Aardbevingsproblematiek in Groningen Integrale oplossingsrichtingen
1
Inleiding De complexiteit van de problematiek in Groningen Dit paper gaat over de problematiek van de
Hoe zouden we als TU Delft vanuit onze spe-
aardbevingen in Groningen.
cifieke kennis een bijdrage kunnen leveren
Het uitgangspunt was dat we de problemen
aan het oplossen van deze bredere problema-
die in Groningen spelen zoveel mogelijk
tiek rondom de gaswinning? Dit was de kern-
vanuit verschillende disciplines en perspectie-
vraag tijdens een serie bijeenkomsten waar
ven moeten benaderen. In het jargon van de
onderzoekers vanuit verschillende disciplines
wetenschap: de problematiek in Groningen is
meededen.
niet een eenvoudige, maar een meervoudige
Vier inhoudelijke hoofdlijnen kwamen naar
problematiek. Het gaat om de vraag hoe de
voren: besluitvorming, bodem & bevingen,
bodem zich gedraagt en wat de impact van
bouwen & erfgoed, en het energievraagstuk.
de bevingen is. Het gaat om aardbevings-
Daar kwamen onderzoeksvragen uit, waarvan
bestendig bouwen en om de bescherming
de antwoorden kunnen bijdragen aan meer
van het Groninger erfgoed. Deze vragen zijn
begrip van de problematiek, aan minder onze-
vervolgens vervlochten met de ontwikkeling
kerheid en uiteindelijk kunnen dienen als input
van de provincie op de langere termijn: met
voor besluitvorming.
de krimp, met de ambities die Groningen
systeemfunctie van het gas en de ambitie van
Onzekerheden en de spanning tussen overheid en wetenschap
een meer duurzame energiehuishouding.
Groningen is niet alleen ingewikkeld vanwege
heeft. Ze zijn vervlochten met de ontwikkeling van de Nederlandse energiehuishouding, de
de vele perspectieven die nodig zijn om de En dan is er het vraagstuk van de politiekbe-
problemen te begrijpen en op te lossen. Er
stuurlijke besluitvorming. Die is buitengewoon
is ook sprake van veel onzekerheden, met
ingewikkeld, als daar zoveel aspecten en dus
name als het gaat om het gedrag van de
belangen een rol spelen. Belangrijker, het
bodem, om de kansen op en de mogelijke
gaat in Groningen om de meest persoonlijke
gevolgen van aardbevingen. Die onzekerhe-
omgeving van mensen: om woningen. Het
den hebben hun uitstraling naar alle andere
gaat om de Groninger identiteit: om erfgoed.
perspectieven: het bouwen, de rol van gas in
De kernbelangen van veel mensen worden
de energiehuishouding, de besluitvorming.
dus geraakt door de bevingen. Dat vergt wat
Die onzekerheden kunnen voor een span-
van politiekbestuurlijke besluitvorming. Die
ningsveld zorgen tussen wetenschap en
moet niet alleen effectief en efficiĂŤnt zijn,
overheid. Overheden zijn op zoek naar zeker-
maar ook tot herstel van vertrouwen bij de
heden als grondslag voor de besluitvorming,
inwoners van Groningen leiden.
zekerheid die de wetenschap niet of maar
2
deels kan bieden. Wetenschappers wijzen op
die zelf ook energie produceert. We zien
de vele onzekerheden, maar er moeten wel
deze decentrale energievoorziening rond
belangrijke besluiten door de overheid worden
geothermie, koude/warmte opslag, schalie-
genomen. Tegelijkertijd is bij veel Groningers
gas, ondergrondse opslag van CO2 enz. De
het vertrouwen in overhead en industrie, maar
problemen die in Groningen spelen, doen zich
ook in de wetenschap (zwaar) beschadigd.
ook hier voor: maatschappelijke weerstand,
Op weg naar een decentrale energievoorziening Groningen staat model voor een veel breder vraagstuk
risico’s, wetenschappelijke onzekerheid. Voeg daarbij de lokale weerstand tegen bijvoorbeeld windmolens en het zal duidelijk zijn: van Groningen valt veel te leren. Groningen staat model voor een breder vraagstuk waarmee
Daar komt nog iets bij. De energiesector
onze samenleving wordt geconfronteerd: wat
was altijd centraal georganiseerd. Vanuit een
is de maatschappelijk meest aanvaardbare
beperkt aantal punten werd Nederland van
vorm van energietransitie?
energie voorzien. Maar energieproductie is en wordt een meer decentrale activiteit dan voorheen en bovendien neemt de variëteit aan energiedragers toe, waarbij een breder gebruik van de ondergrond wordt overwogen. Dus komt de ‘prosumer’ op: de consument, 3
Bodem & bevingen
Contactpersonen betrokken onderzoekers:
Läslo Evers, Joop Paul en Pieter van Gelder
De Groninger bodem is uniek De situatie in Groningen onderscheidt zich
Er is een noodzaak om data te verwerven …
duidelijk van andere aardbevingsgebieden:
Een van de observaties van de Onderzoeks-
• Geïnduceerd. Het gaat hier om geïnduceer-
raad (Rapport: Aardbevingsrisico’s in Gronin-
de bevingen, die korter van duur zijn dan
gen, februari 2016) is dat er in het verleden
natuurlijke aardbevingen.
onvoldoende en onvoldoende systematische
• Ondiep. De bevingen ontstaan bovendien
kennisopbouw heeft plaats gevonden over de
enkele kilometers onder het aardoppervlak,
impact van de gaswinning op de bodem. In
waar de gaswinning plaatsvindt en zijn
dergelijk onderzoek moet nu natuurlijk zwaar
daardoor heviger dan natuurlijke, diepere
worden geïnvesteerd, ook omdat de ken-
bevingen.
nis die dat zal opleveren kan helpen in een
• Dichtbevolkt. De bevingen vinden plaats in een dichtbevolkt gebied. • Specifieke ondergrond. De Groninger bo-
toekomst met veel meer decentrale energieopwekking. Het goede nieuws is dat de kennis over aard-
dem heeft specifieke kenmerken, Groningen
bevingen toeneemt. Ten eerste omdat met
kent specifieke bouwvormen.
de toename van het aantal bevingen, steeds
• Niet-stationair proces. Het proces is boven-
meer meetgegevens, waaronder schaderap-
dien niet-stationair maar verandert in de tijd,
porten, beschikbaar komen. Ten tweede wordt
wat risico-inschattingen bemoeilijkt.
het netwerk van seismische meetinstrumen-
Wetenschappelijk gezien zijn er veel onzekerheden
ten uitgebreid waardoor ook steeds kleinere bevingen nog gemeten kunnen worden. Ook zijn ‘remote sensing’-technieken beschikbaar
Omdat Groningen uniek is, zijn er veel
om bodembewegingen met behulp van satel-
onzekerheden. Vergelijken met en leren van
lietmetingen in kaart te brengen. Verder kun-
aardbevingen elders is beperkt mogelijk. We
nen bewoners inmiddels zelf meetgegevens
weten eenvoudigweg nog te weinig over de
verzamelen via een app (de ‘Bevingmeter’).
veranderingen die diep in de bodem plaatsvinden als gevolg van de gaswinning en over
… en modellen te verfijnen.
de effecten daarvan in ruimte en tijd. Ook het
Met al deze data kunnen seismologische
mechanische gedrag van de ondiepe bodem
modellen betrouwbaarder gemaakt worden
en de interactie tussen bodem, fundament en
en aangepast aan de Groninger situatie. Het
bouwwerk kennen we niet goed genoeg.
ontbreekt de modellen echter vaak nog aan
Er is onzekerheid over wat nu precies de
data om specifieke verbanden te kunnen leg-
risico’s zijn. Hoeveel huizen kunnen er scha-
gen, bijvoorbeeld tussen de bewegingen aan
de ondervinden of instorten en waar kan dat
het aardoppervlak en de mate van schade die
gebeuren? Hoeveel slachtoffers kunnen er
een gebouw ondervindt of tussen productie-
vallen? Hoe groot is de kans op cascade-
hoeveelheden en grootte van de aardbevin-
effecten bij een aardbeving, zoals in geval
gen. Het verzamelen van data en het verbete-
van schade aan chemische fabrieken of
ren van de modellen zal nog veel tijd vergen.
dijken? En hoe nemen de risico’s af als we de gaswinning reduceren? Precies het soort informatie dat de overheid nodig heeft om haar beleid op te baseren.
5
En we willen inzicht krijgen in de mechanismen achter de aardbevingen
Nu zijn er wel meer onderwerpen waarvoor
Naast deze statistische benadering dient
die verder niet omstreden is.
er bovendien meer begrip te komen van de
Voor Groningen geldt echter dat er een sterk
mechanismen achter aardbevingen. Veel
wantrouwen bestaat tussen bewoners, NAM
van het huidige onderzoek is gebaseerd op
en overheid. Onzekerheid kan tot meer wan-
statistische methoden met zogenaamde pro-
trouwen leiden, wantrouwen tot het steeds
babilistische modellen die grote onzekerhe-
weer ter discussie stellen van onderzoek. De
den kennen. Meer inzicht in de fysica van het
overheid staat voor de lastige opgave om in
systeem, met zogenaamde deterministische
een dergelijke context van onzekerheden en
modellen, zal leiden tot verkleining van deze
wantrouwen besluiten te nemen. De oplossing
onzekerheden. Ook zullen nieuwe inzichten
is drieledig:
verkregen worden, naar bijvoorbeeld de bron
1. Baseer besluitvorming in eerste instantie
en impact van de seismiciteit. Probabilistische en deterministische methoden en modellen
geldt dat er onzekerheden zijn en dat desondanks tot besluitvorming wordt overgegaan,
op conservatieve modellen 2. Doe nader onderzoek om onzekerheid te
kunnen elkaar aanvullen en voeden. Weten-
verkleinen en uitkomsten te verfijnen
schappelijke validatie kan tevens onzekerhe-
3. Maak onderzoek en besluitvorming een
den wegnemen bij voorgestelde constructie-
interactief proces: betrek de belangrijkste
ve, bouwkundige, en winningsreducerende
stakeholders bij zowel onderzoek als be-
oplossingen.
sluitvorming.
Gevolgen voor de verhouding tussen overheid en wetenschap
Onderzoek als proces: op weg naar ‘negotiated knowledge’
Wisselende seismische dreiging en de daar-
Hoe kan bij de productie van wetenschappe-
mee gepaard gaande wisselende risico’s, het
lijke kennis recht worden gedaan aan onze-
vele onderzoek dat nog verricht moet worden
kerheid en wantrouwen? Hoe kunnen weten-
om onzekerheden te verkleinen; dit alles
schappers desondanks tot gezaghebbende
maakt de geïnduceerde seismiciteit tot een
analyses komen?
lastig onderwerp voor de politiek. De overheid
Het antwoord op die vragen is vaak procedu-
heeft behoefte aan zekere uitspraken die gel-
reel van aard: zorg dat ‘negotiated knowledge’
den voor de langere termijn. De wetenschap
ontstaat door bij de wetenschappelijker analy-
kan die niet geven. Eerst moet kennisopbouw
ses ook burgers te betrekken. Betrokkenheid
plaatsvinden, zodat onzekerheidsmarges
zit vaak niet in de genen van onderzoekers,
zullen afnemen.
maar kan bijdragen aan de zichtbaarheid
Vertrouwen herwinnen
en het vertrouwen in onderzoek. Die betrokkenheid kan vorm krijgen, en krijgt al vorm
Voorlopig zijn er nog veel onzekerheden
bij dataverzameling, maar ook bij analyses.
omtrent geïnduceerde aardbevingen en de
Burgers kunnen lokale gegevens en data
gevolgen ervan. Wel weten we dat bij een
aanleveren, kunnen vragen om alternatieve
reductie van de gaswinning de aardbevingen
berekeningen en gevoeligheidsanalyses,
uiteindelijk zullen afnemen. We weten echter
kunnen meer subjectieve ervaringen inbren-
niet hoelang de bevingen door zullen gaan en
gen, oplossingen bedenken. Ze kunnen met
hoe sterk ze zullen zijn. Ook het risico op een
wetenschappers onderzoeken wat de invloed
beving waarbij dodelijke slachtoffers vallen is
van verschillende soorten mitigerende maat-
– hoewel klein – niet uit te sluiten.
regelen kan zijn op veiligheid.
6
Besluitvorming behoort een interactief proces te zijn, maar …
dan om ‘overleggen’. Ook belangrijk: partici-
Ook voor besluitvorming geldt dat het belang-
grenzen en tekortkomingen. Zo zou het naïef
rijk is dat ze in samenspraak met de belang-
zijn om te denken dat alle partijen zich empa-
rijkste stakeholders in Groningen gebeurt.
thisch en gedisciplineerd zullen gedragen, of
Dat is natuurlijk een nobrainer. Dergelijke
dat altijd consensus ontstaat. De belangrijke
participatieve besluitvorming is echter makke-
vraag bij dit soort processen is hoe we ze
lijker gezegd dan gedaan. Vaak is er sprake
aantrekkelijk maken voor de belangrijkste sta-
van onvoldoende betrokkenheid, omdat het
keholders en welke incentives ze vervolgens
door de burger ervaren wordt als ‘too little, too
bevatten om samen tot besluiten te komen.
patieve besluitvorming kent haar inherente
late’, omdat emoties geen plek in het debat krijgen of omdat onderliggende waarden en morele vragen niet worden erkend. Soms zijn interactieve processen te instrumenteel van opzet en vormgegeven vanuit het perspectief van de overheid: het gaat meer om ‘uitleggen’
Onderzoeksvragen: • Waar treden de bevingen op en hoe plant de energie zich voort? • Wat is het effect van de structuur en de eigenschappen van de ondergrond op de hevigheid van trillingen aan het oppervlak? • Welke breukbewegingen leiden tot seismiciteit? Hoe groot zijn deze breukvlakken en welke spanningsverschillen zijn er? • Tot wat voor een grondversnelling leidt een aardbeving, de invloed van de diepe en ondiepe ondergrond in rekenschap nemend? • Wat is de maximale magnitude van een aardbeving die kan optreden? • Wat is de relatie tussen de hoeveelheid gas die gewonnen wordt en het aantal en de sterkte van de bevingen? • Wat zijn de effecten van het vertragen van productie of van het herinjecteren van gas of vloeistoffen in het reservoir en hoe snel reageert de seismiciteit op productieveranderingen? • Als de productie geheel gestopt wordt, hoe lang gaat de seismiciteit dan nog door? • Wat is de kans van voorkomen van een aardbeving die een gegeven magnitude overschrijdt? • Wat is de grondversnelling met een herhalingsfrequentie van eens in de T jaar? • Hoe kun je processen zodanig inrichten dat ‘negotiated knowledge’ ontstaat? • Hoe kun je processen zodanig inrichten dat ‘onvoldoende betrokkenheid’ wordt voorkomen? • Hoe kun je processen inrichten zodat rekening wordt gehouden met de aan deze processen inherente beperkingen? 7
Data
8
import Kennis wind
biomassa zon
Gaswinning reduceren
Totale energie aandeel
NEN8700 Waar treden aardbevingen op?
3500 Monumenten verstevigen
verduurzamen
verfraaien 9
Bouwen en erfgoed
Contactpersonen betrokken onderzoekers:
Joop Paul (Bouwen) en Rob van Hees (Erfgoed)
Ingrijpende bouw- en versterkingsopgave
geven voor de voorgestelde aanpak? Ook is
De bevingen in Groningen leveren een ingrij-
dan oorspronkelijk gedacht. Zelfs de huidige
pende bouw- en versterkingsopgave op, zo-
verfijnde typologie blijkt niet te passen op de
wel voor woningen en publieksvoorzieningen
werkelijkheid, waarin haast ieder huis uniek
zoals scholen, als voor het Groninger erfgoed.
lijkt te zijn.
Over de vraag om hoeveel gebouwen het
de variëteit aan woningtypologieën veel groter
precies gaat bestaat nog onzekerheid, net
… ook ten aanzien van normen
als over welke methoden het beste gebruikt
Naast materiele schade is ook de kans op
kunnen worden. Het is echter essentieel niet
slachtoffers een belangrijke factor. Daar is
af te wachten, maar nu maatregelen te nemen
een harde norm voor. Zoals beschreven in de
ter versterking van woningen en gebouwen en
NEN8700 - de Nederlandse norm voor het be-
het gebouwde Groninger erfgoed.
oordelen van bestaande constructies en ver-
Ook hier veel onzekerheden…
bouw - is de norm voor dodelijke slachtoffers 10^-5. Dat is gebaseerd op de kans op overlij-
Voor een deel is de bouwopgave duidelijk: er
den in het dagelijks leven als gevolg van een
is bekend welke gebouwen het eerste aange-
ongeval; een kans die 10^-4 is. Tien procent
pakt gaan worden. Voor een niet onaanzienlijk
daarvan wordt als acceptabel beschouwd.
deel is de opgave echter buitengewoon in-
Een harde norm, maar hoeveel huizen dit pre-
gewikkeld. Welke maatregelen nemen we en
cies betreft is onderwerp van discussie. Zeker
zijn die dan wel acceptabel voor de bewoners
is wel dat het aantal gebouwen met een on-
ten aanzien van andere aspecten dan veilig-
aanvaardbaar veiligheidsrisico gelukkig veel
heid alleen? In welke gevallen gaan we over
lager is dan het aantal gebouwen met schade
tot versterken en wanneer tot slopen? En wat
en/of de kans op het verergeren daarvan.
gebeurt er als bewoners geen toestemming
Het risico op schade, verminderd woongenot
11
en waardedaling zijn echter ook bijzonder
zaak; erfgoed heeft ook historische waarde
belangrijk voor eigenaren en bewoners, maar
en erfgoed heeft economische waarde via
voor zulke immateriële schade is geen norm.
toerisme. Bovendien moet er altijd worden
… en oplossingen Er is onzekerheid over oplossingen die nu in
gezocht naar een balans tussen maatregelen en monumentale waarde.
overvloed worden aangeboden ter verstevi-
Bijzondere rol van monumenten
ging van gebouwen. Zijn ze wel zo effectief of
De Groninger monumenten – 1500 rijksmonu-
zijn ze misschien zelfs overgedimensioneerd?
menten en 3500 gemeentelijke monumenten
Wanneer een gebouw niet integraal wordt
– spelen een bijzondere rol in dit vraagstuk.
aangepakt, kan dit tot problemen leiden. De
Niet alleen is het belangrijk om te zorgen voor
kosten voor een versterkingsoperatie zijn
het behoud van de bestaande monumenten
uiteraard sterk afhankelijk van de gekozen op-
door afdoende verstevigingsmaatregelen,
lossingen en het aantal betrokken woningen.
maar het Groninger erfgoed heeft ook een
Geen geïsoleerde problematiek
positieve voorbeeldfunctie en kan ter inspiratie dienen van nieuwbouw. Waar nieuwbouw
Deze opgave is niet los te zien van andere
gesloopte, onvoldoende aardbevingsbesten-
maatschappelijke processen, zoals demo-
dige woningen vervangt, zou die geïnspireerd
grafische ontwikkelingen. De regio heeft te
kunnen worden op de aanwezige monumen-
maken met krimp, ambities en een trek naar
tale gebouwen. Dit kan door gebruik van
de stad Groningen. Tegelijkertijd zijn er veilig-
materialen die aansluiten bij de traditie, door
heidskwesties en komt ook het voortbestaan
vormentaal of door gebruik te maken van de
van het erfgoed in gevaar. Het herstel en
aanwezige (stedelijke) morfologie. Door het
behoud daarvan is niet alleen een technische
aardbevingsbestendig maken/bouwen te com-
12
bineren met energieneutraal bouwen komt er
ervoor dat er mooi, innovatief en duurzaam
ruimte voor innovatie, met kansen voor MKB
wordt gebouwd, rekening houdend met niet
en maakindustrie. Zo wordt Groningen een
vervangbaar erfgoed? Hoe betrekken we de
showcase voor heel Nederland, aantrekkelijk
Groninger bevolking hierbij?
voor bewoners en bezoekers, en een symbool van trots voor de Groningers.
Ook hier de noodzaak van betrokkenheid
Op zoek naar innovaties: slimme zoekprocessen Hoe kan bij de bouwopgave een zoekproces worden ingericht dat leidt tot slimme oplossin-
Het inschakelen van eigenaren en bewoners
gen? Het antwoord op deze vraag is veelal
bij het nadenken over oplossingen en het
dat het zoekproces over meer moet gaan dan
monitoren van het effect van bevingen kan
uitsluitend bouwen. Het gaat om verbreding
hier van grote waarde zijn. Betrokkenheid is
en verbinding met andere onderwerpen: met
niet alleen moreel bezien noodzakelijk, maar
de huidige krimp van de regio, met welzijn
kan ook leiden tot een creatievere aanpak en
van bewoners, met onderwijs enz. Via slimme
tot een betere onderlinge verstandhouding
processen - aanbestedingen, prijsvragen -
tussen eigenaren/bewoners en overheid/in-
kan worden geprobeerd om zoveel mogelijk
stanties.
creativiteit uit de samenleving te halen. Zeker
Burgerparticipatie heeft nog meer positieve
wanneer degenen die met ideeën komen een
kanten, waaronder uitgebreide dataverza-
verbinding met andere onderwerpen mogen
meling over de gevolgen van bevingen en
maken, neemt de kans op innovaties toe.
de effecten van maatregelen. Deze dataset
Slimme zoekprocessen kunnen ook inhouden
kan bijdragen aan beter technisch begrip en
dat er niet alleen inhoudelijke ideeën worden
verbeterde maatregelen.
voorgesteld, maar dat indieners al aangeven
Drieledige opgave
met welke stakeholders, met name bewoners, ze die willen realiseren.
Al met al gaat het bij de bouwopgave om een drieledige opgave. Hoe versterken we welke bestaande gebouwen op een efficiënte en effectieve manier? Hoe zorgen we
Onderzoeksvragen • Hoe maken we onderscheid tussen aardbevingsschade en schade veroorzaakt door andere processen om zo de kwaliteit van ingrepen te kunnen verbeteren? In het verlengde hiervan, hoe is de ontwikkeling van de fragiliteit van woningen en gebouwen (accumulatie van de effecten van herhaalde bevingen)? • Hoe brengen we maatregelen en ‘monumentale waarden’ in balans? En ook: zijn er tijdelijke, niet-storende maatregelen mogelijk? • Hoe valideren we aangeboden oplossingen als bouwkundige ingrepen? • Hoe combineren we erfgoed met innovatie? • Hoe betrekken we de Groninger bevolking actief bij het monitoren van schadeprocessen en van effecten van maatregelen?
13
Energievraagstuk
Contactpersonen betrokken onderzoeker(s):
Aad CorreljĂŠ
Groninger gas heeft systeemfunctie
Geen simpele oplossingen
Het Groninger gas is natuurlijk ook cruciaal
zaam opgewekte – bronnen van energie heeft
voor de Nederlandse energiehuishouding.
consequenties voor de toepassingen aan de
Gas heeft namelijk een systeemfunctie: het
vraagkant en voor conversie, transport en
is makkelijk om te zetten in energievormen
opslag van de verschillende energiedragers.
als warmte en elektriciteit en voorziet zo in
In combinatie met het streven naar minder
onze energiebehoeften waar, wanneer en in
CO2-uitstoot staan we voor substantiële inves-
welke vorm we maar willen. Beperking van de
teringen in bestaande en nieuwe systemen,
productie van Groninger gas leidt dus op de
die bovendien niet op korte termijn realiseer-
langere termijn tot een fundamenteel energie-
baar zijn. Dit leidt tot complexe coördinatie
vraagstuk met verstrekkende gevolgen.
en organisatievraagstukken. Groningen is
Gas uit Groningen is een flexibele energie-
dus geen simpel compensatievraagstuk en er
bron, voor onder meer de seizoensgerelateer-
zijn geen simpele oplossingen voor het snel
de vraag naar warmte. Ook internationaal is
stoppen met de gaswinning.
het belang van het gas groot. De uitgebreide
Een overgang naar andere – al dan niet duur-
delsplaats TTF (Title Transfer Facility) is een
Huidig debat te versnipperd, zwart-wit, geen aandacht voor tijdsdimensie
belangrijke hub in Europa. De gasbaten zijn
Een drietal factoren bemoeilijkt de dialoog
bovendien een aanzienlijke bron van inkom-
over een toekomstperspectief. Ten eerste
sten voor de overheid.
is de discussie nu te versplinterd. Debat-
gasinfrastructuur wordt gebruikt om gas te exporteren en de Nederlandse virtuele gashan-
De noodzaak van een acceptabel winningsplan
ten blijven te smal om tot een afweging te komen van de gevolgen van verschillende oplossingen voor het energiesysteem en de
Op korte termijn moeten we toe naar een
maatschappij als geheel. Ten tweede worden
maatschappelijke acceptabel winningsplan, re-
zowel de problemen als de oplossingen in
kening houdend met zowel de risico’s van de
de debatten vaak geformuleerd in retorisch
gaswinning als de belangrijke rol van het gas.
aantrekkelijke termen van alles of niets.
15
Echter, denken in termen van meer of minder
CO2-uitstoot ook noopt tot afname van het
biedt mogelijkheden om geleidelijk effectie-
gasgebruik, maakt ook andere maatregelen
ve verschuivingen te bewerkstelligen in de
noodzakelijk. Hierbij valt te denken aan de in-
energievoorziening voor de verschillende
zet van (combinaties van) alternatieve vormen
gebruikers. Ten derde lijkt uit het oog verloren
van energievoorziening als warmte, zonne- en
dat de problemen zich niet op dezelfde tijd-
windenergie, en bio- en andere gassen, en
schaal voordoen qua urgentie. Fasering van
aan reductie van de energievraag door middel
de verschillende problemen in de tijd vergroot
van isolatie en grotere efficiëntie. Renovatie
de mogelijkheden om geschikte oplossingen
van de elektriciteitsvoorziening wordt nood-
te vinden. Dat geldt zowel voor het gebruik en
zakelijk om te kunnen voldoen aan de eisen
de origine van gas, als voor de introductie van
die de fluctuerende opbrengsten van wind
duurzame energievormen.
en zonne-energie stellen aan de transport en opslagcapaciteit.
Breder perspectief van de energietransitie
Duurzaamheidsambities
Afhankelijk van het gekozen reductiescena-
De problematiek rond het Groninger gas is
rio – van milde tot stringente maatregelen
dus geen Gronings vraagstuk, maar op zijn
– zullen zich verschillende knelpunten in de
minst een nationale kwestie. Om te beginnen
energievoorziening kunnen voordoen, die het
omdat het gas als zeer flexibele energiebron
tijdspad voor verschillende oplossingen be-
een systeemfunctie heeft, terwijl Nederland
palen. Voor de gasmarkt gaat het dan onder
minder afhankelijk wil zijn van gas uit het
meer om maatregelen als het afbouwen van
buitenland. Belangrijker nog is dat ons land
de export van G-gas, de overgang op hoog-
zich in Europees verband gecommitteerd aan
calorisch (H)-gas, en het diversifiëren van de
een CO2-arme energievoorziening, met een
import uit Rusland door het vergroten van de
uitstoot die 80 tot 95 % lager is dan in 1990.
eigen productie en import van gas uit Noorwe-
Deze energietransitie noopt tot een integrale
gen en LNG (vloeibaar gas) uit andere landen.
heroriëntatie van de gehele energieketen op
Het bredere perspectief van de energietransi-
nationaal en internationaal niveau.
tie, waarbij de opgave van het reduceren van
Onderzoeksvragen • Wat zal, gegeven het toelaatbare productieprofiel, de toekomstige bijdrage van Groningengas aan de Nederlandse energievoorziening kunnen zijn? • Welke mogelijke alternatieven bestaan er om de rol van Groningengas op te vangen en hoe kunnen die het best gebruikt en gecombineerd worden voor verschillende toepassingen en op verschillende locaties? • Wat zijn de risico’s voor leveringszekerheid bij toenemende import? • Wat zijn de consequenties voor het TTF bij afnemende gaswinning? • Wat zijn de consequenties voor wat betreft de inkomsten, de kosten, winsten, en de overheidsinkomsten en subsidies, en voor de verdeling daarvan over burgers, bedrijven en overheden, nationaal en internationaal?
16
Lokale en nationale energievoorzieningen: nieuwe processen van besluitvorming
ele projecten ontstaat er echter spanning
In de inleiding was de constatering al: ener-
collectieve realiteit. Als we elk lokaal project
gieproductie vindt steeds vaker lokaal plaats
optimaal vormgeven en rekening houden met
en energie komt uit steeds meer bronnen.
alle belangen, kan dat op nationaal niveau
Daarbij spelen op lokaal niveau vaak dezelf-
tot een probleem leiden, zoals het niet halen
de issues als in Groningen. Dus ligt het voor
van duurzaamheidsdoelstellingen. Hoe orga-
de hand om op lokaal niveau betrokkenen
niseren we die processen tussen individuele
een aandeel te geven in besluitvorming. Met
en collectieve rationaliteit?
tussen het lokale en het nationale belang, in wetenschappelijke taal: tussen individuele en
de toename van lokale winning en individu17
Besluitvorming
Contactpersonen betrokken onderzoeker(s):
Hans de Bruijn, Sabine Roeser
Onzekerheid en wantrouwen bemoeilijken besluitvorming
risicovolle cocktail: een voedingsbodem waar-
De wetenschap kan geen eenduidige zeker-
wetenschap meer worden vertrouwd.
heid bieden in het Groninger vraagstuk. Op
in uiteindelijk overheid noch industrie noch
pers een slag om de arm houden, ook als het
Dus is aandacht voor een goed proces belangrijk
gaat om veiligheid. Het debat in Groningen
Hoe kunnen we de besluitvormingsprocessen
is echter sterk gepolitiseerd en in zo’n ge-
verbeteren, gegeven alle onzekerheden en
politiseerde omgeving is de tolerantie voor
wantrouwen? Onzekerheid en wantrouwen
onzekerheid erg laag. Van wetenschappers
kunnen namelijk niet alleen worden wegge-
worden dus uitspraken gevraagd die je eigen-
nomen door (nog) meer onderzoek en meer
lijk niet van hen kunt vragen.
experts. We zullen tevens moeten investeren
Bij de Groningers heerst intussen groot wan-
in processen die leiden tot betere besluitvor-
trouwen, deels omdat er lange tijd ontkend
ming. In de voorgaande drie delen van het
is dat er een probleem was, deels als reactie
vierluik hebben we al een aantal van dat soort
op de ‘split incentive’ waarbij Groningen de
processen getypeerd:
lasten van de gaswinning draagt en de rest
• processen gericht op de acceptatie van we-
van het land van de baten profiteert. Lange
tenschappelijk onderzoek, van ‘negotiated
tijd zijn de veiligheidsrisico’s niet onderkend,
knowledge’
zich niet bijzonder: vaak moeten wetenschap-
terwijl veiligheid een kernwaarde is, waarvoor
• processen, gericht op het zo veel mogelijk
burgers in hoge mate afhankelijk zijn van de
activeren van creativiteit bij het zoeken van
overheid.
oplossing voor de bouwopgave, ‘slimme
Onzekerheid, split incentives en het gevoel
zoekprocessen’
niet fair te worden behandeld vormen een
• processen om tot besluitvorming te komen
19
over de gaswinning, waarbij ook rekening
ming en ruimte te geven voor hun zorgen en
moet worden gehouden met de spanning
waarden kan ook een herstel van vertrouwen
tussen het regionale en nationale belang.
optreden.
Een proces, met onderliggende normatieve en ethische vragen Bedenk, Groningen is meer dan een weten-
Betrokkenheid bij besluitvorming kan leiden tot betere besluiten en draagvlak
schappelijk-technisch vraagstuk; Groningen
Voor een dergelijke betrokkenheid van bur-
is ook een complex ethisch-maatschappelijk
gers en andere stakeholders, zijn er allerlei
vraagstuk, waarbij waarden en feiten onlos-
benamingen: omgevingsmanagement, parti-
makelijk met elkaar zijn verbonden. Dit vergt
cipatieve besluitvorming, interactieve besluit-
naast verder wetenschappelijk onderzoek
vorming, co-creatie, burgerparticipatie, sta-
ook morele reflectie, bijvoorbeeld over wat er
keholdermanagement, procesmanagement.
wordt gemeten, hoe dat wordt gewogen, en
Inmiddels weten we veel over dit soort besluit-
wat wenselijke scenario’s zijn. Er ligt immers
vormingsprocessen. Ze kunnen bijdragen
altijd een normatief uitgangspunt ten grond-
tot meer draagvlak en tot inhoudelijk betere
slag aan onderzoek. Andere morele vraag-
besluitvorming (tot ‘verrijking’ van de besluit-
stukken in deze context hebben betrekking
vorming); partijen die worden betrokken bij
op verantwoordelijkheid en op rechtvaardige
de besluitvorming, kunnen immers informatie
verdeling van risico’s en baten. Bij deze kriti-
hebben, waar anderen niet over beschikken.
sche morele reflectie dienen alle stakeholders
Wanneer draagvlak ontstaat en besluiten be-
een rol te spelen.
ter worden, kan dit weer bevorderlijk zijn voor
Herstel van vertrouwen vergt dus veel meer
het vertrouwen tussen overheid en burgers.
dan alleen heldere communicatie naar bemoeten actief betrokken worden bij de besluit-
Maar niet naïef zijn over dit type besluitvorming
vorming over het winningsplan, het herstel
Tegelijk, we moeten niet naïef zijn over dit
van geleden schade, het aardbevingsbesten-
soort besluitvorming, alsof betrokkenheid
dig maken van gebouwen, en bovenal de
van burgers en andere stakeholders altijd tot
leefbaarheid van een mooi Groningen. Door
draagvlak en betere besluitvorming leidt.
de bevolking te betrekken in de besluitvor-
Om een paar zaken te noemen:
woners over het hersteltraject. Groningers
20
• Er bestaat een ‘participatieparadox’: partijen
tives bevatten, die het aantrekkelijk maken
participeren in de besluitvorming en dat leidt
voor partijen om te participeren. Een paar
juist tot meer, in plaats van minder conflict.
voorbeelden van dergelijke incentives:
• Er is vaak de vraag van mandaten of
• de agenda is voldoende open, bevat onder-
‘commitment power’: hebben de vertegen-
werpen die interessant zijn voor de partijen,
woordigers in het proces het vermogen om
er is een vooruitzicht op winst;
hun achterbannen te binden? • De aanname is dat partijen zich in een pro-
• de onderliggende normatieve vragen over fairness en rechtvaardigheid worden erkend;
ces gedisciplineerd zullen gedragen; dat is
• er is een goede koppeling aan de formele
niet altijd zo, zeker niet wanneer het wan-
besluitvorming: wat in een proces wordt
trouwen groot is.
afgesproken, mag vervolgens niet stranden
• Dit soort processen kent anders dan formele
in de formele besluitvorming;
processen, vaak geen duidelijke spelregels.
• de kernbelangen van de deelnemende par-
Partijen kunnen dientengevolge al snel van
tijen zijn veiliggesteld; het proces mag geen
mening zijn dat de ander zich niet goed of
bedreiging zijn voor de kernwaarden waar zij
eerlijk gedraagt.
voor staan.
• Aanname is ook dat het voor partijen aan-
Er zijn nog allerlei andere incentives. Waar
trekkelijk is om te participeren. Maar als zij
het hier om gaat is dat het ontwerp van een
de situatie als win-lose inschatten, is de
dergelijk proces cruciaal is voor de slaagkan-
kans daarop gering.
sen ervan en dus goed doordacht moet zijn,
Dus processen zo ontwerpen dat ze sterke prikkels kennen om mee te doen
vanuit het perspectief van elk van de deelnemende partijen.
Wanneer processen deze en dergelijke valkuilen kennen, is het belangrijk dat ze incen-
Onderzoeksvragen: • Hoe verloopt besluitvorming wanneer er sprake is van veel weerstand: welke strategieën hanteren de verschillende spelers en welke patronen van besluitvorming komen hier uit voort? • Hoe kunnen we deze empirische inzichten gebruiken om betere besluitvormingsprocessen te ontwerpen? • Hoe verloopt besluitvorming omtrent aardbevingsveiligheid als er veel onzekerheden zijn in de vaststelling van de veiligheidsrisico’s en in de effectiviteit van maatregelen? • Hoe kunnen burgers beter worden betrokken bij besluitvorming over gaswinning? • Welke rol zouden emoties en onderliggende waarden kunnen spelen om tot een rechtvaardige en maatschappelijk gedragen oplossing te kunnen komen? • Hoe verhouden de risico’s en maatregelen in Groningen zich tot andere veiligheidsrisico’s in Groningen en tot elders in Nederland? • Welk veiligheidsniveau vindt de overheid acceptabel?
21
Conclusies Integrale aanpak
22
De vier bovengeschetste hoofdlijnen
vragen liggen op het snijvlak van disciplines.
hebben een aantal in het oog springende
Hoewel een breder perspectief de zaken
overeenkomsten: het gaat in alle vier de
op het eerste gezicht lijkt te compliceren,
gevallen om een meervoudige problematiek,
schuilt hierin juist het oplossend vermogen.
waar nog veel onzekerheden bestaan.
Voorbeelden die we eerder hebben
Hier komt nog bij dat het lastig is experts
genoemd: het bredere perspectief van de
op deze wetenschappelijke gebieden
Nederlandse energietransitie; de combinatie
te vinden die door alle betrokkenen als
van wetenschappelijk-technologische en
waarlijk onafhankelijk worden beschouwd.
ethisch-maatschappelijke vraagstukken; en
Desalniettemin moeten er op alle vier de
het gelijktijdig zowel aardbevingsbestendig
terreinen op korte termijn belangrijke,
bouwen als duurzaam, mooi en innovatief.
bestuurlijke besluiten worden genomen.
Bij de TU Delft beschikken we op een breed scala aan relevante subdisciplines over de
Zoals we hebben benadrukt is er ook goed
noodzakelijke expertise om deze integrale
nieuws: de wetenschappelijke kennis over
aanpak mede vorm te geven. Dit lukt alleen
de aardbevingen in Groningen neemt toe.
in samenwerking met alle betrokken partijen
Deze weg moet vooral worden gecontinueerd.
zoals de (lokale, regionale, en nationale)
Vanuit de discussies binnen onze groep willen
overheid, collega kennisinstellingen,
we hierbij vooral het belang benadrukken
bedrijfsleven, en burgers.
van een integrale aanpak: belangrijke
23
Colofon Auteurs Prof.mr.dr. J.A. (Hans) de Bruijn (voorzitter) Dr. A.F. (Aad) Correljé Prof. dr. L.G. (Läslo ) Evers Prof.dr.ir. P.H.A.J.M. (Pieter) van Gelder Prof.ir. R.P.J. (Rob) van Hees Prof.dr.ir. J.C. (Joop) Paul Prof.dr. S. (Sabine) Roeser
Eindredactie Agaath Diemel (Interne Communicatie)
Illustraties Lars Hartnack
Coverfoto Marcel Krijger
Lay-out Liesbeth van Dam (Media Solutions)
24
26