས་གནས་དང་ས་ཁུལ་ལམ། ཡང་ན་རྒྱལ་ཡོངས་རིམ་པས་སྐད་ཡིག་དེའི་ཐད་འཛིན་པའི་ རྣམ་འགྱུར་དང་སྲིད་བྱུས་གསལ་འདོན། རྐྱེན་རྩ་འདིའི་ཁོངས་སུ། སྐད་ཡིག་དེའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཕྱི་རོལ་ཏུ་གནས་པའི་སྒྲིག་འཛུགས་ཀྱིས་འབྲེལ་ཡོད་སྐད་ཡིག་ལ་ འཛིན་པའི་རྣམ་འགྱུར་འཚོལ་ཞིབ་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། སྲིད་གཞུང་དང་སྒྲིག་འཛུགས་ཁག་གིས་སྐད་ཡིག་གཙོ་བོ་དང་སྐད་ཡིག་ ཕལ་བའི་ཐད་འཛིན་པའི་སྲིད་བྱུས་གསལ་འདོན་དང་། རྒྱུན་སྲོལ་རྣམ་འགྱུར་གསལ་འདོན་བྱེད་སྲོལ་ཡོད་ཅིང་། ས་ཁུལ་ཞིག་ གམ་རྒྱལ་ཁབ་ཅིག་གིས་སྐད་ཡིག་དེ་སྤྱི་དམངས་ཀྱི་ཁྱབ་ཁོངས་༼གསར་འགྱུར་བརྒྱུད་ལམ་དང་སློབ་གསོ། ཚོང་ལས། སྲིད་ གཞུང་།༽ སུ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་རྒྱུར་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱས་ན། རིམ་པ་ ༥ པ་ཐོབ་རྒྱུ་རེད། མི་སྡེའི་སྐད་ཡིག་དེའི་ཐད་གཞུང་འབྲེལ་གྱི་ བཟང་ཕྱོགས་ཀྱི་རྣམ་འགྱུར་ཇི་ཙམ་བཟང་བ་ཐོབ་པ་དེ་ཙམ་གྱིས་སྐད་ཡིག་དེ་བརྟན་པར་བརྩི་གིན་ཡོད། རེའུ་མིག་ ༧ པ། ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་ཀྱིས་བཏོན་པའི་རྐྱེན་རྩ་ ༧ པ། གཞུང་འབྲེལ་གྱི་གནས་བབས་དང་བཀོལ་སྤྱོད་ ཚུད་པའི་སྲིད་གཞུང་དང་སྒྲིག་འཛུགས་ཀྱིས་སྐད་ཡིག་དེར་འཛིན་པའི་རྣམ་འགྱུར་དང་སྲིད་བྱུས། རྒྱབ་སྐྱོར་གྱི་ཚད་གཞི།

རིམ་པ།

སྐད་ཡིག་ཐད་འཛིན་པའི་གཞུང་འབྲེལ་རྣམ་འགྱུར།

འདྲ་མཉམ་གྱི་རྒྱབ་སྐྱོར། དམིགས་བཀར་གྱི་རྒྱབ་ སྐྱོར།

༥ ༤

མངོན་མེད་གྱི་སིམ་ཡལ།

༣

མངོན་གསལ་གྱི་སིམ་ཡལ།

༢

བཙན་ཤེས་ཀྱི་སིམ་ཡལ།

༡

བཀག་སྡོམ།

༠

སྐད་ཡིག་ཚང་མར་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་པ། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དེ་རྩ་བའི་ཆར་ཁྱབ་ཁོངས་ཟུར་བཅད་ ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་ཚུལ་དུ་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་པའི་ཐོག སྐད་ཡིག་དེ་བཀོལ་སྤྱོད་ ལ་གཙིགས་ཆེན་བྱེད་པ། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་སྲིད་བྱུས་མེད་ཐོག སྤྱི་ དམངས་ཀྱི་ཁྱབ་ཁོངས་སུ་དབང་སྒྱུར་སྐད་ཡིག་༼སྐད་ཡིག་གཙོ་བོས་༽ ཁྱབ་ཤུགས་ཆེ་བ། སྲིད་གཞུང་གིས་དབང་སྒྱུར་སྐད་ཡིག་གི་ནང་དུ་སིམ་ཡལ་འགྲོ་རྒྱུར་སྐུལ་ འདེད་བྱེད་པའི་ཐོག གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ལ་སྲུང་སྐྱོབ་མེད་ པ། དབང་སྒྱུར་སྐད་ཡིག་དེ། གཞུང་འབྲེལ་སྐད་ཡིག་ཉག་ཅིག་ཏུ་བརྩི་བ་ དང་ཆབས་ཅིག་དབང་སྒྱུར་སྐད་ཡིག་མ་ཡིན་པའི་སྐད་ཡིག་ཚང་མར་ ངོས་འཛིན་དང་སྲུང་སྐྱོབ་གཉིས་ཀ་མེད་པ། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ལ་བཀག་སྡོམ་བྱེད་པ།

རྐྱེན་རྩ་བརྒྱད་པ། རང་ཁོངས་མི་མང་གིས་རང་གི་སྐད་ཡིག་ལ་འཛིན་པའི་རྣམ་འགྱུར།

རྐྱེན་རྩ་འདིས། སྐད་ཡིག་གི་སྤྱི་ཚོགས་དེའི་ཁོངས་མིས་འབྲེལ་ཡོད་སྐད་ཡིག་ལ་འཛིན་པའི་རྣམ་འགྱུར་ཇི་ཡོད་བརྟག་ ཞིབ་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། སྐད་ཡིག་དེ་སྨྲ་བའི་སྤྱི་ཚོགས་ཁོངས་མི་ཚོས། རང་གི་སྐད་ཡིག་དེ་རང་གི་སྤྱི་ཚོགས་དང་ངོ་བོར་དགོས་ ངེས་ཅན་ཞིག་ཡིན་པར་མཐོང་ནས་ཁོང་ཚོས་དེ་དར་སྤེལ་གཏོང་གིན་ཡོད་སྲིད་པ་རེད། ཁོང་ཚོས་རང་གི་སྐད་ཡིག་ལ་འཛིན་ པའི་རྣམ་འགྱུར་ཇི་ཙམ་གྱིས་བཟང་བ་དང་སྐད་ཡིག་དེ་དང་སྲོལ་རྒྱུན་ལ་འཛིན་པའི་སྤོབས་པ་ཇི་ཙམ་གྱིས་མཐོ་ན། སྐད་ཡིག་ 234

རྩ་མེད་འགྲོ་ཉེན་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་སླར་གསོའ ་ི དཔྱད་ཐབས་དང་ལག་རྩལ།

དེ་དེ་ཙམ་གྱིས་བརྟན་པ་ཡིན། རིམ་པ།

རང་ཁོངས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱིས་རང་གི་སྐད་ཡིག་ལ་འཛིན་པའི་རྣམ་འགྱུར།

༤

ཁོངས་མི་མང་ཆེ་བས་སྐད་ཡིག་དེ་བདག་སྐྱོང་བྱེད་རྒྱུར་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱེད་པ།

༥

༣ ༢ ༡

༠

ཁོངས་མི་ཚང་མས་རང་གི་སྐད་ཡིག་རིན་ཐང་ཅན་དུ་བརྩིས་ཏེ། སྐད་ཡིག་དེར་དར་སྤེལ་འབྱུང་བ་ མཐོང་འདོད་བྱེད་པ།

ཁོངས་མི་མང་པོས་སྐད་ཡིག་དེ་བདག་སྐྱོང་བྱེད་རྒྱུར་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱེད་ལ། གཞན་དག་ལ་ལྟ་ཚུལ་མི་འདྲ་བ་ ཡོད་པ་དང་། ཐ་ན་སྐད་ཡིག་དེ་བརླག་རྒྱུར་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱེད་པ། ཁོངས་མི་ཁ་ཤས་ཀྱིས་སྐད་ཡིག་དེ་བདག་སྐྱོང་བྱེད་རྒྱུར་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱེད་ཅིང་། གཞན་དག་ལ་ལྟ་ཚུལ་མི་ འདྲ་བ་ཡོད་པ་དང་། ཐ་ན་སྐད་ཡིག་དེ་བརླག་རྒྱུར་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱེད་པ།

ཁོངས་མི་ཉུང་ཤས་ཁོ་ནས་སྐད་ཡིག་དེ་བདག་སྐྱོང་བྱེད་རྒྱུར་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱེད་ཅིང་། གཞན་དག་ལ་ལྟ་ཚུལ་ མི་འདྲ་བ་ཡོད་པ་དང་། ཐ་ན་སྐད་ཡིག་དེ་བརླག་རྒྱུར་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱེད་པ། རང་གི་སྐད་ཡིག་རྩ་མེད་འགྲོ་མིན་ལ་སུས་ཀྱང་དོ་ཁུར་མི་བྱེད་པར། ཚང་མས་དབང་སྒྱུར་སྐད་ཡིག་ཅིག་ བེད་སྤྱོད་གཏོང་རྩིས་བྱེད་པ།

རེའུ་མིག་ ༨ པ། ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་ཀྱིས་བཏོན་པའི་རྐྱེན་རྩ་ ༨ པ། རང་ཁོངས་མི་མང་གིས་རང་གི་སྐད་ཡིག་ལ་འཛིན་པའི་རྣམ་འགྱུར།

རྐྱེན་རྩ་དགུ་པ། ཡིག་ཚགས་ཀྱི་གྲངས་འབོར་དང་སྤུས་ཚད། ཚད་ལྡན་གྱི་སྐད་ཡིག་སྤྱི་ཚོགས་ཤིག་ལ། ངེས་པར་འབེལ་འབེལ་ལྷུག་ལྷུག་དང་བདག་གཉེར་ཡག་པོ་བྱས་པའི་རྒྱུ་ཆ་ ཡིག་ཐོག་ཕབ་པ་དང་། སྐད་ཡིག་གཞན་ནས་བསྒྱུར་བ། དབྱེ་ཞིབ་བྱས་པ་བཅས་དགོས་ཤིང་། དེའི་ཁོངས་སུ་ཞིབ་ཅིང་རྒྱས་ པའི་བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་གཞུང་དང་ཚིག་མཛོད། བཀོལ་ཁྱབ་ཆེ་བའི་སློབ་དེབ། འགྲེལ་བརྗོད་མང་ཞིང་སྤུས་ཚད་མཐོ་བའི་སྒྲ་བརྙན་ པར་ལེན་བྱས་པ་བཅས་ཚུད་ཀྱིན་ཡོད། སྔ་རབས་དང་དེང་རབས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་རྒྱུ་ཆ་ཇི་ཙམ་གྱིས་མང་ན་དེ་ཙམ་གྱིས་སྐད་ཡིག་ དེ་བརྟན་པར་བརྩི་བཞིན་ཡོད།

རྐྱེན་རྩ་མཐའ་མ་འདི་ནི་ཡིག་ཚགས་ཀྱི་གནས་སྟངས་ཛ་དྲག་ཡིན་མིན་ཚད་འཇལ་བྱེད་ཆེད་ཅིག་ཡིན། གོང་གསལ་ རྐྱེན་རྩ་གཞན་ཁག་གི་སྒང་ལ། རྐྱེན་རྩ་འདིས་སྤྱི་ཚོགས་སམ་སྲིད་གཞུང་ལ། སྐད་ཡིག་རྒྱུན་འཛིན་དང་སླར་གསོ། ཡིག་ ཚགས་བཅས་ཀྱི་གལ་ཆེ་གལ་ཆུང་གི་རིམ་པ་སྒྲིག་རྒྱུར་ཕན་གྲོགས་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ད་ཡོད་སྐད་ཡིག་གི་རྒྱུ་ཆའི་རྣམ་གྲངས་དང་ སྤུས་ཚད་ཀྱིས། སྐད་ཡིག་དེའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཁོངས་མི་ཚོར་འབྱུང་འགྱུར་ལས་གཞི་བྱེ་བྲག་གང་གི་སྒང་ལ་ནུས་པ་འདོན་དགོས་ པ་དང་། སྐད་བརྡ་རིག་པ་ཚོར་སྐད་ཡིག་གི་སྤྱི་ཚོགས་ཁོངས་མི་དང་མཉམ་དུ་ཉམས་ཞིབ་ཀྱི་ལས་འཆར་བསྒྲིག་རྒྱུར་ཕན་གྱིན་ ཡོད་ལ། དེ་འདྲའི་རྒྱུ་ཆས་གཞུང་འབྲེལ་མ་ཡིན་པའི་ཚོགས་པར་ཡང་ཡིག་ཚགས་བདག་ཉར་གྱི་ཐད་རོགས་སྐྱོར་གྱི་ལས་གཞི་ བསྒྲིག་རྒྱུར་ཕན་ཐོགས་ཡོང་གིན་ཡོད། ཡིག་ཚགས།

རིམ་ པ།

སྐད་ཡིག་གི་ཡིག་ཚགས།

235

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

རྩེ་ཕུད།

༥

ལེགས།

༤

འབྲིང་ཙམ།

༣

འཐུས་སྒོ་མ་ ཚང་བ།

༢

མི་ལྡང་བ།

༡

ཡིག་ཚགས་ མེད་པ།

༠

ཞིབ་ཅིང་རྒྱས་པའི་བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་གཞུང་དང་ཚིག་མཛོད། བཀོལ་ཁྱབ་ཆེ་བའི་སློབ་དེབ། རྒྱུན་མི་ཆད་པའི་སྐད་ཡིག་གི་རྒྱུ་ཆ། འགྲེལ་བརྗོད་མང་ཞིང་སྤུས་ཚད་མཐོ་བའི་སྒྲ་ ཐག་དང་བརྙན་པར་འབེལ་འབེལ་ལྷུག་ལྷུག་ཡོད་པ། བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་གཞུང་ལེགས་པོ་གཅིག་དང་། དེ་མིན་བརྡ་སྤྲོད་གཞུང་དང་ཚིག་མཛོད། སློབ་དེབ། རྩོམ་རིག་བཅས་ལྡང་ངེས་ཡོད་པར་མ་ཟད། སྐབས་སྐབས་སུ་འདོན་སྤེལ་ བྱེད་པའི་རྒྱུན་མཁོའ ་ི གསར་འགྱུར་བརྒྱུད་ལམ་དང་། འགྲེལ་བརྗོད་མང་ཞིང་སྤུས་ ཚད་མཐོ་བའི་སྒྲ་ཐག་དང་བརྙན་པར་ལྡང་ངེས་ཡོད་པ།

བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་གཞུང་འོས་འཚམས་ཤིག་ཡོད་པའམ། བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་རྣམ་གཞག་དང་ཚིག་ མཛོད། སློབ་དེབ་བཅས་ལྡང་ངེས་ཡོད་ཀྱང་། རྒྱུན་མཁོའ ་ི གསར་འགྱུར་བརྒྱུད་ལམ་ མེད་པ། སྒྲ་དང་གཟུགས་པར་ལེན་བྱས་པ་ཡོད་ཀྱང་དེ་དག་གི་སྤུས་ཚད་དང་འགྲེལ་ བཤད་ཀྱི་སྤུས་ཚད་བཟང་ཞན་རིམ་པ་སྣ་ཚོགས་ཡིན་པ། སྐད་ཡིག་ཉམས་ཞིབ་པ་ཁོ་ནར་སྤྱོད་སྒོ་ཆེ་བའི་བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་གཞུང་རགས་བསྡུས་ འགའ་དང་མིང་ཚིག་གི་ཕྲེང་བ། སློབ་དེབ་ཡོད་ཀྱང་ཡོངས་ཁྱབ་ལྡང་ངེས་མེད་ཐོག སྒྲ་དང་གཟུགས་པར་ལེན་བྱས་པ་ཡོད་ཀྱང་དེ་དག་གི་སྤུས་ཚད་བཟང་ཞན་སྣ་ཚོགས་ དང་འགྲེལ་བཤད་ཡོད་མེད་ཅི་རིགས་ཡིན་པ།

བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་གཞུང་རགས་བསྡུས་ཉུང་ཤས་དང་མིང་ཚིག་གི་ཐོ་གཞུང་ཐུང་ཐུང་། ཆ་ མི་ཚང་བའི་སློབ་དེབ་ཡོད་པ་ཙམ་ལས། སྒྲ་དང་གཟུགས་པར་ལེན་བྱས་པ་མེད་པའམ། བེད་སྤྱོད་མི་རུང་བའི་སྤུས་ཚད་ཅན་ཡིན་ཐོག འགྲེལ་བརྗོད་རྩ་བ་ནས་མེད་པ། རྒྱུ་ཆ་མེད་པ།

རེའུ་མིག་ ༩ པ། ཡིག་ཚགས་ཀྱི་གྲངས་འབོར་དང་སྤུས་ཚད།

ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་ཀྱིས་བཏོན་པའི་སྒྲོམ་གཞི་དེ་བེད་སྤྱོད་གཏོང་སྐབས། ཡིད་གཟབ་བྱེད་དགོས་པ་འགའ་ཞིག་ཡོད། དེ་ཡང་རྐྱེན་རྩ་འདི་དག་གང་ཡང་གཅིག་པུར་བཀོལ་སྤྱོད་མི་རུང་བར་སྐད་ཡིག་གི་གསོན་ཤུགས་ལ་དཔྱད་ཞིབ་ཆེད་རྐྱེན་རྩ་ དགུ་ཀ་མཉམ་དུ་སྤྱོད་དགོས། གཞན་ཡང་རྐྱེན་རྩ་ཆ་ཚང་གལ་གནད་ཆེ་ཆུང་གཅིག་མཚུངས་སུ་བརྩིས་ཏེ། སྐད་ཡིག་གི་རྐྱེན་ རྩ་རེ་རེ་བཞིན་གྱི་ཐོབ་གྲངས་གཅིག་ཏུ་བསྡོམས་ཏེ་ཁྱོན་འབོར་ག་ཚོད་ཐོབ་པ་དེ་གཞི་ལ་བཞག་ཏེ་དཔྱད་བསྡུར་བྱེད་མི་རུང་ བའི་ཉེན་བརྡ་བཏང་ཡོད། སྤྱིར་བཏང་གལ་གནད་ཆེ་ཆུང་མ་བརྩིས་པའི་ཁྱོན་འབོར་ལ་དཔྱད་བསྡུར་བྱས་ན་སྐད་ཡིག་གི་གསོན་ཤུགས་གནས་ སྟངས་རགས་པ་ཞིག་ཐོན་ངེས་ཡིན་ཞིང་། ས་གནས་ཀྱི་ཆ་རྐྱེན་བྱེ་བྲག་དབང་གིས་སྐད་ཡིག་གི་གསོན་ཤུགས་ཐད་རྐྱེན་རྩ་ རིགས་གཅིག་རྐྱེན་རྩ་གཞན་དག་ལས་གལ་ཆེ་བ་ཆགས་སྲིད། དེར་བརྟེན། ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་ཀྱི་ཆེད་འཛུགས་ཚོགས་ ཆུང་གི་ངོས་ནས་སྐད་ཡིག་དཔྱད་ཞིབ་པ་ཚོས་རྐྱེན་རྩ་ཁག་ལ་གལ་ཆེ་ཆུང་བརྩི་དགོས་པའི་སྐུལ་མ་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ༼ཅི་སྟེ་ སྐད་ཡིག་ཁག་མཚུངས་བསྡུར་བྱས་ན། ཕན་ཚུན་དཔྱད་བསྡུར་རུང་བ་ཞིག་ཡོང་ཆེད་བརྟག་བྱའི་སྐད་ཡིག་ཚང་མའི་རྐྱེན་རྩ་ ཡོངས་ལ་ལྗིད་ཚད་གཅིག་པ་སྤྲོད་དགོས།༽ དཔེར་ན། སྐད་ཡིག་དཔྱད་ཞིབ་པ་མང་པོས་རྐྱེན་རྩ་དང་པོ་༼མི་རབས་ནང་ཁུལ་ གྱི་བརྒྱུད་སྤེལ།༽དང་། རྐྱེན་རྩ་གསུམ་པ ༼ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་མི་འབོར་ནང་སྐད་ཡིག་དེ་སྨྲ་མཁན་གྱི་བསྡུར་ཚད།༽ རྐྱེན་རྩ་བཞི་ པ་༼སྐད་ཡིག་གི་ཁྱབ་ཁོངས།༽བཅས་ཤིན་ཏུ་ནས་གལ་གནད་ཆེ་བས། དེ་ཚོར་སྐད་ཡིག་ལ་འཛིན་པའི་རྣམ་འགྱུར་དང་ཡིག་ ཚགས་༼རྐྱེན་རྩ་བདུན་དང་བརྒྱད་པ། དགུ་པ།༽བཅས་ལས་ལྗིད་ཁོག་ཆེ་བ་སྤྲོད་རྒྱུར་མོས་མཐུན་བྱེད་ངེས་རེད། 236

རྩ་མེད་འགྲོ་ཉེན་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་སླར་གསོའ ་ི དཔྱད་ཐབས་དང་ལག་རྩལ།

ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་ཀྱི་དཔྱད་ཐབས་འདིར། སྐད་ཡིག་བཀོལ་སྤྱོད་ཐད་ས་གནས་དང་རྒྱལ་ཡོངས་རིམ་པའི་དོན་དངོས་ གནས་ཚུལ་ཞིབ་ཕྲ་ཤེས་དགོས་ཤིང་། དགོས་མཁོའ་ི གནས་ཚུལ་འདི་དག་མང་ཆེ་བ་སྤྱི་ཚོགས་དང་སྐད་ཡིག་འབྲེལ་བའི་ཞིབ་ འཇུག་གི་ཐབས་ལམ་ལ་བརྟེན་ནས་གཞི་རྒྱ་ཆུང་བའི་ཞིབ་འཇུག་བྱས་ན་ཐོབ་ཐུབ། འོན་ཀྱང་གྲངས་ཐོ་ངེས་ཅན་ཁག་ཅིག་ ༼ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་མི་འབོར་ནང་སྐད་ཡིག་དེ་སྨྲ་བའི་བསྡུར་ཚད་ལྟ་བུ།༽ ནི་གཤམ་གསལ་སྡེ་ཚན་གཉིས་པ་དངོས་དོན་ཞིབ་ འཇུག་གི་སྡེ་ཚན་ནང་འཆད་རྒྱུ་ལྟར། རྒྱལ་ཡོངས་ཀྱི་མི་འབོར་ཞིབ་བཤེར་དང་། སྐད་ཡིག་རྟོག་ཞིབ་ཚོགས་པ་ཆུང་ཆུང་ཞིག་ གིས་ཕྱོགས་བསྡུ་བྱེད་ཐུབ་པ་ཞིག་མིན། གནས་སྟངས་འདི་འདྲའི་འོག་སྐད་ཡིག་རྟོག་ཞིབ་པས་ངེས་པར་དུ། ས་གནས་སམ་ རྒྱལ་ཡོངས་ཀྱི་དཔྱད་གཞི་ཁག་གཞི་རྩར་བཟུང་སྟེ་བཅར་འདྲི་བྱས་ཏེ་ཁ་གསལ་གྱི་ཚོད་དཔག་བྱེད་དགོས་པ་ཡིན།

ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་ཀྱི་ཐབས་ལམ་དང་ཕི་ཤ་མན་གྱི་རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མ་ (Fishman’s GIDS) གཉིས་ གཤིབས་བསྡུར་བྱས་ན། རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མའི་རིམ་པ་ ༡-༣ པ་བར་དེ་ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་ཀྱི་རྐྱེན་རྩ་བཞི་པ་ད་ ཡོད་སྐད་ཡིག་གི་ཁྱབ་ཁོངས་ཞེས་པའི་ནང་རིམ་པ་ལྔ་རུ་རྒྱ་སྐྱེད་བཏང་ཡོད་པ་དང་། རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མའི་ནང་གི་ ཡིག་རྨོངས་སེལ་ཚད་དང་འབྲེལ་བའི་རིམ་པ་ ༤-༥ དེ་ཡང་ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་ཀྱི་རྐྱེན་རྩ་ དྲུག་པ་ཡིག་རྨོངས་སེལ་བ་དང་ སྐད་ཡིག་སློབ་གསོའ་ི རྒྱུ་ཆ་ཞེས་པའི་ནང་རིམ་པ་ལྔ་རུ་རྒྱ་སྐྱེད་བཏང་ཡོད། རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མའི་རིམ་པ་ ༦‑༨ བར་ དེ། ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་ཀྱི་རྐྱེན་རྩ་དང་པོ་མི་རབས་ནང་ཁུལ་གྱི་བརྒྱུད་སྤེལ་ཞེས་པའི་ནང་རིམ་པ་ལྔ་རུ་རྒྱ་སྐྱེད་བཏང་ཡོད། ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་ཀྱི་བརྟག་ཐབས་ནང་གསར་གཏོད་བཞི་བྱས་ཡོད་དེ། དེས་༼༡༽ད་ཡོད་སྐད་ཡིག་གི་ཁྱབ་ཁོངས་ ཙམ་མ་ཡིན་པར་སྐད་ཡིག་གི་ཁྱབ་ཁོངས་གསར་པ་༼རྐྱེན་རྩ་ ༥ པ།༽དང་། ༼༢༽ ལྟོས་མེད་མི་གྲངས་དང་མི་འབོར་ནང་གི་ བསྡུར་ཚད་གཉིས། ༼རྐྱེན་རྩ་གཉིས་པ་དང་གསུམ་པ།༽ ༼༣༽ ཕྱི་ནང་གཉིས་ཀྱིས་གཙིགས་ཆེར་འཛིན་སྟངས་༼རྐྱེན་རྩ་ བདུན་པ་དང་བརྒྱད་ པ་སྐད་ཡིག་ལ་འཛིན་པའི་རྣམ་འགྱུར་དང་སྲིད་བྱུས།༽ ༼༤༽ ཡིག་ཚགས་ཀྱི་གྲངས་འབོར་དང་སྤུས་ ཚད་༼རྐྱེན་རྩ་དགུ་པ་༽བཅས་ཕྱོགས་བཞི་ལ་བསམ་གཞིགས་བྱས་ཡོད། ལྷག་པར་དུ། རྐྱེན་རྩ་རེ་རེའི་ནང་དུ། རིམ་པ་ལྔ་རེ་ ཡོད་པ་དེས། རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མས་མངོན་འགྱུར་བྱེད་ཐུབ་མི་སྲིད་པའི་ཞིབ་ཕྲའི་དཔྱད་ཞིབ་བྱེད་ཐུབ་པ་བྱུང་ཡོད། དཔེར་ན། ང་ཚོས་བོད་དབུས་དང་ཨ་མདོ། ཁམས་བཅས་ལ་རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མ་སྤྱད་དེ་སྐད་ཡིག་གི་གསོན་ཤུགས་ ལ་དཔྱད་ཞིབ་བྱས་ན་ཁྱད་པར་ཆུང་ཆུང་ལས་མཐོང་མི་ཐུབ་ཀྱང་། ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་ཀྱི་ཐབས་ལམ་སྤྱད་ན་ལྟོས་ཕྱོགས་ ཀྱི་ཁྱད་པར་གསལ་པོར་འདོན་ཐུབ་པ་ཡིན། རྒྱ་བསྐྱེད་པའི་རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མ། ༼ལེ་ཝི་སེ་དང་སི་མོན་སེ་ ༢༠༡༠ Extended GIDS༽ (Lewis and Simons 2010)

ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་ཀྱིས་བཏོན་པའི་སྐད་ཡིག་དཔྱད་ཐབས་ནི། སྐད་ཡིག་གི་ཁྱབ་ཡུལ་བཅོས་མིན་གཞི་ཁྱོན་ཆུང་ཆུང་ ཞིག་ཏུ་ལག་བསྟར་བྱ་རྒྱུར་དམིགས་ནས་བཟོས་ཡོད། སྐད་ཡིག་རྒྱུན་འཛིན་དང་ཉམས་ཆག་གི་བརྒྱུད་རིམ་ནང་། དེའི་གསོན་ ཤུགས་དང་རྣམ་གྲངས། རྐྱེན་རྩ་ཁག་ནོར་འཆུག་མེད་པར་ཞིབ་ཅིང་ཕྲ་བ་ཤེས་པ་ལ། ས་གནས་རྨང་གཞིར་བྱས་པའི་ཉམས་ ཞིབ་ནི་དགོས་ངེས་ཅན་ཞིག་རེད། དེ་ལྟར་ནའང་སྐད་ཡིག་བཀོལ་སྤྱོད་ཐད་ཉམས་ཞིབ་བྱ་རྒྱུར་སྐུལ་སློང་བྱེད་ཆེད། བཀོལ་ བདེ་ཞིང་ཅུང་ཟད་བསྡུས་པའི་བརྟག་ཐབས་ཤིག་སྤྱད་དེ། ཐག་རིང་ནས་སྐད་ཡིག་མང་པོ་ཞིག་ཚོད་རྩིས་གཤིབས་བསྡུར་ མགྱོགས་པོ་ཐུབ་པ་༼དཔེར་ན་དྲ་རྒྱ་བརྒྱུད་དེ།༽ བྱས་ཆོག

དྲ་རྒྱའི་ཐོག་གི་རྒྱ་ཁྱབ་ཀྱི་སྐད་ཡིག་རྟོག་ཞིབ་ཀྱི་དཔྱད་གཞིའི་ནང་། མི་འབོར་གྱི་ཐོ་གཞུང་དང་། སྐད་ཡིག་དེ་སྨྲ་མཁན་ གྱི་གྲངས་འབོར་རོབ་རྩིས་ཐོ་འགོད་བྱེད་ཅིང་། ལུགས་འདིའི་ཐོག་མའི་འབྱུང་ཁུངས་རྒྱལ་སྤྱིའི་སྐད་ཡིག་ཞིབ་འཇུག་ཁང་ (SIL International) གི་འཛམ་གླིང་སྐད་ཡིག་ (Ethnologue) ཅེས་པའི་དཔེ་དེབ་ནང་། སྐད་ཡིག་གི་གསོན་ ཤུགས་ཆེ་ཆུང་གསལ་པོ་འགོད་ཀྱིན་ཡོད། ༼དཔེར་ན། ཤེད་ཅན། འཇིགས་ཉེན་འཕྲད་པ། རྩ་མེད་སོང་བ་ལྟ་བུ།༽ ལེ་ཝི་སེ་ ༼ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༦ ལོར་༽ཡིས་འཛམ་གླིང་སྐད་ཡིག་ཚོགས་པས་བཏོན་པའི་བོད་དང་འབར་མའི་སྐད་ཁྱིམ་ཚུད་པའི་སྐད་ཡིག་

237

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

༡༠༠ ཡི་ཕྱོགས་བསྡུས་གནས་ཚུལ་སྤྱད་དེ། ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་ཀྱི་ཐབས་ལམ་ཚོད་ལྟ་བྱས་ཡོད། ཡ་མཚན་སྐྱེ་མི་དགོས་པ་ ཞིག་ལ། ཁོང་གིས་མི་རབས་ནང་ཁུལ་གྱི་བརྒྱུད་སྤེལ་ལྟ་བུའི་དཔྱད་ཞིབ་ལ་མཁོ་བའི་གནས་ཚུལ་མང་པོ་ཞིག་ཕྱི་རྒྱལ་གྱི་དཔྱད་ ཡིག་ཁག་གི་ནང་ནས་ཐོབ་ཁག་པོ་ཡིན་པ་ཤེས་རྟོགས་བྱུང་ཡོད། སྐད་ཡིག་དེ་དག་མང་ཆེ་བའི་སྐོར་ལ་དྲ་རྒྱ་བརྒྱུད་དེ་གནས་ཚུལ་ཐོབ་དཀའ་བར་བརྟེན། གནས་སྟངས་ཚོད་དཔག་རོབ་ ཙམ་ཐུབ་ཆེད། ལེ་ཝི་སི་དང་སི་མོན་༼༢༠༡༠༽གཉིས་ཀྱིས་ཕི་ཤ་མན་གྱི་སྟབས་བདེའི་ཪབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མ་༼གོང་གི་ ༡་༡ གསལ་བ་དེ་རེད་༽ཞེས་པ་དེ་སྔར་ཡོད་རིམ་པ་བརྒྱད་ནས་རིམ་པ་བཅུ་བར་ལ་རྒྱ་བསྐྱེད་གཏོང་དགོས་པའི་བསམ་འཆར་ བཏོན་པ་རེད། ཁོང་གཉིས་ཀྱི་བརྟག་ཐབས་ནང་། ཕི་ཤ་མན་གྱི་ཚིག་ཉུང་དོན་བསྡུས་ཀྱི་རེའུ་མིག་གི་རྣམ་པ་དང་། སྐད་ཡིག་ གི་ཁྱབ་ཁོངས། ཡིག་རྨོངས་སེལ་ཚད། མི་རབས་ནང་ཁུལ་གྱི་བརྒྱུད་སྤེལ་ཐད་དོ་སྣང་བྱེད་ཚུལ་རྣམས་རྒྱུན་འཛིན་བྱས་ཐོག འཚམས་འདྲི་ལྟ་བུའི་གནས་ཚད་མཐོ་བའི་སྐད་ཀྱི་ལྷག་རོ་དང་མི་རིགས་ཀྱི་ངོ་བོའ ་ི འབྲེལ་བར་བསམ་གཞིགས་བྱེད་པའི་རིམ་ པ་གཉིས་གསར་སྣོན་བྱས་ཡོད། ལེ་ཝི་སི་དང་སི་མོན་གཉིས་ཀྱིས་དེར་མཚོན་རྟགས་རང་བཞིན་གྱི་དོན་སྙིང་ཞེས་འོས་ཤིང་ འཚམས་པའི་མིང་བཏགས་ཡོད། ༼རིམ་པ་ ༩ དང་ ༡༠༽

ལེ་ཝི་སི་དང་སི་མོན་གཉིས་ཀྱི་ཞལ་ནས་“རྒྱ་སྐྱེད་རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མ་གཞི་བཟུང་བྱས་ན། མི་རིགས་ཀྱི་ཁྱད་ རྟགས་ཀྱི་བྱེད་ལས་དང་། འཁོར་རྒྱུག མི་རབས་ནང་ཁུལ་སྐད་ཡིག་བརྒྱུད་སྤེལ་གྱི་གནས་སྟངས། ཡིག་རྨོངས་སེལ་ཚུལ། སྤྱི་ ཚོགས་ཤིག་གི་མི་རབས་ཀྱིས་སྐད་ཡིག་བཀོལ་སྤྱོད་གྱི་གནས་སྟངས་གནད་བསྡུས་བཅས་གཙོ་གནད་དྲི་བ་ལྔ་ཡི་ལན་བཙལ་ན། སྐད་ཡིག་དེའི་གནས་སྟངས་རྟོག་ཞིབ་བྱེད་ཐུབ་”ཅེས་གསུངས་ཡོད། རིམ་པ་ནི་གཤམ་གསལ་ལྟར་རེད། རྒྱ་བསྐྱེད་ རབས་ འཐོར་ཚད་ འབེབས་ མའི་རིམ་པ།

རྒྱ་བསྐྱེད་ རབས་ འཐོར་ཚད་ འབེབས་ མེད་པའི་ བརྡ་ཆད།

རྒྱ་བསྐྱེད་རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་ མའི་འགྲེལ་བཤད།

ཤེས་ཚན་རིག་ ཚོགས་ཀྱི་མཚོན་ བྱེད།

ཤེས་ཚན་རིག་ ཚོགས་ཀྱིས་བཏོན་ པའི་རྐྱེན་རྩ།

བརྟན།

༡

རྒྱལ་ཡོངས།

སྐད་ཡིག་དེ་རྒྱལ་སྤྱིའི་ལས་དོན་གྱི་ རིམ་པ་མང་པོ་ཞིག་གི་ནང་རྒྱ་ཁྱབ་ ཏུ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པ།

བརྟན།

༢

ས་ཁུལ།

སྐད་ཡིག་དེ་རྒྱལ་ཡོངས་སུ་ཤེས་ ཡོན་དང་ལས་ཀ བརྒྱུད་ལམ། སྲིད་ གཞུང་བཅས་ཀྱི་ནང་བཀོལ་སྤྱོད་ བྱེད་པ།

༤ ༼ད་ཡོད་ཁྱབ་ ཁོངས།༽

བརྟན།

༣

ཚོང་ལས།

སྐད་ཡིག་དེ་ས་གནས་དང་ས་ཁུལ་ གྱི་བརྒྱུད་ལམ་དང་སྲིད་གཞུང་ནང་ བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པ། ཕྱི་མི་དང་ནང་མི་གཉིས་ཀས་སྐད་ ཡིག་དེ་ས་གནས་དང་ས་ཁུལ་གྱི་ ལས་དོན་ནང་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པ།

བརྟན།

༠

238

རྒྱལ་སྤྱི།

༤ ༼ད་ཡོད་ཁྱབ་ ཁོངས།༽ ༤ ༼ད་ཡོད་ཁྱབ་ ཁོངས།༽ ༤ ༼ད་ཡོད་ཁྱབ་ ཁོངས།༽

རྩ་མེད་འགྲོ་ཉེན་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་སླར་གསོའ ་ི དཔྱད་ཐབས་དང་ལག་རྩལ།

༤

ཤེས་ཡོན།

༥

ཡིག་ཐོག

༦ཀ

ཤེད་ཅན།

༦ཁ

འཇིག་ཉེན་ ཅན།

༧

བརྗེ་འགྱུར་ ཅན།

༨ཀ

ཉམས་ལ་ ཉེ་བ།

༨ཁ

༩

རྩ་མེད་འགྲོ་ ལ་ཁད། གཟུངས་ མེད།

སྤྱི་དམངས་ཀྱི་ཤེས་ཡོན་སློབ་གསོར་ བརྟེན་ནས་སྐད་ཡིག་དེའི་ཐད་ཀྱི་ ཡིག་རྨོངས་སེལ་བ།

བརྟན།

སྐད་ཡིག་དེ་མི་རབས་ཚང་མས་ངག་ ཐོག་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པར་མ་ཟད། བྱིས་པ་ཚོས་སྐད་ཡིག་དང་པོའ ་ི ཚུལ་ དུ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་པ།

བརྟན།

ཕྲུ་གུ་སྐྱེ་བའི་མི་རབས་ཀྱིས་ནང་ ཁུལ་སྐད་ཡིག་དེ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་ པའི་གནས་ཚད་ལྡང་ངེས་ཡོད་ཀྱང་ ། སུས་ཀྱང་སྐད་ཡིག་དེ་རང་གི་ཕྲུ་ གུར་བརྒྱུད་སྤྲོད་མི་བྱེད་པ།

སྐད་ཡིག་དེ་སྨྲ་རྗོད་བྱེད་མཁན་སྤོ་བོ་ རྨོ་མོའ ་ི མི་རབས་སམ་མི་རབས་རྒན་ གྲས་མ་གཏོགས་ལྷག་མེད་པ་དང་། དེ་ཚོར་སྐད་ཡིག་དེ་བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་ གོ་སྐབས་ཉུང་ཉུང་ལས་མེད་པ།

གཉན་འཕྲང་ཅན།

༦ ༼ཡིག་རྨོངས་ སེལ་བའི་ཁྱབ་ ཁོངས།༽

མི་རབས་ཚང་མས་སྐད་ཡིག་དེ་ངག་ ཐོག་ནས་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པར་མ་ ཟད། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཆ་ཤས་ཁ་ཤས་ སུ་ནུས་ལྡན་གྱི་སྒོ་ནས་ཡིག་ཐོག་ བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པ།

བརྟན།

༦ ༼ཡིག་རྨོངས་ སེལ་བའི་ཁྱབ་ ཁོངས།༽

སྐད་ཡིག་དེ་མི་རབས་ཚང་མས་ངག་ ཐོག་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་ཀྱང་། ཕྲུ་གུ་ སྐྱེ་བའི་ལོ་ཚོད་ཅན་གྱི་མི་རབས་ཀྱི་ མི་ལ་ལས་མ་གཏོགས་སྐད་ཡིག་དེ་ རང་གི་ཕྲུ་གུར་བརྒྱུད་སྤེལ་མི་བྱེད་པ།

གཉོད་ཆུང་།

ཉེན་ཁ་ཅན།

༡ ༼མི་རབས་ནང་ ཁུལ་གྱི་བརྒྱུད་ སྤེལ།༽

སྐད་ཡིག་དེ་དངོས་སུ་སྨྲ་བརྗོད་བྱེད་ མཁན་ནི་སྤོ་བོ་རྨོ་མོའ ་ི མི་རབས་ཁོ་ ན་ཡིན་པ།

ཉེན་ཚབས་ཅན།

༡ ༼མི་རབས་ནང་ ཁུལ་གྱི་བརྒྱུད་ སྤེལ།༽

སྐད་ཡིག་དེས། མི་རིགས་ཀྱི་སྤྱི་ ཚོགས་ཤིག་གི་ཤུལ་བཞག་རིག་ གཞུང་གི་ངོ་བོར་དྲན་སྐུལ་བྱེད་པ་ ཙམ་ལས། སུ་ལའང་མཚོན་རྟགས་ རང་བཞིན་ལས་ལྷག་པའི་དོན་སྙིང་ མེད་པ།

རྩ་མེད་སོང་བ།

༡ ༼མི་རབས་ནང་ ཁུལ་གྱི་བརྒྱུད་ སྤེལ།༽ ༡ ༼མི་རབས་ནང་ ཁུལ་གྱི་བརྒྱུད་ སྤེལ།༽

༡ ༼མི་རབས་ནང་ ཁུལ་གྱི་བརྒྱུད་ སྤེལ།༽ ༤, རིམ་པ་དང་པོ། ༼ཚད་མཐོའ ་ི ཚད་ བཀག་ཐེབས་པའི་ ཁྱབ་ཁོངས།༽

239

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

༡༠

རྩ་མེད།

སུས་ཀྱང་སྐད་ཡིག་དེ་དང་མི་རིགས་ ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་དབར་འབྲེལ་བ་ཡོད་ པའི་ལྟ་སྟངས་མི་འཛིན་པ། ཐ་ན་ མཚོན་རྟགས་ཙམ་གྱི་གོ་དོན་ཡང་ ཡོད་པར་མི་བརྩི་བ།

རྩ་མེད་སོང་བ།

༤, རིམ་པ་དང་པོ། ༼ཚད་མཐོའ ་ི ཚད་ བཀག་ཐེབས་པའི་ ཁྱབ་ཁོངས།༽

རེའུ་མིག་ ༡༠ པ། རྒྱ་སྐྱེད་བཏང་བའི་རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མ། ༼ལེ་ཝི་སེ་དང་སི་མོན་༼༢༠༡༠༽དང་། ཕི་ཤ་མན་༼༡༩༩༡༽གྱི་བརྟག་ ཐབས་ལ་བཟོ་བཅོས་བྱས་པ།༽

གོང་གསལ་ཁག་ལ་གཟིགས་ན། རྒྱ་བསྐྱེད་རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མས་ (EGIDS) སྐད་ཡིག་གི་ཁྱབ་ཁོངས་དང་ མི་རབས་ནང་ཁུལ་གྱི་བརྒྱུད་སྤེལ་ལ་དོ་སྣང་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་བྱས་ཡོད་པ་མཐོང་ཐུབ། བྱེད་སྟངས་ཞིབ་ཚགས་བྱུང་ན། འདིས་ རིམ་པ་ཁག་གི་ཁྱད་པར་ཐད་འགྲེལ་བརྗོད་ཞིབ་ཕྲ་མཁོ་སྤྲོད་བྱེད་ཐུབ། དེ་བཞིན་ཐབས་ལམ་འདིས་རིམ་པ་ ༦ ཁ༽དེ་ ༧ པར་ འཕོ་འགྱུར་འགྲོ་བ་༼མི་ལ་ལས་མ་གཏོགས་སྐད་ཡིག་དེ་རང་གི་ཕྲུ་གུར་བརྒྱུད་སྤེལ་མི་བྱེད་པའི་འཇིག་ཉེན་ཅན་གྱི་རིམ་པ་ ནས། སུས་ཀྱང་སྐད་ཡིག་དེ་རང་གི་ཕྲུ་གུར་བརྒྱུད་སྤྲོད་མི་བྱེད་པའི་བརྗེ་འགྱུར་ཅན་གྱི་རིམ་པར་འཕོ་འགྱུར་འགྲོ་བ།༽ནི་སྐད་ ཡིག་ཉམས་རྒུད་ཀྱི་འགག་རྩའི་དུས་མཚམས་ཡིན་པ་དབྱེ་འབྱེད་ཐུབ་ཡོད། དེ་བཞིན་རིམ་པ་ ༩ པ་དང་ ༡༠ བསྣན་པ་དེས། ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་ཀྱིས་བཏོན་པའི་རིམ་པ་དང་པོ་ནང་གསལ་རྐྱེན་རྩ་བཞི་པ་“ཚད་མཐོའ ་ི ཚད་བཀག་ཐེབས་པའི་ཁྱབ་ ཁོངས་”ཞེས་པ་དེ་ཞིབ་བརྗོད་ཐུབ་ཀྱིན་ཡོད།

འོན་ཀྱང་ཁྱོན་ཡོངས་ནས་བཤད་ན། རྒྱ་སྐྱེད་རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མས་ (EGIDS) དཔྱད་ཐབས་སྟབས་བདེར་ བཏང་སྟེ། དེའི་ནང་སྐད་ཡིག་གང་དེ་སྨྲ་བའི་ལྟོས་མེད་དང་ལྟོས་བཅས་ཀྱི་གྲངས་འབོར་དང་། རང་སྡེས་སྐད་ཡིག་ལ་འཛིན་ པའི་རྣམ་འགྱུར་དང་། སྲིད་གཞུང་གི་སྲིད་བྱུས། ཡིག་ཚགས་ཡོད་མེད་བཅས་ལ་དོ་སྣང་བྱེད་ཀྱིན་མེད། དེ་ལྟར་ནའང་འདིས་ མི་རབས་ནང་ཁུལ་གྱི་བརྒྱུད་སྤེལ་༼རིམ་པ་ ༦ པ་ནས་ ༨ པ་བར། ༽སྐོར་ལ་ནན་བཤད་བྱེད་པར་བརྟེན། དཔྱད་ཐབས་འདིར་ ཡང་། ས་ཁུལ་གཞིར་བཟུང་སྐད་ཡིག་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་གྱི་མི་གྲངས་ཞིབ་བཤེར་བྱས་པ་དགོས་ཀྱིན་ཡོད། ད་ལྟའི་ཆར་ དེ་འདྲའི་ཞིབ་བཤེར་གནས་ཚུལ་དྲ་ལམ་དུ་མེད་པར་མ་ཟད། པར་སྐྲུན་བྱས་པའི་དེབ་རིགས་ཀྱི་ནང་དུའང་ཞིབ་འགོད་བྱས་པ་ ཧ་ཅང་དཀོན་པོ་རེད། ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་ཀྱི་རྐྱེན་རྩ་བརྟག་ཐབས་དང་བསྡུར་ན། རྒྱ་སྐྱེད་རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མར་ ཞིབ་བཤེར་གྱི་གྲངས་ཐོ་མདོར་བསྡུས་ཤིག་ལས་མི་དགོས་ཀྱང་། དེ་གཉིས་ཀར་ས་གནས་གཞིར་བཟུང་གི་གནས་ཚུལ་བསྡུ་རུབ་ བྱས་པ་མཁོ་ཞིང་། དེ་འདྲའི་གནས་ཚུལ་རྣམས་ཐག་རིང་ནས་ཡོངས་སུ་བསྒྲུབ་ཐུབ་སྲིད་པ་ཞིག་མིན་པར་མ་ཟད། དཀྲིག་ཅར་ གྱི་དུས་མཚམས་སོ་སོར་བསྡུ་རུབ་ངེས་པར་དགོས་པ་ཞིག་རེད། སྐད་ཡིག་བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་ཞིབ་བཤེར། དཔྱད་ཞིབ་ལ་མཁོ་བའི་གྲངས་ཐོ་བསྡུ་བ།

ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་ཀྱི་བརྟག་ཐབས་དང་། རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མ། རྒྱ་སྐྱེད་རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མ་ བཅས་ཚང་མས་སྐད་ཡིག་བཀོལ་སྤྱོད་ཞིབ་བཤེར་གྱི་གནད་དོན་དེ་གལ་ཆེར་བརྩིས་ཏེ། སྐད་ཡིག་གི་གསོན་ཤུགས་ལ་ནོར་ འཁྲུལ་མེད་པའི་དཔྱད་ཞིབ་གང་འདྲ་ཞིག་བྱས་རུང་། དེ་ནི་སྔོན་འགྲོའ ་ི ཆ་རྐྱེན་ཞིག་ཏུ་ངོས་འཛིན་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ༼ཕི་ཤ་ མན་གྱི་ ༢༠༠༡:༡༢ ཡིག་ཆའི་ནང་༽སྐད་ཡིག་གི་ཞིབ་བཤེར་ཞིག་ལ་“རྒྱུན་གནས་ཐུབ་ཅིང་བསྐྱར་ཟློས་ཡང་ཟློས་ཀྱི་འབད་ བརྩོན་བྱེད་དགོས་ཀྱིན་ཡོད།”ཅེས་གསུངས་ཡོད་པ་ལྟར། ལྷ་རབ་བྱུང་ན། སྐད་ཡིག་གི་སྤྱི་ཚོགས་ལ་ལོ་རབས་ཁ་ཤས་རེའི་ མཚམས་སུ་ཞིབ་བཤེར་རེ་བྱེད་དགོས་ཀྱིན་ཡོད། ཡིན་ནའང་། འཛམ་གླིང་གི་སྐད་ཡིག་ ༧༠༠༠ མ་ཟིན་ཙམ་གྱི་ནང་ནས་སྐད་ ཡིག་ ༡༠༠༠ ལ་ཉུང་མཐའི་ཡིག་ཚགས་བཟོ་བའམ། ཐ་ན་སྐད་ཡིག་རེར། བཀོལ་སྤྱོད་ཞིབ་བཤེར་ཐེངས་གཅིག་ཁོ་ན་བྱེད་ཐུབ་ ནའང་། ཧང་སངས་དགོས་པའི་ཕན་ཐོགས་ཡོད་པ་ཞིག་རེད།། 240

རྩ་མེད་འགྲོ་ཉེན་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་སླར་གསོའ ་ི དཔྱད་ཐབས་དང་ལག་རྩལ།

མི་སྡེའམ། མི་སྡེ་དང་མཉམ་ལས་བྱེད་མཁན་གྱི་གཞུང་འབྲེལ་མ་ཡིན་པའི་ཚོགས་པ་གང་འདྲ་ཞིག་ཡིན་ཡང་། སྐད་ ཡིག་བཀོལ་སྤྱོད་དེ་ཚོགས་པའི་བསྒྲུབ་བྱའི་ཁོངས་མེད་པ་དང་། ཐ་ན་སྐད་ཡིག་དེ་ཉེན་ཁ་མེད་པའི་ཤེད་ཅན་དུ་བརྩི་བཞིན་པ་ ཡིན་རུང་། སྐད་ཡིག་བཀོལ་སྤྱོད་ཐད་ཉུང་མཐར་ཡང་ཚད་བཀག་ཡོད་པའི་ཞིབ་བཤེར་ཞིག་བྱ་འོས་པ་ཞིག་ཡིན། དེ་འདྲའི་ ཞིབ་བཤེར་བྱེད་པར་མཁོ་བའི་དཔྱད་གཞི་ཧ་ཅང་མང་པོ་ཡོད། དཔེར་ན། སྐད་ཡིག་གི་འཆར་འགོད་སྤྱི་བཤད་གཟིགས་འདོད་ ན། གདོད་མའི་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཤུལ་བཞག་དང་རིག་གཞུང་ཤུལ་བཞག་ལྷན་ཚོགས་ཀྱིས་༼ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༠ ལོར།༽བཏོན་ པར་གཟིགས། ཡང་ལྟ་གྲུབ་དང་འབྲེལ་བའི་རྒྱབ་ལྗོངས་སྐོར་ཨག་ཡི་སི་དང་། ཕི་ཤ་མན་ (Agheyisi and Fishman ཕྱི་ལོ་ ༡༩༧༠ ལོར་༽གྱི་རྩོམ་དང་། ལིབ་བྷར་སོན་གྱི་རྩོམ།༼ Liberson ཕྱི་ལོ་ ༡༩༨༠ ལོར་༽ ཇིལ་སེ་སོགས་༼Giles et al ཕྱི་ལོ་ ༡༩༨༧ ལོར་༽ཀྱི་རྩོམ་བཅས་ལ་གཟིགས། སྐད་ཡིག་བཀོལ་སྤྱོད་ཞིབ་བཤེར་གྱི་དཔེ་མཚོན་སྐོར་ལ་ལེ་ཝི་སེའི་ (Lewis 2009b) རྩོམ་ལ་གཟིགས། གཤམ་དུ་སྡེ་ཚན་གཉིས་པའི་ནང་། ངས་བོད་དང་འབར་མའི་སྐད་ཁྱིམ་ནང་གི་སྐད་ ཡིག་གསུམ་སྤྱད་དེ། བརྒྱུད་རིམ་འདིའི་སྐོར་དཔེས་མཚོན་པར་བྱས་ཡོད། �་བོད་�ད་ཁོངས།

བོད་དང་འབར་མའི་�ད་རིགས། ཁ་མ་�་ཕན།

�་གར་�ང་ཤར་དང་ འབར་མ་�བ་�ོགས།

ཧ་མ་ལ་ཡ།

བོད། བལ་�ལ། འ�ག་�ལ། འ�ས་�ོངས།

ཆན།

སི་�ོན། ཡོན་ནན།

�་�ད།

�་�་ཁ།

ཡོན་ནན།

ཁ་རན།

འབར་མ། ཐེ་ལན་ཌི།

ལོ་ལོ། འབར་མ། ན་ཞི།

�ོ་�བ་�་ནག་དང་འབར་མ། ཐེ་ལན་ཌི། ལའོ། ཝ་ཋེ་ནམ།

ཇིན་ཕོ། ནང་ཞི། ལི་ཞི།

�ང་འབར་མ་དང་ཡོན་ནན།

དོན་གནད་ཞིབ་འཇུག བོད་དང་འབར་མའི་སྐད་ཁྱིམ་ནི། སྐད་ཁྱིམ་ཆེ་གྲས་ཤིག་ཡིན་ཞིང་དེའི་ནང་སྐད་ཡིག་ཉུང་མཐར་ ༣༥༠ ཡོད། སྐད་ ཡིག་དེ་དག་གི་ཁོངས་ནས་བསྡུར་ཚད་མཐོན་པོ་༼>20%༽ཞིག་ལ་ད་དུང་འགྲེལ་བཤད་མེད། ༼མཱ་ཊི་སོབ་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༨༧ ནས་ ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༦ ལོ་བར།༽ དེར་བརྟེན་སྐད་ཡིག་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་ཚད་ལ་ཞིབ་བཤེར་དང་སྐད་ཡིག་གི་ཡིག་ཚགས་བཟོ་རྒྱུ་དེ་ གནད་འགག་ཆེན་པོར་ཆགས་ཡོད། སྐད་ཡིག་དཔྱད་ཞིབ་ཀྱི་བརྒྱུད་རིམ་སྟོན་ཆེད། ངས་གཤམ་དུ་ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་དང་། རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མའི་བརྟག་ཐབས་གཉིས་སྤྱད་དེ། ཨ་མདོའ་ི སྐད་དང་། དེ་བཞིན་རེབ་གོང་ཧོར་རིགས་༼ཝུ་ ཏུང་༽ སན་ཉི་སྐད་ཡིག་ལ་དཔྱད་ཞིབ་བྱ་རྒྱུ་ཡིན།

དཔེ་རིས་དང་པོ། བོད་འབར་སྐད་ཁྱིམ། ༼དཔྱད་བྱའི་ནང་གསེས་སྐད་ཁྱིམ་ལ་སྒོར་རྟགས་བརྒྱབ་ཡོད།༽ ཨམ་སྐད། ༼རྒྱལ་སྤྱིའི་ཚད་ལྡན་མཚོན་རྟགས།

639-3: adx༽ ཁུངས།: http://stedt.berkeley.edu/html/STfamily.html#Lolo-Burmese

ཨ་མདོའ་ི སྐད་སྡེ་ཆེན་པོའ་ི ནང་མི་འབོར་ས་ཡ་གཅིག་ཙམ་ཡོད་པ་ཚང་མས་སྐད་དེ་སྨྲ་བ་ཡིན། ཨམ་སྐད་ནི་བོད་ཀྱི་

241

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

བྱང་ཤར་རྫོང་ཁག་ཉི་ཤུ་རྩ་གྲངས་ནང་ཁྱབ་ཡོད་༼འཛིན་སྐྱོང་གི་ཆ་ནས་མཚོ་སྔོན་གྱི་བྱང་རྒྱུད་དང་ཀན་སུའུ་ཞིང་ཆེན་གྱི་ལྷོ་ རྒྱུད་དུ་ཡོད།༽ཅིང་། སྐད་སྡེ་དེ་ནི་ས་ཁུལ་གྱི་མཉམ་སྤྱོད་སྐད་ཅིག་ཡིན་ཐོག སྐད་དེ་ས་ཁུལ་ལམ་དཔལ་འབྱོར་གྱི་རྨང་གཞིའི་ ཐོག་ནས་དབྱེ་བ་འབྱེད་པ་དཔེར་ན། འབྲོག་སྐད་དང་རོང་སྐད་དུ་དབྱེ་བ་ལྟ་བུ་ཡིན། ཨམ་སྐད་ནི་སློབ་གྲྭ་དང་པར་སྐྲུན། རྒྱང་ བསྲིངས་སོགས་སྐད་ཡིག་གི་ཁྱབ་ཁོངས་དང་བརྒྱུད་ལམ་མང་པོའ ་ི ནང་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད།

དེ་བཞིན་མི་རབས་གཞོན་པར་ཨམ་སྐད་བརྒྱུད་སྤེལ་བྱེད་ཅིང་། སྐད་ཡིག་གི་ཡིག་ཚགས་ནི་ལྟོས་ཕྱོགས་ཀྱི་ཆ་ནས་ འབེལ་པོ་ཡིན་རུང་ཞིབ་ཚགས་པོ་མིན་པས་སྟོང་ཆ་མང་པོ་ཡོད། འབྲེལ་ཡོད་རྩོམ་ཡིག་མཚོན་ཙམ་སྨྲས་ན། སྐད་ཀྱི་དབྱེ་བའི་ ཐད། ཨུ་རའེ་༼ཕྱི་ལོ་ ༡༩༤༩ ལོར་༽དང་། ཧར་མན་སེ།༼ཕྱི་ལོ་ ༡༩༥༢ ལོར་༽ སྐལ་བཟང་དང་སྐལ་བཟང་ ༼ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༢ ལོར་༽བཅས་ཀྱིས་བརྩམས་པ་ཁག་དང་། སྒྲ་གདངས་དང་བརྡ་སྤྲོད་ཞིབ་འཇུག་ཐད། ཝང་༼ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༦ ལོར་༽དང་ ཧལ་ ལར་༼ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༤ ལོར་༽གྱིས་བརྩམས་པ། ཚིག་མཛོད་ཐད། ངག་དབང་༼ཕྱི་ལོ་ ༡༩༨༠ ལོར་༽དང་། ཧུའེ་དང་ཀླུ་འབུམ། ༼ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༣ ལོར་༽ ཧུའེ་༼ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༢ ལོར་ ༽ དེ་བཞིན་བྷེ་ཨལ་མི་ཡར་སོགས་ཀྱིས་༼ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༡ ལོར་༽བརྩམས་པ་ ཁག སློབ་དེབ་སྐོར་ལ་མཚོན་ན། མིང་དང་ཀང་། ༼ཕྱི་ལོ་ ༡༩༨༩ ལོར་༽ ནོར་བུ་སོགས་༼ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༠ ལོར་༽ཀྱིས་བརྩམས་ པ་རྣམས། པར་སྐྲུན་བྱ་རྒྱུ་ཡིན་པ་དཔེར་ན། ཕེ་རན་སིས་རྔ་པ་ཁུལ་གྱི་“མག་གསར་”ལ་དཔྱད་པ། དེ་མིན་གྱི་དཔྱད་རྩོམ་ ༼མང་ཆེ་བ་བླ་བྲང་དང་ཐམ་ཆེན་གྱི་བྱ་ཚིག་དང་སྒྲ་གདངས་ལོ་རྒྱུས་སྐོར་རེད།༽ཁག་ལྟ་བུ་རེད། ཁྱོན་ཡོངས་ནས་བཤད་ན། ཨམ་སྐད་ནི་ཤེད་ཅན་དུ་མངོན་པ་ལས་འཇིག་ཉེན་ཅན་ཞིག་ཡིན་པར་མི་སྣང་། འོན་ཀྱང་དེ་འབྲེལ་ཡིག་ཚགས་ནང་སྟོང་ཆ་ ཡོད། ༼དཔེར་ན། སྣ་མང་བརྒྱུད་ལམ་གྱི་སྡེ་ཁག་multimedia corporaམེད་པ་ལྟ་བུའོ།།༽ ཧོར་རིགས་ཀྱི་སྐད་༼ཝུ་ཏུང་སྐད།༽ནི་རྒྱ་ནག་ནུབ་བྱང་གི་སྐད་དང་། བོད་ཀྱི་དབུས་སྐད་དང་ཨམ་སྐད་འདྲེས་མ་ཡིན་ ཞིང་། མཚོ་སྔོན་ཞིང་ཆེན་ནང་ཧོར་རིགས་མི་གྲངས་ ༢༠༠༠ ནས་ ༤༠༠༠ བར་གྱིས་སྐད་དེ་སྨྲ་ཞིང་དེ་དག་གཙོ་བོ་རེབ་གོང་གི་ སྡེ་ཚོ་གཉིས་ནང་ཡོད།

ཧོར་རིགས་ནི་སྔོན་མ་ས་གནས་སུ་བཅའ་སྡོད་རྒྱ་དམག་གི་ཆ་ཤས་ཤིག་ཡིན་ཡང་ད་ཆ་རིག་གཞུང་གི་ཆ་ནས་བོད་མིར་ གྱུར་ཡོད། གཞུང་འབྲེལ་ཐོག་ཁོང་ཚོར་“ཐུ་”༼མོང་གོལ།༽ཟེར། ཧོར་རིགས་༼སེང་གེ་གཤོངས་ཀྱི་ནང་གསེས།༽ནི་ཐང་ཀའི་ སྒྱུ་རྩལ་གྱི་ལྟེ་གནས་གལ་ཆེ་ཞིག་ཡིན། ཨ་མདོའ ་ི བོད་མིའི་ཁྲོད་དུ་སྐད་གཉིས་མཉམ་སྤྱོད་བྱ་རྒྱུ་ཡོངས་ཁྱབ་ཡིན་ཞིང་། ཧོར་ རིགས་སྐད་ཀྱི་ཁྱབ་ཁོངས་ནི་ཁྱིམ་ཚང་དང་གྲོང་ཚོ་ལས་བརྒལ་ཐུབ་ཀྱི་མེད། དེར་བརྟེན་སྐད་ཡིག་དེར་འཇིག་ཉེན་འཕྲད་ཡོད་ ཅིང་། ལྷག་པར་སྐད་དེར་དག་ཡིག་དང་གསར་འགྱུར་གྱི་བརྒྱུད་ལམ་གཉིས་ཀ་མེད་ལ། གཞུང་འབྲེལ་གྱི་གནས་བབས་ཀྱང་ མེད། ཁོང་ཚོ་བོད་མིའི་སློབ་གྲྭ་འགྲིམས་བཞིན་ཡོད་པར་མ་ཟད། བོད་སྐད་དང་སོག་སྐད་སྨྲ་བའི་མི་དང་ནང་ཁུལ་གཉེན་སྒྲིག་ བྱེད་བཞིན་ཡོད་པའི་ཆ་ནས་ཉེན་ཁ་འཕྲད་ཡོད། འོན་ཀྱང་ཁོང་ཚོའི་སྐད་དེ་མི་རབས་རྗེས་མར་བརྒྱུད་སྤེལ་བྱེད་བཞིན་ཡོད། སྐད་ཡིག་དེ་དང་འབྲེལ་བའི་ཡིག་ཚགས་མང་དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད། དཔེར་ན། སྒྲ་གདངས་ཀྱི་ཐད། གྲན་༼༡༩༨༢་ ༡༩༨༦༽དང་། ཤིའི་༼༡༩༨༣༽ཡི་རྩོམ་ཡིག་ལྟ་བུ། བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་སྐོར་རགས་པའི་སྐོར་ལ། ཇན་ཧོ་ནན་༼༢༠༠༨༽གྱི་རྩོམ་ཡིག་ ལྟ་བུ། ད་དུང་པར་སྐྲུན་བྱས་མེད་པའི་རྩོམ་ཡིག་ཕྱོགས་སྒྲིག་ཁོངས། ཌའོ་ཡར་སོགས་ཀྱིས་བརྩམས་པའི་རྩོམ་ཡིག་ཁག་ཡོད། ༼༢༠༠༡-༢༠༠༨༽ཤ་བོ་དོན་གྲུབ་དང་ཝོག་སེ་ ཝ་གན་ ཐེབས་རྩས་རོགས་པ་བྱས་པ།༽ སན་ཉི་སྐད་ཡིག ༼རྒྱལ་སྤྱིའི་ཚད་ལྡན་མཚོན་རྟགས། 639-3: ysy༽

སན་ཉི་སྐད་ཡིག་ནི་ཤར་རྒྱུད་དབྱི་རིགས་ཀྱི་ནང་གསེས་འབར་མའི་སྐད་ཡིག་ཅིག་ཡིན། ཁྱོན་བསྡོམས་མི་འབོར་ ༡༨༠༠༠ ཡོད་པའི་ནང་ནས་སྐད་དེ་སྨྲ་མཁན་ ༧༠༠༠ མ་གཏོགས་མེད་ཅིང་། སྐད་དེ་འཁོན་འཁོན་ཐོགས་ཐོགས་མེད་པར་སྨྲ་མཁན་ ཚང་མ་ལོ་ ༦༠ བརྒལ་བ་ཤ་སྟག་ཡིན། སྐད་དེ་ཕྱེད་ཙམ་སྨྲ་ཐུབ་མཁན་གཞོན་ཤོས་ནི་ལོ་ ༢༠ སོན་པའི་དར་མ་ཡིན།༼བྷེ་རའི་ 242

རྩ་མེད་འགྲོ་ཉེན་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་སླར་གསོའ ་ི དཔྱད་ཐབས་དང་ལག་རྩལ།

ཌི་ལེའི་ ༢༠༠༥ ལོའ་ི རྩོམ་ནང་གསལ།༽ དེས་ཧ་ལམ་ལོ་ངོ་ཉི་ཤུ་ཙམ་གྱི་སྔོན་ནས་མི་རབས་ནང་ཁུལ་གྱི་སྐད་ཡིག་བརྒྱུད་སྤེལ་ བྱེད་མཚམས་ཆད་པ་སྟོན་གྱི་ཡོད། ཧོར་རིགས་ཀྱི་སྐད་དང་འདྲ་བར་སན་ནི་སྐད་ལའང་གཞུང་འབྲེལ་གྱི་གནས་བབས་མེད་ ཅིང་། ཡུལ་བབས་ནས་བཤད་ན། ཡུན་ནན་ཞིང་ཆེན་གྱི་ཁུན་མིང་ནུབ་རྒྱུད་དུ་སན་ཉི་ཡི་གྲོང་ཚོ་ ༧༦ ཡོད་པ་ཕལ་མོ་ཆེ་རྒྱ་མི་ རིགས་ཀྱི་ནང་དུ་སིམ་ཡལ་སོང་ཟིན། སྐད་དེ་སྨྲ་བ་པོ་རྣམས་ཀྱིས་ཤར་རྒྱུད་དབྱི་རིགས་ཀྱི་ཆ་ཙམ་ཚད་ལྡན་གྱི་སྐད་ (Yunnan Nasu) དང་། རྒྱ་ནག་ལྷོ་ནུབ་ཀྱི་སྐད་བཅས་སྐད་མང་སྤྱོད་ཀྱིན་ཡོད། སྐད་ཡིག་དེར་ལ་ཏིན་ཡིག་གཟུགས་༼རྒྱ་སྐད་ ཀྱི་ཕིན་ཡིག་གཞི་བཟུང་ཡིན།༽ཀྱི་དག་ཡིག་ཅིག་ཡོད་ཀྱང་། དེ་ནི་དབྱི་རིགས་ཚད་ལྡན་སྐད་ཡིག་བརྒྱུད་དེ་རྒྱ་ཡིག་སྦྱོང་ཆས་ ཡོང་ཐབས་ཁོ་ནར་དམིགས་པ་ཞིག་ཡིན། ཉེ་ཆར་གཞི་ནས་སན་ཉི་ཡི་མི་ཚོའི་ཁྲོད། དབྱི་རིགས་ཡོངས་ཁྱབ་ཀྱི་ཁྱད་རྟགས་ ༼རིག་གཞུང་།༽ཤིག་དགོས་པའི་བསམ་ཚུལ་སླེབས་བཞིན་ཡོད། སྐད་ཡིག་ཡིག་ཚགས་ནི་ཧ་ཅང་ཉུང་ཉུང་ཡིན། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༧ དང་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༩ ལོར་ཞིབ་བཤེར་བྱས་པའི་གནས་ཚུལ་ མ་གཏོགས་མེད་ཅིང་། *ngw འགོ་འཛུགས་ཀྱི་སྐད་གཤིས་ཉར་ཚགས་ཐུབ་པའི་སྐད་ཡིག་གཅིག་པུ་དེ་ཡིན་པའི་ཆ་ནས། སན་ཉི་སྐད་ནི་མིང་བརྡའི་འགྱུར་འགྲོས་ཤེས་པར་ཕན་ཐོགས་ཆེན་པོ་ཡོད་པ་ཞིག་ཡིན་ཡང་། རྒྱ་ཁྱབ་ཀྱི་ནང་ཁུལ་འགྱུར་ལྡོག་ དབང་གིས་ཧ་ཅང་མྱུར་ཚད་མགྱོགས་པའི་སྐད་ཡིག་བརྗེ་འགྱུར་གྱི་གནས་ཚུལ་ཐོན་བཞིན་ཡོད། ཨམ་སྐད་དང་ཧོར་རིགས་ཀྱི་སྐད། སན་ཉི་སྐད་བཅས་ལ་ཞིབ་འཇུག་གི་ཕྱོགས་བསྡོམས། རེའུ་མིག་ ༡༡ པ། ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་ཀྱི་ཐོབ་ཁྲ།

རྐྱེན་རྩ།

ཨམ་སྐད། ISO 639-3 code: adx

ཧོར་རིགས་ཀྱི་སྐད། (wuh)

སན་ཉི། (ysy)

༥-སྲ་བརྟན།

2/3 - ལོ་ ༢༠ འོག་ མེད་པ།

ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་མི་འབོར་ནང་སྐད་དེ་ སྨྲ་བའི་མི་འབོར་གྱི་བསྡུར་ཚད།

༥ - ༡༠༠%ཙམ།

༢ - ༣༩%ཙམ།

ད་ཡོད་སྐད་ཡིག་ཁྱབ་ཁོངས་ཀྱི་ འགྱུར་འགྲོས།

༤ - ཁྱབ་ཁོངས་ཕལ་མོ་ ཆེ་བརྟན།

༢/༣ - ༼གནས་ཚུལ་མ་ ཐོབ།༽

ཁྱབ་ཁོངས་གསར་པ་དང་བརྒྱུད་ལམ་ ལ་བརྡ་ལན།

༤ - དྲ་རྒྱུའི་སྒྲ་སྒྱུར་ ལྡན་པ།

༣ - མི་སྒེར་དང་ གྲོང་གསེབ་ནང་སྤྱོད་ ཚད་བརྟན།

མི་རབས་ནང་ཁུལ་གྱི་སྐད་ཡིག་ བརྒྱུད་སྤེལ།

སྐད་དེ་སྨྲ་བའི་ལྟོས་མེད་མི་གྲངས།

བསྡུར་གྲངས།

ས་ཡ་གཅིག་ཙམ།

༢༠༠༠ ནས་ ༤༠༠༠ བར་ཙམ།

༠ - བརྒྱུད་ལམ་ གསར་པ་མེད་པ།

༧༠༠༠ ཙམ།

༠ - བརྒྱུད་ལམ་གསར་པ་ མེད་པ།

243

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཡིག་རྨོངས་སེལ་བ་དང་སྐད་ཡིག་ སློབ་གསོའ་ི རྒྱུ་ཆ།

༥ - སློབ་གྲྭ་འགྲིམས་པ་ དང་བརྒྱུད་ལམ།

༠ - དག་ཡིག་ མེད་པ།

༡ -སློབ་གྲྭར་དབྱི་རིཌ་ ཚད་ལྡན་སྐད་ཡིག་སྦྱོང་བ། དག་ཡིག་དཀོན་པ།

གཞུང་འབྲེལ་གནས་བབས་དང་ སྲིད་བྱུས། སྲིད་གཞུང་དང་སྒྲིག་འཛུགས་ཀྱིས་ སྐད་ཡིག་དེར་འཛིན་པའི་རྣམ་འགྱུར་ དང་སྲིད་བྱུས།

༠ - ས་ཁུལ་གྱི་ཚད་ ལྡན་སྐད་ཡིག (Dwyer 1998)

༣ - གཞུང་འབྲེལ་ གནས་བབས་མེད་པ། མི་རིགས་ཀྱི་སྡེ་ཚན་ ལོག་པར་དབྱེ་བ།

3 - གཞུང་འབྲེལ་གནས་ བབས་མེད་ཀྱང་གཞུང་ འབྲེལ་སྲིད་བྱུས་ཀྱིས་རྒྱབ་ སྐྱོར་བྱེད་པ།

རང་ཁོངས་མི་མང་གིས་རང་གི་སྐད་ ཡིག་ལ་འཛིན་པའི་རྣམ་འགྱུར།

༥ - བརྟན།

ཡིག་ཚགས་ཀྱི་གྲངས་འབོར་དང་ སྤུས་ཚད།

༤-ཁྱབ་ཆེན་པོ་ཡིན་ རུང་སྣ་མང་བརྒྱུད་ལམ་ གྱི་སྡེ་ཁག་མེད།

5 - སྐད་ཡིག་རྒྱུན་ འཛིན་ཐད་བསམ་ ཚུལ་གཅིག་མཐུན་ མེད་པ།

༡/༢-ཕྲུ་གུར་བརྒྱུད་སྤྲོད་མི་ བྱེད་པ། སྐད་ཡིག་དེ་དོར་ བཞིན་པར་བརྩི་ཆོག

༤ - བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་ གཞུང་མདོར་བསྡུས་ ཤིག་མ་གཏོགས་ ཚིག་མཛོད་མེད།

༡ - ཞིབ་བཤེར་བྱེད་མུས།

ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་དཔྱད་ཞིབ། ཁྱོན་ཡོངས་ནས་བཤད་ན། ཨ་མདོའ ་ི སྐད་ཚན་ནི་བརྟན་པོ་ཡིན་རུང་། ཡིག་ཚགས་ཀྱི་ ནང་དུ་སྟོང་ཆ་ཡོད་པར་མ་ཟད། སྣ་མང་བརྒྱུད་ལམ་སྡེ་ཁག་མེད་པའི་གནས་ཚུལ་ཡོད། ཧོར་རིགས་ཀྱི་སྐད་ལ་མཚོན་ན། མི་ རབས་ནང་ཁུལ་གྱི་བརྒྱུད་སྤེལ་བྱེད་ཤུགས་ཆེན་པོ་ཡིན་ཡང་སྐད་ཡིག་དེ་ཉེན་ཁའི་ནང་ཚུད་ཡོད་པ་གསལ་པོ་རེད། སྐད་ཡིག་ དེ་གནས་དགོས་ན། སྐད་ཡིག་གི་བརྒྱུད་ལམ་གསར་པ་དགོས་པར་མ་ཟད། ཡིག་ཚགས་ཁ་སྣོན་བྱུང་ན་ཕན་ཐོགས་ཡོད། གོང་ གསལ་སྐད་ཡིག་གསུམ་གྱི་ཁོངས་ནས་སན་ཉི་སྐད་ནི་རྩ་མེད་འགྲོ་ཉེན་ཆེ་ཤོས་དེ་རེད། སྐད་ཡིག་དེའི་བརྒྱུད་སྤེལ་མཚམས་ ཆད་ཉེ་བར་མ་ཟད་དོ་བདག་མི་རིགས་ཀྱིས་སྐད་དེ་འདོར་བཞིན་པའི་ཐོག་ཡིག་ཚགས་ཀྱང་མེད།

རྒྱ་བསྐྱེད་རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མའི་དཔྱོད་ཐབས་བཀོལ་ན། དེ་ཡི་དཔྱོད་ཐབས་གོང་མ་རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་ མ་དང་འདྲ་བར། ཨམ་སྐད་ལ་རིམ་པ་ ༢-༤ བར་ངེས་གསལ་མེད་པ་ཞིག་སྤྲོད་ངེས་རེད། གང་ཡིན་ཟེར་ན། དེ་ས་ཁུལ་གྱི་ སྐད་ཡིག་ཡིན་ཡང་། བརྒྱུད་ལམ་དང་སྲིད་གཞུང་གི་ཁྱབ་ཁོངས་ནང་རྒྱ་སྐད་ཀྱི་འོག་ཏུ་ཡོད་པ་དང་། དེ་ཚོང་འབྲེལ་གྱི་སྐད་ ཡིག་ཡིན་རུང་སྤྱིར་བཏང་ཕྱི་མིས་མི་སྤྱོད་པ། དེ་ཤེས་ཡོན་སློབ་གསོའི་ནང་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་ཀྱང་ཆེད་མཐོའི་སློབ་རིམ་བར་ མེད་པ་རེད། ཡང་རྒྱ་བསྐྱེད་རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མའི་དཔྱད་ཐབས་གཞིར་བཟུང་བྱས་ན། ཧོར་རིགས་ཀྱི་སྐད་དེ་བརྒྱུད་ སྤེལ་བྱེད་བཞིན་པ་ཙམ་རྒྱུ་མཚན་དུ་བྱས་ཏེ་རིམ་པ་༦ ཀ༽“ཤེད་ཅན་”དུ་འཇོག་གི་རེད། འོན་ཀྱང་དེ་མིན་གྱི་རྐྱེན་རྩ་༼སྐད་ དེ་སྨྲ་མཁན་ཉུང་བ་དང་། འབྲི་ཀློག་ཐུབ་མཁན་མེད་པ། བརྒྱུད་ལམ་དང་སློབ་གྲྭ་ཚུད་པའི་སྤྱིའི་རྒྱབ་སྐྱོར་མེད་པ། མི་རིགས་ ཀྱི་སྡེ་ཚན་ལོག་པར་དབྱེ་བ།༽རྣམས་ཉེན་ཁའི་རིམ་པའི་ནང་ལྷུང་ཡོད། ཡིན་ནའང་རྒྱ་བསྐྱེད་རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མ་ གཞིར་བཟུང་བྱས་ན། སྐད་ཡིག་གསུམ་གྱི་ནང་ནས་སན་ཉིའི་སྐད་ལ་ངེས་གསལ་མེད་པའི་གནས་ཚུལ་དེ་ཉུང་ཤོས་ཆགས་ ཀྱིན་ཡོད། དེ་ཡང་བྱིས་པ་བཙའ་བའི་ལོ་ཚད་ཅན་གྱི་མི་རབས་ཚོས་སྐད་ཡིག་དེ་བརྒྱུད་སྤེལ་མི་བྱེད་པའི་དབང་གིས། སྐད་ ཡིག་དེར་རིམ་པ་ ༧ པ་“བརྗེ་འགྱུར་ཅན་/ཉེན་ཁ་ཅན་”ཞེས་པ་དེ་སྤྲོད་ངེས་ཡིན། དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ་ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་ཀྱིས་ 244

རྩ་མེད་འགྲོ་ཉེན་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་སླར་གསོའ ་ི དཔྱད་ཐབས་དང་ལག་རྩལ།

བཏོན་པའི་དཔྱད་ཐབས་ནི། ཁྱབ་རྒྱ་ཆེ་ཞིང་འགྱུར་བ་སྣ་མང་ལ་བརྟག་ཐུབ་པས། སྐད་ཡིག་གི་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་དཀའ་གནད་ ཆེ་ཁག་གསལ་སྟོན་བྱེད་པ་༼དཔེར་ན་ཧོར་རིགས་སྐད་ཀྱི་ཁྱབ་ཁོངས་གལ་ཆེ་བ་ཁ་ཤས་ལ་སྐར་གྲངས་ ༠ ཐོབ་པ་ལྟ་བུ།༽དང་ མཉམ་དུ་གནད་དོན་ཁག་གཤིབ་བསྡུར་གྱིས་ནུས་ཚད་སྟོན་ཐུབ་པའི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན།༼དཔེར་ན་ཧོར་རིགས་ཀྱི་སྐད་མི་རབས་ ནང་ཁུལ་དུ་བརྒྱུད་སྤེལ་བྱེད་ཚུལ་ལྟ་བུ།༽ སྐད་ཀྱི་ཁྱིམ་སྡེ་གཞན་ཞིག་ལ་དཔྱད་ཞིབ་བྱས་ན་གྲུབ་འབྲས་ལྡོག་ཕྱོགས་སྟོན་སྲིད། ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་ཀྱིས་བཏོན་པའི་དཔྱད་ཐབས་ཀྱི་ཁྱད་དུ་འཕགས་པའི་ནུས་པ་ནི། ཞིབ་འཇུག་པ་ཚོར་དཀའ་གནད་ཆེ་ ཤོས་ཀྱི་གནས་རྣམས་ནོར་འཆུག་མེད་པར་སྟོན་ཐུབ་པ་དེ་ཡིན། གལ་སྲིད་ས་གནས་གཞིར་བཞག་གིས་ཞིབ་བཤེར་ཐུབ་ཐབས་ མེད་པར་བརྟེན། ཚོད་དཔག་རགས་པ་ཞིག་ཐུབ་དགོས་ན། རྒྱ་བསྐྱེད་རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མས་དཔྱད་འབྲས་དུས་ཐུང་ ནང་སྟོན་ཐུབ། འོན་ཀྱང་དེས་ལོག་ལམ་དུ་འཁྲིད་སྲིད་པ་རེད། སྐད་ཡིག་དང་རིག་གཞུང་རྒྱུན་འཛིན་གྱི་ཐད་གཞུང་འབྲེལ་མ་ཡིན་པའི་ཚོགས་པའི་ལས་འགན།

སྐད་ཡིག་གི་གསོན་ཤུགས་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་གཙོ་བོ་དེ་གནས་སྤོ་བ་དང་གྲོང་ཁྱེར་ཅན་དུ་འགྱུར་བ། གོ་ལ་གཅིག་གྱུར་ བཅས་ཀྱི་ཐོག་ནས་ཡོང་གི་ཡོད། ༼སྦའོ་ཌན་དང་རོ་མན་ནོབ་སེ་ཀའེ་ཀྱིས་ ༢༠༠༧ ལོའ ་ི རྩོམ་ནང་གསལ། Bowden and Romanovsky 2007༽ གནད་དོན་དཔྱད་ཞིབ་ཀྱི་ཐོག་ནས་གསལ་པོ་མཐོང་ཟིན་པ་ལྟར། མི་རབས་ནང་ཁུལ་དུ་སྐད་ ཡིག་བརྒྱུད་སྤེལ་དང་མཉམ་དུ་རང་ཁོངས་སྤྱི་ཚོགས་དང་ས་གནས་ཀྱི་རྒྱབ་སྐྱོར། སྐད་ཡིག་དེར་འཛིན་པའི་བཟང་ཕྱོགས་ཀྱི་ རྣམ་འགྱུར་དང་སྲིད་བྱུས་བཅས་ནི་སྐད་ཡིག་གསོན་ཤུགས་རྒྱུན་མཐུད་ཡོང་བའི་རྩ་བའི་གནད་འགག་རེད། བོད་དང་འབར་ མའི་སྐད་ཁྱིམ་གྱི་ནང་དུ་སྐད་ཡིག་ ༢༥༠ ནས་ ༤༠༠ བར་ཡོད་༼མ་ཏི་སོབ་ཀྱི་རྩོམ་ 1987-2006 ནང་གསལ།༽པས། གཞུང་ འབྲེལ་མ་ཡིན་པའི་ཚོགས་པས་ས་གནས་ཀྱི་སྡེ་ཁག་དང་། དེ་བཞིན་ས་ཁུལ་ལམ་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སྲིད་གཞུང་དང་མཉམ་རུབ་བྱེད་ རྒྱུ་ནི་སྐད་ཡིག་དང་རིག་གཞུང་རྒྱུན་འཛིན་གྱི་ཐད་གལ་འགངས་ཆེན་པོ་ཆགས་ཡོད། སྐད་ཡིག་ཅིག་རྒྱུན་འཛིན་ནམ་སླར་གསོ་བྱེད་པར་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་མཉམ་རུབ་དང་། དཔྱད་ཞིབ། ཡིག་ཚགས་བཅས་དང་ ཁ་བྲལ་ཐབས་མེད། ནོར་འཛོལ་ཡོང་སའི་རྨང་གཞི་ནི་“ཞིབ་བཤེར་གྱི་སྨྱོ་ནད་”༼སྐད་ཡིག་བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་ཞིབ་བཤེར་དེ་སྐད་ ཡིག་རྒྱུན་འཛིན་དང་བསྐྱར་གསོའ་ི སྔོན་འགྲོ་ཞིག་ལ་མ་བསམས་པར་དམིགས་འབེན་རང་ལ་བརྩི་བ།༽དང་། ནུས་ཁུངས་དང་ དུས་ཚོད་ལ་ཚོད་རྩིས་ཉུང་དྲགས་པ་༼རྙོག་ཟིང་ཆེ་བའི་ལག་རྩལ་དགོས་དོན་མེད། འོན་ཀྱང་ལས་གཞི་ལེགས་སྒྲུབ་ཡོང་བར་ སྦྱོང་བརྡར་དང་དུས་ཚོད་ལྡང་ངེས་ནི་མེད་ན་མི་རུང་བའི་གནད་ཆེའི་དགོས་མཁོ་ཡིན།༽དེ་ཡིན།

གོང་དུ་དུམ་བུ་གཉིས་པའི་ནང་བཤད་ཟིན་པ་ལྟར། སྐད་ཡིག་བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་ཞིབ་བཤེར་ནི། དུས་ཐུང་ནང་ཡང་ཡང་ བྱེད་པ་ཞིག་མིན་ལ་ཞིབ་ཚགས་ཀྱང་མིན་པས། འཇིག་ཉེན་འཕྲད་དང་འཕྲད་བཞིན་པའི་སྐད་ཡིག་མང་པོ་ཞིག་གི་ཞིབ་གནས་ ནི་ད་ལྟ་ཞིབ་འཇུག་གི་དགོས་མཁོ་དང་འཚམས་པའི་ལྡང་ངེས་ཤིག་མེད། དུམ་བུ་གཉིས་པའི་ནང་སྐད་ཡིག་བཀོལ་སྤྱོད་ཞིབ་ འཇུག་གི་ཐབས་བྱུས་ཀྱི་ཐོ་གཞུང་བཀོད་ཡོད་པ་དེའི་ཐོག་ཏུ། སྐད་ཡིག་གི་འབྲེལ་གཏུགས་དང་གསོན་ཤུགས་ལ་ཞིབ་འཇུག་ བྱེད་པར་སྤྱི་ཚོགས་ཞིབ་བཤེར་ཡང་སྤྱོད་སྒོ་ཆེན་པོ་ཡོང་སྲིད་པ་ཞིག་རེད། ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ཐབས་དེའི་ནང་ཞིང་འབྲོག་ཁུལ་ དུ་མྱུར་དཔྱད་བྱ་ཐབས་ (Banks 2000, Brenzinger et al 2003) དང་། སྤྱི་ཚོགས་ཞིབ་དཔྱོད་༼སྦའོ་ཌན་དང་རོ་ མན་ནོབ་སེ་ཀའེ་ཡི་རྩོམ།༽དམ། ཡང་ན་དེ་གཉིས་ཟུང་འབྲེལ་བྱེད་ཐབས་བཅས་ཚུད་ཡོད། རྒྱ་བསྐྱེད་རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མའི་ནང་། བག་ལ་ཉལ་དང་རྩ་མེད་དུ་སོང་བའི་སྐད་ཡིག་གཉིས་ཀྱི་ཁྱད་པར་དེ་ གལ་ཆེན་པོ་ཡིན། བག་ལ་ཉལ་གྱི་སྐད་ཡིག་ནི། སྐད་ཡིག་གང་ཞིག་“སླར་གསོ་”བྱེད་པར། སྐད་དེ་ཉིན་རེའི་རྒྱུན་སྤྱོད་འབྲེལ་ གཏུགས་ཀྱི་སྐད་དུ་བསྒྱུར་མི་དགོས་པའི་གྲས་རྣམས་ཡིན། དེ་འདྲའི་སྐད་ཀྱི་འཚམས་འདྲི་དང་མིང་ཚིག་བྱེ་བྲག་པ། དེ་བཞིན་ སྐད་དེའི་ནང་གི་ཆོ་ག་རྣམས་རྒྱུན་ཉར་བྱ་རྒྱུར་འདོད་པ་ཚིམ་ངེས་ཀྱི་གྲུབ་འབྲས་སྨིན་ཐུབ། སྐད་ཡིག་བསྐྱར་གསོའ ་ི བྱ་ཐབས་ ནི། རྐྱེན་རྩ་ཚང་མའི་ཐད་སྐར་གྲངས་མཐོན་པོ་ཐོབ་ན་འགྲིག་པར་བརྩི་རྒྱུ་ཙམ་མིན་པར། ངེས་པར་དུ་སྐད་ཡིག་དེ་བཀོལ་

245

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

མཁན་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་འདོད་པ་དང་འཚམས་པ་ཞིག་བྱ་དགོས་པ་དེ་གལ་ཆེན་པོ་ཡིན། བསྐུལ་འདེབས།

གཞུང་འབྲེལ་མ་ཡིན་པའི་ཚོགས་པས་གཤམ་གསལ་བྱ་རིམ་ལ་དགོངས་བཞེས་གནང་འོས།

ཐབས་བྱུས་དཔྱད་ཞིབ། འདིའི་ཁོངས་ནུས་ཁུངས་ཇི་ཡོད་དང་གཞི་རྩའི་དམིགས་ཡུལ་མཐུན་སྦྱར་བྱས་ཏེ། སྐད་ཡིག་ དེར་ཉེན་ཁ་འཕྲད་ཡོད་ན། ༼ཤེས་ཡོན་སློབ་གསོ་བརྒྱུད་དེ།༽ཉེན་འགོག་དང་། རྩ་སྟོངས་འགྲོ་ཉེན་ཡོད་ན། ༼ཁྱབ་ཁོངས་རྒྱ་ བསྐྱེད་བཏང་སྟེ།༽བསྐྱར་གསོ་དང་། གཉེན་འཕྲང་ཅན་དུ་གྱུར་ཡོད་ན་ཡིག་ཚགས་བཟོ་དགོས།

སྐད་ཡིག་སྣ་མང་གི་དཔལ་འབྱོར་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཁེ་ཕན་དར་སྤེལ་དང་། བོད་དང་འབར་མའི་སྐད་ཁྱིམ་ནང་གི་ “གསར་རྙེད་”སྐད་ཡིག་གི་ལས་དོན་ནང་མཉམ་རུབ་བྱེད་པ། སྐད་ཡིག་འདིའི་རིགས་སམ་གཞན་གྱི་ཐད་རྒྱུན་རིང་དཔྱད་ཞིབ་ ཀྱི་འགན་ཁུར་རྒྱུར་བསམ་གཞིགས་བྱེད་པ།

སྐད་ཡིག་དེ་སྨྲ་བའི་སྤྱི་ཚོགས་དང་། སྲིད་གཞུང་། གཞུང་འབྲེལ་མ་ཡིན་པའི་ཚོགས་པ། སྐད་ཡིག་གི་ཡིག་མཛོད་དང་ བསྐྱར་གསོའ་ི ཆེད་མཁས་མི་སྣ་བཅས་དང་མཉམ་འབྲེལ་བྱེད་པ། སྣ་མང་བརྒྱུད་ལམ་ཅན་གྱི་ཡིག་ཚགས། འགྲེལ་བརྗོད་ལྡན་པའི་སྒྲ་བརྙན། འདིའི་ཁོངས་སུ་ལས་གཞི་རྒྱུན་གནས་ ཐུབ་པའི་ཆ་རྐྱེན་གལ་ཆེ་ཞིག་ནི། ས་གནས་སུ་སྣ་མང་བརྒྱུད་ལམ་ཡིག་མཛོད་ (multimedia documentation) དང་གྲངས་མཛོད་ (data capture) གཉིས་ཀའི་ཡིག་ཚགས་བསྐྲུན་དགོས་པ་དེ་རེད། ཡིག་ཚགས་ནི་སྒྲ་ཡངས་འཇུག་ གི་དབང་དུ་བྱས་ཏེ། སྐད་ཡིག་གི་རྣམ་པ་གཅིག་པུར་གོ་རྒྱུ་མིན་པར། ཁྱབ་ཆེ་བའི་རྟགས་ཀྱི་རིགས་དང་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་དཔེ། ཞབས་བྲོ། ཞེ་ས། མཛད་སྒོ་སོགས་རིག་གཞུང་གི་གནས་མང་པོ་ཡང་དེའི་ཁོངས་བསྡུ་དགོས།

དགེ་རྒན་དང་སློབ་ཕྲུག མི་རྒན་པ་བཅས་ཀྱི་ཆེད་བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་གཞུང་དང་ཚིག་མཛོད་སོགས་སྐད་ཡིག་གི་རྒྱུ་ཆ་མང་པོ་གོ་ སྒྲིག་བྱེད་པ། ས་གནས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ལས་དོན་པ་ཚོར་མྱོང་ཁྲིད་ཚུད་པའི་སྦྱོང་བརྡར་གོ་སྒྲིག་བྱེད་པ། ༼ཧིན་ཊོན་ ༡༩༩༤༽ སློབ་ཁྲིད་ ཀྱི་སྐད་བརྡ་ནི་ངེས་པར་ས་གནས་དེ་གའི་སྐད་དང་། དབང་སྒྱུར་སྐད་ཡིག་ནང་སྤྲོད་དགོས་པ་དང་། དེ་ཡང་བྱུང་ན་ས་གནས་ དེ་གའི་སྐད་ཡིག་དེས་སྔོན་ལ་སློབ་དགོས། དགེ་རྒན་གྱི་སྦྱོང་བརྡར་ནི་རྒྱ་ཆེན་པོ་ཡིན་དགོས་པར་མ་ཟད། སྐད་དེ་ཕྱེད་ཙམ་སྨྲ་ མཁན་ཚོར་ཡང་སྦྱོང་བརྡར་ཞིབ་རྒྱས་སྤྲོད་དགོས། སློབ་ཕྲུག་ཚོར་ཡང་ཡིག་ཚགས་བཟོ་སྟངས་དང་ཡིག་མཛོད་ཉར་ཐབས་ཀྱི་ སྦྱོང་བརྡར་སྤྲོད་དགོས། སྐད་བརྡ་རིག་པའི་སྒོའམ་ (LinguistList’s EMELD portal: http://linguistlist.org) ཡང་ན་ བོད་དང་ཧི་མ་ལ་ཡའི་གྲངས་བརྡའི་དཔེ་མཛོད་ ( Tibetan and Himalayan Digital Library; http:// www.thlib.org/) ལྟར། སྐད་ཡིག་དང་རིག་གཞུང་ཞིག་གི་ལས་དོན་བྱེད་པའམ་དེ་དང་འབྲེལ་བ་བཟོ་རྒྱུར་བསམ་ གཞིགས་བྱེད་དགོས། དེ་ཡང་སྐད་ཡིག་ཉམས་ཞིབ་པའི་སྡེ་ཁག་དང་མཉམ་དུ་སྤྱི་ཚོགས་འབྲེལ་གཏུགས་དྲ་བ་ (social networks) དང་གྲངས་མཛོད་དྲ་བ་ (data networks) འཛུགས་དགོས་ཤིང་། སྡེ་ཁག་གི་དགོས་མཁོ་དེ་སྦྱོང་བརྡར་ དང་བསྐྱར་སྒྲིག་བྱེད་རུང་བའི་ནུས་ཁུངས་དང་འཚམས་པ་ཡིན་དགོས། 246

རྩ་མེད་འགྲོ་ཉེན་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་སླར་གསོའ ་ི དཔྱད་ཐབས་དང་ལག་རྩལ།

ད་ཡོད་སྐད་ཡིག་གི་ཡིག་མཛོད་དང་སྐད་ཡིག་བསྐྱར་གསོའ ་ི ཆེད་ལས་པ་དང་མཉམ་ལས་བྱེད་དགོས། ཆ་འཕྲིན་གསོག་ མཛོད་ཆུང་ངུ་ཁག་ཚུད་པའི་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་བཀོད་པ་ཞིག་དགོས་པ་ནི་གལ་ཆེའི་གྲུབ་ཆ་ཞིག་རེད། མཉམ་ལས་བྱས་ན་ད་ ཡོད་ཀྱི་ཐབས་ལམ་ཁག་བཀོལ་སྤྱོད་དང་། ཆ་འཕྲིན་མཛོད་ཁང་གི་མཐུན་རྐྱེན་ཁག་ཕན་ཚུན་འཚོལ་ཞིབ་དང་མཉམ་སྤྱོད་ཐུབ་ པ་བྱུང་སྟེ། འབྱུང་འགྱུར་སྐད་ཡིག་སྲུང་སྐྱོབ་ཀྱི་འཇུག་ཚད་རྒྱ་ཆེར་གཏོང་ཐུབ་པ་ཡིན། སྐད་ཡིག་སྣ་མང་གི་ཁོར་ཡུག་ཅིག་གི་ནང་སྐད་ཡིག་ཅིག་རྒྱུན་འཛིན་བྱེད་པར་རྒྱུན་མཐུད་ཀྱི་བྱ་ཐབས་ནུས་ལྡན་སྤེལ་ དགོས་ཀྱིན་ཡོད། དེ་ཡང་པ་ར་ཊིས་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༠ ལོའ་ི རྩོམ་ཡིག་ཅིག་གི་ནང་“ལོ་རྒྱུས་ལ་ཁ་གཏད་གཅོག་པར། ས་ཁོངས་ གཅིག་གི་ནང་ང་ཚོས་ཐེངས་དང་པོར་སྐད་ཡིག་གཉིས་ལྗིད་མཉམ་དུ་མཉམ་གནས་ཐུབ་པ་བཟོ་ཐུབ་རྒྱུ་ཡིན་པར་ཡིད་ཆེས་ འཇུག་པ་ནི། ནོར་འཁྲུལ་ཡིན་པས་དེ་ལ་མི་འདོད་བཞིན་དུ་རིན་པ་འཇལ་དགོས་ཆགས་རྒྱུ་རེད་”ཅེས་གསུངས་པ་བཞིན། སྐད་ཡིག་གི་གནས་བབས་ལ་རྒྱུན་ལྡན་དང་བསྐྱར་ཟློས་ཡང་ཟློས་ཀྱི་དཔྱད་ཞིབ་བྱས་ན། སྐད་ཡིག་རྒྱུན་འཛིན་གྱི་ཐད་སྟོབས་ ཤུགས་ཆེ་བའི་ལག་ཆ་ཞིག་ཆགས་རྒྱུ་རེད། ལྷན་ཐབས། སྐད་ཡིག་གསོན་ཤུགས་ཀྱི་དཔྱད་ཞིབ་འགེངས་ཤོག

གཤམ་གྱི་འགེངས་ཤོག་འདི་ནི་བྷེ་རན་ཛིན་གྷར་ (Brenzinger) དང་། མ་ཐི་ཡ་སེ། (Matthias) ཨ་ཀི་ར་ ཡ་ མ་མོ་ཊོ། (Akira Yamamoto) ནོ་རི་ཀོ་ ཨའེ་ཀ་ཝ། (Noriko Aikawa) ཌི་མི་ཊི་རི་ ཀོན་དྷོའོ་བྷ། (Dmitri Koundiouba) ཨ་ན་ཧི་ཊི། མི་ན་ས་ཡན། (Anahit Minasyan) ཨ་རན་ནེ་ ཌ་ཡར ( Arienne Dwyer) ཀོ་ལེ་ཊེ་ གྷ་རན་ཝལ་ཌི། (Colette Grinevald) མི་ཆལ་ ཀ་རུ་སེ (Michael Krauss) ཨོ་ས་ཧི་ཊོ་ མི་ཡའོ་ཀ (Osahito Miyaoka) ཨོ་ས་མུ་ ས་ཀི་ཡ་མ (Osamu Sakiyama) རི་ཡིག་སེ་ སེ་མི་ཊི། (Rieks Smeets) ཨོ་ཕི་ལི་ཡ་ ཛེ་ཕ་ཌ (Ofelia Zepeda) བཅས་དང་། སྐད་ཡིག་གི་གསོན་ཤུགས་དང་སྟོང་ཉེན། ཕ་རན་ སིའི་རྒྱལ་ས་པེ་རི་སི་ལ་ཚོགས་པའི་ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགསཀྱི་སྐད་ཡིག་སྲུང་སྐྱོབ་སྐོར་གྱི་ཆེད་མཁས་མི་སྣའི་ཚོགས་འདུ་བཅས་ གཞི་ལ་བཞག་སྟེ་བཀོད་པའོ།། རྐྱེན་རྩ། མི་རབས་ནང་ཁུལ་དུ་སྐད་ཡིག་ བརྒྱུད་སྤེལ།

སྐད་ཡིག་གི་མིང་། རྒྱལ་སྤྱིའི་ཚད་ལྡན་ཨང་རྟགས། ISO 639-3 code: སྐར་གྲངས།

སྐད་དེ་སྨྲ་མཁན་གྱི་ལྟོས་མེད་གྲངས་ འབོར། ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་མི་འབོར་ནང་། སྐད་ དེ་སྨྲ་མཁན་གྱི་ལྟོས་བཅས་གྲངས་ འབོར། ད་ཡོད་སྐད་ཡིག་ཁྱབ་ཁོངས་ཀྱི་ འགྱུར་འགྲོས།

ཁྱབ་ཁོངས་དང་བརྒྱུད་ལམ་གསར་ པར་བརྡ་ལན། 247

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

སྐད་ཡིག་སློབ་གསོ་དང་ཡིག་རྨོངས་ སེལ་བའི་རྒྱུ་ཆ།

གཞུང་འབྲེལ་གྱི་གནས་བབས་དང་ བཀོལ་སྤྱོད་ཚུད་པའི་སྲིད་གཞུང་དང་ སྒྲིག་འཛུགས་ཀྱིས་སྐད་ཡིག་དེར་ འཛིན་པའི་རྣམ་འགྱུར་དང་སྲིད་བྱུས། རང་ཁོངས་མི་སྡེས་རང་གི་སྐད་ཡིག་ ལ་འཛིན་པའི་རྣམ་འགྱུར། ཡིག་ཚགས་ཀྱི་གྲངས་འབོར་དང་ སྤུས་ཚད། ཟུར་མཆན། ༼༡༽

༼༢༽ ༼༣༽

“རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མ་” (GIDS) ཞེས་པ་དེ། “མི་རབས་ནང་ཁུལ་གྱི་འཐོར་ཞིག་ཚད་གཞི་རིམ་ འབེབས་མ་” (Graded Intergenerational Disruption Scale) ཞེས་པ་དེའི་བསྡུས་མིང་ཡིན། “རྒྱ་བསྐྱེད་རབས་འཐོར་ཚད་འབེབས་མ་” (E[xtended]GIDS) ཞེས་པ་ནི། “རྒྱ་བསྐྱེད་བཏང་བའི་ མི་རབས་ནང་ཁུལ་གྱི་འཐོར་ཞིག་ཚད་འབེབས་མ་” (Extended Graded Intergenerational Disruption Scale) ཞེས་པ་དེའི་བསྡུས་མིང་ཡིན། “ཤེས་ཚན་རིག་ཚོགས་” (UNESCO) ནི། “མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་ཤེས་ཡོན་དང་ཚན་རིག་རིག་ གཞུང་ལྷན་ཚོགས་” (United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization) ཀྱི་བསྡུས་མིང་ཡིན།

དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ།

རེ་སྦེ་ཁ་ཨ་གེ་སི་དང་ (Agheyisi, Rebecca) ཇོ་ཤ་ཨ་ཧྥི་ཤི་མན། (Joshua A. Fishman) སྐད་ཡིག་གི་འདུ་ ཤེསརིག་པ་སྟེ། ཐབས་ལམ་གྱི་འཇུག་སྒོ་ལ་རག་ཙམ་དཔྱད་པ། མི་དཔྱད་རིག་པའི་སྐད་བརྡ་རིག་པ། ༡༢། ༥ ཤོག་གྲངས་༡༣༧ནས་༡༥༧ ཨན་ཐོ་ནི་ཨ་རིས་ཊར་དང་། (Anthony Aristar) ཧེ་ལིན་ཨ་རིས་ཊར ཌེ་རིད། (Helen Aristar-Dry) མར་ཐ་ ཊི་ར་ལིབ། (Martha Ratliff) ལྗོན་ཤིང་སྣ་མང་སྟེ། སྐད་ཡིག་དབར་གྱི་འབྲེལ་བའི་གློག་རྡུལ་དཔེ་མཛོད། དྲ་ཐོག།http://multitree.linguistlist.org/ སྒེ་ལན་སྦང་ཀ་སི། (Glenn Banks) ༢༠༠༠། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཤུགས་རྐྱེན་ལ་དཔྱད་ཞིབ་དང་། ལྟ་རྟོག དེ་བཞིན་ཁྱིམ་ཚང་ ལྟ་ཞིབ། སྒོ་ཌི་མན་ (L.R. Goldman) གྱིས་རྩོམ་བསྒྲིགས་བྱས་པའི་སྤྱི་ཚོགས་ཤུགས་རྐྱེན་དབྱེ་ཞིབ་ཏེ།ལག་ བསྟར་མི་དཔྱད་རིག་པའི་ལག་དེབ། ་ཨོག་སི་ཧྥོར་ཌི་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།་ སྦར་ག ཤོག་གྲངས་༣༥ནས་༥༩ རོ་ལན་ཌི་སྦེལ་མེ་ཡར། (Roland Bielmeier) སོགས་ཀྱིས་༢༠༠༡ལོར་རྩོམ་བསྒྲིགས་བྱས་པའི། བོད་ཀྱི་ཡུལ་སྐད་ཀྱི་ ཚིག་མཛོད་དཔྱད་བསྡུར་མ། སྦེར་ནེ། སྦེར་ནེ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ། ཧྥ་རན་ཀ་སྦེ་ལར། (Blair Frank) ༡༩༩༠། ལས་གཞི་ཆུང་ཆུང་ལ་ལྟ་ཞིབ་བྱས་པ་སྟེ། གཞི་རྒྱ་ཆུང་བའི་སྐད་ཡིག་ལ་ལྟ་ཞིབ་བྱེད་པའི་ལག་དེབ། ཨར་ལིང་ ཀྲོན། ཀྲེག་སར་སི་མངའ་སྡེ། དབྱར་ཁའི་སྐད་ཡིག་འཛིན་གྲྭ་དང་ཨར་ལིང་ཀྲོན་ཀྲེག་སར་སི་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ། 248

རྩ་མེད་འགྲོ་ཉེན་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་སླར་གསོའ ་ི དཔྱད་ཐབས་དང་ལག་རྩལ།

རེ་སྦེ་ཀ་སྦུ་ལུམ་མར་ཊིན་ཛེ། (Rebecca Blum-Martinez) ལིན་ནེ་ཧིན་ཊོན། (Leanne Hinton) དེ་ བཞིན་ཁེ་རི་ཊིན་ཕི་སིམ་ས། (Christine P. Sims) ༢༠༠༡། དམངས་ཁྲོད་གཞི་བྱས་པའི་སྐད་ཡིག་སླར་ གསོའ་ི ལག་དེབ། ཨལ་སྦུ་ཁུར་ཁུ། NM། ཨ་རིའི་ཡུལ་མིའི་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ཁང་། ཇོན་སྦོ་ཌེན་དང་། (John Bowden) ཁ་ཐེ་རོ་མན་ནོ་ཝི་སི་ཀི། (Kathy Romanovsky) ༢༠༠༧ ཞིང་འབྲོག་དུས་ ཐུང་རྟོག་ཞིབ། རྒྱལ་སྤྱིའི་ཨོ་སི་ཀྲོ་ལི་ཡ་དང་ཨེ་ཤི་ཡའི་ཉེན་ཚབ་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་ཚོགས་ཆེན་སྐབས་ཀྱི་གསུང་ བཤད། ཐེ་ཝན། ཊེ་ཝི་ཌེ་སྦ་ར་ཌི་ལི། (David Bradley) ༢༠༠༥། ངོ་སྤྲོད། རྒྱ་ནག་ནང་གི་སྐད་ཡིག་ཉེན་ཚབ་ཅན་དང་སྐད་ཡིག་གི་ སྲིད་བྱུས། རྒྱལ་སྤྱིའི་སྤྱི་ཚོགས་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་དུས་དེབ། ༡༧༢། ཤོག་གྲངས། ༡ནས་༢༡ མར་ཐ་སི་སྦེ་རེན་ཛིང་གར་དང་། (Matthias Brenzinger) ཊི་ཇེར་ཌི་ཌི་སྒར་རེབ། (Tjeerd deGraaf) ༢༠༠༤ནས་༢༠༠༨། ཉེན་ཚབ་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་དང་སྐད་ཡིག་རྒྱུན་མཐུད་སྐོར་གྱི་ཡིག་ཆ། UNESCO འཚོ་ བའི་རོགས་རམ་གྱི་ལམ་ལུགས་སྐོར་གྱི་ཤེས་བྱ་སྣ་མཛོད། (EOLSS) 6.20B.10.3. ཁྲེན་ནེ་ཤོང་། (Chen Naixiong) ༡༩༨༢། wu tun hua chi tan ༼ཝུ་ཏུན་ཡུལ་སྐད་ཀྱི་སྐོར་ལ་ཐོག་མའི་ བརྟག་དཔྱད།༽ མི་རིགས་སྐད་ཡིག ༡༠༡༨ ཁྲེན་ནེ་ཤོང་། (Chen Naixiong) ༡༩༨༦། wu tun hua chi tan ༼ཝུ་ཏུན་ཡུལ་སྐད་ཀྱི་སྐོར་ལ་གླེང་བ། ༽ ཨེ་ཤ་ཡ་དང་ཨ་ཧྥེ་རི་ཀ་རིག་པའི་དུས་དེབ། ༣༣-༥༢ ཀེན་ཌལ་ཌེག་ཀར། Kendall Decker ༡༩༩༢ པ་ཀི་སི་ཏན་གྱི་ཆི་ཁྲལ་རྫོང་ཁག་ནང་ལ་སྐད་ཡིག་རྒྱུན་གནས་དང་སྒྱུར་ བ་འགྲོ་བའི་རྐྱེན་ལ་དཔྱད་པ། ཨར་ལིན་ཊོན་ཊེག་ས་སི་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ། པར་སྐྲུན་བྱས་མེད་པའི་ཞིབ་འཇུག་སློབ་ མའི་ཆེད་རྩོམ། ཨ་རིན་ནེ་ཌེ་ཝ་ཡར། (Arienne Dwyer) ལྕེའི་རྣམ་འགྱུར་ཏེ། ལྕེ་སྟེང་གི་བྲོ་བ། རྒྱ་ནག་ ནང་ལ་སྐད་ཡིག་དང་དབང་ཤུགས་ཀྱི་སྐོར་གླེང་བ། ཝི་ལེམ་སབ་རན་སོགས་ཀྱིས་བསྒྲིགས་པའི། རྒྱ་ནག་ནང་ལ་ མི་རིགས་རིང་ལུགས་དང་ས་གནས་ཀྱི་མིི་རིགས་ཀྱི་ངོ་བོ་ལ་དཔྱད་པ། ཕ༹་རན་ཁ་ཀ་སེ། (Frank Cass) ཤོག་ གྲངས་༦༨-༨༥ ཨ་རིན་ནེ་ཌེ་ཝ་ཡར། (Arienne Dwyer) ༢༠༠༡-༢༠༠༨ ས་ལར་དང་མོང་གོལ། ཝུ་ཏུན་ཡིག་ཚགས་ལས་གཞི། VW-DOBES དྲ་ཐོག་གི་ཡིག་ཚགས། http://www.mpi.nl/DOBES མི་དང་པོའ་ི ཤུལ་གཞག་སྐད་ཡིག་དང་རིག་གཞུང་ཤུལ་གཞག་ལྷན་ཁང་། ༢༠༡༠ སྐད་ཡིག་གི་འཆར་འགོད་རིམ་པ། http://www.fphlcc.ca/language/revitalization/language-planning/stagesof-language-planning ༢༠༡༠ལོའ་ི ཟླ་བ་༡༡ནང་ལ་བཀླགས་པ། ཇོ་ཤ་ཨ་ཧྥི་ཤི་མན། (Joshua A. Fishman) ༡༩༩༡ སྐད་ཡིག་འགྱུར་བ་ཕྱིར་ལྡོག་བྱེད་པ། ཀ་ལི་ཝན་ཌོན། སྐད་ཡིག་སྣ་ འཛོམས་གལ་ཆེན་ཡིན། ཇོ་ཤ་ཨ་ཧྥི་ཤི་མན། (Joshua A. Fishman) ཉེན་ཚབ་ནང་ལ་ལྷུང་བའི་སྐད་ཡིག་སྐྱོབ་ཐབས་ཡོད་དམ། སྐད་ཡིག་ འགྱུར་བ་ཕྱིར་ལྡོག་བྱེད་པར་སྐྱར་ཞིབ་བྱེད་པ། དུས་རབས་ཉེར་གཅིག་གི་བསམ་གཞིགས། ཀ་ལི་ཝན་ཌོན། དབྱིན་ལན། སྐད་ཡིག་སྣེ་འཛོམས་དགོས་པ། ཕོལ་སྒར་རེ་ཊི། ཀི་ཀོ་ལས་ཁུ་ལན་ཊི། ཨན་ཇི་ཝིལ་ལམ། (Paul Garrett, Nikolas Coupland and Angie Williams) ༢༠༠༣ སྐད་ཡིག་གི་འདུ་ཤེས་ལ་རྩད་གཅོད་བྱེད་པ་སྟེ། སྤྱི་ཚོགས་ཐོག་གི་ཡུལ་སྐད་དང་། མི་ རིགས། དེ་བཞིན་ནུས་པ་བཅས་ཀྱི་གོ་དོན། ཀར་ཌིབ། ཝེལ་སེ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ ་ི དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཧོ་ཝར་ཌི་སྒེ་ལེ་སི། RY སྦོར་ཧི་སི། དེ་བཞིན་D ཊེ་ལོར། (Howard Giles, R.Y. Bourhis, and D. Taylor) ༡༩༧༧ མི་རིགས་ཚོ་ཁག་དབར་གྱི་སྐད་ཡིག་གི་གཞུང་ལུགས་ཞིག་ལ་དམིགས་པ། ཧོ་ཝར་ཌི་སྒེ་ལེ་སིས་ རྩོམ་བསྒྲིགས་བྱས་པའི་སྐད་ཡིག གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་དང་ཚོ་ཁག་བཅས་དབར་གྱི་འབྲེལ་བ་ལ་དཔྱད་པ། ལོན་ ཌོན་ཤེས་རིག་དཔར་ཁང་། ཧོ་ཝར་ཌི་སྒེ་ལེ་སི། (Howard Giles) M ཧེའུ་སི་ཊོན། (M. Hewstone) E.B. རན། (E.B. Ryan) དེ་ 249

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

བཞིན་ ཇོན་སོན། (P. Johnson) ༡༩༨༧ སྐད་ཡིག་གི་འདུ་ཤེས་ཐོག་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པ། ཨུལ་རིག་ཨ་ མོན། (Ulrich Ammon) ནོ་སྦར་ཊི་ཌི་མན། (Norbert Dittmans) ཀ་ལོས། J མ་ཐེར་ (Klaus J.Mattheier) སོགས་ཀྱིས་རྩོམ་བསྒྲིགས་བྱས་པའི་སྤྱི་ཚོགས་སྐད་ཡིག་བརྡ་སྤྲོད་སྐོར་སྟེ། སྐད་ཡིག་དང་སྤྱི་ ཚོགས་སྐོར་གྱི་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཚན་རིག་ལག་དེབ། སྦར་ལིན། ཌེ་གྲུ་ཊེར་པར་ཁང་། ཤོག་གྲངས་༥༨༥-༥༩༧ ལེ་མོར་ སྒེ་རིན་ནོ་སྦེལ། (Lenore A Grenoble) J ལིན་སེ། (J Lindsay) ༢༠༠༦། སྐད་ཡིག་སྐྱོབ་པ། སྐད་ཡིག་སླར་གསོའ་ི སྐོར་ལ་ངོ་ སྤྲོད་བྱེད་པ། ལེའུ་༧.༩། རྟོག་ཞིབ་འདྲི་ཤོག་གི་དཔེ་མཚོན། ༼ཤོག་གྲངས་༡༩༨-༢༠༡༽ ཁེམ་སྦེ་རི་ཇི། ཁེམ་སྦེ་ རི་ཇི་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ་ི དཔེ་སྐྲུན་ཁན་ཁང་། ཇོ་སེབ་སྒེ་རིམ་སི། (Joseph Grimes) ༡༩༩༥ སྐད་ཡིག་རྟོག་ཞིབ་ཟུར་ལྟའི་ལམ་སྟོན། ཌེ་ལེ་སི། དབྱར་ཁའི་སྐད་ཡིག་ འཛིན་གྲྭ། ཧྥི་ལིག་སི་ཧེ་ལར། (Felix Haller) ༢༠༠༤ ཐེམ་ཆེན་ཡུལ་སྐད་ནང་གི་སྒྲུང་། སྦོན། VGH ཝེ་སིན་ཆབ་སེ་ཝར་ལག (VGH Wissenschaftsverlag) ལིན་ནེ་ཧིན་ཊོན (Leanne Hinton) ༡༩༩༤ མེ་ཡི་གླིང་བུ། ཀ་ལེ་ཧྥོར་ནི་ཡའི་ཨིན་ཌེ་ཡན་མི་རིགས་ཀྱི་སྐོར་ལ་ཆེད་རྩོམ། སྦེར་ཀེ་ལི། ཀ་ལེ་ ཧྥོར་ནི་ཡ། ཧེ་ཌེ་དེབ། མ་ཐི་ཡ་ཧར་མན་སི། (Matthias Hermanns) ༡༩༥༢ བོད་ཀྱི་ཨ་མདོའ་ི ཡུལ་སྐད། མི་དཔྱད་རིག་པ་༤༧ ཤོག་ གྲངས་༡༩༣-༢༠༢ཧྭ་ཁན་དང་ཀླུ་འབུམ་རྒྱལ། ༡༩༩༣ ཨ་མདོའ་ི ཡུལ་སྐད་ཚིག་མཛོད། ལན་ཇུ། ཀན་སུའུ་མི་ རིགས་༼དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།༽ ཇུ་ཧྭ་ཇན་ཧུ་ནན། Janhunen Juha མར་ཇ་པེལ་ཊོན་མ། (Marja Peltomaa) ཨེ་རིག་སན་ཌི་མན། (Erikia Sandman) ཤ་བོ་དོན་གྲུབ། ༢༠༠༨ ཝུ་ཏུན། མུ་ནིག ལིང་ཀོམ་ཡུ་རོ་ཕ། ཕོལ་ལེའུ་ཝི་སི། (Paul M Lewis) ༢༠༠༦ འཛམ་གླིང་ཐོག་གི་ཉེན་ཚབ་ཅན་དུ་འགྱུར་བའི་སྐད་ཡིག་དབྱེ་འབྱེད་བྱེད་ ཕྱོགས། སིལ་ཨིན་ཊར་ན་ཤོན་ནོལ། (SIL International) དྲ་ཐོག http://www.sil.org/ silewp/abstract.asp?ref=2006-002 ཕོལ་ལེའུ་ཝི་སི། (Paul M Lewis) ༢༠༠༩ ཨེ་ཐ་ནོ་ལོག་ཞེས་པ་སྟེ། འཛམ་གླིང་གི་སྐད་ཡིགཔར་ཐེངས་༡༦པ། ཌེ་ལ་ སི། སིལ་ཨིན་ཊར་ན་ཤོན་ནོལ། (SIL International) དྲ་ཐོག http://www. ethnologue. org ཕོལ་ལེའུ་ཝི་སི། (Paul M Lewis) ༢༠༠༩ སྐད་ཡིག་རྟོག་ཞིབ། སིལ་ཨིན་ཊར་ན་ཤོན་ནོལ། (SIL International) དྲ་ཐོག http://www.ethnologue.com/show_subject.asp?code=LSV .༢༠༡༠ཟླ་བ་༡༡པའི་ཚེས་༢༢ཉིན་ལྟ་ཞིབ་བྱས། ཕོལ་ལེའུ་ཝི་སི། (Paul M Lewis) དང་གྷ་རེ་སི་མོན། (Gary Simons) ༢༠༡༠ ཉེན་ཚབ་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་ལ་ རྟོག་ཞིབ་བྱེད་པ། ཧྥི་ཤི་མན་གྱི་GIDS རྒྱ་སྐྱེད་གཏོང་བ། རོ་མ་ནི་ཡའི་སྐད་ཡིག རོ་མ་ནི་ཡའི་སྐད་བརྡ་རིག་ པའི་སྐྱར་ཞིབ་དུས་དེབ། འདོན་ཐེངས་༢པ། སེ་ཏན་ལེ་ལི་སྦར་སོན། (Stanley Liberson) ༡༩༨༠ སྐད་ཡིག་རྒྱུན་གནས་དང་སྐད་ཡིག་འགྱུར་བའི་སྐོར་གྱི་སྤྱི་ ཚོགས་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་རྟོག་ཞིབ་ཀྱི་སྤུས་ཚད་ལེགས་སུ་གཏོང་བའི་ལམ་ལུགས། རྒྱལ་སྤྱིའི་སྤྱི་ཚོགས་སྐད་བརྡ་ རིག་པའི་དུས་དེབ། ༢༥།༡།༡༡-༢༧མི་ཁེལ་ཀོ་རོ་སི། (Michael Krauss) ༡༩༢། དཀའ་ཉེན་ནང་ལ་ཚུད་ པའི་འཛམ་གླིང་གི་སྐད་ཡིག སྐད་ཡིག ༦༨།༡།༤-༡༠ ཇེམ་སི་མ་ཊི་སོབ། (James Matisoff) སོགས་ཀྱིས་བསྒྲིགས་པ། ༡༩༨༧-༢༠༠༦ རྒྱ་ནག་དང་བོད་ཀྱི་ཐ་སྙད་འབྱུང་ ཁུངས་ཀྱི་ཚིག་མཛོད། (STEDT) དྲ་ཐོག http://stedt.berkeley.edu/ ཡུ་སུ་ཧི་ཁོ་ནག་ག་ནོ། (Yasuhiko Nagano) ཨ་མདོ་ཤར་པའི་ཡུལ་སྐད། ཊོ་ཁྱོ། ཨེ་ཤ་ཡ་དང་ཨ་ཧྥ་རི་ཀའི་སྐད་ཡིག་ དང་རིག་གཞུང་ཞིབ་འཇུག་ཁང་། 250

རྩ་མེད་འགྲོ་ཉེན་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་སླར་གསོའ ་ི དཔྱད་ཐབས་དང་ལག་རྩལ།

མིན་ཧྲང་ཀྲི་ (Min Shengzhi) དང་གེང་ཤན་རྫོང་། (Geng Xianzong) ༡༩༨༩། ཨ་མདོའ་ི ཡུལ་སྐད་ཕྱོགས་ བསྒྲིགས། ཟི་ལིང་། མི་རིགས། ངག་དབང་ཆོས་དར། ༡༩༨༠ ཨ་མདོའ་ི ཁ་སྐད་ཚིག་མཛོད། ལན་ཀྲུ། ནུབ་བྱང་ མི་རིགས་སློབ་གྲྭ། སྐལ་བཟང་ནོར་བུ། ཀར་ཨ་ཌམ་ཕི་ཀྲི། (Karl Adam Peet) དཔལ་ལྡན་བཀྲིས། དེ་བཞིན་ཀེ་ཝིན་སེ་ཊེའུ་ཝར་ཀྲི། དེང་དུས་ཨ་མདོའ་ི ཁ་སྐད། མེ་ལེན། པ་ར་ཀྲི། (M. Prats) ༡༩༩༠ སྐད་ཡིག་རྒྱུན་གཏན་ཅན་དུ་འགྱུར་བའི་བསམ་གཞིགས། པ་ར་ཀྲི་དང་། ར་ཧྥ་ནེལ། དེ་ བཞིན་རོ་སི་ཆི་སོགས་ཀྱིས་བསྒྲིགས་པ། ཁ་ཊ་ལན་གྱི་སྐད་ཡིག་གི་མདུན་ལམ། སྦར་སེ་ལོན་ན། ཨམ་ཕུར་རི། ཤོག་གྲངས་༩-༢༢ མར་རི་ལེ་ཕ་རིན་སི། Prins, Marielle ༢༠༠༢ ཐུན་མོང་གི་སྐད་ཡིག་ལ་མངོན་ཕྱོགས་སྟེ། ཨ་མདོའ་ི ངོས་ནས་སྐད་ཡིག་ གཅིག་འགྱུར་ལ་འབད་བརྩོན་བྱེད་སྟངས། ཊོ་ནི་ཧུ་སྦར་ཊི་སོགས་ཀྱིས་བསྒྲིགས། བོད་ཀྱི་ཨ་མདོ་ལ་འགྱུར་བ་ འགྲོ་བཞིན་པ། མའོ་འདས་རྗེས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་དང་རིག་གཞུང་ལ་ལྟ་བ། ལེ་ཌིན། སྦ་རིལ། ཇོར་ཇེ་རོ་རེག (Georges Roerich) ༡༩༥༨ ཨ་མདོའ་ི སྐད་ལ་དཔྱད་པ། རོ་མ། ཨི་ཀྲ་ལིན་ཨེ་ཤ་ཡ་དཀྱིལ་མ་དང་ཨེ་ ཤ་ཡ་ཤར་གྱི་ཞིབ་འཇུག་ཁང་། སྐལ་བཟང་འགྱུར་མེད་དང་སྐལ་བཟང་དབྱངས་ཅན། ༢༠༠༢ བོད་ཀྱི་ཡུལ་སྐད་ སྤྱི་བཤད། པེ་ཅིང་། མི་རིགས། རི་ཆར་ཌི་ཁེ་ཐ་སི་ཕ་རིག ༡༩༧༩ གོ་ལོག་ཡུལ་སྐད་དང་ཡི་གེའི་འདས་ཚིག་འགྲོ་ སྟངས། BSOAS ༤༢།༡།ཤོག་གྲངས་༥༣-༦༠ ཇག་སོན་སན། (T. S. Jackson Sun) བོད་ཀྱི་ཨ་མདོའ་ི སྒྲ་གདངས་ལ་དཔྱད་པ། མཛོ་དགེའི་ཕྱོགས་ཀྱི་ཡུལ་སྐད་ལ་ དཔྱད་པ། ཊོ་ཁྱོ། ཨེ་ཤ་ཡ་དང་ཨ་ཧྥ་རི་ཀའི་སྐད་ཡིག་དང་རིག་གཞུང་ཞིབ་འཇུག་ཁང་། ཇག་སོན་སན། (T. S. Jackson Sun) ཨ་མདོའ་ི སྐད་ཀྱི་ར་སྤྲོད། མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་སློབ་གསོ་ཚན་རིག་ལྷན་ ཁང་གི་དམིགས་བསལ་ཉེན་ཚབ་ཅན་གྱི་སྐད་ཡིག་སྐོར་ལ་མཁས་པའི་ཚོགས་ཆུང་ ༼མར་ཐ་སི་སྦེ་རེན་ཛིང་གར་ ། ཨ་རིན་ནེ་ཌེ་ཝ་ཡར། ཊི་ཇེར་ཌི་ཌི་ག་རབ། ཁོ་ལེ་ཊེ་ག་རིན་ནེ་ཝལ་ཌི། མི་ཁེལ་ཀོ་རོ་སི། ཨོ་ས་ཧི་ཊོ་མི་ཡོ་ཁ། ནི་ཀུ་ལ་སི་ཨོ་སེ་ཊི་ལེར། ཨོ་ས་མུ་ས་ཀི་ཡ་མ། མར་ཐ་ཝི་ལ་ལོན། ཨ་ཁི་ར་ཡ་མ་མོ་ཏོ། ཨོ་ཧྥེ་ཌ།༽ ༢༠༠༣ སྐད་ ཡིག་གི་གསོན་སྟོབས་དང་ཉེན་ཚབ། མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་སློབ་གསོ་ཚན་རིག་ལྷན་ཁང་གི་ཉེན་ཚབ་ཅན་གྱི་ སྐད་ཡིག་སྲུང་སྐྱོབ་ལས་གཞིའི་མཁས་པའི་ཚོགས་ཆུང་ལ་ཕུལ་བའི་ཡིག་ཆ། པ་རི་སི། ༢༠༠༣ཟླ་བ་གསུམ་པའི་ ཚེས་༡༠-༡༢། དྲ་ཐོགhttp://www.unesco.org/culture/ich/doc/src/00120-EN.pdf གེ་ཛ་ཨུ་རེ། (Géza Uray) ༡༩༤༩། བོད་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་ཡུལ་སྐད་ལ་དབྱེ་བ་འབྱེད་པ། སྦུ་ཌ་པེ་སི་ཊི། རབ་འབྱམས་པའི་རྒྱུག་སྤྲོད་རྩོམ་ཡིག ཝང་ཆིང་ཤན། ༡༩༨༩ ཨ་མདོའ ི ཁ་སྐད་གྱི་བརྡ་སྤྲོད། ཁྲེན་ཏུ། ཟི་ཁྲོན་མི་རིགས།ག་ ལེན་ཡི་སི་ཝ་ཊར། ༡༩༩༨ དམངས་ཁྲོད་རྩོམ་ཡིག རིག་པའི་གཞུང་ལུགས་དང་ལག་ལེན། ཌེ་ལ་སི། དབྱར་ཁའི་ སྐད་ཡིག་རྟོག་ཞིབ་ཁང་། ཤི་ཡུན་ལིན། ༡༩༨༣ རེབ་གོང་སོག་པོའ་ི གྲོང་གསེབ་བཞི་ ༼ཝུ་ཏུན།༽ཡི་ལོ་རྒྱུས། སྐད་ཡིག དེ་བཞིན་སྒྱུ་རྩལ་བཅས་ལ་བརྟག་ དཔྱད་བྱས་པའི་སྙན་ཞུ། ༼དུམ་བུ་གཉིས་པ། སྐད་ཡིག༽ མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་མཐོ་སློབ་རེབ་གོང་སོག་རིགས་ ཞིབ་འཇུག་ཚོགས་པ། rtsp://172.29.101.10/tibetonline.sdp

251

THE STRUCTURAL CONCEPTS FOR REVERSE LANGUAGE SHIFT: PATIENCE, PRUDENCE, AND FUNCTIONAL SPECIFICITY Joshua A. Fishman Yeshiva University Elliot Sperling Indiana University Abstract This paper is a transcript of a conversation between Joshua A. Fishman, a research professor of social sciences at Yeshiva University, and Elliot Sperling, a professor in the Department of Central Eurasian Studies, Indiana University, on Reversing Language Shift. The discussion served as the keynote address for the event “Vitality and Viability of Minority Languages,” at Latse Library in New York City, on October 23, 2009. Biographies Over many decades of research, Joshua Fishman has established himself as one of the leading scholars in sociology of language. His interests include language, religion, and ethnicity; sociolinguistics of Yiddish; language planning; and the implementation of bilingual education. Some of his most notable publications include DO NOT Leave Your Language Alone: The Hidden Status Agendas Within Corpus Planning in Language Policy (2006) and Reversing Language Shift: Theory and Practice of Assistance to Threatened Languages (1991). His seminal contributions to the field have been recognized through two honorary volumes and a symposium in his honor. In 2004, Fishman was awarded the Linguapax Prize. Elliot Sperling is a leading scholar of Tibetan history with a focus on Sino-Tibetan relations. A laureate of the 1984 MacArthur “Genius” Fellowship, his publications include numerous works examining interethnic relations of the Central Asian region from the early 14th century to the present. Among his published works are essays such as: “Tibetan Buddhism, Perceived And Imagined, Along The Ming-Era Sino-Tibetan Frontier,” in Buddhism between Tibet and China (2009), The Tibet-China Conflict: History and Polemics (2004), and “‘Orientalism’ and Aspects of Violence 252

The Structural Concepts for Reverse Language Shift: Patience, Prudence, and Functional Specificity

in the Tibetan Tradition,” in Imagining Tibet: Perceptions, Projections, and Fantasies (2001). Elliot Sperling: This is not the first time that Trace has had a symposium dealing with minority languages. Trace Foundation has really carved out a unique presence here, not just in New York, but really in the world outside Tibet. The Latse Library, which is one of the projects of Trace Foundation, is a tremendous resource. And as somebody who is involved in the academic study of Tibet, I have to say that [Latse Library] is a fantastic thing to have. I would also like to thank everybody involved and Trace Foundation for inviting me here, especially for giving me the opportunity to engage in a conversation this evening with Professor Fishman. Prior to coming here, Trace Foundation organizers said to me, “Why don’t you put together some questions for this conversation with Professor Fishman?” I did put together some questions, however Professor Fishman then said, “It doesn’t matter what you ask, I’m going to say whatever I want.” I have to say that on the basis of our conversation earlier, I think that’s going to be quite a treat. This is because, in addition to all his erudite accomplishments, he is an extremely lively and informative speaker. So this is really an honor for me. So why don’t we just try the luck of the draw? I’ll ask one of my questions and let’s see what answer we get. Okay, the first thing I want to ask you is to please describe the underlying systematic attempts to Reversing Language Shift (RLS). What does a proponent of RLS have to say to those who feel that non-majority languages ultimately hinder national integration and hold back the process of bringing minorities into the economic and intellectual mainstream of a given society? Joshua Fishman: First of all, let me thank you all for giving me a chance to talk. I’ve never been here before and I’m quite honored. The question immediately breaks into two separate parts. How is [the reversal of language shift] structured and what do you answer to the critics [of reversal language shift]. The way I structure RLS is around three concepts. One of them is patience. The other is prudence. The third is functional specificity. The last one isn’t typically Tibetan, but the first two are. In this context, by patience I mean that RLS deals with languages that have already undergone considerable weakening. Therefore, what exactly to undertake in order to bring about a reversal is a very sensitive position. If you try to move the mountain, it may be too much for you to do. In that weakened condition, you cannot afford any more defeats, especially if you already have a history of defeats. And therefore, patience involves taking on only that which you can accomplish 253

Minority Language in Today’s Global Society

by taking on minor goals, taking on less threatening goals, and taking on less threatening opponents. That’s a very difficult thing to tell people who have a lot pent up—sometimes emotion, sometimes animosity, sometimes frustration—and they really want to get going. You tell them, “Don’t rush into this. There is only so much you can do, only so much you can take on, particularly early in a weakened condition.” My normal advice is, in connection with patience, to start close to home. Most of the weakened languages of the world are the vernaculars of home, neighborhood, and family. For them to try to go immediately into twitter, the internet, telecommunications of any kind, advanced science, public finance, manufacturing, and into all the things that move and shape the modern world, is more than [weakened languages] can handle and will normally be their downfall. So start small. Start with the things close at hand. And actually, those things are the greatest strengths you have at the moment. Most of the languages of the world, whether threatened or not, [are] functional at the level of home and family. And that is their greatest strength. Some of them are strong languages, but nevertheless there was no thought to making them into the language of education, even the language of mass media, [or] even the language of the mass marketplace. No one thought of doing that, because these are the languages of home and family. The reason why that’s so important is first of all you already have that [place of strength]. If you don’t have that, you should retreat to the point where you can have that, where you have a number of people whose homes and families and immediate environments can be conducted in that language. That’s [done] with patience. It’s very hard to take that away from you. Or if that’s gone, you are going to have to withdraw into a revival movement, which is excluded from my comments. I’m assuming that there is a healthy center from which the language can be built. Patience. Prudence has to do with the same lesson: the realization that you must not let yourself be enticed by the great white brother, the great white father. Funds come from that source, all kinds of false support comes from that source. That support can be undercut and removed, just when you need it most. Therefore, part of patience is the prudence to undertake the things to help support yourself. You have to be able to support it even if the great white brother or father decides not to support you any longer. It is hard to say that [to] people like aborigines who have been accustomed to being supported by the big white father forever. Every once in a while, they realize they’re disappointed, that they are not going to get the support that they want, or that the funds will come though too late, or that the assistance will come though too late and then they are left high and dry. So prudence is to undertake those 254

The Structural Concepts for Reverse Language Shift: Patience, Prudence, and Functional Specificity

things that you [want] with your own brainpower, person power, and can conduct even if support is scaled down. I’d rather have [efforts to reverse language shift] scaled down than fluffed up with false beliefs about themselves. False efforts will only lead to failure when you can’t afford failure. Functional specificity [involves the understanding] that [the community] is going to be a bilingual setting no matter which way you look at it. It’s going to be a multilingual setting no matter which way you look at it. The other language has to be learned. It has to be learned for your own benefit—even for the benefit of your own culture. It has to be learned in terms of knowledge and in terms of relations with other people. Nevertheless, you have to work out a system where even when others know the other language, they don’t use it for all purposes. There have to be some functions that are specifically for the Tibetan language, in which you cannot attain group membership in any other language. This is because the other language is not desired for group membership, but for intergroup membership. It doesn’t mean it is not used intergroup, but it is not desirable for the purposes of RLS. Patience, prudence, and functional specificity. Each language has to have certain functions for which the other will not be used. Even though you might like your own language to be used for everything, you have to realize there are certain functions it is not going to be used for, just as you’re not going to permit the use of the big brother language for certain functions, such as for maintenance of group membership. Elliot Sperling: I want to bring something up that we talked about a little bit earlier to do with this question of a bilingual or multilingual environment. What I want to ask you is what is the role of the global use of English in the marginalization of minority languages? In the situation in which learning English is an increasingly common educational goal, is [the emphasis on learning English] creating a greater emphasis on non-English national languages, since speakers of the non-national minority languages face the hurdle of learning English not through their mother tongues but through the national language? Joshua Fishman: English is the elephant in the parlor. You can’t overlook [it]. It’s there. It’s a great problem in most cases. It’s a great problem because it’s more than anybody can cope with. If the French can’t cope with English, how is your little group going to cope with English? If the French have to keep the English at arm’s length, how is your group going to cope with that? Of course, the general reaction to excessive pressure is excessive counter-pressure. I’m trying to find a midway between that. The counter-pressure shouldn’t be 255

Minority Language in Today’s Global Society

so great that your group begins to oppress others. I generally tend to think that’s a red flag. Instead of combating the oppressor, you identify with the oppressed. You have to keep the other group at arm’s length. English is hard to keep at arm’s length because of globalization. If it doesn’t come through someone else’s window, it comes through your window, through your own door, through your own children, through the parents of the home who are working for the other language. The parents themselves go to work everyday and bring home stories from work that they would tell in English. So it is very hard to cope with English. I would say the general experience with that has not been very encouraging. It’s very hard to keep away this twentyton gorilla. Whether it leads to excessive emphasis on [the community’s] own language, I sincerely doubt that. I know I’m always told to be afraid of what the Moldavians are going to do to the Jews. That’s a problem too. But if the Moldavians learn to work with themselves relative to Russian or Romanian, the Jews, if they take my advice, will learn how to work with Moldavians. I’m not afraid of being persecuted by the Jews. I’m not afraid of the Moldavians being persecuted by the Jews. Every now and then a flea has a smaller flea upon which it can exert pressure. But nevertheless, keep your eye on the ball. The ball is the threat from the big brother, not the threat from the little brother. The little brother has to learn how to live between his smallness and the liberation on the other side of it. The persecution that that little brother can inflict on others is regrettable. We are all combative species and we have to hurt somebody. That’s part of our nature. That’s part of our animal nature. The hurt the Jews are going to do to the world is infinitesimally smaller than the hurt a twenty-ton gorilla is going to do. Let’s keep our eye on that one. Elliot Sperling: Well, I’d like to take that a little bit further, maybe in a slightly different direction. I want to ask you: what then are the options available to a community seeking to prevent or reverse language shift in an authoritative political environment, which is oriented toward linguistic integration, in which the organs of education and even entertainment are at its disposal, as well as commercial, financial, and judicial structures, all of which are orientated towards an official state language? Joshua Fishman: It’s hard, but the answer is patience, and prudence, and functional specificity. With patience, you won’t try to fight that all simultaneously. With prudence, you decide to defend that which is most defensible. And with functional specificity, you carve out some functions for your language for which the other 256

The Structural Concepts for Reverse Language Shift: Patience, Prudence, and Functional Specificity

language has the least access. The least access is normally family and home. That’s where the major strengths of most languages in the world exist. They don’t try to do everything for everyone, because they can’t. And that’s because [the community has] other languages which are needed, and which are more successfully employed for other things. Their victory will be their longevity. Their victory will be their maintenance for crucial interpersonal and intra-cultural functions. That may be the great ambition of these languages. Elliot Sperling: Nevertheless, there is a point at which language shift is irreversible. Could you speak typologically about the ways in which language shift becomes irreversible? And are there any examples you can give us? Joshua Fishman: I personally believe that there is no language [for] which nothing can be done. You might not be able to do the things you most like to do [with your language]. But something could be done for that language. You have to work out a scheme that is more or less developmental, starting closest to the protected area [of family and neighborhood], and working slowly away from that if it turns out to be desirable. I know strong languages around the world where the parents don’t want the children to be taught in the [native] language in school. It could be done. In their case, they are strong enough for that to be done. But they realize the school is going to bring in foreign teachers and other languages to a whole new community, and they just don’t want that to happen. So they try to keep their children out of the school. Or sometimes, teachers keep their [native] languages out of the school. Why? Because that begins to dissipate the language’s functional specificity. If their language is in the school and they use it in the school, if both languages are being used for the same purpose, one of them is excessive. If they are both being used for the same purpose, what person goes ahead and speaks more than one language for the same purpose? There must be some functional specificity there. So there are many languages that forego certain functions. And they’re not all small and they’re not all weak. They need to have a design at the back of their mind. Now, if you are very small and very weak, you may still have some options. But of course, you are being backed up into the corner. The options that you have are going to be those that are most related to the culture itself and to the home and community setting where most of it takes place. I’ve been to some of these [communities]. I know more than a few dozen. And [their languages] manage to have certain [functions] into which they try their hardest not to let the other language. That is the initial point of departure for a base that can be expanded when the strength is available. Patience, prudence, and functional specificity are always the 257

Minority Language in Today’s Global Society

[structural concepts that benefit languages]. Although they may not win the race quickly, slow and steady wins the race for small countries. Elliot Sperling: Well, let me bring up something that comes to me from looking through your work on RLS. You reach a point in which it is no longer reversing a language shift, but actually of language revival. In that sense, one might contrast the work that has been done—which you describe with Catalan, with Québécois French—as opposed to, for example, the revival of Hebrew. These are all different processes. How would you characterize the work in all three of these? Joshua Fishman: You can find differences in two languages anywhere in the world. So the challenge is to find the similarity that enables them to devise a harmonious approach. Hebrew is not only a revival, but also a case of RLS. It was not used as a vernacular. But the change from vernacular to spoken language is an important, difficult change. It was opposed. It was quite unclear if it was going to work for a long while. I know that in the diary of Elezia Vendavouda, a member of the first, and only family at the time, that spoke Hebrew in Jerusalem, his family was invited to the birthday party of another child, the next child that was raised in Hebrew. It was not clear who was going to win. Hebrew shifted from being a spoken language to being only a classical language for hundreds of years, and it had to shift again from being a classical to a spoken language. [That] wasn’t necessarily an increase in its status in the world, but it was an increase in its functions. In the hinterland of Quebec, no English is spoken. After finishing school, high school, or maybe college, the population has very little command of English, but they are told that the future is English. They may not realize it, they may not like it, but the future is English. Well, if you want to carry your head home in the sack, that’s the time it will be handed to you. So they’re starting off from the position of strength [because of their capability in their mother tongue]. They are far away from anybody else. Their heartland is far away from everybody else. The heartland is not Quebec City and certainly not Montreal. The heartland is far away from any Anglos, and [in their community,] they’re not reading Shakespeare or Milton. They don’t even read—which is an important lesson to learn. The revival of French was not built on reading. Of course, revival is the wrong term to use for French, because it hasn’t really reached the point where it wasn’t being spoken. The revival of Hebrew was also not based on the majority of the population reading. My grandfather could read Hebrew, but he didn’t know what he was reading, and that was a continuation of a long process of traditional prayer recitation without comprehension. I don’t call that reading. That’s not why we teach our children to read. [Not] so they can recite. 258

The Structural Concepts for Reverse Language Shift: Patience, Prudence, and Functional Specificity

Elliot Sperling: I have to ask you something along that line with regards to Yiddish now. The way I originally formulated this question is that I wanted to ask: does the existence of a literary tradition further the reversal of language shift, or are languages with significant bodies of written literature perhaps not at such an advantage? Does the existence of literature tend to move interest in a language toward the elite or to outside academic specialists, and away from the broader community? And the Yiddish example is of interest to me because the majority of the Yiddish speakers that we have now—and please correct me if I’m wrong— probably have very little interest in the secular literature, the large body of secular literature, created in that language in the twentieth century. Joshua Fishman: Why should they? Did the secularists have interest in the large, ancient body of Hebrew literature? None whatsoever. So I kind of accept that [as] a valid criticism, that the orthodox don’t have an interest in the secular literature. Why should they? First of all, they have a secular literature of their own. It’s not great shakes by world standards, but if you go into any ultra-orthodox bookstore, you find storybooks, you even find joke books, you find all kinds of popular literature. But it’s not the literature that they’re based upon, that they base their culture upon. So I would say—and I know people who won’t accept this answer with respect to Yiddish—but Yiddish literature has not contributed much (though I wouldn’t say nothing) to the furtherance of Yiddish, except at the college level. And you have to realize that you’re dealing with the top of the iceberg. Of course at the college level, they’re going to read, given this is the population that has been selected for success in reading. The question is whether they will ever speak. Otherwise they will never read. And the fact that they mostly can read, but not speak, is so evident that whenever they start to speak, you hold your ears, because being literate is not the same as being grammatically correct, and it is not genuine. Great Yiddish literature is as great a stage as the world has ever created, although not everybody will accept that. That doesn’t help the longevity of the language. Those groups that have maintained a low profile—patience, prudence, and functional specificity—have prevailed, as a opposed to Yiddish literary types who sent their children to college and who got to learn every conceivable thing, but forgot their mother tongue or their parents’ mother tongues. That’s not the basis in which the natural life of a language maintains itself. I’ve just written a book on literacy. And I believe in literacy. I believe in understanding literacy. I believe in understanding the conflict that literacy engenders. How come the place with the most discrimination against local vernaculars is in the continued French, Portuguese, and Spanish colonies, the earliest places in Eu259

Minority Language in Today’s Global Society

rope where vernacular literacy began? That’s an important thing to understand if you are thinking about the importance of literacy. But in general, the importance of literacy has next to nothing to do with the maintenance of the language. I have to be convinced otherwise. Elliot Sperling: Well, I take that very much to heart since sitting next to you here is someone whose family sent him to learn everything under the sun, but somehow forgot to pass on Yiddish. In fact, I was telling Professor Fishman that I had to ask others for the meaning of the epigram in his book that was written in Yiddish. I want to ask one more question, it’s somewhat a sensitive question, but I think I should ask. I know there are probably people in the audience that would be curious about your opinion on this and this is just for a comment. Chinese intellectuals within China have been pondering the entire regime of regional minority nationality autonomy within the People’s Republic of China. One of the complaints made by intellectuals raising this issue is that the system of regional autonomy encourages minority nationalities who have their own autonomous regions to privilege their own languages in these regions, when in fact now, as a result of migration, all the areas in question are home to several nationalities. And [Chinese intellectuals] basically argue against a regional national autonomy, which is now how it is constructed. Well, I’d like your comment. Joshua Fishman: Well, we’re back to goods again. We’ve come full circle of finding the problem at the foot of those who are oppressed. They’re the problem. They are also capable of being a problem. All human beings, all human societies are capable of that. But they are not the problem for China. What persecution the Tibetans exercise upon minorities in Tibet is not the problem of China. And if they make it the problem, they are looking for a problem, they’re looking for an excuse. Local autonomy has not been the problem for nearly a century for any established polity. Look at Spain, with all its regional languages. Look at South Africa, with eleven regional languages. I don’t know if South Africa will continue that. It was a wonderful experiment for an English speaking country. Now perhaps they thought they would do that in order —this is the usual majoritarian ploy. If you recognize eleven of them, some of them are going to die on the line, just to make sure that the Afrikaans language is also among them. Also, just to get back to the backdoor of the competitor. But what they don’t realize is that there are hundreds of thousands of blacks for whom Afrikaans is their mother tongue. They’re not going to give up Afrikaans anymore than the ones that speak languages that start 260

The Structural Concepts for Reverse Language Shift: Patience, Prudence, and Functional Specificity

with x, y, and z. So, it is not necessarily the problem or the downfall of any nation. Neither in Belgium, where their government might fall, nor in Luxemburg, where there are three different languages of the three major powers all around them. Luxemburg goes back to the sons of Charlemagne. The middle piece between the Roman speaking and German speaking countries was handed to the middle son. And therefore, he got it on the neck from both sides. And then you had this diverse mix of Flemish, Luxembourgish, Alsatian, Swiss, German, all the way down the middle between the two sides. But they won’t vanish, because they have been enabled to exercise functional specificity. In Luxemburg, everybody knows some German, but you don’t use it for everything with everyone. Because in that case, what would you need French for? Luxembourgish is known by most people, but you don’t let it into schools. So there are all kinds of additional working arrangements that are possible out there that are more accepting, which are more culturally pluralistic. This may cause some problems for some people. That’s going to be true no matter what you’re solution is [for language shift]. I’d rather that the big brother have some headache than some Uyghur somewhere is going to persecute someone lower than the Uyghurs in power. Let the big brother have that problem. The big brother will know how to handle the problem of the prosecution that the Uyghurs have exercised on some smaller group. It’s the smaller groups that we are trying to consider how we can possibly do something for them.

261

༄༅།།སྐད་བརྗེ་བ་ལྡོག་པར་བྱེད་པའི་སྒྲོམ་གཞིའི་ལྟ་ཚུལ་སྟེ། ངང་སྒུག་དང་། སྤྱང་གྲུང་། བཀོལ་ སྤྱོད་ཀྱི་བྱེ་བྲག་བཅས། Joshua A. Fishman Yeshiva University Elliot Sperling Indiana University ནང་དོན་སྙིང་བསྡུས་། རྩོམ་ཡིག་འདི་ནི་སློབ་དཔོན་ཆེན་མོ་ཇོ་ཞི་ཝ་ཨ་རོན་ཕི་ཞི་རྨན་དང་སློབ་དཔོན་ཆེན་མོ་ཨེ་ལིའོ་ཊི་ སྤེར་ལིང་གཉིས་ཀྱིས་སྐད་ཡིག་བརྗེ་བ་ལ་ལྡོག་པར་བྱེད་པའི་སྐོར་གྱི་གྲོས་མོལ་ཡིག་ཐོག་ལ་ཕབས་པ་ ལས་བྱུང་པ་ཡིན། སློབ་དཔོན་ཆེན་མོ་ཇོ་ཞི་ཝ་ཕི་ཞི་རྨན་ནི་ཡེ་ཞི་ཝ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ་ི སྤྱི་ཚོགས་ཚན་ རིག་སྐོར་གྱི་ཕུལ་དུ་བྱུང་བའི་ཞིབ་འཇུག་སློབ་དཔོན་ཆེན་མོ་རེད། ཨེ་ལིའོ་ཊི་སྤེར་ལིང་ནི་ཨིན་ཌི་ཡ་ ན་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ་ི དབུས་ཡུ་རོབ་དང་ཨེ་ཤ་ཡའི་རིག་པའི་སྡེ་ཚན་གྱི་སློབ་དཔོན་ཆེན་མོ་རེད། གྲོས་ མོལ་དེ་ནི་༢༠༠༩ལོའ ་ི ཟླ་བ་༡༠པའི་ཚེས་༢༣ཉིན་ནིའུ་ཡོག་གྲོང་ཁྱེར་ན་ཡོད་པའི་ལ་རྩེ་དཔེ་མཛོན་ ཁང་དུ་འཚོགས་པའི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་ཟུངས་ཤུགས་དང་གསོན་སྟོབས་ཞེས་པའི་ བགྲོ་གླེང་ཚོགས་འདུའི་སྤྱི་སྙིང་གཏན་བཤད་ཡིན།

བགྲོ་གླེང་པའི་ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས།

ཇོ་ཞི་ཝ་ ཨ་རོན་ཧྥི་ཤ་མེན་ (Joshua Fishman) ལགས་ནི་ ༼ཕྱི་ལོ་ ༡༩༢༦ ཟླ་ ༧ ཚེས་ ༡༨ ཉིན་སྐྱེས༽ སྐད་ ཡིག་སྤྱི་ཚོགས་རིག་པ་དང་སྐད་ཡིག་འཆར་འགོད། སྐད་གཉིས་སློབ་གསོ། སྐད་ཡིག་དང་རིགས་རྒྱུད་བཅས་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་ ལས་དོན་ཐད་ཨ་རིའི་སྐད་རིགས་སྨྲ་བ་སྐད་གྲགས་ཅན་ཞིག་རེད། ཁོང་གིས་ནིའུ་ཡོག་གྲོང་ཁྱེར་མཐོ་སློབ་དང་ཕཱན་སིལ་ཝེ་ཉི་ ཡ་གཙུག་ལག་སློབ་གྲྭ། (University of Pennsylvania) ནིའུ་ཡོག་ན་ཡོད་པའི་ཡེ་ཞི་ཝ་ (Yeshiva) གཙུག་ ལག་སློབ་གྲྭ། སིཊན་ཕོར་ཌི་ (Stanford) གཙུག་ལག་སློབ་གྲྭ། ནིའུ་ཡོག་གྲོང་ཁྱེར་གཙུག་ལག་སློབ་གྲྭ་བཅས་སུ་སློབ་ ཁྲིད་བྱས་མྱོང་ཡོད་པ་མ་ཟད། སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་དང་འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་སྡེ་ཚན་གྱི་ཕེར་ཀོ་ཕི་ཞིབ་འཇུག་སློབ་གླིང་གི་ (Ferkauf Graduate School) འགན་འཛིན་དང་རིག་གནས་ངེས་སྟོན་པ་གཞོན་པའི་ལས་འགན་ཡང་བཞེས་མྱོང་ ཡོད། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༦༦ལོར་ཁོང་ལ་གཙུག་ལག་སློབ་གྲྭའི་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་གི་ཕུལ་བྱུང་ཞིབ་འཇུག་སློབ་དཔོན་ཆེན་མོའ ་ི མཚན་ གནས་ཕུལ་ཞིང་། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༨༨ ལོར་རྒན་ཡོལ་གྱིས་མཚན་འཛིན་སློབ་དཔོན་དུ་གྱུར། ཧྥི་ཤ་མེན་ (Fishman) གྱིས་རྩོམ་ཡིག་ ༡༠༠༠ ལྷག་དང་ཁྱེད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གྲོགས་མེད་ཁེར་རྐྱང་དུ་མ་འཇོག སྐད་ ཡིག་སྲིད་ཇུས་མཚོན་བྱེད་འཆར་གཞི་ཁྲོད་ཀྱི་མི་མངོན་པའི་དོན་གནད་སྐོར་ (DO NOT Leave Your Language Alone: The Hidden Status Agendas Within Corpus Planning in Language Policy) དང་། སྐད་ཡིག་དང་རིགས་རྒྱུད་སྐོར་གྱི་ལག་དེབ། སྟོང་ཉེན་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་སྐྱོབ་ཐུབ་བམ་ (Handbook of Language and Ethnicity, Can Threatened Languages Be Saved) ཞེས་པ་ལ་སོགས་དང་ ། གཞན་ཡང་སྣ་མང་སྐད་རིགས་ལས་དོན། སྐད་གཉིས་སློབ་གསོ། མི་རིགས་གྲངས་ཉུང་སློབ་གསོ། དབྱི་རྡི་ཞི་ (Yiddish) སྐད་ཡིག་གི་སྤྱི་ཚོགས་རིག་པ་དང་ལོ་རྒྱུས། སྐད་ཡིག་འཆར་འགོད། སྐད་ཡིག་བརྗེ་འགྱུར་གྱི་རྣམ་པ་ཕྱིར་ལྡོག་བྱེད་པ། སྐད་ ཡིག་ཉམས་པ་སོར་ཆུད། སྐད་ཡིག་དང་མི་རིགས་རིང་ལུགས། སྐད་ཡིག་དང་ཆོས་ལུགས། སྐད་ཡིག་དང་རིགས་རྒྱུད་བཅས་ 262

སྐད་བརྗེ་བ་ལྡོག་པར་བྱེད་པའི་སྒྲོམ་གཞིའི་ལྟ་ཚུལ་སྟེ། ངང་སྒུག་དང་། སྤྱང་གྲུང་། བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་བྱེ་བྲག་བཅས།

ཀྱི་སྐོར་སོགས་ལ་ཆེད་རྩོམ་མང་པོ་སྤེལ་མྱོང་ཡོད། ཁོང་ནི་རྒྱལ་སྤྱིའི་སྐད་ཡིག་སྤྱི་ཚོགས་རིག་པའི་དུས་དེབ་དང་སྐད་ཡིག་སྤྱི་ ཚོགས་རིག་པའི་ ༼མོ་ཊོན་ རྡུ་ གྷི་རེ་ཊེར༽ (Mouton de Gruyter) ལེགས་སྐྱེས་ཞེས་པའི་དཔེ་ཚོགས་བཅས་གསར་ གཏོད་བྱེད་མཁན་དང་དེ་དག་གི་རྩོམ་སྒྲིག་པ་ཡང་ཡིན། བཅར་འདྲི་མཁན་གྱི་ལོར་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས།

ཨེ་ལིའོ་ཊི་སྤེར་ལིང་ (Elliot Sperling) ལགས་ནི་ཨིན་ཌི་ཡ་ན་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ ་ི དབུས་ཡུ་རོབ་དང་ཨེ་ཤ་ཡའི་ རིག་པའི་སྡེ་ཚན་གྱི་འགན་འཛིན་ཟུར་པ་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། ཁོང་གིས་ ༡༩༨༧་ལོ་ནས་བཟུང་སྟེ་སྡེ་ཚན་དེའི་བོད་རིག་པའི་ སློབ་སྦྱོང་ལས་རིམ་གྱི་དགེ་རྒན་ཆེན་མོ་གནང་བཞིན་ཡོད་པ་དང་། ཁོང་གིས་ལོ་རྒྱུས་དང་དེང་རབས་ཀྱི་རྒྱ་བོད་འབྲེལ་བའི་ ཐད་འཆད་རྩོམ་གནང་བའི་ཁར། ཁོང་གིས་ཕྱི་རྒྱལ་གྱི་ཆོས་ལུགས་དད་མོས་རང་དབང་གི་ཐད་ནས་ཨ་རིའི་ཕྱི་སྲིད་དྲུང་ཆེའི་ སློབ་སྟོན་ཚོགས་མིའི་ཞབས་འདེགས་ཀྱང་བསྒྲུབས་མྱོང་ཡོད་པ་རེད། ཁོང་ནི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་ལྟ་རྟོག་ཚོགས་པའི་སློབ་ སྟོན་ཞུ་ཡུལ་ཡིན་པ་དང་། ཨ་རིའི་གྲོས་ཚོགས་གོང་འོག་གི་ཚོགས་ཆུང་ཁག་གི་མདུན་དུ་ཆེད་མཁས་པའི་དཔང་པོ་གནང་མྱོང་ མཁན་ཀྱི་མི་སྣ་ཞིག་ཀྱང་ཡིན་པ་རེད། ཁོང་ནི་མེག་ ཨར་ཐུར་དང་ཧྥུལ་ བྷི་རཱའེ་ཊི་ (MacArthur and Fulbright Fellowships) ཞེས་པའི་སློབ་ཡོན་བཞེས་མཁན་གྱི་གྲས་ཀྱང་ཡིན་པ་རེད། ཁོང་གི་མཁས་པའི་ཆེད་རྩོམ་དག་ལས་གཞན་ ད་དུང་བོད་ཀྱི་གནས་སྟངས་ཐད་དུ་ནིའུ་ཡོག་དུས་བབ་ལ་སོགས་ (The New York Times, The Far Eastern Economic Review, Janes IntelligenceReview) དུས་དེབ་ཁག་གི་སྟེང་དཔྱད་རྩོམ་དང་འབོལ་རྩོམ་ཡང་ གནང་མྱོང་ཡོད་པ་རེད། ཁོང་གིས་ད་ལྟའི་ཆར་ ཁེམ་བྷི་རེ་ཇིའི་ (Cambridge) སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ་ི པར་ཁང་གི་ཆེད་དུ་བོད་ ཀྱི་དེང་རབས་ལོ་རྒྱུས་ཤིག་རྩོམ་བཞིན་ཡོད་པ་རེད། འདི་ནི་ ཡཱེ་ཤི་ཝ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའི་ཕུལ་བྱུང་སློབ་ཆེན་གྱི་ཉམས་ཞིབ་དགེ་རྒན་ཆེན་མོ་སྐུ་ཞབས་ ཇཱོ་ཤཱ་ ཨེ་ ཧྥི་ཤ་མེན་ དང་། ཨིན་ཌི་ཡཱ་ན་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ་ི ཡུ་རོབ་དང་ཨེ་ཤེ་ཡ་དབུས་མའི་རིག་པའི་སྡེ་ཚན་གྱི་སློབ་དཔོན་ཨི་ལིའོ་ཊ་ སྤེར་ལིང་ གཉིས་བར་དུ་ སྐད་བརྗེ་བ་ལྡོག་པའི་བརྗོད་གཞིའི་ཐོག་གྲོས་མོལ་བྱས་པ་ཞིག་ཡིན། གྲོས་མོལ་འདི་ནི་ ༢༠༠༩ ལོའ ་ི ཟླ་བཅུ་ པའི་ཚེས་ ༢༣ ཉིན་ནིའུ་ཡོག་གི་ལ་རྩེ་དཔེ་མཛོད་ཁང་དུ་འཚོགས་པའི་ གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་སྐད་ཡིག་གི་ཟུངས་ཤུགས་དང་ གསོན་སྟོབས་ ཞེས་པའི་ཚོགས་འདུ་དེའི་བརྗོད་བྱའི་སྙིང་དོན་གསུང་བཤད་ཀྱི་ཚུལ་དུ་གནང་བ་རེད། དགེ་རྒན་ཆེན་མོ་ ཧྥི་ཤ་ མེན་ལགས་ཀྱིས་ སྐད་བརྗེ་བ་ལྡོག་པ་ལ་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་གནད་དོན་འགའ་ཞིག་གི་སྐོར་ལ་གསུང་བཤད་གནང་ཡོད་ ཅིང་། དེ་ཡང་ཁོང་གིས་ འགྱུར་བ་ལྡོག་པ་ལ་དགོས་ངེས་པར་དགོངས་པའི་སྒྲོམ་གཞིའི་ལྟ་ཚུལ་གསུམ་གཙོ་བོ་བྱས་ཏེ་གསུང་ བཤད་གནང་ཡོད། ད་དུང་ཁོང་གིས་ཡི་གེ་དང་སྐད་ཀྱི་འབྲེལ་བ་དང་། སྐད་གཞན་བཙིར་བར་བྱེད་པའི་ཨིན་ཇིའི་སྐད་ཀྱི་ ལས་སྐལ། དེ་ནས་སྐད་བརྗེ་བ་ལྡོག་པ་ལ་དགོས་ངེས་པའི་ཁོར་ཡུག་གི་གནད་དོན་བཅས་གསུངས་ཡོད། དགེ་རྒན་ཆེན་མོ་ ཧྥི་ ཤ་མེན་གྱིས་ སྐད་མང་སྨྲ་བའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་འཕེལ་རྒྱས་ནི་འགོག་ཏུ་མེད་པ་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། སྐད་བརྗེ་བའི་ནུས་པ་རྣམས་ སྒྲོམ་གཞིའི་ལྟ་ཚུལ་གསུམ་ཉམས་སུ་ལེན་པ་སྟེ། ངང་སྒུག་དང་། སྤྱང་གྲུང་། བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་བྱེ་བྲག་བཅས་བརྒྱུད་ནས་ཇེ་ཉུང་ ལ་གཏོང་ཐུབ་ཅེས་མཇུག་སྡོམ་གནང་ཡོད་པ་རེད།

སྤེར་ལིང་། (Sperling) འདི་ནི་ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་དང་འབྲེལ་པའི་ ཚོགས་འདུ་འཚོགས་པ་ཐེངས་དང་པོ་དེ་མ་རེད། ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པས་དངོས་གནས་ནིའུ་ཡོག་ཙམ་མ་ཡིན་པར་ བོད་ཕྱི་ལོགས་ཀྱི་འཛམ་གླིང་ནང་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་ངོ་ཚབ་ཅིག་བསྐྲུན་ཡོད་པ་རེད། ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པའི་ ལས་འཆར་ཁོངས་ཀྱི་ལ་རྩེ་དཔེ་མཛོད་ཁང་ནི་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པའི་དཔྱད་གཞིའི་རྒྱུ་ཆ་འཛོམས་པོ་ཅན་ཞིག་རེད། བོད་རིག་ པའི་སློབ་སྦྱོང་ལ་འབྲེལ་བ་ཡོད་མཁན་ཞིག་ཡིན་པའི་ངོས་ནས།ངས་ལ་རྩེ་དཔེ་མཛོད་ཁང་ཡོད་པ་ནི་དགོས་ཕན་ལྡན་པ་ཞིག་ རེད་ཅེས་བརྗོད་འདོད་བྱུང་། ངས་འདི་ལ་འབྲེལ་བ་ཡོད་མཁན་ཚང་མ་ལ་ཐུགས་རྗེ་ཆེ་ཞུ་འདོད་བྱུང་ལ། ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ ཚོགས་པས་ང་འདིར་བོས་པ་ལ་ཡང་ཐུགས་རྗེ་ཆེ་ཞུ་རྒྱུ་དང་། ལྷག་པར་དུ་དོ་ནུབ་དགེ་རྒན་ཆེན་མོ་ཧྥི་ཤ་མེན་དང་ལྷན་དུ་གྲོས་

263

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

མོལ་ཞུ་རྒྱུའི་གོ་སྐབས་གནང་བ་ལ་ཐུགས་རྗེ་ཆེ་ཞུ་བ་ཡིན།

ང་འདིར་མ་ཡོང་གོང་ལ། ཀུན་ཕན་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པའི་གོ་སྒྲིག་པ་རྣམས་ཀྱིས། “ཁྱེད་ཀྱིས་དགེ་རྒན་ཆེན་མོ་ཧྥི་ཤ་ མེན་དང་ལྷན་དུ་གྲོས་མོལ་བྱེད་སླད་ཀྱི་དྲི་བ་འགའ་ཕྱོགས་སྒྲིག་བྱས་ན་མ་རེད་དམ།” ཞེས་ལབ་བྱུང་། ངས་དྲི་བ་འགའ་ཕྱོགས་ སྒྲིག་བྱས་པ་ཡིན། དགེ་རྒན་ཆེན་མོ་ཧྥི་ཤ་མེན་གྱིས་བཤད་རྒྱུར། “ཁྱེད་ཀྱིས་གང་དྲིས་པ་དེ་ལ་ཁྱད་པར་མི་འདུག ངས་ང་ རང་ལ་གང་བཤད་འདོད་ཡོད་པ་དེ་བཤད་རྒྱུ་ཡིན།” ཞེས་ཟེར། འདིའི་སྔོན་གྱི་ང་ཚོའི་སྐད་ཆ་རྣམས་གཞི་ལ་བཞག་པ་ཡིན་ ན། འདི་ནི་ང་ལ་ལེགས་སྐྱེས་འདྲ་ཞིག་ཆགས་རྒྱུ་རེད་ཅེས་བརྗོད་འདོད་བྱུང་། གང་ཡིན་ཟེར་ན། ཁོང་གི་ཆེད་མཁས་ཀྱི་གྲུབ་ འབྲས་དེ་དག་ཙམ་མ་ཡིན་པར། ཁོང་ནི་ཧ་ལས་པའི་འཆད་པ་ལ་མཁས་པ་ཞིག་ཀྱང་རེད། བྱས་ཙང་། འདི་ནི་ང་ལ་དངོས་ གནས་གུས་ཞབས་ཤིག་རེད། བྱས་ན། ང་ཚོས་རྒྱན་ཤོག་དཀྲུགས་ཐབས་ཤིག་བྱས་ན་མ་རེད་དམ། ངས་ང་རང་གི་དྲི་བ་གཅིག་ འདྲི། དེ་ནས་ང་ཚོ་ལ་ལན་གང་འདྲ་ཞིག་ཡོང་གི་འདུག་ལྟ། ལགས་རེད། ངས་ཁྱེད་ལ་ཐོག་མར་འདྲི་འདོད་པ་ནི། ཨོ་རེད། ངའི་དྲི་བ་རྣམས་ནི་གནས་ཚུལ་ཆེས་བྱེ་བྲག་པ་ཞིག་ལ་ བརྡར་ཤ་གཅོད་པའི་ཆེད་དུ་བཟོས་པ་ཞིག་མིན། དེ་ནི་རྒྱབ་ལྗོངས་དང་དགོངས་ཚུལ་སྣ་ཚོགས་པ་ཞིག་ནས་ཡོང་པའི་འདིར་ ཕེབས་པ་ཚང་མའི་ཆེད་དུ་བརྗོད་གཞི་འདི་བསྔོག་ཆེད་ཡིན། དེས་ན། ངས་ཁྱེད་ལ་འདྲི་འདོད་པ་ནི། སྐད་བརྗེ་བ་ལྡོག་ཆེད་ ཀྱི་རྨང་གཞིའི་གོ་རིམ་ཅན་གྱི་ཐབས་ཤེས་དེ་ཚོ་གསུངས་རོགས་གནང་ཞུ་རྒྱུ་ཡིན། སྐད་བརྗེ་བ་ལྡོག་པའི་རྒྱབ་སྐྱོར་བ་ཞིག་གི་ ངོས་ནས། སྤྱི་ཚོགས་གང་འདྲ་ཞིག་གི་ནང་དུ་ཡིན་ཡང་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་རྣམས་དཔལ་འབྱོར་དང་ཤེས་ཡོན་གྱི་དཀྱིལ་ དབུས་སུ་སླེབས་རྒྱུའི་རིམ་པ་བཀག་ཅིང་། སྐད་ཆེ་ཁག་མིན་རིགས་ལ་རིམ་གྱིས་རྒྱལ་ཡོངས་ཅན་དུ་འགྱུར་བ་དེ་བཀག་ཡོད་ པར་འདོད་མཁན་རྣམས་ལ་ཅི་ཞིག་བཤད་རྒྱུ་ཡོད།

ཧྥི་ཤ་མེན། (Fishman) ཐོག་མར་ཚང་མས་ང་ལ་སྐད་ཆ་བཤད་རྒྱུའི་གོ་སྐབས་གནང་བ་ལ་ཐུགས་རྗེ་ཆེ་ཞུ། སྔོན་

ཆད་ང་འདི་ལ་ཡོང་མ་མྱོང་བས། ང་རང་དགའ་སྤྲོ་ཆེན་པོ་བྱུང་ཡོད།

དྲི་བ་དེ་དེ་མ་ཐག་སྡེ་ཚན་གཉིས་ཀྱི་ནང་དུ་གྱེས་འགྲོ་གི་རེད། སྐད་བརྗེ་བ་ལྡོག་པ་དེ་ཇི་ལྟར་གྲུབ་ཡོད་པ་དང་། སྐད་ བརྗེ་བ་ལྡོག་པའི་རྩོད་པ་རྣམས་ལ་ལན་གང་འདེབས་ཅེས་པ་དེ་རེད། ངས་སྐད་བརྗེ་བ་ལྡོག་པ་དེ་ལྟ་ཚུལ་གསུམ་གྱི་ཐོག་ནས་ སྒྲུབ་ཀྱིན་ཡོད། གཅིག་ནི་ངང་སྒུག་རེད། གཞན་ཞིག་ནི་སྤྱང་གྲུང་རེད། གསུམ་པ་དེ་ནི་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེ་བྲག་པ་རེད། མཐའ་མ་ འདི་སྤྱི་ཡོངས་ནས་བོད་སྐད་ལ་མིན་མོད་གཞན་གཉིས་ནི་ཡིན་པ་རེད།

སྐབས་འདིར་ངང་སྒུག་ཅེས་པའི་དོན་ནི། སྐད་བརྗེ་བ་དེ་སྐད་གང་ཞིག་ཉམས་ཆག་གང་འཚམས་ཤིག་ཕྱིན་ཟིན་པའི་ སྐད་ཅིག་གི་དོན་སྒྲུབ་པ་དེ་ལ་ཟེར། དེ་བས། བརྗེ་བ་ལྡོག་པ་ལ་ཏག་ཏག་བྱེད་དགོས་པ་གང་ཡིན་པ་ནི་ཧ་ཅང་ཚོར་བ་སྐྱེན་པོའ ་ི དོན་གནད་ཅིག་རེད། གལ་སྲིད་ཁྱེད་རང་གིས་རི་ཞིག་སྤོ་བསམས་ན། ཕལ་ཆེར་དེ་ནི་ཁྱེད་རང་ལ་ཆེས་བསྒྲུབ་དཀའ་བའི་ ལས་ཀ་ཞིག་རེད། ཉམ་ཐག་ཏུ་གྱུར་པའི་གནས་སྟངས་འོག་དང་ ལྷག་པར་ཁྱེད་རང་ལ་ཕམ་ཁའི་ལོ་རྒྱུས་ཤིག་ཡོད་ཡོད་པ་ཡིན་ ན། ཁྱེད་རང་གིས་དེ་ལས་མང་བའི་ཕམ་ཁ་འཁྱེར་མི་ཐུབ། དེ་བས། ཁྱེད་རང་གིས་གང་བྱེད་ཐུབ་པ་དེ་ཁོ་ན་ལག་བསྟར་བྱེད་ པ་ལ་ངང་སྒུག་དེ་འབྲེལ་ཡོང་རྒྱུ་རེད། དེ་ནི་དམིགས་ཡུལ་ཆུང་ཚགས་རིགས་དང་། ཉེན་ཁ་ཆུང་བའི་དམིགས་ཡུལ་རིགས། དེ་བཞིན་ཉེན་ཁ་ཆུང་བའི་ཁ་གཏད་རིགས་ལ་ལས་ཀ་བྱེད་རྒྱུ་དེ་རེད། འདི་ནི་མཚམས་རེར་ཚོར་བ་དང་། མཚམས་རེར་ཁོང་ ཁྲོ། མཚམས་རེར་སུན་གཙེར་སོགས་ཀྱི་ན་ཟུག་འཇགས་ཡོད་པའི་མི་རྣམས་ལ་ཧ་ཅང་བཤད་དཀའ་བའི་དོན་ཞིག་རེད་ལ། ཁོང་ཚོ་མུ་མཐུད་ནས་འགྲོ་འདོད་པ་རེད། ཁྱེད་ཀྱིས་ཁོང་ཚོར་འདི་ལ་བྲེལ་བ་མ་བྱེད་ཅེས་བཤད་རྗེས་བྱེད་ཐུབ་པ་གང་ཡང་ ཡོད་པ་མ་རེད་ལ། ལྷག་པར་ཐོག་མའི་དུས་སྐབས་སུ་དེ་འདྲ་རེད། ཐོག་མའི་ཉམ་ཐག་པའི་སྐབས་དེ་ལ་ཁྱེད་ཀྱིས་འདེགས་ཐུབ་ པ་ཞེ་དྲག་ཡོད་པ་མ་རེད། 264

ངང་སྒུག་དང་འབྲེལ་བའི་ངེད་ཀྱི་བསླབ་བྱ་ནི། རང་གི་ཁྱིམ་དང་ཐག་ཉེ་ས་ཞིག་ནས་མགོ་འཛུགས་རྒྱུ་དེ་རེད། འཛམ་ གླིང་ནང་ཉམ་ཐག་པའི་སྐད་མང་ཆེ་བ་ནི་ཁྱིམ་མི་དང་ཁྱིམ་མཚེས། ཁྱིམ་བཅས་ཀྱི་ཡུལ་སྐད་རྣམས་རེད། དེ་དག་ནི་སྐད་ཀྱི་ བཙན་ས་རེད། གལ་སྲིད་སྐད་འདི་དག་སྤྱད་ནས་འཕྲལ་དུ་ཊི་ཝི་ཊར་༼བྱིའུ་སྐད་༽དང་དྲ་རྒྱ། ཁ་པར་སོགས་དང་། དེ་བཞིན་ ཚད་མཐོའ་ི ཚན་རིག་དང་སྤྱི་དམངས་དཔལ་འབྱོར། བཟོ་གྲྭའི་འཛུགས་སྐྲུན། དེ་བཞིན་དེང་རབས་ཀྱི་འཇིག་རྟེན་འདི་བསྒྱུར་ ཅིང་བཟོ་དབྱིབས་འབྱིན་པའི་དངོས་པོ་ཡོད་ཚད་བརྒྱུད་པ་ཡིན་ན། འདི་ནི་ཉམ་ཐག་པའི་སྐད་ཀྱིས་ཕལ་ཆེར་ཐེག་དཀའ་བ་ རེད་ལ། སྤྱིར་བཏང་སྐད་དེའི་ཉམས་ཆག་གི་དུས་སྐབས་ཆགས་རྒྱུ་རེད། དེར་བརྟེན། ཆུང་ས་ནས་འགོ་ཚུགས། རང་གི་ལག་ སྣེ་ན་ཡོད་པའི་དངོས་པོ་ནས་འགོ་ཚུགས། དངོས་གནས་བྱས་ན། དངོས་པོ་འདི་དག་ནི་ད་ལྟའི་སྐབས་འདི་ལ་ཁྱེད་རང་ལ་ཡོད་ པའི་སྟོབས་ཤུགས་ཆེ་ཤོས་དེ་རེད། ཉེན་ཁར་ཐུག་ཡོད་མེད་ལ་མ་བལྟོས་པར་འཛམ་གླིང་ཁྲོད་ཀྱི་སྐད་མང་ཆེ་བ་ནི་ཁྱིམ་དང་ ཁྱིམ་མིའི་ཚད་གཞི་དེ་ན་འཁོར་བསྐྱོད་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། དེ་ལྟ་ན་ཡང་། སྐད་དེ་དག་ནི་ཤེས་ཡོན་གྱི་སྐད་དུ་བསྒྱུར་བའི་བསམ་བློ་ ཡོད་པ་མ་རེད་ལ། མཐའ་ན། བརྒྱུད་ལམ་སྣ་ཚོགས་པའི་སྐད་དང་། མཐའ་ན་ཁྲོམ་རྭའི་སྐད་དུ་བསྒྱུར་བའི་བསམ་བློ་ཡང་ཡོད་ པ་མ་རེད། མི་སུ་གཅིག་གིས་ཀྱང་དེ་བསམས་ཡོད་པ་མ་རེད། དེའི་རྒྱུ་མཚན་ནི་སྐད་དེ་དག་ནི་ཁྱིམ་དང་ཁྱིམ་མིའི་སྐད་ཡིན་ པས་རེད། འདི་ཧ་ཅང་གལ་ཆེན་པོ་ཡིན་པའི་རྒྱུ་མཚན་ནི། ཐོག་མར་ཁྱེད་རང་ལ་ནུས་སྟོབས་འདིའི་གནས་ཡུལ་དེ་ཡོད་ཡོད་པ་ རེད། གལ་སྲིད་ཁྱེད་རང་ལ་དེ་མེད་པ་ཡིན་ན། ཁྱེད་རང་གིས་དེ་ཡོད་ས་ཞིག་ལ་ཕྱིར་བསྣུར་བྱེད་དགོས་པ་རེད། དེ་ཡང་མི་ ཚོགས་སྐོར་ཞིག་གི་ཁྱིམ་དང་ཁྱིམ་མི། དེའི་ཉེ་འཁོར་བཅས་སུ་སྐད་དེ་སྤྱོད་ཐུབ་ས་ཞིག་ཏུ་བསྡོད་དགོས་པ་རེད། དེ་ནི་ངང་ སྒུག་མཉམ་དུ་བྱེད་དགོས་རེད། དེ་ནི་ཁྱེད་རང་གིས་འཕྲོག་རྒྱུ་ཧ་ཅང་དཀའ་བ་རེད། ཡང་མིན་ན། གོ་སྐབས་དེ་ཤོར་པ་ཡིན་ ན། སླར་གསོའ་ི གོ་སྐབས་ཤིག་ལ་འགྲོ་རྒྱུའི་འཆར་གཞི་ལྟར་དུ་ཁྱེད་རང་ཡང་ཕྱིར་འཐེན་བྱེད་དགོས་པ་རེད་ལ། འདི་ངའི་༼དེ་ རིང་གི་༽གཏམ་བཤད་ཀྱི་ཁོངས་སུ་བཅུག་མེད། སྐད་བསྐྱར་གསོ་བྱེད་ཐུབ་སའི་ལྟེ་གནས་བདེ་ཐང་ཅན་ཞིག་ཡོད་པ་ལ་ངེད་ ཀྱིས་ཚོད་དཔག་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ངང་སྒུག་རེད། སྤྱང་གྲུང་ཟེར་བ་དེ་སློབ་ཚན་གཅིག་པུ་ལ་བརྟེན་ནས་བྱེད་དགོས་ཏེ། ཁྱེད་རང་མི་རིགས་དཀར་པོའ ་ི ཡབ་ཆེན་དང་མི་ རིགས་དཀར་པོའ་ི གཅེན་པོ་གཉིས་ཀྱི་བསླུ་བྲིད་འོག་ཏུ་རང་ཉིད་ཏན་ཏན་མི་ཚུད་པའི་གོ་རྟོགས་དེ་རེད། ཁུངས་དེ་ནས་ཐེབས་ རྩ་ཡོང་རྒྱུ་རེད་ལ། ཁུངས་དེ་ནས་རོགས་སྐྱོར་རྫུན་མ་སྣ་ཚོགས་པ་ཞིག་ཀྱང་ཡོང་རྒྱུ་རེད། ཁྱེད་རང་ལ་དེ་དག་ཤིན་ཏུ་མཁོ་ གལ་ཆེ་བའི་སྐབས་ཤིག་རོགས་སྐྱོར་དེ་འདྲ་ནི་ཇེ་ཉུང་དང་རྩ་མེད་དུ་འགྲོ་སྲིད་རྒྱུ་རེད། དེ་བས། ངང་སྒུག་གི་ཆ་གཅིག་ནི་ སྤྱང་གྲུང་གིས་ཁྱེད་རང་རང་ལ་རོགས་སྐྱོར་བྱེད་པའི་དོན་དག་སྒྲུབ་རྒྱུ་དེ་རེད། མི་རིགས་དཀར་པོའ ་ི ཡབ་ཆེན་དང་མི་རིགས་ དཀར་པོའ་ི གཅེན་པོ་ཡིས་ཁྱེད་ལ་རོགས་རམ་མུ་མཐུད་མི་བྱེད་པའི་ཐག་གཅོད་བྱས་པའི་ཉིན་ཁྱེད་རང་གིས་རང་ཁ་རང་གསོ་ ཐུབ་དགོས་པ་རེད།

ཨོ་སི་ཊི་རི་ལི་ཡའི་ཡུལ་མི་ཨ་བྷོ་རི་གྷེན་ལྟ་བུ་མི་རིགས་དཀར་པོའ ་ི ཡབ་ཆེན་གྱི་རོགས་རམ་ལ་གོམས་ཟིན་པའི་མི་འདི་ ནི་ཧ་ཅང་བཤད་དཀའ་བ་ཞིག་རེད། སྐབས་རེ་ལན་རེ་ལ། ཁོང་ཚོར་དགོས་པའི་རོགས་རམ་མ་རག་པའམ། ཡང་ན་རོགས་ དངུལ་རྣམས་ཧ་ཅང་འཕྱི་པོར་སླེབས་པ། ཡང་ན་རོགས་རམ་རྣམས་ཆེས་འཕྱི་པོར་སླེབས་པའི་ཉེར་ལེན་གྱིས་ཁོང་ཚོ་ལ་རེ་བ་ མེད་པར་གྱུར་པ་ལ་བརྟེན་ནས་ཁོང་ཚོས་ཁོང་ཚོའི་སེམས་ཕམ་པ་ཤེས་ཀྱིན་ཡོད། དེའི་དབང་གིས་སྤྱང་གྲུང་འདིས་ གལ་སྲིད་ རོགས་རམ་རྣམས་ཉམས་ཆག་ཏུ་ཕྱིན་པ་ཡིན་ན། ཁྱེད་རང་རང་གི་ཀླད་པའི་སྟོབས་དང་། མིའི་སྟོབས་ལ་བརྟེན་ནས་དཀའ་ ངལ་དེ་ཚོ་ལ་གདོང་ལེན་བྱེད་རྒྱུ་རེད། ཡིན་ན་ཡང་། ང་ལ་མཚོན་ན་རང་རང་གི་ཐད་ཡིད་ཆེས་རྫུན་མ་ཞིག་གིས་ཁེངས་པར་ བྱེད་པ་ལས་ སྐད་བརྗེ་བ་ལྡོག་པའི་འབད་བརྩོན་ཉམས་ཆག་ཏུ་འགྲོ་བ་ལ་འདོད་པ་ཡོད། འབད་བརྩོན་རྫུན་མ་དག་གིས་རང་ ཉིད་ཀྱི་ཕམ་ཁ་འཁྱེར་མི་ནུས་པའི་སྐབས་ལ་ཕམ་ཁ་ཁོ་ན་འདྲེན་རྒྱུ་རེད། བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་བྱེ་བྲག་ཟེར་བ་དེ་ནི་ཁྱོད་ཀྱིས་ཕྱོགས་གང་ནས་བལྟས་ན་ཡང་ཚོགས་སྡེ་དེ་ནི་སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་ཁོར་

265

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཡུག་ཅིག་ཏུ་འགྱུར་རྒྱུ་ཡིན་པ་ཤེས་པ་དེ་ལ་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་རེད། ཁྱོད་ཀྱིས་ཕྱོགས་གང་ནས་བལྟས་མིན་ལ་མ་ལྟོས་པར་དེ་ནི་ སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་ཁོར་ཡུག་ཅིག་ཏུ་འགྱུར་རྒྱུ་ཡིན་པ་རེད། སྐད་གཞན་པ་སྟེ། ཁྱེད་རང་རང་གི་མིན་པའི་སྐད་དང་། ཁྱེད་ རང་ལ་ཉེ་བ་དང་འདྲིས་ཆ་ཡོད་པའི་སྐད་དེ་སློབ་དགོས་པ་རེད། དེ་ནི་ཁྱེད་རང་རང་གི་ཁེ་ཕན་དང་མཐའ་ན་ཁྱེད་རང་རང་ གི་རིག་གནས་ཀྱི་ཁེ་ཕན་ཆེད་དུ་སློབ་དགོས་པ་རེད། དེ་ནི་ཤེས་ཡོན་གྱི་ཐད་ནས་དང་། སྐྱེ་བོ་གཞན་དང་འབྲེལ་ལམ་གྱི་ཐད་ ནས་སློབ་དགོས་པ་རེད། དེ་ལྟ་ན་ཡང་། ཁྱེད་ཀྱིས་མི་གཞན་གྱིས་སྐད་གཞན་དེ་ཤེས་ན་ཡང་དགོས་དོན་ཚང་མའི་ཆེད་བཀོལ་ སྤྱོད་མི་བྱེད་སའི་ཐབས་ཤེས་ཤིག་འཚོལ་དགོས་པ་རེད། བོད་ཀྱི་སྐད་ལ་ཡང་དམིགས་བསལ་གྱིས་དེ་འདྲའི་བཀོལ་སྤྱོད་ཅིག་ ཡོད་དགོས་རྒྱུ་རེད་ལ། དེའི་ནང་དུ་སྐད་གཞན་གང་དང་ཡང་སྡེ་ཁག་ཐུན་མོང་བ་ཞིག་སྤྱོད་ཐུབ་རྒྱུ་མ་རེད། གང་ཡིན་ཟེར་ན། སྐད་གཞན་དེ་ནི་སྡེ་ཁག་ཐུན་མོང་བ་ལ་སྤྱོད་འོས་མེད་མོད། སྡེ་ཁག་ནང་ཕན་ཚུན་ལ་འགྲིག་རྒྱུ་རེད། འདི་ནི་སྡེ་ཁག་ནང་ ཁུལ་དུ་བཀོལ་སྤྱོད་མི་བྱེད་པའི་གོ་དོན་མ་རེད། ཡིན་ན་ཡང་། དེ་ནི་སྐད་བརྗེ་བ་ལྡོག་པའི་སྐད་ཀྱི་དགོས་མཁོའ ་ི ཆེད་དུ་འོས་ པ་ཞིག་མ་རེད།

ངང་སྒུག་དང་སྤྱང་གྲུང་། བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་བྱེ་བྲག་བཅས་རེད། སྐད་རེ་རེ་ལ་བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་དབྱེ་བ་འགའ་རེ་སྐད་གཞན་ དེས་མི་བཀོལ་བ་ཡོད་དགོས་པ་རེད། ཁྱེད་རང་རང་གི་སྐད་དེས་དོན་ཡོད་ཚད་ལ་བཀོལ་ཐུབ་རྒྱུར་ཁྱེད་རང་ལ་འདོད་པ་ཡོད་ན་ ཡང་། བཀོལ་སྤྱོད་འགའ་ཞིག་ལ་སྐད་དེ་སྤྱོད་ཀྱི་མེད་པ་དེ་ཁྱེད་རང་གིས་ཤེས་དགོས་པ་རེད། དེ་ནི་ཁྱེད་རང་གིས་ཇོ་ཇོ་རྒན་ པའི་སྐད་དེའི་བཀོལ་སྤྱོད་འགའ་ཞིག་སྟེ། དཔེར་ན་སྡེ་ཁག་ཐུན་མོང་བའི་འབྲེལ་བ་འཛིན་པ་ལྟ་བུ་ལ་ཁྱེད་ཀྱིས་ཆོག་མཆན་མི་ སྤྲོད་པ་ནང་ལྟར་རེད།

སྤེར་ལིང་། (Sperling) ངས་ཅུང་ཙམ་གྱི་སྔོན་ལ་ང་ཚོས་སྐད་ཆ་བཤད་པའི་བརྗོད་གཞི་དེ་གླེང་ན་འདོད། དེ་ནི་

སྐད་གཉིས་དང་སྐད་མང་གི་ཁོར་ཡུག་ལ་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་ཞིག་ཡིན། ངས་དྲིས་ན་འདོད་པ་ནི། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ བཙིར་བའི་ཁྲོད་དུ་གོ་ལའི་ཁྱོན་དུ་སྤྱོད་པའི་ཨིན་ཇིའི་སྐད་ཀྱི་ལས་སྐལ་དེ་ག་རེ་རེད་ཅེས་འདྲི་འདོད་བྱུང་། ཨིན་ཇིའི་སྐད་ སློབ་པ་ནི་སློབ་གསོའ་ི དམིགས་ཡུལ་ཐུན་མོང་བ་ཞིག་གི་ངོ་བོར་འགྱུར་བ་ཇེ་མང་དུ་འགྲོ་བཞིན་པའི་གནས་སྟངས་འདིའི་འོག་ ཏུ། ཨིན་སྐད་སློབ་པ་ལ་ཤུགས་སྣོན་་བརྒྱབ་པ་དེས། ཨིན་སྐད་མ་ཡིན་པའི་རྒྱལ་ཡོངས་ཀྱི་སྐད་ལ་ཤུགས་སྣོན་ཆེ་བར་བརྒྱབ་དགོས་པ་ཞིག་བཟོ་བཞིན་ཡོད་དམ། གང་ཡིན་ ཟེར་ན། རྒྱལ་ཡོངས་མ་ཡིན་པའི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་སྨྲ་བ་དག་ལ། ཨིན་སྐད་སློབ་པ་ནི་རང་གི་ཕ་སྐད་མ་ཡིན་པར་ རྒྱལ་ཡོངས་ཀྱི་སྐད་གང་ཡིན་པ་དེ་བརྒྱུད་ནས་སློབ་དགོས་པའི་དཀའ་ངལ་ཞིག་འཕྲད་ཀྱིན་ཡོད་པ་རེད།

ཧྥི་ཤ་མེན། (Fishman) ཨིན་ཇིའི་སྐད་ནི་ཁང་ཆུང་ནང་གི་གླང་ཆེན་རེད། ཁྱེད་རང་གིས་དེ་ལ་མ་བལྟས་ཐབས་

མེད་རེད། དེ་ན་ཡོད་ཡོད་པ་རེད། གནད་དོན་མང་པོའ ་ི ཁྲོད་དེ་ནི་དཀའ་ངལ་ཆེན་པོ་ཞིག་རེད། དེ་ནི་དཀའ་ངལ་ཆེན་པོ་ཞིག་ ཡིན་པའི་རྒྱུ་མཚན་ནི་དེ་ནི་མི་སུ་ཡིན་ཡང་ཁ་གཏད་གཅོག་མི་ཐུབ་པ་ཞིག་རེད། ཧྥ་རན་སིའི་སྐད་ཀྱིས་ཨིན་སྐད་ལ་ཁ་གཏད་ གཅོག་མ་ནུས་ན། ཁྱེད་ཀྱི་སྡེ་ཚན་བྱེ་བྲག་པ་དེས་ཇི་ལྟར་ཁ་གཏད་གཅོག་ཐུབ་རྒྱུ་རེད་དམ། ཧྥ་རན་སིའི་སྐད་ཀྱིས་ཨིན་སྐད་དེ་ བཏང་སྙོམས་སུ་འཇོག་དགོས་པ་བྱུང་ཡོད་ན། ཁྱེད་ཀྱི་སྡེ་ཚན་གྱིས་ཇི་ལྟར་དེའི་ཁ་གཏད་གཅོག་རྒྱུ་ཡིན་ནམ། སྤྱིར་བཏང་བྱས་ན། བཙིར་གནོན་ཤུགས་ཆེ་བ་དེའི་ལན་དུ་ཁ་གཏད་ཀྱི་བཙིར་གནོན་ཤུགས་ཆེ་བ་ཞིག་ཡིན་དགོས་པ་ ནི་བཤད་མ་དགོས་པ་རེད། དེའི་བར་ནས་ངས་ལམ་དབུ་མ་ཞིག་འཚོལ་ཐབས་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ཁྱེད་ཀྱི་སྐོར་ཁག་གིས་གཞན་ དག་ལ་གཉའ་གནོན་བྱེད་འགོ་འཛུགས་པས་ན་ཁ་གཏད་ཀྱི་གནོན་ཤུགས་དེ་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་བྱ་རྒྱུ་ཡོད་པ་མ་རེད། སྤྱིར་བཏང་ ངས་དེ་ཉེན་བརྡ་ཞིག་ཏུ་བསམས་བཞིན་ཡོད། བཙིར་གནོན་ལ་གཡུལ་འགྱེད་བྱེད་རྒྱུའི་ཚབ་ཏུ་བཙིར་གནོན་གང་བྱས་པ་དེ་ ངོས་འཛིན་བྱོས། ཁྱེད་ཀྱིས་ཕྱོགས་ཁག་གཞན་པ་དེ་བཏང་སྙོམས་ངང་འཇོག་དགོས་པ་རེད། གོ་ལར་ཁྱབ་པའི་ཉེར་ལེན་གྱིས་ ཨིན་ཇིའི་སྐད་ནི་བཏང་སྙོམས་སུ་འཇོག་རྒྱུ་ཧ་ཅང་ཁག་པོ་ཡོད་པ་རེད། འདི་མི་གཞན་ཞིག་གི་སྒེའུ་ཁུང་ནས་མ་ཡོང་ཚེ། འདི་ 266

ཁྱེད་རང་གི་སྒེའུ་ཁུང་ནས་ཡོང་རྒྱུ་རེད་ལ། ཁྱེད་རང་རང་གི་སྒོ་དང་ཁྱེད་རང་རང་གི་བྱིས་པ། སྐད་གཞན་དེ་ལ་ལས་ཀ་བྱེད་ མཁན་གྱི་ཁྱིམ་དེའི་ཕ་མ་བརྒྱུད་ནས་ཡོང་རྒྱུ་རེད། ཕ་མ་དེ་ཚོ་ནི་ཉིན་ལྟར་ལས་ཀ་ལ་འགྲོ་རྒྱུ་རེད་ལ། ལས་ཀ་ནས་སྒྲུང་དེ་འདྲ་ འཁྱེར་ཡོང་ནས་དེ་ཨིན་ཇིའི་སྐད་དུ་བཤད་རྒྱུ་རེད།

དེའི་དབང་གིས། ཨིན་ཇིའི་སྐད་ལ་ཁ་གཏད་གཅོག་རྒྱུ་ནི་ཧ་ཅང་དཀའ་ལས་ཁག་པོའ ་ི ལས་ཞིག་རེད། འདིའི་ཐད་ཀྱི་ སྤྱིར་བཏང་གི་ཉམས་མྱོང་ནི་སྤོབས་པ་སྐྱེས་འོས་པ་ཞིག་མི་འདུག་ཅེས་བརྗོད་འདོད་བྱུང་། ཊོན་ཉི་ཤུ་ཅན་གྱི་མི་རྒོད་འདི་ལས་ ཁ་གྱེས་ཏེ་སྡོད་རྒྱུ་ཧ་ཅང་དཀའ་བ་རེད། འདིས་སྡེ་ཁག་དེའི་རང་གི་སྐད་ལ་ཧ་ལས་པའི་གཏིང་གནོན་བྱེད་དུ་འཇུག་མིན་ཐད་ ལ་ང་རང་དངོས་གནས་དོགས་པ་ཡོད། ང་ལ་དུས་རྟག་ཏུ་མོལ་ཌཱ་ཝ་བ་རྣམས་ཀྱིས་ཇིའུ་མི་ལ་ཅི་ཞིག་བྱེད་རྒྱུ་ཡིན་པ་དེ་ལ་སྐྲག་ དགོས་ཞེས་བཤད་ཡོད་པ་ངས་ཤེས་ཀྱི་ཡོད། ཡིན་ན་ཡང་། འདི་ཡང་རྙོག་དྲ་ཞིག་རེད། ཡིན་ན་ཡང་གལ་སྲིད་ མོལ་ཌཱ་ཝ་བ་ རྣམས་ཀྱིས་རང་ཉིད་རཱ་ཤི་ཡ་དང་རོ་མཱ་ནི་ཡའི་མི་རྣམས་དང་འབྲེལ་བའི་ཐད་ལས་ཀ་བྱེད་རྒྱུ་ཤེས་ཡོད་ན། ཇིའུ་མི་རྣམས་ཀྱིས་ ཀྱང་གལ་སྲིད་ཁོང་ཚོས་ངའི་བསླབ་བྱ་བླངས་པ་ཡིན་ན། ཁོང་ཚོས་མོལ་ཌཱ་ཝ་བ་རྣམས་དང་ལྷན་དུ་ལས་ཀ་བྱེད་རྒྱུ་ཤེས་རྒྱུ་ རེད། ང་ནི་ཇིའུ་མི་རྣམས་ཀྱིས་ཁྲིམས་ཆད་བཏང་བ་ལ་སྐྲག་གིན་མེད། ང་ནི་ཇིའུ་མི་རྣམས་ཀྱིས་མོལ་ཌཱ་ཝེ་བ་རྣམས་ཁྲིམས་ ཆད་བཏང་བ་ལ་ཡང་སྐྲག་གིན་མེད།

སྐབས་རེ་ལན་རེར་ལྗི་བ་ཞིག་གི་སྟེང་དུ་ལྗི་བ་དེ་ལས་ཆུང་ང་ཞིག་གིས་གནོན་ཤུགས་སྤྲོད་ཀྱི་རེད། དེ་ལྟ་ན་ཡང་། ཁྱེད་ རང་གི་མིག་དེ་ལྒང་ལིའི་སྟེང་དུ་ཞོག ལྒང་ལི་དེ་ནི་གཅེན་པོ་ནས་ཡོང་བའི་ཉེན་བརྡ་དེ་རེད། དེ་ནི་གཅུང་པོ་ནས་སླེབས་པའི་ ཉེན་བརྡ་མ་རེད། གཅུང་པོས་ཕར་ཕྱོགས་ན་ཡོད་པའི་རང་དབང་དང་རང་ཉིད་ཀྱི་ཆུང་བ་དེའི་བར་ནས་ཇི་ལྟར་འཚོ་བ་ཤེས་ དགོས་ཀྱི་རེད། གཅུང་པོས་གཞན་གྱི་སྟེང་འཁྱེར་བའི་ཁྲིམས་ཆད་ནི་འགྱོད་པ་སྐྱེས་འོས་པ་ཞིག་རེད། ང་ཚོ་ཚང་མ་གཡུལ་ བྱེད་པའི་སེམས་ཅན་རེད་ལ། ང་ཚོས་གཞན་གང་རུང་ཞིག་ལ་གནོད་བསྐྱལ་དགོས་པ་རེད། འདི་ང་ཚོའི་གཤིས་ཀའི་ཆ་ གཅིག་རེད། འདི་ང་ཚོ་སེམས་ཅན་གྱི་རང་གཤིས་ཀྱི་ཆ་རེད། ཇིའུ་རྣམས་ཀྱིས་འཛམ་གླིང་ལ་གནོད་བསྐྱལ་རྒྱུ་དེ་ནི་ཊོན་ཉི་ཤུ་ ཅན་གྱི་མི་རྒོད་ཀྱིས་བྱེད་རྒྱུ་དེ་ལས་ཆེས་ཆུང་ང་ཞིག་རེད། འདིའི་ཐོག་ལ་ང་ཚོས་ལྟ་རྟོག་བྱེད་ཨ།

སྤེར་ལིང་། (Sperling) རེད། ངས་ད་དུང་གཏིང་ཟབ་པ་ཞིག་ཏུ་འཁྱེར་ན་འདོད། གཅིག་བྱས་ན། ཁ་ཕྱོགས་ཅུང་ མི་འདྲ་ས་ཞིག་ལ་འཁྱེར་ན་འདོད། ངས་ཁྱེད་ལ་འདྲི་འདོད་པ་ནི། དེ་འདྲ་ཡིན་ན། དབང་ཤེད་ཅན་གྱི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་ དང་། སྐད་གཅིག་གྱུར་གྱི་ཕྱོགས་ལ་བསྙེལ་བའི་ཁོར་ཡུག་ཅིག སློབ་གསོའ་ི མ་ལག་རྣམས་དང་མཐའ་ན་ལྟད་མོའ་ི རིགས་ རྣམས་ཀྱང་རྩ་མེད་དུ་གཏོང་ཉེར་ཡོད་པའི་ཁོར་ཡུག་ཅིག དེ་བཞིན་ཚོང་འབྲེལ་དང་དཔལ་འབྱོར། ཁྲིམས་འཛིན་གྱི་བཀོད་པ་ བཅས་འདི་དག་ཚང་མ་གཞུང་འབྲེལ་གྱི་སྐད་དེའི་ཕྱོགས་ལ་འཁོར་བའི་གནས་སྐབས་ཅིག་ལ་སྐད་བརྗེ་བ་ལྡོག་པའམ་འགོག་ པར་འདོད་པའི་སྤྱི་ཚོགས་སྡེ་ཁག་དེ་ལ་འདམ་ཁ་གང་དང་གང་ཡོད་པ་རེད། ཧྥི་ཤ་མེན། (Fishman) དེ་ནི་དཀའ་ལས་ཁག་པོ་རེད། ཡིན་ན་ཡང་། དེའི་ལན་ནི་ངང་སྒུག་དང་སྤྱང་གྲུང།

བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་བྱེ་བྲག་བཅས་རེད། ངང་སྒུག་གི་ཐོག་ནས་ཁྱེད་རང་གིས་ཡོད་ཚད་དུས་གཅིག་ལ་འཐབ་འཛིང་བྱེད་རྒྱུ་མ་ རེད། སྤྱང་གྲུང་གི་ཐོག་ནས་ ཁྱེད་ཀྱིས་གང་ཞིག་ལ་སྲུང་སྐྱོབ་བྱ་འོས་ཆེ་བ་ཡོད་པ་དང་དེ་སྲུང་སྐྱོབ་ཀྱིས་ཐག་གཅོད་བྱ་རྒྱུ་རེད། བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་བྱེ་བྲག་འདིའི་ཐོག་ནས། ཁྱེད་རང་གིས་སྐད་གཞན་དེ་ལ་ཐེ་བྱུས་ཉུང་སའི་ཁྱེད་ཀྱི་སྐད་དེའི་བཀོལ་སྤྱོད་ཁག་ གཅིག་ཕྱིར་འདོན་བྱ་རྒྱུ་རེད། ཐེ་བྱུས་ཉུང་ས་དེ་ནམ་རྒྱུན་ཁྱིམ་མི་དང་ཁྱིམ་རེད། དེ་ནི་འཛམ་གླིང་ནང་གི་སྐད་མང་ཆེ་བའི་ སྟོབས་ཤུགས་དེ་གནས་ས་རེད། ཁོང་ཚོས་དོན་ཚང་མ་མི་ཚང་མའི་ཆེད་དུ་བྱེད་པའི་ཐབས་ཤེས་བྱེད་རྒྱུ་མ་རེད། གང་ཡིན་ ཟེར་ན། དེ་ལྟར་བྱེད་ཐུབ་རྒྱུ་མ་རེད། དེའི་རྒྱུ་མཚན་ནི་སྤྱི་ཚོགས་སྡེ་ཁག་འདི་ལ་ཁོང་ཚོར་དགོས་པའི་སྐད་གཞན་ཡང་ཡོད་ པ་དེ་དག་ནི་དོན་གཞན་རྣམས་ཀྱི་ཆེད་དུ་ལམ་ལྷོང་ཆེ་བའི་ངང་ནས་སྤྱད་ཡོད་པ་རེད། ཁོང་ཚོའི་རྒྱལ་ཁ་ནི་ཁོང་ཚོའི་ཚེ་ཐག་ རིང་བ་དེ་ཆགས་རྒྱུ་རེད། ཁོང་ཚོའི་རྒྱལ་ཁ་ནི་རིག་གཞུང་ནང་ཕན་ཚུན་དང་། སྐྱེ་བོ་ནང་ཕན་ཚུན། གནད་འགག་བཅས་ལ་ རྒྱུན་འཛིན་བྱ་རྒྱུ་དེ་ཆགས་རྒྱུ་རེད། འདི་ནི་སྐད་འདི་དག་གི་རེ་འདུན་ཆེ་བ་དེ་ཡིན་རྒྱུ་རེད།

267

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

སྤེར་ལིང་། (Sperling) ཡིན་ན་ཡང་ངས་ཁྱེད་ལ་འདྲི་རྒྱུར། དེ་ལྟ་ན་ཡང་སྐད་གང་ཞིག་ལ་སྐད་བརྗེ་བ་དེ་ལྡོག་ཏུ་

མེད་པའི་སྐབས་ཤིག་ལ་སླེབས་པའི་སྐབས་ཤིག་ཡོད་པ་རེད། བརྡ་སྤྲོད་རྣམ་གཞག་གི་ངོས་ནས་སྐད་བརྗེ་བ་དེ་ལྡོག་ཏུ་མེད་པ་ ཞིག་ཡིན་པ་གསུངས་ཐུབ་བམ། དེ་འདྲའི་དཔེ་མཚོན་ཞིག་ང་ཚོ་ལ་སྤྲོད་ཐུབ་བམ།

ཧྥི་ཤ་མེན། (Fishman) ང་སྒེར་གྱི་ལྟ་ཚུལ་ལ་གང་ཡང་བྱེད་རྒྱུ་མེད་པའི་འཛམ་གླིང་ནང་གི་སྐད་ཅིག་ཡོད་པ་མ་

རེད་བསམས་ཀྱིན་འདུག ཁྱེད་རང་གིས་རང་གི་སྐད་ལ་བྱེད་འདོད་ཤོས་ཀྱི་བྱ་བ་དེ་དག་བྱེད་མི་ཐུབ་པ་ཡོང་སྲིད་པ་རེད། ཁྱེད་ རང་གིས་སང་ཉིན་བྱེད་ན་འདོད་པ་དེ། ཡིན་ན་ཡང་སྐད་དེ་ལ་ཅིག་བྱེད་ཐུབ་རྒྱུ་རེད། ཁྱེད་རང་གིས་བསྒྲུབ་ཐུབ་ཙམ་གྱི་འཆར་ གཞི་ཞིག་བཏོན་ཏེ། ༼ཁྱིམ་མི་དང་ཁྱིམ་མཚེས་༽ཀྱི་སྲུང་སྐྱོབ་འཛོམས་པའི་ས་ཆ་དང་ཁུལ་ཉེ་བ་ཞིག་ནས་འགོ་བཙུགས་ཏེ། དེ་ནི་འདོད་བློར་འབབ་པ་ཞིག་ཡིན་ཕྱིན་རིམ་གྱིས་མུ་མཐུད་ནས་ལས་ཀ་བྱེད་དགོས་པ་རེད། འཛམ་གླིང་ནང་གི་སྐད་སྟོབས་ཆེ་བ་འགའ་ཞིག་ལ། ཕ་མ་རྣམས་ཀྱིས་རང་གི་བྱིས་པ་རྣམས་ལ་སློབ་གྲྭ་ནས་རང་གི་ཕ་ སྐད་སློབ་རྒྱུའི་འདོད་པ་མི་བྱེད་པ་ཡོད་པ་ངས་ཤེས་ཀྱིན་ཡོད། དེ་བྱེད་ཐུབ་པ་ཞིག་རེད། དེ་ཚོའི་གནད་དོན་ཐད་ནས་དེ་འདྲ་ བྱེད་ཐུབ་རྒྱུ་ལ་སྟོབས་འདང་ངེས་ཡོད་པ་རེད། ཡིན་ན་ཡང་འདི་བྱེད་པ་ལ། ཁོང་ཚོས་སློབ་གྲྭ་ཡིས་སྤྱི་ཚོགས་སྡེ་ཁག་ཆེས་ གསར་པ་ཞིག་ལ། ཕྱི་རྒྱལ་དགེ་རྒན་དང་སྐད་གཞན་གང་འཚམས་ཤིག་འཁྱེར་ཡོང་རྒྱུ་ཡིན་པ་ཤེས་ཀྱིན་ཡོད་པ་རེད། ཁོང་ ཚོས་དེ་འདྲ་ཡོང་འདོད་བྱེད་ཀྱིན་མེད་པ་རེད། དེའི་དབང་གིས། ཁོང་ཚོས་རང་གི་བྱིས་པ་རྣམས་སློབ་གྲྭའི་ཕྱི་རོལ་དུ་འཇོག་ ཐབས་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པ་རེད། ཡང་ན། དགེ་རྒན་ཚོས་རང་གི་ཕ་སྐད་རྣམས་སློབ་གྲྭའི་ཕྱི་རོལ་དུ་བཞག་པ་རེད། རྒྱུ་མཚན་ ཅིའི་ཕྱིར། གང་ཡིན་ཟེར་ན། དེས་བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་བྱེ་བྲག་འདི་མེད་པ་བཟོ་བའི་འགོ་འཛུགས་ཀྱིན་ཡོད་པས་རེད། གལ་སྲིད་ ཁོང་ཚོའི་སྐད་དེ་སློབ་གྲྭའི་ནང་ན་ཡོད་པ་དང་ཁོང་ཚོས་དེ་སློབ་གྲྭའི་ནང་དུ་བཀོལ་བ་ཡིན་ན། གལ་སྲིད་སྐད་གཉིས་ཀ་དགོས་ དོན་གཅིག་གི་ཆེད་དུ་བཀོལ་བ་ཡིན་ན། དེ་གཉིས་ཀྱི་གཅིག་ནི་ཤུགས་ཆེ་བ་རེད། གལ་སྲིད་སྐད་དེ་གཉིས་ཀ་དགོས་དོན་ གཅིག་གི་ཆེད་དུ་བཀོལ་བ་ཡིན་ན། མི་སུ་ཞིག་ཡར་ལངས་ནས་དགོས་དོན་གཅིག་གི་ཆེད་དུ་སྐད་གཅིག་ལས་མང་བ་སྨྲའམ། འདི་ལ་ཏན་ཏན་བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་བྱེ་བྲག་ཅིག་ཡོད་བསྡད་པ་རེད། དེའི་དབང་གིས། བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་རྣམ་དབྱེ་འགའ་བསྐྱུར་ཏེ་ འགྲོ་བའི་སྐད་མང་པོ་ཡོད་པ་རེད། དེ་དག་ནི་ཆུང་ཆུང་ཤ་སྟག་མ་རེད་ལ། ཉམ་ཐག་ཤ་སྟག་ཀྱང་མ་རེད། ཁོང་ཚོའི་སེམས་ཀྱི་ ནང་བཀོད་བྱུས་ཤིག་ཡོད་དགོས་པ་རེད། ད་གལ་སྲིད་ཁྱེད་རང་ཆེས་ཆུང་ཆུང་དང་ཉམ་ཐག་པ་ཡིན་ན། ཁྱེད་རང་ལ་ད་དུང་འདམ་ཁ་འགའ་ཡོད་པ་རེད། ཡིན་ ནའང་ཁྱེད་རང་ཟུར་ཞིག་ལ་ཕྱིར་འདེད་བྱས་ཡོད་པ་ནི་བཤད་མ་དགོས་པ་རེད། ཁྱེད་རང་ཟུར་ཞིག་ན་མཚོན་དུ་བཅུག་ཡོད་ པ་རེད། ཁྱེད་རང་ལ་ཡོད་པའི་འདམ་ཁ་དེ་དག་ནི་ཕལ་ཆེ་བ་རིག་གཞུང་དེ་ཉིད་དང་ཁྱིམ། སྡེ་ཁག་གི་གནས་བབ་བཅས་སུ་ འབྱུང་བ་ལ་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་དེ་ཚོ་ཆགས་རྒྱུ་རེད། ང་སྡེ་ཁག་འདི་ཚོའི་ཁྲོད་ཀྱི་འགའ་ལ་འགྲོ་མྱོང་། ངས་བཅུ་ཕྲག་འགའ་ ལས་བརྒལ་བ་ཞིག་ཤེས་ཀྱིན་ཡོད། ཁོང་ཚོའི་སྐད་ཀྱི་བཀོལ་སྤྱོད་འགའ་ཞིག་ལ་ཁོང་ཚོས་དཀའ་ལས་བརྒྱབ་སྟེ། སྐད་གཞན་ ནང་དུ་མི་འཛུལ་བའི་འབད་བརྩོན་བྱས་འདུག དེ་ནི་ནུས་པ་འཛོམས་པའི་སྐབས་ལ་རྒྱ་བསྐྱེད་དུ་བཏང་ཆོག་པའི་རྨང་གཞི་ ཞིག་ལ་འཁོར་བསྐྱོད་ཀྱི་འགོ་རྩོམ་པའི་དུས་དེ་རེད། ངང་སྒུག་དང་སྤྱང་གྲུང་། རིག་གཞུང་གི་བྱེ་བྲག་རྣམས་སྐད་ལ་ཕན་ ཐོགས་པའི་སྒྲོམ་གཞིའི་ལྟ་ཚུལ་རེད། ཁོང་ཚོའི་འགྲན་རྒྱུགས་འདིར་གང་མྱུར་གྱིས་རྒྱལ་ཁ་ཐོབ་མི་སྲིད་མོད། དལ་བུ་དང་ བརྟན་པོ་དེས་ལུང་པ་ཆུང་ཁག་རྣམས་ལ་འགྲན་རྒྱུགས་ཀྱི་རྒྱལ་ཁ་སྤྲོད་པར་འགྱུར།

སྤེར་ལིང་། (Sperling) དེ་འདྲ་ཡིན་པས། སྐད་བརྗེ་བ་ལྡོག་པའི་བརྗོད་གཞིའི་ཐོག་བྲིས་པའི་ཁྱེད་ཀྱི་རྩོམ་ཡིག་

རྣམས་བཀླགས་པ་ལས་ང་ལ་རྙེད་པའི་དོན་ཞིག་གླེང་ཆོག་པ་ཞུ། དེ་ནི་སྐད་བརྗེ་བ་ལྡོག་པ་མིན་མོད། དངོས་གནས་སྐད་སླར་ གསོ་ཡིན་པའི་སྐབས་ཤིག་ལ་ཁྱེད་སླེབས་འདུག གོ་དོན་དེ་ལྟར་ན། ཁྱེད་ཀྱིས་ཀཱ་ཐ་ལཱན་དང་ཁིའུ་བྷེའེ་ཁོ་ཝ། ཧྥ་རན་སིའི་སྐད་ གཉིས་ཀྱི་ལྷན་དུ་འགྲེལ་བརྗོད་བྱས་འདུག་པ་དེར་ལས་ཀ་བྱས་ཟིན་པ་དེ་དང་། དེའི་འགལ་ཟླ་ལྟ་བུ་ལ། ཧེ་བྷི་རིའོ་སྐད་སླར་ 268

གསོ་ལྟ་བུ་བྱས་ཏེ་ཁྱད་པར་ཕྱེ་ཆོག་པ་རེད། འདི་དག་ནི་བརྒྱུད་རིམ་ཚང་མ་མི་འདྲ་བ་རེད། ཁྱེད་ཀྱིས་འདི་དག་གསུམ་གྱི་ལས་ ཀ་དེ་ལ་དབྱེ་འབྱེད་ཇི་ལྟར་བྱེད་རྒྱུ་ཡིན།

ཧྥི་ཤ་མེན། (Fishman) འཛམ་གླིང་ནང་གི་ས་ཕྱོགས་གང་འདྲ་ཞིག་གི་སྐད་གཉིས་གང་ཡིན་ལ་མི་འདྲ་བའི་ཆ་

རྙེད་རྒྱུ་རེད། དེའི་དབང་གིས། དཀའ་ངལ་ནི་སྐད་དེ་གཉིས་མཐུན་པོའ ་ི ཐབས་ལམ་ཞིག་ཏུ་སྦྱོར་བར་བྱེད་པའི་མཚུངས་ས་དེ་ བཙལ་རྒྱུ་དེ་རེད། ཧེ་བྷི་རིའོ་སྐད་དེ་ནི་སླར་གསོ་ཙམ་ཞིག་མ་རེད། ད་དུང་སྐད་བརྗེ་བ་ལྡོག་པའི་གནད་དོན་ཞིག་ཀྱང་རེད། དེ་ཡུལ་སྐད་ལྟར་དུ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱས་ཡོད་པ་མ་རེད། ཡིན་ན་ཡང་ཡུལ་སྐད་ནས་ཁ་སྐད་དུ་བསྒྱུར་བ་དེ་གལ་ཆེ་ཞིང་དཀའ་ངལ་ ཅན་གྱི་འགྱུར་བ་ཞིག་རེད། དེ་ནི་བཀག་པ་རེད། དེ་ཡུན་རིང་དུ་ལས་ཀ་བྱེད་རྒྱུ་ཡིན་པ་ནི་ད་ཆ་གསལ་པོ་དེ་ཙམ་མེད་པ་རེད། ཨེ་ལི་ཨེ་ཟི་ བྷེན་་ཡེ་ཧུ་ཌཱ་ཡི་ཉིན་ཐོའ ་ི ནང་། ཁྱིམ་ཚང་དང་པོ་སྟེ་ ཇི་རུ་སཱ་ལེམ་གྱི་ཧེ་བྷི་རིའོ་བཤད་མཁན་ཁྱིམ་ཚང་ཉག་ གཅིག་སྟེ། ཁྱིམ་གཅིག་པུ་ཁོང་ལ་བྱིས་པ་གཞན་ཞིག་སྟེ་ཧེ་བྷི་རིའོ་སྐད་དུ་སྐྱེད་སྲིང་བྱས་པའི་བྱིས་པ་གཉིས་པ་དེའི་སྐྱེས་སྐར་ ལ་བོས་པའི་བརྡ་ཐོ་ཡོད་པ་ངས་ཤེས་ཡོད། སུ་ཞིག་ལ་རྒྱལ་ཁ་ཐོབ་ཡོད་མེད་དེ་མི་གསལ་བ་རེད། ཧེ་བྷི་རིའོ་སྐད་དེ་ལོ་ངོ་བརྒྱ་ ཕྲག་ཁ་ཤས་ཀྱི་རིང་ལ་ཁ་སྐད་ནས་ཡིག་སྐད་དུ་བརྗེ་བ་རེད། དེ་ནས་སླར་ཡང་ཡིག་སྐད་ནས་ཁ་སྐད་ལ་བརྗེ་བ་རེད། འདི་ནི་ འཛམ་གླིང་ནང་སྐད་དེའི་གོ་བབ་ཇེ་མཐོར་སོང་ཡོད་པའི་ངེས་པ་མེད་མོད། དེ་ནི་དེའི་བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་ཆ་ནས་གོང་འཕེལ་དུ་ སོང་བ་ཞིག་རེད།

འུ་བྷེག་གི་ཡུལ་དབུས་ན་ཨིན་སྐད་བཤད་ཀྱིན་ཡོད་པ་མ་རེད། སློབ་གྲྭ་དང་མཐོ་སློབ། ད་དུང་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ་ཐོན་ ཁི པའི་རྗེས་སུའང་མི་དམངས་ཀྱིས་ཨིན་ཇིའི་སྐད་ལ་གོ་བརྡ་འཕར་བ་ཧ་ཅང་ཉུང་ཉུང་རེད། ཁོང་ཚོ་ལ་མ་འོངས་པ་ནི་ཨིན་ཇིའི་ སྐད་རེད་ཅེས་ཤོད་དང་། ཁོང་ཚོས་དེ་མི་ཤེས་པའང་སྲིད་ལ། ཁོང་ཚོ་དེ་ལ་མི་དགའ་བའང་སྲིད། འོན་ཀྱང་མ་འོངས་པ་ནི་ ཨིན་ཇིའི་སྐད་རེད་ཅེས་ཤོད་དང་། རེད། གལ་སྲིད་ཁྱེད་རང་གིས་རང་གི་མགོ་སྒྱེ་མོར་བཅུག་ནས་འཁྱེར་འདོད་ན། འདི་ནི་ ཁྱེད་ཀྱི་ལག་ཏུ་དེ་ག་རང་འཇོག་པའི་དུས་ཚོད་ནི་དེ་རེད། དེའི་དབང་གིས། ཁོང་ཚོ་ནི་སྟོབས་ཤུགས་ཀྱི་གནས་བབ་ནས་འགོ་ བཙུགས་པ་རེད། ཁོང་ཚོ་ནི་མི་གཞན་དག་ལས་ཧ་ཅང་ཐག་རིང་བ་རེད། ཁོང་ཚོའི་ཡུལ་དབུས་ནི་མི་གཞན་ཚང་མ་ལས་ཧ་ ཅང་ཐག་རིང་བ་རེད། ཡུལ་དབུས་ནི་ཁིའུ་བྷེག་གྲོང་ཁྱེར་མ་རེད། ཏན་ཏན་གྲོང་ཁྱེར་མོན་ཊི་རེལ་མ་རེད། ཡུལ་དབུས་ནི་ཨིན་ སྐད་སྨྲ་བའི་མི་དཀར་དང་དེའི་སྡེ་ཁག་ནས་ཧ་ཅང་ཐག་རིང་བ་རེད། ཁོང་ཚོས་ཤེག་སི་པེ་ཨེར་དང་མིལ་ཊོན་ཀློག་གིན་ཡོད་པ་ མ་རེད། ཁོང་ཚོས་མཐའ་ན་ཀློག་ཀྱང་མི་ཐུབ་པ་རེད། འདི་ནི་ངེས་པར་དུ་སློབ་དགོས་པའི་སློབ་ཚན་ཞིག་རེད། ཧྥ་རན་སིའི་ སྐད་སླར་གསོ་ནི་ཀློག་གི་ཐོག་ནས་བསྐྲུན་པ་ཞིག་མ་རེད། སླར་གསོ་ལ་ལོས་ཡིན། ཧྥ་རན་སིའི་སྐད་ལ་མཚོན་ན་སླར་གསོ་ ཞེས་པ་དེ་ཚིག་ནོར་བ་རེད། གང་ཡིན་ཟེར་ན། དེ་ནི་སྐད་དེ་བཤད་མེད་པའི་སྐབས་ཀྱི་དུས་ཚོད་ཅིག་ལ་སླེབས་མྱོང་ཡོད་པ་མ་ རེད། ཧི་བྷི་རིའོ་སྐད་སླར་གསོ་དེ་ཡང་མི་འབོར་མང་ཆེ་བའི་ཀློག་ལ་གཞི་བཞག་ཡོད་པ་མ་རེད། ངའི་སྤོ་ལགས་ཀྱིས་ཧི་བྷི་རིའོ་ ཀློག་ཐུབ་མོད་གང་ཀློག་གིན་ཡོད་པ་ཁོང་གིས་ཤེས་མེད་པ་རེད། དེ་ནི་རྒྱུན་རིང་བའི་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་སྨོན་ལམ་རྣམས་ནང་དོན་མ་ གོ་བར་འདོན་པའི་རྒྱུན་ཞིག་ཡིན་པ་རེད། ངས་དེ་ལ་ཀློག་ཅེས་མི་ཟེར། དེ་ནི་རང་གི་བྱིས་པ་རྣམས་ཀྱིས་རྗེས་ཟློས་བྱེད་ཐུབ་ སླད་ང་ཚོས་ཀློག་སློབ་པའི་རྒྱུ་མཚན་དེ་མ་རེད།

སྤེར་ལིང་། (Sperling) དེ་དང་འབྲེལ་ནས་ཡེ་ཌི་ཤི་སྐད་ཀྱི་སྐོར་ལ་ངས་ཁྱེད་ལ་འདྲི་དགོས་བྱུང་སོང་། དྲི་བ་འདི་

དང་པོར་བཟོས་ནས་ཁྱེད་ལ་འདྲི་འདོད་པ་དེ་འདི་ལྟར། ཡིག་སྐད་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་ཡོད་པ་དེས་སྐད་བརྗེ་བ་ལྡོག་པ་དེ་ཐག་རིང་དུ་ གཏོང་ངམ། ཡང་ན་ཡིག་ཐོག་གི་རྩོམ་རིག་འབོར་ཆེན་ཡོད་པའི་སྐད་རྣམས་ནི་གཅིག་བྱས་ན་ཁེ་ཕན་གྱི་ཕྱོགས་ན་མེད་པ་རེད་ དམ། རྩོམ་རིག་ཡོད་པ་དེས་སྐད་ཅིག་གི་དོ་སྣང་དེ་མཐོ་རིམ་གྲལ་རིམ་གྱི་ཕྱོགས་སམ། ཡང་ན་ཕྱི་རོལ་གྱི་ཤེས་ཡོན་ཆེད་ལས་ པའི་ཕྱོགས། ཡང་ན་རྒྱ་ཆེ་བའི་སྤྱི་ཚོགས་ལས་ཐག་རིང་བ་ཞིག་ཏུ་འདེད་པར་བྱེད་དམ། ཡེ་ཌི་ཤི་སྐད་ཀྱི་དཔེ་མཚོན་ནི་ང་ རང་རང་གི་དོ་སྣང་ཞིག་ཡིན། གང་ཡིན་ཟེར་ན། ཡེ་ཌི་ཤི་སྐད་སྨྲ་བར་བྱེད་པའི་ད་ལྟའི་ཡེ་ཌི་ཤི་སྐད་སྨྲ་བ་པོ་ཕལ་མོ་ཆེར་ཧ་ ལམ་སྐྱ་བོའ་ི རིག་གནས་ལ་དོ་སྣང་ཆེས་ཆུང་ངུ་ཞིག་ལས་མེད་ཅིང་། སྐྱ་བོའ ་ི རིག་གནས་ཀྱི་རྩོམ་རིག་འབོར་ཆེ་བ་དེ་སྐད་དེའི་ ནང་དུས་རབས་ཉི་ཤུ་བའི་ནང་བརྩམས་ཡོད་པ་རེད།

269

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཧྥི་ཤ་མེན། (Fishman) ཁོང་ཚོས་ཅིའི་ཕྱིར་བྱེད། སྐྱ་བོའ་ི རིང་ལུགས་པ་དེ་ཚོ་ལ་ཧི་བྷི་རིའོ་གནའ་བོའ་ི རྩོམ་རིག་

འབོར་ཆེན་དེ་ལ་དོ་སྣང་བྱས་ཡོད་དམ། རྩ་ནས་ཡོད་པ་མ་རེད། དེའི་དབང་གིས་དེ་ནི་ངས་སྲོལ་རྒྱུན་པ་ལ་སྐྱ་བོའ ་ི རྩོམ་རིག་ ཐད་དོ་སྣང་མེད་ཅེས་པའི་རྒྱུ་མཚན་ཅན་གྱི་རྩོད་པ་ཞིག་ཏུ་ངོས་ལེན་བྱེད། ཁོང་ཚོས་ཅིའི་ཕྱིར་བྱེད། ཐོག་མར་ཁོང་ཚོར་ཁོང་ ཚོ་རང་ཉིད་ཀྱི་སྐྱ་བོའ་ི རྩོམ་རིག་ཡོད་པ་རེད། དེ་ནི་འཛམ་གླིང་གི་ཚད་ལྟར་བྱས་ན་དམིགས་བསལ་བ་དེ་འདྲ་མ་རེད། འོན་ ཀྱང་ཁྱེད་རང་ཆེས་སྲོལ་རྒྱུན་མཁྲེགས་འཛིན་པའི་དེབ་ཚོང་ཁང་གང་འདྲ་ཞིག་ལ་སོང་ན་ཡང་། ཁྱེད་ཀྱིས་སྒྲུང་དེབ་མཐོང་ བར་འགྱུར་བ་དང་། ཁྱེད་ཀྱིས་མཐའ་ན་རྩེད་མཚར་གྱི་དེབ་ཀྱང་མཐོང་བར་འགྱུར། ཁྱེད་ཀྱིས་གྲགས་ཅན་རྩོམ་རིག་གི་རྣམ་ པ་སྣ་ཚོགས་མཐོང་བར་འགྱུར། ཡིན་ན་ཡང་དེ་ནི་ཁོང་ཚོ་གང་ལ་བརྟེན་པ་དང་ཁོང་ཚོའི་རིག་གཞུང་གང་ལ་བརྟེན་པའི་རྩོམ་ རིག་དེ་མ་རེད། དེའི་དབང་གིས་ངས་འདི་བཤད་རྒྱུ་ཡིན། ༼ཉན་མཁན་ཚོའི་ཁྲོད་ན་འདི་ཤེས་མཁན་གྱི་མི་ཡོད་པ་ངས་ཤེས་ ཡོད་ལ། ཁོང་ཚོ་འདིར་ཕེབས་པ་ལ་ནི་དགའ་བསུ་ཞུ་བ་ཡིན།༽ ཡེ་ཌི་ཤི་དང་འབྲེལ་བའི་ལན་འདི་ངོས་ལེན་མི་བྱེད་མཁན་ ཡོད་པ་རེད། ཡིན་ན་ཡང་། ཡེ་ཌི་ཤི་རྩོམ་རིག་གིས་ཕན་ཐོགས་ཡོད་པ་མ་རེད།. ངས་ཕན་གཅིག་ཀྱང་ཐོགས་ཡོད་པ་མ་རེད་ མི་ཟེར་མོད། ཡེ་ཌི་ཤི་འཕེལ་རྒྱས་ལ་དེ་ཙམ་གྱི་ནུས་པ་ཞིག་ཐོན་ཡོད་པ་མ་རེད། ཁྱེད་རང་གིས་མི་སྒམ་པོའ ་ི རྩེ་མོ་ཞིག་ལ་ གཏུགས་བཞིན་ཡོད་པ་དེ་ཤེས་དགོས་པ་རེད། སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ ་ི གནས་ཚད་ལ། ཀློག་གི་ནང་ལམ་ལྷོང་ཡོང་བར་འདམ་པའི་ མི་འབོར་གྱི་ཆ་ནས་བཤད་ན། ཁོང་ཚོས་ཀློག་རྒྱུ་ཡིན་ཡིན་པ་རེད། དྲི་བ་ནི། ཁོང་ཚོས་ནམ་ཞིག་ལ་བཤད་རྒྱུ་རེད། གཞན་ དུ་ན་ཁོང་ཚོས་རྩ་བ་ནས་ཀློག་གི་མ་རེད། དོན་ངོ་མ་ནི་ཁོང་ཚོ་ཕལ་ཆེ་བས་ཀློག་ཐུབ་མོད་བཤད་མི་ཐུབ་པ་དེ་ཧ་ཅང་གསལ་པོ་ རེད། ཁོང་ཚོས་བཤད་པའི་སྐབས་ལ་ཁྱེད་ཀྱིས་རྣ་བ་གཏོད་དང་། བཤད་པ་དེ་ནི་བརྡ་སྤྲོད་ཅན་མ་རེད་ལ། དེ་ནི་ལྷད་མེད་ཀྱང་ མ་རེད། མི་ཚང་མས་འདི་ལ་ངོས་ལེན་མི་བྱེད་ན་ཡང་། ཡེ་ཌི་ཤིའི་རྩོམ་རིག་རླབས་ཆེན་ནི་འཛམ་གླིང་གིས་བསྐྲུན་མྱོང་བའི་ སྡིངས་ཆའི་སྟེང་དུ་རླབས་ཆེན་རེད། ངའི་དེབ་ཀྱི་ནང་དེ་ནི་འཛམ་གླིང་གིས་བསྐྲུན་མྱོང་བའི་རླབས་ཆེན་གང་ཡིན་པ་དེ་དང་ མཚུངས་པར་རླབས་ཆེན་རེད། འདིས་སྐད་ཀྱི་ཚེ་ཐག་རིང་བ་ལ་ཕན་ཐོགས་རྒྱུ་མ་རེད། ངང་སྒུག་དང་སྤྱང་གྲུང་། བཀོལ་སྤྱོད་ ཀྱི་བྱེ་བྲག་བཅས་ལ་གྲགས་ཆུང་བའི་རྣམ་པ་བཟུང་བའི་སྡེ་ཁག་རྣམས་ནི་རྒྱལ་ཡོད་པ་རེད། དེའི་ལྡོག་ཕྱོགས་སུ་ཡེ་ཌི་ཤིའི་ སྐད་ཀྱི་རྩོམ་རིག་གི་རྣམ་པ་སྟེ་ཁོང་ཚོས་རང་གི་བྱིས་པ་རྣམས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོར་བཏང་ནས་སློབ་རྒྱུ་ཡོད་ཚད་བསླབས་ཡོད་མོད། ཡིན་ན་ཡང་རང་གི་ཕ་སྐད་བརྗེད་པ་རེད་ལ་རང་གི་ཕ་སྐད་བརྗེད་པ་རེད།

དེ་ནི་སྐད་དེས་ལྷན་སྐྱེས་ཀྱི་ཚེ་ཚད་རིང་རང་ཉིད་རྒྱུན་འཛིན་བྱེད་པའི་གཞི་རྟེན་དེ་མ་རེད། ངས་འབྲི་ཀློག་གི་སྐོར་ལ་ དེབ་ཅིག་བྲིས་ཚར་མ་ཐག་ཡིན། ངས་འབྲི་ཀློག་ལ་ཡིད་ཆེས་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ངས་འབྲི་ཀློག་ཤེས་པ་ལ་ཡིད་ཆེས་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ངས་འབྲི་ཀློག་གིས་བསྐྱེད་པའི་རྩོད་རྙོག་ཤེས་པ་ལ་ཡིད་ཆེས་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ཧྥ་རན་སི་དང་པཱོར་ཆུ་གྷེ། སི་པན་བཅས་ཀྱིས་ རྒྱུན་འཛིན་བྱས་པའི་གཞིས་ཆགས་ཁག་ཏུ་ཡུལ་སྐད་ཁག་ལ་མཐོང་ཆུང་ཁྱད་གསོད་ཆེ་ཤོས་ཀྱི་ས་ཆ་དེ་ཇི་ལྟར་བྱུང་བ་རེད། དེ་ དག་ནི་ཡུ་རོབ་ཀྱི་ནང་དུ་ཡུལ་སྐད་འབྲི་ཀློག་དར་བའི་ས་ཆ་སྔ་ཤོས་དེ་རེད། གལ་སྲིད་ཁྱེད་རང་གིས་འབྲི་ཀློག་གི་གལ་ཆེའི་ རང་བཞིན་སྐོར་ལ་བསམ་བློ་གཏོང་གིན་ཡོད་ན། དེ་ནི་ཁྱེད་རང་གིས་ཤེས་དགོས་པའི་དོན་གལ་ཆེན་ཞིག་རེད། ཡིན་ན་ཡང་ ། སྤྱིར་བཏང་གི་ཆ་ནས། སྐད་དེ་རྒྱུན་འཛིན་བྱེད་པ་ལ་འབྲི་ཀློག་གལ་ཆེ་དང་མི་ཆེའི་སྐོར་ཧ་ལམ་འབྲེལ་བ་མེད་པ་ཞིག་རེད། གཞན་དུ་ན་ངའི་བློ་སེམས་འགྱུར་བ་ཞིག་བྱེད་དགོས་པ་རེད།

སྤེར་ལིང་། (Sperling) རེད། འདི་ནི་ངའི་སེམས་གཏིང་ལ་ཉར་རྒྱུ་ཡིན། གང་ཡིན་ཟེར་ན། ཁྱེད་ཀྱི་འཁྲིས་ལ་ སྡོད་མཁན་ང་ལ་མཚོན་ན། ཁྱིམ་མིས་གནམ་འོག་གི་ཡོད་ཚད་བསླབ་པར་བཏང་མོད། ཡེ་ཌི་ཤི་བསླབ་རྒྱུ་དེ་གང་ལྟར་བརྗེད་ པ་རེད། ངོ་མ་བཤད་ན། ངས་དགེ་རྒན་ཆེན་མོ་ཧྥི་ཤ་མེན་ལ་བཤད་པ་ནི། ཁོང་གི་དེབ་ཀྱི་ནང་ཡེ་ཌི་ཤིའི་སྐད་དུ་བྲིས་པའི་ཁ་ བྱང་གི་འགྲེལ་དེའི་དོན་གང་ཡིན་པ་མི་གཞན་ལ་འདྲི་དགོས་བྱུང་བ་དེ་ཡིན། 270

ངས་སླར་ཡང་དྲི་བ་གཅིག་འདྲི་འདོད་བྱུང་། དེ་ནི་ཏོག་ཙམ་ཚོར་བ་རྣོན་པོའ ་ི དྲི་བ་ཞིག་རེད། ཡིན་ནའང་། ངས་འདྲི་ དགོས་པ་རེད་བསམ་གྱིན་འདུག ཕལ་ཆེར་ཉན་མཁན་ཚོའི་ཁྲོད་ནའང་འདིའི་ཐད་ལ་ཁྱེད་ཀྱི་བསམ་ཚུལ་གང་ཡོད་ཤེས་འདོད་ མཁན་ཡོད་པ་རེད་ལ། འདི་ནི་དགོངས་འཆར་ཞིག་གི་ཆེད་དུ་ཡིན།

རྒྱ་ནང་གི་མཁས་པ་ཚོས་ རྒྱ་ནག་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ནང་དུ་ཡོད་པའི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ ཁུལ་གྱི་སྒྲིག་འཛུགས་ཆ་ཚང་བ་དེ་ལ་བསམ་གཞིགས་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ་རེད། གནད་དོན་འདི་གླེང་བའི་མཁས་པ་ཚོས་བཤད་ པའི་སྐྱོན་བརྗོད་གཅིག་ནི། རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་ལམ་ལུགས་དེས་རང་ཉིད་ལ་ནང་ཁུལ་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་ཡོད་པ་དེ་དག་ཏུ། དེ་དང་དེའི་སྐད་ཀྱི་ཁེ་དབང་ཐོབ་ཐང་ཡོད་པ་ཅན་གྱི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་རྣམས་ལ་སྤོབས་པ་སྤར་གྱིན་ཡོད་པ་རེད། ངོ་མ་ བཤད་ན་ད་ལྟའི་ཆ་ལ། མི་འབོར་སྤོ་བའི་ཉེར་ལེན་གྱིས་ས་ཆ་དེ་དག་ནི་མི་རིགས་འགའ་ཞིག་གི་སྡོད་གནས་ཡིན་པ་རེད། རྒྱ་ མིའི་མཁས་པ་ཚོས་རྩ་བའི་ཆ་ནས་ས་ཁུལ་མི་རིགས་རང་སྐྱོང་ཞིག་ལ་རྒོལ་གཏམ་གཏོང་བ་རེད་ལ། དེ་ནི་ད་ལྟའི་ཆར་ཇི་ལྟར་ བཟོས་ཡོད་པ་དེ་རེད། རེད། ཁྱེད་ཀྱིས་དགོངས་འཆར་ཞིག་གནང་རོགས།

ཧྥི་ཤ་མེན། (Fishman) རེད། ང་ཚོ་སླར་ཡང་འགྲིག་པོ་བྱུང་བ་རེད། བཙན་གནོན་འོག་ཡོད་པའི་མི་དེ་ཚོའི་རྐང་ པ་ན་ཡོད་པའི་དཀའ་རྙོག་རྣམས་འཚོལ་བའི་སྐོར་བ་ཆ་ཚང་བ་ཞིག་ལ་ང་ཚོ་སླེབས་པ་རེད། ཁོང་ཚོ་ནི་དཀའ་རྙོག་ཅིག་རེད། ཁོང་ཚོ་ནི་དཀའ་རྙོག་ཅིག་ཡིན་པའི་འཇོན་ཐང་ཅན་ཞིག་ཀྱང་རེད། མི་ཚང་མ་དང་མིའི་སྤྱི་ཚོགས་ཚང་མ་དེ་འདྲའི་འཇོན་ ཐང་ཅན་རེད། ཡིན་ན་ཡང་། ཁོང་ཚོ་ནི་རྒྱ་ནག་གི་དཀའ་རྙོག་དེ་མ་རེད། བོད་མི་རྣམས་ཀྱིས་བོད་ནང་གི་གྲངས་ཉུང་མི་ རིགས་ཀྱི་ཐོག་ལ་ཁྲིམས་ཆད་གང་ཞིག་གཅོད་པ་དེ་རྒྱ་ནག་གི་དཀའ་རྙོག་མ་རེད། གལ་སྲིད་ཁོང་ཚོས་དེ་དཀའ་རྙོག་ཅིག་ཏུ་ བཟོས་ན། ཁོང་ཚོས་དཀའ་རྙོག་འཚོལ་གྱི་ཡོད་པ་རེད་ལ། ཁོང་ཚོས་ཁག་འཇོག་ས་ཞིག་འཚོལ་གྱིན་ཡོད་པ་རེད། ས་གནས་ རང་སྐྱོང་ནི་ཧ་ལམ་ལོ་ངོ་བརྒྱ་ཕྲག་གི་རིང་ལ་རྒྱལ་ཁབ་གང་དུ་ཡང་དཀའ་རྙོག་ཏུ་གྱུར་མྱོང་ཡོད་པ་མ་རེད། རང་གི་ས་ཁུལ་དེ་ཚང་མའི་སྐད་དེ་དག་ཡོད་པའི་སི་པཱན་ལ་གཟིགས་དང་། རང་གི་ས་ཁུལ་ ༡༡ གི་སྐད་ཡོད་པའི་ལྷོ་ཨ་ ཧྥི་རི་ཀ་ལ་གཟིགས་དང་། ལྷོ་ཨ་ཧྥི་རི་ཀས་འདི་ལྟར་མུ་མཐུད་མིན་མི་ཤེས། དེ་ནི་ཨིན་ཇི་སྐད་བཤད་སའི་ལུང་པ་རྣམས་ལ་ ཧ་ལས་པའི་ཚོད་ལྟ་ཅིག་རེད། ད་ནི་གཅིག་བྱས་ན་ཁོང་ཚོས་དགོས་པའི་ཆེད་དུ་དེ་བྱེད་རྒྱུ་ཡིན་པ་རེད། དེ་ནི་རྒྱུན་ལྡན་གྱི་ གྲངས་མང་མི་རིགས་ཀྱི་འཐབ་བྱུས་དེ་རེད། གལ་སྲིད་ཁྱེད་རང་གིས་དེ་འདྲ་ ༡༡ ཡོད་པ་ངོས་ཟིན་ན། དེའི་གྲས་ཀྱི་འགའ་ ཞིག་ནི་རིམ་གྱིས་འཆི་རྒྱུ་རེད། ཨ་ཧྥི་རི་ཀན་སྐད་དེ་དེའི་གྲས་ན་མེད་པ་ཏན་ཏན་བཟོ་དགོས་པ་རེད། ད་དུང་འགྲན་ཟླ་བའི་ ལྟག་སྒོ་ལ་འགྲོ་དགོས་པ་རེད། ཡིན་ན་ཡང་། ཁོང་ཚོས་ཤེས་མེད་པ་ནི་ཨ་ཧྥི་རི་ཀན་རང་གི་ཕ་སྐད་ཡིན་པའི་མི་རིགས་ནག་ པོ་འབུམ་ཕྲག་མང་པོ་ཡོད་པ་དེ་རེད། ཁོང་ཚོས་ད་སྐད་འདི་དང་དེ་བཤད་མཁན་ལ་བསྡུར་ན། ཨ་ཧྥི་རི་ཀན་སྐད་དེ་འདི་ལས་ ལྷག་གཅིག་འདོར་རྒྱུ་མ་རེད།

དེས་ན། འདི་ནི་མི་རིགས་དང་རྒྱལ་ཁབ་གང་ཞིག་གི་ཉམས་ཆག་དང་དཀའ་རྙོག་དེ་ཡིན་དགོས་པ་རེད། བྷེལ་རྗམ་ དུའང་གཞུང་ཉམས་སྲིད་ཀྱང་མི་རིགས་དང་རྒྱལ་ཁབ་ཉམས་ཡོད་པ་མ་རེད་ལ། ལུ་ཟེམ་བྷག་གི་ནང་སྐད་མི་འདྲ་བ་གསུམ་གྱི་ མཐའ་སྐོར་དུ་གྲངས་མང་སྟོབས་ཆེན་གསུམ་ཡོད་པ་མ་རེད། ལུ་ཟུམ་བྷག་ནི་རྒྱལ་པོ་ཆེལ་ལེ་མག་ནེའི་བུ་རྣམས་ལ་གཏུགས་ ཡོད་པ་རེད། རོ་མཱན་གྱི་སྐད་བཤད་མཁན་དང་འཇར་མཱན་གྱི་སྐད་བཤད་མཁན་གྱི་ལུང་པ་གཉིས་བར་གྱི་ས་ཆ་དེ་བུ་འབྲིང་བ་ ལ་སྤྲད་པ་རེད། བྱས་ཙང་། ཁོ་ལ་འདི་ཕྱོགས་གཉིས་ནས་རང་གི་སྐེ་ཐོག་ལ་སླེབས་པ་རེད། དེ་ནས་ཧྥི་ལེ་མིང་བ་དང་ལུ་ཟེམ་ བྷག ཨེལ་སཱ་སེ། སུད་སི། འཇར་མི་ནེ་བཅས་ཀྱི་ས་ཆ་དག་ཡོད་པ་རེད་ལ། ཕྱོགས་གཉིས་ཀྱི་བར་ནས་མར་ཡོད་པ་རེད། ཡིན་ ན་ཡང་། ཁོང་ཚོ་ཡལ་ཡོད་པ་མ་རེད། གང་ཡིན་ཟེར་ན། ཁོང་ཚོས་རིག་གཞུང་བྱེ་བྲག་པ་ཞིག་སྤྱོད་ཐུབ་ཡོད་པ་རེད། ལུ་ཟེམ་ བྷག་གི་ནང་དུ་མི་ཚང་མས་འཇར་མན་སྐད་ཅུང་ཙམ་ཤེས་པ་རེད། ཡིན་ན་ཡང་ཁྱོད་ཀྱིས་སྐད་དེ་དོན་ཚང་མའི་ཕྱིར་དུ་མི་ཚང་ མ་ལ་སྤྱོད་རྒྱུ་མ་རེད། རྒྱུ་མཚན་འདིའི་རྐྱེན་གྱིས་ཁྱེད་རང་ལ་ཧྥ་རན་སིའི་སྐད་ཅིའི་ཕྱིར་དགོས་པ་རེད། ལུ་ཟུམ་བྷེག་གི་སྐད་ ནི་མི་ཕལ་ཆེ་བས་ཤེས་མོད་དེ་སློབ་གྲྭའི་ནང་ནས་བཤད་དུ་འཇུག་གིན་ཡོད་པ་མ་རེད།

271

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

དེའི་དབང་གིས། བྱེད་ཐུབ་པའི་ལས་ཀའི་བཀོད་སྒྲིག་ད་དུང་སྣ་མང་སྣ་ཚོགས་ཤིག་ཡོད་པ་རེད། དེ་དག་ནི་ངོས་ལེན་ བྱེད་སླ་བ་དང་རིག་གཞུང་གི་སྣེ་མང་འཛོམས་པ་བཅས་རེད། འདིས་མི་སྐོར་ཅིག་ལ་དཀའ་ངལ་སྐོར་ཅིག་བཟོ་སྲིད་མོད། དེ་ ནི་ཁྱེད་ཀྱི་སྐད་བརྗེ་བ་དེའི་ཐབས་ལམ་ཁྲོད་དུ་དཀའ་ངལ་ཆགས་རྒྱུ་མ་རེད། ཡུ་གུར་གྱི་ས་ཆ་ག་གེ་མོར་དབང་ཡོད་པའི་ཡུ་ གུར་བ་ལས་དམན་པའི་མི་ཞིག་ལ་ཁྲིམས་ཆད་གཅོད་པ་དེ་ལས་ཇོ་ཇོ་ཆེན་པོ་དེའི་མགོ་ན་འཇུག་རྒྱུ་དེ་ངས་གདམ་ས་རེད། ད་ ཇོ་ཇོ་རྒན་པ་ལ་དཀའ་རྙོག་དེ་ཡོད་པ་བཟོས་དང་། ཡུ་གུར་བས་དེ་ལས་ཆུང་བའི་སྡེ་ཁག་ཅིག་གི་སྟེང་དུ་ཁྲིམས་ཆད་བཅད་པའི་ དཀའ་རྙོག་དེ་ཇོ་ཇོ་རྒན་པས་ཇི་ལྟར་ཐག་གཅོད་སྟངས་ཤེས་རྒྱུ་རེད། ང་ཚོས་སྡེ་ཁག་ཆུང་བ་དེ་ལ་ཅི་ཞིག་གི་རོགས་པ་བྱེད་ཐུབ་ མིན་ལ་བསམ་བློ་གཏོང་དགོས་པ་རེད།

272

THE REALITIES OF CHINA’S MINORITY LANGUAGE LAWS: A COMMENT ON TIBETAN LANGUAGE LEARNING IN RELATION TO THE “TEN RIGHTS” Sayül Trowo Gyeltsen (Chu Donghong) Sichuan Province Ma’erkang Nationalities Teacher Training School Abstract From the inception of China’s Common Program and the first constitution, along with its subsequent modifications and amendments, there has been the provision that “all ethnic groups have the freedom to use and develop their own language.” According to these over arching laws, the constitution makes such protective provisions clear. However, the study of minority languages is a very difficult affair in China given that during day-to-day governance the opinions of the leadership and official documents are often given higher priority than the constitution and laws. Therefore, there is an urgent need to protect the rights established by the Chinese constitution summarized here as the “Ten Rights” for the continued development of Tibetan language studies. Biography Sayül Trowo Gyeltsen (Chu Donghong) was born November 10, 1950 in Nanping County, Ngawa Tibetan and Qiang Autonomous Prefecture, Sichuan Province. From 1983 to 1987, Trowo studied philosophy in the Theory Department of the Sichuan Provincial Communist Party, earning his bachelor’s degree. In 1990, he became a senior lecturer of political theory at the Sichuan Province Ma’erkang Nationalities Teacher Training School. By 2000, he had completed a collection of essays on philosophy entitled The Allure of the Light of Reason, published by Sichuan University Press. In the same year, he was appointed editor-in-chief of the bilingual Tibetan Regions Education Forum, a publication focusing on building the Tibetan regions’ educational system and exploring and summarizing the status and role of the mother tongue in bilingual education. Trowo Gyeltsen has also published several papers, which have played active roles in Tibetan education policy. 273

Minority Language in Today’s Global Society

Introduction At the birth of the Chinese nation in 1949, Chapter 6, Article 53 of the Common Program, created by the Chinese People’s Political Consultative Conference (CCPCC), clearly stated that, “All national minorities shall have freedom to develop their dialects and languages, to preserve or reform their traditions, customs and religious beliefs.”1 Indeed, the Common Program was meant to express the solemn commitment of the nascent Chinese state to protect the rights of ethnic minorities to use and develop their own languages. In 1954, the constitution of Mao Zedong’s People’s Republic of China (PRC) addressed the minority language problem again with the classic line that stated, “Ethnic minorities all have the freedom to use and develop their own languages.”2 From this point forward, the constitution was amended four times. The 1982 constitution had a similar statement to the one quoted above. Apart from the 1975 constitution deleting the word “development,” this statement of minority rights has remained unchanged.3 Although not long, the statement makes its meaning extremely clear: the “freedom” for the “use and development” of “written language” is the right of “every minority people.” In addition, this “freedom” for the “use and development” of “written language” for “minority people” is specified as the minorities’ “own” language, as opposed to language in general. Since that time, this sentence represents a solemn declaration of the provision of minority peoples’ constitutional right to “use and develop” their own language, as well as a promise made by the state to the various minority groups. From a political science perspective, this statement embodies the idea of equal treatment for minority groups and minority languages. From a legal perspective, it abolishes the historically reactionary, oppressive, discriminatory, and assimilation-oriented policies towards minority people made by the prior ruling class. Thus, this statement establishes a dominant position of equality for minority peoples within the new PRC. From a historical point of view, this statement represents the first time in Chinese history that minority people and languages were given a position of complete equality in terms of minorities’ freedom to study, use, and develop their own languages. Through the right to study minority language, the usage and development of language became part of minority groups’ legal status for the first time. The constitution, together with this provision, established citizens’ equal education opportunity rights, the right to use their own language in judicial proceedings, and the right to use minority languages or local languages in government and in autonomous regions. Together, these constitute the most important minority 274

The Realities of China’s Minority Language Laws: a Comment on Tibetan Language Learning in Relation to the “Ten Rights”

language rights contained in the constitution. The constitution determines the fundamental laws and the most important status of all laws. Therefore, in China, it naturally provides constitutional rights regarding issues of minority languages, minority education, minority culture, language use in autonomous regions, as well as a range of issues related to policies, laws, and regulations of the state. According to the basic principles laid out in the Law of the Peoples Republic of China on Regional National Autonomy, which further elaborates on the principles and regulations of regional autonomy, “The organs of self-government of national autonomous areas shall guarantee the freedom of the nationalities in these areas to use and develop their own spoken and written languages and their freedom to preserve or reform their own folkways and customs.”4 As for the development of local minority culture and education, it includes the right to use minority languages for modern education. In terms of government in autonomous regions, the law allows for the use of written minority languages. It also allows for the development of and support for minority language teaching materials and other publications. Furthermore, the law gives the right to use minority languages in judicial proceedings in autonomous regions.5 According to the structure of national laws as given in the Law of the Peoples Republic of China on Regional National Autonomy, the constitution is the guiding principle over all laws, both large and small. Therefore, the constitution is the spirit of all law and it is the constitution that governs all the laws of the autonomous regions. Thus, it is the Law of the Peoples Republic of China on Regional National Autonomy that gives rights to all autonomous regions and their citizens. It is based on the Chinese constitution and upholds the spirit of giving rights to all of the citizens of China. This is the highest right of the constitution. At the same time, the People’s Republic of China Education Laws, the People’s Republic of China Compulsory Education Law, the People’s Republic of China Criminal Procedure Law, and the People’s Republic of China Civil Procedure were all created according to the constitution. Due to the fact that each of these laws is based on the principles of the constitution, the spirit of each law is endowed with the same systematic and complete nature of the constitution itself. The laws and the political theory behind the establishment of the New China were based on the abolition of national oppression, ethnic discrimination, and forced assimilation for ethnic groups, in favor of minority equality. And thus, minority languages were given equal status under a new space of the law in the PRC. However, in reality, incorporating this legal logic into everyday society has been a slow and torturous process. Today, nearly a half-century after the creation of these laws, their original 275

Minority Language in Today’s Global Society

promises have not been realized. Although this has been a gradual process with many legal factors, more significant is the citizens’ weak understanding of the laws themselves. When one is ignorant of the laws, there is no way to change them through social pressure, particularly in autonomous areas. Why is this so? For other minority groups it may not be essential to mention, but in the case of the Tibet Autonomous Region (TAR), the organs of government do not use the Tibetan language when making policies or convening meetings. For this reason, Tibetan speaking people are difficult to employ. In addition, whether or not to use Tibetan in the classroom is still under debate, especially when mastering challenging topics such as modern science. Men and women, regardless of their race, undoubtedly depend on their mother tongue to engage in academic study and educational practice. For the past fifty years there have been repeated discussions and arguments in the TAR regarding whether the Tibetan language is in a weakened position. Experience has proven that current policies often will become the de facto practice. When this occurs, even regulations specified by law cannot be put into practice. People repeatedly call for the laws’ adoption, but are turned down. It is clear that inside the autonomous regions the implementation of minority language law is often marginalized. Politicians often talk, write reports, and make decisions contrary to the spirit of the constitution and the regional autonomy laws and decisions are often made on the basis of “important instructions” given by some leader. For example, in 2003, when Ngawa (Ch. Aba) County’s committee secretary Huang Xinchu spoke about Tibetan language usage in Tibetan regions during a meeting of leading cadres, he was asked whether Tibetan cadres know the Tibetan language. He replied, “Of course they don’t know Tibetan! Otherwise they would never be able to reach this podium. So as you can see, studying Tibetan is useless. We do not want to increase the burden on our students…” In 2003, in a wrap-up meeting on education reform in Sichuan Province, Sichuan Province’s Deputy Director, Wang Fengxiong, remarked, “Model 1 schools change to Model 2 schools, Model 2 schools would then become the common model, and we can finally eliminate Model 1 schools.” Policies like this encourage the shift from the mother tongue towards Mandarin. The conclusion of the process will be an eventual elimination of mother tongue-based education. Those who hold power at the provincial level are trampling on constitutional rights, especially those concerned with the educational administration. MuPo Village in Btsan Lha County, Ngawa Prefecture, has made a long-standing request to start a Tibetan class, but the county leaders have not agreed. Ngawa’s education bureau, without consideration of the local environment, designates which schools are Model 1 or Model 2. The Dzoge County Rural District was under a great deal 276

The Realities of China’s Minority Language Laws: a Comment on Tibetan Language Learning in Relation to the “Ten Rights”

of pressure with class held only four times a week. Tibetan class was not started in Chu Chin, Ba Kham, Tru Shri Ling County, Trochu and other Gya Rong area schools. The Zitsa Degu Tibetan area was again met with restrictions. The class could not develop, the teachers were not well equipped, the courses could not start, and for various reasons the development of the Tibetan language was suppressed. This harsh reality continually reminds people that what is written in the law should become the social norm, but to make it a reality requires repeated conflict, effort, and struggle. The legal text will only become the social norm through hard work and unrelenting struggle. Therefore, we must work hard to achieve Tibetan language education in all Tibetan-speaking regions; make Mandarin and English the second and third languages of instruction respectively; and make the educational system stronger overall. China’s constitution and the Law of Regional National Autonomy very clearly provide comprehensive protection for the right to Tibetan education in Tibetan areas for Tibetan citizens. The special provisions in these texts, as summarized in the “Ten Rights,” enable Tibetan educators, policy makers, and the Tibetan people themselves to protect their fundamental rights, as contained in the constitution. The Right to Learn, Use, and Develop the Tibetan Language China has the constitutional requirement that, “All national minorities shall have freedom to use and develop their dialects and languages.” When this right is adapted for the situation in Tibetan areas it becomes, “Tibetan people have the freedom to use and develop their own language.” In other words, Tibetan people have the freedom to use and develop the Tibetan language. In order for society at large to understand, grasp, and execute these rights, they must use the term “rights,” that is, the right to use and develop the Tibetan language. The constitution also gives the freedom for the “use and development” of the language. In the words of the law, a “freedom” is legally the same thing as a “right.” Therefore, it is logical in the context of the law to understand that, “All national minorities shall have freedom to use and develop their dialects and languages” can then be read as, “All national minorities shall have the right to use and develop their dialects and languages.”As this article is specifically dedicated to Tibetan education and discussing the rules of the constitution in Tibetan areas, it is logical to read the statement as, “Tibetan citizens have the right to use and develop the Tibetan language.” A minority language should enjoy the same basic use and development privileges as a majority language, and thus should also be allowed the same freedom of study. Therefore, because everyone can acknowledge that the “use and develop277

Minority Language in Today’s Global Society

ment” of a language includes the “study” of a language, it is clear that “use and development” necessitates the uninterrupted ability to study. It is impossible to separate “use and development” from “study.” This would be as inconceivable as life being separated from a body. Therefore, in the constitution, minority peoples’ “freedom to use and develop their minority languages” also gives them the freedom to study their languages. When we make the word “freedom” become “right,” the constitution makes it clear that minority peoples have the “right to study” their own language. Finally, when we apply the wording of the constitution to the Tibetan situation, Tibetan people have three major rights in regards to their own language: the right to study Tibetan, the right to use Tibetan, and the right to develop the Tibetan language. However, to know just a little is not enough. To know that the Tibetan people have the right to study, use, and develop the Tibetan language as written in the law is merely a basic prerequisite. When taken alone, the above-mentioned three rights exist only within the law and have not yet entered everyday society. In order to make them a reality, these basic rights must penetrate the daily lives of Tibetan people. People need to be cognizant of these rights in order for them to become a routine part of daily life and for Tibetans to improve their scientific and cultural knowledge. In that way, we can understand these three basic rights and allow their meaning to become apparent. We can understand them, grasp them, make use of them, and make them a reality. However, when internalizing these rights, what is one actually studying? How does one study? Through what channels does one study? When understanding the “right to use,” what uses must one internalize? What are the limits of use? What ambient conditions establish the right of use? When understanding the right of development, must one first understand exactly what is meant by development. How does one develop? In what direction does one develop? This is just to say, to truly embody or “realize” these three rights, they must be given strength, breath, and high status. The words must be made to have meaning and a place must be marked out for them. First, let us look at the right to learn Tibetan. The “right to learn” refers to the right to freely study a language, and reflects the spirit and principles of constitutional law. The law that gives the right to learn a language gives rise to the right to maintain a language, and in this way guarantees the realization of these rights. So, what kind of study qualifies as achieving the maintenance and protection of the “right to learn”? This has to be seen in consideration of the problems of the “right to learn” in daily society. There are two aspects to consider when learning a language. The first is learning the alphabet itself, which is philological learning. The second is studying the 278

The Realities of China’s Minority Language Laws: a Comment on Tibetan Language Learning in Relation to the “Ten Rights”

language for use in all disciplines of academic learning, that is, using the language as a tool for other learning. Learning to use the mother tongue often allows for the ability to master a second or third language. That is, understanding the first or native language is necessary for even the most basic study of a second or third language. This article will discuss studying the first or mother tongue as a prerequisite, and at the same time using this language as the means for academic study. The use in the constitution of the words “each minority” and “their own language’s alphabet” refers to the minority language alphabet as a minority group’s mother tongue. Thus, studying the mother tongue is the basis of the first method and becomes both a requirement and tool. This makes the emphasis of the second method the use of the language to acquire knowledge. This is related to the two fundamental rights, that is, the protection of the right to language usage and the right to language development. The provisions of such a law are dependent on technical points that are, in turn, dependent on peoples’ knowledge of the law and their learning the law. As is commonly accepted, minority peoples’ languages were gradually built up over thousands of years. These languages speak of a minority’s earliest daily life, society, understanding of the world, and way of thinking. In short, language represents the synthesis of all these things and is a unique form of expression. For language learners, using the mother tongue to obtain knowledge is a more direct learning method. Mother tongue education increases the understanding of the subject matter, achieves better synthesis of information, makes an improvement to the quality of teaching, and allows for the instruction of modern professionals. The reasons for the poor state of education in Tibetan areas, even after half a century of slow development, are simple: for a long time the understanding of the right to study has been poor. In the past, people understood the notion of rights to mean that they could study minority languages a little bit and other subjects would be studied without the use of the mother tongue. The result was that the mother tongue became a pure language subject, rather than a tool for learning other academic subjects. The consequence of this has been the reduction of room in the model for mother tongue language in terms of usage and development, making even the written language of the mother tongue difficult to grasp. This has made the understanding of the written language itself very difficult, to the point of necessitating its study as a separate subject. This is the price of sacrificing the knowledge of a subject in the one-sided pursuit of studying a second language. In 2003, when I came to Dzogang County, Tibetan Chamdo region, to attend the Fifth Conference on Surveying Tibetan Education, the Tiantuo Primary School principal said during the meeting:

279

Minority Language in Today’s Global Society

All of our herdsmen are Tibetan. These students do not know one word of Chinese when they enter school. If we use Tibetan to teach math in primary school the results are good. However, our county middle school’s math program and all their other subjects are taught in Chinese. If they use Chinese, our students cannot adapt and there is a serious decline in their performance. Last year we started an experiment to teach math in Chinese for first-year students. After one semester it was not working at all. Students had not learned anything. This year we changed to using Tibetan, to catch up on the knowledge lost from last month’s experiment. Right now our greatest wish and desire is that middle schools and high schools can use Tibetan as the primary language and become Model 1 schools. Then our great number of herdsman boys and girls can use their own language to study subjects in school and have a method to learn. The survey meeting then came to Tso Lho Prefecture, Qinghai Province. Jiala Primary School is ten kilometers from Tso Lho’s capital. Here, there was one female teacher from Jiangsu who supported teaching in Tibetan. She said, “If you teach Tibetan students math using Mandarin, students understand nothing. I do not understand the students’ language, and the students that I am teaching don’t understand [me]. There is no product from the teaching and it is completely useless labor. I still suggest that letting Tibetan teachers use Tibetan to teach math is better.” Almost everyone consulted by the survey group had the same reaction. However, Tibet University’s trained professors mistook the explanations as to why Tibetan students did not understand math to mean that their poor performance was instead due to “low-oxygen levels,” belief in religion, and even Tibetan students’ diet. These assumptions are ridiculous! As all academic disciplines have a language problem in addition to the problem of explaining the discipline itself, using the mother tongue to study takes away the initial language barrier and allows for the direct understanding of a lesson’s content. This increases students’ knowledge. However, the Tibetan educational system has long not recognized this fact. In the past, when students did not understand the lessons, not only did the authorities fail to investigate the effect of the language of instruction on students’ learning, but they also labeled Tibetan students as “stupid and lacking a mathematical mind.” These kinds of occurrences stand in contradiction to the intention of the law. Furthermore, the consequences of these decisions are being inflicted upon generation after generation in the Tibetan educational system and will eventually affect the progress of the entire population. The protection of the right to study still has a channel problem. If this is not 280

The Realities of China’s Minority Language Laws: a Comment on Tibetan Language Learning in Relation to the “Ten Rights”

fixed and it is only declared that there is the “right to study,” then this knowledge is empty. Right now, the most important channels for the “right to study” are the various levels of school education. For Tibetan society to develop a variety of channels and a good environment for the study of Tibetan, it is necessary to involve the officials and mobilize local people to multiply the uses of Tibetan in studying academic subjects and acquiring knowledge. This will have the benefit of elevating Tibetan people’s academic ability and thus will elevate the quality of the entire population’s education. Now, to the question of language usage rights. Language usage rights face the problem of the context of “usage” within the law, and this in turn introduces the problem of protecting those rights. Therefore, the topic of Tibetan peoples’ attitude towards the maintenance and protection of their own language “usage rights” directly relates to the implementation of Tibetan in modern academic disciplines, the training of Tibetan professionals, and the encouragement of the Tibetan community to broaden the scope of use of the Tibetan language. The implementation of these actions would result in the TAR using Tibetan in its laws. According to the constitution, Tibetan people have the right to use their language. Therefore, all school levels should be taught completely in Tibetan and Tibetan should be made the basic language of instruction. Using Tibetan as the basic tool for studying various academic disciplines will re-establish the use of Tibetan in social situations. Various levels of government in Tibetan areas will then shift to using Tibetan in politics, economics, policies, financial transactions, business situations, the service industry, and various other environments. If there are no protection policies, then the constitution’s rights have no effect on greater society. However, even after half a century of a New China, with these rights for Tibetan people written into the constitution, they have not been employed by the Tibetan educational system. The administrative, financial, educational, and work spheres have all failed to utilize their right to use the Tibetan language. Instead, for the Tibetan people, “the right to use their own language” has remained merely a phrase written in the constitution. The establishment of New China has abolished the feudal history of inequality among people and languages. However, in modern society, the “realization” of these goals is not equal, and thus the past lingers. Ngawa Prefecture serves as an example. After the establishment of New China, all levels of government agencies created translation bureaus in order to translate all government documents into Tibetan and to ensure that Tibetan would be a working language of the government. However, “leftist” ideas gradually began to spread, bringing devastation to the translation bureau. The agency 281

Minority Language in Today’s Global Society

was disbanded and the translators were dismissed or laid off. During the Cultural Revolution, Tibetan became part of the “washing away” of the “Four Olds.” It became a “target” and was included in the struggle sessions. After the Third Plenum of the Eleventh Party, the minority language policies were revived, and Ngawa Prefecture’s government re-established the translation bureau. However, the prefecture’s translation bureau still maintained its previous model in regards to Tibetan culture. Apart from a small amount of translation of the “two sessions” of the National People’s Congress and the Chinese People’s Political Consultative Conference, the other autonomous organ’s terms and government agencies, most documents were not translated into Tibetan. The Regulations of the Aba Tibetan Autonomous Region were created on the basis of the constitution and the Law of Regional National Autonomy’s phrase, “ethnic minorities all have the freedom to use and develop their own languages,” but this is not what has been put into practice. The representatives of Ngawa Prefecture repeatedly made a motion for Regulations on Aba Prefecture for Minority Working Languages, but this was put off with the excuse that “conditions were not right” and that these kinds of regulations were never issued. This same situation exists in other minority regions as well. Going back to the question of “the right to develop,” it is important to understand this concept as a development question within the legal context, especially with regards to minority people and “the right to develop their own language.” Given this, how do we explain the phrase, “right to develop”? In the context of this country’s minority populations’ languages, it can be read as “minority languages.” However, this right may be overlooked by people, thereby preventing any possible development of the language. Therefore, in order to prevent the full loss of the Tibetan language, it is a necessity for all minority groups to exercise the “right to development.” In the first days of the new country, it was established that people would not have special privileges or special language rights. Rules were to be established for the equality of peoples and languages. Thus, minority peoples’ right to “use and develop” their language was a new creation with the founding of the republic. As minorities are seen as equal founders of the republic, they have equal say in policy decisions. It was the new PRC that abolished China’s old policies of oppression, ethnic discrimination, and politics of assimilation. Therefore, the right for minorities to “use and develop their own language” is not a makeshift policy or an empty promise. Rather, it must become a reality. In modern society, all minority citizens can feel that they have existent rights. The Tibetan people must simply recognize their “development right” and exercise this right to the fullest extent. At a philosophical level, the term “development” could describe self-develop282

The Realities of China’s Minority Language Laws: a Comment on Tibetan Language Learning in Relation to the “Ten Rights”

ment, meaning that one’s self would be in a continuous state of improvement. A minority language’s development should be like this. This is due to the fact that the development of a minority language consists of the process of a minority studying and using its own language and at the same time developing its society, deepening its cultural understanding, and expanding its communication. In this way “their own language” can continually improve, have enriched content, contain greater amounts of information, have richer ideas, and enrich society. It is only this kind of development that can truly express and embody the fullest meaning of the “right to develop one’s own language.” If this is not the case, and the language only undergoes a so-called “development,” it will continue to be marginalized, weakened, and broken down. Thus, one type of language development is a sort of language “perfection.” This refinement comes from standardization, use in scientific research, and use in society. Only when a language has achieved these “four modernizations” can it be said that real progress has been achieved. Only after this progress can language achieve the real meaning of the “right to development.” According to a close reading of the laws mentioned above, the analysis and logic of the constitution’s position towards a “minority’s own language” and the right “to the use and development of a language” are interrelated and interdependent. Among these, the right to study is the base, the right to use is the heart, and the right to develop is the direction. The right to study provides the possibility for the protection of the right to use and the right to develop. Finally, the right to development gives the motivation and encouragement for the right to study and the right to use. These constitute the full exercise of the constitutional rights of a minority to study, use, and develop its own language. These three basic rights make up the basis of the minority language rights’ question, and are both based in and protected by the constitution. Additionally, there are corresponding legal provisions in the Law of Regional National Autonomy, the Education Laws, the Compulsory Education Law, the Criminal Procedure Law, and Civil Procedure, which are consistent with the spirit of the constitution and the legal system. In order to realize and implement the provisions regarding minority language found in the constitution and other laws in minority autonomous regions, it is necessary to uphold what is found in Line 10 of the Law of Regional National Autonomy, which states, “Autonomous regions self-governing organs guarantee the freedom of each national minority to use and develop its own language.”6 These so-called “self-governing organs” are meant to implement these freedoms in the ethnic autonomous regions at all levels of congress and government. In this case, how should these “self-governing organs guarantee the freedom of each na283

Minority Language in Today’s Global Society

tional minority to use and develop its own language?” This could be accomplished through the following means: 1. By setting up minority language schools through government actions, and allowing the minorities in autonomous regions to use their own language in school. This would raise the quality of instruction in science and cultural matters for citizens of these areas. 2. Through the financial support of the government in the writing and publishing of textbooks on a variety of subjects in minority languages. 3. Through government actions, allowing the autonomous organs of self-government to use the minority language of the autonomous region in the course of performing their duties (including administrative documents and working papers). 4. Through government action to safeguard the employment of those persons in leadership positions as well as those receiving a bilingual education in the minority autonomous regions as civil servants or rising cadres. A bilingual degree should be required to join the party committee and cross the government’s red tape. 5. Through government actions to safeguard the media’s right to broadcast in the language of the autonomous minority region. 6. Through the safeguard of minority language rights by the local congress and the government during judicial proceedings, social services, government departments, government policies, and all areas of social life (these areas will be discussed separately below). The Rights to Establish Modern Schools that Use Tibetan Language and to Write and Publish Tibetan Textbook Materials In Tibetan areas, the most important way for Tibetan citizens to realize their right to use and develop “their own language” is through their educational system. Thus, in order to have the aforementioned three basic rights, Tibetans must first have the right to teach various subjects in Tibetan and the right to publish textbooks on various subjects in Tibetan. These foundational rights will now be discussed. The protection of the right to “study, use, and develop” a minority people’s “own language” is given in the constitution. Paragraph 3, Line 37 of the Law of Regional National Autonomy states, “Minority students in their schools (all grades) and education systems can use minority language textbooks, and use minority languages to teach class.” Paragraph 4 states, “All levels of the people’s government 284

The Realities of China’s Minority Language Laws: a Comment on Tibetan Language Learning in Relation to the “Ten Rights”

are required to finance the publication and editing of minority language textbooks.”7 Article 6, Line 2 of the 1986 version of the Compulsory Education Law states, “Schools in which the majority of students are of minority nationalities may use the spoken and written languages of those nationalities in instruction” (Sichuan Education Commission Audit Office Code [Selected Education Regulations] Internal Documents). Article 12 of the Education Law states, “Schools or other educational institutions which mainly consist of students from minority nationalities may use in education the language of the respective nationality or the native language commonly adopted in that region.”8 It is apparent that the relevant laws are consistent with the issues concerning the implementation of the original structure of the constitution (which is systematic and complete). Here, the context of the provision of the law is clearly stated to include primary schools, middle schools, and universities. It also states that institutions that are oriented towards minority students must use minority language textbooks and use minority language to teach class. In this case, within the TAR, it is necessary to use Tibetan textbooks for all subjects, use Tibetan to hold class, and use Tibetan to teach school. The Law of Regional National Autonomy has a qualifier that states, “If they have means to do so.” How can this phrase be understood? Here, “the means to do so” can be understood as having a writing system. This is due to the fact that some minority languages only have a written language, while others only have a spoken language with no text. Similarly, others have a written language that is incomplete. Tibetans not only have their own written language, but also have thousands of years of written history. This qualifier of “having the means to do so” is also directed at minority languages with complete scientific systems that are capable of expressing a wide range of scientific terms and have a large range of communication. In this case, Tibetan has the world’s most advanced phonetic writing system. The language is complete, technically-oriented, has a systematic grammar system that was formed as early as the sixth century, and has been in constant use up until today. It has a rich vocabulary that can express scientific meaning very completely. Furthermore, the Tibetan language has not only been formulated by international agencies to meet international standards, but is also supported by a variety of computer software. It was the first of the national minority languages to meet these international standards. Furthermore, the phrase “having means to do so” indicates the ability of minority languages to make textbooks, develop standards, and create related teacher training materials. After decades of effort, Tibetan language basic education, secondary education, and higher education textbooks were created. A Standard Mathematical Dictionary has been published in Tibetan, and a computing dictionary will 285

Minority Language in Today’s Global Society

soon be published. Many Tibetan-English textbooks have already been published. With regards to the quality of teachers, there are already high-level teacher training schools such as Qinghai Normal University’s teacher training program. This institution trains teachers of all grades for the entire region. Taken together, these elements can be described as “having sufficient conditions” for using Tibetan language textbooks and school instruction in Tibetan. Anyone who believes that this only refers to primary and secondary education should refer to Article 37, Paragraph 1 of the Law of Regional National Autonomy which states, “The organs of self-government of national autonomous areas shall independently develop education for the nationalities by eliminating illiteracy, setting up various kinds of schools, spreading compulsory primary education developing secondary education, and establishing specialized schools for the nationalities. These include teachers' schools, secondary technical schools, vocational schools, and institutes of nationalities to train specialized personnel from among the minority nationalities.”9 The third line has the same regulations as the preceding statements with regards to “minority language textbooks” and “using minority language to teach class.” This does not take into account the consistency of the law from beginning to end. Currently, with regards to the institutes of higher learning in Tibetan regions, almost all students’ majors are in Tibetan studies or literature. Even within literature, all of the majors are Tibetan language related. Socioeconomic development in Tibetan areas urgently needs Tibetan language-speaking, high-level personnel in various disciplines and professions. However, leaders of nationalities higher education institutions always refer to the lack of well-known Tibetan professional roles in the State Ministry of Education’s Catalog of Professions as a reason for not expanding the range of professions. Because of this, Tibetan language modern higher education lags far behind the needs of comprehensive development in Tibetan areas, and has created a “bottleneck” state of affairs. Yet, leaders and teachers of higher education are still satisfied merely with the few students before them and having only a few classes being taught. They are content with the status quo, and utterly unconcerned with the actual needs of society in Tibetan areas. This kind of higher education is not only unable to promote the development of Tibetan language basic and secondary education in Tibetan areas, but also obstructs normal and stable development. This situation creates a “self-binding” rope for all Tibetan language subjects. In fact, if the law is seriously analyzed, then it would tell us that the implementation of the Ministry of Education’s Catalog of Professions in Tibetan areas could be entirely in Tibetan language, and moreover, should be in Tibetan language. Why is this so? Because “schools (classes) and other educational institutions that primarily enroll minority nationality students,” and “have the means, 286

The Realities of China’s Minority Language Laws: a Comment on Tibetan Language Learning in Relation to the “Ten Rights”

should use textbooks in the minority nationality language and also use the minority nationality language as the medium of instruction.” Primary schools, junior high schools, and high schools all follow this pattern. Then, it is self-evident that schooling (including higher education) should be conducted in minority languages. Moreover, in the previously cited Article 37 of the Law of Regional National Autonomy, the first section’s provision contains the stipulation to “develop higher education and cultivate minority nationality professional personnel according to means and needs.” “Needs” include: the need in Tibetan areas for comprehensive socioeconomic development; the need in Tibetan areas to propagate modern scientific, cultural, and technical knowledge that is relevant for modern society; the need in Tibetan areas to fulfill the demands of a knowledge-based economy that is in step with today’s world; and the need to comprehensively elevate the overall quality of the Tibetan nationality. An education that fulfills these kinds of needs can only be an education that draws support from the mother tongue to comprehensively implement modern teaching of all subjects and to train all types of modern personnel. In order to exchange, communicate, and understand the true meaning of disciplinary knowledge, this language cannot come from an education that relies upon a non-mother tongue, a second or third language, or any language with impediments. Equally, an education that fulfills these kinds of needs can only be from primary, secondary, and tertiary schools that “adopt minority nationality language textbooks (Tibetan script), use minority nationality language as the medium of instruction” (Tibetan language), and constitute a systematic modern education. It cannot be a mother tongue education only in primary and secondary schools. Even more so, it cannot be an education that only teaches a little Tibetan language and then uses nonmother tongue education for disciplinary knowledge. It is clear that in Tibetan areas, the development of a completely comprehensive university that uses Tibetan as the basic language of instruction, that relies upon Tibetan language to implement teaching and learning for all modern disciplines, and that trains all types of modern professional personnel, not only fulfills the requirement of “having the means to do so,” but is also extremely needed. It has already been more than half a century since the founding of New China, as well as over half a century since the peaceful liberation of Tibetan areas. However, to this day, there has not been a single university of this type established in any of the Tibetan regions. A few nationalities’ academic institutions associated with Tibetan areas have implemented Tibetan language-medium instruction, but only in subsidiary departments. And moreover, majors duplicate a single narrow range of disciplinary knowledge. Even Tibet University fits this pattern. 287

Minority Language in Today’s Global Society

Therefore, in the half-century since the liberation, the Tibetan people have not produced what can be called a natural scientist, a research expert, or a professor of social sciences. High-level personnel in Tibetan areas are severely lacking. Experts from eastern China fail to understand the ecological environment of Tibetan areas, and fail even more to understand the culture in Tibetan areas. They bring an eastern Chinese mode of thinking to “diagnose” development issues in Tibetan areas. If this cannot be considered an ineffective solution, then it can be considered carelessly dispensing medicine. This is the root cause of the region’s inability to achieve socioeconomic development and to draw on and reinvigorate local resources. Regarding this, policy decision makers for development in Tibetan areas not only lack advance practical and realistic considerations, but also try to find any means possible to reduce and abolish Tibetan-medium instruction, and even argue for non-mother tongue-medium instruction. Moreover, Tibetan higher education administrators are satisfied with merely obtaining positions running Tibetan academic institutions. They do not consider issues of suitable majors and disciplines that are complete, coherent, or compatible. Are the needs of development in Tibetan areas merely that of paper-shuffling Tibetan studies researchers? In society, how many Tibetan studies independent positions are there? Why is it that there is not a single Han Chinese Studies Academy in the country? Yet, when it comes to Tibetan areas, there are only Tibetan Studies Academies? Could it be that this is the conventional, normal, standard essence of higher education? Development in Tibetan areas needs millions of workers who possess modern scientific knowledge. This includes those who are skilled in modern social theories; administrators and policy makers who have strategic development thinking capabilities; and political scientists, economists, mathematicians, physicists, and biologists who use Tibetan’s “own spoken and written language” to carry out thinking and research. For Tibetans themselves, not many Tibetan studies scholars are required. Tibetologists should, however, be developed by other nationalities, to allow other nationalities to research Tibetan. For the Tibetan nationality itself, to research one’s own history is called being a historian, to research one’s own culture, and carry out inter-ethnic, cultural comparative research is called being a cultural expert, cultural anthropologist, archaeologist, etc. This type of highlevel personnel can only be cultivated and trained by relying on Tibetan language for teaching in modern, comprehensive universities. These professions cannot be cultivated by depending on what is known as Tibetan Studies Academies. Therefore, the constitution, the Law of Regional National Autonomy, and the Law of Education implemented in Tibetan areas uphold Tibetan citizens’ constitutional right to “use and develop their own language.” At the tertiary level 288

The Realities of China’s Minority Language Laws: a Comment on Tibetan Language Learning in Relation to the “Ten Rights”

of education, it is important to struggle and protect the right to run schools with Tibetan language modern majors; establish Tibetan language, modern, comprehensive universities; and allow diligent Tibetan scholars to depend on mother tongue language in order to study various types of modern disciplines unimpeded from primary and secondary schools through college. This will cultivate millions of Tibetan modern personnel, forming a treasury of high-level human resources. This type of Tibetan language higher education will certainly promote the development of Tibetan language basic education, which will in turn create a beneficial cycle of modern education development in Tibetan areas. This kind of beneficial cycle, after forming a stable and orderly development structure in the first half of the twenty-first century and settling the debts of the twentieth century, will be able to keep up with the current national and even international standards of educational development. Only by having this kind of education does the Tibetan nationality have a hope for future education. Only by having this kind of educational development structure for a nationality is there a nationality that has hope. In order to form this kind of educational development structure, we must resolve the problem of a matching curriculum for each discipline and profession. This raises the question of the right to write and publish Tibetan language teaching materials. The realization of this right would directly protect the aforementioned constitutionally-granted rights for Tibetan citizens to study, use, and develop their own language. This is due to the fact that the publication of professional teaching materials in the Tibetan language would directly provide teaching materials for Tibetan people studying their own language, provide a disciplinary and professional realm for Tibetan people using their own language, and provide a space of modernization for Tibetan people developing their own language. Because of this, the significance of writing and publishing Tibetan language teaching or reading materials for all modern disciplines is not a question of publishing a few books. Rather, it is a question of the Tibetan language’s survival and development in a vibrant and vigorous new space. It is for Tibetan people breathing the same air and sharing a common fate with the contemporary world to open up a brand new way of thinking. The significance of this should be considered. The language of any nationality is a carrier of both traditional and contemporary culture. However, it is also a key to open the doors of contemporary disciplines as well as other groups’ traditional cultures. This is also true for the written and spoken Tibetan language. The Tibetan people already recognize and respect the role of Tibetan language as the carrier of Tibetan people’s culture. However, we need to take a more open-minded approach to language in order to truly understand the capacity of the Tibetan language as a tool. Tibetan has the capacity to contribute to the advancement of modern science. It must be realized must realize 289

Minority Language in Today’s Global Society

that Tibetan language has the ability to contribute to the progress of modern scientific culture as well as to the advancement of traditional Tibetan wisdom. Tibetan language deserves to be an integral part of humanity’s knowledge. In old times, Tibetans utilized their own language to translate, introduce, and research Buddhist theory. They reached the highest bounds and climbed the high summits of Buddhist theory. Tibetan people of today must also have this kind of spirit, drawing support from our own language to climb the peaks of modern sciences. Because of this, Tibetans’ high ideals must overcome the weakness of finding a balance between humanities and the sciences. When focusing on the humanities, the Tibetan language must be the focus, and the social-science discipline’s traditional narrow mind-set must be lessened in order to firmly establish the concept of a “greater Tibetan language.” This so-called “greater Tibetan language” relies upon Tibetan written and spoken language to enter modern disciplines and to strengthen disciplinary presence. In this way, a new principle of “greater Tibetan language” in modern science and culture can be established. Establishing a new principle of a “greater Tibetan language” in modern science and culture is the important historical task of modern Tibetan people. In order to be able to undertake this historical task, the Tibetan people must clearheadedly and conscientiously utilize the law, and, according to the law, uphold the constitutional rights of Tibetan nationality citizens to study, use, and develop their own language. They must uphold the right to run Tibetan language, modern, professional schools and the right to write and publish Tibetan language, modern, disciplinary, and professional teaching materials. This can be done by expanding the contemporary space for the survival and development of Tibetan language outside the educational domain and by providing the paradigms, initiative, and human resources for its comprehensive use in society. The Right to the Use of Tibetan Language in Official Government Documents and the Tibetan People’s Right to Employment The constitution of the PRC recognizes regional autonomy for nationalities as an important component of the law. In chapter 3 [of the constitution], section 6 entitled Autonomous Organs of Nationality Regional Autonomous Areas, in Article 121 it is clearly stated that, “When autonomous organs of nationality autonomous areas are carrying out their duties, according to the provisions of the autonomous regulations of the local nationality autonomous area, they will use one or more commonly-used languages of the locality.”10 This serves to implement safeguards for the provisions of this article of the constitution. Article 21 of the Law of Regional National Autonomy states, “While per290

The Realities of China’s Minority Language Laws: a Comment on Tibetan Language Learning in Relation to the “Ten Rights”

forming its functions, the organ of self-government of a national autonomous area shall, in accordance with the regulations on the exercise of autonomy of the area, use one or several languages commonly used in the locality; where several commonly used languages are used for the performance of such functions the language of the nationality exercising regional autonomy may be used as the main language.”11 At the same time, it takes into account the difficulties in the language of communication during work faced by cadres from different nationalities. Article 49 of this law stipulates: The organ of self-government of a national autonomous area shall persuade and encourage cadres of the various nationalities to learn each other’s spoken and written languages. Cadres of Han nationality should learn the spoken and written languages of the local minority nationalities. While learning and using the spoken and written languages of their own nationalities, cadres of minority nationalities should also learn putonghua and the written Chinese (Han) language commonly used throughout the country. Article 2 of the same law stipulates, “Awards should be given to state functionaries in national autonomous areas who can use skillfully two or more spoken or written languages that are commonly used in the locality.12 To implement the regulations of the above-mentioned constitution and the Law of Regional National Autonomy in Tibetan autonomous areas is to implement the right to have official documents in the Tibetan language. Tibetan language official document rights in the legal context indicate a type of right granted by the constitution and the Law of Regional National Autonomy to the autonomous organs of Tibetan autonomous areas, and are an important aspect of the right to utilize Tibetan language. The significance of guaranteeing this kind of right has two aspects. First, it can demonstrate that autonomous organs of Tibetan autonomous areas are leading by example through compliance with the constitution and the use of Tibetan language in legislative and administrative organs. In addition, it can demonstrate that administrative aspects of autonomous organs are complying with the law, and from this it can elevate the authoritative status of the constitution and laws among the citizens of autonomous areas. Second, the autonomous organs using Tibetan language will serve the local people of the autonomous area, eliminate language obstacles, and bring the government and people closer together. From this, there would be increased work efficiency, a reduction in the many disharmonious factors triggered by language communica291

Minority Language in Today’s Global Society

tion difficulties, and a relationship that would inevitably become an irreplaceable, natural agent of harmony for social stability. If not executed in this way, it goes against the provisions of both the constitution and the Law of Regional National Autonomy, which gave the right to autonomous organs, namely the legislature and administrative organs, to take the lead. It would not be in accordance with the law and would not respect the constitution, in effect damaging the authoritative status of the constitution and the laws of ethnic autonomous areas. Imagine for a moment in this type of autonomous area how people would regard the constitution and law. The constitution and the Law of Regional National Autonomy themselves endowed these rights. These laws were devised from the actual situation among minority societies and minority languages in order to improve autonomous organs’ work efficiency; strengthen the close ties between autonomous government and the people; and build ethnic autonomous areas’ harmony, peace, and comprehensive social development. First of all, autonomous government organs themselves do not use the Tibetan language, in state and party policies, planning, or in the interaction with the general public during the policy implementation stage. They only use Tibetan for a few small announcements, some daily office requirements, and for job announcements. Even when the government takes measures for the personal benefit of the people, it is difficult to accurately convey, understand, and communicate them because the government is not using Tibetan. It is not even worth mentioning the effectiveness of government communication in the countryside when they do not employ Tibetan language. Due to these circumstances, not abiding by the constitution or the Law of Regional National Autonomy regarding the regulation on language use for “autonomous organs while carrying out their duties,” has created a low efficiency level for the government’s own work. This wastes money and manpower, and creates an antagonistic morale. This is the same as setting oneself up in a snare. So how should the people and citizens of autonomous areas regard autonomous government organs? The constitution and the Law of Regional National Autonomy grant and protect the right to use the language of the regional autonomous nationality “while autonomous organs of the nationally autonomous area are carrying out their work.” At the same time, this logically advances the issue of the full employment of bilingual personnel for those that hold academic majors in autonomous nationality languages. Therefore, Article 18 of the Law of Regional National Autonomy stipulates,“The cadres in the departments under the organs of self-government of a national autonomous area should, whenever possible, be chosen from among citizens of the nationality exercising regional autonomy and of the other minority 292

The Realities of China’s Minority Language Laws: a Comment on Tibetan Language Learning in Relation to the “Ten Rights”

nationalities in the area.”13 Provision 2 of Article 22 reads, “The organs of selfgovernment of national autonomous areas may adopt special measures to provide preferential treatment and encouragement to specialized personnel joining in the various kinds of construction in these areas.”14 Article 23 stipulates, “When recruiting personnel, enterprises and institutions in national autonomous areas shall give priority to minority nationalities and may enlist them from the population of minority nationalities in rural and pastoral areas.”15 Article 47 stipulates, “In the prosecution and trial of cases, the people’s courts and people’s procuratorates of national autonomous areas shall use the language commonly used in the locality. The people’s courts and people’s procuratorates should provide translation for any party to the court proceedings who is not familiar with the spoken or written languages commonly used in the locality.”16 If the aforementioned legal clauses and provisions for education found in Article 37 are interpreted together, then the provision that, “Those who have the means to do so should use minority nationality language textbooks, and use minority nationality language as the medium of instruction” implies that the “preferential employment” requires the employment of bilingual personnel who majored in autonomous nationality languages. This is it not only mutually aligned with the content of the law, but is also completely consistent with the logic of the law. As a result of several decades of educational development and with the help of majors in “one’s own language” in today’s minority nationality autonomous areas, there are increasing numbers of university graduates in various modern professions. It is already not a question of “appropriate care,” but a question of employment policy according to the Law of Regional National Autonomy. This directive can be accomplished through strict exams and hiring based on competitive selection. Due to this, the employment policy of the Ministry of Personnel in ethnic autonomous regions must be formulated according to the Law of Regional National Autonomy, in order to guarantee the full employment of autonomous nationalities’ various bilingual personnel in their own autonomous areas. Accordingly, it will protect the employment rights of the region’s autonomous nationalities’ bilingual personnel. In fact, everyone knows the occupational advantages that bilingual personnel possess over monolingual personnel, especially in autonomous areas. Autonomous offices often need someone from the same background to deal with the autonomous nationality people in villages and pastoral areas. The staff of autonomous offices also regularly need to go to the countryside. If this work was done by bilingual personnel, one person could do the work of two or more people. A single person who can speak two languages, moreover, can draw upon two types of thinking, and therefore possesses a greater working capacity than a monolingual 293

Minority Language in Today’s Global Society

staff member. There are many significant aspects to increasing the use and the placement of bilingual personnel in important positions, such as: 1. The ability to expand the role of a single staff member to complete multitasking work. 2. The ability to elevate the government’s rapport with the people and strengthen the people’s trust in the government. 3. The ability to directly promote and explain the party committee and government’s policy decisions to the autonomous people, and thereby strengthen government transparency. This not only ensures that government orders are carried out, but also ensures the unimpeded delivery of the law, thereby improving governance capabilities and standards. 4. The ability to reduce government operating costs and achieve savings in financial expenses through the use of a bilingual personnel. 5. The ability to build a harmonious society. If the autonomous organs are working in the language of those being served, there would be unobstructed communication and no opportunities for misinterpretation, divergent understanding, or misunderstanding. If the language is clear, the atmosphere is harmonious. If the atmosphere is harmonious, people are harmonious. If people are harmonious, principles and politics will be clear. It is evident that in autonomous organs of autonomous areas, employment should be based on a preference for bilingual personnel who have majored in autonomous nationality languages. This also ensures the right to full employment of minority nationality bilingual personnel. This is stipulated by the law and has many beneficial aspects. Article 49, Paragraph 2 of the Law of Regional National Autonomy requires that, “The state staff of nationality autonomous areas who are able to be proficient in two or more of the commonly-used, local languages should be rewarded.”17 However, the difficulty with employing bilingual personnel in nationality autonomous areas is that autonomous organs do not utilize the autonomous nationality languages. Instead, they confine the positions given to bilingual personnel to the very few in fields such as schools, news media, and culture. A great number of bilingual personnel cannot find employment, creating the potential danger of social instability. Yet, the bilingual personnel already employed in government offices, instead of being “rewarded,” are often in a position of being marginalized, suppressed, and discriminated against. This creates a certain degree of resentment. In contrast, those people who can only do the work of half a person or even of one-third a person who is bilingual are often placed in important positions with no promotional capacity. This policy also creates poten294

The Realities of Chinaâ&#x20AC;&#x2122;s Minority Language Laws: a Comment on Tibetan Language Learning in Relation to the â&#x20AC;&#x153;Ten Rightsâ&#x20AC;?

tially detrimental effects on society. Due to this, in Tibetan autonomous areas, the law must be followed in order to ensure the right to create official documents in Tibetan language and the right to the employment of Tibetan bilingual personnel at all levels of autonomous organs of self-government. This should be done by following the constitution and the Law of Regional National Autonomy, which guarantee the constitutional rights of citizens. This not only improves the work efficiency of autonomous organs of government, but also builds a harmonious society in Tibetan areas. Simply protecting the right to use Tibetan language government documents and by achieving the right to speak Tibetan language in the Tibetan autonomous government organs, the demand for Tibetan-Mandarin bilingual personnel will increase and the right to full employment of Tibetan-Mandarin bilingual personnel will be ensured. Similarly, increasing the Tibetan-Mandarin bilingual staff in Tibetan government organs will ensure the right to Tibetan language documents and the right to speak the Tibetan language while performing government duties. This situation creates mutual advancement and a self-perpetuating system. The problem of employment for Tibetan language personnel in Tibetan areas and the problem of employment for inland China university graduates are not equivalent in level and nature. The employment difficulties in inland China stem from the development of higher education. The number of university graduates has increased each year, resulting in a relative surplus of human resources. However, the absolute number of Tibetan language college graduates is not increasing. Tibetan area societies have not provided positions for Tibetan language personnel. Given these employment conditions, it would be difficult to employ even one Tibetan university student. Therefore, this is a case of the policy not being suitable to the area or, in other words, a problem that was produced by constitutional rights not being protected. Furthermore, this situation represents a type of social injustice, ethnic inequality, and linguistic inequality, resulting in a social phenomenon that is far from normal. Only with the wide development of higher education for a variety of Tibetan language modern professions, resulting from the use of Tibetan, will the problem of Tibetan language personnel be comparable to that of inland China. Only then will the competitive mechanisms brought about by the employment difficulties be a normal social phenomenon.

Tibetan Language Rights within Tibetan Society The usage of Tibetan language in exchange and communication during normal social life in Tibetan areas should also be discussed. Since these are Tibetan societ295

Minority Language in Today’s Global Society

ies, the language of exchange and communication should naturally be Tibetan. In this case, there is no need to raise the issue of “the right to speak.” However, it is important to examine the legal studies context of rights theory in order to raise discussion of the question of “the right to speak Tibetan.” The reality in Tibetan areas is that the Tibetan language is being marginalized as a folk language, resulting in it being made weaker. A non-mother tongue language is currently fulfilling the role of the mainstream language in Tibetan areas. Is this phenomenon actually a kind of improvement or development? Or is it a kind of regression or abnormality? Some people who do not have a healthy esteem for their own ethnicity would, of course, take this to be an “improvement” or a kind of “development.” However, taking the perspective of nationality area autonomous legal and administrative studies, the author holds that in any case it would be difficult to agree with those who feel it is an “improvement” or “development.” This kind of debate has produced the question of “the right to speak Tibetan language” from the legal studies context. At the time of the formulation of the constitution, the language situation of each nationality area was taken into consideration, and each nationality was given the right to use and develop its own language. Each nationality’s government autonomous organ was given the right to use it own language while carrying out its duties. During the People’s Court proceedings it was stated that, “All nationalities have the right to use the local nationality language in legal proceedings.” When drafting the Law of Regional National Autonomy, the principles of the “constitution” were considered and taken as a basis. The law respected the realities of the language condition of all nationalities, giving constitutional rights, and thus, the right to speak each nationality’s language in autonomous areas. And therefore, it goes without saying, that there is the right to speak Tibetan language in Tibetan autonomous areas. However, it has now been nearly sixty years since the founding of New China, and more than fifty years since the successive founding of the different administrative levels of Tibetan autonomous areas (as well as over forty years since the founding of the TAR). Yet, there are practically no Tibetan language documents in Tibetan autonomous government organs. The Tibetan language is essentially not in use when autonomous organs are carrying out their duties. The Tibetan language is also not used in preliminary trials of public security organs in the judicial system, in the inspection process of pro curatorial organs, or in the process of case hearings of the People’s Court. The Tibetan language is also absent in the policy decisions of leaders, meetings and reports, the letters and visits of the people, the services of the offices to 296

The Realities of China’s Minority Language Laws: a Comment on Tibetan Language Learning in Relation to the “Ten Rights”

the people, and in the standards for promotion and appointment of all levels of leaders and cadres in the Organization and Personnel departments of the government. Consequently, in Tibetan autonomous areas, Tibetan language use is limited to the few schools that use Tibetan language as a medium of instruction, a few Tibetan language journals, one Tibetan language network television (even its broadcasting segments are very few), and the work of one translation and editing bureau. Outside of these, there are no domains for the use of Tibetan language. Within mainstream society in Tibetan autonomous areas, Tibetan language has already lost or is losing its own social status and is gradually being marginalized. Accordingly, it is difficult for it to serve its social purpose and the language is being weakened. This trend also influences society’s knowledge and understanding of the Tibetan language, and impacts the regular and conventional development of already existing Tibetan language-medium schools. Even Tibetans themselves may harbor a “how long can we carry the red flag?” type of doubt, losing self-confidence in “one’s own language.” These facts fully illustrate that the constitutional rights endowed to the Tibetan citizens of Tibetan autonomous areas by the Chinese constitution and the Law of Regional National Autonomy have not been genuinely guaranteed. As a result, Tibetan has become the main nationality language of an autonomous area that does not have the capability for extensive use in all domains of society, causing the status of Tibetan language to decrease and the language domain to be severely reduced. Thus, Tibetan language has lost the right to be spoken in many domains. If a coordinate system were to be devised, the disparity between what the scope of Tibetan language domain should be and what it is in practice would be seen. Language status Modern research terminology level Modern academic teaching terminology level Autonomous government work-unit terminology level Secondary education terminology level Primary education terminology level Daily life terminology level Primary education sphere

Academic research sphere Higher education under standard development sphere Government and society sphere Secondary education sphere

Daily life sphere

Language domain

297

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

The above graph demonstrates that the broader the range of content a language is used to express, the higher its language status. In addition, the broader the domain of speech of a language, the stronger its force is in society. Consequently, the right to speak a language is proportional to its domain. In contrast, the smaller the range of content a language is used to express, the lower the status of a language. Also, the smaller the domain of speech of a language, the weaker its force in society is and the weaker the right to speak this language is. This is also a proportional set. In general, there are two possible causes that lead to this kind of situation. The first has to do with the extent to which the language has been perfected, that is, an issue within the language itself. The second is something produced by external causes that do not have to do with the language itself. Instead, this circumstance is produced by the languageâ&#x20AC;&#x2122;s social environment or human factors. Thus, comparing the situation of Tibetan language use (which creates the conditions for the right to speak Tibetan language) with the above chart, it can clearly be seen that, due to the low standard of educational development for various modern disciplines in the Tibetan language, the ability to cultivate modern professional Tibetan speaking personnel has been weakened. Additionally, the rate of Tibetan language use in the execution of duties by autonomous government organs is very low (even approaching zero) in most regions and domains. As a result, this situation has negatively impacted the development of modern Tibetan education. While modern Tibetan language basic education is unable to develop normally, it goes on to have a serious impact on the teaching of all modern Tibetan language disciplines and on personnel training, forming a vicious cycle. This cycle, reinforced by the non-usage of Tibetan language by government organs, has objectively provided a kind of support for the status quo. Therefore, the language status of Tibetan language is limited to the domain of daily communication. However, because modern Tibetan language education is not widespread, common daily communication lacks the support of Tibetan literary language, causing the language domain of common daily communication to become increasingly small and narrow. This situation has introduced numerous pronunciation inaccuracies and non-native vocabulary terms, leading to language impurities and dialectical barriers. Consequently, the common level of daily communication appears to have many deficiencies. This demonstrates that in order to create a Tibetan area education with a highly effective pattern of sustainable development, we need to comprehensively protect and strengthen the right to speak Tibetan language in Tibetan areas. Autonomous organs of Tibetan autonomous areas must take the lead and set an example to conscientiously and strictly follow the provisions of the constitution 298

The Realities of China’s Minority Language Laws: a Comment on Tibetan Language Learning in Relation to the “Ten Rights”

and the Law of Regional National Autonomy to use Tibetan language while carrying out their duties. In order to ensure the right to speak the Tibetan language the following actions should be taken: 1. As the highest authoritative organ of autonomous areas, the People’s Congress should take the lead in using Tibetan language as the basic language of its operational workflow. 2. Concurrently, the People’s Congress should make laws and formulate regulations for comprehensive Tibetan language use in its own autonomous areas and supervise the implementation through the functions and roles of the authoritative organs. 3. As the administrative institution in autonomous areas, the autonomous areas’ government should ensure that all functional departments use Tibetan language as their basic working language and implement the creation of Tibetan language official documents in the process of its work. 4. Leading government officials should safeguard the right to speak Tibetan language when implementing or deciding on policies for the development of the economy, society, and culture in autonomous areas. 5. In large-scale meetings of the local autonomous areas, the right to speak Tibetan language should be ensured. 6. In order to achieve the above-mentioned requirements, when autonomous organs are hiring civil servants, they must make Tibetan language a basic requirement by including it in the civil service examination. In this way, they can ensure that they are complying with Article 49 of the Law of Regional National Autonomy that states, “Each nationality’s cadres must mutually study languages, Han Chinese cadres must study the local minority nationality’s written and spoken languages, minority nationality cadres must also study the common spoken and standard written languages of the state while at the same time studying and using their own nationality’s language.”18 7. In Tibetan autonomous areas, the basic criteria for promoting and appointing leaders and cadres should be possessing Tibetan language literacy and the ability to express oneself in spoken Tibetan. Using language as the basic criteria, aspects of moral character, ability, diligence, and achievements can be subsequently examined, but promotions and appointments resolutely will not be given to those illiterate in Tibetan language. The judicial system in Tibetan autonomous areas must allocate and hire Tibetan language legal studies personnel. This requirement is meant to ensure the “freedom to carry out legal proceedings in one’s own language” given to Tibetan 299

Minority Language in Today’s Global Society

citizens by the constitution and the Law of Regional National Autonomy. This requirement also ensures the right to speak Tibetan in judicial activities. The constitution and the Law of Regional National Autonomy created these stipulations for two purposes. The first purpose was to guarantee that during judicial proceedings, there would be genuine agreement between the application of the spirit of the law and the facts. This was meant to reduce and even eliminate language obstructions that cause misinterpretation of facts, inaccurate representations of the spirit of the law, inaccurate sentences, and the possibility of unfair judgments. These stipulations were meant to ensure that the human rights of minority nationality litigants are not violated in case hearings. Second, the use of “each nationality’s own language” is also meant to expand the domain of language use to the legal studies field and judicial activities, thereby ensuring the realization of the constitutional principle of “freedom for each nationality to use and develop their own language.” In judicial activities, the accurate use of legal clauses and legal theory to examine and analyze facts is necessary to make suitable judgments on crime and punishment. Even a little carelessness is unacceptable. At the same time, judicial activities not only accurately and correctly promote the law to produce a society with a legal system and raise the legal consciousness of all citizens, but also require the highest level of accuracy. Therefore, this is a social activity that requires a high level of linguistic accuracy, and it would be very difficult to achieve this with language barriers. In fact, in society, there are certainly many cases of misjudgments caused by language barriers, resulting in numerous jokes. If the objectivity of the law is jeopardized while determining right or wrong, it can have significant impact on human lives. These kinds of instances are not uncommon in Tibetan areas. The author has previously served three times as a defendant in case hearings. In the process of the hearing, he found that the divergence between the official interrogation records in Mandarin and the suspect’s self-statement in Tibetan language was extremely large. These kinds of divergences directly impact the accuracy of convictions and sentences. It is because the constitutional rights of citizens are not maintained during these processes that we have lost all that comes out of the right to speak Tibetan language in this domain. Creating Rights for Tibetan Language Use in Scientific Research, Literature, and Journals In order to execute the use and development of Tibetan, the language needs to enter into the spheres of scientific research and modern literature. Therefore, the constitution’s statement, “Minority people all have the freedom to use and 300

The Realities of China’s Minority Language Laws: a Comment on Tibetan Language Learning in Relation to the “Ten Rights”

develop their own language” is a right that can be used to make advances in the areas of modern science and literature. Having scientific research, modern literature, and journals in the Tibetan language is the very essence of the meaning of the constitutional rights. As mentioned before, these rights stem from constitutional rights. In Chapter 2 of the constitution entitled “Basic Rights and Obligations of Citizens,” the first section, Article 47 states, “Citizens of the People’s Republic of China have the freedom to engage in scientific research, literary and artistic creation and other cultural pursuits.”19 The concrete application and implementation of this regulation in Tibetan autonomous areas, and at the same time the stipulation in the constitution regarding the “freedom of all nationalities to use and develop their own language” should be applied to all language situations in Tibetan autonomous areas. Therefore, the citizens’ “freedom to carry out scientific research, literary and artistic creation, and other cultural activities” in Tibetan autonomous areas should be combined with the right to “freedom” for Tibetans to “use and develop” “their own language.” Accordingly, this will constitute a “freedom for scientific research, literary and artistic creation, and other cultural activities.” As a constitutionally-given right that Tibetan intellectuals must fully utilize, the Tibetan language must be used by the government as a tool to access and participate in all modern disciplinary fields. These disciplines include topics such as: scientific research, writing research papers, writing modern literary works, and producing images. Equally, Tibetan autonomous area autonomous organs (including leadership and administrative organs), must provide good conditions and a relaxed and tolerant environment to ensure the implementation of this constitutional right for the intellectuals and scholars of local autonomous areas. The fact that the people who are able to use Tibetan language to access modern disciplinary fields and carry out scientific research are very few shows that the right to use Tibetan language to conduct modern scientific research is very important. Not only will this right greatly advance the development of modern Tibetan medium disciplines, but it will also greatly promote the modernization, science, standardization, and usage of the Tibetan language itself. Thus, this right will allow the economy and society in Tibetan areas to comprehensively develop the capacity for training the necessary personnel as quickly as possible. Additionally, the survival and development of the Tibetan language itself under modern conditions will be provided with an even broader space, thereby elevating the social status and use value of the language. Along with elevating the real academic value of various Tibetan language research papers and works, a contingent of representatives, experts, and scholars will gradually be formed. This will bring about the maturation of various Tibetan language scientific research experts, allowing 301

Minority Language in Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Global Society

us to bid farewell to the days of a single contingent of Tibetan language research experts. The development of modern Tibetan language literature depends on two basic conditions: the breadth of the readership and the contingent of outstanding authors. Authors can also be counted as readers. Therefore, the broader the group of readers, the greater the possibility of producing authors. Similarly, the larger the pool of authors, the greater the likelihood of producing excellent authors and literary works. However, the emergence of this situation will be determined by the universalization and improvement of modern Tibetan language education. At the same time, if large numbers of readers and high-quality authors advance the development of a Tibetan language literature, they will also advance the development of modern Tibetan language education. The right to establish Tibetan language periodicals, which also ensures the establishment of Tibetan language academic and literary publications, provides a forum for exhibiting and exchanging the achievements of scientific researchers and producers of literature. Thus, this promotes the development of Tibetan language scientific research and literary works. In the current state of affairs, because the extent of the popularization of Tibetan language education is extremely narrow, the readers of Tibetan language literature are very few, and authors of Tibetan language works are thus very few. Few works are written by these very few writers. Due to the fact that the readers are very scarce, the quantity of sales of one periodical is only a few hundred copies. Similarly, because the development of teaching various modern Tibetan language disciplines is still very weak, professions are simplistic and intellectually narrow. In general, there are still very few teachers who are competent to teach subjects at the senior middle school level, not to mention the smaller pool of research experts skilled in various modern disciplines. Therefore, school superintendents cannot find qualified teachers. Without even speaking of research essays in modern Tibetan language disciplines, we do not have supplementary teaching materials for subjects at the secondary school level. This situation has restricted the growth of modern professional personnel and constrained the development of modern Tibetan language literary enterprises. These kinds of conditions have, in turn, constrained the development of the teaching of modern Tibetan language disciplines. As a result, this has created a situation where Tibetan language is isolated, hesitant to move forward, and even atrophying. In Tibetan autonomous areas, the main autonomous nationalityâ&#x20AC;&#x2122;s written and spoken language has become an oddity that is unfamiliar, mysterious, and rarely known by people. This has made establishing Tibetan language periodicals difficult. 302

The Realities of China’s Minority Language Laws: a Comment on Tibetan Language Learning in Relation to the “Ten Rights”

For example, during the initial establishment of the New China, the Chinese language edition of the literary publication, Xin Cao Di (New Grasslands), was established in Ngawa Prefecture. In addition to this, Bang Jiong, the Tibetan language edition of Xin Cao Di (Grasslands), was also established. In the chaotic period of the Cultural Revolution, this publication suffered due to suppression. During the opening and reform period of the 1980s, it resumed publication. However, for a few trivial reasons, publication was stopped again. Up until the beginning of the twenty-first century, the earnest aspirations by a group of youths passionate about Tibetan language literature and a broad contingent of Tibetan language literature readers within Ngawa Prefecture allowed for the resumption of the publication of Bang Jiong. However, it continued to meet with all kinds of obstructions, including limitations from funding, preparation, organization, issue numbers, etc. Only through the efforts of many determined people, were they finally able to resolve part of the funding dilemma. However, there was still no way to resolve the problems of organization and preparation. The Tibetan and Chinese language editions of Zang Qu Jiao Yu Lun Tan (Tibetan Areas Education Forum) are the only publications in the entire country’s Tibetan areas that specifically research disciplinary and academic theories for education in Tibetan areas. Yet, to this day, they can only print according to the format of internal publication materials. Their funding is entirely independently raised, and their preparation and organization is even less able to be brought into the flow and mechanism of the local personnel department’s rigid structure. This lamentable aspect of the Tibetan language is truly a result of the inability to study, use, and develop Tibetans’ “own language” within the stipulations of the constitution and the Law of Regional National Autonomy. It is also a result of the inability to satisfactorily ensure the constitutional rights of Tibetan citizens. Subsequently, the Tibetan autonomous area organs are not protecting the rights of citizens in their own autonomous areas to have the “freedom to use and develop their own language.” This directly goes against the constitution. In order to genuinely change this state of affairs and to guarantee the inviolable constitutional rights of Tibetan citizens, the constitution and the Law of Regional National Autonomy must be adhered to. In Tibetan autonomous areas, modern Tibetan language-disciplinary education and Tibetan spoken and written language must be comprehensively universalized as the language of work and the language of social life. From this, Tibetans may build a more receptive social environment for the use and development of Tibetan language. Only by constructing this greater environment may a readership for Tibetan language literary works continuously expand, the likelihood of the emergence of outstanding Tibetan literary authors and works develop, and the growth of research experts in various 303

Minority Language in Today’s Global Society

modern disciplines be possible. Tibetan language periodicals would then develop according to conventional social needs. Thus, it would genuinely advance the formation and development of a Tibetan language and new culture of Tibetan society. Conclusion If Tibetan education is to form a pattern of sustainable development, it is necessary at the most basic level to have Tibetan students study academic subjects using the Tibetan language. This would ensure the effectiveness and quality of teaching. If it were ensured that Tibetan students could learn in their native language, it would also be guaranteed that there is no communication barrier between teachers and students. Students would understand their teachers, students would understand their textbooks, and students’ entire understanding of the material would be improved, reaching the heart of the education problem. The current educational system only continues because of people’s conscious decisions. Only with the development of the educational system through proper governing laws can the minority people’s talent be unlocked. The slow development of Tibet’s educational system over the last half-century, the low talent level of the students, and the high illiteracy rate all stem from the misapplication of the law. The law is objective, scientific, and respects human’s inalienable rights. However, the education problem is not an isolated phenomenon, but instead a product of society, culture, and the breakdown of societal systems. It is not possible to solve the problem of education without addressing larger issues within society. If Tibetan areas continuously fail to recognize the power of learning in one’s native language and the importance of studying modern academic subjects in Tibetan, and fail to pay attention to the problem of the right “to use and develop ones’ own language,” then there is no way for the educational system to make progress. Education represents a tiny portion of larger society. A social environment that does not support the use of the Tibetan language and the use of Tibetan language in schools is problematic. This makes the current environment unsustainable. Tibetan education has long been affected by government officials’ policies making the model of education unstable. The model has indeed suffered again and again to the point of making the phrase, “sustainable development” meaningless. Therefore, we have no choice but to resort to dependence on the constitution and the Regional Ethnic Autonomy rather than waste pen, ink, and breath on repeated arguments over constitutional rights. Therefore, it is best to return to the original position of the constitution and the Laws of the Autonomous Regions 304

The Realities of China’s Minority Language Laws: a Comment on Tibetan Language Learning in Relation to the “Ten Rights”

as criteria for the economic, social, and cultural progress of Tibetan areas. In that way, sustainable development for education in Tibetan areas will be achieved. Notes 1. Chen Hefu, ed. 1980. Chinese Constitution. Beijing: China Social Science Publishing House. 2. Ibid. 3. Ibid. 4. Constitution of the People’s Republic of China. 2001. Beijing: China Legal Publishing House. 5. Ibid. 6. Ibid. 7. Ibid. 8. Legal Education Compilation of Relevant Laws and Regulations, Sichuan Educational System No. 55, Internal Data (2007). 9. Constitution of the People’s Republic of China. 10. Ibid. 11. Ibid. 12. Ibid. 13. Ibid. 14. Ibid. 15. Ibid. 16. Ibid. 17. Ibid. 18. Ibid. 19. Ibid. References Sichuan Education Commission Audit Office Code [Selected Education Regulations] Internal Data.

305

༄༅།།ཀྲུང་གོས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་གི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་ཐད་ལ་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་བའི་ བཅའ་ཁྲིམས་དང་དེའི་དངོས་ཡོད་གནས་སྟངས་བཅས་ཀྱི་སྐོར། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་སློབ་སྦྱོང་དང་བཀོལ་སྤྱོད་། གོང་སྤེལ་བཅས་ཀྱི་ དབང་ཆ་བཅུ་ཞོར་གླེང་བྱེད་པ། ས་ཡུལ་ཁྲོ་བོ་རྒྱལ་མཚན། འབར་ཁམས་མི་རིགས་དགེ་ཐོན་སློབ་གྲྭ། ནང་དོན་སྙིང་བསྡུས།

རྩོ མ ་ ཡི ག ་ འ དི འི ་ ན ང ་ ཀྲུ ང ་ གོ ་ ག ས ར ་ བ ་ མ ་ བ ཙུ ག ས ་ པ འི ་ སྔོ ན ་ ད ག ་ ད ག ་ གི ་《 ཐུ ན ་ མོ ང ་ རྩ ་ འ ཛི ན །》 ད ང ་ ཀྲུ ང ་ གོ ་ ག ས ར ་ བ ་ བ ཙུ ག ས ་ མ ་ ཐ ག ་ གི ་《 རྩ ་ ཁྲི མ ས །》 ཐོ ག ་ མ འི ་ ནང་དང་། དེ་བཞིན་དེའི་རྗེས་ཀྱི་རྩ་ཁྲིམས་བཟོ་བཅོས་དང་ཡོ་བསྲང་འཆར་ཟིན་རིམ་ བྱུ ང ་ ཁ ག ་ བ ཅ ས ་ ཚ ང ་ མ འི ་ ན ང ་ “ མི ་ རི ག ས ་ སོ ་ སོ ར ་ ར ང ་ མི ་ རི ག ས ་ ཀྱི ་ སྐ ད ་ ད ང ་ ཡི ་ གེ ་ བཀོལ་སྤྱོད་དང་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་བའི་རང་དབང་ཡོད། ”ཅེས་པའི་གཏན་འབེབས་འདི་ཉིད་ སྔར་ལྟར་གཏན་འབེབས་དང་སོར་འཇོག་བྱས་འདུག་པའི་སྐོར་དང་། དེ་བཞིན་རྩ་ཁྲིམས་གཞིར་ བཟུང་སྟེ་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་འབྲེལ་ཡོད་བཅའ་ཁྲིམས་ཁག་ཚང་མའི་ནང་དུའང་། དེ་ མཚུངས་སྒོས་ཁ་གསལ་ཞིང་ཁག་ཐག་ལྡན་པའི་ངང་དོན་ཚན་ཁག་དེ་དག་དེ་ལྟར་གཏན་འབེབས་ བྱས་འདུག་ནའང་། སྤྱི་ཚོགས་འཚོ་བ་དངོས་ཀྱི་ཁྲོད། དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ ཡིག་ལ་སློབ་སྦྱོང་དང་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་རྒྱུ་སོགས་ལ་དཀའ་ངལ་ཤིན་ཏུ་ཆེ་བ་མ་ཟད། ད་དུང་འགོ་ ཁྲིད་ཀྱི་གཏམ་བཤད་དང་ཡིག་ཆེན་དམར་པོའ་ི མགོ་བརྗོད་ལྡན་པའི་ཡིག་ཆ་དག་ནི། རྩ་ཁྲིམས་ དང་བཅའ་ཁྲིམས་ཁག་ལས་ཀྱང་ཆེ་ཆེར་དབང་ཤེད་ལྡན་པར་གྱུར་ཡོད་སྟབས། བོད་ཀྱི་སྐད་ ཡིག་སློབ་སྦྱོང་དང་བཀོལ་སྤྱོད། འཕེལ་རྒྱས་བཅས་ཀྱི་ཐད་གནས་པའི་གནད་དོན་ཁག་རྩ་ ཁྲིམས་དང་འབྲེལ་ཡོད་བཅའ་ཁྲིམས་ཁག་གཞི་རྩར་བཟུང་སྟེ། དབང་ཆ་ཆེན་པོ་བཅུ་རུ་ ཕྱོགས་སྡོམ་གྱིས། དོན་ཚན་བཅུའི་སྒོ་ནས་རྩ་ཁྲིམས་དང་བཅའ་ཁྲིམས་ཁག་དངོས་གནས་ ལག་ལེན་མཐར་ཕྱིན་འབྱུང་ཐབས་དང་། རྩ་ཁྲིམས་ལ་ལྡན་པའི་དབང་ཆ་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་དགོས་པའི་ གལ་ཆེའི་རེ་འདུན་རྣམས་ར་སྤྲོད་དང་བཅས་ཁུངས་སྐྱེལ་གནང་ཡོད།

རྩོམ་པ་པོའ ་ི ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས།

ཁྲོ་བོ་རྒྱལ་མཚན་ལགས་ནི་སི་ཁྲོན་ཞིང་ཆེན་རྔ་བ་བོད་རིགས་ཆའང་རིགས་རང་སྐྱོང་ཁུལ་རྣམ་འཕེལ་རྫོང་༼ད་ལྟ་གཟུ་ ཚ་སྡེ་དགུ་རྫོང་།༽དུ་སྐུ་འཁྲུངས། ༡༩༨༣ལོ་ནས་༡༩༨༧ལོའ་ི བར་ཚད་ལྡན་རྒྱུགས་སྤྲོད་བརྒྱུད། ཀྲུང་གུང་སི་ཁྲོན་ཞིང་ཆེན་ཏང་ ཨུའི་སློབ་གྲྭའི་གཞུང་ལུགས་སྡེ་ཚན་གྱི་མཚན་ཉིད་རིག་པའི་སྡེ་ཁག་སུ་རྒྱུགས་འཕྲོད་ནས། ལས་ཀ་མཚམས་འཇོག་གིས་ཆེད་ ལས་སློབ་སྦྱོང་བྱས་ཏེ། དངོས་གཞིའི་སློབ་མ་མཐར་ཕྱིན།

༡༩༩༠ལོར་སི་ཁྲོན་ཞིང་ཆེན་རྨར་ཁམས་མི་རིགས་དགེ་ཐོན་སློབ་གྲྭར་ལས་གནས་སྤར་ཏེ་མཐོ་རིམ་དགེ་རྒན་གྱི་གནས་ རིམ་སྟེང་ཆབ་སྲིད་རིག་པའི་ཐད་ཀྱི་ཆེད་ལས་དགེ་རྒན་གྱི་ལས་ཀ་གཉེར། ༢༠༠༠ལོར་ཁོང་གི་མཚན་ཉིད་རིག་པའི་རྩོམ་ བསྡུས་《རྗེས་དཔག་རིག་པའི་བསླུ་བྲིད།》་ཞེས་པ་སི་ཁྲོན་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ ་ི དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་པར་སྐྲུན་གནང་། ༢༠༠༠ལོར 《་བོོད་ཁུལ་གྱི་སློབ་གསོ་གླེང་སྟེགས》ཞེས་པའི་བོད་རྒྱ་ཡིག་རིགས་གཉིས་ལྡན་གྱི་དུས་དེབ་དེ་ཉིད་གསར་བསྐྲུན་གྱིས། རྩོམ་སྒྲིག་པ་གཙོ་བོའ་ི ཐུགས་འགན་བཞེས་ཏེ་ཐེངས་བཞི་ལ་འདོན་སྤེལ་བྱས་པ་མ་ཟད། ད་དུང་རང་སྟེང་ནས་ཞིབ་འཇུག་ལས་ 306

ཀྲུང་གོས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་གི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་ཐད་ལ་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་བའི་བཅའ་ཁྲིམས་དང་དེའི་དངོས་ཡོད་གནས་སྟངས་བཅས་ཀྱི་སྐོར། བོད་ཀྱི་སྐད་ ཡིག་སློབ་སྦྱོང་དང་བཀོལ་སྤྱོད་། གོང་སྤེལ་བཅས་ཀྱི་དབང་ཆ་བཅུ་ཞོར་གླེང་བྱེད་པ།

གཞི་གཏན་འབེབས་ཀྱིས། བོད་ཁུལ་གྱི་སློབ་གསོའ་ི གཞུང་ལུགས་ལ་ཞིབ་འཇུག་དང་། བོད་ཁུལ་གྱི་སློབ་གསོའ ་ི གཞུང་ལུགས་ ཀྱི་མ་ལག་འཛུགས་སྐྲུན། ཕ་སྐད་སློབ་གསོས་སྐད་གཉིས་སློབ་གསོའ ་ི ཁྲོད་བཟུང་ཡོད་པའི་གནས་བབ་དང་ནུས་པའི་ཐད་ལ་ འཚོལ་ཞིབ་དང་དེར་ཕྱོགས་སྡོམ་ལ་སོགས་པའི་སྐོར་གྱི་དཔྱད་རྩོམ་མང་པོ་འདོན་སྤེལ་གནང་ཏེ། བོད་ཁུལ་གྱི་སློབ་གསོའ ་ི ཐད་ ལག་ལེན་དངོས་ཀྱི་ཁྲོད་ནས་ཉམས་པ་མེད་པའི་བྱས་རྗེས་རླབས་ཆེན་བཞག་མྱོང་ཡོད། གླེང་གཞི།

ཀྲུང་གོ་གསར་བ་མ་བཙུགས་པའི་སྔ་རོལ་སྟེ། ༡༩༤༩ལོའ་ི ཀྲུང་གོའ་ི མི་དམངས་ཆབ་སྲིད་གྲོས་མོལ་ཚོགས་ཆེན་སྟེང་གྲོས་ འཆམ་བྱུང་བའི་《ཐུན་མོང་རྩ་འཛིན།》གྱི་ལེའུ་དྲུག་པའི་ནང་གསེས་དོན་ཚན་༥༣པའི་ནང་མངོན་གསལ་དོད་པོས། “གྲངས་ ཉུང་མི་རིགས་སོ་སོར་མི་རིགས་རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་བ་དང་རྒྱུན་འཁྱོངས་སམ་ཡང་ན་བསྒྱུར་བཅོས་ གཏོང་བ་བཅས་ཀྱི་རང་དབང་ཡོད། དེ་བཞིན་མི་རིགས་རང་གི་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ཡུལ་སྲོལ་གོམས་གཤིས་དང་ཆོས་ལུགས་དད་མོས་ སོགས་ལའང་དེ་ལྟར་བྱེད་པའི་རང་དབང་ཡོད་”ཅེས་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད། ༼ཁྲིན་ཧུག་ཕྷུའུ་ཡིས་བསྒྲིགས་པའི་《ཀྲུང་གོའ་ི རྩ་ཁྲིམས་རིགས་བསྡུས།》ཀྲུང་གོའསྤ ི ྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་༡༩༨༠ལོར་པེ་ཅིང་དུ་པར་སྐྲུན་བྱས་པ་དེར་གསལ།༽ སྐབས་དེར་རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་བྱེད་ནུས་ལྡན་པའི་《ཐུན་མོང་རྩ་འཛིན།》ནང་གི་གཏན་འབེབས་འདི་ཉིད་ནི། ཅུང་མ་འགོར་བའི་ རྗེས་སུ་འཛུགས་རྒྱུ་ཡིན་པའི་ཀྲུང་གོ་གསར་བས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་སོ་སོར། མི་རིགས་རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་ སྤྱོད་དང་འཕེལ་རྒྱས་གཏོང་ཕྱོགས་བཅས་ཀྱི་གནད་དོན་ཐད་ཕུལ་བའི་གཟི་བརྗིད་ལྡན་པའི་ཁས་ལེན་དང་དམ་བཅའ་དེ་རེད། སྤྱི་ལོ་༡༩༥༤ལོར་བློ་མཐུན་མའོ་ཙེ་ཏུང་གིས་དངོས་སུ་གཙོ་སྐྱོང་བྱས་ནས་གཏན་ལ་ཕབ་པའི་《ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་ མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རྩ་ཁྲིམས།》ནང་། མི་རིགས་སོ་སོའ ་ི སྐད་དང་ཡི་གེའི་གནད་དོན་ཐད་ཁྱད་དུ་འཕགས་པའི་གཏན་འབེབས་ ཞིག་བྱས་ཡོད་ཅིང་། དེ་ནི་ཚང་མས་ཤེས་གསལ་ལྟར། “མི་རིགས་སོ་སོར་རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་དང་འཕེལ་ རྒྱས་སུ་གཏོང་བའི་རང་དབང་ཡོད་”ཅེས་པ་དེ་ཡིན། ༼ཁྲིན་ཧུག་ཕྷུའུ་ཡིས་བསྒྲིགས་པའི་《ཀྲུང་གོའ་ི རྩ་ཁྲིམས་རིགས་བསྡུས།》 ཀྲུང་གོའ་ི སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་༡༩༨༠ལོར་པེ་ཅིང་དུ་པར་སྐྲུན་བྱས་པ་དེར་གསལ།༽་དེའི་རྗེས་ནས་རྩ་ཁྲིམས་ ཐེངས་བཞི་ལ་བཟོ་བཅོས་བྱས་མྱོང་ཡོད་ཅིང་།༽་“༨༢ལོའ ་ི རྩ་ཁྲིམས་”ནང་། རྩ་ཁྲིམས་བཟོ་བཅོས་འཆར་ཟིན་བཞི་བཅུག་ཡོད་ པ་དང་། ༡༩༧༥ལོའ་ི རྩ་ཁྲིམས་ནང་ཚིག་འདིའི་ནང་གི“འཕེལ་རྒྱས་”ཞེས་པའི་ཡིག་འབྲུ་གཉིས་པོ་རྩ་མེད་བཟོས་ཡོད་ཅིང་ ། ༼ཁྲིན་ཧུག་ཕྷུའུ་ཡིས་བསྒྲིགས་པའི་《ཀྲུང་གོའ་ི རྩ་ཁྲིམས་རིགས་བསྡུས།》ཀྲུང་གོའ་ི སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་ ༡༩༨༠ལོར་པེ་ཅིང་དུ་པར་སྐྲུན་བྱས་པ་དེར་གསལ།༽་གཏན་འབེབས་ཀྱི་ཚིག་འདིར་རྩ་བའི་ཆ་ནས་འགྱུར་བ་བཏང་ཡོད་པ་མ་ རེད། ཚིག་འདི་ལ་མཚོན་ན་ཡིག་འབྲུ་དེ་འདྲའི་མང་པོ་མེད་ན་ཡང་། སྐད་ཆའི་གནས་ལུགས་ཀྱི་ཆ་ནས་བཤད་པ་ཡིན་ན་ ཚིག་ཧྲིལ་བོ་འདི་ནི་ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་གཏན་འཁེལ་བྱས་ཡོད་པའི་ཐག་གཅོད་ལྡན་པའི་ཚིག་ཅིག་ཡིན་ཞིང་། ཚིག་འདིས་ “སྐད་དང་ཡི་གེ་”དང་དེར་“སློབ་སྦྱོང་དང”་དེའི་“བཀོལ་སྤྱོད་དང་འཕེལ་རྒྱས།”“རང་དབང་”བཅས་ཀྱི་དབང་ཆའི་སྲོག་ཤིང་ ནི་སྐད་ཡིག་དེ་ཉིད་ལྡན་པའི་མི་རིགས་སོ་སོ་རང་ཉིད་ལ་རག་ལས་ཡོད་པ་དང་། མི་རིགས་དེ་ཉིད་ཡིན་པར་གཏན་འཁེལ་བྱས་ ཡོད་པ་མ་ཟད། ད་དུང་བཀོལ་སྤྱོད་བྱས་ཆོག་པ་དང་འཕེལ་རྒྱས་སུ་བཏང་ཆོག་པའི་རང་དབང་ལྡན་པའི་སྐད་དང་ཡི་གེ་དེ་ནི་ མི་རིགས་རང་ཉིད་ལ་ལྡན་པའི་སྐད་དང་ཡི་གེ་དེ་ཉིད་ཡིན་པ་ལས། དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ་མི་རིགས་གཞན་པའི་སྐད་དང་ཡི་གེ་གང་ ཡང་མ་ཡིན་པ་ཡང་གཏན་འཁེལ་བྱས་ཡོད་པའི་སྟེང་། བཅའ་ཁྲིམས་ཀྱི་ཆ་ནས་བལྟས་པ་ཡིན་ན་ཡང་། ཚིག་འདིའི་ཐག་ གཅོད་དེས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་སོ་སོར་རང་ཉིད་ལ་ལྡན་པའི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་བཀོལ་སྤྱོད་དང་འཕེལ་རྒྱས་གཏོང་ཕྱོགས་ཀྱི་ གནད་དོན་ཐད། རྩ་ཁྲིམས་ནང་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་སོ་སོར་དབང་ཆ་ཡོངས་སུ་སྤྲད་ཡོད་པའམ་ལྡན་པར་བྱས་ཡོད་པ་ནི། རྒྱལ་ཁབ་ཀྱིས་རྩ་བའི་ཁྲིམས་ལུགས་ཀྱི་སྒྲོམ་གཞིའི་སྟེང་ནས་རིགས་སོ་སོའ ་ི མི་དམངས་ལ་གཟབ་ནན་གྱི་སྒོ་ནས་ཁས་ ལེན་དམ་འབུལ་བྱས་ཡོད་པ་གསལ་བསྒྲགས་བྱས་ཡོད་པ་ཞིག་ཀྱང་ཡིན་ཞིང་། དེ་བཞིན་ཆབ་སྲིད་རིག་པའི་ཆ་ནས་བཤད་པ་ ཡིན་ནའང་། ཚིག་དེས་རིགས་སོ་སོའ་ི མི་དམངས་རྣམས་མཐའ་གཅིག་ཏུ་འདྲ་མཉམ་དང་། རིགས་སོ་སོའ ་ི སྐད་དང་ཡི་གེའང་

307

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

མཐའ་གཅིག་ཏུ་འདྲ་མཉམ་ཡིན་པ། བཅའ་ཁྲིམས་ཀྱི་སྟེང་ནས་དང་དེ་བཞིན་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ཆ་བཅས་ཕྱོགས་གང་ཅིའི་ ཐད་ནས་སྔར་སོང་གི་ལོ་རྒྱུས་སུ་ལོག་སྤྱོད་དབང་སྒྱུར་གྲལ་རིམ་གྱིས་མི་རིགས་ཀྱི་གནད་དོན་ཐད་སྤྱད་མྱོང་བའི་གཉའ་གནོན་ དང་མཐོང་ཆུང་ཁྱད་གསོད། ད་དུང་མི་རིགས་གཅིག་གྱུར་བཟོ་བ་བཅས་ཀྱི་སྲིད་ཇུས་རྨེག་མེད་དུ་བཏང་སྟེ། རིགས་སོ་སོའ ་ི མི་དམངས་དང་ཁོ་ཚོའི་སྐད་དང་ཡི་གེར་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་གསར་པ་འདིའི་ནང་འདྲ་མཉམ་ཡིན་པའི་གལ་ཆེའི་གནས་བབ་ གསལ་བོར་མངོན་དུ་བཅུག་ཡོད་པ་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། ལོ་རྒྱུས་རིག་པའི་ཆ་ནས་བལྟས་ཚེ། གཏན་འབེབས་ཀྱི་ཚིག་འདིས། རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རྩ་ཁྲིམས་ནང་ཀྲུང་གོའ་ི ལོ་རྒྱུས་སྟེང་ཐེངས་དང་པོར་མི་རིགས་སོ་སོའ ་ི མི་དམངས་དང་ཁོ་ཚོའི་སྐད་དང་ཡི་གེར་ རྩ་བའི་ཆ་ནས་འདྲ་མཉམ་ཡིན་པའི་གོ་གནས་སྤྲད་དེ། མི་རིགས་སོ་སོས་རང་དབང་ལྡན་པའི་སྒོ་ནས། མི་རིགས་རང་གི་སྐད་ དང་ཡི་གེར་སློབ་སྦྱོང་དང་དེ་བཀོལ་སྤྱོད་དང་འཕེལ་རྒྱས་སུ་བཏང་ཆོག་པ་མ་ཟད། རང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེར་སློབ་ སྦྱོང་དང་དེ་བཀོལ་སྤྱོད་དང་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་བ་བཅས་བརྒྱུད་དེ། རང་གི་མི་རིགས་ཧྲིལ་བོ་ཡར་རྒྱས་སུ་གཏོང་བའི་ཁྲིམས་ མཐུན་གྱི་གནས་བབ་ལེགས་པོ་ཐེངས་དང་པོར་ལྡན་དུ་བཅུག་ཡོད་པ་ར་སྤྲོད་བྱས་ཡོད་པ་ཞིག་ཀྱང་ཡིན། ད་དུང་རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་ གཏན་འབེབས་འདི་རྩ་ཁྲིམས་ནང་“སྤྱི་དམངས་ལ་སློབ་གསོ་མྱོང་བའི་དབང་ཆ་དང་གོ་སྐབས་ཡོད”ཞེས་པ་དེ་དང་ཡང་གཅིག་ མཐུན་དུ་གྱུར་ཡོད་པ་མ་ཟད། ད་དུང་ཁྲིམས་འཛིན་ཞིབ་བཤེར་ཞུ་གཏུག་གི་བྱ་བའི་སྐོར་ལ་མཚོན་ན་ཡང་། མི་རིགས་རང་ ཉིད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་སྟེང་ནས་ཞུ་གཏུག་བྱས་ཆོག་པའི་དབང་ཆ་ཡང་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་ཅིང་། མི་རིགས་རང་སྐྱོང་ ས་ཁུལ་གྱི་སྐོར་ལ་རང་སྐྱོང་སྡེ་ཁག་གིས་ལས་དོན་ལག་བསྟར་བྱེད་པའི་སྐབས་སུ། ༼རང་སྐྱོང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག༽་ས་ གནས་རང་ན་རྒྱུན་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་པའི་སྐད་ཡིག་གཅིག་གམ་ཡང་ན་དུ་མ་བེད་སྤྱོད་བྱས་ཆོག་པ་ལ་སོགས་པའི་སྐོར་གཏན་ འབེབས་ཀྱིས། དེ་དག་གིས་《ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རྩ་ཁྲིམས།》ཁྲོད། མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་སྐོར་ ཀྱི་དབང་ཆའི་ཐོབ་ཐང་གཏན་འབེབས་ཡང་ཚུད་ཡོད་པའི་དོན་སྙིང་ལྡན་པའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་གཞི་རྩའི་རྩ་ཁྲིམས་གྲུབ་པར་བྱས་ ཡོད་པ་བསྟན་ཡོད། དེ་ལྟར་རྩ་ཁྲིམས་ལ་གཞི་རྩའི་ཁྲིམས་ལུགས་དང་གཞན་པའི་བཅའ་ཁྲིམས་དང་སྒྲིག་གཞི་ཁག་གི་འབྱུང་ ཁུངས་ཀྱི་གནས་བབས་ལྡན་ཡོད་པའི་དབང་གིས། རྩ་ཁྲིམས་ནང་རང་བཞིན་གྱིས་གཏན་འབེབས་བྱུང་ཡོད་པའི་དབང་ཆ་ལྡན་ པའི་ཁྲིམས་ལུགས་ཀྱི་བརྡ་སྐད་འདིས། ཀྲུང་གོར་གནས་པའི་མི་རིགས་སྐད་ཡིག་དང་མི་རིགས་སློབ་གསོ། མི་རིགས་རིག་ གནས་དང་དེ་བཞིན་མི་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་རྒྱུའི་སྐད་ཆ་ལ་སོགས་པའི་སྐོར་གྱི་གནད་དོན་ སྣ་མ་སྣ་ཚོགས་པ་ཚང་མར། སྲིད་ཇུས་དང་བཅའ་ཁྲིམས་ཀྱི་སྒྲིག་གཞི་ཁག་གང་ཞིག་གཏན་འབེབས་བྱེད་དགོས་ཀྱང་། དེར་ རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་རྒྱབ་བརྟེན་ལྡན་པའམ་ཡང་ན་རྩ་ཁྲིམས་སྟེང་གཞི་འཛིན་ས་ཡོད་པ་ཞིག་ལྡན་པར་བྱས་ཡོད། དེ་འདྲ་ཡིན་པའི་དབང་གིས། རྩ་ཁྲིམས་གཞི་རྩར་བཞག་པའི་ཁྲིམས་ལུགས་ཀྱི་རྩ་དོན་ལ་ཁུངས་བཅོལ་ནས་གཏན་ འབེབས་བྱས་པའི་《ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས་།》ནང་། 《་རྩ་ཁྲིམས།》 ནང་བཀོད་ཡོད་པའི་མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་སྐོར་གྱི་འབྲེལ་ཡོད་གལ་གནད་ཆེ་བའི་གཞི་རྩའི་རྩ་དོན་ཁག་ཚང་མ། སྔར་ ལས་ཀྱང་ཞིབ་ཚགས་པོའ་ི སྒོ་ནས་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་པ་མ་ཟད། དེའི་ནང་ད་དུང་མི་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་རང་ སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་ས་གནས་རང་གི་མི་རིགས་ལ་མི་རིགས་དེའི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་དང་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་བའི་ རང་དབང་ལྡན་པར་བྱེད་རྒྱུའི་ཁག་ཐེག་བྱས་ཡོད་པའི་གཏན་འབེབས་ཀྱང་བཀོད་དེ།༼ཀྲུང་གོའ ་ི ཁྲིམས་ལུགས་པར་སྐྲུན་ཁང ༢༠༠༡ལོ་པེ་ཅིང་།༽ས་གནས་མི་རིགས་ཀྱི་ཤེས་རིག་སློབ་གསོ་དར་སྤེལ་འབྱུང་ཆེད། མི་རིགས་རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བེད་སྤྱད་ དེ་དེང་རབས་ཀྱི་སློབ་གསོ་ཁྲིད་སྤེལ་བྱས་ཆོག་པའི་དབང་ཆའང་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་པ་དང་། དེ་བཞིན་མི་རིགས་རང་ སྐྱོང་ས་ཁུལ་དུ་རང་སྐྱོང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་རྒྱུན་ལྡན་སྒོས་ཡོངས་ཁྱབ་ཏུ་བཀོལ་སྤྱོད་དང་དར་སྤེལ། དེར་རྒྱབ་སྐྱོར་ བཅས་བྱ་ཆེད་བསླབ་གཞི་མཐའ་དག་མི་རིགས་རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་སྟེང་བཟོ་དགོས་པ་དང་། བསླབ་གཞི་མ་ཡིན་པའི་ལྟ་ ཀློག་གི་དཔེ་དེབ་ཁག་ལའང་། མི་རིགས་རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་ནང་ཡོད་པའི་དཔེ་སྐྲུན་བྱས་ཡོད་པའི་དཔེ་དེབ་ཁག་མཁོ་སྤྲོད་ བྱེད་དགོས་པའི་སྐོར་གྱི་གཏན་འབེབས་ཀྱང་བཀོད་ཡོད།༼ཀྲུང་གོའ་ི ཁྲིམས་ལུགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང ༢༠༠༡ལོ་པེ་ཅིང་།༽དེ་བཞིན་ མི་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་ཁྲིམས་འཛིན་ལས་ཀའི་སྐོར་ལ་མཚོན་ན་ཡང་། མི་རིགས་རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་ བྱས་ཏེ་ཞུ་གཏུག་བྱས་ཆོག་པའི་ཁྲིམས་ལུགས་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་པ་ལ་སོགས་པའི་གཏན་འབེབས་མང་པོ་ཞིག་དེའི་ནང་ 308

དུ་ཚུད་པར་བྱས་ཡོད། ཀྲུང་གོའ་ི ཁྲིམས་ལུགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང ༢༠༠༡ལོ་པེ་ཅིང་། དེ་འདྲའི་དབང་གིས་《མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་ སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས།》ནི་མཐའ་གཅིག་ཏུ་རང་རྒྱལ་ཀྱི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སྒྲོམ་གཞི་མཚོན་པའི་བཅའ་ཁྲིམས་སུ་ངེས་འཛིན་བྱས་ཡོད་ པ་དང་། ་《རྩ་ཁྲིམས།》་ཀྱི་རྩ་དོན་མཐའ་དག་རེ་རེ་བཞིན་བྱེ་བྲག་ཏུ་ཕྱེ་ནས་ཞིབ་ཆ་བཟོས་ཡོད་པའི་དམིགས་གསལ་གྱི་བཅའ་ ཁྲིམས་ཉག་གཅིག་དེར་གྲུབ་ཏུ་བཅུག་ཡོད། དེ་བས་དེ་ནི་《རྩ་ཁྲིམས།》ཀྱི་སྙིང་དོན་རྒྱ་བསྐྱེད་བྱས་པ་དེ་ཡིན་པ་དང་། རྒྱལ་ ཁབ་ཀྱི་《མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས།》ཀྱི་ཁྱབ་ཁུངས་སུ་དེར་རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་དོན་སྙིང་ལྡན་ཡོད། དེའི་ཕྱིར་《མི་ རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས།》ནང་མི་རིགས་སོ་སོས་ས་གནས་རང་སྐྱོང་བྱས་ཆོག་པ་དང་ས་གནས་དེའི་སྤྱི་དམངས་ ཡིན་པའི་དབང་ཆ་སྤྲད་ཡོད་པ་རེད། དེ་ནི་《རྩ་ཁྲིམས།》ཀྱི་སྙིང་དོན་ལྟར་རིགས་སོ་སོའ ་ི མི་དམངས་ལ་སྤྲད་པའི་ཐོབ་ཐང་དང་། རྩ ཁྲིམས་ལ་ལྡན་པའི་ཆེས་མཐོ་བའི་དབང་ཆ་ཡང་ཡིན། དེ་དང་མཚུངས་པར་《ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རྩ་ཁྲིམས།》་གཞིར་བཟུང་གིས་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་ 《ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སློབ་གསོའ ་ི བཅའ་ཁྲིམས།》དང《ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་འོས་ འགན་སློབ་གསོའ་ི བཅའ་ཁྲིམས།》 ་《ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཉེས་དོན་ཞུ་གཏུག་བཅའ་ཁྲིམས།》《 ཀྲུང་ཧྭ་མི་ དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་དམངས་དོན་ཞུ་གཏུག་བཅའ་ཁྲིམས།》་ལ་སོགས་པའི་བཅའ་ཁྲིམས་ཁག་ཚང་མའི་ནང་དེ་ལྟར་ གཅིག་མཚུངས་ཀྱིས་གཏན་འབེབས་བྱས་ཏེ། ་རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་རྩ་དོན་དེ་བཅའ་ཁྲིམས་རེ་རེའི་ནང་ཁྱབ་ཐུབ་པར་བྱས་ཡོད་པ་དང་ ། ་རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་སྙིང་དོན་དེ་བཅའ་ཁྲིམས་རེ་རེའི་ནང་གསལ་བོར་མངོན་པར་བྱེད་ཐུབ་པ་བཅས་བྱས་ནས། བཅའ་ཁྲིམས་ཁག་ ཚང་མར་རྒྱུད་རིམ་ལྡན་པ་དང་མ་ལག་ལྡན་པ། མཐུས་ཚང་ཡིན་པ་བཅས་ཀྱི་རྣམ་པ་གསལ་བོར་མངོན་པར་བྱས་ཡོད། དེའི་དབང་གིས། བཅའ་ཁྲིམས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་ཁག་གི་ནང་དང་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་གཞུང་ལུགས་ཁྲོད་གང་དུ་ཡིན་ནའང་། ཀྲུང་ གོ་གསར་བ་བཙུགས་མ་ཐག་པ་ནས། མི་རིགས་ལ་གཉའ་གནོན་དང་མཐོང་ཆུང་ཁྱད་གསོད། ད་དུང་མི་རིགས་གཅིག་གྱུར་ བཟོ་བ་བཅས་ཀྱི་ལམ་ལུགས་རྩ་མེད་དུ་བཏང་སྟེ། སོ་སོ་བ་ཡིན་པའི་མི་རིགས་ཚང་མ་འདྲ་མཉམ་དང་དེ་བཞིན་མི་རིགས་སོ་ སོའ་ི སྐད་དང་ཡི་གེའང་འདྲ་མཉམ་ཡིན་པར་བཟོས་ནས། ཁྲིམས་ལུགས་སྟེང་རྣམ་པ་གསར་བ་ཞིག་བསྐྲུན་ཏེ། སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ ཁབ་འཛུགས་སྐྲུན་བྱེད་མཁན་ཡིན་པའི་གནས་བབ་འདྲ་མཉམ་བཟོས་ནས། མི་རིགས་ཚང་མར་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་གྲུབ་ ཆ་གཙོ་བོའ་ི གནས་བབ་ལྡན་ཡོད་པ་གསལ་ལེར་མངོན་པར་བྱས་ཡོད། ཡིན་ན་ཡང་། སྤྱི་ཚོགས་འཚོ་བ་དངོས་ཀྱི་ཁྲོད་ནས་ བཅའ་ཁྲིམས་ཀྱི་གཏན་འབེབས་འདི་དག་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཚད་གཞི་འཛིན་བྱེད་དུ་འགྱུར་བར་ཡུན་རིང་ངམ་ཀྱག་ཀྱོག་གི་བཤུལ་ ལམ་རིང་མོ་ཞིག་བརྒྱུད་དགོས་བྱུང་ཡོད་ཅིང་། དུས་རབས་ཕྱེད་ཙམ་འགོར་རྗེས་ཀྱི་དེ་རིང་ང་ཚོས་ཡང་བསྐྱར་ཐོག་མའི་ཁས་ ལེན་དེ་ཉིད། བོར་བརླག་ཏུ་སོང་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་མི་འཚོལ་ག་མེད་དུ་གྱུར་ཡོད། སྤྱིར་ན་འདིའི་ཁྲོད་དུ་ཁྲིམས་ལུགས་འཕེལ་རིམ་ དལ་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ཡོད་པ་བདེན་ན་ཡང་། སྤྱི་དམངས་རང་སྟེང་གི་ཁྲིམས་ལུགས་ཀྱི་འདུ་ཤེས་ཧ་ཅང་དམའ་བ་དེ་རྒྱུ་རྐྱེན་གཙོ་ བོར་གྲུབ་ཡོད་ཅིང་། ཁྲིམས་མ་ཤེས་པ་དེས་ཁྲིམས་ལྟར་སྲིད་སྐྱོང་བའི་སྤྱི་ཚོགས་ཞིག་འགྲུབ་པའི་གནོན་ཤུགས་སྤྲོད་ཐུབ་མེད་ པ་དང་། མི་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་དུ་དེ་བས་ཀྱང་དམིགས་གསལ་ཅན་དུ་གྱུར་འདུག་དེ་ཇི་ལྟར་བཤད་རྒྱུ་ཡིན་ཞེ་ན། མི་ རིགས་གཞན་གླེང་གཞིར་འཛིན་མི་དགོས་པར། ང་ཚོ་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་རྐྱང་བའི་ངོས་ནས་བཤད་པ་ཡིན་ནའང་། རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་བོད་སྐད་དང་བོད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་མི་བྱེད་པ་སྟེ། འགོ་ཁྲིད་ཀྱི་ཐབས་ཇུས་གཏན་འབེབས་དང་ཚོགས་ འདུའི་གཏམ་བཤད་སོགས་གང་གི་སྐབས་སུའང་བོད་སྐད་ལ་སྐད་ཆའི་ཐོབ་ཐང་མེད་པ་དང་། དེ་བཞིན་བོད་ཡིག་གི་ཤེས་ལྡན་ མི་སྣ་ལས་ཞུགས་བྱེད་དཀའ་བ། སློབ་གྲྭའི་སློབ་གསོའ་ི སྐབས་ཕ་སྐད་བེད་སྤྱད་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་དགོས་མིན་ཏེ། ད་དུང་རྩོད་ གཞི་ཅན་གྱི་ངོ་བོར་ལྷག་ནས་བསྡད་ཡོད་པས། བོད་རིགས་མི་དམངས་ལ་མཚོན་ན་རང་གི་ཕ་སྐད་ཀྱི་སྟེང་ནས་ཐད་ཀར་དེང་ རབས་ཀྱི་སློབ་ཚན་ཁག་ཚང་མ་སློབ་ཁྲིད་བྱས་ཏེ། ཕ་སྐད་ཀྱི་སྟེང་ནས་ཚན་རིག་ཤེས་བྱ་ལ་ལོངས་སུ་སྤྱོད་ཐུབ་པ་འབྱུང་བར་ བྱེད་དུ་འཇུག་རྒྱུ་དེ་ནི་ཅི་འདྲའི་དཀའ་ཁག་དང་ལྡན་པ་ཞིག་རེད་ཨང་། མིའི་སྤྱི་ཚོགས་ཁྲོད་མི་རིགས་སུ་དང་གང་ལ་མཚོན་ ནའང་ཐེ་ཚོམ་སྤུ་ཙམ་མེད་པའི་སྒོ་ནས། མི་རིགས་རང་གི་ཕ་སྐད་བེད་སྤྱད་དེ་དེང་རབས་ཚན་རིག་གི་ནང་དོན་འདྲ་མིན་ཐད་ ཀྱི་ཤེས་བྱ་ཚང་མར་སྦྱོང་རྒྱུའི་སློབ་གསོ་ལག་བསྟར་བྱས་དང་བྱེད་བཞིན་ཡོད་མོད། དེའི་ཐད་བོད་ཁུལ་དུ་ལོ་ངོ་ལྔ་བཅུ་ལྷག་གི་ རིང་ལ། ཡང་དང་བསྐྱར་དུ་བགྲོ་གླེང་དང་རྩོད་གླེང་གི་བརྒྱུད་རིམ་བརྒྱུད་ཀྱང་། ད་དུང་ཡང་ཡང་དང་བསྐྱར་དུ་རིགས་པས་

309

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཁུངས་སྐྱེལ་བྱེད་དགོས་པའི་སྟེང་། དུས་ནམ་ཡང་ཉམ་ཆུང་བའི་ཚོགས་སྡེའི་ངོ་བོར་ངོས་འཛིན་བྱེད་བཞིན་པའི་གནས་བབ་ལ་ འགྱུར་ལྡོག་གང་ཡང་མི་གཏོང་བ་མ་ཟད། ད་དུང་ཡར་ཞུས་ཚང་མ་ཡང་དང་བསྐྱར་དུ་རྩིས་མེད་དུ་བཏང་སྟེ། རྩ་བ་ནས་ཁས་ ལེན་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ་མ་རེད། ཡང་དང་བསྐྱར་གྱི་ལག་ལེན་ལས་ཐོབ་པའི་བྱ་དངོས་གང་གིས་ཀྱང་། སྔར་ཡོད་ཀྱི་སྒྲིག་གཞི་ དང་བྱེད་ལུགས་བྱེད་སྟངས་དེ་དག་ལ་འགྱུར་བ་གང་ཡང་གཏོང་མི་ཐུབ་པ་དང་། དེ་བཞིན་བཅའ་ཁྲིམས་ནང་ཡང་དག་པའི་སྒོ་ ནས་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་པའི་དོན་གནད་ཁག་ཀྱང་ཁྲིམས་ལུགས་ལྟར་ལག་བསྟར་བྱེད་མི་ཐུབ་པ། མི་དམངས་མང་ཚོགས་ ཀྱིས་ཡང་དང་བསྐྱར་དུ་རེ་འདུན་བཏོན་པ་རྣམས་ལ་འདོད་པ་བཞིན་དུ་དང་ལེན་མི་བྱེད་པ་དང་། མི་རིགས་རང་སྐྱོང་གི་ས་ ཁོངས་ངོ་མའི་ནང་དུའང་། ལག་བསྟར་བྱེད་དགོས་པའི་རང་སྐྱོང་མི་རིགས་གཙོ་བའི་སྐད་དང་ཡི་གེ་དུས་རྒྱུན་དུ་ཟུར་འབུད་ དམ་མཐའ་འདེད་བྱས་ཏེ་བཞག་ཡོད་པ་དང་། འགོ་ཁྲིད་ལ་ལའི་གཏམ་བཤད་དང་སྙན་ཞུ། ཐག་གཅོད་བཅས་ནི་མངོན་གསལ་ དོད་པོས་《རྩ་ཁྲིམས།》དང་《མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས།》བཅས་ཀྱི་སྙིང་དོན་དང་རྒྱབ་འགལ་དུ་གྱུར་ཡོད་ནའང་ ། དེ་དག་འགོ་ཁྲིད་ཀྱི་གལ་ཆེའི་མཛུབ་སྟོན་རེད་ཅེས་དུས་རྒྱུན་དུ་ལག་ལེན་མཐར་ཕྱིན་བྱེད་པ་ལ་སོགས་པའི་རིགས་འདྲའི་ གནད་དོན་མང་པོ་ལྷག་ཡོད། དཔེར་ན། ༢༠༠༣ལོར་སྐབས་དེའི་རྔ་བ་ཁུལ་ཀྱི་ཁུལ་ཨུའི་ཧྲུའུ་ཅི་ཧྭོང་ཞིན་ཁྲུའུ་ཡིས་ཁུལ་ ཡོངས་ཀྱི་རྫོང་སོ་སོའ་ི འགོ་ཁྲིད་རིམ་པའི་ལས་བྱེད་ཚོགས་འདུའི་སྟེང་གཏམ་བཤད་སྐབས། བོད་ཁུལ་གྱི་བོད་ཡིག་སློབ་གསོའ ་ི སྐོར་དང་འབྲེལ་བའི་གནས་སྟངས་ཐད་ལ་སླེབས་སྐབས། ཁོས་ཀྲུའུ་ཞིའི་སྟེགས་བུའི་སྟེང་རང་ཉིད་ཀྱི་འགྲམ་ན་བསྡད་ཡོད་ པའི་བོད་རིགས་འགོ་ཁྲིད་དེར། ཁྱེད་ཀྱིས་བོད་ཡིག་ཤེས་ཀྱིན་ཡོད་དམ་ཞེས་དྲིས་པར། བོད་རིགས་འགོ་ཁྲིད་དེས་ཤེས་ཀྱིན་ མེད་ཅེས་ལན་བཏབ་སྐབས། ཧྭོང་ཞིན་ཁྲུའུ་ཡིས་འགྲིག་འདུག་ཁྱེད་ཀྱིས་བོད་ཡིག་མ་ཤེས་པའི་དབང་གིས་ད་གཟོད་དེ་རིང་ ཀྲུའུ་ཞིའི་སྟེགས་བུའི་སྟེང་འདུག་རྒྱུའི་བསྐལ་བ་ལྡན་པར་གྱུར་བ་མ་ཡིན་ནམ། དེའི་དབང་གིས་བོད་ཡིག་སྦྱངས་ན་མདུན་ ལམ་གང་ཡང་ཡོད་པ་མ་རེད། སློབ་མ་ཚོར་འཁུར་བོ་ཇེ་ལྗིད་དུ་མ་གཏོང་རོགས་ཅེས་བཤད་སོང་། ༢༠༠༣ལོའ ་ི ཟི་ཁྲོན་ཞིང་ ཆེན་གྱི་རྨང་གཞི་སློབ་གསོ་བཅོས་བསྒྱུར་གྱི་མཇུག་སྡོམ་མཛད་སྒོའི་ཚོགས་འདུའི་སྟེང་། ཟི་ཁྲོན་ཞིང ཆེན་སློབ་གསོ་ཐིན་གྱི་ ཐིན་ཀྲང་གཞོན་པ་བང་ཕྷང་ཞུང་གིས་ཚོགས་ཆེན་གྱི་གཏམ་བཤད་ཁྲོད། མ་དཔེ་དང་པོ་མ་དཔེ་གཉིས་པར་བསྒྱུར་དགོས་པ་ དང་། མ་དཔེ་གཉིས་པ་སྤྱིར་བཏང་ཅན་༼རྒྱ་སྐད་ཅན་༽དུ་བསྒྱུར་ཏེ། མཐར་ཐུག་མ་དཔེ་དང་པོ་རྩ་མེད་དུ་གཏོང་དགོས་ཅེས་ བཤད་སོང་བར། དེའི་དོན་ནི་ཕ་སྐད་གཙོ་བོ་ཡིན་པའི་རྣམ་པ་དེ་རྒྱ་སྐད་གཙོ་བོ་ཡིན་པའི་ངོ་བོར་འགྱུར་དགོས་པ་དང་། རྒྱ་ སྐད་གཙོ་བོ་ཡིན་པའི་ངོ་བོ་དེ་རྒྱ་སྐད་རྐྱང་བར་འགྱུར་དུ་བཅུག་ནས། མཐར་ཐུག་ཕ་སྐད་གཙོ་བོ་ཡིན་པའི་རྣམ་པ་རྩ་མེད་དུ་ གཏོང་རྒྱུའི་ཐད་ལས་འགན་བཀོད་སྒྲིག་གིས་དུས་ཡུན་རྒྱ་བཅད་ཀྱིས་ཕ་སྐད་སློབ་ཚན་རྩ་མེད་བཟོ་རྒྱུ་དེ་ཡིན་པ་རེད། ཞིང་ ཆེན་དང་ཁུལ་རིམ་པའི་དབང་ཆ་ཆེན་པོ་བཟུང་ཡོད་པའི་འགོ་ཁྲིད་ཚོའི་འདི་ལྟ་བུའི་རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་དབང་ཆ་རྡོག་རོལ་དུ་གཏོང་ བའི་གཏམ་སྤྱོད་ཀྱིས། ཚད་མཐོན་པོའ་ི སྒོ་ནས་ཁུལ་དང་རྫོང་རིམ་པའི་འགོ་ཁྲིད་དང་སློབ་གསོ་སྡེ་ཁག་ལ་དབང་བསྒྱུར་ཐེབས་ ཡོད། རྔ་བ་ཁུལ་བཙན་ལྷ་རྫོང་མི་ཕམ་ཡུལ་ཚོས་དུས་ཡུན་རིང་པོ་ཞིག་ལ་བོད་ཡིག་འཛིན་གྲྭ་འཛུགས་རྒྱུའི་རེ་འདུན་ཞུས་ ཀྱང་། རྫོང་དེའི་སློབ་གསོ་ཅུས་ཆོག་མཆན་སྤྲད་མེད་པ་དང་།རྔ་བ་རྫོང་སློབ་གསོ་ཅུས་རྔ་བའི་སྐད་ཡིག་གི་ཁོར་ཡུག་དང་དེའི་ གནས་བབ་ལེགས་པོའ་ི རྣམ་པར་མ་བལྟས་པར། གང་འདོད་ལྟར་མ་དཔེ་དང་པོ་དང་གཉིས་པ་ཞེས་པའི་དབྱེ་མཚམས་བཀར་ བ་དང་། མཛོད་དགེ་རྫོང་གི་ཞིང་ལས་ས་ཁུལ་གྱི་བདུན་ཕྲག་རེའི་བོད་ཡིག་གི་འཛིན་གྲྭའི་དུས་ཡུན་ཡང་དང་བསྐྱར་དུ་ཉུང་ འཕྲི་བྱས་ནས། མཐར་བདུན་ཕྲག་རེར་བོད་ཡིག་གི་སློབ་ཐུན་བཞི་མ་གཏོགས་མེད་པར་བཟོས་ཡོད་པ་དང་། ཆུ་ཆེན་རྫོང་དང་ འབར་ཁམས་རྫོང་། བཀྲ་ཤིས་གླིང་རྫོང་། ཁྲོ་ཆུ་རྫོང་ལ་སོགས་རྒྱལ་རོང་ས་ཁུལ་གྱི་སློབ་གྲྭ་ཁག་གི་སློབ་གསོ་ཁྲོད་བོད་ཡིག་མེད་ པར་བཟོས་ཟིན་པ་དང་། རྣམ་འཕེལ་རྫོང་གི་༼གཟི་རྩ་སྡེ་དགུ།༽བོད་ཁུལ་གྱི་བོད་ཡིག་སློབ་ཁྲིད་ལ་ཡང་བསྐྱར་བཀག་འགོག་ ཐེབས་ཏེ། ཡར་རྒྱས་སུ་བཏང་མི་ཆོག་པའི་སྟེང་དགེ་རྒན་བཀོད་མངགས་མི་བྱེད་པ་མ་ཟད། ད་དུང་བོད་ཡིག་གི་སློབ་ཚན་ཡང་ བཀོད་སྒྲིག་བྱས་མེད་པ་ལ་སོགས། གནས་ལུགས་འདྲ་མིན་བཀོད་དེ་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་སློབ་གསོ་ཡར་རྒྱས་ལ་བཀག་འགོག་བྱས་ ཡོད། འདི་ལྟ་བུའི་དངོས་ཡོད་ཀྱི་ཡ་ང་བའི་བྱེད་ཐབས་དྲག་པོ་མང་པོ་ཡང་དང་བསྐྱར་དུ་བེད་སྤྱད་དེ་མི་རྣམས་ལ་ཉེན་བརྡ་ སྤྲོད་བཞིན་ཡོད་པས། གལ་སྲིད་བཅའ་ཁྲིམས་ཀྱི་འབྲུ་དོན་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཚད་གཞི་འཛིན་བྱེད་དུ་འགྱུར་དགོས་ན། ད་དུང་ ཡང་དང་བསྐྱར་དུ་འཐབ་རྩོད་དང་ཡང་དང་བསྐྱར་དུ་འབད་པ། ཡང་དང་བསྐྱར་དུ་བརྩོན་ལེན་གང་མང་བྱེད་རྒྱུ་ལྷག་ཡོད། ཚང་མས་ཤེས་གསལ་ལྟར་རི་མོའི་བག་ལེབ་ཀྱིས་བཀྲེས་ལྟོགས་སེལ་མི་ནུས་ཤིང་། འབྲི་སེའུ་ལ་བལྟས་པ་ཙམ་གྱིས སྐོམ་པ་ མི་སོད་པ་ནང་བཞིན། བཅའ་ཁྲིམས་སྒྲིག་གཞིའི་ནང་དོན་ལག་བསྟར་ཐད་ད་དུང་ང་ཚོས་ཞུམ་མེད་ཀྱི་སྙིང་སྟོབས་བསྐྱེད་ནས་ 310

ལྷོད་མེད་ཀྱིས་བརྩོན་ལེན་མ་བྱས་པ་ཡིན་ན། རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་དགོངས་དོན་སྤྱི་ཚོགས་ཁྲོད་ལག་ལེན་གྱི་ཚད་གཞིར་འགྱུར་རྒྱུར་ཧ་ ཅང་དཀའ་ངལ་ལྡན་པར་གྱུར་འདུག་

དེའི་དབང་གིས་བོད་ཁུལ་དུ་ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་ཕ་སྐད་སྟེ། བོད་ཡིག་གི་བསླབ་ཚན་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་རྒྱུ་ལག་བསྟར་བྱེད་ དགོས་པ་དང་ཆབས་ཅིག སྐད་ཡིག་གཉིས་པ་དང་གསུམ་པ་ཡིན་པའི་ཆ་ནས་རྒྱ་སྐད་དང་དབྱིན་ཇུས་སྐད་༼ཕྱི་རྒྱལ་གྱི་སྐད་ ཡིག༽བཅས་ཀྱི་སློབ་ཚན་ལའང་ཤུགས་སྣོན་བྱེད་དགོས། དེ་ལྟར་བྱས་པ་ཡིན་ན་སྐད་གཉིས་སློབ་གསོའ ་ི མ་ལག་འཛུགས་སྐྲུན་ ཟབ་བརྟེན་དུ་གཏོང་ཐུབ་པ་མ་ཟད། དམིགས་ཡུལ་འདི་འགྲུབ་ཆེད་རང་འགུལ་གྱིས་རྣམ་རིག་གསལ་བོས་བརྩོན་ལེན་བྱེད་པར་ ཡང་འགྱུར་ངེས་ཡིན། རང་རྒྱལ་གྱི་《རྩ་ཁྲིམས།》དང་《མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས།》དེ་བཞིན་དེ་ལས་གཞན་པའི་ འབྲེལ་ཡོད་བཅའ་ཁྲིམས་དང་སྒྲིག་གཞི་ཁག་འདྲ་མིན་ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱས་པ་བརྒྱུད། འདིར་ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་བོད་ཁུལ་གྱི་སློབ་ གསོ་ལ་ཁྲིམས་ལུགས་ལྟར་དང་། སྤྱི་དམངས་ཡིན་པའི་བོད་མི་རིགས་ལ་རྩ་ཁྲིམས་ཀྱིས་སྤྲད་པའི་དབང་ཆ་སྲུང་སྐྱོབ་འབྱུང་ ཆེད་དང་། ལྷག་པར་དུ་ཡིག་སྟེང་ན་ཡོད་པའི་བཅའ་ཁྲིམས་ཀྱི་ནང་གསེས་དོན་ཚན་ཁག་ཚང་མ་དབང་ཆ་ཆེན་པོ་བཅུའི་ནང་ འདུས་སུ་བཅུག་ཡོད། དེ་ནི་བོད་ཁུལ་གྱི་སློབ་གསོ་བྱ་བའི་སྟེང་གི་ལས་བྱེད་པ་དང་ཐག་གཅོད་བྱེད་མཁན་ཚོ་བཅས་ཚང་མར་ སྟབས་བདེ་བའི་སྒོ་ནས་གདེང་ཚོད་འབྱུང་དུ་འཇུག་པ་དང་། སྤྱི་དམངས་ཡིན་པའི་བོད་མི་རིགས་ཚོས་རྣམ་རིག་གསལ་བོའ ་ི སྒོ་ནས་ཁྲིམས་ལུགས་ལྟར། རང་ཉིད་ལ་ལྡན་པའི་ཁྲིམས་མཐུན་གྱི་དབང་ཆའམ་ཐོབ་ཐང་དང་རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་གཞི་རྩའི་དབང་ཆ་ སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་བདེ་བ་འབྱུང་བར་བྱེད་ཐུབ་པ་བྱ་རྒྱུ་བཅས་ཀྱི་ཆེད་དུ་ཡིན། ་ དང་པོ། བོད་ཡིག་སྦྱོང་སྤྱོད་སྤེལ་གསུམ་ཐད་ཀྱི་དབང་ཆའི་སྐོར།

རང་རྒྱལ་གྱི་《རྩ་ཁྲིམས།》ནང་རིགས་སོ་སོའ་ི མི་དམངས་ཚང་མར་རང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་དང་ འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་རྒྱུའི་རང་དབང་ཡོད་ཅེས་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད། ཚིག་འདི་ནི་རིགས་སོ་སོའ ་ི མི་དམངས་ལ་རྩ་ཁྲིམས་ ཀྱིས་སྤྲད་པའི་དབང་ཆ་རེད། བོད་ཁུལ་གྱི་གནས་སྟངས་དང་བསྟུན་པ་ཡིན་ན། ཚིག་འདིར་བོད་མི་རིགས་ལ་རང་མི་རིགས་ ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་དང་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་རྒྱུའི་རང་དབང་ཡོད་ཅེས་པར་ཁ་བསྒྱུར་ནས་གོ་བ་ལེན་དགོས། དེ་ ལས་ཀྱང་ཁ་ཇེ་གསལ་དུ་བཏང་བ་ཡིན་ན། བོད་རིགས་སྤྱི་དམངས་ལ་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་དང་འཕེལ་རྒྱས་ སུ་གཏོང་རྒྱུའི་རང་དབང་ཡོད་ཅེས་པའི་དོན་ཡིན། སྤྱི་ཚོགས་འཚོ་བ་དངོས་ཀྱི་ཁྲོད་ནས་བྱེ་བྲག་ཏུ་ཕྱེ་སྟེ་ངོས་ཟིན་དང་རྒྱུས་ ལོན། བཀོལ་སྤྱོད་བཅས་འབྱུང་ཆེད། ཐོག་མར་ད་དུང་དེ་དབང་ཆའི་ངོ་བོར་བསྒྱུར་ནས་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་ དབང་ཆ་དང་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་བའི་དབང་ཆ་བཅས་ལ་ངོས་འཛིན་བྱེད་དགོས། 《་རྩ་ཁྲིམས།》ནང་བཀོལ་སྤྱོད་དང་འཕེལ་ རྒྱས། རང་དབང་བཅས་ཀྱི་དབང་ཆ་སྤྲད་ཡོད་པས། དེ་ནི་དོན་དངོས་སུ་ཁྲིམས་མཐུན་གྱི་དབང་ཆ་ཡོད་མཁན་དོ་བདག་སོ་ སོར་བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་དབང་ཆ་དང་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་དབང་ཆ་སྤྲད་པ་དེ་ཡིན། རྒྱུ་མཚན་ནི། ཁྲིམས་ལུགས་རིག་པའི་ཚིག་སྦྱོར་གྱི་ འབྲུ་དོན་ལྟར་ན། རང་དབང་ནི་དབང་ཆ་ཡིན། བཅའ་ཁྲིམས་ཀྱིས་སྤྱི་དམངས་ལ་གཞི་རྩའི་རང་དབང་སྤྲད་ཡོད་པ་རེད་ཅེས་ པའི་སྐབས་སུ། གང་སྤྲད་པ་དེ་ནི་དབང་ཆ་དེ་ཉིད་ཡིན། དེའི་དབང་གིས་རང་དབང་ཞེས་པ་དེ་དབང་ཆ་ལ་ངོས་འཛིན་དགོས་ པ་དང་། སྤྲད་པ་ཞེས་པ་སྟེ། རིགས་སོ་སོའ་ི མི་དམངས་ཚང་མར་རང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་དང་འཕེལ་རྒྱས་ སུ་གཏོང་རྒྱུའི་རང་དབང་ཡོད་ཞེས་པ་དེ་ནི། རིགས་སོ་སོའ ་ི མི་དམངས་ཚང་མར་རང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་ དང་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་རྒྱུའི་དབང་ཆ་ཡོད་ཞེས་པ་དེར་ངོས་འཛིན་བྱེད་དགོས། འདི་ནི་ཁྲིམས་ལུགས་རིག་པའི་ཚིག་སྦྱོར་གྱི་ ཁྱབ་ཁོངས་ནས་ལུགས་མཐུན་ཡིན་པའི་སྐད་ཆ་ཉག་གཅིག་དེ་ཡིན། ་དེ་འདྲ་ཡིན་དུས་རྩོམ་ཡིག་འདིའི་ནང་ཆེད་དུ་བོད་ཁུལ་ གྱི སློབ་གསོའ་ི སྐོར་ལ་རྒྱས་བཤད་དང་།《རྩ་ཁྲིམས།》ནང་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་པའི་དབང་ཆ་ཚང་མ། བོད་ཁུལ་དུ་ལག་ ལེན་བསྟར་ཕྱོགས་གྱི་གནད་དོན་ཐད་ལ་དམིགས་གསལ་གྱིས་བགྲོ་གླེང་བྱས་ཡོད། དེའི་དབང་གིས་ཁྲིམས་ལུགས་ཁྱབ་ཁོངས་ ཀྱི་ཚིག་སྦྱོར་འདིར་བོད་པའི་སྤྱི་དམངས་ལ་རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་དང་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་བ་སྟེ། བོད་སྐད་དང་ བོད་ཡིག་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་རྒྱུའི་དབང་ཆ་ཡོད་ཞེས་པར་ངོས་འཛིན་བྱེད་དགོས་པ་མ་ཟད། དེ་ཡང་གོང་གསལ་ལྟར་ལུགས་ མཐུན་ཉག་གཅིག་ཏུ་གྲུབ་ཡོད། དེ་དང་མཉམ་དུ་སྐད་ཡིག་ཅིག་ལ་སྐད་ཡིག་དེ་ཉིད་གྲུབ་ཆ་གཙོ་བོར་བཟུང་ནས་བཀོལ་སྤྱོད་

311

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

དང་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་རྒྱུའི་རང་དབང་ལྡན་པར་གྱུར་བ་ཡིན་ན། དེར་མི་མངོན་པའི་སྒོ་ནས་སྐད་ཡིག་དེ་ཉིད་ལ་སློབ་སྦྱོང་ བྱེད་རྒྱུའི་རང་དབང་དེ་རང་བཞིན་གྱིས་ཁས་བླངས་ཟིན་ཡོད་པ་རེད། རྒྱུ་མཚན་ནི་ཚང་མས་ཤེས་གསལ་ལྟར། སྐད་ཡིག་ཅིག་ བཀོལ་སྤྱོད་དང་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་དགོས་ན། དེའི་སྔོན་འགྲོའ ་ི ཆ་རྐྱེན་ནི་དེར་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་རྒྱུ་དེ་ཡིན་ཞིང་། དེ་ཙམ་དུ་ མ་ཟད། དེའི་བཀོལ་སྤྱོད་དང་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་བརྒྱུད་རིམ་ཡང་ངེས་པར་དུ་རྒྱུན་མཐུད་དེ་སློབ་སྦྱོང་བྱས་པ་ལ་བརྟེན་ནས་འབྱུང་ དགོས། སློབ་སྦྱོང་དང་ཁ་བྲལ་བའི་བཀོལ་སྤྱོད་དང་འཕེལ་རྒྱས་ནི་རྩ་བ་ནས་འབྱུང་མི་སྲིད་པ་ཞིག་ཡིན་པ་ནི། སྲོག་ལྡན་གྱི་ དངོས་པོ་ཞིག་རང་དབང་གི་འཚོ་གནས་བྱེད་ཐུབ་པའི་ཁོར་ཡུག་དང་བྲལ་བར་བྱས་ཏེ། དེའི་འཕེལ་རྒྱས་སྐོར་གླེང་བ་ནི་འབྱུང་ མི་སྲིད་པ་ཞིག་ཡིན་པ་ལྟར་རེད། དེའི་དབང་གིས་《རྩ་ཁྲིམས།》ཀྱིས་རིགས་སོ་སོའ ་ི སྤྱི་དམངས་ལ་མི་རིགས་རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་ དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་དང་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་རྒྱུའི་རང་དབང་སྤྲད་ཟིན་ཡོད་དུས། དེ་དང་ཆབས་ཅིག་སློབ་སྦྱོང་གི་རང་ དབང་ཡང་སྤྲད་ཟིན་ཡོད་པ་རེད། དེས་ན་ང་ཚོས་རང་དབང་ཞེས་པའི་དོན་དེ་དབང་ཆ་ལ་ངེས་འཛིན་བྱེད་པའི་སྐབས་སུ། 《་ རྩ་ཁྲིམས།》ཀྱིས་རིགས་སོ་སོར་མི་རིགས་རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་རྒྱུའི་རང་དབང་སྤྲད་པ་དེ་ནི། ཁྲིམས་ ལུགས་ཀྱི་སྟེང་ནས་སློབ་སྦྱོང་གི་རང་དབང་སྤྲད་པར་མཐའ་གཅིག་ཏུ་ངོས་འཛིན་བྱེད་དགོས། དེའི་དབང་གིས་ང་ཚོས་《རྩ་ ཁྲིམས།》ཀྱི་གཏན་འཁེལ་ཁག་བོད་ཁུལ་གྱི་དོན་དངོས་དང་ཟུང་འབྲེལ་བྱེད་སྐབས། བོད་རིགས་སྤྱི་དམངས་ལ་མཚོན་ན་ཡང་ ། བོད་རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་ལ་དུས་མཉམ་དུ་ཆེས་གཞི་རྩའི་དབང་ཆ་ཆེན་པོ་གསུམ་རག་ཡོད་ཅིང་། དེ་དག་ནི་བོད་ཀྱི་སྐད་ དང་ཡི་གེ་ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་རྒྱུའི་རང་དབང་དང་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་རྒྱུའི་རང་དབང་། འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་རྒྱུའི་རང་དབང་ བཅས་ཡིན་ཞིང་། འདི་ནི་《རྩ་ཁྲིམས།》ཀྱིས་བོད་རིགས་སྤྱི་དམངས་ལ་སྤྲད་པའི་ཆེས་བླ་ན་མེད་པའི་དབང་ཆ་ཡིན། ཡིན་ ན་ཡང་གནད་འགག་འདི་ཤེས་པ་ཙམ་གྱིས་ད་དུང་ཕན་ཐོག་ཅི་ཡང་མི་འབྱུང་ཞིང་། དེ་ནི་《རྩ་ཁྲིམས།》་ཀྱིས་བོད་རིགས་སྤྱི་ དམངས་ལ་སྤྲད་པའི་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་རྒྱུའི་རང་དབང་དང་དེ་བཀོལ་སྤྱོད་དང་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་རྒྱུའི་ རང་དབང་བཅས་ངེས་ཟིན་པ་ཙམ་ཡིན་པས། འདི་ནི་ཁྲིམས་ལུགས་ལྟར་རྩ་ཁྲིམས་དང་དབང་ཆ་ལ་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་རྒྱུའི་གཞི་ རྩའི་སྔོན་འགྲོའ་ི ཆ་རྐྱེན་ངེས་ཟིན་པ་ཞིག་ཡིན། ཡིན་ན་ཡང་རྩ་བའི་དབང་ཆ་འདི་དག་ལ་མཚོན་ནས་བཤད་པ་ཡིན་ན་དེ་ནི་སྐད་ཆ་རྐྱང་བ་ཙམ་སྟེ། རྩ་བའི་དབང་ཆ་ འདི་དག་ད་དུང་བཅའ་ཁྲིམས་ཀྱི་ཡིག་ངོས་སུ་ལྷག་ཡོད་པའི་ལྐོག་གྱུར་གྱི་ཚིག་སྐམ་ཁོ་ན་ལས། ཡང་དག་པའི་སྒོ་ནས་བོད་ཀྱི་ སྤྱི་ཚོགས་འཚོ་བའི་ཁྲོད་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པའི་རྒྱུན་ལྡན་གྱི་ངང་ཚུལ་ཞིག་ཏུ་རྩ་བ་ནས་འགྱུར་ཐུབ་ཡོད་པ་མ་རེད། གཞི་རྩར་གྱུར་ཡོད་པའི་དབང་ཆ་ཆེན་པོ་གསུམ་པོ་འདི་དངོས་སུ་ལག་བསྟར་བྱས་ནས། བོད་རིགས་སྤྱི་དམངས་ཡོངས་ལ་སྤྱི་ ཚོགས་འཚོ་བའི་ཁྲོད་རྒྱུན་ལྡན་གྱི་ངང་ཚུལ་ཅན་དུ་འགྱུར་བར་བྱེད་པ་དང་། མི་རྣམས་ཀྱིས་སྤྱི་ཚོགས་འཚོ་བའི་ཁྲོད་ཐད་ཀར་ ལག་ལེན་དུ་བསྟར་བཞིན་ཡོད་པ་དང་། མི་རྣམས་ལ་ནམ་ཡིན་ཡང་དེ་ལྟ་བུའི་དབང་ཆ་ལ་ལོངས་སུ་སྤྱོད་བཞིན་ཡོད་པའི་ཚོར་ རྟོགས་ཡོང་ཐུབ་པར་བྱེད་པ་དང་། མི་རྣམས་ཀྱི་རྒྱུན་ལྡན་འཚོ་བའི་གྲུབ་ཆ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད་པའི་སྟེང་། ད་དུང་མུ་མཐུད་དུ་ བོད་རིགས་སྤྱི་དམངས་ཀྱི་ཚན་རིག་ཤེས་བྱའི་ཆུ་ཚད་དང་ལག་རྩལ་ཇེ་མཐོར་གཏོང་ཐུབ་པའི་རྒྱུན་ལྡན་གྱི་ཐབས་ལམ་ཉག་ གཅིག་གི་ངོ་བོར་འགྱུར་ཐུབ་པར་བྱེད་དགོས་ན། ང་ཚོས་རྨང་གཞིའི་དབང་ཆ་ཆེན་པོ་འདི་གསུམ་ལ་གོ་བ་ལེན་སྐབས། དེ་ ཚོར་མ་གཞི་ནས་ལྡན་ཡོད་པའི་ཁྲིམས་ལུགས་ཀྱི་དོན་སྙིང་ཐམས་ཅད་བསྔོག་འདོན་གྱིས། ང་ཚོའི་མདུན་དུ་གསལ་བོར་མངོན་ པར་བྱས་ཏེ། དེ་ཚོར་ཤེས་རྟོགས་ལྡན་པ་དང་། ཁོང་དུ་ཆུད་ཡོད་པ། བཀོལ་སྤྱོད་འབྱུང་བར་བྱེད་ཐུབ་པ་བཅས་ཙམ་དུ་མ་ ཟད། ནང་དོན་དག་དངོས་འབེབས་འབྱུང་བར་སྐུལ་འདེད་ཀྱང་གཏོང་ཐུབ་པ་བྱེད་དགོས། འདི་ནི་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་པའི་དབང་ ཆ་ཞེས་པ་གཏན་འབེབས་བྱེད་སྐབས། ཅི་ཞིག་སྦྱོང་དགོས་པ་དང་། ཇི་ལྟར་སྦྱོང་དགོས་པ། བརྒྱུད་ལམ་གང་ཞིག་སྤྱད་ནས་ སྦྱོང་དགོས་པ་བཅས་ལ་མཐའ་གཅིག་ཏུ་གཏན་འབེབས་དང་ངེས་ཤེས་གསལ་བོ་ལྡན་དགོས་ཞེས་པ་དེ་ཡིན། དེ་བཞིན་བཀོལ་ སྤྱོད་ཀྱི་དབང་ཆ་ཞེས་པ་གཏན་འབེབས་བྱེད་སྐབས་ཀྱང་། ཇི་ལྟར་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་རྒྱུ་དང་། ཁྱབ་ཁོངས་གང་ཞིག་ཏུ་བཀོལ་ སྤྱོད་བྱེད་རྒྱུ། བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པ་ལ་ཁོར་ཡུག་ཅི་འདྲ་ཞིག་བསྐྲུན་དགོས་པ་བཅས་མཐའ་གཅིག་ཏུ་གསལ་བོར་ངོས་བཟུང་ནས་ གཏན་འབེབས་བྱེད་ཐུབ་དགོས་པ་དེ་ཡིན། དེ་དང་མཚུངས་བར་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་དབང་ཆ་ཞེས་པ་གཏན་འབེབས་བྱེད་དུས་ཀྱང་ ། ཅི་ཞིག་ལ་འཕེལ་རྒྱས་ཟེར་བ་དང་ཇི་ལྟར་བྱས་ན་འཕེལ་རྒྱས་སུ་འགྲོ་བ། ཁ་ཕྱོགས་གང་ལ་དམིགས་ནས་འཕེལ་རྒྱས་སུ་ གཏོང་དགོས་པ་བཅས་ལ་མཐའ་གཅིག་ཏུ་ངོས་ཟིན་གསལ་བོ་ཡོད་པའི་སྒོ་ནས་གཏན་འབེབས་བྱེད་ཐུབ་དགོས། འདི་ལྟར་བྱས་ 312

པ་ཡིན་ན་ད་གཟོད་དོན་དངོས་ཐོག་གསལ་བོར་མཚོན་པར་བྱས་པའམ་ཡང་ན་གཞི་རྩའི་དབང་ཆ་ཆེན་པོ་འདི་གསུམ་མངོན་ འགྱུར་བྱེད་ཐུབ་པ་བྱུང་བ་ཞེས་པ་དེ་ཡིན་ཞིང་། ང་ཚོས་ངེས་པར་དུ་༼གཞི་རྩའི་གཤམ་ནས་རྨང་གཞིའི་དབང་ཆ་ཞེས་བཀོད་ ཡོད།༽རྨང་གཞིའི་དབང་ཆ་ཆེན་པོ་འདི་གསུམ། རྒྱུན་རིང་བ་དང་། ཚད་མཐོ་བ། གུ་ཡངས་པ་བཅས་ཀྱི་གནས་བབ་ལྡན་པ་ ཞིག་ཏུ་བསྐྲུན་ཏེ། རྨང་གཞིའི་དབང་ཆ་ཆེན་པོ་འདི་གསུམ་ལ་ཁྲིམས་ཀྱི་སྙིང་དོན་ལྡན་པ་ཞིག་བཟོས་ནས། ཁྲིམས་ལུགས་དང་ མཐུན་མིན་གྱི་ཚད་མཇལ་བྱེད་དུ་བཟུང་ཏེ། བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་མ་དཔེར་བསྒྱུར་དགོས། དེར་བརྟེན། ང་ཚོས་ཐོག་མར་སློབ་སྦྱོང་གི་དབང་ཆ་ཞེས་པའི་སྐོར་བཤད་རྒྱུ་ཡིན།

སྐད་ཡིག་རིགས་ཤིག་གི་སློབ་སྦྱོང་གི་དབང་ཆའི་སྐོར་གླེང་སྐབས། སྐད་ཡིག་དེ་ཉིད་ལ་རང་དབང་གི་སྒོ་ནས་སློབ་སྦྱོང་ བྱེད་པའི་དབང་ཆ་ལྡན་དགོས་ཤིང་། ་འདི་ནི་མ་གཞི་ནས་བཅའ་ཁྲིམས་ནང་གི་ཚིག་སྦྱོར་ཡང་ཡིན་པས། འདིས་བཅའ་ ཁྲིམས་ཀྱི་སྙིང་དོན་དང་རྩ་འཛིན་ཁྲོད་ཀྱི་རང་དབང་གི་སྒོ་ནས་སློབ་སྦྱོང་བྱས་ཆོག་པའི་གནད་དོན་དེ་གསལ་བོར་མཚོན་པར་ བྱས་ཡོད་སྟབས། རྣམ་པ་འདིས་གནད་དོན་འདི་མ་གཞི་ནས་བཅའ་ཁྲིམས་དང་འབྲེལ་བའི་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་ཕྱོགས་ཀྱི་གནད་དོན་ ཡིན་པ་མཚོན་ཡོད་ཅིང་། ་དབང་ཆ་འདིར་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་རྒྱུའི་གནད་དོན་དེ་ཡང་དྲངས་ཡོད་པས། དེའི་དབང་གིས་དབང་ ཆ་འདི་མངོན་འགྱུར་འབྱུང་རྒྱུའི་ཐད་ཁག་ཐག་བྱེད་དགོས་པའི་དོན་དག་དེ་ཡང་མཚོན་པར་བྱས་ཡོད། དེའི་ཕྱིར་ཇི་ལྟར་སློབ་ སྦྱོང་བྱས་པ་ཡིན་ན་ད་གཟོད་སློབ་སྦྱོང་གི་དབང་ཆ་སྲུང་སྐྱོབ་དང་དེར་འགན་ལེན་བྱེད་ཐུབ་ཞེ་ན། འདི་ནི་ངེས་པར་དུ་སྤྱི་ ཚོགས་འཚོ་བའི་ཁྲོད་དངོས་སུ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་པའི་དཀའ་ངལ་ནས་གླེང་འགོ་འཛུགས་དགོས་པ་ཞིག་རེད།

སྐད་རིགས་ཤིག་སྦྱོང་བ་དེར། ནང་དོན་གཉིས་འདུས་ཡོད་ཅིང་། གཅིག་ནི་སྐད་ཡིག་དེ་ཉིད་ཁོ་ནར་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་པ་ སྟེ། ཡིག་རིགས་དེ་ཉིད་ཀྱི་འབྲི་ཀློག་ལ་སྦྱོང་བ་བྱེད་པ་དེ་ཡིན་པ་དང་། འདི་ནི་སྐད་ཡིག་ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་པ་ཞེས་པ་དེ་ཡིན། གཉིས་པ་ནི་སྐད་ཡིག་ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱས་པ་བརྒྱུད་སྦྱོང་ཚན་བྱེ་བྲག་པའི་ཤེས་བྱར་ཆེད་སྦྱོང་བྱེད་པ་དེར་ཟེར་ཞིང་། འདི་ནི་སྐད་ ཡིག་དེ་ཉིད་ལག་ཆར་བེད་སྤྱད་དེ་སྦྱོང་ཚན་བྱེ་བྲག་པའི་ཤེས་བྱར་ཆེད་སྦྱོང་བྱེད་བཞིན་པ་དེ་ཡིན། སྐད་ཡིག་ཅིག་ཁོ་ནར་སློབ་ སྦྱོང་བྱེད་པ་དེ་ནི། ནང་དོན་རིགས་དང་པོ་དེ་ཡིན་པ་དང་། ནམ་རྒྱུན་བཤད་བཞིན་པའི་སྐད་རིགས་གཉིས་པ་དང་སྐད་རིགས་ གསུམ་པར་སློབ་སྦྱོང་གིས་སྐད་ཡིག་དེ་ཉིད་ཁོ་ན་ཁོང་དུ་ཆུད་པར་བྱེད་པའི་སློབ་སྦྱོང་གི་རྣམ་པ་དེ་ཡིན། དེ་ནི་སྐད་རིགས་དང་ པོའམ་ཡང་ན་ཕ་སྐད་བརྒྱུད་ཚན་ཁག་བྱེ་བྲག་པའི་ཤེས་བྱ་ཁག་ལ་ནང་བྱིན་ཆུབ་པ་སྦྱངས་ཟིན་པའི་སྔོན་འགྲོའི་ཆ་རྐྱེན་འོག་ སྐད་རིགས་གཉིས་པ་དང་གསུམ་པ་སྟེ། གཞན་སྐད་གཉིས་པ་དང་གསུམ་པའི་སྐད་ཡིག་ཁོ་ནར་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་བཞིན་པ་དེ་ཡིན། དེ་འདྲ་ཡིན་དུས་རྩོམ་ཡིག་འདིའི་ནང་བགྲོ་གླེང་བྱེད་བཞིན་པ་ནི། ་སྐད་རིགས་དང་པོ་སྟེ་ཕ་སྐད་ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་རྒྱུ་ནི་སྔོན་ འགྲོའ་ི ཆ་རྐྱེན་དུ་བཞག་སྟེ། དེ་དང་མཉམ་དུ་ཕ་སྐད་དེ་ཉིད་བེད་སྤྱད་ནས་སྦྱོང་ཚན་བྱེ་བྲག་པའི་ཤེས་བྱ་མཐའ་དག་ལ་སློབ་ སྦྱོང་བྱ་རྒྱུའི་སྐོར་གླེང་བཞིན་པ་དེ་ཡིན། རྒྱུ་མཚན་ནི་《རྩ་ཁྲིམས།》ཀྱི་ཚིག་སྦྱོར་ཀྱིས་ནན་བཤད་བྱེད་བཞིན་པ་ནི། རིགས་ སོ་སོའ་ི མི་རིགས་ལ་ལྡན་པའི་མི་རིགས་རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་སྐོར་ཡིན་པ་དང་། འདི་ནི་རིགས་སོ་སོར་མཚོན་ན། མི་ རིགས་རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་སྟེ། མི་རིགས་དེ་ཉིད་ཀྱི་ཕ་སྐད་ཡིན་པ་རེད། དེའི་ཕྱིར་དེར་སློབ་སྦྱོང་བྱས་པའི་དོན་སྙིང་ནི། གོང་གསལ་གྱི་ནང་དོན་དང་པོ་དེ་རྨང་གཞིར་འཛིན་པ དང་ཆ་རྐྱེན་དུ་འཇོག་པ། ལག་ཆ་བྱེད་པ་བཅས་བྱས་ཏེ། གཙོ་བོ་ནང་ དོན་གཉིས་པའི་ཕྱོགས་ལ་འབད་བརྩོན་གྱིས། ཚན་ཁག་སོ་སོའ་ི ཤེས་བྱ་བྱེ་བྲག་ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་དགོས་པ་དེ་ཡིན། དེའི་དབང་ གིས་ད་གཟོད་གཞི་རྩའི་དབང་ཆ་རྗེས་མ་གཉིས་ཏེ། བེད་སྤྱོད་ཀྱི་དབང་ཆ་དང་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་དབང་ཆ་གཉིས་ལ་འགན་ལེན་ བྱེད་ཐུབ་དགོས་པའི་གནས་སྟེང་དེར་ཐུག་ཡོད། བཅའ་ཁྲིམས་ཀྱིས་འདི་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱེད་དགོས་དོན་ནི། དེར་ཚན་ རིག་གི་རྒྱབ་རྟེན་ལྡན་པའི་དབང་གིས་ཡིན་པ་དང་། ་ཚན་རིག་གི་རྒྱབ་རྟེན་ཞེས་པ་ནི། མིའི་ཤེས་རྟོགས་ཀྱི་ཆོས་ཉིད་དང་མིའི་ སློབ་སྦྱོང་གི་ཆོས་ཉིད་ལ་ཟེར་བཞིན་ཡོད། དེའི་སྟབས་ཀྱིས་ཚང་མས་ཤེས་གསལ་ལྟར། མི་རིགས་ཤིག་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་ནི་ལོ་ ངོ་སྟོང་ཕྲག་མང་པོའ་ི བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད་རིམ་གྱིས་གྲུབ་ཅིང་། དེ་ནི་མི་རིགས་དེའི་འཚོ་བ་དང་ཐོན་སྐྱེད། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་འབྲེལ་བ། བྱ་དངོས་ངོས་འཛིན། སེམས་ཀྱི་འཆར་སྒོ་དང་བསམ་བློ་གཏོང་སྟངས། སྐད་ཆའི་གཏན་ཚིགས་ཀྱི་གྲུབ་ཆ་བཅས་ལ་ལྡན་པའི་ དམིགས་གསལ་གྱི་ཁྱད་ཆོས་ཕྱིར་མངོན་པའི་རྣམ་པ་དེ་ཡིན་ཞིང་། དེ་ལྟ་བུའི་སྐད་ཡིག་དེ་ཉིད་ལ་བརྟེན་ནས་སྦྱང་ཚན་བྱེ་བྲག་

313

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

པའི་ཤེས་བྱར་སློབ་སྦྱོང་བྱས་པ་ཡིན་ན། ་སྦྱོང་མཁན་གྱི་གང་ཟག་ལ་མཚོན་ན་ཡང་སྐད་ཆར་རྒྱུས་མངའ་ལྡན་པ་དང་། སྦྱང་ བྱའི་ནང་དོན་རྟོགས་སླ་བ། སློབ་སྦྱོང་གི་གྲུབ་འབྲས་རྒྱུད་ལ་འབྱོར་བདེ་བ་ལ་སོགས་པའི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པས། ་སློབ་གསོའ ་ི རྒྱུ་ སྤུས་མཐོར་འདེགས་དང་རིགས་མི་འདྲ་བའི་དེང་རབས་ཀྱི་ཆེད་ལས་ཤེས་ལྡན་མི་སྣ་གསོ་སྐྱོང་བྱེད་རྒྱུ་བཅས་ལ་མངོན་གསལ་ དོད་པོའ་ི རྨང་གཞི་བརྟན་པོ་འཛུགས་ཐུབ་པ་བྱུང་བ་ཡིན།

བོད་ཁུལ་གྱི་སློབ་གསོ་ལ་མཚོན་ན། དུས་རབས་ཕྱེད་ཀའི་རིང་གི་འཕེལ་རྒྱས་ཤིན་ཏུ་དལ་བ་མ་ཟད། སློབ་གསོར་ཕན་ འབྲས་ཅི་ཡང་མ་ཐོབ་པར་གནས་ཡོད་པའི་རྒྱུ་མཚན་ནི་ཧ་ཅང་རྟོགས་སླ་བ་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། དེ་ནི་དུས་ཡུན རིང་པོར་སློབ་ སྦྱོང་གི་དབང་ཆ་ལ་མགོ་མཇུག་གོ་ལྡོག་གིས་གོ་བ་བླངས་པའི་དབང་གིས་ཡིན་ཞིང་། དེ་ཡང་《རྩ་ཁྲིམས།》ཀྱི་གཏན་འབེབས་ འདི་ཉིད་ལ་མི་རིགས་དེ་ཉིད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་རྐྱང་བ་སྦྱངས་ཙམ་བྱས་པས་ཆོག་པ་དང་། གཞན་པའི་སྦྱོང་ཚན མཐའ་དག་ལ་ཕ་ སྐད་མ་ཡིན་པར་སྐད་དང་ཡིག་རིགས་གཞན་སྤྱད་ནས་སློབ་སྦྱོང་བྱས་ཆོག་པར་ངེས་འཛིན་བྱས་པའི་དབང་གིས་རེད། དེའི་ མཇུག་འབྲས་སུ་ཕ་སྐད་དེ་ཕ་སྐད་རྐྱང་བ་སྦྱང་རྒྱུའི་སློབ་ཚན་ཙམ་ལས། གཞན་པའི་སྦྱོང་ཚན་ཁག་གི་ཤེས་བྱ་ཚང་མར་ཕ་ སྐད་མ་ཡིན་པའི་སྐད་རིགས་གཞན་སྤྱད་ནས་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ་དེས་རེད། དེའི་ཤུགས་རྐྱེན་ལས་ཐད་ཀར་བྱུང་བའི་ མཇུག་འབྲས་ནི། ཕ་སྐད་བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་ཁྱབ་ཁུངས་དང་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་མདུན་ལམ་ལ་ཚོད་འཛིན་ཤུགས་ཆེན་ཐེབས་ཡོད་པ་ མ་ཟད། དེས་ད་དུང་ཕ་སྐད་མ་ཡིན་པའི་མི་རིགས་གཞན་པའི་སྐད་དང་ཡིག་རིགས་དེ་ཉིད་ཁོང་དུ་ཆུད་པར་བྱེད་པ་ལ་ཡང་ འགོག་རྐྱེན་ཐེབས་བཞིན་ཡོད་པ་ནི། སྐད་རིགས་དེ་ཉིད་ཧ་མ་གོ་བའི་དབང་གིས་སྐད་དང་ཡིག་རིགས་དེ་ཉིད་ལ་གོ་བ་མི་ལོན་ པ་དང་། དེའི་དབང་གིས་སྐད་རིགས་གཞན་པ་དེ་ཉིད་དང་ལེན་བྱེད་རྒྱུར་ཡང་དཀའ་ངལ་ཚབས་ཆེན་འཕྲད་བཞིན་ཡོད་ཀྱང་ ། ད་དུང་སྐད་རིགས་གཞན་པ་དེ་ཉིད་སྦྱོང་ཚན་ཁག་གི་ཤེས་བྱ་སྦྱོང་བྱེད་ཀྱི་ལག་ཆར་བེད་སྤྱོད་བྱས་པ་ནི། སྦྱོང་ཚན་ཁག་གི་ ཤེས་བྱར་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་རྒྱུ་བློས་གཏོང་བྱེད་དུ་བཅུག་ནས། སྦྱོང་ཚན་ཁག་དེ་དག་གཏའ་མར་བཞག་སྟེ། ཕྱོགས་རིས་སྒོ་ནས་ སྐད་རིགས་གཉིས་པར་མི་སྦྱོང་ཐབས་མེད་ཀྱིས་སྐད་ཡིག་གཉིས་པ་འབའ་ཞིག་ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་དུ་འཇུག་རྒྱུར་བརྩོན་ལེན་ བྱས་ཡོད་པ་དེ་ཡིན། ༢༠༠༣ལོར་སྨྱུག་ཐོག་པ་ང་རང་ཞིང་ལྗོངས་ལྔའི་མཉམ་འབྲེལ་གྱིས་རྩ་འཛུགས་བྱས་པའི་བོད་ཁུལ་གྱི་སློབ་ གསོ་བརྟག་ཞིབ་ཚོགས་པའི་ནང་ཞུགས་ནས། ད་ལྟའི་བོད་ལྗོངས་ཆབ་མདོ་ས་ཁུལ་གྱི་མཛོ་སྒང་རྫོང་ལ་སླེབས་སྐབས། ཐེམ་ ཐོག་སློབ་ཆུང་གི་སློབ་གཙོས་བཞུགས་མོལ་ཚོགས་འདུའི་སྟེང་ལྷག་བསམ་རྣམ་དག་གིས། ང་ཚོ་འདིར་གནས་བསྡོད་བྱས་ཡོད་ པའི་རོང་འབྲོག་པ་མང་ཚོགས་མཐའ་དག་ནི་བོད་རིགས་རྐྱང་རྐྱང་ཡིན་པ་དང་། སློབ་མ་རྣམས་ཐོག་མར་སློབ་གྲྭར་ཞུགས་པའི་ སྐབས་སུ་རྒྱ་སྐད་ཚིག་གཅིག་ཙམ་ལའང་གོ་བ་ལེན་ཐུབ་ཀྱིན་མེད་སྟབས། སློབ་ཆུང་གི་རྩིས་རིག་བོད་སྐད་ཀྱིས་ཁྲིད་བཞིན་ ཡོད་ཕྱིར་དེའི་གྲུབ་འབྲས་ཧ་ཅང་ལེགས། ཡིན་ན་ཡང་ང་ཚོའི་རྫོང་སློབ་འབྲིང་གི་རྩིས་རིག་དང་དངོས་ལུགས། རྫས་འགྱུར་ལ་ སོགས་སྦྱོང་ཚན་ཚང་མར་རྒྱ་ཡིག་གི་སློབ་དེབ་དང་རྒྱ་སྐད་ཁོ་ན་སྤྱད་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པའི་རྐྱེན་གྱིས་སློབ་མའི་ ཁམས་དང་མོས་པར་མཐུན་གྱིན་མེད་པའི་སྟེང་། སྦྱངས་འབྲས་ཀྱང་ཧ་ཅང་མངོན་གསལ་དོད་པོའ ་ི སྒོ་ནས་ཇེ་ཞན་དུ་གྱུར་སོང་། ན་ནིང་ང་ཚོས་ལོ་རིམ་དང་པོའ་ི འཛིན་གྲྭ་གཅིག་གི་རྩིས་རིག་དེ་རྒྱ་ཡིག་གིས་ཁྲིད་ནས་ཚོད་ལྟ་བྱས་པ་ཡིན། ་དེར་རྩ་བ་ ནས་རེ་བ་མི་འདུག་སློབ་སྐབས་གཅིག་མཇུག་རྫོགས་ཀྱང་སློབ་མ་ཚོས་ད་དུང་ཅི་ཡང་ཤེས་མི་འདུག་ད་ལོ་ནས་བཟུང་ང་ཚོས་ སླར་ཡང་བོད་ཡིག་གིས་སློབ་ཁྲིད་བྱས་པ་ཡིན། དེའི་སྟབས་ཀྱིས་སློབ་མ་ཚོས་ན་ནིང་ཚོད་ལྟའི་དུས་སྐབས་སུ་སྦྱངས་ནས་ཤེས་ མ་ཐུབ་པའི་རྩིས་རིག་གི་ཤེས་བྱ་རྣམས་ཀྱང་ད་གཟོད་ཁ་གསབ་བྱེད་ཐུབ་པ་བྱུང་སོང་། ད་ལྟ་ང་ཚོའི་ཆེས་ཆེ་བའི་རེ་འདུན་ ཉག་གཅིག་པོ་དེ་ནི་དམའ་འབྲིང་དང་མཐོ་འབྲིང་ཚང་མའི་ནང་བོད་ཡིག་གཙོར་བཟུང་ཡིན་བའི་མ་དཔེ་དང་པོའ ་ི འཛིན་གྲྭ་ བསྒྲུབས་ཏེ། ང་ཚོ་རྒྱ་ཆེའི་རོང་འབྲོག་མི་དམངས་ཚོའི་བུ་དང་བུ་མོ་རྣམས་ཀྱིས་ཀྱང་རང་ཉིད་ཀྱི་ཕ་སྐད་ལ་བརྟེན་ནས་ཚན་ རིག་རིག་གནས་ཤེས་བྱར་སློབ་གཉེར་བྱས་ཏེ། ཚང་མར་ཐར་ལམ་ལྡན་པ་ཞིག་དུ་འགྱུར་བ་གནང་རོགས་མཁྱེན་ཞེས་ཁོང་གིས་ གནད་དོན་འདི་འདི་ལྟར་ཞུས་བྱུང་། དེ་ནས་བརྟག་ཞིབ་ཚོགས་པ་མཚོ་སྔོན་ཞིང་ཆེན་མཚོ་ལྷོ་ཁུལ་དུ་འབྱོར་སྐབས། མཚོ་ལྷོ་ ཁུལ་གྱི་ལྟེ་གནས་ཏེ། ཆབ་ཆ་གྲོང་བརྡལ་དང་བར་ཐག་ལེ་བར་བཅུ་ཙམ་ཡོད་པའི་རྒྱ་ར་སློབ་ཆུང་ལ་བརྟག་དཔྱད་བྱེད་དུ་སོང་ བ་ཡིན། དེར་རྒྱ་ར་སློབ་ཆུང་ནང་ཅང་སུའུ་ཞིང་ཆེན་ནས་སློབ་གསོར་རོགས་སྐྱོར་དུ་ཡོང་ཡོད་པའི་རྒྱ་རིགས་བུད་མེད་དགེ་ རྒན་ཞིག་གིས་ཀྱང་བཞུགས་མོལ་ཚོགས་འདུའི་སྟེང་། བོད་རིགས་སློབ་མར་རྒྱ་སྐད་ཀྱིས་རྩིས་རིག་སློབ་ཁྲིད་བྱས་ཚེ། སློབ་ 314

མས་རྩ་བ་ནས་གོ་བ་ལེན་མི་ཐུབ་པ་དང་། དེར་ངས་ཅི་ཞིག་ཁྲིད་བཞིན་ཡོད་པ་སློབ་མ་ཚོས་རྩ་བ་ནས་ཧ་གོ་བཞིན་མེད་པ་དང་ སློབ་མ་ཚོས་ཅི་ཞིག་ལབ་བཞིན་པ་ངས་ཀྱང་གཏན་ནས་མི་ཤེས་པས། སློབ་ཁྲིད་ལ་བཟང་ངན་ཀྱི་ཤན་འབྱེད་བྱེད་ཐབས་མེད་ པའི་སྟེང་། དེ་ནི་དངོས་ནས་ངལ་བ་འབྲས་མེད་གྱི་ལས་ཀ་ཞིག་ཡིན་པས། ངས་རྩིས་རིག་སློབ་ཚན་དེ་བོད་རིགས་དགེ་རྒན་ གྱིས་བོད་སྐད་སྤྱད་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱས་ན་ལེགས་ཞེས་བསམ་འཆར་འདོན་བཞིན་ཡོད་ཅེས་རེ་འདུན་བཏོན་སོང་། བརྟག་དཔྱད་ ཚོགས་པ་སླེབས་མྱོང་སའི་ས་ཁུལ་ཁག་ཚང་མ་ནས་ཧ་ལམ་འདི་ལྟ་བུའི་བསམ་འཆར་བཏོན་སོང་། འདི་ལྟ་བུའི་རྟོགས་སླ་བའི གནས་ལུགས་འདི་ལ། བོད་ལྗོངས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ་ི ཆེད་མཁས་དགེ་རྒན་ཆེན་མོར་གྲགས་པ་ཞིག་གིས། བོད་རིགས་སློབ་མས་ རྩིས་རིག་སྦྱོང་མི་ཐུབ་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ནི། མཐོ་སྒང་དུ་དབྱང་དབུགས་ཉུང་བ་དང་ཆོས་དད་ལྡན་པར་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་མ་ཟད། ཐ་ ན་བོད་པའི་ཁ་ཟས་ལས་ཀྱང་རྒྱུ་རྐྱེན་འཚོལ་དགོས་ཞེས་བཤད་པ་ནི་སྐྱེ་བོ་དགོད་བྲོ་བའི་འཆལ་གཏམ་མ་ཡིན་ནམ། སློབ་ཚན་ སོ་སོར་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་རྒྱུར་སྐད་ཆའི་དཀའ་ངལ་ཡོད་པ་མ་ཟད། ད་དུང་སློབ་ཚན་གྱི་གོ་རིམ་ལྡན་པའི་ནང་དོན་ཐད་ལའང་ དཀའ་ངལ་ཡོད་པས། ཐད་ཀར་ཕ་སྐད་སྟེང་ནས་སློབ་སྦྱོང་བྱས་པ་ཡིན་ན། སྐད་ཆའི་བཀག་རྒྱ་ལས་ཐར་ཏེ། སློབ་ཚན་གྱི་ནང་ དོན་ལ་ཐད་ཀར་གོ་བ་ལོན་པའི་དབང་གིས། དེས་སློབ་མའི་ཤེས་ཡོན་རྒྱ་བསྐྱེད་པར་འགྱུར། བོད་ཁུལ་གྱི་སློབ་གསོར་དུས་ཡུན་ རིང་པོར་སྲིད་ཇུས་གོ་ལྡོག་གིས། སྐད་ཡིག་གཞན་པའི་སྟེང་ནས་སློབ་ཚན་ཁག་ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་དུ་བཅུག་སྟབས། སློབ་མས་ མ་ཤེས་ཚེ་སྐད་ཀྱི་གོ་བརྡ་མ་འཕྲོད་པ་ལ་སོགས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་སྟངས་འཚམས་མིན་ལ་སོགས་པའི་འགལ་རྐྱེན་དུ་གྱུར་ཡོད་པའི་ དཀའ་ངལ་ལམ་གནད་དོན་ཁག་ལ་ཞིབ་འཇུག་མི་བྱེད་པར། དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ་བོད་རིགས་སློབ་མ་ཚོ་བླུན་རྨོངས་ཡིན་པ་དང་ ། ཁོ་ཚོར་རྩིས་རིག་སློབ་པའི་བློ་རིག་མེད་ཚུལ་ལ་སོགས་པར་ངོས་འཛིན་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ་རེད། 《་རྩ་ཁྲིམས།》ཀྱི་སྤྲད་པའི་ ཁྲིམས་ལུགས་ཀྱི་དབང་ཆར་འདི་ལྟཪ་གོ་བ་ལོག་སྒྲུབ་བྱས་པའི་རྐྱེན་གྱིས། དེའི་མཇུག་འབྲར། བོད་ཁུལ་གྱི་སློབ་གསོར་ཐད་ ཀར་མི་རབས་དང་མི་རབས་བྱས་ནས་རྗེས་ལུས་ཐེབས་སུ་བཅུག་སྟེ། མཐའ་མཇུག་མི་རིགས་ཧྲིལ་བོའ ་ི རྒྱུ་སྤུས་གོང་འཕེལ་དུ་ གཏོང་བའི་བརྒྱུད་རིམ་ལའང་ཐད་ཀར་འགོག་རྐྱེན་ཆེན་པོ་བཟོས་ཡོད། སློབ་སྦྱོང་གི་དབང་ཆར་ཁག་ཐེག་བྱེད་རྒྱུའི་ཐད་ད་དུང་འཆར་ཅན་གྱི་བརྒྱུད་ལམ་ཀྱི་དཀའ་ངལ་ཞིག་ཡོད་པ་དང་ ། འབྲེལ་ལམ་གྱི་དཀའ་ངལ་དེ་ཉིད་སེལ་མ་ཐུབ་པ་ཡིན་ན། སློབ་སྦྱོང་གི་དབང་ཆ་ཡོད་པ་རེད་ཅེས་ཅི་ཙམ་ཁྱབ་བསྒྲགས་བྱས་ པ་ཡིན་ན་ཡང་། དེ་ནི་འབྲས་མེད་ཁོ་ན་ཡིན། སློབ་སྦྱོང་གི་བརྒྱུད་ལམ་གཙོ་བོ་ནི་དེང་དུས་ཀྱི་རིགས་དང་རིམ་པ་མི་འདྲ་བའི་ སློབ་གྲྭ་ཁག་གི་སློབ་གསོ་ཡིན། དེའི་རྗེས་ནས། བོད་ཁུལ་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཁྲོད་བོད་ཡིག་གི་ལམ་ནས་ཁེ་ཕན་ལྡན་པའི་རིགས་སྒོ་ འདྲ་མིན་གྱི་བརྒྱུད་ལམ་གསར་བཏོད་བྱས་ཏེ། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་སའི་ཁོར་ཡུག་དང་ཆ་རྐྱེན་བསྐྲུན་དགོས་ཤིང་ ། དེའི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད་དུ་སྲིད་གཞུང་གི་སྟོབས་ཤུགས་སྐུལ་སློང་བྱེད་དགོས་པ་མ་ཟད། ད་དུང་དམངས་ཁྲོག་ཀྱི་སྟོབས་ཤུགས་ ཀྱང་སྐུལ་སློང་བྱས་ནས།བོད་ཡིག་གི་སྟེང་ནས་དེང་རབས་ཀྱི་སྦྱོང་ཚན་སོ་སོའ ་ི ཚན་རིག་ཤེས་བྱར་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་ཐུབ་པ་བཟོས་ བ་ཡིན་ན། དེས་ཁྱོན་ཡོངས་ནས་བོད་མི་རིགས་ལ་དེང་རབས་ཚན་རིག་ཤེས་བྱ་ཁྱབ་སྤེལ་དང་། བོད་མི་རིགས་ཀྱི་དེང་རབས་ ཚན་རིག་ཤེས་བྱའི་ཆུ་ཚད་གོང་མཐོར་གཏོང་བར་ཁེ་ཕན་ལྡན་པར་འགྱུར་བ་མ་ཟད། དེ་བརྒྱུད་ནས་མི་རིགས་ཧྲིལ་བོའ ་ི སྤུས་ ཚད་ཀྱང་གོང་མཐོར་སྤེལ་ཐུབ། དེ་ནས་བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་དབང་ཆའི་སྐོར་བཤད་པ་ལ།

བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་དབང་ཆའི་སྐོར་བཤད་པ་ཡིན་ན། དེ་ནི་བཅའ་ཁྲིམས་ཚིག་སྦྱོར་ཁྲོད་ཀྱི་བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་དཀའ་ངལ་ ཡིན་པ་དང་། དེ་ལ་ངེས་པར་དུ་དབང་ཆའི་ཁག་ཐག་གི་དཀའ་ངལ་ཞིག་འཕྲད་བཞིན་ཡོད། དེ་འདྲ་ཡིན་པས། བོད་རིགས་ སྤྱི་དམངས་ཀྱིས་རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་དབང་ཆ་ལ་སྲུང་སྐྱོབ་དང་ཁག་ཐེག་བྱེད་རྒྱུའི་དཀའ་ངལ་སེལ་ ཆེད། ཐད་ཀར་ཁྱོན་ཡོངས་ནས་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་སྟེང་ནས་དེང་རབས་ཀྱི་སྦྱོང་ཚན་སོ་སོའ ་ི ཚན་རིག་ཤེས་བྱར་སློབ་ སྦྱོང་བྱེད་རྒྱུ་ལག་བསྟར་བྱས་ཏེ། དེང་རབས་ཀྱི་ལས་རིགས་སོ་སོའ ་ི ཆེད་ལས་ཤེས་ཡོན་ལྡན་པའི་བོད་མི་གསོ་སྐྱོང་བྱས་ནས། བོད་ཁུལ་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཁྲོད་དུ་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་སའི་ཁོར་ཡུག་གི་གཞི་རྒྱ་ཆེ་རུ་བསྐྱེད་དེ། བོད་རིགས་ རང་སྐྱོང་ས་ཁོངས་སུ་ཁྱོན་ཡོངས་ནས་བོད་ཡིག་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་ཐུབ་པའི་བཅའ་ཁྲིམས་ཀྱི་རྒྱབ་བརྟེན་ལྡན་པར་བྱེད་དགོས།

315

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

《 རྩ་ཁྲིམས།》 ཀྱིས་བོད་རིགས་སྤྱི་དམངས་ལ་སྤྲད་ཡོད་པའི་རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་དབང་ཆ་སྤྱད་དེ《་རྩ་ ཁྲིམས།》ནང་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་པའི་དབང་ཆ་ལྟར། ཐོག་མར་ངེས་པར་དུ་རིགས་མི་འདྲ་བའི་སློབ་གྲྭ་རིམ་པ་ཁག་གི་ ནང་དུ་ཁྱོན་ཡོངས་ནས་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པ་དང་། བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་དེ་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་རྨང་གཞིའི་སྐད་ ཆར་བེད་སྤྱོད་བྱས་ནས། བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་སྦྱོང་ཚན་ཁག་འདྲ་མིན་ཚང་མའི་སློབ་ཚན་གྱི་ཤེས་བྱའི་གཞི་རྩའི་སྐད་ཆའམ་ ལག་ཆར་བསྒྱུར་ཏེ། ཡོངས་ཁྱབ་སྒོས་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ངོ་བོར་འཕོ་འགྱུར་འབྱུང་དུ་ འཇུག་དགོས། དེ་དང་མཉམ་དུ། བོད་ཁུལ་གྱི་རིམ་པ་འདྲ་མིན་ཁག་གི་སྲིད་གཞུང་དང་སྡེ་ཁག་ཚང་མས་ཀྱང་། འདི་ལྟར་ ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པར་ཆབ་སྲིད་དང་དཔལ་འབྱོར། སྲིད་ཇུས། མ་རྩ་འགྲེམས་འཇོག་ ཐད་ཀྱི་ནང་རྐྱེན་དང་། ལས་ཞུགས་དང་མི་སྣ་བཀོལ་སྤྱོད་ཐད་ཀྱི་ནང་རྐྱེན། སྤྱི་ཚོགས་ཞབས་ཞུའི་ལས་རིགས་ལ་སོགས་པའི་ ལས་རིགས་འདྲ་མིན་གྱི་ཁོར་ཡུག་ཁྲོད་ཆ་རྐྱེན་གསར་བསྐྲུན་བྱེད་ཐུབ་དགོས།གལ་སྲིད་ཁག་ཐེག་ལྡན་པའི་སྲིད་ཇུས་འདི་དག་ མེད་པ་ཡིན་ན། 《་རྩ་ཁྲིམས།》ནང་གི་དབང་ཆ་སྤྱི་ཚོགས་སྟེང་ལག་བསྟར་བྱེད་རྒྱུར་ཁག་ཐེག་ལྡན་པའི་གཞི་འཛིན་ས་ཅི་ཡང་ མེད་པར་གྱུར་འགྲོ་བ་དང་། དེའི་དབང་གིས་དེ་ནི་ཆར་རྗེས་ཀྱི་འཇའ་ཚོན་བཞིན་མིག་གི་མཐོང་རྒྱུ་ཙམ་ལས་ལག་པས་རེག་ རྒྱུ་མེད་པས། རེ་བ་ཅི་ཡང་མེད་པའི་ཁས་ལེན་སྟོང་བ་ཉག་གཅིག་ཡིན། དོན་དངོས་སུ་ཀྲུང་གོ་གསར་བ་དབུ་བརྙེས་པའི་དུས་ རབས་ཕྱེད་ཀའི་ནང་། 《་རྩ་ཁྲིམས།》ནང་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་པའི་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་ཐད་ཀྱི་དབང་ཆ་དེ་ཉིད་བོད་ ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ལ་མཚོན་ན། 《 རྩ་ཁྲིམས།》ཀྱི་མ་དེབ་ནང་ལྷིང་འཇགས་ངང་དུས་རབས་ཕྱེད་ཀའི་རིང་ལ་གཉིད་དུ་ཡུར་ནས། དུས་ད་ལྟའི་བར་དུ་མཐའ་ན་བོད་ཁུལ་གྱི་རིགས་མི་འདྲ་བའི་རིམ་པ་སོ་སོའ ་ི སློབ་གྲྭ་ཁག་གི་ནང་དུའང་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་རྩ་བ་ ནས་ལག་བསྟར་བྱས་མྱོང་མེད་པ་མ་ཟད། དངོས་ཡོད་འཚོ་བའི་ཁྲོད་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཕྱོགས་ཡོངས་སྟེ། ་སྲིད་འཛིན སྡེ་ཁག་དང་ ནོར་སྲིད། སློབ་གསོ།མི་སྣ་བཀོད་སྒྲིག་དང་བེད་སྤྱོད་ཀྱི་ནང་རྐྱེན་ལ་སོགས་པར་དེ་བས་ཀྱང་། བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་མ་ཡིན་ པའི་སྐད་ཡིག་གཞན་ཁོ་ན་བེད་སྤྱོད་ཀྱིས་སྟོབས་ཤུགས་ཆེས་ཆེར་རྒྱས་ཡོད་པས། བོད་མི་རིགས་རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་ལ《རྩ་ ཁྲིམས།》ནང་བཀོད་ཡོད་པའི་བཀོལ་སྤྱོད་དང་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་རང་དབང་ཡོད་ཅེས་པའི་སྐད་ཆ་སྙན་པོ་དེ་ལས་ཅི་ཡང་ལྷག་ མེད། འདི་ནི་ཀྲུང་གོ་གསར་བ་དབུ་བརྙེས་པའི་སྐབས་སུ་མི་རིགས་འདྲ་མཉམ་མ་ཡིན་པ་དང་། མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་ འདྲ་མཉམ་མ་ཡིན་པ་ལ་སོགས་པའི་བཀས་བཀོད་རྒྱུན་འཛིན་ཀྱི་ལོག་སྤྱོད་སྲིད་ཇུས་མཐའ་དག་རྩ་མེད་དུ་བཏང་ཟིན་ཡོད་ན་ ཡང་། ད་དུང་ང་ཚོའི་དངོས་ཡོད་སྤྱི་ཚོགས་འཚོ་བའི་ཁྲོད་དོན་དངོས་ཀྱི་འདྲ་མཉམ་མ་ཡིན་པའི་ལོག་སྤྱོད་ཀྱི་སྲིད་ཇུས་དེ་དག་ ཅིའི་ཕྱིར་དབུགས་མ་ཆད་པར་། ད་དུང་ལྷག་ནས་བསྡད་ཡོད་པའི་རྒྱུ་མཚན་དེ་ཡིན། རྔ་བ་ཁུལ་ཁོ་ནར་ཆ་མཚོན་ན། ཀྲུང་ གོ་གསར་བ་དབུ་བརྙེས་རྗེས་རྔ་བ་ས་ཁུལ་དུ་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་གི་སྲིད་དབང་བཙུགས་རྗེས། རིམ་པ་སོ་སོའ ་ི སྲིད་གཞུང་སྡེ་ ཁག་ཚང་མའི་ནང་ཡིག་བསྒྱུར་སྡེ་ཚན་བཙུགས་ནས། སྲིད་གཞུང་གི་ཡིག་ཆ་དང་བསྒྲགས་ཡིག་ཚང་མ་བོད་རྒྱ ཡིིག་བསྒྱུར་ བྱེད་རྒྱུར་འགན་འཁུར་ཡོད་པ་རེད། རྣམ་པ་འདིས་སྲིད་གཞུང་སྡེ་ཁག་གི་གཞུང་སྤྱོད་སྐད་ཡིག་བྱ་བའི་ཁྲོད་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ ཡི་གེ་ཚུད་ཡོད་པ་ར་སྤྲོད་བྱས་ཡོད། ཡིན་ན་ཡང་མི་རིགས་ཀྱི་གནད་དོན་རྣོ་ངར་ཅན་དུ་གྱུར་ཏེ་གཡོན་ཐལ་བསམ་བློ་རིམ་པས་ རྒྱ་ཁྱབ་ཏུ་སོང་བ་མ་ཟད་རྒྱུན་མ་ཆད་པའི་དབང་གིས། སྲིད་གཞུང་སྡེ་ཁག་ཁྲོད་ཀྱི་ཡིག་བསྒྱུར་ཚན་པར་གནོད་འཚེ་ཐེབས་ཏེ། ཡིག་བསྒྱུར་སྡེ་ཁག་རྩ་མེད་དུ་བཏང་བ་དང་། བོད་རྒྱ་ཡིག་བསྒྱུར་ལས་བྱེད་ལོ་ཙཱ་བ་རྣམས་གཞི་རིམ་དུ་བཏང་བའམ་ཡང་ན་ ལས་འཁྱུར་ངལ་གསོ་བྱེད་དུ་བཅུག་པ་དང་། དེའི་རྗེས་རིག་གནས་གསར་བརྗེ་ཆེན་པོའ ་ི ཁྲོད་བོད་ཡིག་རྙིང་བཞི་རྩ་གཏོར་གྱི་ གྲས་སུ་བཞག་ཏེ། གསར་བརྗེ་བྱེད་ཡུལ་དུ་གྱུར་ཞིང་། བོད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ་དེ་ནག་ཉེས་སུ་རྩིས་ཏེ། དགག་བརྒྱག་འཐབ་ རྩོད་བྱེད་ཡུལ་དུ་གྱུར། ཏང་གི་ཚོགས་ཆེན་ཐེངས་བཅུ་གསུམ་པའི་རྗེས་སུ། མི་རིགས་སྐད་ཡིག་སྲིད་ཇུས་རིམ་བཞིན་སླར་ གསོ་བྱེད་འགོ་བཙུགས་པ་དང་ལྷན། རྔ་བ་ཁུལ་སྲིད་གཞུང་སྡེ་ཁག་ཁྲོད་རྩོམ་སྒྱུར་ཁང་བཙུགས་པ་རེད། ཡིན་ན་ཡང་ཁུལ་ རྩོམ་སྒྱུར་ཁང་གིས་ལས་ཀ་ནི་མཐའ་གཅིག་ཏུ་བོད་ཀྱི་གནའ་རྩོམ་བསྡུ་སྒྲིག་བྱེད་རྒྱུ་དང་། གཞན་ཁུལ་རིམ་པའི་དམངས་ཆེན་ དང་སྲིད་གྲོས་ཀྱི་གྲོས་ཚོགས་གཉིས་ཀྱི་སྐབས་སུ། ཡིག་ཆའི་ནང་དོན་ཉུང་བསྡུས་ཅིག་བོད་བསྒྱུར་བྱེད་རྒྱུ་ཙམ་ལས། གཞན་ པའི་རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཚང་མའི་གཞུང་སྤྱོད་སྐད་ཡིག་དང་། སྲིད་གཞུང་སྡེ་ཚན་ཁག་གི་ཡིག་ཆའི་རིགས་ཚང་མར་རྒྱ་ཡིག་ ཁོ་ན་སྤྱོད་རྒྱུར་འགྱུར་ལྡོག་གང་ཡང་མ་སོང་བར། དེའི་སྔའི་བྱ་བའི་ཁྲོད་རང་སྐྱོང་སྡེ་ཁག་གི་གཞུང་སྤྱོད་སྐད་ཡིག་དང་། རིམ་ པ་སོ་སོའ་ི སྲིད་གཞུང་གི་གཞུང་ཡིག་ཚང་མར། རང་སྐྱོང་མི་རིགས་དེ་ཉིད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་དགོས་པའི་ལམ་ ལུགས་དེ་ཉིད་བསྐྱར་གསོ་བྱེད་མ་ཐུབ་པར་ད་ལྟའི་བར་མུ་མཐུད་དེ་ལྷག་ཡོད།《རྔ་བ་བོད་རིགས་ཆའང་རིགས་རང་སྐྱོང་ཁུལ་ 316

གྱི་སྲོལ་ཡིག》ནང་དུ་《རྩ་ཁྲིམས།》དང་《མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས།》ཁྲོད་ཀྱི་“རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་སུ་མི་རིགས་ རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་རྒྱུའི་རང་དབང་ཡོད་པར་ཁག་ཐེག་བྱས་པ་ཡིན”་ཞེས་པའི་སྐོར་གྱི་ནང་དོན་བསྐྱར་ཟློས་ ཀྱིས་བཀོད་འདུག་མོད་། བྱ་བ་དངོས་དང་འཚོ་བ་དངོས་ཀྱི་ཁྲོད་ཚིག་དེ་ཉིད་སྣང་མེད་དུ་བཞག་ཏེ། རྩ་བ་ནས་ལག་བསྟར་བྱས་ མེད། རྔ་བ་ཁུལ་གྱི་དམངས་ཆེན་འཐུས་མི་ཚོས་ཐེངས་མང་པོར་《རྔ་བ་ཁུལ་གྱི་མི་རིགས་སྐད་ཡིག་བྱ་བའི་སྲོལ་ཡིག》གཏན་ འབེབས་ཐད་ཀྱི་གྲོས་འཆར་སྙན་ཞུ་བཏོན་ན་ཡང་། ་ཆ་རྐྱེན་ཡོངས་སུ་ཚང་མེད་པར་ཁ་གཡར་ནས་ད་ལྟའི་བར་དུ། ད་དུང་ དེ་ལྟ་བུའི་བཅའ་ཁྲིམས་དང་སྒྲིག་གཞི་དེ་གཏན་འབེབས་བྱེད་ཐུབ་ཡོད་པ་མ་རེད། ་གནས་སྟངས་འདི་རིགས་བོད་ཀྱི་ས་ཁུལ་ གཞན་དག་ཏུའང་གཅིག་མཚུངས་ངང་གནས་ཡོད། ད་ནི་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་དབང་ཆའི་སྐོར་བཤད་རྒྱུ་ཡིན། འདིར་བརྗོད་བཞིན་པའི་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་དབང་ཆ་ཞེས་པ་ཡང་། བཅའ་ཁྲིམས་ཚིག་སྦྱོར་ཁྲོད་ཀྱི་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་གནད་ དོན་དེ་ཡིན་པ་མ་ཟད། ད་དུང་ཁྱད་པར་དུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་སོ་སོར་རང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་ རྒྱུའི་དབང་ཆ་ཡོད་ཅེས་པ་དེ་དམིགས་སུ་བཀར་ནས་བརྗོད་བཞིན་ཡོད། དེ་འདྲ་ཡིན་དུས ། ཁྲིམས་ལུགས་ཁྲོད་ཀྱི་འཕེལ་ རྒྱས་ཀྱི་དབང་ཆ་ཞེས་པ་འདིར་གོ་བ་ཅི་ལྟར་ལེན་དགོས་པ་ཡིན་ནམ་ཞེ་ན། རྒྱལ་ཁབ་ཞིག་གི་ནང་གི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ སྐད་དང་ཡི་གེ་ལ་མཚོན་ན། དེ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་ཡིན་པའི་དབང་གིས། སྐད་དང་ཡི་གེ་དེར་ཧ་ལམ་སྣང་ ཆུང་ཁྱད་གསོད་ཐེབས་ནས། སྐད་ཡིག་འདྲ་མཉམ་ཀྱི་གནས་བབས་ཁྲོད་དེའི་འདྲ་མཉམ་དང་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་གནས་བབས་ཤོར་ འགྲོ་བའི་ཉེན་ཁ་ཧ་ཅང་ཆེ། དེའི་དབང་གིས་འབྱུང་སྲིད་པའི་གནད་དོན་འདི་དག་འགོག་ཆེད། ཆེད་དུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ ལ་རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་བའི་དབང་ཆ་དེ་སྤྲད་པ་རེད། ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ནས་བཤད་ན། རྒྱལ་ཁབ་ཐོག་ མར་འཛུགས་པའི་སྐབས་སུའང་། སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་གསར་བའི་ནང་དམིགས་གསལ་གྱི་མི་རིགས་དང་དམིགས་གསལ་གྱི་ སྐད་ཡིག་ཡོད་མི་ཆོག་པའི་རྒྱུ་མཚན་ལ་བརྟེན་ནས། རིགས་སོ་སོའ ་ི མི་རིགས་ཚང་མ་མཐའ་གཅིག་ཏུ་འདྲ་མཉམ་དང་། མི་ རིགས་སོ་སོའ་ི སྐད་དང་ཡི་གེ་ཚང་མ་མཐའ་གཅིག་ཏུ་འདྲ་མཉམ་ཡིན་པའི་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་གསར་བའི་རྣམ་པ་མཚོན་ཆེད། ད་གཟོད་འདི་ལྟར་གཏན་འབེབས་གནང་བ་རེད། དེའི་དབང་གིས་མི་རིགས་སོ་སོར་རང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་འཕེལ་ རྒྱས་གཏོང་བའི་རང་དབང་ལྡན་པ་དེ་ནི། སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་གསར་བའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ངོ་བོའ ་ི གཞི་རྩའི་དགེ་འདུན་ཡིན་ པས། འདི་ནི་རིགས་སོ་སོའ་ི མི་རིགས་ཚང་མ་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་གསར་བ་འཛུགས་མཁན་ཡིན་པ་འདྲ་མཉམ་ཡིན་པའི་ཆབ་ སྲིད་ཀྱི་གནས་བབས་ཀྱིས་མཐའ་གཅིག་ཏུ་ངོས་འཛིན་ཐོབ་ཡོད་པ་ཞིག་དང་། དེ་བཞིན་འདི་ནི་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་གསར་བ་ འདི་འདས་པའི་ཀྲུང་གོ་རྙིང་བའི་བཀས་བཀོད་རྒྱུད་འཛིན་ལམ་ལུགས་ཀྱིས་མི་རིགས་ལ་གཉའ་གནོན་དང་མི་རིགས་ལ་དམའ་ འབེབས། མི་རིགས་གཅིག་སྒྱུར་གཏོང་བ་བཅས་ཀྱི་སྲིད་ཇུས་ཁག་དང་རྩ་བ་ནས་མི་འདྲ་བའི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་བསྒྲགས་གཏམ་ ཉག་གཅིག་དེའང་ཡིན། དེ་ལས་མི་རིགས་སོ་སོར་རང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་བའི་དབང་ཆ་ལྡན་པ་ དེས། གནས་སྐབས་སྟབས་བསྟུན་གྱི་བྱེད་ཐབས་ཙམ་ཞིག་མ་ཡིན་པ་དེ་རྟོགས་ཐུབ་པས། འདི་ནི་གོ་མི་ཆོད་པའི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ བསྒྲགས་གཏམ་སྟོང་བ་ཙམ་ཞིག་རྩ་བ་ནས་མ་ཡིན་པར། དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ་ངེས་པར་དུ་ཁ་ཡོད་ལག་ཡོད་ངང་དངོས་ཡོད་འཚོ་ བའི་ཁྲོད་རིགས་སོ་སོའ་ི མི་དམངས་ཚང་མས་ཤེས་རྟོགས་བྱེད་ཐུབ་པའི་དབང་ཆ་གསོན་པོ་ཞིག་ཡིན་པ་དེ་བསྟན་ཡོད། འདིས་ ང་ཚོར་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་དབང་ཆ་ལ་ཡང་དག་པ་དང་ཆ་ཚང་བ། རྩ་ཁྲིམས་ཀྱིས་དགོངས་དོན་བཅས་དང་མཐུན་པའི་སྒོ་ནས་གོ་ བ་ལེན་པ་དང་ལག་བསྟར་དུ་འདེབས་ཐུབ་པའི་བློ་སྤོབས་ལྡན་དགོས་པའི་དགེ་འདུན་བཏོན་ཡོད། མཚན་ཉིད་རིག་པའི་སྟེང་ནས་གོ་བ་བླངས་པ་ཡིན་ན། འཕེལ་རྒྱས་ཞེས་པ་ནི་བྱ་དངོས་རང་ཉིད་ཀྱི་འཕེལ་རྒྱས་ལ་ཟེར་ ཞིང་། དེ་ནི་བྱ་དངོས་དེ་ཉིད་བྱ་དངོས་གཞན་ཀྱི་ངོ་བོར་མ་གྱུར་བའི་ཆ་རྐྱེན་འོག་རྒྱུན་མཐུད་ནས་མཐུས་ཚང་དུ་འགྲོ་བའི་ བརྒྱུད་རིམ་དེ་ལ་ཟེར་ཞིང་། མི་རིགས་གཅིག་གིས་རང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་བའི་ཐད་ལ་དེ་ བས་ཀྱང་དེ་ལྟར་ཡིན་དགོས། རྒྱུ་མཚན་དེའི་དབང་གིས་མི་རིགས་ཞིག་གིས་རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་ཡི་འཕེལ་རྒྱས་ཞེས་པ་དེ།

317

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

མི་རིགས་དེས་རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་ལ་སློབ་སྦྱོང་དང་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་བརྒྱུད་རིམ་དེ་ལ་ཟེར་བ་དང་། དེ་ནི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ འཕེལ་རྒྱས་དང་དེར་ཤེས་རྟོགས་ཇེ་ཟབ། འབྲེལ་ལམ་རྒྱ་བསྐྱེད་བཅས་དང་བསྟུན་ནས། རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་ལ་གདེང་ འཇོག་བྱེད་པའི་མ་ལག་མུ་མཐུད་དུ་མཐུས་ཇེ་ཚང་དང་། རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་ནང་དོན་ཕུན་སུམ་ཇེ་ཚོགས། རང་ ཉིད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་ནང་གི་བརྡ་འཕྲིན་གྱི་ཤོངས་ཚད་མུ་མཐུད་དུ་རྒྱ་བསྐྱེད་དང་། བསམ་གཞིགས་ཇེ་ཟབ། ནང་དོན་ཐད་ མུ་མཐུད་དུ་ཞིབ་གསལ་དང་ཡང་དག་པ་བཅས་སུ་བཏང་སྟེ། སྤྱི་ཚོགས་སྟེང་རང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་ གཞི་ཁྱོན་མུ་མཐུད་དུ་རྒྱ་བསྐྱེད་པ་དེ་ལ་ཟེར་བ་རེད། འདི་ལྟ་བུའི་འཕེལ་རྒྱས་ལ་ད་གཟོད་རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་འཕེལ་ རྒྱས་སུ་གཏོང་བ་ཞེས། ་བཅའ་ཁྲིམས་ཀྱི་ཚིག་སྦྱོར་ཁྲོད་བཀོད་ཡོད་པའི་འཕེལ་རྒྱས་ཞེས་པའི་ནང་དོན་ངོ་མ་དེ་ལྡན་ཐུབ་ཡོད། གལ་སྲིད་དེ་ལྟར་མ་ཡིན་པར། ་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་བརྒྱུད་རིམ་ཞེས་པའི་ཁྲོད་རང་ཉིད་ལ་ལྡན་པའི་སྐད་དང་ཡི་གེ་དེ་རྒྱུན་མཐུད་དེ་ ཕྱིར་འབུད་བྱས་ནས་མཐའ་འདེད་ཅན་དང་། ནུས་མེད་ཅན། ཐོར་ཞིག་ཅན། སྐད་ཡིག་གཞན་གྱི་ཟུར་འདེད་ཀྱིས་སྐད་ཡིག་ དེས་རང་སྐད་ཀྱི་ཚབ་བྱེད་པར་གྱུར་བ་ཡིན་ན། རྣམ་པ་འདི་ནི་རྩ་བ་ནས་འཕེལ་རྒྱས་ཞེས་པའི་ནང་དོན་མ་རེད། དེ་ལས་སྐད་རིགས་ཞིག་གི་འཕེལ་རྒྱས་ཞེས་པ་ནི། སྐད་དང་ཡི་གེ་དེ་ཉིད་རང་སྟེང་ནས་མཐུས་ཚང་དུ་སོང་བ་དང་ ། ཚན་རིག་དང་མཐུན་པར་གྱུར་བ། ཚད་ལྡན་ཅན་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཅན། ཡང་གཅིག་བཤད་ན་སྐད་དང་ཡིག་རིགས་དེ་ཉིད་མ་ ལག་ཆ་ཚང་ཅན་དང་སྐད་ཆའི་ནང་དོན་ཚན་རིག་ཅན། སྐད་ཀྱི་རྣམ་རིག་ཚད་ལྡན་ཅན། སྐད་ཡིག་གི་བཀོལ་སྤྱོད་སྤྱི་ཚོགས་ ཅན་དུ་གྱུར་བ་ཞིག་ལ་ཟེར་བཞིན་པ་དེ་རྟོགས་ཐུབ། སྐད་ཡིག་གང་ཞིག་ཡིན་ཡང་གོང་གསལ་གྱི་ཅན་བཞི་འདི་མངོན་འགྱུར་ བྱེད་ཐུབ་པ་བྱུང་བ་ཡིན་ན། དེ་ནི་ད་གཟོད་སྐད་དང་ཡི་གེ་དེ་ཉིད་ཀྱི་འཕེལ་རྒྱས་ངོ་མ་དེ་ཡིན་པས། འདི་ལྟ་བུའི་འཕེལ་རྒྱས་ དེ་ཉིད་མངོན་འགྱུར་བྱུང་བ་ཡིན་ན། ད་གཟོད་ཁྲིམས་ལུགས་རིག་པའི་སྟེང་གི་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་དབང་ཆ་ཞེས་པའི་དོན་དག་ དངོས་དེར་ཁག་ཐེག་བྱེད་ཐུབ་པ་བྱུང་ཡོད་པ་རེད།

གོང་གསལ་གྱི་འགྲེལ་བཤད་དང་དབྱེ་ཞིབ། རིག་པའི་ཁུངས་སྐྱེལ་བཅས་ཀྱིས།《རྩ་ཁྲིམས།》ཀྱིས་སྤྲད་པའི་མི་རིགས་སོ་ སོཪ་རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་པའི་དབང་ཆ་དང་། བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་དབང་ཆ། འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་བའི་ དབང་ཆ་བཅས་ནི་འབྲེལ་མེད་ཞིག་རྩ་བ་ནས་མ་ཡིན་པར། དེ་ནི་ཕན་ཚུན་བར་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་ཞིག་དང་། དེ་ཡང་ཕན་ ཚུན་བར་རྒྱུ་འབྲས་གྱི་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་ཞིག་ཡིན་པ་གསལ་སྟོན་བྱས་ཡོད་ཅིང་། དེའི་ཁྲོད་སློབ་སྦྱོང་གི་དབང་ཆ་ནི་རྨང་གཞི་ དང་བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་དབང་ཆ་ནི་སྙིང་བོ། འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་དབང་ཆ་ནི་ཁ་ཕྱོགས་བཅས་ཡིན་པ་བསྟན་ཡོད་པ་རེད། སློབ་སྦྱོང་ གི་དབང་ཆ་ལ་ཁག་ཐག་བྱུང་བ་བརྒྱུད་ནས། ད་གཟོད་བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་དབང་ཆ་དང་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་དབང་ཆ་ལ་ཁག་ཐག་བྱེད་ རྒྱུ་མངོན་འགྱུར་འབྱུང་སྲིད་པའི་ཆ་རྐྱེན་བསྐྲུན་ཡོད་པ་དང་། བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་དབང་ཆ་ལ་ཁག་ཐག་བྱུང་བ་བརྒྱུད་ནས། སློབ་ སྦྱོང་གི་དབང་ཆ་དང་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་དབང་ཆའི་ཁག་ཐག་ལ་འགན་ལེན་གྱི་ནུས་པ་མཁོ་སྤྲོད་བྱུང་ཡོད་པ་དང་། འཕེལ་རྒྱས་ ཀྱི་དབང་ཆ་ལ་བརྟེན་ནས། སློབ་སྦྱོང་གི་དབང་ཆ་དང་བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་དབང་ཆ་གཉིས་མངོན་འགྱུར་འབྱུང་བར་སྟོབས་ཤུགས་ དང་སྐུལ་སློང་གི་ནུས་པ་མཁོ་སྤྲོད་བྱས་ཡོད་པའང་བསྟན་ཡོད། དེའི་དབང་གིས་མི་རིགས་སོ་སོས་རང་མི་རིགས་གི་སྐད་དང་ ཡི་གེར་སློབ་སྦྱོང་བྱས་ཆོག་པ་དང་བཀོལ་སྤྱོད་བྱས་ཆོག་པ། འཕེལ་རྒྱས་སུ་བཏང་ཆོག་པ་བཅས་ཀྱི་《རྩ་ཁྲིམས།》ནང་གི་ཆ་ ཚང་རང་བཞིན་དང་གཅིག་སྡུད་རང་བཞིན་ཅན་གྱི་དབང་ཆ་དེ་གྲུབ་པར་བྱས་ཡོད་པ་རེད། དེའི་ཕྱིར་རྨང་གཞིར་གྱུར་ཡོད་ པའི་དབང་ཆ་ཆེན་པོ་འདི་གསུམ་ནི། མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་གནད་དོན་དང་དེ་མ་ཡིན་པའི་གནད་དོན་གཞན་རྣམས་ ཀྱི་དབང་ཆའི་ཐད་གྱི་རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་རྨང་གཞི་དང་། རྩ་ཁྲིམས་ལ་ཁུངས་གཏུགས་བྱེད་ས། དེ་མིན་རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་འགན་ལེན་ བཅས་སུ་གྱུར་ཡོད། དེའི་དབང་གིས་《རྩ་ཁྲིམས།》ཀྱི་རྩ་འཛིན་ཁྲོད་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་པའི་དབང་ཆ་འདི་ལག་བསྟར་ དང་མངོན་འགྱུར་འབྱུང་ཆེད།《རྩ་ཁྲིམས།》དང་འབྲེལ་བའི་གཞན་པའི་དོན་ཚན་ཁག་གི་ནང་དུའང་དེ་དང་བསྟུན་ནས་གཏན་ འབེབས་བྱས་ཡོད་པ་མ་ཟད། ད་དུང་《མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས།》དང་《སློབ་གསོའ ་ི བཅའ་ཁྲིམས།》 ་《འོས་ འགན་སློབ་གསོའ་ི བཅའ་ཁྲིམས།》《 ཉེས་དོན་གཏུག་བཤེར་བཅའ་ཁྲིམས།》《 དམངས་དོན་གཏུག་བཤེར་བཅའ་ཁྲིམས།》ལ་ སོགས་བཅའ་ཁྲིམས་ཁག་གི་ནང་དུའང་དེ་དང་མཐུན་པཪ་གཏན་འབེབས་ཀྱིས། རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་དགོངས་དོན་བཅའ་ཁྲིམས་ཀྱི་མ་ ལག་ཆ་ཚང་ཁྲོད་གཅིག་གྱུར་ངང་ཁྱབ་བརྡལ་དུ་བཏང་ཡོད་པ་རེད།་ 318

་《རྩ་ཁྲིམས།》དང་གཞན་པའི་བཅའ་ཁྲིམས་ཁྲོད་བཀོད་ཡོད་པའི་རིགས་སོ་སོའ ་ི གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་ གེའི་གནད་དོན་ཐད་ཀྱི་བཅའ་ཁྲིམས་ཀྱི་ནང་དོན་ཁག་མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་དུ་དོན་དངོས་ཐོག་ལག་བསྟར་དང་ མངོན་འགྱུར་འབྱུང་ཆེད། 《་རྩ་ཁྲིམས།》ཀྱི་ཁས་ལེན་བྱས་ཡོད་པའི་ནང་དོན་དེ་《མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས།》 ཁྲོད་ཀྱི་དོན་ཚན་༡༠པའི་ནང་མི་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་རང་སྐྱོང་སྡེ་ཁག་ཁྲོད་ས་གནས་རང་གི་མི་རིགས་སོ་སོཪ་མི་རིགས་ རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་དང་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་རྒྱུའི་རང་དབང་ཡོད་ཅེས་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད། ༼ཀྲུང་གོའ ་ི ཁྲིམས་ལུགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།༢༠༠༡། པེ་ཅིང་། ༽ཅི་ཞིག་ལ་རང་སྐྱོང་སྡེ་ཁག་ཟེར་ཞེ་ན། དེ་ནི་མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་ ལག་བསྟར་བྱེད་མཁན་གྱི་ས་གནས་རང་གི་རིམ་པ་སོ་སོའ ་ི མི་དམངས་འཐུས་མི་ཚོགས་ཆེན་དང་རིམ་པ་སོ་སོའ ་ི མི་དམངས་ སྲིད་གཞུང་བཅས་ལ་ཟེར་བ་རེད། ་དེ་འདྲ་ཡིན་དུས། རང་སྐྱོང་སྡེ་ཁག་གིས་ཅི་འདྲ་བྱས་ནས་ད་གཟོད་ས་གནས་རང་གི་མི་ རིགས་ཚང་མར་ལྡན་པའི་རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་དང་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་བའི་རང་དབང་དེ་ལ་ཁག་ཐེག་ བྱེད་དགོས་པ་རེད་ཅེ་ན། ངའི་སེམས་སུ་། ༡༽་སྲིད་གཞུང་གི་ངོས་ནས་ས་གནས་དེའི་མི་རིགས་རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་སྦྱོང་ སའི་སློབ་གྲྭ་གསར་བ་བཙུགས་ཏེ། རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་ནང་ཁུལ་གྱི་མི་རིགས་ལ་རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བརྒྱུད་ནས་ཐད་ཀར་ དེང་རབས་སློབ་གྲྭའི་སློབ་གསོ་མྱོངས་སུ་འཇུག་དགོས། ༢༽སྲིད་གཞུང་གིས་དཔལ་འབྱོར་ཐད་ནས་རོགས་སྐྱོར་བྱས་ཏེ། རང་ སྐྱོང་མི་རིགས་ལ་དེང་རབས་སློབ་གསོའ་ི སྦྱོང་ཚན་ཁག་ཚང་མའི་ཁྲིད་གཞིའི་སློབ་དེབ་མཐའ་དག་དང་། དེ་འབྲེལ་གྱི་ལྟ་ཀློག་ དཔྱད་གཞིའི་རྒྱུ་ཆ་མཐའ་དག་མི་རིགས་རང་གི་སྐད་ཡིག་སྟེང་རྩོམ་སྒྲིག་དཔེ་སྐྲུན་བྱེད་རྒྱུར་ཁག་ཐག་བྱེད་དགོས། ༣༽སྲིད་ གཞུང་གི་ངོས་ནས་རང་སྐྱོང་ས་གནས་སུ་ས་གནས་རང་སྐྱོང་སྡེ་ཁག་ནང་ལས་དོན་ལག་བསྟར་གྱི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད། རང་སྐྱོང་ མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་དགོས་པ་དང་། གཞུང་འབྲེལ་ཡིག་ཆ་དང་ལས་ཀའི་སྐད་ཆ་ཚང་མར་མི་རིགས་ རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་དགོས་པའང་ཚུད་དགོས། ༤༽་སྲིད་གཞུང་གི་ངོས་ནས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་རང་གི་རང་ སྐྱོང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གཙོ་བོ་ཡིན་པའི་སྦྱོང་ཚན་བཀོད་སྒྲིག་གིས། སྐད་གཉིས་ཅན་གྱི་ཤེས་ལྡན་མི་སྣར་ལས་ཞུགས་ཀྱི་ གོ་སྐབས་གང་ལེགས་བསྐྲུན་རྒྱུར་ཁག་ཐག་བྱེད་ཐུབ་དགོས་པ་དང་། གཞུང་ཞབས་ལས་བྱེད་བསྡུ་ལེན་དང་འགོ་ཁྲིད་ལས་བྱེད་ འདེམས་སྒྲིག་འགོ་ཁྲིད་ཚན་ཁག་བསྐོ་འཇོག་ལ་སོགས་པའི་སྐབས་སུ་རང་སྐྱོང་མི་རིགས་དེའི་སྐད་ཡིག་ལ་སློབ་གཉེར་བྱས་ པའི་ལོ་རྒྱུས་ལྡན་པ་དང་ནུས་པ་ཡོད་པ་བཅས་ཆ་རྐྱེན་གཙོ་བོའ ་ི གྲས་སུ་བཞག་སྟེ། ཏང་ཨུ་དང་སྲིད་གཞུང་གི་འགོ་བརྗོད་དུ་ ཡིག་ཆེན་དམར་པོ་བཀོད་ཡོད་པའི་གཞུང་ཡིག་ཁྲོད་དུའང་ཚུད་དུ་འཇུག་དགོས། ་༥༽སྲིད་གཞུང་གི་ངོས་ནས་རང་སྐྱོང་ས་ གནས་རང་གི་གསར་འགྱུར་བརྒྱུད་ལམ་ཁག་ཚང་མར་རང་སྐྱོང་མི་རིགས་རང་གི་སྐད་ཡིག་སྟེང་ནས་གསར་འགྱུར་བརྒྱུད་སྒྲོག་ དང་ཁྱབ་སྤེལ་བྱེད་ཐུབ་པར་ཁག་ཐག་འབྱུང་དུ་འཇུག་དགོས། ༦༽རང་སྐྱོང་ས་གནས་རང་གི་མི་དམངས་འཐུས་མི་ཚོགས་ཆེན་ དང་། སྲིད་གཞུང་གིས་རང་སྐྱོང་ས་གནས་རང་གི་ཁྲིམས་འཛིན་གཏུག་བཤེར་དང་། སྤྱི་ཚོགས་ཞབས་ཞུ། ལས་ཁུངས་ཀྱི་ལས་ ཀ་སྲིད་གཞུང་གི་སྲིད་ཇུས། སྤྱི་ཚོགས་འཚོ་བ་ལ་སོགས་པའི་ཁྱབ་ཁོངས་སུ། རང་སྐྱོང་མི་རིགས་རང་གི་སྐད་ཡིག་འབྲི་བཤད་ ཀྱི་རང་དབང་ལ་ཁག་ཐག་འབྱུང་དུ་འཇུག་རྒྱུ་ལ་སོགས་པ་ལག་བསྟར་བྱེད་ཐུབ་དགོས། དེ་ལྟར་བྱེད་མ་ཐུབ་ཚེ། ས་གནས་རང་ སྐྱོང་ལ་ཁག་ཐེག་གམ་འགན་ལེན་བྱེད་ཐུབ་ཡོད་པ་མ་རེད། དེའི་དབང་གིས་གཤམ་ནས་སོ་སོར་དབྱེ་སྟེ་རྒྱས་བཤད་བྱེད་རྒྱུ་ ཡིན། གཉིས་པ། དེང་རབས་ཆེད་ལས་ཁག་ལ་ཆེད་སྦྱོང་བྱེད་སའི་བོད་ཡིག་སློབ་གྲྭ་འཛུགས་པའི་དབང་ཆ་དང་ཆེད་ལས་ ཁག་གི་བསླབ་གཞི་བོད་ཡིག་སྟེང་རྩོམ་སྒྲིག་དང་རྩོམ་བསྒྱུར་བྱེད་རྒྱུའི་དབང་ཆའི་སྐོར། ་

བོད་ཁུལ་ལ་མཚོན་ནས་བཤད་པ་ཡིན་ན། བོད་མི་རིགས་ལ་རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེར་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་རྒྱུའི་དབང་ཆ་དང་ བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་དབང་ཆ། འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་བའི་དབང་ཆ་བཅས་མངོན་འགྱུར་འབྱུང་དུ་འཇུག་རྒྱུ་ནི། གཙོ་བོ་དེང་རབས་ ཀྱི་རིགས་དང་རིམ་པ་སོ་སོའ་ི སློབ་གྲྭའི་སློབ་གསོ་བརྒྱུད་ནས་མངོན་འགྱུར་འབྱུང་དུ་འཇུག་དགོས་པ་དེ་ཡིན། གོང་གསལ་གྱི་ གཞི་རྩའི་དབང་ཆ་གསུམ་པོ་དེ་དེའི་དབང་གིས་བྱུང་ཞིང་། དེ་ཡང་ཐོག་མར་དེང་རབས་ཀྱི་ཆེད་ལས་སྦྱོང་ཚན་ཁག་ལ་ཆེད་ སྦྱོང་བྱེད་སའི་བོད་ཡིག་སློབ་གྲྭ་འཛུགས་པའི་རང་དབང་དང་ཆེད་ལས་སྦྱོང་ཚན་ཁག་གི་བསླབ་གཞི་བོད་ཡིག་སྟེང་རྩོམ་སྒྲིག་

319

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

དང་རྩོམ་བསྒྱུར་གྱིས་དཔེ་སྐྲུན་བྱེད་རྒྱུའི་རང་དབང་ལྡན་དགོས་པར་རག་ལས་ཡོད།

དེ་ཡང་《རྩ་ཁྲིམས།》ཁྲོད་མི་རིགས་སོ་སོར་རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་པ་དང་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པ། འཕེལ་ རྒྱས་སུ་གཏོང་བ་བཅས་ལ་རང་དབང་ཡོད་ཅེས་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་པའི་འབྲུ་དོན་རྒྱ་བསྐྱེད་དང་དེར་ཁག་ཐེག་འབྱུང་ཕྱིར། 《 མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས།》དོན་ཚན་སུམ་ཅུ་སོ་བདུན་པའི་ནང་གསེས་དོན་ཚན་གསུམ་པོའ ་ི ནང་། གྲངས་ ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སློབ་མ་གཙོ་བོ་བྱས་ནས་བསྡུ་བཞིན་པའི་སློབ་གྲྭ (འཛིན་གྲྭ)་དང་དེར་འབྲེལ་གྱི་གཞན་པའི་སློབ་གསོ་སྡེ་ ཁག་ཁྲོད། ཆ་རྐྱེན་ཡོད་མཁན་ཚོས་ངེས་པར་དུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་རང་གི་སྐད་ཡིག་ཡིན་པའི་སློབ་དེབ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་ དགོས་པ་མ་ཟད། ད་དུང་སློབ་ཁྲིད་སྐབས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་རང་གི་སྐད་ཆ་བེད་སྤྱད་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་དགོས་ཞེས་གཏན་ འབེབས་བྱས་ཡོད་པ་དང་། དེ་བཞིན་དོན་ཚན་དེའི་ནང་གསེས་དོན་ཚན་བཞི་བའི་ནང་། རིམ་པ་སོ་སོའ ་ི མི་དམངས་སྲིད་ གཞུང་གིས་དཔལ་འབྱོར་ཐད། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་རང་སྐད་ཀྱི་སློབ་དེབ་དང་འབྲེལ་ཡོད་དཔེ་སྐྲུན་ཡིག་ཆ་ཁག་བསྒྱུར་སྒྲིག་ དང་། དཔེ་སྐྲུན་བྱ་བའི་ཐད་རོགས་སྐྱོར་བྱེད་དགོས་ཞེས་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད། ་(ཟི་ཁྲོན་ཞིང་ཆེན་སློབ་ཨུའི་ཞིབ་བཤེར་ རྩིས་བཤེར་ཁང་གིས་སྒྲིག་པའི་སློབ་གསོའ་ི བཅའ་སྒྲིག་ཡིག་ཆ་བདམས་བཀོད་ཅེས་པའི་ནང་ཁུལ་དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆའི་)་ ཁྲོད་བཀོད་ཡོད་པའི་《སློབ་གསོའ་ི བཅའ་ཁྲིམས།》ཀྱི་དོན་ཚན་བཅུ་གཉིས་པའི་ནང་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སློབ་མ་གཙོ་བོ་ ཡིན་པའི་སློབ་གྲྭ་དང་དེ་འབྲེལ་གྱི་གཞན་པའི་སློབ་གསོ་སྡེ་ཁག་དག་གིས། སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པའི་སྐབས་སུ་རང་མི་རིགས་སམ་ ཡང་ན་ས་གནས་དེའི་མི་རིགས་ཀྱིས་བེད་སྤྱོད་གཏོང་བཞིན་པའི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱས་ཏེ་སློབ་ཁྲིད་བྱས་ཆོག་ཅེས་ གཏན་འབེབས་བྱས་འདུག (<ཟི་ཁྲོན་ཞིང་ཆེན་སློབ་གསོ་མ་ལག་སྡེ་ཁག“ལྔ་ལྔ”ཁྱབ་བརྡལ་སློབ་གསོའ ་ི འབྲེལ་ཡོད་ཁྲིམས་ ལུགས་བཅའ་སྒྲིག་ཕྱོགས་བསྡུས>ཞེས་པའི་ནང་ཁུལ་དཔྱད་ཡིག ༢༠༠༧། ཁྲིན་ཏུའུ།)་ཞེས་པ་དེར་གསལ། འབྲེལ་ཡོད་བཅའ་ ཁྲིམས་དེ་དག་གིས་《རྩ་ཁྲིམས།》་ཀྱི་རྩ་དོན་ལག་བསྟར་བྱེད་པའི་གནད་དོན་ཐད་བཅའ་ཁྲིམས་ཀྱི་སྟེང་ནས་གཅིག་གྱུར་དང་མ་ ལག་ལྡན་པ། འཐུས་ཚང་བ་བཅས་ཀྱི་རང་བཞིན་ལྡན་པར་བྱས་ཡོད། འདིར་ཁྲིམས་ལུགས་རིག་པའི་ཁྱབ་ཁོངས་སུ་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་པའི་སྐད་བརྡའི་ཐ་སྙད་དེ་དག་ནི་ཧ་ཅང་གསལ་ བོ་ཡིན་ཞིང་། དེའི་ནང་སློབ་ཆུང་གི་དུས་རིམ་ཚུད་ཡོད་པ་མ་ཟད། དེ་བཞིན་སློབ་འབྲིང་གི་དུས་རིམ་དང་ད་དུང་སློབ་གྲྭ་ ཆེན་མོའ་ི དུས་རིམ་ཡང་ཚུད་པར་བྱས་ཡོད་པས། དེ་ནི་རིམ་པ་སོ་སོའ ་ི སློབ་གྲྭ་ཚང་མ་ཚུད་ཡོད་ཅེས་པའི་དོན་རེད། གྲངས་ ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སློབ་མ་གཙོ་བོ་ཡིན་པའི་སློབ་གྲྭ་ཁག་ཏུ། ངེས་པར་དུ་མི་རིགས་རང་གི་སྐད་ཡིག་གི་སློབ་དེབ་བཀོལ་སྤྱོད་ བྱེད་དགོས་པ་མ་ཟད། ད་དུང་མི་རིགས་དེའི་སྐད་ཀྱི་སྟེང་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་དགོས། དེ་ལྟར་ཡིན་པའི་རྐྱེན་གྱིས་འདིས། བོད་ རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་དུ་སློབ་ཚན་ཁག་གི་བསླབ་གཞི་ཚང་མར་བོད་ཡིག་སློབ་དེབ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་དགོས་པ་མ་ཟད། ད་དུང་ བོད་སྐད་ཀྱི་སྟེང་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་དགོས་པའང་བསྟན་ཡོད། བཅའ་ཁྲིམས་ནང་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ནང་སློབ་ དེབ་བཟོ་དགོས་པའི་གནད་དོན་སྐོར་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་པ་མ་ཟད། ད་དུང་མངོན་གསལ་དོད་པོས་སློབ་གསོ་དང་སློབ་ ཁྲིད་ཀྱི་སྐད་ཆ་ཚང་མར་བོད་སྐད་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་དགོས་ཞེས་སྐད་ཆའི་དཀའ་ངལ་ཐད་ལའང་གཏན་འབེབས་ཁ་གསལ་བྱས་ ཡོད། 《 མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས།》་ཀྱི་གཏན་འབེབས་ཁྲོད་དོན་ཚན་འདིའི་ནང་གཏན་ཁེལ་གྱི་ཐ་སྙད་ཞིག་ བཀོལ་ཡོད་ཅིང་། དེ་ནི་སྔོན་འགྲོའ་ི ཆ་རྐྱེན་ཡོད་པ་ཞེས་པ་དེ་ཡིན་ཞིང་། དེར་གོ་བ་ཇི་ལྟར་ལེན་དགོས་ཞེ་ན། སྨྱུག་ཐོག་པས་ གོ་བ་ལེན་སྟངས་ལྟར་ན། སྔོན་འགྲོའ་ི ཆ་རྐྱེན་ཡོད་པ་ཞེས་པ་ནི་ཐོག་མར་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་དེ་ལ་རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་ སྒྲིག་གཞི་མ་ལག་ཆ་ཚང་བ་ལྡན་དགོས་པའི་དོན་ཡིན་པར་ངོས་འཛིན་བྱེད་བཞིན་ཡོད། རྒྱུ་མཚན་ནི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ ཁྲོད་ཁག་ཅིག་ལ་སྐད་ཆ་དང་ཡི་གེ་གཉིས་ཀ་ལྡན་པ་དང་། ཁག་ཅིག་ལ་སྐད་ཆ་ལས་ཡི་གེ་མེད་པ་དང་། ཁག་ཅིག་ལ་ཡི་གེ་ ཡོད་ནའང་། ཡི་གེ་དེ་ཉིད་ཆ་ཚང་དང་ཚད་ལྡན་མིན་པ་ལ་སོགས་ཀྱི་དབང་གིས་ཡིན། བོད་མི་རིགས་ལ་རང་ཉིད་ཀྱི་འཐུས་ ཚང་བའི་ཡི་གེ་ལྡན་པ་མ་ཟད། ད་དུང་ཡི་གེ་འདིར་ལོ་ངོ་སྟོང་ཕྲག་དུ་མའི་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱང་ལྡན་ཡོད། གཞན་ཡང་ སྔོན་འགྲོའ་ི ཆ་རྐྱེན་ཞེས་པ་དེས་ངེས་པར་དུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་དེའི་ཡི་གེར་ཚན་རིག་དང་མཐུན་པའི་མ་ལག་གི་རང་བཞིན་ ལྡན་པ་དང་འཐུས་ཚང་ཅན་ཡིན་པའི་སྟེང་། དེང་རབས་ཚན་རིག་ཁྲོད་ཀྱི་རྣམ་པ་སྣ་ཚོགས་པའི་ཐ་སྙད་ཆ་ཚང་མཚོན་ཐུབ་པ་ མ་ཟད། ད་དུང་དེས་གཞི་རྒྱ་ཆེན་པོའ་ི མངའ་ཁོངས་ནས་བརྗེ་རེས་དང་འབྲེལ་མཐུད་ཀྱང་བྱེད་ཐུབ་པ་ཞིག་བཅས་ཡིན་དགོས་ 320

པ་སྟོན་བཞིན་ཡོད། དེ་འདྲ་ཡིན་དུས། ་བོད་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ནི་འཛམ་གླིང་གི་སྔོན་ཐོན་སྒྲ་སྦྱོར་ཡི་གེའི་ཁོངས་གཏོགས་ ཡིན་པ་དང་། དེའི་འཐུས་ཚང་ཞིང་ཚན་རིག་དང་མཐུན་པའི་མ་ལག་ཅན་གྱི་བརྡ་སྤྲོད་གཞུང་ལུགས་ནི། དེ་སྔ་དུས་རབས་ དྲུག་པའི་ནང་ནས་ལེགས་འགྲུབ་ཀྱིས། ད་ལྟའི་བར་དུ་ལག་བསྟར་བྱས་ཡོད་སྟབས། དེའི་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པའི་ཐ་སྙད་འདུས་ ཚད་ཀྱིས་དེང་རབས་ཀྱི་སྦྱོང་ཚན་སོ་སོའ ་ི བརྗོད་བྱ་ཚད་ལྡན་དང་། ནང་དོན་ཆད་ལྷག་མེད་པའི་སྒོ་ནས་སྟོན་ཐུབ་པ་དང་དེའི་ སྟེང་། ད་དུང་བོད་ཡིག་གི་གཅིག་གྱུར་ཨང་རྟགས་གཏན་འབེབས་བྱས་ནས། དེར་རྒྱལ་སྤྱི་སྒྲིག་འཛུགས་ཀྱིས་ཀྱང་བོད་ཡིག་ གི་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཚད་ལྡན་གྱི་གཅིག་གྱུར་ཨང་རྟགས་ངེས་ལེན་བྱས་ཡོད་པ་མ་ཟད། ད་དུང་རྩིས་འཁོར་མཉེན་ཆོས་རིགས་མང་ པོ་གསར་བཏོད་བྱས་ཡོད་པས། རྒྱལ་ཡོངས་ཀྱི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཡི་གེ་ཁྲོད་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཚད་ལྡན་ཅན་གྱི་ཡི་གེ་ཐོག་མ་ དེར་གྱུར་ཡོད། དེ་ལས་གཞན་སྔོན་འགྲོའ་ི ཆ་རྐྱེན་ཞེས་པ་འདིས་ད་དུང་ཡིག་རིགས་འདིའི་སློབ་དེབ་རྩོམ་སྒྲིག་གི་ནུས་པ་དང་ ། དེའི་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་ཆུ་ཚད་དེ་དང་འབྲེལ་བའི་དགེ་རྒན་གསོ་སྐྱོང་གི་གནས་ཚུལ་བཅས་ཀྱང་སྟོན་བཞིན་ཡོད། ལོ་ངོ་བཅུ་ ཕྲག་དུ་མའི་འབད་བརྩོན་བརྒྱུད། བོད་ཡིག་གི་རྨང་གཞིའི་སློབ་གསོ་དང་འབྲིང་རིམ་སློབ་གསོ། མཐོ་རིམ་སློབ་གསོ་བཅས་ རིགས་དང་རིམ་པ་སོ་སོའ་ི སློབ་གྲྭར་བོད་ཡིག་གི་སློབ་དེབ་འདང་ངེས་འཛོམས་ཡོད་པ་མ་ཟད། ད་དུང་ཁག་ཅིག་ཚར་མང་པོར་ བསྐྱར་བཅོས་བྱས་ཡོད་པ་དང་། དེ་བཞིན་བོད་ཡིག་གི་རྩིས་དངོས་རྫས་གསུམ་གྱི་ཚད་ལྡན་ཚིག་མཛོད་ཀྱང་བསྡུ་སྒྲིག་བྱས་ ནས་གཏན་ལ་ཕབ་སྟེ་དཔེ་སྐྲུན་ཀྱང་བྱས་ཟིན་ཡོད་པ་དང་། དེ་བཞིན་བོད་ཡིག་གི་རྩིས་འཁོར་གྱི་སློབ་དེབ་ཀྱང་ཞིབ་དག་གིས་ གཏན་འབེབས་བྱས་ནས་དཔེ་སྐྲུན་བྱས་ཟིན་ཡོད་པ་དང་། གཞན་ཡང་བོད་ཡིག་གི་དབྱིན་སྐད་སྦྱོང་དེབ་ཀྱང་ཞིབ་དག་གིས་ གཏན་འབེབས་བྱས་ནས་དཔེ་སྐྲུན་བྱས་ཟིན་ཡོད་པ་དང་། དགེ་རྒན་གྱི་ཕྱོགས་ལ་མཚོན་ན་ཡང་བོད་ཡིག་གི་སྦྱོང་ཚན་སོ་སོའ ་ི མཐོ་སློབ་གྱི་དགེ་རྒན་གསོ་སྐྱོང་བྱེད་སའི་སློབ་གྲྭ་བཙུགས་ཟིན་པ་ནི། མཚོ་སྔོན་དགེ་ཐོན་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ་ལྟ་བུ་དང་འབྲིང་རིམ་ དགེ་རྒན་གསོ་སྐྱོང་བྱེད་ས་ནི། ཞིང་ཆེན་དང་ས་ཁུལ། ཁུལ་རིམ་པ་བཅས་ཡན་གྱི་སྲིད་གཞུང་རིམ་པ་སོ་སོ་ཚང་མས་བཙུགས་ ཟིན་ཡོད་པ་ལྟར་རེད། དེ་འདྲ་ཡིན་དུས་བོད་ཡིག་གི་སློབ་དེབ་དང་བོད་སྐད་གཉིས་བཀོལ་སྤྱོད་བྱས་ནས་སློབ་གསོ་སྤེལ་རྒྱུའི་ ཆ་རྐྱེན་ཆ་ཚང་འཛོམས་པར་གྱུར་ཡོད། གལ་སྲིད་མི་ལ་ལས་ད་དུང་འདི་ནི་དམའ་འབྲིང་དང་མཐོ་འབྲིང་གི་སློབ་གསོ་ཙམ་རེད་བསམ་བཞིན་ཡོད་ན། ཅི་ཕྱིར་ 《 མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས།》ཁྲོད་ཀྱི་དོན་ཚན་སུམ་བཅུ་སོ་བདུན་པའི་ནང་གསེས་དང་པོའ ་ི གཏན་འབེབས་ ཏེ་མ་ཀློག་པ་ཡིན། དོན་ཚན་དེའི་ནང་མི་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་རང་སྐྱོང་སྡེ་ཁག་ལ་ས་གནས་རང་གི་མི་རིགས་སློབ་གསོ་ དར་སྤེལ་དང་། ཡིག་རྨོངས་སེལ་བ། རིམ་པ་མི་འདྲ་བའི་སློབ་གྲྭ་འཛུགས་པ། ལོ་དགུའི་འོས་འགན་སློབ་གསོ་ཁྱབ་བརྡལ་དུ་ གཏོང་བ། ཐབས་ལམ་འདྲ་མིན་སྤྱད་དེ་སྤྱིར་བཏང་གི་རིམ་པ་མཐོ་བའི་འབྲིང་རིམ་སློབ་གསོ་དང་འབྲིང་རིམ་ལག་ཤེས་སློབ་ གྲྭ་འཛུགས་པ། ཆ་རྐྱེན་དང་དགོས་མཁོ་གཞིར་བཟུང་གིས་མཐོ་རིམ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ་བཙུགས་ནས། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ ཆེད་ལས་མི་སྣ་གསོ་སྐྱོང་བྱེད་རྒྱུ་བཅས་ལ་རང་ཐག་རང་གཅོད་ཀྱི་དབང་ཆ་ཡོད་ཅེས་བཀོད་ཡོད། ༼ཀྲུང་གོའ ་ི ཁྲིམས་ལུགས་ དཔེ་སྐྲུན་ཁང ༢༠༠༡། པེ་ཅིང་།༽དོན་ཚན་དེའི་ནང་གསེས་དོན་ཚན་གསུམ་པ་ནི་གོང་ནས་ང་ཚོས་ལུང་འདྲེན་བྱས་ཟིན་པའི་ མི་རིགས་རང་སྐད་ཀྱི་སློབ་དེབ་དང་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་རང་སྐད་སྤྱད་དེ་སློབ་ཁྲིད་བྱས་ཆོག་པའི་སྐོར་གྱི་གཏན་འབེབས་ བཅས་རེད། སྤྱིར་ན་བཅའ་ཁྲིམས་ནི་སྔ་རྗེས་མཐུན་པ་ཞིག་ཡིན་པ་སྨྲ་མི་དགོས་མོད། དོན་ཚན་འདི་ལ་མཚོན་ན། དོན་ཚན་ གཅིག་གི་ནང་གསེས་གཏན་འབེབས་མ་འདྲ་བ་ཡིན་དུས། དེ་བས་ཀྱང་ཆ་ཚང་བ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད། མིག་སྔར་བོད་ཁུལ་དུ་ ཡོད་པའི་མི་རིགས་མཐོ་རིམ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ་ཁག་ལ་མཚོན་ན། ཆེད་ལས་སྣ་གཅིག་རྐྱང་བ་སྟེ། ཧ་ལམ་ཚང་མ་བོད་རིག་པའི་ སློབ་གསོ་གླིང་རྐྱང་བ་ཡིན་པའི་སྟེང་། སློབ་ཚན་ཁག་ལ་མཚོན་ན་ཡང་ཧ་ལམ་ཚང་མ་སྐད་ཡིག་ཚན་ཁག་ཁྲོད་ཀྱི་བོད་ཀྱི་སྐད་ ཡིག་དང་འབྲེལ་བའི་སློབ་ཚན་ཁག་རྐྱང་བ་ལས་བརྒལ་མེད་པས། བོད་ཁུལ་གྱི་དཔལ་འབྱོར་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་འཕེལ་རྒྱས་དང་ བསྟུན་ནས། བོད་ཡིག་གི་སྦྱོང་ཚན་སྟེང་གི་ཆེད་ལས་འདྲ་མིན་ཐད་གྱི་མཐོ་རིམ་ཆེད་ལས་ཤེས་ལྡན་མི་སྣའི་དགོས་མཁོ་ཁ་ཚ་ དགོས་གཏུགས་ཅན་དུ་གྱུར་ཡོད་ན་ཡང་། མི་རིགས་ཀྱི་མཐོ་རིམ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ་ཁག་གི་འགོ་ཁྲིད་ཚོས་དུས་རྒྱུན་དུ་རྒྱལ་ཁབ་ སློབ་གསོ་པུའུ་ཡི་《ཆེད་ལས་དཀར་ཆགས།》་ཁྲོད་བོད་ཡིག་གི་དེང་རབས་ཀྱི་ཆེད་ལས་འདྲ་མིན་གྱི་མཚན་བྱང་ཐོ་འགོད་བྱས་ མེད་པ་རྒྱུ་མཚན་དུ་དྲངས་ནས། ཆེད་ལས་སྦྱོང་ཚན་ཁག་གི་གཞི་ཁྱོན་རྒྱ་བསྐྱེད་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ་མ་རེད། རྒྱུ་མཚན་དེའི་ དབང་གིས་ད་ལྟ་བོད་ཡིག་གི་དེང་རབས་མཐོ་རིམ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ ་ི སློབ་གསོ་དེ། བོད་ཁུལ་གྱི་ཕྱོགས་ཡོངས་ཀྱི་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་

321

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

དགོས་མཁོ་ལས་ཆེ་ཆེར་རྗེས་ལུས་ཅན་དུ་གྱུར་ནས། བོད་ཁུལ་གྱི་དགོས་མཁོ་རྩ་བ་ནས་སྐོང་ཐུབ་ཀྱིན་མེད་མོད། འོན་ཀྱང་ མཐོ་རིམ་སློབ་གྲྭའི་འགོ་ཁྲིད་དང་དགེ་རྒན་ཚོ། ཁོང་ཚོའི་མིག་མདུན་དུ་སློབ་ཕྲུག་འགའ་ཡོད་པ་དེས་ཡིད་ཚིམས་ཏེ། སོ་སོར་ སློབ་ཐུན་ཁ་ཤས་ཁྲིད་རྒྱུ་ཡོད་པ་དེས་རང་ཁ་གསོ་ཐུབ་པ་བྱུང་བའི་དབང་གིས། གནས་བབ་དེས་རང་ཉིད་ཀྱི་འདོད་བློ་ཁེངས་ ནས། བོད་ཁུལ་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དངོས་ཡོད་དགོས་མཁོ་ལ་རྩ་བ་ཉིད་ནས་བསམ་བློ་གཏོང་བཞིན་ཡོད་པ་མ་རེད། འདི་ལྟ་བུའི་མཐོ་ རིམ་སློབ་གསོ་འདིས་བོད་ཁུལ་གྱི་བོད་ཡིག་གི་རྨང་གཞི་སློབ་གསོ་དང་འབྲིང་རིམ་སློབ་གསོ་དར་སྤེལ་གཏོང་བར་སྐུལ་འདེད་ གཏོང་མི་ཐུབ་པའི་སྟེང་། ད་དུང་དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ་བཀག་རྡོར་གྱུར་ནས། ཐ་ན་རྒྱུན་ལྡན་གྱི་ཅུང་བརྟན་པོ་ཡིན་པའི་འཕེལ་རྒྱས་ དེ་དང་ཡང་རྒྱབ་འགལ་དུ་གྱུར་ཏེ། མཐར་བོད་ཡིག་སྟེང་སྦྱོང་ཚན་ཁག་ཁྲིད་རྒྱུར་ཡང་རང་གི་རྐང་ལག་རང་གིས་སྡོམ་བྱེད་ཀྱི་ འཆིང་ཐག་ཉག་གཅིག་ཏུ་འགྱུར་ཉེན་ཆེ།

དོན་དངོས་ཐོག་བློ་ཞིབ་མོས་སྒོ་ནས་བཅའ་ཁྲིམས་ལ་གོ་བ་བླངས་ན། བཅའ་ཁྲིམས་ཀྱི་གཏན་ཚིགས་རང་བཞིན་གྱིས་ང་ ཚོར། རྒྱལ་ཁབ་སློབ་གསོ་པུའུ་ཡི《 ཆེད་ལས་དཀར་ཆགས།》བོད་ཁུལ་དུ་དངོས་འབེབས་བྱེད་སྐབས་ཆེད་ལས་ཡོངས་རྫོགས་ བོད་ཡིག་ནང་ཡོད་ཆོག་པ་ཙམ་དུ་མ་ཟད། ངེས་པར་དུ་བོད་ཡིག་ཡིན་དགོས་པའི་གོ་བརྡ་ཡང་སྤྲད་ཡོང་གིན་འདུག་རྒྱུ་མཚན་ གང་ལ་བརྟེན་ནས་དེ་ལྟར་བཤད་པ་ཡིན་ཟེར་ན། བསམ་བློ་ཞིག་ཐོངས་དང་། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སློབ་མ་གཙོ་བོ་བྱས་ ནས་བསྡུ་ལེན་བྱེད་བཞིན་པའི་སློབ་གྲྭ་དང་འཛིན་གྲྭ་ཡང་ན་འབྲེལ་ཡོད་སློབ་གསོ་སྡེ་ཁག་བཅས་ཀྱི་ནང་། ཆ་རྐྱེན་ལྡན་པ་ ཚོས་ངེས་པར་དུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ནང་ཡོད་པའི་སློབ་དེབ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་དགོས་པ་མ་ཟད། ད་དུང་གྲངས་ ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཀྱི་སྟེང་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་དགོས་ཅེས་ཀྱང་བཀོད་ཡོད་པ་རེད། དེ་བས་ན་སློབ་ཆུང་དེ་ལྟར་ཡིན་དགོས་ པའི་སྟེང་། དམའ་འབྲིང་དེ་ལྟར་ཡིན་དགོས་ལ། དེ་བཞིན་མཐོ་འབྲིང་ཡང་དེ་ལྟར་ཡིན་དགོས་ཀྱིན་ཡོད་པ་རེད། དེ་ལྟར་སློབ་ གྲྭའི་རིམ་པ་འཕར་ནས་མཐོ་རིམ་སློབ་གྲྭར་སླེབས་དུས་དེ་ཡང་དེ་ལྟར་ཡིན་དགོས་པ་མ་ཡིན་ནམ། འདི་ནི་བཤད་མི་དགོས་པར་ རང་བཞིན་གྱིས་རྟོགས་ཡོང་བའི་གནས་ལུགས་ཤིག་ཡིན་པ་མ་ཟད། ད་དུང་《མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས།》ནང་ དེ་སྔ་དྲངས་མྱོང་བའི་དོན་ཚན་སུམ་ཅུ་སོ་བདུན་པའི་ནང་གསེས་དང་པོའ ་ི གཏན་འབེབས་ཁྲོད་ཀྱང་། ཆ་རྐྱེན་དང་དགོས་མཁོ་ གཞིར་བཟུང་གིས་མཐོ་རིམ་སློབ་གསོ་དར་སྤེལ་དུ་བཏང་སྟེ། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཆེད་ལས་མི་སྣ་གསོོ་སྐྱོང་བྱེད་དགོས་ཞེས་ གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་པ་མ་ཡིན་ནམ། འདིའི་ནང་གི་ཆ་རྐྱེན་དང་དགོས་མཁོ་ཞེས་པར་གོ་བ་འདི་ལྟར་བླངས་ཆོག་སྟེ། ཆ་ རྐྱེན་ཞེས་པ་ནི་ང་ཚོའི་གོང་ནས་ཆ་རྐྱེན་ལྡན་པ་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་དེར་ཕྱོགས་གསུམ་ནས་གོ་བ་བླངས་ཡོད་པ་ལྟར་ཡིན་པ་དང་། དགོས་མཁོ་ཞེས་པ་ནི་བོད་ཁུལ་ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་སྤྱི་ཚོགས་ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་གོང་འཕེལ་དུ་གཏོང་རྒྱུའི་དགོས་མཁོ་དང་། དེ་ བཞིན་བོད་ཁུལ་ཡང་དེང་རབས་ཀྱི རྒྱལ་སྤྱི་དང་གོམ་པ་མཉམ་གཤིབ་ཀྱིས་ཤེས་ཡོན་དཔལ་འབྱོར་ཀྱི་དུས་རིམ་ཁྲོད་འཛུལ་ ཞུགས་བྱེད་རྒྱུའི་དགོས་འདུན་དང་འཚམས་པའི་དགོས་མཁོ་དང་།གཞན་ཡང་ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་བོད་མི་རིགས་ཧྲིལ་བོའ ་ི རྒྱུ་ སྤུས་གོང་མཐོར་གཏོང་རྒྱུའི་དགོས་མཁོ་བཅས་ཀྱི་དོན་ཡིན། དགོས་འདུན་འདི་དག་སྐོང་ཐུབ་པའི་སློབ་གསོ་ནི། ཕ་སྐད་བེད་ སྤྱད་ནས་དེང་རབས་ཀྱི་ཤེས་བྱའི་སྦྱོང་ཚན་མཐའ་དག་ཁྲིད་སྤེལ་བྱས་ཏེ། དེང་རབས་ཀྱི་རིག་ཚན་མཐའ་དག་ཐད་ཀྱི་ཆེད་ལས་ མི་སྣ་གསོ་སྐྱོང་བྱེད་པའི་སློབ་གསོའ་ི ཐབས་ལམ་སྤྱད་ན་མ་གཏོགས། དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ་ཕ་སྐད་མ་ཡིན་པའི་སྐད་རིགས་གཞན་པ་ སྟེ། སྐད་རིགས་གཉིས་པའམ་ཡང་ན་སྐད་རིགས་གསུམ་པར་བརྟེན་ནས་སློབ་གསོ་སྤེལ་བ་ཡིན་ན་དགོས་མཁོ་དེ་སྐོང་མི་ཐུབ་ པའི་སྟེང་། ད་དུང་དེས་བསམ་བློ་བརྗེ་རེས་དང་འབྲེལ་མཐུད། སྦྱང་གཞིའི་ཤེས་བྱའི་ནང་དོན་ནོར་འཕྱུག་མེད་པར་གོ་བ་ལེན་ རྒྱུ་བཅས་ཀྱི་ཐད་ལའང་། སློབ་གསོའ་ི ཁྲོད་ཀྱི་སྐད་ཆའི་བཀག་རྡོ་ཉག་གཅིག་ཏུ་གྱུར་འགྲོ། དེའི་དབང་གིས་ངེས་པར་དུ་གྲངས་ ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཡི་གེའི་སྟེང་ཡོད་པའི་སློབ་དེབ་དང་། ༼བོད་ཡིག་གི་སློབ་དེབ།༽་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཆ༼བོད་ སྐད།༽བཅས་བེད་སྤྱད་དེ་སློབ་ཁྲིད བྱེད་སའི་སློབ་ཆུང་དང་སློབ་འབྲིང་། སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ་བཅས་དུས་རྟག་ཏུ་ཐད་ཀར་ཤར་ སྤྱོད་བྱས་ཆོག་པའི་སྒྲིག་གཞི་མ་ལག་ཆ་ཚང་བའི་དེང་རབས་ཀྱི་རྒྱུན་ལྡན་སློབ་གསོའ ་ི ལམ་ལུགས་གྲུབ་པ་ཡིན་ན། ད་གཟོད་ དགོས་མཁོ་འདི་དག་བསྐང་ཐུབ་རྒྱུ་ཡིན་པ་ལས། དེ་ལྟར་མ་ཡིན་པར་སློབ་ཆུང་དང་སློབ་འབྲིང་ཁོ་ནར་ཕ་སྐད་རྐྱང་བའི་སློབ་ གསོ་ལག་བསྟར་བྱས་པ་ཙམ་དང་། དེ་བས་ཀྱང་བོད་ཡིག་ཁོ་ན་ལས་གཞན་པའི་ཤེས་བྱའི་སྦྱོང་ཚན་མཐའ་དག་ལ་སྐད་ཡིག་ གཞན་པ་སྤྱོད་པའི་སློབ་གསོ་བྱེད་ཐབས་བེད་སྤྱོད་བྱས་ཚེ། དགོས་མཁོ་དེ་དག་རྩ་བ་ནས་སྐོང་མི་ཐུབ། 322

ཚང་མས་མཁྱེན་གསལ་ལྟར། བོད་ཁུལ་དུ་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དེ་སློབ་གསོའ ་ི རྨང་གཞིའི་སྐད་ཡིག་དུ་བཟུང་སྟེ་དར་སྤེལ་ དང་། བོད་ཡིག་གི་སྟེང་ནས་དེང་རབས་ཀྱི་ཤེས་བྱའི་བསླབ་གཞི་ཁག་ཚང་མ་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་རྒྱུ་ལག་བསྟར་བྱས་པ་བཅས་ལ་ བརྟེན་ནས། དེང་རབས་ཀྱི་ལས་རིགས་སོ་སོའ་ི ཆེད་ལས་ཤེས་ལྡན་མི་སྣ་གསོ་སྐྱོང་བྱེད་སའི་སྣ་འཛོམས་རང་བཞིན་ཅན་གྱི་ འཐུས་ཚང་གི་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ་ཞིག་བསྐྲུན་རྒྱུ་དེར། ཆ་རྐྱེན་མཐའ་དག་ཡོངས་སུ་འཛོམས་ཡོད་པ་མ་ཟད། ད་དུང་དེ་ནི་ཁ་ཚ་ དགོས་གཏུགས་ཀྱི་དགོས་མཁོ་ཉག་གཅིག་དེར་གྱུར་ཡོད། ཀྲུང་གོ་གསར་བ་བཙུགས་ནས་དུས་རབས་ཕྱེད་ཀ་ལྷག་སོང་ཟིན་ ཡོད་པ་དང་། བོད་ཁུལ་ཞི་བའི་བཅིངས་འགྲོལ་བཏང་ནས་ཀྱང་དུས་རབས་ཕྱེག་ཀ་སོང་ཟིན་མོད། ་འོན་ཀྱང་ད་ལྟའི་བར་དུ་ བོད་ཁུལ་དུ་ད་དུང་གོང་གསལ་ལྟར་གྱི་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ་ཞིག་རྩ་བ་ནས་བཙུགས་ཡོད་པ་མ་རེད། ་བོད་ཁུལ་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་ པའི་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ་ཁག་ཅིག་ཡོད་པའི་ནང་། བོད་ཡིག་སློབ་ཁྲིད་ལག་བསྟར་བྱས་ཡོད་པ་དག་ནི། སློབ་གླིང་དེ་དག་གི་ཁོངས་ གཏོགས་རང་བཞིན་གྱི་སྡེ་ཚན་ཁག་ཅིག་ཡིན་པ་མ་ཟད། ་ད་དུང་སྡེ་ཁག་དེ་དག་གི་ཆེད་སྦྱོང་གཅིག་མཚུངས་ཡིན་པ་མ་ཟད། ་བསྐྱར་ཟློས་དང་སྣ་གཅིག་རྐྱང་བ། སྦྱོང་ཚན གྱི་ཤེས་བྱའི་ཁྱབ་ཚད་རྒྱ་ཆུང་བ་བཅས་ནི། མཐའ་ན་བོད་ལྗོངས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་ མོར་ཡང་མི་དོ་བ་ཞིག་རེད། དེའི་དབང་གིས་བཅིངས་འགྲོལ་བྱས་པ་ནས་བཟུང་དུས་རབས་ཕྱེད་ཀའི་དུས་ཡུན་རིང་ལ། ཐ་ན་ འཛུབ་མོ་བཙུགས་ཆོག་པའི་རང བྱུང་ཚན་རིག་པ་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་པ། ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ཐུབ་མཁན་གྱི་ཆེད་མཁས་པ་ དང་སློབ་དཔོན་ཆེན་མོ་བཅས་གཅིག་ཀྱང་གསོ་སྐྱོང་བྱེད་མ་ཐུབ་པར། བོད་ཁུལ་དུ་མཐོ་རིམ་ཤེས་ལྡན་མི་སྣ་ཤིན་ཏུ་དཀོན་པོར་ གྱུར་ཡོད་པའི་དབང་གིས། རྒྱ་ནང་གི་ཆེད་ལས་མཁས་པ་ཚོ་བོད་ཁུལ་ཀྱི་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་ལ་རྒྱུས་མངའ་ཅུང་ཙམ་ཡང་མེད་ པའི་སྟེང་། བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ལ་དེ་བས་ཀྱང་མྱངས་གོམས་མེད་སྟབས། ཁོང་ཚོས་རྒྱ་ནང་གི་བསམ་བློ་གཏོང་སྟངས་ལྟར་བོད་ ཁུལ་གྱི་འཕེལ་རྒྱས་གནད་དོན་ལ་བརྟག་དཔྱད་བྱས་ཡོང་དུས། མིན་ན་རྟ་མགོ་ལུག་སྦྱར་དང་། ཡང་ན་བྱ་སུག་ཁྱི་སྤྲོད་ཁོ་ནར་ གྱུར་ཡོད་པའི་དབང་གིས། བོད་ཁུལ གྱི་དཔལ་འབྱོར་སྤྱི་ཚོགས་འཕེལ་རྒྱས་ལ་རྨང་གཞི་ལེགས་པོ་གཏོང་མ་ཐུབ་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ གཙོ་བོ་དེར་ཐུག་ཡོད་པ་རེད། གནད་དོན་དེའི་ཐད་ང་ཚོ་བོད་ཁུལ་འཕེལ་རྒྱས་ལ་གྲོས་ཐག་གཅོད་མཁན་གྱི་འགོ་ཁྲིད་ཚོས། དངོས་ཐོག་བདེན་འཚོལ་གྱི་སྒོ་ནས་དོགས་དཔྱད་དང་སྤྱི་སྡོམ་མི་འགོད་པ་མ་ཟད། ད་དུང་དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ་ཐབས་བརྒྱ་ཇུས་སྟོང་ གིས་མ་འོངས་བར་བོད་ཡིག་གི་སློབ་ཚན་ཇི་ལྟར་ཉུང་རུ་གཏོང་བའམ་ཡང་ན་རྩ་མེད་དུ་གཏོང་རྒྱུའི་ཐད་ལ། ཐད་ཀར ཕ་སྐད་ མ་ཡིན་པའི་སྐད་ཡིག་བེད་སྤྱད་ནས་སློབ་གསོ་སྤེལ་ན་ལེགས་ཚུལ་གྱི་གནད་དོན་ཐད་རིགས་པའི་ཁུངས་སྐྱེལ་བྱེད་ཅི་ཐུབ་བྱེད་ བཞིན་ཡོད་པ་དང་། དེ་བཞིན་མཐོ་སློབ་རིམ་པའི་བོད་རིགས་ལ་འཛིན་སྐྱོང་དང་བདག་གཉེར་བྱེད་མཁན་གྱི་འགོ་ཁྲིད་ཚོས་ ཀྱང་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་གླིང་འཛུགས་རྒྱུའི་རེེ་འདུན་ལ་ཆོག་མཆན་རེག་ན། དེས་འདོད་བློ་ཚིམས་ཏེ་སྡེ་ཚན འཛུགས་རྒྱུ་རྐྱང་ པ་ལས་ཤེས་རིག་གླིང་དུ་ཆེད་ལས་གང་ཞིག་བཙུགས་ན་འཚམས་མིན་དང་། སྦྱོང་ཚན་ཁག་གི་མ་ལག་ཆ་ཚང་མིན། རིག་ གནས་ཚན་ཁག་དང་ཚན་རིག་ཚན་ཁག་འདྲེས་བསྲེས་ཀྱིས་ས་མཚམས་དབྱེ་འབྱེད་བྱེད་ཐུབ་མེད་པའི་གནད་དོན་བཅས་ལ་ རྩ་བ་ནས་བསམ་བློ་གཏོང་ཀྱིན་མི་འདུག འདིར་བཀའ་འདྲི་ཞུ་རྒྱུ་ཞིག ལ། བོད་ཁུལ་གྱི་འཕེལ་རྒྱས་ལ་བོད་ཁུལ་དུ་ཤོག་བུ་ རྐྱང་བའི་ནང་འགོ་འཁོར་ནས་འདུག་མཁན་གྱི་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་པ་རྐྱང་རྐྱང་ལས་མི་མཁོ་བ་ཨེ་ཡིན། སྤྱི་ཚོགས་སྟེང་ བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་ལ་ཞིབ་འཇུག བྱེད་སའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ལས་གནས་ཅི་ཙམ་ཡོད་པ་རེད། རྒྱུ་མཚན ཅིའི་ཕྱིར་རྒྱལ་ཡོངས་ ཀྱི་མཐོ་རིམ་སློབ་གྲྭ་ཁག་གི་ནང་རྒྱའི་ཤེས་རིག་གླིང་གཅིག་ཀྱང་མ་བཙུགས་པར། དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ་བོད་ཁུལ་ལ་སླེབས་དུས་བོད་ དུ་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་གླིང་རྐྱང་རྐྱང་ལས་ཡོད་མི་ཆོག་པ་ཡིན་ནམ། འདི་ནི་འཆར་ཅན་དང་རྒྱུན་ལྡན་ལྟར་གྱི་སྤྱི་བཏང་གི་སློབ་ གསོའ་ི ཁྲོད་ཀྱི་མཐོ་རིམ་སློབ་གསོའ་ི དོན་སྙིང་ཡིན་ནམ། དེའི་རྐྱེན་གྱིས་དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ་བོད་ཁུལ་དར་སྤེལ་ཐད་ལ་མཁོ་བ་ནི། དེང་རབས་ཚན་རིག་ཤེས་བྱ་དང་ལག་རྩལ་གྱིས་ཕྱུག་པའི་ངལ་རྩོལ་པ་ཁྲི་ཕྲག་མང་པོ་སྟེ། དེང་རབས་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་གི་ རིག་པའི་གཞུང་ལུགས་ལ་ནང་བྱིན་ཆུད་ཡོད་ཅིང་། བློ་འདོན་གྲོས་རོགས་དང་དར་སྤེལ་གྱི་བསམ་བློའ ་ི ནུས་པ་ལྡན་པའི་དོ་དམ་ བདག་གཉེར་བྱེད་ཐུབ་མཁན་དང་དབང་འཛིན་པ་དང་། དེ་བཞིན་བོད་རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བེད་སྤྱད་དེ་བསམ་བློ་གཏོང་ ཐུབ་པ་དང་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ཐུབ་པའི་ཆབ་སྲིད་རིག་པ་བ་དང་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་བ། རྩིས་རིག་རིག་པ་བ། དངོས་ལུགས་ རིག་པ་བ། སྐྱེས་དངོས་རིག་པ་བ་བཅས་ཡིན་དགོས་པ་དང་། བོད་མི་རིགས་རང་སྟེང་ནས་བཤད་པ་ཡིན་ན། བོད་རིག་པ་བ་ རྐྱང་བའི་དགོས་མཁོ་ཡོད་པ་མ་རེད། བོད་རིག་པ་བ་ནི་ངེས་པར་དུ་མི་རིགས་གཞན་པས་གསོ་སྐྱོང་བྱས་ཏེ། མི་རིགས་གཞན་ གྱིས་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་ནས་ཐོན་དགོས་པ་ཞིག་ཡིན་དགོས་པ་ལས། བོད་མི་རིགས་རང་སྟེང་ནས་བཤད་པ་ ཡིན་ན། བོད་རང་གི་ལོ་རྒྱུས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་མཁན་ཚོར་ལོ་རྒྱུས་རིག་པ་བ་ཞེས་དང་། རང་གི་རིག་གཞུང་ལ་ཞིབ་འཇུག་

323

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

དང་། དེའི་སྟེང་མི་རིགས་བར་གྱི་རིག་གཞུང་ལ་དཔྱད་བསྡུར་བྱས་ནས་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་མཁན་ཚོར་རིག་གཞུང་སྨྲ་བ་བོ་དང་། ཡང་ན་མིའི་རིགས་རིག་པ་བའམ། གནའ་རྫས་རིག་པ་བ་ལ་སོགས་པའི་མིང་གིས་འབོད་ཀྱིན་ཡོད་པ་རེད། འདི་ལྟ་བུའི་མཐོ་ རིམ་ཤེས་ལྡན་མི་སྣ་ནི། བོད་ཡིག་གི་དེང་རབས་ཀྱི་སྣ་འཛོམས་རང་བཞིན་ཅན་གྱི་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ་བཙུགས་པ་ལ་བརྟེན་ན་ད་ གཟོད་གསོ་སྐྱོང་བྱེད་ཐུབ་རྒྱུ་རེད་མ་གཏོགས། དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་གླིང་ཞེས་པ་དག་ལ་བརྟེན་པ་ཡིན་ན་རྩ་བ་ནས་ གསོ་སྐྱོང་བྱེད་ཐུབ་རྒྱུ་མ་རེད། དེའི་དབང་གིས་བོད་ཁུལ་དུ་《རྩ་ཁྲིམས།》དང་《མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས། 》《 ་ སློབ་གསོའ་ི བཅའ་ཁྲིམས།》་བཅས་ལག་བསྟར་མཐར་ཕྱིན་བྱེད་རྒྱུ་ནི། བོད་རིགས་སྤྱི་དམངས་ལ་ལྡན་པའི་མི་རིགས་རང་གི་ སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱས་ཆོག་པའི་རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་སྤྲད་པའི་ཐོབ་ཐང་ངམ་དབང་ཆ་དེ་ཉིད་ལ་སྲུང་སྐྱོབ་བྱས་པ་ཞིག་དང་ ། མཐོ་རིམ་སློབ་གསོའ་ི ཐད་ནས། བོད་ཡིག་གི་སྟེང་ནས་དེང་རབས་ཀྱི་ཆེད་ལས་སྣ་ཚོགས་པའི་སྦྱོང་ཚན་ལྡན་པའི་མཐོ་སློབ་ བཙུགས་ཆོག་པའི་ཐོབ་ཐང་ངམ་དབང་ཆ་སྟེ། བོད་ཡིག་གི་སྟེང་ནས་དེང་རབས་ཀྱི་སྣ་འཛོམས་རང་བཞིན་ལྡན་པའི་སློབ་གྲྭ་ ཆེན་མོ་བཙུགས་ནས། བོད་མི་རིགས་ཀྱི་སློབ་ཕྲུག་ཚང་མར་ཕ་སྐད་སྟེང་དེང་རབས་ཤེས་བྱའི་སྦྱོང་ཚན་སྣ་ཚོགས་པར་སློབ་ སྦྱོང་བྱེད་སའི་སློབ་ཆུང་ནས། སློབ་འབྲིང་དང་དེ་ནས་མཐོ་སློབ་བཅས་བརྒྱུད་རིམ་ཆ་ཚང་བ་བཟོས་ཏེ། བརྒྱུད་རིམ་དེའི་སྟེང་ ནས་བོད་མི་རིགས་ཀྱི་དེང་རབས་ཤེས་རིག་གི་སྦྱོང་ཚན་ཚང་མའི་ཐད་ཀྱི་ཆེད་ལས་ཤེས་ལྡན་མི་སྣ་ཁྲི་ཕྲག་མང་པོ་གསོ་སྐྱོང་ གིས། ཚད་མཐོ་བའི་ཤེས་ལྡན་མི་སྣའི་གཏེར་མཛོད་ཞིག་ཏུ་བསྒྱུར་དགོས་པའི་རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་དགོངས་དོན་དེ་དག་བརྩོན་ལེན་ དང་དེར་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་དགོས་པ་བཅས་ཡིན་པ་རེད། འདི་ལྟ་བུའི་བོད་ཡིག་གི་མཐོ་རིམ་སློབ་གསོའ ་ི འཕེལ་རྒྱས་ཀྱིས། ད་ གཟོད་བོད་ཡིག་གི་རྨང་གཞི་སློབ་གསོའ་ི འཕེལ་རྒྱས་ལ་སྐུལ་འདེད་ཐེབས་ནས། བོད་ཁུལ་ཀྱི་དེང་རབས་སློབ་གསོའ ་ི འཕེལ་ རྒྱས་ཏེ་བཟང་ཕྱོགས་ཀྱི་ངོ་བོར་བསྒྱུར་བར་འགྱུར་ན། འདི་ལྟ་བུའི་བཟང་ཕྱོགས་ཀྱི་འཕོ་འགྱུར་དེ་དུས་རབས་༢༡པའི་མགོ་སྟོད་ ལ་བརྟན་འཇགས་དང་། བརྒྱུད་རིམ་ལྡན་པའི་སྒོ་ནས་ལེགས་འགྲུབ་བྱུང་དུ་འཇུག་ཐུབ་ཚེ། དུས་རབས་༢༠པའི་ནང་གི་ཆད་ ལྷག་རྣམས་ཁ་བསྐངས་ནས། དུས་རབས་༢༡པའི་རྗེས་ཟིན་ཐུབ་པར་འགྱུར་བ་མ་ཟད། ་ད་དུང་རྒྱལ་ཡོངས་དང་ཐ་ན་འཛམ་ གླིང་གི་སློབ་གསོ་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་ཆུ་ཚད་དང་ཡང་དོ་མཉམ་པར་འགྱུར་ཐུབ། འདི་ལྟ་བུའི་སློབ་གསོའ ་ི གྲུབ་ཆ་ལྡན་ན་ད་གཟོད་ ང་ཚོའི་མི་རིགས་ཀྱི་སློབ་གསོ་ལ་རེ་བ་ལྡན་པར་འགྱུར་བ་དང་། འདི་ལྟ་བུའི་སློབ་གསོ་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་གནས་བབས་ལྡན་པའི་མི་རིགས་ནི་ད་གཟོད་རེ་བ་ལྡན་པའི་མི་རིགས་ཡིན། འདི་ ལྟ་བུའི་སློབ་གསོ་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་གནས་བབས་ལྡན་པར་བྱེད་པ་ལ། ངེས་པར་དུ་སྦྱོང་ཚན་ཁག་དང་ཆེད་ལས་སྣ་ཚོགས་པའི་མ་ ལག་ཆ་ཚང་ཡིན་པའི་བསླབ་གཞིའི་རྒྱུ་ཆའི་གནད་དོན་ཐག་གཅོད་བྱེད་ཐུབ་དགོས་པ་དང་། འདིས་བོད་ཡིག་སྟེང་ཆེད་ལས་ སྣ་ཚོགས་པའི་བསླབ་གཞི་མ་ལག་དང་བཅས་པའི་རྩོམ་སྒྲིག་དཔེ་སྐྲུན་ཐོབ་ཐང་ཐད་ཀྱི་གནད་དོན་བཏོན་ཡོད་ཅིང་། ཐོབ་ཐང་ འདི་མངོན་འགྱུར་བྱེད་རྒྱུར། གོང་ནས་དྲངས་མྱོང་བའི་《་རྩ་ཁྲིམས།》་ཀྱིས་བོད་རིགས་སྤྱི་དམངས་ལ་སྤྲད་ཡོད་པའི་མི་རིགས་ རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་རྒྱུའི་དབང་ཆའམ་ཐོབ་ཐང་དང་། བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་རྒྱུའི་དབང་ཆའམ་ཐོབ་ཐང་དང་། དེ་བཞིན་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་རྒྱུའི་དབང་ཆའམ་ཐོབ་ཐང་ཡོད་པ་བཅས་ལ་ཐད་ཀར་འགན་ལེན་བྱས་ཡོད། རྒྱུ་མཚན་ནི་བོད་ ཡིག་སྟེང་ནས་དེང་རབས་ཀྱི་སྦྱོང་ཚན་ཁག་ཚང་མ་དང་། ་ཆེད་ལས་སྦྱོང་ཚན་ཁག་གི་བསླབ་གཞི་ཚང་མ་རྩོམ་སྒྲིག་དང་དཔེ་ སྐྲུན་བྱས་པ་ཡིན་ན། དེས་ཐད་ཀར་བོད་མི་རིགས་ལ་རང་སྐད་སྦྱོང་བྱེད་ཀྱི་བསླབ་གཞི་མཁོ་སྤྲོད་བྱས་ཡོད་པ་དང་། དེས་ཐད་ ཀར་བོད་མི་རིགས་ལ་རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་སའི་སྦྱོང་ཚན་དང་ཁྱབ་ཁུངས་མཁོ་སྤྲོད་བྱས་ཡོད་པ། དེ་བཞིན་ དེས་བོད་མི་རིགས་ལ་རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་རྒྱུར་དེང་རབས་ཅན་གྱི་བར་སྟོང་ཡང་མཁོ་སྤྲོད་བྱས་ཡོད་ པ་བཅས་ཀྱི་དབང་གིས་ཡིན། རྒྱུ་མཚན་དེའི་དབང་གིས་དེང་རབས་ཚན་རིག་ཀྱི་སྦྱོང་ཚན་ཁག་ཚང་མར་བོད་ཡིག་གི་བསླབ་ གཞི་དང་ཀློག་དེབ་ཁག་རྩོམ་སྒྲིག་དང་དཔེ་སྐྲུན་བྱེད་པ་ནི། དེབ་ཁ་ཤས་ཤིག་དཔེ་སྐྲུན་བྱེད་རྒྱུའི་གནད་དོན་ཙམ་མ་ཡིན་པར། དེར་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་དེང་སྐབས་ཀྱི་གནས་སྟངས་དང་མ་འོངས་པའི་འཕེལ་རྒྱས་བཅས་ཀྱི་ཕྱོགས་ལ་གསོན་ཤུགས་ལྡན་ པའི་གཤིན་ས་གསར་བ་ཞིག་ཏུ་འདྲེན་པའི་དོན་སྙིང་ལྡན་ཡོད་རྐྱེན། དེས་བོད་མི་རིགས་དང་དེང་སྐབས་ཀྱི་འཛམ་གླིང་བར་ དབུགས་ལམ་གཅིག་གྱུར་དང་བདེ་སྡུག་མཉམ་མྱོང་འབྱུང་རྒྱུའི་ཐད་བསམ་བློའ ་ི ཁ་ཕྱོགས་གསར་བ་དང་གཞི་རྒྱ་ཆེ་བའི་མདུན་ ལམ་ཞིག་གསར་བཏོད་བྱེད་ཐུབ་ཡོད་པས། དེའི་དོན་སྙིང་ནི་བསམ་བློ་བཏང་བ་ཙམ་གྱིས་རྟོགས་པར་འགྱུར་བ་ལྟར་རོ། མི་རིགས་གང་ཞིག་ཡིན་ཡང་མི་རིགས་དེའི་སྐད་དང་ཡི་གེ་ནི། མི་རིགས་དེའི་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གནས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་དང་ 324

། མི་རིགས་དེར་ལྡན་པའི་དམིགས་གསལ་ཤེས་རིག་གི་གྲུབ་ཆ་གཙོ་བོ་དེར་གྱུར་ཡོད་པ་མ་ཟད། དེ་དང་ཆབས་ཅིག་དེ་ནི་དེང་ རབས་ཀྱི་སྦྱོང་ཚན་ཁག་ཚང་མ་དང་མིའི་སྤྱི་ཚོགས་ཁྲོད་ཀྱི་སྔོན་ཐོན་མི་རིགས་ཚོའི་ཁྱད་འཕགས་ཀྱི་རིག་གཞུང་བཅས་སྦྱོང་ བྱེད་ཀྱི་ལག་ཆ་ཡིན། དེ་འདྲ་ཡིན་པའི་དབང་གིས་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཀྱང་དེ་དང་གཅིག་མཚུངས་སུ་གྱུར་ཡོད། ང་ཚོ་བོད་མི་ རིགས་ཀྱི་སྐྱེས་ཆེན་དམ་པ་རྣམས་ཀྱིས། བོད་ཡིག་ནི་མི་རིགས་རིག་གཞུང་གི་འབྱུང་ཁུངས་དང་དེའི་གྲུབ་ཆ་ཡིན་པར་ངོས་ འཛིན་འཕྲུལ་མེད་གྱིས། དེར་གུས་རྩིས་བྱས་དང་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ་དང་། དེ་དང་ཆབས་ཅིག་གུ་ཡངས་ཀྱི་ལྟ་བའི་སྒོ་ནས་བློ་ རྒྱ་ཆེར་བསྐྱེད་ཀྱིས་བོད་ཡིག་གི་ལག་ཆའི་རང་བཞིན་ལ་ངོས་འཛིན་འཁྲུལ་མེད་གནང་སྟེ། སྤྱོད་སྟབས་བདེ་བའི་ལག་ཆ་འདི་ ལ་བརྟེན་ནས་དེང་རབས་ཚན་རིག་གི་སྦྱོང་ཚན་མཐའ་དག་གི་ཁྱབ་ཁོངས་སུ་དཔུང་འཇུག་གིས། དེང་རབས་སྦྱོང་ཚན་ཁག་ སོ་སོར་སློབ་སྦྱོང་བྱས་ནས། ཚན་རིག་གི་ཡང་རྩེར་བསྙེགས་པར་བརྩོན་བཞིན་ཡོད་པ་དང་། དེ་བཞིན་ད་དུང་ལག་ཆ་འདི་ ལ་བརྟེན་ནས་མིའི་རིགས་ཀྱི་དེང་རབས་ཚན་རིག་རིག་གནས་ཀྱི་གོང་འཕེལ་དང་། འཕེལ་རྒྱས་ཐད་ལའང་བོད་མི་རིགས་ཀྱི་ ཤེས་རབ་ཀྱི་བྱས་རྗེས་བཞག་དང་འཇོག་བཞིན་ཡོད་པ་རེད། འདི་འདྲ་ཡིན་པའི་དབང་གིས་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དེ་ད་གཟོད་ངོམ་ རིན་ཡོད་པའི་དེང་དུས་ཀྱི་མིའི་རིགས་ཀྱི་རིག་གཞུང་གི་གྲུབ་ཆར་གྱུར་ཡོད་ཅིང་། ང་ཚོ་བོད་མི་རིགས་ཀྱི་སྔ་རབས་པ་ཚོས་ རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་ལམ་ནས་ཡིག་བསྒྱུར་དང་ངོ་སྤྲོད། ནང་ཆོས་ཀྱི་རིག་པའི་གཞུང་ལུགས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བཅས་བྱས་ཏེ། ནང་ཆོས་རིག་པའི་གཞུང་ལུགས་ཀྱི་ཤེས་ཚད་ཆེས་ཆེར་རྒྱས་ནས། ནང་ཆོས་རིག་པའི་གཞུང་ལུགས་ཀྱི་ཡང་རྩེར་བསྙེགས་ ཐུབ་ཡོད། ད་ལྟའི་བོད་མི་རྣམས་ཀྱིས་ཀྱང་བོད་ཀྱི་ཡབ་མེས་གོང་མ་ཚོར་ལྡན་པའི་སྙིང་སྟོབས་ཀྱི་གོ་ཆ་འདི་ཉིད་བགོས་ཏེ། བོད་རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེར་བརྟེན་ནས་དེང་རབས་ཚན་རིགས་ཀྱི་ཡང་རྩེར་འཛེགས་ཐུབ་དགོས། དེའི་དབང་གིས་ང་ཚོ་བོད་ མི་རིགས་ཀྱི་སྐྱེས་ཆེན་དམ་པ་ཚོས་ངེས་པར་དུ་སྤྱི་ཚོགས་ཤེས་རིགས་ལ་མཐོང་ཆེན་དང་རང་བྱུང་ཤེས་རིགས་ལ་སྣང་ཆུང་བྱེད་ པ་དང་། དེ་བཞིན་སྤྱི་ཚོགས་ཤེས་རིགས་ཁྲོད་ཀྱང་བོད་ཡིག རྐྱང་བར་དད་བརྩོན་བྱེད་པ་ལས། གཞན་པའི་སྤྱི་ཚོགས་ཤེས་བྱ་ མཐའ་དག་ལ་སྣང་ཆུང་བྱེད་པའི་བློ་རྒྱ་ཆུང་ཞིང་གུ་དོགས་པའི་ཕྱོགས་རིས་ཅན་གྱི་བསམ་བློ་དེ་དག་དོར་ཏེ། ཡོངས་ཁྱབ་རང་ བཞིན་ཅན་གྱི་བོད་ཡིག་གི་ཁྱབ་ཁོངས་ཆེན་པོའ ་ི འདུ་ཤེས་འཛུགས་བསྐྲུན་ཐད་ལ་འབད་བརྩོན་བྱེད་དགོས། ཅི་ཞིག་ལ་བོད་ ཡིག་གི་ཁྱབ་ཁོངས་ཆེན་པོ་ཟེར་ཞེ་ན། དེ་ནི་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་ལམ་ནས་དེང་རབས་ཀྱི་སྦྱོང་ཚན་ཁག་ཆ་ཚང་ལ་སློབ་ སྦྱོང་བྱེད་ཐུབ་པ་དང་། སྦྱོང་ཚན་ཁག་མཐའ་དག་གི་འཛུགས་སྐྲུན་འཐུས་ཚང་དང་ཤུགས་ཆེ་རུ་གཏོང་བ། བོད་ཡིག་གི་ཁྱབ་ ཁོངས་ཆེན་པོའ་ི དེང་རབས་ཚན་རིག་རིག་གནས་ཀྱི་བསམ་བློ་གསར་བའི་འཛུགས་སྐྲུན་དེ་ལ་ཟེར་བ་ཡིན། མི་རབས་རེ་རེས་ སོ་སོར་མི་རབས་རང་གི་སྒྲུབ་ནུས་པའི་བྱ་བ་དེ་ལས་གཞན་ཅི་ཡང་སྒྲུབ་མི་ནུས་པས་ན། བོད་ཡིག་གི་ཁྱབ་ཁོངས་ཆེན་པོའ ་ི དེང་ རབས་ཚན་རིག་རིག་གནས་ཀྱི་བསམ་བློ་གསར་བའི་འདུ་ཤེས་བསྐྲུན་རྒྱུ་དེ་ནི། ང་ཚོ་དེང་དུས་ཀྱི་མི་རབས་འདིའི་ཕྲག་པར་ ལོ་རྒྱུས་ཀྱིས་བཞག་པའི་གཟི་བརྗིད་ཅན་གྱི་ལས་འགན་ལྗིད་མོ་དེ་ཡིན། ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་བཞག་པའི་འོས་འགན་ལྗིད་མོ་འདི་ཐེག་ དགོས་ན། ངེས་པར་དུ་རིག་པ་དྭངས་གསལ་དང་རང་འགུལ་གྱི་སྒོ་ནས་བཅའ་ཁྲིམས་ལོངས་སུ་སྤྱད་དེ། ཁྲིམས་ལུགས་ཀྱི་སྟེང་ ནས་བོད་མི་རིགས་ལ་ལྡན་དུ་བཅུག་ཡོད་པའི་རང་གི་སྐད་ཡིག་སློབ་སྦྱོང་དང་བཀོལ་སྤྱོད། འཕེལ་རྒྱས་བཅས་བཏང་ཆོག་པའི་ རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་དབང་ཆ་དེ་ཉིད་བེད་སྤྱད་དེ། བོད་ཡིག་གི་སྟེང་ནས་དེང་རབས་ཀྱི་ཆེད་ལས་སྣ་ཚོགས་པའི་སློབ་གྲྭ་འཛུགས་པའི་ དབང་ཆ་དང་། བོད་ཡིག་གི་དེང་རབས་སྦྱོང་ཚན་མཐའ་དག་དང་ཆེད་ལས་མཐའ་དག་གི་བསླབ་གཞི་རྩོམ་སྒྲིག་དང་དཔེ་སྐྲུན་ བྱེད་རྒྱུའི་དབང་ཆ་བཅས་ལ་སྲུང་སྐྱོབ་བྱས་ཏེ། སློབ་གསོའ་ི ཁྱབ་ཁོངས་ནས་ཐོག་མར་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གཉིས་དེང་རབས་སྤྱི་ ཚོགས་ཁྲོད་འཚོ་གནས་དང་འཁོར་རྒྱུགས་བྱེད་ཐུབ་པའི་ཁོར་ཡུག་གསར་གཏོད་བྱས་ཏེ། སྤྱི་ཚོགས་ཁྱོན་ཡོངས་ལ་བོད་ཀྱི་སྐད་ དང་ཡི་གེ་གཉིས་བེད་སྤྱོད་བྱེད་རྒྱུར་མིག་དཔེ་ལྟ་ས་ཞིག་དང་སྒུལ་ཤུགས་ལྡན་པ། ཤེས་ལྡན་མི་སྣའི་འབྱུང་ཁུངས་བཅས་སུ་ བསྒྱུར་ཐུབ་པར་བྱེད་ཐུབ་དགོས། གསུམ། སྲིད་གཞུང་འཛིན་སྐྱོང་ཁྲོད་ཀྱི་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གཞུང་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་དང་བོད་ཡིག་ཤེས་ལྡན་མི་སྣའི་ ལས་ཞུགས་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་སྐོར།

<ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་གྱི་རྩ་ཁྲིམས་>ནང་མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་ནི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སྒྲོམ་གཞིའི་ངོ་བོར་ ངོས་འཛིན་བྱས་ཡོད་ཅིང་། དེར་དོན་སྙིང་གལ་ཆེའི་ལྡན་ཡོད་པར་གཞི་རྩའི་རྩ་ཁྲིམས་ཀྱིས་ཁས་ལེན་བྱས་ཡོད་པ་མ་ཟད། རྩ་

325

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཁྲིམས་ལེའུ་གསུམ་པ་“རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སྒྲོམ་གཞི་”་ཞེས་པའི་ལེའུ་དེའི་དོན་ཚན་དྲུག པའི་ནང་དུ་ཆེད་དམིགས་“མི་རིགས་རང་ སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་སྐོར་ལ་གཏན་འབེབས་གསལ་བོ་བྱས་ཡོད་པ་དང་། གཏན་འབེབས་དེའི་ནང་རང་སྐྱོང་ ལས་ཁུངས་ཀྱི་བྱ་བའི་སྐོར་ལ་རྒྱུན་སྤྱོད་བྱ་རྒྱུའི་སྐད་ཆའི་གནད་དོན་ཐད། དོན་ཚན་བརྒྱ་དང་ཉེར་གཅིག་པའི་ནང་། “མི་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་ལས་དོན་ལག་བསྟར་བྱེད་སྐབས། མི་རིགས་རང་ཉིད་ཀྱི་རང་སྐྱོང་ བྱེད་བཞིན་པའི་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་སྲོལ་ཡིག་ནང་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་པའི་ནང་དོན་ལྟར། ས་གནས་མི་རིགས་ཀྱིས་ རྒྱུན་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་པའི་མི་རིགས་དེའི་སྐད་ཡིག་གམ་ཡང་ན་སྐད་ཡིག་དུ་མ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་དགོས་ཞེས་གཏན་འབེབས་བྱས་ ཡོད།༼ཀྲུང་གོའ་ི ཁྲིམས་ལུགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་༢༠༠༡། པེ་ཅིང་། ༽་《རྩ་ཁྲིམས་》ནང་གཏན་འཁེལ་བྱས་ཟིན་པའི་དོན་ཚན་འདི་ ལག་ལེན་བྱ་རྒྱུར་འགན་སྲུང་འབྱུང་ཆེད་《མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས་》ཀྱི་དོན་ཚན་ཉེར་གཅིག་པའི་ནང་། “མི་ རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་ལས་དོན་ལག་བསྟར་བྱེད་སྐབས། མི་རིགས་རང་ཉིད་ཀྱི་རང་སྐྱོང་བྱེད་ བཞིན་པའི་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་སྲོལ་ཡིག་ནང་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་པའི་ནང་དོན་ལྟར། ས་གནས་མི་རིགས་ཀྱིས་རྒྱུན་ སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་པའི་མི་རིགས་དེའི་སྐད་དང་ཡི་གེའམ་ཡང་ན་སྐད་ཡིག་དུ་མ་མཉམ་སྤྱོད་བྱེད་དགོས་ཞེས་གཏན་འབེབས་བྱས་ ཡོད། མི་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཁག་གིས་ལས་དོན་ལག་བསྟར་བྱེད་སྐབས། མི་རིགས་རང་ཉིད་ཀྱི་ རང་སྐྱོང་བྱེད་བཞིན་པའི་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་སྲོལ་ཡིག་ནང་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་པའི་ནང་དོན་ལྟར། ས་གནས་མི་རིགས་ ཀྱིས་རྒྱུན་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་པའི་མི་རིགས་དེའི་སྐད་དང་ཡི་གེའམ་ཡང་ན་དུ་མ་མཉམ་སྤྱོད་བྱས་ཆོག་ཅེས་གཏན་འབེབས་བྱས་ ཡོད་པ་ལྟར་དང་། དེ་དང་མཉམ་དུ་སྐད་དང་ཡིག་རིགས་དུ་མ་བེད་སྤྱད་དེ་ལས་འགན་ལག་བསྟར་བྱེད་བཞིན་པ་ཚོས་ཀྱང་ ། རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་མི་རིགས་དེའི་སྐད་དང་ཡི་གེ་གཙོ་བོར་བཟུང་ནས་ལག་བསྟར་བྱས་ཆོག་ཅེས་ཀྱང་གཏན་འབེབས་བྱས་ ཡོད།༼ཀྲུང་གོའ་ི ཁྲིམས་ལུགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་༢༠༠༡། པེ་ཅིང་། ༽་དེ་དང་ཆབས་ཅིག་ཏུ་རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་སུ་རིགས་མི་འདྲ་ བའི་ལས་བྱེད་མི་སྣས་ལས་དོན་སྒྲུབ་སྐབས་ཕན་ཚུན་གོ་བརྡ་མི་འཕྲོད་པའི་དཀའ་ངལ་ལ་དམིགས་སྟེ། བཅའ་ཁྲིམས་འདིའི་ དོན་ཚན་ཞེ་དགུའི་ནང་།“མི་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཀྱི་མི་རིགས་ཁག་གི་ལས་བྱེད་མི་སྣས་ཕན་ཚུན་ གྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་དགོས་ཤིང་། དེ་ཡང་རྒྱ་རིགས་ལས་བྱེད་པས་ས་གནས་རང་གི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ ཡིག་ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་དགོས་པ་དང་། དེ་བཞིན་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ལས་བྱེད་པ་ཚོས་ཀྱང་རང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ལ་ སློབ་སྦྱོང་གིས་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ་དང་ཆབས་ཅིག རྒྱལ་ཡོངས་སུ་གཅིག་གྱུར་སྒོས་བེད་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་པའི་རྒྱ་ནག་གི་སྤྱི་སྐད་ དང་རྒྱ་ཡིག་ལའང་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་རྒྱུ་བཅས་ཀྱི་ཐད་ལ་སློབ་གསོ་དང་བསྐུལ་མ་གཏོང་དགོས་”ཞེས་ཀྱང་གཏན་འབེབས་བྱས་ འདུག་པ་དང་། ་དེ་བཞིན་དོན་ཚན་དེའི་ནང་གསེས་གཉིས་པའི་ནང་། མི་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་རྒྱལ་ཁབ་ལས་བྱེད་པའི་ ཁྲོད་བྱང་ཆ་ལྡན་པའི་སྒོ་ནས། ས་གནས་སུ་རྒྱུན་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་པའི་སྐད་དང་ཡི་གེ་གཉིས་སམ་ཡང་ན་དེ་ལས་མང་བ་ཤེས་ མཁན་ཚོར། ངེས་པར་དུ་བྱ་དགའ་སྤྲོད་དགོས་ཞེས་ཀྱང་གཏན་འབེབས་བྱས་འདུག༼ཀྲུང་གོའ ་ི ཁྲིམས་ལུགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་ ༢༠༠༡། པེ་ཅིང་། ༽་དེ་འདྲ་ཡིན་དུས།

གོང་གསལ་《རྩ་ཁྲིམས།》དང་《མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས།》་ནང་གི་གཏན་འབེབས་འདི་དག་བོད་རིགས་ རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་དུ་ལག་བསྟར་བྱས་པ་ཡིན་ན། དེ་ནི་ད་གཟོད་བོད་ཡིག་ལ་ལྡན་ཡོད་པའི་གཞུང་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་ཟེར་བ་དེ་ ཡིན། ཁྲིམས་ལུགས་རིགས་པའི་སྐད་བརྡའི་ཁྲོད་ཀྱི་བོད་ཡིག་ལ་ལྡན་ཡོད་པའི་གཞུང་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་ཞེས་པ་ནི། 《 རྩ་ཁྲིམས།》 དང་《མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས།》་ཀྱིས་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ལ་སྤྲད་ཡོད་པའི་ རྩ་ཁྲིམས་ནང་གི་དབང་ཆ་རིགས་ཤིག་ཡིན་པས། འདི་ནི་བོད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་དབང་ཆའི་སྐོར་རྩ་ཁྲིམས་ནང་བཀོད་ཡོད་པའི་ གཟུངས་ཐག་དེ་ཡིན་པ་དང་། ཐོབ་ཐང་འདིའི་རིགས་འགན་སྲུང་བྱེད་དགོས་པ་ལ་དོན་སྙིང་གལ་ཆེན་གཉིས་ལྡན་ཡོད་ཅིང་། གཅིག་ནི་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཀྱིས། ཐོག་མར་རྩ་ཁྲིམས་དང་བཅའ་ཁྲིམས་ལ་བརྩི་སྲུང་བྱས་ ནས། ཁྲིམས་བཟོ་ལས་ཁུངས་དང་འཛིན་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་འགོ་ཁྲིད་དེ་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བེད་སྤྱོད་དགོས་པ་མཚོན་ ཡོད་པས། འདི་ལྟར་བྱུང་བ་ཡིན་ན་རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་ཁྲིམས་ལྟར་ལས་ཀ་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ་གསལ་སྟོན་བྱེད་ཐུབ་ཡོད་ པ་མ་ཟད། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་དམངས་ཚོགས་ཁྲོད་རྩ་ཁྲིམས་དང་བཅའ་ཁྲིམས་ཀྱི་དབང་ཐང་ཡང་ཇེ་མཐོར་ གཏོང་ཐུབ་ཡོད། གཉིས་པ་ནི། རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བེད་སྤྱོད་བྱས་པ་ཡིན་ན། དེས་རང་སྐྱོང་ལས་ 326

ཁུངས་ཀྱིས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་མི་དམངས་ལ་ཞབས་ཞུ་བསྒྲུབ་སྐབས། སྐད་ཆའི་ཐད་ཀྱི་དཀའ་ངལ་སེལ་ཐུབ་ཡོད་པས། དེས་ སྲིད་གཞུང་དང་མི་དམངས་བར་གྱི་སེམས་ཐག་ཉེ་རུ་སོང་སྟེ། དེའི་དབང་གིས་ལས་ཀའི་ལས་ཆོད་ཇེ་ཆེར་འགྲོ་བ་དང་། སྐད་ ཆའི་གོ་བརྡ་མ་འཕྲོད་པ་ལས་འབྱུང་བཞིན་པའི་འགལ་ཟླ་མང་པོ་ཞིག་རང་བཞིན་གྱིས་ཇེ་ཉུང་དུ་སོང་ནས། སྤྱི་ཚོགས་བདེ་ འཇགས་ཐད་གང་གིས་ཀྱང་ཚབ་མཚོན་བྱེད་མི་ཐུབ་པའི་རང་བཞིན་ལྷུན་གྲུབ་ཀྱི་འདུམ་སྒྲིག་གི་མཐུན་རྐྱེན་བསྒྲུབ་ཐུབ་ཡོད། གལ་སྲིད་དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ། 《 རྩ་ཁྲིམས་》དང་《མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས་》བཅས་ཀྱི་ནང་དུ་འདི་ལྟར་གཏན་ འབེབས་ཀྱིས། དབང་ཆ་འདི་རིགས་སྤྲད་ཡོད་ནའང་། རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ནང་ཁྲིམས་བཟོ་ལས་ཁུངས་དང་འཛིན་སྐྱོང་ལས་ ཁུངས་ཀྱིས་འགོ་ཁྲིད་དེ་ཁྲིམས་ལུགས་ལྟར་ལས་ཀ་མི་སྒྲུབ་པ་དང་། འགོ་ཁྲིད་ནས་རྩ་ཁྲིམས་ཀྱིས་སྤྲད་ཡོད་པའི་དབང་ཆ་ལ་ རྡོག་རོལ་གཏོང་བའམ། འགོ་ཁྲིད་ནས་རྩ་ཁྲིམས་དང་བཅའ་ཁྲིམས་ལ་བརྩི་བཀུར་མ་བྱས་པ་བཅས་ཡིན་ན། འདི་ལས་གསལ་ བོར་མཐོང་ཐུབ་བར་འགྱུར་བ་ནི། འདི་ལྟ་བུའི་མི་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་དུ་རྩ་ཁྲིམས་དང་བཅའ་ཁྲིམས་ཀྱི་དབང་ཆ་དང་གཟི་ བརྗིད་ལ་གནོད་པ་སྐྱེལ་ནས་བརྩི་མེད་དུ་གཏོང་མཁན་ནི། ཁྲིམས་བཟོ་ལས་ཁུངས་དང་འཛིན་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཉག་གཅིག་ཏུ་ གྱུར་ཡོད་པ་དེ་ཡིན་པས། རྣམ་པ་འདི་གཞིར་བཞག་ནས་བསམ་བློ་ཞིག་བཏང་ཚེ། འདི་ལྟ་བུའི་མི་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་དུ། དམངས་ཚོགས་དང་སྤྱི་དམངས་ཚོས་རྩ་ཁྲིམས་དང་བཅའ་ཁྲིམས་ལ་ངོས་འཛིན་ཅི་འདྲ་བྱེད་རྒྱུ་ཡིན་ནམ། དེ་བཞིན་རྩ་ཁྲིམས་དང་བཅའ་ཁྲིམས་ལ་ངོས་འཛིན་ཇི་ལྟར་བྱེད་དགོས་སམ། དེ་དང་འདྲ་བར་《རྩ་ཁྲིམས་》དང་《མི་ རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས་》ཁྲོད་གཏན་འབེབས་འདི་ལྟར་བྱས་ཡོད་པ་དང་། དབང་ཆ་འདི་ལྟར་སྤྲོད་ཡོད་པ་དེ་ནི། མ་གཞི་ནས་མི་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་དང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གནས་སྟངས་ལ་དམིགས་ནས། རང་སྐྱོང་ལས་ ཁུངས་ཀྱི་ལས་ཀའི་ལས་ཆོད་ཇེ་ཆེ་དང་། རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་དང་མང་ཚོགས་བར་གྱི་ཤ་ཁྲག་ལྟ་བུའི་འབྲེལ་བ་དམ་ཟབ་ཏུ་ ཡོང་ཆེད་དང་། མི་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་འཆམ་མཐུན་བརྟན་འཇགས་འཛུགས་སྐྲུན་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་ འཕེལ་རྒྱས་སུ་འགྲོ་བ་བཅས་ཀྱི་ཆེད་དུ་འདི་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པ་ཞིག་མ་ཡིན་ནམ། དེ་འདྲ་ཡིན་དུས། རང་སྐྱོང་ལས་ ཁུངས་རང་ངོས་ནས་ཐོག་མར་བོད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་མ་བྱས་ཚེ། ཏང་དང་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སྲིད་ཇུས་དང་ལམ་ཕྱོགས། ཡང་ན་བྱེད་ ཕྱོགས་སོགས་ཁྱབ་བསྒྲགས་དང་དེ་དམངས་ཚོགས་ཁྲོད་ཐད་ཀར་ལག་བསྟར་བྱེད་རྒྱུའི་རང་བཞིན་དང་དམངས་ཚོགས་ཁྲོད་ ཀྱི་དེའི་ཁྱབ་རྒྱ་ཆེ་ཆུང་ལ་སོགས་པ་ཅི་འདྲ་ཡིན་མིན་ཤེས་རྟོགས་འབྱུང་རྒྱུ་ཕར་ཞོག་ཐ་ན་བརྡ་སྦྱོར་ཆུང་ཆུང་ཞིག་དང་། ཉིན་ རེའི་ལས་ཀའི་ཐད་ཀྱི་དགོས་མཁོ་ལྟར་སྲིད་གཞུང་ལ་ཞུ་གཏུག་བྱེད་དུ་ཡོང་མཁན་རྣམས་ལ་སྣེ་ལེན་ཐད་ཀྱི་ལས་ཀའང་ལེགས་ པོ་ཞིག་བསྒྲུབ་མི་ཐུབ་པའི་སྟེང་། དེ་ལས་ཀྱང་སྐྱོ་བ་ཞིག་ལ་ཐ་ན་སྲིད་གཞུང་གིས་དམངས་ཚོགས་ཀྱི་བདེ་རྩར་ཐུག་ཡོད་པའི་ ཁེ་ཕན་བསྒྲུབ་ཐབས་སྐོར་གྱི་བྱེད་ཐབས་མཐའ་དག་ཀྱང་རྩ་བ་ནས་བརྒྱུད་བསྒྲགས་དང་ངོས་ཟིན། མཐུན་སྦྱོར་བཅས་འབྱུང་དུ་ འཇུག་མི་ཐུབ་པའི་སྟེང་། རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཀྱི་མགོ་ཁྲིད་དང་ལས་བྱེད་མི་སྣ་ཚོ་གྲོང་གསེབ་ཏུ་སོང་ནས་གཏམ་བཤད་བྱེད་ པ་དང་། རྟོག་ཞིབ་བྱེད་པ་ལ་སོགས་ཀྱི་སྐབས་སུ། ལས་བྱེད་དང་དམངས་ཚོགས་བར་སྐད་ཆའི་གོ་བརྡ་མི་འཕྲོད་པ་ནི་དེ་བས་ ཀྱང་སྨྲ་མི་དགོས་པ་ཞིག་ཡིན་པས། སྐད་བརྡའི་མཐུན་སྦྱོར་གྱི་ཁེ་ཕན་དེ་རྩ་མེད་དུ་བཏང་ཡོད་པ་རེད། དེའི་ཕྱིར། 《 རྩ་ཁྲིམས་ 》 དང་《མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས་》ཁྲོད་ཀྱི་“རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་འོས་འགན་ལག་བསྟར་བྱེད་སྐབས་”སུ་ རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་སྐད་ཆ་བེད་སྤྱོད་ཐད་ཀྱི་གཏན་འབེབས་ཁག་ལ་བརྩི་སྲུང་མ་བྱས་པ་དེ་ཙམ་གྱིས་ཀྱང་། རང་སྐྱོང་ ལས་ཁུངས་རང་སྟེང་ནས་ལས་ཀའི་ལས་ཆོད་ཚབས་ཆེན་པོའ ་ི སྒོ་ནས་ཤིན་ཏུ་དམའ་རུ་བཏང་ཡོད་པ་མ་ཟད། དེ་བས་ཀྱང་སྐད་ ཆའི་བེད་སྤྱོད་ཐད་ལ་བཏང་བའི་མི་ཤུགས་དང་རྒྱུ་ཤུགས་གཉིས་ཀ་ཆུད་ཟོས་སུ་བཏང་ཡོད་པའི་ཐོག་ད་དུང་གཞུང་དམངས་ གཉིས་ཕན་ཚུན་ལྟ་ཚུལ་མི་མཚུངས་པའི་འགལ་ཟླའི་ཁྲོད་དུའང་ཚུད་དུ་བཅུག་ཡོད་ན། འདི་ནི་བསམ་བཞིན་དུ་རང་ཉིད་ ཀྱིས་རང་ཉིད་རྒྱ་ཡི་ནང་དུ་བཙུད་པ་ཞིག་ཡིན་པས། དེ་ལྟར་གྱུར་ཚེ། རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་འདིའི་ས་གནས་མང་ཚོགས་དང་སྤྱི་ དམངས་ཚོས་རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་འདི་ཇི་ལྟ་བུ་ཞིག་ཏུ་ངོས་འཛིན་བྱེད་པར་འགྱུར་རམ། དེ་བཞིན་རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ལ་ ངོས་འཛིན་ཇི་ལྟར་བྱེད་དགོས་སམ། ་《 རྩ་ཁྲིམས་》དང་《མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས་》ཀྱིས་སྤྲད་པའི་དབང་ཆ་ལྟར་ན།“མི་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་ ཀྱི་རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་ལས་འགན་ལག་བསྟར་བྱེད་སྐབས། ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་ཡིན་པའི་མི་རིགས་དེའི་སྐད་དང་ཡི་གེ་

327

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

བེད་སྤྱོད་ཐད་ཀྱི་དབང་ཆ་ལ་འགན་ལེན་དང་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་ཐུབ་དགོས་པ་དང་ཆབས་ཅིག གཏན་ཚིགས་དང་མཐུན་པའི་སྒོ་ ནས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་མི་རིགས་དེའི་སྐད་དང་ཡི་གེ་གཙོ་བོར་བཟུང་ནས་སློབ་སྦྱོང་བྱས་ཡོད་པའི་སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་ཤེས་ ལྡན་མི་སྣའི་ལས་ཞུགས་སྐོར་ཀྱི་གནད་དོན་ཡང་གསལ་བོ་བྱས་ནས་ཕྱིར་རུ་བཏོན་ཏེ། དཀའ་ངལ་དེ་ཉིད་གང་ལེགས་ཀྱིས་སེལ་ ཐུབ་པ་བྱེད་དགོས་པའི་སྐོར་ཡང་ཐག་གཅོད་བྱས་ཡོད།”་

་དེའི་དབང་གིས 《 མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས་》ཀྱི་དོན་ཚན་བཅོ་བརྒྱད་པའི་ནང་། “མི་རིགས་རང་སྐྱོང་ ས་ཁུལ་གྱི་རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཀྱི་ཁོངས་གཏོགས་སྡེ་ཚན་སོ་སོའ ་ི ལས་བྱེད་མི་སྣའི་ཁྲོད། ངེས་པར་དུ་ལུགས་མཐུན་ངང་ས་ ཁུལ་རང་སྐྱོང་ལག་ལེན་བསྟར་སའི་མི་རིགས་དེའི་མི་སྣ་བསྐོ་འཇོག་བྱ་དགོས།”ཞེས་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་པ་དང་། ༼ཀྲུང་ གོའ་ི ཁྲིམས་ལུགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༡་པེ་ཅིན།༽་དེ་བཞིན་བཅའ་ཁྲིམས་དེའི་དོན་ཚན་ཉེར་གཉིས་པའི་ནང་གསེས་གཉིས་ པའི་ནང་། “མི་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་ལས་བྱེད་མི་སྣ་འདེམས་སྒྲིག་བྱེད་སྐབས། རང་སྐྱོང་ལག་ ལེན་བསྟར་སའི་ས་ཁུལ་དེའི་མི་རིགས་ཡིན་པའི་མི་སྣ་ཚོར། འོས་ཤིང་འཚམས་པའི་ངང་ནས་ངེས་པར་དུ་དམིགས་གསལ་ ཀྱི་གོ་སྐབས་སྤྲོད་དགོས།”ཞེས་ཀྱང་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད། ༼ཀྲུང་གོའ ་ི ཁྲིམས་ལུགས་པར་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༡་པེ་ཅིན།༽་དེ་ བཞིན་བཅའ་ཁྲིམས་དེའི་དོན་ཚན་ཉེར་གསུམ་པའི་ནང་། “མི་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་ཁེ་ལས་དང་ཆེད་ལས་ལས་ཁུངས་ ནང་། རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་གཏན་འབེབས་ལྟར་ལས་བྱེད་མི་སྣ་འདེམས་སྒྲིག་བྱེད་སྐབས། སྔོན་ལ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཡིན་པའི་མི་ སྣ་དམིགས་སུ་བཀར་ནས་ལས་བྱེད་པའི་གྲས་སུ་འདེམས་སྒྲིག་བྱེད་དགོས་པ་མ་ཟད། ད་དུང་དེ་ཡང་གྲོང་གསེབ་དང་འབྲོག་ ཁུལ་དུ་གནས་བསྡོད་བྱས་ཡོད་པའི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཁྲོད་ནས་འདེམས་སྒྲིག་བྱས་ཀྱང་ཆོག”ཅེས་གཏན་འབེབས་བྱས་ ཡོད།༼ཀྲུང་གོའ་ི ཁྲིམས་ལུགས་པར་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༡་པེ་ཅིན།༽་དེ་བཞིན་བཅའ་ཁྲིམས་འདིའི་དོན་ཚན་ཞེ་བདུན་པའི་ནང་ ། “མི་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་མི་དམངས་ཁྲིམས་ཁང་དང་མི་དམངས་ཞིབ་དཔྱོད་ཁང་གིས་༼རང་སྐྱོང་མི་རིགས་རང་གི་ སྐད་ཆ།༽ས་གནས་རང་གི་སྤྱི་སྤྱོད་སྐད་ཆའི་སྟེང་ནས་གྱོད་དོན་ལ་ཞིབ་བཤེར་དང་ཁྲིམས་བཤེར་བྱེད་དགོས་པ་མ་ཟད། ད་དུང་ ལུགས་མཐུན་གྱི་ངང་ནས་ས་གནས་རང་གི་སྐད་ཡིག་ལ་བྱང་ཆ་ལྡན་པའི་ལས་བྱེད་མི་སྣའང་བཀོད་སྒྲིག་བྱེད་དགོས།”ཞེས་པ་ ལ་སོགས་པའི་སྒོ་ནས་གཏན་འབེབས་མང་པོ་བྱས་ཡོད། ༼ཀྲུང་གོའ་ི ཁྲིམས་ལུགས་པར་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༡ པེ་ཅིན་།༽བཅའ་ ཁྲིམས་ཁྲོད་ཀྱི་གཏན་འབེབས་འདི་དག་དང་། འདིའི་སྔོན་ལ་ལུང་འདྲེན་བྱས་ཟིན་པའི་བཅའ་ཁྲིམས་འདིའི་དོན་ཚན་སོ་ བདུན་པ་སློབ་གསོའ་ི འབྲེལ་ཡོད་སྐོར་གྱི་དོན་ཚན་ནང་།“ཆ་རྐྱེན་འཛོམས་པ་ཚོས་ངེས་པར་དུ་༼རང་སྐྱོང་མི་རིགས་རང་གི་ སྐད་ཡིག༽གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་སློབ་དེབ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་དགོས་པ་མ་ཟད། ད་དུང་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ ཆའི་སྟེང་ནས་སློབ་ཁྲིད་ཀྱང་བྱེད་དགོས།”ཞེས་ཀྱང་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་པའི་ཁྲིམས་ལུགས་ཀྱི་འབྲུ་དོན་དང་ཟུང་འབྲེལ་ བྱས་ནས་གོ་བ་བླངས་ཚེ། འདིར་བརྗོད་བཞིན་པའི་“དམིགས་སུ་བཀར་ནས་སྔོན་ལ་འདེམས་སྒྲིག་བྱེད་དགོས་”ཞེས་པའི་ འདེམས་སྒྲིག་བྱེད་དགོས་པའི་ལས་བྱེད་མི་སྣ་ནི། ངེས་པར་དུ་རང་སྐྱོང་མི་རིགས་རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་ལ་སློབ་གཉེར་གཙོ་ བོར་བྱས་པའི་སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་ཤེས་ཡོན་པ་ཚོར་ངོས་འཛིན་བྱེད་དགོས་པ་ཞིག་རེད། རྒྱུ་མཚན་ནི་བཅའ་ཁྲིམས་ནི་བརྗོད་ བྱའི་ནང་དོན་ཐད་ནས་གོང་འོག་ཕན་ཚུན་འབྲེལ་དགོས་པ་མ་ཟད། ད་དུང་ཁྲིམས་ལུགས་གཏན་ཚིགས་རིགས་པའི་སྟེང་ནས་ ཀྱང་སྔ་ཕྱི་ནང་འགལ་དུ་མ་སོང་བ་ཞིག་ཡིན་དགོས་པས། འདས་པའི་ལོ་ངོ་བཅུ་ཕྲག་ཁ་ཤས་རིང་སློབ་གསོ་དར་རྒྱས་སུ་བཏང་ བ་ལ་བརྟེན་ནས། ད་ལྟ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱིས་རང་སྐྱོང་བྱེད་བཞིན་པའི་ས་ཁུལ་ཁག་དུ་རང་སྐྱོང་མི་རིགས་ཚོས། “རང་ གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་”ལ་བརྟེན་ནས་དེང་རབས་ཀྱི་ཆེད་སྦྱོང་ཚན་ཁག་དག་ནས་སློབ་མཐར་ཕྱིན་བཞིན་པའི་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ་བ་ ཇེ་མང་ནས་ཇེ་མང་དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པས། ་དེ་སྔའི་“འོས་འཚམས་སྒོས་དམིགས་གསལ་ཀྱི་གོ་སྐབས་སྤྲོད་དགོས།”ཞེས་པའི་ གནས་སྟངས་དེར་རྩ་བ་ནས་འགྱུར་ལྡོག་བྱུང་ཡོད་སྟབས། ལས་བྱེད་མི་སྣ་འདེམས་སྒྲིག་གི་སྲིད་ཇུས་ཏེ་《མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་ སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས་ནང་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་པའི་“དམིགས་སུ་བཀར་ནས་སྔོན་ལ་འདེམས་སྒྲིག་བྱེད་དགོས་”ཞེས་པའི་འབྲུ་ དོན་ལྟར་སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་ཤེས་ལྡན་མི་སྣ་རྣམས་བཀོད་སྤྱོད་བྱེད་རྒྱུ་ཡིན་ན། རྦད་དེ་རྒྱུགས་ཞིབ་ནན་མོའ ་ི བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད་ ནས་ཕུལ་བྱུང་མི་སྣ་འདེམས་སྒྲིག་བྱས་ཆོག་དེའི་དབང་གིས། ལས་བྱེད་བདག་གཉེར་དོ་དམ་ལས་ཁུངས་ཀྱི་ལས་བྱེད་འདེམས་ སྤྱོད་སྲིད་ཇུས་དེ། མི་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་དུ་མཐའ་གཅིག་ཏུ་《མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས་》གཞིར་བཟུང་ ནས་གཏན་འབེབས་ཀྱིས། རང་སྐྱོང་མི་རིགས་ཀྱི་ལས་རིགས་འདྲ་མིན་ཐད་ཀྱི་སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་ཤེས་ལྡན་མི་སྣ་ཚོ། རང་ 328

ཡུལ་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་དུ་ལས་ཞུགས་བྱེད་ཐུབ་རྒྱུར་འགན་སྲུང་ལེགས་པོ་བྱས་ཏེ། ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་གཉིས་སྨྲ་ བའི་ཤེས་ལྡན་མི་སྣའི་ལས་ཞུགས་ཐོབ་ཐང་ལ་ཁག་ཐག་འབྱུང་དུ་འཇུག་དགོས།

དོན་དངོས་སུ་ཚང་མས་ཤེས་གསལ་ལྟར། བྱ་བའི་ཐད་སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་ཤེས་ལྡན་མི་སྣར། སྐད་གཅིག་སྨྲ་བའི་ཤེས་ ལྡན་མི་སྣ་ལས་ལེགས་ཆ་མང་པོ་ལྡན་ཡོད་པ་དང་། ལྷག་པར་དུ་མི་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་དུ། རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་རོང་ འབྲོག་ས་ཁུལ་ཀྱི་གྲོང་གསེབ་ནས་ཡོང་བའི་རང་སྐྱོང་མི་རིགས་ཡིན་པའི་མང་ཚོགས་རང་དང་དུས་རྒྱུན་དུ་འབྲེལ་གཏུག་བྱེད་ དགོས་ཀྱིན་ཡོད་པའི་སྟེང་། རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཀྱི་ལས་བྱེད་པ་ནམ་རྒྱུན་གྲོང་གསེབ་ལ་ལས་དོན་བསྒྲུབ་ཏུའང་འགྲོ་དགོས་ ཀྱིན་ཡོད་པས། སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་ཤེས་ལྡན་མི་སྣར་མཚོན་ན། མི་གཅིག་མི་གཉིས་ཀྱི་ཚབ་དུ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱས་ཆོག་པ་མ་ཟད། ད་དུང་མི་གཅིག་གིས་མི་གཉིས་སམ་ཡང་ན་མི་དུ་མའི་ལས་དོན་ཡང་བསྒྲུབ་ཐུབ་ཀྱིན་ཡོད། དེའི་དབང་གིས་མི་ཞིག་ལ་སྐད་ གཉིས་ཐད་ཀྱི་ཤེས་ཡོན་ལྡན་པ་ཡིན་ན། མི་དེས་བསམ་གཞིགས་བྱེད་པའི་གཏན་ཚིགས་ཀྱི་རིག་ལམ་མ་འདྲ་བ་གཉིས་ཀྱི་སྟེང་ ནས། ཤེས་བྱ་བསྡུ་ལེན་དང་བེད་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པས། དེར་སྐད་གཅིག་རྐྱང་བའི་ཤེས་ལྡན་མི་སྣ་ལས་བསམ་གཞིགས་ བྱེད་པའི་གཏན་ཚིགས་ཀྱི་རིག་ལམ་རིགས་ཤིག་མང་པར་གྱུར་ཡོད་སྟབས། ཤེས་རབ་ལྷག་མ་ཞིག་ལྡན་ཡོད། སྐད་གཉིས་སྨྲ་ བའི་ཤེས་ལྡན་མི་སྣར་བློ་བཀལ་ནས་བཀོལ་སྤྱོད་གང་ལེགས་བྱས་པ་ཡིན་ན། དེར་ཕྱོགས་མང་པོའ ་ི ཐད་ཀྱི་དགེ་མཚན་ལྡན་པ་ ནི། ༡༽ལས་བྱེད་པ་རེ་རེའི་ལས་ཀའི་གཞི་རྒྱ་ཆེ་རུ་བཏང་ནས། ལས་ཀ་སྣ་མང་འགྲུབ་ཏུ་བཅུག་ཆོག་པ་དང་། ༢༽་སྲིད་གཞུང་དང་མང་ཚོགས་བར་གྱི་མཉམ་འབྲེལ་ནུས་ཤུགས་ཇེ་ཟབ་ཏུ་བཏང་ནས། མང་ཚོགས་ཀྱིས་སྲིད་གཞུང་ལ་ བཅིངས་པའི་ཡིད་ཆེས་ཇེ་བརྟན་དུ་བཏང་ཆོག་༣༽ཏང་ཨུད་དང་སྲིད་གཞུང་གི་ཐབས་ཇུས་རྣམས་ཐད་ཀར་རང་སྐྱོང་ མི་རིགས་ཀྱི་མང་ཚོགས་ཁྲོད། སྒྲོག་སྦྱངས་དང་འགྲེལ་བཤད་བྱས་ནས། ཆབ་སྲིད་ཕྱི་གསལ་ནང་གསལ་གྱི་ཚད་མཐོ་རུ་བཏང་ སྟེ། གཞུང་གི་བཀའ་རྒྱ་ཐད་ཀར་དང་ལྷག་པར་དུ་ནོར་འཕྱུག་སྤུ་ཚམ་ཡང་མེད་པའི་སྒོ་ནས་ཐད་ཀར་སྒྲོག་སྦྱངས་བྱས་བ་ལ་ བརྟེན་ཏེ། སྲིད་སྐྱོང་གི་འཇོན་ཐང་དང་ཆུ་ཚད་ཀྱང་མཐོ་རུ་བཏང་ཆོག་༤༽་སྲིད་གཞུང་གི་འཁོར་སྐྱོད་མ་དངུལ་ཇེ་ཉུང་དུ་ བཏང་ནས། གཞུང་རྒྱུའི་འགྲོ་གྲོན་བསྲི་ཚགས་བྱས་ཆོག་རྒྱུ་མཚན་ནི་མི་གཅིག་གིས་མི་གཉིས་ཀྱི་བྱ་བ་སྒྲུབ་ཐུབ་པའི་སྐད་ གཉིས་སྨྲ་བའི་ཤེས་ལྡན་མི་སྣ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པའི་བསྡུར་ཚད་མཐོ་རུ་སོང་བ་ཡིན་ན། མི་གཅིག་གིས་མི་ཕྱེད་ཀའམ་ཐ་ན་ གསུམ་ཆའི་གཅིག་གི་ནུས་པ་ལས་མེད་པའི་ལས་བྱེད་པའི་ས་མིག་ཉུང་དུ་སོང་ནས། ལས་ཁུངས་ཀྱི་འཁོར་སྐྱོད་མ་དངུལ་ ཆེ་ཆེར་ཉུང་དུ་གཏོང་ཐུབ། ༥༽་འཆམ་མཐུན་སྤྱི་ཚོགས་འཛུགས་སྐྲུན་ཐད་ལ་དཔག་ཐབས་བྲལ་བའི་ནུས་པ་བཏོན་ཆོག་རྒྱུ་ མཚན་ནི་རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་དང་ཞབས་ཞུ་ཞུ་ཡུལ་མང་ཚོགས་གཉིས་ཀྱི་བར་ཐད་ཀར་སྐད་ཆའི་གོ་བརྡ་འཕྲོད་ཡོད་ཕྱིར། ཕན་ཚུན་བར་འཁྱོག་བཤད་དང་ལོག་བཤད། གོ་ནོར་ཐེབས་པ་ལ་སོགས་པའི་གོ་སྐབས་མེད་པར་གྱུར་འགྲོ་བས། སྐད་ཆ་ གཅིག་མཐུན་བྱུང་ན་འགྲོགས་བདེ་འབྱུང་།། འགྲོགས་བདེ་གཤིས་སྤྱོད་མཐུན་ན་མི་རྣམས་འཆམ།།མི་རྣམས་འཆམ་མཐུན་བྱུང་ ཚེ་ཇུས་སྤེལ་བདེ། དེ་འདྲའི་དབང་གིས་མཐོང་བར་འགྱུར་བ་ནི། མི་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཀྱིས། རང་སྐྱོང་མི་ རིགས་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་གཙོ་བོར་བཟུང་ནས། སློབ་གཉེར་བྱས་ཡོད་པའི་སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་ཤེས་ལྡན་མི་སྣ་དམིགས་བསལ་ གྱིས་སྔོན་ལ་བསྡུ་ལེན་བྱས་པ་ཡིན་ན། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་ཤེས་ལྡན་མི་སྣའི་ལས་ཞུགས་ཐོབ་ཐང་ལ་ འགན་ལེན་གང་ལེགས་བྱས་པ་ཡིན་པས། དེ་ནི་བཅའ་ཁྲིམས་ཀྱིས་གཏན་འབེབས་ཀྱང་ཡིན་ལ། དེ་ཙམ་དུ་མ་ཟད་ཕྱོགས་འདི་ འདྲ་མང་པོའ་ི དགེ་མཚན་ཡང་ལྡན་ཡོད་པས། དེ་ལ་སྤྲོ་བ་སྐྱེས་མི་དགོས་པའི་རྒྱུ་མཚན་གང་ཡོད་དམ། ་དེའི་ཕྱིར། 《མི་རིགས་ ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས་》དོན་ཚན་ཞེ་དགུ་པའི་ནང་གསེས་གཉིས་པའི་ནང་“མི་རིག་ས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་རྒྱལ་ཁབ་ ལས་བྱེད་མི་སྣའི་ཁྲོད། བྱང་ཆ་ལྡན་པའི་སྒོ་ནས་ས་གནས་རང་གི་སྐད་གཉིས་སམ་གསུམ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཐུབ་མཁན་ཚོར། ངེས་ པར་དུ་བྱ་དགའ་སྤྲོད་དགོས།”ཞེས་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་མོད། ༼ཀྲུང་གོའ ་ི ཁྲིམས་ལུགས་པར་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༡་པེ་ཅིན།༽ འོན་ཀྱང་། མི་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་དུ་སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་ཤེས་ལྡན་མི་སྣ་ལས་ཞུགས་བྱེད་རྒྱུའི་དཀའ་ངལ་ཧ་ཅང་ཆེ་ཞིང་། རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་རང་སྐྱོང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བེད་སྤྱོད་མ་བྱས་པ་དེས། སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་ཤེས་ལྡན་མི་ སྣར་མཁོ་སྤྲོད་བྱས་ཡོད་པའི་ལས་ཞུགས་ཀྱི་ས་མིག་ནི། གྲངས་ཚད་ཆེས་ཉུང་བའི་ཚད་ངེས་ཅན་ཡིན་པའི་སློབ་གྲྭ་དང་གསར་

329

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

འགྱུར་ལས་ཁུངས། རིག་གནས་ལས་ཁུངས་ལ་སོགས་པའི་སྐོར་ཙམ་ཡིན་པས། སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་ཤེས་ལྡན་མི་སྣ་འབོར་ ཆེན་ཞིག་ལས་ཞུགས་བྱེད་མ་ཐུབ་པར་ལྷག་ཡོད་པ་དང་། རྣམ་པ་དེ་སྤྱི་ཚོགས་ལ་རང་བཞིན་གྱིས་ལྷིང་འཇགས་མི་ཡོང་བའི་ མངོན་མེད་ཀྱི་འགལ་རྐྱེན་ཞིག་ཏུ་གྲུབ་ཡོད་པའི་སྟེང་། དེ་བཞིན་ལས་ཁུངས་ཀྱི་ལས་བྱེད་པའི་ས་མིག་རེག་ཡོད་པའི་སྐད་ གཉིས་སྨྲ་བའི་ཤེས་ལྡན་མི་སྣ་ཚོས་ཀྱང་། རང་ཉིད་ལ་རེག་ཡོད་པའི་ས་མིག་དེ་དག་ནི། “བྱ་དགའ་གནང་བ་ཞིག་”ཏུ་བསམ་ རྒྱུ་ཕར་ཕྱོགས། དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ་དེ་ནི་ཁོང་ཚོ་ཟུར་འབུད་དང་དྲག་གནོན། མཐོང་ཆུང་བཅས་བྱས་པའི་གནས་སྟངས་ཞིག་ལ་ ངོས་འཛིན་བྱས་ནས། རང་བཞིན་གྱིས་མི་དམངས་ཀྱི་འཁོན་སེམས་ཅིག་ཏུ་གྲུབ་ཏུ་བཅུག་ཡོད་པ་མ་ཟད་། ་དེ་དང་ཆབས་ཅིག་ དེ་ལས་ཀྱང་སྡུག་པའི་གནས་སྟངས་ཞིག་གི་ངོ་བོར་གྱུར་དུ་བཅུག་ཡོད་པ་ནི། མི་ཞིག་གིས་མི་ཕྱེད་ཀའམ་ཡང་ན་མི་ཞིག་གི་ གསུམ་ཆའི་གཅིག་གི་ནུས་པ་ལས་འདོན་མི་ཐུབ་པའི་མི་དེ་དག་ལ། མཐོང་ཆེན་གྱིས་བློ་འགེལ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ་མ་ཟད། ད་ དུང་ཁོ་ཚོའི་གོ་གནས་འཕེར་ཆོག་ཆོག་ཡིན་པས། རྣམ་པ་འདིས་ཀྱང་ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ནས་སྤྱི་ཚོགས་འཆམ་མཐུན་འབྱུང་ རྒྱུར་མི་མངོན་པའི་བག་ཆགས་ངན་པ་བཞག་ཡོད།

རྒྱུ་མཚན་དེའི་དབང་གིས། བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་དུ་ཁྲིམས་ལུགས་ལྟར། རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་རིམ་པ་ཁག་གི་ བོད་ཡིག་གཞུང་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་དང་། བོད་ཀྱི་སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་ཤེས་ལྡན་མི་སྣའི་ལས་ཞུགས་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་དབང་ཆར་ཁག་ ཐེག་བྱེད་རྒྱུ་བཅས་ནི་《རྩ་ཁྲིམས་》དང་《མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས་》གཉིས་ལག་ལེན་མཐར་ཕྱིན་བྱས་པ་ཞིག་ དང་། དེ་བཞིན་སྤྱི་དམངས་ཀྱི་རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་དབང་ཆར་འགན་ལེན་བྱས་པ་ཞིག་ཀྱང་ཡིན་པ་མ་ཟད། ད་དུང་རང་སྐྱོང་ལས་ ཁུངས་ཀྱི་ལས་ཀའི་ལས་ཆོད་ཇེ་ཆེར་འགྲོ་བར་ཕན་པ་འབྱུང་རྒྱུ་ཡིན་པའི་སྟེང་། བོད་ཁུལ་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་འཆམ་མཐུན་འཛུགས་ བསྐྲུན་ལའང་དགེ་མཚན་ཆེན་པོ་བསྐྲུན་པ་ཡིན་པས། རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཀྱི་བོད་ཡིག་གཞུང་ཡིག་ཏུ་སྤྱོད་པའི་ཐོབ་ཐང་ལ་ འགན་སྲུང་བྱས་པ་ཡིན་ན། བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་སུ་ལས་འགན་ལག་བསྟར་བྱེད་སྐབས། ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་བོད་ སྐད་ཀྱི་སྐད་ཆའི་ཐོབ་ཐང་མངོན་འགྱུར་འབྱུང་དུ་བཅུག་ཡོད་པས། བོད་སྐད་དང་རྒྱ་སྐད་གཉིས་ཤེས་མཁན་གྱི་ཤེས་ལྡན་མི་ སྣའི་དགོས་མཁོ་ཡང་ཇེ་མང་དུ་འགྲོ་རྒྱུ་ཡིན་སྟབས། བོད་སྐད་དང་རྒྱ་སྐད་གཉིས་ཤེས་མཁན་གྱི་ཤེས་ལྡན་མི་སྣའི་ལས་ཞུགས་ དབང་ཆ་ལའང་འགན་སྲུང་གང་ལེགས་བྱུང་ཡོད་པ་དང་། ་དེ་དང་ཆབས་གཅིག་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ནང་བོད་ སྐད་དང་རྒྱ་སྐད་གཉིས་ཤེས་མཁན་གྱི་ཤེས་ལྡན་ལས་བྱེད་མི་སྣ་ཇེ་མང་དུ་སོང་ནས། ད་གཟོད་རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ནང་ལས་ འགན་བསྒྲུབ་སྐབས། བོད་ཡིག་གཞུང་ཡིག་ཏུ་སྤྱོད་པའི་ཐོབ་ཐང་དང་། བོད་སྐད་ཀྱི་སྐད་ཆའི་ཐོབ་ཐང་བཅས་ལ་ཁག་ཐེག་ བྱུང་བ་ཡིན་པས། འདི་ནི་ཕན་ཚུན་བར་གཅིག་གིས་གཅིག་ལ་སྐུལ་འདེད་བཏང་བ་ཞིག་དང་། གཅིག་ལ་གཅིག་རྟེན་གྱི་རྒྱུ་ འབྲས་ཀྱི་རྣམ་བཞག་ངོ་མ་དེར་ཡང་གྱུར་ཡོད།

་བོད་རིགས་ས་ཁུལ་གྱི་བོད་ཡིག་ཤེས་ལྡན་མི་སྣའི་ལས་ཞུགས་ཐད་ཀྱི་དཀའ་ངལ་དང་རྒྱ་ནག་ནང་སའི་སློབ་གྲྭ་ཆེན་ མོའ་ི ལས་ཞུགས་ཐད་ཀྱི་དཀའ་ངལ་གཉིས་བསྡུར་བ་ཡིན་ན། དེ་གཉིས་ཀྱི་དཀའ་ངལ་གྱི་གནས་རིམ་དང་དཀའ་ངལ་གྱི་ངོ་བོ་ བཅས་ཚང་མ་རྩ་བའི་ཆ་ནས་མ་འདྲ་བ་ཡིན། རྒྱ་ནག་ནང་སར་ལས་ཞུགས་དཀའ་བ་ནི། ལོ་རེ་བཞིན་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ་ཁག་ ནས་རིགས་འདྲ་མིན་གྱི་ཆེད་སྦྱང་མཐར་ཕྱིན་སློབ་མ་ཇེ་མང་ནས་ཇེ་མང་དུ་འགྲོ་བཞིན་པའི་རྐྱེན་གྱིས། མཐོ་རིམ་སློབ་གསོའ ་ི འཕེལ་རྒྱས་སོགས་ཀྱི་རྒྱུ་རྐྱེན་ཁྲོད་འབྱུང་བཞིན་པའི་ལྟོས་ས་ལྟོས་འཇོག་གི་ཤེས་ལྡན་མི་སྣ་ལྷག་མ་བྱུང་བའི་དབང་གིས་རེད། ཡིན་ན་ཡང་བོད་རིགས་ས་ཁུལ་དུ་བོད་ཡིག་སྟེང་ནས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ་དང་མཐོ་འབྲིང་སློབ་གྲྭ་བཅས་ནས་རིགས་འདྲ་མིན་གྱི་ ཆེད་ལས་སྦྱང་སྟེ་སློབ་མཐར་ཕྱིན་པའི་སློབ་མ་ཧ་ཅང་ཉུང་བའི་སྟེང་། བོད་ཁུལ་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཁྲོད་༼རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་ ༽བོད་ཡིག་གི་རིགས་འདྲ་མིན་གྱི་ཤེས་ལྡན་མི་སྣ་ཚོར་ལས་ཞུགས་ཀྱི་ས་མིག་ཀྱང་མཁོ་སྤྲོད་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ་མ་རེད། གནས་ སྟངས་འདི་ལྟ་བུའི་འོག་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ་ལས་མཐར་ཕྱིན་པའི་སློབ་མ་གཅིག་མ་གཏོགས་མེད་ནའང་ལས་ཞུགས་བྱེད་རྒྱུ་དཀའ་ མོར་གྱུར་ཡོད། དེའི་ཕྱིར་འདི་ནི་སྲིད་ཇུས་ཆ་མ་ཚང་བ་དང་། རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་དབང་ཆ་མིང་དོན་མཚུངས་པ་ཞིག་ལག་བསྟར་ བྱེད་མ་ཐུབ་པ་ལས་བྱུང་བའི་དཀའ་ངལ་ཞིག་ཡིན་པས། འདི་ནི་སྤྱི་ཚོགས་འདྲ་མཉམ་མ་ཡིན་པའི་རྟགས་མཚན་ཤིག་དང་ ། དོན་དངོས་ཐོག་མི་རིགས་འདྲ་མཉམ་མ་ཡིན་པ་དང་སྐད་དང་ཡི་གེ་འདྲ་མཉམ་མ་ཡིན་པ་ལ་སོགས་པ་ལས་བྱུང་བའི་གནད་ དོན་ཞིག་དང་། དེ་བཞིན་ཧ་ཅང་རྒྱུན་ལྡན་མ་ཡིན་པའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་ཞིག་ཀྱང་ཡིན། དེ་ནི་བོད་ཡིག་སྟེང་དེང་རབས་ 330

ཀྱི་རིགས་འདྲ་མིན་གྱི་ཆེད་ལས་སྦྱང་ཚན་ལྡན་པའི་མཐོ་རིམ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ ་ི སློབ་གསོ་སྤྱི་ཡོངས་ནས་ཁྱབ་བརྡལ་དུ་བཏང་སྟེ་ འཕེལ་རྒྱས་སུ་སོང་ནས། བོད་ཁུལ་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱིས་ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་“རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་”བེད་སྤྱོད་པ་དང་། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱིས་ཁྱོན་ཡོངས་ ནས་བོད་ཡིག་གི་ཤེས་ལྡན་མི་སྣ་ཁོ་ན་ལས་བེད་སྤྱོད་མི་བྱེད་པའི་གནས་སྟངས་འོག་ལས་གནས་སམ་ལས་ཀའི་ས་མིག་གི་ གྲངས་ཀའི་དགོས་མཁོ་དེ། ལོ་རེ་བཞིན་བོད་ཡིག་གི་ཐོག་ནས་དེང་རབས་ཀྱི་རིགས་འདྲ་མིན་གྱི་ཆེད་ལས་སྦྱང་ཚན་ལྡན་པའི་ མཐོ་རིམ་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའ་ི ཆེད་སྦྱང་མཐར་ཕྱིན་སློབ་མའི་གྲངས་འབོར་ལས་ཉུང་བའི་སྒོ་ནས། ལས་ཞུགས་བྱེད་དཀའ་བའི་ གནད་དོན་བྱུང་བ་ཡིན་ན་། དེ་ནི་ད་གཟོད་ད་ལྟ་རྒྱ་ནག་གི་ནང་ས་རུ་འབྱུང་བཞིན་པའི་ལས་ཞུགས་དཀའ་བའི་གནད་དོན་དེ་ དང་།་་གནས་སྟངས་དང་ངོ་བོ་གཉིས་ཀའི་ཐད་ནས་འདྲ་མཚུངས་སུ་གྱུར་ཡོད་པས། དེ་ལྟ་བུའི་དུས་སྐབས་དེར་མངོན་ཡོང་བའི་ ལས་ཞུགས་དཀའ་བའི་འགྲན་རྩོད་ཀྱི་ནང་རྐྱེན་ནི། ད་གཟོད་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་རྒྱུན་ལྡན་གྱི་སྣང་ཚུལ་རིགས་ཤིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད། ་ བཞི། བོད་ཁུལ་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་འཚོ་བའི་ཁྲོད་ཀྱི་བོད་སྐད་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་། ་བོད་ཁུལ་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་འཚོ་བའི་ཁྲོད་བོད་སྐད་ཀྱི་ཐོག་ནས་ཁ་བརྡ་བྱེད་རྒྱུ་དང་ཕན་ཚུན་བར་འབྲེལ་བ་འཛིན་རྒྱུ་ནི། སྤྱིར་ བཏང་གི་ཆ་ནས་བཤད་པ་ཡིན་ན་ཆོས་ཉིད་ཅིག་དང་འོས་ཤིང་འཚམས་པ་ཞིག་ཡིན། དེ་ནི་བོད་ཁུལ་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཡིན་ཕྱིར། སྤྱི་ཚོགས་ཁྲོད་འབྲེལ་བ་བོད་སྐད་ཀྱི་ཐོག་ནས་འཛིན་དགོས་པ་ནི་རང་བཞིན་གྱི་དགོས་མཁོ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད་པས། དེར་“སྐད་ ཆའི་ཐོབ་ཐང་”ཐད་ཀྱི་དཀའ་ངལ་གླེང་དགོས་པའི་རྒྱུ་མཚན་གང་ཡང་ཡོད་པ་མ་རེད་མོད། འོན་ཀྱང་། འདིར་ངས་སླར་ཡང་ཁྲིམས་ལུགས་རིག་པའི་ཁྲོད་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་གི་གཞུང་ལུགས་སྤྱད་ནས་“བོད་སྐད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་ཐོབ་ཐང་ ”ཐད་ཀྱི་གནད་དོན་མི་གླེང་ཀ་མེད་དང་། དེ་ཡང་དངོས་ཡོད་ཀྱི་རྒྱུ་མཚན་འདི་འདྲ་ཞིག་གི་འོག་ནས་གླེང་དགོས་བྱུང་སོང་། དེ་ནི་ད་ལྟའི་ཆར་བོད་ཁུལ་དུ་བོད་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་གཉིས་མཐའ་འདེད་དམ་ཟུར་ཕུད་དང་། དམངས་ཁྲོད་ཅན་ དང་ནུས་མེད་ཅན་དུ་བསྒྱུར་ཏེ། ད་ལྟ་བོད་ཁུལ་དུ་གཞུང་ཤིང་ལྟ་བུའི་གནས་བབ་བཟུང་ཡོད་པའི་སྤྱི་ཚོགས་ཁྲོད་སྤྱོད་སྒོ་ཆེ་ བའི་སྐད་ཡིག་ནི། ཕ་སྐད་མ་ཡིན་པར་སྐད་ཡིག་གཞན་གྱིས་བཟུང་ཡོད་པ་དེ་ཡིན། སྣང་ཚུལ་རིགས་འདི་ནི་ཡང་སྙིང་སྔོན་ ཐོན་ཞིག་གམ་ཡར་རྒྱས་ཞིག་ཏུ་ངོས་འཛིན་བྱེད་དགོས་སམ། ཡང་ན་དེ་ལས་ལྡོག་ཏེ་མར་འགྲིབ་ཞིག་དང་རྒྱུན་ལྡན་མ་ཡིན་ པའི་སྣང་ཚུལ་ཞིག་ཏུ་ངོས་འཛིན་བྱེད་དགོས། མི་རིགས་ཐད་བསམ་ཚུལ་དྲང་མོ་བཟུང་མེད་པའི་མི་ལ་ལས། འདི་ནི་མཐའ་ གཅིག་ཏུ་“སྔོན་ཐོན་”དང་“ཡར་རྒྱས་”ཀྱི་རིགས་ཤིག་ལ་ངེས་འཛིན་བྱེད་སྲིད་ན་ཡང་། འོན་ཀྱང་སྨྱུག་ཐོག་པས། ་དེ་ནི་མི་ རིགས་རིག་པའམ་ཡང་ན་སྐད་བརྡ་རིག་པ་གཉིས་ཀྱི་རིག་ལམ་མམ། ཡང་ན་དེ་ལས་གཞན་པའི་མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་ བཅའ་ཁྲིམས་ཀྱི་ཁྲིམས་ལུགས་རིག་པ་དང་། ཆབ་སྲིད་རིག་པའི་རིག་ལམ་བཅས་རིག་ལམ་གང་ཞིག་གཞིར་བཟུང་ནས་བལྟས་ པ་ཡིན་ནའང་། སྣང་ཚུལ་འདི་“སྔོན་ཐོན་”དང་“ཡར་རྒྱས་”ཀྱི་གྲས་སུ་རྩ་བ་ནས་འཇོག་ཐབས་བྲལ་པས། རྒྱུ་མཚན་འདིའི་ དབང་གིས་ཁྲིམས་ལུགས་རིག་པའི་བརྡ་སྐད་ཁྲོད་ཀྱི་“བོད་སྐད་ཀྱི་སྐད་ཆའི་ཐོབ་ཐང་”ཞེས་པའི་གནད་དོན་འདི་བྱུང་བ་ཡིན་ པར་ངོས་འཛིན་བྱེད་བཞིན་ཡོད།

་གལ་སྲིད་《ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རྩ་ཁྲིམས་》གཏན་འབེབས་བྱེད་པའི་སྐབས་སུ། མི་རིགས་དང་ས་ ཁུལ་སོ་སོའ་ི ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཆགས་རིམ་ལྟར། སྐད་ཡིག་གི་གནས་སྟངས་ཐད་བསམ་བློ་བཏང་སྟེ། མི་རིགས་སོ་སོར་རང་གི་སྐད་ དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པའི་ཐོབ་ཐང་དང་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་བའི་ཐོབ་ཐང་། མི་རིགས་སོ་སོའ ་ི རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་ ལས་དོན་ལག་བསྟར་བྱེད་སྐབས། རང་སྐྱོང་མི་རིགས་རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱས་ཆོག་པ་བཅས་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་སྤྲད་ ཡོད་པའི་དབང་དུ་བཏང་བ་དང་། དེ་བཞིན་མི་དམངས་ཁྲིམས་ཁང་དུ་གྱོད་དོན་ལ་ཁྲིམས་བཤེར་བྱེད་པའི་སྐབས་སུ་“མི་རིགས་ སོ་སོས་རང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་སྤྱད་ནས་ཁྲིམས་གཏུག་བྱས་ཆོག་པའི་ཐོབ་ཐང་ཡོད།”ཅེས་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་པ་ དག་གཞིར་བཟུང་ནས་བཤད་པའི་དབང་དུ་བཏང་ནས་བཤད་པ་ཡིན་ན་དང་། དེ་བཞིན་ཡང་《ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་ རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས་》གཏན་འབེབས་བྱེད་སྐབས་ཀྱང་།《 རྩ་ཁྲིམས་》ཀྱི་རྩ་དོན་ཐད་བསམ་བློ་

331

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

བཏང་ཡོད་པ་མ་ཟད། ད་དུང་《རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་》ཀྱི་རྩ་དོན་གཞིར་བཟུང་ནས་རིགས་སོ་སོའ ་ི སྐད་ཆའི་དངོས་ཡོད་གནས་སྟངས་ ལ་བརྩི་བཀུར་བྱས་ཏེ། རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་ངོ་བོ་ལྡན་པའི་ཐོབ་ཐང་སྤྲད་ཡོད་པ་བཅས་ཀྱི་དབང་དུ་བཏང་བ་ཡིན་ན། མི་རིགས་རང་ སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་འཚོ་བའི་ཁྲོད་མི་རིགས་ཚང་མར་རང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཆའི་ཐོབ་ཐང་ཡོད་པ་ནང་བཞིན། བོད་མི་ རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་དུའང་བོད་སྐད་ཀྱི་སྐད་ཆའི་ཐོབ་ཐང་ཐད་དེ་དང་གཅིག་མཚུངས་ཡིན་པ་ནི་སྨྲ་མི་དགོས་པ་ཞིག་ཡིན། ་ ཡིན་ན་ཡང་། ཀྲུང་གོ་གསར་བ་དབུ་བརྙེས་བ་ནས་ད་ལྟའི་བར་ཧ་ལམ་ལོ་འཁོར་༦༠ཟིན་ལ་ཉེ་བ་དང་། བོད་ཁུལ་དུ་ རིམ་པ་ཁག་གི་བོད་རིགས་ས་ཆའི་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་གི་འབྲེལ་ཡོད་སྒྲིག་འཛུགས་བཙུགས་ནས་ཀྱང་ལོ་འཁོར་༥༠ལྷག་ཙམ་ འདས་ཟིན་ཡོད་མོད། ༼བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་བཙུགས་ནས་ལོ་འཁོར་༤༠ལྷག་སོང་ཡོད།༽རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ནང་བོད་ཡིག་ གི་གཞུང་ཡིག་ཧ་ལམ་རྩ་མེད་དུ་སོང་ཡོད་པ་དང་། རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་ལས་འགན་ལག་བསྟར་བྱེད་སྐབས་ཧ་ལམ་བོད་ སྐད་དང་བོད་ཡིག་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་ཀྱིན་མེད་ཅིང་། ཁྲིམས་འཛིན་མ་ལག་ལས་ཁུངས་ཁྲོད་ཉེན་རྟོག་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་ཐོག་མའི་ ཉེས་དོན་འདྲི་གཅོད་སྐབས་དང་ཞིབ་བཤེར་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་རྟོག་ཞིབ་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད་དང་། ཡང་ན་མི་དམངས་ཁྲིམས་ཁང་ གིས་གྱོད་དོན་ཁྲིམས་ཞིབ་བྱེད་པའི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད་བཅས་ཚང་མར་བོད་སྐད་དང་བོད་ཡིག་རྩ་བ་ནས་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཀྱིན་མེད་ པ་དང་། འགོ་ཁྲིད་ཀྱིས་སྲིད་ཇུས་གཏན་འབེབས་དང་ཚོགས་འདུ་ཆེ་ཆུང་ཐོག་སྙན་ཞུ་འབུལ་སྐབས་དང་། མི་དམངས་ཀྱིས་ འཕྲིན་ཡིག་གི་ལམ་ནས་དང་ངོ་བཅར་གྱིས་སྲིད་གཞུང་ལ་བདེ་སྡུག་ཞུ་བའི་སྐབས་དང་། དེ་བཞིན་ལས་ཁུངས་ཁག་གིས་མི་ དམངས་མང་ཚོགས་ལ་ཞབས་ཞུ་སྒྲུབ་པའི་སྐབས་དང་། ལས་བྱེད་འདེམས་བསྐོ་དང་དོ་དམ་ལས་ཁུངས་བཅས་གྱིས་རིམ་པ་ ཁག་གི་འགོ་ཁྲིད་མི་སྣ་དང་། ལས་བྱེད་འདེམས་བསྐོ་བྱེད་པ་ལ་སོགས་པའི་སྐབས་སུ་དང་། དེ་བཞིན་འདེམས་བསྐོ་བྱ་རྒྱུའི་ འགོ་ཁྲིད་དང་ལས་བྱེད་དེ་དག་ལ་ལྡན་དགོས་པའི་ཆ་རྐྱེན་གྱི་ཚད་གཞི་ཁྲོད་བཅས་སུའང་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཚུད་མེད་པ་ལ་ སོགས། གོང་གསལ་སྲིད་གཞུང་གི་ལས་ཀའི་བརྒྱུད་རིམ་ཁག་ཚང་མའི་ནང་དུ་བོད་སྐད་དང་བོད་ཡིག་རྩ་མེད་དུ་བཏང་ཡོད་ སྟབས། བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་དུ་བོད་སྐད་དང་བོད་ཡིག་གི་བཀོལ་སྤྱོད་ནི། བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་གཉིས་བེད་སྤྱད་དེ་ སློབ་ཁྲིད་བྱེད་བཞིན་པའི་གྲངས་ཀ་ཉུང་བའི་སློབ་གྲྭ་ཁ་ཤས་ཙམ་དང་གྲངས་ཀ་ཉུང་བའི་བོད་ཡིག་གི་ཚགས་པར་དང་དུས་དེབ་ ཁ་ཤས་ཙམ་ལས་གཞན། བོད་སྐད་ཀྱི་རྒྱང་བསྒྲགས་དང་བརྙན་འཕྲིན་མཉམ་འདུས་ཀྱི་ལས་ཁུངས་གཅིག་རང་དང་། ༼ལས་ ཁུངས་འདིར་ཡང་བོད་སྐད་ཐོག་ནས་རྒྱང་བསྒྲགས་བྱེད་པའི་དུས་ཚོད་དང་བརྙན་འཕྲིན་གཏོང་བའི་དུས་ཚོད་ཀྱི་ལས་རིམ་ ཤིན་ཏུ་ཐུང་ངུ་ལས་མེད།༽་དེ་མིན་རྩོམ་བསྒྱུར་ཁང་གཅིག་གི་བྱ་བ་བཅས་ཙམ་གྱི་ཁྱབ་ཁོངས་སུ་ཚད་བཀག་གིས་བཀོལ་སྤྱོད་ བྱེད་དུ་འཇུག་བཞིན་པ་ལས། དེ་དག་ཕུད་པའི་གཞན་པའི་ཁྱབ་ཁོངས་སུ་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གཉིས་རྩ་བ་ནས་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་ ས་མེད་པ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ནས། བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་དུ་གཞུང་ཤིང་གི་གནས་བབ བཟུང་ཡོད་པའི་བོད་པའི་སྤྱི་ཚོགས་ ཁྲོད། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གཉིས་ཀྱིས་སྤྱི་ཚོགས་སྟེང་གི་རང་ཉིད་ལ་ལྡན་བའི་གནས་བབ་དེ་བརླག་ཟིན་པའམ་ཡང་ན་བརླག་ བཞིན་པའི་སྒང་ཡིན་པས་། རིམ་གྱིས་ཟུར་འདེད་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ་དང་། དེའི་ཕྱིར་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གཉིས་ཀྱིས་སྤྱི་ཚོགས་ ལ་ནུས་པ་འདོན་མ་ཐུབ་པའི་དབང་གིས་ནུས་མེད་ཅན་དུའང་འགྱུར་བཞིན་ཡོད། དངོས་ཡོད་ཀྱི་གནས་སྟངས་དང་འཕེལ་ ཕྱོགས་རིགས་འདིས། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱིས་བོད་སྐད་དང་བོད་ཡིག་ལ་ངོས་འཛིན་དང་གོ་བ་ལེན་སྟངས་ཐད་ལྡོག་ཕྱོགས་ཀྱི་ནུས་པ་ ཐོན་ནས། ཤུགས་རྐྱེན་ངན་པ་ཐེབས་སུ་བཅུག་ཡོད་པ་མ་ཟད། ད་དུང་ད་ལྟའི་ཆར་ཡོད་པའི་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་སྤྱད་དེ། སློབ་ཁྲིད་བྱེད་བཞིན་པའི་སློབ་གྲྭ་ཁག་གི་རྒྱུན་ལྡན་ཀྱི་བྱེད་སྒོ་དང་། རྒྱུན་སྲོལ་ལྟར་གྱིས་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་རྒྱུའི་ཐད་ལའང་ ཕོག་ཐུག་ཐེབས་སུ་བཅུག་ནས། མཐའ་ན་བོད་མི་རིགས་རང་ཉིད་ལའང་“བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དུས་ཡུན་ཅི་ཙམ་ཀྱི་རིང་ལ་སྤྱོད་ པར་འགྱུར་རམ་སྙམ་པའི”ཐེ་ཚོམ་སྐྱེས་སུ་བཅུག་ཡོད་པ་མ་ཟད། ད་དུང་རང་ཉིད་ལ་ལྡན་པའི་“རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་”ཐད་ ཀྱི་གདེངས་ཚོད་ཀྱང་བརླག་བཞིན་འདུག དངོས་ཡོད་གནས་ཚུལ་འདི་དག་གིས་《རྩ་ཁྲིམས་》དང་《མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས་》བཅས་ཀྱིས། བོད་ རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་ཀྱི་བོད་རིགས་སྤྱི་དམངས་ཚོར་སྤྲད་ཡོད་པའི་རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་མཐའ་དག། དོན་དངོས་སུ་ཁག་ ཐེག་ཅི་ཡང་བྱེད་ཐུབ་མེད་པའི་རྣམ་པ་གསལ་བྱེད་ཡང་དག་བྱས་ཡོད། རྒྱུ་མཚན་དེའི་དབང་གིས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་དུ་གཞུང་ ཤིང་ཡིན་པའི་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ། རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་དེའི་སྤྱི་ཚོགས་ཁྲོད་ཁྱོན་ཡོངས་ནས་ཁྱབ་རྒྱ་ཆེན་པོའ ་ི ངང་བེད་ 332

སྤྱོད་བྱེད་མ་ཐུབ་པ་ཡིན་ན། བོད་སྐད་ཀྱིས་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་དུ་རང་གི་སྐད་ཆའི་གོ་གནས་ཤོར་སྟེ། བོད་སྐད་ བཤད་སའི་ཁྱབ་ཁུངས་ཚབས་ཆེན་ངང་ཇེ་ཆུང་དུ་འགྱུར་བཞིན་ཡོད་པ་ལྟར་ཡིན་ཞིང་། རྒྱུ་མཚན་དེའི་དབང་གིས་བོད་སྐད་ ཀྱིས་བོད་སྐད་སྤྱོད་སའི་ཁྱབ་ཁོངས་མང་པོའ ་ི ཁྲོད་ཀྱི་བོད་སྐད་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་བརླག་བཞིན་ཡོད་སྟབས། གལ་སྲིད་ང་ཚོས་གནས་ ཚུལ་ཆ་ཚང་མཚོན་ཐུབ་པའི་རེའུ་མིག་ཅིག་འཆར་འགོད་བྱས་པ་ཡིན་ན། ཁ་གསལ་གྱི་སྒོ་ནས་བོད་སྐད་བེད་སྤྱོད་གཏོང་ དགོས་སའི་ཁྱབ་ཁོངས་དང་དོན་དངོས་སུ་བོད་སྐད་བེད་སྤྱོད་གཏོང་བཞིན་པའི་ཁྱབ་ཁོངས་གཉིས་ཀྱི་ཁྱད་པར་གསལ་བོར་ མཐོང་བར་འགྱུར་བ་ནི་གཤམ་གསལ་ལྟར་ཡིན།

�ད་ཆའི་�ོད་�ོའ�་གནས་རིམ་�ི་མཐོ་ཚད།

དེང་རབས་ཤེས་རིག་�ེ་ཚན་ཁག་གིས་ཚན་རིག་ཞིབ་འ�ག་ ཐད་ལ་�ོད་བཞིན་པའི་�ད་ཆའི་གནས་རིམ། དེང་རབས་ཤེས་རིག་�ེ་ཚན་ཁག་གིས་�ོབ་གསོ་འི་ཐད་ ལ་�ོད་བཞིན་པའི་�ད་ཆའི་གནས་རིམ།

རང་�ོང་ལས་�ངས་�ིས་ལས་འགན་ཐད་�ོད་བཞིན་ པའི་�ད་ཆའི་གནས་རིམ།

�ོབ་འ�ིང་�ོབ་གསོ་�བ་བ�ལ་ཐད་�ོད་བཞིན་པའི་ �ད་ཆའི་གནས་རིམ། �ོབ་�ང་�ོབ་གསོ་�བ་བ�ལ་ཐད་�ོད་བཞིན་པའི་�ད་ ཆའི་གནས་རིམ། དམངས་�ོད་�་�ོད་བཞིན་པའི་�ད་ཆའི་གནས་རིམ།

ཤེས་རིག་�ེ་ཚན་ཁག་གིས་ཤེས་ཡོན་ཞིབ་འ�ག་ཐད་ལ་ �ོད་བཞིན་པའི་�་ཚད་འོག

མཐོ་རིམ་�ོབ་གསོ་�ན་�ན་འཕེལ་�ས་�ི་གནས་�ངས་འགོ

�ིད་འཇིན་ལས་�ངས་དང་�ི་ཚ�གས་ཡོངས་�བ་�ིས་བཀོལ ་�ོད་ནས་�ངས་འོག

འཟིང་རིམ་�ོབ་གསོ་འཕེལ་�ས་�ི་གནས་�ངས་འོག

�ང་གཞིའི་�ོབ་གསོ་�བ་བ�ལ་�ི་གནས་�ངས་འོག

དམངས་�ོད་�་ཁ་�ད་�ི་�བ་�འི་གནས་�ངས་འོག

�ད་ཆའི་�བ་�་ཆེ་�ང་གི་གནས་བབ།

གོང་གི་དཔེ་མཚོ་རི་མོ་ལས་མཚོན་ཐུབ་པ་ནི། སྐད་དང་ཡིག་རིགས་གཅིག་གིས་མཚོན་ཐུབ་པ་དང་བརྗོད་ཐུབ་པའི་ ནང་དོན་ཅི་ཙམ་གྱི་རྒྱ་ཆེ་ན། དེ་ཙམ་གྱིས་སྐད་རིགས་འདིའི་སྐད་ཆའི་གོ་ས་མཐོ་རུ་འགྲོ་ཐུབ་པ་དང་། སྐད་རིགས་འདིའི་སྐད་ ཆའི་ཁྱབ་ཁུངས་ཀྱང་ཇེ་ཆེར་ཡིན་ལ། སྐད་རིགས་འདིའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ནུས་ཤུགས་ཀྱང་ཇེ་ཆེ་ཡིན་པས། དེའི་དབང་གིས་སྐད་ རིགས་འདིའི་སྐད་ཆའི་ཐོབ་ཐང་ཡང་ཤུགས་ཆེར་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་སྟབས། བརྒྱུད་རིམ་འདིའི་ཁྲོད་གོང་གསལ་རེའུ་མིག་གི་ བསྡུར་བ་ནི་མཐུན་པའི་བསྡུར་བ་ཡིན། དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ། སྐད་ཡིག་རིགས་གཅིག་གིས་མཚོན་ཐུབ་པ་དང་བརྗོད་ཐུབ་པའི་ནང་ དོན་ཅི་ཙམ་གྱི་རྒྱ་ཆུང་ན་དེ་ཙམ་གྱིས་སྐད་ཡིག་རིགས་འདིའི་སྐད་ཆའི་གོ་ས་དམའ་རུ་འགྲོ་བས། སྐད་འདིའི་སྐད་ཆའི་ཁྱབ་ ཁུངས་ཀྱང་ཇེ་ཆུང་ཡིན་པས། སྐད་ཡིག་རིགས་འདིའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ནུས་ཤུགས་ཀྱང་ཇེ་ཞན་ཡིན་སྟབས། བརྒྱུད་རིམ་འདིའི་

333

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

ཁྲོད་ཀྱི་གོང་གསལ་རེའུ་མིག་གི་བསྡུར་བ་ཡང་མཐུན་པའི་བསྡུར་བ་ཡིན། གནས་ཚུལ་འདི་རིགས་སྤྱི་བཏང་གི་ཆ་ནས་བཤད་ པ་ཡིན་ན། རྒྱུ་མཚན་གཉིས་ཀྱིས་ཐོག་ནས་འབྱུང་བཞིན་ཡོད་ཅིང་། རྒྱུ་མཚན་དང་པོ་ནི་གཅིག་བྱས་ན་སྐད་ཡིག་རང་ཉིད་ ཚད་ལྡན་ཡིན་མིན་གྱི་སྟེང་ནས་འབྱུང་བཞིན་ཡོད་པ་དང་། འདི་ནི་སྐད་ཡིག་རང་ངོས་ཀྱི་གནད་དོན་དུ་གྱུར་ཡོད། དེ་མིན་ རྒྱུ་མཚན་གཉིས་པ་ནི། ཕྱིའི་རྒྱུ་རྐྱེན་འོག་ནས་འབྱུང་བཞིན་ཡོད་སྟབས། དེ་ནི་སྐད་ཡིག་རང་ངོས་ཀྱི་གནད་དོན་མ་ཡིན་པས། དེ་ནི་སྐད་ཡིག་གི་སྤྱི་ཚོགས་ཁོར་ཡུག་གམ་ཡང་ན་མིས་བསྐྲུན་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་འོག་ནས་འབྱུང་བཞིན་ཡོད།

དེ་འདྲ་ཡིན་དུས། བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་བེད་སྤྱོད་ཀྱི་གནས་སྟངས་དང་། དེའི་རྐྱེན་ལས་བྱུང་བའི་བོད་སྐད་ཀྱི་སྐད་ ཆའི་ཐོབ་ཐང་གི་གནས་སྟངས་དང་། གོང་གི་གནས་ཚད་རེའུ་མིག་གི་བསྡུར་ཚད་གཉིས་བསྡུར་ཚེ། ང་ཚོས་གསལ་བོར་མཐོང་ ཐུབ་པ་ནི། བོད་ཡིག་སྟེང་གི་དེང་རབས་ཀྱི་སློབ་གཞིའི་སྡེ་ཚན་ཁག་གི་སློབ་གསོའ ་ི འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་ཆུ་ཚད་དམའ་བས། ཤེས་ བྱའི་རིག་སྒོ་འདྲ་མིན་ཁག་གི་དེང་རབས་ཀྱི་ཆེད་ལས་མི་སྣ་གསོ་སྐྱོང་གི་ནུས་སྟོབས་ཞན་པ་དང་། དེའི་སྟེང་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་ གྱི་རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་ལས་འགན་སྒྲུབ་པའི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད། བོད་ཡིག་བེད་སྤྱོད་ཀྱི་ཚད་ཧ་ཅང་དམའ་བའི་སྟེང་། ས་ ཁུལ་མང་ཆེ་བ་དང་མངའ་ཁོངས་མང་ཆེ་བའི་ནང་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གཉིས་རྩ་བ་ནས་སྤྱོད་བཞིན་མེད་པས། དེའི་སྟབས་ཀྱིས་ དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ་ཕྱིར་བོད་ཡིག་གི་དེང་རབས་ཀྱི་རྨང་གཞིའི་སློབ་གསོ་རྒྱུན་ལྡན་གྱི་འཕེལ་རྒྱས་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ངན་པ་ཐེབས་སུ་ བཅུག་ཡོད། བོད་ཡིག་གི་དེང་རབས་ཀྱི་རྨང་གཞིའི་སློབ་གསོ་རྒྱུན་ལྡན་ངང་འཕེལ་རྒྱས་སུ་འགྲོ་ཐུབ་མེད་པ་དང་། བོད་ཡིག་ གི་དེང་རབས་ཀྱི་བསླབ་གཞི་ཁག་གི་སློབ་གསོ་དང་། རིགས་མི་འདྲ་བའི་ཤེས་ལྡན་མི་སྣའི་གསོ་སྐྱོང་ཐད་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ངན་ པ་ཐེབས་ཡོད་པའི་སྟབས་ཀྱིས། གནས་སྟངས་ཇེ་སྡུག་ནས་ཇེ་སྡུག་ཏུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པ་དང་། གནས་སྟངས་ངན་པ་འདིའི་ དབང་གིས་ཀྱང་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་སུ་ལས་འགན་ལག་བསྟར་བྱེད་སྐབས་བོད་ཡིག་བཀོལ་ སྤྱོད་མི་བྱེད་པ་དང་། དེས་ཀྱང་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཁྲོད་བོད་སྐད་མི་སྤྱོད་པའི་དངོས་ཡོད་གནས་ཚུལ་ ལ། སྔར་ལས་དངོས་ཡོད་ཀྱི་ཆ་རྐྱེན་འོག་རྒྱབ་སྐྱོར་ངེས་ཅན་ཞིག་མཁོ་སྤྲོད་བྱས་ཡོད། ་རྒྱུ་མཚན་དེའི་དབང་གིས། བོད་སྐད་ ཀྱི་སྐད་ཆའི་གནས་བབ་ཏེ་བོད་མིའི་དམངས་ཁྲོད་ཀྱི་ཉིན་རེའི་འཚོ་བའི་ཁྲོད་ཀྱི་རྒྱུན་ལྡན་གྱི་འབྲེལ་བ་འཛིན་བྱེད་ཀྱི་ཁྱབ་ ཁོངས་ཙམ་གྱི་ནང་དུ་བཅུག་ཡོད་པ་མ་ཟད།ད་དུང་དེའི་སྟབས་ཀྱིས་བོད་ཡིག་གི་དེང་རབས་ཀྱི་སློབ་གསོ་ཡང་ད་དུང་དར་ཁྱབ་ དུ་གཏོང་ཐུབ་ཀྱིན་མེད་པ་དང་། བོད་མིའི་དམངས་ཁྲོད་ཀྱི་ཉིན་རེའི་འཚོ་བའི་འབྲེལ་མཐུད་ཁྲོད། བོད་ཀྱི་ཡིག་སྐད་ཀྱིས་རྒྱབ་ བརྟེན་མེད་པའི་སྒོ་ནས་རྒྱུན་སྐྱོང་ཙམ་བྱེད་བཞིན་པའི་སྟེང་། དམངས་ཁྲོད་དུ་ཉིན་རེར་བོད་སྐད་རྒྱུན་སྤྱོད་བྱེད་ས་ཇེ་ཉུང་ནས་ ཇེ་ཉུང་དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པ་དང་། ཁྱབ་ཁོངས་ཀྱང་ཇེ་དོག་ནས་ཇེ་དོག་ཏུ་སོང་སྟེ། བོད་སྐད་ནང་དུ་རང་སྐད་མ་ཡིན་པའི་ སྐད་རིགས་གཞན་པའི་སྐད་གདངས་དང་ཐ་སྙད་མང་པོ་ནང་འདྲེན་ཀྱིས་བསྲེས་སླད་ཅན་དུ་གྱུར་ནས། བོད་སྐད་ཡང་དག་མ་ ཡིན་པ་དང་ཁམས་གཙང་མ་ཡིན་པ། ལུང་སྐད་ཅན་དུ་འགྱུར་བཞིན་ཡོད་སྟབས། དམངས་ཁྲོད་ཀྱི་ཉིན་རེའི་གཞི་རྩའི་རྒྱུན་ སྤྱོད་སྐད་ཆའི་ཐད་ལའང་དཀའ་ངལ་ཆེན་པོ་འཕྲད་བཞིན་ཡོད་པ་མངོན་གསལ་དུ་གྱུར་ཡོད། རྒྱུ་མཚན་དེའི་དབང་གིས། བོད་ཁུལ་གྱི་སློབ་གསོ་ལ་ཁྱད་དུ་འཕགས་པའི་ནུས་པ་ལྡན་ཞིང་རྒྱུན་མཐུད་ཅིང་འཕེལ་རྒྱས་ རང་བཞིན་ལྡན་པའི་གནས་བབ་ཞིག་གསར་བཏོད་བྱེད་འདོད་ན། ངེས་པར་དུ་བོད་ཁུལ་ཀྱི་བོད་སྐད་ཀྱི་སྐད་ཆའི་ཐོབ་ཐང་ལ་ ཁྱོན་ཡོངས་ནས་ཁག་ཐེག་ལྡན་པ་དང་དེར་ཤུགས་སྣོན་བྱེད་དགོས་ཤིང་། དེ་ཡང་ཁྱོན་ཡོངས་ནས་བོད་སྐད་ཀྱི་སྐད་ཆའི་ཐོབ་ ཐང་ལ་ཤུགས་སྣོན་བྱེད་རྒྱུ་ཡིན་ན། ངེས་པར་དུ།་༼དང་པོ།༽བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་སྣེ་ ཁྲིད་དེ་མིག་དཔེ་བསྟན་ནས། རང་འགུལ་ངང་གཟབ་ནན་གྱིས་《རྩ་ཁྲིམས།》དང་《མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས། 》་ཀྱི་གཏན་འབེབས་ནང་དོན་ལྟར། ལས་འགན་ལག་བསྟར་བྱེད་སྐབས་ཁྱོན་ཡོངས་ནས་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བེད་སྤྱོད་བྱས་ ཏེ། རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་རང་གི་སྤྱི་ཚོགས་ཁྲོད་ཀྱི་བོད་སྐད་ཀྱི་སྐད་ཆའི་ཐོབ་ཐང་ལ་ཁག་ཐེག་བྱེད་དགོས། དེའི་ཐད ༡༽་རང་ སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་རིམ་པ་དང་པོའ་ི ཆེས་མཐོའ་ི དབང་ཆ་ལྡན་པའི་ལས་ཁུངས་སྟེ། རིམ་པ་དང་པོའ ་ི མི་དམངས་འཐུས་མི་ཚོགས་ ཆེན་ཀྱི་ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཁང་ཡིན་པའི་ངོས་ནས། རང་སྟེང་ལ་བབ་ཡོད་པའི་ལས་ཀ་དངོས་གཞིའི་ཁྲོད། བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་ གཉིས་གཞིར་རྩར་བཟུང་ནས་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་རྒྱུར་སྣེ་ཁྲིད་བྱས་ཏེ། བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་གཉིས་སྲིད་གཞུང་བྱ་བའི་རྨང་ གཞིའི་སྐད་ཡིག་ཏུ་འཛིན་པར་ཁག་ཐེག་འབྱུང་དུ་འཇུག་དགོས། ་༼༢་དེ་དང་མཉམ་དུ། དབང་ལྡན་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་དབང་ 334

ཤུགས་བེད་སྤྱོད་དེ། རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་རང་ལ་ཁྱོན་ཡོངས་ནས་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་ཐད་ཀྱི་ཁྲིམས་ལུགས་བཟོས་ ཏེ། ཁྲིམས་ལུགས་ཀྱི་བྱེ་བྲག་གི་དོན་ཚན་རྣམས་གཏན་འབེབས་བྱེད་དགོས་པ་མ་ཟད། ད་དུང་ཁྲིམས་ལུགས་ཀྱི་ནང་དོན་ཁག་ ལག་བསྟར་བྱེད་བཞིན་ཡོད་མེད་ལ་ལྟ་རྟོག་བྱས་ཏེ། དངོས་སུ་ལག་ལེན་ལ་བསྟར་དུ་འཇུག་དགོས། ༣༽་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་ རིམ་པ་དང་པོའ་ི སྲིད་འཛིན་ལས་ཁུངས་ཡིན་པའི་ཆ་ནས། རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་མི་དམངས་སྲིད་གཞུང་གིས་རང་ངོས་ཀྱི་ལས་ འགན་རྣམས་སྒྲུབ་པའི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད། དབང་ལྡན་སྡེ་ཁག་རེ་རེའི་ངོས་ནས་ལས་དོན་སྒྲུབ་སྐབས། བོད་སྐད་རྨང་གཞིའི་སྐད་ ཆར་འཛིན་རྒྱུར་ཁག་ཐེག་བྱས་ཏེ། གཞུང་ཡིག་ལ་བོད་ཡིག་སྤྱོད་དགོས། ་༤༽་སྲིད་གཞུང་གི་གཙོ་འཛིན་གྱིས་རང་སྐྱོང་ས་ ཁུལ་རང་གི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དཔའ་འབྱོར་དང་ཤེས་རིག་གི་འཕེལ་རྒྱས་ཐད་ལ་ཐབས་ཇུས་གཏན་འབེབས་བྱེད་སྐབས། བོད་སྐད་ ཀྱི་སྐད་ཆའི་ཐོབ་ཐང་ལ་ཁག་ཐེག་འབྱུང་དུ་འཇུག་དགོས། ༥༽་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་རང་གི་ཁྲོམ་འདུ་ཆེན་མོ་དང་རིགས་མི་འདྲ་ བའི་ཚོགས་འདུ་ཆེ་མ་ཆུང་གསུམ་ཐོག་བོད་སྐད་ཀྱི་སྐད་ཆའི་ཐོབ་ཐང་ལ་ཁག་ཐེག་འབྱུང་དུ་འཇུག་དགོས། ༦༽གོང་གསལ་ གྱི་རེ་འདུན་ཁག་མངོན་འགྱུར་འབྱུང་ཆེད། རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་རང་གི་རང་སྐྱོང་ལས་ཁོངས་ཀྱིས་གཞུང་ཞབས་པ་འདེམས་སྒྲིག་ གིས་བསྐོ་འཇོག་བྱེད་སྐབས། ངེས་པར་དུ་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་གཉིས་གཞིར་རྩར་འཛིན་དགོས་པ་དང་། གཞུང་ཞབས་པའི་ འདེམས་རྒྱུགས་ཁྲོད་ཞུགས་སྐབས། ངེས་པར་དུ་《མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས།》ཀྱི་དོན་ཚན་ཞེ་དགུ་བའི་ནང་ །“མི་རིགས་ཁག་གི་ལས་བྱེད་མི་སྣས་ཕན་ཚུན་གྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་དགོས་ཤིང་། དེ་ཡང་རྒྱ་རིགས་ལས་བྱེད་ པས་ས་གནས་རང་གི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་དགོས་པ་དང་། དེ་བཞིན་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ ལས་བྱེད་པ་ཚོས་ཀྱང་རང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ལ་སློབ་སྦྱོང་གིས་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ་དང་ཆབས་ཅིག རྒྱལ་ཡོངས་སུ་གཅིག་ གྱུར་སྒོས་བེད་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་པའི་རྒྱ་ནག་གི་སྤྱི་སྐད་དང་ཚན་ལྡན་གྱི་རྒྱ་ཡིག་ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་དགོས”། ཞེས་གཏན་འབེབས་ བྱས་ཡོད་པ་ལྟར་ལག་བསྟར་བྱེད་དགོས། ༼ཀྲུང་གོའ་ི ཁྲིམས་ལུགས་དཔར་བསྐྲུན་ཁང ༢༠༠༡ལོ་པེ་ཅིང་།༽༧༽བོད་རིགས་རང་ སྐྱོང་ས ཁུལ་དུ། འགོ་ཁྲིད་ལས་བྱེད་འདེམས་སྒྲིག་གིས་བསྐོ་འཇོག་བྱེད་སྐབས། དེའི་གཞིར་རྩའི་ཆ་རྐྱེན་ལ་ངེས་པར་དུ་བོད་ སྐད་བཤད ཤེས་པ་དང་བོད་ཡིག་འབྲི་ཀློག་བྱེད་ཐུབ་པའི་ནུས་པ་འཛོམས་དགོས་ཤིང་། གཞིར་རྩའི་ཆ་རྐྱེན་འདི་འཛོམས་ པའི་རྨང་གཞིའི་སྟེང་ནས། ད་གཟོད་གཞི་ནས་བསྐོ་འཇོག་བྱ་རྒྱུའི་འགོ་ཁྲིད་ལས་བྱེད་པ་དེའི་ཀུན་སྤྱོད་དང་ནུས་པ། སྙིང་རུས། གྲུབ་འབྲས་བཅས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་སྐོར་ལ་བརྟག་དཔྱད་བྱེད་དགོས་པ་དང་། གལ་སྲིད་བསྐོ་འཇོག་བྱ་རྒྱུའི་འགོ་ཁྲིད་ལས་བྱེད་པ་ དེ་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་མི་ཤེས་མཁན་ཞིག་ཡིན་ཚེ། རྩ་བ་ནས་འགོ་ཁྲིད་ཀྱི་ལས་གནས་སུ་འདེམས་བསྐོ་བྱས་ཏེ་ལས་གནས་ སྤར་རྒྱུ་མེད་པ་བཟོ་དགོས། ༼གཉིས་པ།༽བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་ཁྲིམས་འཛིན་མ་ལག་སྡེ་ཁག་ནང་། བོད་ཡིག་གི་ཆེད་ལས་ཁྲིམས་ལུགས་ རིག་པའི་ཤེས་ལྡན་མི་སྣ་བསྐོ་འཇོག་དང་འདེམས་སྒྲིག་གིས།《རྩ་ཁྲིམས།》དང་《མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས། 》ཀྱིས་བོད་རིགས་སྤྱི་དམངས་ལ་སྤྲད་ཡོད་པའི“རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བེད་སྤྱད་དེ་གཏུག་བཤེར་བྱས་ཆོག་པའི་རང་དབང་ ཡོད།”ཅེས་པར་ཁག་ཐེག་བྱས་ཏེ། ཁྲིམས་འཛིན་བྱ་བའི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད་ཀྱི་བོད་སྐད་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་ལ་ཁག་ཐེག་འབྱུང་དུ་འཇུག་ དགོས། དེ་ཡང་《རྩ་ཁྲིམས།》དང་《མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས།》ནང་འདི་ལྟ་བུའི་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་པ་ དེ། དོན་སྙིང་ལྡན་པའི་དམིགས་ཡུལ་གཉིས་ལ་བསམ་ཡོད་ཅིང་། དེའི་ཁྲོད་ཀྱི་དམིགས་ཡུལ་གཅིག་ནི། ཁྲིམས་འཛིན་གཏུག་ བཤེར་བྱ་བའི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད། ཁྲིམས་ཀྱི་ཐག་གཅོད་དང་དངོས་ཡོད་གནས་སྟངས་བར་ཕན་ཚུན་འགལ་འཛོལ་མ་བྱུང་བར་ དྲང་མོ་དྲང་བཞག་འབྱུང་བར་བྱེད་པ་དང་། སྐད་ཆའི་དབང་གིས་འཕྲད་བཞིན་པའི་དཀའ་ངལ་མཐའ་དག་རྩ་མེད་དམ་ཡང་ ན་ཉུང་རུ་གཏོང་བ། དོན་དངོས་ཐག་གཅོད་བྱེད་པའི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད་འབྱུང་སྲིད་པའི་འཁྱོག་བཤད་དང་ཡང་ན་གོ་ནོར་མ་ ཐེབས་པར་བྱེད་པ། ཁྲིམས་ཐག་གཅོད་བྱེད་ཀྱི་ཚད་གཞི་མ་འདྲ་བ་མ་ཡིན་པ། ་ཁྲིམས་ཆད་དྲང་བདེན་མ་ཡིན་པར་གཅོད་པ་ ལ་སོགས་པ་མི་འབྱུང་བར་ཁག་ཐེག་བྱུང་དུ་བཅུག་ནས། ་དེ་ལྟ་བུའི་ནོར་འཛོལ་མ་བྱུང་བའི་གནས་སྟངས་དེའི་འོག གྲངས་ ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཞུ་སྦྱོར་བ་དོ་བདག་སོ་སོར་གྱོད་གཞི་ཞིབ་བཤེར་བྱེད་པའི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད། ་གང་ཟག་སྒེར་གྱི་འགྲོ་བ་མིའི་ ཐོབ་ཐང་ལ་གནོད་སྐྱོན་འབྱུང་དུ་མི་འཇུག་པར་བྱ་རྒྱུ་དེ་ཡིན་ཞིང་། དེའི་ཁྲོད་ཀྱི་དམིགས་ཡུལ གཉིས་པ་ནི། ཡང་གཅིག་ བཤད་ན་“རིགས་སོ་སོས་རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་”བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད། དེའི་བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་འཁོར་རྒྱ་ཆེ་རུ་བཏང་སྟེ། ཁྲིམས་ལུགས་རིག་པའི་ཁྱབ་ཁོངས་དང་ཁྲིམས་འཛིན་བྱ་བའི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད་གཞི་རྒྱ་བསྐྱེད་ཕྱིར་ཡིན་ཞིང་། དེ་ལྟར་གཞི་རྒྱ་

335

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

བསྐྱེད་པ་བརྒྱུད་ནས་“རིགས་སོ་སོར་རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་བཀོལ་སྤྱོད་དང་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་བའི་རང་དབང་ཡོད་པའི་ ”རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་སྙིང་དོན་མངོན་འགྱུར་འབྱུང་བར་བྱེད་པ་དང་རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་དབང་ཆར་སྲུང་སྐྱོབ་འབྱུང་བར་བྱེད་པ་བཅས་ལ་ ཁག་ཐེག་འབྱུང་ཕྱིར་ཡིན། དེ་འདྲ་ཡིན་པའི་དབང་གིས། ཁྲིམས་འཛིན་བྱ་བའི་བརྒྱུད་རིམ་ནི། ཡང་དག་པའི་སྒོ་ནས་བཅའ་ ཁྲིམས་ཀྱི་དོན་ཚན་དང་ཁྲིམས་ཀྱི་རིག་པའི་གཞུང་ལུགས་བེད་སྤྱད་དེ། དོན་དག་དངོས་ལ་བསྡུར་ཞིབ་དང་དབྱེ་ཞིབ་བྱེད་པ་ ཞིག་ཡིན་པས། ་བརྒྱུད་རིམ་དེའི་ཁྲོད་ནས་བཅད་པའི་ཉེས་ཆད་ལ་ནོར་འཛོལ་སྤུ་ཙམ་ཡང་བྱུང་མི་ཆོག་ཅེས་བཤད་ཆོག་པ་ དང་དེ་དང་ཆབས་ཅིག་ཁྲིམས་འཛིན་བྱ་བའི་བརྒྱུད་རིམ་ནི། ་ནོར་འཁྲུལ་སྤུ་ཙམ་མེད་པའི་སྒོ་ནས་བཅའ་ཁྲིམས་དྲིལ་བསྒྲགས་ བྱེད་བཞིན་པ་ཞིག་ཀྱང་ཡིན་སྟབས། བརྒྱུད་རིམ་འདིའི་ཁྲོད་ནས་སྤྱི་ཚོགས་ཁྲིམས་ཀྱིས་སྐྱོང་བ་དང་། སྤྱི་དམངས་ཡོངས་ཀྱི་ བཅའ་ཁྲིམས་ཀྱི་འདུ་ཤེས་གོང་མཐོར་སྤེལ་བཞིན་ཡོད་པས། དེར་ཡང་ནོར་འཛོལ་སྤུ་ཙམ་ཡང་བྱུང་མི་ཉན་ཞེས་ཀྱང་བཤད་ ཆོག་རྒྱུ་མཚན་དེའི་དབང་གིས། འདི་ནི་གོ་བརྡ་འཕྲོད་ཅིང་སྐད་ཆ་ཚད་ལྡན་ཅན་དུ་འགྱུར་བར་བྱེད་པའི་ཚད་གཞི་ཞིག་ཏུ་ འགྱུར་བར་རེ་བ་ཧ་ཅང་མཐོ་པོ་བཟུང་ཡོད་པའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་འགུལ་སྐྱོད་ཅིག་དང་། དེ་བཞིན་དེ་ནི་བཀག་རྒྱ་ལྡན་པའི་སྐད་ ཆར་འབྲེལ་ལམ་བཙུགས་པ་ཞིག་ཡིན་ནའང་། འདི་ལྟ་བའི་གནས་སྟངས་འདི་འབྱུང་དུ་འཇུག་རྒྱུ་ནི་ཧ་ཅང་ཁག་པོ་ཞིག་ཏུ་ གྱུར་འདུག དོན་དངོས་ཐོག་སྤྱི་ཚོགས་འཚོ་བའི་ཁྲོད། ་སྐད་ཆའི་བཀག་རྒྱའི་དབང་གིས་ཁྲིམས་ཐག་གཅོད་ནོར་ཐེབས་ཡོད་ པ་དང་། གོ་ལོག་ཐེབས་ནས་ཁྲིམས་ཐག་བཅད་ཡོད་པ། དོན་མེད་ལ་ཁྲིམས་ཐག་བཅད་ཡོད་པ་ལ་སོགས་པའི་གྱོད་དོན་ལྷག་ ཡོད་པ་ཉུང་ཉུང་ཞིག་མ་ཡིན་ཞིང་། རྒྱུ་མཚན་དེ་དག་ལ་བརྟེན་ནས་ཁྱབ་བཞིན་པའི་དགོད་གཏམ་དང་། འཆལ་གཏམ་༼རྫོར་ གཏམ་༽ཡང་ཤིན་ཏུ་མང་། བཅའ་ཁྲིམས་གཞིར་བཟུང་ནས་བརྡར་ཤ་བཅད་པའི་གྱོན་དོན་ཞིག་ལ། རྒྱུ་འབྲས་གོ་ལྡོག་གི་ ཁྲིམས་ཆད་ཕོག་པ་དང་། དེ་འདྲའི་གཟབ་ནན་དང་ཚབས་ཆེན་ཡིན་ཞིང་། མིའི་ཚེ་སྲོག་ལ་ཐུག་ཡོད་པའི་དོན་རྐྱེན་གནད་ འགག་ཅན་དེའང་། སྐད་ཆའི་གོ་བརྡ་མ་འཕྲོད་པའི་བཀག་རྒྱ་དེ་ཉིད་། དངོས་ཡོད་དྲང་གཞག་གི་ཁྲིམས་ཐག་གཅོད་རྒྱུའི་ འགོག་རྐྱེན་དུ་གྱུར་ནས་བྱུང་བཞིན་ཡོད་ཅིང་། འདི་ལྟ་བུའི་དཔེ་མཚོན་བོད་ཁུལ་དུ་དུས་རྟག་དུ་མཐོང་རྒྱུ་ཡོད་པས། རྒྱུ་ལྡན་ ཅན་དུ་གྱུར་ནས་དེ་ཡ་མཚན་གང་ཡང་མ་ཡིན་པ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད། སྨྱུག་ཐོག་པས་དེ་སྔ་སྔ་རྗེས་ཐེངས་གསུམ་ལ་ཉེས་བཙུགས་ ཉེས་ཅན་པའི་གྱོན་དོན་ཞིབ་བཤེར་ཐག་གཅོད་ཐད་ཁྲིམས་བཤེར་དག་འབུད་བྱེད་མཁན་བྱས་པ་ཡིན། བརྒྱུད་རིམ་འདིའི་ཁྲོད་ རྒྱ་ཡིག་སྟེང་ནས་འདྲི་རྩད་བྱས་ཡོད་པའི་ཟིན་བྲིས་ནང་། གྱོན་དོན་ཞིབ་བཤེར་ཐག་གཅོད་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད་རྒྱ་ཡིག་གིས་བསྟན་ དོན་དང་། ཉེས་བཙུགས་ཉེས་ཅན་པས་བོད་སྐད་སྟེང་རང་ཉིད་ཀྱི་དོན་རྐྱེན་རང་ཉིད་ཀྱིས་བཤད་པ་གཉིས་ཀྱི་བར་བར་ཁྱད་ཧ་ ཅང་ཆེན་པོ་བྱུང་འདུག བར་ཆད་ཆེན་པོ་འདིས་ཉེས་པ་གཏན་འཁེལ་བྱེད་པའི་ཡང་དག་རང་བཞིན་ལ་ཐད་ཀར་ཤུགས་རྐྱེན་ ཆེན་པོ་སྤྲད་འདུག་འདི་ལྟ་བུའི་གཟབ་ནན་དང་ཚབས་ཆེན་གྱི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད་དུའང་། སྤྱི་དམངས་ལ་ལྡན་པའི་རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་ ཁེ་དབང་ལ་ཁག་ཐེག་བྱེད་ཐུབ་མེད་པའི་རྒྱུ་མཚན་ནི། ཁྱབ་ཁོངས་འདིའི་ཁྲོད་བོད་སྐད་ཀྱི་སྐད་ཆའི་ཐོབ་ཐང་རྩ་མེད་དུ་གྱུར་ བའི་དབང་གིས་རེད། ལྔ།ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་དང་རྩོམ་རིག་གསར་རྩོམ་ཁྲོད་ཀྱི་བོད་ཡིག་གི་གསར་རྩོམ་ཀྱི་དབང་ཆ་དང་བོད་ཡིག་དུས་ དེབ་ཀྱི་གསར་བསྐྲུན་གྱི་དབང་ཆ།

བོད་ཡིག་གི་ད་ལྟའི་བཀོལ་སྤྱོད་དང་འཕེལ་རྒྱས་དང་། དེ་བཞིན་བོད་ཡིག་གི་སྟེང་ནས་དེང་རབས་ཀྱི་ཚན་རིག་ཞིབ་ འཇུག་དང་དེང་རབས་རྩོམ་རིག་གསར་རྩོམ་གྱི་མངལ་ཁོངས་བཅས་སུ་འཇུག་དགོས་པར་དམིགས་ནས། 《 རྩ་ཁྲིམས།》ནང་ “རིགས་སོ་སོའ་ི མི་དམངས་ཚང་མར་མི་རིགས་རང་གི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་དང་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་རྒྱུའི་རང་དབང་ ཡོད་”ཅེས་གཏན་འབེབས་བྱས་ཡོད་པའི་རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་ཁེ་དབང་འདིས་ཀྱང་། སྔར་ལས་གཏིང་ཟབ་པའི་སྒོ་ནས་དེང་རབས་ཚན་ རིག་ཞིབ་འཇུག་དང་དེང་རབས་རྩོམ་རིག་གསར་རྩོམ་ཀྱི་ཁྱབ་ཁོངས་སུ་རྒྱ་བསྐྱེད་བྱེད་དགོས་པ་མཚོན་ཡོད། རྒྱུ་མཚན་དེའི་ དབང་གིས་བོད་ཡིག་གི་དེང་རབས་ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་དང་རྩོམ་རིག་གསར་རྩོམ་ཁྲོད་ཀྱི་བོད་ཡིག་གི་གསར་རྩོམ་ཀྱི་དབང་ ཆ་དང་བོད་ཡིག་དུས་དེབ་ཀྱི་གསར་བསྐྲུན་གྱི་དབང་ཆའི་གནད་དོན་འདི་བྱུང་བ་ཡིན་པས། འདི་ནི་བོད་ཡིག་གི་སྟེང་ནས་ དེང་རབས་ཚན་རིག་ལ་ཞིབ་འཇུག་དང་དེང་རབས་རྩོམ་རིག་གསར་རྩོམ་བྱེད་པ་དང་འབྲེལ་ནས། བོད་ཡིག་གི་གསར་བཏོད་ ཀྱི་དབང་ཆ་དང་བོད་ཡིག་དུས་དེབ་ཀྱི་གསར་བསྐྲུན་གྱི་དབང་ཆ་བཅས་ལ། ཁྲིམས་ལུགས་ཀྱི་ཁྱབ་ཁོངས་སུ་རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་ཁེ་ 336

དབང་ལྡན་པའི་དོན་སྙིང་ལྡན་ཡོད་པ་མཚོན་པར་བྱས་ཡོད་པ་དེ་ཡིན།

དོན་དངོས་སྟེང་དབང་ཆ་ཆེན་པོ་འདི་གཉིས་ལ་རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་དབང་ཆ་ཉིས་བརྩེགས་ལྡན་ཡོད་ཅིང་། གཅིག་ནི་《རྩ་ ཁྲིམས།》ལེའུ་གཉིས་པ་“སྤྱི་དམངས་ཀྱི་གཞི་རྩའི་ཐོབ་ཐང་དང་འོས་འགན་”་ཞེས་པའི་ནང་གི་དོན་ཚན་༤༧་པ་“ཀྲུང་ཧྭ་མི་ དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སྤྱི་དམངས་ཚང་མར་ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་དང་། རྩོམ་རིག་སྒྱུ་རྩལ་གསར་རྩོམ་དང་རིག་གཞུང་ གཞན་པའི་ལས་འགུལ་སྤེལ་རྒྱུ་བཅས་ཀྱི་རང་དབང་ཡོད་”་ཅེས་པ་དེ་ཡིན་པ་དང་། ༼ཀྲུང གོའ ་ི སྤྱི་ཚོགས་ཁྲིམས་ལུགས་དཔེ་ སྐྲུན་ཁང་གིས་༢༠༠༡ལོར་པེ་ཅིང་།༽་ཆོད་དོན་འདིས་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་དུ་བོད་ཡིག་བྱེ་བྲག་གིས་བེད་སྤྱོད་གཏོང་ སྟངས་དང་ལག་ལེན་བསྟར་སྟངས་དངོས་འབེབས་བྱས་ཡོད་ཅིང་། དེ་བཞིན་ཡང་དེ་དང་ཆབས་ཅིག་གཞན་དེ་ནི《 རྩ་ཁྲིམས། 》་ཀྱི་སྤྱི་ཆིངས་ཁྲོད་དུའང་“རིགས་སོ་སོའ ་ི མི་དམངས་ཚང་མར་རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་དང་འཕེལ་རྒྱས་སུ་ གཏོང་བའི་རང་དབང་ཡོད”་ཅེས་པའི་སྐོར་བཀོད་ཡོད་པ་དང་ཆོད་དོན་འདི་ཡང་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་དུ་བྱེ་བྲག་གིས་ སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་ཕྱོགས་ཀྱི་གནས་སྟངས་ལ་དམིགས་ཡོད་པ་ཞིག་ཡིན། དེའི་དབང་གིས་སྤྱི་དམངས་ལ་ལྡན་པའི་ “ཚན་རིག་ལ་ཞིབ་འཇུག་དང་རྩོམ་རིག་སྒྱུ་རྩལ་གསར་རྩོམ་དང་གཞན་པའི་རིག་གཞུང་བྱ་འགུལ་སྤེལ་རྒྱུ་བཅས་ཀྱི་རང་དབང་ ”དེ་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་དུ་བོད་མི་རིགས་“རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་”“བཀོལ་སྤྱོད་དང་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་ ”བའི་“རང་དབང་”གི་ཐོབ་ཐང་དང་ཟུང་འབྲེལ་བྱེད་དགོས་ཀྱིན་ཡོད་པ་དང་། དེ་ལྟར་བྱས་པ་ཡིན་ན་ད་གཟོད་བོད་ཡིག་ལག་ ཆར་གྱུར་ཡོད་པ་དང་བོད་ཡིག་བརྒྱུད་ལམ་དུ་བཟུང་ནས་“ཚན་རིག་ལ་ཞིབ་འཇུག་དང་རྩོམ་རིག་སྒྱུ་རྩལ་གསར་རྩོམ་དང་ ། གཞན་པའི་རིག་གཞུང་གི་བྱ་འགུལ་སྤེལ་རྒྱུ་བཅས་ཀྱི་རང་དབང་”མངོན་འགྱུར་བྱུང་དུ་འཇུག་ཐུབ་ཡོད། (ཁེ་དབང་།)་བོད་ རིགས་ཀྱི་ཤེས་ལྡན་མི་སྣ་ཡིན་པའི་ཆ་ནས་བོད་ཀྱི་ཤེས་ཡོན་པ་ཚོས། གང་ལེགས་སྒོས་རྩ་ཁྲིམས་ཀྱིས་སྤྲད་པའི་ཐོབ་ཐང་འདི་ ཉིད་བེད་སྤྱད་དེ། བོད་ཡིག་ལག་ཆར་བཟུང་སྟེ་བརྒྱུད་ལམ་འདིའི་སྟེང་ནས། དེང་རབས་རིག་སྒོ་མཐའ་དག་གི་ཁྱབ་ཁོངས་སུ་ ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་ནང་འཛུལ་གྱིས་ཚན་རིག་བརྟག་དཔྱད་དང་ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་ཐད་ཀྱི་དཔྱད་རྩོམ་འབྲི་བ། དེང་རབས་ རྩོམ་རིག་གི་བརྩམས་ཆོས་གསར་རྩོམ་བྱེད་པ། ཁྱད་དུ་འཕགས་པའི་སྣང་བརྙན་བཞེངས་བསྐྲུན་བཅས་བྱས་ནས། དོན་སྙིང་ ལྡན་པའི་མི་ཚེ་མངོན་པར་མཚོན་ཐུབ་པ་བྱེད་དགོས། དེ་དང་འདྲ་བར་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་གྱི་རང་སྐྱོང་ལས་ཁོངས (འགོ་ཁྲིད་དང་བདག་སྐྱོང་བྱེད་མཁན་ཚོས།) ཀྱིས་ཀྱང་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་རང་གི་ཤེས་ཡོན་ཅན་དང་མཁས་པ་ཚོར་ཆ་རྐྱེན་ གང་ལེགས་བསྐྲུན་ཏེ། གུ་ཡངས་དང་ཁོག་རྒྱ་བསྐྱེད་ནས་ཁོར་ཡུག་གསར་སྐྲུན་བྱས་ཏེ། རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་ཁེ་དབང་འདི་ཉིད་མངོན་ འགྱུར་འབྱུང་ཐུབ་པར་ཁག་ཐེག་བྱེད་ཐུབ་དགོས།

སྤྱིར་ན་གནས་རིམ་འདིའི་སྟེང་ཡོད་པའི་མི་སྣ་ཧ་ཅང་ཉུང་བ་སྟེ། ཡང་གཅིག་བཤད་ན། བོད་ཡིག་སྤྱད་ནས་ཐད་ཀར་ དེང་རབས་ཀྱི་རིག་སྒོ་མཐའ་དག་གི་ཁྱབ་ཁོངས་སུ་འཛུལ་ནས། ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ཐུབ་མཁན་གྱི་ཤེས་ལྡན་མི་སྣ་ཧ་ ཅང་ཉུང་ཉུང་ཡིན་མོད། ཡིན་ནའང་ཆེ་ཉུང་བའི་མི་སྣ་འདི་དག་གིས་བོད་ཡིག་སྤྱད་དེ། དེང་རབས་ཀྱི་རིག་སྒོ་མཐའ་དག་ ལ། ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་རྒྱུའི་དབང་ཆར་ཁག་ཐེག་བྱེད་རྒྱུའི་ཐད་དོན་སྙིང་ཤིན་ཏུ་ཆེན་པོ་ལྡན་ཡོད་པ་མ་ཟད། ད་དུང་ དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ་དེང་རབས་ཀྱི་རིག་སྒོ་མཐའ་དག་བོད་ཡིག་གི་སྟེང་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་པའི་སློབ་གསོའ ་ི འཕེལ་རྒྱུ་ལའང་སྐུལ་ འདེད་ཆེན་པོ་གཏོང་བར་འགྱུར་བའི་སྟེང་། ད་དུང་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་རང་ཉིད་དེང་རབས་ཅན་དང་། ཚན་རིག་ཅན། ཚད་ ལྡན་ཅན། སྤྱི་ཚོགས་ཅན་བཅས་སུ་འགྱུར་བར་སྔ་ན་མེད་པའི་སྐུལ་འདེད་གཏོང་ཐུབ་བར་འགྱུར། དེ་འདྲར་འགྱུར་པའི་དབང་ གིས་རྣམ་པ་འདིས་ཕྱོགས་གཅིག་ནས། བོད་ཁུལ་གྱི་དཔལ་འབྱོར་སྤྱི་ཚོགས་ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་དར་རྒྱས་སུ་གཏོང་བར་མཁོ་ བའི་དེང་རབས་ཀྱི་རིག་སྒོ་མཐའ་དག་གི་ཆེད་ལས་ཤེས་ལྡན་མི་སྣ་གསོ་སྐྱོང་བྱེད་པའི་གནས་བབ་གང་ལེགས་ངང་མྱུར་འགྲུབ་ འབྱུང་པར་འགྱུར་བ་དང་། ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ནས་བོད་ཡིག་རང་ཉིད་དེང་རབས་ཀྱི་ཆ་རྐྱེན་ཁྲོད་འཚོ་གནས་དང་དར་རྒྱས་ འབྱུང་པའི་ཐད་ལ། སྔར་ལས་ལྷག་པའི་གཞི་རྒྱ་ཆེ་བའི་མཐུན་རྐྱེན་ཀྱི་བར་གསེང་མཁོ་སྤྲོད་བྱས་ཏེ། བོད་ཡིག་རང་ཉིད་ཀྱི་སྤྱི་ ཚོགས་ཀྱི་གནས་རིམ་དང་བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་རིན་ཐང་གོང་མཐོར་འཕེལ་བར་འགྱུར། འདི་ལྟར་རིམ་པས་བོད་ཡིག་གི་རིག་གཞུང་ རྩོམ་ཡིག་ཁྲོད། དེང་རབས་རིག་སྒོ་མཐའ་དག་གི་ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་གི་ནང་དོན་ལྡན་པའི་རིག་གཞུང་དཔྱད་རྩོམ་དང་ཆེད་ རྩོམ་གྱི་གྲངས་ཚད་གོང་མཐོར་སོང་བ་དང་བསྟུན་ནས། དེའི་ཚབ་མཚོན་རང་བཞིན་ལྡན་པའི་ཆེད་ལས་མི་སྣ་དང་ཤེས་ལྡན་མི་

337

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

སྣའི་སྡེ་ཁག་ཀྱང་རིམ་པས་འགྲུབ་པར་གྱུར་ཏེ། དེའི་དབང་གིས་བོད་ཡིག་གི་དེང་རབས་རིག་སྒོ་མཐའ་དག་གི་ཞིབ་འཇུག་ཆེད་ ལས་མཁས་པའི་སྡེ་ཁག་འཚར་ལོངས་བྱུང་ནས། བོད་སྐད་ཡིག་རྐྱང་བ་ལས་གང་ལའང་ཞིབ་འཇུག་མི་བྱེད་པའི་རྣམ་པ་ཅན་ གྱི་ཆེད་ལས་མཁས་པའི་སྡེ་ཁག་ལ་གྱེས་མཇལ་ཞུ་བའི་དུས་རབས་སུ་སླེབས་པར་འགྱུར། ་བོད་ཡིག་དེང་རབས་རྩོམ་རིག་གི་འཕེལ་རྒྱས་དེ་གཞི་རྩའི་ཆ་རྐྱེན་གཉིས་ལ་རག་ལས་ཡོད་ཅིང་། དེ་ནི་གཅིག་ནི་གཞི་ རྒྱ་ཆེ་བའི་ཀློག་པ་པོ་དང་། གཅིག་ནི་ཕུལ་དུ་བྱུང་བའི་རྩོམ་པ་པོའ ་ི སྡེ་ཁག་ཡིན། རྩོམ་པ་པོ་ཡང་ཐོག་མར་ཀློག་པ་པོ་ཡིན་ དགོས། དེའི་དབང་གིས་ཀློག་པ་པོའ་ི ཚོགས་སྡེ་ཇི་ལྟར་རྒྱ་བསྐྱེད་ཐུབ་པ་ཡིན་ན། དེ་ལས་རྩོམ་པ་པོ་སྐྱེད་སྲིང་བྱེད་པའི་ཚད་ ཡང་དེ་ལྟར་མཐོ་རུ་འགྲོ་ཞིང་། རྩོམ་པ་པོའ་ི གཞི་རྒྱ་ཇི་ལྟར་ཆེ་རུ་བསྐྱེད་ཐུབ་པ་བྱུང་བ་ཡིན་ན། དེ་ལས་ཕུལ་བྱུང་གི་རྩོམ་པ་ པོ་དང་ཕུལ་བྱུང་གི་བརྩམས་ཆོས་འབྱུང་བའི་ཚད་མཐོ་རུ་འགྱུར། གནས་སྟངས་འདི་འགྲུབ་དགོས་ན་ཐོག་མར་བོད་ཡིག་གི་ དེང་རབས་སློབ་གསོ་ཁྱབ་བརྡལ་དང་དེ་མཐོར་འདེགས་བྱུང་བའི་ཚད་ལ་ཤིན་ཏུ་རག་ལས་ཡོད་པ་དང་། དེ་ཡང་གྲངས་འབོར་ མང་བའི་ཀློག་པ་པོ་དང་སྤུས་ཚད་མཐོ་བའི་རྩོམ་པ་པོ་བརྒྱུད་ནས། བོད་ཡིག་གི་རྩོམ་རིག་ལས་དོན་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་བར་ སྐུལ་འདེད་གཏོང་བ་དང་ཆབས་ཅིག་སྐུལ་འདེད་དེ་བརྒྱུད་ནས་བོད་ཡིག་གི་དེང་རབས་སློབ་གསོའ ་ི འཕེལ་རྒྱས་ལ་སྐུལ་འདེད་ གཏོང་དགོས།

བོད་ཡིག་དུས་དེབ་གསར་སྐྲུན་གྱི་དབང་ཆ། བོད་ཡིག་གི་རིག་གཞུང་རང་བཞིན་གྱི་དུས་དེབ་དང་རྩོམ་རིག་དུས་དེབ་ ཀྱི་གསར་སྐྲུན་ལ་ཁག་ཐེག་བྱེད་པ་ནི། ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་དང་རྩོམ་རིག་གསར་རྩོམ་བཅས་ཀྱི་དཔུང་སྡེ་ཁག་ལ། རང་ཉིད་ ཀྱི་གྲུབ་འབྲས་འགྲེམ་སྟོན་དང་ཉམས་མྱོང་བརྗེ་རེས་ཀྱི་གླེང་སྟེགས་མཁོ་སྤྲོད་བྱས་པ་ཞིག་ཡིན་པས། དེའི་དབང་གིས་བོད་ཡིག་ གིས་ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་དང་རྩོམ་རིག་གསར་རྩོམ་བཅས་ཀྱི་འཕེལ་རྒྱས་ལ་སྐུལ་འདེད་འབྱུང་ངེས་ཡིན།

ད་ལྟའི་གནས་ཚུལ་ནི། བོད་ཡིག་སློབ་གསོ་ཁྱབ་བརྡལ་གྱི་རྒྱ་ཁྱོན་ཧ་ཅང་དོག་པའི་དབང་གིས། བོད་ཡིག་རྩོམ་རིག་གི་ ཀློག་པ་པོ་ཧ་ཅང་ཉུང་བ་མ་ཟད། དེའི་སྟེང་བོད་ཡིག་གིས་གསར་རྩོམ་བྱེད་མཁན་གྱི་རྩོམ་པ་པོ་ཡང་ཤིན་ཏུ་ཉུང་བ་དང་། ཤིན་ ཏུ་ཉུང་བའི་རྩོམ་པ་པོ་ཚོས་བྲིས་པའི་ཆེས་ཉུང་བའི་བརྩམས་ཆོས་དེ་དག་ལ། ཀློག་པ་པོའང་ཉུང་ཉུང་ལས་མེད་པ་ནི། ཚགས་ ཤོག་དང་དུས་དེབ་གང་རུང་ཞིག་གི་འགྲེམས་སྤེལ་ཁ་གྲངས་ཏེ། ས་ཁུལ་ཞིག་ཏུ་ཧ་ལམ་བརྒྱ་ཕྲག་ཁ་ཤས་སམ་ཡང་ན་སྟོང་ཕྲག་ ཁ་ཤས་ལས་མེད་པ་དེས་ར་སྤྲོད་བྱུང་ཡོད། དེ་དང་འདྲ་བར་བོད་ཡིག་གི་དེང་རབས་སྦྱོང་ཚན་མཐའ་དག་གི་སློབ་གསོའ ་ི འཕེལ་ རྒྱས་ཡང་ཧ་ཅང་ཉམ་ཆུང་བའི་སྟེང་། ཆེད་ལས་ཀྱང་སྣ་རྐྱང་ཅན་ཡིན་པ་མ་ཟད། ཤེས་བྱའི་ཁྱབ་རྒྱ་ཡང་ཧ་ཅང་གུ་དོག་ཡིན་ པས། དེང་རབས་རིག་སྒོ་མཐའ་དག་གི་ཐད་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་མཁན་གྱི་ཆེད་ལས་པའི་རུ་ཁག་གསོ་སྐྱོང་དང་སྐྱེད་སྲིང་བྱེད་ རྒྱུ་ཕར་ཞོག་མཐའ་ན་སྤྱིར་བཏང་གིས་མཐོ་རིམ་སློབ་འབྲིང་རིམ་པའི་སྦྱོང་ཚན་ཁག་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་མཁན་གྱི་སློབ་གྲྭའི་དགེ་ རྒན་ཡང་ཧ་ཅང་ཉུང་ཉུང་ཡིན་པས། སློབ་གྲྭའི་སློབ་གཙོ་རྣམས་ནམ་རྒྱུན་དགེ་རྒན་མ་འདང་བའི་དབང་གིས་མགོ་ན་བཞིན་ ཡོད་པ་དང་། བོད་ཡིག་གི་སྟེང་ནས་དེང་རབས་ཀྱི་རིག་སྒོ་མཐའ་དག་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་ཏེ་དཔྱད་རྩོམ་སྤེལ་རྒྱུ་ཕར་ཞོག་ མཐའ་ན་སློབ་འབྲིང་སྦྱོང་ཚན་ཁག་གི་སློབ་ཁྲིད་དང་ཟུར་ལྟའི་དཔྱད་གཞིའི་རྒྱུ་ཆ་ཁག་ཀྱང་ད་དུང་རྩ་བ་ནས་བོད་ཡིག་སྟེང་ མེད་པར་ལྷག་ཡོད། འདི་ལྟ་བུའི་ད་ལྟའི་སློབ་གསོའ ་ི གནས་སྟངས་ཀྱིས། དེང་རབས་སྦྱོང་ཚན་མཐའ་དག་ཐད་ཀྱི་ཆེད་ལས་ ཤེས་ལྡན་མི་སྣ་འཚར་ལོངས་འབྱུང་རྒྱུར་བཀག་སྡོམ་བྱས་ཡོད་པར་མ་ཟད། ད་དུང་བོད་ཡིག་གི་དེང་རབས་རྩོམ་རིག་ལས་དོན་ འཕེལ་རྒྱས་ལའང་བཀག་སྡོམ་བྱས་ཡོད་པ་དང་། གནས་སྟངས་འདིས་དེ་བས་ཀྱང་བོག་ཡིག་གི་དེང་རབས་སྦྱོང་ཚན་ཁག་གི་ སློབ་གསོ་འཕེལ་རྒྱས་ལ་བཀག་སྡོམ་བྱས་ཡོད་པ་མ་ཟད། རྒྱུ་མཚན་འདིའི་དབང་གིས་རང་ཉིད་ཀྱིས་རང་ཉིད་ལ་བཀག་སྡོམ་ བྱས་ཏེ། རྒྱ་མོ་རྐང་རྡུམ་བཞིན་མདུན་སྐྱོད་བྱེད་མི་ཐུབ་པ་མ་ཟད། མཐའ་ན་རང་ཉིད་ཀྱིས་རང་ཉིད་ཉམས་རྒུད་ཀྱི་གནས་སུ་ སྐྱེལ་བཞིན་པའི་རྣམ་པ་གྲུབ་སྟེ། བོད་མི་རིགས་ཀྱིས་རང་སྐྱོང་བྱེད་བཞིན་པའི་ས་ཆར། རང་སྐྱོང་གི་གྲུབ་ཆ་གཙོ་བོ་ཡིན་ པའི་མི་རིགས་དེའི་སྐད་དང་ཡི་གེ་དེ་ཉིད་ཚང་མར་ཆ་མེད་རྒྱུས་མེད་དང་ལྐོག་གྱུར། མངོན་གསལ་དོད་པོས་ཡ་མཚན་ཅན་གྱི་ སྐད་ཡིག་ཅིག་ལ་ངོས་འཛིན་བྱེད་པའི་རྣམ་པ་གྲུབ་ནས། དེའི་རྐྱེན་གྱིས་བོད་ཡིག་གི་དུས་དེབ་གསར་བསྐྲུན་བྱེད་རྒྱུ་དེ་ཧ་ཅང་ དཀའ་ངལ་ཅན་དུ་གྱུར་ཡོད། རྔ་བ་ཁུལ་གཅིག་པུར་ཆ་མཚོན་ན། ཀྲུང་གོ་གསར་བ་དབུ་བརྙེས་མ་ཐག་པའི་སྐབས་སུ། རྔ་ 338

བ་ཁུལ་གྱི་རྩོམ་པ་པོ་ཚོས་རྒྱ་ཡིག་གི་《རྩྭ་ས་གསར་བ། ས་གཞི་གསར་བ།》་ཞེས་པའི་རྩོམ་རིག་དུས་དེབ་གསར་དུ་འདོན་སྤེལ་ བྱས་པ་དང་། དེ་དང་ཆ་འདྲ་བར་བོད་ཡིག་གི་《་སྤང་ཐང་།》་ཞེས་པའང་གསར་དུ་འདོན་སྤེལ་བྱས་ཡོད་ནའང་། “རིག་གསར་ ”་ནང་འཁྲུག་གི་སྐབས་སུ་བོད་ཡིག་གི་《སྤང་ཐང་།》་དུས་དེབ་ལ་ཐོག་མར་བཀག་འགོག་གིས་རྩ་མེད་དུ་བཏང་བ་དང་། རྗེས་ སུ་བཅོས་བསྒྱུར་སྒོ་འབྱེད་ཀྱི་ལོ་རབས་༨༠པའི་ནང་། སྐབས་ཅིག་གི་རིང་ལ་བསྐྱར་དུ་འདོན་སྤེལ་བྱེད་ཐུབ་པ་བྱུང་ཡོད་ནའང་ ། རྒྱུ་མཚན་ཙག་ཙིག་ཁ་ཤས་ལ་བརྟེན་ནས་ཡང་བསྐྱར་འདོན་སྤེལ་བྱེད་རྒྱུར་བཀག་སྡོམ་བྱས་པ་དང་། དེའི་རྗེས་དུས་རབས་ ༢༡པའི་དུས་འགོར་བོད་ཡིག་གི་རྩོམ་རིག་ལ་དུང་བ་ཟབ་ཅིང་སེམས་ཤུགས་འཕྱུར་བཞིན་པའི་ན་གཞོན་སྐོར་ཅིག་དང་། བོད་ ཡིག་རྩོམ་རིག་གི་གཞི་རྒྱ་ཆེ་བའི་ཀློག་པ་པོ་ཚོའི་སྤྲོ་སེམས་འཁོལ་བའི་ངང་ནས། རྔ་བ་ཁུལ་ལ་རང་གི་རྩོམ་རིག་གི་ཞིང་ས་ གཤིན་པོ་ཞིག་ལྡན་དགོས་པའི་རེ་འདུན་ནན་མོ་བཅིངས་ཏེ། 《 སྤང་ཐང་།》་དུས་དེབ་བསྐྱར་གསོ་བྱེད་དགོས་པའི་རེ་འདུན་ ནན་མོ་བཏོན་པར། མཐའ་གཅིག་ཏུ་ཕྱོགས་སྒོར་མོ་ནས་དཀའ་ངལ་བཟོས་ནས། མ་དངུལ་དང་ས་མིག་ལས་ཁུངས། དུས་ དེབ་ཀྱི་ཨང་རྟགས་ལ་སོགས་པའི་ཐད་ཚོད་འཛིན་ཀྱིས་བཀག་འགོག་ཀྱང་ཐེབས་ཡོད་ན་ཡང་། བརྩོན་འགྲུས་ལྡན་པའི་མི་ ཚོས་ཕྱོགས་གང་ཅིའི་ཐད་ཧུར་བརྩོན་ལྷོད་མེད་དང་། ཡང་དང་བསྐྱར་དུ་ཤུགས་དྲག་གི་རེ་ཞུས་བཅས་བྱས་པ་ལ་བརྟེན་ནས། མཐར་རྙོག་འཛིང་ཆེ་བའི་དཀའ་ངལ་མཐའ་དག་ལས་བརྒྱལ་ཏེ་མ་དངུལ་ཐག་གཅོད་བྱུང་ཡོད་ན་ཡང་། ད་དུང་ལས་ཁུངས་ དང་ས་མིག་ལ་སོགས་པ་རྩ་བ་ནས་ཐག་གཅོད་མ་བྱུང་བར་མུ་མཐུད་དུ་ལྷག་ནས་བསྡད་ཡོད་པ་དང་། 《 བོད་ཁུལ་གྱི་སློབ་ གསོའ་ི གླེང་སྟེགས།》་བོད་རྒྱ་ཡིག་རིགས་གཉིས་ལྡན་གྱི་དུས་དེབ་དེ་ནི། རྒྱལ་ཡོངས་ཀྱི་བོད་ཁུལ་དུ་ཡོད་པའི་ཆེད་དུ་བོད་ཁུལ་ གྱི་སློབ་གསོའ་ི སྦྱང་ཚན་ཁག་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་སའི་རིག་པའི་གཞུང་ལུགས་ཀྱི་རང་བཞིན་ལྡན་པའི་དུས་དེབ་ཉག་གཅིག་དེ་ ཡིན་མོད། འོན་ཀྱང་དུས་ད་ལྟའི་བར་དུ་ནང་ཁུལ་གྱི་དཔྱད་གཞི་རྒྱུས་ཆའི་རྣམ་པས་མ་གཏོགས་དཔར་འདེབས་བྱེད་ཐུབ་ཀྱིན་ མེད་ཅིང་། དེའི་མ་དངུལ་ནི་མཐའ་གཅིག་ཏུ་རང་གིས་ཐབས་འཚོལ་བྱས་པ་ལས་འབྱུང་བཞིན་པ་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། ལས་ བྱེད་པའི་ས་མིག་དང་ལས་ཁུངས་ནི། དེ་བས་ཀྱང་ས་གནས་རང་གི་ལས་བྱེད་དོ་དམ་སྡེ་ཁག་གི་གཏན་འཇགས་སྒྲིག་གཞིའི་ ཁོངས་སུ་རྩ་བ་ནས་ཚུད་དུ་བཅུག་མེད། བོད་ཡིག་ལ་འདི་ལྟ་བུའི་སེམས་སྐྱོ་དགོས་པའི་གནས་སྟངས་བྱུང་དོན་ནི། དུས་ཡུན་ རིང་བོར་《རྩ་ཁྲིམས།》དང་《མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས།》་ཀྱི་གཏན་འབེབས་ལྟར་བོད་མི་རིགས་རང་གི་སྐད་དང་ ཡི་གེ་ལ་སློབ་སྦྱོང་མ་བྱས་པ་དང་བཀོལ་སྤྱོད་མ་བྱས་པ། འཕེལ་རྒྱས་སུ་མ་བཏང་བ། དེ་བཞིན་ཡང་དག་པའི་སྒོ་ནས་བོད་མི་ རིགས་ཀྱི་སྤྱི་དམངས་ལ་ལྡན་པའི་རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་ལ་ཁག་ཐེག་མ་བྱས་པ་དང་། གཞན་ཡང་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་ གྱི་རང་སྐྱོང་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་རང་སྐྱོང་ས་ཁུལ་རང་གི་སྤྱི་དམངས་ལ་ལྡན་པའི་“རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་དང་ འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་བའི་རང་དབང་ཡོད།”་པའི་དབང་ཆ་ལ་ཁག་ཐེག་བྱེད་མ་ཐུབ་པ་བཅས་ཀྱི་མཇུག་འབྲས་ཀྱི་དབང་གིས་ ཡིན་པ་དང་། དེའི་ཕྱིར་འདི་ནི་ཐད་ཀར་ཁྲིམས་འགལ་བྱས་པའི་མཇུག་འབྲས་ཡང་རེད། གནས་སྟངས་འདི་ལ་འགྱུར་ལྡོག་ངོ་ མ་འབྱུང་དགོས་ན། ངེས་པར་དུ་ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་《རྩ་ཁྲིམས།》དང་《མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས།》་ཀྱི་གཏན་ འབེབས་ལྟར། བོད་རིགས་སྤྱི་དམངས་ལ་ལྡན་པའི་རྩ་ཁྲིམས་ཁྲོད་ཀྱི་བླ་ན་མེད་པའི་དབང་ཆ་ལ་ཁག་ཐེག་འབྱུང་དུ་བཅུག་ སྟེ། བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ས་ཁོངས་ནང་ཁུལ་ཁྱོན་ཡོངས་ལ། བོད་ཡིག་གི་སྟེང་ནས་དེང་རབས་སྦྱང་ཚན་ཁག་ལ་སློབ་གཉེར་ བྱེད་པའི་སློབ་གསོ་ཁྱབ་བརྡལ་དང་། ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་བོད་སྐད་དང་བོད་ཡིག་ཁོ་ན་རང་སྐྱོང་ས་ཁོངས་ནང་ཁུལ་གྱི་ལས་ དོན་མཐའ་དག་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་འབྲེལ་གཏུགས་བྱེད་པའི་སྐད་ཆར་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པ་བཅས་བྱས་ཏེ། བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་ བཀོལ་སྤྱོད་དང་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་བའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་ཆེན་པོ་འཛུགས་བསྐྲུན་བྱེད་དགོས། འདི་ལྟ་བུའི་གཞི་རྒྱ་ཆེ་ བའི་ཁོར་ཡུག་ཆེན་པོ་གྲུབ་པ་ཡིན་ན། ད་གཟོད་བོད་ཡིག་རྩོམ་རིག་བརྩམས་ཆོས་ཀྱི་ཀློག་པ་པོའ ་ི སྡེ་ཁག་རྒྱུན་ཆད་མེད་པར་ གཞི་རྒྱ་ཆེ་རུ་སོང་ནས། བོད་ཡིག་རྩོམ་རིག་གི་ཕུལ་དུ་བྱུང་བའི་རྩོམ་པ་པོ་དང་བརྩམས་ཆོས་འབྱུང་བའི་ཚད་གཞི རྒྱུན་ཆད་ མེད་པར་རྒྱ་བསྐྱེད་དེ། བོད་ཡིག་གི་སྟེང་ནས་དེང་རབས་སྦྱང་ཚན་ཁག་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པའི་ཆེད་ལས་མཁས་པའི་སྡེ་ཁག་ འབྱུང་སྲིད་པ་དང་། བོད་ཡིག་གི་དུས་དེབ་ད་གཟོད་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་རྒྱུན་ལྡན་གྱི་དགོས་མཁོ་ལྟར་འཕེལ་རྒྱས་སུ་འགྲོ་ཐུབ། དེ་ལ་ བརྟེན་ནས་ད་གཟོད་དོན་དངོས་སྟེང་། བོད་རིགས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་རིང་ལུགས་ཀྱི་བོད་ཡིག་གི་རིག་གནས་གསར་བ་འགྲུབ་པ་དང་ འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་བར་སྐུལ་འདེད་གཏོང་ཐུབ། ་

339

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

མཇུག་བསྡུས་གཏམ། བོད་ཁུལ་གྱི་སློབ་གསོ་དེ་རྒྱུན་མཐུད་དར་རྒྱས་སུ་འགྲོ་བའི་རྣམ་པར་འགྲུབ་དགོས་ཀྱིན་ཡོད་པ་དང་། ཆེས་རྨང་གཞི་དང་ ཆེས་དམའ་མཐའི་ཆ་རྐྱེན་ནི། བོད་རིགས་སློབ་མས་རང་ཉིད་ཀྱི་ཕ་སྐད་བེད་སྤྱད་དེ་ཐད་ཀར་སྦྱང་ཚན་ཁག་གི་ཤེས་བྱར་སློབ་ སྦྱོང་བྱེད་རྒྱུ་མངོན་འགྱུར་འབྱུང་དུ་འཇུག་རྒྱུ་དེ་ཡིན་པས། འདི་ནི་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་མཇུག་འབྲས་ལ་འགན་ལེན་དང་། སློབ་ཁྲིད་ ཀྱི་སྤུས་ཚད་མཐོར་འདེགས་སུ་གཏོང་བའི་སྔོན་འགྲོའ་ི ཆ་རྐྱེན་ཡིན། རང་ཉིད་ཀྱི་ཕ་སྐད་བེད་སྤྱད་དེ་ཐད་ཀར་སྦྱང་ཚན་ཁག་ གི་ཤེས་བྱར་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་རྒྱུར་འགན་ལེན་བྱས་པ་ཡིན་ན། ད་གཟོད་དགེ་སློབ་བར་སྐད་ཆའི་གོ་བརྡ་མི་འཕྲོད་པའི་དཀའ་ ངལ་ལ་འགན་ལེན་བྱས་ཡོད་པས། སློབ་མས་དགེ་རྒན་གྱིས་གང་གསུངས་བ་རྣམས་ཐད་ཀར་རྟོགས་པར་འགྱུར་བ་དང་། དེ་ བཞིན་སྦྱང་ཚན་ཁག་གི་ཤེས་བྱར་ཐད་ཀར་ལྟ་ཀློག་གིས་གོ་དོན་རྟོགས་པར་གྱུར་ཏེ། གོ་སྟོབས་དང་ངོས་འཛིན་བཅས་གྱི་རང་ བཞིན་འཕེལ་རྒྱས་སུ་སོང་བའི་སྔོན་འགྲོའ ་ི ཆ་རྐྱེན་འོག་ད་གཟོད་གཞི་ནས་ང་ཚོར་སློབ་གསོའ ་ི རྒྱུ་སྤུས་སྐོར་གྱི་གནད་དོན་གླེང་ སློང་བྱེད་རྒྱུའི་གོ་སྐབས་ཤར་བ་རེད། དེའི་རྒྱུ་མཚན་ནི་གཞན་གང་ཡང་མ་ཡིན་པར། དེ་ནི་འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་ཀྱི་ཤེས་རྟོགས་ ཀྱི་ཆོས་ཉིད་རྐྱང་བའི་ངོས་ནས་ཐག་གཅོད་བྱས་ཡོད་པའི་དབང་གིས་ཡིན། སློབ་གསོ་མགྱོགས་མྱུར་ངང་འཕེལ་རྒྱས་སུ་སོང་བ་ དང་ཤེས་ལྡན་མི་སྣ་བསྐྱེད་སྲིང་བྱས་པའི་ཚད་མཐོ་བའི་མི་རིགས་ཡོད་ཚད་ཀྱི་སློབ་གསོ་ཚང་མ་ནི། ཆོས་ཉིད་འདིར་གུས་བརྩི་ བྱས་པའི་མཇུག་འབྲས་ལས་བྱུང་བ་ཡིན་མོད། འོན་ཀྱང་བོད་ཁུལ་དུ་དུས་རབས་ཕྱེད་ཀའི་རིང་སློབ་གསོ་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་ཚད་ ཧ་ཅང་དལ་བ་དང་། ཤེས་ལྡན་མི་སྣ་བསྐྱེད་སྲིང་བྱས་པའི་ཚད་ཀྱང་ཤིན་ཏུ་དམའ་བ་དང་། ཡིག་རྨོངས་བའི་ཚད་བསྐྱར་དུ་ ཚད་མཐོར་གྱུར་ཡོད་པ་བཅས་ཀྱི་རྒྱུ་མཚན་ནི། ཆོས་ཉིད་འདི་དང་རྒྱབ་འགལ་དུ་གྱུར་བའི་དབང་གིས་བྱུང་བ་རེད། འདི་ནི་ དངོས་ཡོད་ཀྱི་ཆོས་ཉིད་ཅིག་ཡིན་པས། ཚན་རིག་ལ་གུས་བརྩི་དང་ཆོས་ཉིད་ལ་གུས་བརྩི་བྱེད་མཁན་གྱི་མི་ཚང་མས། མཐའ་ གཅིག་ཏུ་མཁས་ལེན་མི་བྱེད་ཐབས་མེད་ཡིན་པའི་གནས་ལུགས་ཤིག་ཡིན་མོད། ཡིན་ན་ཡང་སློབ་གསོ་ནི་ཁེར་རྐྱང་གི་སྣང་ ཚུལ་ཞིག་མ་ཡིན་པར།དེ་ནི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་ཞིག་དང་རིག་གཞུང་གི་སྣང་ཚུལ་ཞིག སྤྱི་ཚོགས་མ་ལག་གི་སྒྲིག་བཀོད་ ཁྲོད་ཀྱི་ལྷུ་ལག་ཅིག་ཡིན་པ་བཅས་ཀྱི་ཆ་ནས། དེ་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་མ་ལག་ཧྲིལ་བོ་དང་མཚམས་པའི་འཁོར་རྒྱུགས་དང་ཁ་བྲལ་ ནས། སློབ་གསོ་རྐྱང་བའི་ངོས་ནས་སློབ་གསོ་རང་སྟེང་གི་འཕེལ་རྒྱས་སྐོར་གླེང་རྒྱུ་ཡིན་ན་དེ་ནི་འབྱུང་ཐབས་མེད་པ་ཞིག་ཡིན། རྒྱུ་མཚན་དེའི་དབང་གིས་བོད་ཁུལ་དུ་ཕ་སྐད་ཀྱི་སྟེང་ནས་སྦྱང་ཚན་ཁག་གི་ཤེས་བྱར་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་རྒྱུར་ངོས་ལེན་དང་། བོད་ ཡིག་གི་སྟེང་ནས་དེང་རབས་ཀྱི་སྦྱང་ཚན་ཁག་གི་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་གལ་ཆེན་རང་བཞིན་རྩ་ཆེན་དུ་བཟུང་ཡོད་ན་ཡང་། བོད་ཁུལ་ གྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཡོངས་སུ་“རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་དང་འཕེལ་རྒྱས་སུ་གཏོང་བའི”གནད་དོན་ལ་མཐོང་ཆེན་དང་ ཐག་གཅོད་མ་བྱས་ཚེ། སློབ་གྲྭའི་སློབ་གསོ་རྐྱང་བའི་ངོས་ནས་ནུས་པ་གང་ཡང་འདོན་མི་ཐུབ། རྒྱུ་མཚན་སློབ་གྲྭ་ནི་སྤྱི་ཚོགས་ ཀྱི་གྲུབ་ཆ་ཆུང་ཆུང་ཙམ་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་རྒྱ་ཆེ་ས་ནས་ཕྱོགས་ཡོངས་ཀྱིས་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བཀོལ་སྤྱོད་ བྱེད་པའི་གནས་བབས་ཞིག་མ་གྲུབ་པ་ཡིན་ན། ཉམས་ཆུང་བའི་སློབ་གྲྭའི་སློབ་གསོ་ལ་དུས་ནམ་ཡིན་ཡང་རྡུང་རྡུག་ཕོག་ཆོག་ ཆོག་ཡིན་པས། རྒྱུན་སྐྱོང་བྱེད་རྒྱུ་ཤིན་ཏུ་དཀའ་མོར་གྱུར་ཡོད། བོད་ཁུལ་གྱི་སློབ་གསོ་ལ་དུས་ཡུན་རིང་པོར་སྲིད་འཛིན་འགོ་ ཁྲིད་མི་སྣ་གཙོ་བོ་བརྗེ་སྤོར་བྱས་པའི་འགྱུར་ལྡོག་གིས་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་པའི་དབང་གིས། གཏན་འཇགས་ཀྱི་སློབ་གསོ་རང་ བཞིན་གྱི་གནས་བབ་འགྲུབ་ཐུབ་མེད་པའི་སྟེང་། དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ་རྡུང་རྡེག་རབ་དང་རིམ་པ་ཕོག་པ་དེས་ར་སྤྲོད་གསལ་བོ་ཞིག་ གནང་བཞིན་ཡོད་པ་ནི། “རྒྱུན་སྐྱོང་རང་བཞིན་གྱི་འཕེལ་རྒྱས་”ཞེས་པ་ཞིག་གླེང་སའི་གཞི་མེད་པར་གྱུར་ཡོད་པ་དེ་ཡིན།

རྒྱུ་མཚན་དེའི་དབང་གིས་ང་ཚོས་《རྩ་ཁྲིམས།》དང་《མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས།》་ལ་བརྟེན་ནས་ཐག་ གཅོད་མི་བྱེད་ཐབས་མེད་དང་། དེ་བཞིན་ཤོག་བུ་དང་སྣག་ཆ་ཆུད་ཟོས་སུ་མི་གཏོང་ཐབས་མེད་བྱུང་ཡོད་པའི་སྟེང་། ཁ་ལྕེ་ དབུ་བ་འཕྱུར་འཕྱུར་དང་ཀླད་པ་དར་བ་དཀྲུག་དཀྲུག་བྱས་ཏེ། རྩ་ཁྲིམས་ཁྲོད་ཀྱི་དབང་ཆ་ཡང་དང་བསྐྱར་དུ་རིགས་པས་ཁུངས་ སྐྱེལ་བྱེད་བཞིན་ཡོད། རྒྱུ་མཚན་དེའི་དབང་གིས་ང་ཚོ་ཚང་མ་《ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རྩ་ཁྲིམས།》་ཀྱི་རྩ་ བའི་ལངས་ཕྱོགས་ཀྱི་སྟེང་ནས་ལངས་སྟེ། 《 ་ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁུལ་རང་སྐྱོང་བཅའ་ ཁྲིམས།》ཚད་གཞིར་བཟུང་བ་ཡིན་ན། ད་གཟོད་བོད་ཁུལ་གྱི་སློབ་གསོ་ལ་རྒྱུན་སྐྱོང་རང་བཞིན་གྱི་འཕེལ་རྒྱས་མངོན་འགྱུར་ འབྱུང་དུ་འཇུག་ཐུབ།། །། 340

ཟུར་མཆན། ༼༡༽

༼༢༽

༼༣༽

༼༤༽ ༼༥༽ ༼༦༽ ༼༧༽ ༼༨༽ ༼༩༽

༼༡༠༽

་《 ཀྲུང་གོའ་ི མི་དམངས་ཆབ་སྲིད་གྲོས་མོལ་ཚོགས་འདུའི་ཐུན་མོང་རྩ་འཛིན》 ༡༩༤༩ལོའ་ི ཟླ་༩པའི་ཚེས་༢༩ཉིན་ ཀྲུང་གོའ་ི མི་དམངས་ཆབ་སྲིད་གྲོས་མོལ་ཚོགས་འདུའི་སྐབས་དང་པོའ ་ི ཚང་འཛོམས་གྲོས་ཚོགས་གྲོས་འཆམ་བྱུང་ ཡོད། ༼ཁྲིན་ཧའོ་ཧྥུའུ་ཡིས་རྩོམ་སྒྲིག་གནང་བའི་《ཀྲུང་གོའ ་ི རྩ་ཁྲིམས་རིགས་འབྱེད་ཕྱོགས་བསྒྲིགས》ཞེས་བྱ་པའི་ དཔེ་ཆའི་སྟེང་གི་ལྡེབ་ངོས༡༩༣་ལ་གསལ། ༡༩༨༠ལོར་ཀྲུང་གོའ་ི སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་གིས་པེ་ཅིང་ དུ་ཐེངས་དང་པོར་འགྲེམས་སྤེལ་གནང་། ་ 《 ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རྩ་ཁྲིམས》 ༽༡༩༥༤ལོའ་ི ཟླ་༩བའི་ཚེས་༢༠་ཉིན་སྐབས་དང་པོའ་ི རྒྱལ་ ཡོངས་མི་དམངས་འཐུས་མིའི་ཚོགས་ཆེན་གྱི་གྲོས་ཚོགས་ཐེངས་དང་པོ་གྲོས་འཆམ་བྱུང་ཡོད། ཁྲིན་ཧའོ་ཧྥུའུ་ཡིས་ རྩོམ་སྒྲིག་གནང་བའི་《་ཀྲུང་གོའ་ི རྩ་ཁྲིམས་རིགས་འབྱེད་ཕྱོགས་བསྒྲིགས》ཞེས་བྱ་པའི་དཔེ་ཆའི་སྟེང་གི་ལྡེབ་ ངོས༢༡༧་ལ་གསལ། ༡༩༨༠ལོར་ཀྲུང་གོའ་ི སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་གིས་པེ་ཅིང་དུ་ཐེངས་དང་པོར་ འགྲེམས་སྤེལ་གནང་། ༡༩༧༥ལོར་དག་བཅོས་གནང་བའི་《ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རྩ་ཁྲིམས》ཞེས་པའི་ནང་དུ། ཨང་ བཞི་པའི་དོན་ཚན་གསུམ་པ་དག་བཅོས་བྱས་ཏེ།“མི་རིགས་སོ་སོར་རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པའི་ རང་དབང་ཡོད་ཅེས་བཀོད་”ཡོད་པ་དང་། ༡༩༥༤ལོའ་ི 《རྩ་ཁྲིམས》་ཀྱི་དུམ་མཚམས་འདིའི་གཏན་འབེབས་ ཁྲོད་དུ།“གོང་སྤེལ”་ཞེས་བྱ་བའི་ཡིག་འབྲུ་གཉིས་མེད་པར་བཟོས་ཡོད། ཁྲིན་ཧའོ་ཧྥུའུ་ཡིས་རྩོམ་སྒྲིག་གནང་ པའི་《ཀྲུང་གོའ་ི རྩ་ཁྲིམས་རིགས་འབྱེད་ཕྱོགས་བསྒྲིགས》ཞེས་བྱ་པའི་དཔེ་ཆའི་སྟེང་གི་ལྡེབ་ངོས༢༡༧་ལ་གསལ། ༡༩༨༠ལོར་ཀྲུང་གོའ་ི སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་གིས་པེ་ཅིང་དུ་ཐེངས་དང་པོར་འགྲེམས་སྤེལ་གནང་། 《 ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས》ཨང་བཅུ་པ། ༢༠༠༡ལོར་ ཀྲུང་གོའ་ི ཁྲིམས་ལུགས་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་གིས་པར་སྐྲུན་གནང་བའི་《ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མི་ རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས》ཞེས་པའི་དེབ་རྐྱང་མའི་ལྡེབ་ངོས་༥་སྟེང་གསལ། 《 ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས》ཨང་སུམ་ཅུ་སོ་བདུན། ༢༠༠༡ལོར་ཀྲུང་གོའ་ི ཁྲིམས་ལུགས་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་གིས་པར་སྐྲུན་གནང་བའི་《ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས》ཞེས་པའི་དེབ་རྐྱང་མའི་ལྡེབ་ངོས་༡༡་སྟེང་གསལ། 《 ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས》ཨང་ཞེ་བདུན་པ། ༢༠༠༡ལོར་ཀྲུང་གོའ་ི ཁྲིམས་ལུགས་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་གིས་པར་སྐྲུན་གནང་བའི་《ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས》ཞེས་པའི་དེབ་རྐྱང་མའི་ལྡེབ་ངོས་༡༤སྟེང་གསལ། 《 ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས》ཨང་བཅུ་བ། ༢༠༠༡ལོར་ ཀྲུང་གོའ་ི ཁྲིམས་ལུགས་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་གིས་པར་སྐྲུན་གནང་བའི་《ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མི་ རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས》ཞེས་པའི་དེབ་རྐྱང་མའི་ལྡེབ་ངོས་༥སྟེང་གསལ། 《 ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས》ཨང་སོ་བདུན་པ། ༢༠༠༡ལོར་ཀྲུང་གོའ་ི ཁྲིམས་ལུགས་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་གིས་པར་སྐྲུན་གནང་བའི་《ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས》ཞེས་པའི་དེབ་རྐྱང་མའི་ལྡེབ་ངོས་༡༡་ནས་༡༢སྟེང་གསལ། ཟི་ཁྲོན་ཞིང་ཆེན་སློབ་ཨུ་ལྟ་ཞིབ་བསྡོམས་རྩིས་ཁྲུས་ཀྱིས་རྩོམ་སྒྲིག་གནང་བའི་《སློབ་གསོའ ་ི ཁྲིམས་སྲོལ་ཐད་ཀྱི་ ཡིག་ཆ་བདམས་སྒྲིག》 གཅིག ལྡེབ་ངོས་༡༡༠སྟེང་གསལ། ཟི་ཁྲོན་ཞིང་ཆེན་སློབ་གསོ་ཐིང་“ལྔ་ལྔ”ཁྲིམས་ལུགས་ཁྱབ་སྤེལ་གཞུང་ལས་ཁང་གིས་རྩོམ་བསྒྲིགས་གནང་བའི་ 《ཟི་ཁྲོན་ཞིང་ཆེན་སློབ་གསོ་མ་ལག་གི་“ལྔ་ལྔ”ཁྲིམས་ལུགས་ཁྱབ་སྤེལ་སློབ་གསོ་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་ཁྲིམས་ ལུགས་ཁྲིམས་སྲོལ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས》ཞེས་བྱ་བའི་ནང་ཁུལ་རྒྱུ་ཆའི་ལྡེབ་ངོས་༣༠སྟེང་གསལ།

341

དེང་གི་གོ་ལའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག

༼༡༡༽ ༼༡༢༽ ༼༡༣༽ ༼༡༤༽ ༼༡༥༽ ༼༡༦༽ ༼༡༧༽ ༼༡༨༽ ༼༡༩༽ ༼༢༠༽ ༼༢༡༽

342

《 ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས》ཨང་སོ་བདུན་པ། ༢༠༠༡ལོར་ཀྲུང་གོའ་ི ཁྲིམས་ལུགས་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་གིས་པར་སྐྲུན་གནང་བའི་《ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས》ཞེས་པའི་དེབ་རྐྱང་མའི་ལྡེབ་ངོས་༡༡་སྟེང་གསལ། 《 ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རྩ་ཁྲིམས》ཨང་བརྒྱ་དང་ཉེར་གཅིག་པ། ༢༠༠༤ལོར་ཀྲུང་གོའ་ི ཁྲིམས་ ལུགས་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་གིས་པར་སྐྲུན་གནང་བའི་《ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རྩ་ཁྲིམས》ཞེས་པའི་ དེབ་རྐྱང་མའི་ལྡེབ་ངོས་༢༣་སྟེང་གསལ། 《 ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས》ཨང་ཉེར་གཅིག་པ། ༢༠༠༡ལོར་ཀྲུང་གོའ་ི ཁྲིམས་ལུགས་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་གིས་པར་སྐྲུན་གནང་བའི་《ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས》ཞེས་པའི་དེབ་རྐྱང་མའི་ལྡེབ་ངོས་༨་སྟེང་གསལ། 《 ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས》ཨང་ཞེ་དགུ་པ། ༢༠༠༡ལོར་ཀྲུང་གོའ་ི ཁྲིམས་ལུགས་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་གིས་པར་སྐྲུན་གནང་བའི་《ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས》ཞེས་པའི་དེབ་རྐྱང་མའི་ལྡེབ་ངོས་༡༤་སྟེང་གསལ། 《 ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས》ཨང་བཅོ་བརྒྱད་པ། ༢༠༠༡ལོར་ཀྲུང་གོའ་ི ཁྲིམས་ལུགས་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་གིས་པར་སྐྲུན་གནང་བའི་《ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས》ཞེས་པའི་དེབ་རྐྱང་མའི་ལྡེབ་ངོས་༧་སྟེང་གསལ། ་ 《 ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས》ཨང་ཉེར་གཉིས་པ། ༢༠༠༡ལོར་ཀྲུང་གོའ་ི ཁྲིམས་ལུགས་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་གིས་པར་སྐྲུན་གནང་བའི་《ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས》ཞེས་པའི་དེབ་རྐྱང་མའི་ལྡེབ་ངོས་༨་སྟེང་གསལ། 《 ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས》ཨང་ཉེར་གསུམ་པ། ༢༠༠༡ལོར་ཀྲུང་གོའ་ི ཁྲིམས་ལུགས་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་གིས་པར་སྐྲུན་གནང་བའི་《ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས》ཞེས་པའི་དེབ་རྐྱང་མའི་ལྡེབ་ངོས་༨་སྟེང་གསལ། 《 ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས》ཨང་ཞེ་བདུན་པ། ༢༠༠༡ལོར་ཀྲུང་གོའ་ི ཁྲིམས་ལུགས་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་གིས་པར་སྐྲུན་གནང་བའི་《ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས》ཞེས་པའི་དེབ་རྐྱང་མའི་ལྡེབ་ངོས་༡༤་སྟེང་གསལ། 《 ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས》ཨང་ཞེ་དགུ་པ། ༢༠༠༡ལོར་ཀྲུང་གོའ་ི ཁྲིམས་ལུགས་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་གིས་པར་སྐྲུན་གནང་བའི་《ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས》ཞེས་པའི་དེབ་རྐྱང་མའི་ལྡེབ་ངོས་༡༤ནས་༡༥སྟེང་གསལ། ་ 《 ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས》ཨང་ཞེ་དགུ་པ། ༢༠༠༡ལོར་ཀྲུང་གོའ་ི ཁྲིམས་ལུགས་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་གིས་པར་སྐྲུན་གནང་བའི་《ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ ཁབ་ཀྱི་མི་རིགས་ས་ཁོངས་རང་སྐྱོང་བཅའ་ཁྲིམས》ཞེས་པའི་དེབ་རྐྱང་མའི་ལྡེབ་ངོས་༡༤ནས་༡༥་སྟེང་གསལ། 《 ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རྩ་ཁྲིམས》ཨང་ཞེ་བདུན་པ། ༢༠༠༤ལོར་ཀྲུང་གོའ་ི ཁྲིམས་ལུགས་དཔེ་ བསྐྲུན་ཁང་གིས་པར་སྐྲུན་གནང་བའི་《ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རྩ་ཁྲིམས》ཞེས་པའི་དེབ་རྐྱང་ མའི་ལྡེབ་ངོས་༡༡་སྟེང་གསལ།