SOUVENIR | journey to the Tiny Cyclades by Jenny Andritsou

ΣΟΥΒΕΝΙΡ

ταξίδι στις µικροσκοπικές κυκλάδες

2020

Η παρούσα διπλωµατική εργασία µε τίτλο “ΣΟΥΒΕΝΙΡ: ταξίδι στις µικροσκοπικές κυκλάδες” εκπονήθηκε στο Βόλο κατά την περίοδο 2019-20 απο τις φοιτήτριες: Τζένη Ανδρίτσου, Λίνα Καντερέ υπό την επίβλεψη της καθηγήτριας: Έβελυν Γαβρήλου

_ ΣΟΥΒΕΝΙΡ ταξίδι στις µικροσκοπικές κυκλάδες

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ

9 108

Η ΘΑΛΑΣΣΑ

116

ΤΟ ΝΗΣΙ

124

ΜΕΛΕΤΗ ΜΙΚΡΩΝ ΚΥΚΛΑ∆ΩΝ

130

ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΟΥΒΕΝΙΡ

150

ΛΑΪΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

158

ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΚΕΣ ΚΥΚΛΑ∆ΕΣ

162

ΠΡΟΤΑΣΗ _ ΤΑΞΙ∆Ι ΣΤΙΣ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΚΕΣ ΚΥΚΛΑ∆ΕΣ

200

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

238

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

242

εικ. 1: Στιγµές από το καλοκαίρι του ‘45, ∆ηµήτρης Χαρισιάδης, Φωτογραφικό αρχείο Μουσείο Μπενάκη.

_ Η ζωή είναι σαν µια ατέλειωτη αναµονή για το καλοκαίρι, γι’ αυτήν την ανεµελιά και τη ξεκούραση. Κάποια στιγµή το καλοκαίρι έρχεται και τότε θυµόµαστε ότι όλες οι εποχές µπορούν να προσφέρουν την ανεµελιά αυτή. Μας το θυµίζουν άλλωστε οι αναµνήσεις της παιδικής µας ηλικίας. Απλώς το καλοκαίρι επιτρέπουµε στους εαυτούς µας να είµαστε παιδιά, να περπατάµε ξυπόλυτοι και να κάνουµε µπάνιο στη θάλασσα γυµνοί. _

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Με αφορµή την ειδυλλιακότητα του ελληνικού καλοκαιριού, γίνεται µια προσπάθεια επαναπροσδιορισµού και ανασυγκρότησης όλων αυτών των αναµνήσεων που µας έχουν προσφέρει οι Κυκλάδες, µέσα από την παραγωγή δοµών προσωρινής κατοίκησης (συµπυκνώµατα της Κυκλαδικής νησιωτικότητας). Το όνοµα αυτών επιλέχθηκε να είναι το ΣΟΥΒΕΝΙΡ γιατί εµπεριέχει τις έννοιες της ανάµνησης και του ταξιδιού. Ξεκινώντας τη διαδικασία της έρευνας έγινε µια προσπάθεια συλλογής καλοκαιρινών αναµνήσεων µέσω της διεξαγωγής ενός ερωτηµατολογίου και της δηµιουργίας ενός λευκώµατος φωτογραφιών. Ακολούθησε η θεωρητική προσέγγιση των εννοιών του Αρχιπελάγους, της Θάλασσας και του Νησιού, η οποία οδήγησε στη χαρτογραφική µελέτη των νησιών του Αιγαίου. Πιο συγκεκριµένα εξετάστηκε η περιοχή των Κυκλάδων και ειδικότερα αυτή των Μικρών Κυκλάδων. Η επιλογή των δεύτερων ήταν καθοριστική, διότι παρουσιάζουν πολιτισµικό και γεωµορφολογικό ενδιαφέρον, µιας και αποτελούν µια περιοχή η οποία δεν έχει δεχθεί, σε µεγάλο βαθµό αλλοίωση από την έλευση του µαζικού τουρισµού. Τα νησιά που την αποτελούν, χαρακτηρίζονται από το αγνό παρθένο τοπίο τους, σε συνδυασµό µε µικρές κτηριακές επεµβάσεις. Για το λόγο αυτό δηµιουργήθηκαν προσωρινές πλωτές δοµές, προκειµένου να µη διαταραχθεί το φυσικό τοπίο. Η σύνθεση των δοµών αυτών, προέκυψε από την αποδόµηση των βασικών ογκοπλαστικών µορφών που επαναλαµβάνονται στη λαϊκή κυκλαδική αρχιτεκτονική και την αναδόµησή τους µε τελικό προϊόν το ΣΟΥΒΕΝΙΡ. Το σύνολό τους, χαράσσει µια νέα διαδροµή στον αιγαιακό χάρτη, αυτή των Μικροσκοπικών Κυκλάδων. Στόχος είναι ο ταξιδευτής να “ταξιδέψει” σε µία νέα διαδροµή, παράγοντας νέες µνήµες µέσα από γνώριµα ερεθίσµατα.

INTRODUCTION On the occasion of the idyllic nature of the Greek summer, an attempt is made to redefine and reconstruct all these memories that the Cyclades have offered us, through the production of temporary accommodation structures (concentrates of Cycladic insularity). Their name was chosen to be souvenir because it includes the concepts of memory and travel. Starting the research process, made an effort to collect summer memories by conducting a questionnaire and creating a photo album. This was followed by a theoretical approach to the concepts of the Archipelago, the sea and the island, which led to the cartographic study of the Aegean islands. More specifically, the area of the Cyclades and in particular that of the Small Cyclades was examined. The choice of the latter was crucial, due to their cultural and geomorphological interest, as they are an area that has not been greatly altered by the advent of mass tourism. The islands that make it up are characterized by their pure virgin landscape, combined with small building interventions. For this reason, temporary floating structures were created to avoid disturbing the natural landscape. The composition of these structures evolved from the deconstruction of the basic oncoplastic forms that are repeated in the popular Cycladic architecture and their reconstruction with a final product, SOUVENIR. All of them, chart a new path on the Aegean map, that of the Tiny Cyclades. The aim is for the traveler to "travel" in a new direction, producing new memories through familiar stimuli.

_ Προκειµένου να δηµιουργηθεί ένα “γκάλοπ” καλοκαιρινών αναµνήσεων, εβδοµήντα άτοµα ποικίλης ηλικίας και τόπου διαµονής, κλήθηκαν να απαντήσουν σε οκτώ ερωτήσεις µε κοινό άξονα το Αιγαίο. Ποια είναι η πρώτη ΕΙΚΟΝΑ που σου έρχεται στο µυαλό, στο άκουσµα της λέξης Αιγαίο; Ποιο είναι το πρώτο ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ, ΧΡΩΜΑ, ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ, ΦΟΒΙΑ, ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗ, ΕΠΟΧΗ και ΗΧΟΣ. Οι απαντήσεις στις παραπάνω ερωτήσεις οδήγησαν στο συµπέρασµα ότι η πλειοψηφία έχει στο µυαλό της το Αιγαίο ως ένα ηλιόλουστο καλοκαιρινό προορισµό, ξέγνοιαστο, γεµάτο θάλασσα και άνεµο σε ένα καµβά χρώµατος µπλε και άσπρου. _

ΕΙΚΟΝΑ θάλασσα µπαλκόνι µε θέα βράχοι ξερονήσι παραλία κύµατα πανοραµική θέα γεωφυσικός χάρτης πλοίο Ελλάδα χάρτης νησί µε άσπρα σπιτάκια και ξηρή βλάστηση νησί καραβάκια θάλασσα ορίζοντας κύµα η σκηνή µου πάνω στην άµµο θάλασσα παραλία ηλιοβασίλεµα θάλασσα νησιά χάρτης ορίζοντας πισίνα (το αιγαίο είναι σαν µια µεγάλη πισίνα) σοκάκια βράχος νησιά πρύµνη πλοίου “ενοικιάζεται” “πωλείται” ανορθόγραφο σε σοβατισµένο τοίχο µε σπρέι θάλασσα κατσίκες στα βράχια θάλασσα θαλασσίτσα άσπρα σπιτάκια µε µπλε παράθυρα θάλασσα θάλασσα ξαπλώστρα κύµατα θάλασσα θάλασσα απέραντο γαλάζιο πρόσφυγες µπλε της θάλασσας γλάροι-ηλιοβασίλεµα-άνρθωποι σε ξαπλώστρες ήλιος-θάλασσα και το αγόρι µου (αυτό που δεν έχω) µπλε παράθυρα θάλασσα ένωση ουρανού-θάλασσας ήλιος θάλασσα σειρήνες ήλιος η κλασσική εικόνα που είναι στη Σαντορίνη µε την εκκλησία τα σπιτάκια και κοιτάς στη θάλασσα αλλά είναι ΠΡΩΙ όχι απόγευµα- πρωί είναι σηµαντικό αυτό θάλασσα θάλασσα αφροί κυκλαδονήσια ξεραϊλα-ελεύθερο κάµπινγκ γαλάζιο βαθύς µπλε κυµατισµός παραλία ορίζοντας καράβι το µπλε της θάλασσας δελφίνια θάλασσα ορίζοντας οι µικρογρατζουνιές σε όλο το κορµί, που ψήνονται από τον ήλιο και το αλάτι

ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ ηρεµία γαλήνη γαλήνη ανακούφιση ευτυχία έρωτας ξεγνοιασιά ηρεµία γαλήνη χαρµολύπη ροµάντζο γαλήνη ηρεµία γαλήνη ενέργεια ηρεµία γαλήνη απελευθέρωση νοσταλγία γαλήνη ηρεµία ηρεµία γαλήνη χαρά ελευθερία ξεγνοιασιά ηρεµία και βαβούρα γαλήνη νιώθω πολύ µικρός για να χαρακτηρίσω το Αιγαίο χαλαρότητα ηρεµία ηρεµία ευτυχία γαλήνη δροσιά ηρεµία ανεµελιά ανακούφιση απέραντο χαρµολύπη γαλήνη ελευθερία λύπη ξεγνοιασιά διακοπών ανυποµονησία (ήθελα να πάω πολύ καιρό εκεί και πήγα) τρέλα γαλήνη γαλήνη ελευθερία ανεµελιά ελευθερία ξεφάντωµα (Μύκονος) ηρεµία γαλήνη ευχαρίστηση ηρεµία αρµονία ευφορία ανυποµονησία καλοκαιρινή ηρεµία δροσιά της δύσης και της ανατολής ξεγνοιασιά γαλήνη ξεγνοιασιά θαλπωρή γαλήνη αγάπη ηρεµία γαλήνη ξεγνοιασιά

ΧΡΩΜΑ µπλε µπλε µπλε βαθύ µπλε γήινο µπλε γαλάζιο γαλάζιο προς µπεζ γαλάζιο µπλε λευκό γκριζοπράσινο τιρκουάζ µπλε βαθύ µπλε τιρκουάζ γαλάζιο άσπρο γαλάζιο µπλε άσπρο-µπλε γαλάζιο µπλε µπλε απέραντο γαλαζοπράσινο χρυσό λευκό κίτρινο χρώµα ξερής γης µπλε µπλε-γαλάζιο-σιέλ µπλε µπλε τιρκουάζ µπλε λευκό-µπλε µπλε µπλε µπλε χρυσό κίτρινο µπλε µπλε, µπλε µπλε µπλε µπλε-λευκό µπεζ άσπρο-µπλε πορτοκαλί µπλε µπλε µπλε µπλε µπλε µπλε το µπλε το βαθύ της ελληνικής σηµαίας µπλε σκούρο µπλε µπλε γαλάζιο ροζ άσπρο µπλε γαλάζιο (τι περιµένεις, κόκκινο;!) µπλε άσπρο-µπλε βαθύ-µπλε µπλε γαλάζιο άσπρο

ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ πετσέτα ανεµόµυλος καράβι σαγιονάρες µπρίκι καπέλο σκηνή µπλε παγούρι νερού τζετ σκι αλάτι αντηλιακό βότσαλο καραβόπανο καράβι πλοίο σανίδα φακός σεντόνι οµπρέλα παγκάκι καράβι blue star ferries στάµνα, σκηνή µπακπακ αιώρα σκηνή λεφτά ψάθινο καπέλο βάρκα βερµούδα βάρκα παρεό µικρές βαρκούλες γυαλιά παράθυρο σκηνή τσάντα κοχύλι αεροπλανοφόρο καράβια βάρκα βάρκα καράβι καραβάκι καραβάκια σχοινί για άπλωµα βράχος ψάθα σανδάλια µαγιό καράβι στρώµα καΐκι πλοίο κουτάκι µπύρας αναπτήρας σκηνή τέντα ψάθα ψαρόβαρκα πλοίο πλοίο παντόφλες σπίτι σε χώρα νησιού προπέλα ένα ποτήρι κρασί καΐκι ψαροκάικο βιβλίο σουγιάς

ΦΟΒΙΑ τίποτα αέρας σκοτάδι κύµα αποχωρισµός πνιγµός καµία τίποτα πνιγµός αγοραφοβία µοναχικότητα κακή παρέα βυθός βυθός βυθός βράχια να ξεµείνει το ΑΤΜ από λεφτά ηλίαση καµία αρρώστια να χαθώ πνιγµός νερό, να µη µείνω στα Τρίκαλα Ιούλιο µήνα πολυκοσµία κάψιµο τρικυµία γύρισµα ποδιού από σαγιονάρα (διχάλα) τσούχτρες πολλά µποφόρ κουνούπια µεγάλα κύµατα επιστροφή στην πραγµατικότητα (πόλη) αφρισµένα νερά του αιγαίου ναυάγιο πνιγµός καρχαρίες βυθός πνιγµός απώλεια καµία καρχαρίας καµία καµία καµία πνιγµός καµία µεγάλο κύµα µη µου φύγει το µαγιό από το κύµα µοναξιά χρόνος ταξίδι µε το καράβι χανγκόβερ φουρτούνα πνιγµός µοναξιά πνιγµός κακοκαιρία αποµόνωση του χειµώνα βυθός σουπιές έντοµα πνιγµός καµία θαλασσοταραχή µέδουσες απώλεια καµία οτοστόπ δεν έχω σήµα ποντίκια

ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗ κολύµπι µπάνιο ψάρεµα άραγµα κατασκευές για καλύτερο άραγµα στο ελεύθερο κάµπινγκ φωτογραφίες ξεκούραση εξερεύνηση νησιού κολύµπι καµία πεζοπορία ροµάντζο ηλιοθεραπεία κολύµπι διακοπές πάλη µε τα κύµατα ηλιοθεραπεία ψάρεµα µπάνιο στη θάλασσα να κάνω όσο πιο πολλά πράγµατα µπορώ στα πλαίσια που µου προσφέρει το αιγαίο ταβέρνα τι κολύµπι µωρέ λες και είµαστε τίποτα γυµνασµένες! ιστιοπλοΐα ταξίδι ενασχόληση µηδέν καµάκι (Greek lover) κολύµπι ποτό διάβασµα σεξ σέρφινγκ κρύα µπύρα ψάρεµα µε δίχτυα παιχνίδια στην άµµο και στη θάλασσα-ατέλειωτα πλατσουρίσµατα κανό µπάνιο κολύµβηση-ηλιοθεραπεία κολύµπι κολύµπι ιστιοπλοΐα τουρισµός ιστιοπλοΐα ταξίδι χορός κοίταγµα κυµάτων βγάζω παπούτσι και τρέχω στην άµµο κολύµπι κολύµπι κολύµπι αστερίας στο νερό-επιπλέω στο νερό ηλιοθεραπεία χορός ηλιοθεραπεία φωτογράφιση διακοπές ψάρεµα βουτιές αγνάντεµα βόλτες ξάπλωµα στην παραλία αστερίας στην επιφάνεια της θάλασσας σερφ µπαρότσαρκα τάβλι κρυπτόλεξο θαλάσσια σπορ σαπ ψάρεµα κατάδυση περπάτηµα µέχρι κάποια εκκλησία 14

ΗΧΟΣ κύµατα παφλασµοί των κυµάτων κύµατα γλάροι θάλασσα γλάροι κύµα έντονος αέρας γλάρος αέρας τζιτζίκια αέρας που βουίζει πανηγύρια βότσαλα κύµα που σκάει γλάροι παφλασµός κύµατος ο ήχος του πλοίου τσαµπούνα η µουσική που µου αρέσει κρουστά άνεµος κύµα κύµα γλάροι κλαράκια που καίγονται στη φωτιά στην παραλία κύµα κύµα ρακέτες το κλατς της σαγιονάρας ρέγκε πανηγύρια ο ήχος που σκάει το µικρό κύµα παφλασµός κύµατος κύµα της θάλασσας κόρνα πλοίου αέρας ησυχία τζιτζίκια κοχύλι που το βάζεις στο αυτί και ακούς τη θάλασσα κύµατα κύµατα βουή αέρα κύµα κύµατα ήχος της θάλασσας πλατς πλουτς σορόκος (νοτιοανατολικός άνεµος) αέρας παφλασµός αέρας φερµουάρ σκηνής αέρας ήχοι ψαροταβέρνας αέρας γλάροι να κράζουν; κελαηδούν; ό,τι κάνουν οι γλάροι τέλος πάντων φλοίσβος αέρας (βουητό) κύµατα κύµατα αέρας σε συνδυασµό µε την αµµοβολή τζιτζίκια µικρός παφλασµός τζιτζίκι αεράκι ρακέτες δόνηση κινητού άφρισµα θάλασσας παραδοσιακή µουσική ο αέρας όταν χτυπά το ύφασµα

ΕΠΟΧΗ χειµώνας καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι αρχές καλοκαιριού καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι φθινόπωρο καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι ξεκάθαρα καλοκαίρι καλοκαίρι στην ακρογιαλιά καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι αρχές φθινοπώρου καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι άνοιξη καλοκαίρι αρχές φθινοπώρου µέσα καλοκαιριού άνοιξη καλοκαίρι καλοκαίρι αρχές καλοκαιριού άνοιξη καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι τέλη καλοκαιριού καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι (;) καλοκαίρι καλοκαίρι καλοκαίρι φθινόπωρο καλοκαίρι καλοκαίρι τέλη καλοκαιριού καλοκαίρι τέλη καλοκαιριού καλοκαίρι καλοκαίρι κατακαλόκαιρο

Η διαδοχή των οπτικών εντυπώσεων, οι µυρωδιες του αέρα, οι ήχοι αλλα και η κούραση, η ζέστη, αποτελούν εµπειρίες που συνυφαίνονται µε τις εικόνες που “βλέπει”.

Κουλουκούρης Χρ., 2006, “Περιπλάνηση στο Αιγαίο, Κυκλάδες 1967-1969, Φωτογραφίες και Σχέδια”, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, σ. 7.

Η Θάλασσα, η άλς, είναι σαν το Αλάτι. Είναι ο πικρός, δύσκολος δρόµος που ανταριάζει πάντα γύρω µας, αιωνίως ανήσυχος. Είναι συνάµα, η κίνηση και η γεύση της, το κύµα της που µας ανασαλεύει και µας ραντίζει. Όταν όµως τη φανταζόµαστε σαν µονοπάτι, όταν το βλέµµα µας διακρίνει, µες στην ταραχή του πελάγου, ένα πέρασµα και το ψάχνει και το δοκιµάζει, τότε το όνοµα που πιο πολύ της ταιριάζει είναι πόντος (η ίδια λέξη που στα σανσκριτικά και τα αρχαία περσικά σηµαίνει µονοπάτι). Cacciari M., 2006. “Το Αρχιπέλαγος”. Στο: Κ. Κοτζιά, Η. Κωνσταντόπουλος, Λ. Παπαδόπουλος, Κ. Φιλοξενίδου, επιµ. “Το Αιγαίο: µια διάσπαρτη πόλη”, 10η ∆ιεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας: Futura-Υπουργείο Πολιτισµού, σ.26.

[..] Μια γέφυρα (ponte) είναι λοιπόν και η Θάλασσα, η πιο αναγκαία και η πιο παρακινδυνευµένη απ' όλες, έτσι όπως η γέφυρα είναι το πιο παρακινδυνευµένο και το πιο απαραίτητο από τα µονοπάτια που χάραξε ο άνθρωπος. Cacciari M., 2006. “Το Αρχιπέλαγος”. Στο: Κ. Κοτζιά, Η. Κωνσταντόπουλος, Λ. Παπαδόπουλος, Κ. Φιλοξενίδου, επιµ. “Το Αιγαίο: µια διάσπαρτη πόλη”, 10η ∆ιεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας: Futura-Υπουργείο Πολιτισµού, σ.26.

Πολλά νησιά. Τόσα που δεν ξέρεις αν το καθένα είναι το κέντρο ή το ακρογιάλι ενός αρχιπελάγους. Περιπλανώµενα νησιά. Θαρρείς πως ξαναβρίσκεις πιο µακριά εκείνο που µόλις εγκατέλειψες.

Καθώς το νησί είναι µικρό, µε ανεµπόδιστη θέα, “όπου βρεθείς και όπου σταθείς έχεις τη δυνατότητα να βλέπεις µια θάλασσα τριγύρω σου, [..] - που έιναι εκεί για να σου λέει πως θα µπορείς, ανάλογα µε τη δύναµη του κορµιού σου και της ψυχής σου, να προχωράς πάντα και λίγο πιο πέρα”. Κωνσταντινίδης Α., 1922. “Εµπειρίες και Περιστατικά”, Αθήνα: Εστία, σ. 267.

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΥΘΕΙΑΣ Εδώ είχα γράψει ένα κεφάλαιο για την καµπύλη, θέλοντας να αποδείξω την ανωτερότητα της ευθείας. Ευθεία: η οδός του αληθούς χριστιανού, λένε οι πατέρες της εκκλησίας. Το σύµβολο της ηθικής λέει ο Κικέρων. Η καλυτέρα όλων, λένε αυτοί που φυτεύουν λάχανα. Η συντοµότερη γραµµή λέει ο Αρχιµήδης, που µπορούµε να φέρουµε µεταξύ δύο σηµείων. Όµως ένας συγγραφέας όπως εγώ, αλλά και πολλοί άλλοι, δεν είναι γεωµέτρης - κι έτσι τα παράτησα. Πέρεκ Ζ., 2000. “Χορείες Χώρων”. µτφρ. Α. Κυριαζής, Αθήνα: Ύψιλον, σ. 112.

Η µεταµόρφωση της θάλασσας και του σώµατος περιέχει ως καθοριστική δύναµη τον άνεµο. Ο άνεµος είναι το µυστικό της, είναι η αρχή της πολλαπλότητας, η αρχή της µεταβολής που εικονίζεται µε την ταραχή και το κύµα. Γιαννίση Φ., 2015. “Θαλασσωµατοψυχογραφίες: Άνεµος, κύµα, σώµα”. Στο: Ζ. Κοτιώνης, Γ. Τζιρτζιλάκης, επιµ. “Συµβιώσεις: Η αρχιτεκτονική στην εποχή των φυσικοπολιτισµών και της τεχνιτής φύσης”. Βόλος: Καστανιώτη, σ.74 .

Ένα κύµα ως προβλήτα. Η προβλήτα ως επέκταση της γης µέσα στο νερό, αφήνει τα ίχνη της στην ακτή.

ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΩΡΑ Το καλοκαίρι τώρα γυρεύοµε δροσιά κι ο κόσµος παίρνει φόρα στην ακροθαλασσιά. Αγόρια και κορίτσια σαν γλάροι να πετούν, µε χίλια δυο καπρίτσια στο κύµα να βουτούν. Ξαπλωµένοι βλέπεις χάµω νέοι, γέροι σαν τρελοί να φιλιούνται µες στην άµµο µε τη ζέστη την πολύ. Κοπέλες σαν το γάλα, νεράιδες πλουµιστές, απ’ την πολύ λιακάδα να γίνονται ψητές. ποδάρια ξουρισµένα, ποδάρια µου µποτέ (beaute), κορµιά καβουρντισµένα µε γάµπες τριχωτές. Τρυφερές γλυκιές µικρούλες, κοριτσόπουλα τρελά, σαν ψηµένες γαλοπούλες να πετούν χωρίς φτερά. Και τότε βλέποµ’ όλοι πως έχοµ’ οµορφιές µα έχουµε και χάλια που είναι για να κλαις, σαν βλέπω να βουτάνε κι οι φώκιες οι γριές και γέροι µε φαλάκρες, µουστάκια και κοιλιές. Και αγόρια να ‘ν’ καηµένα σαν ορτύκια σουβλιστά, σαν κοκόρια µαδηµένα, σαν τρυγόνια ξυδιαστά. Σ. Περπινιάδης, σε στίχους και σύνθεση Π. Τούντας, από το album 78 στροφές, του έτους 1937.

Η λατρεία του ήλιου εξαπλώθηκε κι έγινε µέρος µιας νέας σωµατικής απόλαυσης, που ήταν συνδεδεµένη µε το γεγονός ότι οι άνθρωποι άρχισαν να εκτιµούν την αξία της υπαίθριας σωµατικής άσκησης. Στις µέρες µας είναι συνιθισµένο να ξαπλώνουν οι άνθρωποι στον ήλιο. Brunner B., 2018. “Η τέχνη της ξάπλας”. µτφρ. Ε. Τόµπορη, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, σ. 39.

Τα ζεστά βράδια του καλοκαιριού, που µέσα στο δωµάτιο δε φυσάει το παραµικρό αεράκι, είναι τεράστιος ο πειρασµός να πάρουµε στρώµα και σεντόνι και να κοιµηθούµε έξω. Μας ανταµείβει η δροσερή αύρα, η ευκαιρία να παρατηρήσουµε τ’ αστέρια στον καθαρό ουρανό και ίσως ένα ευχάριστο πρωινό ξύπνηµα υπό τους ήχους των πουλιών. Brunner B., 2018. “Η τέχνη της ξάπλας”. µτφρ. Ε. Τόµπορη, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, σ. 35.

Ε. Κανέτι: “Ο ξαπλωµένος αποσπάται όλο και πιο πολύ από το περιβάλλον του. Θέλει µε κάθε τρόπο να χαθεί µέσα στον εαυτό του”. Brunner B., 2018. “Η τέχνη της ξάπλας”. µτφρ. Ε. Τόµπορη, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, σ. 19.

∆εν είναι ανάγκη να υπάρχει κρεβάτι ή καναπές για να ξαπλώσουµε, µπορούµε να το κάνουµε και σε πολλά άλλα µέρη. Απατείται όµως µια σταθερή επιφάνεια. Brunner B., 2018. “Η τέχνη της ξάπλας”. µτφρ. Ε. Τόµπορη, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, σ. 16.

Η πολύπλοκή διαδικασία συγκρότησης της αντίληψης για έναν τόπο εξαρτάται σε µεγάλο βαθµό από το που στέκεται κανείς και προς τα που κοιτά. Ή αλλιώς, σύµφωνα µε τον βρετανό πολιτισµικό γεωγράφο Denis Cosgrove το τοπίο αποτελεί έναν “τρόπο να δεις από κάπου”. Χατζοπούλου Κ., 2017, “Βλέποντας Μπλε, Γράφοντας Άσπρα: Η Φαντασιακή κατασκευή του Αιγαίου από σκοπιές του µοντέρνου”. Ε.Μ.Π: Ερευνητική εργασία, σ. 10.

Κάθε εποχή βλέπει το Αιγαίο όπως σε ένα καθρέφτη, όπου µέσα του διαβάζει όχι τον εαυτό του, αλλά εκείνο που του λείπει, την απουσία. Η σηµερινή δεν αποτελεί εξαίρεση. ακόµα κι αν διαπιστωθεί πως ο κόσµος του Αιγαίου δεν υπάρχει πια ως φυσική οντότητα, θα πρέπει τότε να βρεθεί µε τι αντιστοιχεί αυτή η εξαϋλωµένη του υπόσταση. Φιλιππίδης ∆., 2006. “Μύθοι του σηµερινού Αιγαίου”. Στο: Κ. Κοτζιά, Η. Κωνσταντόπουλος, Λ. Παπαδόπουλος, Κ. Φιλοξενίδου, επιµ. “Το Αιγαίο: µια διάσπαρτη πόλη”, 10η ∆ιεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας: Futura-Υπουργείο Πολιτισµού, σ.433.

Ένα άνετο κοίλωµα στους βράχους φαίνεται σαν να έχει φτιαχτεί για να κουλουριαστούµε πάνω στη ζεστή από τον ήλιο πέτρα. Brunner B., 2018. “Η τέχνη της ξάπλας”. µτφρ. Ε. Τόµπορη, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, σ. 39.

Κατά την πρώτη του επίσκεψη στα νησιά που σήµερα ονοµάζονται Μπαχάµες, ο Χριστόφορος Κολόµβος ανακάλυψε τις αιώρες, που οι Ινδιάνοι τις κρεµούσαν µέσα στις καλύβες τους. Επειδή ήταν εύκολο να τις διπλώσεις και να τις µεταφέρεις και ταυτόχρονα παρείχαν προστασία από τους αρουραίους και τα φίδια, έγιναν γρήγορα απαραίτητος εξοπλισµός για τους Ισπανούς ναύτες και αργότερα για τους στρατιώτες. Μετά από αυτό η παγκόσµια επιτυχία τους ήταν δεδοµένη. Παρ’ όλα αυτά η αιώρα δεν είναι και τόσο άνετη όσο µια ξαπλώστρα, διότι περιορίζει πολύ περισσότερο την κίνηση του σώµατος. Brunner B., 2018. “Η τέχνη της ξάπλας”. µτφρ. Ε. Τόµπορη, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, σ. 181.

Τα σπίτια ορθώνονται µε όγκους και σχήµατα άρτια, απέριττα, σεµνά, παρθενικά θα έλεγε κανείς µέσα στην ποικιλία τους. Έτσι όπως βγαίνουν από τη γη, ακουµπισµένα, στερεωµένα στους αδούλευτους όγκους των βράχων, σχηµατίζουν καθαρές, πλαστικές, κυβιστικές και πολυεδρικές µορφές, που απαλύνουν και κάνουν οικείο το τοπίο. Τζελέπης Π. Ν., 1999. “Λαϊκή Ελληνική Αρχιτεκτονική”. Αθήνα: Θεµέλιο, σ. 18.

Ας θυµηθούµε τα παράθυρα στους παραδοσιακούς οικισµούς, όχι για ροµαντική αναπόλυση ή αντιγραφή των διατοµών τους αλλά για να ανακαλύψουµε αρετές που δεν αντιγράφονται, απλά αποτελούν κίνητρα για σκέψη. Σ. Αντωνακάκη

Αρχιτεκτονική του αρχιπελάγους, πύκνωση του πραγµατικού, µε την ψυχαναλυτική έννοια της λέξης, δηλαδή, καθαρά αντικείµενα και σχήµατα δίχως νόηµα, όπως οι κύβοι, οι κύκλοι της γεωµετρίας και της νεοπλατωνικής αισθητικής. Τζιρτζιλάκης Γ., 2006. “Το ατύχηµα της Τίγκη: Αρχιπέλαγος και νεωτερικότητα”. Στο: Κ. Κοτζιά, Η. Κωνσταντόπουλος, Λ. Παπαδόπουλος, Κ. Φιλοξενίδου, επιµ. “Το Αιγαίο: µια διάσπαρτη πόλη”, 10η ∆ιεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας: Futura-Υπουργείο Πολιτισµού, σ.80.

Στα γυµνά νησιά αναρωτηθήκαµε “γιατί οι άνθρωποι διαλέγουν να ζουν εδω;” Κι ήµασταν γυµνοί σε µια πάλλευκη παραλία. Σε αυτόν το θάλαµο καταγωγής, επινοηµένο ίσως αλλά τόσο ζωντανό, νιώσαµε την έκπληξη της ύπαρξης και σπαρτάρισε το δέρµα όταν µας πρόλαβε άυπνους η αυγή, σε ερωτικό παραδοµό. Μια τέτοια νύχτα στα νησιά µε πεφταστέρια, σφραγίζει το σώµα για πάντα. Γίνεται καταγωγή. Αυτή τη νύχτα νοσταλγούµε πάντα. Ξυδάκης Ν. Γ., 2006. “Αρχιπέλαγος: Η ύλη της νοσταλγίας”. Στο: Κ. Κοτζιά, Η. Κωνσταντόπουλος, Λ. Παπαδόπουλος, Κ. Φιλοξενίδου, επιµ. “Το Αιγαίο: µια διάσπαρτη πόλη”, 10η ∆ιεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας: Futura-Υπουργείο Πολιτισµού, σ. 174.

εικ. 2: Χειρόγραφο του Ο. Ελύτη, Του Αιγαίου. Ι

104

_ Ο έρωτας Το αρχιπέλαγος Κι η πρώρα των αφρών του Κι οι γλάροι των ονείρων του Στο πιο ψηλό κατάρτι του ο ναύτης ανεµίζει Ένα τραγούδι Ο έρωτας Το τραγούδι του Κι οι ορίζοντες του ταξιδιού του Κι η ηχώ της νοσταλγίας του Στον πιο βρεµένο βράχο της η αρραβωνιαστικιά προσµένει Ένα καράβι Ο έρωτας Το καράβι του Κι η αµεριµνησία των µελτεµιών του Κι ο φλόκος της ελπίδας του Στον πιο ελαφρό κυµατισµό του ένα νησί λικνίζει Τον ερχοµό

Ελύτης Ο., 2002. “Του Αιγαίου. Ι”. Από τη συλλογή Προσανατολισµοί, 1940, Αθήνα: Ίκαρος, σ. 11.

_ Εκείνο που χαρακτηρίζει τις αναζητήσεις των νέων, είναι ένα είδος νησιώτικής ιδιοσυγκρασίας[...] Και του Ελύτη η ποίηση είναι ποίηση της θάλασσας. Αλλά η θάλασσα αυτή δεν είναι ο ωκεανός, δεν είναι το ταξίδι, είναι το γελαστό, φωτεινό Αιγαίο. Όταν συλλογίζοµαι την ποίηση του Ελύτη έχω πάντα την όρεξη να ονοµάσω το Αιγαίο µε το όνοµα που του έδιναν οι παλιοί θαλασσινοί και που του δίνει ακόµα ο λαός µας: “Η Άσπρη Θάλασσα”.

Σεφέρης Γ., 2008. “∆οκιµές”. Αθήνα Ίκαρος, σ.167, 168. _

105

106

_ [..] Όταν ακόµα το Χάος ήταν κυρίαρχο ακόµη και αδιαµόρφωτη η πλάση, ένα φτερωτό όν ενοποιητικό ο έρωτας, πετούσε στην αέρινη δίνη, ενώνοντας τον Ουρανό και τη µάνα Γη και εγένετο φως, φως που µοιράστηκε το Χρόνο µε το Σκοτάδι, δηµιουργώντας ενιαυτούς (χρόνια) και τα έγκατα της Γης εκτόξευσαν λάβες που πνίγηκαν στα κρύα νερά της θάλασσας, σχηµατίζοντας νησιά και ηπείρους και ανάµεσά τους την Αιγηίδα, την πιο όµορφη από όλα τα µέρη της Γης. Ανάµεσα στα πολλά τα νησιά της για χρόνια διέσχιζε το Πέλαγος ακυβέρνητος ένας βράχος, η Αστερία που στάθηκε καταµεσής στο αρχι-Πέλαγος για να γεννήσει η Λητώ το γιο του ∆ία. Το χρυσοµάλλη Απόλλωνα, θεό της λογικής, της µουσικής και του φωτός και από τότε ο βράχος από άδηλος έγινε ∆ήλος και γύρω του στάθηκαν τα άλλα νησιά σε κύκλο, για να τιµήσουν το θεϊκό φως του Αιγαίου. Νησιά που πήραν το όνοµά τους από τους γιούς και τις θυγατέρες του Ποσειδώνα. Ο Πάρος, ο Νάξος, ο Άνδρος, η Σαντορίνη...οι Κυκλάδες. Και πάνω τους στήθηκε η ζωή των φυτών, των ανθρώπων και των ζώων. Μα τούτοι πλήθαιναν και η Ανάγκη, µάνα αυτή της προόδου, τους ανάγκασε να ακονίσουν το νου και την έµφυτή τους περιέργεια, αναζητώντας δρόµους τροφής και εργαλείων και επικοινωνίας. Έτσι, ξεκίνησαν να εφευρίσκουν και να επιχειρούν, τον άγριο θεό της θάλασσας αψηφώντας, αναζήτησαν να κάνουν µια καλύτερη ζωή. [..] Φορώντας το µανδύα της περιέργειας, ταξίδεψαν µε πλοία και σκαριά ελαφριά, πάνω σε χαίτες λευκών αλόγων και κατσικιών κοπάδια, όπως φαντάστηκαν τα κύµατα της θάλασσας. Και από τις αίγες, ονοµάζουν το αρχιπέλαγος “Αιγαίο”. Σταµπολίδης Ν. Χρ., απόσπασµα από ηχογραφηµένο κείµενο, Μάρτιος 2020. _

107

εικ. 3: Boschini M., 1658. “Arcipelago: Χάρτης των νησιών του Αιγαίου Πελάγους µε την Κρήτη, τις ακτές της Μικράς Ασίας, της Πελοποννήσου και της Στερεάς Ελλάδας”.

108

_ *Ιταλός ζωγράφος και χαράκτης, τα ενδιαφέροντα του οποίου στράφηκαν και προς τις χαρτογραφικές µελέτες. Συντάσσει έτσι ένα νησολόγιο για το Αιγαίο. Η έκδοση αυτή, µικρό όµορφο δείγµα της βενετσιάνικης χαρακτικής των µέσω του 17ου αιώνα, περιέχει σαράντα οκτώ χάρτες νησιών και έναν συγκεντρωτικό του Αιγαίου, ενώ επεξηγηµατικά κείµενα ιστορικο-γεωγραφικού περιεχοµένου συνοδεύουν τον κάθε χάρτη. _

109

ΤΟ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ

=Θάλασσα+ Νησιά *ορίζουµε ως αρχιπέλαγος, το Αιγαίο Πέλαγος

Το Αιγαίο νοείται ως µια γεωγραφική και πολιτισµική ενότητα που συγκροτεί τρόπον τινά µια χωρική, ιστορική και πνευµατική ιδέα ολότητας. Το Αιγαίο δεν περιορίζεται στην αποσπασµατική αντίληψη των επιµέρους νησίδων του, αλλά είναι εγκατεστηµένο στη συλλογική µνήµη σε µια ιδεατή κατάσταση, ως ένα νοητό σχήµα1. Ο Λε Κορµπιζιέ, ίσως ο χαρακτηριστικότερος εκπρόσωπος της µοντέρνας αρχιτεκτονικής. Ανακαλύπτει το Αιγαίο στα πλαίσια ενός ταξιδιού µε τους συνέδρους του CIAM της Αθήνας. Για εκείνον το Αιγαίο δεν έχει τόση σηµασία ως τόπος αλλά ως τρόπος: ένας τρόπος πλήρους δράσης, ένας τρόπος ζωής λευκός, διάφανος και καθαρός.2 Ο Ζερβός, ως ιστορικός και κριτικός τέχνης, ενεργός µέτοχος του σύγχρονού του διαλόγου, κυρίως µέσα από τις εκδόσεις των Cahiers d’ Art (τετράδια της τέχνης). Ο ελληνικής καταγωγής και εγκατεστηµένος στο Παρίσι Ζερβός, λειτουργεί ως δίαυλος επικοινωνίας µεταξύ των εκεί και των εδώ αναζητήσεων του µοντέρνου. Το Αιγαίο του Ζερβού, είναι “ένα συνεχές µάθηµα τέχνης. Η ίδια η µορφή των νησιών του αρχιπελάγους, οι ακτές τους, οι χαµηλές τους πεδιάδες και τα βουνά τους, οι διαστάσεις αυτών των νησιών, οι αποστάσεις που τα χωρίζουν, το κλίµα τους, το χρώµα της θάλασσας και οι άπειρες παραλλαγές αυτής της θάλασσας σε ένα ρυθµό που ούτε η υπόλοιπη Μεσόγειος ούτε ο ωκεανός µπορούν να προσφέρουν, όλα αυτά δηµιουργούν µια πλαστική ατµόσφαιρα από τις σπανιότερες3”. Ο Ελύτης, γνωστός και ως “ποιητής του Αιγαίου”, υπό το πρίσµα της ποίησης και της πεζογραφίας, ενεργός µέτοχος του εγχώριου διαλόγου της γενιάς του ‘30 γύρω από την ελληνικότητα και τον τόπο, εκπροσωπεί τη σκοπιά της ελληνικής περιφέρειας. Η µετατόπιση του Ελύτη στα νησιά δεν διακατέχεται από κάποια µορφή εξωτισµού. Αντιθέτως, εκεί εν-τοπίζονται όλες οι αξίες και το πνεύµα του υπερρεαλισµού σε όλη την πολυπλοκότητά τους. Το αρχιπέλαγος µετατρέπεται σε ιδεολογικό τόπο όπου όλες οι αισθητικές και φιλοσοφικές του αναζητήσεις συνεργούν4. Η διάρκεια ως αξία ανάγεται σε εγγυήτρια της ουσίας που αναζητά ο υπερρεαλισµός. Τι εγγυάται όµως την διάρκεια; Η απάντηση για τον Ελύτη (και για τον Ζερβό) βρίσκεται στο τοπίο. “την απέραντη απόσταση που χωρίζει ένα κυκλαδικό ειδώλιο από ένα βότσαλο µας είναι αδύνατον να την επιµετρήσουµε µε την ίδια ευκολία που το κάνουµε για ολόκληρες εκατονταετίες φωτός5”. Μια οργανική σχέση του τοπίου µε την παραγόµενη από αυτό τέχνη. Για τον Ελύτη, το τοπίο δεν είναι µονάχα η αιτία της τέχνης, αλλά ανάγεται το ίδιο σε τέχνη. Με άλλα λόγια, δεν λειτουργεί µόνο ως τεκµήριο επικύρωσης, αλλά αισθητικοποιείται ως σύµβολο: ταυτίζεται µε τη φανταστική πολιτεία, τον έρωτα, τη ζωή, ακόµα και µε τον παραλογισµό της. “Σίγουρα, κάποια ιστορία ερωτική µε διαστάσεις θεϊκές, θα προηγήθηκε από τους τεκτονικούς παλµούς και τις ανακατατάξεις των υδάτων, όταν γεννήθηκε το ελληνικό αρχιπέλαγος. [...] Μια πικασσιανής δύναµης µεταµόρφωση στις γραµµές και στους όγκους χωρίζει ένα νησί σε δύο, συνενώνει άλλα τρία σε ένα, δηµιουργεί καινούριες µονάδες, εξαφανίζει παλαιές6”. Τελικά, οι µοντέρνοι βρήκαν -και αν δεν βρήκαν κατασκεύασαν- στο Αιγαίο έναν τόπο που έχει αξία, που συµβαδίζει αλλά και επικυρώνει τη συγκρότηση του φαντασιακού τους. Είτε αναπαράγεται ως τοπίο παραδειγµατικά Μεσογειακό και συνάµα οικουµενικό (Λε Κορµπιζιέ), είτε ως τοπίο γενεσιουργό της τέχνης (Ζερβός), είτε ως τοπίο που το ίδιο είναι τέχνη (Ελύτης), σε κάθε περίπτωση λειτουργεί ως προφανές τεκµήριο της εκάστοτε υπόθεσης που ζητά επιβεβαίωση. ____ 1. Χατζοπούλου Κ., 2017, “Βλέποντας Μπλε, Γράφοντας Άσπρα: Η Φαντασιακή κατασκευή του Αιγαίου από σκοπιές του µοντέρνου”. Ε.Μ.Π: Ερευνητική εργασία, σ. 38. 2. Οµοίως, σ. 48 3. Zervos C., 1936. “L' art en Grece des temps prehistoriques au debut du XVIIIe siecle”. Paris: Cahiers d'Art 4. Χατζοπούλου Κ., 2017, “Βλέποντας Μπλε, Γράφοντας Άσπρα: Η Φαντασιακή κατασκευή του Αιγαίου από σκοπιές του µοντέρνου”. Ε.Μ.Π: Ερευνητική εργασία, σ. 80. 5. Ελύτης Ο., 2011. “Σχέδιο για µιαν Εισαγωγή στον Χώρο του Αιγαίου”. “Εν λευκώ”. Αθήνα: Ίκαρος, σ. 17. 6. Οµοίως, σσ. 18, 19

110

Όπως γράφει ο Νίκος Γ. Ξυδάκης στο Αιγαίο: Μια διάσπαρτη πόλη: “Στο Αρχιπέλαγος ψάχνουµε το καταγωγικό µας ίχνος, σε µια υγρή µήτρα, ψυχρό και αλµυρό νερό, ξερολιθιές, απέραντος ουρανός απάνω και παντού, µελτέµια, γλαύκες σιλουέτες τα νησιά τριγύρω, όλα τα νησιά µόνα κι όλα µαζί. Όλοι καταγόµαστε από το Αρχιπέλαγος, είτε γιατί εκεί νιώσαµε τον εαυτό µας ενήλικο, ερωτευµένο, λεύτερο, µονάχο. Στο Αρχιπέλαγος νιώσαµε την ύλη µας και το µέτρο της, τη δίψα της σάρκας και το πέρας της. Στα νησιά αντιληφθήκαµε την αναλογία µικρού-µεγάλου, µακρινού-κοντινού, εφήµερου-αιώνιου. Στα γυµνά νησιά αναρωτηθήκαµε “γιατί οι άνθρωποι διαλέγουν να ζουν εδώ;”, κι ήµασταν γυµνοί σε µια πάλλευκη παραλία. Σε αυτόν το θάλαµο καταγωγής, επινοηµένο ίσως αλλά τόσο ζωντανό, νιώσαµε την έκπληξη της ύπαρξης και σπαρτάρισε το δέρµα όταν µας πρόλαβε άυπνους η αυγή, σε ερωτικό παραδοµό. Μια τέτοια νύχτα στα νησιά, µε πεφταστέρια, σφραγίζει το σώµα για πάντα. Γίνεται καταγωγή. Αυτή τη νύχτα νοσταλγούµε πάντα. Μια αναλαµπή, ο διακαµός του σαρκίου µας ιδού: το Αρχιπέλαγος της καταγωγής µας. Η ύλη της νοσταλγίας7”. Καµιά φορά δεν έχει σηµασία αυτό που βλέπεις, αλλά ο τρόπος µε τον οποίο βλέπεις, ο τρόπος είναι που σχηµατίζει τη µνήµη και τις αναµνήσεις! Στην ουσία νοσταλγούµε την ανυπαρξία του χρόνου, ο οποίος όσο µικρότεροι είµαστε, τόσο λιγότερο υπάρχει. ∆εν υπάρχει τίποτα πέρα από το τώρα. Μήπως τελικά ο χρόνος δεν είναι τίποτα, παρά µια αναθεώρηση της παρούσας στιγµής; Μια διαφορετική προσέγγιση παραθέτει ο Γ. Τζιρτζιλάκης όσον αφορά τον τρόπο τον οποίο έχει δηµιουργηθεί η εικόνα του Αρχιπελάγους από τη ∆ύση, λέγοντας πως “Αν το Αρχιπέλαγος εξακολουθεί να ανήκει στις πιο γόνιµες περιοχές του δυτικού φαντασιακού, είναι γιατί έγινε γρήγορα αντικείµενο νοσταλγίας µιας εµπειρίας και µιας σχέσης µε το φυσικό κόσµο που κάποτε εγκαταλείψαµε, για να διεκδικήσουµε βιαστικά την επιστροφή µας κατά τη διάρκεια των καλοκαιρινών διακοπών. Νά γιατί το Αρχιπέλαγος συµπίπτει µε το ιδεώδες, δηλαδή µε µια µεταφυσική γεωγραφία η οποία, την ίδια στιγµή που γίνεται επισκέψιµη, τείνει να είναι εξωπραγµατική. Την ώρα της απεγνωσµένης αυτής επιστροφής το αίνιγµα µεγαλώνει: Πρόκειται άραγε µόνο για τον ιδεώδη τόπο των διακοπών και ελεύθερου χρόνου; Για την υπόµνηση µιας άλλης ζωής κι ενός χαµένου παραδείσου που ξυπνάει το γαλάζιο µιας θάλασσας και στοιχειώνουν αρχαία µυστικά της Ανατολής και θρύλοι της Μεσογείου; Είµαι της γνώµης ότι ολόκληρος ο πολιτισµός του Αρχιπελάγους [συµπεριλαµβανοµένης και της αρχιτεκτονικής του] γίνεται η απόληξη µιας υπεραναπλήρωσης και µιας νοσταλγίας που ο σύγχρονος πολιτισµός τρέφει για εκείνη την πλευρά του εαυτού του που έχασε στην προσπάθειά του να πετύχει καινοτοµίες και κοµψότητες κάθε είδους. Όλα αυτά αντλούν από τη διαφορετική και ασφαλώς περισσότερο ανεξέλεγκτη σχέση µε το φυσικό κόσµο. Μετά από τόσες υπερφίαλες διακηρύξεις για τη νέα τεχνητή φύση, δεν θα ήταν άχρηστο να θυµηθούµε ότι φύση δεν είναι µόνο ένα ασυνάρτητο σύνολο κολπίσκων, θυελλωδών ανέµων και απόκρηµνων βράχων αλλά, πάνω απ' όλα ένας τρόπος µεσολάβησης µεταξύ ανθρώπων. Αυτή δεν ήταν ανέκαθεν η γοητεία του Αρχιπελάγους; Το Αρχιπέλαγος γίνεται σήµερα ο τόπος της λατρείας του σώµατος, µια άνευ προηγουµένου συσσώρευση της σωµατικότητας κάτω από τον καλοκαιρινό ήλιο, που σαν τέτοιο, υπάρχει απεδαφικοποιηµένο και αόρατο, ή γίνεται αυτόµατα πραγµατικό και αντιληπτό, ανάλογα την εµπειρία και την προδιάθεση του δέκτη ή του επισκέπτη. Το Αρχιπέλαγος δεν υπάρχει έξω από το φαντασιακό µας. Οι σηµασίες του, εποµένως, εκδηλώνονται µε ένα είδος παροξυσµικής εποχικής ουτοπίας, που γίνεται κατανοητή µέσα από θραύσµατα και αντιφάσεις. Η νέα συνθήκη του Αρχιπελάγους µάς διεγείρει γι' αυτό που µας ανήκει δίχως να µας ανήκει. Για κάτι στο οποίο µετέχουµε και θαυµάζουµε παραµένοντας συγκεχυµένοι αν όχι αποστασιοποιηµένοι8”. Το φωτεινό, ευτυχισµένο, αρχετυπικό, κυανόλευκο Αιγαίο έγινε µια φαντασιακή κατασκευή του 20ου αιώνα που από τη στιγµή που ανακαλύφθηκε, άρχισε να καταναλώνεται. ____ 7. Ξυδάκης Ν. Γ., 2006. “Αρχιπέλαγος: Η ύλη της νοσταλγίας”. Στο: Κ. Κοτζιά, Η. Κωνσταντόπουλος, Λ. Παπαδόπουλος, Κ. Φιλοξενίδου, επιµ. “Το Αιγαίο: µια διάσπαρτη πόλη”, 10η ∆ιεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας: Futura-Υπουργείο Πολιτισµού, σ. 174. 8. Τζιρτζιλάκης Γ., 2006. “Το ατύχηµα της Τίγκη: Αρχιπέλαγος και νεωτερικότητα”. Στο: Κ. Κοτζιά, Η. Κωνσταντόπουλος, Λ. Παπαδόπουλος, Κ. Φιλοξενίδου, επιµ. “Το Αιγαίο: µια διάσπαρτη πόλη”, 10η ∆ιεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας: Futura-Υπουργείο Πολιτισµού, σ. 84.

111

112

113

114

115

116

_ Η πιο όµορφη θάλασσα είναι αυτή που δεν έχουµε ακόµα ταξιδέψει Τα πιο όµορφα παιδιά δεν έχουν µεγαλώσει ακόµα Τις πιο όµορφες µέρες µας δεν τις έχουµε ζήσει ακόµα Κι αυτό που θέλω να σου πω το πιο όµορφο απ' όλα, δε στο 'χω πει ακόµα Χικµέτ Ναζίµ, “Η πιο όµορφη θάλασσα”. µτφρ. Γ. Ρίτσος.

_ Πίσω από τον άνεµο που σαρώνει το πέλαγος, κρύβεται η κύρια ιδιότητα της θάλασσας, η ΑΠΕΡΑΝΤΟΣΥΝΗ της. _

117

εικ. 4: Χάρτης του ωκεανού, απόσπασµα από το “Κυνηγώντας σναρκ” του Lewis Carroll.

120

_ Σ’ αυτή τη δύναµη, που έχει όποιος ξέρει να διαβάζει το χάρτη, σ’ αυτή την εξουσία που ασκεί πάνω σ’ όσους δεν ξέρουν να τον διαβάσουν, αναφέρονται και οι εξαίσιοι στίχοι του Λιούις Κάρολ από το Κυνήγι του Φιρχαρία: οι ναύτες του καραβιού, ενάντιοι στην τυραννία των καπετάνιων, που ξέρουν να διαβάζουν τους πορτολάνους και να δίνουν διαταγές για την πορεία, είναι πανευτυχείς που ο δικός τους γενναίος Καπετάνιος έχει διαλέξει έναν χάρτη, που µπορούν όλοι τους να διαβάσουν: ένα χάρτη της θάλασσας, που θάλασσα µόνο δείχνει! Αλληγορία για την επιδίωξη της ευτυχίας. _ Χάρτη είχε τεράστιο µε τον ωκεανό Χωρίς ένα ελάχιστο ίχνος από στεριά Κι όλο το τσούρµο χαίρονταν γιατί τον χάρτη αυτό Καθένας καταλάβαινε µονάχος µια χαρά. “Προς τι οι του Μερκάτορ Τροπικοί και Βόρειοι Πόλοι, Οι Ισηµερινοί, οι Ζώνες κι οι Μεσηµβρινοί;” Φώναζε ο Ντελάλης και του απαντούσαν όλοι: “Συµβατικοί ‘ναι µονάχα συµβολισµοί! Οι άλλοι χάρτες έχουνε νησιά και ακρωτήρια! Μα στο γενναίο Καπετάνιο µας ας πούµε ευχαριστώ -“ (Το πλήρωµα υποστήριζε) “Με άψογα κριτήρια Τον διάλεξε: ένα τέλειο κι απόλυτο λευκό!’ Κάρρολ Λ., 1993. Σπασµωδία δεύτερη ”Η Οµιλία του Ντελάλη”, από “Το Κυνήγι του Φιρχαρία”, µτφρ. ∆. Γιαννάτου, Αθήνα: Ύψιλον

121

Η ΘΑΛΑΣΣΑ Ο λείος χώρος αφήνει τον εαυτό του να γραµµοποιηθεί. Ένα από τα πιο ξεκάθαρα παραδείγµατα που δίνουν οι Ντελέζ (Deleuze), Γκουαταρί (Guattari) είναι αυτό της θάλασσας. Η θάλασσα συχνά εµφανίζεται ως σύµβολο ελευθερίας, συνώνυµο της περιπέτειας, αδάµαστη και χώρος κοινότητας, που δεν µπορεί να γίνει αντικείµενο ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Ιστορικά, η λεία θάλασσα αρχικά ήταν αντικείµενο πλοήγησης µέσω ενός νοµαδικού πολύπλοκου συστήµατος βασισµένο στον άνεµο, στους ήχους, στο χρώµα του ουρανού και στην θέση των άστρων. Από αρχέτυπος του λείου χώρου, η θάλασσα υπέστη µια σταδιακή γραµµοποίηση µέσω του σχεδιασµού γραµµών και τη λειτουργία χαρτών, ως αποτέλεσµα της απαίτησης για πιο ασφαλή και αποτελεσµατική ναυτική πλοήγηση. Στο “The social construction of the Ocean”, ο Philip E. Steinberg σηµειώνει ότι “οι χρήσεις, οι κανονισµοί και οι αναπαραστάσεις” της θάλασσας από τους ανθρώπους εξαρτώνται από τους τρόπους µε τους οποίους την έχουµε κατασκευάσει: τρεις άξονες αποτελούν τη βάση για τις περισσότερες µελέτες της σχέσης ανθρώπου-θάλασσας: ο ωκεανός ως πηγή πόρων, ο ωκεανός ως επιφάνεια µεταφορών και ο ωκεανός ως πεδίο µάχης ή “πεδίο δυνάµεως”. Από αυτές τις τρεις κατευθύνσεις εξαρτώνται και οι αντιλήψεις µας για το θαλάσσιο χώρο9. Σύµφωνα µε τους Ζ. Κοτιώνη και Φ. Γιαννίση: “Το πέλαγος έχει χρώµα. Είναι γαλάζιο. Αυτό το χρώµα και το φως που χαρακτηρίζουν την υγρή οντότητα της θάλασσας δεν είναι δικά της, είναι η εντύπωση που δηµιουργείται από τον αντικατοπτρισµό του γαλάζιου χρώµατος του φωτεινού ουρανού. Αυτή η παρατήρηση µας δίνει τη δυνατότητα να σκεφτούµε µία θάλασσα, όπως είναι το Αιγαίο Πέλαγος όχι µόνο ως µία πρωτογενή υδάτινη υλικότητα αλλά και ως οντότητα που γίνεται φανερή µε την αντανάκλαση µιας άλλης οντότητας που η ύλη της είναι ο αέρας, η οποία γίνεται αισθητή µε το φύσηµα του ανέµου και την ονοµάζουµε ουρανό10”. “Η Θάλασσα, µάλλον όχι ο ουρανός, γιατί στην εποχή µας σπάνια αποφασίζουµε να στρέψουµε στα ύψη του το βλέµµα µας, µένοντας µε την αντίληψη ότι τον κατακτήσαµε, χάρις στα ελαφροµέταλλα παιχνίδια µας, είναι το µόνο η θάλασσα από τα επί γης φαινόµενα στοιχεία που περισσότερο αφηρηµένο από κάθε άλλο, σχεδόν καθαρό σαν σχήµα στη γενικότητά του, µας επιτρέπει να αντιληφθούµε το αίσθηµα της ζωής. Σχεδόν µπορείς να πεις ότι µετρώντας τα κύµατα της θάλασσας, δε λογαριάζεις τους αριθµούς, αλλά το άπειρο που τους χωράει όλους και περισσεύει πολύ, γιατί τίποτα δεν είναι το συνολικό ποσό αυτού που µετράµε ως ύλη µπροστά στο τεράστιο κενό, το χάος11”. “Η θάλασσα δε φέρνει κανένα µήνυµα”. Λέγοντας κάτι τέτοιο, ο Γάλλος στοχαστής Roland Barthes εστίασε στην κυριολεκτική έλλειψη αναγνωρίσιµων ιχνών και πειστηρίων που χαρακτηρίζει τη θάλασσα, αλλά και στη δυνατότητά της να αντανακλά αντί να περιέχει διαφορετικά νοήµατα. Υπ΄ αυτή την έννοια, πράγµατι, “µπροστά της αποµένουµε µε άδεια χέρια”. Αν ξεχάσουµε τους διάφορους σχετικούς µε τη θάλασσα µύθους, τις εικόνες ή τα επίθετα που την χαρακτηρίζουν µυθιστική και κατά πολλούς άλλους ωραίους τρόπους αρκεί ο ρυθµός των στίχων του, η θέση και η αριθµητική παράταξη των λέξεων για να πειστούµε ότι τέλεια σε όλο το µάκρος των επών του ταυτίζεται προς τον ουσιώδη χαρακτήρα του αλµυρού νερού στις αναπεπταµένες επιφάνειες της υδρογείου, το ρυθµικό κυµάτισµα που έκανε τον ποιητή ∆. Σολωµό να συµπεράνει ορθά "τα σπλάχνα µας και η θάλασσα ποτέ δεν ησυχάζουν12". Η Θάλασσα, η άλς, είναι σαν το Αλάτι. Είναι ο πικρός, δύσκολος δρόµος που ανταριάζει πάντα γύρω µας, αιωνίως ανήσυχος. Είναι συνάµα, η κίνηση και η γεύση της, το κύµα της που µας ανασαλεύει και µας ραντίζει. Όταν όµως τη φανταζόµαστε σαν µονοπάτι, όταν το βλέµµα µας διακρίνει, µες στην ταραχή του πελάγου, ένα πέρασµα και το ψάχνει και το δοκιµάζει, τότε

____ 9. Τζιρτζιλάκης Γ., 2015. “Ο δρόµος που δεν πήραµε: Για µια αρχαιολογία της θάλασσας στον σύγχρονο πολιτισµό”. Στο: Ζ. Κοτιώνης, Γ. Τζιρτζιλάκης, επιµ. “Συµβιώσεις: Η αρχιτεκτονική στην εποχή των φυσικοπολιτισµών και της τεχνιτής φύσης”.Βόλος: Καστανιώτη, σ. 90. 10. Κοτιώνης Ζ., Γιαννίση Φ., 2015. “Πτήση και πτώση από την Ανατολή ως τη ∆ύση”. Στο: Ζ. Κοτιώνης, Γ. Τζιρτζιλάκης, επιµ. “Συµβιώσεις: Η αρχιτεκτονική στην εποχή των φυσικοπολιτισµών και της τεχνιτής φύσης”.Βόλος: Καστανιώτη, σ. 312. 11. Καραζήσης Α., 2020 ηχογραφηµένη ανάγνωση από το βιβλίο: Αρχιτεκτονική της σκόρπιας ζωής του Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη. 12. Σολωµός ∆., 2014. Σχεδίασµα Β, απόσπασµα 9, Ελεύθεροι Πολιορκηµένοι, Αθήνα: Στιγµή.

122

το όνοµα που πιο πολύ της ταιριάζει είναι πόντος (η ίδια λέξη που στα σανσκριτικά και τα αρχαία περσικά σηµαίνει µονοπάτι). Μια γέφυρα (ponte) είναι λοιπόν και η Θάλασσα, η πιο αναγκαία και η πιο παρακινδυνευµένη απ' όλες, έτσι όπως η γέφυρα είναι το πιο παρακινδυνευµένο και το πιο απαραίτητο από τα µονοπάτια που χάραξε ο άνθρωπος13. Όπως γράφει και ο Χόρχε Μπουκάι, “Πώς να εξηγήσεις τη θάλασσα σ΄ αυτούς που την κοιτούν και βλέπουν µόνο νερό!”

____ 13. Cacciari M., 2006. “Το Αρχιπέλαγος”. Στο: Κ. Κοτζιά, Η. Κωνσταντόπουλος, Λ. Παπαδόπουλος, Κ. Φιλοξενίδου, επιµ. “Το Αιγαίο: µια διάσπαρτη πόλη”, 10η ∆ιεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας: Futura-Υπουργείο Πολιτισµού, σ. 26.

123

εικ. 5: Ελύτης Ο., Σκίτσο του Γιάννη Ανδρεαδάκη.

124

Τα νησιά µε το µίνιο και µε το φούµο τα νησιά µε το σπόνδυλο κάποιανου ∆ία τα νησιά µε τους έρηµους ταρσανάδες τα νησιά µε τα πόσιµα γαλάζια ηφαίστεια Ελύτης Ο., 2011. “Το άξιον εστί”. Αθήνα: Ίκαρος, σ. 199.

125

ΤΟ ΝΗΣΙ Σύµφωνα µε την καίρια επισήµανση του Massimo Cacciari, συνθήκη ύπαρξης του νησιού είναι η κατάσταση του διαχωρισµού, της αποµόνωσής του [isola]. Το νησί, ως αποτέλεσµα µια πράξης αποκοπής, ως κλάσµα, ως µέρος, ήδη υπονοεί το όλον της καταγωγής του και διαµορφώνει το πεδίο της διαρκούς σύγκρισης και αναµέτρησης µαζί του. Μόλις µιλήσει κάποιος για το Αιγαίο, το πρώτο πράγµα που του έρχεται στο νου, βεβαίως είναι η θάλασσα. Το Αιγαίο όµως δεν υπάρχει χωρίς τα νησιά του και το νησί δεν είναι καθόλου απλή υπόθεση, γιατί έχει πολύπλοκο συµβολικό φορτίο. Πράγµατι, το νησί είναι ένας χώρος που δεν µπορεί να σταθεί από µόνος του, αλλά γι' αυτόν ακριβώς το λόγο µπορεί να αποµονωθεί. Κάπως σαν τους ανθρώπους: για να αποµονωθούµε χρειαζόµαστε όλους τους άλλους. Όπως το βουνό χρειάζεται την πεδιάδα για να υπάρξει, έτσι και το νησί χρειάζεται τη θάλασσα. Μόνο που στο τελευταίο αυτό ζεύγος συνυπάρχουν αµέσως τρία από τα τέσσερα στοιχεία που φτιάχνουν τον κόσµο: η γη, το νερό και ο αέρας. Το στοιχείο που λείπει, η φωτιά, δηλώνει µε την απουσία του ότι ένα νησί είναι αδιανόητο, είναι ελλειµµατικό, δεν είναι πλήρες, δεν είναι νησί χωρίς την ανθρώπινη παρουσία. Όσο πιο έρηµο είναι ένα νησί τόσο περισσότερο προκαλεί τον άνθρωπο, τον έχει ήδη προσκαλέσει, µια και σ' αυτό το νησί, ως έρηµο, οφείλει το γνώρισµα, το κατηγόρηµα χάρη στο οποίο υπάρχει: πράγµατι, κάποιος πρέπει να το πει έρηµο το νησί. Μία χώρα µπορεί να είναι έρηµη αλλά πρόκειται για µεταφορά. Ένα νησί µπορεί να είναι έρηµο αλλά πρόκειται για κυριολεξία. Από δω και µία πρόταση η οποία ενδέχεται να ξενίσει: το νησί µπορεί να είναι πολλά πράγµατα, αλλά πριν από όλα είναι κατασκευή της γλώσσας. Μόλις πει κάνεις Μακρόνησος ή Γιούρα έχει αµέσως στη διάθεσή του, στο σύµπαν που είναι η ελληνική γλώσσα, µία µήτρα για άπειρες αφηγήσεις πραγµατικές ή πλασµατικές. Και µε τα νησιά αυτά στο Αιγαίο η οδύνη και η ηδονή µπορούν ήδη να πουν το δικό τους τραγούδι. Με άλλα λόγια το νησί είναι µία κυριολεξία που εκρήγνυται σε αναρίθµητες µεταφορές. Στο σηµείο αυτό, ίσως, η λογοτεχνία αναγνώρισε, κατέκτησε και εκµεταλλεύτηκε το νησί ως αντικείµενό της, σαν την κατεξοχήν δική της γη, σαν τον κατεξοχήν δικό της κόσµο. Από τη σκοπιά αυτή δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι στα περισσότερα από τα νησιά του Jules Vern υπάρχει ένα ηφαίστειο το οποίο περιµένει την ώρα του να εκραγεί στο τέλος του βιβλίου εξαφανίζοντας το νησί από το πρόσωπο της γης. Προφανώς γιατί το νησί µπορεί και πρέπει να αφανιστεί, τώρα που επιτέλεσε τη συγκεκριµένη λογοτεχνική του αποστολή. Ως αφηρηµένο λογοτεχνικό αντικείµενο όµως, το νησί παραµένει ταξιδεύοντας από βιβλίο σε βιβλίο, ένα όχηµα έτοιµο να µεταφέρει καινούργιες εικόνες σε νέες ιστορίες που είναι πάντα οι ίδιες µε τις παλιές, χωρίς να µοιάζουν σε τίποτα µε αυτές, µια και το νησί στο οποίο ξετυλίγονται κάθε φορά είναι διαφορετικό, όντας παρά ταύτα ως νησί το ίδιο. Το νησί θέτει µε τον δικό του τρόπο το φιλοσοφικό ερώτηµα της ταυτότητας και της διαφοράς. Το δεύτερο γνώρισµα που εξηγεί το περίπλοκο συµβολικό φορτίο του νησιού, είναι εξίσου απλό µε το πρώτο, αν όχι απλούστερο: το νησί είναι ένας χώρος µε όρια χωρίς σύνορα. Η διαφορά δεν είναι αµελητέα. Ενώ τα σύνορα είναι έργο του πολιτισµού -και της πολιτικής-, τα όρια είναι πολύ περισσότερο έργο της φύσης. Με άλλα λόγια πιο περίπλοκη πραγµατικότητα. Πότε και πώς µπορούµε να µιλήσουµε για όρια; Ορίζονται από µόνα τους; Αν όχι, ποιος τα καθορίζει; Ανάµεσα σε αλλά πρόκειται για πρόβληµα φιλοσοφικό. Για τον Αριστοτέλη τα όρια καθορίζονται από τη µορφή η οποία περικλείει το περιεχόµενο. Για τους στωικούς αυτός ο ορισµός είναι ανεπαρκής στο µέτρο που ισχύει µόνο για στατικά σύνολα. Αν το σύνολο µε το οποίο έχουµε να κάνουµε είναι δυναµικό τότε πώς καθορίζονται τα όρια; Από τη σκοπιά αυτή πώς καθορίζονται τα όρια ενός δάσους; Αν δεν το περιορίσουµε ή αν δεν περιοριστεί από τη φύση ένα δάσος µπορεί να κατακλύσει όλη τη γη. Από τη στιγµή που το νησί έχει όρια χωρίς να έχει σύνορα µοιάζει κάπως µε το σύµπαν το οποίο έχει όρια χωρίς να τελειώνει πουθενά. Το νησί µικρογραφία του σύµπαντος. Ίσως αυτός είναι ο λόγος που εξηγεί γιατί το νησί αποτελεί ολόκληρο κόσµο από µόνο του14. Ο Ελύτης οραµατίζεται µια σχέση φύσης και πολιτισµού που θα σήµαινε την “ισοτιµία” ανάµεσα στο “φως και την ιστορία” ή ανάµεσα στις “φυσικές και στις ηθικές αξίες”. ____ 14. Βώκος Γ., 2006. “Το Νησί”. Στο: Κ. Κοτζιά, Η. Κωνσταντόπουλος, Λ. Παπαδόπουλος, Κ. Φιλοξενίδου, επιµ. “Το Αιγαίο: µια διάσπαρτη πόλη”, 10η ∆ιεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας: Futura-Υπουργείο Πολιτισµού, σ. 184.

126

∆ηµιουργείται έτσι ένα τοπίο ως “προβολή της ψυχής ενός λαού πάνω στην ύλη”. Το νησί φαντάζει σαν ιδανικό καταφύγιο, ο τόπος της τρυφερότητας, το ιδανικό των αισθαντικών ανθρώπων, και ο ποιητής βάζει τον παράδεισό του σ' ένα νησί: Σαν παράδεισο έχω σηµαδέψει ένα νησί απαράλλαχτο εσύ κι ένα σπίτι στη θάλασσα [...] να σε βλέπω µισή να περνάς το νερό και µισή να κλαίω µεσ' στον παράδεισο Ελύτης Ο., 1990. “Το µονόγραµµα”, 6η έκδοση. Αθήνα:Ίκαρος, σ. 25.

127

_ ΜΕΛΕΤΗ ΜΙΚΡΩΝ ΚΥΚΛΑ∆ΩΝ

_ Όσο εµβαθύνεις κατά την περιήγησή σου στον ηλεκτρονικό χάρτη, ανακαλύπτεις νέα κοµµάτια ξηράς. Κάνοντας “zoom in” στο χάρτη των νησιών του Αιγαίου, επιλέγεται η περιοχή των Μικρών Κυκλάδων, διότι παρουσιάζουν πολιτισµικό και γεωµορφολογικό ενδιαφέρον, µιας και αποτελούν µια περιοχή η οποία δεν έχει δεχθεί, σε µεγάλο βαθµό αλλοίωση από την έλευση του µαζικού τουρισµού. Τα νησιά που την αποτελούν, χαρακτηρίζονται από το αγνό παρθένο τοπίο τους, σε συνδυασµό µε µικρές κτηριακές επεµβάσεις. Η περιοχή είναι σχετικά απάνεµη, καθώς βρίσκεται ανάµεσα στη Νάξο και την Αµοργό (νησιά µε υψόµετρο), µε µικρά βάθη και ήπια κινητικότητα µεγάλων πλοίων. _

130

ΝΗΣΙΑ ΑΙΓΑΙΟΥ

131

ΚΥΚΛΑ∆ΕΣ

132

ΜΙΚΡΕΣΑΙΓΑΙΟΥ ΚΥΚΛΑ∆ΕΣ ΝΗΣΙΑ

133

εικ. 6: Boschini M., 1658. “Isolette, Χάρτης µε τις Μικρές Κυκλάδες: Ηρακλειά, Κέρος, Σχοινούσα και ∆ονούσα”.

134

_ Ο Michael Chabon έχει πει σε µια του συνέντευξη ότι “Η παιδική ηλικία είναι κλάδος της χαρτογραφίας”. Κι όσοι µεγάλωσαν παίζοντας, τρέχοντας, παλεύοντας, ποδηλατώντας ελεύθερα σε αλάνες και χωµατόδροµους, πολεµώντας µε τα παιδιά της άλλης γειτονιάς, τρυπώνοντας σε εγκαταλελειµµένα, µισογκρεµισµένα σπίτια για εξερεύνηση (επειδή ακόµα υπήρχαν), θα συµφωνήσουν: το παιδί χαρτογραφεί τον κόσµο ζώντας, παίζοντας, ανακαλύπτοντάς τον. Μα κι εµείς, µεγαλώνοντας, βιώνουµε µια από τις ισχυρότερες νοσταλγίες της ζωής, τη νοσταλγία της παιδικής µας ηλικίας ακριβώς επειδή χάνουµε κάθε δυνατότητα επιστροφής µας σ’ αυτή την εξαίσια, απέραντη (εντός χώρου και χρόνου) χώρα, που έχει ήδη ονοµασθεί Χώρα της Παιδικής Ηλικίας. Σε τελική ανάλυση αυτό που νοσταλγούµε τόσο πολύ είναι η αίσθηση του ανεξερεύνητου, αχαρτογράφητου ακόµα, άγνωστου ακόµα κόσµου. Ενός κόσµου άγριου, άταχτου και αδάµαστου, τον οποίον εµείς, ναι, εµείς θα εξερευνήσουµε, θα χαρτογραφήσουµε, θα δαµάσουµε και θα κάνουµε δικό µας ζώντας, παίζοντας, ανακαλύπτοντας, ταξιδεύοντας, ρισκάροντας, κινδυνεύοντας. _

135

136

∆ΙΚΤΥΟ ΑΚΤΟΠΛΟΪΚΩΝ ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΙΩΝ ΑΙΓΑΙΟΥ

ΚΑΒΑΛΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΘΑΣΟΣ

ΣΑΜΟΘΡΑΚΗ

ΛΗΜΝΟΣ

ΣΚΙΑΘΟΣ

ΑΛΟΝΝΗΣΟΣ

ΒΟΛΟΣ ΛΕΣΒΟΣ (ΜΥΤΙΛΗΝΗ)

ΣΚΥΡΟΣ

ΣΚΟΠΕΛΟΣ

ΨΑΡΑ ΧΙΟΣ ΑΘΗΝΑ ΣΑΜΟΣ ΡΑΦΗΝΑ ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΑΙΓΙΝΑ

ΙΚΑΡΙΑ

ΑΝ∆ΡΟΣ

ΦΟΥΡΝΟΙ

ΑΓΚΙΣΤΡΙ ΤΗΝΟΣ

ΠΟΡΟΣ

ΚΕΑ

Υ∆ΡΑ

ΚΥΘΝΟΣ

ΣΠΕΤΣΕΣ

ΛΕΙΨΟΙ

ΜΥΚΟΝΟΣ

ΣΕΡΙΦΟΣ ΣΙΦΝΟΣ

ΠΑΤΜΟΣ

ΝΑΞΟΣ

ΣΥΡΟΣ

ΛΕΡΟΣ

∆ΟΝΟΥΣΑ ΚΑΛΥΜΝΟΣ

ΠΑΡΟΣ ΚΟΥΦΟΝΗΣΙΑ

ΚΩΣ

ΣΧΟΙΝΟΥΣΣΑ

ΑΝΤΙΠΑΡΟΣ

ΗΡΑΚΛΕΙΑ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑ

ΜΗΛΟΣ

ΚΥΘΗΡΑ

ΝΙΣΥΡΟΣ

ΚΙΜΩΛΟΣ

ΣΥΜΗ

ΑΜΟΡΓΟΣ

ΦΟΛΕΓΑΝ∆ΡΟΣ

ΤΗΛΟΣ

ΙΟΣ

ΣΙΚΙΝΟΣ

ΑΣΤΥΠΑΛΑΙΑ ΧΑΛΚΗ

ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΑ ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ

ΡΟ∆ΟΣ

ΑΝΑΦΗ

ΚΑΡΠΑΘΟΣ

ΚΑΣΤΕΛΙ ΧΑΝΙΑ

ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΣ ΚΑΣΣΟΣ

ΡΕΘΥΜΝΟ ΠΑΛΑΙΟΧΩΡΑ

ΗΡΑΚΛΕΙΟ ΣΗΤΕΙΑ

ΓΑΥ∆ΟΣ

ΚΥΡΙΑ ΓΡΑΜΜΗ ∆ΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΑ ΓΡΑΜΜΗ

137

ΝΗΣΙΩΤΙΚΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ

∆ΟΝΟΥΣΑ

ΝΑΞΟΣ

ΑΝΩ ΚΟΥΦΟΝΗΣΙ

ΚΑΤΩ ΚΟΥΦΟΝΗΣΙ

ΚΕΡΟΣ

ΣΧΟΙΝΟΥΣΣΑ

ΗΡΑΚΛΕΙΑ

ΑΜΟΡΓΟΣ

5km

2mi

138

ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ ΝΗΣΙ∆ΩΝ ΚΑΙ ΣΗΜΕΙΩΝ ΕΝ∆ΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ

ΣΚΥΛΟΝΗΣΙ

∆ΟΝΟΥΣΑ ΝΗΣΙ∆Α ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ συντρίµµια πολεµικού πλοίου "Ωρίων"

ΑΓ. ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΜΑΚΑΡΕΣ ΣΤΡΟΓΓΥΛΗ

ΝΑΞΟΣ

ΦΑΡΟΣ ΠΡΑΣΟΥΡΑ

ΑΝΩ ΚΟΥΦΟΝΗΣΙ

ΚΑΤΩ ΚΟΥΦΟΝΗΣΙ

ΓΛΑΡΟΝΗΣΙ

∆ΑΣΚΑΛΙΟ ΚΛΕΙ∆ΟΥΡΑ υδρογεννήτρια αφαλάτωσης

ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ

ΤΣΟΥΛΟΥΦΙ

ΣΧΟΙΝΟΥΣΣΑ

ΛΑΖΑΡΟΣ ΑΓ. ΑΝ∆ΡΕΑΣ

ενετικό κάστρο

ΚΕΡΟΣ

αρχαιολογικός χώρος

ΑΣΠΡΟΝΗΣΙ

ΑΓ. ΑΝ∆ΡΕΑΣ ΠΛΑΚΕΣ (ΜΕΓΑΛΗ ΚΑΙ ΠΛΑΚΙ) ΑΝΩ ΑΝΤΙΚΕΡΙ

ΒΕΝΕΤΙΚΟ ΟΦΙ∆ΟΥΣΣΑ ΗΡΑΚΛΕΙΑ ΦΑΡΟΣ

ΑΡΓIΛΟΣ

εκκλησία Αγ. Γεωργιος

ΚΑΤΩ ΑΝΤΙΚΕΡΙ

ναυάγιο γερµανικού υδροπλάνου

ΑΒΕΛOΝΗΣΙΑ (ΜΙΚΡΟΣ & ΜΕΓΑΛΟΣ ΑΒΕΛΑΣ)

ΑΜΟΡΓΟΣ

5km

2mi

139

ΑΚΤΟΠΛΟΪΚΕΣ ∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ

ΝΑ

ΞΟ

Σ-

∆Ο

ΝΟ

ΥΣ

∆ΟΝΟΥΣΑ

∆Ο

ΝΟ

ΥΣ

Α-

ΑΣ Τ

ΥΠ

∆Ο

ΝΟ

ΥΣ

∆ΟΝΟΥΣ

ΝΑΞΟΣ

ΑΛ ΑΙΑ

ΑΝ

Ω

ΓΟΣ(ΑΙΓΙ

ΚΟ

ΥΦ

ΟΝ

ΗΣ

Ι-

Α - ΑΜΟΡ ΑΛΗ)

ΞΟ ΝΑ ΛΗ ΙΑ

ΙΓ

(Α

ΟΣ

ΡΓ

ΜΟ -Α )

ΑΝΩ ΚΟΥΦΟΝΗΣΙ

∆ΟΝΟΥΣΑ- ΑΜΟΡΓΟΣ(ΚΑΤΑΠΟΛΑ)

ΚΑΤΩ ΚΟΥΦΟΝΗΣΙ ΥΦ

ΚΟ

ΙΑ -

ΚΕΡΟΣ ΝΑΞ

ΡΓ

ΚΛΕ

Ο ΑΜ

ΗΡΑ

Ι-

ΗΣ

ΟΝ

ΝΑΞΟΣ - ΑΜΟΡΓΟΣ(ΚΑΤΑΠΟΛΑ)

) ΛΑ

ΠΟ ΤΑ (ΚΑ

ΟΣ

ΣΧΟΙΝΟΥΣΣΑ

Η)

ΙΓΙΑΛ

ΟΣ (Α

ΙΑ -

ΚΛΕ

ΗΡΑ

ΡΓ ΑΜΟ

)

ΑΜΟΡΓΟΣ

(Κ

ΑΤ

ΑΠ

ΟΛ

Α)

-Σ

ΑΝ

ΤΟ Ρ

ΙΝ

Η(

ΘΗ

ΡΑ

)

ΗΡΑΚΛΕΙΑ - ΑΜΟΡΓΟΣ (ΚΑΤΑΠΟΛΑ

ΓΟ

ΗΡΑΚΛΕΙΑ

ΑΜ ΟΡ

Αγκυροβόλι

5km

2mi

140

ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ

ΣΚΥΛΟΝΗΣΙ

∆ΟΝΟΥΣΑ

ΝΗΣΙ∆Α ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ συντρίµµια πολεµικού πλοίου "Ωρίων"

ΑΓ. ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΜΑΚΑΡΕΣ ΣΤΡΟΓΓΥΛΗ

ΝΑΞΟΣ

ΦΑΡΟΣ ΠΡΑΣΟΥΡΑ

ΑΝΩ ΚΟΥΦΟΝΗΣΙ

ΚΑΤΩ ΚΟΥΦΟΝΗΣΙ

ΚΛΕΙ∆ΟΥΡΑ

ΓΛΑΡΟΝΗΣΙ

∆ΑΣΚΑΛΙΟ

ΚΕΡΟΣ

αρχαιολογικός χώρος

υδρογεννήτρια αφαλάτωσης

ΛΑΖΑΡΟΣ ΑΓ.ΑΝ∆ΡΕΑΣ

ενετικό κάστρο

ΑΣΠΡΟΝΗΣΙ

ΒΕΝΕΤΙΚΟ

ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ

ΤΣΟΥΛΟΥΦΙ

ΣΧΟΙΝΟΥΣΣΑ

ΑΓ. ΑΝ∆ΡΕΑΣ ΠΛΑΚΕΣ (ΜΕΓΑΛΗ ΚΑΙ ΠΛΑΚΙ) ΑΝΩ ΑΝΤΙΚΕΡΙ

ΟΦΙ∆ΟΥΣΣΑ ΗΡΑΚΛΕΙΑ

ΦΑΡΟΣ

I ΛΟΣ ΑΡΓΙ

εκκλησία Αγ. Γεωργιος

ΚΑΤΩ ΑΝΤΙΚΕΡΙ

ναυάγιο γερµανικού υδροπλάνου

ΑΒΕΛΟΝΗΣΙΑ (ΜΙΚΡΟΣ & ΜΕΓΑΛΟΣ ΑΒΕΛΑΣ)

ΑΜΟΡΓΟΣ

5km

2mi

141

Οι Μικρές Κυκλάδες βρίσκονται ανάµεσα από τη Νάξο και την Αµοργό. Η Νάξος παρουσιάζοντας το υψηλότερο υψόµετρο, επηρεάζει τα γειτονικά νησιά. Τα παρακάτω κλιµατολογικά στατιστικά αφορούν τη Νάξο και προέρχονται από επεξεργασία στοιχείων 50 ετών.

ΜΗΝΕΣ

ΜΕΣΗ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ

Μ. Ο. ΜΕΓΙΣΤΗΣ

Μ. Ο. ΕΛΑΧΙΣΤΗΣ

ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑΣ

6 ΜΠΟΦΟΡ*

8 ΜΠΟΦΟΡ*

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ

12,1 12,2

14,4 14,6

9,5 9,4

13,6 13,2

3,9 3,8

ΜΑΡΤΙΟΣ

13,3

15,7

10,2

12,7

3,9

ΑΠΡΙΛΙΟΣ

16,1

18,7

12,5

8,2

1,7

ΜΑΙΟΣ

19,5

22,0

15,6

5,9

0,5

ΙΟΥΝΙΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ

23,3 24,9

25,8 26,9

19,5 21,8

5,4 9,9

0,7 0,8

ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ

24,8

26,7

22,0

11,1

1,1

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ

22,8

24,9

19,9

10,3

1,7

ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ

19,6

21,8

16,9

12,0

2,1

ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ ∆ΕΚΕΜΒΡΙΟΣ

16,3 13,6

18,8 15,8

13,6 11,0

10,0 12,5

2,3 3,3

*Ιανουάριος: 31 ηµέρες / ηµέρες που παρουσιάστηκαν 6 µποφόρ = 13,6 αντίστοιχα για τους υπόλοιπους µήνες και για τα 8 µποφόρ

Το ύψος των κυµάτων που αναφέρεται στην επίσηµη κλίµακα για τις κατηγορίες 1 - 12 αφορά τους ανοιχτούς ωκεανούς και µόνο αφού ο άνεµος έχει διατηρήσει την αναφερόµενη ταχύτητα επί αρκετές ώρες. Αντιθέτως, µέχρι και 100 µέτρα κοντά σε ακτές τα αντίστοιχα ύψη είναι κατά πολύ µικρότερα.

ΜΠΟΦΟΡ

ΚΟΜΒΟΙ [kn]

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

0 − <1 1 − <4 4 − <7 7 − <11 11 − <16 16 − <22 22 − <28 28 − <34 34 − <41 41 − <48 48 − <56 56 − <64 >64

ΥΨΟΣ ΚΥΜΑΤΟΣ [m] ΑΝΟΙΧΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ [ΑΤΛΑΝΤΙΚΟΣ] − 0,0 − 0,2 0,5 − 0,75 0,5 − 0,75 0,8 − 1,2 1,2 − 2,0 2,0 − 3,5 3,5 − 6,0 πάνω από 6,0 πάνω από 6,0 έως 14,0 πάνω από 14,0 πάνω από 14,0

ΥΨΟΣ ΚΥΜΑΤΟΣ [m] ΑΒΑΘΗ, ΟΡΜΟΙ, ΛΙΜΝΕΣ − 0,05 0,6 0,6 1 1,5 2,3 3 4 4 5,5 − −

Για να υπολογίσω εµπειρικά το ύψος κύµατος στο Αιγαίο: kn / 10 - 0,5 π.χ. για kn = 22 − < 28, είναι: 22 / 10 - 0,5 − < 28 / 10 - 0,5 => 1,7 m − < 2,3 m

-------------------

---------

-| | | | | | | ΥΨΟΣ ΚΥΜΑΤΟΣ | | | | | | -|

ΠΗΓΗ: Ε. Μ. Υ. 142

ΒΑΘΥΜΕΤΡΟ

50 10

∆ΟΝΟΥΣΑ

ΝΑΞΟΣ

25 ΚΟΥΦΟΝΗΣΙΑ

ΚΕΡΟΣ

ΟΙ ΣΧ

Σ ΥΣ

10 Α

ΝΟ

100

ΗΡΑΚΛΕΙΑ

10 0

ΑΜΟΡΓΟΣ

5km

2mi

143

ΣΤΟ ΤΙΜΟΝΙ ΣΟΥ (ΣΚΟΠΕΛΙΤΗ) Ωωωωχ Φουρτούνα έπιασε ο καιρός, το κύµα αγριεύει όλα τα πλοία δέσανε, µα ένα ταξιδεύει Στο τιµόνι σου να ‘ναι η Παναγιά για να σε προσέχει Γιάννη στο Βοριά Ωωωωχ Ο Σκοπελίτης είναι αυτός που κύµα δεν τον πιάνει και έχει για καπετάνιο του πάντα εσένα Γιάννη Στο τιµόνι σου να ‘ναι η Παναγιά για να σε προσέχει Γιάννη στο Βοριά Ωωωωχ Έµαθε ο Γιάννης τη ζωή και ξέρει που µας πάει είναι της θάλασσας ο γιος κι όπου βρεθεί γλεντάει Στο τιµόνι σου να ‘ναι η Παναγιά για να σε προσέχει Γιάννη στο Βοριά Στο τιµόνι σου

µουσική / στίχοι Βαζαίου Λευτέρη, Γιαννούλη Ματθαίο

εικ. 7: “Σκοπελίτης”. Ανώνυµος φωτογράφος.

144

∆ΡΟΜΟΛΟΓΙΑ - EXPRESS SKOPELITIS (small Cyclades lines) 08 | 06 | 20 - 06 | 09 | 20

ΝΑΞΟΣ ∆ΟΝΟΥΣΑ

ΚΟΥΦΟΝΗΣΙA

ΣΧΟΙΝΟΥΣΣΑ ΗΡΑΚΛΕΙΑ

ΑΜΟΡΓΟΣ

∆ΕΥΤΕΡΑ - ΤΕΤΑΡΤΗ - ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ

ΙΟΣ

ΘΗΡΑΣΕΙΑ ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ

ΝΑΞΟΣ ∆ΟΝΟΥΣΑ

ΚΟΥΦΟΝΗΣΙA

ΣΧΟΙΝΟΥΣΣΑ ΗΡΑΚΛΕΙΑ

ΑΜΟΡΓΟΣ

ΤΡΙΤΗ - ΠΕΜΠΤΗ - ΣΑΒΒΑΤΟ

ΙΟΣ

ΘΗΡΑΣΕΙΑ ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ

ΝΑΞΟΣ ∆ΟΝΟΥΣΑ

ΚΟΥΦΟΝΗΣΙA

ΗΡΑΚΛΕΙΑ ΣΧΟΙΝΟΥΣΣΑ

ΙΟΣ

ΘΗΡΑΣΕΙΑ ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ

145

ΑΜΟΡΓΟΣ

ΣΑΒΒΑΤΟ - ΚΥΡΙΑΚΗ

GR4220013 ΚΟΥΦΟΝΗΣΙ

ΚΕΡΟΣ ΣΧΟΙΝΟΥΣΑ

ΑΝΤΙΚΕΡΙ ΗΡΑΚΛΕΙΑ

146

_ Το Natura 2000 (Φύση 2000) είναι ένα πανευρωπαϊκό δίκτυο προστασίας των ειδών και των ενδιαιτηµάτων τους. Το δίκτυο Natura 2000 αποτελεί ένα από τα πιο φιλόδοξα ευρωπαϊκά προγράµµατα για την προστασία της φύσης και ακρογωνιαίο λίθο της πολιτικής της Ε.Ε. για τη διατήρηση της φύσης. Ιδρύθηκε τον Μάιο 1992 µε την υιοθέτηση της οδηγίας των οικοτόπων. Οι Μικρές Κυκλάδες ανήκουν στο δίκτυο Natura 2000, καθώς παρουσιάζουν µεγάλη ποικιλία σε θαλάσσια και υπαίθρια ζωή. _

147

148

149

ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ (τουρίστας ή ταξιδιώτης;) Κατά το δεύτερο µισό του 20ου αιώνα, η Ελλάδα και ιδιαίτερα ο νησιωτικός χώρος, παρουσιάζουν σηµαντικές αλλαγές σε διάφορους τοµείς της οικονοµικής, κοινωνικής και πολιτισµικής ζωής, οι οποίες συναρτώνται άµεσα ή έµµεσα µε τη ραγδαία ανάπτυξη του τουρισµού. Στη διεθνή καθιέρωση των νησιών του Αιγαίου, ως τουριστικών προορισµών συνέβαλαν, ήδη από το 18ο και 19ο αιώνα, εκτός από το φυσικό περιβάλλον, οι αρχαιολογικές ανασκαφές που διενήργησαν Έλληνες αρχαιολόγοι και ξένες αρχαιολογικές αποστολές, τα κείµενα των περιηγητών και η ευρύτατα διαδεδοµένη εικόνα του “ελληνικού” πολιτισµού που παράγεται µέσα από τη µυθολογία. Ο τουρισµός ωστόσο στον αιγαιακό κόσµο έχει υποστεί τεράστιες αλλαγές από την εποχή εκείνη που ένας µικρός αριθµός ξένων επισκεπτών µε σπουδές στην αρχαιολογία και στην κλασσική αρχαιότητα επιδίδονταν σε ένα ταξίδι που σηµατοδοτούσε στην αντίληψή τους ένα είδος ιερού προσκυνήµατος, µέχρι τις τελευταίες δεκαετίες, οι οποίες κυριαρχούνται από τον οργανωµένο, µαζικό τουρισµό. Αναµφισβήτητα, ελάχιστοι τουρίστες σήµερα “διαβάζουν” την τρέχουσα πολιτισµική πραγµατικότητα, µέσα από το φακό των δυτικών κλασσικών αναπαραστάσεων ή βασίζονται πρωτίστως στα κείµενα των φιλελληνικά προσκείµενων ταξιδιωτών-συγγραφέων. Εντούτοις, οι τελευταίοι σε συνδυασµό µε τη βιοµηχανία του κινηµατογράφου, καθιέρωσαν στερεότυπα και κώδικες αναπαράστασης που χρησιµοποιούνται ανελλιπώς και αναπαράγονται από τα Μ.Μ.Ε. Η µατιά των τουριστών συγκροτείται σε µεγάλο βαθµό από τον τουριστικό λόγο, ένα λόγο που αισθητικοποιεί τόπους και ανθρώπους, κατασκευάζει ένα παρελθόν ανιστορικό και υπερτονίζει το παιγνιώδες στοιχείο του ταξιδιού15. Προσκυνητές προς την Τήνο, οικογένειες για τη Σέριφο, κοσµικοί στη Μύκονο, Βορειοευρωπαίοι ψόφιοι για µπυροποσίες στην Πάρο. Το αιγαίο διαλύοντας τις ίδιες του της µυθολογίες έγινε one size fits all, κάτι που ταιριάζει σε όλους. Είναι αλήθεια, αν το δει κανείς ανθρωπολογικά, είναι γεγονός: ο τουρισµός άλωσε την “καθαρότητα” και την “αγνότητα” του αιγαιοπελαγίτικου πολιτισµού. Σήµερα, περισσότερο ακόµη κι από τους αλλοδαπούς, οι κάτοικοι της Αθήνας (κυρίως) ορµούν στο Αιγαίο κάθε καλοκαίρι, προκειµένου να ζήσουν το όνειρο του αιγαιοπελαγίτικου ηδονισµού. Ο ΕΟΤ, τα ξενοδοχεία Ξενία, ο κοσµοπολιτισµός του ‘70 µέσα από τον κινηµατογράφο και τη διαφήµιση έδωσαν τη θέση, µοιραία, στην παρακµή του ίδιου του µοντέλου που κατασκεύασαν. Η υπερπροβολή οδήγησε στην καρικατούρα16. Θα χρειαστεί να φτάσουµε στην κατάργηση της ιδέας του περιηγητή και στο θρίαµβο του τουρίστα για να πάψουν τα “άγρια” αυτά νησιά να είναι απρόσιτα και να αρχίσουν να γίνονται τόποι συλλογικής ευχαρίστησης και ηδονισµού για όλες τις τάξεις και τις ηλικίες. Εστιάζοντας στην οικονοµική σηµασία του τουρισµού, ο Ιωαννίδης “ισορροπεί”, πράγµατι, “επί ξυρού ακµής”, προδιαγράφοντας µια αλυσίδα ιλιγγιωδών µεταβολών που θα ακολουθήσουν, στο επίκεντρο των οποίων βρίσκονται οι µεταβολές στην απόλαυση του ελεύθερου χρόνου και την ανάδυση της τουριστικής βιοµηχανίας. Αν θέλουµε όµως να είµαστε περισσότερο ακριβείς, πρέπει να διευκρινίσουµε ότι δεν πρόκειται για “βιοµηχανία” - µε την τυπική έννοια του όρου -, αλλά για ένα µίγµα προβιοµηχανικών υπολειµµάτων και µεταβιοµηχανικής, ή µεταφορντικής, συνθήκης που µετατρέπει το Αρχιπέλαγος σε διασκορπισµένο κέντρο loisir. Αν για τη βιοµηχανία -όπως και για τη µοντέρνα αρχιτεκτονικήσηµείο αναφοράς ήταν η ορθολογική οργάνωση και η µηχανική τεχνολογία, σ' ένα τέτοιο µίγµα προ βιοµηχανίας και µεταβιοµηχανικών σπαραγµάτων συνυπάρχουν κάθε είδους παραγωγικές λογικές. Η οργανωµένη τουριστική επιχείρηση συνυπάρχει µε την οικοτεχνία, την οικογενειακή επιχείρηση και ούτω καθεξής. Μιλώντας µε οικονοµικούς όρους, πρώτη ύλη αυτής της αλλοπρόσαλλης διαδικασίας, που διαθέτει την εποχικότητα της αγροτικής παραγωγής και αυθόρµητους µηχανισµούς αυτορύθµισης, είναι η καλοκαιρινή αναψυχή, ο ελεύθερος χρόνος και ό,τι αποκαλούµε πολιτιστικές πρακτικές. Η άτακτη τουριστική διάχυση θα καταστεί, σταδιακά, η σηµαντικότερη πηγή εισοδηµάτων για τους ανθρώπους του Αρχιπελάγους. Ο τουρισµός και η διόγκωση της κουλτούρας των διακοπών είναι εκείνα που θα αλλάξουν ριζικά τη µοίρα του Αρχιπελάγους. Οι επιπτώσεις µιας τέτοιας µεταβολής

____ 15. Μουτάφη Β. Γ., 2006. “Αιγαίο: Τουριστικοί προορισµοί, διαπολιτισµικές συναντησεις και κοινωνικοοικονοµικές αλλαγές”. Στο: Κ. Κοτζιά, Η. Κωνσταντόπουλος, Λ. Παπαδόπουλος, Κ. Φιλοξενίδου, επιµ. “Το Αιγαίο: µια διάσπαρτη πόλη”, 10η ∆ιεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας: Futura-Υπουργείο Πολιτισµού, σ. 356. 16. Μουτσόπουλος Θ., 2006. “Sea, Sex & Sun”. Στο: Κ. Κοτζιά, Η. Κωνσταντόπουλος, Λ. Παπαδόπουλος, Κ. Φιλοξενίδου, επιµ. “Το Αιγαίο: µια διάσπαρτη πόλη”, 10η ∆ιεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας: Futura-Υπουργείο Πολιτισµού, σ. 110.

150

είναι πολλαπλές και επεκτείνονται στους ίδιους τους τρόπους µε τους οποίους εφεξής παράγονται και καταναλώνονται ο χώρος και ο πολιτισµός του Αρχιπελάγους, που τους καλοκαιρινούς µήνες διαθέτει εστίες πυκνότητας οι οποίες ξεπερνούν κατά πολύ τον πληθυσµό πολλών ευρωπαϊκών µεγαλουπόλεων. Ακόµη µια φορά η “ανάπτυξη” όχι µόνο δεν απέχει πολύ, αλλά µοιάζει εξωτερικά µε την “καταστροφή17”. Από τη µια υπάρχει ο τουρίστας, αυτός δηλαδή που, σύµφωνα µε την ετυµολογία της λέξης, “γυρίζει” και επισκέπτεται διάφορα µέρη µε σκοπό τις διακοπές, και από την άλλη ο ταξιδιώτης ο οποίος επιλέγει συνειδητά, από αγάπη για τα ίδια τα ταξίδια, την περιήγησή του σε νέους τόπους. “Οι τουρίστες δεν γνωρίζουν πού βρίσκονται και οι ταξιδευτές δεν γνωρίζουν πού πηγαίνουν” έχει γράψει ο διάσηµος Αµερικανός, ταξιδιωτικός και όχι µόνο, συγγραφέας Paul Theroux. “Είχα αντικρουόµενα συναισθήµατα σχετικά µε τις διαφορές µεταξύ τουριστών και ταξιδευτών. Το πρόβληµα ήταν ότι όσο περισσότερο ταξίδευα, τόσο µικρότερες γίνονταν όλες αυτές οι διαφορές. Εκτός από µία. Αυτό που παραµένει αναλλοίωτο είναι ότι οι τουρίστες πάνε διακοπές ενώ οι ταξιδευτές κάνουν κάτι άλλο: ταξιδεύουν”.

____ 17. Τζιρτζιλάκης Γ., 2006. “Το ατύχηµα της Τίγκη: Αρχιπέλαγος και νεωτερικότητα”. Στο: Κ. Κοτζιά, Η. Κωνσταντόπουλος, Λ. Παπαδόπουλος, Κ. Φιλοξενίδου, επιµ. “Το Αιγαίο: µια διάσπαρτη πόλη”, 10η ∆ιεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας: Futura-Υπουργείο Πολιτισµού, σ. 84.

151

εικ. 8: Αφίσα από τη διαφηµιστική καµπάνια του ΕΟΤ ‘40.

152

εικ. 9: Αφίσα από τη διαφηµιστική καµπάνια του ΕΟΤ ‘50.

153

εικ. 10: Αφίσα από τη διαφηµιστική καµπάνια του ΕΟΤ ‘60.

154

εικ. 11: Αφίσα από τη διαφηµιστική καµπάνια του ΕΟΤ ‘70.

155

εικ. 12: Κατάστηµα πώλησης τουριστικών ειδών (σουβενιρ)

156

ΣΟΥΒΕΝΙΡ σουβενίρ < γαλλική souvenir / ουδέτερο άκλητο: το αναµνηστικό, µικροπράγµατα που πωλούνται για να θυµίζουν ταξίδι*

Η λέξη σουβενίρ προέρχεται από το γαλλικό souvenir που σηµαίνει "µνήµη", καθώς είναι κάτι που διασώζει τις πολιτιστικές µνήµες που σχετίζονται µε τον τουριστικό προορισµό από όπου επέστρεψε ο ταξιδιώτης. Το σουβενίρ είναι ένα ουσιαστικό που χρησιµοποιείται για να χαρακτηρίσει τα παραδοσιακά ή χαρακτηριστικά αντικείµενα που αντιπροσωπεύουν την κουλτούρα και τα έθιµα ενός τόπου. Τα είδη που πωλούνται ως αναµνηστικά ποικίλλουν σηµαντικά από τόπο σε τόπο, ακριβώς επειδή πρέπει να αντιπροσωπεύουν τον τοπικό πολιτισµό µε κάποιο τρόπο. Στις µέρες µας το σουβενίρ έχει αποκτήσει µια συγκεκριµένη εικόνα η οποία το τοποθετεί στην “καλτ” κουλτούρα των διακοπών (κακοφτιαγµένες φιγούρες µε έντονα χρώµατα, κάπως στερεοτυπικά φτιαγµένες). Έτσι επιχειρείται µια διαφορετική προσέγγιση του σουβενίρ στον αντίποδα του τουρισµού, προσελκύοντας τον ταξιδευτή και όχι τον τουρίστα. Για τους παραπάνω λόγους δηµιουργείται ένα ΣΟΥΒΕΝΙΡ βιωµατικό και επηρεασµένο από την λαϊκή κυκλαδική αρχιτεκτονική του Αιγαίου. ∆ίνοντας την ιστορία πίσω από το κάθε αντικείµενο, ώστε αυτό που τελικά θα “αγοράσει” να είναι κάτι που θα του θυµίζει τη δική του περιήγηση και όχι απλώς ένα αντικείµενο από τις Κυκλάδες.

157

ΛΑΪΚΗ ΚΥΚΛΑ∆ΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Η Ελλάδα είναι µια χώρα η οποία παρά την αδρότητα του τοπίου της, δεν έχει τίποτα το άγριο. Η µεγάλη ποικιλία των τοπίων της εκφράζει µε µέτρο ένα ρυθµό αρρενωπό που αποκλείει το γλυκασµό. Η θάλασσα, όπου νησιά λεπτόγλυπτα λες και πλέουν αιώνια, είναι ορατή από παντού. Μέσα σε µιαν ατµόσφαιρα διάφανη, κάτω από έναν αίθριο ουρανό, το φως ζωγραφίζει και πλάθει µε ακρίβεια τα περιγράµµατα, όντων και πραγµάτων, εξαίροντας διακριτικά τις πλαστικές οµορφιές τους18. Το κυκλαδίτικο χωριό είναι το αντιπροσωπευτικό δηµιούργηµα ενός λαού που επέζησε µε µοναδικούς πόρους τον ήλιο, τον αέρα, τη θάλασσα αλλά και την επινοητικότητα της ανέχειας19. Το ουσιαστικό στοιχείο της ελληνικής λαϊκής αρχιτεκτονικής, το στοιχείο που συνδέεται άµεσα µε τον άνθρωπο είναι το σπίτι. Η κάτοψη κάθε σπιτιού έχει για προέλευσή της το “κελί”. Ο λαός το ονόµασε µονόσπιτο, που σηµαίνει, σπίτι µε µοναδικό δωµάτιο: λακωνισµός στην έκφραση και συµπύκνωση στην πραγµάτωση, του ελάχιστου απαραίτητου για τις ανάγκες του σε µιαν αρχέγονη κατοικία. Από το µονόσπιτο προήλθαν οι διάφοροι τύποι σπιτιών της λαϊκής αρχιτεκτονικής. Καθορισµένοι: από το κλίµα, τα υλικά, τις τεχνικές γνώσεις των µαστόρων, των οικονοµικών µέσων που διαθέτονταν, και των όρων κοινωνικών και εθνικών της χώρας. Ακόµα και κάθε περιοχής. Χάρη σ' αυτά τα δεδοµένα, τα κτίρια τούτα αποκτήσανε κοινά χαρίσµατα, που τους εξασφαλίσανε, σαν µια συνισταµένη, την ενότητά τους, µέσα στο χρόνο και στο χώρο, εντάσσοντάς τα στην αρχιτεκτονική γεωγραφία της χώρας20. Στα βραχώδη νησιά µας, όπου η διαµόρφωση του εδάφους θυµίζει πρωτόπλαστες στρώσεις από ανώµαλους κρυστάλλους, τα σπίτια ορθώνονται µε όγκους και σχήµατα άρτια, απέριττα, σεµνά, παρθενικά θα λεγε κανείς µέσα στην ποικιλία τους. Έτσι όπως βγαίνουν απ' τη γη, ακουµπισµένα, στερεωµένα στους αδούλευτους όγκους των βράχων, σχηµατίζουν καθαρές, πλαστικές, κυβιστικές και πολυεδρικές µορφές, που απαλύνουν και κάνουν οικείο το τραχύ και βραχώδες τοπίο. Τα σπίτια αυτά, ψυχικά, µας δίνουν την εικόνα του ειρηνικού καταφύγιου, όπου µπαίνει κανείς µε εµπιστοσύνη για να ξεκουραστεί και να ζήσει ευχάριστα. Η οµορφιά του σπιτιού, µέσα και έξω, προκύπτει από τις ορθολογηµένες µορφές συνεξάρτητες µε τις αναλογίες τους, τα υλικά και τις τεχνικές που εφαρµόστηκαν. Χάρη στις σταθερές σχέσεις που καθιέρωσε ο λαϊκός αρχιτέκτονας µεταξύ του κτιρίου και της φύσης, τα σπίτια του, θεωρούµενα σαν µονάδες ή σαν σύνολο, δεν αλλοιώνουν την πλαστική δοµή της γύρω φύσης, και δεν ταράζουν το φυσικό πλαίσιο, που είναι µε αυτό αρµονικά συνθεµένα, αλλά το συµπληρώνουν, το ολοκληρώνουν και του δίνουν ζωή. Από ένστικτο ο λαϊκός αρχιτέκτονας µπόρεσε να πραγµατοποιήσει την βασική θεωρία κάθε δηµιουργίας, που προϋποθέτει ισορροπηµένη ενότητα του έργου σε όλα του τα µέρη µεταξύ τους, σε αρµονία µε τη φύση και σύµφωνα µε την ανθρώπινη υπόσταση, µέσα στη ζωντανή πραγµατικότητα21. Η αρχιτεκτονική διακόσµηση, η πρόσθετη είναι σχεδόν ανύπαρκτη, στο εξωτερικό των σπιτιών, ιδίως στα αιγαιοπελαγίτικα νησιά. [...] Τα σπίτια τούτα δεν έχουν καθαυτό πρόσοψη. Απαρτίζεται από ένα σύνολο µε τους πλαστικούς όγκους του κτιρίου. Η εναλλαγή από τα κενά των πορτοπαράθυρων µε τις ενιαίες επιφάνειες, σχηµατίζουν µια ρυθµική κίνηση. Ένα γείσο, µια καµινάδα, ένα στεγάδι ή ένα µικρό πρωτόγονο ανάγλυφο, ακόµα και µια νεροροή, προσθέτουν ένα ελάχιστο διακοσµητικό αίσθηµα, που συµπληρώνει την έκφραση του σπιτιού, σαν οργανικό στοιχείο σε ανθρώπινο πρόσωπο. [...] Οι τοίχοι ασπρίζονται τακτικά µε γαλάκτωµα ασβεστίου, που ρίχνουν µέσα ελάχιστη δόση νερόχωµα: γαλάζιο, µαύρο, κόκκινο, πράσινο για να µειώσουν την αστραφτερή ασπρίλα του ασβεστίου, και να της δώσουν µια θαµπάδα σαν του ξασπρισµένου κόκαλου, που αναπαύει το µάτι στο κοίταγµα. Τόνοι ανοιχτόχρωµοι, ζωντανοί: γαλάζιο, κόκκινο, πράσινο, κίτρινο, πορτοκαλί, υπογραµµίζουν την παρουσία των πορτοπαράθυρων, καµιά αρχιτεκτονική λεπτοµέρεια, κανένα διακοσµητικό στοιχείο µε ένα πνεύµα που πάει το νου στον τρόπο που το χρώµα έβρισκε τη θέση του στην αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική. Η λευκότητα των τοίχων, σε διάφορες ώρες ____ 18. Τζελέπης Π. Ν., 1999. “Λαϊκή Ελληνική Αρχιτεκτονική”. Αθήνα: Θεµέλιο, σ. 11. 19. Κουλουκούρης Χρ., 2006. “Περιπλάνηση στο Αιγαίο, Κυκλάδες 1967-1969, Φωτογραφίες και Σχέδια”. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, σ. 11. 20. Τζελέπης Π. Ν., 1999. “Λαϊκή Ελληνική Αρχιτεκτονική”. Αθήνα: Θεµέλιο, σ. 11. 21. Οµοίως, σ. 18.

158

της ηµέρας, ανάλογα µε την πορεία του ήλιου αντικόβεται από σκιές που ρίχνουν απάνω της οι όγκοι του κτιρίου. Ξέχωρα ακόµα τα γύρω από το σπίτι µέρη, η γη, τα δέντρα, η θάλασσα, απλώνονται στις λευκές επιφάνειες των τοίχων, χάρη στη διάθλαση των ηλιακών ακτίνων, φωτεινές αποχρώσεις, λες και τις εξαϋλώνουν. Συχνά µέσα στο σύνολο των λευκών αυτών σπιτιών, τοίχοι βαµµένοι µε χρώµατα έντονα, φωτεινά, κίτρινο, πράσινο, ρόδινο, γαλάζιο, µενεξεδί, ξεκόβουν µέσα στη φωτοσκίαση του συνόλου, σαν µεγάλες πινελιές, στοιχεία εναρµόνισης ζωγραφικού πίνακα. Εξάλλου οι τοίχοι τούτοι δεν είναι άµετρα µεγάλοι σε σηµείο που να ερεθίζουν το µάτι και να κουράζουν το βλέµµα, ταράζοντας τη γοητεία που γεννά η θέα του συνόλου22. Το λευκό στο µοντέρνο δεν προσδίδει µια όψη καθαρότητας, αλλά καθαρίζει την όψη. Το 1935, µε διάταγµα του Ιωάννη Μεταξά, επιβάλλεται το λευκό του ασβέστη στις Κυκλάδες και αναθέτει στους χωροφύλακες να καταδιώκουν: το κίτρινο της ώχρας, το µαύρο της πέτρας, το κόκκινο της γης, το λουλακί. Αρχικά ως µέτρο απολύµανσης λόγω του κινδύνου της χολέρας και αργότερα ως µέτρο οµοιοµορφίας και επιβεβληµένης τοπικής ταυτότητας, η παράδοξη αυτή συνθήκη ορίστηκε ως σήµα κατατεθέν της τουριστικής πολιτικής. Το ξάσπρισµα, από παραδοσιακή τελετουργία καθαρισµού, έγινε τελετουργία υποδοχής της θερινής σεζόν. Πρόκειται για την παράδοξη συνθήκη όπου η θέσµιση γίνεται θεσµός και χάνει την ουσιαστική της σηµασία23. Το λευκό χρώµα έχει επικρατήσει εδώ και πολλά χρόνια, δηµιουργώντας µια νέα µορφή δοµηµένου περιβάλλοντος, που έχει γίνει ευχάριστα αποδεκτή από τους κατοίκους και τους επισκέπτες των νησιών. Η χρωµατική πρόταση του λευκού βρήκε υµνητές ζωγράφους – ποιητές και λίγοι ανησύχησαν τα χρόνια αυτά για παραποίηση της πραγµατικότητας. Είναι δύσκολο να δούµε πίσω, γιατί η καινούρια εικόνα έχει εδραιωθεί βαθιά και είναι σχεδόν αδύνατον να βρεθούν τα ίχνη, για να δοθούν πειστικά παραδείγµατα, που να αντιπαρατίθενται στο κυρίαρχο λευκό24. Το χρώµα του ασβέστη για τον Ελύτη, είναι διάφανο, όπως το λαµπερό φως που αντανακλά. Όταν ο ποιητής γράφει “Εν λευκώ” και ξεκινά να µιλά για το Αιγαίο, αναφέρεται σε αυτού του είδους τη διαφάνεια, που συµβολίζει τη διαύγεια του πνεύµατος και του καθαρού λόγου. Του λόγου που ακολουθεί την “ορθογραφία” του αρχιπελάγους και προσπαθεί να τη µεταφέρει σε ανθρώπινες λέξεις. Η “πυράδα του ασβέστη” είναι κοµµάτι του λεξιλογίου δοµικό, και όχι στυλιστικό. Η µέχρι τον Μεσοπόλεµο, η “αόρατη” επικάλυψη του ασβέστη στην αιγαιακή κατοικία που ήταν συνυφασµένη µε τη νησιωτική ζωή, όχι ως στυλιστική επιλογή, αλλά ως συνήθεια καθαρισµού των πέτρινων κτισµάτων, έγινε για πρώτη φορά αντιληπτή ως χρώµα. Ένα χρώµα που σε συνδυασµό µε το µπλε του ουρανού και της θάλασσας του ελυτικού “πικασσιανού” τοπίου αναδείχθηκε οµόφωνα σε σήµα κατατεθέν της ελληνικότητας25. Η βαφή µε λευκό χρώµα ανέδειξε µια αρχιτεκτονική, που από τη φύση της είχε χαρακτηριστικά που το λευκό αναδεικνύει, ενοποιώντας µάντρες µε κτίσµατα, δρόµους και εκκλησίες. Η πλαστικότητα των µορφών, που προέκυψε από τις πολλές στρώσεις ασβεστώµατα, εξαφάνισε τα προϋπάρχοντα υλικά και τις κατασκευές, δηµιουργώντας ένα κλίµα ενοποίησης. Οι σκιές έγιναν σαφέστερες και καλύφθηκαν εύκολα τα ασυνεπή σύγχρονα κτίσµατα26. Όπως η µοντέρνα αρχιτεκτονική ταυτίστηκε µε το λευκό, χωρίς απαραίτητα να είναι λευκή, έτσι και το Αιγαίο, µε άξονα τον κυρίαρχο λόγο του µοντέρνου, βάφτηκε άσπρο, χωρίς να είναι αποκλειστικά άσπρο. Η µυθοποίηση του λευκού οφείλεται σε µεγάλο βαθµό στον Λε Κορµπιζιέ που το συνδύασε µε την αγνότητα της Μεσογειακής κατοικίας. Η συναισθηµατική φόρτιση που του προσέδωσε, παρότι πηγάζει από τις προσωπικές του εµπειρίες και ____ 22. Οµοίως, σ. 15. 23. Χατζοπούλου Κ., 2017, “Βλέποντας Μπλε, Γράφοντας Άσπρα: Η Φαντασιακή κατασκευή του Αιγαίου από σκοπιές του µοντέρνου”. Ε.Μ.Π: Ερευνητική εργασία, σ. 99. 24. Κουλουκούρης Χρ., 2006. “Περιπλάνηση στο Αιγαίο, Κυκλάδες 1967-1969, Φωτογραφίες και Σχέδια”. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, σ. 15. 25. Χατζοπούλου Κ., 2017, “Βλέποντας Μπλε, Γράφοντας Άσπρα: Η Φαντασιακή κατασκευή του Αιγαίου από σκοπιές του µοντέρνου”. Ε.Μ.Π: Ερευνητική εργασία, σ. 99. 26. Κουλουκούρης Χρ., 2006. “Περιπλάνηση στο Αιγαίο, Κυκλάδες 1967-1969, Φωτογραφίες και Σχέδια”. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, σ. 15.

159

προτιµήσεις, ανάγεται σε οικουµενική αξία και συνδέεται µε ολόκληρο το κίνηµα. Για εκείνον, το άσπρο χρώµα του ασβέστη αποτελεί δείγµα ενός αρµονικού πολιτισµού που έχει µείνει ανέπαφος από την αλλοίωση της εκβιοµηχάνισης. Γι' αυτό και υποστηρίζει πως “Μεµιάς που εισάγεται ένα εξωτερικό στοιχείο που διαταράσσει την αρµονία του συστήµατος, ο ασβέστης εξαφανίζεται... Ο ασβέστης έχει συνδεθεί µε την ανθρώπινη κατοίκιση από τη γέννηση του είδους. Πέτρες καίγονται, θρυµµατίζονται και διαλύονται µε νερό -και οι τοίχοι παίρνουν το αγνότερο λευκό, ένα εκπληκτικό όµορφο λευκό27”. “Στην τρελή πορεία τους, το κόκκινο, το µπλε και το κίτρινο έχουν γίνει άσπρο. Είµαι ξετρελαµένος µε το άσπρο χρώµα, τον κύβο, τη σφαίρα, τον κύλινδρο και την πυραµίδα28”.

εικ. 13: “∆ρασκελώντας τον τρούλο της Μονής Αγ. Αντωνίου στον Κέφαλο της Πάρου 1970”. Ζαχαρίας Στέλλας, Φωτογραφικό αρχείο Μουσείο Μπενάκη.

____ 27. Le Corbusieur, 1987. “The Decorative Art of Today”. London: Arcitectural Press, p. 189. 28. Le Corbusieur, 1995. “Letter to William Ritter from Pisa”. Wigley M., ”White Walls, Designer Dresses: the Fashioning of Modern Architecture”, Cambridge: MIT Press, p .7.

160

εικ. 14: “Οία Σαντορίνης, 1950-55”. Βούλα Παπαϊωάννου, Φωτογραφικό αρχείο Μουσείο Μπενάκη.

εικ. 15: “Άτιτλο”. Ζαχαρίας Στέλλας, Φωτογραφικό αρχείο Μουσείο Μπενάκη.

161

ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΚΕΣ ΚΥΚΛΑ∆ΕΣ Έναυσµα για την έναρξη του σχεδιασµού αποτέλεσε η παρατήρηση και συλλογή φωτογραφιών οι οποίες απεικονίζουν δοµές της κυκλαδικής λαϊκής αρχιτεκτονικής και η µετέπειτα αποτύπωσή τους σε σκίτσα. Ακολούθησε η ανακαταγραφή τους και η κατάταξή τους σε τρεις κατηγορίες: τα θολωτά, τις κλίµακες και τις φλοίδες όψεων (27 δοµές), ανάλογες των επαναλαµβανόµενων µορφολογικών χαρακτηριστικών που παρατηρούνται στις Κυκλάδες. Έτσι κατασκευάστηκαν πήλινες µακέτες εργασίας των δοµών αυτών, των οποίων οι συνδυασµοί οδήγησαν στην παραγωγή νέων συνθέσεων [συνδυασµοί (+2, +3, +4). Σε δεύτερη φάση οι νέες αυτές συνθέσεις τροποποιήθηκαν, µε σκοπό την απόκτηση χωρικής διάστασης. Έτσι προέκυψαν δεκαοχτώ δοµές ποικίλων διαστάσεων. _

163

166

ΦΛΟΙ∆ΕΣ ΟΨΕΩΝ

ΘΟΛΩΤΑ

ΚΛΙΜΑΚΕΣ

ΑΝΕΒΑΙΝΩ ΠΡΟΕΞΟΧΗ

ΠΕΡΝΩ ΠΕΡΑΣΜΑ

ΑΝΟΙΓΜΑ

ΚΟΙΤΩ

ΚΑΤΕΒΑΙΝΩ ΠΕΡΠΑΤΩ ΣΤΕΚΟΜΑΙ

ΚΑΘΟΜΑΙ

ΠΑΡΑΤΗΡΩ ΑΝΑΠΗ∆Ω

ΞΑΠΛΩΝΩ ΕΠΙΠΕ∆Α

167

ΕΣΟΧΗ

ΣΥΝ∆ΥΑΣΜΟΙ ΤΩΝ

168

∆ΥΟ

169

ΤΡΙΩΝ

ΤΕΣΣΑΡΩΝ

5m 3.5m

170

5m 3.5m

171

5m 3.5m

172

5m 3.5m

173

5m 3.5m

174

5m 3.5m

175

5m 3.5m

176

5m 3.5m

177

5m 3.5m

178

5m 3.5m

179

5m 3.5m

180

5m 3.5m

181

5m 3.5m

182

5m 3.5m

183

5m 3.5m

184

5m 3.5m

185

5m 3.5m

186

5m 3.5m

187

188

190

_ Ο κυριότερος λόγος για τον οποίο επιλέγεται οι δοµές να τοποθετηθούν στη θάλασσα, είναι η µη διατάραξη του φυσικού τοπίου, που διατηρούν αναλλοίωτο σε µεγάλο βαθµό οι Μικρές Κυκλάδες. Παράλληλα προσδίδεται και ένας χαρακτήρας προσωρινότητας, κάτι το εφήµερο, όπως το καλοκαίρι. Τα συγκεκριµένα νησιά αποτελούνται από µια πληθώρα νησίδων και βραχονησίδων στα οποία δεν υπάρχει δυνατότητα πρόσβασης οδικώς, αλλά πραγµατοποιείται είτε ναυλώνοντας κάποιο από τα θαλάσσια ταξί του κοντινότερου νησιού, είτε µε ιδιωτικό σκάφος. Στα σηµεία αυτά πραγµατοποιούνται διάφορες δραστηριότητες, εξάπτοντας έτσι το ενδιαφέρον του ταξιδευτή. Με την τοποθέτηση των δοµών στα δυσπρόσητα αυτά µέρη επιτυγχάνεται µια µεγαλύτερης διάρκειας παραµονή στην εκάστοτε περιοχή. Οι κατασκευές αυτές θα µεταφέρονται στα σηµεία µε πλωτούς γερανούς και θα επιστρέφουν στα κοντινότερα νησιά όταν χρειάζονται συντήρηση. Ενδεικτικά παρουσιάζεται η κατασκευαστική µελέτη µιας από τις δοµές. Το µοντέλο αποτελέιται από τα ακόλουθα στοιχεία: δύο ή περισσότερους πλωτήρες επίπλευσης, διπλή χιαστί αγκύρωση µε βαρίδια στο βυθό, µια βάση και τα αποσπώµενα επιµέρους στοιχεία της κατασκευής (τοιχοποιίες, µεταλλικά στοιχεία, seabin). Όλη η κατασκευή θα γίνει µε custom καλούπια πολυστερίνης (EPS), ενισχυµένα µε χάλυβα και επενδεδυµένα µε σκυρόδεµα. Σε δεύτερη φάση θα επικαλυφθούν µε αδιάβροχα επιχρίσµατα. Η επιλογή του τρόπου κατασκευής είναι ενδεικτική και προτείνεται για την επίτευξη της ελαφρότητας της κατασκευής καθώς και για την επιθυµητή εικόνα. _

191

192

ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΑΠΟΣΠΩΜΕΝΑ ∆ΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

ΒΑΣΗ ΣΤΗΡΙΞΗΣ ΚΑΝΟ

ΒΑΣΗ

ΚΟΤΣΑΝΕΛΟ

ΣΚΑΛΑ ΑΝΑΒΑΣΗΣ

SEABIN*

ΠΛΩΤΗΡΑΣ

ΑΓΚΥΡΩΣΗ ΜΕ ΒΑΡΙ∆ΙΑ

193

ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΛΕΥΣΗΣ - ΑΓΚΥΡΩΣΗΣ

194

3.5m

195

ΠΟΛΥΣΤΕΡΙΝΗ (EPS) / expanded polysterine

ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΧΑΥΒΑ / steel reinforcement

ΣΚΥΡΟ∆ΕΜΑ / concrete pouring

196

ΠΟΛΥΣΤΕΡΙΝΗ / expanded polysterine

ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΧΑΥΒΑ / steel reinforcement

ΣΚΥΡΟ∆ΕΜΑ / concrete pouring

197

1,2 m

0,6 m

198

*SEABIN PROJECT Προτείνεται σαν οικολογική προσθήκη στις δοµές (ΣΟΥΒΕΝΙΡ) το seabin, στα πλαίσια αναστοχασµού της αξίας της θάλασσας για τον άνθρωπο και τη φύση. Η εταιρεία LifeGate έχει αναλάβει να συµβάλλει στον καθαρισµό των θαλασσών σε µαρίνες της Μεσογείου όπου παρατηρείται επιβάρυνση από επιπλέοντα απορρίµµατα. Στόχος του προγράµµατος «PlasticLess» της LifeGate που υποστηρίζεται από την KLM, είναι να προστατευθεί η θαλάσσια ζωή και η ποιότητα των νερών µε την αποµάκρυνση των πλαστικών, αλλά και να ευαισθητοποιηθεί το κοινό σχετικά µε την ανάγκη αποφυγής της χρήσης πλαστικών, ειδικά εκείνων µιας χρήσης που αποτελούν ρυπογόνα υλικά και τα οποία απειλούν τη θαλάσσια ζωή. Μέχρι στιγµής έχουν τοποθετηθεί Seabins στη µαρίνα της Νάπολη, στη Γένοβα, τη Βενετία και το Μιλάνο. Το Seabin έχει δυνατότητα συλλογής έως και 500 κιλών πλαστικών αποβλήτων ανά έτος που έχουν καταλήξει στη θάλασσα, συµπεριλαµβανοµένων µικροπλαστικών και µικροϊνών. Το πρώτο Seabin στην Ελλάδα, συσκευή που έχει κατασκευαστεί από την LifeGate, τοποθετήθηκε στη Μαρίνα Φλοίσβου.

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ

200

ΠΡΟΤΑΣΗ _ ΤΑΞΙ∆Ι ΣΤΙΣ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΚΕΣ ΚΥΚΛΑ∆ΕΣ Επιλέγονται οκτώ από τις δοµές που παρουσιάστηκαν προηγουµένως. Η χωρική τους τοποθέτηση προήλθε από τη διαδικασία του zoom in στο χάρτη (όσο εµβαθύνεις κατά την περιήγησή σου στον ηλεκτρονικό χάρτη, ανακαλύπτεις νέα κοµµάτια ξηράς) και τη φυσική διάταξη που παρουσιάζουν γενικά τα νησιά του Αιγαίου [κάθε νησί έχει τους “δορυφόρους” του (π.χ. Κέρος - Αντικεριά, Άνω+Κάτω Κουφονήσι, Μικρός και Μεγάλος Αβέλας, στην Ηρακλειά)]. Προτείνονται δύο κατηγορίες χωρικών διατάξεων, αυτές της αντίστιξης (όρος της µουσικής που προέρχεται από το λατινικό punctus contra punctum σηµαίνοντας στίξη αντί στίξης και για τη δική µας περίπτωση “νησί αντί νησιού”) και του συµπλέγµατος (οµάδες νησιών που βρίσκονται στην ίδια θαλάσσια περιοχή). Ως περιοχή τοποθέτησης των ΣΟΥΒΕΝΙΡ ορίστηκε αυτή των Μικρών Κυκλάδων. Η περιοχή διαιρείται σε τέσσερις κοινότητες οι οποίες περιλαµβάνουν τα κατοικηµένα νησιά µε τις γύρω τους νησίδες. Αναλυτικά: η κοινότητα της Ηρακλειάς αποτελείται από την Ηρακλειά, τις νησίδες Αβελονήσια (µεγάλος και µικρός Αβέλας) και το Βενετικό, της Σχοινούσης από το νησί Σχοινούσα και τις νησίδες Οφιδούσα, Άργιλος, Ασπρονήσι και Κλειδούρα, των Κουφονησίων από το Άνω και το Κάτω Κουφονήσι, την Κέρο και τις νησίδες Γλαρονήσι, ∆ασκαλιό, Τσουλούφι, Λάζαρος, Βούλγαρης, Αγ. Ανδρέας, Πλάκες (µεγάλη Πλάκα και Πλακί), Αντικεριά (Άνω και Κάτω Αντικέρι), Πρασούρα και τέλος της ∆ονούσης µε νησί τη ∆ονούσα και νησίδες τις Μακάρες (Αγ. Νικόλαος, Αγ. Παρασκευή, Στρογγυλή) και το Σκυλονήσι. _

201

_ Στην Ηρακλειά, το ΣΟΥΒΕΝΙΡ τοποθετήθηκε στον όρµο της Αλιµιάς, όπου βρίσκεται βυθισµένο το “κουφάρι” ενός γερµανικού υδροπλάνου, από τον Β’ Παγκόσµιο Πόλεµο. Εντοπίζεται στο νοτιοδυτικό άκρο του νησιού, σε βάθος όχι περισσότερο από εννέα µέτρα. Στην περιοχή αυτή πραγµατοποιούνται καταδύσεις. Η επιλογή έγινε, καθώς ο όρµος αποτελεί σηµείο ενδιαφέροντος. _

50 m

0 35 m

ΚΟΥΦΟΝΗΣΙ ΚΑΙ ΗΡΑΚΛΕΙΑ Ελά να φύγουµε µαζί µεσ' το καλοκαιράκι, για του Αιγαίου να νησιά που 'χω κρυφό µεράκι Τα χαράµατα Κουφονήσι κι Ηρακλειά θα σου τραγουδώ µε λαούτα και βιολιά Μες στη ∆ονούσα του Σταυρού θα πάω που 'χω τάµα, εγώ κι εσύ µατάκια µου να είµαστε αντάµα Τα χαράµατα Κουφονήσι κι Ηρακλειά θα σου τραγουδώ µε λαούτα και βιολιά Θα βρω το παραγάδι µου και θα το αρµατώσω, κι αν έχω και καλή ψαριά σε σένα θα τη δώσω Τα χαράµατα Κουφονήσι κι Ηρακλειά θα σου τραγουδώ µε λαούτα και βιολιά Θα παίζω µε τα κύµατα θα κάθοµαι στο βράχο κι οτάν θα πιάνεις το χορό τραγούδια θα σου γράφω Τα χαράµατα Κουφονήσι κι Ηρακλειά θα σου τραγουδώ µε λαούτα και βιολιά µουσική / στίχοι Νίκου Οικονοµίδη ερµηνεύει η Κυριακή Σπανού

204

208

209

_ Στη Σχοινούσα, το ΣΟΥΒΕΝΙΡ τοποθετήθηκε στη νησίδα Οφιδούσα, η οποία βρίσκεται νοτιοανατολικά του νησιού και αποτελεί “συνέχειά” του. Η επιλογή έγινε µε γνώµονα τη δυνατότητα πρόσβασης στο “µη προσβάσιµο” και συνάµα µη κατοικίσιµο. _

50 m

0 35 m

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΣΤΗ ΣΧΟΙΝΟΥΣΑ Όταν θα ΄ρθει καλοκαίρι πάµε σε ωραία µέρη πάµε µε το Αιολία να βρουµέ την παραλία και καλό αραξοβόλι µε τον καπετάν Μανώλη Στη Φιδού και στο Αντικέρι πόνο η καρδιά δεν ξέρει πάµε µε το Αιολία να βρουµέ την παραλία και καλό αραξοβόλι µε τον καπετάν Μανώλη Καλοκαίρι στη Σχοινούσα ήθελα να το περνούσα πάµε µε το Αιολία να βρουµέ την παραλία και καλό αραξοβόλι µε τον καπετάν Μανώλη Στο Τσιγκούρι στο Λιβάδι θα γυρίζουµε το βράδυ πάµε µε το Αιολία να βρουµέ την παραλία και καλό αραξοβόλι µε τον καπετάν Μανώλη µουσική / στίχοι Νίκου Οικονοµίδη ερµηνεύει η Κυριακή Σπανού

212

216

217

_ Στα Κουφονήσια, επιλέχθηκαν οι βραχονησίδες στη νησίδα Γλαρονήσι για την τοποθέτηση των ΣΟΥΒΕΝΙΡ, τα οποία αποτελούν το µοναδικό σύµπλεγµα στην πρόταση. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το νησί της Κέρου, το οποίο ήταν ένα από τα κέντρα του κυκλαδικού πολιτισµού και πλέον είναι προστατευόµενος αρχαιολογικός χώρος. Λένε πως αυτό που την έκανε µοναδική ήταν η θέα της κορυφογραµµής της η οποία µοιάζει µε κυκλαδικό ειδώλιο ξαπλωµένης γυναίκας. Αυτή η θέα εξασφαλίζεται από το σύµπλεγµα των ΣΟΥΒΕΝΙΡ και υπήρξε ένας από τους λόγους επιλογής της συγκεκριµένης τοποθεσίας. _

B 50 m

0 35 m

ΣΤΟ ΚΟΥΦΟΝΗΣΙ Με το τρεχαντηράκι µου θα πάω τις ειδήσεις ν'αράξω µες στον Παριανό στο πάνω Κουφονήσι Και το βράδυ, µες στον Κάβο θα γλεντήσω και θα πιώ µ' όλους τους παλιούς µου φίλους που ΄χω χρόνια να τους δω Στο Κουφονήσι θα 'ρχοµαι µες στις Μικρές Κυκλάδες που ΄χει τα σπίτια στο γυαλό γεµάτα νοστιµάδες Και το βράδυ, µες στον Κάβο θα γλεντήσω και θα πιώ µ' όλους τους παλιούς µου φίλους που ΄χω χρόνια να τους δω Θα πάω και στην Παναγιά στο Κάτω Κουφονήσι Να ανάψω τέσσερα κεριά να µη µε λησµονήσει Και το βράδυ, µες στον Κάβο θα γλεντήσω και θα πιώ µ' όλους τους παλιούς µου φίλους που ΄χω χρόνια να τους δω Στου Άη Γιώργη το νησί θα ΄ρθω να κατοικήσω και την αγάπη που άφησα ίσως και αποκτήσω Και το βράδυ, µες στον Κάβο θα γλεντήσω και θα πιώ µ' όλους τους παλιούς µου φίλους που ΄χω χρόνια να τους δω µουσική / στίχοι Νίκου Οικονοµίδη ερµηνεύει η Κυριακή Σπανού

220

224

225

228

229

_ Στη ∆ονούσα, ανατολικά, στον κάβο του Μοσχονά βρίσκεται η Φωκοσπηλιά µια γεωλογική ρωγµή στα βράχια, τριγωνικού σχήµατος, µε πλάτος 40 µέτρα και ύψος πάνω από 10 µέτρα, η οποία παρουσιάζει µεγάλη ποικιλία χλωρίδας και πανίδας. Αντικριστά της τοποθετείται το ΣΟΥΒΕΝΙΡ σε απάνεµο κολπίσκο. Η επίσκεψη στη Φωκοσπηλιά γίνεται µε σκάφος και λόγω της έλλειψης παραλίας, το ΣΟΥΒΕΝΙΡ αποτελεί µια στάση για τους ταξιδευτές. _

50 m

0 35 m

ΣΤΗ ΜΕΣΑΡΙΑ ΚΑΙ ΣΤΟ ΣΤΑΥΡΟ Στη Μεσαριά και στο Σταυρό Σχοινούσα και ∆ονούσα στον Κάβο και στον Αλµυρό από παιδί γυρνούσα Και το καράβι της γραµµής µε τον καηµό της προσµονής αγκυρωβόλαγε βαθιά και ήταν η βάρκα ξενιτιά Στην Παναγια την άκαυτη Λιβάδι και Μερσίνι είδα τα µάτια σου τα δυό γεµάτα καλοσύνη Και το καράβι της γραµµής µε τον καηµό της προσµονής αγκυρωβόλαγε βαθιά και ήταν η βάρκα ξενιτιά Της νύχτας τον τραγουδιστή τον άκουγα να κλαίει ξηµέρωµα µε το βιολί τραγούδια να µου λέει Και το καράβι της γραµµής µε τον καηµό της προσµονής αγκυρωβόλαγε βαθιά και ήταν η βάρκα ξενιτιά µουσική / στίχοι Νίκου Οικονοµίδη ερµηνεύει η Κυριακή Σπανού

232

236

237

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Εν κατακλείδι η παρούσα διπλωµατική εργασία έχει ως στόχο να αποτελέσει έναυσµα για τον επαναπροσδιορισµό των αξιών που πρεσβεύει ο τουρισµός, µιας και πλέον έχει αποµακρυνθεί πολύ από την αρχική του υπόσταση. Η Ελλάδα, ως χώρα εξαρτάται άµεσα από αυτόν σε αρκετούς τοµείς, ενώ παράλληλα αποτελεί και ένα κοινό βίωµα για τους περισσότερους ανθρώπους αυτού του τόπου. Είναι µια ευκαιρία λοιπόν να αναστοχαστούµε τη δυναµική που ασκεί και σε εµάς τους ίδιους µέσα από την παραγωγή νέων καλοκαιρινών αναµνήσεων. Κοινό γνώρισµα των κτισµάτων της λαϊκής κυκλαδικής αρχιτεκτονικής είναι η οµοιογένεια. ∆ιαφορετικής ταυτότητας κτήρια έχουν παρόµοια εικόνα. Κατοικίες, δηµόσιες υπηρεσίες, µπαρ, εκκλησίες, µοιάζουν όλα µεταξύ τους. Ένα λευκό γλυπτό απλώνεται αθόρυβα πάνω στο αδρό τοπίο των νησιών του αιγαίου, χαράσσοντας µια ανεξίτηλη εικόνα στο µυαλό του ταξιδευτή. Με την ίδια λογική λοιπόν φέρουµε πάλι στην επιφάνεια όλες αυτές τις δοµές του λαϊκού αρχιτέκτονα ανασυνθέτοντάς τες µε κοινή κατεύθυνση, αφήνοντας τον άνθρωπο ελεύθερα να επέµβει σε αυτές και να προσδιορίσει την ταυτότητά τους. Η παρέµβαση πραγµατοποιείται ευγενικά στο τοπίο µε χαρακτήρα προσωρινό/εφήµερο όπως και το καλοκαίρι.

239

241

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ Ελύτης Ο., 1990. “Το µονόγραµµα”, 6η έκδοση. Αθήνα: Ίκαρος. Ελύτης Ο., 2002. “Του Αιγαίου. Ι”. Από τη συλλογή Προσανατολισµοί, 1940, Αθήνα: Ίκαρος. Ελύτης Ο., 2011. “Το άξιον εστί”. Αθήνα: Ίκαρος. Κάρρολ Λ., 1993. Σπασµωδία δεύτερη ”Η Οµιλία του Ντελάλη”, από “Το Κυνήγι του Φιρχαρία”, µτφρ. ∆. Γιαννάτου, Αθήνα: Ύψιλον. Κοτζιά Κ., Κωνσταντόπουλος Η., Παπαδόπουλος Λ., Φιλοξενίδου Κ., επιµ., 2006 “Το Αιγαίο: µια διάσπαρτη πόλη”, 10η ∆ιεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας: Futura-Υπουργείο Πολιτισµού. Κουλουκούρης Χρ., 2006. “Περιπλάνηση στο Αιγαίο, Κυκλάδες 1967-69 φωτογραφίες και σχέδια”. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο. Κοτιώνης Ζ., Τζιρτζιλάκης Γ., 2015. επιµ.,“Συµβιώσεις: Η αρχιτεκτονική στην εποχή των φυσικοπολιτισµών και της τεχνιτής φύσης”. Βόλος: Καστανιώτη. Μπέρντ Μ., 2018. “Η τέχνη της ξάπλας”. µτφρ. Ε. Τόµπορη, Αθήνα: Αλεξάνδρεια. Πέρεκ Ζ., 2000. “Χορείες Χώρων”. µτφρ. Α. Κυριαζής, Αθήνα: Ύψιλον. Σεφέρης Γ., 2008. “∆οκιµές”. Αθήνα Ίκαρος. Σολωµός ∆., 2014. Σχεδίασµα Β, απόσπασµα 9, Ελεύθεροι Πολιορκηµένοι, Αθήνα: Στιγµή. Τζελέπης Π. Ν., 1999. “Λαϊκή Ελληνική Αρχιτεκτονική”. Αθήνα: Θεµέλιο. Χατζοπούλου Κ., 2017, “Βλέποντας Μπλε, Γράφοντας Άσπρα: Η Φαντασιακή κατασκευή του Αιγαίου από σκοπιές του µοντέρνου”. Ε.Μ.Π: Ερευνητική εργασία. Χικµέτ Ναζίµ, “Η πιο όµορφη θάλασσα”. µτφρ. Γ. Ρίτσος.

ΞΕΝΗ

Le Corbusieur, 1987. “The Decorative Art of Today”. London: Arcitectural Press. Le Corbusieur, 1995. “Letter to William Ritter from Pisa”. Wigley M., ”White Walls, Designer Dresses: the Fashioning of Modern Architecture”, Cambridge: MIT Press. Zervos C., 1936. “L' art en Grece des temps prehistoriques au debut du XVIIIe siecle”. Paris: Cahiers d'Art.

ΦΙΛΜΟΓΡΑΦΙΑ

Καραζήσης Α., 2020 ηχογραφηµένη ανάγνωση από το βιβλίο: Αρχιτεκτονική της σκόρπιας ζωής του Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη. (https://www.snfcc.org/audio/o-akyllas-karazisis-diavazei-apospasmata-apo-tin-arhitektoniki-tis-skorpias-zois-toy-nikoy-0?fbclid=IwAR07fKUzdO5fpYqFxPARuFachBIFFWQo1ZmMU O8Fnkwid2NPyXb3hNPURLw)

Cycladic Society | A Video Poem (https://www.youtube.com/watch?v=erl8R-LfHIg))

EXPRESS SKOPELITIS (https://www.youtube.com/watch?v=ZxrL_gd9lx0)

Floating house Villa Helmi (https://www.youtube.com/watch?v=vY4TDxd2f1g&list=PLAhtZ1riUM0XDKYO0FsmApGfZzrOq95dy&index=24&t=0s)

Yiorgos of Kedros / Ο Γιώργος του Κέδρου (https://www.youtube.com/watch?v=fo3oIRIMLxc) Will Seabins save our oceans? The Seabin Project (https://www.youtube.com/watch?v=ySp7HKD7jaw)

242

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ εικ. 1: Στιγµές από το καλοκαίρι του ‘45, ∆ηµήτρης Χαρισιάδης, Φωτογραφικό αρχείο Μουσείο Μπενάκη (https://www.lifo.gr/articles/photography_articles/248477/to-fos-toy-ellinikoy-kalokairioy-se-20-fotografies-apo-to-arxeio-toy-moyseioy-mpenaki?fbclid=IwAR0BNQFGU_Jm NTBi00dv8zGuqDImIZAQq6M6Sw4nPiOIQ_b9nYyeKwFFnbQ)

εικ. 2: Χειρόγραφο του Ο. Ελύτη, Του Αιγαίου. Ι (https://dvqlxo2m2q99q.cloudfront.net/000_clients/640898/file/kalokyris-elyths-giapoetix.pdf)

εικ. 3: Boschini M., 1658. “Arcipelago: Χάρτης των νησιών του Αιγαίου Πελάγους µε την Κρήτη, τις ακτές της Μικράς Ασίας, της Πελοποννήσου και της Στερεάς Ελλάδας”. (http://el.travelogues.gr/collection.php?view=79&fbclid=IwAR1A77qUds4bI98IsVJKoXsjqU2ygCRsXvFTmEa2Mab4r_tsjamrSwwc7Ws)

εικ. 4: Χάρτης του ωκεανού, απόσπασµα από το “Κυνηγώντας σναρκ” του Lewis Carroll. (http://www.bookbook.gr/αφιερώµατα/910-χάρτες-οι-σηµασίες-τους?fbclid=IwAR3nUd9NjnGSxk6dHYHGIepvlr0hLKudYtc-dZi-Z8OVU4g NUDYTcPatyyQ)

εικ. 5: Ελύτης Ο., Σκίτσο του Γιάννη Ανδρεαδάκη. (http://www.alkman.gr/reportaz/οδυσσεασ-ελυτησ-η-τιµητικη-εκθεση-τησ/)

εικ. 6: Boschini M., 1658. “Isolette, Χάρτης µε τις Μικρές Κυκλάδες: Ηρακλειά, Κέρος, Σχοινούσα και ∆ονούσα”. (http://el.travelogues.gr/collection.php?view=79&fbclid=IwAR3E8My7pF4qe-YApWWYiBSnE7N_ahziOrlGbYsLWOAVoEuMIwRtGAUYvU0)

εικ. 7: “Σκοπελίτης”. Ανώνυµος φωτογράφος. (https://www.facebook.com/Κουφονήσια-µνήµες-και-παλιές-Φωτογραφίες-1789565514652171/)

εικ8: Αφίσα από τη διαφηµιστική καµπάνια του ΕΟΤ ‘40. (http://www.gnto.gov.gr/el/posters#ad-image-2)

εικ9: Αφίσα από τη διαφηµιστική καµπάνια του ΕΟΤ ‘50. (http://www.gnto.gov.gr/el/posters#ad-image-2)

εικ10: Αφίσα από τη διαφηµιστική καµπάνια του ΕΟΤ ‘60. (http://www.gnto.gov.gr/el/posters#ad-image-2)

εικ11: Αφίσα από τη διαφηµιστική καµπάνια του ΕΟΤ ‘70. (http://www.gnto.gov.gr/el/posters#ad-image-2)

εικ12: Κατάστηµα πώλησης τουριστικών ειδών (σουβενιρ) (https://stock.adobe.com/images/mykonos-greece-september-2017-shop-with-typical-for-greek-islands-paintings-and-souvenirs-on-whitewashed-street-in-beautiful-myk onos-town-cyclades-islands-greece/181956114)

εικ. 13: “∆ρασκελώντας τον τρούλο της Μονής Αγ. Αντωνίου στον Κέφαλο της Πάρου 1970”, Ζαχαρία Στέλλα, Φωτογραφικό αρχείο Μουσείο Μπενάκη. (https://www.lifo.gr/articles/photography_articles/248477/to-fos-toy-ellinikoy-kalokairioy-se-20-fotografies-apo-to-arxeio-toy-moyseioy-mpenaki?fbclid=IwAR0K1frnHCykm Jm6itzRAEa8e7d_8y5cnyjMjP9dw3uEUqVUFegW0u-oP64)

εικ. 14: “Οία Σαντορίνης, 1950-55”, Βούλα Παπαϊωάννου, Φωτογραφικό αρχείο Μουσείο Μπενάκη. (https://www.lifo.gr/articles/photography_articles/248477/to-fos-toy-ellinikoy-kalokairioy-se-20-fotografies-apo-to-arxeio-toy-moyseioy-mpenaki?fbclid=IwAR0K1frnHCykm Jm6itzRAEa8e7d_8y5cnyjMjP9dw3uEUqVUFegW0u-oP64)

εικ. 15: “Άτιτλο”, Ζαχαρίας Στέλλας, Φωτογραφικό αρχείο Μουσείο Μπενάκη. (https://www.lifo.gr/articles/photography_articles/192822/to-allotino-elliniko-kalokairi-toy-zaxaria-stella?fbclid=IwAR1-fgYetb5-zRo4fiZLpYlS709oVBxqloz4QS4ug6qFNxU1b0ZF4 zjYE-U)

* οι λοιπές φωτογραφίες αποτελούν προσωπικό αρχείο.

243