1
Περιεχόμενα
Ειςαγωγι................................................................. 3 Η ποιθτικι εικόνα ςτα ζργα του Carlos Scarpa.... 4 Το μθ-βιωμζνο| Το παράδοξο......................... 4 Φανταςία και Δράςθ........................................ 8 Καταφφγιο| Γωνιά| Προςταςία....................... 10 Λεπτομζρειεσ.................................................... 15 Συμπεράςματα........................................................ 18 Βιβλιογραφία........................................................... 19
2
Ειςαγωγι
Αντικείμενο τθσ εργαςίασ είναι θ μελζτθ του βιβλίου «Η ποιθτικι του χϊρου» του Gaston Bachelard, μζςω τθσ οποίασ επιχειρείται μια ανάγνωςθ και ερμθνεία οριςμζνων ζργων του Carlo Scarpa. Στθν «ποιθτικι του χϊρου», ο Bachelard αςχολείται με τθν ποιθτικι εικόνα, με τρόπο κακαρά φαινομενολογικό. Στθν ποιθτικι εικόνα, βρίςκει κάτι καινοφριο για το οποίο ο αναγνϊςτθσ δεν χρειάηεται να ζχει προετοιμαςτεί, μία «εφιμερθ ζκφραςθ του ψυχιςμοφ» (Bachelard,1957) και όπωσ λζει «θ ποιθτικι εικόνα φανερϊνει τθν επικαιρότθτα του είναι, τθ δεδομζνθ ςτιγμι. Η ερμθνεία τθσ ποιθτικισ εικόνασ, ςφμφωνα με τον Bachelard δεν προχποκζτει αιτιακζσ ςχζςεισ. Γι’ αυτό, όπωσ τονίηει ςτισ πρϊτεσ γραμμζσ του βιβλίου «ο φιλόςοφοσ κα πρζπει να λθςμονιςει τθ γνϊςθ του, να διακόψει τουσ δεςμοφσ του με όλα τα ςυςτιματα φιλοςοφικϊν αναηθτιςεων αν κζλει πράγματι να μελετιςει τα προβλιματα που κζτει θ ποιθτικι φανταςία. Δθλαδι προτάςςει μια εκ νζου όραςθ, προκειμζνου θ φανταςία να είναι ελεφκερθ να δθμιουργιςει τισ δικζσ τθσ «ονειροπολιςεισ», προτάςςει δθλαδι τθν επαναφορά ςε μια «φαινομενολογία τθσ φανταςίασ». Αφορμι για τισ ονειροπολιςεισ του ςυγγραφζα είναι ζννοιεσ ι πράγματα, όπωσ το ςπίτι, θ φωλιά κ.ά. και μζςα από ποιιματα που ςχετίηονται με αυτά, δθμιουργοφν εικόνεσ του χϊρου. Τόςο ςτα ποιιματα, όςο και ςτισ ονειροπολιςεισ, δεν μιλάμε για τον χϊρο αυτόν κακ’ αυτόν, δεν γίνεται μια γεωμετρικι ι αντικειμενικι περιγραφι του. Μζςα από τθν ελευκερία τθσ φανταςίασ, γίνεται μια υποκειμενικι, άνευ λογικϊν ι επιςτθμονικϊν όρων «περιγραφι» αυτϊν των εννοιϊν. Η ποιθτικι του χϊρου ζχει αμζτρθτεσ ερμθνείεσ, εφόςον διαβάηοντάσ τθν κανείσ, απορροφάται ςτθν ίδια τθν «μεκοδολογία» του ςυγγραφζα, τθν απόρριψθ δθλαδι τθσ προθγοφμενθσ γνϊςθσ που μασ οδθγεί ςτθν απζραντθ φανταςία. Θα μποροφςαμε να ποφμε ότι το βιβλίο, προτείνει μια φαινομενολογικι κζαςθ των πραγμάτων, ότι είναι ζνα εγχειρίδιο για φαινομενολόγουσ ι για τον κάκε ποιθτι, για τον κακζνα που κζλει ςε κάκετι να γνωρίηει ζναν καινοφριο κόςμο. Πϊσ όμωσ ο αρχιτζκτονασ, ο Carlo Scarpa ςτθν ςυγκεκριμζνθ εργαςία, μπορεί να δθμιουργιςει ποιθτικζσ εικόνεσ για τουσ κατοίκουσ του χϊρου; 3
Η ποιθτικι εικόνα ςτα ζργα του Carlo Scarpa Για να απαντθκεί το παραπάνω ερϊτθμα, εξετάηονται παράλλθλα οριςμζνεσ ζννοιεσ που εντοπίηονται τόςο ςτο βιβλίο του Bachelard, όςο και ςτα ζργα του Scarpa. Ωσ ςυγγραφείσ τθσ εργαςίασ, πρόκεςι μασ είναι να βρεκοφμε «αντιμζτωποι» με τθν επικαιρότθτα των ζργων, να τα αντικρφςουμε φαινομενολογικά, δίχωσ να αναηθτιςουμε πλθροφορίεσ για τισ ακριβείσ προκζςεισ του αρχιτζκτονα, προκειμζνου να καταγράψουμε τθ δικι μασ, υποκειμενικι ερμθνεία και «βίωμα».
|.Το μθ-βιωμζνο, το παράδοξο Το παράδοξο, είναι ζνα χαρακτθριςτικό γνϊριςμα των ζργων του Scarpa. Θα λζγαμε ότι ακολουκεί μια φαινομενολογικι προςζγγιςθ και επιχειρεί να δθμιουργιςει εικόνεσ τθσ πρϊτθσ φοράσ. Θζλει να προκαλζςει “το μοναδικό και εφιμερο ςυμβάν”, τθν εμφάνιςθ μιασ μοναδικισ ποιθτικισ εικόνασ που μπορεί να επιδρά- χωρίσ καμία προπαραςκευι-πάνω ςε όλεσ τισ ψυχζσ , μζςα ςε άλλεσ καρδίεσ, και αυτό παρά τα όρια που κζτει ο κοινόσ νουσ(Bachelard). Θζλει να δθμιουργιςει “εικόνεσ” που δεν ζχουν ξαναβιωκεί. Σε μια αντιςτροφι ενόσ κοιμιςμζνου μφκου, γράφει ο Bachelard, υπάρχει κάτι ςαν ανανζωςθ τθσ μυκικισ λειτουργίασ( Bachelard,1957,ςελ 160 ).Θαυμάηει δθλαδι το γεγονόσ ότι κάτι παραδοςιακό, όπωσ είναι ζνασ μφκοσ, κάτι αρχετυπικό που παρζμεινε ίδιο ςτο χρόνο, μπορεί να δθμιουργιςει κάτι εντελϊσ διαφορετικό, αν ειδωκεί με μια αντίςτροφθ ματιά. Παίρνοντασ, δθλαδι κάτι οικείο, ωσ κεμζλιο, μζςω τθσ φανταςίασ, οδθγοφμαςτε ςε παραδοξότθτεσ, ςε νζεσ εικόνεσ που είναι γεμάτεσ φρεςκάδα, που μασ ανοίγουν ζναν ολότελα νζο κόςμο. Ασ κάνουμε μια αναγωγι αυτισ τθσ ριςθσ ςτθν αρχιτεκτονικι και ςυγκεκριμζνα ςτο ζργο του Scarpa. Ασ ςκεφτοφμε, για παράδειγμα, ότι κάτω από τθν ςκάλα και τθν παραδοςιακι εικόνα τθσ ςκάλασ, κρφβεται θ ιδζα τθσ μετάβαςθσ. Αν πάρουμε μόνο τθν ιδζα τθσ μετάβαςθσ τότε μποροφν να υπάρξουν χιλιάδεσ τρόποι με τουσ οποίουσ μπορεί κανείσ να ανζβει ςε ζνα άλλο επίπεδο. Με μια διαφορετικι ματιά, λοιπόν ο Scarpa, κζλει να δθμιουργιςει εικόνεσ μθ-βιωμζνεσ, νζεσ που μασ ανοίγουν νζουσ κόςμουσ (Εικ. 1). Μια νζα ματιά ςτο “μφκο”, παρατθροφμε ςε πολλά ζργα του Carlo Scarpa. Ζνα από αυτά είναι το, κοιμθτιριο Brion, ζνα από τα πιο γνωςτά ζργα του αρχιτζκτονα. Ο αρχετυπικόσ τάφοσ δεν κα περιτριγυριηόταν από ςκλθρά ςε υφι και όψθ υλικά. Η χριςθ του αυςτθρά κομμζνου, γυμνοφ και καταπιεςτικοφ ςκυροδζματοσ 4
παρόλ' αυτά επιδιϊκει, και το καταφζρνει με επιτυχία, να μασ βάλει ςτθ διαδικαςία να ςυνειδθτοποιιςουμε τθ βαρφτθτα τθσ κατάςταςθσ τθσ κοιμιςεωσ (Εικ 2).
Εικόνα 1 Casa Scatturin, Venezia
5
Εικόνα 2, Brion Cemetery
Εικόνα 3 Brion Cemetery
Εικόνα 4 Brion Cemetery
6
Σε ζντονθ αντιπαράκεςθ με το τςιμζντο αλλά και για να θρεμιςει το ςφνολο από τθν ζντονθ παρουςία αυτοφ, ζρχεται το νερό. Το εφιμερο και μοναδικό ςυμβάν τθσ φπαρξθσ του νεροφ δθμιουργεί ποιθτικζσ εικόνεσ. Η ψυχι κατευνάηει, το βλζμμα πζφτει ςτισ αντανακλάςεισ του ουρανοφ πάνω ςτο νερό, θ ακοι ενεργοποιείται. Ο κάνατοσ είναι άρρθκτα ςυνδεδεμζνοσ με τθν ανκρϊπινθ φπαρξθ αλλά θ ηωι ςυνεχίηεται (Εικ. 4).
Εικόνα 5 Brion Cemetery, το ςτοιχείο του νεροφ
Το κοιμθτιριο Brion είναι γεμάτο από ςυμβολιςμοφσ που απεικονίηονται με παράδοξο-μθ αναμενόμενο τρόπο. Στθν Εικόνα 5, απεικονίηονται οι δφο τάφοι προςτατευμζνοι κάτω από μια αψίδα, που πλθςιάηουν ο ζνασ τον άλλο αλλά δεν καταφζρνουν να αγγιχκοφν ςτθν προςπάκειά τουσ να βρουν τθν (τελικά αδφνατθ) ζνωςθ μετά από το πιο διαχωριςτικό ςυμβάν, τον κάνατο .
Εικόνα 6 Brion Cemetery, οι δφο τάφοι κάτω από ζναν θόλο
7
||. Φανταςία και Δράςθ
Ο Bachelard τονίηει τθν αξία τθσ πολυπλοκότθτασ ςτο ςπίτι, αντιπαρακζτει τθ μονοκατοικία, με ςοφίτα και υπόγειο ςε ςχζςθ με ζνα διαμζριςμα, τθν κατακορυφότθτα με τθν επιπεδότθτα. Αν το ςπίτι είναι κάπωσ πολφπλοκο, γράφει, αν ζχει υπόγεια, και ςοφίτεσ, γωνιζσ και διαδρόμουσ , οι αναμνιςεισ μασ βρίςκουν ολοζνα και πιο χαρακτθριςτικά καταφφγια. Προςκζτει ακόμα ότι το διαμζριςμα “δεν ζχει ρίηα”, δεν ζχει ταυτότθτα, είναι απομακρυςμζνο από τθ γθ. Σε ζνα κτίριο πλοφςιο χωρικά, πολφπλοκο, πολυεπίπεδο, με ςκάλεσ αναβάςεισ, καταβάςεισ, διεγείρεται θ φανταςία. Αν φζρουμε ςτο νου ζναν πιρανεηικό χϊρο, μποροφμε να νιϊςουμε ςχεδόν ότι κινοφμαςτε, τρζχουμε, προςπακοφμε να τον εξερευνιςουμε. Η φανταςία λειτουργεί πριν από τθ δράςθ (Bachelard). Κι αυτι θ δράςθ, θ διάδραςθ με τα πράγματα, ευνοεί τθ δθμιουργία αναμνιςεων κακϊσ ςτθν πολυπλοκότθτα του χϊρου βρίςκουμε φωλιζσ για τισ αναμνιςεισ μασ. “Μζςα ςτισ χιλιάδεσ κυψζλεσ του, ο χϊροσ κρατά ςυμπυκνωμζνο το χρόνο. Σ' αυτό χρθςιμεφει ο χϊροσ”(Βachelard). Στθν προςπάκεια του αρχιτζκτονα να δθμιουργιςει νζεσ εικόνεσ, δίνει και το ερζκιςμα να δθμιουργθκοφν και νζεσ αναμνιςεισ. Η διάδραςθ με μια ποιθτικι διάκεςθ είναι μια ςυνκικθ που ο Scarpa προςπακεί να προκαλζςει με πολλοφσ τρόπουσ ςτα ζργα του. Για παράδειγμα, ςτο Fondazione Querini Stampalia τθσ Βενετίασ, κλικθκε να αποκαταςτιςει κυρίωσ το ιςόγειο του κτιρίου, το οποίο ςχεδόν δεν χρθςιμοποιφταν λόγω τθσ κακισ κατάςταςισ του που προκάλεςε θ ειςροι του νεροφ των καναλιϊν τθσ Βενετίασ.Ο Scarpa εμπνεόμενοσ από αυτό το φοφςκωμα και τθν υποχϊρθςθ των νερϊν χρθςιμοποίθςε τθ διάδραςθ ωσ εργαλείο για τθ νζα ςφνκεςθ. Στόχοσ ιταν oι άνκρωποι να κινοφνται ςαν το νερό, "κατρακυλϊντασ" από το ζνα επίπεδο ςτο άλλο ςυνευριςκόμενοι ζντονα ςτον ίδιο χϊρο με το ςτοιχείο του τόπου, το νερό, όταν αυτό αποφαςίηει να ανεβαίνει ςε τζτοιο επίπεδο που να περνά τισ πφλεσ του ιςογείου. Η φανταςία μασ αφινεται να λειτουργιςει και με άλλουσ τρόπουσ ςτα ζργα του. Στο ίδιο μουςείο παρατθροφμε τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται τθν αποκατάςταςθ του χϊρου. Για παράδειγμα, ακόμα και από μια ςκάλα μποροφμε να αντιλθφκοφμε τθν επικυμία για ομαλι ςυνφπαρξθ με το παλιό αλλά και μια διάκεςθ για διαφοροποίθςθ. Η νζα ςκάλα τοποκετείται ςαν ζνα "πζπλο" που ιρκε και κάκιςε πάνω ςτθν παλιά. Η φανταςία διεγείρεται και θ εμπειρία τθσ ανάβαςθσ γίνεται πιο ζντονθ κακϊσ αυτι θ ςκαλωτι επιδερμίδα "κόβεται" και ςπάει τθν επιφάνειά τθσ 8
αποκαλφπτοντασ τθν παλιά ςκάλα. Προκφπτει, λοιπόν, μια πολυπλοκότθτα ςτα επίπεδα και ςτο πϊσ αυτά, ανάλογα με τθ χριςθ τουσ, μεταβάλλονται, αλλά και ςτο πϊσ θ νζα παρζμβαςθ «ςτζκεται» επάνω ςτο παλιό ωσ πζπλο (Εικ. 7). Είναι μια πολυπλοκότθτα που ςε καλεί ςε δράςθ, προκαλεί τθ φανταςία να ςκεφτεί το πϊσ κα μποροφςε να κινθκεί ο άνκρωποσ εκεί.
Εικόνα 7 Palazzo Querini, Venezia,άποψη επιπζδων με το νερό
Εικόνα 8 Palazzo Venezia, Οι νζεσ επεμβάςεισ (λευκό)
Εικόνα 9 Palazzo Querini,Venezia, νζεσ επεμβάςεισ
9
Εικόνα 10 Museo de Castelvechio, ςκάλεσ
Εικόνα 11 Palazzo Abatellis Palermo, Eleanor of Aragon
Εικόνα 12 Palazzo Abatellis Palermo, Eleanor of Aragon
10
Ο τρόποσ με τον οποίο ο Scarpa αποδίδει τθν ενζργεια τθσ ανάβαςθσ ςε πολλζσ από τισ ςκάλεσ του προκαλεί ςίγουρα τθ φανταςία να δουλζψει πριν τθ δράςθ. Ζνα από τα πολλά παραδείγματα που κα μποροφςαμε να εξετάςουμε είναι μια ςκάλα ςτο μουςείο Castelvechio τθσ Βερόνασ. Η αρχετυπικι ζννοια τθσ ςκάλασ καταρρίπτεται και καλοφμαςτε να ανζβουμε ζτςι όπωσ δεν το ςυνθκίηουμε. Διαδροφμε με τθ ςκάλα και θ διαδικαςία τθσ ανάβαςθσ γίνεται μια πολφ ζντονθ εμπειρία που ςίγουρα αποτυπϊνεται ςτθ μνιμθ ωσ ζνα μοναδικό βίωμα. Σε πολλζσ περιπτϊςεισ βζβαια, ςτα ζργα του Scarpa ςυναντάμε τθν ζννοια τθσ διάδραςθσ και με πιο "ομαλοφσ" τρόπουσ. Αυτι θ πρόκεςθ είναι εμφανισ ςτον τρόπο με τον οποίο ςχεδιάηει τα μουςεία του. Ο επιςκζπτθσ δεν είναι απλόσ παρατθρθτισ, αλλά ο ευρφτεροσ χϊροσ τθσ αίκουςασ του μουςείου είτε ο χϊροσ που ζχει δθμιουργιςει γφρω από το κάκε επιμζρουσ ζργο μζςα ςε αυτι, τον προκαλοφν να ςυμμετάςχει και να ανακαλφψει. Ζνα απλό παράδειγμα αυτισ τθσ πρόκεςθσ είναι ο τρόποσ με τον οποίο ζχει τοποκετιςει ςτο χϊρο μια αίκουςασ του Palazzo Abatellis ςτο Παλζρμο, τθν προτομι τθσ Eleanor of Aragon(Εικ.11). Η είςοδοσ ςτο δωμάτιο βρίςκεται ακριβϊσ απζναντι από το βάκρο τθσ προτομισ. Αλλά θ Eleanor δεν "κοιτάει" τον επιςκζπτθ κακϊσ το πρόςωπό τθσ είναι ςε προφίλ. Ζνα άνοιγμα ακριβϊσ από πίςω τθσ επιτρζπει ςτο φωσ να μπει ςτο δωμάτιο και να "λοφςει" τθ πρόςοψι τθσ με ζντονθ φωτεινότθτα θ οποία κα γίνει πιο αντιλθπτι από τον επιςκζπτθ λόγω του ςκοφρου φόντου που τοποκετείται πίςω από τθ προτομι. Ο επιςκζπτθσ, λοιπόν, καλείται άκελα του να αλλθλεπιδράςει με το ζργο κακϊσ το φωσ δίνει μια επιπλζον αξία ςτο πρόςωπο τθσ Eleanor που μόνο άμα ζρκεισ ακριβϊσ μπροςτά τθσ κα μπορζςεισ να τθν ανακαλφψεισ. Δράςθ και φανταςία παρατθροφμε και ςτουσ χϊρουσ κατοίκθςθσ που ςχεδιάηει ο Scarpa. Σε όλα του τα ςπίτια μποροφμε να παρατθριςουμε τθν ανθςυχία των επιπζδων και τον τρόπο με τον οποίο αυτά αλλθλοτομοφνται. Απλζσ γραμμζσ ςτισ κάκετεσ επιφάνειεσ ζρχονται να ιςοςτακμίςουν αυτι τθν ανθςυχία των πατωμάτων. Η φανταςία δουλεφει πριν τθ δράςθ όταν οι κάκετεσ αυτζσ επιφάνειεσ παρουςιάηουν "κοψίματα" που αποκαλφπτουν ό,τι βρίςκεται πίςω, πάνω, δεξιά και αριςτερά από αυτζσ.
11
Εικόνα 13 Casa Veritti, Udine
12
|||. Καταφφγιο| Γωνιά | Προςταςία Για τον Bachelard, το ςπίτι ζχει τεράςτια ςθμαςία ςτθ ηωι του ανκρϊπου, είναι ζνασ τόποσ αφετθρίασ.”Το ςπίτι μασ είναι το πρϊτο μασ ςφμπαν ,είναι θ γωνιά μασ μζςα ςτον κόςμο, ςτθν οποία ριηϊνουμε μζρα με τθ μζρα. Χωρίσ αυτό ο άνκρωποσ κα ιταν ζνα ςκόρπιο πλάςμα”(Bachelard). Είναι ζνα ςφμπαν, μζςα ςτο ςφμπαν, ςτισ γωνιζσ του αιςκανόμαςτε αςφαλείσ ςαν το μαλάκιο που κουρνιάηει ςτο εςωτερικό του κελφφουσ του και παρότι μικρό και αδφναμο απορρίπτει ξαφνικά κάκε ζννοια κινδφνου. Οι αναμνιςεισ που ζχουμε από το ςπίτι είναι πάντα πιο ιςχυρζσ πιο ςθμαντικζσ από αυτζσ του εξωτερικοφ κόςμου. Στισ γωνιζσ του είναι φωλιαςμζνεσ οι αναμνιςεισ μασ. Στθν προθγοφμενθ ενότθτα, μιλιςαμε για τθν αξία τθσ δράςθσ που διεγείρεται από τθ φανταςία. Τϊρα κα αςχολθκοφμε με το βίωμα τθσ ακινθςίασ που προζρχεται από το ςυνδυαςμό φανταςίασ και αναμνιςεων. Σφμφωνα με τον Bachelard, το ςπίτι είναι ζνα καταφφγιο, και το πιο ταπεινό καταφφγιο είναι θ γωνιά του ςπιτιοφ. Εκεί απομονωνόμαςτε, ακίνθτοι, ςε μια κατάςταςθ “άρνθςθσ του ςφμπαντοσ”. Στθ ςυνείδθςι μασ θ γωνιά είναι αποτυπωμζνθ ωσ ζνασ χϊροσ μοναξιάσ, και ορκϊνεται ςτο νου ωσ ζνα εικονικό δωμάτιο που προςφζρει τθν φψιςτθ αςφάλεια. Ακόμα, θ γωνιά είναι ζνασ τόποσ όπου το παρελκόν ςυναντά το τϊρα. Ποιοσ δεν παράτθςε όλα τα άχρθςτα πράγματά του ςε μια γωνιά; Εκεί βρίςκεται ζνασ κόςμοσ, που διεγείρει ονειροπολιςεισ του παρελκόντοσ.
13 Εικόνα 14 Casa Tabanelli, Coraniano
Εικόνα 15 Casa Tabanelli, Coraniano
Λόγω τθσ πολυπλοκότθτασ των επιπζδων αλλά και τθσ ςχζςθσ μεταξφ τουσ, ςτα ςπίτια του Scarpa παρατθροφμε χϊρουσ με πολφ μεγάλο ενδιαφζρον. Δεν πρόκειται για τετράγωνα δωμάτια με τζςςερισ τοίχουσ. Σίγουρα ζνα πζμπτο κάκετο ι οριηόντιο επίπεδο κα “ςπάςει” τθν κανονικότθτα. Ο τρόποσ με τον οποίο το ζνα επίπεδο ειςζρχεται ι απλά “ακουμπάει” με το άλλο δθμιουργεί επιπλζον γωνιζσ. Μια γεωμετρικι ανάλυςθ δεν κα ζφτανε για να προςδιορίςουμε τον χωρικό πλοφτο του ςπιτιοφ του Scarpa. Χρειάηεται μια φαινομενολογικι προςζγγιςθ για να κατανοιςουμε το πϊσ κατοικεί κανείσ αυτοφσ τουσ χϊρουσ. Αρκεί να δει κανείσ τον χϊρο του ςπιτιοφ ςαν ζνα “ςφμπαν”, το πρϊτο ςφμπαν όπωσ γράφει ο Bachelard. Τότε μζςα του φανερϊνονται πολλοί μικροί κόςμοι. Άλλοτε βρίςκουμε καταφφγιο ςε μικρζσ γωνιζσ που μασ προςτατεφουν από τον εξωτερικό κόςμο, άλλοτε κινοφμαςτε ςε διαφορετικά επίπεδα. Οι επιφάνειεσ πάλλονται , δθμιουργϊντασ χιλιάδεσ κυψζλεσ. 14
|V. Λεπτομζρειεσ Στα ζργα του Scarpa, εφκολα μπορεί να αναγνωρίςει κανείσ μια ιδιαίτερθ φροντίδα για τθ λεπτομζρεια. Μποροφμε να φανταςτοφμε τον αρχιτζκτονα επί ϊρεσ να βρίςκεται ςτο υπό καταςκευι κτίριο και να ςκαλίηει τισ επιφάνειεσ περίτεχνα και να “ τοποκετεί” με μζγιςτθ ευλάβεια κάκε τοίχο, κάκε ςκαλοπάτι, ςαν να είναι φτιαγμζνα από το μαλακότερο υλικό και κινδυνεφουν να ςπάςουν.
_Το μικρό και το μεγάλο Ο Bachelard, ονειροπολϊντασ πάνω ςτο κοχφλι, κατακζτει το καυμαςμό του για το τί μεγάλο μπορεί να προκφψει από αυτό το αςιμαντο και μικροςκοπικό πλάςμα, που όντασ πολφ μαλακό τροχίηει με τόςθ γεωμετρικότθτα το ςκλθρό κζλυφόσ του. Λζει ότι το κοχφλι είναι απόπειρα τθσ φφςθσ να προετοιμάςει μεγαλφτερεσ μορφζσ. Φτιάχνοντασ το μικρό, τθ λεπτομζρεια, ο αρχιτζκτονασ μπορεί ςιγά ςιγά να δθμιουργιςει το όλον. Αυτά τα δφο, το επιμζρουσ και το όλον, ζχουν μια ςφνδεςθ. Με αυτό τον τρόπο, κάκε μικρι δθμιουργία τροφοδοτεί τθ δθμιουργία κάτι μεγαλφτερου. Ο Bachelard μιλάει ακόμα για το πϊσ θ ςυνάντθςθ με τθ λεπτομζρεια μπορεί να αλλάξει τον τρόπο κζαςθσ των πραγμάτων, όταν δοκεί βάςθ ςε πράγματα φαινομενικά αςιμαντα. Αφθγείται, για παράδειγμα, το γεγονόσ ότι ο Leonardo Da Vinci, ςυμβοφλευε τουσ ηωγράφουσ να κοιτοφν με ονειροπόλο μάτι τισ ρωγμζσ ενόσ παλιοφ γυαλιοφ. Αυτζσ οι αςιμαντεσ λεπτομζρειεσ είναι ςυνάμα ζμπνευςθ και ερζκιςμα. Μποροφμε να ποφμε ότι απευκφνονται και ςτον ονειροπόλο δθμιουργό και ςτον αποδζκτθ. Δθλαδι, για παράδειγμα μποροφν να είναι αντικείμενο καυμαςμοφ και πθγι φανταςίασ και για τον αρχιτζκτονα που εμπνζεται και μζςα από αυτζσ τισ λεπτομζρειεσ μπορεί να μεκερμθνεφςει και να δθμιουργιςει χϊρο, αλλά και για τον κάτοικο του χϊρου. Ασ πάρουμε λόγου χάρθ ζνα ταβάνι που είναι εςκεμμζνα άτεχνο, ζνα μάρμαρο με πλοφςια νερά. Αυτά μποροφν να γίνουν ερεκίςματα για τον κάτοικο και να τον αγγίξουν με χιλιάδεσ τρόπουσ. Ζχουμε και πάλι μια νζα, πρωτόγνωρθ εικόνα, που αυτι τθ φορά προκφπτει από τθ ςχζςθ του μεγάλου με το μικρό. Το μικροςκοπικό και το τεράςτιο ςυνθχοφν. 15
Τθ λεπτομζρεια ςτο ζργο του Scarpa τθ ςυναντάμε με δφο διαφορετικοφσ τρόπουσ. Αρχικά τθν παρατθροφμε ςτθ φροντίδα που δείχνει γαι τα επιμζρουσ αντικείμενα είτε ακόμα και κομμάτια αυτϊν, τα οποία με τθν επεξεργαςία τουσ αν και μικρά, δίνουν μια μεγάλθ εικόνα. Δεφτερον, παρατθροφμε ζντονθ λεπτομζρεια και ςτθν επεξεργαςία των ίδιων των ορίων του χϊρου δθλαδι των δαπζδων και των τοίχων. Παράδειγμα για τθ πρϊτθ περίπτωςθ αποτελεί τo Κοιμθτιριο Brion, το οποίο είναι ζνα μεγάλο ψθφιδωτό (Εικ.16). Ο Scarpa "τροχίηει" το μπετόν, το ςκαλίηει ςαν γλφπτθσ, δθμιουργεί οδοντωτά φαγϊματα μικροςκοπικισ κλίμακασ. Αυτά όμωσ δεν είναι μεμονωμζνα, ζχουν όλα τθν ίδια γλϊςςα. Μποροφμε να φανταςτοφμε τον Scarpa να ξεκινά να ςχεδιάηει από εκεί, από το μθδαμινό, το πιο αςιμαντο. Ζτςι βλζποντασ κανείσ τισ λεπτομζρειεσ μπορεί να αντικρφςει το όλον. Αποπνζει μια ενότθτα, μια κοςμικι ςυνφπαρξθ που ανάγει το αςιμαντο ςε κεμζλιο. Ζνα παράδειγμα για τθ δεφτερθ περίπτωςθ τθσ επεξεργαςίασ τθσ λεπτομζρειασ, κα μποροφςε να είναι το δάπεδο ςε αίκουςα τθσ Fondazione Querini Stampalia ςτθ Βενετία (Εικ. 17) ςτθν οποία παρατθροφμε τον τρόπο με τον οποίο επεξεργάηεται επιφάνειεσ που φτιάχνονται από κομμάτια του ίδιου υλικοφ. Για παράδειγμα ςτο δάπεδο τθ αίκουςασ τα κομμάτια του υλικοφ ζχουν διαφορετικζσ διαςτάςεισ το κακζνα και ζτςι τοποκετοφμενα το ζνα δίπλα ςτο άλλο δθμιουργοφν μια αςυμμετρία ςτθν επιφάνεια που ςχθματίηουν. Με αυτό το τρόπο όπωσ πίςτευε ο Scarpa, κακϊσ το μάτι “ςκανάρει” τθν επιφάνεια αντιλαμβάνεται ζνα δάπεδο περιςςότερο πλοφςιο κακϊσ ςε αυτό γίνεται διακοπι ενόσ ρυκμοφ που ςε διαφορετικι περίπτωςθ κα ιταν αδιάφοροσ. Εκτόσ από τθ λεπτομζρεια των ςτοιχείων που αρκρϊνουν το χϊρο, ο Scarpa, δίνει ιδιαίτερθ προςοχι και ςτουσ χϊρουσ που δθμιουργοφνται γφρω από ςτοιχεία που "πλζουν" μζςα ςε αυτόν. Όπωσ αναφζραμε προθγουμζνωσ, ο Scarpa ςχεδίαςε ζνα λιτό ςκθνικό γφρω από τθν προτομι τθσ Eleanor of Aragon. Σχεδόν ςε όλουσ τουσ μουςειακοφσ χϊρουσ που ζχει ςχεδιάςει, παρατθροφμε πωσ αντιμετωπίηει το κάκε ζκκεμα ςαν ζνα δυναμικό αντικείμενο το οποίο κα πρζπει να αποκτά το δικό του ςκθνικό-χϊρο ϊςτε να κάνει αιςκθτι τθν αξία του (Εικ. 18,19).
16
Εικόνα 16 Brion Cemetery
Εικόνα 17 Fondazione Querini Stampalia
17
Εικόνα 18 Palazzo Abatellis, Palermo
Εικόνα 19 Museo di Castelvecchio, Verona
Συμπεράςματα Ο Scarpa, λειτουργεί κακαρά ωσ φαινομενολόγοσ. Δίνει τθν εντφπωςθ ότι ζχει ζναν φακό και παρατθρεί τα πάντα αντλϊντασ ζμπνευςθ απ’ το κακετί. Επιχειρεί να δθμιουργιςει ποιθτικζσ εικόνεσ, εικόνεσ τθσ πρϊτθσ φοράσ, που βάηουν τον κεατι να δράςει, να ςυλλογιςτεί, να ονειροπολιςει. Ο ίδιοσ μοιάηει να αποδζχεται τθν αλικεια τθσ φανταςίασ, το γεγονόσ ότι ςτθν ονειροπόλθςθ, δεν υπάρχει το ςωςτό και το λάκοσ. Το μόνο όριο είναι θ φανταςία. Ζτςι ελεφκεροσ, ςτοχάηεται τουσ χϊρουσ, τισ μορφζσ, τισ γεωμετρίεσ που δθμιουργοφν τθ ηωι. Η ςχεδιαςτικι του γραφι, απελευκερωμζνθ από κάκε κανόνα πλάκει χωρίσ διςταγμοφσ αυτό που επιβάλλει θ φανταςία. Στα ζργα του, υπάρχει μια «αντιχθςθ», όπωσ αναφζρεται ςτον Bachelard, μια αντιχθςθ ανάμεςα ςτο όλον και ςτισ μονάδεσ. Δίνοντασ βάςθ ςτισ λεπτομζρειεσ, τισ οποίεσ επεξεργάηεται με ευλάβεια, ευαιςκθςία και λεπτότθτα, τα κτίρια «μεγαλϊνουν» αποκτοφν πλοφτο, αυτι τθν πολυπλοκότθτα που είναι απαραίτθτθ για να φωλιάςουν οι αναμνιςεισ μασ. 18
Βιβλιογραφία Bachelard, Gaston, 2014. H Ποιητική του χϊρου, Ακινα, Εκδόςεισ Βαςδζκθ Beltramini G. και Zannier I. 2007, Carlo Scarpa: Architecture and Design, New York , Rizzoli
19