POEMAS PARA O 8 DE MARZO
Poesía en palabra, despois da poesía feita música, despois da poesía en movemento. Poesía pensando en nosoutras, as de aquí, as coñecidas, as descoñecidas, as doutros países. Para todas aquelas que non poden ler estes poemas porque non llelo permiten, porque elas non existen nas súas comunidades, nos seus países... para aquelas que teñen sufrido e aínda sofren a violencia de xénero. Reivindicamos con poesía o dereito a ser persoas, a expresarnos libremente.
E para comezar eliximos unha poeta nicaraguana , Gioconda Belli, nada en 1948, co seu poema titulado precisamente “8 de marzo”. Poderiamos centrar este recital na súa persoa, posto que son moitos os poemas que falan da igualdade da muller.
OCHO DE MARZO Amanece con día largo el día curvo de las mujeres. ¡Qué poco es un solo día, hermanas, qué poco, para que el mundo acumule flores frente a nuestras casas! Desde la cuna donde nacimos hasta la tumba donde dormiremos -toda la atropellada ruta de nuestras vidasdeberían pavimentar de flores para celebrarnos (que no nos hagan como a la Princesa Diana que no vió, ni oyó las floridas avenidas prostradas de pena de Londres) nosotras queremos ver y oler las flores. Queremos flores de los que no se alegraron cuando nacimos hembras
en vez de machos, Queremos flores de los que nos cortaron el clítoris y de los que nos vendaron los pies. Queremos flores de quienes no nos mandaron al colegio para que cuidáramos a los hermanos y ayúdaramos en la cocina. Flores del que se metió en la cama de noche y nos tapó la boca para violarnos mientras nuestra madre dormía. Queremos flores del que nos pagó menos por el trabajo más pesado y del que nos despidió cuando estábamos embarazadas. Queremos flores del que nos condenó a muerte forzándonos a parir a riesgo de nuestras vidas. Queremos flores del que se protege del mal pensamiento obligándonos al velo y a cubrirnos el cuerpo del que nos prohíbe salir a la calle sin un hombre que nos escolte. Queremos flores de los que nos quemaron por brujas y nos encerraron por locas flores del que nos pega, del que se emborracha del que se bebe irredento el pago de la comida del mes. Queremos flores de las que intrigan y levantan falsos flores de las que se ensañan contra sus hijas, sus madres y sus nueras y albergan ponzoña en su corazón para los de su mismo género. Tantas flores serían necesarias para secar los húmedos pantanos donde el agua de nuestros ojos se hace lodo; arenas movedizas tragándonos y escupiéndonos, de las que tenaces, una a una, resurgiremos. Amanece con pelo largo el día curvo de las mujeres. Queremos flores hoy. Cuánto nos corresponde. El jardín del que nos expulsaron.
E seguimos con Rosalía de Castro. A nosa Rosalía. A Rosalía mitificada como un ser feble e chorimiqueiro que tan ben se empeñaron en nos vender, ocultándonos que é a primeira feminista da nosa historia galega. Ela debeu enfrontarse a unha sociedade que non estaba preparada para asumir que unha muller escribise e triunfase nese labor. Rosalía convértese en escritora nun momento en que a sociedade galega non aceptaba que as mulleres puidesen realizar as mesmas actividades cós homes, como escribir, labor aínda máis difícil se quen escribía o facía nunha lingua que era considerada inculta ou que mesmo non tiña a consideración de lingua. Podía Rosalía falar das diferenzas de xénero con ironía coma neste poema onde reflexiona sobre a situación da muller, mais non o fai dicindo directamente as penurias que as mulleres pasan, cuestionando o tradicional papel asignado á muller, dándolle a volta:
XAN Xan vai coller leña ó monte, Xan vai a compoñer cestos, Xan vai a poda-las viñas, Xan vai a apaña-lo esterco, e leva o fol ó muíño, e trai o estrume ó cortello, e vai á fonte por auga, e vaa á misa cos nenos, e fai o leito io caldo. Xan, en fin, é un Xan compreto, desos qu'a cada muller lle conviña un polo menos, pero cand'un busca un Xan, casi sempre atopa un Pedro. Pepa, a afertunada Pepa, muller do Xan que sabemos,
mentres seu home traballa, ela lava os pés no rego, cátall'as pulgas ó gato, peitea os longos cabelos, bótalle millo ás galiñas, marmura co irmán do crego, mira s'hai ovos no niño, bota un ollo ós mazanceiros e lambe a nata do leite, e si pode bota un neto ca comadre, qu'agachado traillo embaixo do mantelo. E cando Xan pola noite chega cansado e famento, ela x'o espera entr'as mantas, e ó velo entrar dille quedo: -Por Dios non barulles moito, que m'estou mesmo morrendo. -¿Pois que tes, ña mulleriña? -¿Que hei de ter? Deita eses nenos, qu'esta madre roe en min cal roe un can nun codelo, i ó cabo ha de dar comigo nos terrós do simiterio... -Pois, ña Pepa, toma un trago de resolio qu'aquí teño, e durme, ña mulleriña, mentres os meniños deito. De bágoas s'enchen os ollos de Xan ó ver tales feitos; mas non temás, qu'antre mil n'hai máis qu'un anxo antr'os demos;
n'hai máis qu'un atormentado antre mil que dan tormentos.
Nos tempos de Rosalía, unha muller non tiña dereitos sociais. A muller sen un home que a defendera estaba desprotexida mesmo perante a xustiza. Aquí temos unha Rosalía irada onde critica a falta de dereitos da muller, que pide entón collermos a xustiza pola man:
Aqués que ten fama de honrados na vila, roubáronme tanta brancura que eu tiña; botáronme estrume nas galas dun día, a roupa de cote puxéronma en tiras. Nin pedra deixaron en onde eu vivira; sen lar, sen abrigo, morei nas curtiñas; ó raso coas lebres durmín nas campías; meus fillos…, ¡meus anxos!…, que tanto eu quería, ¡morreron, morreron coa fame que tiñan! Quedei deshonrada, mucháronme a vida, fixéronme un leito de toxos e silvas; e en tanto, os raposos de sangre maldita, tranquilos nun leito de rosas durmían. -Salvádeme, ouh, xuíces!- berrei… Tolería! de min se mofaron, vendeume a xustiza. -Bon Deus, axudaime- berrei, berrei aínda… tan alto que estaba, bon Deus non me oíra. Entón, cal loba doente ou ferida, dun salto con rabia pillei a fouciña, rondei paseniño… ¡Nin as herbas sentían! e a lúa escondíase, e a fera dormía cos seus compañeiros en cama mullida. Mireinos con calma, e as mans estendidas, dun golpe, ¡dun só!, deixeinos sen vida.
E ó lado, contenta, senteime das vítimas, tranquila, esperando pola alba do día. E entón…, entón cumpriuse a xustiza: eu, neles; e as leis, na man que os ferira.
O ronsel de Rosalía!!! Temos mulleres que fan poesía e poemas de mulleres que falan de mulleres. A muller vai recuperando espazos. No seguinte poema as protagonistas son as mulleres traballadoras, as costureiras, traballadoras do sector téxtil. Un poema de Antía Otero, autora da Estrada:
CEDO aínda de noite cada día as mulleres do barrio danzan ó son das máquinas de coser nos sotos sen transparencia ós ollos do pobo. Traballan os fíos nos beizos Biliscándoos cos dentes. Fanlles o amor coa lingua De xeito que entran sen grosura Polo burato da agulla. Cada día xa de noite collen o autobús de volta.
Todas levan os dedos encarnados e a face de número dous. Cada día sempre as mesmas paredes cubertas de humidade e a cea sen facer. Pensar que as lavandeiras se extinguiran E de socato ver que unha se pousa ó pé das túas dedas Porque confundiu os fíos marróns con miñocas. En cada soño aparece o ritmo da incesable máquina e o puto número dous da face. A eterna dualidade do segundo número pitagórico.
Ana Romaní , poeta de Noia que naceu en 1962, fala dun novo tempo para as mulleres :
Camiñan descalzas polas rochas, pantasmas de sal habitan as sombras, saben que as últimas mareas esqueceron na praia os restos do naufraxio. As mulleres recollen cada noite os tesouros de auga, líquidos e fráxiles,
rebélanse contra a Historia, constrúen co mar as estatuas que nunca permanezan. As mulleres de sal, con argazos de sombras, xorden das últimas mareas e tecen tesouros de auga cada noite contra a Historia. Elas, que saben que o efémero permanece.
A historia está chea de heroes masculinos, rara vez as protagonistas dos acontecementos son mulleres. Se ben é posíbel que o papel secundario que sempre se nos asignou tivese como consecuencia que non estivésemos presentes nos grandes acontecementos, tamén é certo que en moitas ocasións ese papel secundario conlevou que non se valorase debidamente a nosa contribución activa. En diferentes ámbitos estase a traballar para reparar esta inxustiza, tamén na literatura. Como este poema de Marica Campo titulado “Constanza de Castro” :
Dona Constanza, a auga pezoñenta apousouche nos labios flor de morte. A carraxe que a sede foi máis forte, a traizón foi que a morte máis cruenta. Raza do Mariscal, raíz violenta, afondaches na terra cando o Norte
virou cara a Castela como a sorte, como a xente ao lume que máis quenta. Por iso volverás en cada hedra a abrazar contra o olvido e o desleixo este teu Vilaxoán de pedra a pedra. Miña señor, na Cal da Loba deixo toda a sede de Patria que nos medra e a auga de Galicia coma un beixo.
As escritoras levan á poesía moitas das cuestións que nos preocupan. No seguinte poema de Marilar Aleixandre a escritora reflexiona sobre as tarefas da muller, nomeadamente sobre a vida doméstica, a través dun diálogo coa fotografía da súa nai.
derrotas domésticas debeu ser moi difícil degolar as anguías sen cortar os dedos arrandearte para que non te cubrisen as escamas do ollomol liscar do nó corredío das sabas nas noites opacas que batallas contra os garavanzos medrando disformes na auga que absurda tarefa
escoller lentellas de arroz que impotencia cando o leite fervido vai por fóra inevitablemente e se o batifundo das tixolas non che deixaba oír a música se o teu francés e alemán eran inútiles contra a graxa nos fogóns se os tubos de auga berran como nenos ou gaivotas e as patacas se pegan no fondo da tarteira nai ¿como é que estás sorrindo nas fotos?
Falar coas nais, falar coas avoas. Agora é Ledicia Costas quen escribe:
A miña avoa cría nas meigas alá polo 1984 ensinoume a facer apócemas con ortigas para acabar co mal de ollo pero levabamos a mala sorte incrustada na pel dos brazos como un sinal de nacemento e non había forma de despegala un día agarrei o esparto de mamá e freguei ata deixar os brazos enteiros vermellos de rabia
e non marchou mala sorte seguiu dentro de nós empuxábanos para dentro da bufarda, tapábanos a boca con follas de eucalipto, inventaba goteiras para nos arrefriar a cabeza e a alma por iso decidín empezar a construír e inventei o xardín de inverno: para gardar a tristura en bolsas de chuvia e manter á mala sorte ben afastada de nós.
Si. Poetas mulleres que queren VISIBILIZAR as mulleres, valorizar o traballo e o papel da muller, porque a situación que tiveron até o de agora é unha situación de INVISIBILIDADE, é dicir, non se fala das mulleres como se non se visen. Sobre a invisibilidade fala Luísa Villalta no seguinte poema,
Os teus pasos de home e os meus sempre se cruzan , ao non saber onde van. Oblicuamente esvaes os ollos até a miña imaxe ao punto en que pregunto que é o que ves a través do meu espello pesado como a soidade. Unha muller, contestas, e non miras como me estraña ficar no ceo da túa voz vacia. (...) Pregunto outra vez, a cada un que pasa, se de verdade son unha muller, o que é iso, se me enganaron sempre ou teño algún camiño. Todos os que me van cruzando non me acertan. Sen embargo o que son, unha muller, ao cabo é todo o que sei de min no espello en que me levas. Para que aprenda a nova ti me apertas cos brazos indecíbeis de tenrura
do meu alimento á túa transcendencia. O meu camiño fixo-se-me estranxeiro, estou perdida nin meu, porque é teu, nin xa imaxe, porque non sei que levas no fardo do corazón. Pero se non me ves, es ti quen erra.
As princesas durmidas que son espertadas polo príncipe simbolizan o papel sometido da muller, que está durmida ou morta, é dicir, sen vida, mentres non é salvada por un príncipe, un home. A muller cobra vida ao pasar ás mans do home, o que vén simbolizar a absoluta dependencia do sexo masculino. Así o denuncia Lupe Gómez, con tan só catro versos:
Quero abandonar a vida morta das princesas
Nin princesas nin Barbies. Como di Enma Pedreira:
...En Europa todas as nenas levamos un 36 que nos manca (dalgunha maneira)
Nesa dependencia a muller pasou a ser considerada un obxecto e a ser tratada como tal, por iso moitas veces son vítimas de situacións abusivas, como neste poema que escribe Helena Villar Janeiro:
O deseño das mans
Cando o deseñador pensou nas mans das mulleres e os homes non as viu diferentes: el tan só creou mans con cinco dedos, unha palma e un dorso dotadas por igual para percorrer xuntas esa distancia curta que existe entre os amantes e a distancia máis longa da relación coas cousas.
Cando o deseñador pensou nas mans cavilou que debían xuntarse palma a palma cando fosen convocadas polo amor e puxo en cada man a lenedade que xa tiña ensaiada nas ás das bolboretas.
Cando o deseñador pensou nas mans non sabía da forza do dominio nin dos raios da ira que mutan a igualdade nin da convocatoria irracional que chama mans de home para lles amostrar traxectos novos
tan veloces e crueles como as armas.
E o recordo das ás de bolboretas do prístino desexo daquel deseñador viuse substituído para moitas mulleres por tépalos de sangue que abrollan nos seus corpos de cálices morados.
Porque todo cabe na poesía e porque todo é poesía. Rosalía Fernández Rial fala da prostitución neste poema:
As esquinas da rúa Que fago pola noite Son as proas da cidade. Eu, o máis fermoso mascarón. Nacín madeira de serea; O meu canto fuma rosas dos ventos En solapas descoñecidas. Desorientadas xa. E os peixes que teño nos beizos Coñecen Todos os buratos do suburbio. Porque cada crepúsculo Atracan, nas miñas costas, Demasiados barcos desnortados. Din que me movo En danza oceánica; Que bico coa vertixe do nordés. Comprenden que cobre Por fabricar amor. Pero ninguén sabe con cantos piratas teño que deitarme antes de poder durmir.
Imposible esquecer a Chus Pato, a nosa poeta máis internacional, quen racha todas as correas que puideran apreixar a poesía:
Asistíanme as rimas dun príncipe encantado a respiración dos seus versos levar o corazón a punto extenuado, case morto e baleirar os pulmóns na explosión do verso única definición que eu podo aceptar como metáfora o sentido abandonado apatriado -quero ser xinete a queixa da súa boca Pedinlle que me pintase unha tempestade un trebón no velador o bosque as árbores espidas a luz a luz da tormenta na casula da landra e os paxaros do inverno.
Tamén na obra dos escritores atopamos a recuperación do espazo para a muller. Paco Souto escribe o libro As horas de María, onde nos deixa o legado da memoria dunha muller que sobreviviu a un tempo atroz, o da ditadura e a posguerra, unha muller que foi quen de sacar adiante a casa e a familia, como moitas outras mulleres.
Resopra Fol de lume Seu corpo acendido Hai só unha hora Andaba María enorme nas agras Sachando as patacas Agora é unha balea varada na praia Unha egua espantada Un furacán de desexos E de augas Pola boca das pernas Miña nai asoma a cabeza.
E non esquecemos o poeta de Lalín Carlos Negro que fala con voz de muller:
Seica rematou a miña temporada de veda. Son o trofeo da vitrina do escaparate, A boneca de porcelana vestida de azul. Agora toca andar á espreita polos paseos, Axexar romances desde as xanelas da comenencia. Pero danme medo os dardos torpes de Cupido,
As frechas extraviadas por ventiños traidores. A familia amaña a voda en pautos de sofá, Negocia a miña honra con astucia de tratante. Non dan tempo a curtir a alma con graxa de cabalo, A acorazar o corazón contra os cuspes da louvanza. Vanme facer as beiras porque son a señorita, A doncela colibrí que liba bicos na alameda. Remelo ollos, pinto os beizos de vivo carmesí, Perfumo as miñas lindes con auga de colonia. Suxírolle a mamá que acicale o escenario, Que exhiba o imperio de porcelana sobre a mesa. Porque debo ser proclamada en sociedade Entre o resplandor de louza e frufrús de franela. Na salita onde reciben as mozas casadeiras.
Non, non é fácil ser muller. Como sería o mundo se Deus fose muller? Mario Benedetti apórtanos a posibilidade: ¿Y si Dios fuera mujer? pregunta Juan sin inmutarse, vaya, vaya si Dios fuera mujer es posible que agnósticos y ateos no dijéramos no con la cabeza y dijéramos sí con las entrañas. Tal vez nos acercáramos a su divina desnudez para besar sus pies no de bronce, su pubis no de piedra, sus pechos no de mármol, sus labios no de yeso. Si Dios fuera mujer la abrazaríamos para arrancarla de su lontananza y no habría que jurar
hasta que la muerte nos separe ya que sería inmortal por antonomasia y en vez de transmitirnos SIDA o pánico nos contagiaría su inmortalidad. Si Dios fuera mujer no se instalaría lejana en el reino de los cielos, sino que nos aguardaría en el zaguán del infierno, con sus brazos no cerrados, su rosa no de plástico y su amor no de ángeles. Ay Dios mío, Dios mío si hasta siempre y desde siempre fueras una mujer qué lindo escándalo sería, qué venturosa, espléndida, imposible, prodigiosa blasfemia.
E rematamos. Rematamos como comezamos, cun poema vido de máis alá do mar. Neste caso escollemos a Julio Pavanetti, autor uruguaio nado en 1954.
Para ti, mujer abnegada, mujer trabajadora. Para ti mujer, va hoy esta flor y mi canción. Para ti, dulce, tenaz y sacrificada luchadora. Para ti, todo mi respeto y toda mi admiración. Los diarios nos mencionan a mujeres famosas. Nombres grabados a fuego y oro en la historia. Cantan loas a sus logros, a sus grandes cosas. Nos hablan de sus virtudes y de sus memorias. Pero yo quiero cantarte a ti, silenciosa luchadora. Que te levantas la primera, al atisbar los rayos del sol. Mujer de mil nombres, de mil caras, de mil horas. Compañera en la lucha y con tiempo aún para el amor.
A ti, que día tras día vas al hospital, a la oficina. Al campo, a la fábrica, a la calle, al mundo a remar. A ti, que aunque llegas a casa extenuada, rendida. Todavía guardas una sonrisa y reservas para amar. Me viene este canto de lo más profundo de la vida. Acumulado estaba el homenaje a tan maravilloso ser. Muchos versos había escrito, pero a ti te lo debía. Madre, hermana, esposa, hija, compañera… mujer.