TDD/JofEL)2013)Yaz/Summer)) !!
Dilek&Ergönenç&Akbaba)
) )
Gazi)Üniversitesi)
)
NOGAY)ADI)VE)NOGAYLARIN)KÖKENİ)ÜZERİNE)) ON!THE!NAME!AND!ORIGIN!OF!THE!NOGHAY!PEOPLE!
Özet) Kuzey! Kafkasya’da! yaşayan! Nogay! Türkleri! Kıpçak! grubuna! bağlı! bir! Türk! topluluğudur.! Bazı! araştırmacılar! Nogayların! Uz! ve! Peçenek,! KıpçakQÖzbek! kitlesi! vb.! çeşitli! Türk! boylarından! türediğini!belirtmektedir.!Bir!görüşe!göre!de!Nogay!Orda!olarak!adlandırılan!hanlıkta,!hakim!boy! topluluğu!Türkleşmiş!Moğol!Mangıt!veya!Mangıtlardır!(Moğ.!Mangġud).!Buna!göre!bu!Türkleşmiş! Mangıtlar,! Nogaylardır.! İlk! Nogay! Ordası’nın! siyasî! yapısını! teşkil! eden! bozkırdaki! nüfus,! Mangıt! soyu!içinde!Nogay!adı!ile!anılmış!da!olabilir.!Nogay!Türkleri!adlarını!bir!Altın!Ordu!şehzadesi!olan! Nogay! Han’dan! almışlardır.! Nogay! kelimesinin! Moğolca! olup! olmadığı! ve! kelimenin! anlamları! üzerine! de! farklı! görüşler! bulunmaktadır.! Ayrıca! Nogayların! bulundukları! coğrafyaya! göre! farklı! adlarla!da!anıldığı!görülmektedir.!! A n a h t a r ) K e l i m e l e r )) Nogay!Türkleri,!Nogay!Türklerinin!adı,!‘Nogay’!sözünün!anlamı!
Abstract)) Noghays!are!a!Kipchak!Turkic!tribe!living!in!the!North!Caucasus.!Some!researchers!state!that!the! Noghays!are!formed!by!several!Turkic!tribes!as!Uz!and!Pecheneg,!KipchakQUzbek!tribes.!According! to!another!opinion,!the!ruling!tribe!of!the!Noghay!Horde!represented!Turkified!Mongol!Manghits.! Thus,! according! to! this! opinion! Noghay! people! represent! Turkified! Manghits.! The! steppe! population!forming!the!political!structure!of!the!first!Noghay!Horde!may!have!been!referred!to!as! Noghay! within! the! Manghit! clans.! Noghays! were! named! after! the! name! of! a! Golden! Horde! prince,! Noghay! Khan.! It! is! not! precisely! known! whether! the! word! ‘Noghay’! comes! from! Mongolian.!There!are!several!opinions!concerning!the!meanings!of!the!word.!Moreover,!it!is!seen! that!Noghays!are!given!different!names!according!to!the!geographical!place!they!inhabit.!! Key)Words:)) Noghay!Turkic,!the!name!of!Noghays,!the!meaning!of!the!word!‘Noghay’!!
!
TDD/JofEL)2013)Yaz/Summer.....•).).)Tehlikedeki)Diller)Dergisi/Journal)of)Endangered)Languages!
Dilek)Ergönenç)Akbaba)•)Nogay)Adı)ve)Nogayların)Kökeni)Üzerine)
0 .)G iriş! Tarihteki!büyük!Türk!devletlerinden!birini!kuran,!günümüzde!ise!Kuzey!Kafkasya’da!dağınık!bir!şekilde! varlıklarını!sürdürmeye!çalışan!Nogay!Türklerinin!adı!son!yıllarda!daha!fazla!duyulmaya!başlandı.!20.! yüzyılın! başında! yaşanan! yoğun! göçlerle! Anadolu’yu! da! kendine! yurt! edinen! pek! çok! Nogay! Türkü! günümüzde! kendi! millî! kimliğini! yeni! yeni! fark! etmektedir.! Anadolu’da! yaşayan! Nogayların! pek! çoğunun!geçmişte!kendilerine!‘Tatar’!dedikleri!bilinmektedir.! Nogay!Türkleri!bugün!en!yoğun!olarak!Kuzey!Kafkasya’da!ve!Dağıstan’da!yaşadıkları!için!her!ne!kadar! Kafkasya! halklarından! biri! olarak! görülseler! de! etnik! ve! kültürel! açıdan! ‘Kafkasya! halkları’ndan! ayrılmaktadırlar.! 2500! yıldır! bir! arada! yaşayan! Kafkas! halkları! arasında,! son! birkaç! yüzyıl! içinde! getirilip!yerleştirilen!Stavropol!Türkmenleri,!Ruslar,!Rus!Kazakları,!Ermeni!ve!Rum!kolonileri!ile!Nogay! Türkleri!de!bulunmaktadır!(Tavkul!2003:!38).! Nogaylar,! Türkçenin! Kıpçak! grubuna! bağlı,! AralQHazar! grubu! Türk! lehçelerinden! birini! konuşmaktadırlar.! Nogay! Türkçesinin! en! yakın! olduğu! lehçeler! Kazakça! ve! Karakalpakçadır.! Nogaycanın! yaklaşık! 70.000Q90.000! arası! konuşuru! olduğunu! belirten! Johanson! Nogaycayı! az! konuşurlu! (küçük)! diller! ile! ilgili! yaptığı! sınıflandırma! içinde! orta! küçüklükte! olan! gruba! dahil! eder! (Johanson!2012:!9).!2010!yılı!nüfus!sayımına!göre!ise!Nogayların!nüfusu!103!bin!civarındadır.1!Tarihte! Kuzey!Batı!ve!Orta!Dağıstan’da!ticaret!dili!olarak!da!kullanılan!Nogayca,!günümüzde!hem!geçmişteki! itibarını!kaybetmiştir!hem!de!Kumukçanın!yoğun!baskısı!altındadır.!Buna!rağmen!bölgede!hâlâ!ağırlığı! olan! bir! Türk! lehçesidir! (Johanson! 2006:! 165;! Peler! 2013:! 175).! Benningsen’e! göre! (1967:! 206)! Nogayca,!geçmişte!Doğu!Çerkezleri!ile!Kuban!ve!Terek!Vadileri’nde!ve!dağ!eteklerinde!yaşayan!Terek! Gürcüleri,!Ermeniler,!Osetler,!Kabardeyler,!Mozdok!Rusları,!Stavropol!Türkmenleri!vb.!karışık!nüfusun! ikinci! dili! olmuştur! (Peler! 2013:! 175).! Peler’in,! Wixman’a! (1980:! 109Q111)! dayanarak! verdiği! bilgiye! göre,! 19.! yüzyılın! ortalarında! Nogay! nüfusundan! önemli! bir! kesimin! Türkiye’ye! göç! etmesi! bile! Nogaycaya! itibarını! kaybettirmemiş,! ancak! Nogayca,! 20.! yüzyılın! ilk! çeyreğinde,! yani! Rus! ihtilâli! sonrası! Stavropol! Türkmenleri! hariç,! diğer! halkların! ikinci! dili! olma! özelliğini! yitirmiş,! Dağıstan! ve! çevresinde! Kumukçanın,! bozkırda! ise! Tatarcanın! etkisine! girmiştir! (Peler! 2012:! 175).! Nogay! kültürünün!en!açık!göstergesi!olan!Nogayca,!günümüzde,!aile!içi!iletişimde!%!95!oranında!kullanılsa! da! iş! hayatında! %! 38! (KaraçayQÇerkez! Cumhuriyeti)! Q! %! 48! (Dağıstan! Cumhuriyeti)! oranında! kullanılmaktadır.!Bu!oranın!dışında!kalanlar!ise!ya!Nogayca!ve!Rusçayı!karışık!olarak!kullanmakta!veya! sadece!Rusça!kullanmayı!tercih!etmektedir!(Tavkul!2003:!45).! Nogaylar! konarQgöçer! hayat! tarzını! benimsemiş! bir! Türk! topluluğu! olmakla! birlikte,! asıl! anavatanlarının! İdil! ırmağının! doğusunda! Yayık! ve! Emba! ırmakları! civarları! olduğunu! söylemek! mümkündür.! Bunların! bir! kısmı! doğuda! SirQDerya’ya! kadar! uzanmıştır.! Nogayların! Kafkasya! ve! çevresindeki! topraklara! Ruslar! tarafından! getirilip! yerleştirilmeleri! 18.! yüzyılın! ikinci! yarısından! itibaren! gelişen! bazı! siyasî! olaylar! sonucunda! olmuştur! (Tavkul! 2003:! 39).! Johanson! da! (2006:! 166)! Aşağı!Volga!Bölgesi’nde!bulunan!Nogayların!17.Q18.!yüzyıllarda!Kalmukların!bölgeye!hakim!olmasıyla! Kuzey! Kafkasya’ya! gelmek! zorunda! kaldıkları! bilgisini! verir! (Peler! 2013:! 173).! Nogaylar,! beyler! arasındaki! mücadeleler,! ayrılıklar,! açlık,! göç! ve! katliamlar! gibi! pek! çok! sosyal! ve! siyasî! zorluklara! maruz!kalmışlardır.!Bu!konulara!burada!değinilmeyecektir.!
1!! Bu!bilgi!soruşturma!yoluyla!elde!edilmiştir.! www.tehlikedekidiller.com
234!
!
TDD/JofEL)2013)Yaz/Summer.....•).).)Tehlikedeki)Diller)Dergisi/Journal)of)Endangered)Languages!
Dilek)Ergönenç)Akbaba)•)Nogay)Adı)ve)Nogayların)Kökeni)Üzerine)
Nogay! Türklerinin! kökenleri! hakkında! farklı! görüşler! vardır.! Nogay! adının! anlamı! üzerinde! ise! çeşitli! fikir! ayrılıkları! olduğu! görülmekte! ve! bu! konu! son! zamanlarda! tartışma! konusu! olarak! ön! plana! çıkmaktadır.! 1 .)N o g a y la rın )K ö k e n i)Ü z e rin e )G ö rü şle r) 13.! yüzyıldaki! Moğol! istilâsı! sonucu! ortaya! çıkan! ve! Aşağı! İdil! (Volga)! boyunda! kurulmuş! bir! TürkQ Moğol!Devleti!olan!Altın!Ordu!Devleti,!başta!Kıpçaklar,!Bulgar!Türkleri,!Hazarlar,!Slavlar!vb.!pek!çok! kavmi! içinde! barındırmıştır! (Alpargu! 2007:! 30).! Bunun! yanı! sıra! DeştQi! Kıpçak’a! önemli! bir! miktar! Moğol! (Tatar)! topluluğu! gelmiş! ve! Moğollar! göçebe! halk! arasında! önemli! bir! kitle! oluşturmuştur.! Moğolların! çoğunluğunu! oluşturan! asıl! kitle! ise! Moğolistan’da! kalmıştır! (Alpargu! 1995:! 31).! Alpargu’ya! göre! bu! durumda! işgal! edilen! Kıpçak! bozkırlarının! Moğollaşmasından! söz! etmek! uygun! olmayacaktır!(2007:!31).! DeştQi!Kıpçak’ta!asıl!göçebe!kitlesi!olan!Kıpçaklar,!Altın!Ordu!içinde!etkin!bir!rol!oynamışlardır.!Arap! tarihçisi!ElQÖmerî’nin!de!aktardığı!gibi!Altın!Ordu!Kıpçak!yurdu!iken!Tatarlar!tarafından!işgal!edilince! (burada!Moğollar!için!bu!ifade!kullanılmıştır)!Kıpçaklar!onlara!tâbi!olmuşlar,!sonra!birbirleriyle!karışıp! akraba! olmuşlardır.! Böylelikle! Moğollar! Kıpçak! topraklarında! kalmış! ve! onlardan! kız! almışlardır! (Alpargu!2007:!30Q32).!Alpargu,!burada!Moğolların!Kıpçak!bozkırında!yaşayan!asıl!halk!kitlesine!oranla! sayıca! çok! fazla! olmadıklarını! belirtir.! Türkleşme! olayı! çok! hızlı! ve! geniş! bir! şekilde! cereyan! etmiş,! Moğol!kökenli!insanlar!geniş!bir!Türk!nüfus!içinde!tamamen!Türkleşmiştir.!Kıpçaklar!ile!idareci!kesim! içinde! görülen! Mangıt,! Kongrat! gibi! Moğol! boyları! dışında,! eski! Türk! topluluklarından! bir! kısmı! da! Nogayların!etnik!yapısı!içinde!yer!almıştır.!Bunlar!arasında!Peçenek,!Kanglı!gibi!boyların!yanında!Aslar! gibi! eski! sekeneden! kalmış! boylara! da! rastlanmakta,! Türkmen,! Keneges! ve! Nayman! boyları! da! bu! yapıya!katılmaktadır.!Alpargu’nun!Keldesov’a!dayanarak!verdiği!bilgiye!göre,!Nogayları!oluşturan!bu! etnik! yapının! %! 50’si! Kıpçak,! %! 30’u! Peçenek,! geriye! kalanı! ise! diğer! boylardır,! ancak! Alpargu,! bu! oranları!ihtiyatla!karşılamak!gerektiğini!ifade!eder!(2007:!30Q32).!Nogayların!oluşumunda!Kıpçak!yapı! çok!önemli!bir!yere!sahiptir.! Kıpçaklar,!Altın!Ordu!ve!onun!devamı!olan!bir!çok!hanlıkta!olduğu!gibi! Nogay! Hanlığı’nda! da! idarî! ve! sosyal! bakımdan! büyük! rol! oynayan! bir! güç! olmuşlardır! (Öner! 1998:! XVII).! Alpargu! (2007:! 32)! Nogayların! oluşumunda! Moğol! Mangıtların,! yerli! Asların,! Kıpçak,! Kanglı,! Türkmen,!Kongrat!gibi!Türk!boylarının!da!rol!oynadığını!belirtmektedir.!! Kereytov’a! göre! (1998:! 12)! Nogayların! etnik! yapısında! yer! alan! kabile! ve! soylar! şunlardır:! Uysun,! Kıpçak,!Nayman,!Kereyit,!As,!Kıtay,!Durmen,!Kongrat,!Nukus,!Keneges,!Tama,!Mangıt,!Bıdrak,!Borlak,! Kanglı,! Kobek,! Bayis,! Saray,! Kongut,! Majar,! Ming,! Korkıt,! Baydar,! Bulgar,! Uygur,! Seyıc,! Koban,! Abaz,! Kırgız,!Türkmen,!Kalmık,!Kumuk!(Alpargu!2007:!33).!Ayrıca!Nogay,!Kazak,!Kırgız,!Özbek!ve!Başkurtlar! arasında! akrabalık! bağları! vardır,! bunlar! hemen! hemen! aynı! boylardan! oluşmaktadır! ve! bu! boyların! kabile!ilişkileri!bakımından!birbirleriyle!önemli!bağları!mevcuttur!(Alpargu!2007:!34).! Bazı! araştırmacılara! göre! ise! Nogaylar,! bir! Moğol! kabilesi! olan! Mangıtlardan! gelmektedir.! Golden,! Nogayların! KıpçakQÖzbek! kitlesinden! türediğini! belirtmekle! birlikte,! Nogay! Orda! olarak! adlandırılan! hakim! boy! topluluğunun! Türkleşmiş! Moğol! Mangıt! veya! Mangıtlar! (Moğ.! Mangġud)! olduğunu! ifade! etmektedir! (2006:! 385).! Ancak! bozkırdaki! Türk! nüfusun! Moğollardan! çok! daha! fazla! olması,! bu! ihtimali!zayıflatmaktadır.!! Bavbek,!Nogayların!Uz!ve!Peçenek!Türk!boylarından!geldiğini!ifade!eder!(1986:!160).!!
www.tehlikedekidiller.com
235!
!
TDD/JofEL)2013)Yaz/Summer.....•).).)Tehlikedeki)Diller)Dergisi/Journal)of)Endangered)Languages!
Dilek)Ergönenç)Akbaba)•)Nogay)Adı)ve)Nogayların)Kökeni)Üzerine)
Kavim!adı!olarak!da!‘Nogay’!adının!nasıl!kullanılmaya!başlandığı!konusunda!farklı!görüşler!mevcuttur.! Alpargu’nun! Kafalı'ya! dayanarak! verdiǧi! bilgiye! göre,! Cuci! ulusunun! en! önemli! kabilelerinden! birisi! olan! Mangıtlar,! açıklanamayan! sebeplerden! dolayı! ‘Nogay’! adını! almışlardır.! Altın! Ordu! şehzadelerinden! Nogay'ın,! ölümünden! iki! yüz! yıl! sonra! Mangıt! topluluğuna! isim! olması! (15.! yüzyılın! sonları)!anlamlı!gözükmemektedir.!Bunun!yanında!Nogay!Türkleri!arasında!Nogay!hakkında!bir!hatıra,! destan! veya! efsane! bulunmamaktadır.! Fakat! araştırmacıların! çoğuna! göre! bu! isim! Cengiz! Han'ın! büyük!torunu!Nogay'dan!gelmektedir!(Alpargu!1996:!193).!Türk!kavimlerinde!pek!çok!birlik!ismi,!ünlü! önderlerden! alınmıştır! (ör.! Özbek,! Nogay,! Anadolu’da! Osmanlı! vb.)! (Golden! 2006:! 377).! Nogay’ın! kavim! adı! olarak! kullanılması! da! böyle! olmuştur.! Nogay! Han,! Altın! Ordu! Devleti! üzerinde! kırk! yıl! boyunca!çok!önemli!bir!rol!oynamıştır.!! Cuci'nin!oğlu!Moğol'un!torunu!olan!Nogay,!Altın!Ordu!yönetiminde!söz!sahibi!olan!bir!tümen!beyidir.! Anası!bir!cariye!olduğu!için!tahta!geçemeyen!Nogay,!Cengiz!töresine!bağlı!kalsa!da!komşu!devletler! tarafından! hep! hükümdar! gibi! bilinmiş,! devlet! içinde! bir! devlet! gibi! davranarak! Altın! Ordu’nun! iç! savaşlarla! sarsılıp! yıkılmasına! da! sebep! olmuştur! (Öner! 1998:! XL).! Nogay,! bilhassa! Berke! Han'ın! ölümünden! sonra! müstakil! bir! han! gibi! hareket! ederek,! Don! (Ten)! ile! Dinyeper! (Özü)! arasındaki! bölgelerde! nüfuz! kazanmıştır.! Lev! Galitskiy'in! 1276'da! Nogay'a! mektup! ve! elçiler! göndererek! Litvanya’ya! karşı! sefere! çıkmayı! önermesiyle! Nogay'ın! ismi! Rus! yıllıklarında! yer! almaya! başlamıştır.! Nogay,!Rus!prensleri!arasında!nizam!sağlamış,!1285'te!Kıpçak!ülkesinde!açlık!başlayınca!Lehistan!ve! Macaristan'a!akınlar!düzenlemiş,!Bulgaristan’ı!feodal!devlet!olarak!kendisine!tabi!kılmıştır.!Tula!Buğa! (1287Q1290)!zamanındaki!iç!karışıklıklarda!rol!oynamış,!Cengizlilerden!istediği!kişiyi!‘han’!ilân!etmiştir.! Nogay,! Tula! Buğa'ya! karşı! Tokta'yı! (1290Q1312)! tahta! çıkarmasına! ve! Tokta'ya! birçok! Nogay! beyini! öldürtmesine! rağmen! aralarında! anlaşmazlık! çıkmış,! Tokta! 1299! yılında! Kafkasya! dağları! önündeki! ‘Kökenlik’!denen!yerde!Nogay'ın!ordusunu!yok!etmiştir.!Nogay!da!savaş!meydanında!öldürülmüştür! (1300)!(Bavbek!1986:!161).!! Nogay'ın! idaresinde! toplanan! beyler,! ölümünden! sonra! onun! adıyla! anılmaya! başlamışlar! ve! Altın! Ordu'nun! yıkılmasından! sonra! Nogay! Hanlığı! adı! altında! birleşmişlerdir.! İdil'den! (Volga)! Balkaş'a,! Hazar! Denizi'nden! Aral! Gölü’ne! kadar! uzanan! bu! hanlığın! merkezi! Saraycık! olmuştur.! Birçok! Türk! boyunun!yaşadığı!bu!hanlıkta!asıl!söz!sahibi!olanlar!Nogaylardır!(Bavbek!1986:!161).! Nogay!ve!Nogay!Orda!tabirleri!ilk!kez!15.!yüzyılda!Rus!kaynaklarında!yer!almıştır.!Golden!de!bu!boyun! isminin!Altın!Ordu’nun!taht!yapıcısı!Nogay’dan!(öl.!1299)!geldiğini!belirtmektedir!(Golden!2006:!385).!! Şemsettin! Sami,! KâmûsQı! Türkî’de! Nogay! kelimesini! şu! şekilde! açıklamıştır:! ‟Aslı! Moğol! olup,! Türkleşmiş!bir!kavim!ki!Rusya’nın!şarkQı!cenûbî!cihetlerinde!bulunur”![Şemsettin!Sami!1318!(1987)].! Burada! Şemsettin! Sami,! Nogayların! etnik! kökenini! muhtemelen! isimlerinden! yola! çıkarak! Moğol! olarak!değerlendirmiştir.! Ebü’l! Gazi! Bahadır! Han,! ŞecereQi! Terâkime’de! Nogaylardan! Mangıt! diye! bahseder.! Cuci! Han’ın! ölümünden! sonra! yurdun,! oğlu! Sayın! Han’a! (Batu)! kaldığını,! oranın! Sayın! Han! yurdu! olduğunu! belirttikten!sonra!Şecere’de!şu!ifadelere!yer!verir:!‟Andın!soñ!ol!yurt!Manġıtġa!tüşdi.!Anlarnıñ!evveli! oq!Manġıtlı!qutlı!Qıyalı’nın!oġlı!İdigü!Bey!tigen!irdi.!Andın!soñ!Manġıt!yurtı!tidiler”!(Ergin!t.y.:!20Q21).! Bavbek’e! göre! Türkistan’da! özellikle! Buhara! ve! Hive’de,! Altın! Ordu’da! Timur’un! oğullarına! destek! veren! ve! onlara! başka! boyların! da! katılmasıyla! reisleri! Edige! Mirza’nın! yönetiminde! güçlenen! topluluk,!içlerindeki!önemli!boylardan!birinin!adına!nispetle!Mangıt!adını!alır!(Bavbek!1986:!160Q165).!
www.tehlikedekidiller.com
236!
!
TDD/JofEL)2013)Yaz/Summer.....•).).)Tehlikedeki)Diller)Dergisi/Journal)of)Endangered)Languages!
Dilek)Ergönenç)Akbaba)•)Nogay)Adı)ve)Nogayların)Kökeni)Üzerine)
Ayrıca!Zeki!Velidi!Togan’a!göre,!Nogaylar!için!Mangıt!ve!Nogay!adını!bir!arada!kullanan!kaynaklar!da! bulunmaktadır!(Özkan!1997:!189).! Nogayların!tarihinde!Edige!Bey'in!Nogay'dan!daha!çok!adı!geçmektedir.!Mangıtların!beylerinden!biri! olan! Edige,! Nogay! gibi! istediği! şehzadeyi! tahta! çıkarabilen! cesur! bir! beydir.! Nogay! Ordası'nın! bütün! bey! ve! mirzaları! Edige! soyundandır.! Nogayların! atalarının! Edige! olduğu! hakkında! eski! kaynaklarda! bilgilere!rastlanmaktadır!(meselâ!bir!Osmanlı!kaynağı!olan!Cenabî'de).!Edige!ile!ilgili!yaygın!bir!destan! da!vardır!(Alpargu!1996:!194Q195).! Üzerinde! kesin! bir! bilgi! olmamasına! rağmen,! araştırmacılar! Edige'nin! isimlerinden! birisinin! Nogay! olabileceği! ihtimali! üzerinde! durmaktadırlar! (Alpargu! 1996:! 195).! Nogay! topluluğunun! Nogay’ın! ölümünden!bir!buçuk!asır!sonra!ortaya!çıkmış!olması,!Nogayların!bu!isimle!tarih!sahnesine!çıkmaları! ile! Mangıtların! ve! Nogay! adının! yan! yana! geçmesi! konusunda! bazı! tereddütler! bulunduğu! açıktır.! Ayrıca! Nogayların! atası! olarak! kaynaklar! Nogay’ı! değil,! Emir! Edige’yi! göstermektedir.! Alpargu,! Nogayların! Mangıtlardan! çıkmış! olduğu! fikri! yerine,! Nogay’ın! yanındakilerden! oluşan! ve! ilk! Nogay! Ordası’nın! siyasî! yapısını! teşkil! eden! bozkırdaki! nüfusun,! Mangıt! soyu! içinde! bu! adla! anılmış! olduğu! görüşündedir.! Bu! topluluk! daha! sonraki! dönemde! varlığını! korumuştur.! Bu! oluşum! Mangıtlardan! Edige! tarafından! toparlanmış! ve! Nogay! Ordası! böylelikle! bir! siyasî! yapı! olarak! tarih! sahnesine! çıkmıştır.! Alpargu,! Nogay’ın! soyundan! gelen! kuvvetli! kişiler! bulunsaydı,! Nogayların! çok! daha! erken! tarih!sahnesine!çıkmış!olabileceğini!belirtir!(2007:!35Q37).! Kırımlı! da! Nogay’dan! ziyade! Edige’den! bahsederek,! 14.! yüzyılın! son! çeyreğinde! Toktamış! Han’ın! hakimiyetine!karşı!Timur’un!desteğiyle!harekete!geçen!devletin!güçlü!şahsiyeti!Edige’nin!Altın!Ordu! halkının! bir! kısmını! idaresi! altına! aldığını! ifade! eder.! Edige’nin! ölümünden! sonra! bu! kabileler! birliği,! onun!oğulları!arasında!paylaşılarak!yönetilmeye!devam!edilmiş,!Mangıt!kabilesine!izafeten!de!‘Mangıt! Ulusu’!olarak!tanınmıştır.!Ancak!Mangıtlar,!çok!sayıda!Kıpçak!yahut!Türkleşmiş!kabilenin!bulunduğu! bu!federasyonun!yalnızca!bir!kısmıdır.!Kırımlı’ya!göre!işte!bu!Mangıt!ulusu!15.!yüzyılın!ilk!çeyreğinden! itibaren!‘Nogay!Ordası’!diye!adlandırılmış,!bu!birliğe!dahil!olan!kabileler,!günümüze!kadar!bir!üst!isim! olarak!‘Nogaylar’!diye!tanımlanmışlardır.!Kırımlı’ya!göre!“Mangıtlar!da!dahil,!bu!kabilelerin!ancak!bazı! kolları!Mangıt!veya!Nogay!Ordası’na!girmiş!ve!bu!kabilelerin!diğer!kolları!o!dönemde!ve!günümüzde! pek! çok! başka! Türk! halkı! içinde! bulunagelmiştir.! /.../! İlk! oluşumundan! itibaren! bir! kabileler! konfederasyonu!manzarası!arz!eden!Nogay!Ordası,!bu!özelliklerini!sonuna!kadar!korumuştur”!(Kırımlı! 2012:!3).!! 2 .)N o g a y la rla )İlg ili)A d la n d ırm a la r) Altın!Ordu!Devleti!yıkıldıktan!sonra!kurulan!hanlıklar!arasında!olan!‘Nogay’!adı,!yanlış!olarak!Tatarlar! için!de!kullanılmıştır.!Kazaklar,!Tatarlara!‘Nogay’!demektedir!(Devlet!1993:!287).!Nogaylar!Astrahan,! Kuzey!Kafkasya,!Kırım,!Romanya!ve!Türkiye'de!Nogay!adı!ile,!Türkistan'da,!özellikle!Buhara!ve!Hive'de! ‘Mangıt’!adıyla!tanınmaktadır!(Bavbek!1986:!160).! Günümüzde!de!Nogaylar!için!olan!isimlendirmelerde!problemler!bulunmaktadır.!Türkiye’ye!göç!eden! Nogayların!atalarının!çok!büyük!bir!kısmı!Kırım!Hanlığı’nın!bir!parçası!olduğu!için!Osmanlılar,!Ruslar! ve!başkaları!tarafından!hanlığın!bütün!Türk!dilli!Müslüman!tebaası!gibi!bunlar!da!daha!ziyade!‘Tatar’! veya!‘Nogay!Tatarı’!olarak!adlandırılmıştır!(Kırımlı!2012:!3).!Bu!adlandırma!Türkiye’deki!Nogaylar!için! yakın!bir!tarihe!kadar!devam!etmiştir.!
www.tehlikedekidiller.com
237!
!
TDD/JofEL)2013)Yaz/Summer.....•).).)Tehlikedeki)Diller)Dergisi/Journal)of)Endangered)Languages!
Dilek)Ergönenç)Akbaba)•)Nogay)Adı)ve)Nogayların)Kökeni)Üzerine)
13.!yüzyılda!Nogay!Türklerinin!ana!gövdesinden!ayrılan!ve!Aşağı!İdil’e!yerleşen!Kara!Ağaç!kabilesinin! neslinden! gelen! ve! Şii! Müslüman! olan! Kundurlar,! Astrahanlılar! tarafından! asimile! edilmelerine! rağmen! dillerinde! Nogay! Türkçesi! özelliklerini! taşımaya! devam! etmektedirler.! Yaşadıkları! bölgeden! yola!çıkılarak!kendilerine!‘Karaağaç!Nogayları’!denilmektedir!(Özkan!1997:!190;!Yiğit!1996:!52).! ‘Nogaybaklar’! ise! günümüzde! çoğunlukla! Başkurdistan’da! yaşayan,! Tatar! Türkçesi! kullanan! ve! 18.! yüzyılda!Hristiyanlığa!geçmiş!Nogay!Türklerinin!torunlarıdır.!Birçoğu!sonradan!tekrar!Müslüman!olan! Nogaybaklar,!yerli!Tatar!ve!Başkurt!Türkleri!ile!kaynaşmışlardır!(Özkan!1997:!190;!Akiner!1995:!89).! 15.,! 16.! yüzyıllarda! Altın! Ordu,! Kırım! ve! Kazan! Hanlıkları! içinde! yaşayan! Kazaklar! gibi! birçok! konar! göçer!Türk!boyunun!adı,!genel!olarak!‘Nogaylı’!olmuştur.! Kalkan’a! (2006:! 220)! göre! Nogaylar! Moğolistan! döneminden! önce! tarih! sahnesine! çıkmıştır.! Ayrıca! Kırgız,!Kazak!ve!Özbekler!içerisinde!Nogay!unsurları!bulunmuştur.!1605’te!Kuzey!Kafkasya’ya!seyahat! eden! Fransız! seyyah! Tavernier! (2006:! 321)! Nogayların! Küçük! Tatarlar! olarak! adlandırıldığını! belirtmektedir!(Bayraktar!2008:!46).! 3 .)‘N o g a y ’)A d ı)Ü z e rin e )G ö rü şle r ) ‘Nogay’ın! kelime! anlamı! son! yıllarda! bilhassa! Anadolu’ya! göçle! gelip! yerleşmiş! Nogaylar! arasında! tartışma! konusu! olmakta! ve! Nogay! Türkleri! bu! konuda! hassasiyet! göstermektedir.! ‘Nogay’ın! yaygın! olan! anlamı! ‘köpek’tir! ve! bu! anlam! Anadolu’daki! Nogay! Türkleri! tarafından! gurur! kırıcı! olduğu! düşünülerek! reddedilmektedir.! Son! zamanlarda! Nogaylar! ve! Nogayca! üzerine! yapılan! bilimsel! toplantılarda,! kelimenin! anlamının! Moğolcada! aranmasının! yanlış! olduğu! ve! bunun,! Türkiye! kelimesinin!İngilizcede!söylenişi!olan!‘Turkey’in!anlamının!İngilizcede!aranmasına!benzer!bir!yanlışlık! olduğu! ifade! edilmektedir.! Oysa! bu! ikisi! aynı! şey! değildir.! Nogay! kelimesinin! Moğolca! bir! kelime! olduğu!pek!çok!bilimsel!kaynakta!(Ramstedt!1935;!Gülensoy!2007;!Lessing!2003!vb.)!yer!almaktadır.! “Türkler! köpeği! daima! aşağı! bir! hayvan! olarak! görmüşlerdir”! (Ögel! 2003:! 562).! Ancak,! Moğollar,! Çinliler! ve! Tibetlilerin! köpeğe! önem! verdiği! görülmektedir.! ProtoQMoğol! kavimlerinden! WuQ huanlar’da!köpeğin!dinî!bir!rol!oynaması,!Tibetlilere!‘Köpek!Tibetliler’!denmesi!buna!örnek!verilebilir.! Türkler! bu! inançlarından! dolayı! Tibetlileri! aşağı! bir! kavim! kabul! etmişlerdir! (Ögel! 2003:! 561Q562).! Alpargu!kelimenin!Moğolca!olduğunu!belirtir!ve!aynı!anlamdan!bahseder!(1996:!195).! Alpargu’nun! Vernadsky’e! (1953:! 155,! 164)! dayanarak! verdiği! bilgiye! göre,! köpek! Nogaylar! için! totemdir! ve! ‘Nogay’! kelimesi! de! bu! totemle! bağlantılıdır.! Ayrıca! ‘köpek’! Mangıtlar’ın! önde! gelen! klanının!totemi!olarak! düşünülebilir!(2007:!11).!Kereytov!(1988:!9)!da!aynı!fikirdedir!(Alpargu!2007:! 11).! Yine! bazı! kaynaklarda! kelime,! Moğolca! ‘it’! anlamına! gelen! totemistik! ‘nohol’! kelimesine! bağlanmaktır!(Güllüdağ!1999:!556,!564;!Kalkan!2006:!216).! Öte! yandan! Golden’ın! Safargaliev’den! aktardığı! bilgi! de! dikkat! çekicidir.! Safargaliev,! ‘Nogay’! kelimesinin!Moğolcada!hakaret!ifade!edebilecek!şekilde!‘köpek’!anlamına!geldiğini!belirterek,!böyle! bir!lakabın!Edigü’ye!(Edige)!ondan!hoşlanmayan!Toktamış!tarafından!verildiğini,!sonra!da!bu!kavmin! adı! olduğunu! belirtir.! Golden,! Edige’yi! (öl.! 1420),! “Altın! Ordu’da! Mangıt! kökenli,! kendi! Mangıt! yurdunun! kuvvet! ve! itibarını! artıran,! hanları! tahta! çıkarıp! indiren! kudretli! bir! kişi”! olarak! tanımlar.! Burada!Golden’ın!ifade!ettiği!en!önemli!husus!şudur:!Safargaliev!‘köpek’e!dayalı!bir!kişi!isminin!İslâmî! çerçevede! alçaltıcı! olduğunu! belirtirken! çok! önemli! bir! noktayı! gözden! kaçırmaktadır.! İslam! öncesi! Avrasya!bozkır!geleneğinde!‘köpek’!ve!onunla!ilgili!benzer!adlarda!bu!olumsuz!bakış!açısı!söz!konusu! değildir.! Uygur,! Hazar! ve! Moğol! kişi! isimlerinde! bir! köpek! türü! olan! ‘Kasar’! adı! mevcuttur,! hatta! www.tehlikedekidiller.com
238!
!
TDD/JofEL)2013)Yaz/Summer.....•).).)Tehlikedeki)Diller)Dergisi/Journal)of)Endangered)Languages!
Dilek)Ergönenç)Akbaba)•)Nogay)Adı)ve)Nogayların)Kökeni)Üzerine)
müslüman! Memlûklerde! bile! Kutuz! (Kuduz)! gibi! isimler! verilebilmiştir! (Golden! 2006:! 385Q386).! Alpargu’nun! aktardığına! göre! Magadamba! adlı! bir! başka! araştırıcı! ‘Nogay’ın! anlamının! ‘kurt’! olabileceğini!belirtmektedir!(2007:!11).! Günümüz!Nogay!edebiyatçılarından!olan!İsa!Kapayev’in!yazdığı!‘Nogay’!adlı!tarihî!hikâyede!şu!ifadeler! yer! almaktadır:! “SainQXan! sïylï! töreler! yïyïlγan! ordasïnda! Noγaydïŋ! yigitligi! üšin! oγa! xalq! arasïnda! Noγayγa!endiden!arbatïn!İyezQNoγay!dep!atalsïn!dep!at!berdi.!(İyezQNoγayQMonγolša!‘temir!iyt’!dep! köširiledi)”!(Kapayev!1991:!214).!“SainQXan!kıymetli!hâkimlerin!toplandığı!çadırında,!Nogayın!yiğitliği! için,! ‘Halk! arasında! Nogaya! bundan! sonra! İyezQNogay! densin’! diye! isim! verdi.! (Moğolca! İyez! Nogay! ‛Demir!köpek’!diye!çevrilir.)”!! Hikâyede! yer! alan! İyez4Nogay! ifadesinde! bir! dipnot! yer! almakta! ve! dipnot! parantez! içinde! verildiği! şekliyle!açıklanmaktadır.!Kapayev!burada!İyez5Nogay’ın!anlamını!‘temir!iyt’!şeklinde!ifade!eder.! Başka! bir! bilgiye! göre! nog4noğ! veya! nok! ‘sağlam,! güçlü’! anlamındadır.! Ay! ile! birleştiğinde! ‘sağlam,! güçlü!aile’!anlamına!gelmektedir!(Nogay!2007:!16).!Bu!anlamın!neye!dayanılarak!verildiği!çalışmada! yer!almamıştır.!! Gülensoy,! Nogay! kelimesinin! anlamını! şöyle! açıklamıştır:!“Tüylü! köpek;! Cengiz! Han’ın! torununun! ve! Kırım!ile!Kafkasya’daki!kavimin!adı”.!Kelimenin!anlamını!Moğolcada!arayan!Gülensoy!(<!Moğ.!(KWb.! 278! noķai! ’Hund’),2! Kırım,! Kazak! ve! Tarançi! Türkçesinde! ‘noġay’! şeklinde! olan! kelimenin! Yakutçada! ‘nook’! şeklinde! olduğunu! belirtir! (2007:! 607).! Räsänen! de! aynı! bilgilere! yer! vermektedir! (Räsänen! 1969:!354).! Anadolu!ağızlarında!bulunan!“noğay’ın!(nugay)!kelime!anlamı!‘çift!atlı!arabalara!yedek!olarak!koşulan! üçüncü!at”!şeklindedir!(Derleme!Sözlüğü!IX,!1977:!3254).! Moğolca! sözlükte,! köken! olarak! Moğolca! olduǧu! belirtilen! kelimenin,! Klasik! Moğolcada! şu! şekilde! geçtiǧi!ifade!edilir:! nohay!
:!Köpek,!it;!bazı!metinlerde!batıl!inançlar!sebebiyle!çinuQa!‘kurt’!yerine!kullanılır;!on!!! iki! hayvan! takvimindeki! yıllardan! biri;! dolandırıcı,! dalaverici,! kurnaz! (Lessing! 2003:!!!!! 924).! Klasik!Moğolcada!‘nohay’!ile!kullanılan!daha!bir!çok!tamlama,!terim!vb.!yer!almaktadır:! nohay!beçin!
:!Babun,!bir!maymun!türü.!
nohay!çag!!
:!Köpek!saati,!öğleden!sonra!yedi!ve!dokuz!saatleri!arasındaki!zaman!dilimi.!
nohay!galagu!
:!Balıkla!beslenen!parlak!renkli!bir!kuş,!yalı!çapkını,!emircik.!
nohay!sarQa!
:!Ay!takviminin!dokuzuncu!ayı.!
nohay!cil! !
:!Köpek!yılı;!hayvan!takviminde!on!birinci!yıl’!(Lessing!2003:!924).!
Çağdaş!Moğolcada!ise!kelime!nohoy!‘köpek’!şekline!dönüşmüştür!(Lessing!2003:!924).! ‘Nogay’!kelimesi!Klasik!Moğolcadır!ve!bir!Türk!kavmine!isim!olmuştur.!Kelimenin!fonetik!gelişimi!şu! şekilde!olmuş!olabilir:!noqay!>!noḫay5>5nohay5>5noğay!(q5>5ḫ!>!h5>5ğ).! !
2!KWb.:!Ramstedt,!G.!J.!(1935),!Kalmückisches5Wörterbuch,!Helsinki.!
www.tehlikedekidiller.com
239!
!
TDD/JofEL)2013)Yaz/Summer.....•).).)Tehlikedeki)Diller)Dergisi/Journal)of)Endangered)Languages!
Dilek)Ergönenç)Akbaba)•)Nogay)Adı)ve)Nogayların)Kökeni)Üzerine)
Bize! göre! ise! ‘Nogay’! kelimesi! Nogay! Türklerine! kavim! adı! olarak! geçtiğinde! anlam! kaymasına! uğramıştır.! ‘Nogay’ın! anlamı! ‘köpek’! değil! de! ‘kurt’! olmalıdır.! Nogay! Türklerini! şu! an! temsil! eden! bayrakta! ‘kanatlı! bir! kurt’! sembolü! yer! almaktadır.! Bayrak,! bir! milletin! veya! kavmin! en! önemli! sembollerinden! biridir.! Bu! bayrak! her! ne! kadar! Sovyetler! Birliği’nin! yıkılmasından! sonra! Nogay! Türklerini! temsil! etmeye! başlasa! da,! bayrakta! böyle! bir! figürün! yer! almış! olması! herhâlde! tesadüf! değildir.!! Bilindiği! gibi! ‘kurt’! tarihte! büyük! devletler! kurmuş! olan! Türklerde! bir! sembol! hâline! gelmiş! ve! destanlarda! yerini! almıştır.! Türeyiş! Destanı’nda! Türklerin! ‘kurt’tan! nasıl! türedikleri! anlatılır! (Gömeç! 2006:! 273).! Oğuz! Kağan! Destanı’nın! Uygurca! rivayetinde! yine! Oğuz’un! kurda! benzeyen! özellikleri! vardır:! ‘…! Kırk! gün! sonra! büyüdü,! yürüdü! ve! oynadı.! Ayakları! öküz! ayağı! gibi,! beli! kurt! beli! gibi,! omuzları! samur! omuzu! gibi,! göğsü! ayı! göğsü! gibiydi.! Vücudu! tamamen!tüylü!idi!…’!(Gömeç!2009:!48).!Yine!gökten!indirilmiş!GökQBöri!(Boz!kurt)!Oğuz'un!seferleri! sırasında!ona!kılavuzluk!eder.! Göktürklerde!kurt,!tuğlar!ile!bayrakların!tepesinde!yer!alarak!bir!devlet!sembolü!olmuştur.!Orta!Asya,! Altaylar!ile!Sibirya’da!yayılan!Türk!halk!edebiyatında!kurt,!bazen!yiğit,!bazen!bir!dev!oğlu!olan,!gökte! büyükayı! burcu! ile! görülen,! çoğu! zaman! erkek,! bazen! de! dişi! olan! (örnek! olarak! Göktürkler’de)! bir! mitoloji!ürünüdür!(Ögel!2003:!115).!Oğuzların!‘kurt’,!diğer!Türk!boylarının!‘böri’!dedikleri,!destanlarda! konuşan,!yol!gösteren!kurt,!üstünlük,!büyüklük!ve!yiğitlik!anlamındadır!(Ögel!2003:!115,!117,!118).!A.! İnan’ın!aktardığına!göre,!Uygur!yazısı!ile!yazılmış!Oğuz!Kağan!Destanı’nda! “Başkurtlar,!Nogay,!Kırgız! ve! Kazak! Türk! kesimleri! ile! bir! babanın! çocuğu! idiler.! Aralarında! anlaşmazlık! çıktı.! Başkurtların! beyi! ava! giderken,! önünde! bir! kurt! göründü.! Bey! bu! kurdu! izleyerek,! cennet! gibi! ormanları! ve! ırmakları! bulunan!büyük!dağlara!geldi.!Bey!bu!kurdun,!Tanrıdan!gönderilmiş!bir!kılavuz!olduğunu!anladı.!Bu!bir! kut,! talih! idi! …”! Burada! at! yeleli! Gök! Börü’yü! izleyen! Başkurtlardan! bahsedilir! (Ögel! 2003:! 121).! Oğuzlardan! Kıpçaklara! kurt! veya! börünün! ne! kadar! kutsal! olduğu,! gücü,! yiğitliği,! cesareti! sembolize! ettiği!bu!örneklerden!anlaşılmaktadır.!Burada!dikkati!çekilmesi!gereken!önemli!bir!nokta!da!Başkurt,! Nogay,!Kazak,!Kırgız!vb.!kavimlerin!aslında!tek!bir!kavimden!gelmiş!olmasıdır.!! Orhun!Abidelerinde!Türk!ordusu!için!şu!ifadeler!kullanılmıştır:!“Tengri!küç!birtük!üçün!kangım!kagan! süsi!böri!teg!ermiş,!yagısı!kony!teg!ermiş.”!(Tanrı!güç!verdiği!için!babam!kağanın!ordusu!kurt!gibiymiş,! düşmanı!koyun!gibiymiş)!(Ergin!2005:!36).!Görüldüğü!gibi!bir!Türk!kavminin,!kurdu!simge!olarak!kabul! etmesi!son!derece!doğaldır.! 4 .)S o n u ç ) Çalışmada!belirtildiği!üzere,!bozkırdaki!nüfusun!çoğunluğunu!Türkler!oluşturduğu!için,!Nogayların!bir! Moğol! kavmi! olan! Mangıtlara! dayandığını! söylemek! doğru! değildir.! Başta! Kıpçaklar! olmak! üzere,! Nogay!Türklerinin!etnik!yapısını!oluşturan!pek!çok!Türk!kavmi,!Altın!Ordu!içinde!bir!süre,!bir!Moğol! kavmi! olan! Mangıtların! yönetiminde! kalmışlar,! böylelikle! onların! adıyla! anılmaya! başlamışlardır.! Sayıca!az!olan!Moğollar!ise,!geniş!bir!Türk!nüfus!içinde!hızla!Türkleşmişlerdir.! Nogay!Türkleri,!evcilleştirilemeyen!ve!bir!liderle!hareket!eden,!zeki!ve!çevik!olan!kurdu!kendilerinin! simgesi!olarak!kabul!etmişlerdir.!Bu!kurt!sembolü!sıradan!bir!figür!değildir,!kanatlı,!yeleli!ve!memeli! dişi! bir! kurttur.! Kurdun! boynuzu! mücadelecilik! ve! savaşçılığı,! kanadındaki! aslan! yelesi! kuvveti,!
www.tehlikedekidiller.com
240!
!
TDD/JofEL)2013)Yaz/Summer.....•).).)Tehlikedeki)Diller)Dergisi/Journal)of)Endangered)Languages!
Dilek)Ergönenç)Akbaba)•)Nogay)Adı)ve)Nogayların)Kökeni)Üzerine)
memeleri!anaçlık!ve!doğurganlığı,!kanatlı!oluşu!sürekli!bir!yerde!kalmayıp!özgür!bir!şekilde!yaşamayı! temsil! etmektedir.! Bayrakta! kurdun! yer! alması! onun! özgürlüğüne! ne! kadar! düşkün! olduğunu! göstermektedir.!Burada!bahsedilen!semboller!Nogay!halkının!özelliklerini!temsil!etmekte,!Nogayların! savaşçı,! mücadeleci,! özgür! ruhunu! anlatmaktadır.! Bayrakta! ‘kurt’! sembolünün! yer! almasının! en! önemli! sebebi! de,! büyük! bir! ihtimalle! Nogay’ın! kelime! anlamının! Türklük! için! kutsal! olan! ‘kurt’! olmasındandır.! Elbette! konuyla! ilgili! halk! arasında! destan,! efsane,! halk! hikâyesi! vb.! olup! olmadığı! araştırılmalıdır.! K a y n a k la r) Akiner,!Shirin!(1995).!(Çev.!T.!Buzpınar!ve!A.!Mutlu).!Sovyet5Müslümanları.!İstanbul:!İnsan!Yayınları.! Alpargu,!Mehmet!(1995).!Onaltıncı5Yüzyılda5Özbek5Hanlıkları.!(Türk!Dünyası!Üzerine!Araştırmalar!1.)! Ankara.! Alpargu,! Mehmet! (1996).! “Dünden! Bugüne! Kafkasya'da! Nogaylar”.! Tarih5 Boyunca5 Balkanlardan5 Kafkaslara5Türk5Dünyası5Semineri.!İstanbul:!İ.Ü.!Ed.!Fak.!Tarih!Araştırma!Merkezi,!193Q195.! Alpargu,!Mehmet!(2007).!Nogaylar.!İstanbul:!Değişim!Yayınları.! Bavbek,!Osman!(1986).!“Nogay!Türkleri”.!Türk5Kültürü!XXIV:!275,!160Q165.! Bayraktar,!Hilmi!(2008).!“Kırım!Savaşı!Sonrası!Adana!Eyaleti’ne!Yapılan!Nogay!Göç!ve!İskânları!(1859Q 1861)”.!Bilig!45,!45Q72.! Benningsen,! Alexandre! (1967).! “The! problems! of! bilingualism! and! assimilation! in! the! North! Caucasus”.!Central5Asian5Review!15,!205Q211.! Derleme!Sözlüğü5(1977).!(LQR),!Sayı!211/9,!Ankara:!TDK!Yayınları.! Devlet,!Nadir!(1993).!Doğuştan5Günümüze5Büyük5İslâm5Tarihi.!İstanbul:!Çağ!Yayınları.! Ergin,!Muharrem!(2005).!Orhun5Abideleri!(35.!Baskı).!İstanbul:!Boğaziçi!Yayınları.! Ergin,! Muharrem! (t.y.).! Şecere4i5 Terâkime.5 Türklerin5 Soy5 Kütüğü,! Ebulgazi5 Bahadır5 Han.! Tercüman! Gazetesi,!1001!Temel!Eser!33.! Golden,!Peter!(2006).!(Çev.!O.!Karatay).!Türk5Halkları5Tarihine5Giriş.!Çorum:!Karam!Yayınları.! Gömeç,!Saadettin!(2006).!Türk5Kültürünün5Ana5Hatları.!Ankara:!Akçağ!Yayınları.! Gömeç,!Saadettin!(2009).!Türk5Destanlarına5Giriş.!Ankara:!Akçağ!Yayınları.! Gülensoy,!Tuncer!(2007).!Türkiye5Türkçesindeki5Türkçe5Sözcüklerin5Köken5Bilgisi5Sözlüğü.!Ankara:!TDK! Yayınları.!! Güllüdaǧ,!Nesrin!(1999).!“Nogay!Türkleri”.!Türkler.!C.!20,!556Q564.! Johanson,!Lars!(2012).!“Smaller!Turkic!languages”.!Tehlikedeki5Diller5Dergisi!1,!3Q20.! Johanson,!Lars!(2006).!“On!the!roles!of!Turkic!in!the!Caucasus!area”.!Linguistic5areas:5Convergence5in5 historical5and5typological5perspective!(der.!Y.!Matras!vd.),!HampshireQNew!York:!Palgrave!Macmillan,! 160Q181.! Kalkan,!Mustafa!(2006).!Kırgızlar5ve5Kazaklar.!İstanbul:!Selenge!Yayınları.! Kapeyev,!İsa!(1991).!“Nogay!(Tarihli5Habar)”.!Nogay5literaturası!10.!Stavropol,!198Q223.! www.tehlikedekidiller.com
241!
!
TDD/JofEL)2013)Yaz/Summer.....•).).)Tehlikedeki)Diller)Dergisi/Journal)of)Endangered)Languages!
Dilek)Ergönenç)Akbaba)•)Nogay)Adı)ve)Nogayların)Kökeni)Üzerine)
Kereytov,!Ramazan!(1998).!(Çev.!H.!Kırımlı).!“Nogaylar’ın!Etnogenezine!Dair!Bazı!Meseleler”.!Emel!50! (227),!9.! Kırımlı,! Hakan! (2012).! Türkiye’deki5 Kırım5 Tatar5 ve5 Nogay5 Köy5 Yerleşimleri.! İstanbul:! Tarih! Vakfı! Yurt! Yayınları.! Lessing,! Ferdinand! D.! (2003).! (Çev.! G.! KARAAĞAÇ).! Moğolca4Türkçe5 Sözlük.! Ankara:! TDK! Yayınları! 829/1.! Nogay,!Sami!(2007).!“Nogay!Türkleri”.!Nogay!1,!5Q16.!! Ögel,!Bahattin!(2003).!Türk5Mitolojisi.!2!Cilt,!Ankara:!Türk!Tarih!Kurumu!Yayınları.!! Öner,!Mustafa!(1998).!Bugünkü5Kıpçak5Türkçesi.!Ankara:!Türk!Dil!Kurumu!Yayınları.! Özkan,!Nevzat!(1997).!Türk5Dünyası,5Nüfus,5Sosyal5Yapı,5Dil,5Edebiyat.!Kayseri:!Geçit!Yayınları.! Peler,! Gökçe! Yükselen! Abdurrazak! (2013).! “Kafkasya’da! Türk! Lehçelerinin! Fonksiyonları”.! Karadeniz5 Araştırmaları.!36,!163Q188.! Räsänen,!Marti!(1969).!Versuch5eines5etymologischen5Wörterbuchs5der5Türksprachen.!Helsinki.! Sami,!Şemsettin!(1987).!Kâmûs4ı5Türkî!(1318).!İstanbul:!Çağrı!Yayınları.!! Tavernier,! Jean! Babtiste! (2006).! (Çev.! T.! Tunçdoğan).5 Tavernier5 Seyahatnamesi5 Stefanos5 Yerasimos5 Anısına.!İstanbul:!Kitap!Yayınevi.! Tavkul,! Ufuk! (2003).! “Kafkasya’daki! Nogay! Tatarlarının! EtnoQPolitik! Durumları! Üzerine! Sosyolojik! Bir! Analiz.!Kırım5Dergisi!11!(41Q44),!38Q46.! Vernadsky,!George!(1953).!The5Mongols5and5Russia.!New!Haven:!Yale!U.!P.! Wixman,! Ronald! (1980).! Language5 aspects5 of5 ethnic5 patterns5 and5 processes5 in5 the5 North5 Caucasus.! Chicago:!University!of!Chicago.!! Yiǧit,!Ali!(1996).!Türk5Ülkeleri5ve5Türklerin5Yaşadıkları5Bölgelerin5Coğrafyası.!Elazığ:!TİSAV!Yayınları.! !
www.tehlikedekidiller.com
242!
!