1
Περιεχόμενα
Ειςαγωγι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 Το βίωμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 Το αλλθλζνδετο υποκειμζνου και κόςμου . . . . . . 2 Το δεφτερο επίπεδο χωρικότθτασ . . . . . . . . . . . . 3
Από τον Ποντφ ςτθν Αρχιτεκτονικι . . . . . . . . . 5 Kolumba Museum, Peter Zumthor . . . . . . . . . 6 Συμπεράςματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 Βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
2
Ειςαγωγι
Θ παροφςα εργαςία αςχολείται με το βίωμα του χϊρου και ειδικότερα με το πζραςμά του από τθ φιλοςοφία ςτθν αρχιτεκτονικι ςκζψθ και πράξθ. Προκειμζνου να κατανοθκεί θ ζνοια του βιϊματοσ, αναλφεται το ζργο του Μωρίσ Μερλϊ-Ποντφ: Θ φαινομενολογία τθσ αντίλθψθσ. Ο Ποντφ επαναπροςδιορίηει τθν ζννοια τθσ αντίλθψθσ και αναηθτά τθν ολοκλθρωμζνθ φφςθ τθσ ανκρϊπινθσ εμπειρίασ . Αντιτικζμενοσ, κατά κάποιο τρόπο, ςε κλαςςικζσ φιλοςοφικζσ προςεγγίςεισ , ζρχεται να ειςάγει το βίωμα, ζνα δεφτερο επίπεδο αντίλθψθσ, το οποίο είναι ξεχωριςτό για τον κακζνα και μ’ ζναν τρόπο εκφράηει τον δικό μασ τρόπο να προβάλλουμε τον κόςμο. Αναηθτοφμε λοιπόν το γιατί αυτό το δεφτερο επίπεδο ζχει απιχθςθ ςτθν αρχιτεκτονικι. Τι ποιότθτεσ ζχει ζνασ βιωμζνοσ χϊροσ και με ποιοφσ τρόπουσ επιτυγχάνονται; Προκειμζνου να απαντθκοφν αυτά εξετάηεται το Kolumba Museum του Peter Zumthor.
Το βίωμα
Το αλλθλζνδετο υποκειμζνου και κόςμου Σφμφωνα με τον Μερλϊ-Ποντφ, θ κλαςςικι φιλοςοφία και ψυχολογία ορίηουν τθν αντίλθψθ του χϊρου, ωσ «τθ γνϊςθ που κα μποροφςε να λάβει το μθ-ενδιαφερόμενο υποκείμενο για τισ χωρικζσ ςχζςεισ ανάμεςα ςτα αντικείμενα και τα γεωμετρικά χαρακτθριςτικά τουσ» (Ποντφ, 1945:474) . Το υποκείμενο, λοιπόν, κεωρείται αποςταςιοποιθμζνο από τα πράγματα, ωσ ζνασ παρατθρθτισ που δεν εμπλζκεται, ενϊ ο κόςμοσ αποτελείται από αντικείμενα με ςαφείσ γεωμετρικζσ ςχζςεισ. Ωςτόςο, αναφζρει αργότερα: «ςτθ φυςικι ςτάςθ... ζχω μια ροι εμπειριϊν που αλλθλοεμπεριζχονται και εξθγοφν θ μία τθν άλλθ τόςο ςτθ ςυγχρονικότθτα όςο και ςτθ διαδοχι» (Ποντφ, 1945: 475). Για το υποκείμενο, ο χϊροσ ποτζ δεν είναι μόνο τα αντικείμενα που τον αποτελοφν και οι ςχζςεισ μεταξφ τουσ. Ποτζ δεν κα περιγράψουμε ζνα χϊρο μόνο με βάςθ αυτά τα χαρακτθριςτικά του, αλλά με βάςθ το νόθμα που ζχει αποκτιςει για εμάσ.. Με άλλα λόγια ο κόςμοσ και κατ’ επζκταςθ ο χϊροσ, γίνεται αντιλθπτόσ από τον άνκρωπο όχι μόνο με αντικειμενικά κριτιρια όπωσ είναι θ γεωμετρία και οι μετρικζσ ςχζςεισ, ζνασ ευκλείδειοσ δθλαδι χϊροσ. Υπάρχει και μια πιο ρευςτι ερμθνεία των χϊρων που προζρχεται από το νόθμα που δίνουμε ς’ αυτά, ανάλογα με το που ςτρζφουμε τθν προςοχι και το ενδιαφζρον μασ. Βζβαια, για να αποκτιςει ζνασ χϊροσ νόθμα για εμάσ, ςθμαίνει ότι 3
υπάρχει, είναι αντικειμενικά ορατόσ από όλουσ και ότι τον διζπουν ςυγκεκριμζνα χαρακτθριςτικά. Γιατί όμωσ δεν είναι μόνο αυτά που επθρεάηουν το πϊσ αντιλαμβάνεται το υποκείμενο το χϊρο; Ο χϊροσ είναι μια καλά ριηωμζνθ ζννοια μζςα ςτο υποκείμενο. Τα χαρακτθριςτικά του, δθλαδι ο τρόποσ με τον οποίο αυτόσ υπάρχει, ζχουν μια κοςμικι διάςταςθ ςτθν οποία εξάλλου ηει και το ίδιο το υποκείμενο. Ηϊντασ ςε αυτό τον κόςμο από τθν αρχι, είναι για μασ κάτι δεδομζνο, μια αντικειμενικι αλικεια. Ο Ποντφ λζει ότι αν ο φυςικόσ κόςμοσ τθσ κλαςςικισ ψυχολογίασ είναι προφανισ, «αυτό ςυμβαίνει επειδι θ φπαρξθ ορμά μζςα του και αγνοεί τον εαυτό τθσ μζςα ς' εκείνον» (Ποντφ, 1945:484) . Ζτςι, ο φυςικόσ κόςμοσ είναι κομμάτι του εαυτοφ μασ, όπωσ και αντίςτροφα εμείσ είμαςτε κομμάτι αυτοφ. Υπάρχει μια κεμελιακι, αναγκαία ςχζςθ ανάμεςα ςτον άνκρωπο και τον πραγματικό χϊρο, βάςει τθσ οποίασ κεμελιϊνεται θ φπαρξι του. Απόδειξθ αυτοφ είναι θ ςυνκικθ τθσ νφχτασ, όπωσ χρθςιμοποιείται ςαν παράδειγμα από τον Ποντφ. Κατά τθ διάρκεια τθσ νφχτασ, το ςκότοσ μασ αποκόπτει από τον φυςικό κόςμο και ζτςι το υποκείμενο μθ προςδιοριςμζνο πια από μια αρχι που βρίςκεται μζςα του, αιςκάνεται τθν ενδεχομενικότθτα του. Τθ νφχτα, ό,τι πιο δεδομζνο και εγγενζσ ζχουμε, δθλαδι τον πραγματικό κόςμο, το χάνουμε και προςπακοφμε να «αγκυροβολιςουμε ςε πράγματα». Συνεπϊσ, τα αντικείμενα και οι ςχζςεισ μεταξφ τουσ είναι κάτι το οποίο υπάρχει ιδθ μζςα μασ αλλά δεν είναι το μόνο που διαμορφϊνει τθν αντίλθψι μασ για το χϊρο.
Το δεφτερο επίπεδο χωρικότθτασ Είδαμε ότι για τον άνκρωπο υπάρχει ο αντικειμενικόσ χϊροσ, αυτόσ που όλοι αντιλαμβανόμαςτε με τον ίδιο τρόπο, αυτόν ςτον οποίο τα πράγματα ςτζκονται με τθν ίδια ςθμαςία το ζνα δίπλα ςτο άλλο. Σφμφωνα όμωσ με τον Ποντφ, αυτόσ δεν είναι ικανόσ να περιγράψει πλιρωσ τθν ανκρϊπινθ εμπειρία. Επομζνωσ τι ζχει να προςτεκεί ςτθν διαμόρφωςθ τθσ αντίλθψθσ; Περιγράφοντασ τθν «εικόνα» που ζχει από το Παρίςι, ο Ποντφ γράφει: (Ποντφ,1945: 475)
.
Το Παρίςι δεν είναι για μζνα ζνα αντικείμενο με χίλιεσ πλευρζσ, ζνα άθροιςμα αντιλήψεων{...}Κάθε ρητά επεκφραςμζνη αντίληψη{...} επιβεβαιϊνει ζνα οριςμζνο φφοσ ή ζνα οριςμζνο νόημα του Παριςιοφ.{...} οι πρϊτοι δρόμοι που είδα βγαίνοντασ από το ςιδηροδρομικό ςταθμό, όπωσ οι πρϊτεσ κουβζντεσ ενόσ αγνϊςτου, ήταν απλϊσ οι εκδηλϊςεισ μιασ ουςίασ ακόμα αμφίςημησ αλλά ήδη μοναδικήσ και μη ςυγκρίςιμησ 4
Εδϊ ο Ποντφ, κζτει αυτό το πρόςκετο ςτοιχείο τθσ αντίλθψθσ. Μιλάει για ζνα αφθρθμζνο, δφςκολο να προςδιοριςτεί αίςκθμα που του αποπνζει το Παρίςι. Το Παρίςι για αυτόν δεν είναι ζνα ςφνολο ιςάξιων αντικειμζνων. Κάτι βακφτερο κρφβεται κάτω από αυτό, κάτω από τθν πραγματικότθτα. Το βίωμα που ζχει δεν ζχει ευκεία ςχζςθ με τθν πραγματικότθτα του Παριςιοφ, αλλά είναι το νόθμα που ζχει δϊςει ο ίδιοσ ςε αυτό. Με αυτό τον τρόπο το υποκείμενο διαμορφϊνει ζνα δεφτερο επίπεδο χωρικότθτασ, διαφορετικό τθσ πραγματικισ και ουδζτερθσ χωρικότθτασ. Πζρα από τθν απόςταςθ φυςικισ ι γεωμετρικισ τάξθσ που υπάρχει ανάμεςα ςε μζνα και τα πάντα, μια βιωμζνθ απόςταςθ με ςυνδζει με τα πράγματα που μετράνε και υπάρχουν για μζνα και τα ςυνδζει μεταξφ τουσ. (Ποντφ, 1945) Γίνεται λοιπόν κατανοθτό ότι αυτό το επίπεδο που υποβόςκει του πραγματικοφ δεν ταυτίηεται απαραίτθτα οφτε με τθ ςχζςθ των πραγμάτων ςτον πραγματικό κόςμο, οφτε με το ςυναίςκθμα που μπορεί να ζχουν άλλοι ςτον ίδιο χϊρο. Το δεφτερο επίπεδο χωρικότθτασ είναι ο προςωπικόσ μασ τρόποσ να αντιλαμβανόμαςτε τον κόςμο, είναι υποκειμενικό, προςωπικό. Θ λανκάνουςα «εικόνα» του βιϊματοσ είναι προϊόν του κάκε «είναι», του κάκε ανκρϊπου κι εκφράηει τθν κατεφκυνςθ τθσ φπαρξισ μασ μζςα ςτον κόςμο. Κάκε ερζκιςμα περνάει μζςα από το «είναι» του κακενόσ και προκφπτει το βίωμα. «Στο όνειρο όπωσ και ςτο μφκο, μακαίνουμε ποφ βρίςκεται το φαινόμενο νιϊκοντασ ςε τι ςτρζφεται θ επικυμία μασ, τι φοβίηει τθν καρδιά μασ, από τι εξαρτάται θ ηωι μασ». (Ποντφ, 1945: 482) Το δεφτερο επίπεδο χωρικότθτασ όχι απλά δεν αναιρεί το πρϊτο, δθλαδι τον φυςικό κόςμο, αλλά αντίκετα τον προχποκζτει. Θ ςχζςθ των δφο είναι ηωτικι. Ο βιωμζνοσ χϊροσ ςτθρίηεται ςτον πραγματικό, γιατί αν δεν ιταν πραγματικόσ δεν κα ιταν χϊροσ (Ποντφ 1945: 485). Θ βιωμζνθ εμπειρία ζχει πάντοτε αναφορά ςτθν εμπειρία του πραγματικοφ κόςμου και χρθςιμοποιεί όλεσ τισ αρκρϊςεισ του. Αντικείμενα ι γεγονότα του αντικειμενικοφ χϊρου, μεταφζρονται και «παίηουν» ςε ζνα άλλο επίπεδο. Για να γίνει αυτο ςθμαντικό είναι το ςϊμα, διότι αυτό ζχει εμπειρία του πόνου, του δεξιά, του αριςτερά. Κάνουμε αυτζσ τισ μεταφορζσ επειδι υπάρχουμε μζςα ςτο φυςικό κόςμο, επειδι ζχουμε ςϊμα και γνωρίηουμε τι είναι ςκλθρό, μαλακό, βαρφ, ηεςτό. Επιπρόςκετα, ο Μερλϊ-Ποντφ τονίηει το γεγονόσ ότι ο χϊροσ κεμελιϊνεται πάνω ςτθ ςχζςθ μασ με τα πράγματα και ακολουκεί θ ςχζςθ μεταξφ των ίδιων των αντικειμζνων. Δθλαδι, πρϊτα αντιλαμβανόμαςτε το χϊρο με βάςθ το είναι μασ και μετά τον προςδιορίηουμε με βάςθ τα ιδθ γνωςτά μασ (αυτό που είναι μζςα μασ, τον φυςικό κόςμο). «Όπωσ ο χϊροσ ζτςι και θ αιτιότθτα, προτοφ να είναι μια ςχζςθ ανάμεςα ςτα αντικείμενα, κεμελιϊνεται πάνω ςτθ ςχζςθ μου με τα πράγματα.» ( Ποντφ,1945: 483). Με άλλα λόγια θ πρϊτθ εντφπωςθ ενόσ χϊρου κινείται ςτο επίπεδο του βιϊματοσ. Συγκροτείται από μια αίςκθςθ, μια γενικι εικόνα που ειςχωρεί μζςα μασ και διαμορφϊνεται από το «είναι». Θ αντίλθψθ του χϊρου, δθλαδι θ παρατιρθςθ του χϊρου με γεωμετρικοφσ όρουσ, ενεργοποιείται αργότερα. 5
Από τον Ποντφ ςτθν Αρχιτεκτονικι Ζχοντασ επεξθγιςει τθ κεωρία του Ponty ςχετικά με τθν αντίλθψθ του χϊρου, ιρκε θ ϊρα να αναρωτθκοφμε ποιο είναι το αντίκτυπο αυτισ τθσ κεωρίασ ςτθν αρχιτεκτονικι. Ο Ponty μασ λζει πωσ οι αρχζσ που διζπουν τον πραγματικό κόςμο είναι αρχζσ που δεν καλοφμαςτε να αναςτοχαςτοφμε κακϊσ είναι άρρθκτα ςυνδεδεμζνεσ με το "είναι" μασ, είναι απαραίτθτθ προχπόκεςθ τθσ φπαρξισ μασ και λειτουργοφν ωσ φόντο ςτο πωσ πραγματικά αντιλαμβανόμαςτε το χϊρο. Μπροςτά από το φόντο, ςτο πρϊτο επίπεδο του πίνακα που ονομάηεται αντίλθψθ του χϊρου, υπάρχει θ ρευςτι ζννοια του νοιματοσ που διαμορφϊνεται με βάςθ τθ ροι των εμπειριϊν που αποκτοφμε μζςα ςε αυτόν. Οι εμπειρίεσ αυτζσ διαφζρουν από υποκείμενο ςε υποκείμενο γιατί ζχουν να κάνουν με το πϊσ υπάρχει αυτόσ ο χϊροσ για το κακζνα, δθλαδι τον τρόπο με τον οποίο το υποκείμενο αντιλαμβάνεται τα χαρακτθριςτικά του χϊρου και με το ποια είναι θ κατεφκυνςθ τθσ φπαρξθσ του υποκειμζνου εκείνθ τθ ςτιγμι που τον βιϊνει. Αυτι θ ςυνκικθ, βζβαια, δεν δίνει ςτο πρϊτο επίπεδο του πίνακα περιςςότερθ ςθμαςία από ότι αυτι του φόντου, κακϊσ για να υπάρχει το πρϊτο επίπεδο είναι απαραίτθτθ προχπόκεςθ θ φπαρξθ του φόντου, του πραγματικοφ φυςικοφ κόςμου, τθσ κοςμικισ μασ αλικειασ. Ο ηωγράφοσ-αρχιτζκτονασ δεν μπορεί φυςικά να καταρρίψει αυτό το φόντο, δθλαδι το αλλθλζνδετο υποκειμζνου και κόςμου. Μπορεί όμωσ να επεξεργαςτεί ζτςι τθ ςφνκεςι του, ϊςτε αυτι να ενεργοποιεί τθ χωρικότθτα που ζχουμε μζςα μασ. Μπορεί να επθρεάςει το βίωμα μασ, προκαλϊντασ μασ διαφορετικζσ εμπειρίεσ. Πϊσ όμωσ μπορεί να το κάνει αυτό; Όπωσ αναφζρει ο Ponty "δεν αντιλαμβανόμαςτε ςχεδόν κανζνα αντικείμενο , όπωσ δεν βλζπουμε τα μάτια ενόσ οικείου προςϊπου αλλά το βλζμμα του και τθν ζκφραςι του". (Ποντφ,1945:475) Πράγματι, ςε ζναν χϊρο ςπάνια κα προςζξουμε τα επιμζρουσ χαρακτθριςτικά του, απλϊσ κα ορμιςουμε μζςα ςε αυτόν για να το "κατοικιςουμε". Συνεπϊσ, θ απάντθςθ δεν κρφβεται ςτα επιμζρουσ αντικείμενα αλλά ίςωσ ςτθ ςυνολικότερθ εικόνα και ςτο φφοσ που δίνουν όλα αυτά μαηί. Δεν είναι μόνο θ μζριμνα για το επιμζρουσ που κα εμπλουτίςει τθν εμπειρία, αλλά είναι κάτι πιο βακφ που ςτόχοσ είναι να προκλθκεί με τθ διαδικαςία τθσ αρχιτεκτονικισ πράξθσ. Όταν ο άνκρωποσ παρατθρεί-επεξεργάηεται το περιβάλλον του, είναι ανοικτόσ και ζτοιμοσ να λάβει μθνφματα από αυτό. Τα μθνφματα αυτά, είναι ερεκίςματα που ςτθ ςυνζχεια κα διαμορφϊςουν τθν εμπειρία του. Ζτςι, ζχοντασ λάβει τθν εμπειρία του χϊρου, αποτυπϊνεται μζςα του ζνα βίωμα, δθλαδι ο χϊροσ αυτόσ ζχει αποκτιςει ζνα ςυγκεκριμζνο νόθμα για αυτόν.
6
Βίωμα, είναι θ βακιά και άμεςθ εμπειρία που αποκτά κάποιοσ ηϊντασ κάτι προςωπικά. (Τςουκαλά,2017 ) Θ εμπειρία είναι βακιά, δθλαδι ζχει να κάνει με τισ πιο εςωτερικζσ περιοχζσ του ψυχιςμοφ, ξυπνάει εγγενι και αυκόρμθτα ςτοιχεία τθσ φπαρξθσ, το ςυναίςκθμα. Επομζνωσ ο αρχιτζκτονασ που επιχειρεί να ξυπνιςει αυτό το δεφτερο επίπεδο χωρικόθτθτασ, ςτοχεφει ςε ποιότθτεσ που αποκλίνουν τθσ λογικισ αντίλθψθσ, προςεγγίηοντασ τισ προςωπικζσ αγωνίεσ ι τον υπαρξιακό χαρακτιρα του κάκε υποκειμζνου. Οπότε ουςιαςτικά θ ενεργοποίθςθ του "είναι" κρφβεται ςτισ τροπικότθτεσ με τισ οποίεσ ο χϊροσ κα δϊςει αυτά τα ςυγκεκριμζνα ερεκίςματα ςτο υποκείμενο. Τα πιο ζντονα και άρα πιο αποτελεςματικά ςτο να ενεργοποιιςουν το "είναι", ερεκίςματα προζρχονται από χϊρουσ με ποικίλεσ ποιότθτεσ. Χϊροι που μασ διεγείρουν ςυναιςκθματικά (ςυγκινθςιακοί χϊροι), χϊροι ατμοςφαιρικοί που κρφβουν ι υπονοοφν ζνα άυλο νόθμα-χαρακτιρα. Ακόμα, χϊροι που ενεργοποιοφν τισ αιςκιςεισ μασ, πλοφςιοι ςε ερεκίςματα για ολόκλθρο το ςϊμα καλϊντασ το να ανταποκρικεί ςε αυτά και να δράςει. Να μεταφζρει, δθλαδι το νόθμα που ζλαβε πίςω ςτο χϊρο, ανατροφοδοτϊντασ ζτςι τθν εμπειρία του. Μιλάμε , επομζνωσ για χϊρουσ που μασ κρατοφν ςτο τϊρα, ςτο παρόν και επικαλοφνται τθν ευαιςκθςία μασ.
Kolumba Museum, Peter Zumthor Όπωσ αναφζρκθκε προθγουμζνωσ, ςτθ φυςικι ςτάςθ πρϊτα εμείσ ωσ υποκείμενα αλλθλεπιδροφμε με τα αντικείμενα και αναπτφςςουμε μια ςχζςθ με αυτά και μετά αντιλαμβανόμαςτε τισ ςχζςεισ μεταξφ τουσ, δθλαδι τουσ κανόνεσ που διζπουν το χϊρο ςτον οποίο βριςκόμαςτε. Άρα, το πρϊτο που ςυμβαίνει όταν περιδιαβαίνουμε ζνα χϊρο είναι θ ςφνδεςι τθσ φπαρξισ μασ με αυτόν. Είναι μια ςφνδεςθ βακιά που προθγείται από οποιαδιποτε ςκζψθ ι κρίςθ ςχετικά με αυτόν. Στόχοσ τθσ ανάλυςθσ ενόσ αρχιτεκτονικοφ παραδείγματοσ δεν είναι θ περιγραφι του βιϊματοσ που ο χϊροσ αυτοφ αποτυπϊνει ςτα υποκείμενα. Σφμφωνα με τον οριςμό που δϊςαμε προθγουμζνωσ, το βίωμα είναι κακαρά προςωπικό και άρα είναι μια ζννοια εξ' ολοκλιρου υποκειμενικι. Συνεπϊσ ζνα μόνο κτίριο-αρχιτεκτονικό παράδειγμα κα μποροφςε να δϊςει αναρίκμθτα διαφορετικά βιϊματα. Με τθ χριςθ του παραδείγματοσ αποςκοποφμε ςτο να μελετιςουμε πϊσ ο αρχιτζκτονασ μεριμνά ςτο να δθμιουργιςει το ζδαφοσ για τθν ανάπτυξθ αυτισ τθσ πιο βακιάσ ςφνδεςθσ υποκειμζνου και χϊρου. Χωρίσ να μπορεί να προβλζψει τον τρόπο με τον οποίο το υποκείμενο 7
κα εκλάβει τθν εμπειρία , μεριμνά ϊςτε αυτι να γίνει πιο ζντονθ δθμιουργϊντασ ζνα περιβάλλον το οποίο, αν και αποτελοφμενο από επιμζρουσ αντικείμενα, ο προςεκτικόσ χειριςμόσ τθσ ςφνδεςθσ αυτϊν δθμιουργεί μια ςυνολικι χωρικότθτα, με τθν οποία τελικά κα ςυνδεκεί το είναι του υποκειμζνου. Το παράδειγμα που επιλζξαμε να μελετιςουμε είναι το Kolumba Museum ςτθ Κολωνία, ςχεδιαςμζνο από τον αρχιτζκτονα Peter Zumthor.
Εικόνα 1. Church of Kolumba after the Allied Bombing, Unknown, πθγι: http://4.bp.blogspot.com/-KFhvPxbHBg/T5OLjw3q4gI/AAAAAAAARLk/Swew1 SboMqo/s1600/war11.jpg
Στθν τοποκεςία του ςθμερινοφ μουςείου βριςκόταν κάποτε ο ναόσ τθσ αγίασ Κolumba, μζροσ μιασ μεγάλθσ ενορίασ που είχε πάρει το όνομά τθσ από τθν ίδια αγία, τθσ πιο ςθμαντικισ ενορίασ τθσ πόλθσ κατά τα μεςαιωνικά χρόνια. Όλο το ςυγκρότθμα καταςτράφθκε μετά από τον βομβαρδιςμό τθσ πόλθσ το 1943, κατά τθ διάρκεια του Δεφτερου Παγκοςμίου Πολζμου, αφινοντασ μόνο μερικά ερείπια (εικ.1). Με εξαίρεςθ τθν καταςκευι ενόσ μικροφ ξωκλθςιοφ ςτο ςθμείο το 1949 από ζνα ντόπιο αρχιτζκτονα εισ τθν κφμθςθ του καταςτρεπτικοφ βομβαρδιςμοφ, τα ερείπια ζμειναν ανζγγιχτα μζχρι το ξεκίνθμα τθσ καταςκευισ του μουςείου από τον Peter Zumthor το 2007. Θ πρόταςθ του αρχιτζκτονα κζρδιςε το πρϊτο αρχιτεκτονικό βραβείο ςε διαγωνιςμό που ανακοίνωςε το 1997 θ Kolumba Art Society, ομάδα που διατθροφςε πολλά χριςτιανικά ζργα τζχνθσ, με ςκοπό τθ ςτζγαςθ και κατ' επζκταςθ τθν ζκκεςθ αυτϊν για το κοινό.
Το κτίριο εξωτερικά τραβάει τθ προςοχι του επιςκζπτθ, όχι λόγω κάποιασ μορφολογικισ "πολυλογίασ" όπωσ γίνεται ςυνικωσ, αλλά αντικζτωσ με τθ λιτότθτά του. Θ λιτι αυτι μονολικικι επιφάνεια που "ντφνει" όλεσ τισ όψεισ, καταςκευαςμζνθ από γκρι χειροποίθτα και ψθμζνα με κάρβουνο τοφβλα (ϊςτε να δοκεί ςε αυτά μια πιο κερμι απόχρωςθ) από τον Tegl Petersen ςτθ Δανία, ζρχεται να "ακουμπιςει" με ςεβαςμό τισ όψεισ του ερειπίου (εικ.2,3). Το ερείπιο δεν είναι απλϊσ ζνα αδιάφορο ζκκεμα που παρατθροφμε από μακριά, αλλά βγαίνει ςτθν επιφάνεια, μποροφμε να το ακουμπιςουμε και να αιςκανκοφμε τθν υφι του. Γίνεται ζνασ τοίχοσ τθσ πόλθσ, ζτςι όπωσ ιταν παλιά (εικ.4,5). Το ερείπιο δεν είναι κάτι το οποίο χρειάηεται προςταςία και πρζπει να ςτεγαςκεί από το κτίριο ζτςι ϊςτε να είναι φυλαγμζνο. Είναι θ κφμθςθ τθσ ιςτορίασ τθσ πόλθσ, μια κφμθςθ θ οποία δεν πρζπει να κρυφκεί και δεν είναι υποδεζςτερθ, αλλά πρζπει να υπάρχει εκεί ωσ ιςτορία και παρελκόν που κα κάνει καλφτερο το μζλλον. Το ερείπιο γίνεται το κεμζλιο ενόσ μουςείο που το αφορά. Με αυτόν τον τρόπο αντανακλά τθ ςθμαςία του και τθ δφναμι του ωσ ζνα κομμάτι τθσ ιςτορίασ που 8
προκαλεί τθ μνιμθ των κατοίκων τθσ πόλθσ. Θ μονολικικι αυτι επιφάνεια, γίνεται το φόντουπόβακρο για τθν ανάρτθςθ του ςκθνικοφ τθσ μνιμθσ.
Εικόνα 2. Kolumba Museum, Rasmus Hjortshøj, πθγι: https://www.archdaily.com/877432/peter-zumthors-kolumba-museumthrough-the-lens-of-rasmus-hjortshoj/598b79d9b22e38dac6000429-peter-zumthors-kolumba-museum-through-the-lens-ofrasmus-hjortshoj-photo
9
Εικόνα 3. Kolumba Museum, Rasmus Hjortshøj, πθγι: https://www.archdaily.com/877432/peter-zumthors-kolumba-museumthrough-the-lens-of-rasmus-hjortshoj/598b79ccb22e38dac6000427-peter-zumthors-kolumba-museum-through-the-lens-ofrasmus-hjortshoj-photo
10
Εικόνα 4. Kolumba Museum, Rasmus Hjortshøj – COAST Studio, πθγι: https://www.archute.com/2017/08/28/kolumbamuseum-peter-zumthor-message-majestically-moving/
Εικόνα 5. Kolumba Museum, Rasmus Hjortshøj – COAST Studio, πθγι: https://www.archute.com/2017/08/28/ kolumba-museum-peter-zumthormessage-majestically-moving/
11
Στο εςωτερικό του μουςείου, εξζχοντα ρόλο ζχει θ αίκουςα που "τυλίγει" τον ρομανικό ναό (εικ.6). Συνικωσ ςτα μουςεία, μζςα από μια πορεία, κινοφμενοσ από χϊρο ςε χϊρο ζρχεται ο επιςκζπτθσ αντιμζτωποσ με τα εκκζματα, όντασ ωςτόςο κατά κάποιο τρόπο αποςταςιοποιθμζνοσ, προςπακϊντασ να ςυμπτφξει το χρόνο τθσ επίςκεψθσ του ςτο χϊρο του μουςείου. Εδϊ αντίκετα, ο επιβλθτικόσ χϊροσ, ψθλόσ και φωτιςμζνοσ προςεκτικά, ςε καλεί να περπατιςεισ ςε μια εξζδρα που βρίςκεται «πάνω ςτο παρελκόν», αφοφ από κάτω ςτζκονται τα εκατοντάδεσ χρόνια ιςτορίασ, ανκρϊπινου κόπου, τα απομεινάρια τθσ φπαρξθσ μετά από τθν ολζκρια καταςτροφι (εικ.7,8). Το κτίριο είναι ζνα καταφφγιο προςταςίασ εκείνου που απζμεινε, ζνα χρονικό αρχιτεκτονικό ςυνεχζσ κα μποροφςαμε να ποφμε. Ο χρόνοσ ςυμπτφςςεται. Από τθ μία βρίςκει κανείσ το παρελκόν μζςα από τα ερείπιά του, που ωςτόςο φανερϊνονται τόςο ηωντανά και από τθν άλλθ το μζλλον, το νζο κτίριο που ζρχεται να τα φωλιάςει. Υπάρχει μια νζα χρονικότθτα, όπου παρελκόν και μζλλον ζρχονται να ςυναντθκοφν ςτο τϊρα, ςτο παρόν.
Εικόνα 6 . Jose Fernando Vasquez, πθγι: http://architecturalmoleskine.blogspot.gr/2012/04/peter-zumthor-kolumba-museumcologne.html
12
Εικόνα 7. Jose Fernando Vazquez, πθγι: https://www.archdaily.com/72192/kolumba-musuem-peter-zumthor/25-custom
Εικόνα 8. Jose Fernando Vazquez, πθγι: https://www.archdaily.com/72192/kolumba-musuem-peter-zumthor/22-custom
13
Προκειμζνου να δθμιουργιςει το ζδαφοσ για να φωλιάςει το βίωμα, ο Zumthor επιχειρεί να προςδϊςει ςτο κτίριο μιαν ατμόςφαιρα, ζνα «λανκάνον νόθμα» ςφμφωνα με τον Ποντφ. Μικρά ανοίγματα μεταξφ των τοφβλων ζρχονται να προςτεκοφν ψθλά ςτισ μονολικικζσ και εςωςτρεφείσ επιφάνειεσ τοίχου που περιβάλλουν τθν κεντρικι αίκουςα, όπου βρίςκονται τα ερείπια των παλιϊν εκκλθςιϊν (εικ.9).Ειςερχόμενο μζςα από αυτά τα μικρά ανοίγματα το φωσ χτυπάει ςτισ διπλανζσ και απζναντι επιφάνειεσ δίνοντασ ζναν μυςτθριακό χαρακτιρα ςτθν αίκουςα. Τα ςθμεία ενδιαφζροντοσ είναι ερείπια πάνω ςτθ γθ, γι’ αυτό ο αρχιτζκτονασ επιχειρεί να μασ φζρει κοντά ςε αυτά. Δίνεται θ αίςκθςθ ότι βριςκόμαςτε χαμθλά, ςε μια κατακόμβθ ίςωσ, που για να βροφμε το φωσ κοιτάηουμε πάντα ψθλά (εικ.10). Οι ακτίνεσ του φωτόσ αγγίηοντασ το ταβάνι διαςτρεβλϊνονται, απλϊνονται δθμιουργϊντασ «νερά» (εικ.11). Τα όρια του παλιοφ και του καινοφριο κολϊνουν ςε αυτι τθν μυςτθριακι ατμόςφαιρα και ο κακζνασ ςυμπλθρϊνει τθν εικόνα ςφμφωνα με το δικό του τρόπο, με τθν κατεφκυνςθ τθσ φπαρξισ του, όπωσ λζει ο Ποντφ.
Εικόνα 9. Rasmus Hjortshøj, πθγι: https://www.archdaily.c om/877432/peterzumthors-kolumbamuseum-through-thelens-of-rasmushjortshoj/598b7a99b22 e38dac600043f-peterzumthors-kolumbamuseum-through-thelens-of-rasmushjortshoj-photo
14
Εικόνα 10. Rasmus Hjortshøj – COAST Studio, πθγι: https://www.archute.com/2017/08/28/kolumba-museum-peter-zumthormessage-majestically-moving/
15
Εικόνα 11. Rasmus Hjortshøj – COAST Studio, πθγι: http://architecturalm oleskine.blogspot.gr/ 2012/04/peterzumthor-kolumbamuseumcologne.html
Χαρακτθριςτικό του κατανυκτικοφ αιςκιματοσ είναι και θ ςκάλα που ανεβάςει τον επιςκζπτθ ςτο επίπεδο των εκκεςιακϊν χϊρων (εικ.12). Είναι περιςςότερο ςαν μια αγωνιϊδθσ πορεία, μια διαδρομι θςυχίασ ςε ζναν ερμθτικά κλειςτό χϊρο που ςε προετοιμάηει για αυτά που κα αντικρίςεισ ςτθ ςυνζχεια. Σκοφροι γκρι τοίχοι υψϊνονται δίπλα ςου και για άλλθ μια φορά καλείςαι να κοιτάξεισ ψθλά. 16
Εικόνα 12. Rasmus Hjortshøj, πθγι: https://www.archdaily.com/877432/ peter-zumthors-kolumba-museumthrough-the-lens-of-rasmushjortshoj/598b7a88b22e38dac60004 3d-peter-zumthors-kolumbamuseum-through-the-lens-ofrasmus-hjortshoj-photo
Σε αυτζσ τισ αίκουςεσ εκτίκενται ζργα τζχνθσ τόςο από τον ίδιο το χϊρο τθσ εκκλθςίασ όςο και ςφγχρονα ζργα (εικ.13,14). Ο επιςκζπτθσ λοιπόν, αντικρίηει τα παλιά ζργα τζχνθσ ζχοντασ ιδθ βιϊςει το περιεχόμενο μζςα ςτο οποίο δθμιουργικθκαν, είναι ςε κζςθ να τα δει ωσ ςφγχρονα, ενϊ ταυτόχρονα εκτίκεται ζργα τθσ ςθμερινισ εποχισ, του τϊρα. Με αυτό τον τρόπο διευρφνεται το πεδίο αναφοράσ των ζργων. Το κτίριο καλεί τον επιςκζπτθ ςε μια δικι του χρονικότθτα, όπου θ διαδοχι γίνεται ςυγχρονικότθτα. Δθμιουργεί ζνα ερζκιςμα για να βιϊςει κανείσ τα πράγματα με διευρυμζνο τρόπο, να είναι πιο ανοικτόσ ςτθν ςυνάντθςθ και τθν ερμθνεία του ζργου. 17
Εικόνα 13. Jose Fernando Vazquez, πθγι: https://www.archdaily.com/72192/kolumba-musuem-peter-zumthor/37-custom
Εικόνα 14. Jose Fernando Vazquez, πθγι: http://architecturalmoleskine.blogspot.gr/2012/04/peter-zumthor-kolumbamuseum-cologne.html
18
Συμπεράςματα Ο Μερλϊ-Ποντφ ειςιγαγε τθν ζνοια του βιϊματοσ, ζνα δεφτερο βακφτερο επίπεδο αντίλθψθσ, που δθμιουργεί και μία δεφτερθ χωρικότθτα, προςωπικι, υποκειμενικι, θ οποία προθγείται του γεωμετρικοφ-αντικειμενικοφ χϊρου. Αυτι θ κεωρία υπιρξε πολφτιμθ για τθν αρχιτεκτονικι ςκζψθ, αφοφ ουςιαςτικά ξεκλείδωςε μια άλλθ χωρικότθτα, άυλθ, που υπάρχει ςτον κακζνα από εμάσ. Παρότι ζχει τθν ίδια αλικεια με τον φυςικό χϊρο, θ διάςταςι τθσ είναι εξαιρετικά ποιθτικι, δθμιουργϊντασ ςτουσ αρχιτζκτονεσ ζνα νζο ζργο για να φζρουν εισ πζρασ, να παράξουν ποιότθτεσ χϊρου ευνοϊκζσ για προκφψει ζνα πιο πλοφςιο βίωμα. Ο υποκειμενικόσ και υπαρξιακόσ χαρακτιρασ του βιϊματοσ οδθγεί τον αρχιτζκτονα να φανταςτεί ποιότθτεσ χϊρου που προκαλοφν ςυγκίνθςθ, ξυπνοφν το ςυναίςκθμα, τισ αιςκιςεισ και τισ μνιμεσ. Δεν υπάρχει ςυγκεκριμζνοσ τρόποσ ι οδθγία για μια αρχιτεκτονικι που να ενεργοποιεί το "είναι" τθσ φπαρξισ μασ. Θ αρχιτεκτονικι ςτοχεφει περιςςότερο ςτθ γενικι εικόνα παρά ςτο επιμζρουσ, ςτθ γενικότερθ αίςκθςθ αντί για μεμονωμζνεσ ενζργειεσ. Γι' αυτό, όπωσ είδαμε και ςτο Kolumba Museum, θ ατμόςφαιρα, θ επαφι με το κτίριο, θ αφφπνιςθ των αιςκιςεων ιταν οι ποιότθτεσ που επιχείρθςε να δϊςει ο αρχιτζκτονασ με ςκοπό να δϊςει ςτον επιςκζπτθ μια ζντονθ βακιά εμπειρία του παρόντοσ.
19
Βιβλιογραφία Μερλϊ-Ποντφ, Μωρίσ, 2016, Φαινομενολογία τησ Αντίληψησ, Ακινα, εκδόςεισ νιςοσ Τςουκαλά, Κ., 2017. «Βίωμα και χϊροσ. Από τθ φαινομενολογία ςτο μεταδομιςμό», διάλεξθ ςτο μάκθμα Κοινωνικζσ κεωρίεσ: Φιλοςοφία, Εποχι, Χϊροσ , ΑΠΘ, Θεςςαλονίκθ Archdaily, 2010, [online] available from: < www.archdaily.com> [accessed 21/01/2018] My architectural moleskine, 2012, [online] available from: < http://architecturalmoleskine.blogspot.gr> [accessed 21/01/2018] Archute, 2010, [online] available from: < https://www.archute.com> [accessed 21/01/2018]
20