BATI EDEBIYATINDA AKIMLAR-2 İbrahim GÜMÜŞ
ANTIK DÖNEMDEN RÖNASANS’A BATı EDE. 1. Batı ve Batı Edebiyatı Kavramları Batı; merkezi Avrupa olmakla birlikte, sınırları Avrupa kıtasını aşan ve ortak bir kültür, felsefe, din, sanat ve medeniyete sahip olan toplulukların oluşturduğu dünyadır Batı edebiyatı; ortak kültür, felsefe, din, sanat ve medeniyete sahip batılı toplumların Antik Çağdan günümüze kadarki süreçte ortaya koydukları edebiyattır. İki kaynak etrafında şekillenmiştir: A. Dünya görüşü ve ahlak anlayışı itibariyle Hıristiyanlık B. Kültür ve sanat itibariyle eski Yunan ve Latin
2
Batı edebiyatının kaynağı, Eski Yunan ve Latin edebiyatlarıdır. Eski Yunan edebiyatının ana kaynağı da Homeros'un "ilyada" ve "Odysseia" destanlardır. Latin edebiyatı, Eski Yunan kültür ve sanatının etkisinde gelişen bir edebiyattır. Eski Yunan ve Latin edebiyatlarının yapıtlarında, mitolojik öğelere ağırlık verilmiştir. 11. yüzyıldan sonra kiliseyi ve dini her şeyin üstünde tutan, kişinin yaşam ve düşünce özgürlüğünü kısıtlayan, edebiyatta ve sanatta "öteki dünya" görüşünü hâkim kılan "Ortaçağ" adı verilen dönem başlamıştır.
3
Doğa ve dinle ilgili yiğitlik öyküleri, halk ozanlarının aşk ve yiğitlik konularında söyledikleri "balatlar" ve "ulusal destanlar" bu dönemin başlıca edebiyat ürünleri arasındadır. "Ortaçağın büyük ozanı, "Rönesans'ın da hazırlayıcılarından olan ve "İlahi Komedya" adlı yapıtıyla tanınan Dante'dir. Batı edebiyatında yenileşme, bilim ve sanatta "yeniden doğuş" anlamına gelen "Rönesans'la 15. yüzyılda başlamıştır. Bu dönemde, kralların ve derebeylerinin sınırsız güçleri kısıtlanmış, kişi, insanca ve özgürce yaşama isteğine kavuşturulmuştur. Böylece sanatçılar, düşüncelerini edebiyatla yayarak, kilise dili olan Latince'nin yerine kendi ulusal dilleri ile güçlü yapıtlar ortaya koymaya başlamışlardır. Rönesans, 17. yüzyılın ortalarına doğru "Klasisizm" akımının doğmasına ortam hazırlamıştır. Böylece Batı edebiyatı, birbirine tepki olarak ortaya çıkan akımların etkisinde gelişimini sürdürmüştür.
4
2. ESKI YUNAN EDEBIYATI Batı edebiyatının başlangıcı ve temel kaynağı eski Yunan edebiyatıdır. Bir Ege Denizi çevresi ve Akdeniz bölgesi edebiyatıdır. Eski Yunan edebiyatını kronolojik olarak şu şekilde sınıflandırabiliriz: A. Epik Çağ: Homeros öncesi ve Homeros dönemi B. Lirizm ve nesrin başlangıcı: Lirik şiirin; felsefe ve tarih etrafında da nesrin geliştiği dönem. C. Antik Dönem: Trajedi ve komedi türlerinin geliştiği dönem D. Hellenistik (İskenderiye) Dönemi: Mısır fethinden sonra Yunan ed. Şekillenmesi 5 E. Roma Dönemi:Yunan edebiyatının Roma’da şekillenmesi.
M. Ö. 9. yüzyıla kadar inen Yuna edebiyatının ilk örnekleri dini içerikli metinlerdir. Daha sonraları epik şiir ortaya çıkmıştır. İlk ürünler sözlü ve mitolojik karakterlidir. Yunan edebiyatının ilk ve asıl örneğini Homeros’un İlyada ve Odysseia adlı destanlarıdır. Epik şiir tarzında olan bu destanlar, tanrılar ve insanlara ait ihtiras, aşk, belik, öfke, sadakat, sabır gibi evrensel temaları ön plana çıkarır. Destan devrinden sonra lirik, epik, didaktik ve satirik tarzlarda olmak üzere şiir; tarjedi ve komedi türlerinde olmak üzere tiyatro, hitabet, fabl, tarih ve felsefenin gelişimi yaygınlaşır. Bunların içinde tiyatro, Yunan edebiyatının en güçlü türünü oluşturur. Trajediler ile birlikte destan devri sona ermiş, insan birey olmanın bilincine varmaya başlamıştır.
6
İskendireye döneminde, sanat/edebiyat geniş halk kitlelerine seslenmekten uzaklaşmış, seçkinlere hitap eder duruma gelmiştir. “Sanat sanat içindir” ilkesi benimsenmiş, bireysellik öne çıkmış, konu ve şekilde bir takım yeniliklere gidilmiştir. Roma döneminde ise, Yunan edebiyatı bir taraftan Latin kültürünün etkisi altına girerken, diğer taraftan Latin kültürü ve edebiyatını etkiler. M.Ö. 5. yüzyılda Altın çağını yaşarken, M.Ö. 2. yüzyıldan itibaren gücünü kaybetmeye başlar ve yerini Latin edebiyatına bırakır.
7
Özellikleri: Milli ve özgün bir niteliğe sahiptir. Temelde insanın evrensel tarafları ve karakteri üzerinde durur. Orijinal bir edebiyattır. Edebiyatın çeşitli türlerinde pek çok eser verilmiştir. Ana kaynağı Homeros’un destanlarıdır.
Antik Çağ Edebiyatı, Rönesans sonrası Batı edebiyatı için hep bir model ve kaynak olmuştur. Bu sebeple ondan uzaklaşma, yozlaşma olarak görülmüş ve ona dönüm ihtiyacı hissedilmiştir. 8
YUNAN EDEBIYATI SANATKARLARI Homeros: Eski Yunan edebiyatının ilk ürünleri sayılan "İlyada" ve "Odysseia " adlı destanları derlemiştir. "İlyada" destanında,Yunanlılann, Truvalılarla savaşıp, onları yenmeleri anlatılır.Yunanca bu destanda eski Yunanlıların gelenek ve görenekleri, felsefi inançları ve Çanakkale yöresinin tarihi coğrafyası hakkında önemli bilgiler vardır. " Odysseia " destanın da ise Truva'nın yıkılışından sonra, yurduna dönmek için yola çıkan Odysseus'un on yıl süren yolculuğu sırasında başından geçen olaylar anlatılır. M.Ö. 8-9. yüzyılda yaşamıştır.
9
Sappho: M.Ö. 7. yüzyılda yaşadığı tahmin edilen ünlü kadın şair, dokuz kitaplık lirik şiirden günümüze 170 kadarı ulaşabilmiştir. Aisopos (Ezop): M.Ö. 6. yüzyılda yaşadığı tahmin edilen Antik yunan edebiyatının fabl türündeki büyük ismidir. Eğiticilik işlevinin esas olduğu fabllarını Fabller isimli eserinde toplamıştır. Aiskhylos (M.Ö. 525-456): Antik Yunan tiyatrosunda trajedi türünün kurucu ve büyük temsilcisidir. Tragedyalarında, tanrıların gücüne inanmış; dünyayı ve insanları, tanrıların, olması gerektiği gibi yönettiği, tanrılara isyan edenlerin cezalandırılması gerektiği tezini savunmuştur Hiketites, Ateş Taşıyan Promethus, Zincire Vurulmuş Promethus en tanınmış eseridir.
10
Sophokles (M.Ö. 497-406): Aiskhylos’dan sonra en önemli trajedi şairidir. Tragedyalarında olanı değil, olması gerekeni yansıtmaya çalışmıştır. Tragedyalarında insanlar, kaderleriyle ve tannlaria savaşmış; fakat yenilen insanlar olmuştur. Tragedyada koronun önemini azaltmış, diyalogu ön planda tutmuştur. Eserleri: Aias, Antigone, Kral Oidipus, Elektra, Trakhis Kadınları, Oidlpus Kolonos'ta: Tragedya. Euripidies (M.Ö. 485-406): Tragedyalannda, kadın rollerine önem vermiş; aşk ve insan-tanrı mücadelesi yerine insanın kendi kendisiyle olan mücadelesini işlemiştir. Edebiyatın yanı sıra, felsefeyle de ilgilenmiş, tiyatroya konu, dekor ve sahne düzeni bakımından yenilikler getirmiştir. 11 Eserleri: Helene, Hekabe, Medela, Alkestis, Elektra, Herakles, İphigenia, Fenikeli Kadınlar: Tragedya
Aristophanes (M. Ö. 448-388): Antik Yunan edebiyatının komedi türündeki ilk büyük sanatçısıdır. Toplumsal kesimler arasındaki çatışmaları konu edinen ince yergili, komedya türünde yapıtlar vermiş, komedyalarında güldürü gücünü en yüksek düzeyde tutmuştur. Yapıtlarında, dilinin zenginliğinin yanında keskin alaycılığı ve iğneleyiciliği göze çarpar. Gelenekçi bir anlayışa sahip olduğundan; komedyalarında, yapılan yeniliklere ve bu yenilikleri yapanlara karşı çıkmıştır. Eserleri: Eşekarıları, Kurbağalar, Kuşlar, Atlılar, Bulutlar, Barış: Komedya
12
Hesiodos : M.ö. 7. yüzyılda yaşamış didaktik şiirleriyle tanınmıştır. Eserleri: Theogani, Erga kai Hemerai, Apsis Herakleous, Gynaikon Katologon, Melampodia. Menandros (M.Ö.342-292): Komedi yazarıdır. Eserleri: Epitrepontes, Perikeiromene, Samia, Heros, Georgos, Kolaks. Demosthenes (M.Ö. 384-322): Hitabet türünün önemli ismidir. Eserleri: Androtion’a Karşı, Timokrates’e Karşı, Aristoteles’e Karşı, Konton’a Karşı.
13
Sokrates (M.Ö. 469-399): Ünlü Yunan filozofu. Genellikle ahlak felsefesinin, yani değer öğretisinin kurucusu olarak bilinirse de, ondan geriye kalan şey, bir öğretiden çok, kişilerin bilincine, özlerinin ne olduğunu göstermeye yönelik bir çabadır. Sokrates, her türlü edinilmiş bilgiyi yadsıyan bir düşünceden yola çıkan yöntemiyle, yani diyalog sanatı ya da diyalektikle, insanlara, bilgiye sahip olduklarını sandıklarını, oysa sahip olmadıklarını kanıtlıyordu.
14
Platon/Eflatun (M.Ö. 427-347): Sokrates'ten ders almış, onun etkisiyle politikaya girmiş bir düşünürdür. Sokrates mahkûm edilince Sicilya'ya gitmiş; sonra tekrar Atina'ya dönmüştür. Ahlak ve erdem üzerine birtakım düşünceler ortaya koymuş, bu düşüncelerini devlet-toplum-birey ilişkisi içinde açıklamıştır. Hocası Sokrates gibi, sokaklarda ve pazaryerlerinde öğretim yapmak istemediğinden, kalabalıktan uzak bir yerde bir okul kurarak, seçkin öğrenciler yetiştirmeyi amaçlamıştır. Bunun için meşhur okulu Akademiyi kurmuştur. Amacı, öğrencilerine bilgi aşkını aşılayarak, onları filozof bir yönetici olarak yetiştirmektir; bu yüzden ahlak ve siyasete ağırlık vermiştir. Yapıtlarını diyalog biçiminde yazmıştır. 15 Eserleri: Devlet, Diyaloglar: Düşünce
Aristoteles (M.Ö. 384-322): Yunanlı bilim adamı ve düşünürdür. Platon'un Akademisi'nde okumuş ve orada hocalık yapmıştır. Sonraları Platon'un idealarına karşı çıkmıştır. Varlığın ne olduğunu araştırmış, yapıtlarında bu doğrultudaki düşüncelerini dile getirmiştir. Ahlaki değerleri teminat altına alacak ve bilimsel doğruları ortaya koyacak bir kuram, bilime ve ahlaka hakkını verebilmek için, atomlar veya idealar benzeri gözle görülemeyen varlıkların var oluşunu ön plana çıkarmayan bir teori arayışı içinde olmuştur. Felsefenin yanı sıra tıpla da ilgilenmiştir. Eserleri: Organon, Metafizik, Politika, Poetika, Nikomakhos'a Ahlak: Düşünce, Retorik.
16
Herodotos (M.Ö. 484-425): Ünlü tarih yazarıdır. Eserleri: Historiai (Heredot Tarihi).
Ksenophon (M.Ö.430-355): Tarih yazarıdır. Eserleri: Anabasis, Agesilaos, Kypou Peideia, Hieron, Symposion.
17