การออกแบบสิ่งแวดลอมอยางยั่งยืนบนพื้นฐานปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง จรัสพิมพ บุญญานันต
The Design of Sustainable Built Environment Basing On Sufficiency Economy Philosophy Charaspim Boonyanant ภาควิชาภูมิทัศนและอนุรักษสิ่งแวดลอม คณะผลิตกรรมการเกษตร มหาวิทยาลัยแมโจ Landscape and Environmental Conservation Department, faculty of Agricultural Production, Maejo University Email address: cboony@mju.ac.th
บทคัดยอ บทความนี้นําเสนอการประยุกตใชปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงของพระบาทสมเด็จพระ เจาอยูหวั ภูมพิ ลอดุลยเดช มาใชในการออกแบบสิ่งแวดลอมอยางยั่งยืน เพื่อแกไขปญหาวิกฤตการณ ผลกระทบสิ่งแวดลอม ที่เกิดจากการใชประโยชนจากทรัพยากรธรรมชาติอยางฟุมเฟอยขาดจิตสํานึก เพื่อคงรักษาสมดุลของระบบนิเวศ หลักการสําคัญของแนวคิดเศรษฐกิจพอเพียง ๓ ประการถูก นํามาพิจารณาประยุกตใช ประกอบดวย ความพอประมาณ ความมีเหตุมีผล และการไมเบียดเบียน กัน เมื่อนํามาปรับใชในดานการออกแบบสิ่งแวดลอมไดแก การบริโภคทรัพยากรเทาที่จําเปนแต พอประมาณ การออกแบบที่สอดคลองสมดุลและเปนมิตรตอสิ่งแวดลอม และ การออกแบบทีไ่ ม กอใหเกิดความสูญเปลาหรือความเสียหายตอทรัพยากรและสิ่งแวดลอมทางธรรมชาติ แนวความคิด หลักในการออกแบบทั้งสามประการนี้นําไปสูแนวทางการออกแบบ ๓ ประการ ประการแรกคือ การลดปริมาณการใชพลังงาน และทรัพยากรที่จะใชในการบริหารจัดการ การกอสราง และการดูแลรักษา ทําไดโดยการนําทรัพยากรธรรมชาติมาใชใหเกิดประโยชนสูงสุด การออกแบบระบบประหยัดพลังงาน และการลดพลังงานที่ใชในการขนสงเคลื่อนยายสิ่งของและคน ประการที่สองคือ การลดผลกระทบที่มีตอสิ่งแวดลอมที่เกิดจากวัสดุและขบวนการผลิต ทํา ไดโดยการเลือกใชวัสดุทเี่ หมาะสม การลดปริมาณการใชวัสดุ และการออกแบบขบวนการผลิตที่มี ประสิทธิภาพ ประการสุดทาย คือ การลดของเสียอันเกิดจากสภาพแวดลอมที่ถูกสรางขึ้น และการใช สภาพแวดลอมนั้น ๆ ทําไดโดยการบําบัดดวยวิธีธรรมชาติ การบําบัดดวยวิธีทางวิทยาศาสตรและ เทคโนโลยีที่ประหยัดพลังงาน และการนํากลับมาใชใหม
4-2
การผลักดันใหแนวคิดเหลานีถ้ ูกนํามาใชในทางปฏิบัติ จะตองมีการวางแผนการดําเนินงาน อยางเปนระบบ และตองอาศัยความเขาใจและความรวมมือจากทุกฝายที่เกี่ยวของทั้งภาครัฐและ ภาคเอกชน คําสําคัญ: สิ่งแวดลอม ยั่งยืน เศรษฐกิจพอเพียง Abstract This article proposed an application of His Majesty King Bhumibol Adulyadej’s Sufficiency Economy Philosophy to the design of the sustainable built environment, in order to solve critical environment impact problems caused by lavish and careless uses of natural resources, and to maintain ecosystem balance. Three important principles were applied from the Sufficiency Economy Philosophy concept including sufficiency, reasonableness, and compromise. They were adapted to environmental design as three main concepts; a sufficiency consumption of natural resources, a design that be consistent, balance and be friendly with environments, and a design without any losses and damages of natural resources and environments. These concepts led to three design guidelines as the following. Firstly, the uses of energy and resources to manage, build, and maintain built environments should be decreased by effective uses of natural resources, a design of an energy saving system, and an decrement of energy used for transportation. Secondly, the environmental impacts caused by materials and production processes should be decreased by appropriate selections of materials, a decrement of material quantities, and effective production processes. Finally, the waste matters caused by built environments and uses of that environments should be decreased by natural treatments, scientific and technological treatments that save energy, and recycling. In order to bring these concepts to practical uses, a systematical planning needed to be done. Moreover, it also depended on understanding and cooperation of every concerned parties both from government and private sectors. Keywords: Environment, Sustainable, Sufficiency Economy
4-3
บทนํา นับเปนพระมหากรุณาธิคุณของพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหวั ภูมิพลอดุลยเดช ที่ทรง พระราชทานแนวคิดปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงแกปวงชนชาวไทย เพื่อใชเปนแนวทางในการพัฒนา และแกปญหาวิกฤติเศรษฐกิจของประเทศ นับตั้งแตป พ.ศ. ๒๕๑๗ ตอเนื่องมาจนถึงปจจุบัน ปรัชญาดังกลาวมุงเนนใหประชาชนมีวิถีชีวิตที่พึ่งตนเองได และอยูไดอยางพอเพียง ดังพระราช ดํารัส เนื่องในวโรกาสวันเฉลิมพระชนมพรรษา วันที่ ๔ ธันวาคม พ.ศ. ๒๕๔๐ ความตอนหนึง่ วา “การเปนเสือนั้นไมสําคัญ สําคัญอยูที่ความพอมีพอกิน แบบพอมีพอกินหมายความวา อุมชูตัวเองได ใหมีพอเพียงกับตัวเอง...” แมวาพระองคทา นจะพระราชทานแนวพระราชดําริมานานกวา 30 ปแลว หากแตดูเหมือนวาในปจจุบนั นี้ ประเทศไทยยังคงเผชิญหนากับปญหามากมายที่มารุมเรารอบดาน ทั้งเรื่องเศรษฐกิจ การเมือง สังคม และสิ่งแวดลอม ดูเหมือนวาตนเหตุของปญหาจะไมไดรับการ แกไข และปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงจะไมไดถกู นําไปปฏิบัติอยางตอเนื่องจริงจังใหไดผล ทั้งๆที่ พระองคทานไดพยายามเนนย้ํามาตลอด ดวยเหตุนหี้ ลายๆฝายทั้งหนวยงานของภาครัฐตางก็ให ความสําคัญในการรณรงคและผลักดันใหเกิดความรวมมือในการนําเอาแนวคิดของปรัชญาเศรษฐกิจ พอเพียง มาใชใหเกิดผลในทางปฏิบัติ พยายามหาหนทางในการดํารงชีวิตอยางสมดุลและสอดคลอง กับสภาพแวดลอมของโลกยุคปจจุบัน แนวพระราชดํารินี้สามารถนําไปประยุกตใชไดอยางกวางขวาง ไมวาจะเปนวิถีชีวิตทางเศรษฐกิจ ทางวัฒนธรรม ทางการเมือง ทางเทคโนโลยี และทางดานการ จัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอม ในบทความนี้ ผูเขียนมีความมุงหมายทีจ่ ะนําเสนอการ ประยุกตใชปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง มาใชในการแกปญหาความเสื่อมโทรมของสภาพแวดลอม อันเกิดจากการเปลี่ยนแปลงจากน้ํามือของมนุษย ปญหาเหลานี้ไดสะสมรุนแรงมากขึน้ เรื่อยๆอยาง เห็นไดชัด มนุษยสรางสรรคและเปลี่ยนแปลงสิ่งแวดลอมที่อยูรอบตัวเอง โดยอาศัยเทคโนโลยีทเี่ กิด จากการเรียนรู เพื่อตอบสนองตอความตองการของมนุษยในดานตางๆ ในยุคโลกาภิวัตนของโลก ปจจุบันนี้ จํานวนของประชากรของโลกที่เพิ่มมากขึ้น ประกอบกับกระแสวัตถุนยิ มและบริโภคนิยม ที่หลั่งไหลเขามาพรอมกับระบบทุนนิยมของโลกตะวันตก ทําใหเกิดการใชประโยชนจาก ทรัพยากรธรรมชาติอยางฟุมเฟอยขาดจิตสํานึก เกิดวิกฤตการณผลกระทบสิ่งแวดลอมที่เกิดขึ้นหลาย ตอหลายครั้ง อาทิเชน การบางตัวลงของชั้นโอโซนในอากาศเนื่องจากการใชผลิตภัณฑที่มี สวนประกอบของคลอโรฟลูออโรคารบอน (CFCs) การปนเปอนของสารพิษจากของเสียหรือขยะที่ ไมยอยสลายในธรรมชาติลงในดินและแหลงน้ํา ภาวะการขาดแคลนน้ํามันของโลกในบางชวง การถูก ทําลายของปาไมในเขตรอน เหลานี้เปนดรรชนีชี้ใหเห็นถึงความเปราะบางของสภาพแวดลอม นอกจากนี้ยังแสดงใหเห็นอีกดวยวาทรัพยากรธรรมชาติและพลังงานอันเปนปจจัยสําคัญในการดํารง
4-4
ชีพของสิ่งมีชีวิตนั้น ไมใชสงิ่ ที่ใชไดไมมวี นั หมดอยางที่เราทานมักจะเขาใจ หากแตเปนสิ่งที่กําลังถูก ทําลายและลดจํานวนลงอยางรวดเร็ว เปนที่คาดการณกนั วาหากไมมกี ารแกไขในเรื่องนี้อยางเรงดวน แลว ในอีกไมชาจะสงผลกระทบถึงระบบนิเวศวิทยาจนถึงระดับที่เปนอันตรายตอสิ่งมีชีวิตทั้งหมด ในโลกอยางแนนอน
ภาพที่ ๑ แผนภูมิแสดงความสัมพันธระหวางการสรางสิ่งแวดลอม และผลกระทบที่มีตอ สิ่งแวดลอมและพลังงาน ในชวง ๔๐ ปที่ผานมากระแสความตื่นตัวในเรื่องของการอนุรักษสิ่งแวดลอมไดแพรหลาย ไปทั่วทุกภูมภิ าคทั่วโลก ในวงการวิชาชีพการออกแบบก็เชนเดียวกัน เนื่องจากความตระหนักใน ความสําคัญของการพิทักษรกั ษาสภาพแวดลอมใหคงอยู เพื่อความอยูรอดของสิ่งมีชีวิตทั้งมวล ดังกลาว การออกแบบสภาพแวดลอมอยางยั่งยืนจึงไดเขามามีบทบาทมากขึ้น โดยมีวัตถุประสงคไม เพียงแตตองการที่จะตอบสนองตอความตองการของผูใชในดานประโยชนใชสอยและความงาม เทานั้น แตยังตองรับผิดชอบในการคงรักษาไวซึ่งสมดุลของระบบนิเวศวิทยาของโลก และสามารถ ประยุกตเอาแนวคิดปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงมาประยุกตใช โดยการลดการใชพลังงาน ลด
4-5
ผลกระทบตอสิ่งแวดลอม และลดการใชทรัพยากร ในทุกขั้นตอนของขบวนการออกแบบ การสราง และการดูแลรักษาสภาพแวดลอมที่ถูกออกแบบนัน้ ๆ คํานิยามศัพท เพื่อใหเกิดความเขาใจอยางถองแทเกีย่ วกับแนวความคิดในการการออกแบบสิ่งแวดลอมอยาง ยั่งยืนบนพื้นฐานของปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง จําเปนอยางยิ่งที่จะตองเขาในความหมายของคําที่ เกี่ยวของเสียกอน ในที่นี้มีคาํ สําคัญที่เกี่ยวของอยู ๓ คํา ประกอบดวยคําวา “สิ่งแวดลอม” คําวา “ยั่งยืน” และคําวา “เศรษฐกิจพอเพียง” คําวาสิ่งแวดลอมมาจากรากศัพทภาษาฝรั่งเศสคําวา “Environ” แปลวา “Around” ดังนั้น คําวา “Environment” จึงมีความหมายรวมวา “Totality of Man’s Surrounding” หมายถึง สิ่ง ตางๆที่มีลักษณะทางกายภาพและชีวภาพที่อยูรอบตัวมนุษย ซึ่งเกิดขึน้ โดยธรรมชาติและสิ่งที่มนุษย ทําขึ้น โดยประกอบดวยสิ่งที่มีชีวิตและไมมีชีวิต ทั้งที่เปนรูปธรรมและนามธรรม คําวา “ยั่งยืน” หรือในภาษาอังกฤษ คือ “Sustainable” ไดถูกนํามาใชในการขยายความถึงองค ความรู หรือกิจกรรมใดๆก็ตามที่เนนหรือใหความสําคัญตอการคงรักษาไวซึ่งสมดุลตามธรรมชาติ อาทิเชน การเกษตรอยางยั่งยืน การพัฒนาชุมชนอยางยั่งยืน และการทองเที่ยวอยางยัง่ ยืน (นอกจากนี้ ยังมีการคําอื่น ๆ ที่มีความหมายใกลเคียงกันอีกดวยเชนคําวา “พึ่งตนเอง” เปนตน) ปรัชญา “เศรษฐกิจพอเพียง” แปลเปนภาษาอังกฤษคือ “Sufficiency Economy” เปน แนวคิดทฤษฎีทางดานเศรษฐศาสตร ที่พระบาทสมเด็จพระเจาอยูห ัวภูมิพลอดุลยเดช ไดพระราชทาน แกประชาชนชาวไทย เพื่อเปนแนวทางใหยึดถือและปฏิบัติในการพัฒนาประเทศอยางยั่งยืน พระองค ทรงมีกระแสพระราชดํารัสเกี่ยวกับความหมายของคําวาเศรษฐกิจพอเพียง เนื่องในวโรกาสวันเฉลิม พระชนมพรรษา วันที่ ๔ ธันวาคม พ.ศ. ๒๕๔๓ ความตอนหนึ่งวา “เศรษฐกิจพอเพียงที่ไดย้ําแลว ย้ําอีกแปลเปนภาษาอังกฤษวา “Sufficiency Economy” ใครตอใครก็ตอ วา วาไมมี “Sufficiency Economy” แตวาเปนคําใหมของเราก็ได ก็หมายความวา ประหยัด แตไมใชขี้เหนียว ทําอะไรดวย ความอะลุมอลวยกัน ทําอะไรดวยเหตุและผล จะเปนเศรษฐกิจพอเพียง แลวทุกคนจะมีความสุข” ดังนั้นเราอาจสามารถสรุปความหมายของการออกแบบสิ่งแวดลอมอยางยั่งยืนบนพืน้ ฐาน ปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง คือ การที่มนุษยทําการออกแบบเปลี่ยนแปลงสรางสรรคสิ่งแวดลอมที่ อยูรอบตัว ทั้งที่มีลักษณะทางกายภาพและชีวภาพ ทั้งทีม่ ีชีวิตและไมมีชีวิต ทั้งที่เปนนามธรรมและ รูปธรรม โดยที่ยังคงรักษาไวซึ่งสมดุลของระบบนิเวศทางธรรมชาติ ยึดหลักความพอประมาณ ความเปนเหตุเปนผล และการไมเบียดเบียนกัน
4-6
แนวทางการออกแบบสิ่งแวดลอมอยางยั่งยืนบนพื้นฐานของปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง การประยุกตแนวคิดปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง มาใชในการออกแบบสิ่งแวดลอมอยาง ยั่งยืน ทําไดโดยการหาแนวทางและวิถีทางที่จะนําเอาองคความรูและเทคโนโลยีที่ดี ที่เหมาะสม มา ใชในการออกแบบวางแผนสิ่งแวดลอม ใหเกิดประโยชนอยางสมดุล โดยใหเกิดความสูญเปลาหรือ ความเสียหายนอยที่สุด ทั้งนี้เราสามารถแบงการออกแบบสิ่งแวดลอมของมนุษยไดหลายประเภทในระดับทีแ่ ตกตาง กันดังนี้ ๑. การออกแบบอุตสาหกรรม (Industrial Design) ๒. การออกแบบตกแตงภายใน (Interior Design) ๓. การออกแบบสถาปตยกรรม (Architectural Design) ๔. การออกแบบภูมิสถาปตยกรรม (Landscape Architectural Design) ๕. การออกแบบวางผังเมือง (Urban Design and Planning) ขบวนการสรางสิ่งแวดลอมของมนุษยมีความเกี่ยวของสัมพันธโดยตรงกับ ทรัพยากรธรรมชาติและพลังงาน เมื่อทรัพยากรธรรมชาติถูกใชไปอยางไมมีขีดจํากัด และของเสียถูก ปลอยลงในระบบนิเวศ ทําใหสมดุลของสภาพแวดลอมเสียไป กอใหเกิดสภาวะที่ไมเหมาะสมกับการ อยูอาศัย ดังนัน้ การออกแบบที่มีประสิทธิภาพในสาขาวิชาชีพตาง ๆ จึงเขามามีบทบาทสําคัญในอันที่ จะชวยลดผลกระทบตอสิ่งแวดลอม โดยการนําเอาหลักแนวคิดปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงมา ประยุกตใช เนนถึงหลักสําคัญ ๓ ประการ นั่นคือ - ความพอประมาณ หมายการบริโภคทรัพยากรเทาที่จําเปน พอประมาณ ไมโลภ - ความเปนเหตุเปนผล หมายถึงการออกแบบที่สอดคลองสมดุลและเปนมิตรตอสิ่งแวดลอม - การไมเบียดเบียนกัน นั่นคือการออกแบบที่ไมกอใหเกิดความสูญเปลาและเกิดความ เสียหายตอทรัพยากรและสิ่งแวดลอมทางธรรมชาติ จากแนวคิดดังกลาวจึงสามารถวางแนวทางการออกแบบที่ยั่งยืนเพื่อคงความสมดุลของระบบ นิเวศดังนี้ ประการที่ ๑ ลดปริมาณการใชพลังงาน และทรัพยากรทีจ่ ะใชในการบริหารจัดการ การ กอสราง และการดูแลรักษา ประการที่ ๒ ลดผลกระทบที่มีตอสิ่งแวดลอมที่เกิดจากวัสดุและขบวนการผลิต ประการสุดทาย คือ ลดของเสียอันเกิดจากสภาพแวดลอมที่ถูกสรางขึ้น และการใช สภาพแวดลอมนั้น ๆ ซึ่งจะไดแสดงรายละเอียดดังตอไปนี้
4-7
๑. การลดปริมาณการใชพลังงานและทรัพยากรที่จะใชในการกอสราง การบริหารจัดการ และการ ดูแลรักษา สิ่งที่ถูกสรางขึ้น ทําไดโดยการออกแบบสภาพแวดลอม ใหสามารถนําเอาพลังงานธรรมชาติมาใชใหเกิด ประโยชนสูงสุด โดยลดการใชพลังงานประยุกตใหนอยลง สามารถนําไปประยุกตใชไดกับการ ออกแบบสถาปตยกรรมและภูมิสถาปตยกรรมมากกวาการออกแบบในสาขาอื่น ๆ จําแนกไดหลายวิธี ตอไปนี้ ๑.๑ การนําทรัพยากรธรรมชาติมาใชใหเกิดประโยชนสูงสุด ก. พลังงานแสงอาทิตย พลังงานแสงอาทิตย สามารถนํามาใชประโยชนไดใน 3 รูปแบบหลักๆ คือ การนํามาใช ใหพลังงานไฟฟา พลังงานแสงสวาง และพลังงานความรอน ยกตัวอยางเชน การออกแบบอาคาร สถานที่ใหไดรับแสงสวางตามธรรมชาติใหมากที่สุด โดยใชแสงประดิษฐใหนอยที่สดุ การออกแบบ การใชแผงโซลาเซลรับรังสีความรอนจากแสงอาทิตยเพือ่ เปลี่ยนเปนพลังงานไฟฟา สามารถนําไปใช กับเครื่องไฟฟาตาง ๆได การออกแบบหลอดไฟนอกอาคารที่สามารถเปลี่ยนพลังงานแสงอาทิตยใน ตอนกลางวันใหเปนพลังงานแสงสวางในตอนกลางคืน การออกแบบตูอ บพลังงานแสงอาทิตยใช สําหรับการอบและตากแหงอาหาร นอกจากนี้พลังงานแสงอาทิตยสามารถนํามาใชทําระบบน้ําอุน ภายในอาคารโดยการใหน้ําผานตัวรับรังสีแบบแนวราบ (Flat Plate Collector) ที่รับความรอนจาก แสงอาทิตยไดอีกดวย
ภาพที่ ๒ ตูอบพลังงานแสงอาทิตย
4-8
การออกแบบวางผังอาคารสถานที่ตาง ๆ ควรตองคํานึงกับทิศทางของแสงอาทิตย เชนเดียวกัน เพื่อชวยใหไดรบั พลังงานที่เหมาะสม กอใหเกิดภาวะความสบายใหเกิดขึน้ ทั้งในอาคาร และนอกอาคาร เชน บานในประเทศที่มีอากาศหนาวเย็น จะพยายามเปดชองแสงทั้งทางดานทิศใต ทั้งนี้เพื่อใหไดรับแสงแดดอันอบอุนอยางเต็มที่ แตบานที่อยูในประเทศในเขตรอนจะนิยมเปดชองเปด ขนาดใหญทางทิศเหนือ เพราะจะไดรับรมเงามากกวา แสงที่ออกแบบนิยมใหเปนแสงที่ไมตกกระทบ โดยตรง (Indirect Light) เพื่อหลีกเลี่ยงความรอนจากแสงอาทิตย การออกแบบวางผังชุมชนหรือเมือง ตาง ๆ ก็ตองคํานึงถึงทิศทางของแสงอาทิตยเชนเดียวกัน ซึ่งลักษณะของภูมิประเทศทีแ่ ตกตางกันจะ ไดรับแสงอาทิตยที่ตางกัน โดยเฉพาะพื้นทีท่ ี่มีลักษณะเปนเนินเขาตาง ๆ การวางอาคารหรือชุมชนก็ ควรอยูในพื้นที่ไดรับและแดดพอดีไมมากหรือนอยจนเกินไป การวางถนนก็เกีย่ วกับทิศทางของ แสงอาทิตยโดยตรง ถนนสายหลักไมควรวางในแนวทิศตะวันออก ตะวันตก เนื่องจากแสงอาทิตยจะ รบกวนสายตาของผูขับขี่ยานพาหนะ กอใหเกิดอุบัติเหตุได ข. พลังงานลม พลังงานลมสามารถนํามาใชประโยชนไดอยางมากมาย โดยเฉพาะอยางยิ่ง การกอใหเกิด การไหลเวียนของอากาศ ซึ่งเปนปจจัยสําคัญสําหรับการสรางสภาวะสบายของมนุษยทั้งภายในงานภูมิ สถาปตยกรรม และสถาปตยกรรม พื้นที่มกี ารไหลเวียนของอากาศดีจะชวยลดอุณหภูมิของพื้นที่ให เย็นลง ถามีการออกแบบที่ถูกตองเหมาะสมจะลดการใชพลังงานจากการใชพัดลมและ เครื่องปรับอากาศไดเปนอยางดีในฤดูรอน นอกจากนี้ยังนิยมนําพลังงานลมมาใชหมุนเครื่องกอกําเนิด พลังงานไฟฟา และหมุนกังหันวิดน้ําเขาพืน้ ที่ไดอีกดวย ค. พลังงานและทรัพยากรน้ํา น้ําเปนทรัพยากรที่ทรงคุณคาที่สุดและเปนแหลงพลังงานที่สําคัญอยางเหนึ่ง แหลงน้ํา ธรรมชาติเมื่อเคลื่อนที่จะกอใหเกิดพลังงาน ซึ่งสามารถเปลี่ยนเปนพลังงานไฟฟาที่มปี ระโยชน ภูมิ สถาปนิกนิยมนําน้ํามาใชในพื้นที่เพื่อใหเกิดความเย็นจากการระเหยของน้ํา และเปนแหลงน้ํากินน้าํ ใชไดดี นอกจากนี้ยังพบวา น้ํายังสามารถเปนฉนวนกับความรอนจากแสงอาทิตยไมใหเขาสูตัวอาคาร ไดดีอีกทางหนึ่ง นอกจากทีเ่ ราตองเรียนรูการนําน้ํามาใชใหไดประโยชนสูงสุดแลว ยังตองมีการออกแบบ ใหประหยัดในการใชน้ําอีกดวย ทัง้ น้ําใชอุปโภคและบริโภค โดยคํานึงถึงการนํากลับมาใชใหม ยกตัวอยางการออกแบบที่คํานึงถึงการประหยัดน้ํา ก็เชนการออกแบบสุขภัณฑประหยัดน้ํา ที่สามารถ ประหยัดไดถึง ๑/๓ เทาของสุขภัณฑทวั่ ไป เปนตน
4-9
ง. ทรัพยากรดินและตนไม สามารถนํามาใชในการควบคุมอุณหภูมิของงานสถาปตยกรรมและภูมสิ ถาปตยกรรม ทั้งนี้เนื่องจากอุณหภูมิของพืน้ ดินจะเย็นกวาอุณหภูมิของอากาศในเวลากลางคืน และสามารถถายเท ความเย็นนั้นใหกับสภาพแวดลอม ดังนั้นสวนของอาคารที่ถูกออกแบบใหถูกปกคลุมดวยดินจะมี อุณหภูมิต่ํากวาสวนอื่น นอกจากนี้พนื้ ที่ภายนอกอาคารทีเ่ ปนพื้นทีด่ ินมีพันธุไมปกคลุมจะมีอุณหภูมิ ต่ํากวาพืน้ ที่พนื้ แข็งที่ถูกปกคลุมดวยคอนกรีตหรือกระเบื้อง บริเวณใตตนไมก็เชนเดียวกันในยาม กลางวันจะมีอณ ุ หภูมิต่ํากวาภายนอกถึง ๑๐ องศาเซลเซียส การปลูกตนไมใหรมเงาแกอาคารสถานที่ จะชวยลดการใชพลังงานในการทําความเย็นในฤดูรอน สวนในฤดูหนาวตลิ่งและเนินดินธรรมชาติจะ ชวยกันลมที่พดั พาเอาความหนาวเย็นไดเชนเดียวกัน นอกจากนีก้ ารปลูกตนไมจะชวยเปลีย่ นทิศทาง ลมใหไปในทิศทางที่ผูออกแบบตองตองการได เปนการชวยสงเสริมการใชพลังงานลมเพิ่มอีกทอด หนึ่ง ๑.๒ การออกแบบระบบประหยัดพลังงาน ในบางกรณีเมือ่ ไมสามารถหลีกเลี่ยงการใชพลังงานประยุกตได ก็ควรมีการออกแบบให ประหยัดพลังงานที่สุด เชน การใชพัดลมใหความเย็นยอมประหยัดกวาการใชเครื่องปรับอากาศ (AirConditioning) การใชหลอดไฟหรือเครื่องใชไฟฟาแบบประหยัดพลังงานในอาคารสถานที่ที่ไดรับการ ออกแบบแทนที่จะใชหลอดไฟหรือเครื่องใชไฟฟาปกติทั่วไป การใชวัสดุ Insulation เปนฉนวนกัน ความรอนไมใหเขาสูอาคารสถานที่ที่เราตองการ การออกแบบระบบควบคุมอัตโนมัติในอาคาร สถานที่ที่จะชวยประหยัดพลังงานได เชน กอกน้ํา ทีใ่ ช Censor ควบคุมการปดเปดไฟฟา ไฟฟาทีเ่ ปด และปดไดเอง ควบคุมโดยความสวางจากแสงอาทิตยหรือควบคุมโดยการตั้งเวลา เปนตน ๑.๓ การลดพลังงานที่ใชในการขนสงเคลื่อนยายสิ่งของและคน การออกแบบวางผังเมืองจะมีสวนสําคัญอยางยิ่งที่จะชวยลดพลังงานที่ใชในการขนสง เคลื่อนยายสิ่งของและคน ทัง้ นี้โดยการออกแบบจัดวางผังการใชที่ดิน (Land Use Planning) ใหมี การผสมผสานพื้นที่ใชสอยตาง ๆในชุมนัน้ ใหอยูหางกันในระยะเหมาะสมไมไกลกันมากนัก การ ออกแบบและสงเสริมระบบขนสงมวลชนที่มีประสิทธิภาพมากกวาการใชระบบขนสงสวนตัว การ สงเสริมการใชจักรยาน แทนที่จะเปนรถยนต นอกจากนีก้ ารเลือกใชวสั ดุและแรงงานที่ใชในการผลิต หรือกอสรางอันเปนวัสดุพื้นถิ่นจะชวยลดระยะทางในการขนสงไดเปนอยางดี
4-10
๒. ลดผลกระทบตอสิ่งแวดลอมที่เกิดจากวัสดุและขบวนการผลิตวัสดุ ๒.๑ การเลือกใชวัสดุ การเลือกใชวสั ดุเปนขบวนการขั้นแรกของการสรางสิ่งแวดลอมของมนุษย วัสดุทถี่ ูกนํามาใช สามารถแบงได ๒ ประเภทใหญคือ วัสดุที่ไดมาจากวัตถุดิบตามธรรมชาติโดยตรง และวัสดุที่ไดจาก การสังเคราะหวัตถุดิบตามธรรมชาติ ผูออกแบบควรจะเลือกใชวัสดุซึ่งมีผลกระทบตอสิ่งแวดลอม นอยคือวัสดุทสี่ ามารถยอยสลายได (Biodegradable Materials) ยกตัวอยางเชน ดิน อิฐ หิน ไม ทีใ่ ช ปลูกสรางอาคารบานเรือน หรือ วัสดุที่สามารถนํากลับมาใชใหมได (Re Used , Recycled or Remanufactured Materials) ซึ่งสวนใหญเปนวัสดุจากธรรมชาติโดยตรง หรือวัสดุทผี่ านการ สังเคราะหที่ไมซับซอนมากโดยใชเทคโนโลยีระดับทองถิ่น เชน กระดาษสา ผาไหม ผาฝาย ขวดแกว ขวดพลาสติก ที่ใชในวงการอุตสาหกรรมตางๆ ซึ่งสามารถนํากลับมาใชใหมหรือนําไปแปรรูปใหม ได
ภาพที่ ๓ บานที่ปลูกสรางดวยวัสดุจากธรรมชาติในทองถิ่น ขอควรคํานึงอีกประการหนึ่งก็คือควรหลีกเลี่ยงการใชวัสดุที่เปนอันตรายและกอใหเกิด สารพิษตอระบบนิเวศ (Hazardous Material) ยกตัวอยางเชน สาร คลอโรฟลูออโรคารบอน (CFCs) อันเปนสารประกอบที่ใชในเครื่องทําความเย็นทุกชนิด มีผลทําใหเกิดการบางตัวของชั้นโอโซนใน บรรยากาศ สถาปนิกที่ออกแบบอาคารที่ตองใชเครื่องปรับอากาศมาก ๆ มีสวนที่ชวยทําลายชั้นโอเซน
4-11
เชนเดียวกัน อยางไรก็ดใี นปจจุบันมีการหันมาใช สาร R22 แทนสารดังกลาวแลวแลว วัสดุพวกใยแกว (Asbestos) ซึ่งใชในการทําฉนวนกันความรอน หรือ หลังคาโปรงแสงตาง ๆ เปนสารกอมะเร็ง สาร พวก ฟอรมอลดีไฮด(Formaldehyde) อีปอกซี(Epoxy) อะครีลิก(Acrylic) เรซิน(Resins) และ ฟงจี ไซด(fungicides) ซึ่งใชกันอยูทั่วไปในอุตสาหกรรมตาง ๆ เปนสารกอใหเกิดโรคหืดหอบ ภูมแิ พ และ โรงผิวหนัง ดังนั้นผูออกแบบจึงควรหลีกเลี่ยงการออกแบบที่ใชวัสดุทมี่ ีสวนผสมของสารตางๆ ดังกลาว ซึ่งอาจทําไดโดยการใชสารอื่นมาทดแทน เชน การใชสาร R22 ในเครื่องทําความเย็นแทน สารคลอโรฟลูออโรคารบอน (CFCs) เปนตน ๒.๒ การลดปริมาณการใชวัสดุ เมื่อวัสดุถูกใชใหเกิดประโยชนสูงสุดในปริมาณที่นอยลง จะชวยลดการใชทรัพยากรและ พลังงานจากธรรมชาติ ซึ่งเปนอีกวิธีหนึ่งที่จะลดผลกระทบตอสิ่งแวดลอม โดยสามารถทําไดหลาย วิธีดังนี้ วิธีแรก คือ การออกแบบที่ชว ยยืดอายุของสิ่งที่ถูกสรางขึ้นมานั้นใหใชงานไดนานพอสมควร เพื่อลดปริมาณของเสียหลังจากวัสดุหมดอายุการใชงานแลว เชน การออกแบบผลิตภัณฑทเี่ ติมใหมได วิธีที่ ๒ การออกแบบที่เรียบงายไมซับซอนเกินความจําเปน (Simplification) วิธีที่ ๓ ลดขนาดของสิ่งที่ออกแบบใหมขี นาดเล็กลง (Miniaturization) วิธีที่ ๔ การออกแบบใหสามารถใชงานไดหลายอยาง (Multi-Functionalism) วิธีที่ ๕ การออกแบบใหสามารถนํากลับมาใชไดอีก (Reuse, Recycle, or remanufacturing) ทั้งนี้การลดปริมาณการใชวัสดุทั้ง ๕ วิธีสามารถใชไดกับทุกระดับของการออกแบบ สภาพแวดลอมของมนุษย ไมวาจะเปนการออกแบบอาคาร สถานที่ หรือของใชตาง ๆ ๒.๓ การออกแบบขบวนการผลิตที่มีประสิทธิภาพ ชวยลดเวลา ลดวัตถุดิบ และลดแรงงานในการผลิต อันจะนําไปสูการประหยัดพลังงานและ ทรัพยากรที่ตอ งใช ๓. การลดของเสียอันเกิดจากสภาพแวดลอมที่ถูกสรางขึ้นและจากการใชสภาพแวดลอมนั้น ๆ ถึงแมจะมีการวางแผนการเลือกใชวัสดุ การออกแบบขบวนการผลิต การออกแบบวางผัง ที่ ชวยประหยัดพลังงานและทรัพยากรแลว แตเมื่อมีการสรางและใชสิ่งแวดลอมใด ๆ ขึ้น ยอมจะมีของ เสียที่เกิดขึน้ ตามมา เชน น้ําเสียจากอาคารบานเรือน อากาศพิษจากโรงงานผลิตหรือการขนสงตาง ๆ ดินเสียจากสารเคมีที่ใชในการเพาะปลูก หรือสารเคมีจากโรงงานอุตสาหกรรม วัตถุอุตสาหกรรมเปน พิษ ที่เหลือจากการใช เปนตน
4-12
การลดของเสียดังกลาวจึงเปนสิ่งสําคัญอีกประการหนึ่งที่จะชวยลดผลกระทบสิ่งแวดลอม ซึ่งสามารถ ทําไดหลายวิธี ดังตอไปนี้ ๓.๑ การบําบัดดวยวิธีธรรมชาติ ยกตัวอยางเชน การบําบัดน้าํ เสียโดยการพักน้ําในบอน้ําชั่วระยะหนึ่ง เพื่อใหฟน ตัวดวยระบบ นิเวศทางธรรมชาติ กอนที่จะปลอยลงสูแหลงน้ําธรรมชาติตอไป การบําบัดน้ําเสียโดยพืชน้าํ เชน ผักตบชวา หรือ กก การออกแบบระบบกรองน้ําธรรมชาติ การบําบัดอากาศเสีย โดยการปลูกตนไม ใหดดู ซับ สารพิษในอากาศ เปนการสรางปอดใหกับเมือง เชน การสรางระบบสวนสาธารณะ หรือ Open space ที่เชื่อมโยงกันอยางเปนระบบในเมืองใหญ เปนตน สวนของเสียที่เหลือใช ถาสามารถ ยอยสบายตอธรรมชาติไดก็นาํ ไปหมัก สวนที่เปนวัสดุธรรมชาติสามารถนํากลับไปเปนปุยใหกับดิน ได การแกไขปญหาดินเสียจากสารปนเปอ นตาง ๆ สามารถแกไขปญหาไดโดยการปลูกพืชที่สามารถ ดูดสารพิษจากดินมาแปรเปลีย่ นเปนแรธาตุที่มีประโยชนได เชน พืชตระกูลถั่ว หรือการปลูกพืช หมุนเวียนโดยไมปลูกซ้ําก็จะชวยได
ภาพที่ ๔ การบําบัดน้ําเสียโดยใชผักตบชวา ๓.๒ การบําบัดดวยวิธีทางวิทยาศาสตรและเทคโนโลยีทปี่ ระหยัดพลังงาน ยกตัวอยางเชน โครงการพระราชดําริกังหันชัยพัฒนา ซึ่งเปนระบบบําบัดน้ําเสียทีม่ ี ประสิทธิภาพโดยการเติมกาซออคซิเจนในน้ํา หรือ การติดตั้งเครื่องฟอกอากาศในอาคาร เปนตน
4-13
ภาพที่ ๕ กังหันชัยพัฒนา ๓.๓ การนํากลับมาใชใหม จะเห็นไดวาการนํากลับมาใชใหมสามารถทําไดในทุกขัน้ ตอนของการออกแบบสิ่งแวดลอม นับตั้งแตขั้นตอนของการเลือกวัสดุไปจนถึงขั้นตอนภายหลังจากการออกแบบและใชสิ่งแวดลอม นั้นๆแลว ผูออกแบบควรคํานึงถึงการนํากลับมาใชใหมของอาคารและสิ่งของตาง ๆ เชนการ ปรับปรุงอาคารเกาใหสามารถใชใหมไดอีกครั้งหนึ่ง การออกแบบผลิตภัณฑที่สามารถนํากลับมาใช ใหมได (Refill, Reused, Recycled or Remanufactured Materials) ดังที่เคยอธิบายไวแลวตั้งแต ขั้นตอนการเลือกวัสดุ บทสรุป ปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงนั้นมีความหมายครอบคลุมอยางกวางขวาง ไมไดมุงเนนเฉพาะ เรื่องความพอเพียงทางดานเศรษฐศาสตรเทานั้น หากแตรวมไปถึงวิถชี ีวิตที่สอดคลองสมดุลกับ สิ่งแวดลอม ที่มีความสัมพันธเชื่อมโยงซึ่งกันและกัน แนวทางการออกแบบสิ่งแวดลอมที่เปนอยูใน ปจจุบัน มุงเนนที่จะใชประโยชนสูงสุดจากทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอมแตเพียงอยางเดียว จนระบบนิเวศเสียสมดุลและเกิดปญหา การประยุกตแนวคิดทฤษฎีของเศรษฐกิจพอเพียงมาใช จะ สามารถนําไปสูผลสําเร็จที่ยั่งยืนมากกวา ดวยการสรางสรรคสภาพแวดลอมที่เกิดประโยชนแกทกุ คน บนความสมดุลของระบบนิเวศ โดยคํานึงถึงการลดปริมาณการใชพลังงาน การลดผลกระทบที่มีตอ
4-14
สิ่งแวดลอม และการลดของเสียที่เกิดขึน้ ในทุกขั้นตอนของการออกแบบสรางสรรคสภาพแวดลอม ตั้งแตขั้นตอนการวางแผนงาน การปฏิบัติงาน ไปจนถึงการใชสิ่งแวดลอมที่ไดสรางขึ้นนั้น ในการประยุกตหลักการจากปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงไปใชในทางปฏิบัติ ควรจะมีการ สรางความเขาใจใหแกทกุ ฝายที่เกีย่ วของ ทั้งภาครัฐ และภาคเอกชน ทําการดําเนินงานใหครอบคลุม ทุกระดับ ตั้งแตระดับชุมชน ไปจนถึงระดับประเทศ ทั้งนี้ผูบริหารระดับนโยบายจะเปนผูที่มีบทบาท สําคัญในการผลักดันใหเกิดกระบวนการขับเคลื่อนปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงได โดยการสราง จิตสํานึกในชุมชน การสรางกลุมเรียนรูรว มกัน การกําหนดกฎและขอบังคับที่เหมาะสม และการ สงเสริมใหเกิดการปฏิบัติอยางจริงจัง การออกแบบสิ่งแวดลอมทีย่ ั่งยืนไมใชเปนของแปลกใหมยุงยากแตประการใดได มีความ พยายามทีจ่ ะทําเชนนี้แลว และสามารถที่ไดจริง เชน ในหลายเมืองในประเทศยุโรป เริ่มมีการสงเสริม การใชจักรยาน และการใชพลังงานแสงอาทิตยในชุมชน อยางไรก็ดกี ารสรางอุปนิสัยในการรักและ ดูแลสภาพแวดลอมของประชาชนเปนสิ่งสําคัญที่ตองเริ่มตั้งแตที่ระดับสังคมขนาดเล็ก เปนหนาที่ ของทุกคนที่มีสวนรวมในการเปลี่ยนแปลงสิ่งแวดลอมทีจ่ ะตองคํานึงถึงสิ่งแวดลอมในฐานะทีเ่ ปน สวนหนึ่งของระบบนิเวศโดยรวม ไมควรมองเฉพาะแตสิ่งที่ตนรับผิดชอบอยูเทานั้นดังที่เปนอยูใ น ปจจุบัน
4-15
บรรณานุกรม ๑. เกษม วัฒนชัย. ๒๕๔๘. เศรษฐกิจพอเพียง. ปาฐกถาพิเศษ. กรุงเทพฯ : ธนาคารแหงประเทศ ไทย. ๓๘ หนา. ๒. คณะอนุกรรมการขับเคลื่อนเศรษฐกิจพอเพียง. ๒๕๔๗. การประยุกตใชปรัชญาของ เศรษฐกิจพอเพียง. กรุงเทพฯ: สํานักงานคณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคม แหงชาติ. ๗๘ หนา. ๓. คณะอนุกรรมการขับเคลื่อนเศรษฐกิจพอเพียง. ๒๕๔๗. เศรษฐกิจพอเพียงคืออะไร. กรุงเทพฯ: สํานักงานคณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคม แหงชาติ. ๓๔ หนา. ๔. คณะอนุกรรมการขับเคลื่อนเศรษฐกิจพอเพียง. ๒๕๔๗. การสรางขบวนการขับเคลื่อนเศรษฐกิจ พอเพียง. กรุงเทพฯ: สํานักงานคณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแหงชาติ. ๖๐ หนา. ๕. ตรึงใจ บูรณสมภพ. ๒๕๓๙. การออกแบบอาคารทีม่ ีประสิทธิภาพในการประหยัดพลังงาน. กรุงเทพฯ: บริษัทอมรินทรพริ้นติ้งแอนดพับลิชชิ่ง จํากัด (มหาชน). 186 หนา ๖. ภูมิพลอดุลยเดช, พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหวั . ๒๕๑๗-๒๕๔๒. พระบรมราโชวาท พระราชทานแกคณะบุคคลตาง ๆ ที่เขาเฝาฯ ถวายชัยมงคลในโอกาสวันเฉลิมพระ ชนมพรรษา ณ ศาลาดุสดิ าลัย สวนจิตรลดา พระราชวังดุสติ . กรุงเทพฯ : อมรินทรพริ้นติ้งแอนดพับลิชชิ่ง. ๗. Mackenzie, Dorotghy. ๑๙๙๑. Green Design For Environment. London: Laurence King Ltd.,. ๑๗๖ pp. ๘. Sahachaisaeree, Nopadon. Editor. ๒๐๐๖. Green Architecture: The Sustainable Built Environment in the Neew Millennium. Conference Proceedings. Bangkok: Amarin Printing and Public Company Ltd.,. ๑๗๔ pp.