Sümer, Akad ve Mısır Uygarlıkları by Üntaç Güner

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2280 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1277

ESK‹ MEZOPOTAMYA VE MISIR TAR‹H‹

Yazarlar Yrd.Doç.Dr. Savafl HARMANKAYA (Ünite 1) Prof.Dr. Kemalettin KÖRO⁄LU (Ünite 2-6) Doç.Dr. Hakan S‹VAS (Ünite 7, 8)

Editör Prof.Dr. Kemalettin KÖRO⁄LU

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç Genel Koordinatör Yard›mc›s› Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö¤retim Tasar›mc›s› Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu Ö¤r.Gör. Gülcan Ergün Grafiker Ayflegül Dibek Kitap Koordinasyon Birimi Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi ISBN 978-975-06-0954-1 2. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013

iii

‹çindekiler

‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................

vii

Mezopotamya’n›n Tarih (Yaz›) Öncesi Dönemleri................ 2 G‹R‹fi .............................................................................................................. ESK‹ TAfi ÇA⁄I / PALEOL‹T‹K (MÖ 1100.000-12000)................................ ORTA TAfi ÇA⁄I / EP‹PALEOL‹T‹K (MÖ 12000-10000)............................. YEN‹ TAfi ÇA⁄I / NEOL‹T‹K (MÖ 10000-5200) ......................................... Proto-Hassuna Pre-Hassuna Dönemi (MÖ 6000-5750)............................... Hassuna Dönemi (MÖ 5750-5250)............................................................... Samarra Dönemi (MÖ 5300-5100)................................................................ BAKIR-TAfi ÇA⁄I / KALKOL‹T‹K ............................................................... Halaf Dönemi (MÖ 5500-4800) .................................................................... Obeyd/Ubaid Dönemi (MÖ 5900-4300) ..................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

3 4 5 6 9 11 11 12 12 15 17 18 19 19 19

Yaz›l› (Tarihi) Sürecin Bafllang›c› ve Sümerler .................... 20 G‹R‹fi .............................................................................................................. Sümer Ülkesi ................................................................................................ URUK DÖNEM‹ VE YAZININ GEL‹fi‹M‹...................................................... Uruk Dönemi (MÖ 4000-3100) .................................................................... Çiviyaz›s›n›n Geliflimi .................................................................................... SÜMER HANEDANLARI VE KENT DEVLETLER‹......................................... UYGARLIK ..................................................................................................... Devlet Yönetimi ............................................................................................ Mitoloji ve Din............................................................................................... Sanat............................................................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

2. ÜN‹TE

21 21 24 24 25 27 29 29 29 30 32 33 34 34 35 35

Akkadlar›n Mezopotamya’ya Göçü, Akkad - Sümer ‹liflkileri...................................................................................... 20 G‹R‹fi .............................................................................................................. Akkadlar›n Mezopotamya’ya Göçü .............................................................. AKKAD ‹MPARATORLU⁄U .......................................................................... Kurucu Kral Sargon....................................................................................... Tanr›laflt›r›lm›fl Kral: Naram-Sin .................................................................... III. UR SÜLALES‹ (YEN‹ SÜMER DEVLET‹)................................................. Siyasal Geliflmeler ......................................................................................... UYGARLIK .....................................................................................................

1. ÜN‹TE

37 37 39 39 40 42 43 43

3. ÜN‹TE

‹çindekiler

Akkad Devlet Anlay›fl›................................................................................... Sanat............................................................................................................... III. Ur Sülalesi Dönemi Reformlar›............................................................... ‹nfla Faaliyetleri.............................................................................................. Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

4. ÜN‹TE

MÖ ‹kinci Biny›lda Mezopotamya.......................................... 52 G‹R‹fi ............................................................................................................. Göçler ve Yeniden fiekillenen Siyasal Yap› ............................................... Amurrular....................................................................................................... Hurriler........................................................................................................... Kent Devletleri .............................................................................................. ESK‹ ASSUR VE ESK‹ BAB‹L KRALLIKLARI................................................. Eski Assur Krall›¤› ......................................................................................... Eski Babil Krall›¤›.......................................................................................... M‹TANN‹ DEVLET‹ VE KASS‹TLER.............................................................. Mitanni Devleti .............................................................................................. Kassitler.......................................................................................................... ORTA ASSUR KRALLI⁄I................................................................................ UYGARLIK ..................................................................................................... Ticaret ............................................................................................................ Tarihleme ....................................................................................................... Devlet Yönetimi ve Kanunlar....................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

5. ÜN‹TE

43 44 45 46 47 48 49 49 50 50

53 53 54 54 55 56 56 57 59 59 61 62 64 64 65 65 68 69 70 71 71 71

Yeni Assur ve Yeni Babil Krall›¤›: Siyasi Tarih ..................... 72 G‹R‹fi .............................................................................................................. YEN‹ ASSUR KRALLI⁄I................................................................................. Krall›ktan ‹mparatorlu¤a ............................................................................... Yeni Assur ‹mparatorlu¤u’nun Y›k›l›fl›......................................................... YEN‹ BAB‹L KRALLI⁄I ................................................................................. Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

73 74 79 82 82 84 85 86 86 87 87

‹çindekiler

Yeni Assur ve Yeni Babil Uygarl›klar› ................................. . 88 G‹R‹fi: KAYNAKLAR ...................................................................................... Yaz›l› Kaynaklar ............................................................................................ Kral Y›ll›klar› (Annallar)................................................................................ Limmu listeleri ............................................................................................... Arflivler ........................................................................................................... Arkeolojik Veriler .......................................................................................... DEVLET YÖNET‹M‹ ...................................................................................... Eyaletler ......................................................................................................... Ordu............................................................................................................... KENTLEfiME VE SANAT................................................................................ Sanat............................................................................................................... Din ................................................................................................................. Mezopotamya’da Siyasal De¤iflim - Kültürel Devaml›l›k ............................ Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

89 89 90 90 90 91 91 92 93 94 96 99 100 102 104 105 105 105

Eski M›s›r Tarihi ....................................................................... 106 G‹R‹fi .............................................................................................................. Co¤rafi Koflullar............................................................................................. Sülaleler Öncesi Dönemde M›s›r.................................................................. ERKEN DEV‹R (1-2. SÜLALELER) (YAKL. OL. MÖ 2920-2650).................. ESK‹ KRALLIK (3.- 8. SÜLALELER) (MÖ 2650-2134) .................................. B‹R‹NC‹ ARA DÖNEM (MÖ 2134-2040) ...................................................... ORTA KRALLIK (11.-14. SÜLALELER) (MÖ 2040-1640).............................. ‹K‹NC‹ ARA DÖNEM (MÖ 1640-1532) ........................................................ YEN‹ KRALLIK (18-20. SÜLALELER) (MÖ 1550-1070) ................................ ÜÇÜNCÜ ARA DÖNEM (MÖ 1070-712) ...................................................... GEÇ DÖNEM (25-31. SÜLALELER) (MÖ 712-332) ...................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

7. ÜN‹TE

107 107 110 110 111 113 114 115 116 120 122 124 125 126 126 127 127

Eski M›s›r Uygarl›¤›......................................................... ......... 128 G‹R‹fi: KAYNAKLAR ...................................................................................... Yaz›l› Kaynaklar ve Edebiyat........................................................................ DEVLET YÖNET‹M‹ VE TOPLUMSAL YAPI ................................................ Ekonomi......................................................................................................... Ev Yaflam› ...................................................................................................... Din ................................................................................................................ Ölü Gömme Gelenekleri .............................................................................. Mumyalama ...................................................................................................

6. ÜN‹TE

129 129 131 132 133 133 135 136

8. ÜN‹TE

‹çindekiler

B‹L‹M, M‹MAR‹ VE SANAT ........................................................................... Bilim............................................................................................................... Mimari ............................................................................................................ Güzel Sanatlar .............................................................................................. Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

137 137 138 143 145 146 147 148 148 149

‹çindekiler

Önsöz F›rat ve Dicle nehirlerinin hayat verdi¤i co¤rafyan›n ad› olan Mezopotamya, Sümer, Akkad, Babil ve Assur gibi uygarl›klardan günümüze ulaflan geliflmifl kültürel birikimi de ifade etmektedir. ‹nsan›n uygarlaflma süreci içindeki en temel ad›mlar Mezopotamya’da at›lm›flt›r. Yerleflik yaflam, tar›m, hayvanlar›n evcillefltirilmesi, çanak çömlek üretimi, obsidiyen alet yap›m›, an›tsal tap›naklar›n inflas› gibi önemli geliflmeler Kuzey Mezopotamya’da Toroslar›n eteklerinde yaflanm›flt›r. Kentleflme, uluslararas› ticaret, devletin ortaya ç›k›fl› ve yaz›n›n gelifltirilmesi gibi etkileri günümüze kadar ulaflan ad›mlar ise Güney Mezopotamya’da MÖ dördüncü biny›lda at›lm›flt›r. Mezopotamya’da ortaya ç›kan yenilikler Eskiça¤’da Anadolu, ‹ran ve Akdeniz dünyas› baflta olmak üzere çevresindeki bütün toplumlar› etkilemifl ve geliflmelerine katk›da bulunmufltur. M›s›r ise Nil Nehri vadisinde do¤mufl ve geliflmifl bir uygarl›¤› ifade etmektedir. Burada MÖ dördüncü biny›ldan itibaren yönetim biçimi, din, mimari ve ölü gömme gelenekleri konusunda yaflanan geliflmeler dikkat çekicidir. Çevresi çöllerle çevrili bir vadide bulunan M›s›r, kapal› bir uygarl›k görünümündedir. Nil’in Akdeniz’e ulaflt›¤› delta bölgesi uygarl›¤›n d›fl dünya ile adeta tek ba¤lant›s›n› oluflturmaktayd›. Mezopotamya ve M›s›r’›n uzun tarihini ana hatlar›yla ele alan elinizdeki kitap, sekiz üniteden oluflmaktad›r. ‹lk ünitede insan›n ilk tafl aletleri yapmaya bafllad›¤› dönemden yaz›n›n ortaya ç›k›fl›na kadar geçen tarih öncesi dönem anlat›lmaktad›r. Daha sonra s›ras›yla Sümer, Akkad, Assur ve Babil gibi uygarl›klar ile bu bölgeye göç ederek Mezopotamyal› olan di¤er toplumlar›n tarihi ele al›nmaktad›r. Son iki ünite M›s›r tarihi ve uygarl›¤›na ayr›lm›flt›r. Ünitelerin seçiminde tarihe yön veren siyasal geliflmeler yan›nda yönetim biçimi, din, mimari ve sanat gibi konular da de¤erlendirilmifltir. Baflar› dileklerimle… Prof. Dr. Kemalettin Köro¤lu Editör

vii

ESK‹ MEZOPOTAMYA VE MISIR TAR‹H‹

Amaçlar›m›z

N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; ‹nsan›n günümüz yaflam flartlar›na ulaflana kadar geçirdi¤i bafllang›ç evreleri hakk›nda de¤erlendirme yapabilecek, Tarih öncesinin mimarisi, ölü gömme gelenekleri, çanak çömle¤i, günlük eflyalar› ve di¤er kültür ö¤elerini aç›klayabilecek, Mezopotamya’da Sumer kültürünün kökenini, kentleflme ve ilk devletlerin kurulufl sürecini tart›flabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • Neolitik (Yenitafl Ça¤›) • Halaf Kültürü

• Hassuna - Samarra Kültürleri • Obeyd Kültürü

‹çindekiler

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Mezopotamya’n›n Tarih (Yaz›) Öncesi Dönemleri

• • • • •

G‹R‹fi ESK‹TAfi ÇA⁄I / PALEOL‹T‹K ORTATAfi ÇA⁄I / EP‹PALEOL‹T‹K YEN‹TAfi ÇA⁄I / NEOL‹T‹K BAKIR-TAfi ÇA⁄I / KALKOL‹T‹K

Mezopotamya’n›n Tarih (Yaz›) Öncesi Dönemleri G‹R‹fi ‹ki nehir aras›ndaki ülke anlam›na gelen Mezopotamya terimi, F›rat ve Dicle nehirleri ile bu nehirlerin kollar› aras›ndaki bölgeyi kapsayan co¤rafya için kullan›lmaktad›r. Bu terim Eski Yunanca’daki orta anlam›ndaki “mesos” ve ›rmak manas›na gelen “potamos” kelimesinden türetilmifltir. Kuzey s›n›r› yaklafl›k olarak Anadolu’da Güneydo¤u Toros Da¤lar›, do¤u s›n›r› ‹ran’daki Zagros Da¤lar›, bat› s›n›r› yaklafl›k Amanos Da¤lar›, güney s›n›r› ise F›rat ve Dicle nehirlerinin birleflip beraber döküldü¤ü Basra Körfezi’dir. Mezopotamya kuzeyde da¤l›k bölge ve da¤ eteklerinde step ortam›, ortada ovalar, güneyi ve bat›s› çöllerden meydana gelmifltir. Mezopotamya’n›n co¤rafi yap›s› genel özellikleri bak›m›ndan, Yukar›/Kuzey, Orta ve Afla¤›/Güney Mezopotamya olarak üçe ayr›lmaktad›r. Yukar› Mezopotamya siyasi harita aç›s›ndan Türkiye’nin Güneydo¤u Anadolu Bölgesi, Kuzey Suriye, Kuzey Irak, Afla¤› Mezopotamya da Güney Irak ve k›smen Güneybat› ‹ran bölgesidir. Mezopotamya’n›n kuzeyi, Zagros Da¤lar›, Güneydo¤u Toroslar ve Amanoslar taraf›ndan çizilen yar›m daire biçimindeki hat nedeniyle “Bereketli Hilal” olarak adland›r›l›r. Bölgenin en büyük akarsuyu F›rat’t›r. Karasu ve Murat çaylar›n›n oluflturdu¤u F›rat Nehri Toros Da¤lar›n›n kuzeyinden kar sular› ile beslenerek güneye do¤ru Gaziantep ve fianl›urfa platolar›n› ay›r›p Türkiye-Suriye s›n›r›n› aflarak Suriye’ye ulafl›r. Burada Bal›k/ Balih Nehri ve do¤uda Habur Çay› ile birleflir. Bu yan kollarla daha güçlenen F›rat Nehri Mezopotamya düzlüklerini geçerek fiattülarap’da Dicle ile birleflir. Mezopotamya’n›n ikinci büyük nehri olan Dicle ise Güneydo¤u Toroslar›n orta kesiminde iki kaynaktan do¤ar. Diyarbak›r’dan sonra Ambar, Batman, Garzan ve Botan çaylar› ile birleflir. Raman Da¤›’n›n güney ete¤indeki dar bo¤azlar› geçerek s›n›r›m›z d›fl›na ç›kar. Kuzey Irak’ta Küçük Zap, Büyük Zap, Adhem ve Diyala sular› ile beslenir. Güney Mezopotamya’da F›rat Nehri ile birleflip Basra Körfezi’ne dökülür. Mezopotamya’n›n do¤u s›n›r›n› teflkil eden Zagros Da¤lar› üç silsile fleklinde kuzey-güney istikametinde uzanarak Mezopotamya ile ‹ran Platosu aras›ndaki s›n›r› çizer. Baz› co¤rafyac›lar Toroslarda oldu¤u gibi do¤uda da¤lar›n aras›ndaki ovalar ve platolar›, geçitleri de Mezopotamya uzant›s› olarak yorumlamaktad›r. Kuzey Mezopotamya’n›n Suriye Ovas› haricindeki Toros, Hakkâri, Abdülaziz, Sincar da¤ eteklerindeki eflik k›sm› k›fl›n ya¤›fll› ancak yüksekli¤i yüzünden sert iklime sahiptir. Afla¤› Mezopotamya ise yaz›n kurak ve çok s›cakt›r. S›cakl›k yaz aylar›nda 40-50 dereceyi bulmaktad›r. K›fllar ise so¤uk geçer.

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Mezopotamya’n›n uzak geçmiflinin çeflitli aflamalar›, ilk kez saptand›¤› yerin ad›yla an›lan kültür isimleri alt›nda incelenir. Günümüze ulaflan eski yerleflme yerlerinde saptanan kal›nt›lar›n tarihlenmelerinde buluntular›n teknik özellikleri, baflka yerlerde bulunanlarla benzerlikleri, geliflim sürecinin izleri gibi k›staslar yan›nda C14 (karbon 14) analizleri gibi kimyasal yöntemlerden de yararlan›l›r. Alt bafll›klar halinde tarihleri de verilerek s›ralanan dönem isimleri tamamen ham madde yap›m tekniklerine göre ayr›lm›flt›r. Birçok kültür tarihçisi pek çok nedenle bu s›n›fland›rmaya karfl› ç›km›fllarsa da terim ve tan›mlamalar Türkiye’deki Orta E¤itim kurumlar›nda kullan›lmaya devam etmektedir. Afla¤›da sunulan Halaf, Hassuna, Samarra, Obeyd (Ubayd) gibi tarihöncesi kültür isimleri herhangi yaz›l› bir kaynaktan de¤il, ilk defa bulundu¤u höyük (tafl, kerpiç, hayvan kemi¤i, kül gibi kullan›m ö¤elerinin y›k›lan yerleflme yerlerinde birikmesinden oluflan tepe) isminden esinlenerek verilmifltir. Daha sonra bu isimlendirme tüm dünya kültür tarihçileri taraf›ndan kabul görmüfltür. Resim 1.1 Mezopotamya’n›n tarihöncesine ait yerleflmeleri gösteren harita (Köro¤lu 2010).

ESK‹ TAfi ÇA⁄I / PALEOL‹T‹K (MÖ 1100000-12000) Kültür tarihçileri insanl›k tarihinin çok uzun süren bu dönemini Alt, Orta ve Üst olmak üzere üçe bölmektedir. Günümüze kadar gerçekleflen araflt›rmalarla insan›n Afrika’da ortaya ç›kt›¤› kesinleflmifltir. Homo Erectus ad› verilen eski atam›z›n buradan da¤›l›p yaklafl›k 1500000 y›l önce dünyan›n de¤iflik yerlerinde farkl› ortamlarda yaflad›¤› saptanm›flt›r. ‹nsan›n kültürel evrimi içinde bu insan türünün gerçeklefltirdi¤i ilkler çok önemlidir. Mezopotamya’n›n bat›s›ndan Güney Asya’ya oradan Uzakdo¤u’ya hatta Avustralya k›tas›na kadar yay›ld›¤› bilinen ve olas›l›kla be-

1. Ünite - Mezopotamya’n›n Tarih (Yaz›) Öncesi Dönemleri

lirgin bir dili olan bu insanlar›n bilinçli avc›l›k yapt›¤›, atefli kontrollü kullanmay› ö¤rendi¤i, ilk standart tafl aletleri üretti¤i anlafl›lmaktad›r. Afrika’dan Asya’ya geçifllerinde o zamanlar olas›l›kla yaflan›lmas› zor olan Orta Mezopotamya yerine daha bat› kesimi, k›y› bölgesini tercih ettikleri Filistin’deki Ubeidia buluntu yerinde ele geçen ikili yüzey (el baltas›) endüstri örnekleriyle belgelenmektedir. Uzun y›llar el baltas› olarak tan›mlanan, ço¤unlukla kaba ve armut biçiminde olan aletler kaz›mak, kesmek, k›ymak, vurmak gibi ifllerde kullan›l›yordu. Ayn› tip endüstrilere Kuzey Mezopotamya’da Ad›yaman, Gaziantep, fianl›urfa, Batman ve Kuzey Suriye’de rastlan›lmaktad›r. Homo Erectus insanlar›n›n ma¤ara, kaya s›¤›na¤›, a¤aç kovu¤u, çad›r ve kulübe tipindeki bar›naklarda yaflad›klar›, fundal›klar› tutuflturmak suretiyle hayvan sürülerini ürküttükleri, yanan veya yaralanan hayvanlar› büyük tafllarla öldürdükleri, çakmaktafl›ndan yapt›klar› sat›r gibi aletlerle bunlar› parçalay›p yedikleri anlafl›lmaktad›r. Atefl yakmay› da bilen bu tür insanlar›n geçici kamp yerleri de yüzey araflt›rmalar› sonucunda saptanm›flt›r. ‹çlerinde Ad›yaman’daki fiehremuz S›rt› kamp yeri kaz›larla incelenmifltir. Özellikle Türkiye Gaziantep düzlüklerinde, Il›su Baraj› göl alan›nda, Kuzey Suriye’de yine bu dönemdeki insan taraf›ndan ifllevi bitti¤i için at›lm›fl veya unutulmufl çok say›da iki yüzeyli (el baltas›) alet günümüzde gerçekleflen yüzey araflt›rmalar›nda ele geçmifltir. Günümüzden 220000 y›l önce olas›l›kla Homo Erectus’dan geliflen yeni bir insan türü Homo Neanderthal insan› ortaya ç›kar. Bu tür, teknolojik olarak geliflmifl tafl aletler yapmay› baflarm›flt›r. Neanderthaller ölülerini ilk gömen insanlard›r. Ölü gömme geleneklerinde belki ruh ya da baflka dünya inan›fl›n›n varl›¤› Mezopotamya’da Kuzey Irak-fianidar Ma¤ara’s›ndaki önemli (?) bir kiflinin özellikle flifal› ot ve çiçeklerle beraber törenle gömülmesi ile belgelenmifltir. Günlük yaflant› t›pk› Homo Erectuslar›n yaflant›s› gibi toplay›c›l›k ve avc›l›¤›n oldu¤u karma ekonomi fleklindedir. Yaklafl›k 120000 - 110000 y›llar›nda günümüz insan›n›n atas› olan Homo Sapiens insan› tarih sahnesine ç›kar. Bu tarihlerde Neanderthal türü de yaflamaya devam etmifltir. Hatta iki türün uzun bir süre en az 60000 y›l beraber yaflad›¤›, sonra Neanderthallerin tümüyle yok oldu¤u kabul edilmektedir. Klasik s›n›flamada bu dönem ÜstEski Tafl Ça¤› olarak tan›mlanmaktad›r. Bu dönem insanlar› Kuzey Mezopotamya’da tahminen 25-30 kiflilik topluluklar halinde genellikle hayvanlar›n mevsime ba¤l› göç yollar›yla ilgili akarsu vadilerinde yaflam›fllard›r. Ma¤ara, kaya s›¤›na¤› d›fl›nda aç›k havada a¤aç dallar› ve postlarla yapt›klar› çad›r tipinde basit bar›naklarda oturmufllard›r. Çok bilinçli yo¤un avc›l›k ve toplay›c›l›kla yaflamlar›n› devam ettirdikleri anlafl›lmaktad›r. Çakmaktafl› ve obsidiyenden (do¤al cam) ustaca yapt›klar› dilgi türü aletlerle birlikte kemikten bizler deri giysilerin kabaca dikilmesi için kullan›lm›flt›r. Sapienslerin dinsel düflünce sistemi d›fl›nda sanat ile ilgilendikleri bilinmektedir. Cinsel organlar› abart›larak yap›lan ve kültür tarihçileri taraf›ndan “Venüs”ad› verilen kad›n heykelcikleri (ana tanr›ça) hem bolluk hem de üreme ile ilgili olmal›d›r. Homo Sapiensler de ölülerini gömmüfllerdir.

ORTA TAfi ÇA⁄I / EP‹PALEOL‹T‹K (MÖ 12000-10000) Yaklafl›k olarak MÖ 12000 y›llar›nda Son Buzul Ça¤›’n›n sona ermesi ile Mezopotamya’daki iklimin yumuflad›¤› tahmin edilmektedir. Bölgedeki nüfusun artt›¤› ve ilk defa köpe¤in evcillefltirildi¤i saptanm›flt›r. ‹klimin de¤iflmesi ile besin kaynaklar› da de¤iflmifltir. Yabani domuz, geyik, koyun, keçi gibi da¤›n›k yaflayan hayvanlar›n ço¤almas› ile avlanman›n daha zorlaflt›¤› yorumlanmaktad›r. Çilek, f›nd›k gibi çeflitli yemifller ile yenebilecek kökler toplanmaya devam etmifltir.

Homo Erectus, Homo Neanderthal, Homo Sapiens: ‹nsan›n ortaya ç›k›fl sürecinden itibaren biyolojik ve kültürel geliflimini gösteren aflamalar için kullan›lan terimler. Homo sapiens, “ak›ll› insan”anlam›na gelir.

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Zagros Da¤lar›n›n bat› yamaçlar›, Kuzey Mezopotamya’n›n Türkiye s›n›rlar› içindeki da¤l›k bölgesi ve Akdeniz k›y›lar›nda yaflayan, ekonomileri hâlâ yo¤un besin toplay›c›l›¤›na dayanan Homo Sapiens türü insanlar›n kulland›¤› alet tipleri bir önceki dönemin aletlerinden genelde farks›zd›r. Olas›l›kla hayvan çeflitlerinin farkl›laflmas›ndan dolay› av sistemi de¤iflmifl ve mikrolit ad› verilen minik tafl aletler ortaya ç›km›flt›r. Çakmaktafl› ve obsidiyenden üretilmifl geometrik biçimde olan bu minik tafllar, boynuz veya ahflap bir sap üzerine insan difli gibi yan yana saplanarak bileflik alet yap›m›nda kullan›lm›flt›r. Olas›l›kla ok ve yay kullan›m› daha geliflmifltir. Bu insanlar olas›l›kla büyük topluluk halinde yaflamaktayd›lar. Bu dönemde, Kuzeybat› Zagroslarda, siyah volkanik cam olan obsidiyenin ticaretini yapan bir kültür olarak bilinen Zarzi kültürü görülür. Rusya steplerinden gelmifl olabilecek bu kültürün en iyi tan›mland›¤› yer fianidar Ma¤aras›’d›r.

YEN‹ TAfi ÇA⁄I / NEOL‹T‹K (MÖ 10000-5200) ‹nsan›n do¤aya hâkimiyetinin bafllad›¤›, avc›l›k-toplay›c›l›¤a dayanan geçim ekonomisinden besin üretimine geçiflin oldu¤u bu dönem, dünyada baflta G. Childe olmak üzere pek çok kültür tarihçisi taraf›ndan ‘devrim’ olarak kabul edilmektedir. Ayn› süreçte toplumun sosyal yap›s›ndaki farkl›laflma da devam etmifltir. Büyük olas›l›kla tar›m›n yayg›nlaflmas›yla tah›llar da biyolojik bir de¤ifliklik geçirmifl ve do¤ada yaban›l olan özellikleri farkl›laflm›flt›r. Böylece daha verimli ve daha dayan›kl› türler ortaya ç›km›flt›r. Neolitik Dönem Kuzey Mezopotamya’da çanak çömleksiz ve çanak çömlekli olmak üzere iki dönemde incelenmektedir. Bu ayr›lmada sanki çanak çömlek yap›m› önemli bir ayraç olarak gözükse de esas ayr›m toplum yaflam›nda meydana gelen büyük de¤iflimlerdir. Killi topra¤›n bitki art›¤› ve su ile kar›flt›r›l›p flekillendirilmesi, kuruduktan sonra piflirilmesi bu dönemden çok daha önceleri bilinmektedir. Yeni Tafl (Neolitik) tan›m› sadece tafl yap›m gelene¤inde yontma tafl›n yan›nda sürtme tafl tekni¤i ile yap›lan aletlerin ço¤ald›¤› bir dönem olarak tan›mlanamaz. Bu dönemin bafllang›c›nda Orta ve Afla¤›/Güney Mezopotamya’ya olas›l›kla çevresel flartlar›n zorlu¤u yüzünden henüz tam yerleflilmedi¤i anlafl›lmaktad›r. Neolitik teriminin kullan›m› 1866 y›l›nda A. Candolle ile bafllar. Candolle bilinçli ekip biçmenin esas›n› oluflturan yaban›l tah›llar›n Yeni Tafl Ça¤› ile birlikte evrim geçirdi¤ini belirtmifltir. Daha sonra R. Pumpelly Yak›ndo¤u’da tar›m ve hayvanc›l›¤›n ‘vaha’ olarak tan›mlanabilecek sulak, verimli ancak küçük yörelerde, insan, bitki ve hayvanlar›n›n beraberce yaflamak zorunda kalmas›ndan do¤du¤unu iddia etmifltir. Günümüzden 12500 - 11500 y›l öncesi iklimin çok kötü oldu¤u bilinmektedir. Yak›ndo¤u’da yaflayan gruplar belki su kaynaklar›n›n var oldu¤u yerlerde yapt›klar› gözlemler sonucunda hayvanlar› evcillefltirip bitkileri ziraata alm›fllard›r. G. Childe’de ilk evcillefltirme ve ziraat›n F›rat, Dicle ve Nil gibi büyük ›rmaklar›n kenarlar›ndaki taflk›nlarla meydana gelen verimli ve nemli topraklarda oldu¤unu ileri sürmüfltür. J.H. Breasted bu fikre karfl› ç›karak Zagros Da¤lar›’ndan Toros Da¤lar›, Akdeniz ve M›s›r’a kadar yar›may biçiminde bir bölgeyi kapsad›¤› için ‘Verimli Hilal’ ad› verilen bölgede bu olay›n bafllad›¤›n› kabul etmifltir. Bu konuda en önemli çal›flma ise R.J. Braidwood’un baflkanl›¤›nda çeflitli bilim dallar›ndan oluflan ekibin yürüttü¤ü araflt›rmad›r. Irak’ta Jarmo, Türkiye’de Çayönü kaz›lar› ve di¤er araflt›rmalar sonucunda Verimli Hilal bölgesinin hemen kuzeyinde ‘do¤al yaflam bölgesi’ ad› verilen alanda ilk kültüre alma ve evcillefltirmenin oldu¤u öne sürülmüfltür. Evcillefltirilecek hayvan cinslerinin ve yaban›l bitkilerin do¤ada bulunabilecekleri ortamda evcillefltirilebilece¤ine dayanan bu kuram günümüzde de geçerlili¤ini korumaktad›r.

1. Ünite - Mezopotamya’n›n Tarih (Yaz›) Öncesi Dönemleri

Yeni Tafl veya tarih kitaplar›nda Cilal› Tafl Devri (Neolitik) olarak geçen bu sürecin ilk evresi olan Çanak Çömleksiz Neolitik (MÖ 10000-6000) Ürdün- Jeriho’da yap›lan arkeolojik kaz›lar sonucunda kendi içinde bir dizi geliflmeyi aç›klamak amac›yla alt evrelere ayr›lm›flt›r. Çanak Çömleksiz Yeni Tafl Ça¤›’n›n bafllang›ç evresinde (MÖ 10000 - 8500) Kuzey/Yukar› Mezopotamya’da Filistin/Natuf kültüründen farkl› olarak göreceli daha büyük yerleflimler kurulmufltur. Bu yerleflmeler tafl temelli dal örgülü veya tafl temelli y›¤ma kerpiç duvarl› (kerpiç çamurunun duvar fleklinde y›¤›lmas›) oval veya yuvarlak planl› yap›lardan oluflmaktad›r. Mekânlar›n içinde ocak ve ifllik yerleri, mekân d›fl›nda avlu ve meydanlar›n varl›¤› Türkiye’de Hallan Çemi, Çayönü, Körtik Tepe, Demirköy gibi yerleflme yerlerinde saptanm›flt›r. ‹lk defa bu dönemde tap›nak gibi büyük iflgücü gerektiren an›tsal özel yap›lar infla edilmifl, uzman bir zanaatkâr s›n›f› ortaya ç›km›fl, uzak bölgeler aras›ndaki ticaret yap›lmaya bafllanm›flt›r. Son zamanlarda kaz›lan Göbekli Tepe’de ise çaplar› 10 ile 30 metre aras›nda de¤iflen boyutlarda, tafl duvarl›, yuvarlak veya oval biçimli tap›naklar bulunmufltur. Tap›na¤›n içinde ortada hem çat› lentolar›na direk vazifesi gören hem de menhir ya da tanr› sureti (put) olan 10 ton a¤›rl›¤›nda, uzunlu¤u 3-5 metre aras›nda de¤iflen iki adet tafl stel (dikilitafl) yer almaktad›r. Bu merkezi dikilitafllar›n etraf›nda tafl sekiler aras›nda duvara yap›fl›k on iki adet daha küçük boyutlu dikilitafl s›ral›d›r. Kaz› baflkan› flimdilik bu tafllar› menhir olarak tan›mlamaktad›r. Dikilitafllar›n üst yatay bölümü bafl›, dikey bölümü gövdeyi temsil etmektedir. Baz›lar›nda yan yüzeye kol, ön yüzeye parmaklar›n ifllenmesi bunlar›n stilize insan tasviri oldu¤unu kesinlefltirmektedir. Üzerinde bir giysi varm›fl gibi çizgiler ve kabartmalar oluflturulmufltur. Baz›lar›nda H biçimli semboller baz›lar›nda belki günefl ve ay› temsil eden iflaretler bulunmaktad›r. Dikilitafllar›n Sumer ve Yunan dinlerindeki tanr› ailesine ait heykellerin flimdilik ilk örnekleri oldu¤u düflünülebilir. Tap›na¤›n merkezindeki ‘T’ bafll› iki tanr› suretinin belki gök tanr› ile günefl tanr›ças›n› betimledi¤i önerilebilir. Henüz yaz› keflfedilmedi¤i için bu konuda kesin yorum yap›lamamaktad›r. Kesin olan çok büyük bir iflgücü gerektiren bu yap›lar›n seçkin ve uzman insanlar taraf›ndan infla edildi¤i ya da ettirildi¤idir. Henüz maden keflfedilmedi¤i için zanaatkârlar Göbekli Tepe’nin oldu¤u kayal›kta, sahip olduklar› yass› tafl balta ve keskilerin yard›m›yla tek parça halinde ç›kard›klar› büyük tafllar› önce düzgün yüzeyli hale getirmifllerdi. ‹kinci aflamada stellerin üzerine y›lan, yaban domuzu, tilki, yaban efle¤i, turna, yabani bo¤a, gazel, koç, akrep ve örümcek gibi figürleri kabartma olarak ifllemifllerdir. ‹nsan biçiminde ifllenen figürlerin tanr› olabilece¤i anlafl›lmaktad›r. Figürlerin tümünün erkek olmas› da ilginçtir. Bundan toplumda baba tanr›n›n a¤›rl›¤› oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Tap›na¤›n içine duvarlara korkutucu hayvan figürleri de konularak rahiplerin burada gerçeklefltirdikleri dinsel törenlerin avc› ve toplay›c› toplum üzerinde daha etkileyici olmas› sa¤lanm›flt›r. Bir tap›nak yap›s› ömrünü tamamlad›¤›nda, nedenini bilemedi¤imiz bir sebepten dolay› d›flar›dan getirilen toprakla doldurularak gömülmekteydi. Olas›l›kla rahip görevi de üstlenen seçkinler, yeniden dikilitafllar haz›rlay›p ayn› alana ayn› planda ancak daha küçük boyutta yeni bir tap›nak infla etmekteydiler. Bu yüzden gün ›fl›¤›na ç›kan tap›nak kal›nt›lar› iç içe geçmifl daireler fleklindedir. ‹lk tap›na¤›n oldu¤u yerde yeni bir tap›nak yapacak yer kalmad›¤›nda baflka tarafa geçilmifltir. Bu gömülüp yeniden yapma süreci y›llarca sürmüfltür. Göbekli Tepe’de yirminin üzerinde tap›nak oldu¤u saptanm›flt›r. Yine ilginç hususlardan biri baz› tap›naklarda özellikle merkezdeki iki dikilitafl›n bafl k›s›mlar›n›n zaman›nda bilinçli olarak k›r›lmas›d›r.

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Göbekli Tepe’de henüz ayd›nlat›lmayan hususlardan biri tap›nak alan›n›n d›fl›nda sivil mimari yani ruhban s›n›f ve halk›n yaflad›¤› yap›lar›n olup olmamas›d›r. Göbekli Tepe’deki tap›naklardaki ‘T’ bafll› dikilitafllara fianl›urfa yöresinde Nevali Çori, Hamzan Tepe, Sefer Tepe ve Karahan Tepe gibi yerleflmelerde de rastlanm›flt›r. Bu kültürü yaratan uzman topluluklar›n kuzeyden Rusya’dan geldikleri iddia edilmektedir. Neolitik Ça¤’›n bafllar›nda yaflayan köy topluluklar› ölülerini, içinde yaflad›klar› kulübe tipi yap›lar›n taban› alt›na açt›klar› çukura, “cenin”pozisyonunda büzülmüfl olarak gömmekteydiler. Bir anlamda atalar› ile ayn› mekânda yaflmaya devam ediyorlard›. Çanak Çömleksiz Yeni Tafl Ça¤›’n›n ikinci evresi, MÖ 8500 - 7000 y›llar›na tarihlenir. Bu süreçte tar›m modeline henüz tam bir geçifl yoktur. Bu döneme ait yerleflmelerde baflta domuz olmak üzere az say›da keçi, koyun, s›¤›r gibi yabani hayvanlar›n evcillefltirildi¤i anlafl›lmaktad›r. Hangi hayvan›n ilk olarak evcillefltirildi¤i kesin olarak bilinmemektedir. Bu evrede yine Kuzey Mezopotamya’da yerleflik düzen daha geliflmifltir. Her yerleflme kendi içinde merkezi sistemle yönetilmektedir. Yap›lar›n da¤›l›m› belirgin bir plan çerçevesinde merkezi sistemin önerisi ile infla edilmektedir. Köylerde baz› yap›lar›n hatta bazen tüm köyün ifllevi bittikten sonra tap›naklar gibi bilinçli gömülmeleri bu dönemde de devam etmektedir. Köyün tümü gömülünce yap› sahibi aileler ayn› yere eski duvarlar›n› temel gibi kullan›p evlerini yeniden infla ederek köyü yeniden kurmufllard›r. Neolitik Dönem’in bu evresinde yuvarlak - oval ev ve tap›naklar dörtgen hale dönüflmüfltür. Hemen hemen tüm yerleflmelerde sivil mimarinin yan› s›ra özel yap›lar/kült yap›lar›n›n oluflu yayg›n bir inanç sistemi oldu¤unu göstermektedir. ‹nan›lmaz boyutta tap›nak yap›lar›n›n ve tanr› heykellerinin yap›lmas›ndan dinsel ö¤elerin tüm toplumu yönlendirdi¤i ve etkin bir ruhban s›n›f›n›n varl›¤› anlafl›lmaktad›r. Gömüt gelenekleriyle ilgili oldukça ilginç uygulamalar saptanm›flt›r. Gömütlerin yerleflim içine yap›ld›¤›n› belirtmifltik. Baz› durumlarda iskeletin ilk gömüldü¤ü yerden baflka yere tafl›nd›¤› belgelenmifltir. Baz› bireylerin bafllar›n›n kesilip tören ve flölenlerde bir flekilde kullan›ld›¤› tahmin edilmektedir. Olas›l›kla çok önemli bireylerin kafataslar›n›n kille kaplan›p gerçek bafl biçimine getirilme denemelerinin yap›ld›¤› (etlendirilmesi) görülür. Ayr›ca kutsal stel ve küçük tanr› figürleri (idol) bu dönemin çeflitli ritüel ö¤eleri olarak karfl›m›za ç›kar. Diyarbak›r/ Çayönü yerleflmesinde bu döneme ait, baflka yerleflmelerde saptanamayan ilginç bir yap› ortaya ç›kar›lm›flt›r. Bafllang›çta tap›nak olarak infla edildi¤i anlafl›lan dörtgen yap› daha sonra köyde yaflayan yaklafl›k dört yüz elli kiflinin bedenlerinin sakland›¤› bir yer haline dönüflmüfltür. Önce çürütülüp daha sonra da¤›lm›fl vücut kemikleri yap› içindeki mahzenlere yerlefltirilmifl, kafataslar› ise yap›daki raflara konmufltur. Yap›n›n di¤er taraf›nda ise duvar dibinde oturma sekileri ortada ise özenle parlat›lm›fl pembe renkte büyük yass› tafl levha bulunmufltur. Tafl levhan›n çatlaklar›nda insan ve hayvan kan kal›nt›lar›n›n oluflu bu tafl›n buraya ne amaçla yerlefltirildi¤i konusunda ipucu vermektedir. Bu verilerden yola ç›karak toplumda bir birey öldü¤ünde cesedinin belki bu yass› tafl›n üzerine yat›r›ld›¤›, bafl›n›n kesilerek gövdeden ayr›ld›¤› veya olas›l›kla köyün d›fl›nda vahfli hayvanlar›n ulaflamayaca¤› bir yerde k›smen çürütüldükten sonra kafatas›n›n daha sonra yap›lacak törenlere kat›lmas› için yap›n›n içindeki rafa yerlefltirildi¤i yorumlanmaktad›r. Köyün içinde çok say›da basit toprak mezar da ortaya ç›kar›lm›flt›r.

1. Ünite - Mezopotamya’n›n Tarih (Yaz›) Öncesi Dönemleri

Çayönü yerleflmesinde o zamanki teknolojik imkânlarla nas›l yap›ld›¤› hâlâ tart›flma konusu olan ilginç yap›lar vard›r. Bunlardan biri kireç + k›rm›z› taflc›k kar›fl›m› (terrazzo) tabana sahip tap›nak yap›s›d›r. Yap›n›n taban›nda, günümüzdeki havuzlar›n taban›ndaki gibi beyaz renkli tafllarla yap›lan çizgili bir döfleme vard›r. Bunlar›n yap›m›nda olas›l›kla önce k›rm›z› renkte taban harc›, çizgi oluflmas› için düzgün bir a¤aç yard›m›yla uzun boflluk b›rak›larak dökülmüfl sonra bu boflluklar beyaz tafl taflç›k ve kireç harçla doldurulmufltur. Son aflamada tüm taban parlat›lm›flt›r. Yine Çayönü’nde altta ifllik ve k›fl›n bar›nma yeri olarak kullan›lan mahzenlerin oldu¤u iki katl› yap›lar›n keflfedilmesi Çanak Çömleksiz Yeni Tafl Ça¤›’nda yaflayan insanlar›n inflaat aç›s›ndan ne kadar geliflmifl oldu¤unun bir göstergesidir. Baflka yerlerde de benzer yap›lar›n varl›¤› ticaret ile teknolojik bilgilerin tüm co¤rafyaya nas›l yay›ld›¤›n› da belgelemektedir. Binalar›n özenli iflçili¤i, özellikle tap›nak tabanlar›n›n kireç tafl›n›n önce yak›l›p sonra söndürülmesi ile oluflturulan kireç ve kum kar›fl›m› harç tabakas› (çimentolaflm›fl kireç taban) ile kaplanmas› bu evredeki teknolojik geliflimi ortaya koymaktad›r. Bu döneme ait günlük yaflamda kullan›lan aletler aras›nda ince kenarl› d›fl› çizgi bezemeli tafl kaplar, tafltan bilezikler, çeflitli tipte yontma tafltan ok uçlar›, kemik aletler say›labilir. Mezarlara cesetlerin yan›na arma¤an olarak konan boncuklar›n bireyin özel tak›s› oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Çanak Çömleksiz Yeni Tafl Ça¤›’n›n en son evresinde (MÖ 7000 - 6000) bir önceki evreden devam eden geliflmifl yaflam biçimi devam eder. Ancak bilinmeyen bir nedenle bu evrenin sonunda bu kültür çökmüfltür. Yaklafl›k bin y›l süren büyük kar›fl›kl›klar›n yaflad›¤› bu evrede genelde büyük yerleflmelerin terk edildi¤i izlenmektedir. Olas›l›kla nüfusun de¤iflmesi ve belki iklimdeki farkl›laflma, avlanacak hayvan say›s›n›n ve yaban›l tah›llar›n azalmas› büyük yerleflmelerin boflalt›lmas›na, insanlar›n küçük topluluklar halinde daha göçer flartlarda yaflamas›na sebep olmufltur. Bu kar›fl›k dönemle ilgili bilgiler s›n›rl›d›r. Mezopotamya’da köy yaflam›n›n bafllang›c›yla, yaz›l› belgelerin ortaya ç›k›fl› aras›ndaki geliflmeler, tafl alet ya da madencilikte kat edilen aflamay› gösteren adlar yerine, yerleflim karakteri, ev plan tipi, üretim teknolojisi ve moda olan çanak çömlek tipleri gibi ortak kültürel unsurlar› tan›mlayan adlarla an›l›r. Bu kültürler genellikle ilk belirlendikleri yerin ad›n› alm›fllard›r. Afla¤›da de¤inece¤imiz üzere, Hassuna, Samarra, Halaf ve Obeyd gibi isimler, hem bir kenti, hem de genifl bölgelerde, farkl› zaman dilimlerinde kabul gören kültürel unsurlar› simgeler.

Proto-Hassuna Pre-Hassuna Dönemi (MÖ 6000-5750) Hassuna, Kuzey Irak’ta Musul yak›n›nda, Dicle Nehri üzerinde kurulmufl bir yerleflim birimidir. Son araflt›rmalarla Proto-Hassuna Dönemi (Hassuna öncesi dönem) genel anlamda Kuzey Mezopotamya’da Çanak Çömlekli Yeni Tafl Ça¤›’n›n bafllang›c› veya Erken Yeni Tafl Ça¤› olarak kabul edilir. Bu dönemde kültürel anlamda bölgesel farkl›l›klar fazla gözükmez. Bölgede hayatlar› hayvanc›l›k ve tar›m ekonomisine dayanan köy topluluklar› yayg›nd›r. Bölgede Çanak Çömlekli Neolitik Dönem’in bafllang›c›nda bir önceki dönem yerleflme ve yap› düzeni devam etmektedir. Ancak eski dönemdeki merkezi ve güçlü inanç sistemi bu dönemde görülmez. Kült yap›lar› da bulunmamaktad›r. Yerleflmelerde g›da depolamaya yönelik birimler fazlad›r. Yerleflme yerleri aras›nda bu dönemi temsil eden mimari Hassuna Höyü¤ü’nde, Yar›m Tepe ve Telul Eth-Thalatlat adl› merkezlerde belirgindir.

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Bu dönem yerleflmelerinde çad›r ve kulübe tipi yap›lardan oluflan kamp izleri saptanm›flt›r. Umm Dabagiyeh gibi yerleflmelerde de küçük birkaç odadan oluflan dikdörtgen yap›lar infla edilmifltir. Duvar yap›m›nda s›k›flt›r›lm›fl çamur topaklar› kullan›lmaktayd›. Ambar olarak yap›ld›¤› düflünülen iki metrekareden küçük odalar ›zgara fleklindedir. Baz› evlere damdan girildi¤ini gösteren merdiven izleri belirlenmifltir. Yap›lar›n içinde yemek piflirmek ve ›s›nmak için yap›lm›fl ocak ve f›r›nlar vard›r. Bu dönemi temsil eden yerlerden biri olan Tel Sotto’da küçük çocuklar çömlek içinde evlerin tabanlar› alt›na gömülmüfltür. Yar›m Tepe’de cesetler dikdörtgen ve yuvarlak yap›lara yerlefltirilerek saklanm›flt›r. Çanak çömle¤in Kuzey Mezopotamya’da ne zaman ve nerede ortaya ç›kt›¤› tart›fl›lmakta bu konuda çeflitli modellemeler yap›lmaktad›r. ‹lk çanaklar belli bir merkezde yap›l›p bu bilgi de¤ifl tokufl yöntemi ile tüm bölgeye mi yay›lm›flt›r? Yoksa farkl› bölgelerde mi geliflmifltir? Çanak çömlek kullan›m›n›n geliflmifl tar›mla birlikte bafllad›¤› kesindir. Tar›m bu çanak çömlek üretim teknolojisini do¤urmufltur. Kil kap yap›m›ndan önce genelde kille s›vanm›fl sepetlerin, deriden yap›lm›fl nesnelerin, alç› ve tafl kaplar›n kullan›ld›¤› bilinir. Tar›m ürünlerin artmas› ile bu tür kaplar ihtiyac› karfl›lamam›fl ve bu yüzden kilden kap yap›m› bafllam›fl olmal›d›r. Gerçekten ilk yap›lan kil kaplar yemek piflirmeden çok depolamaya yöneliktir. Hassuna ve Yar›m Tepe’de ele geçen büyük ve kaba çömlekler buna örnek gösterebilir. Kuzey Mezopotamya’n›n tarihöncesi toplumlar› sepet yapmay› çok iyi bilmekteydiler. Sepet ancak y›l›n belli zamanlar›nda, tafl veya tahta kaplar ise uzun zaman harcanarak üretilebilmekteydi. Buna karfl›l›k kil kaplar›n yap›m›, her yerde su, kil ve saman oldu¤u için maliyeti olmayan bir ifllemdi. Mezopotamya ve çevresinde toplumun geliflimine paralel olarak önce sepet, sonra piflirilmeden kullan›lan kil kap, en son da f›r›nlanarak tamamen piflirilen kaplar kullan›lm›flt›r. Bu flekilde bir ilerlemenin normal bir teknolojik geliflim oldu¤u kabul edilmektedir. Genel olarak sepet daha hafif oldu¤u için göçerler, çanak çömlek ise yerleflik topluluklar taraf›ndan tercih edilmekteydi. Proto-Hassuna Dönemi’nin çanak çömlekleri, kilin su ve samanla kar›flt›r›lmas›yla elde edilen hamurdan flekillendirilmifltir. ‹lk yap›lan örnekler yayvan ve derin kâseler, yuvarlak ya da oval çanaklar, k›sa silindir boyunlu, yuvarlak gövdeli kaba kaplard›r. Hepsi elde flekillendirilmifltir. Tell Sotto ve Umm Dabaghiyah yerleflmelerinde daha sonraki Hassuna kültürünün yay›ld›¤› bölgede yayg›n olan ekmek piflirme kaplar› da yap›lmaktayd›. Kâselerin baz›lar› geometrik baz›lar› hayvan motifleri ile süslenmifltir. Bu dönemde günlük yaflamda çok önemli rol oynayan yontma tafl alet endüstrisi üretim aç›s›ndan düflük kalitededir. Buna karfl›l›k tafl kap, ok ucu gibi nesnelerin üretimi devam ettirilmiflse de eski örnekler kadar özenli de¤ildir. Bu dönemde tar›m yayg›nlaflm›flt›r. Ürünlerin bereketli olup olmamas› tamam›yla ya¤mura ba¤l›d›r. Yerleflmelerde birçok bu¤day türünün tar›ma al›nd›¤› belgelenmifltir. Bunlar aras›nda tek s›ral› emmer, k›z›l, ekmeklik ve kapl›ca bu¤day› say›labilir. Ayr›ca alt› s›ral› arpa, mercimek ve bezelye de ekilip biçilmekteydi. Evlerin içinde ve çevresinde bulunan kemik kal›nt›lar›ndan evcil s›¤›r, koyun ve keçi yedikleri anlafl›lmaktad›r. Büyükbafl hayvanlar›n etiyle birlikte post ve sütünden de yararlanmaktayd›lar. Avc›l›¤›n daha az oldu¤u saptanm›flt›r. Umm Dabaghiyah höyü¤ünün bu döneme tarihlenen küçük köyünde yaflayanlar tar›m›n yan› s›ra avc›l›¤› da devam ettirmekteydiler. Avlad›klar› hayvanlar aras›nda yabani eflek ve ceylan baflta gelmekteydi. Olas›l›kla bu hayvanlar›n derilerinden faydalan›p ayakkab› ve giysi yapmaktayd›lar.

1. Ünite - Mezopotamya’n›n Tarih (Yaz›) Öncesi Dönemleri

Hassuna Dönemi ( MÖ 5750-5250) Mezopotamya’da Hassuna ve Samarra kültürleri birbirleriyle iliflkilidir. Hassuna kültürünün görüldü¤ü yerlerde Samarra kültürüne ait çanak çömlek örnekleri de bulunmaktad›r. Hassuna kültürünün kökeni kendinden önceki ‹lk Neolitik Ça¤’›n bafllang›c›ndad›r. Kültür daha çok Kuzey Irak bölgesinde yo¤unlaflm›flt›r. Bu kültürün merkezi, en az 80 adet yerleflime sahip Sincar ve Habur vadileridir. Hassuna Kültürü erken ve geç olmak kayd›yla iki evreli olarak tan›mlanmaktad›r. Bu dönemde duvar yap›m›nda kerpiç kullan›lmaya bafllam›flt›r. Evler bir avlu etraf›nda yer alan çok say›da odadan oluflur. Duvarlara s›va yap›ld›¤› belirlenmifltir. Duvarlarda tafl temel Güneydo¤u Anadolu’da Mezraa-Teleilat ve Akarçay Tepe yerleflmelerinde görülmektedir. Yap› içlerinde de¤iflik tipte f›r›n ve ocaklar yer almaktad›r. Avlu ve sokak olarak nitelenen baz› birimlerin taban› tafl döflelidir. Avlularda ve mekânlar›n içinde silo ve büyük depolama çömlekleri bulunmufltur. Bu dönem, yukarda anlat›lan mimari özellikleri ile köy yaflam›ndan kasaba yaflam›na geçifli göstermektedir. Hassuna Dönemi’nde de bir önceki dönem gibi bebek ve çocuklar, bir çömlek içinde daha çok yerleflim alan›nda gömülmektedir. Hassuna kültürü, bu dönemde yayg›n olarak kullan›lan belli form ve bezemeye sahip çanak çömlek türleri ile tan›n›r. Genel olarak iki grup alt›nda s›n›fland›r›labilecek çanak çömlek üretilmifltir. Birinci gruptakiler olas›l›kta mutfakta kullanmak üzere yap›lan kaba, kahverengi, gri veya k›rm›z› renkte olan çanak çömleklerdir. ‹kinci grup ise daha özenli bir biçimde flekillendirilmifltir. Bunlar k›rm›z› boya astarl›, çizi ya da boya bezemelidir. En çok omurgal› kâseler ile boyunlu çömlekler yap›lm›flt›r. Hassuna çanak çömle¤inin çizi bezemeli gelene¤i bat›ya do¤ru gittikçe azal›r. Rendeleme tepsisi olarak isimlendirilen ve ekmek piflirmede kullan›ld›¤› iddia edilen kaplar›n her çeflidi bulunmaktad›r. Hassuna Dönemi yerleflmelerinde çok say›da piflmifl topraktan sapan tanesi, yün veya keten iplik elde etmek için kullan›lan a¤›rflak, mühür, tafl boncuk, kemik i¤ne, kemik spatül ve kemik biz gibi günlük yaflamda farkl› amaçlar için üretilmifl aletler bulunmufltur. Sürtme tafl endüstrisinde en ilginç bulgular bu¤day ö¤ütmek için kullan›lan havanelleri ve yass› tafl baltalard›r. Yontma tafl alet endüstrisinde orak-b›çaklar say›ca di¤erlerinden fazlad›r. Buluntular›n ço¤u anlafl›laca¤› üzere tar›mla ilgilidir. Bu dönemde tar›m ve hayvanc›l›k toplumlar›n esas geçim kayna¤› hüviyetini kazanm›flt›r. Arpa, bu¤day çeflitleri ana g›da maddesidir. Baklagiller de ekilmektedir. Koyun, keçi ve s›¤›r ve domuz beslenmektedir. Nüfusun ve dolay›s›yla köylerin say›s› artm›flt›r. Kent hüviyetini tafl›yabilecek yerleflmeler yoktur. Tap›nak olabilecek büyük ve özel yap› bulunmad›¤› gibi dinsel inan›fllar hakk›ndaki bilgilerimiz azd›r. Hassuna Dönemi’nde do¤ada bulunan ham bak›rdan dövülerek tak› gibi çeflitli nesneler yapm›fllard›r. Ergitilmifl bak›r›n en eski örne¤i de bu dönemde ortaya ç›kar.

Samarra Dönemi (MÖ 5300-5100) Samarra Kültürü, Hassuna kültürünün geliflti¤i bölgenin daha güneyinde, Orta Mezopotamya’da Zagros Da¤lar›n›n otlaklarla kapl› eteklerinde ortaya ç›km›flt›r. Kendine özgü boyal› bir tür çanak çömlek grubu ile temsil edilen Samarra Kültürü yerleflmelerinden en ünlüleri Tel’ül Savvan, Co¤a Mami ve Samarra’d›r. Samarra Dönemi basit de olsa Mezopotamya’da sulama kanallar›n›n aç›ld›¤› ilk dönemdir. Coga Mami’de saptanan kanallar bu döneme tarihlenmektedir. Bitki kal›nt›lar› aras›nda evcillefltirilmifl tah›llar d›fl›nda iri keten tohumlar›n›n bulunuflu gerçekte düzgün sulama yap›ld›¤›n›n belirtisidir. Ne yaz›k ki bu toplumlardan keten ve yünlü kumafl örnekleri günümüze gelememifltir. Ya¤mura dayanan kuru ta-

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

r›m yerine kanallar aç›lmas›yla gelifltirilen sulu tar›m yerleflmelerindeki nüfusun atmas›na neden olmufltur. Bu dönemdeki dörtgen planl› yap›larda yaklafl›k 60 cm boyutunda kaliteli kerpiç kullan›lmaya bafllar. Konutlar›n içine ve d›fl›na duvar ortalar›na ve köflelere konan payandalar daha sonraki kültürlerdeki tap›nak mimarisinin öncüsü olarak de¤erlendirilir. Tel’ül Savvan’da on befl odal› büyük yap›lar gün ›fl›¤›na ç›kar›lm›flt›r. Etraf› hendekle ve duvarla korunan Coga Mami gibi küçük köy yerleflmeleri bulunmaktad›r. Samarra Dönemi’nde de bu¤daya ek olarak mercimek ve bakla yetifltirilmekte, koyun, keçi ve domuz beslenmektedir. Samarra çömlekçi ustalar› koyu kahverengi boya ile güzel desenlerle süslenmifl ve iyi piflirilmifl kaplar üretmifllerdir. Ayr›ca su mermerinden oyularak yap›lm›fl kaplar ve kad›n heykelcikleri de bu dönem sanatkârlar›n›n ustal›klar›n› göstermektedir. Resim 1.2 Samarra Dönemi ev tipleri Kaynak: Braidwood 1995:176.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Mezopotamya’da dönemde birçok kültür ad› geçmektedir. Bu kültürlerin isimlenSIRA tarihöncesi S‹ZDE dirilmesi çanak çömlek yap›m ve süslenmeleri rol oynam›flt›r. Bu do¤ru bir yaklafl›m m›d›r? D Ü fi Ü N E LÇA⁄I ‹M BAKIR-TAfi / KALKOL‹T‹K

Anadolu’da Kalkolitik Dönem bafll›¤› alt›nda incelenen geliflmeler, Mezopotamya’da Halaf ve bafll›klar› alt›nda incelenir. S O Obeyd R U

Halaf Dönemi (MÖ 5500-4800) D‹KKAT

Halaf kültürü, do¤uda Zagros Da¤lar›, bat›da F›rat Nehri, kuzeyde Toros Da¤lar› taraf›ndan çevrelenen Kuzey Suriye, Kuzey Irak ile Türkiye’nin Güneydo¤u AnaSIRA S‹ZDE dolu Bölgesi’nde yayg›nd›. En belirgin özelli¤i günlük yaflamda boya ve çizi bezemeli ola¤anüstü güzel çanak çömleklerdir. Bu kültür, ilk defa 1911 y›l›nda s›n›r›m›za çok yak›n konumdaki Halaf Höyü¤ü’nde gerçekleflen kaz›larda saptand›¤› AMAÇLARIMIZ için Halaf kültürü ad› verilmifltir. Halaf Dönemi’nde moda olan günlük kullan›m eflyalar›, Güneydo¤u Anadolu ve Kuzey Irak d›fl›nda bat›da Çukurova ve Amik Ovas›’na, kuzeydo¤uda Van GöK ‹ T A P lü çevresine, do¤uda Kuzeybat› ‹ran’a kadar ulaflm›flt›r. Halaf kültür ürünlerinin bu kadar genifl alana yay›lmas› ancak yayg›n bir ticaret ile mümkündü. Kültürün kökeni konusunda pek çok teori ortaya at›lm›flt›r. Son y›llarda Kuzey Suriye’de Tell TELEV‹ZYON Sabi Abyad Höyü¤ü’nde gerçekleflen arkeolojik kaz›lar, söz konusu kültürün Hassuna-Samarra gibi Çanak Çömlekli Neolitik dönem toplumlar›n›n etkisiyle ortaya ç›kt›¤›n› göstermektedir. Bunun en iyi örne¤i Samarra ad› verilen boya bezemeli ‹ N T E R N Halaf ET kap örneklerinin kültürünün bafllang›c›nda da görülmesidir. Halaf Dönemi’nde, ovalarda yaklafl›k 2 ile 12 hektar aras›nda de¤iflen boyutta bir büyük yerleflme ve çevresinde 1 - 2 hektar geniflli¤inde küçük uydu yerleflme-

N N

1. Ünite - Mezopotamya’n›n Tarih (Yaz›) Öncesi Dönemleri

ler kurulmufltu. Büyük yerleflmeler, etraf› tahkimat duvar› ile çevrili, tar›m›n ve ticaretin yayg›n oldu¤u yönetim merkezidir. Küçük olanlar ise hayvanc›l›k ve süt ürünlerinin a¤›rl›kl› oldu¤u günümüzdeki çiftliklere benzeyen yerleflmelerdir. Büyük yerleflmelerde de¤irmen tafllar›, ezgi tafllar›, orak b›çaklar› gibi tah›l üretiminin yap›ld›¤›n› gösteren aletler vard›r. Küçük yerleflmelerde ise bitki ve hayvan kal›nt›lar› daha yüksek oranda ele geçmifltir. Temel geçim kayna¤› hayvanc›l›k olan bu yerleflmelerde avc›l›k da önemlidir. Her iki yerleflim tipinde mal de¤ifl tokuflu yap›larak günlük hayat›n devam ettirildi¤i anlafl›lmaktad›r. Yerleflim alanlar› genellikle su kaynaklar›na yak›nd›r. Halaf kültürünü en iyi flekilde tan›tan Musul yak›nlar›ndaki Tell Arpaciya höyü¤üdür. Bu dönemde bak›r›n kullan›m› daha önceki dönemlere göre yayg›nlaflm›flt›r. Halaf Dönemi’nde toplumlar, avlu ve sokaklarla birbirinden ayr›lan, yuvarlak ve dörtgen yap›lar infla etmifllerdir. Halaf mimarisinin belirleyici ö¤elerinden biri olan yuvarlak yap›lar arkeoloji yaz›n›na “Tholos”ad› ile girmifltir. Tholos, dikdörtgen planl› girifli ve yuvarlak planl› ana odas› olan yap› tipidir. Hem yuvarlak yap›lar hem de dörtgen yap›lar tafl temelli, y›¤ma duvarl› ve s›val›d›r. Tabanlar› kil s›va ile düzletilmifltir. Çok say›da yuvarlak yap›da duvarlar›n içe do¤ru daralt›larak yükseltildi¤i saptand›¤›ndan üst örtünün kubbe biçiminde oldu¤u düflünülmektedir. Çaplar› 4 ile 10 metre aras›nda olan yuvarlak yap›lar›n daha çok depolama mekânlar› oldu¤u iddia edilmektedir. Baz› bilim adamlar› Yar›m Tepe’de ortaya ç›kan dik duvarl›lardan dolay› bu tip yap›lar›n üstünün ahflap, kam›fl ve sazla düz dam fleklinde kapat›lm›fl olabilece¤ini de önermektedirler. Yerleflmelerde özellikle ev, depolama veya ah›r olarak kullan›lan dörtgen planl› yap›lar daha çok Halaf Dönemi’nin sonlar›nda yayg›nlaflm›flt›r. Mekân içlerinde ocaklar yer almaktad›r. Yap›lar aras›ndaki boflluklarda ekmek ve çanak çömlek piflirim f›r›nlar› ortaya ç›kar›lm›flt›r. Çap› 1 ile 2 metre kadar olan bu oval veya yuvarlak biçimli kubbeli f›r›nlar iki katl› infla edilmifltir. Alt kat›nda atefl yak›lmakta, üst kat›na ise piflirilecek kaplar dizilmekteydi. Çok odal› ve payandal› yap›lar azd›r. Halaf toplumunun tap›nak gibi dinsel yap›lar› saptanamam›flt›r. Ölüler, yerleflim içinde, yap› taban› alt›na aç›lan basit toprak mezara, büzülmüfl pozisyonda (cenin pozisyonu) gömülmekteydi. Yar›mtepe ve Tell Arpaciya yerleflmelerindeki kaz›larda kafataslar›n›n ayr› gömüldü¤ü saptanm›flsa da bu bir gelenek de¤ildir. Yukar› Mezopotamya’da Kahramanmarafl/ Domuztepe yerleflmesinde yaklafl›k 3 metre çap›nda bir çukura ölülerin kafataslar› beden kemiklerinin ayr› b›rak›ld›¤› saptanm›flt›r. Bu kült çukuruna ölülerin yerlefltirilmesi, ayn› yerde bulunan bir kap üzerine boya ile yap›lm›fl bir resimde tasvir edilmifltir. Tümü bulunamayan bu resimde, üzerine kufllar konmufl bafls›z bedenler yerde yatmaktad›r. Yanlar›nda kolunu yukar› kald›rm›fl ayakta duran bir birey tasvir edilmifltir. Halaf kültürünün özgün ürünü boya bezemeli kaplar, olas›l›kla mutfakta kullan›lmak için de¤il prestij ürünü olarak üretilmifltir. Birçok yerleflmede ele geçen birbirinin benzeri olan kaplar, tek elden üretilmifl ve de¤ifl tokufl yöntemi ile genifl bir bölgeye da¤›lm›fl olabileceklerini düflündürmektedir.

Resim 1.3 Halaf Dönemi’ne ait yap› tiplerinden birinin tamamlanma biçimleri Kaynak: Lloyd 1978; Res. 36).

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Resim 1.4 Halaf Dönemi’ne ait bir kap parças› üzerinde hayvan bezemeleri.

Erken Halaf Dönemi’nde üretilen kap biçimleri s›n›rl›d›r. Çanak çömle¤in üzerine farkl› renk ve ton sa¤lamak amac›yla bilinçli olarak yo¤unlu¤u azalt›lan k›rm›z› veya siyah renkte boyalarla motifler ifllenmifltir. Yayg›n olan motifler aras›nda bo¤a, koyun bafl›, yaban efle¤i, yaban domuzu, tavflan, geyik ve kufl gibi yabani hayvanlar; y›lan ve akrep gibi sürüngenler; flematik bitki ve a¤açlar, dans eden insanlar say›labilir. Ayr›ca dikey veya yatay gösterilmifl düz ve dalgal› zikzak çizgiler, noktalarla oluflturulan daireler, içi taranm›fl eflkenar dörtgenlerle panolar haz›rlanm›flt›r. fiematik bo¤a bafllar›na göre geometrik motifler say›ca daha fazlad›r. Halaf Dönemi çömlekçi ustalar› bu kaplar› geliflmifl kubbeli f›r›nlarda f›r›nlamakta yani piflirmekteydiler. Halaf Dönemi’nin ortalar›nda ise çok renkli bezeme görülmektedir. Kaplar›n f›r›nlanmalar›n›n daha iyi kalitede oldu¤u gözlenir. Tanr› simgesi olan stilize bo¤a bafl› figürü çok kullan›lm›fl, do¤a betimlemeleri ortadan kalkm›flt›r. Süslemede krem astar üzerine yine k›rm›z› ve siyah›n çeflitli tonlar›nda boya kullan›ld›¤› görülmektedir. En çok kullan›lan motifler günefl, nokta, e¤ri çizgilerden oluflan geometrik bezeklerdir. Karelerin birlefltirilmesiyle meydana getirilen dama motifi, üçgenlerin birlefltirilmesi ile oluflturulan kelebek motifi gibi bezemeler kaplar›n tüm yüzeyine çizilmifltir. Halaf Dönemi’nin geç evresinde çömlekçi ustalar›, kaplar›n yüzeyine yapt›klar› renk cümbüflü izlenimi veren uygulamalarla çanak çömlek üretimini oldukça ileri düzeye tafl›m›flt›r. Kaplar üzerine hem boya ile hem de kaz›ma yöntemiyle bezemeler yap›lmaktayd›. Ayr›ca beyaz boya da kullan›lmaya bafllam›flt›r. Çanak çömlek piflirme f›r›nlar› bu evrede çok geliflmifltir. Malta hac› ve bal›k pulu biçiminde bezemenin çok kullan›ld›¤› tabak formunda kaplar ortaya ç›km›flt›r. Kâse ve çömlekler de kullan›lmaktad›r. Kaplar›n iç yüzeyleri etraf› doldurulmufl rozetlerle bezenmifltir. Eski evrelerde var olan do¤al yaflam sahneleri bütünüyle ortadan kalkm›fl hatta bo¤a bafllar› bir düz iki e¤ri çizgi ile tamamen stilize hale sokulmufltur. Halaf Dönemi’nde toplum günlük yaflamda b›çak, kalem ve kaz›y›c› gibi aletleri yapmak için çakmaktafl› ve obsidiyeni (do¤al cam) kullanm›flt›r. Obsidiyen Do¤u Anadolu’daki yataklardan elde edilmifltir. Baz› yerleflmeler obsidiyeni ham madde olarak sa¤lam›flt›r. Bir tür statü göstergesi olan tafl kaplar›n da kullan›ld›¤› görülür. Kumtafl›, kireçtafl›, serpantin, mermer gibi malzemelerden genelde düz ya da yuvarlak dipli derin veya s›¤ kâse biçimde kaplar üretmifllerdir. Tafl kap yap›m› uzun bir u¤rafl gerektirmektedir. Bu dönemde hayvan kemikleri de daha önceki kültürlerde olu¤u gibi alet yap›m›nda malzeme olmufltur. Halaf Dönemi’nde çeflitli tafllardan yap›lan, kaz›ma bezemeli mühürlerin kullan›m› artm›flt›r. ‹nanç sistemiyle ilgili olabilecek en yayg›n buluntular, idol olarak da adland›r›lan küçük heykellerdir. Kad›n biçimindeki bu heykelcikler “ana tanr›ça”olarak nitelendiril-

1. Ünite - Mezopotamya’n›n Tarih (Yaz›) Öncesi Dönemleri

mifllerdir. Bunlar genelde bacaklar› bitiflik, kollar› iri ve abart›l› gö¤üsleri üzerinde birlefltirilmifl olarak tasvir edilmifltir. Erkek tanr› tasviri yoktur. ‹dollerin ço¤u boya ile yap›lm›fl haç ve çizgilerle süslenmifltir. Çanaklar›n üzerine resmedilmifl bo¤a bafl› ve koçbafl› figürleri erkeklik ve bereketin simgesidir. Bir baflka simge erkeklik organ›d›r. Halaf Dönemi yerleflmelerinde tar›m›n yayg›n oldu¤unu gösteren birçok alet bulunmufltur. En çok ele geçen tah›llar›n biçilmesinde kullan›lm›fl oraklard›r. Y›lda ortalama 250 - 400 mm ya¤›fl alan Halaf kültür bölgesi kuru tar›m için oldukça müsaittir. Bu dönemde emmer bu¤day›, iki s›ral› arpa, einkorn bu¤day›, nohut, mercimek, badem ve f›st›k yetifltirildi¤i saptanm›flt›r. Ayr›ca dokumada kullan›lmak ve tohumundan ya¤ ç›karmak için keten ekilmekteydi. Evcil olarak koyun, keçi, domuz ve büyükbafl hayvanlar beslenmekteydi. Evcil s›¤›r›n tarla sürülmesinde kullan›lmaya baflland›¤› iddia edilmektedir. Bu kullan›m›n çok önemli oldu¤una iflaret eden baz› bilim adamlar› kaplar üzerindeki bo¤a bafl› bezemesinin bu kadar çok olmas›n› buna ba¤lamaktad›r. Beslenmede tah›l üretimi ve hayvanc›l›k kadar olmasa da avc›l›k önemi bir yere sahipti. En çok avlanan hayvanlar k›z›l geyik, kaplumba¤a, kufl ve bal›kt›r. Leopar, ay› ve k›z›l tilki gibi hayvanlar da avlanm›fllard›r. Çok say›da a¤›rflak ve kaplar üzerindeki motifler dokumac›¤›n önemli yer tuttu¤unu göstermektedir. Olas›l›kla yün ve keten dokumac›l›¤› yap›l›yordu. Halaf Dönemi’nde de kam›fl ve sazdan has›r ve sepet yap›ld›¤› belgelenmifltir. Mezopotamya’daki dinsel ö¤eler nas›l do¤mufl, nas›l geliflmifltir? Tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE

Obeyd/Ubaid Dönemi (MÖ 5900-4300) Kuzey Mezopotamya’da Halaf Kültürü devam ederken Güney D Ü fi Ü N E L ‹ M Mezopotamya’n›n verimli topraklar›nda yeni bir kültürün do¤du¤u görülmektedir. Kültüre ilk kez, Sümer yerleflmesi olarak S O R U bilinen Ur Höyü¤ü’nün yak›n›nda Tel El Ubaid adl› höyükteki araflt›rmada rastlanm›fl ve bu höyü¤ün ad› verilmifltir. Obeyd kültürünü, kuzey ve do¤udaki da¤lardan güneye gelen, kanal- D ‹ K K A T lar açarak kuru tar›mdan sulu tar›ma geçen topluluklar›n oluflturdu¤u san›lmaktad›r. Obeyd kültürü bütün ayr›nt›lar›yla Eridu SIRA S‹ZDE kentinde ortaya ç›kar›lm›flt›r. Ayr›ca Hac› Muhammed, Te’l ul Savvan ve Tell Aveyli gibi birçok höyükte bu döneme ait yerleflAMAÇLARIMIZ melerin kal›nt›s› incelenmifltir. Eridu kentinde Obeyd Dönemi’nin ikinci evresinde tap›naklar infla edilmifltir. Sulu tar›m olanaklar›yla geliflen yerleflmelerde ortaya ç›kan refah seviyesi yüksek toplumun yaflam biçimini ta- K ‹ T A P n›mlayan Obeyd, üçüncü evrede kuzeye do¤ru yay›lmaya bafllam›flt›r. Dördüncü evrede kültür tüm Mezopotamya’ya yay›lm›flt›r. Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu’da, Do¤u Akdeniz’de hat-T E L E V ‹ Z Y O N ta Çukurova’da çok say›da yerleflme yerinde Geç Obeyd kültürünün etkileri belgelenmifltir. Bu dönemin yaflam biçimi hemen hemen tümüyle ziraat ve‹ Nhayvanc›l›¤a dayanTERNET maktad›r. Güney Mezopotamya’da sulama kanallar› vas›tas›yla tar›m gelifltirilmifl, elde edilen ürün art›r›lm›flt›r. Ancak Mezopotamya a¤aç, maden tafl gibi hammadde kaynaklar›ndan yoksundur. Bu yüzden Obeyd kasabalar›nda yaflayan seçkinler kurduklar› ticaret kolonileri ile ihtiyaçlar› olan hammaddeleri çok uzak bölgelerden temin etmekteydiler.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Resim 1.5

Obeyd Dönemi S O R U kaplar› üzerindeki bezemelerden örnekler

D‹KKAT

Kaynak: Lloyd 1978: Res. 33- 12). SIRA S‹ZDE

N N

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Organize iflleri yöneten, ticaret ve tar›m› yönlendiren yönetici s›n›f, büyük tap›naklar› infla ederek etkinli¤ini art›rm›flt›r. En iyi örnekler Mezopotamya’da Eridu, Uruk, Tepe Gawra ve Malatya/Arslantepe’de ortaya ç›kar›lm›flt›r. Genelde dörtgen olarak infla edilen tap›na¤›n merkez odas›nda sunak ve podyum bulunmaktad›r. Ortadaki podyumun kurban masas› ifllevi oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Kanatlardaki küçük odalar tap›na¤a sunulan arma¤anlar›n depolanma ve rahiplerin yaflam alanlar›d›r. Tepe Gawra’da yan yana üç tap›na¤›n varl›¤› tanr› ailesine iflaret etmektedir. Kuzeydeki tap›nakta çok say›da mühür bask›l› kil (bulla) ele geçmifltir. Hububat doldurulan kaplar›n a¤›zlar›, bir bezle örtülmüfl ve ip dolanarak ba¤lanm›flt›r. ‹pin iki ucu bir çamur topak içine s›k›flt›r›lm›fl, topa¤›n üzerine de mühür bas›lm›flt›r. Bulla olarak adland›r›lan bu mühür bask›s›, ürünlerin belli merkezden gelen emirlerle depolan›p sonra da¤›t›ld›¤›n› göstermektedir. Bu dönemde Basra Körfezi çevresinde yaflayanlar, sazdan yap›lm›fl evlerde oturmakta, bal›kç›l›k ve has›r yap›m›yla geçinmekteydiler. Orta Mezopotamya’daki Tell Madhhur’da Khait Kas›m ve Abade, Kuzey Mezopotamya’da Malatya/ De¤irmentepe gibi yerleflmelerde çok say›da odadan oluflan kerpiç ev temelleri ortaya ç›km›flt›r. Ortadaki büyük salondan yan mekânlara küçük kap›larla geçilmektedir. Obeyd Dönemi yap›lar›n›n büyük bölümü çift kanatl›, ortada salonlu ve iki katl› infla edilmekteydi. Resim 6.1 Obeyd tap›nak planlar› Kaynak: Braidwood 1995:212).

Bir kuzey tap›na¤›

Obeyd toplumlar›nda yerleflme içine gömü yap›lma gelene¤i devam etmifltir. Eriflkin ölülerin yerleflme d›fl›na oluflturulmaya bafllayan mezarl›klara gömüldü¤ü saptanm›flt›r. Eridu’da kenarlar› kerpiçle çevrelenmifl, üstü de kerpiçle kapat›lm›fl sand›k biçiminde çok say›da mezar bulunmufltur. Bu erken mezarl›¤›n yaklafl›k bin kadar mezardan olufltu¤u anlafl›lm›flt›r. Ancak bunlardan iki yüz adedi kaz›larla incelenebilmifltir. Ölüler bükülmüfl/büzülmüfl (cenin) pozisyonunda mezara konmufltur. Baz› durumlarda iki kiflinin ayn› mezara kondu¤u ortaya ç›kar›lm›flt›r. Obeyd toplumlar›n›n öteki dünyaya inand›klar› cesedin yan›na konan arma¤anlardan anlafl›lmaktad›r. Genellikle mezara hediye olarak tak›lar konulmufltur. Ayr›ca tabak, çanak, çömlek gibi çeflitli kap da hediye olarak sunulmufltur. Olas›l›kla bu kaplar›n içinde g›da ve içecekler de bulunuyordu. Mezarlara çok nadir de olsa piflmifl topraktan küçük heykelcikler de konmufltur. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

Mezopotamya’daki ölü gömme adetleri nas›l geliflim göstermifltir? Mezarl›k fikri ilk ne zaman SIRA S‹ZDE ortaya ç›km›flt›r? D Ü fi Ü N E Lyap›m›nda ‹M Çanak çömlek ortaya ç›kan yeniliklerden biri yavafl dönen el çark›n›n kullan›lmaya bafllamas›d›r. Bu yöntemle çömlek üreticileri daha fazla say›da üretim yapma imkân›na Seri üretim, standart ve bezemesiz kaplar›n yayg›nS O R kavuflmufllard›r. U laflmas›na neden olmufltur. Elde çanak çömlek yap›m› da devam etmifltir. Obeyd Dönemi’ne özgü olan ve üzerinde kare, zikzak, baklava, daire ve üçgen gibi motifler bu‹KKAT lunan kaplarDbu kültürün s›n›rlar›n› aflarak çevre kültür bölgelerine ulaflm›flt›r.

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

1. Ünite - Mezopotamya’n›n Tarih (Yaz›) Öncesi Dönemleri

Özet

N A M A Ç

‹nsan›n günümüz yaflam flartlar›na ulaflana kadar geçirdi¤i bafllang›ç evreleri hakk›nda de¤erlendirme yapma Toros ve Zagros da¤lar›ndan gelen kar ve ya¤mur sular› ile beslenen F›rat ve Dicle Nehirleri’nin oluflturdu¤u bereketli topraklar yaln›z tarihi ça¤larda de¤il tarihöncesi dönemlerde de çeflitli kültürlere befliklik etmifltir. ‹nsan›n do¤aya hâkimiyeti artt›kça toplumlar›n geliflimi h›zlanmaya ve daha önce yaflanmayan bölgelerde yaflanmaya bafllad›. ‹nsan›n iki buçuk milyon y›l öncesine kadar giden geçmifli, genel olarak yapt›¤› alet, gelifltirdi¤i maden veya üretim sürecini tan›mlayan isimler alt›nda incelenir. Paleolitik en uzun süreçtir. ‹nsan›n Afrika’da ortaya ç›k›fl› ve dünyaya da¤›lma sürecini kapsar. Mezolitik, Kuzey Yar›mküre’de iklim de¤iflimiyle insan›n yaflam›na yans›yan yenilikleri tan›mlar. Neolitik ise tarihöncesinin önemli ad›mlar›n›n at›ld›¤›, k›r›lma noktalar›ndan biridir. Tar›m, hayvanc›l›k ve kerpiçten ev yap›m› bu dönemde bafllam›fl ve günümüze kadar ulaflan köylü yaflam biçiminin temelleri at›lm›flt›r. Kalkolitik bu sürecin devam›nda ileri tar›m toplumlar›n›n yaflad›¤›, baz› madenlerin gündelik yaflama girdi¤i dönemi tan›mlar. Tarih öncesinin yap› düzeni, mimari, ölü gömme gelenekleri, çanak çömlek, küçük buluntular ve di¤er kültür ö¤elerini aç›klama ‹nsan, ortaya ç›k›fl›ndan itibaren uzun süre üretim yapmam›fl, do¤ada bulduklar›yla beslenmifl, ma¤ara ve kaya s›¤›naklar›nda bar›nm›flt›r. Kuzey Mezopotamya’y› oluflturan Zagroslar ve Toroslar›n güney etekleri ile Do¤u Akdeniz k›y›lar›nda ilk defa üretim aflamas› bafllam›flt›r. Günümüzden yaklafl›k olarak on bin y›l kadar önce bafllayan süreçte köyler kurulmufl, birçok bitki ekilip biçilmeye bafllam›fl, domuz, koyun, keçi ve s›¤›r evcillefltirilmifltir. Yeni ihtiyaçlar do¤rultusunda tafl alet teknolojisi de gelifltirilmifltir. Ölüler yerleflik düzene geçildi¤i dönemde daha çok evlerin tabanlar›n›n alt›na gömülmüfltür. Kentlerin geliflmeye bafllamas›yla mezarl›k fikri oluflmufltur.

N A M A Ç

Mezopotamya’da Sumer kültürünün kökeni, kentleflme ve ilk devletlerin kurulufl sürecini tart›flma ‹nsan›n uygarlaflma sürecindeki en önemli aflamalardan biri yerleflik yaflama geçifli, ikincisi ise maden ça¤lar›n›n bafllang›c›d›r. Kentleflme, yaz›n›n gelifltirilmesi ve teknolojik alanda ortaya ç›kan birçok yenilikle tan›d›¤›m›z dönemin alt yap›s› Obeyd döneminde oluflmufltur. Susuz tar›m yap›lamayacak kadar kurak olan Güney Mezopotamya’ya, Basra ve çevresine yerleflen toplumlar, kereste, tafl ve madenin olmad›¤› bu bölgede uygarl›¤a önemli katk›lar yapacak geliflmelere öncü oldular. Organize olarak yapt›klar› sulama kanallar› tar›m› verimli hale getirmifl, uluslar aras› ticaret de günlük yaflamda ihtiyaç duyduklar› hammaddeleri elde etmelerini sa¤lam›flt›r.

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Kendimizi S›nayal›m 1. Uzun y›llar Halaf Dönemi ile özdeflleflen yap› biçimi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Kare mekânl› yap›lar b. Dörtgen planl› yap›lar c. Çok odal› yap›lar d. Girifl eklentisi dörtgen biçimli olan yuvarlak yap›lar e. ‹ki katl› yap›lar

6. Mezopotamya’n›n tarih öncesi yerleflmelerinden an›tsal tap›naklar›n ve 3-5 metre yüksekli¤inde dikilitafllar›n oldu¤u yerleflme afla¤›dakilerden hangisindedir? a. Demirköy b. Umm Dabagiyeh c. Hac› Muhammed d. Arslantepe e. Göbekli Tepe

2. Yuvarlak planl› an›tsal tap›naklar Yukar› Mezopotamya’da ilk defa ne zaman görülür? a. Samarra Dönemi’nde b. Obeyd Dönemi’nde c. Çanak Çömleksiz Neolitik Ça¤’da d. Eski Tafl Dönemi’nde e. Epipaleolitik Ça¤’da

7. Mezopotamya’da ilk defa basit de olsa sulama kanallar› yaparak tarlalar›n bilinçli sulanmas›n› sa¤layan kültür afla¤›dakilerden hangisidir? a. Hassuna öncesi b. Samarra c. Natuf d. Halaf e. Hassuna

3. Obeyd Dönemi’nin klasik ev plan› nas›ld›r? a. Tek odal› b. Çift odal›, tek katl› c. Çift kanatl›, ortada salonlu, iki katl› d. Birbirine yap›fl›k çok odal› e. Üç katl› an›tsal planl› 4. Afla¤›dakilerden hangisi Çanak Çömleksiz Neolitik (Yenitafl) Ça¤’daki inanç sistemiyle ilgili de¤ildir? a. Bu evrede inanç yoktu b. Yuvarlak tap›naklar c. T biçimli dikili tafllar d. Heykeller e. Yabani hayvan bezemeleri 5. K›rm›z› taflç›k ve kireç kar›fl›ml› (terrazzo) tabanl› tap›nak afla¤›daki yerleflmelerden hangisinde bulunmufltur? a. Tell Hassuna b. Tepe Asiab c. Körtik Tepe d. Çayönü e. Tell Halaf

8. Eski Tafl (Paleolitik) Ça¤›’nda Mezopotamya’n›n hangi yöresinde insanlara ait yontma tafl aletlere yo¤un olarak rastlanm›flt›r? a. Kuzey Mezopotamya’da Güneydo¤u Anadolu ve Kuzey Suriye b. Suriye Çölü c. Orta Mezopotamya d. Güney Mezopotamya’n›n batakl›k alanlar› e. Güneydo¤u Mezopotamya 9. Olas›l›kla ekmek piflirmeye yarayan yayvan genifl kap tipi hangi dönemde yap›lmaya bafllam›flt›r? a. Halaf b. Obeyd c. Hassuna d. Samarra e. Zarzi 10. Hangi kültürde iyi piflirilmifl topraktan çok sert orak ve sap delikli balta yap›lm›flt›r? a. Samarra b. Obeyd c. Halaf d. Proto-Hassuna e. Hassuna

1. Ünite - Mezopotamya’n›n Tarih (Yaz›) Öncesi Dönemleri

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. d 2. c 3. c 4. c 5. d 6. e 7. b 8. a 9. c 10. b

Yan›t›n›z yanl›flsa Halaf Dönemi bölümünü inceleyiniz. Yan›t›n›z yanl›flsa Neolitik Ça¤ bölümünü inceleyiniz. Yan›t›n›z yanl›flsa Obeyd Dönemi bölümünü inceleyiniz. Yan›t›n›z yanl›flsa Neolitik Ça¤ bölümünü inceleyiniz. Yan›t›n›z yanl›flsa Neolitik Ça¤ bölümünü inceleyiniz. Yan›t›n›z yanl›flsa Neolitik Ça¤ bölümünü inceleyiniz. Yan›t›n›z yanl›flsa Samarra Dönemi bölümünü inceleyiniz. Yan›t›n›z yanl›flsa Paleolitik Ça¤ bölümünü inceleyiniz. Yan›t›n›z yanl›flsa Hassuna Dönemi bölümünü inceleyiniz. Yan›t›n›z yanl›flsa Obeyd Dönemi bölümünü inceleyiniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Mezopotamya’da yap›lan arkeolojik kaz›larda, kaz› boyutu ne olursa olsun en çok elde edilen çanak çömlek k›r›klar›d›r. Günlük yaflamda ihtiyaç duyulan kaplar›n parçalar› zaman içinde yerleflmenin çevresine da¤›lmakta ve günümüze ulaflmaktad›r. Bu kaplar›n üretim teknolojisi, üzerlerindeki bezemeler ve biçimleri, s›ras›yla dönemi, toplumun kültürel kimli¤i ve kullan›m amac› gibi konularda bilgi verir. Arkeolojinin bafllang›c›nda Karbon 14 gibi laboratuar yöntemleriyle tarihleme yap›lmamaktayd›. Bu nedenle bir yerleflme yerinde toplanan çanak çömlek parçalar›, benzer örneklerle karfl›laflt›r›lmakta ve bir gelene¤in yay›l›m alan›n› belirlemeye çal›flmaktad›r. Yeni bir çanak çömlek türü bulundu¤unda tan›mlamak için nerede bulunmuflsa o yerin ad› verilmektedir. Bir kültür yaln›zca çanak çömlek özelliklerine bakarak de¤erlendirilmez. Kültürün saptanabilen bütün ö¤eleri de dikkate al›n›r. S›ra Sizde 2 Mezopotamya’da dinsel ö¤eler MÖ 9700’lerde Çanak Çömleksiz Yeni Tafl Ça¤›’nda ortaya ç›kmaktad›r. Bu dönemde olas›l›kla biri baba tanr› olmak üzere iki bü-

yük tanr›l› inanç sistemi oldu¤u Güneydo¤u Anadolu’da-Nevali Çori, Göbeklitepe Çayönü gibi yerlerde saptanmaktad›r. Tanr›lar› temsil eden dikilitafllara bazen el ve kollar da ifllenmifltir. Yukarda isimleri geçen yerlerden Göbeklitepe’de dikilitafllar tap›na¤›n içindedir. Çayönü’nde ikisi bir tap›na¤›n içinde, yaklafl›k on adet dikilitafl ise s›ra halinde meydana dizilmifltir. Daha sonraki dönemlerde ise tap›naklar›n içindeki tanr› suretleri olas›l›kla ahflaptan yap›lm›flt›r. Tanr› fikrinin ortaya nas›l ç›kt›¤› ise bilinmemektedir. S›ra Sizde 3 Mezopotamya’da büzülerek (cenin) duruma getirilen cesetler genelde basit toprak mezara yan›na arma¤an b›rak›larak gömülmüfltür. Çanak Çömleksiz Neolitik Ça¤’da bireyin cesedi yaflad›¤› yap›n›n içine taban alt›na gömülürken ça¤›n sonundan itibaren yerleflim d›fl› mezarl›klara gömülmeye bafllam›flt›r. Daha sonraki dönemlerde yeni do¤mufl, bebek ve çocuk cesetlerinin yerleflim içine gömülmesine devam etmifltir. Yerleflim d›fl› mezarl›k fikrinin geliflmifl bir örne¤i, Güney Mezopotamya’da Eridu’da saptanm›flt›r. Mezarl›k Obeyd Dönemi’ne tarihlenmifltir.

Yararlan›lan Kaynaklar Arsebük, G. (1990). ‹nsan ve Evrim, Ankara. Braidwood, R.J. (1995). Tarih Öncesi ‹nsan, ‹stanbul. Lloyd, S. (1978). The Archaeology of Mesopotamia From the Old Stone Age to the Persian Conquest, London. Köro¤lu, K. (2010). Eski Mezopotamya Tarihi. Bafllang›c›ndan Pers Dönemine Kadar, ‹stanbul. Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yak›ndo¤u (Çev. Z. K›l›ç), ‹stanbul. Mellaart, J. (1998). Yak›ndo¤u’nun En Eski Uygarl›klar›, ‹stanbul. Özdo¤an, M.- Baflgelen, N. (Ed.), (2007). Türkiye’de Neolitik Dönem Yeni Kaz›lar, Yeni Bulgular, ‹stanbul.

ESK‹ MEZEPOTAMYA VE MISIR TAR‹H‹

2 Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; ‹lk uluslararas› ticaretin hangi gerekçeler ve koflullarda bafllad›¤›n› tart›flabilecek, Kentleflmenin ortaya ç›k›fl›yla birlikte toplum hayat›na giren yenilikleri tan›mlayabilecek, Yaz›n›n geliflim sürecini aç›klayabilecek, Sümerlerden günümüze ulaflan kültürel etkileri de¤erlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • Kentleflme • Ziggurat

• Devlet • Çivi yaz›s›

‹çindekiler

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Yaz›l› (Tarihi) Sürecin Bafllang›c› ve Sümerler

• G‹R‹fi • URUK DÖNEM‹ VE YAZININ GEL‹fi‹M‹ • SÜMER HANEDANLARI VE KENT DEVLETLER‹ • UYGARLIK

Yaz›l› (Tarihi) Sürecin Bafllang›c› ve Sümerler G‹R‹fi Sümer Ülkesi Mezopotamya, genel olarak F›rat ve Dicle nehirlerinin aras›nda kalan alan›n ad› olarak kullan›lmaktad›r. Antik yazarlar›n iki nehir aras›n› tan›mlamak için Grekçe mesos (orta) ve potamos (›rmak) sözcüklerinden türettikleri bu isim, zaman içerisinde bu bölgede oluflan uygarl›klar› ve bunlar›n yay›l›m alan›n› tan›mlamak için kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Mezopotamya bir co¤rafi terim olmakla birlikte, burada geliflen Sümer, Akkad, Babil ve Assur gibi uygarl›klardan günümüze ulaflan geliflmifl kültürel birikimi de ifade etmektedir. fiekil 2.1 Mezopotamya ve çevresi Kaynak: Köro¤lu 2010

Eski Mezepotamya ve M›s›r Tarihi

Günümüzde Mezopotamya denince do¤uda Zagros Da¤lar›, kuzeyde Güneydo¤u Toroslar, bat›da Amanos Da¤lar› ve Suriye çölü, güneyde de Basra Körfezi ile çevrelenen alan akla gelmektedir. ‹nsano¤lunun uygarlaflma süreci içindeki en temel ad›mlar bu genifl s›n›rlar içinde at›lm›flt›r. Yerleflik yaflam, tar›m, hayvanlar›n evcillefltirilmesi, çanak çömlek üretimi, obsidiyen alet yap›m›, içinde steller ve heykeller bulunan an›tsal tap›naklar›n inflas› gibi önemli geliflmeler, Kuzey Mezopotamya’da Toroslar›n eteklerinde yaflanm›flt›r. Verimli Hilal’in kuzey uç kesimini oluflturan bu bölgenin öne ç›kmas›nda, susuz tar›m yap›labilecek kadar ya¤mur almas› önemli bir etkendir. fiekil 2.2 Toroslar›n eteklerinde bu¤day tarlalar› Eskiça¤’da oldu¤u gibi günümüzde de oldukça verimlidir.

Kentleflme, uluslararas› ticaret, toplumda sosyal s›n›flar›n oluflmas›, devletin oluflumu ve yaz›n›n gelifltirilmesi gibi etkileri günümüze ulaflan ikinci önemli geliflim ça¤› ise Güney Mezopotamya’da MÖ dördüncü biny›lda yaflanm›flt›r. Ortado¤u ve çevresindeki toplumlar› yönlendiren ve biçimlendirilmelerinde büyük rol oynayan birçok temel geliflme bu sürecin ürünüdür. Sümerlerin 3200 y›llar›nda gelifltirdi¤i çiviyaz›s›, Önasya’da üç bin y›la yak›n bir süre boyunca Akkad, Assur, Babil, Pers, Hitit ve Urartu gibi birçok toplum taraf›ndan kullan›lm›fl; Fenike k›y›lar›nda gelifltirilen alfabe yaz›s›na da öncülük etmifltir. “Yarat›l›fl” ve “Tufan” gibi tek tanr›l› dinlerle günümüze tafl›nan dinsel anlat›lar ilk kez Sümerler taraf›ndan yaz›lm›fl, sonras›nda di¤er Mezopotamya toplumlar› taraf›ndan tekrar tekrar kopyalanm›flt›r. Yaz›l› kanunlar, matematik, t›p, fal, büyü ve benzeri konularda önce bu co¤rafyada ad›mlar at›lm›flt›r. Teknolojik aflamay› gösteren çömlekçi çark›, araba tekerle¤i, saban, yelkenli tekne, yap› kemeri ve tonoz da Mezopotamyal› toplumlar›n uygarl›¤a yapt›klar› katk›lardand›r. Dördüncü biny›lda h›z kazanan örgütlü sosyal yaflam›n getirdi¤i sulu tar›m, an›tsal yap›lar›n inflas›, uzak bölgelerle ticaret, kentleflme ve devletin kurulufluna zemin haz›rlam›flt›r. Sümerlerin yaflad›¤› Güney Mezopotamya, F›rat ve Dicle’nin birbirine en çok yaklaflt›¤› Ba¤dat yak›nlar› ile Basra Körfezi aras›nda kalan aland›r. Buras› F›rat ve Dicle ›rmaklar›n›n on binlerce y›ld›r tafl›d›klar› alüvyonlarla dolmufl, oldukça bereketli bir aland›r. Nil’in M›s›r’a verdi¤i hayat›, Dicle ve F›rat burada Mezopotamya’ya vermifl ve kent yaflam›n›n geliflmesi için uygun bir ortam yaratm›flt›r. Erken Sümer

2. Ünite - Yaz›l› (Tarihi) Sürecin Bafllang›c› ve Sümerler

Hanedanlar› taraf›ndan kurulan birçok kentin bulundu¤u bu verimli topraklar, Sami toplumlar›n›n Mezopotamya’ya geliflinden sonra Akkad ve Babil Krall›¤›’n›n gelifliminde de önemli rol oynam›flt›r. Nehir yataklar› bu bölgede oldukça de¤iflkendir. Bu nedenle bafllang›çta nehir vadisi kenar›nda kurulmufl olan ‹sin, Nippur, Umma ve Larsa gibi kentler zaman içerisinde nehirlerden kilometrelerce uzakta kalm›fllard›r. Basra Körfezi’nin a¤›z bölgesi tümüyle batakl›k ve sazl›klarla kapl›, farkl› bir ekolojik ortamd›r. Basra Körfezi’nin günümüzdeki fleklini almas› bu bölgede yerleflik yaflam›n sürdü¤ü dönemde gerçekleflmifltir. Kuzey yar›m küredeki Buzul Ça¤› sonlar›na do¤ru, günümüzden yaklafl›k 16000 y›l kadar önce, körfezde deniz suyu seviyesinin bugünkünden 110 m kadar daha derinde idi. Bu dönemde F›rat ile Dicle’nin sular›n›n Umman Körfezi’nde denizle bulufltu¤u anlafl›lmaktad›r. Buzul Ça¤›’n›n sona ermesi, yüksek bölgelerde birikmifl kar ve buzullar›n erimesiyle deniz seviyesi yükselmifltir. Zamanla F›rat ve Dicle nehirlerinin tafl›d›¤› alüvyonlarla doldurulan k›y› fleridinin günümüzdeki biçimini almas› uzun y›llar içinde olmufltur. Bütün bu önemli geliflmelerin yafland›¤› bölge, birçok bak›mdan elveriflli yaflam koflullar›na sahip de¤ildir. Örne¤in, buras› nehir alanlar› d›fl›nda çöldür. Susuz tar›ma uygun olmayan bölgede tar›m yap›labilecek tarlalar da s›n›rl›d›r. Hayvanc›l›k için elveriflli ve zengin bitki örtüsüne sahip otlaklar bulunmamaktad›r. Yap› malzemesi için gerekli tafl ve kereste yoktur. Maden kaynaklar› da bölgeden oldukça uzaktad›r. Bu kadar olumsuz koflullara sahip bir bölgede, insano¤lunun yaflam›ndaki en önemli geliflme süreçlerinden birinin yaflanm›fl olmas› oldukça dikkat çekicidir. Burada mimaride, sanatta, sosyal alanda, teknolojide, kentleflmede ve devlet organizasyonunda at›lan ileri ad›mlar›n temeli, bu zor koflullar olmal›d›r. Bu bölgede yaflamak için toplumun organize olmas› bir zorunluluk idi. Nehir k›y›lar›ndaki dar alanlar d›fl›ndaki kurak bölgelerde tar›m yapabilmek ancak geliflmifl sulama ile mümkündü. Bunun için toplumun organize olarak F›rat ve Dicle nehirlerinden kanallar açt›klar› ve bölgenin tar›m potansiyelini art›rd›klar› anlafl›lmaktad›r. Di¤er temel ihtiyaçlar› da düzenli ticaret ile uzak bölgelerden sa¤lanmaktayd›. Bunun için güvenli bir ortam›n oluflturulmas›, istikrarl› bir ticaret a¤›n›n kurulmas› gerekliydi. Güney Mezopotamya’da yaflayan toplumlar bunu baflarm›fllard›r. Sulu tar›mdan elde ettikleri fazla ürün yan›nda tekstil önemli bir art› de¤er oluflturmufltur. Ayr›ca do¤udan gelen kalay ve de¤erli tafllar› Do¤u Akdeniz ve Anadolu’ya ulaflt›rarak bu yolla da önemli gelir elde etmekteydiler. Mezopotamya’da uygarl›klar›n ayakta kalmas›n› ve geliflmesini sa¤layan ticari iliflkiler, nehirler, nehir vadilerindeki yollar, da¤lar› aflan belli geçitler ve denizler üzerinden yap›labilmekteydi. Bölgenin bat›s›n› kuflatan çöl ancak belli mevsimlerde ve yeterli donan›ma sahip olundu¤unda afl›labilmifltir. Kereste, maden ve tafl gibi ihtiyaç duyulan çeflitli hammaddeler de Mezopotamya’ya bu iki nehir üzerinden ulaflt›r›labilmifltir. F›rat Vadisi’nin son bölümü, Güney ve Orta Mezopotamya’dan Akdeniz k›y›lar›na ulaflmak için kullan›l›yordu. Ba¤dat’›n güneyindeki Sippar’dan bafllayan yol, F›rat k›y›s›n› izleyerek Mari’ye (Tel Hariri), daha sonra da çölü Tadmor (Palmira) üzerinden vahalar arac›l›¤›yla aflarak Homs üzerinden Fenike limanlar›, fiam veya Filistin’e ulafl›yordu. Ancak ikinci biny›lda devenin kervanlarda kullan›lmaya bafllanmas›na kadar, tek tafl›ma arac› olan eflek ile geniflli¤i 500 km’yi bulan çölleri geçmek oldukça güçtü. Saray ve tap›naklarda kullan›lan kaliteli ahflap malzemelerden sedir, servi ve ard›ç a¤açlar› Lübnan ya da Amanoslardan F›rat yoluyla getiriliyordu. Daha yak›n olan Zagroslardaki ormanlar ucuz kereste ihtiyac›n› karfl›l›yordu. Do¤udaki ‹ran’›n kaliteli tafl yataklar›na sahip oldu¤u bilinmekteydi.

Buzul Ça¤›: ‹nsano¤lu’nun Kuzey Yar›m Küre’ye geldi¤i bir milyon y›l öncesinden günümüze kadar dört kez buzul ve buzul aras› dönem yaflanm›flt›r. Buzul dönemlerinde Kuzey Yar›m Küre’nin yüksek kesimleri erimeyen buzul kütleleriyle kaplanm›fl, göllerin hacmi genifllemifltir. Buzul dönemlerinde deniz seviyesi günümüzdekinden daha afla¤›da idi. Buzul aras› dönemlerde ise iklim normalden daha s›cak hale gelmifl, karlar eriyerek deniz seviyesini yükseltmifltir.

Eski Mezepotamya ve M›s›r Tarihi

Mezopotamya’da gelifltirilen sallar ve yelkenli tekneler d›fl dünyaya aç›lmada güneydeki Basra Körfezi’nin de kullan›lmas›n› sa¤lam›flt›r. S›z›nt›lardan elde edilen ve inflaatlarda da kullan›lan bitümen (zift) yard›m›yla izolasyonu yap›labilen teknelerle üçüncü biny›l›n sonlar›ndan bafllayarak, Ur ile Dilmun (Bahreyn) ve Umman gibi uzak ülkeler aras›nda deniz ulafl›m› yap›labilmekteydi. Üçüncü ve ikinci biny›lda bir pazaryeri konumunda bulunan Dilmun kanal›yla Uzakdo¤u veya M›s›r’dan gelen mallar Mezopotamya’ya ulaflt›r›labiliyordu. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M URUK DÖNEM‹ VE YAZININ GEL‹fi‹M‹

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Uruk Dönemi S O R U (MÖ 4000-3100)

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

‹NTERNET

Uruk, Basra Körfezi yak›n›nda, F›rat Nehri’nin sol k›y›s›nda yer alan, Mezopotamya’n›n en önemli kentlerinden biridir. Burada yap›lan arkeolojik araflt›rmalarda, D‹KKAT uygarlaflma sürecinin önemli ad›mlar›n›n at›ld›¤› bir sürecin bulgular› saptanm›flt›r. MÖ dördüncü biny›l›n bafllar›ndan itibaren Güney Mezopotamya’daki kentler çeSIRA S‹ZDE ve nüfuslar› h›zla artm›flt›r. Yukar›da belirtti¤imiz gibi, büyükim merkezi olmufl yen kentlerde tar›m ve hayvanc›l›ktan elde edilen ürünlerin d›fl›nda kalan ürünler, uzak bölgelerle, de¤ifl-tokufl esas›na dayanan ticaret arac›l›¤›yla sa¤lanmaktayd›. AMAÇLARIMIZ Uruklu tüccarlar bu amaçla Mezopotamya’n›n bilinen s›n›rlar›na ulaflarak bir ticaret a¤› oluflturdular. Kent yaflam›n›n zorunlu hale getirdi¤i iflbölümü, tüccarlar›n yan› s›ra de¤iflik ifl kollar›n›n oluflmas›n› da sa¤lad›. Böylece inflaatç›lar, tekstilciler K ‹ T A P ve çömlekçiler gibi mesaisini belli bir uzmanl›k alan›nda çal›flarak dolduran ve geliriyle di¤er ihtiyaçlar›n› karfl›layan meslek gruplar› olufltu. Örne¤in, çömlekçi çark›n›n gelifltirilmesiyle seri üretime geçildi¤i, bu ürünlerin uzak bölgelere pazarlanTELEV‹ZYON d›¤› anlafl›lmaktad›r. Kal›pta yap›lmaya bafllanan devrik a¤›zl› çanaklar, Mezopotamya’n›n bilinen bütün s›n›rlar›na ulaflacak kadar yayg›nd›. Bu dönemdeki geliflmeleri en iyi yans›tan kent Uruk’tur (Günümüzde Tel elT E R N E geçmifli, T Varka). Bu‹ Nkentin Geç Obeyd dönemine kadar gitmekle birlikte, en görkemli ça¤›n› Uruk ve sonras›nda yaflam›flt›r. Uruk, gök tanr›s› An’a (veya Anu) adanan bat›daki Kullaba ve aflk tanr›ças› ‹nanna’ya (Akkadca ‹fltar) adanan do¤udaki Eanna adl› iki yerleflim yerinin birleflmesinden oluflmufltu. Alman arkeologlar›n yapt›klar› kaz›lar, kentin büyük bölümünün an›tsal boyutlardaki tap›nak ve resmi yap›lardan meydana geldi¤ini ortaya ç›kartm›flt›r. Bu ba¤lamda kentlerin oluflumundan sonra an›tsal mimarinin geliflimine de bu kent öncülük etmifltir. Kentteki tap›naklar yap›lmadan önce inflaat alan› doldurularak yükseltilmifl ve genifl teraslar oluflturulmufltu. Baz› durumlarda da eski tap›naklar›n y›k›nt›s› düzeltilerek teras olarak kullan›lm›flt›. Zigguratlar, gittikçe geliflen mimarl›k bilgisi ve artan iflgücü sayesinde daha yüksek teraslara an›tsal boyutlarda yap›lm›fllard›. Uruk kentinde, do¤u bölümde tanr› Anu ad›na yap›lan tap›nak bu tür bir teras üzerinde yer almaktayd›. Güney Mezopotamya’da Eridu ve Tel Ukair gibi kentlerde de benzer an›tsal mimari kal›nt›lar saptanm›flt›r. Güney Mezopotamya’n›n birçok kentinde sosyal yaflamda gözlenen farkl›laflma, mimari alanda at›lan ileri ad›mlar ve yayg›n ticaret k›sa zamanda çevre kültürleri de etkilemifltir. Özellikle Anadolu’dan karfl›lanan temel ihtiyaç maddeleri nedeniyle Uruk kültürü, F›rat üzerinden Orta ve Yukar› F›rat bölgesindeki birçok merkeze tafl›nm›flt›r. Mekânlar› süslemek için kullan›lan konik çiviler, kal›pta yap›l-

N N

De¤ifl-tokufl: Ticareti; yap›lan ürünler, paran›n gelifltirilmesinden önce belli bir de¤er takdir edilerek mal veya maden ile al›n›p K ‹ T A P Her ürünün sat›lmaktayd›. karfl›l›¤› belli a¤›rl›kta gümüfl olarak belirlenmiflti. De¤ifltirilecek ürünlerin Tgümüfl E L E Vkarfl›l›¤› ‹ Z Y O Ndenk getirilerek al›m-sat›m gerçeklefltirilirdi.

AMAÇLARIMIZ

Uluslar aras›SIRA ticaretin S‹ZDE ve farkl› kültürlerle kurulan iliflkinin uygarlaflma sürecine katk›lar› konusunda bir de¤erlendirme yap›n›z.

2. Ünite - Yaz›l› (Tarihi) Sürecin Bafllang›c› ve Sümerler

m›fl devrik a¤›zl› kâseler ve silindir mühürler gibi dönemi karakterize eden buluntulara birçok yerde rastlanm›flt›r. Orta F›rat bölgesindeki Habuba Kabira, Tel Kannas ve Tel Brak gibi merkezler arac›l›¤›yla kuzeye tafl›nan kültür Karakaya ve Atatürk Baraj› gölleri alt›nda kalan Hassek Höyük, Samsat, Malatya-Arslantepe gibi merkezden oldukça uzak bölgelere ulaflm›flt›r. Hassek Höyük Geç Uruk döneminde Mezopotamya’dan gelen tüccarlar taraf›ndan kurulan, çevresi surlarla kuflat›lm›fl merkezlerden biridir. Malatya/Arslantepe ise Toroslar›n kuzeyinde, güneyli etkilerle geliflmifl bir kenttir. Burada ortaya ç›kar›lan an›tsal mimari ve depolar ve bu depolarda kullan›lm›fl yüzlerce farkl› betimlemeye sahip mühür bask›s›, seri olarak üretilmifl çanak çömlekler bölgede, yönetici bir s›n›f›n ve “kent devleti” modelinin varl›¤›n› göstermektedir.

Çiviyaz›s›n›n Geliflimi Yaz›, nüfuslar› oldukça artan kentlerde, ortaya ç›kan yönetici s›n›f›n iflleri düzene koymak, yayg›n ticari iliflkilerde kar›fl›kl›klar› önleme çabalar›n›n bir ürünüdür. Güney Mezopotamya’n›n nüfuslar› h›zla artan kentlerinde, merkezi idarenin yürüttü¤ü infla projeleri ço¤ald›kça, tap›naklar›n depolar›nda biriktirilen ve buradan da¤›t›lan ürünlerin miktar› artt›kça basit iflaretler, say›lar ve listeler ihtiyac› karfl›layamaz hale gelmiflti. Uruk döneminin sonlar›na do¤ru, MÖ 3200 y›llar›nda flimdiye kadar bilinen en erken yaz›l› belgeler ortaya ç›kar. Bunlar daha sonraki çiviyaz›s›n›n öncüleri olarak görülebilecek, resim karakterindeki iflaretlerden oluflur. Yaz›c›, temiz bir kil topa¤›n› kil tablet biçimine getirdikten sonra üzerini kam›fl ucuyla çizerek karelere ay›r›r ve sonra her bir kare içine anlat›lmak istenen nesne ya da ifli tan›mlayan resmi çizerdi. Karfl›s›na da miktar belirtilirdi. Bafllang›çta çizilen karakterlerin ço¤u mal miktar›n› belirten say› iflaretleriydi. Anlat›lmak istenen her nesne ayr› bir iflaretle betimleniyordu. Bu nedenle Uruk’taki dördüncü tabakada bulunmufl henüz tam okunamayan yaz›da 1500’ün üzerinde ayr› iflaret kullan›lm›flt›. Yaz› yayg›nlaflt›kça yavafl yavafl küçüldü ve resim özelli¤ini kaybetti. Tabletlere çizilen yatay hatlar üzerine resim karakterinden dönüfltürülen çivi biçimli iflaret kümeleri art arda yap›lmaya baflland›. Yatay, dikey, e¤ik ve köfle çengeli biçimindeki çivi iflaretleri, bir kam›fl›n kesilmifl ucuyla ›slak kile bast›r›larak yap›l›yordu. Sözcükler, çiviyaz›s›nda ço¤unlukla tek bir iflaretle de¤il, her biri bir heceyi gösteren çivi iflaretleriyle yaz›l›yordu. Ayr›ca eski sistemin devam› olan, yani bir nesneyi gösteren iflaretler de kullan›l›yordu. Yaz› gelene¤inin kesintisiz bir biçimde sürdürülebilmesi için kurumsal yap› yani “okul” flartt›r. En eski kentlerde özellikle tap›nak ve resmi binalarda, kay›t tutma konusunda ihtiyaç duyulan bir yaz›c› s›n›f› için e¤itim verilmifltir. Ö¤renciler çiviyaz›s› ö¤renmek için uzun y›llar bu “okullara” devam etmifllerdir. Ancak okuryazarl›k yayg›nlaflmam›flt›r. Bu nedenle yaz›c› s›n›f› ayr›cal›kl› hale gelmifltir. Tap›naklarda kutsal metinler, saraylarda da resmi ifller, ticarette mal listeleri ve senetler bu s›n›ftan yaz›c›lara yapt›r›lmaktayd›. Çivi yaz›s›n›n Mezopotamya’da üç bin y›la yak›n devam etmesi, Sümer dini ve kültürüne iliflkin metinlerin çok uzun y›llar varl›¤›n› korumas›, kentlerdeki bu okul gelene¤inin korunmufl olmas›yla mümkün olmufltur. Sümerlerden sonra bu bölgeye gelen Akkad, Babil ve Assur gibi uygarl›klar bu köklü kültürü kurumlar›yla benimsemifl ve devam ettirmifltir. Sümerler zaman›ndan günümüze kalan çok say›da çivi yaz›l› tablet oldu¤u gibi, onlar›n daha sonraki dönemlerde yap›lm›fl kopyalar› da vard›r.

Eski Mezepotamya ve M›s›r Tarihi

‹lk yaz›lan belgelerin Sümerce oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Sümerlerden sonra çiviyaz›s› gelene¤i baflta Akkad, Babil, Assur olmak üzere Mezopotamya’n›n bütün uygarl›klar›, Anadolu’da ise Hitit ve Urartular taraf›ndan al›nm›fl ve kullan›lm›flt›r. Do¤u Akdeniz k›y›lar›nda geliflen ve Fenikeliler taraf›ndan yayg›nlaflt›r›lan alfabe yaz›s› ise Aramiler, Anadolu’da Frigler, Lidyal›lar ve di¤er Eski Bat› uygarl›klar› taraf›ndan kullan›lm›flt›r. Eskiça¤’da M›s›r’da kesintisiz biçimde kullan›lan hiyeroglif (resim) yaz›s›, Anadolu’da Luwiler, Hititler ve Geç Hititlerde yayg›nd›r. fiekil 2.3

SAG bafl

Bafllang›çta resim karakteri tafl›yan yaz› zaman içinde stilize olarak çivi yaz›s› biçimine dönüflmüfltür (Postgate 1992).

NINDA ekmek GU7 yemek AB2 bo¤a APIN saban MÖ 3100

MÖ 3000

MÖ 2500

MÖ 2100

Sümerce MÖ 700 okunuflu ve anlam›

Çiviyaz›s› yaklafl›k üç bin y›la yak›n süre kullan›lm›fl, sonra yerini yayg›nlaflm›fl olan alfabe yaz›s›na b›rakm›flt›r. Bu gelene¤in kesintiye u¤ramas›, dilin ve bu dili kullanan toplumlar›n da zamanla belleklerden silinmesine neden olmufltur. Sümerler ve Akkadlar gibi eski toplumlar, tarihin haf›zas›ndan silinmifltir. Assur ve Babil gibi di¤er Mezopotamya uygarl›klar›ndan bir bölümü kutsal kitap Eski Ahit’te geçti¤i için adlar› günümüze ulaflm›flt›r. Eskiça¤’da kullan›lan çivi yaz›s›n›n yeniden okunup anlafl›lmaya bafllanmas›, geçmiflin daha iyi anlafl›lmas› bak›m›ndan oldukça önemlidir. Ancak binlerce y›l önce terk edilen bu yaz› sistemin çözümü kolay de¤ildir. ‹lk ad›mlar›n at›labilmesi için bir anahtar gerekliydi. On dokuzuncu yüzy›lda baflta ‹ngiltere olmak üzere Fransa ve Almanya ad›na, Osmanl› egemenli¤indeki Irak’ta bulunan diplomatlar bu iflin öncüsü oldular. Ülkelerindeki büyük müzeler ad›na çal›flmalar yürütürken bir yandan da çiviyaz›l› yüzlerce tablet toplad›lar. Bu bilinmeyen yaz› sisteminin çözümü için gerekli anahtar ‹ran’da bulundu. Kirmanflah yak›nlar›ndaki Bisutun yaz›tlar›, ayn› metni yan yana üç dilde kaydetmiflti. Bunlardan ikisi Eskiça¤’da kullan›lan Elamca ve Babilce üçüncüsü ise Farsça’n›n atas› olan Eski Persçe idi. 1802 y›l›nda Alman dilbilimci G. F. Grotefend, bu üç yaz›tlardan yap›lan kopyalar üzerinde çal›flmaya bafllayarak ilk baflar›lar›n› elde etti. Grotefend daha geç Pehlevi yaz›tlar›nda Pers krallar›n›n “Büyük Kral” ve “Krallar Kral›” unvanlar›n› kulland›klar›n› ö¤renmiflti. Yaz›tlar› yeniden gözden geçirerek araflt›rmas›n› ve yorumlar›n› sürdürdü. Sonuçta önce söz konusu unvanlar› ve “filan filan›n o¤lu” tan›mlamas›n› ç›kard›. Bu çözümleme tarihin babas› Herodot’un adlar›n› günümüze tafl›d›¤›, Pers krallar› Hystaspes o¤lu Darius ve Darius o¤lu Kserkses’e uyuyordu. Bu ad›mlardan habersiz olan baflka araflt›rmac›lar da benzer sonuçlara varm›fllard›. 1835’de te¤men Rawlinson flah›n kardefline askeri dan›flman

2. Ünite - Yaz›l› (Tarihi) Sürecin Bafllang›c› ve Sümerler

olarak Kirmanflah’a gitmifl; Bisutun yaz›tlar›n› yeniden kopya etmifl ve Persçe versiyonu üzerindeki çal›flmalarda Grotefend ile ayn› sonuçlara ulaflm›flt›. Eski Persçe yaz›t›n çözümünde at›lan bu ad›mlar, ayn› metnin çevirisinin yaz›ld›¤› di¤er dillerin de anlafl›lmas›nda ve çiviyaz›s›n›n çözümlenmesinde anahtar rolü oynam›flt›r. Hitit ve Urartu dillerinin anlafl›lmas› da yine çift dilli yaz›tlar sayesinde mümkün olmufltur. Günümüzde kullan›lan trafik iflaretleriyle hiyeroglif yaz›s› aras›ndaSIRA kullan›m S‹ZDE amac› bak›m›ndan bir benzerlik kurulabilir mi? Tart›fl›n›z.

D Ü fi Ü N E L ‹ M SÜMER HANEDANLARI VE KENT DEVLETLER‹

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Sümerler, Önasya’da tarihsel süreci bafllatan toplum olarak bilinmektedir. Gerçekten de MÖ dördüncü biny›l›n sonlar›ndan itibaren en eski yerleflmelerin, nehirleS O R U rin, da¤lar›n, krallar›n, tanr› ve tanr›çalar›n isimleri yaz›l› belgelere kay›t edilmeye bafllanm›fl ve unutulmamak üzere tarihin belle¤ine aktar›lm›flt›r. Bunlar›n yan›nda D‹KKAT sosyal yaflama iliflkin pek çok ayr›nt› da bu sayede günümüze ulaflm›flt›r. Bu anlamda tarih Sümerlere çok fley borçludur. SIRA ile S‹ZDE Sümerlerin konufltu¤u dil, günümüzde bilinen di¤er dil aileleri do¤rudan akrabal›k ba¤› kurulamayacak farkl› özelliklere sahipti. Mezopotamya’daki en yayg›n dillerden biri olan Akkadca, Assurca ve Babilce gibi Sami kökenli dillere akraba AMAÇLARIMIZ de¤ildir. ‹ran’da yayg›n olan Hint-Avrupa kökenli dillerden de oldukça farkl›yd›. Sümerce ile baz› Ural-Altay dilleri aras›nda birtak›m benzer özellikler gözlenmekte, bu benzerliklerin ne tür bir akrabal›k gösterdi¤i araflt›r›lmaktad›r. K ‹ T A P Sümerce, Mezopotamya çevresinde konuflulan ve yaz›ya geçirilen bütün dilleri etkilemifl ve bu dillere çok say›da kelime vermifltir. Bunun nedeni, Sümerce’nin din dili olarak benimsenmesi, binlerce y›l boyunca dualar›n Sümerce okunmas›d›r. TELEV‹ZYON Sümerler tarih sahnesinden tümüyle çekildikten sonra bile Sümerce dini metinlerin kopyalar›n›n yap›ld›¤› bilinmektedir. Mezopotamya d›fl›nda çivi yaz›s› kullanan Hitit ve Urartu gibi uygarl›klar›n yaz›l› belgelerinde de Sümerce kelimeler özgün ‹ N T E Rdinlerde NET biçimleriyle kullan›lmaktayd›. “Yarat›l›fl” ve “Tufan” gibi tek tanr›l› de karfl›lafl›lan temel dinsel anlat›lar›n kökeni Sümerlere dayan›r. Yaz›l› kanunlar, matematik, t›p, fal, büyü gibi konularda at›lan ilk ad›mlarda onlar›n pay› vard›r. Sümerlerin Mezopotamya’n›n yerli halk› m› yoksa d›flar›dan göçle mi geldikleri konusu aç›k de¤ildir. Güney Mezopotamya’n›n geleneksel yaflam biçimi ile Sümerlerin yaflam biçimi aras›nda belirgin bir fark olmamas›, bu toplumun yerli bir halk olabilece¤ini düflündürür. Ancak Sümerce belgelerde adlar› geçen F›rat (Buranun/Purattu), Dicle (Idiglat/Diglat) gibi nehir adlar› ile Eridu, Ur, Larsa, Lagafl ve Nippur gibi önemli kent isimlerinin Sümerce olmamas›, bu adlar›n bölgede daha önce yaflayan bir toplumdan de¤ifltirilmeden al›nd›¤›n› gösterebilir. Sümerlerden günümüze kalan çiviyaz›l› belgeler siyasal geliflmelere yer vermezler. Bu dönemin tarihi ve devlet yönetimini anlamam›za katk› yapabilecek olanlar kral ad› ile flehir devleti ad›n› veren tabletlerdir. Yaz›tlara zamanla krallar›n gerçeklefltirdikleri baz› seferler ve infla faaliyetleri de eklenmifltir. Böylece kent devletleri ile buradaki krallar›n isimlerini ve baz› faaliyetlerini bu belgelerden derleme f›rsat› do¤maktad›r. Sümerlerden sonra yazd›r›lm›fl olmas›na ra¤men, Erken Hanedanlar döneminden söz etti¤i anlafl›lan “Sümer Kral Listeleri”, mitolojiyle harmanlanm›fl tarihi olaylar›, birçok kahramanl›k öyküsünü ve hanedan› anlat›r. Bu listelerde en eski zamanlardan MÖ 1900 y›llar›nda hüküm sürmüfl olan ‹sin Hanedan›’na kadar Sümer

N N

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Mit/os, mitoloji: Tarih, inanç, kahramanl›k ve ola¤anüstü motiflerle örülmüfl geçmifle iliflkin yaz›l› metinler.

Eski Mezepotamya ve M›s›r Tarihi

kent devletlerini yöneten krallar›n adlar› ve hükümdarl›k süreleri alt alta s›ralan›r. Her bir kent ayr› bir sülale taraf›ndan yönetilmektedir. Ayr›ca Sümer ülkesindeki kentlerden baz›lar›n›n siyasal ve dinsel bak›mdan önem kazand›¤›, zaman zaman di¤erleri üzerinde bask› kurdu¤u anlafl›lmaktad›r. Kral listelerinin bafl taraf› daha çok mitoloji ile iç içedir. Bu listelere göre Sümer ülkesinde Tufan’dan önce hüküm sürmüfl, adlar› bilinen efsanevi sekiz yönetici ve kentleri vard›. Tanr›lar yeryüzündeki ilk krall›¤› kurma görevini Eridu kentine vermifltir. Tufan öncesine ait sekiz kral›n her biri binlerce y›l iktidarda kalm›flt›r. Tufan sonucunda krall›k y›k›lm›fl ancak yeniden kuruldu¤unda egemenlik zaman zaman bir kentten di¤erine geçerek el de¤ifltirmifltir. Tufan’dan sonraki ilk üç Sümer Hanedan›, s›ras›yla Kifl, Uruk ve Ur hanedanlar›d›r. Listelere göre krallar›n iktidar süreleri Tufan’dan sonra azalmaya bafllar. Bu üç kentin dönemin siyasal ve sosyal geliflmelerini yönlendiren geliflmifl devletlerin merkezi oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Kifl kral› Etana, üçüncü biny›l bafllar›nda egemen olan ilk krallardan biridir. Onun döneminde bütün ülke istikrara kavuflmufltur. Bu dönemde Sümer kent devletlerinin kuzeyine, Sami kökenli toplumlar›n göç etmekte, Sümer kültürünü benimseyerek kent yaflam›na uyum sa¤lamaktayd›lar. Bu nedenle Kifl’te, Etana’dan sonra bafla geçen krallardan baz›lar› Sami kökenli adlar tafl›maktayd›. Güney Mezopotamya’da “Kifl Kral›” unvan› tafl›mak ayr›cal›k olarak kabul edilmekteydi ve bu yüzden birçok kral kendini bu unvanla tan›tm›flt›r. Erken hanedanlar döneminde kent devletleri aras›nda birtak›m çekiflmelerin yafland›¤› görülmektedir. Kral listelerinde sekizinci s›rada ad› verilen Enmebaraggesi döneminde ilk kez Sümerler ile ‹ran’daki Elam aras›ndaki bir savafl da kay›tlara geçmifltir. Uruk Hanedan›’n›n kurucusu, kral Meskiaggafler’dir. Onu izleyen kral Enmerkar hem Uruk kentinin kurucusu ve hem de Hazar Denizi yak›n›nda oldu¤u düflünülen Aratta’ya sefer yapan ilk kral olarak an›l›r. Sümer döneminde Hazar bölgesiyle ilgili olarak anlat›lan öyküler ve sefer kay›tlar›, onlar›n bu bölgeden gelmifl olabileceklerinin göstergesi olarak da de¤erlendirilmektedir. Listelerde Uruk Hanedan› içinde Lugalbanda, Dumuzi ve G›lgam›fl gibi mitolojik kahramanlar da s›ralan›r. Bunlardan G›lgam›fl bütün Önasya’da bilinen Tufan, Yarat›l›fl ve Ölümsüzlük Aray›fl› gibi mitlerin en ünlü kahramanlar›ndan biridir. Ur Hanedan›’n›n kurucusu ise Mesannepadda adl› krald›. Üçüncü biny›l›n ortalar›nda Kifl kral› olarak tan›t›lan Mesilim’in yaz›tlar›ndan bir bölümü Lagafl ve Kifl gibi ayr› flehirlerde ele geçmifltir. Bu dönemde güneydeki kentlerden biri olan Lagafl ile kuzeyindeki Umma aras›nda, tar›m arazileri üzerindeki egemenlik yüzünden yaflanan s›n›r anlaflmazl›¤› uzun süreli savafllara neden olmufltu. Kent devletleri aras›nda yaln›zca savafllar olmamakta, baz› durumlarda yap›lan antlaflmalar sonucunda birlikler kurulmaktayd›. Zaman zaman da bir kentin çevresindeki birkaç kenti ele geçirmesiyle güç dengeleri de¤iflmekteydi. Mesilim’in bu anlaflmazl›klardan birinde arabulucu görevi üstlenmifl oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Yaz›tlarda ve tap›nak duvarlar›na as›lan baz› kabartmalarda, Lagafl’ta iktidar› eline geçiren kral Ur-Nanfle, yapt›¤› inflaatlar, kanallar ve kazand›¤› baflar›larla ölümsüzlefltirilir. Kral Urukagina ise ilk yaz›l› reformlar› ile an›l›r. Birçok kentte kenti yöneten kral, tap›na¤a hediye olarak yap›lm›fl heykellerinden bilinmektedir. Örne¤in Adab (Bismaya) kral› Lugaldalu, tap›na¤a hediye olarak yapt›rd›¤› heykelin sa¤ omuzu üzerindeki yaz›t›ndan tan›nmaktad›r. Kutsal kent Nippur’da tanr› Enlil’e hizmet etmekle övünç duyan Lugalzagesi adl› güçlü bir kral daha vard›.

2. Ünite - Yaz›l› (Tarihi) Sürecin Bafllang›c› ve Sümerler

UYGARLIK Devlet Yönetimi Sümerlerin yaflad›¤› Güney Mezopotamya’da, 18’i büyük, 35 kadar flehir ve kasaban›n bulundu¤u bilinmektedir. Her büyük kent bir krall›k olarak örgütlenmifl veya belli bir dönemde krall›k iddias›yla ortaya ç›km›flt›r. En önemli krall›klar aras›nda, kuzeyden güneye do¤ru Sippar, Kifl, ‹sin, Nippur, Adab, Zabalam, fiuruppak, Umma, Girsu, Lagafl, Badtibira, Uruk, Larsa, Ur ve Eridu say›labilir. Kuzeyde F›rat üzerindeki Mari ve eski ad›n› bilmedi¤imiz güneydeki Obeyd höyü¤ünde de birer krall›k vard›. Her kent surlarla çevrilmiflti. Çevresinde ise köyler bulunmaktayd›. Kent içinde, merkezde yüksekçe bir tepe üzerine yerlefltirilmifl bir tap›nak yer almaktayd›. Yüksek yerlere kurulan tap›naklar›n son biçimi olan ziggurat Sümerlerin mimariye kazand›rd›¤› bir yap› tipidir. Toplum soylular, s›radan vatandafllar, yanaflmalar ve kölelerden oluflmaktayd›. Halk›n ço¤unlu¤u tar›m ve hayvanc›l›kla u¤raflan çiftçilerdi. Ayr›ca yaz›c›lar, gemiciler, bal›kç›lar, mimarlar, duvarc›lar, marangozlar ve çömlekçiler de kent yaflam›n›n vazgeçilmez unsurlar›yd›. Her kentte zengin tüccarlar ve güçlü aileler de vard›. Tap›nak sosyal yaflam›n merkeziydi. Kentlerin büyümesi, devletin kurulmas› ve artan savunma endiflesi yüzünden ilk düzenli askeri birlikler kurulmufltur. Bunlar benzer k›yafetler giymekte ve ayn› türde silahlar tafl›maktayd›lar. Sümer askerleri, ok, yay, uzun m›zrak, savafl baltas›, kalkan ve mi¤fer ile savaflmaktayd›. Devlet kurumlar›n›n da olufltu¤u bu dönemde, yönetimin ve bürokrasinin tam olarak nas›l iflledi¤i bilinmemektedir. Yönetimde en büyük otorite olarak an›lan unvanlar aras›nda EN, ENS‹ ve LUGAL bulunmaktad›r. Bunlar s›ras›yla bey, vali ve kral anlam› tafl›maktayd›. Sümer kentleri, merkezlerindeki an›tsal tap›naklar› ile ayn› zamanda bir kült merkezi idi. Her bir kentte Sümerlerin sayg› duydu¤u tanr›lardan birine adanm›fl tap›nak vard›. Bu tap›naklar› yöneten rahip s›n›f›n›n kentin yöneticileri üzerinde etkilerinin oldu¤u, kral›n da tap›nak ve görevlilere yak›n oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Sümer yaz›l› belgeleri, UNKEN ad›nda sivil bir meclisin kentlerin yönetimiyle ilgili belli kararlar›n al›nmas›nda rol oynad›¤›n› belirtmektedir. Ur kentinin mezarl›¤›nda, arkeolojik kaz›larla ortaya ç›kar›lan on alt› kral mezar›, kral›n konumu ve çevresindekiler için tafl›d›¤› anlam konusunda ilginç bilgiler verir. Mezarlardan birinde kral›n bedeni ve ona sunulan hediyeler yan›nda onu mezar odas›na tafl›yan toplam yetmifl dört kifli ile alt› öküz taraf›ndan çekilen iki araba bulunmufltur. Kral ölünce yak›n›ndaki görevliler de kurban edilmifl ve birlikte gömülmüfllerdi. Kral mezarlar›nda ele geçen etkileyici buluntular aras›nda Sümer sanat›n›n en gözde örnekleri olan öküz kafal› lir kutusu, “Ur Standard›” olarak adland›r›lan ve üzerinde savafla gidifl ve dönüfl sahneleri ifllenmifl pano, alt›n mi¤fer, çok say›da alt›n kap, de¤erli tafllarla ifllenmifl mücevherler, müzik aletleri, mobilya parçalar› ve silahlar say›labilir.

Mitoloji ve Din Bütün Sümer toplumu taraf›ndan kutsanan ve ad› yaz›l› belgelere geçen yüzlerce tanr›, tanr›ça ve kutsal varl›k vard›. Tanr›lar›n insan, tanr›lar aleminin de yönetici s›n›f gibi oldu¤una inan›lmaktayd›. Tanr›lar›n eflleri, çocuklar› ve yard›mc›lar› vard›. Önem s›ras›na göre bu tanr›lara yap›lan tap›naklar›n boyutlar› da de¤iflmekteydi. Mezopotamya’da her kentin bir bafltanr› için infla edildi¤i ve tanr›n›n evi oldu-

Eski Mezepotamya ve M›s›r Tarihi

¤u kabul edilmekteydi. Gök tanr›s› An bafllang›çta Sümerlerin bafltanr›s›yken sonra yerini hava tanr›s› Enlil’e b›rakm›flt›r. Ekur ad›ndaki tap›na¤› Nippur kentinde bulunan Enlil, ayn› zamanda tanr›lar›n babas› olarak bilinirdi. Nippur, Sümerlerin dini baflkentiydi ve orada hizmet etmek, inflaat yapmak veya yap›m›na katk›da bulunmak büyük bir onur olarak kabul edilirdi. Enki bilgelik tanr›s›; Ninmah (Ninhursag) ulu han›m, ana-tanr›ça; Nanna ay tanr›s›; o¤lu Utu günefl tanr›s›; ‹nanna aflk tanr›ças›yd›. Sümer dini ve mitolojisi, Mezopotamya’ya gelen di¤er toplumlar› da etkilemifltir. Sümer tanr›lar›, isimleri de¤ifltirilerek aynen kabul edilmifl, Sümer ilahileri ve mitolojik anlat›lar› ortak bellekte günümüze kadar ulaflm›flt›r. Yarat›l›fl ve Tufan gibi Sümer mitoslar›, tek tanr›l› dinlerde de varl›¤›n› korumufltur. Önasya’daki birçok toplumun örnek ald›¤› kahramanl›k öykülerinin fliirsel bir biçimde anlat›lmas› modeli ilk kez Sümerlerde karfl›m›za ç›kar. Ço¤u kahramanl›k öykülerinden oluflan destan biçimindeki bu öyküler olas›l›kla arp ve lir eflli¤inde okunmakta, yeni kuflak bunlar› müzi¤iyle birlikte ezberlemekteydi. Sümer destanlar›ndaki bafll›ca kahramanlar aras›nda, Enmerkar, Lugalbanda ve G›lgam›fl gibi krall›k yapm›fl olabilecek adlar da bulunur. Uruk Hanedan›’n›n krallar› aras›nda da adlar› geçen bu üç kahramandan G›lgam›fl, hem bir kral, hem de koruyucu bir ilah olarak kabul edilirdi. G›lgam›fl destan› hem yaz›l› ve hem de sözlü bir biçimde Sümerlerden sonra, Akkad, Babil, Assur gibi Mezopotamya toplumlar›na ve sonras›nda Anadolu uygarl›klar›na aktar›lm›flt›r. Sümerlere ait Tufan Mitosu, Önasya’n›n en iyi bilinen ve tek tanr›l› dinlerde benzer biçimde tekrarlanan olay›n› anlat›r. Bitkilerin, hayvanlar›n ve insanlar›n yarat›l›fl›, krall›¤›n gökten indirilifli ile bafllayan destan, tanr›lar›n insanlar› cezaland›rmak için Tufan karar› almalar› ile sürer. Bu karardan hofllanmayan baz› tanr›lar, kutsal kitaplarda ad› an›lan Nuh’un karfl›l›¤› olan dindar Ziusudra’ya durumu anlat›rlar. Dev bir geminin yap›lmas›ndan, her hayvan türünden bir çiftin ve kendisine inanan iyi insanlar›n gemiye bindirilmesinden sonra Tufan bafllar. Yeryüzü yedi gün yedi gece boyunca sular›n alt›na gömülür. Sonra günefl tanr›s› Utu (Akkadca fiamafl) görünür ve yeryüzünü ayd›nlat›r. Ziusudra onun önünde e¤ilir ve kurbanlar sunar. Ziusudra bundan sonra ölümsüz olarak, ilahi cennet Dilmun’a götürülür. Sümer kentlerinde büyük tanr›lar›n evi olarak yap›lan iki tür tap›nak bulunmaktad›r. Bunlardan ilki ziggurat olarak adland›r›lan an›tsal yap›lard›r. Günümüze ulaflan çok say›da ziggurattan en sa¤lam olan› Ur kentindedir. Tu¤la veya kerpiçten basamaklar halinde infla edilen yap›n›n tepesinde küçük bir tap›nak yer al›rd›. Daha yayg›n olan ikinci tür tap›nak ise hemen bütün Sümer kentlerinde infla edilmiflti. Dikdörtgen bir kutsal odas› bulunan tap›na¤›n çevresinde depolar ve görevlilerin ikameti için ayr›lm›fl mekânlar bulunmaktayd›.

Sanat Sümer sanat›n›n en etkileyici ürünleri, ortas›ndaki bir delikle tap›nak duvarlar›na çivilendi¤i anlafl›lan bezemeli kabartmalard›r. Bunlar›n üzerinde genellikle tanr› sembolleri, tap›nak inflas› veya kutsal varl›klar›n betimlemeleri bulunur. Bu belgeler arac›l›¤›yla Sümer krallar›, tanr›lar› ve dini törenler konusunda bilgi edinmekteyiz. Krallar taraf›ndan tap›na¤a hediye olarak sunuldu¤u anlafl›lan kabartmalar›n birço¤unda çivi yaz›l› metinler de vard›r. Ur kentinde bulunmufl bir kabartmada kral Ur-Nammu kendisini bafl›ndaki sepet içinde tap›nak inflas› için tu¤la tafl›yan, tanr›lar›n hizmetinde bir kifli olarak betimletmifltir. Yan›nda kar›s› ve çocuklar› da vard›r. Birçok kabartmada boynuzlu bafll›klar› ile Sümer tanr›lar› da gözükür. Baz›

2. Ünite - Yaz›l› (Tarihi) Sürecin Bafllang›c› ve Sümerler

kabartmalarda ise insan biçimindeki tanr› kabartmas› yerine günefl, ay, f›rt›na, su gibi tanr›lar› temsil eden semboller ifllenmifltir. Sümerlerde heykeller de yine kutsal amaçl› olarak yap›lm›fl ve tap›naklara hediye edilmifltir. Sümer heykelleri genellikle eller kar›n üzerinde ba¤l›, ibadet pozisyonunda yap›lm›flt›r. Üzerlerinde sa¤ omuzu aç›kta b›rakan bir elbise vard›r. Sümer heykellerinde tanr›lar boynuzlu bafll›klar›yla ifllenmifltir. Kabartma ve heykellerde erkekler yan›nda kad›nlar da ifllenmifltir. Bu gelenek Sami kökenli toplumlar›n Mezopotamya’ya gelifliyle, istisnalar d›fl›nda ortadan kalkacakt›r. fiekil 2.4 “Ur Standard›” olarak bilinen panodan ayr›nt›. Sümerlerin savafl arabas› kulland›¤›n›, arabalar› efleklerin çekti¤ini, düzenli askeri birliklerin oluflturuldu¤unu göstermektedir Kaynak: (Woolley

1934).

SIRA S‹ZDEkral mezarSümer dönemi mezarlar›nda bulunan zengin arma¤anlar, özellikle lar›nda ele geçenler Sümer sanat›n›n seçkin örneklerini oluflturur. Alt›n baflta olmak üzere, Uzakdo¤u’dan gelen de¤erli tafllardan yap›lm›fl tak›lar, süs eflyalar› ve D Ü fi Ü N E L ‹ M prestij ürünü müzik aletleri bunlardan bir bölümünü oluflturur. Kabartmalarda kutlama törenlerinde çal›nd›¤› gözüken lir, kral mezar›na arma¤an olarak da konmuflS O (47 R U X 20 cm botur. Örne¤in “Ur Standard›” olarak bilinen müzik aleti, gövdesinin yutlar›nda) bir yüzünde savafla gidifl, di¤er yüzünde ise savafltan dönüfl ve baflar›n›n kutlanmas› ifllenmifltir. Sahneler, deniz kabuklar›n›n ve lapisD lazuli ‹ K K A T gibi tafllar›n ziftle tutturulmas› tekni¤iyle yap›lm›flt›r. Savafla gidifl sahnesinde, ayn› tür k›yafet giymifl, benzer silahlar› olan Sümer askerlerinin varl›¤› düzenli ordular›n oluflturulSIRA S‹ZDE du¤unu göstermektedir. Savafl arabas› kullan›lmakta, ancak henüz at evcillefltirilmedi¤i için eflekler taraf›ndan çekilmektedir. At MÖ ikinci biny›ldan itibaren efleklerin yerine arabaya koflulmaya bafllanm›fl, ancak MÖ birinci AMAÇLARIMIZ biny›lda üzerine binilerek süvari s›n›f› oluflturulmufltur.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

N N

Bu bölüm, Köro¤lu, K., Eski Mezopotamya Tarihi. Bafllang›c›ndan Pers Kadar, K ‹ TDönemine A P ‹stanbul 2010 ve Roaf, M., Eski Mezopotamya ve Yak›ndo¤u (Çev. Z. K›l›ç), ‹stanbul 1996 adl› yay›nlardan kurgulanm›flt›r.

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

Sümerlerin uygarl›¤a kazand›rd›¤› en önemli yenilikleri maddeler halinde s›ralay›n›z. SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

TELEV‹ZYON

SIRA S‹ZDE

D‹ NÜTfiEÜRN NE LE‹TM

D‹ NÜ Tfi EÜ RN ENLE‹TM

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

Eski Mezepotamya ve M›s›r Tarihi

Özet

N A M A Ç

‹lk uluslararas› ticaret hangi gerekçeler ve koflullarda bafllad›¤›n› tart›flabilme Mezopotamya, insano¤lunun yerleflik yaflama geçiflini izleyen süreçte önemli ad›mlar›n at›ld›¤› ve tarihi de¤ifltiren geliflmelerin yafland›¤› bir co¤rafyad›r. Güney Mezopotamya’da, kabaca Ba¤dat ile Basra aras›ndaki bölgede MÖ dördüncü biny›ldan itibaren yerleflim yerlerinin nüfusu artm›fl, geleneksel yaflam biçimi de¤iflmifl ve ilk kentler ortaya ç›km›flt›r. Kentlerde artan ihtiyaçlar do¤rultusunda yeni ifl kollar› oluflmufl, ticaret geliflmifl ve daha karmafl›k toplum yap›s› oluflmufltur. Kereste, tafl ve maden gibi hammadde kaynaklar›ndan yoksun olan bu bölgede yaflamak ancak geliflmifl bir ticaret ile mümkündü. Kentleflmenin ortaya ç›k›fl›yla birlikte toplum hayat›na giren yenilikleri tan›mlayabilme Kentler, ilk krall›klar›n, an›tsal yap›lar›n, sanat›n, yaz›n›n ve teknolojinin ortaya ç›kt›¤› ve birçok alanda ileri ad›mlar›n at›ld›¤› yerler olmufltur. Güney Mezopotamya’da MÖ 3200 y›llar›nda çivi yaz›s›n› gelifltiren Sümerlerin kentleflme ile bafllayan sürecin en önemli aktörleri oldu¤u anlafl›lmaktad›r.

N A M A Ç

Yaz›n›n geliflim sürecini aç›klayabilme Yaz›, Güney Mezopotamya’da organize yaflam biçimi, uluslar aras› ticaret, kentleflme ve merkezi devletin kuruluflu gibi birbirini izleyen bir dizi geliflmenin sonucunda ortaya ç›kan problemleri çözmek için gelifltirilmifl gözükmektedir. Yaz›n›n kesintisiz bir biçimde devam etmesi, tap›nak ve krall›klar›n yaz›c› yetifltirmek için kurduklar› okullar›n devam etmesi ile mümkün olmufltur. Mezopotamya’da Sümerlerden sonra Akkad, Babil ve Assur ülkesinde binlerce y›l çivi yaz›s› kesintisiz bir biçimde devam etmifltir. Anadolu’da ise Hititlerin y›k›lmas›yla çivi yaz›s› kesintiye u¤ram›flt›r. Do¤u Anadolu’da ilk devleti kuran Urartularda da durum benzerdir. Çivi yaz›s› devletin y›k›lmas› ve kentlerin boflalt›lmas›yla son bulmufltur. Sümerlerden günümüze ulaflan kültürel etkileri de¤erlendirebilme Güney Mezopotamya’da Sümerler ba¤›ms›z kent devletlerinde yaflad›lar. Her kent kutsal bir kült merkezi olarak kabul edilmifl, bafltanr› için yap›lan bir tap›na¤›n etraf›nda geliflmifltir. Sümerler, çivi yaz›s›n›n üç bin y›la yak›n kullan›lmas› nedeniyle kültürlerini kendilerinden sonra Mezopotamya’ya gelen bütün toplumlara aktarm›fllard›r. Ayr›ca din ve inanç sisteminde de onlar›n çerçevesini belirledi¤i esaslar kabul edilmifltir. Özellikle “yarad›l›fl” ve “tufan” gibi Sümer mitoslar›, günümüze kadar benzer biçimde ulaflm›flt›r.

2. Ünite - Yaz›l› (Tarihi) Sürecin Bafllang›c› ve Sümerler

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›daki ülkelerden hangisinin topraklar›n›n bir bölümü Eskiça¤’da Mezopotamya olarak adland›r›lan bölgede bulunmaz? a. Türkiye b. Suriye c. Irak d. ‹srail e. ‹ran 2. Mezopotamya’da sulama olmadan tar›m yap›lamayacak bölge neresidir? a. Kuzey Mezopotamya b. Ba¤dat çevresi c. Güney Mezopotamya d. Çöl alanlar› e. Yukar› Dicle bölgesi 3. Mezopotamya’dan Do¤u Akdeniz k›y›lar›na ba¤lanan en uygun yol güzergâh› hangisidir? a. Assur - Harran- Kargam›fl hatt›n› izleyen kuzey yolu b. Mari üzerinden geçen F›rat yolu c. Diyala geçidini aflan do¤u yolu d. Basra körfezi üzerinden giden deniz yolu e. Dicle yolu 4. Afla¤›dakilerden hangisi bir yerleflmenin kent olarak tan›mlanmas› için kriter olamaz? a. Yo¤un nüfusun varl›¤› b. Farkl› sosyal s›n›flar›n bir arada yaflamas› c. Yönetici kesimin olmas› d. An›tsal mimari e. Geliflmifl tar›m 5. Afla¤›dakilerden hangisi Güney Mezopotamya kentlerinden biri de¤ildir? a. Ur b. Uruk c. Eridu d. Kifl e. Assur

6. Afla¤›dakilerden hangisi yaz›n›n gelifltirilmesinin nedenlerinden biri olamaz? a. Kent nüfusunun artmas› b. Yeni ifl kollar›n›n oluflmas› c. Yayg›n ticaret d. Organize yaflam biçimi e. Hayvanc›l›¤›n geliflmesi 7. Ziggurat nedir? a. Tap›nak b. Gözetleme kulesi c. Haberleflme kulesi d. Mezar an›t› e. S›¤›nak 8. Afla¤›dakilerden hangisi Sümer dini ile ilgili de¤ildir? a. Bafltanr› fikri b. Tek tanr› anlay›fl› c. Günefl tanr›s› d. Tufan e. G›lgam›fl 9. Afla¤›dakilerden hangisi yaz› gelene¤inin kesintisiz sürdürülebilmesinin nedenlerinden biri de¤ildir? a. Okullar›n varl›¤› b. Tap›naklar›n ihtiyac› c. Devletin ihtiyac› d. Yerleflik yaflam›n sürmesi e. Haberleflme ihtiyac›

10. Hangisi Sümer ordusunda kullan›lan silahlardan biri de¤ildir? a. M›zrak b. Topuz c. Kalkan d. Ok e. Balta

Eski Mezepotamya ve M›s›r Tarihi

Okuma Parças›

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Yak›ndo¤u’da en eski ça¤dan itibaren birçok farkl› kökenden gelen dilleri konuflan toplum iç içe veya yan yana yaflam›flt›r. Bunlardan baz›lar› çiviyaz›s› kulland›¤› için dilleri ve kökenleri hakk›nda daha fazla bilgi edinebilmekteyiz. Bir bölümü yerleflik olmayan yaflam biçimleri nedeniyle yaz› kullanmam›flt›r. Konufltuklar› diller hakk›nda ancak komflular›n›n yaz›l› belgelerine yans›yan bilgiler çerçevesinde fikir sahibi olmaktay›z. Mezopotamya’da Sümerlerden sonra en çok yaz›l› belge üretilmifl dil Akkadca’d›r. Sümerce MÖ dördüncü biny›l›n sonlar› ve üçüncü biny›lda yayg›n olarak konuflulmufl ve yaz›lm›flt›r. ‹kinci biny›lda resmi ifller ve tap›naklar d›fl›nda fazla bir kullan›m alan› olmad›¤› anlafl›lmaktad›r. ‹badet dili olarak tap›naklarda uzun süre Sümerce metinler okunmakla birlikte günlük yaflamda etkisi giderek azalm›fl ve ortadan kalkm›flt›r. Mezopotamya’da ikinci biny›ldan itibaren art›k nüfusun büyük bölümünü oluflturan Sami toplumlar›n›n dili Akkadca konuflulmaktayd›. Akkadca, Sami kökenli dillerin ilk yaz›ya geçirilenidir. Sami kökenli diller iki gruba ayr›lmaktad›r. Mezopotamya’da Akkadca’n›n lehçeleri olan Do¤u Sami kökenli Babilce ve Assurca yayg›nd›r. Do¤u Akdeniz k›y›lar›nda ve Suriye’de ise Bat› Sami kökenli ‹branice, Aramice, Fenikece konuflulmaktayd›. Bu diller daha çok alfabe yaz›yla MÖ birinci biny›lda yaz›ya geçirilmifltir. Suriye ve daha sonra Mezopotamya’da konuflulan Amurru dili Bat› Sami dillerinin öncüsü olarak kabul edilir. Bütünüyle bu dilde yaz›lm›fl herhangi bir belge günümüze ulaflmam›flt›r. Ebla dili de MÖ üçüncü biny›lda yaz›ya geçirilmeye bafllayan Sami kökenli bir dildir ve Suriye çevresinde konuflulmufltur. Hurrice bu dillerle akraba olmayan, Kafkasya’dan Anadolu’ya gelmifl Hurri toplumu taraf›ndan MÖ üçüncü biny›l ile birinci biny›l aras›nda konuflulmufltur. Do¤u Anadolu çevresinde birinci biny›lda konuflulan Urartuca’n›n akrabas›d›r. Mitanni dili ise Hint Avrupa kökenli bir dildir ve MÖ ikinci biny›lda Kuzey Suriye çevresinde konuflulmufltur. Mezopotamya’n›n do¤usunda ‹ran’dan ise MÖ üçüncü biny›l ile birinci biny›l aras›nda Elamca adl› dil yaz›ya geçirilmifltir. Elamca da Sümerce gibi kendine özgü yanlar› ile di¤erlerinden ayr›lan ve bölgede konuflulan hiçbir dille akraba olmayan bir dildi (van de Mieroop 2006: 54-55).

1. d 2. c 3. b 4. e 5. e 6. e 7. a 8. b 9. e 10. b

Yan›t›n›z yanl›flsa Girifl bölümünü yeniden inceleyiniz. Yan›t›n›z yanl›flsa Girifl bölümünü yeniden inceleyiniz. Yan›t›n›z yanl›flsa Girifl bölümünü yeniden inceleyiniz. Yan›t›n›z yanl›flsa Sümer Ülkesi bölümünü yeniden inceleyiniz. Yan›t›n›z yanl›flsa haritay› yeniden inceleyiniz. Yan›t›n›z yanl›flsa Girifl bölümünü yeniden inceleyiniz. Yan›t›n›z yanl›flsa Mitoloji ve Din bölümünü yeniden inceleyiniz. Yan›t›n›z yanl›flsa Mitoloji ve Din bölümünü yeniden inceleyiniz. Yan›t›n›z yanl›flsa Çiviyaz›s›n›n Geliflimi bölümünü yeniden inceleyiniz. Yan›t›n›z yanl›flsa Devlet Yönetimi bölümünü yeniden inceleyiniz.

2. Ünite - Yaz›l› (Tarihi) Sürecin Bafllang›c› ve Sümerler

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

Yararlan›lan Kaynaklar

S›ra Sizde 1 Temel ihtiyaç maddeleri yan›nda, az bulunan ve prestij sa¤layan ürünlerin ihtiyaç sahiplerine ulaflt›r›lmas› Eskiça¤ koflullar›nda oldukça zordu. Bunun için gerekli temel koflullardan biri kervanlar›n geçti¤i yol güzergâhlar›n›n güvenli olmas› idi. Uluslar aras› ticaret daha büyük ön haz›rl›klar› gerektirmekteydi. Güvenli ortam yan›nda ürünlerin fiyatlar›n›n belirlenmesi, vergi, konaklama gibi birçok problemin afl›lmas› gerekliydi. Ancak bütün bu zorluklar›n afl›ld›¤› dönemlerde, ticaret sayesinde farkl› kültürler tan›flma imkân› bulmufl, elde edilen zenginlik ile seri üretim ve teknolojide ileri ad›mlar at›lm›flt›r.

Bottero , J.- Stève, M - J. (2002). Evvel Zaman ‹çinde Mezopotamya (Çev. A. Tatl›er), ‹stanbul. Chiera, E. (1997). Kilden Kitaplar Çivi Yaz›l› Belgelerin Anlatt›klar› (Çev. Ali M. Dinçol), ‹stanbul. Frangipane, M. (2002). Yak›ndo¤u’da Devletin Do¤uflu (Çev. Z. Z. ‹lkgelen), ‹stanbul. Gates, C. (2003). Ancient Cities, London. Köro¤lu, K. (2010). Eski Mezopotamya Tarihi. Bafllang›c›ndan Pers Dönemine Kadar, ‹stanbul. Kramer, S. N. (1999). Tarih Sümer’de Bafllar (Çev. H. Koyukan), ‹stanbul. Kramer, S. N. (2002). Sümerler (Çev. Ö. Buze), ‹stanbul. Kuhrt, A. (2007), Eskiça¤’da Yak›ndo¤u I-II, ‹stanbul. Postgate, N. (1992). Early Mesopotamia, Society and Economy at the dawn of history, London. Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yak›ndo¤u (Çev. Z. K›l›ç), ‹stanbul. Van de Mieroop, M. (2006). Antik Yak›ndo¤u’nun Tarihi (Çev. S. Gül), Ankara. Woolley, C. L. (1934). Ur Excavations II, The Royal Cemetery, London.

S›ra Sizde 2 Hiyeroglif yaz›s›, anlat›lmak istenen konunun, vurgulanmak istenen nesnenin resim karakterinde çizilmesiyle yaz›lmaktayd›. Toplumun ortak belle¤inde bu resimler bir anlam tafl›maktayd›. Günümüzde kullan›lan trafik iflaretleri de hiyeroglif yaz›da kullan›lan mant›kla haz›rlanmaktad›r. Örne¤in otoyol levhas› üzerindeki bir at arabas› üzerinde k›rm›z› çizgi varsa biz bunu “otoyola araba giremez” biçiminde alg›lar ve öyle aktar›r›z. Bir levhada bina ve ö¤renci resimleri görürsek orada okul oldu¤unu anlar›z. S›ra Sizde 3 Kentleflme Yaz› Ortak din anlay›fl› Geliflmifl sanat Araba tekerle¤i Ziggurat yap›lar›

ESK‹ MEZOPOTAMYA VE MISIR TAR‹H‹

3 Amaçlar›m›z

N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; ‹mparatorluk fikrinin ortaya ç›k›fl›n› aç›klayabilecek, Sami kökenli toplumlar› ve Sümerlerden farklar›n› tan›mlayabilecek, An›tsal yap›lar›n inflas›n› aç›klayabileceksiniz,

Anahtar Kavramlar • ‹mparatorluk • Tanr›-kral

• Reform

‹çindekiler

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Akkadlar›n Mezopotamya’ya Göçü, Akkad-Sümer ‹liflkileri

• G‹R‹fi • AKKAD ‹MPARATORLU⁄U • III. UR SÜLALES‹ (YEN‹ SÜMER DEVLET‹) • UYGARLIK

Akkadlar›n Mezopotamya’ya Göçü, Akkad - Sümer ‹liflkileri G‹R‹fi Akkadlar›n Mezopotamya’ya Göçü Yaz›l› sürecin bafllamas›yla birlikte Güney Mezopotamya’da Sümerlerin adlar› ön plana ç›km›flt›. Akkadlar Sümer ülkesine göç ederek gelen ve uzun y›llar boyunca kentlere yerleflerek buradaki yaflam biçimini benimseyen Sami kökenli en eski topluluktur. Güney Mezopotamya’da farkl› etnik kökenden gelen yeni bir grubun siyasal olarak öne ç›kmas› uzun bir sürecin ürünü olmal›d›r. Akkad göçü MÖ üçüncü biny›l boyunca yavafl yavafl yaflanm›flt›r. Gelenler buradaki uygarl›¤›n tarihsel seyrinde bir kesintiye yol açmam›fl; tersine Akkadlar, egemen bir güç haline gelinceye kadar Sümer kent kültürünü özümsemifl ve kendi katk›lar›yla birlikte bu kültürün sonraki toplumlara aktar›lmas›nda önemli rol oynam›fllard›r. Bunun anahtar› kent yaflam›n›n devam etmesinde, oluflturulan kurumlar›n geliflerek varl›¤›n› korumas›nda aranmal›d›r. Akkadlar›n siyasal olarak egemen güç haline gelmesinden sonra günlük yaflamda Akkadca konuflulmakla birlikte, resmi devlet iflleri ve dini ayinlerde Sümerce kullan›lmaya devam etmifltir. Sümer ülkesindeki köklü kurumlar varl›¤›n› korumufl, geleneksel kültür kesintiye u¤ramam›flt›r. Okuma yazman›n ö¤retildi¤i dini okullar bunlar›n bafl›nda gelir. Mezopotamya’da Sümerler döneminde oluflan kültürün binlerce y›l sonra bile toplumlar› etkilemeye devam etmesi, köklü kurumlar›n kent yaflam›yla birlikte devam etmesi ise mümkün olmufltur. Akkad ad›n›n nereden geldi¤i bilinmemektedir. Bu ad›n kral Sargon’un baflkenti Akkad/Agade ad›ndan gelmifl olabilece¤i önerilmektedir. Akkadlar›n anavatan› ve Mezopotamya’ya göçlerinin bafllang›c› konusunda da yeterince bilgi yoktur. Göçlerinin yüzy›llarca sürdü¤ü anlafl›lmaktad›r. Sümer ülkesine Suriye’den F›rat Nehri’ni izleyerek gelmifllerdir. Göçler yaln›zca güneye do¤ru olmam›fl, Kuzey Mezopotamya da bu yeni gelen gruplarca vatan olarak benimsenmifltir. Akkad kökenli toplumlar, F›rat üzerindeki Mari kentinde oldu¤u gibi kuzeyde Dicle nehri k›y›s›ndaki Assur kentinde de k›sa zamanda nüfusun ço¤unlu¤unu oluflturmufllard›r. MÖ üçüncü biny›l›n sonlar›nda Basra körfezi ile Nippur aras›ndaki alan Sümer olarak adland›r›lmaya devam ederken kuzeyi Akkad olarak adland›r›lmaktad›r. Sümer ad›n›n yerini MÖ ikinci biny›ldan itibaren öne ç›kan Babil alacakt›r. Akkadlar›n baflkenti Agade’nin Babil veya Kifl kenti yak›nlar›nda oldu¤u varsay›lmaktad›r. Ancak günümüze kadar bu kentin yeri kesin olarak keflfedilememifltir. Agade kentinin nehirlerin tafl›d›¤› kumullar alt›nda oldu¤u anlafl›lmaktad›r.

Kent kültürü: Uygarlaflma sürecinin ilk önemli ad›m› Neolitik ça¤da at›lm›fl, tar›m ve yerleflik köylü yaflam› bafllam›flt›. ‹kinci önemli ad›m MÖ dördüncü biny›lda, kentleflme, sanat, geliflmifl mimari, teknoloji, yayg›n ticaret ve kay›t sistemi gibi yeniliklerle birlikte oluflmufltur. Bütün bu birikimi tan›mlayan kent kültürünün sonraki nesillere aktar›labilmesi, kazan›mlar›n kaybedilmeden daha ileri götürülebilmesi bak›m›ndan önemli olmufltur.

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Resim 3.1

Dur Kurigalzu

Eflnunna Haface

Sippar

BAB‹

ELAM Susa

Nippur

‹sin fiuruppak Uruk Obeyd

Umma Lagafl

ru n

Babil

Cemdet Nasr Kifl AKKAD

Sümer ve Akkad ülkesi.

Larsa

Ur Eridu Basra BASRA KÖRFEZ‹

Akkad ‹mparatorlu¤u’nun kurucusu kral Sargon’dur. Onu izleyen ve yaklafl›k iki yüzy›l devam eden egemenlik boyunca iktidara geçen krallar›n birço¤unun yaln›zca adlar› bilinmektedir. ‹ktidarda kal›fl süreleri de afla¤› yukar› tahmin edilerek hesaplanmaktad›r. Akkad krallar› hakk›ndaki bilgilerin ço¤u, ikinci biny›l›n bafllar›na aittir. Nippur’da tanr› Enlil için infla edilmifl en önemli Sümer tap›na¤›na arma¤an olarak sunulmufl heykel ve kabartmalarda bulunan yaz›tlar, mühürler, ülkenin de¤iflik yerlerine yap›lm›fl seferlerin an›s›na dikilmifl steller Akkad krallar› hakk›nda bilgi verir. Ayr›ca MÖ sekizinci yüzy›lda Assur yaz›tlar›nda ve Hellenistik dönemde Antik kay›tlarda karfl›m›za ç›kan krall›¤›n kurucusu Sargon ve torunu Naram-Sin’e ait mitolojik öyküler, bu krall›¤›n Mezopotamya toplumunda b›rakt›¤› derin izleri göstermesi bak›m›ndan önemlidir. Akkad ordular› iki yüzy›la yak›n bir süre boyunca Orta Anadolu’dan ‹ran’a, Toroslardan Basra Körfezi’ne kadar neredeyse bilinen dünyan›n bütün s›n›rlar›na ulaflm›fllard›r. Ancak Akkadlar›n bu kadar genifl alanda sürekli denetim kurduklar›n› düflünmek mümkün de¤ildir. Bu seferler daha çok ganimet elde etmeye ve haraç almaya yönelikti. Akkad Sülalesi Sargon Rimufl Manifltuflu Naram-Sin fiar-kali-flarri ‹gigi Nanum ‹mi Elulu Dudu fiu-T/Durul

2350-2150 2334-2279 2278-2270 2269-2255 2254-2218 2217-2193

2189-2169 2168-2154

3. Ünite - Akkadlar›n Mezopotamya’ya Göçü, Akkad-Sümer ‹liflkileri

SIRA S‹ZDE aras› iliflkiSami kökenli Akkadlar›n Sümer kentlerine yerleflmesinden sonra toplumlar lerde hangi dil daha yayg›n kullan›lm›fl olabilir?

AKKAD ‹MPARATORLU⁄U Kurucu Kral Sargon

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

Akkad Krall›¤›’n›n kurucusu Sargon’un (Akkadca fiarru-kin) geçmifli, sonradan ona yak›flt›r›lan mitolojik öyküler nedeniyle oldukça belirsizdir. Ortado¤u’da yayg›n D‹KKAT olarak bilinen sepet içinde nehre b›rak›lan çocuk motifli hikâyelerden biri onun yaflam öyküsünü anlat›r. Bu hikâye kendi döneminden de¤il, Yeni Assur Krall›SIRA S‹ZDE ¤›’n›n son baflkentinde MÖ sekizinci yüzy›la ait arflivden gelmektedir. Hikâyenin bir bölümü flöyledir: AMAÇLARIMIZ

“Annem bana gebe kalm›fl, beni gizlice do¤urmufl Beni kam›fl bir sepete koymufl, kapa¤›n› ziftle yap›flt›rm›fl Sular› yükselmeyen ›rma¤a b›rakm›fl K ‹ T A P Irmak yard›m etti bana, su çekici Akki’ye götürdü. Su çekici Akki ibri¤ini dald›r›rken ç›kard› beni sudan Su çekici Akki o¤lu bildi beni, büyüttü. TELEV‹ZYON Su çekici Akki bahçesine bahç›van yapt› beni. Bahç›vanken (Aflk ve savafl tanr›ças›) ‹fltar bana afl›k oldu (56) Y›l krall›k yapt›m” (Kaynak: Kuhrt 2007). ‹NTERNET

N N

Bir baflka hikâyede öksüz bir çocu¤un krall›¤a giden yolu hayranl›k motifleriyle örülmüfltür. Fakir bir aileden gelen Sargon, Kifl Kral› Ur-Zababa’n›n saray›nda ifl bulmufl ve k›sa zamanda yükselerek vezir olmufltur. Belirgin olmamakla birlikte bir saray ayaklanmas›yla taht› ele geçirdi¤i anlafl›lmaktad›r. “Kifl Kral›” unvan›n› alan Sargon bununla yetinmemifl, kendisi için yeni bir baflkent kurmufl ve k›sa zamanda ad›n› ölümsüzlefltirecek bir dizi eyleme giriflmifltir. Yaz›l› belgelere göre yeni baflkenti Agade’de kendisi için bir saray ve tanr›lar› için de büyük tap›naklar infla ettirmifltir. Sargon’un taht›n› ele geçirdi¤i Kifl kral› Ur-Zababa d›fl›nda, güneyde Sümer kent devleti Uruk’u yöneten Lugalzagesi adl› kral› da yerinden etmifltir. Sargon krall›¤›n› ilan edip baflkentini kurduktan sonra, 56 y›ll›k uzun saltanat› boyunca kay›tlara geçen en az 34 savafl yapm›flt›r. Savafllar›n›n s›ras› bilinmemektedir. Sargon’un Kifl kentinden sonra güneydeki Sümer kent devletlerini de ele geçirmeye bafllad›¤› anlafl›lmaktad›r. Lugalzagesi’nin yönetimindeki Uruk’un zapt› bu sürecin en önemli geliflmelerinden biridir. Ço¤u gösterifl ve övünme amac›yla kaydedilen yaz›l› belgeler, onun “Afla¤› Deniz”e (Basra Körfezi) kadar tüm Sümer ülkesini kontrol alt›na ald›¤›n› belirtir. Sargon, Sümer kent devletlerinde gelifltirilmifl birçok yenili¤i kendi amaçlar› do¤rultusunda biçimlendirmifltir. Sümerlerin kent devletleri aras›ndaki çat›flmalar için haz›rlad›klar› düzenli ordular, uzak bölgelere sefer yapabilecek flekilde düzenlendi. Bir yaz›t›nda “her gün 5400 insan önünde yemek yerdi” biçiminde anlat›lan olay, onun düzenli ordusuna iflaret ediyor olabilir. Sargon do¤uda ‹ran üzerine ilerdi. Bu bölge, Uzakdo¤u’dan gelen ticaret yollar›n›n Mezopotamya’ya ulaflan son bölümünün güvenli¤i aç›s›ndan çok önemliydi. Ayr›ca burada güçlenecek bir krall›k güvenlik aç›s›ndan Sargon’un denetimindeki Sümer kentleri için her zaman

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

tehdit oluflturmaktayd›. En önemlisi de geçmifli binlerce y›l öncesine giden Elam, zengin ganimet elde edilecek birikime sahipti. ‹ran’da birçok kent zapt edildikten sonra, bölge en az›ndan bir süre Akkad ülkesinin ba¤l› hale getirildi. Susa ise bir eyalet haline dönüfltürüldü. Akkad ordular› kuzeye do¤ru F›rat boyunca ilerleyerek Mari (Tel Hariri) ve Halep’in güneyindeki Ebla (Tel Mardih) gibi iki krall›¤› denetim alt›na ald›. Güney Mezopotamya’da kurulmufl kentlerin hammadde ihtiyac›n›n bir bölümü yüzlerce y›ldan beri bu bölgeden karfl›lanmaktayd›. Uruk döneminden itibaren tüccarlar bu yolu kullanarak Toroslar›n kuzeyine, Anadolu yaylas›na kadar ulaflan bir ticaret a¤› kurmufllard›. Yaz›l› belgeler Sargon’un bu seferleriyle Sedir Ormanlar› ve Gümüfl Da¤lar›na ulaflt›¤›n› belirtir. Bu seferi Sargon’a, hem Toroslardaki gümüfl madenlerine ve hem de Amanoslar›n de¤erli sedir ormanlar›na ulaflma olana¤› sa¤lam›flt›r. Sargon hakk›ndaki mitolojik öyküler gibi, tümüyle kurgusal olabilecek birçok belge onun seferlerinin ulaflt›¤› noktalar› da abart›l› bir biçimde oldukça uzak bölgelere kadar geniflletir. Bunlardan bir bölümü, krall›¤›n s›n›rlar› d›fl›nda bulunmufl ve sonraki dönemlerde yap›lm›fl kopyalard›r. “Savafl›n Kral›” (fiar tamhari) olarak adland›r›lan ve M›s›r’da el-Amarna’da, Orta Anadolu’da Kültepe ve Bo¤azköy’de (Hattufla) ele geçen bu tür belgeler, Sargon’un Orta Anadolu’ya, Akdeniz’de K›br›s (Alaflia) ve Girit’e kadar ulaflt›¤›n› belirtir. Sargon, bu öykülerde anlat›lanlara inan›lacak olursa, Tuz Gölü’nün güneyindeki Puruflhanda (Acemhöyük) adl› kentte oturan Akkadl› tüccarlar›n yard›m istemesi üzerine, Orta Anadolu’ya ordusuyla sefer yapan ilk krald›r. Bu hikâye Anadolu toplumlar›n›n belle¤inde çok uzun süre yaflam›fl olmal›d›r. ‹lginç bir biçimde Anadolu’nun ilk büyük devleti olan Hitit Krall›¤›’n›n kurucu krallar›ndan Murflili de Güney Mezopotamya’ya Babil’e sefer yapm›fl (MÖ 1595) ve bu kenti ya¤malam›flt›r. Sargon’un uzak bölgelerden tafl›d›¤› ganimetler, baflkentin ve yak›n çevresindeki di¤er önemli kentlerin zenginleflmesine katk›da bulunmufl, an›tsal binalar›n ve surlar›n yap›m›nda kullan›lm›flt›r. Akkad ordular›n›n merkezden oldukça uzak bölgelere sefer yapabilme becerisine sahip oldu¤u kabul edilmekle birlikte, buralar› uzun süre kontrol alt›nda tutabildi¤i düflünülmemektedir. Nitekim Sargon’un yafll›l›¤›na iliflkin kay›tlar yaln›zca uzak bölgelerin de¤il, Agade/Akkad çevresindeki kentlerin bile isyan etti¤ini anlat›r. Sargon’un yerine geçen o¤lu Rimufl döneminde, kazan›mlar›n önemli bir bölümünün korundu¤u anlafl›lmaktad›r. Kuzey Suriye’deki Tel Brak’ta bir yaz›tta ad›n›n geçmesi, ayr›ca “Yukar› ve Afla¤› Deniz”e (Akdeniz’den Basra Körfezi’ne) kadar tüm ülkeyi bir arada tuttu¤unu iddia etmesi bu çabalar›n›n bir sonucudur. Rimufl’un k›sa saltanat›, kardefli Manifltuflu’nun da kat›ld›¤› bir saray entrikas›yla son bulmufltur. Manifltuflu’nun iktidar› süresinde, ülkedeki istikrar tam olarak sa¤lanamamakla birlikte, Akkad ordular› Elam ve kuzeydeki Assur üzerine baflar›l› seferler düzenlemifltir. Manifltuflu bir yaz›t›nda Ninive’de tanr›ça ‹fltar için bir tap›nak yapt›rd›¤›n›, bir di¤erinde ise Afla¤› Denizi gemilerle geçtikten sonra kendisine karfl› koyan 32 kral› yendi¤ini bildirir.

Tanr›laflt›r›lm›fl Kral: Naram-Sin Manifltuflu’dan sonra kral olan Naram-Sin, Akkad ülkesi ve çevresinde en az dedesi Sargon kadar belirgin izler b›rakm›flt›r. Onun döneminden günümüze kalan ve üzerinde Naram-Sin’i gösteren kabartmalar›, boynuzlu bafll›k gibi Mezopotamya sanat›nda yaln›zca tanr›lara atfedilen semboller tafl›r. Akkadl› bir memurun Tello (Girsu) kentinde bulunan bir mühründe Naram-Sin’in unvanlar› aras›nda “Ak-

3. Ünite - Akkadlar›n Mezopotamya’ya Göçü, Akkad-Sümer ‹liflkileri

kad’›n tanr›s›, evrenin fatihi” gibi ona yüklenen ola¤anüstü gücü gösteren tan›mlar vard›r. Bu durum onun bir tür tanr›-kral olarak ölümsüzlefltirildi¤ini ve mitolojik öykülere konu edildi¤ini göstermektedir. Akkad ordular› onun döneminde ya¤ma seferlerinin s›n›rlar›n› geniflletmifltir. Naram-Sin, Sargon döneminde ya¤malanarak vergiye ba¤lanm›fl genifl bölgeyi denetlemek için projeler gelifltirmifltir. F›rat üzerinden Kuzey Suriye bölgesine girmifl ve Halep yak›n›ndaki Ebla’da kurulmufl olan Sami kökenli güçlü bir krall›¤› y›km›flt›r. Arkeolojik kaz›lar da kentin Akkad döneminde tahrip edildi¤ine iliflkin bulgular vermifltir. Akkad ordular›, Kuzey Mezopotamya bölgesinin denetimi için de seferler yapm›flt›r. Bu yönde Güneydo¤u Anadolu bölgesine sefer yapm›fl ve Toroslara kadar ulaflm›flt›r. Diyarbak›r’›n do¤usunda, Pir Hüseyin adl› eski yerleflmede, buraya yap›lan seferin baflar›s›n› kutlamak için dikilen Naram-Sin steli bu seferin kan›t› olarak günümüze ulaflm›flt›r. Stel, ‹stanbul Eski fiark Eserleri Müzesi’nde sergilenmektedir. Akkad ordular›, Sargon zaman›nda oldu¤u gibi Naram-Sin’in krall›¤›nda da Toroslar› aflarak Anadolu içlerine girmifltir. Uzak bölgelere yap›lan seferlerin yukar›da belirtti¤imiz gibi ganimet elde etmek amac›yla yap›ld›¤› belirgindir. Ayn› bölgelerin hem Sargon ve hem de Naram-Sin taraf›ndan tekrar tekrar fethedilmesine iliflkin kay›tlar bu de¤erlendirmeyi do¤rular. Naram-Sin döneminde Akkad ‹mparatorlu¤u’nun yap›s›, kent devleti modelinden oldukça farkl› yeni bir biçim alm›flt›. S›n›rlar genifllemifl, resmi dil olan Akkadca yayg›nlaflm›fl, yeni bir yönetim modeli oluflturulmufl ve dönemi temsil eden sanat eserleri uzak bölgelerde benzer biçimde yap›lmaya bafllanm›flt›r. Kuzey Irak’ta Ninive ve çevresinde ele geçen Akkad dönemi sanat eserleri ve baz› yaz›l› belgeler buradaki egemenli¤in kal›c› oldu¤una iflaret eder. Nuzi tabletleri aras›nda Akkadca yaz›l› olanlar›n da bulunmas› bu olguyu destekler. Tel Brak kentinde bulunan, çevresi surlarla kuflat›lm›fl bir yönetim binas›, bölgede kal›c› infla faaliyetlerinin yürütüldü¤ünü gösterir. Buradaki saray›n tu¤lalar› üzerinde Naram-Sin damgalar› bulunmaktad›r. Benzer biçimde ‹ran’da da bu dönemde Akkadca resmi ifllerde kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Naram-Sin’in son y›llar› ve onun yerine tahta geçen o¤lu fiar-kali-flarri’nin egemenlik dönemi Akkadlar için sonun bafllang›c› anlam›na gelen kar›fl›kl›klara tan›k olmufltur. Kuzey bölgelerinde sa¤lanan istikrar ve denetim bozulmufl, seferlerle sindirilen Lullubilerin komflular› Gutiler güneye do¤ru hareketlenmifllerdir. Kuzey Suriye ve Güneydo¤u Anadolu’da Kafkasya’dan göç ederek gelen Hurriler yeni bir güç olarak sahneye ç›km›fllard›r. fiarkali-flarri dönemi yaz›tlar›, bir Bat› Sami grubu olan Amurrular›n da ilk kez bu dönemde Kuzey Suriye’de etkin bir konuma geldiklerini aç›klar. Akkad dönemi sonras›na ait baz› fliirsel anlat›larda, devletin sonu ve baflkent Agade’nin düflüflü, kutsal mekânlara ve tanr›lara karfl› tak›nd›¤› tavra ba¤lan›r. Naram-Sin’in kutsal kent Nippur’u ve Enlil’in tap›na¤› Ekur’u ya¤malayarak, ganime-

Resim 3.2 Naram-Sin stelinden ayr›nt›. Akkad kral› kendisini Mezopotamya’da tanr›lara özgü olan boynuzlu bir bafll›k ile betimlettirmifltir. Uzun saçlar ve sakal bu dönemden sonra bütün Mezopotamya tarihi boyunca yönetme erki olanlar›n “erkeklik” sembolü ve belirleyicisi olmufltur.

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

ti gemilerle baflkentine tafl›mas› bunlar aras›nda en belirgini olarak öne ç›kar›l›r. Anlat›ya göre tanr›lar bu olaydan sonra Akkadlar› cezaland›rmak için üzerlerine Gutileri göndermifltir. Anlafl›ld›¤› kadar›yla Naram-Sin sonras›nda iktidara gelen krallar zaman›nda, ülkenin farkl› yerlerinde ç›kan isyanlar ekonomik dengeleri bozmufltu. Gutilerinki de dâhil olmak üzere gerçekleflen göç hareketleri sonras›nda ise Agade y›k›lm›fl, Akkad Devleti tarih sahnesinden silinmifltir. Mezopotamya’ya gelen ve buradaki köklü kültürü benimseyen birçok toplum gibi Gutiler de bu yap› içinde erimifltir. Gutiler hakk›nda isimleri ve da¤l› bir kabile olufllar›yla ilgili s›n›rl› bilgiler d›fl›nda fazla bir fley bilinmemektedir. Akkad ‹mparatorlu¤u’nun zay›flamas›yla birlikte Sümer kent devletlerinden birkaç› hemen ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmifltir. Bunlardan en önemlileri Lagafl, Kifl ve Uruk’tur. Yaz›l› belgelerin yoklu¤u nedeniyle karanl›kta kalan bu dönemde, Lagafl (Al Hiba) kenti ba¤›ms›zl›¤›n› korumay› baflarm›fl, tap›naklar›n› ve sulama sistemlerini onarm›flt›r. Ur Baba, ard›l› Gudea ve o¤lu Ur-Ningirsu bu sürecin baflar›l› krallar›d›r. Gudea bir saray ve heykel okulunda, güneyden Magan’dan getirilen oldukça sert diyorit tafllardan yapt›rd›¤› heykelleriyle ölümsüzleflmifltir. Lagafl kral›n›n Elam üzerine bir sefer yapt›¤›na iliflkin kay›tlara da rastlan›lm›flt›r. Yar›m yüzy›l› aflk›n bir süreyi kapsayan bu dönem, MÖ 2.112 y›l›nda Ur kentinin tarih sahnesinde öne ç›kmas›yla sona ermifltir. Ur kenti liderli¤inde yaflanan süreç, Sümerlerin son parlak dönemidir. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

S‹ZDE Kent devletiSIRA ve ‹mparatorluk aras›nda ne tür farklar vard›r? Tart›fl›n›z.

III. UR SÜLALES‹ (YEN‹ SÜMER DEVLET‹) D Ü fi Ü N E L ‹ M

Ur, Mezopotamya tarihine yön veren geliflmelere öncülük eden önemli kentlerden biridir. Basra Körfezi’ne yak›n oluflu, F›rat’›n güney k›y›s›ndaki stratejik konumu, S O yollara R U do¤uya aç›lan yak›nl›¤› ve köklü bir kent kültürüne sahip oluflu önemini art›rmaktayd›. Akkad ‹mparatorlu¤u’nun çöküfl süreci, Güney Mezopotamya’daki Sümer kent D‹KKAT devletleri için yeniden do¤uflun bafllang›c› olmufltur. Birçok kentin yeniden kendi yönetici sülalesinin denetiminde geliflti¤i bu dönemde en güneydeki kentlerden SIRA S‹ZDE Lagafl, Gudea adl› kral›yla, Ur kenti ise kral Utu-hegal liderli¤inde ad›n› duyurmufltur. Yeni Sümer Devleti olarak da adland›r›lan ve bir yüzy›ldan biraz uzun olan bu döneme ad›n› veren III. Ur Sülalesi, Utu-hegal’in Ur kentine yönetici (ensi) olarak AMAÇLARIMIZ tayin etti¤i Ur-Nammu taraf›ndan kurulmufltur. Ur-Nammu, “Sümer ve Akkad ülkelerinin kral›” unvan›n› kullanarak egemenlik alan›n›n kentle s›n›rl› olmad›¤›n› vurgulam›flt›r. KBu‹ do¤rultuda bölgenin tek egemeni olmak için Akkadlara boyun e¤T A P diren Gutilere karfl› mücadeleye girifltir. Ur-Nammu’dan sonra tahta ç›kan fiulgi zaman›nda bu unvanlara “Dört Bir Yan›n Kral›” (Evrenin Kral›) da eklenmifltir. Bu da III. Ur Sülalesi Akkad yönetim anlay›fl›n›n bir ideoloji olarak benimT E L E Vdöneminde, ‹ZYON sendi¤ini gösterir. Sümer kral listelerine göre Ur-Nammu ile birlikte Ur kenti üçüncü kez krall›¤› devral›yordu. Bu nedenle bu döneme üçüncü Ur Sülalesi ad› verilir. III. Ur Sülale‹ N T E R N E TGüney Mezopotamya ve çevresinde yaflanan geliflmelerin büsi’nin yönetiminde yük bölümü kay›t alt›na al›nm›fl, çok say›da yaz›l› belge düzenlenmifltir. Yap›lan inflaatlar, seferler, depolarda saklanan hububat, kazan›lan savafllar kaydedilmifl; reformlar gerçeklefltirilmifl, ülke bu dönemde yeniden do¤uflun izlerini tafl›yan baflar›lara sahne olmufltur. Bu nedenle modern tarihçiler üçüncü Ur sülalesi dönemini “Sümer Rönesanss›” olarak da adland›r›rlar.

N N

3. Ünite - Akkadlar›n Mezopotamya’ya Göçü, Akkad-Sümer ‹liflkileri

III. Ur Sülalesi

2112-2000

Ur-Nammu

2112-2095

fiulgi

2094-2047

Amar-Sin

2046-2038

fiu-Sin

2037-2029

‹bbi-Sin

2028-2004

Siyasal Geliflmeler Ur Sülalesi k›sa zamanda Sümer ve Akkad ülkelerinin egemen gücü haline gelmifltir. Bu dönemde uygulanan Akkad modeli fetih politikas›yla k›sa zamanda s›n›rlar genifllemifl ve devlet bir imparatorlu¤a dönüflmüfltür. Sümer kökenli krallar, yaln›zca Sümerce konuflan halk›n yaflad›¤› ülkenin devleti de¤il, Sümercenin hiç konuflulmad›¤›, ço¤unlukla Sami kökenli toplumlar›n yaflad›¤› kuzey bölgelerinin de egemeni haline gelmifllerdi. Ülkenin yönetiminde yeni düzenlemeler yap›larak eyalet sistemi oluflturulmufltu. Kurucu kral Ur-Nammu do¤uda Elam ülkesi ve Susa kentini egemenlik alt›na ald›ktan sonra kuzeyde Assur kenti üzerine sefer yapm›flt›r. Dicle boyunca Kuzey Irak’a ilerleyen Sümerlilerin ilk kez bu kadar uzak bölgeleri denetledikleri görülür. Bütün bu bölgelerden al›nan ganimetler ve vergiler Ur’a tafl›nmakta, sa¤lanan iflgücü ile kanallar yan›nda an›tsal yap›lar ve saraylar yap›lmaktayd›. F›rat Nehri üzerindeki önemli ticaret merkezleriyle siyasal iliflkiler kurulmufltu. Bu kentler aras›nda Mari, Tuttul, Ebla ve Akdeniz k›y›s›na yak›n Biblos gibilerinin adlar› an›lmaktad›r. Ur-Nammu’dan sonra tahta geçen fiulgi Sümer edebiyat›nda ve mitolojisinde iz b›rakan krallardan biridir. Kral fiulgi ad›na tap›nak yap›lm›fl, ilahiler yaz›lm›fl, tanr›-kral anlay›fl›yla kutsanm›flt›r. Siyasal yay›lma politikas› onun döneminde de benzer biçimde sürdürülmüfltür. Eyaletlerden al›nan vergiler ve sefer yap›lan bölgelerden al›nan ganimetlerle infla faaliyetlerine h›z verilmifltir. fiulgi’den sonra III. Ur Sülalesi bir süre daha gücünü korumuflsa da bu uzun sürmemifltir. Mezopotamya büyük bölümü Suriye’den gelen yeni toplumlar›n göçüne sahne olmufltur. Do¤udan da Elam ak›nlar› buna eklenince kurulan devlet varl›¤›n› koruyamam›fl, Ur kenti y›k›lm›flt›r. Kentin sembolü ve koruyucusu olarak kabul edilen tap›naklar talan edilmifl, tanr› heykelleri ‹ran’a götürülmüfltür. III. Ur Sülalesi’nin son bulmas› Güney Mezopotamya’da Sümerlerin siyasal anlamdaki üstünlü¤ünü de bitirmifltir. Ancak Sümer kültürü, yaz›, edebiyat, din ve mimaride belirgin bir biçimde sonraki toplumlar› etkilemeye devam etmifltir.

UYGARLIK Akkad Devlet Anlay›fl› Akkad döneminde yönetici sülale ve kral daha güçlü konuma gelmifl, devletin toplum üzerindeki egemenli¤i daha belirginleflmifltir. Sargon ile bafllayan süreçte yeni bir devlet modeli ve yeni bir kral tipi gelifltirmifltir. Akkad krallar›n›n yeni yönetim anlay›fl›na koflut olarak, “Agade’nin Kral›” unvan›n›n yan› s›ra, “Dört Bir Yan›n Hükümdar›” ve “Evrenin Kral›” gibi unvanlar kullanmas› bu yeni anlay›fl›n yans›mas›d›r. Naram-Sin bu unvanlara ek olarak, yukar›da belirtildi¤i gibi “Akkad’›n tanr›s›” olarak tan›mlanmaya bafllam›fl, isminin bafl›na tanr› isimlerini belirtmek için konu-

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

lan bir iflaret ekletmifl ve stelinde kendisini, yaln›zca ilahi varl›klara özgü bir simge olan çift boynuzlu bir bafll›kla betimletmifltir. Bu yaklafl›m, bir yan›yla Erken Hanedanlar döneminden tan›d›¤›m›z Lugalbanda ve G›lgam›fl gibi yar› tanr› krallar›, bir yan›yla da sonraki krallar›n benimsedi¤i, tanr› ad›na bütün dünyay› yönetmek gibi yeni bir anlay›fl› yans›t›r. Kral›n konumuna koflut olarak devletin yap›s›n›n da belirgin bir biçimde de¤iflti¤i görülür. Belirli s›n›rlar› olan kent devleti yerine “bütün dünyay›” yönetmeye aday bir imparatorluk düflüncesine geçildi¤ini veya bu düflüncenin temellerinin at›ld›¤›n› söyleyebiliriz. Ancak Yeni Assur veya Pers döneminde oldu¤u gibi, imparatorluk topraklar›na kat›ld›¤› iddia edilen bölgelerin düzenli ve organize olmufl eyaletler biçiminde yönetildi¤ine iflaret eden veriler zay›ft›r. Yaln›zca Elam bölgesine gösterilen yo¤un ilgi ve burada Akkadca’n›n resmi ifllerde kullan›lmaya bafllanmas› bu yöndeki yaklafl›m›n izlerini tafl›r. Ayr›ca Kuzey Mezopotamya’da yap›lan infla faaliyetleri bu bölgenin de merkezden yönetildi¤ini gösterebilir. Ancak geleneksel olan “Kifl kral›” unvan›n›n kullan›m›ndan beklenen ayr›cal›k terk edilmedi. Bir anlamda Sümer kent devleti anlay›fl›n›n izlerini tafl›yan, bir kentin di¤erlerini denetledi¤i alg›s›n›n sürdü¤ü anlafl›lmaktad›r. Akkad döneminde uzak bölgelerle ticaret yap›lmas›n›n teflvik edildi¤i görülür. Hindistan, Umman ve Bahreyn’den gelen gemilerin limanlara yanaflt›¤›, baflkentteki yönetici ve soylu s›n›f›n ihtiyac› olan baz› lüks ürünlerin bu yolla sa¤land›¤› bilinmektedir. Büyüyen kentlerin ihtiyac› ticarete ek olarak Akkad döneminde s›k s›k yap›lan seferlerle, al›nan vergi ve ganimetlerle sa¤lanmaktayd›. Hemen her y›l sefer yapma anlay›fl›, Mezopotamya’da güçlü kral anlay›fl›n›n göstergesi ve kentlerdeki ihtiyaçlar›n karfl›lanmas›n›n yöntemlerinden biriydi. S›n›rlar›n genifllemesi, Akkadlar›n farkl› kültürlerle tan›flmas›, baflkente gelen ürünlerin artmas› ve yo¤un ticaret, günlük yaflamda kullan›lan ölçü birimlerinde zorunlu olarak standartlaflmay› getirmifltir. Akkadlar›n getirdi¤i yeniliklerden biri de yaz›l› belgelerde kullan›lan tarihleme sistemidir. Bu yeni sistemde her bir y›l, bir önceki y›l meydana gelen önemli bir olay›n ad›yla an›l›yordu. Örne¤in, Sargon’un Mari kentini y›kmas› bir sonraki y›l›n ad› olmufltur. Bu sistem Babil ve çevresinde MÖ 1500 y›llar›na kadar geçerlili¤ini korudu. Bu listeler sayesinde siyasal veya sosyal alanda meydana gelen ve bütün toplumu ilgilendiren önemli olaylar y›l ad› olarak kay›t alt›na al›nm›flt›r. III. Ur Sülalesi döneminden itibaren de her y›la yüksek dereceli bir memurun ad› verilmifl ve bunlar›n listesi tutulmufltur (Eponym listeleri). Ancak bu listelerde büyük eksiklikler vard›r.

Sanat Kült: Tanr› veya tanr›lar›n özelliklerini, tap›na¤›n›, ibadet fleklini kapsayan tap›nma ile ilgili eylemlerin tümü.

Akkad sanat›, saray›n ve kral›n yüceltilmesi kurgusuyla flekillenmifl propaganda amaçl› kabartma ve stel örneklerinden oluflur. Daha önceki dönemde krallar öldüklerinde tanr›laflt›r›l›rken Naram-Sin yaflarken tanr›laflt›r›lm›fl ve kült sahibi olmufltu. Onun tanr›sal özellikleri, alçak kabartma tekni¤inde kaya yüzeyine veya kayadan kopar›lm›fl yass›, uzun düzgün stellere oyulan betimlemelerinde vurgulanm›flt›r. Naram-Sin’in iki metre yüksekli¤indeki ünlü steli/ dikili tafl› (Resim 3. 2) ‹ran s›n›r›ndaki Lullubi adl› bir kabileye karfl› kazan›lan bir zaferin an›s›na Babil yak›n›ndaki Sippar’da dikilmifltir. Bu tafl üzerinde tanr›-kral düflman askerlerine basarak ordusunun önünde da¤lara t›rmanmaktad›r. Bafl›nda boynuzlu bafll›k, üzerinde kraliyet niflanlar› olan ok, yay ve savafl baltas›, ayaklar›nda Mezopotamya’ya özgü sandaletleri vard›r.

3. Ünite - Akkadlar›n Mezopotamya’ya Göçü, Akkad-Sümer ‹liflkileri

Bu stel Naram-Sin’den bin y›l kadar sonra savafl ganimeti olarak Elam kral› taraf›ndan ‹ran’daki Susa kentine götürülmüfltür. Mezopotamya araflt›rmalar›n›n bafllang›ç döneminde Frans›z arkeologlar taraf›ndan bulunan stel, Paris’teki Louvre Müzesi’ne nakledilmifltir. Naram-Sin’in Diyarbak›r yak›n›ndaki Pir Hüseyin’de bulunan stelinin bafl k›sm› ise ‹stanbul Eski fiark Eserleri Müzesi’nde sergilenmektedir. Bu dönemden kalan birkaç kaya kabartmas› benzer özellikler tafl›maktad›r. Kuzey Irak’ta Ninive’de bulunmufl, son derece güzel iflçilikli, döküm tekni¤inde yap›lm›fl tunçtan bir bafl ve tunç bir heykelin yaz›tl› kaidesi bu dönem sanat›n›n ulaflt›¤› seviyeyi göstermesi bak›m›ndan dikkat çekicidir.

III. Ur Sülalesi Dönemi Reformlar› Uygarl›¤›n geliflimindeki önemli ad›mlar›n at›ld›¤› Güney Mezopotamya’da dördüncü biny›l›n sonlar›ndan itibaren tutulmaya bafllayan yaz›l› belgeler tarihsel ve mitolojik kurgu içinde bilgi edinmemize katk› yapar. Yukar›da belirtti¤imiz gibi III. Ur Sülalesi döneminden oldukça çok say›da belge günümüze ulaflm›flt›r. Bu durum tap›naklarda ve önemli merkezlerde kurulan okullarda devletin ihtiyac› olan yaz›c› s›n›f›n›n yetifltirildi¤ini ve okul sisteminin gelifltirildi¤ini göstermektedir. III. Ur Sülalesi döneminde resmi belgelerde yayg›n olarak Sümerce kullan›lm›flt›r. Ancak Akkad döneminde yayg›nlaflm›fl olan Akkadcadan da vazgeçilmemifltir. Girsu (Tello), Umma ve Nippur yak›n›ndaki Puzrifl-Dagan (Drehem) gibi kentlerde tutulmufl belgeler oldukça ayr›nt›l› bir içeri¤e sahiptir. Devletin bütün faaliyetleri yaz›ya geçirilmekteydi. Gelir ve giderler kay›t alt›na al›nm›flt›. Gelirlerin büyük bölümünü canl› hayvan al›m› ve da¤›t›m› oluflturmaktayd›. Tarlalarda ve de¤irmenlerde çal›flan, hasat toplayan, dokuma yapan, kam›fl kesen, kanal kazan, teknelere mal yükleyen ve tekneleri çeken insanlar›n say›s› titizlikle tutulmufl ve bunlara yap›lan ödemeler belirtilmifltir. Ödemeler genellikle, bira, ekmek, ya¤, so¤an ve bal›k gibi yiyecek maddeleriyle yap›l›yordu. Denizafl›r› ülkelerle veya nehir yoluyla ulafl›lan uzak bölgelerle yap›lan ticaret de devletin kontrolü ve izniyle, kay›tlara geçirilmesi kofluluyla gerçekleflmekteydi. Bütün bu karmafl›k ifllerin yap›lmas› yaln›zca kay›tlar›n tutulmas› ile mümkün de¤ildi. Bunlar›n belirli kurallara ba¤lanmas›, aksakl›klar›n ve olas› problemlerin çözümü için düzenlemeler de gerekliydi. Önce kent devletlerinde bafllayan toplumsal hayat› düzenleme çal›flmalar› iki yönlü olarak geliflmekteydi. Bunlardan biri tap›nak öncülü¤ünde flekilleniyordu. Ancak zaman içinde güçlenen siyasal otorite ve krallar öncülü¤ü alm›fl ve günlük yaflamda ortaya ç›kan problemleri çözmek ad›na ad›mlar atm›fllard›r. Geleneksel kabuller yan›nda yaz›l› kurallar ve baz› reform çabalar› kent yaflam›n›n getirdi¤i yeni sorunlara çözüm bulma kayg›lar› tafl›r. Lagafl kral› Entemena ve Urukagina ilk reformistler olarak bilinirler. Yap›lan bu ilk düzenlemelerde daha çok borç aff› gibi konular ifllenmifltir. Gerçek anlamda ilk yasa koyucu kral Ur-Nammu’dur. Karmafl›k hale gelen kent yaflam› içinde miras, ticaret, bireysel iliflkiler gibi konularda ortaya ç›kan anlaflmazl›klar›n yayg›n oldu¤u

Resim 3.3 Tunçtan döküm tekni¤inde yap›lm›fl Naram-Sin bafl› (Saggs 1962).

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

anlafl›lmaktad›r. Bu tür davalara Lagafl’ta bulunan bir grup belgeden anlafl›ld›¤›na göre, kral, ensi veya hâkimler taraf›ndan bak›l›yordu. Sümer yasalar› daha çok taraflar›n zararlar›n› önleyecek maddi karfl›l›¤› olan cezalar vermekteydi.

‹nfla Faaliyetleri Eski Mezopotamya uygarl›klar›ndan günümüze kalan ve uzak geçmiflin izlerini en belirgin biçimde yans›tan an›tlar›n bafl›nda III. Ur Sülalesi döneminde yap›lan ziggurat gelmektedir. Bu dönemin büyük krallar›ndan Ur-Nammu ve fiulgi, kentlere büyük yat›r›mlar yapm›fllard›r. Yapt›klar› seferlerden elde ettikleri ganimetler ve zenginlik, kentlerin çehresinin de¤ifltirilmesine katk›da bulunmufltur. Rvsim 3.4 Ur Ziggurat›’n›n kentteki kaz›lar› yürüten Woolley taraf›ndan yap›lan rekonstrüksiyonu. Kademeli bir biçimde yükselen ziggurat›n tepesinde bir tap›nak yer almaktad›r (Kaynak: Wooley 1939)

Zigguratlar, masif bir kütle halinde, piramit biçiminde yükseltilerek infla edilmifl tap›nak binalar›d›r. Kentin bafltanr›s›na adanan tap›nak ziggurat›n tepesinde, en yüksek noktas›nda bulunmaktad›r. Ziggurat d›fl›nda kentlerdeki resmi binalar yeniden yap›lm›fl, altyap› oluflturulmufl, kanallar aç›lm›fl, ayr›ca bütün bu an›tsal binalar ayr› bir duvar içine al›nm›flt›r. Ur kentinde Ay tanr›s›na adanm›fl, duvarlarla çevrili alanda ziggurat, tap›nak ambar›, konutlar ve dini saray gibi yap›lar bulunmaktayd›. Mezopotamya’n›n di¤er kutsal kentlerinden biri olan ve taç giyme törenlerinin yap›ld›¤› Nippur ve di¤er birçok kentte de benzer inflaatlar yap›lm›flt›r. Bu türde büyük infla projelerinin yap›m›, büyük bir ekonomik kaynak ve iflgücü gerektirdi¤i için uzun sürmekteydi. Örne¤in Ur Ziggurat›’n›n inflas› birkaç kral›n iktidar› boyunca devam etmiflti. III. Ur sülalesi döneminde kentler d›fl›nda ülkenin kuzeyinde de büyük bir sur yap›lm›flt›r. fiulgi’nin o¤ullar›ndan fiu-Sin döneminde, kuzeyden göç eden Bat› Sami kökenli Amurrulara karfl›, F›rat ve Dicle nehirleri aras›na büyük bir duvar infla edilmifltir. Bu inflaat kral›n dördüncü y›l›n›n da ad› olarak takvim sisteminde yer alm›flt›r. SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE Bir kral›n tanr›laflt›r›lmas› ne demektir?

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

3. Ünite - Akkadlar›n Mezopotamya’ya Göçü, Akkad-Sümer ‹liflkileri

Özet

N A M A Ç

‹mparatorluk fikrinin ortaya ç›k›fl›n› aç›klayabilme Güney Mezopotamya’da MÖ 2350 y›llar›ndan sonra Akkad hâkimiyetinin kuruluflu, Sümer kültürünün devam etmesinde bir kesintiye yol açmamakla birlikte siyasal anlamda birçok yenilik meydana getirmifltir. Önce Akkadl› Sargon ve Naram-Sin gibi efsanevi krallar yönetiminde Mezopotamya tek bir devletin egemenli¤ine al›nm›fl, arkas›ndan da bilinen dünyan›n s›n›rlar›na seferler yap›lm›flt›r. Bu seferler Orta Anadolu, Do¤u Akdeniz k›y›lar›, Kuzey Irak ve Toroslar ile Elam ülkesine kadar uzanm›flt›r. Bu bölgelerden al›nan ganimetler ve vergiler ile merkezi devlet yap›s› güçlendirilmifl, tap›naklar, saraylar ve surlar infla edilmifltir. Farkl› bölgelerden getirilen insanlar kentlerdeki bu büyük inflaatlarda ifl gücü olarak kullan›lm›flt›r. Kentlerin nüfusu artm›flt›r. Bu durum, belirli s›n›rlar› olan kent devleti anlay›fl›ndan, s›n›r tan›mayan ve farkl› kültürleri yönetiminde birlefltiren imparatorluk modeline geçiflin bafllang›c›d›r. Sami kökenli toplumlar›n Sümerlerden farklar›n› tan›mlayabilme Akkadlar, Mezopotamya’ya gelen Sami kökenli toplumlar›n öncüsüdür. Göçleri uzun y›llar boyunca devam etmifl, gelen Akkadl› göçmenler Sümer kentlerine yerleflmifller ve buradaki köklü kültürü benimsemifllerdir. Ancak kendi geleneksel yap›lar›na ait temel özelliklerini korumufllard›r. Bu durum Akkadlar›n egemenli¤inden sonra yasalarda ortaya ç›kan “göze göz, difle difl” esas›na dayal› a¤›r kanunlarda kendini gösterir. Kad›n ile erke¤i birbirinden belirgin çizgilerle ay›ran bir toplumsal yap› Sümerlerden farkl›l›k gösterir.

N A M A Ç

An›tsal yap›lar›n inflas›n› aç›klayabilme Akkadlardan sonra Mezopotamya’da güçlenen III. Ur Sülalesi döneminde benzer anlay›flla, Güney Mezopotamya, ‹ran ve Kuzey Irak ile çevresine sefer yap›lm›flt›r. Sümer kent devleti olan Ur böylece farkl› etnik kökenlerden toplumlara hükmeden bir imparatorluk haline gelmifltir. Eyalet sistemi oluflturulmufl, düzenli vergi toplanmaya bafllanm›flt›r. Bu fetihler kentlerin zenginleflmesine katk› yapm›fl ve günümüze kadar ulaflan zigguratlar gibi an›tsal ölçekte yap›lar infla edilmifltir. Akkad döneminden itibaren Naram-Sin gibi krallar baflar›lar›na paralel olarak yüceltilmifl ve hayattayken yar› tanr› olarak kabul edilmifltir. III. Ur Sülalesi döneminde de tanr›-kral anlay›fl› devam etmifltir.

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Kendimizi S›nayal›m 1. Akkadlar Mezopotamya’ya hangi bölgeden gelmifltir? a. Anadolu b. Suriye c. ‹ran d. Hazar e. Zagroslar 2. Akkadlar›n baflkenti neresidir? a. Akkad b. Babil c. Ur d. Uruk e. Kifl 3. Akkad kral› Sargon hangi bölgeye sefer yapmam›flt›r? a. Elam b. Suriye c. Orta Anadolu d. Do¤u Anadolu e. Kuzey Irak 4. Yaflarken tanr›laflt›r›lm›fl Akkad kral› hangisidir? a. Sargon b. Rimufl c. Manifltuflu d. Dudu e. Naram-Sin 5. Ziggurat nedir? a. Ev b. Yol c. Sur d. Tap›nak e. Mezar an›t›

6. Afla¤›dakilerden hangisi III. Ur Sülalesi döneminin önemli geliflmelerinden biri de¤ildir? a. Uzak bölgelere sefer yap›lmas› b. Kay›t sisteminin gelifltirilmesi c. Sümerce yan›nda Akkadcan›n da kullan›lmas› d. Büyük infla faaliyetlerinin yürütülmesi e. Aramilerin göçü 7. III. a. b. c. d. e.

Ur Sülalesinin kurucusu hangi krald›r? ‹bbi-Sin fiu-Sin Amar-Sin Ur-Nammu fiulgi

8. III. Ur Sülalesinin egemenli¤i hangi olayla ba¤lant›l› olarak son bulmufltur? a. Amurru göçü b. Hurri göçü c. Akkad iflgali d. K›tl›k e. Deprem 9. Afla¤›dakilerden hangisi Akkad krallar›n›n kulland›klar› unvanlardan biri de¤ildir? a. Kifl kral› b. Sümer kral› c. Evrenin kral› d. Agade’nin kral› e. Assur’un kral› 10. III. Ur Sülalesi döneminde toplumsal reform yapan kral hangisidir? a. Naram-Sin b. Sargon c. Ur-Nammu d. fiulgi e. Amar-Sin

3. Ünite - Akkadlar›n Mezopotamya’ya Göçü, Akkad-Sümer ‹liflkileri

Okuma Parças›

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Akkad ‹mparatorlu¤u’nun sonunu haz›rlayan Guti sald›r›s›, Mezopotamya’da edebi metinlere konu oluflturmufltur. Da¤l› bir kabilenin, köklü gelenekleri, tap›naklar› ve saraylar› olan kentlere gelip ya¤ma ve talan yapmas›, daha önce bu merkezlerdeki büyük tanr›lara yeterince sayg› gösterilmemesinin cezas› olarak yorumlanm›flt›r. Akkad ülkesinin bu talandan gördü¤ü zarar ve çekti¤i ac›lar zamanla a¤›t olarak dilden dile aktar›lm›flt›r. Afla¤›da verdi¤imiz metin tanr›lar›n bafl› olarak kabul edilen Enlil’in bir tür ceza olarak gönderdi¤i Guti sald›r›s›n› anlatmaktad›r. Anlafl›ld›¤› kadar›yla Enlil bu cezay› Nippur kentinde bulunan ve Ekur ad›yla an›lan tap›na¤› y›k›ld›¤› için vermiflti: “Talan edilmifl bir kentin mallar› de¤illerdi ama Koca gemiler yanaflt› tap›na¤a Koca gemiler yanaflt› Enlil’in tap›na¤›na Kentteki mallar talan edildi Kentteki mallar talan edilirken Akkad’›n sa¤duyusu da kayboluyordu Gemiler limandan hareket ederken Akkad’›n akl› bafl›ndan gidiyordu Kas›p kavuran f›rt›na bütün ülkeyi sarar Yükselen sel sular›na karfl› konulamaz Kutsal Ekur y›k›ld›¤› için (Tanr›) Enlil (ceza alarak) neleri y›kacak acaba? Guti da¤lar›na do¤ru bakt›, Uçsuz bucaks›z da¤ s›ralar›n› gözlemledi, ‹nsan s›n›f›ndan say›lmayan, topraktan pay almayan, Engel tan›maz Guti, Güdüleri insana, ak›llar› köpe¤e, hatlar› maymuna benzer. Onlar› ça¤›rd› Enlil da¤lardan Çekirge sürüleri gibi yay›ld›lar topraklara, Döktükleri kanla ovalar› kaplad›lar, Enlil için hayvan avlarlar sanki Hiçbir fley kurtulamaz ellerinden Hiç kimse kaçamaz önlerinden. Elçiler ç›kamaz art›k da¤ yollar›na, Ulaklar›n gemisi geçemez ›rmaklardan”. Görüldü¤ü gibi Gutilerin bölgeye yapt›¤› göçün sonucu oldukça y›k›c› olmufltur. Kanl› savafllar›n izlerini tafl›yan dizeler bu süreçte kentlerde büyük insan kay›plar› oldu¤una iflaret etmektedir. Bu y›k›m dönemi sonras›nda bir süre di¤er kentlerle olan iliflkilerin zay›flad›¤›, güvenli bir biçimde ticaret yapma imkân›n›n ortadan kalkt›¤› anlafl›lmaktad›r (Kaynak: Kuhrt 2007: 73-74).

1. b 2. a 3. d 4. e 5. d 6. e 7. d 8. a 9. e 10. c

Yan›t›n›z yanl›flsa Girifl bölümünü yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›flsa Akkad ‹mparatorlu¤u bölümünü yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›flsa Kurucu Kral Sargon bölümünü yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›flsa Tanr›laflt›r›lm›fl Kral: NaramSin bölümünü yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›flsa ‹nfla Faaliyetleri bölümünü yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›flsa III. Ur Sülalesi bölümünü yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›flsa III. Ur Sülalesi bölümünü yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›flsa III. Ur Sülalesi bölümünü yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›flsa Akkad Devlet Anlay›fl› bölümünü yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›flsa III. Ur Sülalesi Dönemi Reformlar› bölümünü yeniden gözden geçiriniz

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

Yararlan›lan Kaynaklar

S›ra Sizde 1 Akkadca konuflan toplumun Sümer kentlerine yerleflmesi uzun bir dönemde yavafl yavafl gerçekleflmifltir. Akkad kökenli aileler önce Sümerce ö¤renmifl ve iki dilli olarak kentlerde yaflamlar›n› sürdürmüfllerdir. Bu nedenle uzun süre kentlerde yayg›n dil Sümercedir.

Bottero , J.- Stève, M - J. (2002). Evvel Zaman ‹çinde Mezopotamya (Çev. A. Tatl›er), ‹stanbul. Köro¤lu, K. (2010). Eski Mezopotamya Tarihi. Bafllang›c›ndan Pers Dönemine Kadar, ‹stanbul. Kramer, S. N. (2002). Sümerler (Çev. Ö. Buze), ‹stanbul. Kramer, S. N. (1999). Tarih Sümer’de Bafllar (Çev. H. Koyukan), ‹stanbul. Kuhrt, A. (2007), Eskiça¤’da Yak›ndo¤u I-II, (Çev. D. fiendil), ‹stanbul. Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yak›ndo¤u (Çev. Z. K›l›ç), ‹stanbul. Saggs, H. W. F. (1962). The Greatness that was Babylon, London. Van de Mieroop, M (2006). Antik Yak›ndo¤u’nun Tarihi (Çev. S. Gül), Ankara. Woolley, C. L. (1939). Ur Excavations V, The Ziggurat and its Surroundings, London.

S›ra Sizde 2 Kent devleti, egemenlik alan› bir yerleflim yeri ve çevresiyle s›n›rl›, ço¤unlukla ayn› kökenden insanlar›n yaflad›¤› kent ve buraya ba¤l› köylere egemen siyasal bir gücü tan›mlar. ‹mparatorluk ise farkl› etnik kökenden gelen ve farkl› dinlere inanan toplumlar›n yaflad›¤›, genifl bölgelere egemen olan, eyalet sistemi ile yönetilen bir yönetim biçimidir. S›ra Sizde 3 Tanr›-kral kavram› Sümerler döneminde ortaya ç›km›flt›r. Bir krala, tanr›sal özellikler atfedilmesi, ad›na tap›nak yapt›r›lmas›, heykel ve kabartmalar›n›n tanr›lara benzer flekilde yap›lmas›, ad›na ilahiler yaz›lmas› kral›n tanr›laflt›r›lmas› demektir. Akkad kral› Naram-Sin bu anlay›fl›n en belirgin örne¤idir.

ESK‹ MEZOPOTAMYA VE MISIR TAR‹H‹

Amaçlar›m›z

N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Yaz›y› kullanmayan toplumlar› aç›klayabilecek, En eski uluslar aras› serbest ticareti tan›mlayabilecek, ‹kinci biny›ldaki kanunlar› de¤erlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • K›sasa k›sas • Uluslar aras› ticaret

• Hammurabi yasalar›

‹çindekiler

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

MÖ ‹kinci Biny›lda Mezopotamya

• G‹R‹fi • ESK‹ ASSUR VE ESK‹ BAB‹L KRALLIKLARI • M‹TANN‹ DEVLET‹ VE KASS‹TLER • ORTA ASSUR KRALLI⁄I • UYGARLIK

MÖ ‹kinci Biny›lda Mezopotamya G‹R‹fi Göçler ve Yeniden fiekillenen Siyasal Yap› Akkadlar›n Mezopotamya’ya gelifli, Sami kökenli toplumlar›n bölgede yavafl yavafl ço¤unlu¤u oluflturmalar› sürecini bafllatm›flt›. III. Ur Sülalesi ile kesintiye u¤rayan bu süreç ikinci biny›lda yeni göç dalgalar› ile h›zlanarak devam etmifltir. MÖ ikinci biny›l›n ilk yar›s›nda Mezopotamya’ya bat›dan Suriye yönünden gelen Amurrular da Sami kökenlidir. Mezopotamya’n›n hemen hemen bütün kentlerine yay›lan bu göç dalgas›, kentlerin demografik yap›s›n› de¤ifltirmifltir. Bu dönemde geleneksel kent devleti anlay›fl› devam etmifltir. Mezopotamya’da ‹sin, Larsa, Uruk, Kifl, Sippar, Mari, Eflnunna, Babil ve Assur kentleri birer krall›k olarak ortaya ç›km›flt›r. Bunlardan bir k›sm›n›n egemenlik süresi ve krallar›n faaliyetleri hakk›nda çok az bilgi olsa da yaz›l› belgelerde adlar› geçmektedir. ‹ran’da Elam Krall›¤›, Anadolu’da ise MÖ ikinci biny›l›n ortalar›ndan önce Hitit Krall›¤› Mezopotamya siyasetinde etkili olmufltur. Kuzey Mezopotamya’da HurriMitanni Devleti ve arkas›ndan Orta Assur Krall›¤› dönemin siyasal geliflmelerinde belirleyici olmufltur. ‹kinci biny›lda birçok kent devleti göç dalgalar› sonucu Amurru kökenli yöneticilerin idaresine geçmifltir.

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Resim 4.1 ‹kinci biny›lda Mezopotamya Kaynak: Köro¤lu 2010

Amurrular Akkadlardan sonraki en büyük Sami grubunu oluflturan Amurrular III. Ur Sülalesi döneminde F›rat üzerinden yavafl yavafl önce Güney Mezopotamya’ya yerleflmeye bafllam›fllard›. Amurrular (Amoritler), Aramiler ve ‹braniler gibi Bat› Sami kökenli toplumlardan biridir. Akkadca ile akraba olan dilleri nedeniyle toplumla kaynaflmalar› zor olmam›flt›r. Mezopotamya’ya gelen yar› göçebe ve göçebe birçok toplum gibi Amurrular da buradaki kentlerde geleneksel kültürü benimsemifl “Mezopotamyal›” olmufllard›r. Kent devletlerine yerleflen ve ço¤unlu¤u oluflturduklar› birçok kenti idare eden Amurrular, resmi yaz›flmalarda Akkadca kullanm›fllard›r. Çivi yaz›s›n› kendi dillerine uyarlamad›klar› için varl›klar› ancak yaz›l› belgelerdeki adlar› arac›l›¤›yla izlenebilmektedir. Din ve mitoloji alan›nda kesintisiz devam eden Sümer geleneklerini benimsemifllerdir. Daha sonra Mezopotamya kökenli baz› kültürel ve mitolojik unsurlar›n tek tanr›l› dinlere aktar›lmas›nda arac›l›k etmifllerdir.

Hurriler Hurriler, Mezopotamya ve çevresine MÖ üçüncü biny›l sonlar›nda kuzeyden gelmifllerdir. Akkad kral› Naram-Sin dönemi yaz›tlar›nda adlar›ndan söz edilmektedir. Büyük bir göç dalgas› ile gelen bu toplumun Amurrulardan farkl› olarak yerleflik bir kültürü vard›. Do¤u Anadolu, Orta F›rat Havzas› ve güneyde Filistin’e kadar genifl bir alana yay›lm›fllard›r. Hurrilerin konufltu¤u dil Sami veya Hint-Avrupa kökenli dillerle akraba de¤ildir. Hurrice, MÖ birinci biny›lda Do¤u Anadolu’da bir devlet kuran Urartular›n diliyle akrabayd›. Bu diller günümüzde Kuzeydo¤u Kafkasya’da konuflulan baz› dillerle benzerlik gösterir.

4. Ünite - MÖ ‹kinci Biny›lda Mezopotamya

Hurriler ikinci biny›l›n bafllar›nda Zagroslarla Do¤u Akdeniz k›y›lar› aras›ndaki bölgede küçük krall›klar halinde organize olmufllard›r. Bu kentlerden biri modern Kerkük yak›nlar›nda bulunan Gasur’du. Ad› bilinen en erken yöneticilerinden biri Nagarl› (Tel Brak) Talpufl-atili’dir. Üçüncü biny›l sonlar›nda yaflayan di¤er krallar ise Urkefl (Tel Mozan) ve Nagar kral› Atal-flen’di. Yaz›tlarda Hurri adlar› tafl›yan krallar hakk›nda fazla bilgi yoktur. ‹kinci biny›l›n bafllar›nda do¤uda Assur Krall›¤›’n›n baflkenti olacak Ninive’yi Tifl-atal adl› Hurri kökenli bir kral yönetmekteydi. Do¤u Anadolu, Çukurova bölgesi gibi birçok bölgede nüfusun önemli bölümü Hurri kökenli idi. Kuzey Mezopotamya’da Eski Assur Krall›¤› döneminde de (MÖ 19.-18. yüzy›llar) varl›¤›n› koruyan Hurri toplumu, Assur’un zay›flamas›yla yeniden küçük krall›klar halinde organize olmufltur. Bat›da ise Hurri nüfuzu F›rat havzas›n› aflarak Anadolu içlerine kadar yayg›nlaflm›flt›r. Kuzey Suriye bölgesinde, MÖ on sekizinci yüzy›l sonu ile on alt›nc› yüzy›l aras›na tarihlenen Mari ve Alalah arflivlerindeki baz› yaz›tlar onlar›n bu bölgelerdeki varl›¤›n›n kan›tlar›n› sergiler. Hurriler ilk kez merkezi büyük bir devlet haline ikinci biny›l›n ortalar›nda Mitanni kökenli yöneticilerin önderli¤inde gelmifllerdir. Afla¤›da ele alaca¤›m›z üzere bu dönemde Anadolu’da Hititler, Mezopotamya’da Orta Assur ve M›s›r aras›nda tampon bir devlet olarak gelifltiler. Mitanniler gibi Hititler ile de birçok bölgede iç içe geçen bu toplum, Mezopotamya kültürünün kendi kültürleriyle birlikte Anadolu’ya tafl›nmas›nda arac› rol oynam›flt›r.

Kent Devletleri Kuzey Mezopotamya’da Hurri kökenli devletlerin egemen oldu¤u MÖ ikinci biny›l bafllar›nda Güney Mezopotamya’da Amurru kökenli birtak›m kent devletleri bölgenin denetimi için mücadele etmektedir. Bunlardan biri Ba¤dat’›n güneydo¤usunda yer alan ‹sin (Bahriyat) kentidir. ‹sin kentinin bölgede yaklafl›k yüz y›l kadar süren bask›n pozisyonu Eski Assur kral› ‹flme-Dagan döneminde de sürmüfltür. ‹sin krallar› kendilerini yaln›zca ‹sin’in de¤il Ur, Sümer ve Akkad’›n kral› olarak da ilan etmifllerdi. Sami kökenli bu krallar›n Sümer kültürüne sahip ç›kt›klar› anlafl›lmaktad›r. Birçok ‹sin kral›, Ur krallar› fiulgi ve Amar-Sin gibi kutsanm›fllard›r. ‹sin kentinde resmi ifllerde Sümerce kullan›lmaya devam etmifltir. Bu dönemde kutsal kent Nippur’daki kütüphanede büyük bir Sümer edebi yaz›t koleksiyonu oluflturulmufltur. MÖ ikinci biny›l›n bafllar›nda öne ç›kan bir di¤er kent ise Larsa (Tel Senkereh) idi. Larsa, Basra Körfezi’ne yak›n bölgede Ur ile Uruk aras›nda yer almaktad›r. Bu dönemde kent Amurru kökenli krallar›n idaresindedir. Larsa, Sümer ve Akkad miras› yan›nda ‹ran üzerinde de hak iddia etmifltir. Bu durum bölgede öne ç›km›fl olan ‹sin ile çat›flmaya yol açm›flt›r. Uzun süre devam etti¤i anlafl›lan çat›flma nedeniyle Mezopotamya tarihinde ikinci biny›l›n bafllar› “‹sin-Larsa Dönemi” olarak adland›r›lm›flt›r. Orta Mezopotamya’da öne ç›kan ve siyasal arenada rol oynayan iki kent bulunmaktad›r. Bunlardan biri Ba¤dat’›n kuzeydo¤usunda, Dicle’nin kollar›ndan Diyala Nehri vadisinde yer alan Eflnunna (Tel Asmar), di¤eri de F›rat üzerindeki Mari’dir. Eflnunna, Mezopotamya’dan Elam’a ulaflan anayolu denetleyen stratejik bir noktad›r. ‹ran ve do¤u dünyas›yla ba¤lant›l› yol üzerinde oluflu, özellikle kalay ticaretinin yo¤unlaflt›¤› ikinci biny›lda kentin önemini art›rm›flt›r. Anadolu ve Mezopotamya’da bulunmayan kalay, bak›r ile kar›flt›r›l›p tunç yap›m›nda kullan›lan en temel malzeme idi. Bütün Tunç Ça¤› boyunca Afganistan ve Pakistan’dan gelen bu de¤erli madde, tar›m aletleri ve silahlar›n yap›m›nda kullan›lmaktayd›. Eflnunna söz konusu dönemde büyümüfl ve geliflmifltir. Yaz›l› belgelerde, III. Ur Sülalesi ile Babil kral› Hammu-

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

rabi’nin kenti ele geçirdi¤i tarih (MÖ 1763) aras›nda kenti yöneten 16 kral›n›n ad› geçmektedir. Sami veya Elam kökenli adlar tafl›yan bu krallar›n iktidarda kal›fl tarihleri ve eylemleri konusunda fazla bir bilgi yoktur. Kent devletlerinin mücadelesi içerisinde zaman zaman ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan Eflnunna krallar›, Diyala Vadisi’ni ve Assur ülkesine kadar Kuzey Mezopotamya’y› fethetme girifliminde bulunmufllard›r. Mari (Tel Hariri) ise Güney Mezopotamya’dan Do¤u Akdeniz yönünde F›rat boyunca ilerleyen ana ticaret yolu üzerinde, Suriye topraklar›nda yer al›r. Akkad döneminde Naram-Sin’in seferleri sonucunda tahrip olan kent, önce yerel yöneticilerin/ krallar›n önderli¤inde güçlenmifl, arkas›ndan MÖ on sekizinci yüzy›lda bir krall›k merkezi haline dönüflmüfltür. K›sa bir süre kuzeydeki Assur denetimine giren kent Zimri-Lim adl› kral› döneminde en parlak sürecini yaflam›flt›r. Mari, F›rat üzerinden sallarla yap›lan hammadde ticaretinden büyük miktarlarda bir gelir elde etmekteydi. Ayr›ca karayolu ticaretinin önemli duraklar›ndan biriydi ve buraya Orta Anadolu’daki Kanifl (Kültepe) ile güneyde, körfez üzerindeki Dilmun’dan bile mal geliyordu. Mezopotamya’da ikinci biny›l› bafllar›nda birçok kent kendi krallar›n›n idaresinde belli bir dönem istikrar içinde yaflam›flt›r. Ancak bu kentlerden Güney Mezopotamya’daki Babil ile Kuzey Mezopotamya’daki Assur bu süreci de¤ifltirecek yay›lma politikas› izlemifltir. ‹kinci biny›l›n ilk yar›s›n›n siyasi tarihi daha çok Eski Babil ve Eski Assur krall›klar› taraf›ndan oluflturulmufltur. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

MÖ ‹kinci biny›l›n bafl›ndan sonuna kadar Mezopotamya’da kültürel olarak varl›¤›n› koruSIRA S‹ZDE yan toplumlar siyasal yap›y› nas›l etkilemifltir? D Ü fi Ü N E L ‹ MVE ESK‹ BAB‹L KRALLIKLARI ESK‹ ASSUR

Eski Assur S O Krall›¤› R U Akkadlar›n ve arkas›ndan da Amurrular›n geliflinden itibaren yavafl yavafl Mezopotamya’n›n tümüne yay›lan Sami kökenli toplumlar iki bölgede uzun süre devam D‹KKAT edecek siyasal ve kültürel merkezler oluflturmufltur. Bunlardan kuzeydeki modern Kerkük, Musul civar›nda yer alan Assur’dur. Güneyde eski Sümer ülkesinde ise BaSIRA S‹ZDE bil öne ç›km›flt›r. Bu iki merkez Mezopotamya uygarl›klar›n›n temsilcisi olarak sahip olduklar› köklü gelenekleri neredeyse kesintisiz bir biçimde MÖ yedinci ve alt›nc› yüzy›llara kadar sürdürmüfllerdir. AMAÇLARIMIZ MÖ ikinci biny›l›n bafllar›ndan MÖ 612 y›l›nda son baflkent Ninive’nin y›k›l›fl›na kadar oldukça uzun süre varl›¤›n› koruyan Assur tarihi üç bafll›k halinde incelenir: 1) Eski Assur (ikinci biny›l›n ilk yar›s›, 2) Orta Assur (ikinci biny›l›n ikinci yaK ‹ T A P r›s›) ve 3) Yeni Assur Krall›¤› (MÖ 1000-612). Yaklafl›k olarak bin befl yüz y›l devam eden Assur kültürü birçok bak›mdan Sümerler döneminde oluflan köklü geleneklerin devam› idi. T E L E V ‹ Z Yve O N baflkenti ad›n› bafltanr› Assur’dan alm›flt›r. Kent, Eski Assur Assur Krall›¤› Krall›¤› döneminde önemli bir ticaret ve kült merkezi olmufltur. Kökü Sümerlere kadar giden tanr›lar yan›nda, burada kurulan krall›¤›n bafltanr›s› için infla edilen tap›naklar toplum birlefltirici rol oynamaktayd›. Assur Krall›¤›’n›n kent dev‹ N T E R Nüzerinde ET letleri aras›ndaki siyasal mücadelelerden baflar›l› olarak öne ç›kmas›n›n en önemli nedeni bu dönemde ticarette oynad›¤› rol idi. Afganistan ve Pakistan’dan gelen kalay›n bir bölümü ve Babil ülkesinden sa¤lanan tekstil ürünleri, baflta Orta Anadolu olmak üzere ihtiyaç duyulan bölgelere Assurlu tüccarlar taraf›ndan bu merkezden pazarlan›yordu. Assur Devleti bu dönemden sonra, Mezopotamya uygarl›klar› aras›nda kuzeyin güçlü temsilcisi olarak öne ç›km›flt›r.

N N

4. Ünite - MÖ ‹kinci Biny›lda Mezopotamya

Kral listelerine göre, ikinci biny›l›n ilk yar›s›nda Assur’da k›rk›n üzerinde kral hüküm sürmüfltür. Bunlardan yaln›zca birkaç›n›n iktidarda kal›fl tarihleri ve etkinlikleri konusunda do¤ru bilgilere sahibiz. Eski Assur Krallar› I. Eriflum ‹kunum I. Sargon (fiarru-kin) II. Puzur-Assur Naram-Sin II. Eriflum I. fiamfli-Adad

1813-1781

I. ‹flme-Dagan

1780-1741

Yaz›l› belgeler, Eski Assur krallar›ndan birkaç› hakk›nda biraz daha ayr›nt›l› bilgi verirler. Bunlardan biri I. fiamfli-Adad’d›r. Kuzey Mezopotamya’da Eski Assur Krall›¤›’n›n siyasal olarak söz sahibi olmas›, I. fiamfli-Adad döneminde, bölgenin Eflnunna Krall›¤›’n›n bask›s›ndan kurtulmas›yla bafllar. Önceki krallar hakk›nda adlar› d›fl›nda ayr›nt›l› bilgilere sahip de¤iliz. Ancak kurulan uluslar aras› yayg›n ticaret a¤›, bu krallardan bir bölümünün Anadolu’daki yerel beylerle iliflki içinde oldu¤unu gösterir. Eski Assur döneminin en önemli geliflmesi, 1950 y›llar›nda bafllayarak 1750 y›llar›na kadar süren Anadolu kervan ticareti ve bunun her iki bölgede neden oldu¤u de¤iflimlerdir. Anadolu, Mezopotamya kültürü, burada üretilen lüks tüketim mallar› ve yaz› ile tan›flm›fl, Assur ve ticarete kat›lan di¤er kentler ise ticaret sayesinde ihtiyaç duyduklar› alt›n, gümüfl ve di¤er hammadde kaynaklar›n› sa¤lam›fllard›r. fiamfli-Adad döneminde Assur bölgede tek büyük güç konumuna gelmifltir. Bat›ya do¤ru yapt›¤› seferlerle Yukar› Habur bölgesini denetim alt›na alm›flt›r. F›rat üzerinde, stratejik noktadaki Mari’yi ele geçirmifl ve o¤lunu buraya yönetici tayin etmifltir. Böylece bat›da F›rat’›n kollar›ndan Balih Irma¤›, do¤uda Zagroslar, güneyde de Babil taraf›ndan çevrelenen genifl bir alana egemen olmufltur. fiamfli-Adad kendisine Assur’un kuzeybat›s›nda, Yukar› Habur bölgesinde fiubat Enlil (Tel Leilan) adl› yeni bir kent kurarak buraya yerleflmifltir. Yaz›tlara geçen önemli faaliyetlerinden biri de kuzeydeki Ninive kentinde befl yüzy›l önce yap›lm›fl olan ‹fltar Tap›na¤›’n› onarmas›d›r. Yayg›n uluslar aras› ticaretin kesintiye u¤ramas› sonras›nda Assur’un siyasal etki alan›n›n darald›¤› ve yeniden bir kent devleti biçimine dönüfltü¤ü görülmektedir.

Eski Babil Krall›¤› Babil, Güney Mezopotamya’da hem bir kentin ad› ve hem de burada MÖ ikinci biny›l bafllar›nda kurulan krall›ktan sonra bölgenin ad› olarak an›lmaktad›r. Babil ülkesinde Sümerlerden sonra, Akkad ve Amurru kökenli toplumlar yerleflmifltir. Eski Babil krallar› Amurru kökenlidir. Babil tarihi de üç döneme ayr›lmaktad›r: 1) Eski Babil Krall›¤›, 2) Kassit Egemenli¤i (ikinci biny›l›n ikinci yar›s›) ve 3) Yeni Babil Krall›¤› (MÖ 625-539).

Kral Listeleri: Mezopotamya’da ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan her kent, kenti yöneten krallar›n adlar›n› bir liste halinde kaydetmifltir. Baz› belgelerde iktidar› zorla ele geçiren krallar›n da kendilerini geçmiflte yaflam›fl ünlü krallara dayand›rd›¤› saptanm›flt›r. Bu listeler kentlerin geçmiflini ve krallar›n flecerelerini vermesi bak›m›ndan oldukça önemlidirler.

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Eski Babil Krallar› Sumuabum

1894-1881

Sumulael

1880-1845

Sabium

1844-1831

Apil-Sin

1830-1813

Sin-muballit

1812-1793

Hammurabi

1792-1750

Samsuiluna

1749-1712

Abi-efluh

1711-1684

Ammiditana

1683-1647

Ammisaduka

1646-1626

Samsuditana

1625-1595

Eski Babil Krall›¤›’n›n kuruldu¤u dönemde, yukar›da belirtti¤imiz gibi, Mezopotamya’da birçok kent devleti bulunmaktayd›. Babil bu kentler aras›nda Sümer ve Akkad uygarl›klar›n›n prestijli geçmifline ve Güney Mezopotamya’n›n tümüne sahip olmak iddias›yla verilen mücadelede belli bir süre öne ç›km›flt›r. Eski Babil kral listesinde bulunan krallar›n birço¤u hakk›nda, Assur’da oldu¤u gibi yeterince bilgi yoktur. Hammurabi’ye dek, daha çok kenti korumak amac›yla surlar infla edilmifl, ekonomik canlanmay› sa¤lamak için kanallar aç›lm›flt›r. Bu dönemde yaln›zca Sumulael adl› kral›n Babil yak›n›nda olan Kifl kentine sald›rd›¤›na iliflkin kay›tlar mevcuttur. Babil Krall›¤› bu döneme damgas›n› vuran alt›nc› kral Hammurabi döneminde geliflerek bölgenin egemeni olmufltur. Hammurabi’nin ilk y›llar›nda, fiamfli-Adad önderli¤indeki Assur ve Zimri-Lim önderli¤indeki Mari etkin devletler aras›ndad›r. Ancak uzun süre di¤er kentlerin varl›klar›n› tehdit edecek bir giriflim bulunmamaktad›r. Hammurabi ilk otuz y›l› boyunca Eflnunna Krall›¤›’na ba¤l› baz› kentlere sald›rmak d›fl›nda önemli bir icraat yapmam›flt›r. Hammurabi, krall›¤›n›n otuzuncu y›l›nda, k›rk bin kifli taraf›ndan savunuldu¤u belirtilen eski Sümer ülkesindeki Larsa’y› ele geçirmifl ve eyalet haline dönüfltürmüfltür. Do¤udan gelen Elam ordusunu yenmifl arkas›ndan da Eflnunnna ya¤malanarak y›k›lm›flt›r. Kuzeydeki Assur üzerine de yürümüfltür. Hammurabi, uzun süre karfl›l›kla anlaflmalarla dost olarak kald›¤› Mari kentini, otuz beflinci y›l›nda yak›p y›km›fl ve harabeye çevirmifltir. Fetihlerle birlikte, kulland›¤› unvanlara “Dünyan›n Dört Bir Yan›n›n Kral›” ile “Sümer ve Akkad Kral›”n› da eklemifltir. Hammurabi’nin iktidar› k›rk üç y›l kadar sürmüfltür. Bütün hayat› boyunca yapt›¤› iflleri ve toplumsal hayat› düzenlemek için koydu¤u kanunlar› tafl bir stel üzerine yazd›rm›flt›r. Hammurabi’den sonra Babil yakalad›¤› bu geniflleme sürecini devam ettirememifltir. Bu dönemde Mezopotamya’ya do¤udan Kassitler olarak adland›r›lan yeni bir halk gelmifl ve bölgenin istikrars›zlaflmas›nda önemli bir rol oynam›flt›r. Basra Körfezi k›y›lar›n› ise “Deniz Ülkesi Hanedan›” olarak adland›r›lan bir kabile denetimi alt›na alm›fl ve deniz ticaretini önemli ölçüde etkilemifltir. Ancak Babil Krall›¤›’n›n y›k›l›fl› bölgeyi etkileyen bu göçler veya kent devletlerinden birinin öne ç›kmas›yla olmam›flt›r. Babil yaklafl›k bin kilometre uzakta Orta Anadolu’da kurulmufl olan Eski Hitit Krall›¤›’n›n ikinci kral› I. Murflili’nin 1595 y›l›nda yapt›¤› bir seferle ele geçirilmifl ve ya¤malanm›flt›r. Bu olay Eski Babil sülalesinin de sonu olmufltur. SIRA S‹ZDE

MÖ ikinci biny›l›n bafl›nda Mezopotamya’daki kentlerin ve kent devletlerinin güçlenmesi SIRA S‹ZDE konusunda bir de¤erlendirme yap›n›z.

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

D‹KKAT

4. Ünite - MÖ ‹kinci Biny›lda Mezopotamya

M‹TANN‹ DEVLET‹ VE KASS‹TLER ‹kinci biny›l›n ikinci yar›s›nda genel olarak Mezopotamya’n›n kuzeyinde Mitanni Devleti’nin, güneyinde ise Kassit kökenli krallar›n egemenli¤i görülür. Mitanniler bu dönemde daha çok Hurri kökenli toplumun yayg›n olarak yaflad›¤› bölgede bir devlet kurmufl, Kassitler ise Babil ve çevresine yerleflerek Eski Mezopotamya kültürünü benimsemifllerdir.

Mitanni Devleti Kuzey Mezopotamya’ya, Zagroslar ile Amanoslar aras›ndaki bölgeye ikinci biny›lda gelen Mitanniler, Hurri toplumu ile kaynaflarak bir devlet kurmufllard›r. Devletin baflkenti, Habur Nehri’nin kaynak bölgesi civar›nda oldu¤u anlafl›lan, ancak yeri henüz bulunamam›fl olan Waflflukani adl› kentti. Devletin ad› Mitanni olarak an›l›r. Assur, Babil ve Nuzi belgelerinde daha çok Hanigalbat; M›s›r’da ise Naharina veya Nahrima olarak adland›r›l›r. Hititler ise “Hurrilerin ülkesi” deyimini de kullanmaktayd›lar. Mitanni ve Hanigalbat politik bir yap›y›, Hurri bölgenin etnik yap›s›n›, Naharina (Nhr: Nehir) ise F›rat ve Dicle üzerindeki co¤rafi konumunu ifade eden adlard›. Devletin yönetici sülalesi ve krallar Hint-Avrupa kökenli Mitanni toplumundand›. Mitra, Varuna, ‹ndra, Nasatya ve Veda gibi Hint kökenli tanr› adlar› ve atç›l›kla ilgili teknik terimler, bölgeye Mitanniler ile birlikte gelmifltir. Mitanniler hakk›ndaki bilgilerin ço¤u kendi kaynaklar›ndan de¤il, komflu krall›klar›n arflivlerindeki yaz›l› belgelerden gelir. Hitit yaz›tlar›, M›s›r’da el-Amarna arflivinde bulunan mektuplar ve Orta Assur belgeleri bunlardan en önemlileridir. Bu nedenle krallar›n›n s›ras›, tarihleri ve siyasal geliflmeler hakk›nda yeterince bilgi yoktur. Mitanni ülkesindeki en önemli merkezler aras›nda, Yukar› Habur bölgesindeki Tel Brak, krall›¤›n en do¤u ucunda bulunan Nuzi (Gasur), Arrapha (Kerkük yak›n›nda) ve en bat›s›nda yer alan Alalah (Tel Açana) say›labilir. Mitanni Devleti, MÖ 1500 y›llar›nda belli bir güce eriflmiflti. Anadolu’daki Hitit ‹mparatorlu¤u ile M›s›r aras›nda bulunan tampon bir bölgede kurulmas› siyasi tarihinin de bu devletlere ba¤l› olarak geliflmesine neden olmufltur. Dönemin bu iki süper gücüne MÖ on üçüncü yüzy›lda Orta Assur Krall›¤› da eklenmifltir. Mitanni Devleti, 1500 y›llar›ndan on dördüncü yüzy›l ortalar›na kadar ba¤›ms›z; on üçüncü yüzy›l ortalar›na kadar da s›ras›yla Hitit ve Orta Assur krall›klar›na ba¤l› olarak varl›¤›n› sürdürmüfltür. Mitanni Devleti’nin nüfus ço¤unlu¤unu Hurriler oluflturmakla birlikte, birçok yerde Sami ve Hint-Avrupa kökenli toplumlar da yo¤un biçimde varl›klar›n› korumaktayd›. Örne¤in ülkenin do¤usunda Assurlular›n ve Amurrular›n devam› olan halklar, bat›da Alalah, Ebla, Halep, Emar ve Katna gibi önemli baz› merkezlerde ise Bat› Sami grubundan toplumlar ço¤unluktayd›.

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Mitanni Krallar› (yaklafl›k MÖ 1500-1274) Kirta I. fiuttarna Parratarna Parsatatar Saufltatar I. Artatama II. fiuttarna Tuflratta, Artaflummara, II. Artatama, III. fiattuara fiattivaza I. fiattuara Wasaflatta II. fiattuara

Mitanni Devleti’nin bulundu¤u bölge hakk›nda bilgi veren M›s›r kay›tlar› MÖ on sekizinci yüzy›la kadar ç›kmakla birlikte, krall›¤›n kurulufluna iliflkin olanlar› daha geç tarihlidir. Mitanni’nin ilk iki kral› olarak kabul edilen Kirta ve o¤lu I. fiuttarna, Alalah’da bulunan iki yaz›t üzerindeki mühür bask›lar›ndan bilinirler. En do¤udaki Nuzi ve en bat›daki Halep’te bulunan yaz›tlarda ad› geçen Parratarna, anlafl›ld›¤› kadar›yla ülkede siyasal birli¤i sa¤layan ve s›n›rlar› Zagroslarla Toroslar aras›ndaki bölgenin tümünü kapsayacak flekilde geniflleten ilk krald›r. Eski yerel krall›klar, vergi ve destek vermek kofluluyla, Mitanni egemenli¤i alt›nda varl›klar›n› korumufllard›r. Mitanni Devleti’nin Do¤u Akdeniz k›y›lar›na egemen olmas›, do¤udan gelen ticaret yollar›n› denetlemesi, hem M›s›r ve hem de Hititlerin bu yönde geniflleme politikas›n›n hedefi olmas›na neden olmufltur. M›s›r, MÖ on befl ve on dördüncü yüzy›llarda s›k s›k Suriye içlerine do¤ru seferler yapm›flt›r. M›s›r’›n 18. Sülale firavunlar›ndan II. Amenophis, Mitanni kral› Saufltatar ile savaflm›flt›r. M›s›r firavunlar› III. ve IV. Tutmosis, Mitanni ülkesiyle ilgilenmifltir. Ancak bu dönemde M›s›rMitanni çekiflmesi, bir dizi evlilikle güçlendirilen diplomatik antlaflmalarla sonuçland›r›lm›flt›r. Örne¤in Mitannili I. Artatama k›z›n› IV. Tutmosis’le, Tuflratta ise k›z› Tadu-Hepa’y› III. Amenophis’le evlendirmifltir. M›s›r ile Mitanni aras›ndaki bu yak›nlaflma bölgeyle ilgilenen Hititlere karfl› güç birli¤i oluflturma çabas› olarak de¤erlendirilebilir. Amarna’da bulunan bir mektupta Tuflratta, M›s›r firavunu III. Amenophis’i Hititlere karfl› kazand›¤› bir baflar›dan haberdar etmektedir. Ayr›ca Mitanni kral› Tuflratta Hititlerden elde etti¤i baz› ganimetleri M›s›r’a hediye olarak göndermifltir. Hitit kral› Kuzey Suriye bölgesinde egemen olan Mitanni üzerindeki bask›y› art›rmak için önce Çukurova çevresindeki Kizzuwatna ile anlaflarak onu kendi saf›na çekmifltir. Ard›ndan da Tuflratta’n›n üzerine giderek onu yenmifltir. Ancak bölgeyi bütünüyle ele geçiremedi¤i ve kendi yandafl› bir yönetim oluflturmakla yetindi¤i görülür. Tuflratta bir saray entrikas› sonucu öldürülmüfl, yerine ise Hitit yanl›s› o¤lu fiattivaza tahta geçirilmifltir. Mitanni Krall›¤›’n›n Hitit bask›s›yla zay›flamas›, Assur’un yeniden güçlenmesine zemin haz›rlam›flt›r. Mitanni egemenli¤inde oldu¤u dönemde bile kendi yöneticileri bulunan Assur kenti, bu süreçte çevresini kontrol alt›na alm›fl ve yeniden siyasal arenada öne ç›km›flt›r. Nitekim bu süreç k›sa süre sonra Mitanni’nin Orta Assur taraf›ndan tarih sahnesinden silinmesiyle sonuçlanm›flt›r. Assur’un ikinci biny›l›n

4. Ünite - MÖ ‹kinci Biny›lda Mezopotamya

ikinci yar›s›ndaki bu dönemi “Orta Assur” olarak an›l›r. Orta Assur krallar›ndan I. fialmaneser (1274-1245) krall›¤›n›n bafllar›nda Mitanni kral› II. fiattuara’y› yenerek Mitanni egemenli¤ine son vermifl ve topraklar›n› Assur’a katm›flt›r. Hurri ve Mitanni kökenli toplumlar›n bu bölgede oluflturduklar› kültür uzun süre varl›¤›n› korumufl ve geniflleyen Assur Krall›¤›’n›n geliflimine katk›da bulunmufltur.

Kassitler Kral Hammurabi’nin ad› ile ölümsüzleflen Eski Babil Sülalesi’nin 1595 y›l›nda Hitit kral› I. Murflili taraf›ndan y›k›lmas›, Güney Mezopotamya’da yeni bir sürecin bafllamas›na neden olmufltur. Basra Körfezi ve çevresine Deniz Sülalesi, Babil çevresine ise Kassitler yerleflmifltir. Kassit ad› MÖ on sekizinci yüzy›lda Babil kay›tlar›nda geçmeye bafllar. Mezopotamya’ya do¤udaki da¤lardan geldikleri anlafl›lmaktad›r. Daha önce bölgeye gelen Amurrular gibi uzun süren göç dalgas› sonunda nüfuslar› Mezopotamya’daki kentlerde ço¤alm›fl ve birçok yerde yönetimi ele geçirmifllerdir. Kassitler yaln›zca Güney Mezopotamya’ya göç etmemifl, Suriye ve Kuzey Mezopotamya’ya da yerleflmifllerdir. Ancak en etkili olduklar› bölge Babil çevresi idi. Güney Mezopotamya’ya yerleflen Kassitler köklü kültürü benimseyerek asimile olmufllard›r. Egemenlikleri süresince resmi yaz›flmalarda Babilceyi kullanm›fllar, bu nedenle de dilleri ve kökenleri konusunda do¤rudan bilgi verecek kay›tlar b›rakmam›fllard›r. Kral listelerine göre, Babil ve çevresinde Kassit sülalesinden, Gandafl, Agum, Kafltiliafl ve Karaindafl gibi adlar tafl›yan 36 kral hüküm sürmüfltür. Ancak bunlar›n geleneksel Babil krallar›ndan farkl› oldu¤unu gösteren çok az veri vard›r. Babil’in sembolü haline gelmifl olan bafltanr›s› Marduk’a bu dönemde de büyük sayg› duyulmufl ve onun en üst s›radaki yeri korunmufltur. Ancak Kassitlerin kendi tanr› ve tanr›çalar› da bu süreçte kutsanmaya devam etmifltir. Babil, Kassitler döneminde de uluslar aras› ticarette sahip oldu¤u önemli stratejik konumunu korumufltur. M›s›r’da ele geçen el-Amarna Mektuplar›, Babil ile M›s›r aras›nda diplomatik ve ticari iliflkilerin geliflti¤ine iflaret eder. Ayn› dönemde Do¤u’dan gelen mallar F›rat üzerinden Bat› dünyas›na ve M›s›r’a aktar›lmaktayd›. Ticaretin getirileriyle zenginleflen Karaindafl ve ard›l› Kurigalzu zaman›nda Ur, Eridu ve Uruk gibi Sümer kentlerinde, tap›naklar yenilenmifl ve önemli yap›lar infla edilmifltir. Uruk’ta, ‹nanna’ya adanan yeni bir tap›nak yapt›r›lm›flt›r. Kurigalzu Ba¤dat yak›nlar›nda surlarla çevrili Dur-Kurigalzu (Akar Kuf) kentini infla ettirmifltir. Dur-Kurigalzu, baflkent Babil’i kuzeyden ve bat›dan gelebilecek Assur ve Elam sald›r›lar›na karfl› korumak amac›yla infla edilmiflti ve içinde yönetim binalar›, saray ve ziggurat gibi yap›lar yer almaktayd›. Kassitler Mezopotamya kent kültürünün devam etmesine, edebi ve dini metinlerin ço¤alt›larak sonraki nesillere aktar›lmas›na da katk› yapm›fllard›r.

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Kassit Krallar› Gandafl Agum I. Kafltiliafl II. Agum

1570 - ?

I. Burnaburiafl Karaindafl

1415 - ?

I. Kurigalzu I. Kadaflman-Enlil II. Burnaburiafl

1375 - 1347

Kassit sülalesi döneminde bütün Güney Mezopotamya tek bir siyasal yönetimin alt›nda toplanm›flt›r. Kassitlerin Güney Mezopotamya’da güçlenmeleri sonras›nda egemenlik alanlar›n› kuzeye do¤ru geniflletme çabas›, bu bölgenin egemeni olan Orta Assur krallar› taraf›ndan durdurulmufltur. Kassit-Assur çat›flmas›, Mitanni Krall›¤›’n›n I. fialmaneser taraf›ndan y›k›lmas›ndan sonra Assur’un lehine geliflmifltir. Assur kral› I. Tukulti-Ninurta Babil’e sald›r›p kenti ele geçirmifl ve kentin bafltanr›s› Marduk’un heykelini, kutsal metinlerin yaz›ld›¤› tabletleri Assur’a tafl›m›flt›r. Marduk, bu süreçten sonra Assur’da da büyük sayg› görmüfl, onunla birlikte Babil inanç sistemi de yayg›nlaflm›flt›r. Mezopotamya’daki Kassit egemenli¤i, Assur’un k›sa süreli denetimi sonras›nda do¤udan MÖ 1155 y›l›nda gelen Elam kral› fiutruk-Nahhunte’nin sald›r›s› ile son bulmufltur. Babil’i ya¤malayan Elam ordular›, ünlü Akkad kral› Naram-Sin ve Eski Babil kral› Hammurabi’nin stellerini ülkelerine götürmüfltür. Kassitlerin tarih sahnesinden çekildi¤i dönemde Anadolu ve Akdeniz k›y›lar› büyük bir kriz yaflamaktayd›. Hitit Krall›¤› y›k›lm›fl, MÖ ikinci biny›l boyunca varl›¤›n› koruyan birçok önemli kent yak›lm›fl ve ›ss›zlaflm›flt›. Yar› göçebe toplumlar›n göçü bu krizi art›rm›flt›r. Kuzeydeki Orta Assur Krall›¤› da birkaç yüzy›l boyunca siyasal, sosyal ve bay›nd›rl›k alan›nda önemli bir etkinlik gösterememifltir. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Geçmiflte kendi yaz›t b›rakmayan toplumlar›n tarihi ve kökenini araflt›rma koSIRAdillerinde S‹ZDE nusunda örneklerle bir de¤erlendirme yap›n›z. D Ü fi Ü N E L ‹ M KRALLI⁄I ORTA ASSUR

Kuzey Mezopotamya’da ikinci biny›l›n bafllar›nda kent devleti olarak öne ç›kan, Anadolu ile Syap›lan O R U ticarette öncü rolü oynayan Assur, Mitanni Krall›¤› döneminde ad›ndan fazlaca söz edilmeyen bir kent idi. Ancak bu dönemde de kenti yönetenler kendilerini listelere kral olarak kaydettirmifllerdi. Mitanni Krall›¤›’n›n zay›flama D‹KKAT sürecinde yeniden güçlenen Assur, k›sa sürede bölgesel bir güç haline gelmifltir. MÖ on dördüncü yüzy›lda bafllayan bu süreç yaklafl›k olarak bin y›llar›na kadar SIRA S‹ZDE devam etmifltir. Bu dönemde Güney Mezopotamya’da Babil ve çevresinde Kassit kökenli krallar›n yönetimi devam etmektedir.

N N

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

4. Ünite - MÖ ‹kinci Biny›lda Mezopotamya

Orta Assur Krallar› Assur-uballit

1365-1330

Enlil-nirari

1329-1320

Arik-den-ili

1319-1308

I. Adad-nirari

1307-1275

I. fialmaneser (fiulmanu-aflared)

1274-1245

I. Tukulti-Ninurta

1244-1208

I. Assur-refl-ifli

1132-1115

I. Tiglat-pileser (Tukulti-apil-Eflarra)

1114-1076

Aflared-apil-Ekur

1075-1074

Assur-bel-kala

1073-1056

II. Eriba-Adad

1055-1054

IV. fiamfli-Adad

1053-1050

Assur’u yeniden ad›ndan söz ettiren bir güç haline getiren ilk kral Assuruballit’tir. Assur-uballit, do¤uda Zagroslara kadar olan alan› kuzeyde Toroslara kadar olan bölgeyi denetim alt›na almay› baflarm›flt›r. Bu dönemde Assur’un M›s›r ile diplomatik iliflki kurma çabas›na girdi¤i de görülür. Orta Assur Krall›¤› MÖ on üçüncü yüzy›lda h›zl› bir biçimde güçlenmifl I. Adad-nirari’den itibaren bölgenin en güçlü devleti olmufltur. Yukar›da belirtti¤imiz gibi Mitanni Krall›¤›’n›n Hitit ‹mparatorlu¤u taraf›ndan zay›flat›lmas›n›n arkas›ndan Assur kral› I. fialmaneser bu devleti tarih sahnesinden kald›rarak topraklar›n›n büyük bölümünü ülkesine katm›flt›r. fialmaneser, zengin hammadde kaynaklar›na sahip Do¤u Anadolu’ya sefer yapan ilk Assur kral›d›r. Bu bölgede yaflayan yar› göçebe toplumlar, k›fl aylar›nda Toroslar›n güneyine inmekte ve Assur için tehlike oluflturmaktayd›lar. fialmaneser’in sefer kay›tlar›, birkaç yüzy›l sonra devlet haline gelecek olan Uruatri/ Urartu adl› afliretlerden ilk kez bu dönemde söz eder. Orta Assur döneminde bat›da F›rat, kuzeyde de Toroslara kadar genifl bir alan merkezi idarenin denetimine sokulmufltur. Baflkentten uzak bölgelerde kurulan eyalet merkezleri, yerel halk üzerinde denetimin sa¤lanmas›, tar›msal faaliyetlerin organizasyonu ve vergilerin toplanmas› gibi görevleri üstlenmiflti. Diyarbak›r il s›n›rlar› içerisinde Dicle Nehri üzerinde yeni garnizonlar bu amaçla kurulmufltu. I. fialmaneser, baflkent yak›n›nda da, daha sonra Yeni Assur döneminde ülkenin baflkenti olacak Kalhu (Nimrud) kentini infla etmifltir. Bat›da F›rat Nehri’ne kadar alanda bulunan eski önemli kentler, vergi vermek kofluluyla varl›klar›n› korumufllard›r. fialmaneser’den sonra Assur kral› olan I. Tukulti-Ninurta da kuzeydeki da¤l›k bölgeyle ilgilenmifltir. Bu dönemde Assur kay›tlar›nda Yukar› Dicle ve kuzeydeki Do¤u Anadolu yaylas›n›n ad› Nairi olarak geçmektedir. Nairi bölgesine yap›lan seferlerin kay›tlar›, Do¤u Anadolu’dan al›nan büyükbafl ve küçükbafl hayvan ve maden gibi ganimetler yan›nda büyük gruplar halinde tehcirden de söz eder. Tehcir bu dönemden sonra artarak devam eden bir politika haline getirildi. Orta Assur döneminde güneydeki Babil’e egemen olmak için de seferler düzenlenmifltir. Tukulti-Ninurta, Babil seferi sonras›nda elde etti¤i ganimetler yay›nda Marduk’un heykelini de Assur’a getirmifltir. Tukulti-Ninurta döneminin en büyük infla program›, Assur kentinin karfl›s›nda, Dicle’nin do¤u k›y›s›nda kurulan ve Kar-Tukulti-Ninurta ad› verilen yeni bir baflkenttir. Ancak buras› kral›n ölümünden sonra terk edilmifltir.

Tehcir: Eski Mezopotamya’da MÖ üçüncü biny›l›n sonlar›ndan itibaren birçok krall›k taraf›ndan uygulanan nüfus nakli uygulamas›. En yayg›n biçimde birinci biny›lda Yeni Assur ve Yeni Babil krall›klar› taraf›ndan uygulanm›flt›r. Bu yolla getirilen insanlar, kentlerin inflas›nda iflgücü, tar›m alanlar›nda iflçi veya orduda asker olarak de¤erlendiriliyordu.

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Resim 4.2 Diyarbak›r’›n kuzeyinde, LiceGenç Geçidi üzerinde, Dicle’nin kayna¤›ndaki I. Tiglat-pileser kabartmas› Kaynak: Köro¤lu

2010

Mezopotamya’da k›sa zamanda en güçlü devlet haline gelen Orta Assur Krall›¤›, I. Tukulti-Ninurta’dan sonra, bölgede ortaya ç›kan göç dalgalar› yüzünden yeniden küçülmeye bafllad›. MÖ on üçüncü yüzy›l sonlar›nda meydana gelen ve Ege k›y›lar›yla Do¤u Akdeniz havzas›n› etkileyen kar›fl›kl›klar sürerken, Mezopotamya da büyük göç dalgalar› yaflanmaktayd›. Bu dönemde Do¤u Akdeniz k›y›lar›ndaki önemli ticaret kentleri tek tek büyük yang›nlarla tahrip olmufltur. Do¤u Anadolu üzerinden güneye Muflki adl› bir toplumun göçü bafllam›flt›r. Suriye’den ise Arami adl› Sami kökenli göçebe bir toplum Güneydo¤u Anadolu ve Assur ülkesine do¤ru ilerlemeye bafllam›flt›r. Bu bölgedeki bütün kentler, Assur eyalet merkezleri bu göç dalgas›ndan etkilenmifltir. Ayn› yüzy›lda Babil’deki Kassit egemenli¤i son bulmufltur. Bu süreçte Assur’u en çok etkileyen Aramilerin göçü idi. Amurrular gibi Bat› Sami kökenli bir dil konuflan Aramiler kabileler halinde bölgeye gelmekteydiler. Orta Assur döneminin son güçlü kral› I. Tiglat-pileser, öncelikli hedefi olarak Aramileri seçmifl olmas›na ra¤men sonuç alamam›flt›r. Krall›¤› boyunca yirmi sekiz sefer yapmakla birlikte, Aramiler Kuzey Suriye ve Güneydo¤u Anadolu’daki nüfus dengesini bozacak kadar ço¤ald›lar. Tiglat-pileser kuzeyden gelen Muflkilere karfl› da savaflm›flt›r. I. Tiglat-pileser, ülkenin s›n›rlar› içerisinde Assur’un gücünü göstermek için y›ll›k sefer yapma gelene¤ini devam ettirmifltir. Bu seferlerden birinin günümüze ulaflan kan›t›, Dicle’nin kayna¤›na yapt›rd›¤› kabartmas› ve kazd›rd›¤› yaz›t›d›r. I. Tiglat-pileser’den sonra küçülen devlet k›sa zamanda baflkent çevresini denetleyebilen kent devleti haline dönüflmüfltür. Yaz›l› belgelerde baz› seferlerden söz edilse de, yaklafl›k MÖ bin y›llar›nda Yeni Assur Devleti’nin kurulufluna kadar büyük infla projeleri yürütülememifl, kabartma ve heykel yap›m› azalm›flt›r.

UYGARLIK Ticaret Mezopotamya’da kentlerin geliflmesi ve güçlü siyasal bir yap›ya sahip olmalar› ticaretten pay almalar›yla mümkündü. Mezopotamya’da Uruk döneminden itibaren uluslararas› bir ticaret a¤›n›n kuruldu¤unu belirtmifltik. Yayg›n ticaret Sümerler döneminde de geliflerek devam etmifltir. Tunç yap›m› için gerekli olan kalay ve tak› yap›m›nda kullan›lan de¤erli tafllara duyulan ihtiyaç Do¤u dünyas› ile kesintisiz bir ba¤›n kurulmas›n› zorunlu hale getirmiflti. Afganistan ve Pakistan’dan gelen de¤erli tafllar, Mezopotamya’daki kentlerde kurulmufl atölyelerde iflleniyor ve elit s›n›f›n be¤enisi için de¤erli tak›lar yap›l›yordu. Mavi bir tafl cinsi olan lapis-lazuli gibi ya-

4. Ünite - MÖ ‹kinci Biny›lda Mezopotamya

r› de¤erli tafllar prestijli tak›larda kullan›l›yordu. Kereste, bak›r ve di¤er hammaddelere duyulan ihtiyaç ise büyük oranda Anadolu’dan karfl›lan›yordu. Mezopotamya’daki ticari faaliyetler MÖ ikinci biny›l›n bafllar›nda daha organize bir biçimde Assur’un kontrolünde geliflmifltir. Eski Assur krallar›, Anadolu’daki yerli beylerle anlaflarak güvenli ticaret için uygun ortam oluflturmufllard›r. MÖ 1950-1750 y›llar› aras›nda gerçekleflen örgütlü ticaret iki bölgeyi kültürel olarak daha da yak›nlaflt›rm›flt›r. Anadolu’daki en önemli ticaret merkezi yerel bir beyin denetimindeki Kayseri/ Kültepe (Kanifl/Nefla) idi. Burada, Assurlu tüccarlar›n evleri ve dükkânlar›n› da içine alan büyük bir pazar yeri (karum) oluflturulmufltu. Kültepe’de ço¤u Assurlu tüccarlar›n ticari yaz›flmalar›n›n belgeleri olan yirmi binin üzerinde çivi yaz›l› tablet günümüze ulaflm›flt›r. Bunlar Anadolu’da tarihi sürecin bafllang›c›na iflaret eden en eski yaz›l› belgelerdir. Bu ticarete ikinci biny›l boyunca Mezopotamya’da varl›¤›n› koruyan bütün kentlerin bir flekilde kat›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. Ana yollar üzerindekiler ise kervanlara sunduklar› hizmetlerden ald›klar› pay nedeniyle oldukça zenginleflmifllerdir.

Tarihleme MÖ ikinci biny›lda özellikle Babil ve Assur ülkesinde kay›t sisteminin geliflerek devam etti¤i görülür. Bu devletlerin özellikle baflkentlerindeki tap›naklarda ve saraylarda ihtiyaç duyduklar› yaz›c› s›n›f›n› yetifltirmek için geleneksel e¤itim sistemi devam etmektedir. Devlet bürokrasisinde yaz›c›l›k ayr›cal›kl› bir s›n›f oluflturmufltur. Yaz›c›lar›n bir bölümü bu dönemde tap›nak ve saray d›fl›ndaki alanlarda hizmet vermekte ve bu yolla geçimlerini sa¤lamaktayd›lar. Özellikle ticari yaz›flmalar›n belli kâtipler kiralanarak yapt›r›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. Eski Assur Krall›¤›’n›n ekonomik ve siyasal anlamda güçlenmesi, kay›t sistemindeki geliflmeler belli standartlar›n oluflturulmas›na zemin haz›rlam›flt›r. Tutulan kay›tlara tarih koyulmaya bafllanmas› bu sürecin ürünüdür. Bu dönemde uygulanmaya bafllayan sistemde, her y›l seçilen bir yüksek devlet görevlisi limmu olarak tayin edilir ve y›la onun ad› verilirdi. Görevli limmular bir listede alt alta yaz›larak kay›t alt›na al›n›rd›. Geçmifl y›llardan söz edilirken “filan›n limmu senesinde” biçiminde tarih düflülüyordu. Bu sistem Mezopotamya’da III. Ur Sülalesi döneminde de uygulanm›flt›. Orta Assur döneminde bafllat›lan y›ll›k (annal) yazma gelene¤inde de tarihler limular esas al›narak verilmifltir. Y›ll›klar, krallar›n hayatlar› boyunca yapt›klar› iflleri bir tablet veya stel üzerinde arka arkaya anlatan yaz›tlard›r. Burada limular yan›nda ikinci bir tarihleme sistemi daha uygulanm›flt›r. Her y›l›n olaylar› “krall›¤›m›n flu y›l›nda filan›n limu oldu¤u zaman” diye bafllamaktad›r. Bu yaz›tlar Assur krallar›n›n yapt›klar› seferleri izledikleri yollar›, konaklad›klar› yerleri, ele geçirdikleri ganimetleri, tasarlad›klar› büyük projeleri kronolojik bir biçimde izleme olana¤› verir. Anallar bütünüyle kral› yüceltmek amac›yla yaz›lm›fllard›r ve yaln›zca baflar›lardan söz eder. Hiçbir anal baflar›s›zl›ktan ve yenilgiden söz etmez. Güney Mezopotamya’da Babil ülkesinde ise, y›l›n en önemli olay› tarihlemelerde kullan›l›yordu. Belgelerde bir olaydan söz edilirken örne¤in “Mari’nin y›k›ld›¤› y›l” gibi tarih düflülüyordu. Yaz›l› belgelerde geçen bu türde tarihlemeler, bölgenin tarihi aç›s›ndan önemli olaylar›n birçok belgeye not edilmesini sa¤lam›flt›r.

Devlet Yönetimi ve Kanunlar Mezopotamya’da MÖ ikinci biny›lda birçok krall›kta geleneksel örfi uygulamalar›n ve kanunlar›n yaz›l› hale getirilmesi devam etmifltir. Bunlardan baz›lar› bu dönem-

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

de ortaya ç›kan toplumsal problemlere çözüm bulmak amac›yla yap›lan ve geleneksel uygulamalar› aflan reform niteli¤inde düzenlemelerdir. Geliflen kentlerde karmafl›k hale gelen iliflkiler bu tür düzenlemeleri zorunlu hale getirmekteydi. MÖ ikinci biny›l›n bafllar›nda, Babil’in güneyinde öne ç›kan ‹sin kenti krallar›ndan Lipit-‹fltar’›n (MÖ 1934-1924) yazd›rd›¤› kanunlar bu dönemde yap›lanlar ve reform olarak de¤erlendirilen maddeler içerir. Bu kanunlar genellikle miras, kiralama ve köle edinme gibi konular› kapsamaktad›r. Mezopotamya’da özellikle Sami kökenli toplumlarda düzenin nas›l sa¤land›¤›, toplumsal s›n›flar›n kimlerden olufltu¤u, hangi suça ne tür cezalar verildi¤i konusunda en ayr›nt›l› bilgiler ise Eski Babil kral› Hammurabi’nin yazd›rd›¤› kanunlardan ö¤renmekteyiz. Hammurabi’yi tanr› fiamafl’›n huzurunda gösteren stel Sippar kentine dikmifltir. Kanunlar›n yaz› ile tespiti halk›n kendi haklar›ndan haberdar olmas› anlam›na gelmemektedir. Çünkü Eskiça¤’da okuma yazma, oldukça s›n›rl› say›da üyesi olan yaz›c› s›n›f› ile s›n›rl›yd›. Bu tür steller, krallar›n kendilerini yüceltmek için, tanr› ad›na ülkeyi yönettikleri mesaj›n› halka ulaflt›rmak için oldukça s›k baflvurulan bir yöntem idi. Resim 4.3 Hammurabi stelinin üst bölümü. Solda kral Hammurabi, sa¤da ise Günefl Tanr›s› fiamafl, alt bölümde ise kanunlar› da kapsayan uzun bir yaz›t yer al›r. Kaynak: Köro¤lu

2010

Tanr› huzurunda, ona sayg›lar›n› sunarken gösterilen Hammurabi, yaln›zca bir kral de¤il, toplumu ilgilendiren bütün problemlere müdahale eden davalara bakan bir yöneticiydi. Stelinde kendisini tanr› ad›na ülkesini yöneten, adil ve insanc›l bir hükümdar olarak tan›t›r. Zay›flar›n ve öksüzlerin koruyucusudur. Eski Babil döneminde kral ayn› zamanda tap›na¤›n ve tanr›n›n baflrahibi olarak tan›mlan›r. Bu dönemde geliflen ticaret, zengin bir tüccar s›n›f›n›n oluflmas›na da zemin haz›rlam›flt›r. Ticarette yayg›n ödeme arac› gümüfltü. Kredi al›flverifli ve tefecilik de yap›ld›¤› bilinmektedir. Ancak bu uygulamalar, a¤›r olan faizleri ödeyeme-

4. Ünite - MÖ ‹kinci Biny›lda Mezopotamya

yenleri köle konumuna düflürürdü. Sümer krallar› gibi, Hammurabi de bu duruma düflen yurttafllar›n› kurtarmak için yasal önlemler alm›fl ve borç yüzünden köle olanlar› affetmekle övünmüfltür. Hammurabi ve Tanr› fiamafl’›n kabartmas›n›n alt›nda 282 maddeden oluflan yasalar s›ralanm›flt›r. Babil’de en çok karfl›lafl›lan suçlar ve bunlar›n karfl›l›¤›nda hangi cezan›n verilece¤ini belirten maddeler genel olarak ticaret, tar›m, aile, kölelik, ahlak d›fl› davran›fllarla ilgilidir. Yaz›l›fl biçimi, “e¤er flu yap›l›rsa flu ceza verilir” biçimindedir. Hammurabi Yasalar›’n›n birkaç› flu biçimdedir: “E¤er bir kifli bir baflkas›n› ölüm cezas› gerektirecek bir suçla itham eder ancak kan›tlamazsa suçlayan kifli ölüm cezas›na çarpt›r›l›r. E¤er bir kifli h›rs›zl›k yapar ve yakalan›rsa o kifli ölüme mahkûm edilir. E¤er bir avilum bir muflkenumun gözünü ç›kar›r veya kemi¤ini k›rarsa bir gümüfl mina öder. E¤er bir inflaatç› bir avilum için yapt›¤› evi dayan›kl› yapmaz ve ev çöküp sahibi ölürse, inflaatç›ya ölüm cezas› verilir. E¤er ev sahibinin o¤lunun ölümüne neden olmuflsa inflaatç›n›n o¤lu öldürülür” (Tosun-Yalvaç 1975). Bu yasalar, Ortado¤u’da günümüze kadar varl›¤›n› koruyan “difle difl, göze göz” olarak de¤erlendirilen ve suçu iflleyene, ayn› a¤›rl›kta ceza öngören a¤›r düzenlemelerdir. Ancak ayr›cal›kl› s›n›flar›n oldu¤u, a¤›r cezalar›n daha çok alt s›n›ftan insanlara verildi¤i görülür. Örne¤in özgür yurttafl olarak tan›mlanan avilum daha alt s›n›ftan birine, yani bir muflkenuma zarar verirse ceza olarak belli miktarda gümüfl ödeyerek kurtulabilirdi. Ancak alt s›n›ftan biri üst s›n›ftan birine karfl› suç ifllerse “göze göz” esas›na göre karfl›l›k bulurdu. Eski Mezopotamya’da toplum birçok s›n›ftan oluflmaktayd›. Devlet görevlileri, tap›naklarda çal›flan rahipler ve yard›mc›lar›, tüccarlar, yaz›c›lar, kentin yerlileri, d›flar›dan gelenler ve köleler gibi. Özgür yurttafllar “avilum”, kentte yaflayan ancak belli dereceye kadar haklar› olanlar “muflkenum”, köleler ise “vardum” olarak adland›r›l›yordu. Eski Mezopotamya’da köle, bütün haklar› elinden al›nm›fl kifli demek de¤ildi. Borçlar›n›n karfl›l›¤›n› ödemek için geçici bir süre köle olarak çal›flt›r›lanlar, savafl esirleri bu s›n›ftand›. Babil ve çevresinde Kassit egemenli¤inden sonra da bu düzenlemelerin genel olarak devam etti¤i anlafl›lmaktad›r. MÖ ikinci biny›l›n ikinci yar›s›nda Kassitlere özgü olan ve kudurru ad› verilen s›n›r tafllar› ülke yönetimi konusunda bilgi verir. Anlafl›ld›¤› kadar›yla eyaletlerde, flaknu (yönetici) olarak adland›r›lan valiler bulunmaktayd›. Mezopotamya’da Sami kökenli krall›klar›n uygulad›¤› yasalar, köklü gelenekleri yans›tmakta ve birçok ortak yönleri bulunmaktayd›. Bunlardan bir bölümü krallar›n fermanlar› olarak düzenlenmifl, bir bölümü ise steller ve kil tabletler üzerine çivi yaz›s› ile yaz›lm›flt›r. Kuzey Mezopotamya’da egemen olan Orta Assur Krall›¤›’ndan günümüze ulaflan yasa metinleri de bu kapsamdad›r. Burada Sami kökenli toplumlarda kad›n›n durumu konusuna ›fl›k tutacak düzenlemeler vard›r. Kad›n sosyal yaflamda önce babas›, evlendikten sonra da kocas›n›n gözetimi alt›ndayd›. Orta Assur kanunlar›na göre koca e¤er savaflta esir al›nm›flsa kad›n en az iki y›l onu beklemek durumundayd›. Evlendikten sonra bile eski kocas› gelirse ona dönmek zorundayd›. Kad›na verilen cezalar da oldukça a¤›rd›: E¤er bir kad›n h›rs›zl›k yaparken yakalan›rsa ya kocas› taraf›ndan kulaklar›, ya da ma¤dur taraf›ndan burnu kesilirdi. Evli bir kad›n yaln›z bafl›na d›flar›ya ancak bafl›n› örterek ç›kabilirdi. Evli olmayan kad›n, köle ve fahifleler bafllar›n› ba¤layamaz, ba¤larlarsa dayakla cezaland›r›l›rd›. Akkad, Babil, Assur ve Amurru gibi toplumlarda cezaland›rma yöntemi kad›n›n toplumSIRAveS‹ZDE daki yeri nas›ld›r? Bir de¤erlendirme yap›n›z.

Kudurru: Güney Mezopotamya’da Babil ve çevresinde MÖ ikinci biny›l›n ikinci yar›s›nda Kassit döneminin sonlar›nda s›n›r bölgelerinde dikilen steller. Üzerlerinde kutsal semboller ve yaz›t bulunan kudurrular yayg›nlaflm›fl ve birinci biny›lda da yap›mlar› sürdürülmüfltür.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Özet

N A M A Ç

Yaz›y› kullanmayan toplumlar› aç›klayabilme Yaz›n›n gelifltirildi¤i dönemden sonra Mezopotamya’ya gelen toplumlardan bir bölümü kendi dillerinde yaz›l› belge b›rakmam›fllard›r. Amurru, Guti ve Kassit gibi toplumlar bunlar aras›nda say›labilir. Bu toplumlar yönetimi ele geçirdiklerinde resmi ifllerde yerleflik olan eski dili kullanmaya devam etmifllerdir. Bu nedenle kendi dilleri yan›nda kökenlerini ayd›nlatacak veriler oldukça s›n›rl›d›r. En eski uluslararas› serbest ticareti tan›mlayabilme Kuzey Mezopotamya’da ikinci biny›l bafllar›nda ticarette oynad›¤› rol nedeniyle Assur, hem kendi siyasal pozisyonunu, hem de Anadolu’nun geliflim çizgisini köklü bir biçimde de¤ifltirmifltir. MÖ 1950-1750 y›llar› aras›nda 200 y›la yak›n bir süre boyunca serbest ticaret arac›l›¤›yla Mezopotamya ve Anadolu aras›nda güçlü kültürel etkileflim yaflanm›flt›r. Bu ticaret Mezopotamya kentlerinin ihtiyaç duydu¤u hammaddeyi Anadolu’dan güvenli bir biçimde elde etmesini sa¤lam›flt›r. Anadolu, tekstil, lüks eflyalar, tak›lar ve teknolojik ürünlerde kendisinden daha ileri üretim yapan Mezopotamya’dan bu konuda etkilenmifltir. Özellikle yaz›n›n bu dönemde Anadolu’ya gelmesi tarihi (yaz›l›) ça¤lar›n bafllamas›n› sa¤lam›flt›r.

N A M A Ç

‹kinci biny›ldaki kanunlar› de¤erlendirebilme Mezopotamya’da ikinci biny›l›n bafllar›ndan itibaren güneyde, din ve kültür merkezi olarak Babil, kuzeyde de güçlü bir devlet merkezi konumu kazanan Assur ön plana ç›km›flt›r. Mezopotamya’da toplumsal düzen büyük oranda yaz›ya geçirilmemifl geleneksel/ örfi uygulamalarla sa¤lanmaktayd›. Sümer dönemindeki yaz›l› kanunlardan sonra, Babil kral› Hammurabi ikinci biny›lda kanun yap›c›s› olarak ad›n› duyurmufltur. Babil, Güney Mezopotamya’n›n önemli krall›k merkezlerinden biridir. Hammurabi yasalar› ise “k›sasa k›sas/ göze göz, difle difl” olarak tan›mlanan ve oldukça sert cezalar öngören yasalard›. Birçok bak›mdan benzer olan Orta Assur kanunlar› ise özellikle erke¤in kad›n üzerindeki denetim hakk›na iflaret eden uygulamalar› ile dikkat çekicidir.

4. Ünite - MÖ ‹kinci Biny›lda Mezopotamya

Kendimizi S›nayal›m 1. MÖ ikinci biny›lda Mezopotamya’ya kuzeyden gelen toplum hangisidir? a. Mitanniler b. Kassitler c. Hurriler d. Amurrular e. Deniz Halklar› 2. Amurrular, afla¤›daki toplumlardan hangisiyle ayn› kökenden de¤ildir? a. Akkad b. Assur c. Arami d. Mitanni e. Babil 3. Afla¤›dakilerden hangisi ikinci biny›ldaki önemli kent devletlerinden biri de¤ildir? a. Mari b. Eflnunna c. ‹sin d. Larsa e. Ninive 4. Eski Assur Krall›¤›’n›n siyasal olarak öne ç›kmas›n› sa¤layan en önemli faktör hangisidir? a. Güçlü krallar b. Din c. Stratejik konum d. Babil’in zay›f olmas› e. Ticaret 5. “Göze göz difle difl” olarak tan›mlanan yasalar› ilk kez yaz›ya geçiren kimdir? a. Hammurabi b. fiamfli-Adad c. Lipit-‹fltar d. Naram-Sin e. Sargon

6. Eski Babil Devleti’ni kim y›km›flt›r? a. Assur kral› fiamfli-Adad b. Mari kral› Zimri-lim c. ‹sin kral› Lipit-‹fltar d. Hitit kral› I. Murflili e. Elam 7. Mitanniler hangi kökenden gelen bir dil konuflmaktayd›lar? a. Sami b. Ural Altay c. Hint-Avrupa d. Kendilerine özgü e. Kafkas 8. Mitanni Krall›¤› döneminde Anadolu’da hangi devlet vard›? a. Hitit b. Urartu c. Frig d. Lidya e. Pers 9. Do¤u Anadolu’ya sefer yapan ilk Assur kral› hangisidir? a. Sargon b. I. Tukulti-Ninurta c. I. fialmaneser d. I. Tiglat-pileser e. Sanherib 10. Orta Assur Krall›¤› döneminde Do¤u Anadolu’da hangi toplum vard›? a. Kassit b. Arami c. Mitanni d. Uruatri e. Frig

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Okuma Parças› Orta Assur dönemindeki annal/ y›ll›k yazma gelene¤i, bir anlamda tek yanl› resmi tarih yaz›c›l›¤› olarak de¤erlendirilebilir. I. fialmaneser’den itibaren Assur krallar› yapt›klar› seferleri, infla ettikleri yeni kentleri ve tap›naklar› bu y›ll›klar›nda anlatm›fllard›r. Y›ll›klara kral›n unvanlar› say›larak bafllan›r. Kral›n gücünü bafltanr› Assur’dan ald›¤› özellikle vurgulan›r. Arkas›ndan o döneme kadar yap›lan en önemli faaliyetlere vurgu yap›l›r. Seferlerinde ulafl›lan en uzak noktalar, bazen abart›larak s›ralan›r. Ço¤u kez savafl›lan düflman›n gücünün abart›ld›¤› görülür. Örne¤in Assur kral› I. Tukulti-Ninurta (12441208) afla¤›da verdi¤imiz yaz›t›nda Do¤u Anadolu’da Nairi ülkelerinde 40 krala boyun e¤dirdi¤inden söz etmektedir. Oysa bu dönemde bu bölgede yar› göçebe afliretler oldu¤unu ve bunlar›n merkezi bir devlet kurmad›klar›n› biliyoruz. Assur kral› her bir aflireti bir devlet olarak abartmaktad›r. Y›ll›¤›n bir bölümü flöyledir: “Tukulti-Ninurta, evrenin kral›, güçlü kral, Assur’un kral›, tanr› Assur’a düflman olan, itaat etmeyenlerin fatihi, Uqumanu ve Paphu ülkelerindeki isyankârlar› ma¤lup eden. Kadmuhu ülkesini ve Qutu ordusunu, da¤l›k bölgeleri ezen, Subaru ülkesinin askerlerini da¤›tan, Alzu ve Purulumzu’ya boyun e¤diren kral. Tanr› Assur ve yüce tanr›lar›n deste¤iyle dünyan›n dört köflesine yürüyen, yukar›da ve afla¤›daki düflman bölgelerini ele geçiren, güçlü kral, savaflç› kral, Nairi ülkelerinin tümünü egemenli¤i alt›na alan ve k›rk kral›n›, onlar›n komutanlar›n› ayaklar›na kapand›ran Azalzi ve Separdi ülkelerini kendi topraklar›na katan, Sümer ve Akkad’› ma¤lup eden ve orada sonsuza dek gücünü hâkim k›lan, Kassit kral› Kafltiliafl’› ele geçiren, Assur kral› fialmaneser’in o¤lu” (Grayson 1972 no: 721)

Orta Assur bölümünde belirtti¤imiz gibi bu dönemde Assur Krall›¤›, Kuzey Suriye ve Güneydo¤u Anadolu bölgesindeki Mitanni topraklar›n›n F›rat Nehri’ne kadar olan bölümüne hâkim olmufltur. Y›ll›kta ad› geçen kentlerin büyük bölümü bu bölgededir. Subaru olarak adland›r›lan bu bölgenin fethi I. fialmaneser döneminde gerçeklefltirilmiflti. Tukulti-Ninurta’n›n da ayn› bölgeye seferler yapt›¤› görülmektedir. Kassit Krall›¤› üzerindeki üstünlü¤ün ise yaz›tta iddia edilenin aksine oldukça k›sa sürdü¤ü bilinmektedir. Assur kral›n›n bütün Akkad ve Sümer miras›na sahip ç›kmak anlay›fl› ise yayg›n bir krall›k/ egemenlik sembolü olarak alg›lanmal›d›r. Yoksa Assurlular›n Güney Mezopotamya’ya tümüyle hâkim oldu¤unu gösteren bir kan›t yoktur. Anallar görüldü¤ü gibi kral› yüceltmek için yazd›r›lm›fl, dönemin siyasal olaylar›n› da içeren ancak yenilgilerden ve baflar›s›zl›klardan söz etmeyen tarafl› belgelerdir.

4. Ünite - MÖ ‹kinci Biny›lda Mezopotamya

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. c 2. d 3. e 4. e 5. a 6. 4 7. c 8. a 9. c 10. d

Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Hurriler” bölümünü yeniden inceleyiniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Amurrular ve Mitanniler” bölümünü yeniden inceleyiniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kent Devletleri” bölümünü yeniden inceleyiniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Eski Assur Krall›¤›” bölümünü yeniden inceleyiniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Devlet Yönetimi ve Kanunlar” bölümünü yeniden inceleyiniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Eski Babil Krall›¤›” bölümünü yeniden inceleyiniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Mitanni Devleti” bölümünü yeniden inceleyiniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Mitanni Devleti” bölümünü yeniden inceleyiniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Orta Assur Krall›¤›” bölümünü yeniden inceleyiniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Orta Assur Krall›¤›” bölümünü yeniden inceleyiniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 MÖ ikici biny›l›n bafl›nda Mezopotamya’da Amurru ve Hurri nüfusu etkindir. Bu dönemde kurulan Babil ve Assur gibi birçok krall›¤›n bafl›nda Amurru kökenli krallar bulunmaktad›r. Hurriler ise Kuzey Mezopotamya’da önce kent devletleri halinde iken MÖ ikinci biny›l›n ikinci yar›s›nda Mitanni kökenli krallar›n önderli¤inde güçlü bir devlet haline dönüflmüfllerdir. Hurri kültürü özellikle Hititler üzerinde etkili olmufltur. S›ra Sizde 2 MÖ ikinci biny›l›n bafllar›nda, do¤uda Afganistan ve Pakistan’a bat›da Do¤u Akdeniz k›y›lar› yoluyla Akdeniz dünyas›na ve Anadolu’ya uzayan ticaret, Mezopotamya üzerinden yap›lmaktayd›. Bu bölgede stratejik konumda olan kentler bu ticaretten paylar›na düflen gelirle refah seviyelerini art›rm›fllard›r. Assur ise ticarette öncülü¤ü üstlenmifl ve bu sayede siyasal olarak da öne ç›km›flt›r. S›ra Sizde 3 Kassitler gibi Mezopotamya’ya göç ederek d›flar›dan gelen toplumlardan baz›lar› kendi dillerinde yaz›t b›rakmam›flt›r. Bunlar resmi yaz›flmalar›n› geldikleri böl-

genin yayg›n dili ile yapm›fllard›r. Bu nedenle bu tür toplumlar›n konufltuklar› dili ve dil ailesini saptamak oldukça zordur. S›ra Sizde 4 Sümerler döneminden sonra Akkadlar›n Mezopotamya’ya gelifliyle birlikte ifllenen suçlara verilen cezalar a¤›rlaflm›flt›. Eski Babil kral› Hammurabi’nin steli üzerinde günümüze ulaflan yasal düzenlemeler “göze göz difle difl” ya da “k›sasa k›sas” olarak tan›mlanan türdedir. Burada suçluya verilen ceza, ma¤durun zarar›n› karfl›lamaktan çok intikam niteli¤indedir. Orta Assur kanunlar› kad›n›n büyük oranda erke¤in (baba veya kocan›n) denetiminde oldu¤unu gösterir.

Yararlan›lan Kaynaklar Chiera, E. (1997). Kilden Kitaplar Çivi Yaz›l› Belgelerin Anlatt›klar› (Çev. Ali M. Dinçol), ‹stanbul. Dinçol, B. (2003). Eski Önasya Toplumlar›nda Suç Kavram› ve Ceza, ‹stanbul. Grayson, A. K. (1972). Assyrian Royal Inscriptions I, Wiesbaden. Klengel, H. (2001). Kral Hammurabi ve Babil Günlü¤ü (Çev. N. Oral), ‹stanbul. Köro¤lu, K. (1998). Üçtepe I: Yeni Kaz› ve Yüzey Bulgular› Ifl›¤›nda Diyarbak›r/ Üçtepe ve Çevresinin Yeni Assur Dönemi Tarihi Co¤rafyas›, Ankara. Köro¤lu, K. (2010). Eski Mezopotamya Tarihi. Bafllang›c›ndan Pers Dönemine Kadar, ‹stanbul. Kuhrt, A. (2007), Eskiça¤’da Yak›ndo¤u (Çev. D. fiendil) I, ‹stanbul. Oates, J. (2004), Babil (Çev. F. Çizmeli), Ankara,. Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yak›ndo¤u (Çev. Z. K›l›ç), ‹stanbul. Tosun, M.-Yalvaç, K. (1989). Sumer, Babil, Assur Kanunlar› ve Ammi-fiaduqa Ferman›, Ankara. Van de Mieroop, M (2006). Antik Yak›ndo¤u’nun Tarihi (Çev. S. Gül), Ankara.

ESK‹ MEZOPOTAMYA VE MISIR TAR‹H‹

Amaçlar›m›z

N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Mezopotamya’n›n en güçlü devletleri olan Yeni Assur ve Yeni Babil krall›klar›n›n geniflleme ve büyüme sürecini aç›klayabilecek, Nüfus nakli/tehcir uygulamalar›n›n gerekçelerini ve boyutlar›n› de¤erlendirebilecek, Yeni Babil Krall›¤›’n›n y›k›l›fl›yla Önasya’daki siyasal güç merkezlerinin nas›l yer de¤ifltirdi¤ini aç›klayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • Tehcir • Lamaflflu

• Eski Ahit • Asma Bahçeler

‹çindekiler Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Yeni Assur ve Yeni Babil Krall›¤›: Siyasi Tarih

• G‹R‹fi • YEN‹ ASSUR KRALLI⁄I • YEN‹ BAB‹L KRALLI⁄I

Yeni Assur ve Yeni Babil Krall›¤›: Siyasi Tarih G‹R‹fi Yeni Assur Krall›¤› ve onun miras›n› devralan Yeni Babil Krall›¤›, Eskiça¤’da Mezopotamya’da geliflen uygarl›klar›n son temsilcileridir. Assur ve Babil, Mezopotamya’da kuzey ve güneyin temsilcisi olarak birkaç biny›l boyunca önemini korumufltur. MÖ ikinci biny›lda Eski Assur ve Eski Babil, arkas›ndan kuzeyde Orta Assur ve güneyde Kassit sürecinin yafland›¤›n› bir önceki ünitede anlatm›flt›k. Yeni Assur Krall›¤› MÖ yaklafl›k 1000 ile 612; Yeni Babil ise MÖ 625-539 y›llar› aras›ndaki dönemi kapsar. Yeni Assur Krall›¤›, yaklafl›k dört yüz y›ll›k egemenlik sürecinde, en güçlü oldu¤u sekiz ve yedinci yüzy›lda, güneyde Basra Körfezi, do¤uda ‹ran’›n bir bölümü, kuzeyde Toros Da¤lar›, bat›da Suriye, Do¤u Akdeniz sahilleri, Çukurova ve M›s›r’a egemen olmufltur. Bu döneme kadar hiçbir Do¤ulu krall›k bu kadar genifl s›n›rlara sahip olmam›flt›. Ele geçirdi¤i bölgelerde, Geç Hitit, Arami, ‹brani, Hurri ve Mitanni gibi farkl› kökenden birçok toplum bulunmaktayd›. Assur Krall›¤›, bütün bu bölgelerden ald›¤› a¤›r vergiler, elde etti¤i ganimetler ve insan gücü ile y›k›l›fl sürecine kadar büyümüfltür. Eski baflkent Assur’dan (Kalat fiergat) sonra Yeni Assur Dönemi’nde s›ras›yla Kalhu (Nimrud), Dur fiarrukin (Khorsabad) ve Ninive baflkent olarak yeniden infla edilmifltir. Bu dönemde ele geçirilen bölgelerde, eski yerleflmeler önce vergiye ba¤lanm›fl arkas›ndan da birer eyalet merkezine dönüfltürülmüfltür. Assur Krall›¤›’na kat›lan baz› yerlerde, baflkent modelinde yeni eyalet merkezleri infla edilmifltir. Assur, Sümerlerden beri birkaç bin y›ld›r devam eden köklü geleneklere sahip bir devletti. Zaman içinde farkl› kültürlerden ald›¤› etkilerle hepsini aflan boyutlarda projeler gelifltiren bir imparatorluk haline geldi. Orduya asker olarak almak, tarlalarda ve inflaatlarda çal›flt›rmak, güvenli¤i sa¤lamak ve yeni eyalet merkezlerine nüfus kazand›rmak gibi birçok amaç için tehcire tabi tuttu¤u insanlar›n say›s› üç yüz y›lda üç - dört milyona ulaflm›flt›r. Yeni Babil Krall›¤› da bu tehcir sürecini benzer flekilde devam ettirmifltir. Her iki devletin Do¤u Akdeniz k›y›lar›na, Kudüs çevresine yapt›klar› seferlerin Eski Ahit’te anlat›lmas›, insanl›¤›n belle¤ine yerleflerek bu toplumlar›n Bat›’da tan›nmas›n› sa¤lam›flt›r. S‹ZDEaras›nda naYeni Assur Krall›¤›’n›n egemen oldu¤u co¤rafya ile Mezopotamya’n›nSIRA s›n›rlar› s›l bir iliflki kurulabilir?

Eski Ahit: Büyük bölümü ‹branice, bir bölümü de Aramice yaz›lm›fl olan, Tevrat ve Zebur da dâhil olmak üzere 39 kitaptan oluflan kutsal kitap.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

D‹KKAT

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

YEN‹ ASSUR KRALLI⁄I Resim 5.1 Yeni Assur Krall›¤› ve komflular› (Köro¤lu 2010).

Ege, Anadolu ve Do¤u Akdeniz k›y› fleridi baflta olmak üzere Anadolu ve Mezopotamya, MÖ 1200 y›llar›ndan itibaren birkaç yüzy›l sürecek gerileme ve çöküfl dönemine girmiflti. Kuzey Mezopotamya’da Orta Assur Krall›¤›, on birinci yüzy›lda I. Tiglat-pileser gibi güçlü krallar› ile bu süreci atlatmaya çal›flm›fl ancak baflar›l› olamam›flt›. Suriye’den Aramiler ve kuzeyden Muflkilerin göçü Orta Assur Krall›¤›’n› baflkent ve çevresine kadar çekilmeye mecbur b›rakm›flt›. Demir Ça¤›’n›n (MÖ 1200-330) bafllang›c› olarak kabul edilen bu yeni dönem, birçok bak›mdan önemli geliflmelere sahne olmufltur. M›s›r ve Do¤u Akdeniz k›y› fleridinde ilk tek tanr›l› dinin yay›lmaya bafllamas› tarihsel bir dönüflüm olmas› aç›s›ndan dikkate de¤erdir. Eritilmesi ve ifllenmesi oldukça geliflmifl f›r›nlar ve atölyeler gerektiren demirin yayg›nlaflmas›, yeni tar›m aletleri ve silahlar›n yap›m›na olanak tan›m›flt›r. Bu nedenle demiri kullanan uygarl›klar di¤erleriyle rekabette önemli bir avantaj elde etmifltir. Yeni Assur Krall›¤› üç yüz y›l› aflk›n bir dönem boyunca yaln›zca Mezopotamya’n›n de¤il, Anadolu, Akdeniz dünyas›, ‹ran ve hatta M›s›r’› da içine alan bütün bölgenin en büyük süper gücü idi. Bu genifl co¤rafyada kurulan bütün devletler, bir flekilde, yönetim anlay›fl›, mimari, sanat ve teknolojide Assur’dan etkilenmifltir. Kuzey Suriye’deki Geç Hitit Devletleri, Do¤u Anadolu çevresindeki Urartu, Anadolu’da Frig, Lidya, ‹ran’da Med, Güney Mezopotamya’da Babil, Do¤u Akdeniz’deki kent devletleri ve M›s›r bu dönemin politik dünyas›nda Assur’u izleyen ve ba¤ kuran devletler aras›nda say›labilir.

5. Ünite - Yeni Assur ve Yeni Babil Krall›¤›: Siyasi Tarih

Yeni Assur Krallar› II. Assur-rabi

1012-972

II. Assur-res-ifli

971-967

II. Tiglat-pileser

966-935

II. Assur-dan

934-912

II. Adad-nirari

911-891

II. Tukulti-Ninurta

890-884

II. Aflurnasirpal (Assur-nasir-apli)

883-859

III. fialmaneser

858-824

V. fiamfli-Adad

823-811

III. Adad-nirari

810-783

IV. fialmaneser

782-773

III. Assur-dan

772-755

V.Assur-nirari

754-745

III. Tiglat-pileser

744-727

V. fialmaneser

726-722

II.Sargon

721-705

Sanhêrib (Sennaherib, Sîn-ahhe-eriba)

704-681

Esarhaddon (Assur-aha-iddina)

680-669

Aflurbanipal (Assur-bani-apli, Osnappar)

668-627

Assur-etel-ilani

626-?

Sin-flumu-liflir Sin-flarra-iflkun

? -612

II. Assur-uballit

611-609

Önasya’da birkaç yüzy›ll›k kriz döneminin arkas›ndan yukar›da sayd›¤›m›z Demir Ça¤› krall›klar› kurulur. Bunlardan Urartu, Frig ve Lidya gibi birçok devlet, Assur’dan farkl› olarak bölgelerine Demir Ça¤›’nda gelen hanedanlarca kurulmufltu. Yeni Assur kral listeleri ve krallar›n y›ll›klar› MÖ bin y›llar›ndan itibaren Assur krallar›n›n adlar›n› vermekle birlikte, krall›¤›n geniflleme ve güçlenme sürecinin MÖ onuncu yüzy›lda bafllad›¤› anlafl›lmaktad›r. II. Assur-dan ve o¤lu II. Adad-nirari, bu süreci bafllatan Assur krallar›d›r. Bu dönemde Kuzey Suriye’ye sefer yapan Assur ordular›, Aramilerin yo¤un olarak yerleflti¤i kentleri vergiye ba¤lam›fl ve etkinlik alan›n› Habur bölgesine kadar geniflletmifltir. Bu bölgeyi Bit Bahiyani adl› Arami kökenli bir afliret yönetmekteydi. Büyük bir bölümü yar› göçebe olan bu halk› bir devletin kontrolüne almak oldukça zordu. Adad-nirari, krall›¤›n›n sonlar›nda Hanigalbat çevresine üst üste yedi sefer yapmak zorunda kalm›flt›r. Assur Krall›¤› bundan sonra bölgedeki kentleri kendine vergi ve haraç veren yönetimler haline getirmifl ve böylece Akdeniz’e ve Toroslardaki hammadde yataklar›na ulaflan yollar›n denetimini sa¤lam›flt›. Assur’un yeniden güçlenmeye bafllad›¤› bu dönemde güneyde Babil de güçlenmekteydi. MÖ 891 y›l›nda Babil ile Assur aras›nda yap›lan bir antlaflma karfl›l›kl› k›z al›p vermeyle güçlendirilmifltir. Yeni Assur Krall›¤›’n›n siyasal anlamda geniflleme politikas› iki bölge üzerinde yo¤unlaflmaktad›r. Bunlardan birincisi bat›da Geç Hitit ve Arami krall›klar›n›n bulundu¤u Kuzey Suriye ve Güneydo¤u Anadolu, ikincisi ise güneydeki Babil ve çevresi idi. II. Adad-nirari’nin yerine geçen o¤lu II. Tukulti-Ninurta, Mardin ve Tur Abdin Da¤lar› (Kafliyari) üzerinden ilerleyerek Diyarbak›r bölgesine yerleflmifl olan Arami kabilesi Bit-Zamani üzerine seferler yapt›. Bit-Zamani kabilesi Amedi’yi (Di-

Hanigalbat: Yukar› Habur bölgesinin Assur yaz›tlar›nda geçen ad›.

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

yarbak›r) baflkent yapm›flt›. Uzun süre bu kent Assur’a karfl› bir direnç noktas› olarak varl›¤›n› korumufltur. II. Tukulti-Ninurta döneminde, antlaflmalarla güvence alt›na al›nm›fl Babil çevresindeki düzen bozulmufltu. Assur ordular› bu yönde yapt›klar› seferlerle s›n›rlar›n› Dur-Kurigalzu ve Sippar’a kadar geniflletmifltir. Resim 5.2 Dicle k›y›s›nda II. Aflurnasirpal taraf›ndan kurulan yeni baflkent Kalhu’nun Layard taraf›ndan çizilen temsili resmi. Solda ziggurat, sa¤da saray (Layard 1853b).

Yeni Assur Krall›¤›’n›n MÖ dokuzuncu yüzy›ldaki en güçlü krallar› II. Aflurnasirpal ve o¤lu III. fialmaneser’dir. Assur ordular› bu dönemde bütün komflular› üzerine gitmifl, ola¤anüstü miktarlarda ganimetler toplam›flt›r. Assur krallar›, devletin güçlü oldu¤u dönemlerde neredeyse her y›l sefere ç›kmaktayd›lar. Bu seferler, y›ll›klarda ayr›nt›l› olarak anlat›lmaktad›r. Ganimet elde etmek, vergiye tabi k›lmak, s›n›rlar› geniflletmek ve s›n›r bölgelerini güvenli hale getirmek gibi birçok amaçla yap›lan seferler, bat›da Çukurova bölgesine ve Do¤u Anadolu yüksek yaylas›na kadar ulaflm›flt›r. Denetim alt›na al›nan bölgelerden elde edilen ganimetler ve sa¤lanan yeni insan gücü, baflkent çevresinin imar›nda kullan›lmaya baflland›. Elde edilen ganimetlerin büyük bölümü asl›nda, büyüyen kentlerin ihtiyaçlar›n› ve yeni inflaatlar›n masraflar›n› karfl›lamak için kullan›lmaktayd›. II. Aflurnasirpal’›n en büyük projesi ülkenin yeni baflkenti olarak Kalhu’yu (Nimrud) infla etmesidir. Resim 5.3 II. Aflurnasirpal’in baflkenti Kalhu’daki saray›n›n taht odas›. Bu resim, A.H. Layard taraf›ndan ortaya ç›kar›lan arkeolojik buluntular esas al›narak yap›lm›flt›r. Ortada kral, sa¤da had›m görevli, solda vezir ve yaz›c›lar gösterilmektedir (Layard 1853).

5. Ünite - Yeni Assur ve Yeni Babil Krall›¤›: Siyasi Tarih

II. Aflurnasirpal, iktidarda kald›¤› yirmi befl y›l boyunca kay›tlara geçen on dört sefer yapm›flt›r. Onun hedefleri aras›nda öncelik yine ülkenin bat›s›yd›. II. Aflurnasirpal Zagroslardaki Diyala bölgesine üç sefer yapt›. Yukar› Dicle bölgesine MÖ 882, 879 ve 866 y›llar›nda üç kez ilerledi. Assur krallar›, baflkentlerinin bulundu¤u bölgeye hayat veren Dicle’nin kaynak bölgesini oldukça önemsemekteydiler. Bu bölge, tar›m potansiyeli kadar, hammadde ve maden yataklar› bak›m›ndan da oldukça zengindi. ‹lk seferde, Dicle k›y›s›nda Tuflhan’da (Üçtepe) bir eyalet merkezi kuruldu. Böylece bölge, Amedi (Diyarbak›r) kenti çevresini sahiplenen Arami kökenli Bit-Zamani kabilesine terk edilmemifltir. Bu seferlerin kay›tlar›nda bölgede bulunan bütün Nairi krallar›ndan vergi al›nd›¤› belirtilir. Kral›n bölgeye gelifli ve Tuflhan’da bir saray inflas›, orada dikti¤i bir stel üzerinde (Kurkh steli) flu flekilde anlat›l›r. “Kafliyari Da¤›’n› geçtikten sonra ikinci kez Nairi ülkelerine girdim. Sigiflu kentinde kamp kurdum ve geceyi geçirdim. Sigiflu kentinden hareketle Tupusu o¤lu Lapturu’nun güçlendirilmifl kenti Madara’ya yaklaflt›m. Kent iyice güçlendirilmifl dört duvarla çevrilmiflti. Kenti kuflatt›m. Güçlü silahlar›m›n görünüflünden korkuya kap›ld›lar ve onlardan mallar›n› mülklerini ve hizmetim için o¤ullar›n› ald›m. Vergi ve haraç vermeleri kofluluyla hayatlar›n› ba¤›fllad›m. Kenti yakt›m, y›kt›m ve harabeye çevirdim. Madara kentinden hareketle Tuflhan kentine girdim. Tuflhan’da bir saray kurdum. Tuflhan’da Nirdun ülkesinden vergi ve haraç olarak atlar, kat›rlar, kazanlar, ayna, öküz koyun ve flarap ald›m. Tupusu o¤lu Lapturu’nun yönetti¤i, Kafliyari Da¤› üzerindeki iyi tahkim edilmifl altm›fl kenti y›kt›m, yakt›m, harabeye çevirdim. ... Benden önce gelen Assur kral› prens fialmaneser’in Nairi ülkeleri s›n›r›nda yapt›rd›¤› garnizonlar olan Sinabu ve Tidu kentleri Aramiler taraf›ndan zorla ele geçirilmifllerdi; ben tekrar elde ettim. Nairi ülkesinde Assur kalelerini ellerinde tutan Assurlular -ki bunlar Arami ülkesine tabi k›l›nm›fllard›- onlar›n kentlerini ve yerleflim alanlar›n› ele geçirdim ve huzur içinde oturulur k›ld›m. Bit-Zamanili Amme-baala’ya ait olan Ahlamu Aramilerinden bin befl yüz kifliyi yerlerinden ald›m ve Assur’a götürdüm. Nairi ülkelerinin hasad›n› toplad›m ve ülkemin geçimi için Tuflhan, Damdammusa, Sinabu ve Tidu kentlerinde depolad›m.” (Grayson 1996).

Yaz›ttan anlafl›ld›¤› üzere Assur ordular›, Mardin üzerinden kuzeye ilerlemifllerdir. Buradaki Kafliyari Da¤lar›, günümüzde Mardin ile Diyarbak›r aras›ndaki Tur Abdin Da¤lar›d›r. Hemen kuzeyinde Nairi ülkeleri bafllamaktad›r. Yani Yukar› Dicle bölgesi ve Amedi (Diyarbak›r) Nairi ülkelerinin bir parças›d›r. Bu bölgede ordunun ilerleyifli gün gün anlat›lmakta, nerede konaklad›¤› ve sonra hangi kente ulafl›ld›¤› belirtilmektedir. Ordunun Eskiça¤ koflullar›nda bir günde ortalama yirmi befl-otuz kilometre yol alabilece¤i düflünüldü¤ünde, Assur yaz›tlar›nda geçen yerlerin günümüzde neresi oldu¤u bulunabilir. Ayr›ca savafl arabalar›na sahip ordunun ilerleyebilece¤i geçit bölgelerinin belirli olmas› da bu konuda tespitte bulunmay› kolaylaflt›r›r. Assur kral› Tuflhan’da bir saray kurdu¤undan ve stel dikti¤inden söz etmektedir. 1863 y›l›nda söz konusu stel Üçtepe (eski Kurkh) köyünde bulunmufl ve British Müzesi’ne tafl›nm›flt›r. Burada 1988-1992 aras›nda yap›lan kaz› çal›flmalar›nda Assur saray›n›n mimari kal›nt›lar› da belirlenmifltir. Assur ordusunun bölgede Aramilerle mücadele etti¤i, bir k›sm›n› tehcir yoluyla Assur’a götürdü¤ü anlafl›lmaktad›r. Aramiler, Assur Krall›¤›’na Kuzey Suriye’de de büyük bir direnç oluflturmaktayd›lar. II. Aflurnasirpal, Til-Barsip (Tel Ahmar) çevresine egemen olan Bit-Adini ad-

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Resim 5.4 III. fialmaneser’in Diyarbak›r yak›n›ndaki Üçtepe Höyü¤ü (eski Kurkh) üzerinde bulunan steli (Köro¤lu 2010).

l› Arami Krall›¤› üzerine en az dört sefer yapm›fl, F›rat’›n bat›s›na geçerek Akdeniz k›y›lar›na ulaflm›flt›r. F›rat’›n bat›s›ndaki bölgeler bu dönemde vergi vermek kofluluyla varl›klar›n› korumufllard›r. II. Aflurnasirpal’den sonra Assur taht›na oturan III. fialmaneser otuz dört y›ll›k saltanat› boyunca en az otuz dört sefer yapt›. Bat›da, bir problem olarak varl›¤›n› koruyan F›rat Nehri çevresindeki Bit-Adini adl› Arami Krall›¤› Assur eyaletine dönüfltürüldü. Bu krall›¤›n baflkenti Til-Barsip’in ad› MÖ 856 y›l›nda Kar-fialmaneser olarak de¤ifltirildi. Suriye’deki devletler için ciddi bir tehlike oluflturan bu durum, onlar› Assur’a karfl› bir birlik oluflturmaya zorlad›. fiam (Damaskus) kral› Hadadezer’in (Adad-idri) yönetiminde birleflen devletler aras›nda ‹srail, Ammon, Fenike prenslikleri, hatta M›s›r ve Araplar bile vard›. III. fialmaneser ile müttefikler Asi Nehri yak›nlar›ndaki Karkar mevkiinde MÖ 853 y›l›nda yap›lan büyük savaflta birbirlerine üstünlük sa¤layamad›lar. Kendini savafl›n galibi olarak aktaran Assur kral›, bu savafltan sonra daha ileri gidememifl ve geri dönmek zorunda kalm›flt›r. Bölgede fiam gibi güçlü krall›k merkezleri Assur’a boyun e¤memifltir. Do¤u Akdeniz’e ulaflan önemli bir yol üzerindeki Kargam›fl Assur egemenli¤ine girmifl, ancak burada kurulan düzen uzun süre istikrarl› gitmemifltir. III. fialmaneser, bat›da Çukurova ve Toroslara, kuzeyde de Do¤u Anadolu bölgesine seferler yapt›. Kue (Çukurova’da), Tabal (Kayseri çevresinde) ve Melid (Malatya) gibi krall›klardan vergi ald›. Do¤u Anadolu’ya ise en az befl kez ilerledi¤i kaydedilmifltir. Bu seferleri anlatan Assur yaz›tlar› ayn› zamanda Van Gölü havzas›nda Urartu Devleti’nin kurulufl sürecine ait bilgiler de verir. ‹lk krallardan Arame ve arkas›ndan Sarduri, fialmaneser’e ra¤men Urartu Krall›¤›’n›n kuruluflunu gerçeklefltirmifllerdir. III. fialmaneser döneminde ad› ilk kez geçen toplumlardan biri de ‹ran’daki Medlerdir. Assur’un güney komflusu Babil’in bu dönemde, Assur ile boy ölçüflebilecek güçte bir krall›k oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Yeni Assur Krall›¤› özellikle II. Aflurnasirpal ve III. fialmaneser döneminde Önasya’n›n en güçlü devletlerinden biri olmufltu. S›n›rlar› kuzeyde Toroslar, bat›da F›rat, güneyde Babil ve do¤uda da Zagroslar› afl›p Med ülkesine ulaflm›flt›. H›zl› bir biçimde büyüyen krall›kta ele geçirilen topraklar›n yönetimi, ya vergi vermesi kofluluyla eski yöneticilere b›rak›l›yor ya da kurulan eyalet merkezlerine yeni valiler atan›yordu. III. fialmaneser’in son y›llar›nda orduyu valiler veya komutanlar sefere götürmeye bafllam›flt›. Ayr›ca merkezin kontrolü zay›flay›nca atanan valiler bölgelerinde yerel krallar gibi güçlenmifllerdi. III. fialmaneser’in kardefli Assur-dan’in-apla’n›n taht› ele geçirmek için bafllatt›¤› isyana bölgelerinde ba¤›ms›z olmak isteyen yirmi yedi büyük kentin yöneticisi kat›lm›flt›r. Bu isyan III.

5. Ünite - Yeni Assur ve Yeni Babil Krall›¤›: Siyasi Tarih

fialmaneser’in ölümünden sonra da kesilmedi. Assur bundan sonraki k›rk y›l› aflk›n bir süre, kazan›mlar›n›n önemli bir bölümünü koruyamad›. Ülkenin bat›s›nda Kuzey Suriye’de Aramilerin Bit-Adini Krall›¤› ve Kargam›fl kontrolden ç›km›flt›. Assur’un s›n›rlar› Yukar› Habur bölgesine kadar gerilemiflti. Assur Krall›¤›’n›n zay›flad›¤› süreç, Melid (Malatya), Kummuh (Kommagene, Ad›yaman), Tabal (Kayseri), Kue, Hilakku (Çukurova, Kilikya), Gurgum (Marafl), Unki (Antakya) ve Kargam›fl gibi Geç Hitit devletlerinin güçlenmesine olanak sa¤lad›. An›tsal girifl kap›lar›n› süsleyen ve Geç Hitit sanat›n›n temsilcileri olarak kabul edilen kabartma ve heykellerin büyük bölümünün Assur bask›s›n›n hissedilmedi¤i bu dönemde üretildi¤i anlafl›lmaktad›r. Ayn› dönemde Frig Devleti Sakarya Nehri civar›nda kurulufl sürecini tamamlam›fl etkinli¤ini Orta Anadolu’nun do¤usuna kadar geniflletmiflti. Kuzeydeki Urartu Devleti, MÖ sekizinci yüzy›l›n ortalar›na kadar Do¤u Anadolu, Kuzeybat› ‹ran ve Kafkasya’n›n bir bölümüne egemen olmufl, Geç Hitit devletlerinden F›rat’›n bat› k›y›lar›ndaki Melid ve Kummuh’u haraca ba¤lamay› baflarm›flt›. Assur’un zay›flamas›yla Yukar› Dicle bölgesinde kurulmufl olan garnizonlar boflalt›lm›fl ve bölgede denetim kaybedilmiflti. Urartu yaz›tlar›nda geçen baz› yer adlar›, kral Minua önderli¤indeki Urartu ordusunun dokuzuncu yüzy›l bafllar›nda ya¤malamak amac›yla Toroslar› aflarak Dicle havzas›na indi¤ini göstermektedir. fialmaneser’in veliahd› V. fiamfli-Adad zaman›nda isyanlar bast›r›lmakla birlikte Assur’un yeniden bölgesinin süper gücü olma giriflimi ancak MÖ 745 y›l›nda tahta ç›kan III. Tiglat-pileser döneminde bafllayabilmifltir. V. fiamfli-Adad dönemine ait yaz›l› kaynaklar, Nairi ülkesine sefer yap›ld›¤›n›, Babil’in ise ya¤maland›¤›n› bildirmektedir. Halefi III. Adad-nirari çocuk denecek yaflta tahta ç›kt›¤› için bir süre annesi fiammuramat ülkeyi yönetmifl, bu durum geleneklerine ba¤l› Mezopotamya toplumunda efsanelefltirilecek kadar abart›lm›flt›r. III. Adad-nirari’den sonra tahta ç›kan üç kral döneminde de iç problemler ülkeyi meflgul etmifltir. Bu kar›fl›k sürecin sonunda MÖ 745 y›l›nda III. Tiglat-pileser bir taht entrikas›yla kral olmufltur. SIRA yaklafl›m S‹ZDE Yeni Assur Krall›¤› ile komflular› aras›ndaki iliflkileri belirleyen temel nas›ld›? Bir de¤erlendirme yap›n›z.

Krall›ktan ‹mparatorlu¤a

fiammuramat: Sami kökenli toplumlarda ailenin, devletin, bürokrasinin ve toplumsal hayat›n bütünü erkekler taraf›ndan kontrol edilmekteydi. III. AdadNirari’nin annesi fiammuramat’›n bir süre çocuk yafltaki o¤lu ad›na ülkenin yönetiminde söz sahibi olmas›, böyle bir toplum yap›s›nda efsanelefltirilecek kadar abart›lm›flt›r. Bu mitolojik anlat›m›n Ortaça¤’a kadar devam etti¤i görülür. Baz› Ortaça¤ kaynaklar›nda Van Kalesi’nin bile bu kraliçe taraf›ndan yapt›r›ld›¤› anlat›l›r.

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Bir saray entrikas›yla tahta ç›kan III. Tiglat-pileser, Assur Krall›¤›’n›n y›k›l›fl›na kaO R Tiglat-pileser, U dar devam eden kesintisiz geniflleme sürecini bafllatan krald›r.S III. bütün ülkede etkinli¤ini art›rmak için bir dizi reform gerçeklefltirdi. Eyaletleri küçülttü, orduyu güçlendirdi ve haberleflme a¤› kurdu. Bu dönemde Assur Krall›D‹KKAT ¤›’n›n çevresinde önemli geliflmeler yaflanmaktad›r. Kuzeyde Urartu, s›n›rlar›n› Kuzeybat› ‹ran’daki Urmiye havzas›na, bat›da da Geç Hitit krall›klar›n›n bulundu¤u SIRA S‹ZDE bölgeye kadar geniflletmifl, Assur ülkesine ya¤ma seferleri düzenlemeye bafllam›flt›. Do¤uda ‹ran’da Medler güçlerini art›rmaktayd›lar. Bat›da Geç Hitit ve Arami kent devletleri Assur’un zay›f oldu¤u dönemde yeniden güçlü birer krall›k haline AMAÇLARIMIZ dönüflmüfl ve ortak düflmana karfl› ittifaklar yapacak kadar organize olmufllard›. Güneyde Babil ve Kaldeliler Assur’a karfl› olan güçlerin merkezinde yer al›yordu. Tiglat-pileser tahta ç›kt›¤›nda Urartu kral› II. Sarduri, F›rat KNehri nü‹ T Açevresine P fuz etmek için Melid ve Kummuh krall›klar›n› kendine ba¤lam›fl, di¤er Geç Hitit devletleri üzerindeki denetimini art›rmak için harekete geçmiflti. Urartu müttefiklerinin oluflturdu¤u güçlerle Assur ordusu aras›ndaki savafl MÖ Ad›yaT E L743 E V ‹ Zy›l›nda YON man bölgesindeki Halpa’da (Gölbafl›) gerçekleflti. Assur ordusu büyük bir zafer ka-

N N

‹NTERNET

SIRA S‹ZDE

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Midas: MÖ sekizinci yüzy›l›n önemli siyasal aktörlerinden biri Frig kral› Midas’t›r. Kargam›fll› Pisiris ve Assur kral› II. Sargon ile ça¤dafl olan bu kral, Assur yaz›tlar›nda Muflkili Mita olarak an›l›r.

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

zand›. Urartu bu savafltan sonra ülkesinin bat›s›ndaki etkinli¤ini bir süre için kaybetmifltir. Ancak Assur’un da Toroslar›n kuzeyine egemen oldu¤unu söylemek zordur. Tiglat-pileser, Urartu’ya karfl› ikinci büyük seferini MÖ 735 y›l›nda yapt›. Assur ordusu bu kez Urartu’nun baflkentine kadar ilerleyerek Tuflpa’n›n surlar›n› kuflatm›flt›r. Assur yaz›tlar›n›n abart›l› ifadeleri bile baflkentin düfltü¤ünü söylememektedir. Urartu bu savafltan büyük yara almakla birlikte k›sa zamanda tekrar toparlanm›flt›r. Assur Krall›¤› III. Tiglat-pileser döneminde Yukar› Dicle bölgesindeki Tuflhan adl› eyalet merkezini yeniden infla etti. Assur ülkesinin bat›s›nda Akdeniz k›y› fleridine kadar olan tüm krall›klar vergiye ba¤land›. F›rat’›n do¤usundaki Arami kenti Hadatu eyalet merkezine dönüfltürülerek içinde bir Assur saray› infla edildi. III. Tiglat-pileser’in güneydeki Babil ile iliflkileri bafllang›çta dostça olmakla birlikte Kaldelilerin MÖ 729 y›l›ndaki isyan› sonras›nda Babil do¤rudan Assur’a ba¤land›. Tiglat-pileser “Sümer ve Akkad Ülkelerinin Kral›” unvan›n› da kullanarak kendini Babil kral› ilan etti. Tiglat-pileser, do¤uda Zagros Da¤lar›n› aflarak Medlerle savaflm›fl (737-736) ve ald›¤› binlerce esiri baflka bölgelere nakletmiflti. Ancak bölgede Assur’a ba¤l› bir yönetim oluflturma çabas› sonuçsuz kalm›flt›r. III. Tiglat-pileser’den sonra k›sa bir süre tahta oturan V. fialmaneser’in ard›l› II. Sargon birçok alanda babas› III. Tiglat-pileser’in politikas›n› izlemifltir. Yerel yöneticilerin idaresinde olan ve Assur’a vergi veren Kargam›fl, Kue, Atuna, Tabal ve Melid gibi Geç Hitit krall›klar›, Orta Anadolu’da güçlenen Muflkili Mita (Frig kral› Midas) ile birlikte Assur’a karfl› direnme konusunda iflbirli¤i yapm›fllard›. M›s›r, Do¤u Akdeniz bölgesini Assur’a kapt›rmamak için mücadele ediyordu. Toroslar›n kuzeyindeki Urartu Krall›¤› Urmiye havzas›ndaki etkinli¤ini art›r›yordu. MÖ sekizinci yüzy›l sonlar›nda kuzeyden Anadolu’ya yönelen Kimmer göçleri ise yaln›zca Assur için de¤il bütün bölge krall›klar› için tehlike olmaya bafllam›flt›. Bütün bunlara ek olarak güney komflusu Babil, Elam’›n devreye girmesiyle yeniden Assur’a karfl› cephe oluflturma sürecine girmiflti. Sargon Geç Hitit krall›klar› üzerinde hâkimiyet kurmak için büyük çaba harcad›. Frig kral› Midas’›n deste¤ini alan Tabal Assur’un yeni hedefi olmufltu. Sargon bu ittifaka karfl› MÖ 718 y›l›nda bir sefer yapm›fl, karfl› cephede yer ald›¤› anlafl›lan Kargam›fl kral› Pisiris de cezaland›r›lm›flt›r. Ancak Mezopotamya co¤rafyas›ndan farkl› olan da¤l›k Toroslardaki savafl›n, Assur yaz›tlar›n›n kaydetti¤i kadar baflar›l› olmad›¤› anlafl›lmaktad›r. Birkaç y›l sonra Sargon (MÖ 715) Frig kral› Midas, Tabal ve Urartu koalisyonuna karfl› bat›ya bir sefer daha yapmak zorunda kalm›flt›r. Assur’a karfl› büyük direnç gösteren Tabal, co¤rafi konumu nedeniyle avantajl›yd›. Bu bölgedeki ittifak ancak Kimmerlerin Anadolu içlerine ilerlemesiyle da¤›lm›fl, Frigler Assur’dan yard›m istemek zorunda kalm›fllard›. Ancak Tabal bir direnç noktas› olarak kald›. Nitekim Sargon MÖ 705 y›l›nda son seferini yine Tabal üzerine yapm›fl ve bu savaflta ölmüfltür. Assur’un Urartu ile mücadelesi MÖ 714 y›l›nda yap›lan büyük bir sefer kapsam›nda bafllad›. Urmiye Gölü’nün güneyindeki Manna ve Zikirtu bölgelerine ilerleyen Assur ordusu, da¤l›k bölgede karfl›laflt›¤› Urartu ordusunu bozguna u¤ratt›. Sargon bu sefer s›ras›nda Urartular›n ulusal tanr›s› Haldi’nin Van Gölü’nün güneyindeki Muflaflir Tap›na¤›’n› ya¤malad›. Urartu, bu yenilgiden sonra Urmiye havzas›ndan çekilmek zorunda kald›. Assur’un Suriye ve Do¤u Akdeniz bölgesinde kurdu¤u üstünlük M›s›r’›n ayn› bölge ile ilgilenmesi nedeniyle s›k s›k kesintiye u¤ramaktayd›. Sargon bu bölgedeki güçlerle MÖ 720 y›l›nda Karkar mevkiinde savaflt› ancak k›sa bir süre sonra M›s›r’›n bölgeye müdahalesi yüzünden tekrar sefer yapmak zorunda kald›. ‹ki savafl

5. Ünite - Yeni Assur ve Yeni Babil Krall›¤›: Siyasi Tarih

sonunda Assur ordular› bütün Do¤u Akdeniz k›y› fleridini M›s›r s›n›r›na kadar denetim alt›na alm›fl, hatta M›s›r haraç ödemek zorunda b›rak›lm›flt›r. Sargon’dan sonra tahta ç›kan Sanhêrib (Sennaherib) s›n›rlar› geniflletmeye devam etti. Bu dönemin en önemli geliflmesi güneydeki Babil’in yak›l›p y›k›lmas› ve yeni bir baflkent olarak Ninive’nin inflas›d›r. Bafllang›çta Sanhêrib’in Babil politikas›, bu kutsal ve önemli güç merkezinin sayg›nl›¤›na zarar vermeden denetim alt›nda tutulmas› üzerine kuruluydu. Mezopotamya’da Babil’deki tap›naklara ve kült merkezlerine duyulan sayg› Assur krallar›n› buna mecbur b›rakmaktayd›. Bu do¤rultuda Sanhêrib Elam’›n Babil ile iliflkisini kesmeye çal›fl›lm›fl, Babil’de kendi yandafl› bir kral› tahta oturtmufl, bu da çözüm olmay›nca kendi o¤lunu burada yönetici yapm›flt›r. Ancak bütün bu uygulamalar Babil’i Assur’un denetiminde tutmaya yetmemifltir. Sanhêrib MÖ 700 y›llar›nda yapt›¤› bir seferle direnç oluflturan bütün kentleri ve Babil’i yerle bir etmifltir. Surlar ve tap›naklar y›k›lm›fl, ülke ya¤malanm›flt›r. Tanr› heykelleri Assur’a getirilmifltir. Mezopotamya ve özellikle de Assur halk› tanr›lar›n rahats›z edilmifl oldu¤unu düflünerek bu olay nedeniyle cezaland›r›lacaklar› inanc›yla büyük bir endifle ve korkuya kap›lm›fllard›r. Sanhêrib, babas› gibi Do¤u Akdeniz k›y›lar›na da sefer yapm›fl ve M›s›r s›n›r›na kadar olan bölgeyi ya¤malam›flt›r. Yahuda Krall›¤›’n›n baflkenti Lakifl’in halk› sürgün edilmifl, Kudüs a¤›r bir bedel ödeyerek ya¤madan kurtulmufltur. Kudüs’ün kuflat›lmas› Tevrat’ta da anlat›l›r. Sanhêrib MÖ 696 ve 695 y›llar›nda babas› Sargon’a direnmifl olan Kue ve Tabal üzerine gitti. Çukurova’n›n önemli kenti Tarzi’yi (Tarsus) ele geçiren Sanhêrib buraya kendine ba¤l› bir yönetici tayin etti. Tabal seferinin ise baflar›s›z oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Sanhêrib’den sonra, Assur taht›nda on iki y›l kadar kalabilen, Esarhaddon kral oldu. Assur yaz›l› belgeleri bu döneme s›¤d›r›lan birçok ilginç olay aras›nda M›s›r’›n önemli kenti Memphis’in ya¤malanmas›n› ve Babil’in itibar›n›n iadesi için at›lan ad›mlar› öne ç›kar›rlar. Esarhaddon Do¤u Akdeniz k›y›lar›na ve M›s›r’a MÖ 679, 674 ve 671 y›l›nda üç sefer yapm›fl, sonuncusunda M›s›r’›n baflkenti Memphis’i ele geçirerek “Afla¤› ve Yukar› M›s›r’›n Fatihi” unvan›n› ad›n›n önüne ekletmifltir. Babil’in ya¤malanmas›n›n toplum üzerindeki olumsuz etkisini azaltmak amac›yla bu dönemdeki kazan›mlar›n›n bir bölümünü Babil ve çevresinin imar›na harcam›flt›r. Assur’a tafl›nm›fl olan tanr› Nabu heykelleri de Babil’deki as›l mekânlar›na yerlefltirilmifltir. Anadolu Demir Ça¤› krall›klar›ndan Urartu, Frig ve Lidya için oldu¤u kadar Assur için de gittikçe büyüyen tehlike Kimmer göçleriydi. Esarhaddon MÖ 679 ile 676 tarihlerinde Anadolu’daki Kimmerler üzerine en az iki sefer yapm›flt›r. Ancak yaz›l› belgelerin söylediklerinin aksine Kimmer tehlikesi azalmam›fl, onlar› izleyen ‹skit adl› yar› göçebe toplumun da Anadolu ve ‹ran’a gelmesiyle problem büyümüfltü. Esarhaddon’dan sonra Assur taht›na geçen Aflurbanipal y›k›l›fl sürecinin en güçlü kral›d›r. Assur’un bu dönemdeki öncelikli hedefinde yine M›s›r, Babil, Elam ve Kimmerler vard›. Aflurbanipal M›s›r’a karfl› iki sefer gerçeklefltirmifltir. MÖ 667 y›l›nda Memphis, 663 y›l›nda da Teb kenti ele geçirilerek ya¤malanm›flt›r. Aflurbanipal Babil’de kardefli fiamafl-flum-ukin’i kral ilan etmiflti. Ancak Elam kral› Teumman’›n Güney Mezopotamya kentlerini iflgal etmesi, Assur ile çat›flmay› kaç›n›lmaz hale getirmiflti. Aflurbanipal’›n ordusuyla Elam ordusu MÖ 653 y›l›nda Ulai Nehri k›y›s›nda karfl›laflm›fl, savafl, Elam ordusunun bozgunuyla son bulmufltur. Ancak Babil kral› olan kardeflinin Assur’a karfl› ittifak aray›fllar›na girmesi birkaç y›l sonra Assur ordular›n›n Babil’e girmesine zemin haz›rlam›flt›r. Babil bir kez daha yak›l›p y›k›lm›flt›r. Aflurbanipal Babil’den sonra Elam ülkesinin baflkenti Susa’y› da ele geçirip ya¤malam›flt›r.

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Aflurbanipal döneminde Harran kült merkezi olarak öne ç›kar›lm›flt›r. Kral›n kardefllerinden biri, Harran’daki ay tanr›s› Sin’in en yüksek rahibi olarak görev alm›flt›. Anadolu’nun bat›s› bu dönemde Kimmer sald›r›lar›na direnmeye çal›fl›yordu. Lidya kral› Gyges Kimmer bask›s›na tek bafl›na direnemeyece¤ini anlad›¤› için dönemin en büyük gücü olan Assur’dan yard›m istemiflti. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

‹NTERNET ‹NTERNET

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE Assur krallar›n›n Babil’i ya¤malay›p tanr› heykellerini kendi ülkelerine tafl›malar›, halk üzerinde nas›l bir etki yapmaktayd›? D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M Yeni Assur ‹mparatorlu¤u’nun Y›k›l›fl› S O R sonra U Aflurbanipal’den Yeni Assur taht›na geçen krallar, yükselifl ve geniflleme süreS O R U cini devam ettiremediler. Önasya’da Bozk›r kökenli Kimmer ve ‹skitler ile ‹ran’da Medler ve Güney Babil tarihsel süreci de¤ifltirecek flekilde güçlenD ‹ K K A Mezopotamya’da T mekteydiler.DAssur’un y›k›l›fl süreci MÖ 614 y›l›nda Med ordusunun Assur ülkesinin ‹KKAT merkezine yapt›¤› seferle bafllam›flt›r. ‹lk seferde Assur ve Nimrud’u ele geçiren MedSIRA S‹ZDE ler, güneyden ilerleyen Babilliler (Kaldeliler) ve kuzeydeki ‹skitlerin de yard›m›n› SIRA S‹ZDE alarak MÖ 612 y›l›nda son baflkent Ninive’yi de ele geçirip tahrip ettiler. Harran’a kaçan kral ailesi MÖ 609 y›l›na kadar varl›¤›n› sürdürmüfltür. Bu dönemden sonra MeAMAÇLARIMIZ zopotamyaAMAÇLARIMIZ Babil’in, Anadolu ve çevresi ise Medlerin egemenli¤ine girmifltir.

N N N N

Grayson, A. KK.‹(1982), T A P “Assyria: Ashur-dán II to Ashur-nirari V (934-745)”, Cambridge Ancient HistoryK III/2: Grayson, A. K. (1991). “Assyria: Tiglath-pileser III to Sargon ‹ T A238-281; P II (744-705 B.C.)” Cambridge Ancient History III/2: 71-102; Köro¤lu, K. (2010). Eski MezopotamyaT Tarihi. Pers Dönemine Kadar, ‹stanbul. E L E V ‹ Z YBafllang›c›ndan ON TELEV‹ZYON

YEN‹ BAB‹L KRALLI⁄I Yeni Assur Krall›¤›’n›n bask›n siyasal gücüne ra¤men sayg›n bir kült merkezleri T E R N E Tanlamda da varl›¤›n› korumufltur. Yeni Assur krallar›, yukar›da olan Babil‹ Nsiyasal ‹ N T gibi E R N EBabil T de¤indi¤imiz ve çevresiyle ilgilenmifl, burada muhalif bir gücün geliflip büyümesini engellemeye çal›flm›flt›r. Babil birkaç kez Yeni Assur krallar› taraf›ndan yak›l›p y›k›lm›fl ancak arkas›ndan itibar›n›n iadesi için yeniden infla edilmifltir. Assur krallar›ndan III. Tiglat-Pileser, V. fialmaneser, II. Sargon ve Sennaherib kendisini Babil kral› ilan ederek kral listesine girmiflti. Yeni Babil Krall›¤›, Assur’un y›k›l›fl› sonras›nda Mezopotamya ve çevresinde onun miras›n› devralm›flt›r. Bu süreç, MÖ 625 y›l›ndan MÖ 539 y›l›nda Pers iflgaline kadar 86 y›ll›k bir dönemi kapsar. Mezopotamya ve çevresindeki toplumlar için Babil’in egemenli¤i, gerçekte güç merkezinin güneye kaymas›ndan öte bir anlam tafl›mamaktayd›. Devlet yap›s›, yönetim anlay›fl› ve kültür bak›m›ndan Yeni Assur ile Yeni Babil birbirinin devam› denecek kadar yak›nd›r. Yeni Babil Krallar› Nabopolassar (Nabu-apla-usur)

625-605

II. Nebukadnezzar (Nabu-kudurri-usur)

604-562

Amel-Marduk (Evil-Merodah)

561-560

Neriglissar (Nergal-flar-usur)

559-556

Labafli-Marduk

——556

Nabonidus (Nabu-na’id)

555-539

5. Ünite - Yeni Assur ve Yeni Babil Krall›¤›: Siyasi Tarih

Yeni Babil Dönemi’nin ilk kral› olan Nabopolassar, Yeni Assur Krall›¤›’n›n y›k›l›fl sürecinde Medlerle iflbirli¤i yapm›fl, son baflkent Ninive’nin düflmesinde önemli rol oynam›flt›r. Babil bundan sonra k›sa zamanda güçlenmifl, Harran’a kaçan ve orada M›s›r’›n deste¤ini de alarak direnmeye çal›flan son Assur kral› II. Assur-uballit’i yenmifltir. Assur’un y›k›l›fl döneminde bölgedeki nüfuzunu art›rmaya çal›flan M›s›r’› MÖ 605 y›l›nda Kargam›fl yak›nlar›nda ma¤lup etmifl ve bölgenin tek egemeni olmufltur. Nabopolassar’dan sonra tahta ç›kan Nebukadnezzar, Babil’de yapt›rd›¤› görkemli yap›lar, seferler ve toplu nüfus nakilleri nedeniyle kaynaklar›n öne ç›kard›¤› krallardan biridir. ‹srail ve Kudüs’te yapt›klar› Eski Ahit’te anlat›lmaktad›r. Nebukadnezzar, M›s›r’›n deste¤iyle vergi vermeyi reddeden Do¤u Akdeniz k›y›s›ndaki kent devletleri üzerine uzun seferlere ç›km›flt›r. MÖ 601 y›l›nda M›s›r üzerine ilerlemifl ancak burada istedi¤i baflar›y› elde edememifltir. MÖ 597 y›l›nda Babil ordusu bu kez Yahuda Krall›¤›’na savafl açm›fl, Kudüs kuflatmas› sonras›nda on bin kadar Yahudi Babil’e sürgün edilmifltir. Sürgün edilenler aras›nda Eski Ahit’te peygamber olarak ad› geçen Hezekiel de vard›r. Babil’e boyun e¤meyen Kudüs yaklafl›k on y›l sonra (MÖ 586 y›l›nda) yap›lan savaflla ele geçirilmifl, surlar, tap›naklar ve saraylar ya¤malanm›fl ve yak›lm›flt›r. Savaflta esir al›nan Küdüslüler yine Babil’e sürgün edilmifltir. Babil bu dönemde eski dünyan›n en görkemli kenti haline getirildi. Ünlü Babil kulesi, surlar ve ‹fltar Kap›s› son fleklini ald›. Yeni Babil Krall›¤›, Pers egemenli¤ine kadar elde etti¤i gücü ve s›n›rlar› korumay› baflarm›flt›r. Yaz›l› belgeler Babil ordular›n›n Nebukadnezzar’dan sonra da Do¤u Akdeniz k›y›lar› ve Çukurova üzerine sefer yapt›klar›n› kaydederler. Kral listesindeki son Babil kral› Nabonidus din alan›ndaki uygulamalar› ile dikkat çekicidir. Olas›l›kla annesinin Harranl› olmas› nedeniyle buradaki Sin Kültü’ne büyük sayg› duymaktayd›. Kral Nabonidus, Sümer ve Akkad döneminden bu yana Babil çevresinde varl›¤›n› koruyan tap›naklar›n itibar›n› yükseltiyor ve buralarda okunan ilahilerin do¤ru bir biçimde ö¤retilmesine önem veriyordu. Krall›¤›n› on y›l için o¤SIRA S‹ZDE luna b›rak›p Bat› Arabistan’daki Taima vahas›nda inzivaya çekildi¤i yolundaki kay›tlar onun dindar kiflili¤ine iflaret eder. Kalde Sülalesi’nin yönetiminde Babil yüz y›ldan k›sa zamanda eski dünyan›n merkezi haline gelmiflti. DBabil Kulesi, Asma Ü fi Ü N E L ‹ M Bahçeleri ve ‹fltar Kap›s› gibi yap›lar› sayesinde ünü yay›lm›flt›. “Babil’in Asma Bahçeleri” kentin ününü aflacak biçimde efsanelere konu olmufl ve en küçük kal›nt›s› S O R U bulunmayan bu bahçeler dünyan›n yedi harikas› aras›nda say›lm›flt›r. Ancak bu görkemli iktidar merkezi, ‹ran’da Medlerin yerine Perslerin egemen olmas›yla büyük bir tehdit atlana girmifltir. D‹KKAT Persler MÖ 539 y›l›nda yaln›zca Babil kentini ve ülkesini de¤il, ayn› zamanda Medlerin egemen oldu¤u Anadolu’yu da ele geçirdiler. Böylece Mezopotamya köSIRA S‹ZDE kenli siyasal devletlerin egemenli¤i son bulmufl, yerini MÖ 334 y›llar›nda bafllayan Büyük ‹skender seferine kadar ‹ran kökenli Pers egemenli¤ine b›rakm›flt›r. Ancak burada oluflan köklü kültür ve gelenekler, Persler ve arkas›ndan gelen Hellenleri AMAÇLARIMIZ de derinden etkilemifltir.

N N

Oates, J. (2004). Babil (Çev. F. Çizmeli), Ankara.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Özet

N A M A Ç

Mezopotamya’n›n en güçlü devletleri olan Yeni Assur ve Yeni Babil krall›klar›n›n geniflleme ve büyüme sürecini aç›klayabilme Yeni Assur Krall›¤› MÖ onuncu yüzy›ldan itibaren bat›da Akdeniz k›y› fleridi ve Çukurova, kuzeyde Toroslar, do¤uda Zagros da¤lar›, güneyde de Babil ülkesine do¤ru genifllemifltir. MÖ 612 y›l›nda son baflkent Ninive’nin düflüflüne kadar Assur ordular› bu s›n›rlar›n ötelerine geçmifl, do¤uda ‹ran, bat›da da Yahuda Krall›¤› ve M›s›r bir süre iflgal edilmifltir. Assur Krall›¤› sefer yapt›¤› bölgeleri önce vergiye ba¤lam›fl, arkas›ndan eyalet haline getirmifltir. Denetimi zor olan bölgelerin halk› tehcire tabi tutulmufltur. Yeni Assur Krall›¤›’n›n y›k›l›fl›ndan sonra Yeni Babil Krall›¤› MÖ 625-539 y›llar› aras›nda k›sa zamanda yukar›da s›n›rlar› çizilen bölgenin tek egemeni olmufltur. Bu dönem imparatorlu¤un merkezi Kuzey Mezopotamya’daki Ninive yerine Güney Mezopotamya’daki ünlü Babil kenti olmufltur. M›s›r bu dönemde de bask› alt›nda tutulmufl ancak varl›¤›n› korumay› baflarm›flt›r. Nüfus nakli/ tehcir uygulamalar›n›n gerekçelerini ve boyutlar›n› de¤erlendirebilme Assur ve Babil krallar› güçlü olduklar› dönemlerde hemen her y›l sefere ç›karlard›. Anallarda (y›ll›klar) bu seferlerden dönüflte elde edilen ganimetler listelenir, yakalanan ve tutsak olarak merkezi bölgeye getirilen kad›n ve erkeklerin say›s› verilmektedir. Yaz›tlarda yerlerinden al›narak tehcire tabi tutulan insanlar›n nas›l de¤erlendirilece¤ine dair de baz› ipuçlar› bulunmaktad›r. Orduya asker olarak almak, tarlalarda ve inflaatlarda çal›flt›rmak, güvenli¤i sa¤lamak ve yeni eyalet merkezlerine nüfus kazand›rmak gibi birçok amaç için tehcire tabi tutuldu¤u anlafl›lan insanlar›n say›s› üç yüz y›lda üç - dört milyona ulaflm›flt›r. Yeni Babil Krall›¤› da bu tehcir sürecini benzer flekilde devam ettirmifltir. Her iki devletin Do¤u Akdeniz k›y›lar›na, Kudüs çevresine yapt›klar› seferlerin Eski Ahit’te anlat›lmas›, insanl›¤›n belle¤ine yerleflerek bu toplumlar›n Bat›’da tan›nmas›n› sa¤lam›flt›r.

N A M A Ç

Yeni Babil Krall›¤›’n›n y›k›l›fl›yla Önasya’daki siyasal güç merkezlerinin nas›l yer de¤ifltirdi¤ini aç›klayabilme ‹lk kent devletlerinin kuruluflundan itibaren Mezopotamya’da yönetime gelen hanedanlar, fetih yoluyla de¤il, göç ederek bölgeye yerleflen ve köklü kültürü benimseyen toplumlar içinden ç›km›flt›r. ‹kinci ve birinci biny›ldaki Assur ile Babil aras›ndaki rekabet benzer geleneklere sahip hanedanlar›n üstünlük mücadelesi biçimindedir. ‹lk kez MÖ 539 y›l›nda ‹ran’dan gelen Hint-Avrupa kökenli Persler Mezopotamya’y› iflgal ederek bölgeyi yabanc› bir güç olarak yönetmeye bafllam›flt›r. MÖ 330 y›llar›ndan itibaren de Makedonya kral› ‹skender ve ard›llar› bölgeyi ele geçirmifllerdir. Persler döneminde ‹ran, ‹skender sonras›nda ise Bat› kültürü bölgeye gelmifl, ancak her iki kültür de buradaki köklü birikimden etkilenmifltir.

5. Ünite - Yeni Assur ve Yeni Babil Krall›¤›: Siyasi Tarih

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi, Yeni Assur Krall›¤› döneminde Anadolu’daki siyasal güçlerden biri de¤ildir? a. Hitit ‹mparatorlu¤u b. Urartu Krall›¤› c. Frig Krall›¤› d. Lidya Krall›¤› e. Kimmerler

6. Geç Hitit krall›klar›ndan hangisi Assur egemenli¤ine karfl› uzun süre direnmifltir? a. Kargam›fl b. Melid c. Tabal d. Kue e. Sam’al

2. Çukurova’n›n, Yeni Assur yaz›tlar›nda ad› ne olarak geçmektedir? a. Tabal b. Hanigalbat c. Kue d. Tarzi e. Mitanni

7. Yeni Assur krallar›ndan hangisi Babil’i ya¤malayarak, tanr› heykellerini kendi baflkentine tafl›m›flt›r? a. Esarhaddon b. II. Aflurnasirpal c. III. fialmaneser d. III. Tiglat-pileser e. Sanhêrib

3. Yukar› Dicle bölgesindeki Arami kabilesinin baflkenti neresidir? a. Tuflhan b. Tidu c. Sinabu d. Amedi e. Bit Bahiyani

8. Assur ordular› M›s›r’› ilk kez ne zaman ya¤malam›flt›r? a. MÖ 745 b. MÖ 714 c. MÖ 700 d. MÖ 671 e. MÖ 612

4. Urartu Krall›¤›’n›n kurulufl döneminde, Arame ve Sarduri adl› krallar üzerine sefer yapan Assur kral› hangisidir? a. II. Aflurnasirpal b. III. fialmaneser c. II. Sargon d. Sanhêrib e. III. Tiglat-pileser

9. Kudüs’ten büyük gruplar› tehcire tabi tutan ilk Babil kral› hangisidir? a. Nabopolassar b. Nebukadnezzar c. Amel-Marduk d. Neriglissar e. Nabonidus

5. Yeni Assur Krall›¤›’n›, III. fialmaneser sonras›nda içine düfltü¤ü kar›fl›k dönemden ç›karan kral kimdir? a. Aflurbanipal b. III. Tiglat-pileser c. II. Sargon d. Sanhêrib e. II. Aflurnasirpal

10. Babil’den sonra Mezopotamya’n›n yönetimi hangi gücün eline geçmifltir? a. Hitit b. Hellen c. Pers d. M›s›r e. Med

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Okuma Parças› Yeni Assur krallar›, tanr› ad›na ülkeyi yönetmekteydi. Bu nedenle hiyerarflinin en tepesindeki kifliydi. Kutsal kiflili¤i, tanr›lara yak›n olmas› toplumsal kabul görmesi aç›s›ndan önemli bir özellikti. Bu nedenle kabartmalar›n ve heykellerin ço¤unda kral ile birlikte Assur’un büyük tanr›lar›n› sembolize eden figürler de ifllenmifltir. Assur kral›, ülkesinin refah içinde yaflamas›, kentlerinin ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› ve yeni yat›r›mlar›n yap›lmas› gibi önemli bütün projelere karar veren kifliydi. Kral her y›l, eyaletlerin, baflkentin, tap›naklar›n ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için sefer yapmak zorundayd›. Ordunun bafl›nda sefere ç›kmak kral›n göreviydi. Ancak Yeni Assur dönemi boyunca kral birçok seferde bu görevini eyalet valilerinden birine devretmifl gözükmektedir. Yaln›z bu valiler de kral ad›na görev yapmakta, seferlerin anlat›ld›¤› yaz›tlar da baflar› kral›n ad›na kaydedilmekteydi. Seferlere ç›k›fl gerekçesi afla¤› yukar› bütün yaz›tlarda birbirine benzemekle birlikte, sonuç bölümünde ele geçirilen ganimetler beklentilerin neler oldu¤unu aç›klayacak türdedir. Bunlar genellikle gidilen bölgenin birikimi ile ilgilidir. E¤er da¤l›k bir bölgeyse hayvan ve insan, maden bak›m›ndan zengin ise tonlara ulaflan miktarda alt›n, gümüfl ve bak›r ele geçirilir. Sefere giden ordunun büyüklü¤ü, hedef olarak seçilen bölgenin zenginli¤i ve elde edilen baflar› bu ganimet listesinin uzamas›na yol açmaktad›r. Assur kay›tlar› kendi ordusu ve düflman birlikleri hakk›nda da ayr›nt›l› tan›mlar verir. III. fialmaneser’in MÖ 853 y›l›nda Karkar mevkiinde Do¤u Akdeniz bölgesinin birleflik ordusuna karfl› kazand›¤›n› söyledi¤i zaferde düflman kuvvetlerinin listesi Yukar› Dicle bölgesindeki Üçtepe’de bulunan ve Kurkh Monoliti ad› verilen yaz›tta anlat›lmaktad›r. Bu yaz›t›n içeri¤i Do¤u Akdeniz k›y›s›na yak›n bölgede siyasi olarak öne ç›kan kentler konusunda da önemli bir veridir: “Onun krali kenti Karkar’› yakt›m, y›kt›m. Yirmi kral birlik oluflturmufllard›: Damascuslu (fiam) Hadad-ezer’in (Adad-Idri) 1200 savafl arabas›, 1200 süvari ve 20 000 piyade, Hamath kral› Irhulenu’nun 700 savafl arabas›, 700 süvari ve 10 000 piyade, ‹srail kral› Ahab’›n 2000 savafl arabas›, 10000 piyade, Biblos’tan 500 adam, M›s›r’dan 1000 adam, Irqanatu’dan 10 savafl arabas›, 10000 adam, Arvad (Fenike) kenti kral› Matinubaal’dan 200 adam, Uflanat ülkesinden 200 adam, fiianu kral› Adunubaal’dan 30 savafl arabas› ve X 000 bin adam, Arap Gindibu’dan 1 000 deve, X 000 adam, Amonlu Bit Ruhubi kral› Baasa’dan X00 adam. Bana karfl› sald›r›ya geçtiler.

Tanr›m Assur’un bana verdi¤i kudret ve güçlü silahlarla onlarla savaflt›m. Onlar› Karkar’dan Gilzanu’ya kadar fethettim. 14000 adam›n› k›l›c›mla kestim...(Grayson 1996: 23) Assur kral›n›n, düflman›n›n gücü hakk›nda bu kadar ayr›nt›l› bilgiyi nas›l elde etti¤ini bilemiyoruz. Baz› kay›tlarda kendi ordusunun yüz binin üzerine ç›kan rakamlara ulaflt›¤›ndan söz etmektedir. Bunlar abart›l› olsa da dönemin savafl gücü hakk›nda bir fikir vermesi bak›m›ndan oldukça önemlidir.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. a 2. c 3. d 4. b 5. b 6. c 7. e 8. d 9. b 10. c

Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yeni Assur Krall›¤›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yeni Assur Krall›¤›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yeni Assur Krall›¤›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yeni Assur Krall›¤›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Krall›ktan ‹mparatorlu¤a” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Krall›ktan ‹mparatorlu¤a” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Krall›ktan ‹mparatorlu¤a” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Krall›ktan ‹mparatorlu¤a” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yeni Babil Krall›¤›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yeni Babil Krall›¤›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

5. Ünite - Yeni Assur ve Yeni Babil Krall›¤›: Siyasi Tarih

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

Yararlan›lan Kaynaklar

S›ra Sizde 1 Mezopotamya ad› bafllang›çta F›rat ve Dicle nehirlerinin sulad›¤› alan› tan›mlamak için kullan›lm›fl olmakla birlikte zaman içerisinde bu bölgede geliflen ortak kültürün yay›l›m alan›n›n ad› olmufltur. Mezopotamya, kuzeyde Toroslar, do¤uda Zagroslar, bat›da Amanos Da¤lar›, Suriye Çölü ve güneyde de Basra Körfezi taraf›ndan çevrilen alan›n ad›d›r. Zagroslar ve Toroslar›n yar›m daire biçiminde kuflatt›¤› kuzey bölümü “Verimli Hilal” olarak adland›r›l›r. Yeni Assur Krall›¤›, köklü Mezopotamya uygarl›¤›n›n miras›na sahip olmak yan›nda, bu isimle an›lan co¤rafyan›n tümünü egemenlik alt›na alm›fl bir krall›kt›r.

Brinkman, J. A. (1964), “Mesopotamian Chronology of the Historical Period”, Ancient Mesopotamia, Portrait of Dead Civilization, A. L. Oppenheim, Chicago: 335-352. Gates, C. (2003), Ancient Cities, London. Grayson, A. K. (1982), “Assyria: Ashur-dán II to Ashurnirari V (934-745)”, Cambridge Ancient History III/2: 238-281. Grayson, A. K. (1991). “Assyria: Tiglath-pileser III to Sargon II (744-705 B.C.)” Cambridge Ancient History III/2: 71-102. Grayson, A. K. (1991, 1996). Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC I (1114-859), II (858745), Toronto. Kirschbaum, E.C. (2004). Asurlular/ Tarih, Toplum, Kültür, (Çev. A. Yarbafl), ‹zmir. Köro¤lu, K. (1998). Üçtepe I: Yeni Kaz› ve Yüzey Bulgular› Ifl›¤›nda Diyarbak›r/ Üçtepe ve Çevresinin Yeni Assur Dönemi Tarihi Co¤rafyas›, Ankara. Köro¤lu, K. (2010). Eski Mezopotamya Tarihi. Bafllang›c›ndan Pers Dönemine Kadar, ‹stanbul. Kuhrt, A. (2007). Eskiça¤’da Yak›ndo¤u I-II (Çev. D. fiendil), ‹stanbul. Layard, A. H. (1853). The Monuments of Nineveh, London. Layard, A. H. (1853b). A Second Series of the Monuments of Nineveh, London. Oates, J. (2004). Babil (Çev. F. Çizmeli), Ankara. Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yak›ndo¤u (Çev. Z. K›l›ç), ‹stanbul. Sevin, V. (1991). Yeni Assur Sanat› I. Mimarl›k, Ankara. Van de Mieroop, M (2006). Antik Yak›ndo¤u’nun Tarihi (Çev. S. Gül), Ankara.

S›ra Sizde 2 Yeni Assur Krall›¤› MÖ onuncu yüzy›ldan itibaren geniflleme sürecinde komflu krall›klar üzerinde birkaç aflamal› bir politika izlemifltir. Mezopotamya s›n›rlar› içindeki kentler önce vergiye ba¤lanm›fl, ikinci aflamada bunlar birer Assur eyaletine dönüfltürülmüfltür. Toroslar ve Zagroslar gibi da¤l›k bölgelerdeki güçler ise yap›lan büyük seferlerle Assur’a tabi k›l›nmaya çal›fl›lm›fl, bu bölgenin do¤al kaynaklar› ve birikimleri ya¤malanm›flt›r. S›ra Sizde 3 Babil, Güney Mezopotamya’da Sümerlerden itibaren birkaç bin y›ld›r kutsal kabul edilen bölgede yer almaktayd›. Mezopotamya co¤rafyas›ndaki bütün toplumlar dinin ve mitolojinin kayna¤› olan bu bölgeyi kutsal kabul etmekteydi. Babil’in ayr› bir siyasal güç olmas› kutsal mekânlar konusundaki alg›y› de¤ifltirmemekteydi. Bu nedenle Babil’deki tap›naklara zarar verenlerin mutlaka tanr›lar taraf›ndan cezaland›r›laca¤›na inan›l›rd›. Bu inanç kâhinler ve rahipler taraf›ndan canl› tutulmaktayd›. Yeni Assur krallar›ndan birkaç› Babil’e karfl› tak›nd›klar› tav›r nedeniyle sorgulanm›fl, arkas›ndan gelenler de kendilerini tanr›lara ve topluma kabul ettirebilmek için tap›naklar› ve di¤er kutsal mekânlar› onartm›fl ve sayg›nl›klar›n› iade etmifllerdir.

ESK‹ MEZOPOTAMYA VE MISIR TAR‹H‹

Amaçlar›m›z

N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Mezopotamya’n›n en güçlü devletleri olan Yeni Assur ve Yeni Babil krall›klar›n›n yönetim biçimini aç›klayabilecek, Kentleflme, mimari ve sanat alan›ndaki geliflmeleri de¤erlendirebilecek, Yeni Assur ve Babil dönemini ö¤renmemizi sa¤layan kaynaklar› s›ralayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • Limmu listeleri • Kral listeleri • Mektuplar

• Annallar • Lamaflflu

‹çindekiler Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Yeni Assur ve Yeni Babil Uygarl›klar›

• G‹R‹fi: KAYNAKLAR • DEVLET YÖNET‹M‹ • KENTLEfiME VE SANAT

Yeni Assur ve Yeni Babil Uygarl›klar› G‹R‹fi: KAYNAKLAR Yeni Assur ve Yeni Babil krall›klar›n›n tarihi, birçok farkl› kaynaktan gelen bilgilerle yaz›l›r. Bu kaynaklar üç bafll›k alt›nda toplanabilir: Yaz›l› kaynaklar, arkeolojik kaynaklar ve yabanc› kaynaklar. MÖ birinci biny›l›n ilk yar›s›n› kapsayan bu iki krall›k dönemi için yaz›l› kaynaklar oldukça zengindir. Özellikle Yeni Assur Krall›¤›, resmi kay›tlar›n tutulmas› konusunda oldukça titiz davranm›flt›r. Baflkentler ve eyalet merkezlerinde bulunan resmi arflivlerde say›s›z çivi yaz›l› belge günümüze ulaflm›flt›r. Baflkentlerde devletin hizmeti için yaz›c› s›n›f›n› yetifltiren okullar›n bu dönemde de önemli bir kurum oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Birçok kentin harabeleri alt›nda, çivi iflaretlerinin tekrar tekrar yaz›ld›¤› ö¤rencilere ait al›flt›rma tabletleri bulunmufltur. Ayr›ca Sümerler döneminden itibaren geleneksel hale gelmifl olan tap›naklardaki e¤itim de devam etmektedir. Halk›n okuryazar oldu¤u konusunda herhangi bir veri yoktur. Çeflitli borç senetleri, mal listeleri, masraflar gibi ticari yaz›flmalar genellikle kiralanan bir kâtip yard›m›yla kay›tlara geçirilmekteydi. Yaz›c›lardan bir bölümünün serbest çal›flt›¤›, ticarette ihtiyaç duyulan kay›tlar› tuttu¤u anlafl›lmaktad›r.

Yaz›l› Kaynaklar Yaz›l› kaynaklar genellikle resmi niteliklidir. Devletin ideolojisine uygun bir biçimde tutulan kay›tlar birkaç grupta ele al›nabilir: Bunlar aras›nda Assur annallar›, gösterifl yaz›tlar›, mektuplar, limmu listeleri ve synkroniktik kral listeleri (Assur ve Babil krallar› paralel biçimde verilir) dönemin tarihi konusundaki en temel kaynaklard›r. Ayr›ca MÖ sekizinci yüzy›l sonras›nda yayg›nlaflan Arami dokümanlar› da bu gruba dâhil edilir. Gösterifl yaz›tlar›, sefer yap›lan bölgelerde, ulafl›lan son noktalarda ana kayalar üzerine yap›lan kabartmalarla birlikte yaz›lm›flt›r. Bunlar da Assur’u yüceltmek amac›yla yazd›r›lm›flt›r ve y›ll›klardaki abart›l› ifadeleri tekrarlarlar. Yeni Assur Krall›¤›’n›n ça¤dafl› olan devletlere ait yaz›tlarda da karfl›l›kl› iliflkilere ait de¤erlendirmelere katk› yapacak bilgiler vard›r. Geç Hitit ve Urartu yaz›tlar›, do¤rudan veya dolayl› olarak bu sürecin anlafl›lmas›na yard›m eder. Kutsal kitap Eski Ahit, Do¤u Akdeniz k›y›lar›na sefer yapan Assur krallar›n›n bölgedeki faaliyetleri, MÖ yedinci yüzy›ldan itibaren de M›s›r’a yönelen seferleri konu edinen M›s›r Hiyeroglifleri bu gruba dâhil edilebilir. Yeni Assur Krall›¤›’n›n ünü Bat› dünyas›na da ulaflm›flt›r. Ünlü tarihçi Herodot baflta olmak üzere birçok Grekçe yazan

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

tarihçi ve yazar, mitolojiyle kar›fl›k ve abart›l› da olsa bu krall›ktan ve kentlerinden söz ederler. Yaz›l› belgelerden kral y›ll›klar› Assur tarihini ö¤renmek, limmu listeleri ise kronolojisini (zaman›) belirleyebilmek için de¤erlendirilmesi gereklidir.

Kral Y›ll›klar› (Annallar) Yeni Assur dönemi boyunca güçlü krallar›n hemen hepsi, tafl steller üzerine ve tabletlere her y›l yapt›klar› önemli iflleri yazd›rm›fllard›r. Bu yaz›tlar kral›n tahta ç›kt›¤› y›ldan itibaren tutulmakta ve her y›l yap›lan eylemler, “krall›¤›m›n ikinci y›l›nda, üçüncü y›l›nda” gibi ifadelerle bafllamaktad›r. Yeni Assur döneminin güçlü krallar›na ait annallar büyük oranda günümüze ulaflm›flt›r. Ancak yukar›da belirtti¤imiz gibi bunlar tek yanl›d›r ve yaln›zca baflar›lardan söz ederler. Assur’un zay›flad›¤› veya yenildi¤i dönemler annallarda bulunmamaktad›r. Bu nedenle Assur yaz›tlar›nda kaydedilmemifl veya atlanm›fl dönemlerle, gerileme ve çöküfl süreçleri büyük oranda paralellik gösterir.

Limmu listeleri

Kütüphane: Mezopotamya’da çivi yaz›s›n›n ortaya ç›k›fl›ndan itibaren kil tabletlerin topland›¤› resmi veya özel arflivler oluflmufltur. Aflurbanipal’›n arflivi birçok bak›mdan baflkalar›n›n kullan›m›na uygun olmayan depolarda saklanan geleneksel arflivlerden farkl›d›r. Burada belgeler ihtiyaç duyuldu¤unda bulunabilmesi amac›yla sistematik bir biçimde düzenlenmifltir. Ayr›ca din, mitoloji, astronomi ve t›p ile ilgili birikimi sonraki kuflaklara aktarmak amac›yla yap›lm›fl kopyalar da bu mekâna kazand›r›lm›flt›r. Bu haliyle Aflurbanipal’›n arflivi kütüphane özelliklerine daha yak›nd›r.

Yeni Assur döneminde her y›l Mart ay›n›n ikinci yar›s›nda kutlanan Yeni Y›l törenleri, o y›l için seçilen yüksek bir memur taraf›ndan yönetilir ve o y›l, töreni yöneten bu memurun ad›yla an›l›rd›. Yaz›tlarda önemli bir olay anlat›l›rken “filan›n limmu y›l›nda” diye tarih düflülürdü. Bu memurlar›n adlar› tabletlere arka arkaya yaz›larak listeler oluflturulmufltur. Yeni y›l törenlerini, tahta ç›kt›klar› ilk y›l krallar yönetir ve böylece krall›klar›n›n bafllang›c›nda listelere girerlerdi. Yeni Assur döneminde, yaklafl›k 250 y›ll›k bir süreç için limmu listeleri eksiksiz denebilecek flekilde günümüze ulaflm›flt›r. Bu listelere baz› önemli olaylar da kaydedilmifltir. Bu olaylar aras›na bir günefl tutulmas› da eklenmifltir. Gökbilimciler, söz konusu günefl tutulmas›n›n 15 Haziran 763 y›l›nda gerçekleflti¤ini hesaplam›fl ve tüm listenin ait oldu¤u döneme yerlefltirilmesi sa¤lanm›flt›r. Limmular›n isimleri alt alta yaz›larak oluflturulan kesintisiz listeler, MÖ dokuzuncu yüzy›l›n ilk yar›s›ndan yedinci yüzy›l sonuna uzanan dönemi kapsar.

Arflivler Yeni Assur Krall›¤›’n›n baflkentlerinde ve eyalet merkezlerinde, devletin resmi yaz›flmalar›n›n korundu¤u kil tablet arflivleri bulunmaktayd›. Bu arflivlerde mektuplar, casus raporlar›, ekonomik ve askeri geliflmeleri içeren yaz›flmalar saklanm›flt›r. Ayr›ca baflkentlerdeki arflivlerde kutsal metinler de korunmaktayd›. Yeni Assur krallar›ndan Aflurbanipal sanata ve bilime önem vermekte, geçmiflle ilgilenmekteydi. Hatta yaz›tlarda kendisine Sümerce ve Akkadca belgeleri anlayabildi¤i, en zor matematik problemleri çözebildi¤i biçiminde övgüler yap›lm›flt›r. Sümer ve Babil ülkesine yapt›¤› seferlerden sonra, tap›naklar›nda saklanan tabletleri ülkesine tafl›m›fl ve yaz›c›lar›na bunlar›n kopyalar›n› yapt›rm›flt›r. Bütün bu tarihsel belgeleri Ninive’de büyük bir kütüphane haline dönüfltürdü¤ü arflivinde sistematik bir biçimde düzenletmifl ve saklam›flt›r. Burada bilim adamlar›n›n kulland›¤› standart listeler, referans kitaplar›, iki dilli sözlükler, iflaret ve eflanlaml› sözcük listeleri, t›bbi tan› listeleri, kehanet, dinsel tören ve büyü özetleri gibi metinler de bulunmaktad›r. Sümerlere ait ünlü Yarat›l›fl Destan› ve G›lgam›fl Destan› gibi edebiyat yap›tlar› Ninive’deki tabletler sayesinde okunabilmifltir.

6. Ünite - Yeni Assur ve Yeni Babil Uygarl›klar›

Arkeolojik Veriler Arkeolojik kaz›lar sonucu ortaya ç›kar›lan Assurlulara iliflkin buluntular, bu devletin yap›s›n›, mimarisini, sanat›n›, toplumun yaflam biçimini ve ulafl›lan refah seviyesi gibi ayr›nt›lar› ö¤renmemize katk› yapar. Assur krallar› ülkenin merkezi bölgesi olan Büyük Zap ve Küçük Zap ›rmaklar›n›n Dicle’ye kar›flt›¤› bölgede dört baflkent ve birçok yerleflim merkezi infla etmifllerdir. Her bir kent belli bir plan anlay›fl›ndad›r. Ülkeye ad›n› veren ve MÖ ikinci biny›ldan itibaren siyasal ve kutsal merkez olan Assur kentidir. Sonra s›ras›yla Kalhu (Nimrud), Dur-fiarrukin (Horsabad) ve Ninive (Koyuncuk) baflkent olarak düzenlenmifl ve uygarl›¤›n en seçkin mimari ve sanat yap›tlar›n›n flekillendirildi¤i yerler haline getirilmifltir. Ayr›ca Balavat (‹mgur Enlil) ile Kuzey Suriye’deki eyalet merkezleri Guzana, Til Barsib ve Sultantepe gibi flehirlerde yürütülen araflt›rmalar bu uygarl›¤›n ürünü olan birçok veri sa¤lam›flt›r. Yukar› Dicle bölgesindeki Üçtepe, Ziyarettepe, Giricano gibi merkezlerde de yeni yaz›l› ve arkeolojik kaynaklar gün ›fl›¤›na ç›kar›lm›flt›r. Neden Sümer ve Akkad adlar› unutulmuflken Yeni Assur ve Yeni BabilSIRA uygarl›klar›n›n adlaS‹ZDE r› modern toplumlar taraf›ndan bilinmekteydi?

DEVLET YÖNET‹M‹

D Ü fi Ü N E L ‹ M

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Yeni Assur ve Yeni Babil krall›klar›nda, Mezopotamya’n›n geleneksel devlet yönetim anlay›fl› do¤rultusunda en tepede kral bulunurdu. Kral›n Syönetici O R U sülaleden gelmesi önemliydi. Taht› zorla, bir taht entrikas›yla ele geçiren farkl› sülale mensuplar› bile kendilerini yerine geçtikleri krala ba¤layan yaz›tlar veya flecereler yazD‹KKAT d›rm›fllard›r. Kral en büyük tanr›lar›n yeryüzündeki temsilcisi, onun ad›na ülkeyi yöneten büyük rahip idi. Kral›n kutsal kiflili¤i tanr›lara, tap›naklara yapt›¤› hizmetSIRA S‹ZDE de¤il, Süler çerçevesinde kabul görürdü. Assur ülkesinde yaln›zca kendi tanr›lar› mer ve Akkad ülkesinin tanr›lar› da sayg› görür, onlar›n tap›naklar›n›n kutsall›¤›na inan›l›rd›. Kral›n tahta tanr›lar taraf›ndan seçilerek oturtuldu¤una inan›l›r, ya da yaAMAÇLARIMIZ z›tlarda böyle oldu¤u vurgulan›rd›. Tahta ç›k›fl töreni de ülkenin en büyük tanr›s›n›n tap›na¤›nda gerçeklefltirilirdi. Saray›n duvarlar›na as›lan, sefer yap›lan bölgelerde ana kayalara yap›lan veya tap›naklara sunulan heykellerde kral, asas› ve K ‹ T bafll›¤›, A P kendisini koruyan tanr› sembolleriyle betimlenirdi. Assur ve Babil krallar› yaz›tlar›nda isimlerinin bafl›nda “Büyük Kral”, “Güçlü Kral”, “Yukar› Deniz’den (Akdeniz) Afla¤› Deniz’e (Basra Körfezi) T E L E VKadar ‹ Z Y O N Olan Bölgenin Hâkimi”, “Dört Bir Yan›n Kral›”, “Evrenin Kral›” ve “Sümer - Akkad Ülkelerinin Kral›” gibi unvanlar kullan›rlard›. Kral en büyük rahip olmas› yan›nda ordunun komutan›, önemli davalara bakan yarg›ç ve kanun koyucu idi. N T Eeyalet R N E T merkezleAssur ve Babil uygarl›klar›nda devlet yönetiminde, baflkent ‹ ve rinde kral›n alt›nda, binlerce y›lda geliflerek flekillenmifl köklü bir bürokrasi bulunmaktayd›. Yeni Assur Krall›¤›’nda bürokrasi Assur’dan sonra s›ras›yla baflkent olan Kalhu, Dur-fiarrukin ve Ninive kentlerinde hizmet etmifltir. Babil ise eski dünyan›n en görkemli kült merkezi ve de¤iflmez baflkenti idi. Krall›¤› yönetim merkezi olan baflkentin sitadeli, yani kral›n saray› ve yönetim merkezinin kalbi, bürokrasinin tepesindeki görevlilerin bulundu¤u yer idi. Sarayda, kral ve ailesinin yan› s›ra, ayn› aileden üst düzey yöneticiler ve had›m görevliler yaflard›. Yönetimde çok s›k› bir hiyerarflik düzenin var oldu¤u bilinmektedir. Kral ile herkes do¤rudan görüflemez, önemli görülen istekler bir görevli arac›l›¤›yla krala iletilirdi. Üst düzey görevlere öncelikli olarak kral soyundan gelenler atan-

S O R U

D‹KKAT

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON Had›m: Yeni Assur döneminden Osmanl›’ya kadar birçok Do¤u saray›nda, kral‹ Nailesinden TERNET olmayan erkek görevliler had›m edilerek, yap›lan bir müdahaleyle erkekli¤i yok edilerek çal›flmaktayd›. Bunlardan önemli bir bölümü çocuk yaflta saraya getirilip burada yetifltirilen görevlilerdi. Assur kabartmalar›nda had›m görevliler sakals›z gösterilirdi. Sakal Akkadlardan itibaren Sami kökenli toplumlarda erkeklik sembolü olarak alg›lanmaktayd›.

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

maktayd›. Eyaletlerde önemli aileler ve yerel yöneticilerin sülalesinden gelenler bu göreve getirilmekteydi. Yeni Assur döneminde sarayda görev yapm›fl olan baz› had›m (fla refli) memurlar da eyaletlere veya orduda yüksek görevlere atanm›flt›r. Bunlar duvar resimleri ve kabartmalarda sakals›z olarak gösterilen, erkekli¤i bir operasyonla bitirilmifl saray görevlileriydi. Soylar›n› devam ettirme endiflesi olmad›¤› için, özellikle III. Tiglat-pileser sonras›nda yap›lan reformlarla had›m memurlar, haremdeki görevlerinin yan› s›ra, ordu komutanl›klar›na, hatta eyalet yöneticili¤ine kadar yükseltilmifllerdir. Bunlar turtanu (baflkomutan), rab saki (büyük saki), nagir ekalli (saray habercisi), abarakku (güvenlik sorumlusu), bel pihati veya flaknu (eyalet yöneticisi) gibi unvanlar tafl›rlard›. Mezopotamya’n›n önemli uygarl›klar›ndan Yeni Assur ve Yeni Babil dönemi yukar›da söyledi¤imiz gibi di¤erleriyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda oldukça ayr›nt›l› olarak belgelenmifltir. Bunda devletin hizmetinde çal›flan yaz›c› s›n›f›n›n büyük katk›s› vard›r. Günümüze ulaflan çivi yaz›l› kil tablet arflivleri, ana kayalar veya steller (dikili tafllar) üzerindeki uzun yaz›tlar yan›nda saray duvarlar›n› süsleyen birçok kabartmada yaz›c›lar›n varl›¤›n› gösteren resimler vard›r. Assur kabartmalar›nda kral›n yan›nda, çiviyaz›s› ile kil tablete ve olas›l›kla Aramice alfabe yaz›s› ile papirüs üzerine kay›t tutan iki yaz›c› görülür. Kam›fllardan yap›lan papirüs, korunmas› zor oldu¤u için günümüze çok fazla ulaflmam›flt›r. Yaz›c› s›n›f›, bürokrasinin ayr›cal›kl› kesimini meydana getirdi.

Eyaletler Yeni Assur ve Yeni Babil krall›klar› egemen olduklar› bölgeleri farkl› yöntemlerle merkeze ba¤lamaktayd›. Baflkent ve çevresindeki büyük kentlerin imar›, buralardaki yönetim binalar›n›n ve tap›naklar›n inflas›, tamiri ve masraflar› eyaletlerden gelen vergiler ve sefer sonras› elde edilen ganimetlerle karfl›lanmaktayd›. Ayr›ca kentlerin ihtiyaç duydu¤u yiyecekler için düzenli tar›m ve kesintisiz bir ticaretin yürütülmesi gerekliydi. Bu nedenle baflkent ve çevresinde merkezi yönetimin planlamas› ve kontrolü daha belirgin bir biçimde görülür. Tar›m veya madencilik bak›m›ndan zengin olan bölgelerde kurulan eyalet merkezlerinde merkezden tayin edilen yönetici ve bürokratlar do¤rudan saraya ba¤l› olarak görev yapard›. Bunlar bölgelerindeki geliflmeleri yazd›klar› mektuplarla saraya bildirirlerdi. Elde edilen gelirleri ve toplad›klar› vergileri düzenli olarak göndermek as›l görevleriydi. Örne¤in tar›m ve madencilik bak›m›ndan zengin olan Yukar› Dicle havzas›nda, Diyarbak›r çevresinde Amedi, Tuflhan ve Tidu gibi eyalet merkezleri bu anlay›flla infla edilmiflti. Sitadel ve afla¤› flehirden oluflan eyaletlerin boyutlar› 30 hektar› aflmaktayd›. Kuzey Suriye ve Güney Mezopotamya’da bulunan önemli kentler ve kent devletlerinde genel yap›ya fazla müdahale edilmemiflti. Bunlar yap›lan seferlerle krall›¤a ba¤lanm›fl, vergi ödemesi ve isyan etmemesi kofluluyla bir tür otonom yönetim olarak korunmufltur. Kargam›fl, Til Barsip gibi kentler Assur karfl›t› ittifaklara girmedikleri sürece geleneksel yap›s›n› korumufltur. Yeni Assur döneminde zaman zaman Assur karfl›t› ittifaklara giren Babil’e uyguland›¤› gibi bu kentler isyan ettiklerinde yak›l›p y›k›lm›fl ve do¤rudan krall›¤a ba¤lanm›flt›r. Bir bölgenin do¤rudan krall›¤a ba¤l› eyalet haline getirilmesi buraya merkezdeki bürokrasinin küçük bir modelinin oluflturulmas› anlam› tafl›maktayd›. Assur ve Babil ülkesinin s›n›rlar› içinde bu türde çok say›da eyalet oluflturulmufltu. Eyaletlerde temel ihtiyaçlar için merkezi planlama çerçevesinde ifl bölümü oluflturulmak-

6. Ünite - Yeni Assur ve Yeni Babil Uygarl›klar›

ta, atölyeler kurulmakta, tar›m potansiyelini art›rmak için nüfus nakilleri gerçeklefltirilmekteydi. Assur Krall›¤›’n›n yeniden düzenledi¤i bölgelerin tümünde günlük ihtiyaçlar için seri üretimden ç›km›fl tek tip çanak çömlek üretimi gerçeklefltirilmekte, ancak yönetici baflkentte oldu¤u gibi lüks kaplar kullanmaktayd›. Assur ve Babil krall›klar› ele geçirdi¤i yeni kentlerdeki uzman ve sanatç›lardan yararlanmakta, bunlardan ihtiyaç duyduklar›n› baflkente tafl›maktayd›.

Ordu Yeni Assur ve Yeni Babil krallar› için sefere ç›kmak yaln›zca yeni topraklar elde etmek veya güvenli¤i sa¤lamak amac›yla yap›lan bir ifl de¤ildi. ‹mparatorluklar›n merkezlerinde geliflen bürokrasi ve yönetici s›n›f›n giderleri için hazineye gelir sa¤lamak, vergilerin düzenli ödenmesini sa¤layacak güç gösterisinde bulunmak, yeni iflgücü elde etmek gibi birçok neden sefer gerekçeleri aras›nda say›labilir. Assur Krall›¤›’n›n merkezinde, “ekal maflarti” ad› verilen k›flla sarayda e¤itim yapan düzenli bir ordusu vard›. Ancak komutan ve çekirdek güçten oluflan buradaki birlikler sefere giden ordunun oldukça küçük bir bölümünü olufltururdu. Büyük ordu genellikle baflkent ve çevresinde yaflayan köylülerden meydana gelmiflti. Eyaletler de sefer döneminde orduya askeri birliklerle kat›lmak zorundayd›lar. Ele geçirilen ülkelerden tehcire tabi tutulan topluluklar›n bir bölümü e¤itilerek orduya asker olarak kat›l›rd›. Ordudaki asker say›s› krall›¤›n gücü do¤rultusunda de¤iflmekle birlikte baz› dönemlerde yüz bini aflt›¤› kaydedilmifltir. Örne¤in III. fialmaneser Do¤u Akdeniz k›y› bölgesine yapt›¤› sefere yüz yirmi bin askerle gitmiflti. Orduda iki s›n›f bulunmaktayd›: Piyade ve süvari. Askerlerin ço¤u piyade idi. Süvari s›n›f› MÖ dokuzuncu yüzy›ldan itibaren oluflmaya bafllam›flt›r. Ayr›ca esas vurucu gücü oluflturan savafl arabalar› önemli oranda temsil edilmekteydi. Resim 6.1 Kale kap›lar›n› k›rmak ve surlarda gedik açmak için gelifltirilmifl tekerlekli a¤›r silahlar (Handcock 1912).

Orduda kullan›lan silahlar geleneksel ok, yay, kalkan, k›l›ç ve m›zraktan oluflmaktayd›. Assurlular savafl arabalar› yan›nda, kale kap›lar›n› k›rmak, surlarda gedik açmak için tekerlekli “koçbafl›” ve benzer a¤›r silahlar gelifltirmifllerdi. Bronz levhalar ve tafl bloklar üzerine ifllenmifl savafl sahnelerinde bu tür silahlar ön planda ifllenmifl ve Assur’un egemen gücünün s›n›r tan›mazl›¤› vurgulanm›flt›r. Yeni Assur kral y›ll›klar› ve savafl sahnelerinin ifllendi¤i kabartmalar, ordunun savafltan dönerken ald›¤› ola¤anüstü say›daki ganimetleri saymaktad›r. Yeni Assur Krall›¤›’n›n s›n›r tan›maz bir güç haline gelmesinde gelifltirdi¤i hangi tür silahSIRA S‹ZDE lar›n katk›s› olmufltur? Tart›fl›n›z.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

KENTLEfiME VE SANAT Yeni Assur Krall›¤›’n›n güçlenmesi, yeni baflkent ve eyalet merkezlerinin inflas›, an›tsal yap›lar›n ço¤almas›, daha gösteriflli heykel ve kabartma yap›m›na zemin haz›rlam›fl gözükmektedir. Ekonomik ve siyasal alanda elde edilen güç, imparatorlu¤un ihtiflam›n› gösteren birer propaganda arac› olarak bu tür yat›r›mlar› h›zland›rm›flt›r. Bu dönemde Assur krallar›, üç baflkent, birçok eyalet merkezi, say›s›z tap›nak ve saray infla etmifltir. Bütün bu kentler ve imar faaliyetlerinin geliflmifl bir altyap› sistemi vard›r. Uzak bölgelerden içme suyu getirilmifl, bentler ve yollar infla edilmifltir. Yeni Assur döneminde infla edilen baflkent ve eyalet merkezlerinin ortak bir plan anlay›fl› vard›r. Assur kentleri iki bölümden oluflur: Sitadel ve afla¤› flehir. Ayr›ca baflkentlerde bir k›flla saray (ekal maraflti) daha vard›r. Sitadel, kentin yüksek bölümünde yer al›rd›. Çevresi ayr› bir surla çevrilen sitadelde saray, tap›nak ve kral ailesinden yöneticiler için yap›lm›fl konaklar bulunurdu. Saray›n çevresinde botanik bahçesi bulunmaktayd›. Bu bölümde farkl› türde hayvanlar da beslenmekteydi. Bu gelenek Do¤u krall›klar›nda çok uzun süre benzer biçimde devam etmifltir. Afla¤› flehir, halk›n yaflad›¤› bölümdü. Bütün kentin çevresi ayr›ca surla çevrilmiflti. Surlar›n kal›nl›¤› yirmi metreyi aflmaktayd›. Assur kentleri, oldukça büyüktü. II. Aflurnasirpal’›n infla etti¤i Kalhu 360 hektar, II. Sargon’un kurdu¤u Dur-fiarrukin (Horsabad) 300 hektar, son baflkent Ninive yaklafl›k olarak 750 hektar geniflli¤indeydi. Sennaherib kente seksen kilometre uzaktan, kanal ve sukemerleriyle su getirtmiflti. Assur Krall›¤›’n›n MÖ ikinci biny›l›n bafl›ndan beri geleneksel baflkenti olan Assur kenti yerine yeni baflkenti kuran II. Aflurnasirpal aç›l›fl› törenine ülkenin dört bir yan›ndan 70 bine yak›n kifli davet etmifl ve 10 gün boyunca ziyafetler vermiflti. Kalhu II. Sargon dönemine kadar yap›lan birçok inflaatla görkemli hale gelmifl ve baflkent olarak kullan›lm›flt›r. Kalhu kenti surlar› 7,6 km uzunlu¤undad›r. ‹çinde II. Aflurnasirpal taraf›ndan yapt›r›lan “Kuzeybat› Saray›” ve tap›naklar yer al›r. Assur saraylar› iki avlu çevresine yerlefltirilmifl, kabul salonu, harem ve di¤er mekânlardan oluflmaktayd›. Kabul salonu, propaganda amaçl› yap›lan tafl kabartma levhalarla süslenmiflti. Ana girifllere kötü ruhlardan korunmak amac›yla etkileyici büyüklükte lamaflflular yerlefltirilmiflti. Kabul salonuna yerlefltirilen kabartmalarda kral, di¤er kabartmalardan daha belirgin ve ön planda ifllenmifltir. Tanr› kabartmalar› ve kutsal sembollerle birlikte gösterilen kral›n en etkileyici kabartmalar› savafl ve av sahneleridir. Bu kabartmalar saraya gelen ziyaretçilerin görebilece¤i flekilde düzenlenmiflti. Yeni Assur Krall›¤› döneminde kurulan ikinci baflkent Dur-fiarrukin’dir. II. Sargon, kendi ad›n› verdi¤i kenti, daha önce yerleflilmemifl bir bölgede bütün birimleriyle planlayarak infla etmifltir. Kenti çevreleyen surlar›n kal›nl›¤› yirmi dört metre, uzunlu¤u ise yedi km kadard›r. Sitadelde kendisi için infla ettirdi¤i saray›n 200’den çok odas› vard›r. Saray›n kap›lar›na lamaflflular, duvarlar›nda da kabartmalar yerlefltirilmifltir. Ülkenin dörtbir yan›ndan getirilen zanaatkâr ve on binlerce iflçinin çal›flt›¤› kentin inflas› yaklafl›k on y›lda tamamlanm›flt›r. II. Sargon’un son y›llar›nda tamamlanan kent, kral›n ölümünden sonra terk edilmifltir. Sargon, baflkent d›fl›nda, eyaletlerden Harran, Til Barsip, Kargam›fl ve Malatya’da da baz› yönetim binalar› yapt›rm›flt›r.

6. Ünite - Yeni Assur ve Yeni Babil Uygarl›klar›

Resim 6.2 II. Sargon’un kurdu¤u Dur-fiarrukin kentinin sitadeli (Loud-Altman 1938).

II. Sargon’un ölümünden sonra tahta geçen Sanhêrib Ninive’yi (Koyuncuk) baflkent olarak yeni bafltan infla etmifltir. Sennaherib Kalde, Arami, Manna, Kue, Filistin ve Tyre’den tehcire tabi tuttu¤u halklar›n iflgücünden yararland›. Yeni baflkentin çevresi on üç km uzunlu¤unda surlarla çevrildi. Yeni saray›n girifli de Kuzey Suriye’deki Geç Hitit saraylar›n›n modeli örnek al›narak “Bit Hilani” tipinde sütunlarla süslendi. Kap›lar, Amanos Da¤lar›ndan getirilen sedir a¤açlar›ndan yapt›r›ld›. fiehirde k›flla saray (ekal maflarti) ve botanik bahçesinin yan› s›ra su gereksinimini karfl›lamak için sukemerleri ve uzun kanallar infla ettirdi. Yeni Assur döneminin sonlar›ndaki en güçlü krallardan biri olan Aflurbanipal da Ninive’de büyük infla projeleri gerçeklefltirdi. Sitadeldeki Kuzey Saray›’n›n duvarlar› yaflam› boyunca yapt›¤› önemli savafllar› anlatan tafl kabartmalar ve av sahneleriyle bezenmiflti. Mezopotamya’n›n en görkemli kentlerinden biri ve bu bölgede geliflen uygarl›klar›n son baflkenti Babil idi. Babil, Yeni Assur Krall›¤›’n›n y›k›l›fl›ndan sonra yüz y›la yak›n bir dönem tek baflkent olarak hizmet etmifltir. Babil MÖ ikinci biny›l›n ilk yar›s›nda ünlü kanun yap›c› Hammurabi’nin sülalesine de baflkentlik yapm›flt›. Günümüze ulaflan an›tsal kal›nt›lar›n ço¤u Yeni Babil döneminin güçlü krallar› Nabopolassar ve Nebukadnezzar dönemine aittir. Babil’in boyutlar› 850 hektar kadard›. Bölgenin en büyük yerleflmeleri aras›ndaki kentte yaklafl›k seksen bin kiflinin yaflad›¤› varsay›lmaktad›r. Kentin çevresi iki s›ra halinde surlarla çevrilmiflti. Savunmay› güçlendirmek amac›yla surlar›n d›fl›na bir de hendek kaz›lm›flt›. F›rat nehri kentin ortas›ndan geçmekteydi. Nehrin do¤u yakas›nda, kuzeyden güneye do¤ru s›ras›yla Nebukadnezzar’›n saraylar›, Babil Kulesi olarak adland›r›lan ziggurat ve Marduk Tap›na¤› Esagila gibi önemli yap›lar s›ralanm›flt›. Orijinal yüksekli¤inin doksan metre kadar oldu¤u hesaplanan ziggurat›n günümüze yaln›zca kal›nt›lar› ulaflm›flt›r. Yaz›l› kaynaklarda Babil’de bin kadar da tap›nak oldu¤u kaydedilmektedir. Kentteki saraylar, Assur saraylar›ndan daha büyük ve renkliydiler. Kentin güneyindeki saray befl büyük avlu çevresinde toplanm›fl mekânlardan oluflmaktayd›. Taht odas›, ola¤anüstü boyutlarda yap›lm›fl; duvarlar› çeflitli bitki ve hayvan motifleri ve geometrik desenlerle bezeli s›rl› tu¤lalarla kaplanm›flt›.

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Babil kentinin en görkemli bölümü, ad›n› aflk ve savafl tanr›ças›ndan alan ‹fltar Kap›s› idi. Kap› ve çevresindeki surlar s›rl› tu¤lalardan aslan, ejder, bo¤a ve rozet bezemeleriyle süslüydü. Bunlar›n büyük bölümü arkeolog Koldewey ve ekibi taraf›ndan Almanya’daki Berlin Müzesi’ne tafl›nm›fl ve orada yeniden düzenlenmifltir. Bir bölümü de ‹stanbul Arkeoloji Müzesi’nde sergilenmektedir. Babil’in mitolojik öykülere konu olan “Asma Bahçeleri” ise günümüze ulaflmam›flt›r.

Sanat Yeni Assur Krall›¤› döneminde sanat›n ulaflt›¤› seviyeyi gösteren en önemli eserler, saray duvarlar›n› süsleyen kabartmalard›r. Baflkent Kalhu, Dur-fiarrukin ve Ninive’deki saraylar için dönemin sanatç›lar› taraf›ndan yap›lan bu kabartmalardaki figürler, yukar›da söyledi¤imiz gibi devletin gücünü ve kral›n baflar›lar›n› ölümsüzlefltirmek amac›yla düzenlenmiflti. Mezopotamya uygarl›klar›n›n keflfedilmeye baflland›¤› on dokuzuncu yüzy›lda özellikle Londra/British Müzesi ve Paris/Louvre Müzesi ad›na Kuzey Irak’ta kaz›lar yapan Bat›l› uzmanlar bu saraylardaki eserlerin ço¤unu ülkelerine götürmüfllerdir. Halen Assur sanat›n›n bu en gözde eserleri söz konusu müzelerde sergilenmektedir. Babil’in sanat eserinin en görkemlileri, yukar›da sözünü etti¤imiz ünlü ‹fltar Kap›s› kabartmalar›yla birlikte Almanya’ya götürülmüfltür. Yeni Assur döneminde kabartmalar saray›n ve tap›naklar›n görülebilen bölümlerine yerlefltirilmekteydi. Resmi devlet ifllerinin yap›ld›¤› kral›n kabul salonunda en görkemli kabartmalar bulunmaktayd›. Kabartma yapma anlay›fl›, Geç Hitit kent devletlerinde yayg›n bir gelenekti. Hemen hemen bütün kentlerin an›tsal girifl kap›lar›n›n çevresinde bu tür kabartmalarla süslü “ortostat” ad› verilen tafllar bulunurdu. Yeni Assur Krall›¤›’nda kabartmalar›n mimarinin bir parças› olarak uygulanmas› Geç Hitit etkisiyle yayg›nlaflm›flt›r. Yeni Assur döneminde tafl bloklar üzerine ifllenen sahneler, seferlerden, sefer sonras› yap›lan kutlamalardan, dini törenlerden ve av sahnelerinden seçilmifltir. Bütün bu sahnelerde kral kusursuz bir biçimde yüceltilmifl olarak gösterilmifltir. Sahnelerin ayr›nt›lar›, figürleri tan›mlayan özellikler ve verilmek istenen mesaj büyük bir hassasiyetle belirlenmifl, benzer kabartmalarda benzer biçimde uygulanm›flt›r. Bu durum Yeni Assur döneminde sanatç›lar›n belli kurallar› ö¤rendikleri bir okulda yetifltiklerini göstermektedir. Bu okullarda e¤itilen yetenekli sanatç›lar›n sarayda görev yapt›¤› anlafl›lmaktad›r. Sahneler saray›n duvarlar›na yerlefltirilen iki metre kadar yükseklikteki yass› tafl levhalar üzerine ifllenmifltir. Av, savafl veya kutlama sahneleri birbirini izleyen birçok tafl boyunca devam etmektedir. Baz› sahnelerin yukar›dan afla¤›ya do¤ru yatay hatlar aras›na da ifllendi¤i görülür. Kral, bafl›nda sivri uçlu bafll›¤› ve elinde asas›, üzerindeki giysisi ve bunun gibi birçok ayr›nt› ile kolayca fark edilecek biçimde ifllenmifltir. Yukar›da belirtti¤imiz gibi Yeni Assur döneminde bir olay›n öyküsü, arka arkaya film fleridi gibi tafl levhalara ifllenmeye bafllanm›flt›r. Özellikle MÖ yedinci yüzy›lda yap›lan savafllardan ayr›nt›lar oldukça canl› bir biçimde resmedilmifltir. Bu öykücü anlat›m imparatorlu¤un sonlar›nda daha karmafl›k bir biçimde savafl sahnelerine de uyarlanm›flt›r. Aflurbanipal döneminde Elam kral›na karfl› kazan›lan savafl, kral›n öldürülüflü ve bafl›n›n kesilerek Ninive’ye getiriliflini anlatan sahneler bu de¤erlendirmeye örnek verilebilir. Yeni Assur sanat›n›n özgün ve bu dönemin özelliklerini yans›tan yanlar› yan›nda geleneksel yanlar› da bulunmaktad›r. ‹fllenilen baz› sahnelerdeki betimlemeler Sümer döneminden bu yana yinelenen ö¤elerdir. Örne¤in iki tekerlekli savafl arabas› ve alt›ndaki ölü düflman askerini gösteren sahneler, Sümer dönemine

6. Ünite - Yeni Assur ve Yeni Babil Uygarl›klar›

ait ünlü Ur Standard› üzerindeki üslubuyla Yeni Assur dönemine kadar tekrar tekrar yap›lm›flt›r. Krall›¤›n genifllemesi ve bir imparatorluk haline dönüflmeye bafllamas›na paralel olarak bu sanat dal›nda da yenilikler yap›lm›flt›r. Aslan, bo¤a, yabani at, geyik ve ceylan gibi hayvanlar›n avland›¤› sahnelerde kahraman yine, büyük avc› krald›r. Aflurbanipal dönemi kabartmalar›nda gösterildi¤i gibi, bazen saray›n botanik bahçesinde beslenen aslanlar, halk›n huzurunda yap›lan kontrollü bir av flenli¤inde kafesten b›rak›lmakta, kral da bu aslanlar› avlamaktayd›. Yeni Assur döneminde heykeller genellikle tap›naklara arma¤an olarak yap›lmaktayd›. Az say›da heykel günümüze ulaflm›flt›r. British Müzesi’ndeki II. Aflurnasirpal ve ‹stanbul Eski fiark Eserleri Müzesi’ndeki o¤lu III. fialmaneser’e ait olan iki heykel seçkin örnekler aras›ndad›r. Lamaflflular, Yeni Assur sanat›n›n a¤›rl›klar› k›rk tona ulaflan an›tsal ve seçkin örneklerdir. Bunlar, insan bafll›, hayvan gövdeli ve kanatl› olarak yap›lan ve kötü ruhlardan saray› korumak için saray›n girifline konulan heykellerdi. Assur krallar›, tek parça tafltan yap›lan bu tür heykellerin, tafl oca¤›ndan baflkente getiriliflini konu alan kabartmalar da yapt›rm›fllard›r. Bu kabartmalardan anlafl›ld›¤› kadar›yla kabaca ifllenmifl olan lamaflflu bir k›za¤›n üzerine yerlefltirilmekte, yüzlerce kifli, urganlar yard›m›yla çekerek lamaflfluyu tafl›maktayd›. Kral da bu tür büyük projelere efllik etmekteydi. Resim 6.3 Tam ifllenmemifl bir lamaflflunun k›zak üzerinde tafl›nmas›n› gösteren kabartma (Layard 1853b).

Tafl üzerine ifllenen kabartmalardaki figürler gerçek renklerine boyanm›flt›. Baz› saraylar›n duvarlar›na do¤rudan boya ile kral›n eylemlerini anlatan sahneler de çizilmifltir. III. Tiglat-pileser’in Til Barsip saray›nda bu uygulaman›n k›smen sa¤lam bir örne¤i günümüze ulaflm›flt›r. Yeni Assur döneminde, baflar›lar›n hikâyeci anlat›m› tafl kabartmalar yan›nda bronz levhalar üzerine de uygulanm›flt›r. III. fialmaneser dönemine ait Balawat kap› kabartmalar› bunun en iyi korunmufl örne¤idir. Günümüzde British Müzesi’nde olan bu levhalar, yüksekli¤i 7 m kadar olan ahflaptan çift kanatl› bir kap› üzerine yap›lm›flt›r. Bu levhalar üzerinde, fialmaneser’in ilk 10 y›l›n›n önemli olaylar› öykücü bir üslupta anlat›lm›flt›r. Sahnelerin üzerine çiviyaz›l› notlar da eklenerek sefer-

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

ler vurgulanm›flt›r. Burada ifllenen sahneler aras›nda, ordunun Do¤u Anadolu’nun da¤l›k bölgesine ilerleyifli ve kral›n Dicle’nin kayna¤›na ulaflarak burada kendi kabartmas›n› yapt›r›fl› da yer al›r. Yeni Assur döneminde saray›n ve tap›naklar›n d›fl›nda, kentlerin meydan›na dikilen steller üzerinde ve sefer yap›lan bölgelerde ana kayalara ifllenen kabartmalar da yap›lm›flt›r. Bu kabartmalarda Assur yüceltilirken düflman ülkelerin yöneticileri afla¤›lanm›flt›r. Örne¤in III. fialmaneser’in yapt›rd›¤› Siyah Obelisk denen dört yüzü ifllenmifl tafl an›tta ‹srail kral› Jehu III. fialmaneser’in ayaklar›na kapan›rken gösterilmektedir. Benzer bir flekilde Esarhaddon Zincirli’de (Sam’al) diktirdi¤i stelde Fenike kral›n› ve M›s›r yöneticisini benzer bir anlay›flla ayaklar›n›n dibinde, oldukça küçük ve dudaklar›na halka tak›lm›fl biçimde resmettirmifltir. Assur sanat›, burada bir bölümünü özetledi¤imiz an›tsal boyutlardaki tafl eserlerin yan› s›ra, Suriye ve Filistin bölgesinin etkisiyle fildifli ve cam; geleneksel Mezopotamya sanat›n›n devam› olarak da damga ve silindir mühürcülük konusunda da son derece parlak ürünler vermifltir. Yeni Babil sanat›, birçok bak›mdan geleneksel Mezopotamya sanat›n›n devam› olmakla birlikte kendine has özellikleri daha belirgindir. Özellikle ‹fltar Kap›s› ve saraylar›n duvarlar›na uygulanan renkli kabartmalar Babil sanat›n› yans›tan özelliktedir. Tanr› ve tanr›çalar›n kutsal hayvanlar›n›n ifllendi¤i bu kabartmalar oldukça zor bir teknolojinin ürünüydü. Bir bütünün parçalar› olarak üretilen her bir kerpiç kabartma, kompozisyonu oluflturmak üzere renklendirilerek pifliriliyor, s›rla kaplan›yor ve tu¤la haline getiriliyordu. Bunlar da panolar içinde yerine yerlefltirilerek tanr›ça ‹fltar’›n aslan›, tanr› Adad’›n bo¤as›, Marduk’un ejderhas› yap›l›yordu. Resim 6.4 Babil kentinin ‹fltar Kap›s› ve temsili bir tören (Unger 1931).

6. Ünite - Yeni Assur ve Yeni Babil Uygarl›klar›

Din Mezopotamya toplumlar›n›n Sümerlerden itibaren oluflmaya bafllayan ortak haf›zalar›nda din oldukça önemli bir yere sahipti. Bu ortak bellek, birkaç biny›l boyunca anlat›lan mitolojik öyküler, ilahiler ve kasidelerle beslenmiflti. Mezopotamya devletlerinden her birinin ayr› bafltanr›s› olmakla birlikte toplum ve devlet Sümer, Akkad ve Babil’in önemli tanr›lar›na sayg› gösterirdi. Kral, tanr›lar›n sayg›nl›¤›n› korumak ve yüceltmekle görevliydi. Tap›naklar› onartmak ve yeni tap›naklar infla etmek de onun sorumlulu¤undayd›. Bu mekânlara atanan görevliler ve hizmetliler onun himayesi alt›ndayd›. Tap›naklara zengin hediyeler sunmak ve belirli dönemlerde kurban kesmek, toplumsal sayg›nl›k aç›s›ndan yerine getirilmesi zorunlu görevlerdi. Assur ülkesinin bafltanr›s› Assur idi. Di¤er tanr›lar aras›nda savafl tanr›s› Ninurta, aflk tanr›ças› ‹fltar, günefl ve adalet tanr›s› fiamafl, ay tanr›s› Sin ve f›rt›na tanr›s› Adad büyük sayg› görmekteydi. Bunlar için yap›lan tap›naklar kentlerdeki önemli yap›lar aras›nda idi. Bunlar›n d›fl›nda da ad›na dualar okunan, adaklarda bulunulan pek çok tanr›, tanr›ça ve kutsal varl›¤a inan›l›rd›. Mezopotamya toplumu kehanetlere de inanmaktayd›. Tap›nak görevlileri ve kâhinlerin gelecek hakk›nda söyledikleri önemsenmekteydi. Tanr›lar›n çeflitli yollarla gelecek hakk›nda mesaj gönderdi¤i ve kâhinlerin bu mesajlar› okudu¤u varsay›l›rd›. Kâhinler bunu kurban edilen hayvanlar›n iç organlar›na, ci¤erlerine ve y›ld›zlar›n hareketlerine bakarak yaparlard›. Gelecekte meydana gelecek kötülüklerden ve yap›lm›fl büyülerden korunmak için çeflitli yöntemler uygulan›rd›. Assur krallar› zaman zaman kâhinlere dan›flarak gelecekleriyle ilgili kehanetler isterlerdi. E¤er bafllar›na bir kötülük gelece¤ine iliflkin iflaretler al›rlarsa bundan korunmak için tahta bir süreli¤ine “vekil kral” oturtulur ve kötülü¤ün onu etkilemesi beklenirdi. Assur krallar›ndan Esarhaddon döneminde en az alt›, Aflurbanipal zaman›nda ise iki kez krall›k taht›na bu gerekçeyle sahte bir kral (vekil kral) getirilmifltir. Babil, Sümer ülkesine daha yak›n olmas› nedeniyle yaln›zca bu kentte yaflayanlar taraf›ndan de¤il bütün Mezopotamyal›lar taraf›ndan kutsal kabul edilen mekânlara sahipti. Kentte bin kadar tap›na¤›n varl›¤›na iliflkin kay›tlar kutsall›¤›n göstergesi olarak kabul edilir. Babil’in bafltanr›s› Marduk idi. Sümerlerin birçok tanr›s›n›n önemli özelli¤i bu tanr›n›n ad› alt›nda birlefltirilmiflti. Kentteki önemli bütün törenlerde kral, bafltanr› Marduk heykeline hediyeler sunar ve onunla birlikte tören alay›na kat›l›rd›. Babil’in en ünlü bayram kutlamalar›ndan biri Mart ay›n›n ikinci yar›s›nda bafllayan yeni y›l›n gelifli dolay›s›yla yap›l›rd›. Günümüzdeki Nevruz’un atas› olabilecek bu bayram Babil’de on bir gün boyunca kutlan›rd›. Bafltanr› Marduk’u simgeleyen heykel al›narak kral ve di¤er bütün devlet erkân› ‹fltar Kap›s›’ndan geçit yoluna girer ve bu tören için infla edilmifl Akitu Tap›na¤›’na giderlerdi. Kral, tap›na¤a büyük arma¤anlar sunard›. Dindar kral Nabonidus’un bir tören s›ras›nda yaklafl›k yüz elli kg alt›n ve üç ton kadar da gümüfl verdi¤i kaydedilmifltir. Bu kutlamalara çevre kentlerden ve devletlerden davetliler de kat›l›rd›. Babil’deki tap›naklarda yaz›c›lar, binlerce y›ldan beri Mezopotamya toplumlar›n›n bildi¤i dini ve edebi metinleri ö¤renir ve kopyalar›n› yaparlard›. Tap›naklarda kehanet ve bilicilik de okutulurdu. Babil bu ba¤lamda Eski Mezopotamya’n›n dan›fl›lan büyük kâhinlerine sahip merkezlerin bafl›nda gelmekteydi. Assur’da oldu¤u gibi kâhinler krallar›n vazgeçilmez dan›flmanlar› konumundayd›lar. Seferlere ç›kmadan mutlaka kâhinlere dan›fl›l›r ve onlardan al›nan mesajlara göre hareket

100

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

edilirdi. Babil ve çevresindeki birçok kentte y›ld›zlar›n hareketlerine duyulan ilginin temel nedeni gelecekle ilgili kehanette bulunabilmekti. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Mezopotamya’da Yeni Assur ve Yeni Babil uygarl›klar›nda bir sanat okulunun gelifliminde SIRA S‹ZDE sanatç›n›n ba¤›ms›z eser yapabilmesinin ne kadar katk›s› vard›r tart›fl›n›z. D Ü fi Ü N E L ‹ M Mezopotamya’da Siyasal De¤iflim - Kültürel Devaml›l›k

Daha önceden belirtti¤imiz gibi Mezopotamya’da kurulan hemen hemen bütün O R U devletler, buS co¤rafyaya göç ederek yerleflmifl, buradaki geleneksel yap›y› tan›m›fl ve bir flekilde Mezopotamyal› olmufl toplumlar taraf›ndan kurulmufltu. Mezopotamya bütünD ‹olarak K K A T yabanc› bir siyasal gücün egemenli¤ine girmemifltir. Bu nedenle MÖ dördüncü biny›lda geliflen kentler ve tap›naklar baflta olmak üzere köklü kurumlar binlerce y›lda yeni kurulanlarla birlikte geliflerek birikimlerini sonraki SIRA S‹ZDE dönemlere aktarm›fllard›r. Bu yerleflik kültür sayesinde çivi yaz›s› gelene¤i üç bin y›la yak›n bir süre devam etmifltir. Sümerce dualar, bu uygarl›¤›n ortadan kalkmas›ndan binlerce y›l sonra da ayn› dilde tekrarlanm›flt›r. AMAÇLARIMIZ Yeni Babil Krall›¤› en güçlü oldu¤u dönemde Persler taraf›ndan tarih sahnesinden kald›r›l›nca Mezopotamya ilk kez bütünüyle yabanc› bir gücün egemenli¤i alK ‹ Dengeleri T A P t›na girmifltir. de¤ifltiren geliflmeler, Medler gibi Hint-Avrupa kökenli bir toplum olan Perslerin güçlenerek ‹ran’da iktidar› ele geçirmesiyle bafllam›flt›r. Perslerin ilk büyük kral› Kyros (550-530) Med saray›n› ve yönetimini devrald›ktan sonT E L E Vilerlemifltir. ‹ZYON ra Anadolu’ya Persler, MÖ 547 y›l›nda Lidya kral› Kroisos’u yenerek baflkenti Sardeis’i tahrip etmifl ve Anadolu’nun büyük bölümüne egemen olmufltur. Bundan sonraki süreçte Pers - Yunan savafllar› bafllam›fl ve oldukça uzun süre devam etmifltir. bu dönemde Anadolu’dan ald›klar› vergilerle ‹ran’daki bafl‹ N T E RPersler NET kentlerini görkemli birer kente dönüfltürmüfllerdir. Bilinen dünyan›n egemeni olma iddias›ndaki Persler MÖ 539 y›l›nda Babil’i, II. Kambyses (529-522) döneminde de M›s›r’› ele geçirmifllerdir. Önasya’da yeni bir süreç bafllam›flt›r. Persler, d›flar›dan gelen bir güç olmakla birlikte, çok uzak olmad›klar› için bölgeyi tan›maktayd›lar. Mezopotamya ve çevresindeki köklü tap›naklara ve kült merkezlerine sayg› gösterdiler. Tap›naklardaki okullarda çiviyaz›s› kullan›lmas› bu dönemde de devam etmifltir. Ancak alfabe yaz›s›n›n daha kolay olmas› nedeniyle Aramice yayg›nlaflarak ortak dil haline dönüflmüfltür. Aramicenin Sami kökenli olmas›, Mezopotamya toplumlar› aras›ndaki kültürel iliflkilerin devam etmesine ve geleneklerin aktar›lmas›na katk›da bulunmufltur. Eski Mezopotamya, insano¤lunun uygarlaflma sürecindeki en önemli ad›mlar›n at›ld›¤›, k›r›lma süreçlerinin yafland›¤› bir bölgedir. Buzul Ça¤›’n›n arkas›ndan Neolitik dönemde tar›m, hayvanc›l›k, yerleflik yaflam, çanak çömlek üretimi, tap›nak inflas› gibi ilk ad›mlar Kuzey Mezopotamya ve Do¤u Akdeniz k›y›lar›nda at›lm›flt›r. Bu ad›mlar milyonlarca y›l do¤an›n sunduklar›yla yetinen insan›n üretim aflamas›na geçiflini sa¤lam›flt›r. Yerleflik yaflam›n bafllamas› insan›n kazan›mlar›n› ve tecrübelerini sonraki nesillere aktarmas›n› kolaylaflt›rm›fl ve geliflmesini h›zland›rm›flt›r. ‹kinci önemli k›r›lma süreci Uruk Dönemi’nde gerçekleflmifltir. Bu dönemde Güney Mezopotamya’da kentleflme ile birlikte sulu tar›m, teknoloji, mimari, sanat ve uluslar aras› ticaret geliflmifl, en önemlisi de yaz› ortaya ç›km›flt›r. Bu ad›m tarihi süreci bafllatan önemli bir dönüm noktas› olmufltur.

N N

6. Ünite - Yeni Assur ve Yeni Babil Uygarl›klar›

Üçüncü de¤iflim ve dönüflüm süreci olarak de¤erlendirebilece¤imiz Demir Ça¤›’nda tek tanr›l› bir dinin Do¤u Akdeniz k›y›lar›nda ortaya ç›k›fl›, uzun sürede etkilerini gösterecek yeni bir bafllang›çt›r. M›s›r ve Mezopotamya uygarl›klar›yla yak›n iliflkisi olan bir bölgede ortaya ç›kan bu yeni dinin baz› mesajlar›n›n Sümerlerden beri ortak belleklerde var olan “Yarad›l›fl” ve “Tufan” gibi anlat›larla verilmifl olmas› köklü kültürün a¤›rl›¤› olarak alg›lanabilir. Demir Ça¤›’nda ortaya ç›kan birçok toplum günümüze kadar varl›¤›n› korumufl ve siyasal geliflmelerde önemli rol oynam›flt›r. Mezopotamya kültürü günümüzde de Ortado¤u toplumlar› aras›nda bir flekilde varl›¤›n› korumaktad›r. Hammurabi yasalar›ndaki “k›sasa k›sas” yaklafl›m›, Orta Assur yasalar›ndaki kad›n›n örtünmesi ve erkeklerden sak›nmas› uyar›lar› bu konuda örnek olarak verilebilir.

101

102

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Özet

N A M A Ç

Mezopotamya’n›n en güçlü devletleri olan Yeni Assur ve Yeni Babil krall›klar›n›n yönetim biçimini aç›klayabilme Yeni Assur ve Yeni Babil krall›klar›nda, Mezopotamya’n›n geleneksel devlet yönetim anlay›fl› do¤rultusunda en tepede kral bulunurdu. Kral›n yönetici sülaleden gelmesi önemliydi. Taht› zorla, bir taht entrikas›yla ele geçiren farkl› sülale mensuplar› bile kendilerini yerine geçtikleri krala ba¤layan yaz›tlar veya flecereler yazd›rm›fllard›r. Assur ve Babil krallar› yaz›tlar›nda isimlerinin bafl›nda “Büyük Kral”, “Güçlü Kral”, “Yukar› Deniz’den (Akdeniz) Afla¤› Deniz’e (Basra Körfezi) Kadar Olan Bölgenin Hâkimi”, “Dört Bir Yan›n Kral›” ve “Evrenin Kral›”, “Sümer ve Akkad Ülkelerinin Kral›” gibi unvanlar kullan›rlard›. Assur ve Babil uygarl›klar›nda devlet yönetiminde, baflkent ve eyalet merkezlerinde kral›n alt›nda, binlerce y›lda geliflerek flekillenmifl köklü bir bürokrasi bulunmaktad›r. Krall›¤› yönetim merkezi olan baflkentin sitadeli, yani kral›n saray› ve yönetim merkezinin kalbi, bürokrasinin tepesindeki görevlilerin bulundu¤u yer idi. Sarayda, kral ve ailesinin yan› s›ra, ayn› aileden üst düzey yöneticiler ve had›m görevliler yaflard›. Üst düzey görevlere öncelikli olarak kral soyundan gelenler atanmaktayd›. Eyaletlerde önemli ailelerin bireyleri ve yerel yöneticilerin sülalesinden gelenler bu göreve getirilmekteydi. Kentleflme, mimari ve sanat alan›ndaki geliflmeleri de¤erlendirebilme Yeni Assur Krall›¤›, MÖ 1000 ile 612 y›llar› aras›ndaki yaklafl›k dört yüz y›ll›k egemenlik sürecinde üç baflkent, birçok eyalet merkezi, say›s›z tap›nak ve saray infla etmifltir. Bütün bu kentler ve imar faaliyetlerinin geliflmifl bir altyap› sistemi vard›r. Assur kentleri iki bölümden oluflur: Sitadel ve afla¤› flehir. Ayr› bir surla korunan sitadelde saray, tap›nak ve kral ailesinden yöneticiler için yap›lm›fl konaklar bulunurdu. Saray›n çevresinde botanik bahçesi bulunmaktayd›. Bu bölümde farkl› türde hayvanlar da beslenmekteydi. Afla¤› flehir, halk›n yaflad›¤› bölümdü. Assur kentleri oldukça büyüktü. II. Aflurnasirpal’›n infla etti¤i Kalhu 360 hektar, II. Sargon’un kurdu¤u Dur-

fiarrukin (Horsabad) 300 hektar, son baflkent Ninive yaklafl›k olarak 750 hektar geniflli¤indeydi. Mezopotamya’n›n en görkemli kentlerinden biri ve bu bölgede geliflen uygarl›klar›n son baflkenti Babil 850 hektar kadard›. Bölgenin en büyük yerleflmeleri aras›ndaki kentte yaklafl›k seksen bin kiflinin yaflad›¤› varsay›lmaktad›r. Yeni Assur Krall›¤› döneminde sanat›n ulaflt›¤› seviyeyi gösteren en önemli eserler, saray duvarlar›n› süsleyen kabartmalard›r. Baflkent Kalhu, Dur-fiarrukin ve Ninive’deki saraylar için dönemin sanatç›lar› taraf›ndan yap›lan bu kabartmalardaki figürler, devletin gücünü ve kral›n baflar›lar›n› ölümsüzlefltirmek amac›yla düzenlenmiflti. Yeni Assur döneminde sanatç›lar okullarda yetifltirilmekteydiler. Lamaflflular, Yeni Assur sanat›n›n a¤›rl›klar› k›rk tona ulaflan an›tsal ve seçkin örneklerdir. Bunlar, insan bafll›, hayvan gövdeli ve kanatl› olarak yap›lan ve kötü ruhlardan saray› korumak için saray›n girifline konulan heykellerdi. Tafl üzerine ifllenen kabartmalardaki figürler gerçek renklerine boyanm›flt›. Yeni Assur döneminde, baflar›lar›n hikâyeci anlat›m› tafl kabartmalar yan›nda bronz levhalar üzerine de uygulanm›flt›r. III. fialmaneser dönemine ait Balawat kap› kabartmalar› bunun en iyi korunmufl örne¤idir. Assur sanat› tafl ve bronz eserlerin yan› s›ra, Suriye ve Filistin bölgesinin etkisiyle fildifli ve cam; geleneksel Mezopotamya sanat›n›n devam› olarak da damga ve silindir mühürcülük konusunda da son derece parlak ürünler vermifltir. Yeni Babil sanat›, birçok bak›mdan geleneksel Mezopotamya sanat›n›n devam› olmakla birlikte kendine has özellikleri daha belirgindir. Özellikle ‹fltar Kap›s› ve saraylar›n duvarlar›na uygulanan renkli kabartmalar Babil sanat›n› yans›tan özelliktedir. Tanr› ve tanr›çalar›n kutsal hayvanlar›n›n ifllendi¤i bu kabartmalar oldukça zor bir teknolojinin ürünüydü. Bir bütünün parçalar› olarak üretilen her bir kerpiç, kompozisyonu oluflturmak üzere flekillendirildikten sonra boyan›yor, s›rla kaplan›yor, pifliriliyor ve tu¤la haline getiriliyordu. Bunlar da panolar içinde yerine yerlefltirilerek tanr›ça ‹fltar’›n aslan›, tanr› Adad’›n bo¤as›, Marduk’un ejderhas› yap›l›yordu.

6. Ünite - Yeni Assur ve Yeni Babil Uygarl›klar›

N A M A Ç

Yeni Assur ve Babil dönemini ö¤renmemizi sa¤layan kaynaklar› s›ralayabilme Yeni Assur ve Yeni Babil krall›klar›n›n tarihi, birçok farkl› kaynaktan gelen bilgilerle yaz›l›r. Bu kaynaklar üç bafll›k alt›nda toplanabilir: Yaz›l› kaynaklar, arkeolojik kaynaklar ve yabanc› kaynaklar. MÖ birinci biny›l›n ilk yar›s›n› kapsayan bu iki krall›k dönemi için yaz›l› kaynaklar oldukça zengindir. Özellikle Yeni Assur Krall›¤›, resmi kay›tlar›n tutulmas› konusunda oldukça titiz davranm›flt›r. Baflkentler ve eyalet merkezlerinde bulunan resmi arflivlerde say›s›z çivi yaz›l› belge günümüze ulaflm›flt›r. Baflkentlerde devletin hizmeti için yaz›c› s›n›f›n› yetifltiren okullar›n bu dönemde de önemli bir kurum oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Yaz›l› kaynaklar, annallar, mektuplar, kral listeleri gibi birçok grupta toplanabilecek içeri¤e sahiptir. Arkeolojik kaynaklar bütün Assur ve Babil kentlerinde arkeolojik kaz›larla ortaya ç›kar›lan bu döneme ait mimari, sanat, günlük yaflam, savafl, din gibi alanlarda yap›lm›fl veya üretilmifl eflyalard›r. Yabanc› kaynaklar, Yeni Assur Krall›¤›’n›n ça¤dafl› olan Geç Hitit kent devletleri, Urartu, Babil, M›s›r ve daha sonraki döneme ait olan Antik Yunan yaz›l› belgelerinden oluflur.

103

104

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi Yeni Assur Krall›¤›’n›n kronolojisi konusunda bilgi veren yaz›l› kaynaklard›r? a. Annallar b. Limmu listeleri c. Mektuplar d. Gösterifl yaz›ltar› e. Hiyeroglif yaz›tlar

6. Yaz›l› belgelere göre Yeni Assur ordusunda en çok kaç asker bulunurdu? a. 50 000 b. 70 000 c. 100 000 d. 120 000 e. 150 000

2. Afla¤›dakilerden hangisi Yeni Assur ve Yeni Babil krall›klar› hakk›nda bilgi veren yabanc› kaynaklardan biri de¤ildir? a. Urartu yaz›tlar› b. Geç Hitit yaz›tlar› c. M›s›r yaz›tlar› d. Eski Ahit e. Lidya yaz›tlar›

7. ‹fltar Kap›s› hangi kentte bulunmaktayd›? a. Babil b. Assur c. Tuflhan d. Karkam›fl e. Ninive

3. Kral Aflurbanipal’›n kütüphanesi hangi kentte bulunmufltur? a. Assur b. Babil c. Dur-fiarrukin d. Ninive e. Kalhu 4. Yeni Assur döneminde kurulun ilk baflkent hangisidir? a. Kalhu b. Assur c. Ninive d. Babil e. Dur-fiarrukin 5. Yeni Assur ve Babil krall›klar›nda kral›n yönetme yetkisini kimden ald›¤›na inan›l›rd›? a. Halktan b. Kanunlardan c. Tanr›dan d. Ordudan e. Babas›ndan

8. Saraylar›n kap›lar›na kötü ruhlardan korunmak için yerlefltirilen bafl› insan, gövdesi hayvan biçiminde kanatl› heykellere ne ad verilmektedir? a. Stel b. Kabartma c. Lamaflflu d. Ziggurat e. Fresko 9. Babil’in en büyük tanr›s› hangisidir? a. ‹fltar b. Adad c. Sin d. Marduk e. fiamafl 10. Yeni y›l›n bafllang›c› hangi ayda kutlanan törenlerle ilan edilirdi? a. Ocak b. fiubat c. Mart d. Nisan e. May›s

6. Ünite - Yeni Assur ve Yeni Babil Uygarl›klar›

105

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. b

2. e

3. d 4. a 5. c 6. d 7. a 8. c 9. d 10. c

Yan›t›n›z yanl›flsa “Yeni Assur ve Babil Tarihinin Kaynaklar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yeni Assur ve Babil Tarihinin Kaynaklar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Arflivler” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Kentleflme ve Sanat” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Devlet Yönetimi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Ordu” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Kentleflme ve Sanat” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Sanat” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Din” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Din” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Sümer ve Akkad isimleri çivi yaz›l› belgelerde an›lmaktayd›. Çivi yaz›s›n›n ortadan kalkmas›yla bu toplumlar›n isimleri unutuldu. Yeni Assur ve Yeni Babil krall›klar›n›n Do¤u Akdeniz k›y›lar›na, özellikle de Kudüs’e yapt›klar› seferlerin ve bu bölgede yapt›klar›n›n Eski Ahit’te anlat›lmas› unutulmalar›n› engellemifltir. S›ra Sizde 2 Yeni Assur Krall›¤› döneminde ordu piyade, süvari ve atlar›n çekti¤i savafl arabalar›ndan olufluyordu. Piyade s›n›f› en büyük bölüm idi. Süvari s›n›f› bozk›r kökenli yar› göçebe toplumlar›n Yak›ndo¤u’ya gelifliyle yavafl yavafl geliflmifltir. Assur Krall›¤› döneminde yap›lm›fl kabartmalar üzerinde kale kap›lar›n› k›rmak için gelifltirilmifl tekerlekli koç bafllar› ve benzeri a¤›r silahlar resmedilmifltir. Ayr›ca kalelere girmek için tüneller kazd›klar›, uzun merdivenler yapt›klar› da gözükür.

S›ra Sizde 3 Yeni Assur ve Babil’de sanatç›lar eserlerinin konular›n› seçmekte ve bunlar› ifllemekte özgür de¤ildiler. Devleti, tanr›lar› ve kral› yüceltmek sanat›n en temel amac›yd›. Bu nedenle krallar ve tanr›lar sahnelerin merkezinde, di¤er figürlerden farkl› olarak betimlenmifltir. Assur ve Babil’e direnen düflmanlar ise afla¤›lamak amac›yla, yaral›, esir veya yenilmifl olarak gösterilmifltir. Ancak Assur ve Babil’de sanat oldukça geliflmiflti. Bunda sanatç›lar›n iyi e¤itim almalar›n›n, çevre kültürlerden sanatç›lar›n birikimlerinden yararlanmalar›n›n önemli rolü vard›r.

Yararlan›lan Kaynaklar Gates, C. (2003). Ancient Cities, London. Handcock, P.S.P. (1912). Mesopotamian Archaeology, London. Köro¤lu, K. (2010). Eski Mezopotamya Tarihi. Bafllang›c›ndan Pers Dönemine Kadar, ‹stanbul. Kuhrt, A. (2007). Eskiça¤’da Yak›ndo¤u I-II (Çev. D. fiendil), ‹stanbul. Layard, A. H. (1853). The Monuments of Nineveh, London. Layard, A. H. (1853b). A Second Series of the Monuments of Nineveh, London. Loud, G.-Altman, C.B. (1938). Khorsabad II. The Citadel and the Town, Chicago. Oates, J. (2004). Babil (Çev. F. Çizmeli), Ankara. Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yak›ndo¤u (Çev. Z. K›l›ç), ‹stanbul. Sevin, V. (1991). Yeni Assur Sanat› I. Mimarl›k, Ankara. Unger, E. (1931). Babylon, Berlin. Van de Mieroop, M (2006). Antik Yak›ndo¤u’nun Tarihi (Çev. S. Gül), Ankara.

ESK‹ MEZOPOTAMYA VE MISIR TAR‹H‹

Amaçlar›m›z

N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Eski M›s›r’›n co¤rafyas›n›n yaflam biçimi üzerindeki etkisini aç›klayabilecek, Eski M›s›r tarihinin dönemlerini aç›klayabilecek, Eski M›s›r’›n siyasi olaylar›n› tart›flabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • Nil Nehri • Firavunlar

• Krall›k • Kadefl Antlaflmas›

‹çindekiler

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Eski M›s›r Tarihi

• G‹R‹fi • ERKEN DEV‹R (1-2. SÜLALELER) (YAKL. OL. MÖ 2920-2650) • ESK‹ KRALLIK (3.- 8. SÜLALELER) (MÖ 2650-2134) • B‹R‹NC‹ ARA DÖNEM (MÖ 2134-2040) • ORTA KRALLIK (11.-14. SÜLALELER) (MÖ 2040-1640) • ‹K‹NC‹ ARA DÖNEM (MÖ 1640-1532) • YEN‹ KRALLIK (18-20. SÜLALELER) (MÖ 1550-1070) • ÜÇÜNCÜ ARA DÖNEM (MÖ 1070-712) • GEÇ DÖNEM (25-31. SÜLALELER) (MÖ 712-332)

Eski M›s›r Tarihi G‹R‹fi Co¤rafi Koflullar M›s›r, 15-25 km geniflli¤indeki Nil Vadisi’ni kaplar. Dünyan›n en uzun nehri (6695 km) olan Nil, Viktorya Gölü civar›ndan ortaya ç›kar ve kuzeye do¤ru akarak Akdeniz’e dökülür. Eski M›s›r Uygarl›¤›, Nil Vadisi’nde geliflmifltir. Nil Vadisi’nin bat›s›n› da¤l›k olan Bat› Çölü, do¤usunu Do¤u Çölü, K›z›ldeniz tepeleri ve K›z›ldeniz s›n›rlamaktad›r. Kuzeyde Delta Bölgesi’nden bafllayan vadi, güneyde ça¤layanlara kadar uzan›r. Ça¤layanlar bölgesinde bulunan kayal›klar geçifli zorlaflt›r›r. Ça¤layanlar›n güneyinde ise Sudan (Eskiça¤’da Nubya) yer al›r. Eski M›s›r’›n geleneksel güney s›n›r› Birinci Ça¤layan’d›r. Buradan kuzeye Memfis’e kadar olan bölge Yukar› M›s›r, Memfis’in kuzeyindeki Nil Deltas› ise Afla¤› M›s›r olarak adland›r›l›r. Memfis ile Abidos aras›ndaki bölge bilim adamlar›nca Orta M›s›r ad›yla an›l›r. Ancak Eski M›s›rl›lar “‹ki Ülke” dediklerinde sadece Afla¤› ve Yukar› M›s›r’› ifade etmifllerdir. Nil Vadisi’nin 200 km bat›s›nda vadiye paralel olarak kuzey güney yönünde Siva, Bahariye, Farafra, Dahla ve El Harga gibi adlar tafl›yan vahalar dizisi bulunur. Bu vahalar da M›s›rl›lar taraf›ndan iskân edilmifltir. Eskiça¤’da ülkenin sald›r›ya en aç›k bölgesini kuzeyi oluflturmaktayd›. Libya, Sina Yar›madas› ve Suriye’ye de kuzeydeki Delta Bölgesi’nden geçitler vard›r. Ülkenin büyük bölümünün d›fl dünyadan soyutlanm›fl olmas›, homojen bir M›s›r uygarl›¤›n›n yarat›lmas›na neden olmufltur. Eskiça¤’da Nil Vadisi’ne hemen hemen hiç ya¤mur ya¤mazd›. Bu nedenle topra¤›n verimlili¤i, tümüyle Nil Nehri’nin taflk›nlar›na ba¤l›yd›. Güneydeki Etiyopya da¤lar›na ya¤an yaz ya¤murlar› Nil Nehri’nin her y›l düzenli olarak taflmas›na neden olurdu. Nil Nehri May›s ay›nda yükselmeye bafllard› ve Temmuz’dan Ekim’e kadar vadi üzerinden akard›. Bu mevsime eski M›s›rl›larca “Taflk›n (akhet)” denirdi. Kas›m’›n bafl›nda sular çekilmeye bafllar, nehir yavafl yavafl yata¤›na gerilerdi. Nehrin getirdi¤i balç›k, yata¤›n›n iki yan›nda birikir ve verimli tar›m topraklar›n› olufltururdu. Kas›m ile fiubat aras›ndaki “Ekim (peret)” mevsiminde tarla s›n›rlar› belirlenir, tarlalar sürülür ve tohumlar topra¤a ekilebilirdi. Mart’tan Haziran’a kadarki dönem ise “Hasat (shemu)” mevsimiydi. Olgunlaflan ürünlerin hasad› bu mevsimde yap›l›rd›. Herodotos, “M›s›r Nil’in bir arma¤an›d›r” diyerek bu nehrin

108

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

M›s›r için tafl›d›¤› hayati önemi vurgulam›flt›r. Nil Nehri’nin taflk›nlar›n›n getirdi¤i balç›k topraktan, normal mevsim ya¤›fllar›yla beslenmifl bir topraktan elde edilenin üç - dört kat› fazla ürün al›nabilmifltir. E¤er Nil Nehri olmasayd› M›s›r’›n Akdeniz k›y›s› d›fl›nda hiçbir yerinde tar›m yap›lamazd›. Resim 7.1 M›s›r Haritas› (Hornung 2004b, s. 7).

109

7. Ünite - Eski M›s›r Tarihi

Resim 7.2 Nubya Haritas› (Hornung 2004b, s. 8).

Eski M›s›r’da üretilen bafll›ca ürünler aras›nda, ekmek yap›m›nda kullan›lan düflük kaliteli Emer bu¤day›, arpa, mercimek, nohut, so¤an, sar›msak, baflta hurma olmak üzere çeflitli meyveler, yem bitkileri ve susam say›labilir. Delta kesiminde ve vahalarda yetifltirilen üzüm k›rm›z› ve beyaz flarap yap›m›nda kullan›l›rd›. Ayr›ca nar ve hurma flarab› ile bira da yap›l›rd›. Batakl›k alanlar zenginlerin avlad›¤› av hayvanlar›n›n ve papirüslerin bol bulundu¤u alanlard›. Papirüsler bir tür kâ¤›t, has›r, tekne ve alet yap›m›nda kullan›l›rd›. Papirüs ve ekimi yap›lan ketenden giysi,

110

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

halat ve yelken bezi imal edilirdi. Ar›c›l›k önemliydi ve bal bafll›ca tatland›r›c› olarak kullan›l›rd›. Hayvanc›l›k, batakl›k k›y›s›ndaki alanlarda ve Delta Bölgesi’nde yap›l›rd›. En çok tercih edilen et türü s›¤›r etiydi, ancak koyun, keçi, domuz ve ceylan eti de yenirdi. Ördek, kaz, güvercin ve yabani kufllar da tercih edilen yiyeceklerdendi. Yeni Krall›k ve Yunan - Roma dönemlerinde tavuk yayg›nlaflm›flt›. M›s›rl›lar Nil Nehri’ni ulafl›m için de kullanmaktayd›lar. Özellikle sular›n taflma döneminde nehrin debisi güneyden kuzeye do¤ru ulafl›ma olanak sa¤l›yordu. Nehir üzerinde seyahat edenler belli iskelelerde mola vererek dinleniyor ve erzak al›p yollar›na devam ediyorlard›. Nil vadisinin iki yan›nda bulunan da¤lar inflaat faaliyetleri için ihtiyaç duyulan granit, bazalt ve kalker gibi tafl türleri bak›m›ndan zengindi. Bunun d›fl›nda do¤u da¤lar› ve Nubya Bölgesi’nde (Sudan) çok zengin alt›n yataklar› da bulunmaktayd›. Sina Yar›madas›’nda bak›r ve firuze yataklar› vard›. ‹nflaat faaliyetleri ve tekne yap›m› için kullan›lan ahflap ise bölgede yetiflen hurma, incir, ›lg›n gibi a¤açlardan sa¤lan›yordu. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Eski M›s›r’daSIRA mevsimler S‹ZDE nas›l belirlenmiflti? Tart›fl›n›z.

Sülaleler Öncesi Dönemde M›s›r

D Ü fi Ü N E L ‹ Ça¤’dan M M›s›r’da Paleolitik (Eski Tafl Ça¤›) beri insanlar yaflamaktayd›. Paleolitik kültürlerin izleri günümüzden 500 000 y›l önceye kadar gitmektedir. Yaflam koflullar› günümüzdekinden farkl›yd›, daha nemli, günümüzdeki ekvatoral iklime daha S O R U yak›n bir iklim vard›. Bugün vadinin yar›s›ndan fazlas›n› kaplayan Nil Nehri, o dönemde tüm vadiyi kapl›yor ve daha sonralar› çöl hâline gelecek olan yerlerde inD‹KKAT sanlara özgü yerleflim alanlar›n› çevresinde topluyordu. Paleolitik Ça¤ insanlar›na ait tafl aletler Nil Vadisi’ni çevreleyen da¤larda bulunmufltur. SIRA S‹ZDE Günümüzden 12 000 y›l önce Sahra’n›n kuraklaflmas› ve çölleflmesi sonucunda bu bölgede avc›l›k ve toplay›c›l›kla geçinen halklar Delta Bölgesi’ne ve Nil Vadisi’ne göç etmifllerdir. Neolitik Ça¤’da (Cilal› Tafl Ça¤›) insanlar ilk köyleri kurmuflAMAÇLARIMIZ lar, hayvanlar› evcillefltirmifller, tar›m yapmaya bafllam›fllar ve çanak çömlek üretmifllerdir. Neolitik Ça¤ ve Sülaleler Öncesi döneme iliflkin en önemli kültürler aras›nda Afla¤›K M›s›r’da ‹ T A P Merimde (MÖ 4300-3800) ve El-Meadi (MÖ 3300-3100), Yukar› M›s›r’da ise Badari Kültürü (MÖ 5000-4000), I. Nagada Kültürü (Amra Kültürü: MÖ 4000-3500), II. ve III. Nagada Kültürü (Gerze Kültürü: MÖ 3500-3100/3000) say›labilir.T E L E V ‹ Z Y O N Arkeolojik buluntular ve daha sonraki dönemlere ait yaz›l› kaynaklar, Sülaleler Öncesi Dönem’de Yukar› M›s›r ve Afla¤› M›s›r’› yöneten krallar oldu¤unu göstermektedir. Yukar› M›s›r’da Memfis civar›nda ve Afla¤› M›s›r’da Delta’da bu döneme ‹ N Tflahin E R N E Tmotifi yer alan kraliyet amblemleri bulunmufltur. Afla¤› M›s›r ait üzerinde krallar› k›rm›z›, Yukar› M›s›r krallar› beyaz bir taç tak›yorlard›.

N N

ERKEN DEV‹R (1-2. SÜLALELER) (YAKL. OL. MÖ 2920-2650) Yeni Krall›k Dönemi’nin bafl›nda yerleflmifl bir gelene¤e göre MÖ 3000 y›llar›nda Menes adl› efsanevi bir kral, Afla¤› M›s›r ve Yukar› M›s›r krall›klar›n› tek bir krall›k alt›nda birlefltirmeyi baflarm›flt›r. Ancak Yukar› M›s›rl›lar›n baflkenti oldu¤u san›lan Hierakonpolis’te bulunmufl olan, tap›na¤a adak olarak sunulmufl Narmer Levhas›’n›n bir yüzündeki kabartmalarda, Yukar› M›s›r’›n beyaz tac›n› giyen Kral Narmer,

111

7. Ünite - Eski M›s›r Tarihi

Delta Bölgesi’ni ele geçirip bir reisi esir al›rken betimlenmifltir. Levhan›n di¤er yüzünde de Narmer, Afla¤› M›s›r’›n k›rm›z› tac›n› giymifl flekilde resmedilmifltir. Narmer Levhas› sayesinde bugün birçok tarihçi M›s›r’›n gerçek birlefltiricisinin Narmer oldu¤u konusunda fikir birli¤i içindedir. M›s›r Devleti’nin bu flekilde kuruluflundan Büyük ‹skender’in MÖ 332 y›l›nda M›s›r’a gelifline kadar geçen süredeki M›s›r tarihi, Eski M›s›rl› tarihçi Manetho taraf›ndan 31 sülaleye ayr›lm›flt›r. M›s›r, Erken Devir’de 1. ve 2. sülaleler taraf›ndan yönetilmifltir. 1. Sülale efsanevi kral Menes’le bafllar. Menes’in gerçekten yaflad›¤›na iliflkin izler kesinlik kazanmam›flt›r. Kendi dönemlerinde bu krallar resmi unvanlar›n› oluflturan Horus adlar›yla tan›n›rlard›, kral listelerinde geçen do¤um adlar› kullan›lmazd›. Bu nedenle kral listelerinde ad› geçen Kral Aha ile Menes’in ayn› kifli oldu¤u düflünülmektedir. 1. Sülale’yle birlikte yaz› yayg›n olarak kullan›lmaya bafllam›fl ve siyasi baflkent olarak Memfis kurulmufltur. Abidos ve Hierakonpolis bu dönemin di¤er önemli merkezleridir. 1. Sülale’nin Yak›ndo¤u ve Libya ile iliflkileri olmufltur. Ülke topraklar› güneyde ‹kinci Ça¤layan’a kadar uzanm›flt›r. Bu dönemde krallar ve saray halk› Abidos’ta çölün içlerinde bir mezarl›¤a gömülmüfllerdir. Mütevaz› boyutlarda infla edilmifl olan bu mezarlar sonraki dönemlerde soyulmufllard›r. Yüksek devlet görevlilerinden bir grup ise Sakkara’n›n kuzeyinde çölün yan›nda infla edilmifl mezarlara gömülmüfllerdir. 2. Sülale’nin ilk kral› Peribsen M›s›r tarihinde Horus de¤il Seth unvan› tafl›yan ilk ve tek krald›r. Peribsen ad›n›n bir Horus ad› olan Sehmehib’den de¤ifltirdi¤i düflünülmektedir. 2. Sülale döneminin bafl›nda kraliyet mezarl›¤› Sakkara’ya tafl›nm›flt›r. Kral Hasehemvi döneminde Suriye - Lübnan bölgesindeki liman kenti olan Biblos ile ticaret iliflkileri kurulmufltur. Yukar› M›s›r’da birçok tafl yap› infla ettirilmifltir. Bu dönemde gerek kraliyet gerekse özel kiflilerin yapt›rd›¤› tafl heykellerin kalitesi artm›flt›r. Hasehemvi tüm rakiplerini ortadan kald›rarak, devletin bütünlü¤ünü güvence alt›na alm›fl, krall›k dini oluflturulmufltur. Sonuç olarak, Erken Devirde M›s›r’›n s›n›rlar› kuzeyde Delta Bölgesi’nden güneyde Birinci Ça¤layan’a kadar uzanm›flt›r. M›s›r merkezî devlet yönetimi oluflturulmufl ve yüzy›llarca kullan›lacak olan krall›k modeli gelifltirilmifltir. Hiyeroglif yaz› ve krall›k dini yayg›nlaflm›flt›r. Erken Devirde Eski M›s›r’daki önemli geliflmeleri maddeler hâlindeSIRA yaz›n›z. S‹ZDE

ESK‹ KRALLIK (3.- 8. SÜLALELER) (MÖ 2650-2134)

Manetho: Ptolemaioslar döneminde (MÖ 289-246) yaflam›fl Eski M›s›rl› tarihçi ve rahip. Yunanca yazd›¤› Aegyptica/ M›s›r Tarihi adl› eserinde M›s›r Devleti’nin kuruluflundan Büyük ‹skender’e kadar geçen sürede bafla geçen M›s›r krallar›n› 31 sülaleye ay›rm›flt›r. Horus: fiahin bafll›, insan gövdeli ya da flahin fleklinde gösterilen gökyüzü tanr›s›d›r. M›s›r’›n ilk devlet tanr›s›d›r. Tanr› Osiris ve tanr›ça ‹sis’in o¤ludur. Kralla yak›ndan iliflkiliydi. Kral mutlak bir hükümdar ve ayn› zamanda tanr› Horus’un yeryüzündeki temsilcisiydi. Seth: Kimli¤i belirsiz bir hayvan bafll›, insan gövdeli, düzensizli¤in çöllerin, f›rt›nalar›n ve savafl›n tanr›s›. Osiris’in kardefli.

D Ü fi Ü N E L ‹ M

3. ve 4. sülaleler düzeni ve bar›fl› sa¤layarak Klasik M›s›r uygarl›¤›n›n temellerini atm›fllar ve güçlendirmifllerdir. Eski krall›kta kraliyet ve yönetim merkezi Memfis S O RGeleneksel U kentidir. Memfis modern Kahire’nin yaklafl›k 20 km güneyindedir. düflünceye göre ilk kral Menes taraf›ndan kurulmufltur ve ayn› zamanda tanr› Ptah kültüne tap›n›lan büyük bir dinsel merkezdir. D‹KKAT 3. Sülale krallar›n›n siyasi faaliyetleri hakk›nda çok az bilgi vard›r. Bu sülalenin güçlü krallar›ndan Coser (MÖ 2630-2611) zaman›nda birinci ve ikinci ça¤layanlar SIRA S‹ZDE aras›ndaki Afla¤› Nubya Bölgesi ilk kez egemenlik alt›na al›nm›flt›r. 3. Sülale döneminden itibaren M›s›r, Sina’da bak›r ve firuze madenlerine sahip olmufl ve iflletmeye bafllam›flt›r. 3. Sülale’nin son kral› Huni (MÖ 2599-2575)AMAÇLARIMIZ Nil’in Elefantin Adas›’nda bir kale kurarak M›s›r’›n Birinci Ça¤layan’daki güney s›n›r›n› iyice güvence alt›na alm›flt›r.

N N

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

112

Mastaba: Sedir anlam›na gelen Arapça bir sözcüktür. Bir mastaba, dik ya da hafif e¤imli kerpiç ya da tafl duvarlar› olan, dikdörtgen planda bir oda görünümündedir. Tavan genellikle düzdür. Zemin alt›nda, tavandan dik bir kuyu ile inilen mezar odas› vard›r.

Nekropolis: Yunanca mezarl›k (Ölüler Kenti) anlam›na gelen sözcük. Genellikle uzun süre kullan›lan, genifl ve önemli gömü alanlar›n› niteler.

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

3. Sülale ile birlikte mütevaz› binalardan an›tsal tafl mimariye geçilir. Tu¤la, ahflap ve has›rdan infla edilen Coser’in krali ikametgâh› Sakkara’daki Basamakl› Piramit’in etraf›n› kuflatan an›tsal bir tafl yap›ya dönüfltürülür. Krali atölyelerde gerçek boyutta ilk tafl heykeller yontulur ve kabartma sanat› geliflir. Coser’in ikametgâh›n›n yak›n›ndaki Sakkara platosunda, veziri mimar ‹mhotep taraf›ndan infla edilen 6 basamakl› ve 60 m yüksekli¤inde Basamakl› Piramit yükselir. Dünyan›n en eski piramidi olan bu yap›n›n güneydo¤usunda küçük ibadet odalar›yla çevrili bir tören avlusu vard›r. Coser’in halefleri olan krallardan Sehemhet (MÖ 2611-2603) Sakkara’da, Coser’in Basamakl› Piramidi’nin güneybat›s›nda, kral Huni ise Meidum’da yapt›rmaya bafllad›klar› piramitleri bitirememifllerdir. 4. Sülale’nin ilk kral› Snefru Nubya bölgesine sefer yapm›fl 7 000 esir ve 200 000 bafl hayvan› ganimet olarak alm›flt›r. Kuzeyde bak›r madenleri bak›m›ndan zengin olan Sina Yar›madas›’na, Fenike’ye ve bat›daki Libyal›lara karfl› da sefer yapm›flt›r. 4. Sülale büyük piramitlerin dönemidir. Eski Krall›k Dönemi’nde 3. ve 4. sülaleler zaman›nda infla edilen ünlü piramitler o döneme “Piramitler Ça¤›” ad›n›n verilmesine neden olmufltur. Snefru (MÖ 2575-2551), Meidum’da Huni’nin bafllad›¤› piramidin yap›m›na devam eder, ancak daha sonra kendi piramit kompleksini yapmak için inflaat› yar›m b›rak›r. Dahflur’da “E¤ik piramit” ve “K›z›l Piramit” olarak adland›r›lan iki piramit yapt›rm›flt›r. K›z›l Piramit geometrik olarak ilk gerçek piramittir. Babas› Snefru’nun yerine geçen Keops’un (Hufu) (MÖ 2551-2528) Giza Platosu’nda yapt›rd›¤› piramit 146 m yüksekli¤iyle Eski M›s›r’da infla edilmifl en büyük piramittir. Ayr›ca Dendara’da ilk Hathor tap›na¤›n› da yapt›rm›flt›r. Keops saltanat› s›ras›nda babas› Snefru gibi Sina Yar›madas›’na yap›lan seferlere devam etmifltir. Keops’un yerine geçen o¤lu Ra’cedef de (MÖ 2528-2520) kendisine Giza’n›n 8 km kuzeyindeki Abu Ravvafl kayal›k tepelerinde bir piramit yapt›rmak istemifl ancak erken ölümü sonucu inflaat yar›m kalm›flt›r. Ra’cedef’in yerine geçen kardefli ya da üvey kardefli olan Kefren (Hafre) (MÖ 2520-2494) mezar kompleksini Keops Piramidi’nin hemen güneybat›s›na yapt›r›r. Kefren’in o¤lu Mikerinos (Menkaure) (MÖ 2490-2472) Giza’daki son piramidi yapt›rm›flt›r. Bu piramit 66,5 m yüksekli¤inde olup Keops ve Kefren piramitlerinden çok alçakt›r. Giza piramitleri M›s›r’›n en görkemli an›tlar› olarak karfl›m›za ç›karlar. An›tsal mimariye sahip olan piramitler güç ve zenginli¤in simgesiydiler. Keops Piramidi antik dünyan›n yedi harikas›ndan birini oluflturur. Yap›lardan baflka 4. Sülale zaman›nda heykelt›rafll›k, kabartma, yaz›t ve mezar hediyelerinde de parlak, üstün bir sanat anlay›fl› görülür. 4. Sülale’nin son firavunu fiepseskaf (MÖ 2472-2467) kendisine piramit yerine çok büyük bir mastaba yapt›rm›flt›r. 5. Sülale firavunlar› Sina Yar›madas›’na seferler yapm›fllar ve buradaki kabilelerle çat›flm›fllard›r. Ayr›ca Libya ya¤malanm›flt›r. Suriye ile ekonomik ve diplomatik iliflkiler güçlendirilmifltir. Ticaret iliflkileri ise Ege’ye ve Girit’e kadar uzanm›flt›r. 5. Sülale zaman›nda piramitlerin boyutlar› küçülmüfltür. Bu sülaleden Userkaf (MÖ 2465-2458) Sakkara’da Basamakl› Piramit’in hemen yan› bafl›na küçük bir piramit yapt›rm›fl buna Abusir yak›nlar›nda Günefl Tanr›s› Ra için yapt›rd›¤› an›tsal bir tap›na¤› eklemifltir. Ondan sonra Menkauhor’a (MÖ 2396-2388) kadar gelen befl kral da bu tür günefl tap›naklar›n› piramit mezarlar›n›n yan›na yapt›rmaya devam etmifllerdir. Günümüze kadar bu tap›naklardan sadece Userkaf ve Neuserre’ye (MÖ 2416-2392) ait olanlar kaz›l›p gün ›fl›¤›na ç›kar›labilmifltir. Kaz›lan iki tap›nak gibi di¤erlerinin de Abusir köyünün kuzeyindeki Memfis Nekropolü’nün bir bölgesinde oldu¤u tahmin edilmektedir. Ra (günefl) tap›naklar› da piramitler gibi bir vadi

7. Ünite - Eski M›s›r Tarihi

tap›na¤›, geçit yolu ve kült tap›na¤›ndan oluflmaktad›r. Ancak kült tap›na¤›n›n ard›nda piramit de¤il yüksek ve e¤imli bir kaidenin üzerinde bir sütun ya da dev bir dikilitafl yükselir. Bu sülalenin son krallar› zaman›nda günefl dininin öneminde bir azalma olmufl ve günefl tap›naklar›n›n yap›m› sona ermifltir. 4. ve 5. sülaleler tarihinin en önemli geliflmelerinden biri, günefl dininin ortaya ç›kmas›d›r. M›s›r firavunlar›, “Ra’n›n O¤lu (Günefl Tanr›s›’n›n O¤lu) Horus” unvan›n› kullanmaya bafllam›fllard›r. Eski Krall›k zaman›nda M›s›r topraklar› güneyde Afla¤› Nubya, Kuzeyde Sina Yar›madas›’na kadar uzan›yordu. 6. Sülale, kral Teti (MÖ 2323-2291) taraf›ndan kurulmufltur. O’nu I. Pepi (2289-2255) ve II. Pepi (MÖ 2246-2152) takip etmifltir. Bu sülale döneminde de monarflik kurumlar geliflmifltir. I. Pepi döneminde M›s›r birlikleri Do¤u Çölü ve Nubya’ya sefer düzenlediler. Kuzeyde Sina bölgesindeki bedeviler (Kum halk›) ve Güney Filistin’deki kabileler ma¤lup edildi. I. Pepi’nin o¤lu kral Merenre (MÖ 2255-2246) zaman›nda da Do¤u Çölü’ne ve Nubya’ya keflif seferleri yap›lm›fl ve Nubya flefleri taraf›ndan sunulan vergiler kral Merenre taraf›ndan kabul edilmifltir. Merenre genç yaflta ölünce yerine geçen üvey kardefli ve 6. Sülale’nin son firavunu olan II. Pepi’nin uzun saltanat›nda (MÖ 2246-2152) yaflanan gerileme Eski Krall›¤›n çöküflünü haz›rlam›flt›r. Bu çöküfl d›fl etkilerden kaynaklanmam›flt›r. II. Pepi çocuk yaflta tahta ç›kt›¤› için ülke siyasetinin uzun süre kral›n annesi ve eyalet yöneticisi olan aile üyeleri taraf›ndan belirlenmesi, krall›¤› ve yönetimi zay›flatm›flt›r. Krall›¤›n zay›flamas›nda kral›n yetiflkinli¤inde bile güçlü bir kiflilik olmamas›n›n etkisi olmufltur. 7. ve 8. sülaleler zaman›nda (MÖ 2150-2134) çok k›sa sürelerle tahtta kalan 75 civar›nda kral bafla geçmifltir. Bu krallar döneminde otorite kaybedilmifltir. 8. Sülale’nin sonuna gelindi¤inde ülkenin birli¤i tamamen bozulmufl ve Memfis krali ikametgâh ifllevini yitirmifltir. 8. Sülale’nin son kral› Neferirkare ile Eski Krall›k Dönemi sona ermifl ve I. Ara Dönem bafllam›flt›r.

B‹R‹NC‹ ARA DÖNEM (MÖ 2134-2040) Bu dönemin bafl›nda baflkent Memfis, Fayyum Bölgesi’nin güneyinde Herakleopolis kentinde oturan eyalet yöneticisi bir ailenin eline geçmifltir. Bu aile krall›k makam›n› devralarak, 9. ve 10. sülaleleri kurmufltur. Yukar› M›s›r’da ise Teb kentinde yerel bir sülale taraf›ndan 11. sülale kurulmufltur. Teb sülalesiyle daha güneydeki Elefantin eyalet yöneticileri aras›nda yak›n akrabal›k iliflkileri vard›. Teb ile Elefantin’i ay›ran Edfu ve Hierakonpolis eyaletleri yöneticisi Anktifi de Yukar› M›s›r’da ba¤›ms›z hareket eden bir baflka güçtü. Teb hükümdar ailesi kraliyet unvan›n› Herakleopolis eyalet yöneticileriyle ayn› zamanda alm›fllard›r. 11. Sülale’nin ilk kral› I. ‹nyotef (Sehertavi) (MÖ 2134-2118) Teb Bölgesi’nin kral› olmufltur. Kardefli II. ‹nyotef (MÖ 2118-2069), krall›¤› zaman›nda Anktifi’nin ölümünden yararlanarak Hierakonpolis ve Edfu eyaletlerini de ele geçirerek Birinci Ça¤layan’a kadar Yukar› M›s›r’›n sahibi olmufltur. Yöneticileri Herakleopolis’te oturan Kuzey Krall›¤› ve yöneticileri Teb’de oturan Güney Krall›¤› M›s›r’›n tamam›na sahip olmak için bafllang›çta savaflmalar›na ra¤men daha sonra iç sorunlarla u¤raflmak zorunda kald›klar›ndan dostça geçinmeyi ye¤lemifllerdir. Güney Krall›¤›’n›n kral› III. ‹nyotef’in (MÖ 2069-2061) saltanat› genelde sakin geçer. III. ‹nyotef’in o¤lu I. Mentuhotep (MÖ 2061-2010) Güney Krall›¤›’n›n bafl›na geçti¤inde Kuzey Krall›¤›’n›n bafl›na da Merikare geçer. Merikare, Teb’in egemenli¤indeki Tinit Eyaleti’ni iflgal etmek ister. Ancak Güney Krall›¤› sald›r›y› püskürtmüfl ve Tinit’e sald›r›ya karfl›l›k olarak Siut’u (Asyut) alm›fl ve bundan sonra da Kuzey Krall›-

113

114

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

¤›’n›n merkezi Herakleopolis’i ele geçirmifltir. Kuzey Krall›¤› böylelikle y›k›lm›flt›r. Daha sonra Memfis ve Delta bölgesi de I. Mentuhotep’in eline geçmifltir. Böylece M›s›r siyasi olarak yeniden birlefltirilmifl ve Birinci Ara dönem sona ermifltir.

ORTA KRALLIK (11.-14. SÜLALELER) (MÖ 2040-1640) I. Mentuhotep (MÖ 2061-2010) iki ülkeyi birlefltirmesi nedeniyle saltanat›n›n geri kalan bölümünde Horus ad›n›, “Horus Sema - taui = ‹ki ülkeyi birlefltiren” olarak de¤ifltirmifltir. Teb kenti M›s›r’›n baflkenti hâline gelmifltir. Onun zaman›nda M›s›r’a kereste sa¤lamak için Biblos’a seferler yap›lm›flt›r. Yukar› M›s›r’da krali imar faaliyetleri görülmüfltür. Deir el-Bahri’de mezar kompleksleri yap›lm›flt›r. Siyasal ve ekonomik istikrara sahip bir devlet oluflturulmufltur. O¤lu II. Mentuhotep de (MÖ 2010-1998) babas›n›n imar program›n› devam ettirmifl ve Delta Bölgesi’ne kadar yaym›flt›r. II. Mentuhotep yöresel beylerle anlaflm›fl, onlar›n deste¤i ile ülkenin birli¤ini yeniden sa¤lam›flt›r. Göçebe sald›r›lar›na karfl› ülke s›n›rlar›n› güvenlik alt›na alm›fl, M›s›r’›n etkisini Nubya’ya kadar uzatm›flt›r. 11. Sülale’nin son kral› III. Mentuhotep (MÖ 1998-1991) gayri meflru bir kral oldu¤u için sonraki kral listelerinde yer almam›flt›r. O da bafla geçer geçmez büyük imar projeleri yürütmüfltür. Veziri olan Amenemhet nas›l oldu¤u bilinmeyen bir flekilde taht› ele geçirmifl ve 12. Sülale’nin ilk kral› olmufltur. I. Amenemhet (MÖ 1991-1962) zaman›nda M›s›r 11. Sülale krallar› döneminden sonraki ikinci parlak dönemini yaflam›flt›r. I. Amenemhet, Orta M›s›r’da Memfis’in 30 km güneyinde Liflt köyü yak›n›ndaki ‹çtavi’yi (kentin ad›n›n anlam›: iki ülkeyi ele geçiren Amenemhet’tir) yeni bir baflkent olarak kurmufltur. Ayr›ca ikametgâh›n›n yak›n›nda kendine ait bir piramit yapt›rm›flt›r. ‹kinci Ça¤layan’da Buhen Kalesi’nin yap›m›na bafllam›flt›r. Böylece Güney Nubya’daki tafl ocaklar› ve alt›n madenlerini daha kolay kullanabilmifltir. Asya’dan gelecek bedevi ak›nlar›n› önlemek için Delta’n›n do¤u s›n›r›nda surlar infla ettirmifltir. Bak›r ve turkuaz yataklar›n›n bulundu¤u Sina Bölgesi de kontrol alt›na al›nm›flt›r. Libyal›lara karfl› kuzeybat›da bir sur ya da kale olmamas› nedeniyle bu bölgenin güvenli¤i de s›k s›k yap›lan seferlerle sa¤lanm›flt›r. I. Amenemhet, kendi ölümünden sonra taht›n el de¤ifltirmesini kolaylaflt›rmak için, o¤lu I. Senusret’i (MÖ 1971-1926) tahta ortak ederek yeni bir gelenek bafllatm›flt›r. Bu sistem 12. Sülale’nin di¤er krallar› taraf›ndan da uygulanm›flt›r. I. Amenemhet ve I. Senusret ortak saltanat› zaman›nda güneyde ‹kinci Ça¤layan’a kadar olan topraklar egemenlik alt›na al›nm›flt›r. Bu seferleri bizzat Senusret düzenlemifltir. Afla¤› Nubya’da büyük kaleler dizisi inflas›na bafllanm›flt›r. M›s›r’›n genelinde genifl çapl› infla faaliyetleri yürütülmüfltür. I. Senusret Libya seferindeyken babas› I. Amenemhet öldürülmüfltür. Ancak ortak krall›k sistemi nedeniyle bir kar›fl›kl›k yaflanmadan I. Senusret kral olmufltur. Senusret List kentinde yaflam›fl ve piramit mezar›n› oraya yapt›rm›flt›r. Nubya’n›n tamam›n› kolonilefltirmifl, M›s›r’›n etkinli¤ini Üçüncü Ça¤layan’›n güneyindeki Kerma’ya ve Kufl Bölgesi’ne kadar uzatm›flt›r. I. Senusret de babas› gibi ölümünden üç y›l önce o¤lu II. Amenemhet’i taht orta¤› yapt›. II. Amenemhet (MÖ 1929-1892) babas› I. Senusret’in sa¤lad›¤› sa¤lam konum nedeniyle askeri sefer yapma gere¤i duymad›. O ve halefi II. Senusret (MÖ 1897-1878) zaman›nda 50 y›ll›k bir bar›fl dönemi yaflanm›flt›r. II. Amenemhet döneminde Punt, Suriye, Asya, Girit, Babil, Biblos, Ugarit ve Küçük Asya ile ticari faaliyetlerde bulunulmufltur. Senusret, Piramit mezar›n› Memfis yak›nlar›nda yapt›r›r. Ölümünden sonra yerini tahta ortak etti¤i o¤lu II. Senusret al›r. Fayyum Bölgesi’nde Moiris Gölü ve çevresinde kurulan barajlar, bentler ve aç›lan kanallarla dü-

7. Ünite - Eski M›s›r Tarihi

zenli sulama yap›larak bölge verimli hale getirilmifltir. II. Senusret zaman›nda da devam eden bar›fl döneminde eyalet yöneticileri güçlerini artt›r›rlar. II. Senusret’in iktidar› paylaflt›¤› III. Senusret’in (MÖ 1878-1841) tahta ç›k›fl›yla iç ve d›fl politika yeniden hareketlenmifltir. Yeni kral ilk ifl olarak eyalet yöneticilerinin etkinli¤ine son vermifltir. M›s›r’›n idari teflkilat›nda reform yapm›fl ve ülkeyi dört idari bölgeye ay›rm›flt›r. Onun hareketli d›fl politikas› M›s›r’›n en önemli krallar›ndan biri olarak kabul edilmesini sa¤lam›flt›r. Nubya’da ‹kinci Ça¤layan’›n güneyine inerek buray› infla ettirdi¤i yeni kaleler ve büyüttü¤ü eski kalelerle güvenli hale getirmifl ve M›s›r’›n güney s›n›r›n› Semna’ya kadar uzatm›flt›r. Nubya’da 18. Sülale’nin sonuna kadar bir tanr› olarak görülmüfl, Semna’daki tap›nak ona ve yerel tanr› Deduen’e adanm›flt›r. III. Senusret’in M›s›r’daki en göz al›c› kal›nt›lar› heykelleridir. Bu heykellerde ilk kez zengin ama yafll›, y›pranm›fl bir yüz ifadesi görülür. Bu ifadeyle krall›¤›n zorlu¤u belirtilmeye çal›fl›lm›flt›r. ‹mar faaliyetleri olarak da Delta’n›n do¤usundaki I. Amenemhet Tap›na¤› geniflletilmifltir. Karnak yak›nlar›nda savafl tanr›s› Montu için bir tap›nak infla ettirilmifltir. III. Senusret’in o¤lu ve taht orta¤› III. Amenemhet’in (MÖ 1844-1797) yönetimi bar›fl içinde geçmifltir. Ülke s›n›rlar› korunmufltur. M›s›r etkisi Üçüncü Ça¤layan’› aflarak bir ticaret kenti olan Kerma’ya kadar uzanm›flt›r. Sina’daki bak›r ve turkuaz ocaklar› iflletilmeye devam etmifltir. Fayyum Bölgesi’nde iki piramit ve çeflitli an›tlar fiedet’te (Krokodilopolis) sular tanr›s› Sobek için bir kült salonu ve Medine Madi’de y›lanl› tanr›ça Renenutet için bir tap›nak yapt›rm›flt›r. III. Amenemhet daha sonra Fayyum Bölgesi’nde tanr›laflt›r›lm›flt›r. III. Amenemhet’in (MÖ 1844-1797) ölümünden sonra bafla geçen IV. Amenemhet (MÖ 1799-1787) güçlü bir kral de¤ildi. Onun saltanat›nda bir gerileme devri bafllam›fl olmas›na ra¤men ülke s›n›rlar› korunmufltur. Güneyde s›n›r ‹kinci Ça¤layan’d›r. Sina’daki madenler iflletilmeye devam etmifltir. IV. Amenemhet’in erkek varisi olmad›¤› için ölümünden sonra yerine k›z kardefli Nefrusobk (MÖ 17871783) geçmifl ve ülkeyi dört y›l yönetmifltir. Ülkenin refah düzeyinde bir azalma olmam›flt›r. Nefrusobk ile 12. Sülale sona ermifltir. 13. Sülale boyunca 150 y›ll›k bir zaman dilimi içinde k›sa sürelerle hüküm süren 70 kadar kral bafla geçmifltir. ‹ki ya da dört y›l gibi k›sa aral›klarla de¤iflen krallar nedeniyle, merkezi güç zay›flam›flt›r. Bu dönemde siyasal iktidar, babadan o¤ula geçen vezirlik kurumunun eline geçmifltir. Vezirlik kurumu Afla¤› M›s›r Vezirli¤i ve Yukar› M›s›r Vezirli¤i olmak üzere ikiye ayr›lm›flt›r. 13. Sülale’nin sonlar›nda Do¤u Deltas› yo¤un olarak Asyal› göçmenlerin istilas›na sahne olmufltur. Asyal› göçmenler merkezi hükümetten (13. Sülale) büyük oranda ba¤›ms›zlaflm›fl ve Delta Bölgesi’nde çeflitli küçük krallar (14. Sülale) hüküm sürmeye bafllam›flt›r. Bunun üzerine 13. Sülale Yukar› M›s›r’a çekilmifl ve sülalenin sonuna kadar Yukar› M›s›r’da egemenlik sürmüfltür. Bu sülalenin son krallar›na ait an›tlar sadece Yukar› M›s›r’da Assuan ve Abidos’ta bulunmaktad›r.

‹K‹NC‹ ARA DÖNEM (MÖ 1640-1532) MÖ 1700’lerden sonra Suriye üzerinden M›s›r’a giren baz› göçebe kavimler Do¤u Delta Bölgesi’ni iflgal ettiler. M›s›rl›lar, bu göçebeleri “yabanc› diyarlar›n flefleri” anlam›na gelen “hekau - kasut” olarak adland›rd›lar. Antik yazarlar bunlara (Yunancalaflt›rarak) Hiksoslar demifllerdir. Hurri kökenli Hiksoslar Delta Bölgesi’ne egemen olmufllar ve 15. Sülale’yi oluflturmufllard›r. Böylece M›s›r’da ilk defa yabanc›lardan oluflan bir sülale kurulmufltur. Memfis’i ele geçirerek, Do¤u Deltas›’nda kendi baflkentleri olan Avaris’i kurmufllar ve M›s›r’›n tanr›s› Seth ile özdefllefltirdik-

115

116

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

leri tanr›lar› Baal için bir tap›nak infla etmifllerdir. Hiksos krallar› tüm M›s›r’a ve Filistin’in s›n›r bölgelerine egemen olmufllard›r. Taht üzerinde hak iddia eden di¤er gruplara da anlay›fll› davranm›fllard›r. Yukar› M›s›rda 13. Sülale varl›¤›n› sürdürmüfltür. Bu dönemde Kuzeybat› Delta’da 14. Sülalenin de varl›¤›n› sürdürdü¤ü düflünülmektedir. Hiksos krallar›na paralel olarak bir yerlerde kendilerini kral ilan eden bir baflka Asyal› krallar grubu 16. Sülaleyi oluflturur. Bu sülaleler içinde en önemlisi Yukar› M›s›r’da 13. Sülale sona erince Tebli bir aile taraf›ndan kurulan 17. Sülale’dir. 17. Sülale, Birinci Ça¤layan’dan Abidos’un kuzeyindeki Kusae’ye kadar olan topraklarda hüküm sürmüfltür. Bütün bu küçük krall›klar vasal olarak 15. Sülale’ye ba¤l›yd›lar. 15. ve 17. sülaleler aras› “‹kinci Ara Dönem (MÖ 1640-1532)” olarak adland›r›l›r. Alt› Hiksos kral›ndan oluflan 15. Sülale’nin en dikkat çekici krallar› Hian ve haleflerinden Apepi’dir. Hiksoslar, M›s›r kültürünü hemen benimsediler. Bunun yan›nda M›s›r’a gelirken beraberlerinde koflumlu atlar›n çekti¤i savafl arabal› birlikler, çeflitli maddelerden yap›lm›fl ayr› ayr› parçalardan oluflan güçlü bir yay, yeni k›l›ç çeflitleri ve farkl› silahlar getirdiler ve bunlar sayesinde M›s›rl›lar› kolayca ma¤lup ettiler. Ayr›ca lir ve lavtay› da M›s›rl›lara onlar tan›tm›fllard›r. Bu müzik aletleri k›sa zamanda moda olmufltur. Di¤er yenilikler aras›nda, haz›r bronz alafl›m› ithal edilerek arsenikle yap›lan bronz iflçili¤ine son verilmesi de vard›r. Hiksoslar Dönemi’nde M›s›r bir kültürel zenginlik yaflamas›na ra¤men M›s›rl›lar, d›flar›dan gelen bu istilac›lara al›flamam›fllar ve Hiksoslar› benimseyememifllerdir. 17. Sülale’den II. Sekenenre Ta’o, yaklafl›k 40 y›l tahtta kalan Apepi’ye karfl› ç›karak Hiksoslar› yönetimden uzaklaflt›rma mücadelesini bafllatm›fl ancak bu mücadelesi s›ras›nda ölmüfltür. II. Sekenenre Ta’o’n›n o¤lu Kamose (MÖ 1555-1550) babas›n›n Hiksoslarla bafllatt›¤› mücadeleyi devam ettirmifltir. Ülkeyi kendisiyle paylaflan Hiksos kral›n›n yan›nda sadece bir prens olmaya daha fazla katlanamayaca¤›n› söyleyerek Hiksos egemenli¤ini tan›mad›¤›n› ilan etmifltir. Kuzeye do¤ru nehir gemileri ve Nubyal› paral› askerlerle bir sefer düzenler, Memfis kentini ve Fayyum bölgesini ele geçirir. Avaris önlerine kadar gelir ama flehrin savunmas› ve Hiksoslar›n atl› arabal› birliklerinin gücü nedeniyle flehri alamaz. Yerine geçen kardefli Ahmose (MÖ 1550-1525) Hiksoslarla mücadeleyi sürdürmüfltür. Ahmose önce Nubyal›larla Hiksoslar›n ba¤lant›s›n› kesmifl daha sonra Memfis ve Avaris kentlerini ele geçirmifltir. Hiksoslara karfl›, onlardan ö¤rendikleri atl› savafl arabalar›n› kullanarak savaflm›flt›r. Sonuçta MÖ 1532 de Hiksoslar› yenerek Filistin’e sürmüfltür. Nubya üzerinde de M›s›r egemenli¤i tekrar kurulmufltur. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M Firavun: Firavun (Per Ao) sözcü¤ü “büyük ev = saray” S O R U anlam›ndad›r. Bu sözcü¤ün kral anlam›nda kullan›lmas› Yeni Krall›k Dönemi’nde MÖ 1400’lerden D ‹ K K A Titibaren kabul görmüfltür.

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

M›s›r’da ilk SIRA yabanc› sülale hâkimiyeti nas›l sonuçlanm›flt›r? Tart›fl›n›z. S‹ZDE

YEN‹ KRALLIK (18-20. SÜLALELER) (MÖ 1550-1070)

D Ü fi Ü N E L ‹ M Yeni Krall›k Dönemi, 18. Sülale’nin ilk kral› I. Ahmose’nin Hiksoslar› yenip M›s›r’da siyasal birli¤i tekrar kurmas›yla bafllar. Yeni Krall›k Dönemi firavunlar› saS Opek R U çok ülkeyi fethederek büyük bir imparatorluk kurdular. Ahmovaflç›yd›lar ve se, ülke birli¤ini sa¤laman›n yan›nda güçlü bir ekonomi de oluflturmufltur. Ülkesinin s›n›rlar›n› güneyde ‹kinci Ça¤layan’dan kuzeyde Filistin yak›nlar›na kadar geD‹KKAT niflletmifltir. Teb flehri, yönetim merkezi ve vezirin görev yapt›¤› yer olmas› yan›nda Amon’un kült merkezi olarak ülkenin dinsel baflkenti olma özelli¤ini de tafl›SIRA S‹ZDE maktad›r. Orta Krall›k Dönemi’nde büyük sorunlara yol açan eyalet yöneticileri kurumunu yeniden oluflturmayan kral, Özerk Nubya’y› genel bir valinin yönetimine vermifltir. Ahmose, Abidos’a kendisi ve ailesi için büyük mezar ve kült kompAMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

7. Ünite - Eski M›s›r Tarihi

leksleri yapt›r›r. Ahmose daha sonraki Ramsesler döneminde tanr› olarak sayg› görmüfltür. Ahmose’nin o¤lu I. Amenofis (MÖ 1525-1504) M›s›r’›n etkisini güneyde Afla¤› Nubya’ya ‹kinci Ça¤layan’›n güneyine kadar uzatm›fl ve buran›n idaresini genel vali Turi’ye vermifltir. 18. ve 20. sülaleler döneminde Teb’deki nekropolün kurucusu olarak kabul edilen I. Amenofis annesi Ahmose Nofretari ile birlikte Deir elMedine halk› taraf›ndan sayg› görmüfl ve Teb Nekropolü’nün koruyucu tanr›s› say›lm›fllard›r. I. Tutmosis (MÖ 1504-1492), MÖ 1500’lerde kuzeye do¤ru sefer yap›p Filistin flehirlerini ele geçirmifl, Suriye’deki Mitanni Devleti’ni ma¤lup ederek ülkesinin s›n›rlar›n› kuzeyde F›rat Nehri’ne, güneyde ise Dördüncü Ça¤layan’a kadar geniflletmifltir. Böylelikle Yukar› Nubya yani Kufl Bölgesi bir imparatorluk haline gelen M›s›r’›n yeni eyaleti olmufl ve Afla¤› Nubya gibi genel vali Turi’nin idaresine verilmifltir. Nubya bir sömürge olarak idare edilmektedir ve genel vali M›s›r kral›na karfl› sorumludur. I. Tutmosis’in çizdi¤i güney s›n›r daha sonraki dönemlerde de¤iflmemifltir. Bu dönemde Karnak Tap›na¤›’nda ek inflaatlar (2 pilon, sütunlu salon ve 2 dikilitafl) yap›l›r. Ayr›ca yine I. Tutmosis, içinde gizli kaya mezarlar› bulunan Krallar Vadisi’ni Yeni Krall›¤›n mezarl›¤› haline getirmifltir. Memfis askeri karargâh olmufltur. Ticaret ve Nubya alt›nlar› sayesinde M›s›r’›n zenginli¤i artm›flt›r. I. Tutmosis’in yerine geçen II. Tutmosis (MÖ 1492-1479) Nubya ve Filistin’e askeri seferler yapm›fl, Karnak Tap›na¤›’nda infla faaliyetlerinde bulunmufltur. II. Tutmosis öldü¤ünde I. Tutmosis’in k›z› ve firavun II. Tutmosis’in kraliçesi olan Hatflepsut’un o¤lu yoktu. Üvey o¤lu III. Tutmosis (MÖ 1479-1425) tahta ç›kt›¤›nda çok küçük oldu¤u için, ülkeyi kral naibi/ taht orta¤› olarak üvey annesi Hatflepsut yönetmifltir. Hatflepsut III. Tutmosis reflit oldu¤unda naipli¤i b›rakmam›flt›r. MÖ 1473’te, babas› I. Tutmosis’in gerçek vârisi oldu¤unu iddia ederek, tanr›lar›n iste¤iyle kral oldu¤unu ilan etmifl ve yönetimi ele geçirmifltir. Hatflepsut’un (MÖ 14731458) ve III. Tutmosis’in krall›klar›n›n meflruiyetini Amon’un bir kehanetine ba¤lamas› Amon rahiplerinin siyasal güçlerinin artt›¤›n› göstermektedir. III. Tutmosis yetkileri elinden al›nmas›na ra¤men Hatflepsut’un yan›nda taht› paylaflmaya devam etmifltir. Hatflepsut zaman›nda M›s›r baflar›l› ve istikrarl› bir dönem yaflam›fl ve çok güçlenmifltir. Kad›n firavun Somali k›y›s›ndaki Punt’a bir ticaret seferi yapar. Deir el- Bahri’de yapt›rd›¤› ölüler tap›na¤›, dönemin en önemli yap›lar›ndan biridir. Tap›na¤› Amon, Ra-Haranti, Anubis ve Hathor adl› tanr›lara adam›flt›r. Kendini Amon’un k›z› olarak görmüfl ve Amon’un Karnak Tap›na¤›’n› geniflletmifltir. M›s›r’›n birçok yerinde ve Nubya’da tap›naklar infla ettirmifltir. Hatflepsut’un ölümüyle yerine III. Tutmosis yeniden tahta geçti¤inde (MÖ 14581425) üvey annesinin heykellerini parçalatm›fl, kabartmalardan tasvirlerini, an›tlar ve dikilitafllar üzerine hiyeroglifle yaz›lm›fl olan ad›n› sildirtmifltir. Daha önce I. Tutmosis taraf›ndan ma¤lup edilen Suriye’deki Mitanni Krall›¤› M›s›r’a meydan okuyor ve M›s›r egemenli¤inden kurtulmak istiyordu. III. Tutmosis Filistin ve Suriye üzerine en az 17 sefer düzenledi. F›rat’a kadar Suriye ve Filistin’i ele geçirdi. Firavun kazand›¤› zaferi Karnak’taki Amon Tap›na¤›’n›n duvarlar›na yazd›rd›. Nubya üzerinde de egemenli¤ini kabul ettirdi ve baflkent Napata’y› ele geçirdi. Güney s›n›r›n› Dördüncü Ça¤layan’a kadar uzatt›. III. Tutmosis krall›¤›n›n son y›llar›nda o¤lu II. Amenofis’i taht orta¤› yapt›. II. Amenofis (I.Ö. 1427-1401) kendini savaflç› ve müthifl bir sporcu olarak tan›tm›flt›r. Suriye’ye seferler gerçeklefltirdi. Bu dönemde Mitanni Krall›¤› gücünün doru¤undayd›. IV. Tutmosis’in (MÖ 1401-1391) saltanat› döneminde Mitanni Krall›¤› Ana-

117

Pilon: Tap›nak kap›lar›n›n iki yan›nda kaideleri genifl, yukar› do¤ru daralan M›s›r’a özgü duvarlard›r. Genellikle pilonlar›n üzerine tap›na¤› hangi kral yapt›rd›ysa onun zaferlerini betimleyen kabartmalar yap›l›rd›. Pilonlar›n önüne tap›na¤› hangi kral yapt›rd›ysa onun büyük boyutlu birkaç heykeli ve dikilitafllar dikilirdi. Dikilitafl: Tek bir bloktan ve genellikle pembe granitten yap›lan, yukar› do¤ru incelen ve tepe noktas› küçük bir piramit fleklinde biten tafl. Dikilitafllar günefl simgeleriydi. Baz› Eski Krall›k Dönemi mezarlar›n›n ve tap›naklar›n›n kap›lar›n›n önüne çift olarak dikilirlerdi.

118

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

dolu’da Hititlerin güçlenmesinden çekindi¤i için M›s›r ile bar›fl yapt›. IV. Tutmosis bir Mitanni prensesi ile evlendi. Daha sonra bafla geçen III. Amenofis de (MÖ 1391-1353) birden fazla Mitanni prensesi ile evlendi ve bar›fl güçlendirildi. Bu dönemde Babil Akkadças› diplomasi dili olarak kullan›lmaya bafllad›. III. Amenofis’in o¤lu IV. Amenofis (MÖ 1352-1335), MÖ 1350’lerde M›s›r’›n geleneksel tanr›lar› yerine Günefl (Aton) monoteizmini (tektanr›c›l›k) yerlefltirerek dinde reform yapmak istemifltir. Kar›s› ünlü kraliçe Nefertiti de firavuna bu konuda yard›m etmifltir. Bu kült bir günefle tapma kültüydü. Tapt›¤› günefl tanr›s›n› ›fl›nl› günefl diski fleklinde tasvir ettirmifltir. Ona göre günefl, ›fl›nlar›yla tüm varl›klar› korur ve onlara yaflam verirdi. Art›k ülke tanr›s› Amon’un yerini ›fl›nl› günefl (Aton) alm›flt›r. Aton için Teb kentinde ilk tap›nak yap›ld›. Baflkent Orta M›s›r’da Memfis ile Teb aras›nda yeni kurulan Akhetaton (ufuktaki Aton) (bugünkü el-Amarna) kentine tafl›nd›. Burada yap›lan Aton Tap›na¤›’n›n üzeri, di¤er M›s›r tap›naklar›n›n aksine gökyüzüne do¤ru aç›k b›rak›lm›flt›. Tahminen krall›¤›n›n beflinci y›l›nda Amenofis (Amon ba¤›fllay›c›d›r) olan ismini “Aton’un hizmetkâr›/Aton’u memnun eden” anlam›na gelen Ekhnaton olarak de¤ifltirmifltir. Ekhnaton’la ilgili resimler ve kabartmalarda firavun genellikle do¤rudan do¤ruya ›fl›nlar›n› saçan güneflin alt›nda gösterilmifltir. IV. Amenofis’in günefli tek tanr› olarak kabul ettirmek istemesi rahiplerin tepkisini çekti ve ülke kar›fl›kl›¤a sürüklendi. Di¤er tanr›lara ait birçok tap›nak kapat›lm›fl, topraklar›n bütün kullan›m haklar› do¤rudan firavuna devredilmifl, ekonomik yap› bozulmufltur. K›sacas› yeni din benimsenmemifltir. MÖ 1335’te Ekhnaton ‘un ölümüyle bafla geçen Tutankaton (MÖ 1333-1323) henüz yedi yafl›ndayd›. Çocuk yafltaki kral›n naipli¤ini Ekhnaton döneminde Günefl Tanr›s›’n›n bafl görevlisi olan Aya yapm›flt›r. Firavunun ad› birkaç ay sonra Tutankamon olarak de¤ifltirilmifltir. Akhetaton flehri iki y›l sonra tamamen terk edilmifl ve baflkent Memfis’e tafl›nm›flt›r. Tutankamon, eski M›s›r dini olan Amon dinini ve çok tanr›c›l›¤› geri getirmifltir. Firavun, daha 19 yafl›ndayken hastalanarak ölür. Krallar Vadisi’ndeki zengin arma¤anlarla dolu mezar› 1922 y›l›nda bulunana kadar bozulmadan kalm›flt›r. Tutankamon öldü¤ünde Aya tahta ç›kmak ister, bunun üzerine Tutankamon’un kar›s› Ankhesenamon Hitit kral› fiuppiluliuma’ya o¤ullar›ndan birinin kendisiyle evlenerek M›s›r firavunu olmas›n› teklif eder. Bunu kabul eden Hitit kral› o¤lunu M›s›r’a gönderir. Ancak Prens Zannanza M›s›r’a giderken yolda öldürülür. Bunun üzerine Aya (MÖ 1323-1319) k›sa bir süre krall›¤a el koyar. Aya ölünce de yerine komutan› Horemheb tahta geçer. Horemheb (MÖ 1319-1307), M›s›r’›n idari yap›s›n› düzeltir. Karnak Tap›na¤›’na yeni yap›lar ekletir. Horemheb de krall›¤›n›, arkadafl› ve kendisi gibi bir komutan olan I. Ramses’e b›rak›r. I. Ramses (MÖ 1307-1306) 19. Sülale’nin kurucusudur. Saltanat› k›sa sürmüfl ve yerine o¤lu I. Seti (MÖ 1305-1290) geçmifltir. I. Seti, Hititlerin zay›f durumundan yararlanarak Suriye’ye sefer yapm›fl ve eskiden M›s›r’›n kontrolünde olan topraklar›n bir bölümünü geri alm›flt›r. I. Seti son dönemlerinde o¤lu II. Ramses’i (MÖ 1290-1224) tahta ortak etmifltir. 19. Sülale firavunlar›n›n en güçlüsü olan II. Ramses, M›s›r ülkesinin s›n›rlar› içinde oldu¤u kabul edilen kuzeydeki Suriye için babas› gibi Hititlerle mücadele etmifltir. MÖ 1285 y›l›nda Suriye’de Asi Nehri (Orontes) yak›n›ndaki Kadefl’te Hitit Kral› Muvatalli ile savaflm›flt›r. Tarihe “Kadefl Savafl›” olarak geçen bu savafl sonucunda II. Ramses büyük bir zafer kazand›¤›n› iddia etmektedir. Ancak Hitit kaynaklar›na göre yenilgiden flans eseri kurtulmufltur. MÖ 1270 y›l›nda II. Ramses ve Hitit Kral› III. Hattuflili aras›nda yap›lan Kadefl Bar›fl Ant-

119

7. Ünite - Eski M›s›r Tarihi

laflmas›, tarihte iki büyük devlet aras›nda yap›lan ilk resmi yaz›l› anlaflmad›r. Anlaflmaya göre Kadefl Hititlerde kalm›flt›r. II. Ramses, III. Hattuflili’nin iki k›z›yla evlenmifl ve yönetici sülaleler aras›nda akrabal›k ba¤› kurulmufltur. Ramses, baflkenti Delta bölgesindeki Per-Ramses (Ramses’in Mülkü) adl› flehre tafl›m›fl, Karnak ve Luksor tap›naklar›na ekler yapt›rm›flt›r. Nil Nehri’nin bat› k›y›s›nda firavunun ölüler tap›na¤› olan Ramesseum’u yükselir. Yukar› M›s›r’da ise Abu Simbel kaya tap›naklar›n› yapt›rm›flt›r. Resim 7.3 Önasya Haritas› (Hornung 2004a, s. 84).

II. Ramses’in yerine geçen Merneptah (MÖ 1224-1214) Hitit, Ugarit ve Amurru krall›klar›yla dostane iliflkilerini sürdürmüfltür. Hatta k›tl›kla mücadele eden Hitit Krall›¤›’na tah›l yard›m› yapt›. MÖ 1200’lerde Merneptah’›n generalleri, Libyal›larla birleflerek Delta Bölgesi’ne sald›ran Deniz Kavimleri’ni Bat› Delta Bölgesi’nde geri püskürtmüfllerdir. Merneptah saltanat›nda baflkent Memfis’e tafl›nm›flt›r. 20. Sülale’nin güçlü firavunlar›ndan olan III. Ramses zaman›nda (MÖ 1194-1163) Libyal›lar ve ‹kinci Deniz Kavimleri göçü M›s›r’› zorlam›fl, ancak III. Ramses karadan ve denizden sald›ran Deniz Kavimlerini püskürtmeyi baflarm›flt›r. III. Ramses, Teb flehri yak›nlar›ndaki Medinet Habu Tap›na¤›’n›n duvarlar›na yazd›rd›¤› yaz›tlarda, Deniz Kavimlerine karfl› kazand›¤› zaferi anlatm›flt›r.

120

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Teb flehrinde Hons Tap›na¤› ve bat› k›y›s›ndaki Ölüler Tap›na¤› III. Ramses’in imar faaliyetlerinden önemli olanlar›d›r. III. Ramses’in giderek artan iç sorunlarla ilgilenmesi gerekmifltir. Ekonomi iyi de¤ildir. Memurlar bafl›na buyruk hareket ediyor, ücretler ödenmiyor ve fiyatlar art›yordu. ‹flçi kenti Deir el-Bahri’de oturan ve kral mezarlar›n›n inflas›nda çal›flan iflçiler, ücret yerine ald›klar› tay›n›n da¤›t›m› iki ay gecikince greve gitmifllerdir. 20. Sülale’nin son firavunlar›, ülkedeki bozulmalar› durdurur düflüncesiyle bir sembol olarak Ramses ad›n› alm›fllard›r (IV. Ramses MÖ 1163-1156, V. Ramses MÖ 1156-1151, VI. Ramses MÖ 1151-1143, VII. Ramses MÖ 1143-1136, VIII. Ramses MÖ 1136-1131, IX. Ramses MÖ 1131-1112, X. Ramses MÖ 1112-1100). Ancak bu yöntem ülkeyi içine bulundu¤u kötü durumdan ve çöküflten kurtaramam›flt›r. Örne¤in IX. Ramses’in uzun saltanat› döneminde ekonomik ve siyasal olarak büyük s›k›nt›lar yaflanm›flt›r. Bunun en önemli göstergelerinden biri Teb Nekropolü’ndeki mezarlar›n soyulmas› ve bu soygunlara uzun süre göz yumulmufl olmas›d›r. Nekropol iflçileri X. Ramses (MÖ 1100-1070) döneminde tekrar greve gitmifllerdir. XI. Ramses zaman›nda ekonominin kötü durumu ve k›tl›k nedeniyle Teb halk›, Teb yüksek rahibine karfl› ayaklan›r. Firavun yüksek rahibin devrilmesinden sonra ç›kan iç savafl nedeniyle ülkede düzeni yeniden sa¤lamas› için güneydeki Kufl genel valisi Panahesi’yi görevlendirir. Panahesi, Nubyal› paral› askerlerle Orta M›s›r’› diktatörlükle yönetir. Onun ölümünden sonra XI. Ramses’in saltanat›n›n 19. y›l›nda Yukar› ve Orta M›s›r’da güç, yüksek rahip ve general olan Herihor adl› bir görevlinin eline geçmifltir. Herihor, Teb’de düzeni sa¤lamak için çal›flm›fl ve firavunun da deste¤ini alm›flt›r. Herihor’u Pianhi takip eder. O da XI. Ramses’ten önce ölmüfltür. XI. Ramses Afla¤› M›s›r’da iktidar› Tanis’te oturan Smendes’e devretmifltir. Böylece ülke gerçek manada bölünmeye bafllam›flt›r. Daha sonraki dönemde yüksek rahipler de zaman zaman kral unvan›n› kullanmak istemifllerdir. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Yeni Krall›kSIRA Dönemi’nde S‹ZDE bir kad›n firavunun bafla geçifli nas›l gerçekleflmifltir?

ÜÇÜNCÜ ARA DÖNEM (MÖ 1070-712)

D ÜXI. fi Ü NRamses’in EL‹M MÖ 1070’de ölümünden sonra M›s›r taht›n› 21. Sülale’yi kuran Smendes (MÖ 1070-1044) ele geçirmifltir. Onun taht› hiç zorlanmadan ele geçirmesinin S O R Ufiravun ailesiyle evlilik yoluyla akrabal›k kurmufl olmas›d›r. MÖ nedeni olas›l›kla 1070’de bafllay›p MÖ 712 y›l›na kadar süren dönemde M›s›r Üçüncü Ara Dönemi’ni yaflar. Bu dönemde Asya’da kazan›lan bölgeler kaybedilmifl, Nubya ve Do¤u ÇöD‹KKAT lü, M›s›r etkisinden ç›km›flt›r. Pianhi’den sonra da Kufl Genel Valili¤i makam› ortadan kalkm›flt›r. Kuzeyde, M›s›r kraliyet ailesi ve Smendes’in ikametgâh kenti TaSIRA S‹ZDE nis’ti. Güneyde Teb rahipleri merkezî otorite karfl›s›nda güçlerini art›rm›fllar ve ayr›l›kç› hareketlere giriflmifllerdir. El-Hiba’dan Assuan’a kadar uzanan Nil Vadisi de Teb yüksek rahiplerinin denetimindedir. AMAÇLARIMIZ Tanis kentinde Smendes’ten sonra tahta I. Psusennes (MÖ 1040-992), Teb’de ise Pianhi’den sonra bafla yüksek rahip I. Pinecem geçmifltir. Tanis ve Teb’deki iktidar sahipleri dostluk ve akrabal›k iliflkileri kurulmufltur. Bu dönemde K ‹ Taras›nda A P kral mezarlar› Teb Çölü’nde de¤il, Tanis’in tap›nak bölgesinde bulunmaktad›r. Yüksek rahipler Krallar Vadisi’nde talan edilen kral mezarlar›ndan kurtulabilen eski krallaraTait iki büyük gizli mezara tafl›m›fllard›r. E L Emumyalar› V‹ZYON Teb kentinde Pinecem’den sonra bafla geçen Masaherta ölünce, 20. Sülale’nin sonlar›nda oldu¤u gibi ayaklanmalar ç›km›fl, ancak bunlar bast›r›larak, siyasal muhalifler Bat› Çölü’ndeki vahalara sürgün edilmifllerdir.

N N

‹NTERNET

7. Ünite - Eski M›s›r Tarihi

21. Sülale firavunlar›ndan Siamun (MÖ 978-959) zaman›nda Tanis kraliyet ailesi d›fl askeri seferlere ç›km›flt›r. Filistin’in Gezer kenti fethedilmifl, ‹srail Krall›¤› tehdit edilmifltir. Ancak daha sonra bu krall›kla evlilik yoluyla akrabal›k kurulmufltur. Bir M›s›r prensesi Kral Süleyman’a efl olarak gönderilmifltir. Çeyiz olarak da Gezer kenti hediye edilmifltir. Yüksek rahip II. Pinecem ölünce güneydeki ikametgâh merkezi Teb de önemini yitirmifltir. III. Ramses, Libyal›lar›n ç›kard›¤› sorunlar› kökten çözmek amac›yla bu ülkeye düzenledi¤i seferlerden sonra getirdi¤i Libyal› esirlerin ço¤unu Delta Bölgesi’nde Bubastis çevresine yerlefltirmifltir. Paral› askerlerin liderleri olan Libya kabile flefleri Tanis krallar› için çok önemliydi. Bu flefler Tanis kral› Siamun’un halefi II. Psusennes (MÖ 959-945) zaman›nda etkilerini artt›rd›lar. Bubastis kentinden ve Libya kökenli olan I. fioflenk (MÖ 945-924), II. Psusennes’in ölümünden sonra M›s›r taht›n› ele geçirdi ve 22. Sülale’yi kurdu. Kraliyet kenti yine Tanis idi. I. fioflenk o¤lu Osorkon’u eski kraliyet soyundan bir prensesle evlendirmifltir. Böylece M›s›r Libya kabile fleflerinin egemenli¤i alt›na girmifltir. Delta Bölgesi’ndeki Libyal›lar birçok kuflaktan beri M›s›r kültürü içinde yetifltikleri için yad›rganmam›fllard›r. I. fioflenk, o¤lu ‹puti’yi yüksek rahip olarak Teb’e göndermifltir. ‹puti, Teb kentini kral I. fioflenk’in valisi olarak yönetmifltir. M›s›r’›n geleneksel müttefikleri Biblos ve Nubya ile yeniden iliflkiler kurmaya çal›flm›flt›r. I. fioflenk Kudüs’e sefer yaparak Kral Süleyman’›n saray ve tap›na¤›n› ya¤malam›fl, zengin ganimetlerle ülkesine dönmüfltür. Bu ganimetlerle Karnak Tap›na¤›’nda infla faaliyetlerinde bulunmufltur. Yaklafl›k 100 y›l kadar süren bir bar›fl döneminden sonra 22. Sülale’nin çöküfl dönemi kral II. Takelot (MÖ 860-835) ile bafllam›flt›r. II. Takelot o¤lu ve veliaht› Osorkon’u Teb’de Amon yüksek rahipli¤ine atar. Ancak Tebliler Osorkon’u kabul etmeyince iç savafl ç›kar. Bu kargafla döneminde III. fioflenk (MÖ 835-783) kardefli Osorkon’un hakk› olan krall›¤› ele geçirir. Ancak ülkenin di¤er yerlerinde de krall›¤› ele geçirmek isteyenler ortaya ç›kar. Bunlardan biri olan I. Pedubaste (MÖ 828-803) de yeni bir kraliyet soyu olarak Leontopolis’te 23. Sülale’yi kurar. Bundan böyle daha küçük hükümdarlar kendilerini kral ilan etmifller yerli haktan destek görünce de krall›k iddialar›n› sürdürmüfllerdir. Teb’de de dinsel önderlerin oluflturdu¤u yeni bir soy görülür. Güneyde de baflkenti Cebel Barkal olan Nubya kral› Kaflta (MÖ 770-750) idaresindeki 25. Sülale kuzeyde Teb’e kadar Yukar› M›s›r’›n hâkimi olur. Bat› Delta Bölgesi’ndeki Sais kentinde ise 24. Sülale hüküm sürmekteydi. MÖ 8. yüzy›l›n sonuna gelindi¤inde M›s›r’da birçok kral vard›r. 22-25. Sülaleler aras›nda her bir kral di¤erinden ayr› olarak kendi yönetimini kurmufltur. Böylece M›s›r’da iktidar paylafl›m›yla ilgili kargafla artm›flt›r. MÖ 8. yüzy›l sonlar›nda M›s›r’daki en önemli gruplar Afla¤› M›s›r’da 24. Sülale, Yukar› M›s›r’da ise 25. Sülale idi. MÖ 730 dolaylar›nda Saisli etkisinin geleneksel Teb bölgesi olan Nil Vadisi’nde yay›lmas› üzerine, 24. Sülale ile 25. Sülale aras›nda anlaflmazl›k ç›km›flt›r. 24. Sülale kral› Tefnahte (MÖ 724-717) güneydeki 25. Sülale’nin tehditlerine karfl› Delta güçlerinin büyük bir bölümünü arkas›na alarak Libya direniflinin önderi olmufltur. Kral Kaflta’n›n halefi olan Napata kral› Piye (MÖ 750-712) Nil Vadisi’ni ele geçirmek için harekete geçmifl, yerel yöneticilerden ve özellikle de Tefnahte’den teslim olmas›n› isteyerek kuzeyde Memfis’e kadar ilerlemifltir. Memfis’in düflmesi üzerine Delta’daki Libyal› hükümdarlar›n ço¤u Piye’nin egemenli¤ini tan›yarak Tefnahte’yi d›fllam›fllard›r. Piye Delta’n›n içlerine do¤ru ilerlemeye devam edince Tefnahte onun egemenli¤ini tan›mak zorunda kalm›flt›r. Ancak Delta’da varl›¤›n› da devam ettirmifltir. Delta’daki küçük krall›klar› tamamen

121

122

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

egemenlik alt›na alamayan sadece onlar›n kendisini tan›mas›yla yetinen Piye, baflkenti Napata’ya geri dönmüfltür.

GEÇ DÖNEM (25-31. SÜLALELER) (MÖ 712-332) Napata kral› Piye’nin kardefli ve halefi olan 25. Sülale’den fiabaka (MÖ 712-698) ile M›s›r’da geç dönem bafllam›flt›r. Tefnahte’nin o¤lu Bakenrenef (Bokkhoris) (MÖ 717-712) Memfis’i denetimi alt›na almaya bafllay›nca fiabaka karfl› sald›r›ya geçerek Sais Sülalesi’ne son vermifltir. Baz› yerel krallar ise ba¤›ms›zl›klar›n› korumufllard›r. Nubyal›lar Memfis’i baflkent yapm›fl ve bir süre M›s›r’da yaflam›fllard›r. 25. Sülale’nin krallar› kendilerini firavunlar›n halefi olarak görmüfllerdir. Yukar› M›s›r’da oldu¤u gibi Afla¤› M›s›r’da da tarihleme 25. Sülale krallar›n›n saltanat y›llar›na göre yap›l›r. Bu dönemde ülke ekonomisi Nubya alt›nlar› sayesinde hareketlenmifltir. 20. Sülale’den beri ilk defa an›tsal yap›lar infla edilmeye bafllanm›flt›r. fiabaka’dan sonraki fiebitku (MÖ 698-690) ve Taharka (MÖ 690-664) dönemlerinde de ekonomik geliflmeler devam etmifltir. Birleflik güçlü M›s›r ve Nubya Devleti’nin Yak›ndo¤u’daki tek rakibi Assur ‹mparatorlu¤u’dur. MÖ 671 y›l›nda Assur kral› Esarhaddon (MÖ 681-669) M›s›r’a sefer düzenler ve Memfis’i ele geçirir. Taharka güneye kaçar. M›s›r ülkesi savafl tazminat› ödemek zorunda b›rak›l›r. Assurlular, Delta devletlerini müttefik olarak gördükleri için onlara dokunmazlar. Taharka iki y›l sonra Memfis’i geri almak için döner. Onun güçlendi¤ini gören Esarhaddon M›s›r’a bir sefer daha düzenler ama yolda ölür (MÖ 669). Yerine geçen Aflurbanipal (MÖ 669-627) M›s›r’da Assur yönetimini yeniden kurarken Delta Bölgesi’nde Sais’te kendini kral olarak tan›mlayan 26. Sülale’den I. Neko ve o¤lu I. Psammetikos ile ittifak yapar. Taharka’n›n halefi Tantamani (MÖ 664-657) MÖ 664’te Nubya’dan Delta’ya kadar olan bölgeyi eline geçirir. Bu sefer s›ras›nda I. Neko ölür. MÖ 663-657 tarihleri aras›nda Assurbanipal M›s›r’a sefer düzenler, Tantamani Nubya’ya kaçar. M›s›r’›n tamam› Assur taraf›ndan iflgal ve ya¤ma edilir. I. Psammetikos (MÖ 664-610) krall›¤›n›n bafllar›nda, MÖ 664-657 tarihleri aras›nda Afla¤› M›s›r’daki bütün yerel yöneticileri etkisiz hale getirir ve M›s›r’›n birli¤ini tekrar sa¤lar. Bu s›rada Aflurbanipal’›n Babil’de bir isyanla u¤raflmas›n› f›rsat bilerek Assur’dan ba¤›ms›zl›¤›n› kazan›r. 26. Sülale firavunlar› d›fl siyasette, Yeni Krall›k Dönemi’nde Suriye ve Filistin’de elde edilen baflar›lar› tekrar etmek istemifltir. I. Psammetikos ile bafllayan seferler II. Nekho (MÖ 610-595) ile devam etmifltir. II. Nekho 609’da Yahuda kral› Yoflia’y› ma¤lup eder ve ülkesini vergiye ba¤lar. Fenike k›y› kentleri M›s›r’›n egemenli¤i alt›na girer. Yeni krall›k zaman›ndan beri ilk defa Suriye’ye girilir. Ancak II. Nekho Babil Kral› II. Nebukadnezzar’a Kargam›fl’ta yenilerek M›s›r’a geri çekilmek zorunda kal›r. Bu yenilgiye ra¤men MÖ 601 y›l›nda M›s›r’a sefer yapan II. Nebukadnezzar’› geri püskürtmeyi de baflar›r. Ayr›ca Yunanl›lar› örnek alarak üç s›ra kürekli gemilerden oluflan bir donanma kurar. II. Nekho’dan sonra gelen II. Psammetikos (MÖ 595-589) Nubya kral› Aspalta’n›n M›s›r’› tekrar ele geçirmeye çal›flabilece¤ini düflünerek, generalleri Amasis ve Potasimto’yu Nubya’ya sefere gönderir. M›s›r ordusu Üçüncü Ça¤layan’› aflarak güneye ilerler ve baflkent Napata’y› kuflat›r. Bunun üzerine Aspalta, baflkenti Napata’dan daha güneydeki Meroe’ye tafl›m›flt›r. II. Psametikos’un o¤lu Apries (MÖ 589-570) zaman›nda II. Nabukadnezar Kudüs’ü kuflat›r. Apries kenti kurtarmaya çal›flt›ysa da baflar›l› olamaz. Bu olay üzerine çok say›da Yahudi M›s›r’a s›¤›nd›. MÖ 570’de Apries, Kyrene’deki Yunanl› ko-

7. Ünite - Eski M›s›r Tarihi

lonistlere karfl› Libyal› kabilelerin yard›m istemesi üzerine destek olmak için bir birlik gönderir ancak gönderdi¤i birlik Kyrenelilere yenilir. Bunun üzerine Apries’in birlikleri ayaklanarak general Amasis’i kral ilan etmifllerdir. Apries art arda yap›lan savafllardan birinde ölmüfltür. Amasis, M›s›rl›lar, Libyal›lar ve Yunanl›lar› bar›flt›r›r. Bar›fl anlaflmas›n›n yan› s›ra politik bir evlilik yapar. Böylece dostluk ve akrabal›k ba¤lar› kurulur. Bat› Anadolu’daki ‹onia kenti Miletos’un M›s›r’da Bat› Delta’da kurdu¤u ticaret kolonisi Naukratis’i Yunanl›lara b›rak›r. Ege adalar› Samos ve Lindos’a de¤erli adaklar gönderir. Bu yolla Yunanl›larla iyi iliflkiler kurar. M›s›r’a da özen gösterir ve halk›n takdirini kazan›r. Amasis’in saltanat›n›n (MÖ 570-526) son dönemlerinde Pers ‹mparatorlu¤u giderek yükselmektedir. Pers kral› Kyros (MÖ 559-529), Anadolu’da Lydia kral› Kroisos’un baflkenti Sardeis’i eline geçirerek Lydia Krall›¤›’n› (MÖ 546’da) y›kar. Persler MÖ 539 y›l›nda Babil’i de ele geçirirler. Kyros’un o¤lu Kambyses (MÖ 529-522) Pers taht›na ç›kt›¤›nda, M›s›r’a sefer haz›rl›klar›na bafllam›flt›r. Bu s›rada M›s›r’da da Amasis’in yerine o¤lu III. Psammetikos (MÖ 526-525) tahta geçmifltir. Kambyses MÖ 525’de III. Psammetikos’u yener ve Memfis’i ele geçirir. M›s›r kral› tutsak edilir ve öldürülür. Daha sonra tüm ülke Kambyses taraf›ndan iflgal edilir. M›s›rl›lar, Libyal›lar ve Kyreneliler Perslere itaat ederler. Ancak Kambyses Nubya ve Siva’ya yapt›¤› seferlerde baflar›s›z olur. M›s›r ülkesi, Perslerin satrapl›¤› (eyaleti) haline gelir. Perslerin kurdu¤u M›s›r’›n 27. Sülalesi’nin ilk kral› olan Kambyses, tap›naklara ilgi göstermedi¤i için M›s›rl›lar taraf›ndan benimsenmemifltir. Halefi olan Pers kral› I. Darius (MÖ 522-486) ise dini duygulara hitap ederek M›s›rl›larla uzlaflmaya çal›flm›flt›r. Sakkara’da Apis bo¤alar›n›n gömüldü¤ü yeri geniflletmifl, el-Harga vahas›nda tanr› Amon için bir tap›nak yapt›rm›flt›r. Böylece Pers yönetimi sayg›nl›k kazanm›flt›r. Onun zaman›nda M›s›r yasalar› derlenip kitap haline getirilir. Darius yönetimi M›s›r için bir refah dönemi olmufltur. MÖ 490 y›l›nda Persler Yunanistan’da yap›lan Maraton Savafl›’nda Yunanl›lara yenilince Delta Bölgesi’nde Perslere karfl› 80 y›l kadar sürecek bir ayaklanma bafllam›flt›r. MÖ 404 y›l›nda Sais kentinden Amirtaios (MÖ 404-399) Delta’y› Pers yönetiminden kurtarm›flt›r, kendisini kral ilan ederek MÖ 400 y›l›na kadar bütün M›s›r ülkesine hâkim olmufltur. Amirtoios, 28. Sülale’nin ilk ve tek kral›d›r. MÖ 399’dan sonra M›s›r’›n son yerlileri olan 29. ve 30. sülaleler döneminde M›s›rl›lar, ülkelerini eski bir eyalet (satrapl›k) olarak gören Perslere karfl› baflar›yla mücadele ettiler. Ancak MÖ 343 y›l›nda Pers kral› III. Artakserkses M›s›r’› ele geçirmeyi baflard›. M›s›r’›n 31. Sülalesi’ni yine Persler kurdu ve M›s›r’a on y›l daha egemen oldular. MÖ 334 y›l›nda Makedonya Kral› Büyük ‹skender (III. Aleksandros) Makedonyal›lar ve Yunanl›lardan oluflan bir ordu ile Perslere karfl› ünlü Do¤u Seferi’ne ç›kar. MÖ 332 y›l›nda Büyük ‹skender’in M›s›r’› ele geçirmesiyle buradaki Pers egemenli¤i son bulur. M›s›r, ‹skender’in ölümünden sonra komutanlar›ndan I. Ptolemaios (MÖ 304-284) taraf›ndan kurulan Ptolemaioslar Devleti’ne ba¤lan›r. Bundan sonra 250 y›l boyunca M›s›r Yunanl›lar taraf›ndan yönetildi.

123

124

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Özet

N A M A Ç

Eski M›s›r’›n co¤rafyas›n›n yaflam biçimi üzerindeki etkisini aç›klayabilme Eski M›s›r Kültürü Nil Vadisi’nde geliflmifltir. Dar ve birkaç km genifllikte olan vadi, kuzeyde Delta Bölgesi’nden güneyde Assuan’daki Birinci Ça¤layan’a kadar uzan›yordu. M›s›r, bat› ve do¤uda çöllerle çevrilmifl olup do¤uda k›y›ya paralel uzanan s›rada¤larla K›z›ldeniz’den ayr›lm›flt›r. Ülkenin güneyi ça¤layanlarla kuflat›lm›flt›r. Bu bölgede bulunan kayal›klar geçifli zorlaflt›rmaktad›r. Ça¤layanlar›n güneyinde ise Sudan (Eskiça¤’da Nubya) yer al›r. Dünyan›n en uzun nehri olan Nil (6695 km), Viktorya Gölü civar›ndan ortaya ç›kar ve kuzeye do¤ru akarak Akdeniz’e dökülür. Ülkenin büyük bölümünün d›fl dünyadan soyutlanm›fl olmas›, kendine özgü bir M›s›r uygarl›¤›n›n yarat›lmas›na neden olmufltur. Eski M›s›r tarihinin dönemlerini aç›klayabilme Eski M›s›r, yerel tarihçi Manetho’ya göre kuruluflundan Büyük ‹skender’e (MÖ 332) kadar 31 farkl› sülale taraf›ndan yönetilmifltir. Tarihsel kurgu bu çerçevede yap›lmakta, sülaleler kronolojik olarak gruplara ayr›lmaktad›r. M›s›r tarihinin dönemleri flunlard›r: Erken Dönem (1.-2. Sülaleler: Yakl. Ol. MÖ 2920-2650), Eski Krall›k (3.-8. Sülaleler: MÖ 2650-2134), Orta Krall›k (11-14. Sülaleler: MÖ 2040-1640), Yeni Krall›k (18-20. Sülaleler: MÖ 1550-1070), Geç Dönem (25-31. Sülaleler: MÖ 712-332). Bunlar›n d›fl›nda, firavunlar›n güçlerini kaybetti¤i zamanlarda, ço¤u farkl› soylardan gelen krallar›n egemen oldu¤u üç ara dönem yaflanm›flt›r.

N A M A Ç

Eski M›s›r’›n siyasi olaylar›n› tart›flabilme M›s›r’da Paleolitik Ça¤’dan beri (MÖ 500 000) insanlar yaflamaktayd›. MÖ VI. biny›lda Cilal› Tafl Ça¤› da denilen Neolitik Ça¤’da ilk köyler kurulmufl, hayvanlar evcillefltirilmifl ve tar›m bafllam›flt›r. Krall›¤›n Yukar› ve Afla¤› M›s›r’da Sülaleler öncesi dönemde bafllad›¤›na iliflkin de¤erlendirmeler bulunmaktad›r. MÖ üçüncü biny›l bafllar›ndan dördüncü yüzy›la kadar süren yönetici sülaleler tarihi boyunca kurulan merkezi devletler uzun süre bütün bölgenin tek egemeni olarak yaflayamam›flt›r. M›s›r’da yaflanan siyasal geliflmeler genellikle Nil Vadisi’nin kuzeyinde, ortas›nda veya güneyinde devlet olma iddias›yla ortaya ç›kan güçler aras›nda yaflanm›flt›r. Eski M›s›r, Assurlular›n gelifline kadar d›flar›dan gelen bir siyasal gücün egemenli¤ine girmemifltir. Kuzeydeki Delta bölgesine gelen baz› gruplar k›sa zamanda buradaki kültürü benimsemifl ve M›s›rl› olmufllard›r. MÖ sekizinci yüzy›ldan sonra Yeni Assur Krallar›’n›n seferleri de k›sa süreli iflgalle sonuçlanm›flt›r. M›s›r tarihinin k›r›lma noktas› MÖ 525 y›l›nda Persler taraf›ndan iflgal edilmesiyle bafllam›flt›r. M›s›r MÖ 332 y›l›nda Yunanl›lar, MÖ 30 y›l›nda da Romal›lar taraf›ndan iflgal edilmifltir.

7. Ünite - Eski M›s›r Tarihi

125

Kendimizi S›nayal›m 1. Eski M›s›r takviminde kaç mevsim vard›? a. 2 b. 3 c. 4 d. 5 e. 6

6. Eski M›s›r Tarihinde kaç ara dönem yaflanm›flt›r? a. 2 b. 3 c. 4 d. 5 e. 6

2. Eski M›s›r Tarihi’ni 31 sülaleye ay›rarak yazan tarihçi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Herodotos b. Thukydides c. Manetho d. Berossos e. Strabon

7. Kendi ölümünden sonra taht›n el de¤ifltirmesini kolaylaflt›rmak için, o¤lu I. Senusret’i tahta ortak ederek yeni bir gelenek bafllatan M›s›r kral› hangisidir? a. II. Mentuhotep b. I. Tutmosis c. III. Tutmosis d. I. Amenemhet e. IV. Amenofis

3. Antik dünyan›n yedi harikas›ndan biri olan Keops Piramidi ne zaman infla edilmifltir? a. Erken Devir’de b. Eski Krall›k Dönemi’nde c. Orta Krall›k Dönemi’nde d. Yeni Krall›k Dönemi’nde e. Hellenistik Dönem’de 4. M›s›r’› iflgal eden ve M›s›rl›lar taraf›ndan “yabanc› diyarlar›n flefleri” denilen topluluk hangisidir? a. Persler b. Libyal›lar c. Hiksoslar d. Nubyal›lar e. Makedonyal›lar 5. Afla¤›dakilerden hangisi kad›n firavundur? a. Hatflepsut b. Ahmose c. III. Tutmosis d. IV. Amenofis e. I. Amenemhet

8. Ünlü Kraliçe Nefertiti hangi M›s›r Firavunu’nun kraliçesidir? a. II. Ramses b. III. Tutmosis c. Merneptah d. I. Pepi e. IV. Amenofis 9. II. Ramses’le Kadefl Bar›fl Antlaflmas›n› imzalayan Hitit kral› kimdir? a. III. Murflili b. III. Hattuflili c. Muvatalli d. IV. Tudhalya e. I. fiuppiluliuma 10. Büyük ‹skender M›s›r’› hangi tarihte ele geçirmifltir? a. MÖ 450 b. MÖ 332 c. MÖ 30 d. MS 395 e. MS 476

126

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Okuma Parças›

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

II. TUTMOS‹S’‹N NUBYA SEFER‹’N‹ ANLATAN YAZIT Yaz›t, II. Tutmosis’e ait, Elefantin’den Philae’ye giden eski bir yol kenar›nda kaya üzerine hiyerogliflerle kaz›nm›flt›r. Kral›n saltanat›n›n ilk y›l›na (MÖ 1492) tarihlenir. Yaz›t›n bafllang›c›nda krallar›n isimleri ve lakaplar› s›ralan›r. Tutmosis’in Kuzey Delta ve deniz k›y›s›, Yukar› ve Afla¤› M›s›r, Nubya ve Sina, Suriye’yi de içine alan do¤u çölleri, Fenkhu topraklar› ve Hartum’un güneyine uzanan ülkeler üzerindeki hâkimiyeti vurgulan›r. Ard›ndan gelen bölümlerde flunlar söylenir:

1. b

“Haberci içeri geldi, Kral Hazretlerini selamlad› ve flunlar› dedi: Kufl’un (Kuzey Nubya) kötü halk› isyanda. ‹ki diyar›n efendisinin (M›s›r Kral›n›n) halk› ona düflman olmufltur ve savaflmaya bafllam›flt›r. [Nubyadaki] M›s›rl›lar, Baban›z [I.] Tutmosis, güneydeki ve Do¤u çölündeki kabileleri durdurmak için infla etti¤i kalenin s›¤›na¤›ndan s›¤›rlar›n› afla¤› sürüyorlar.” “Kral Hazretleri bu sözleri duydu¤u zaman t›pk› bir panter (ya da leopar) gibi öfkelendi ve dedi ki; ‘Beni seven Ra ve Babam, Tanr›lar›n Kral›, iki diyar›n taht›n›n efendisi Amon üzerine yemin ederim ki içlerinde canl› tek bir adam b›rakmayaca¤›m.” “Daha sonra Kral Hazretleri, ‹ki Diyar›n Efendisi’ne karfl› ayaklanm›fl ve kral hazretlerinin yönetiminden memnun olmayanlar› devirmek için bir askeri birli¤i Nubya’ya yollad›. Bu onun ilk savafl›yd›. Kral Hazretlerinin askerleri Kufl’un sefil topraklar›na vard›lar. Ald›klar› emre ba¤l› olarak askerler, hizmetkârlar eflli¤inde kral›n bulundu¤u yere götürülen sefil Kufl Prensi’nin o¤lu hariç canl› hiçbir adam b›rakmad›lar. Kral taht›na oturdu. Askerleri yakalad›klar› esirleri ona getirdiklerinde esirler iyi tanr›n›n ayaklar› alt›na b›rak›ld›lar. Topraklar› eskiden oldu¤u gibi ba¤›ml› duruma geri getirildi. ‹nsanlar sevindiler ve liderleri memnun oldu. ‹ki Diyar›n Efendisi’ne övgüler ya¤d›rd›lar ve Tanr›y› ilahi iyili¤inden ötürü yücelttiler. Bunun meydana geliflindeki neden, kral hazretlerinin, babas› Amon’un bafllang›çtan bu yana M›s›r’›n tüm krallar›ndan daha çok sevilmifl olan, taçlar› flanl›, Güney ve Kuzey’in Kral›, Aakhepe-renra, Ra’n›n o¤lu, t›pk› Ra gibi ebedi yaflam, süreklilik ve huzur bahfledilen, II. Tutmosis’in cesaretiydi” (Wallis Budge, 2008, 136-137).

2. c 3. b 4. c 5. a 6. b 7. d 8. e 9. b 10. b

Yan›t›n›z yanl›flsa “Co¤rafi Koflullar” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Erken Devir” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Eski Krall›k Dönemi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “‹kinci Ara Dönem” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yeni Krall›k” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Özet” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Orta Krall›k” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yeni Krall›k” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yeni Krall›k” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Geç Dönem” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

7. Ünite - Eski M›s›r Tarihi

127

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Eski M›s›r’da mevsimler, bölgeye hayat veren, yaflam›n kayna¤›n› oluflturan ve getirdi¤i alüvyonlarla bereketli tar›m alanlar› oluflturan Nil Nehri’nin taflk›nlar›na göre belirlenmiflti. Eski M›s›r takviminde üç mevsim bulunmaktayd›. Nehrin may›s ay›nda yükselmeye bafllay›p, temmuzdan ekime kadar vadi üzerinden akt›¤› mevsime “Taflk›n (akhet)” mevsimi denirdi. Kas›m›n bafl›nda sular›n çekilmesi sonucu, nehrin yavafl yavafl yata¤›na çekilmesiyle, nehir yata¤›n›n iki yan›na biriken milli toprakta ekim faaliyetlerinin yap›labildi¤i mevsime “Ekim (peret)” denirdi. Marttan hazirana kadarki dönem ise “Hasat (shemu)” mevsimiydi. S›ra Sizde 2 Erken Dönemde Eski M›s›r’daki geliflmeler: 1. Afla¤› M›s›r ve Yukar› M›s›r Krall›klar›n›n birlefltirilmifl ve merkezî devlet oluflturulmufltur, 2. 1. ve 2. sülalenin krallar›n›n saltanat sürdü¤ü Erken Dönem’in sonlar›nda M›s›r’›n s›n›rlar› güneyde Birinci Ça¤layan’a kadar uzanm›flt›r, 3. M›s›r’da yüzy›llar boyunca kullan›lacak merkezi yönetim sistemi, bir baflka deyiflle krall›k sistemi oluflturulmufltur, 4. Hiyeroglif yaz› yayg›n olarak kullan›lmaya bafllam›flt›r. S›ra Sizde 3 MÖ 1700’lerden sonra Suriye üzerinden M›s›r’a giren Hurri kökenli toplumlar Delta Bölgesi’ne egemen olmufllar ve 15. Sülale’yi oluflturmufllard›r. Böylece M›s›r’da ilk defa yabanc›lardan oluflan bir sülale egemenli¤i kurulmufltur. Bu yeni sülale Memfis’i ele geçirerek, Do¤u Deltas›’nda kendi baflkentleri olan Avaris’i kurmufltur. M›s›r’›n tanr›lar›ndan Seth ile özdefllefltirdikleri tanr›lar› Baal için bir tap›nak infla etmifllerdir. 15. Sülale’yi oluflturan Hiksos krallar› tüm M›s›r’a ve Filistin’in s›n›r bölgelerine egemen olmufllard›r. 15. ve 17. sülaleler aras› “‹kinci Ara Dönem (MÖ 16401532)” olarak adland›r›l›r. Hiksoslar, M›s›r kültürünü hemen benimsediler. Bunun yan›nda M›s›r’a gelirken beraberlerinde koflumlu atlar›n çekti¤i savafl arabalar›ndan oluflan birlikleri, çeflitli maddelerden yap›lm›fl ayr› ayr› parçalardan oluflan güçlü bir yay, yeni k›l›ç çeflitleri ve di¤er silah çeflitleri getirdiler. Hiksoslar Dönemi’nde M›s›r bir kültürel zenginlik yaflamas›na ra¤men

M›s›rl›lar, d›flar›dan gelen bu istilaya al›flamam›fllar ve Hiksoslar› hiç benimseyememifllerdi. 17. Sülale’den Ahmose (MÖ 1550-1525) MÖ 1532 de Hiksoslar› yenerek Filistin’e sürmüfltür. S›ra Sizde 4 Yeni Krall›k Dönemi’nde tahta geçen kad›n firavun Hatflepsut’tur. Üvey o¤lu III. Tutmosis (MÖ 1479-1425) tahta ç›kt›¤›nda çok küçük oldu¤u için, Kraliçe Hatflepsut, I. Tutmosis’in gerçek vârisi oldu¤unu iddia ederek tahta geçti (MÖ 1473-1458). Onun zaman›nda M›s›r baflar›l› ve istikrarl› bir dönem yaflad›.

Yararlan›lan Kaynaklar Baines, J. - J. Malek (1986). Eski M›s›r, (Çev. Z. Aruoba - O. Aruoba), ‹stanbul. Desplancques, S. (2006). Antik M›s›r, (Çev. I. Yerbuz), Ankara. Freeman, C. (2003). M›s›r, Yunan ve Roma, Antik Akdeniz Uygarl›klar›, (Çev. S. K. Ang›), Ankara. Hornung, E. (2004a). Ana Hatlar›yla M›s›r Tarihi, (Çev. Z. Akarsu Y›lmazer), ‹stanbul. Hornung, E. (2004b). M›s›rbilime Girifl, (Çev. Z. Akarsu Y›lmazer), ‹stanbul. ‹nan, A. (1987). Eski M›s›r Tarih ve Medeniyeti, Ankara. Kuhrt, A.(2009). Eskiça¤’da Yak›ndo¤u, Cilt I, ‹stanbul. Schulz, R.-M. Seidel (2004) Egypt. The World of the Pharaohs, Germany. Vercoutter, J. (2003). Eski M›s›r, (Çev. E. Çaykara), ‹stanbul. Wallis Budge, E.A. (2008). Antik M›s›r Edebiyat›, Yaz›nsal Metinler, ‹zmir.

ESK‹ MEZOPOTAMYA VE MISIR TAR‹H‹

Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Eski M›s›r’›n yaz›s›, edebiyat› ve bilimini aç›klayabilecek, Eski M›s›r’›n devlet örgütünün iflleyiflini ve toplum yap›s›n› aç›klayabilecek, Eski M›s›r dini ve ölü gömme geleneklerini aç›klayabilecek, Günümüze ulaflan Eski M›s›r kal›nt›lar›n›n genel özelliklerini tan›mlayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • Krallar Vadisi • Hiyeroglif Yaz› • Takvim

• Piramitler • Mumyalama

‹çindekiler

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Eski M›s›r Uygarl›¤›

• G‹R‹fi: KAYNAKLAR • DEVLET YÖNET‹M‹ VE TOPLUMSAL YAPI • B‹L‹M, M‹MAR‹ VE SANAT

Eski M›s›r Uygarl›¤› G‹R‹fi: KAYNAKLAR M›s›r tarihi, MÖ 3000 y›l› civar›nda ortaya ç›kan yaz›l› belgeler yan›nda zengin arkeolojik buluntulara dayan›larak yaz›lmaktad›r. Yaz› gelene¤i, de¤iflik yaz› türleri ve yaz› malzemeleri bu bölümde, arkeolojik malzemenin büyük bölümünü oluflturan tap›naklar ve mezar an›tlar› ise ilgili bafll›klar alt›ndaki gelecek bölümlerde ele al›nmaktad›r.

Yaz›l› Kaynaklar ve Edebiyat Eski M›s›r’da yaz› MÖ 3000 y›l› civar›nda ortaya ç›km›flt›r. Baz› araflt›rmac›lar M›s›rl›lar›n yaz›y› Mezopotamyal›lardan ö¤rendiklerini düflünmektedirler. M›s›rl›lar yaz›y› Mezopotamya’dan ö¤renmifl olsalar bile, taklitçi olmam›fllar ve kendilerine özgü bir yaz›y› gelifltirme baflar›s›n› göstermifllerdir. Her iki yaz› sistemi aras›nda büyük farklar olmas› bunu aç›kça kan›tlamaktad›r. Yaz›, M›s›r’da da Sümerlerde oldu¤u gibi eflyan›n fleklini çizmekle bafllam›flt›r. Ancak Sümer yaz›s›ndan farkl› olarak M›s›r hiyeroglifi temelde resim biçimindedir. Hiyeroglif Yaz›: (Eski Yunanca: hieros: kutsal, graphikos: oyma=hieroglyphikos) Özellikle kutsal metinlerin tafla kaz›nmas›nda kullan›lan resmî bir yaz›yd›. Hiyeroglifler MÖ 3000 y›llar›ndan MS dördüncü yüzy›la kadar kullan›lm›flt›r. Tafl, ahflap, fildifli malzeme üzerine kaz›nm›fl ya da çeflitli malzeme üzerine resmedilmifltir. En basit düzeyde hiyeroglif, yaz›c›n›n ifade etmek istedi¤i nesnenin resmedilmesi biçiminde oluflmufltur. Buna “piktogram” denir. Bir insan anlat›lacaksa insan resmi, bal›k anlat›lacaksa bal›k resmi çizilirdi. Piktogram›n sesi ayn› zamanda uzun bir sözcü¤ün içinde hece olarak da kullan›labilirdi. Piktogramlar, soyut kavramlar› da temsil edilebilirdi. Örne¤in bir papirüs rulosu, yazmak anlam›na gelmekteydi. M›s›r hiyeroglifleri 1822 y›l›nda Eski M›s›r Uzman› ve Dilbilimci Jean-François Champollion taraf›ndan çözülmüfl ve Eski M›s›r tarihi ve uygarl›¤› ile ilgili pek çok güvenilir bilgiye ulafl›lm›flt›r. M›s›r yaz›s›n›n belirgin özelli¤i, onun her zaman asl›na ba¤l› kalm›fl olmas› ve basit iflaretlerden oluflmufl olsa bile Fenike, Eski Yunanca ve günümüzün modern dillerinin yaz›lar› gibi alfabetik olmas›d›r. Bu yaz›, daha sonra oluflan komflu alfabetik yaz›lar› ve Fenike yaz› sistemlerini harf yaz›s› fikri bak›m›ndan etkilemifltir. Hiyeratik Yaz›: M›s›r yaz›l› belgelerinin büyük bir k›sm›n› oluflturan yönetim ve hukuk metinlerinin yaz›m›nda, en yayg›n hiyeroglif iflaretleri k›salt›larak kullan›lmaya bafllam›flt›r. Zamanla bu k›saltmalar ço¤al›nca hiyerogliften tümüyle farkl› bir

130

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

yaz› olan hiyeratik yaz› ortaya ç›km›flt›r. Bu yaz› hiyeroglif yaz›ya göre çok daha k›sa sürede yaz›labiliyordu. Bu yaz› çeflidine daha çok papirüsler üzerinde rastland›¤› için son dönemlerde “kitap yaz›s›” tan›m› da giderek yayg›nlaflm›flt›r. Hiyeratik yaz›ya papirüslerden önce kil kaplar üzerinde rastlanm›flt›r. Tafla oyulmalar›na ise çok ender olarak rastlan›r. Bu türde yaz› ile yaz›lm›fl belgeler Eski Krall›k Dönemi’nde azd›r, ancak Orta Krall›k Dönemi’ne ait bol miktarda materyal vard›r. Yeni Krall›k zaman›nda da papirüsler, tafl veya çanak çömlek parçalar› ve kil kaplar üzerinde bu tür yaz›ya s›kça rastlan›r. MÖ yedinci yüzy›lda yönetimle ilgili belgelerde daha ifllek olan demotik yaz› kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Ancak dini metinlerde MÖ 200’e kadar Hiyeratik yaz› kullan›lm›flt›r. Demotik Yaz›: MÖ 700’den sonra yönetimle ilgili yaz›flmalarda kullan›lan hiyeratik yaz› basitleflip, ifllek hale gelmifl ve 26. Sülale zaman›nda yerini demotik yaz›ya b›rakm›flt›r. En eski demotik papirüsler olan Rylands I ve II papirüsleri I. Psammetikos (MÖ 664-610) zaman›na aittir. Demotik (Eski Yunanca: demotikos: halkla ilgili) halk yaz›s› demektir. Amasis zaman›nda (MÖ 570-526) yönetim ve hukukla ilgili belgelerde kullan›lan resmi yaz› biçimi demotik yaz› olmufltur. Ptolemaioslar Dönemi’nin bafl›ndan itibaren edebi metinler de demotik yaz› ile yaz›lmaya bafllanm›flt›r. Demotik yaz›, an›tsal tafl yaz›tlarda hiyeratik yaz›dan daha s›k olarak kullan›lm›flt›r. MS beflinci yüzy›ldan (Do¤u Roma Dönemi) kalma Philae Adas› demotik yaz›tlar›, bu yaz› ile yaz›lm›fl son örneklerdir. Yedi adet demotik karakter ek harf olarak Kopt yaz›s› alfabesine al›nm›flt›r. Demotik yaz›n›n tutarl› bir transkripsiyonu henüz yap›lamam›flt›r. Kopt Yaz›s›: MS üçüncü yüzy›ldan itibaren demotik yaz›n›n yerine kopt yaz›s› denilen bir yaz› türü kullan›lm›flt›r. H›ristiyan M›s›rl›lar›n (Kiptiler) Yunan alfabesine yapt›klar› alt› harflik ilave ile oluflan yaz›d›r. Eski M›s›r’da yaz›c› okullar› vard›. Çünkü çeflitli devlet kurumlar›nda çal›flacak memurlar›n okuma yazma bilmesi gerekmekteydi. Saray, ordu ve tap›naklarda yaz›c› okullar› aç›lmaktayd›. Ö¤retmenler, ço¤unlukla rahiplerdi. Küçük köylerde ise yaz›c›lar ailelerine ve akrabalar›na okuma yazma ö¤retirlerdi. Ö¤rencilere öncelikle hiyeratik yaz›, sonra daha karmafl›k olan hiyeroglif yaz› ö¤retilirdi. Ö¤renme süreci uzundu. Baz› M›s›r kaynaklar›na göre bu süre on iki y›la kadar ç›k›yordu. Ö¤renilmesi gereken yüzlerce iflaret vard› ve hiyeroglif yazmak bafll› bafl›na bir sanat hâline gelmiflti. Hiyeroglif yazabilmek büyük bir sayg›nl›k kazanmak anlam›na geliyordu ve yöneticilik görevine do¤ru giden yolu aç›yordu. Okuma yazma ö¤renen ö¤renciler co¤rafya, matematik, edebiyat, tarih, ticaret, din ve anatomi dersleri de görüyorlard›. M›s›rl›lar hemen hemen her malzemenin üzerine yaz› yazm›flt›. En çok da tafl, papirüs ve kil üzerine yaz› yazmak tercih edilmifltir. Kolay bozulan malzemeler olan ahflap, metal, deri, kemik ve kumafl da yaz› yazmak için kullan›lm›flt›r. Papirüs, Nil Nehri’nde yetiflen saz türü bir bitkidir. Papirüsü kâ¤›t hâline getirmek için, gövdesinden ince fleritler kesilir, düz bir zemine önce yatay daha sonra dikey olarak dizilir ve preslenerek kurutulurdu. Yaklafl›k 48x43 cm boyutlar›ndaki her tabaka uç uca eklenerek 40 m uzunlu¤a kadar ulaflan papirüs rulolar› yap›labilirdi. Yaz›, yatay fleritlerin oldu¤u yüze (recto), siyah mürekkep kullan›larak, kolonlar hâlinde yaz›l›r, önemli sözcüklerin alt› k›rm›z› afl› boyas›yla çizilirdi. Yeni Krall›k ve sonraki dönemlerde dikey fleritlerin oldu¤u arka yüze (verso) de yaz› yaz›lm›flt›r. Papirüsler yaz›ld›ktan sonra rulo hâlinde saklan›rd›. Asl›nda papirüs kolay bozulabilen bir malzemedir. Eski Krall›k Dönemi’nden çok az papirüs günümüze kalm›flt›r. Ancak daha sonraki dönemlerde özellikle “Ölüler Kitab›” olarak

131

8. Ünite - Eski M›s›r Uygarl›¤›

yaz›l›p mumyalarla beraber mezarlara b›rak›lan papirüs rulolar› sayesinde papirüs örnekleri artm›flt›r. Papirüs rulolar›n›n çok az› tam ve eksiksiz olarak günümüze gelebilmifltir. Günümüze kalm›fl en uzun papirüs rulosu Londra/British Müzesi’nde bulunan 40,5 m uzunlu¤undaki Harris Papirüsü’dür. Papirüs üzerine yaz›, ucu lifli kam›fl ile yaz›l›yordu. Siyah mürekkep için kurum, k›rm›z› mürekkep için toprak kullan›l›yordu. Pahal› ve nadir bulunan bir malzeme olmas› nedeniyle el yazmalar› silinip, papirüsler yeniden yaz› yazmak için kullan›labiliyordu. Papirüs üzerine yaz› yazmak da beceri isteyen bir iflti. Bu nedenle okullarda ö¤renciler kopya etmeleri için verilen metinleri ve ödevlerini çanak çömlek parçalar› ya da kireç tafl› parçalar› üzerine yaz›yorlard›. Eski M›s›r edebiyat›na bakt›¤›m›zda Eski Krall›k Dönemi’nin yaz›l› belgeleri öncelikle dinsel belgelerdir. Bunlar piramitlerin ve yeralt› mezarlar›n›n duvarlar›na kaz›nm›fl büyüsel metinlerdir. Büyük tanr›lar›n bayramlar› için dinsel ayin ve ilahilerin de bu dönemden itibaren yaz›lmaya bafllad›¤› düflünülmektedir. Bunlara ait örnekler Orta ve Yeni Krall›k Dönemi’nden bilinmektedir. Yeni Krall›k zaman›nda önemli tap›naklar›n rahipleri tap›naklar›n›n farkl› din ö¤retileriyle ilgili kitaplar yazm›fllard›r. Din d›fl› edebiyat örnekleri de Eski Krall›k zaman›ndan itibaren görülür. Bunlar ölünün yaflam öykülerini anlatan mezar yaz›tlar›d›r. Ölünün yapt›¤› görevler, sahip oldu¤u topraklar ve baflar›lar› anlat›lm›flt›r. Mikerinos saltanat›ndan itibaren görev yapan yüksek memur Ptah-flepses, 6. Sülalenin yüksek memurlar› Uni/Una ve Herkhuf’un otobiyografileri bu türe örnektir. Uni’nin otobiyografisi Abidos’taki mezar›nda kireçtafl› bir blok üzerine, Herkhuf’un otobiyografisi de Assuan’daki mezar›nda bir tafl blok üzerine hiyeroglifle yaz›lm›flt›r. Her iki metin de Kahire Müzesi’nde korunmaktad›r. Orta ve Yeni Krall›k zamanlar›n›n ileri gelenlerinin otobiyografileri de bilinmektedir. Orta Krall›k Dönemi’nin önemli eserlerinden biri olan “Sinuhe’nin Tarihi” ayn› zamanda otobiyografik bir niteli¤e de sahiptir. Eserde kral I. Senusret zaman›nda gözden düflüp Suriye’ye s›¤›nan yüksek memur Sinuhe’nin maceralar› anlat›l›r. Sinuhe, Suriye’de bir kabile flefinin hizmetinde bulunur. Daha sonra M›s›r’a dönmesine izin verilir. Kral, Sinuhe’yi nezaketle karfl›lar ve onurland›r›r. Yeni Krall›k edebiyat›nda lirik aflk fliirleri, flark›lar, masallar, krall›k büyücülerinin mucizeleri üzerine öyküler, Asya ve güneye yap›lan gezilerin anlat›mlar›n› içeren örnekler vard›r. Yeni Krall›k Dönemi’nde edebi bir biçim alan krall›k y›ll›klar› önemlidir. Y›ll›klarda M›s›r firavunlar› seferlerini, fetihlerini ve yapt›klar› büyük iflleri anlat›rlar. M›s›r tarihiyle ilgili Anadolu’da Hitit, Mezopotamya’da özellikle Yeni Assur ve Yeni Babil kaynaklar›, kutsal kitap Eski Ahit ve Antik Yunan kaynaklar›nda da bilgiler bulunmaktad›r. Üzerine yaz› yaz›lan papirüs rulolar› günümüze hangi ortamlarda ulaflabilmifltir? SIRA S‹ZDE Tart›fl›n›z.

DEVLET YÖNET‹M‹ VE TOPLUMSAL YAPI

D Ü fi Ü Nbafl›nda EL‹M M›s›r, di¤er Ön Asya krall›klar› gibi mutlak bir krall›kt›. Yönetimin mutlak hâkim olarak kral, firavun yer almaktayd›. Firavun sözcü¤ü “büyük ev” anlam›ndad›r. Bu sözcü¤ün kral anlam›nda kullan›lmas› Yeni Krall›k Dönemi’nden itibaren S O R U kabul görmüfltür. M›s›r kral› gökyüzü tanr›s› Horus’un yeryüzündeki temsilcisidir. Daha sonra Günefl Tanr›s›’n›n o¤lu olarak “Büyük Tanr›” fleklinde karfl›m›za ç›kar. D‹KKAT Orta Devlet zaman›nda M›s›r’da tahta oturan kral›n tanr›lar taraf›ndan onaylanma-

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

132

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

s› gerekirdi. Yeni Devlet zaman›nda ise yaflayan firavunlar tanr›sallaflt›r›lm›flt›r. Kral, tanr›n›n temsilcisi olarak topraklar›n, mallar›n ve insanlar›n sahibidir. Kral›n insanlar›n hizmetinde besleyici olma, hak hukuk sa¤lama ve savaflç›l›k gibi ifllevleri olmas› gerekiyordu. Hükümdar, uyruklar›n› beslemek ve ihtiyaçlar›na göre donatmak, adaleti sa¤lamak ve yasalar› yapmakla görevlidir. Ayn› zamanda ordunun baflkomutan›d›r. Tanr›lar›n tap›naklar›n› infla etmek, geniflletmek, ayn› zamanda da kültlerine nezaret etmek zorundad›r. Kral›n tanr›lardan ald›¤› meflruiyeti genellikle babadan o¤ula ya da kardeflten kardefle geçerdi. Erkek vâris olmamas› durumunda kraliyet ailesinden bir k›zla evlenen erkek krall›¤a sahip olabilirdi. Kraldan sonra en önemli kifli, yard›mc›s› olan vezirdi. Bu makam Eski Krall›k zaman›nda geliflmeye bafllam›flt›r. Vezir, devlet yönetimini, hukuk sistemini ve ekonomiyi denetlemekle görevliydi ve sadece krala hesap verirdi. Eyaletler kral›n tam yetkiyle atad›¤› yöneticiler taraf›ndan yönetilirdi. Merkezden atanan eyalet valileri, kral ad›na ülkeyi yöneten vezire karfl› sorumluydular. 18. Sülale krallar›ndan II. Amenofis (MÖ 1427-1401) döneminden bafllayarak, yönetim sorumlulu¤unu ülkenin kuzeyinde ve güneyinde iki vezir paylaflm›flt›r. Kuzeyde Memfis, güneyde Teb kenti vezirlik merkeziydi. M›s›r, güçlü dönemlerde eyaletlere bölünerek idare edilmekteydi. Her eyaletin bafl›nda kral/ firavun taraf›ndan tayin edilmifl bir vali bulunurdu. Tarla s›n›r› ölçme, vergi toplama, hukuk ve ordu ile ilgili ifllere bakan bir memur s›n›f› bulunmaktayd›. Memurlar okuma yazma bilenler aras›ndan seçiliyordu. Bir baflka s›n›f olan rahipler din gücünü ellerinde bulunduruyorlard›. Memurlar ve rahipler devletin gücünü kaybetti¤i zamanlarda nüfuz mücadelelerine giriflmifller ve devlet yönetimini ele geçirmeye çal›flm›fllard›r. Memurlar ve rahiplerin alt›nda çok genifl bir çiftçi tabakas› vard›. Mülk ve toprak daha Eski Krall›k döneminden itibaren devlet mal› say›l›yordu. Çiftçi tabakas› ba¤›ml› durumdayd›. Ayr›ca yine ba¤›ml› olan iflçi s›n›f› vard›. Bunlardan baflka heykelt›rafll›k, marangozluk, dericilik, çömlekçilik, tafl kap yap›c›l›¤›, tu¤lac›l›k, tekne yap›mc›l›¤›, ahflap do¤ramac›l›¤›, kasapl›k, f›r›nc›l›k, bira üreticili¤i, metal iflçili¤i, kuyumculuk, mücevhercilik, oymac›l›k gibi her branfltan zanaatkârlar da baflka bir s›n›f› oluflturmaktayd›. MÖ ikinci biny›ldan itibaren M›s›r’da köleler de görülmeye bafllar. Ancak M›s›r’da köleli¤in ekonomik bak›mdan özel bir önemi hiçbir zaman olmam›flt›r.

Ekonomi

fiaduf: Bir ucuna ipe ba¤l› kova, di¤er ucuna a¤›rl›k ba¤lanan bir s›r›¤›n yere dikilmifl bir baflka dire¤in üst k›sm›na raptedilmesiyle oluflturulan, kuyu veya nehirden su çekmeye yarayan kald›raç benzeri araç. Sikke: MÖ 7. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Lidyal›lar taraf›ndan icat edilen madeni paraya sikke ad› verilmektedir.

M›s›r’da ekonominin temelini tar›m oluflturmaktayd›. Nil Nehrinin taflk›nlar›yla sulanan arazilerde tar›m yap›l›rd›. Orta Krall›k Dönemi’nde Nil taflk›nlar›n›n sulayamad›¤› arazileri sulamak için kanal açma çal›flmalar› yap›lm›flt›r. Yeni Krall›k zaman›nda fladuf adl› verilen araç kullan›larak nehirden su çekilmifl ve sulama yap›lm›flt›r. Böylelikle ekilebilir arazi yüzde on - onbefl oran›nda artt›r›lm›fl ve y›lda iki kez ürün al›nabilmifltir. Baflar›l› çiftçiler ve zanaatkârlar üretim gelirlerini vergilerini verdikten sonra biriktirebiliyorlard›. ‹flçiler de ücretlerini tay›n olarak al›yorlar, bir k›sm›n› art›r›yor, bofl zamanlar›nda da ek ifller yaparak birikim ediniyorlard›. Ekonomide de¤ifl-tokufl sistemi kullan›lm›flt›r. Takas sistemi yaklafl›k 90 graml›k bir a¤›rl›k birimi olan “deben” üzerine kuruluydu. Bir deben, alt›n, gümüfl ve bak›r olarak hesaplanabilirdi. Metalin de¤eri artt›kça debenin de¤eri de art›yordu. Örnek vermek gerekirse bir deben gümüfl, bir deben bak›rdan yüz kat daha de¤erliydi. M›s›rl›lar hiçbir zaman sikkeyi içeren bir takas sistemi gelifltirmemifllerdir.

133

8. Ünite - Eski M›s›r Uygarl›¤›

Ahflap baflta olmak üzere pek çok hammadde d›fl ülkelerden sa¤lanm›flt›r. Erken dönemlerden itibaren Somali, Suriye, Mezopotamya ve Girit ile ticari iliflkiler kurulmufltur. Ticaret 18. Sülale zaman›nda geliflkin bir hal alm›flt›r. Bütün ticaret faaliyetleri ve Nil’in taflk›n ovas› d›fl›nda kalan tafl ocaklar›n›n iflletimi krallar›n/firavunlar›n tekelindeydi. Eski M›s›r devlet yönetiminin Ortado¤u’daki di¤er devletlerden farklar›n› tart›fl›n›z? SIRA S‹ZDE

Ev Yaflam›

D Ü fi Ü N E L ‹ M Eski M›s›r’da kad›nlar 12-14 yafllar› aras›nda ergenlik bafllang›c›nda evlendirilirdi. Erkekler ise 20 yafllar› civar›nda evlenirdi. Yeni evlenenlerin eflyalar›n›n hem k›z S O R U halinde kahem de erkek taraf›nca sa¤lanmas› gerekiyordu. Bu nedenle boflanma d›n›n mallar üzerinde hakk› vard›. M›s›rl›larda genellikle tek efl evlili¤i yayg›nd›. Kad›nlar genellikle keten ve yün e¤irme, ekmek piflirme, tah›l ö¤ütme gibi ev iflleD‹KKAT riyle u¤rafl›rd›. Baz›lar› rahibe olabiliyordu. Belki de günefl alt›nda çal›flmad›klar› için kad›nlar duvar resimlerinde aç›k renk tenli olarak betimlenmifllerdir. Kraliyet SIRAgüçleri S‹ZDE de yoktu. ailesinin baz› üyeleri ya da kraliçeler d›fl›nda kad›nlar›n siyasal En çok kullan›lan unvanlar› evin han›m›yd›. Hemen hemen hiçbiri okuma yazma bilmezdi. Kad›nlar›n mülk edinme, mülklerini idare etme, mülklerine el konulduAMAÇLARIMIZ ¤unda dava açabilme haklar› vard›. Erkekler evin geçimini sa¤lamak için d›flar›da çal›fl›rd›. Duvar resimlerinde erkeklerin deri rengi k›rm›z›yla gösterilirdi. Erkek çocuklar 14 yafl›na geldiklerinde içinde sünnetin deKyer ‹ T ald›¤› A P bir törenle eriflkinli¤e ad›m atarlard›. Bu yaflta yapacaklar› meslekle ilgili ya da tap›nak okulunda resmi ö¤retimle, babalar›n›n meslekleriyle ilgili e¤itimleri alm›fl olurlard›. Baz› seçkin kiflilerin evleri iyi bir flekilde eflyalarla döfleliydi. tabuT E L Sandalyeler, EV‹ZYON reler, yataklar gibi zarif mobilyalar kullan›l›rd›. Mobilyalar ahflap, fildifli ve cam ifllemelerle süslüydü. Seçkin evlerinde hizmetçiler ve köleler de bulunurdu. Evin içinde yemek piflirme, temizlik ve servis hizmetleri hizmetçiler ve köleler taraf›n‹ N T E Rgibi N E T müzik aletdan yap›l›rd›. Bu evlerde verilen ziyafetlerde harp, lavta, flüt, obua leriyle müzik yap›l›r, dansç› k›zlar dans ederlerdi.

N N

Din Din, M›s›r kültürünün tümünü kapsar. M›s›r’da din üç kola ayr›l›yordu; Resmi din, ölüm ve gömülme ile ilgili ifllemler ve nüfusun büyük ço¤unlu¤unun günlük uygulamalar›. Resmi din tap›naklarda düzenlenen festivaller ve dini törenlerden (kült törenleri) olufluyordu. Kült karfl›l›kl› iliflki temeline dayan›yordu. Krallar tanr›lara karfl› dinsel görevlerin yap›lmas›n› sa¤lard›. Dinî tap›n›mlar kral ad›na rahipler taraf›ndan yürütülüyordu. Krallar tanr›lara duyduklar› hayranl›¤›, sayg›y› dile getirirler, onlara çeflitli sunular yaparlar ve niteliklerini överlerdi. Tanr›lar›n da buna karfl›l›k krala ve ülkenin insanlar›na iyilik bahfletti¤ine inan›l›rd›. Kültün amac› dünyan›n düzenini sa¤lamakt›. Belli bafll› tap›naklar, bölgelerinde yarat›c› olarak kabul edilen yerel tanr›lara adanm›fl tap›naklard›. Kült heykeli tap›nakta karanl›k bir odada saklan›r ve törenler s›ras›nda sembolik bir tekne üzerinde tafl›n›rd›. Tap›naklar d›fl›nda ülke içinde daha küçük tanr›lara ya da ana tanr›lar›n farkl› biçimlerine adanm›fl, yerel küçük tap›naklar de vard›. Halk tabakalar› bu küçük tap›naklara giderler ve orada sunularda bulunurlard›. Sülaleler Öncesi Dönem’de hayvan biçimli tanr›lar vard›. Bunlar totem din inan›fl›ndan kaynaklanmaktayd›. Daha sonra tanr›lar insan biçiminde düflünülünce

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

134

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

hayvan totemlerinin baz› uzuvlar› insan vücuduna eklenmiflti. Böylece hayvan bafll›, insan vücutlu tanr› betimlemeleri ortaya ç›km›flt›r. Tanr›lar›n ve tanr›çalar›n birço¤u yerel tanr›lard›. Çünkü bunlar›n her biri bir yer ile yak›ndan iliflkiliydi. Bu tanr› ve tanr›çalardan bir k›sm›n›n kültü bütün M›s›r’a yay›lm›fl ve devletle birlikte an›lan resmi hüviyet kazanm›flt›r. Örne¤in Teb’in Amon-Ra’s›, Memfis’in Ptah’›, Heliopolis’in Ra-Harahti’si gibi.

Nekropolis: Yunanca mezarl›k (Ölüler Kenti) anlam›na gelen sözcük. Genellikle uzun süre kullan›lan, genifl ve önemli gömü alanlar›n› niteler.

Belli bafll› M›s›r tanr›lar›: Nut : Gök tanr›ças›. Geb : Yer Tanr›s›. fiu : Hava tanr›s›. Amon : Teb kentinin tanr›s›d›r. Amon-Ra ad›yla günefl tanr›s› olarak Yeni Krall›k Dönemi’nde devlet tanr›s› olmufltur. Kutsal hayvan› koçtur. Ra (Ra-Harahti) : Bafl›n›n üstünde günefl kursu ile betimlenen flahin bafll› günefl tanr›s›. Horus : fiahin bafll› ya da flahin fleklinde ve iki taçl› M›s›r’›n ilk devlet tanr›s›, gökyüzü tanr›s›. Ptah : Üç asal› mumya biçiminde betimlenen yarat›c› tanr›, zanaatkârlar›n efendisi. Teb, Abidos ve Yeni Krall›k Dönemi’nin devlet tanr›s› olarak birçok yerde tap›n›l›rd›. Thoth : Bal›kç›l kuflu bafll› yazma ve sayma tanr›s›. Sobek : Timsah ya da timsah bafll› sular›n tanr›s›. Hons : Ço¤unlukla mumya biçiminde, bazen bafl›nda çocuk saç›nda görülen yan perçemle veya yar›m ay ile gösterilen ay tanr›s›. Osiris : Mumya biçiminde, asa, tüy ve boynuzlarla süslü beyaz taçla betimlenen bitkilerin ölüm tanr›s› ve ölümden sonraki dünyan›n yöneticisi. ‹sis : Osiris’in kar›s› ve Horus’un annesi koruyucu tanr›ça. Hathor : Bafl›nda günefl kursu, inek boynuzlar›yla ya da inek bafll› ve inek fleklinde gösterilen gökyüzü, a¤aç, nekropolis tanr›ças›, kad›nlar›n tanr›ças›. Kutsal hayvan› inektir. Montu : Ço¤unlukla flahin bafll›, bafl›n›n üzerinde günefl kursu ve iki tüy ile gösterilen savafl tanr›s›. Seth : Kimli¤i belirlenemeyen bir hayvan bafll›, düzensizli¤in, çöllerin, f›rt›nalar›n ve savafl›n tanr›s›, Osiris’in erkek kardefli. Min : ‹ki tüylü kurdeleli bafll›kla gösterilen do¤u çölünün efendisi, bereket tanr›s›. Ma’at : Oturan ya da ayakta duran, kad›n formunda, her zaman bafl›nda bir tüy ile betimlenen, bazen kollar›nda bir çift kanat görülen do¤ruluk ve adalet tanr›ças›. Anubis : Uzanm›fl köpek, çakal ya da köpek bafll›, mumyalamayla ilgili nekropolis tanr›s›. Bastet : Aslan ya da kedi bafll› savafl tanr›ças›. Sahmet : Aslan bafll› savafl tanr›ças›. Mut : Aslan bafll› ya da akbaba bafl süsü takm›fl insan fleklinde betimlenen savafl tanr›ças›. Neith : Savafl ve av tanr›ças›.

8. Ünite - Eski M›s›r Uygarl›¤›

Apis Bo¤as›

Bes

Nefthys Taveret

: :

‹mhotep

Üzerinde çeflitli iflaretler bulunan ve boynuzlar› aras›nda günefl kursu tafl›yan Ptah ile iliflkili kutsal bo¤a. Cüce, ço¤unlukla tüylü bir taç ve aslan yelesi ile betimlenen aile tanr›s› ve genç k›zlar›n koruyucusu. Tanr›ça ‹sis’in k›z kardefli, koruyucu tanr›ça. Su ayg›r› ve hamile kad›n vücudu kar›fl›m› olan aslan pençeli ve timsah kuyruklu hamile kad›nlar›n koruyucusu. Kral Coser’in tanr›laflt›r›lm›fl veziri. Kâtiplerin efendisi, iyilefltirici ve Ptah’›n o¤lu say›l›rd›.

IV. Amenofis (MÖ 1352-1335), MÖ 1350’lerde M›s›r’›n geleneksel tanr›lar› yerine tek tanr› inanc›n› yerlefltirmeye çal›flm›flt›r. Bu yeni kültte Günefl yani Aton tek tanr›yd›. Kar›s› ünlü kraliçe Nefertiti de firavuna bu girifliminde yard›m etmifltir. Bu yeni din günefle tapma kültüydü. Bu külte göre Günefl, ›fl›nlar›yla tüm varl›klar› korur ve onlara yaflam verirdi. Art›k ülke tanr›s› Amon’un yerini ›fl›nl› günefl tanr›s› Aton alm›flt›. Aton için Teb kentinde bir tap›nak yap›ld›. Orta M›s›r’da Memfis ile Teb aras›nda kurulan yeni baflkent Akhetaton’da (Amarna) da bir Aton Tap›na¤› infla edildi. Bu tap›na¤›n üzeri di¤er M›s›r tap›naklar›n›n aksine gökyüzüne do¤ru aç›k b›rak›lm›flt›. Tahminen krall›¤›n›n beflinci y›l›nda Amenofis “Amon ba¤›fllay›c›d›r” anlam›na gelen Amenofis ad›n›, “Aton’un hizmetkâr›/ Aton’u memnun eden” anlam›na gelen Ekhnaton olarak de¤ifltirdi. Ancak firavun Aton dinini yaymakta baflar›l› olamam›fl, ölümünden sonra eskiden oldu¤u gibi yine Amon dinine geri dönülmüfltür. Tap›naklardaki kült ifllemleri dört ayda bir ay çal›flan k›smi zamanl› rahipler taraf›ndan yürütülüyordu. Tap›na¤a sadece rahipler girebiliyordu. 18. Sülale zaman›nda tap›naklar›n büyümesi sonucunda rahiplik bir s›n›f olarak ortaya ç›kt›. Tap›naklardaki dini ifllemler bir görevli rahip, bir vaiz rahip ve gündelik iflleri yapan rahipler taraf›ndan yürütülürdü. Rahiplik genelde babadan o¤ula geçen bir meslekti. Ancak kral isterse birini rahip olarak da atayabilirdi. Tanr›lara sunulacak adaklar, personel giderleri ve tap›na¤›n ihtiyaç duydu¤u belirli ürünler hep tap›nak gelirlerinden karfl›lan›yordu. Tap›naklara ba¤l› çal›flan atölyeler ve okullar da vard›. Halktan baz› insanlar ise tap›nak arazilerini ifllerlerdi.

Ölü Gömme Gelenekleri M›s›r’da yaflam süresi k›sa oldu¤u için yirmili yafllar›na ulaflacak kadar uzun yaflayanlar mezarlar›n› planlamaya bafllarlard›. Bir M›s›rl› öldü¤ünde tanr›lar kat›nda, kiflinin ölümden sonraki yaflam›na karar verilen bir duruflma yap›ld›¤›na inan›l›rd›. ‹nan›fla göre, duruflmaya tanr› Osiris baflkanl›k ederdi. Duruflmada ayr›ca ölünün yalvarmak zorunda oldu¤u 42 yarg›ç vard›. Tanr› Anubis duruflma s›ras›nda ölüye yard›mc› olur, kalbi teraziye koyma seromonisine efllik ederdi. Anubis ile tanr› Thoth, Osiris ve 42 yarg›c›n huzurunda tartma ifllemini yapard›. Anubis ölünün kalbini terazinin bir kefesine koyard›. Terazinin di¤er kefesine ise M›s›rl›lar›n hakl› düzen kavram›n›n temsilcisi Ma’at konulurdu. Ma’at ço¤unlukla bir hiyeroglif bazen de bir devekuflu tüyü ile gösterilirdi. Kalp ile Ma’at dengede kal›rsa, s›nama baflar›l› demekti. Kiflinin iyi bir hayat geçirdi¤i anlafl›l›r ve yeni hayat›na geçifline izin verilirdi. Terazi dengede kalmazsa yani s›nama baflar›l› olmazsa terazinin alt›nda tasvir edilen “yiyici” ya da “ölülerin yiyicisi” ad› verilen difli bir kar›fl›k yarat›k ölüyü yok ederdi. Bu s›rada bütün olup biteni tanr›lar›n kâtibi tanr› Thoth yazarak not al›rd›. M›s›rl›lar için bu dünyadan ayr›lmak birinci evre idi, ikinci ölüm ise s›-

135

136

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

namadan geçemeyip tamamen yok olmak demekti. ‹kinci ölümle ölenler yer alt› dünyas›nda cezaland›r›l›r ve baflka bir varl›¤a dönüflürlerdi. Resim 8.1 Osiris Baflkanl›¤›ndaki Ölüler Mahkemesi

Mumyalama

Natron: Karbonat, bikarbonat, klorid ve sodyum sülfat kar›fl›m› olan bir çeflit tuz. Nil Nehri’nin kenar›nda do¤al olarak bulunuyordu.

Sülaleler Öncesi Dönem’de ölüler çöl kenar›na aç›lan basit çukurlara gömülüyor ve üzerleri kum ile örtülüyordu. Kuru iklim ve s›cak kum cesedin nemini alarak kurumas›na neden oluyordu. Böylece bedenler çürümeden korunuyordu. Bunu tesadüfen gören M›s›rl›larda, öldükten sonra ruhun bedene tekrar girip öbür dünyada yaflamaya devam edebilmesi için bedenin korunmas› gerekti¤i inanc› geliflti. Bu nedenle cesetlerin mumyalanmas› gerekiyordu. Sülalelerin bafllang›c›ndan hemen önce cesetler sandukalara konulmaya baflland› ve dolay›s›yla s›cak kum ile temas kesildi. Do¤al yollardan meydana gelen koruma olanaks›z hale gelince, yapay olarak cesedi koruma yollar› aranmaya bafllad› ve böylece mumyalama gelene¤i geliflti. Mumyalama iflleminin gerçeklefltirildi¤i mekân tafl›nabilir, ölünün evi yak›n›na kurulan bir çad›r veya tap›naklarla ba¤lant›s› olan özel bir mumyalama yeriydi. Öncelikle ölü özel bir masaya yat›r›l›yor ve vücut y›kan›yordu. Burun deliklerinden çengele benzeyen bir alet yard›m› ile beyin ve iç organlar d›flar› ç›kar›l›rd›. Vücut içindeki yumuflak k›s›mlar›n ç›kar›lmas›n›n nedeni çürümeyi önlemekti. Göz ve yanaklar›n çökmemesi için bu yumuflak k›s›mlara keten tamponlar konuluyor, ölünün göz kapaklar› da kapat›l›yordu. Karn›n sol alt k›sm›nda elin girebilece¤i kadar küçük bir yar›k aç›larak mide, karaci¤er, akci¤er ve ba¤›rsaklar ç›kar›l›yordu. Bu organlar “natron” ad› verilen bir çeflit tuz içinde bekletilip kurutulduktan sonra “kanopik” ad› verilen dört adet kavanoz içine konulurdu. Bu kavanozlar›n kapaklar›, Osiris ve ‹sis’in o¤lu olan Horus’un dört o¤lunun bafl›n› temsil eden figürler fleklindeydi. Çakal bafll› Duamutef mideyi, flahin bafll› Kebehsenuf ba¤›rsaklar›, maymun bafll› Hapy akci¤eri, insan bafll› olan ‹mset karaci¤eri korurdu. Vücutta organlardan boflalan yerler hurma flarab› ve bitkilerle y›kan›yordu. Ölünün vücudunun tamam› natron ile kaplanarak 40 gün bekletilirdi. Böylelikle vücudun nemi tamamen al›n›yordu. Vücut bu ifllemlerle kurutulduktan sonra, ya¤lan›r, erimifl reçine sürülür ve keten bezlerle sar›l›rd›. Sarg›lar aras›na muska ve tak›lar konulurdu. Haz›rlanan mumya ahflap bir tabuta koyulurdu. Ancak ölen kifli kralsa biri alt›ndan di¤er ikisi ahflaptan üç tabut içine konurdu ve bu tabutlar›n hepsi tafl bir lahdin içine yerlefltirilirdi. Kanopik vazolar da yan›na koyulurdu. ‹yi kalitede bir mumyalama ifllemi toplam 70 gün sürerdi. Zengin olmayanlar daha az kaliteli mumyalama yapt›rabilirlerdi.

137

8. Ünite - Eski M›s›r Uygarl›¤›

Mumyalama sadece insanlara de¤il kutsal say›lan kedi, bo¤a, timsah gibi hayvanlara da uygulan›rd›. Mumyalama ifllemi bittikten sonra ölü mezara yerlefltirilirdi. Mezar duvarlar›ndaki resimler ölümden sonraki yaflama haz›rl›kla ilgiliydi. Cenaze töreninin en önemli aflamalar›ndan birini de a¤›z açma ayini oluflturuyordu. Bu ayin ile tabutunda yatmakta olan ölünün a¤z›n› saran sarg›lar›n kesilece¤ine ve ikinci hayat›nda yiyip içece¤ine inan›l›yordu. Daha sonra mezara kiflinin özel eflyalar›, günlük k›yafetleri, çok çeflitli yiyecekler, “sabti”, “flavati” veya “ushebti” ad› verilen heykelcikler ve papirüse yaz›lm›fl Ölüler Kitab› konulurdu. Böylece ölü öbür dünyadaki yaflam›na u¤urlan›rd›. Eski M›s›r’da mumyalama gelene¤i nas›l bafllam›flt›r? Tart›fl›n›z.

B‹L‹M, M‹MAR‹ VE SANAT

SIRA S‹ZDE

Sabti, flavati veya ushebti: Orta Krall›k Dönemi’nin sonlar›ndan bafllayarak bir ya da daha fazla say›da mezarlara konulmaya bafllanan mumyalanm›fl insan fleklinde gömü heykelcikleridir. Bunlar, ölü öbür dünyada angarya bir ifl yapmaya ça¤›r›ld›¤›nda canlan›p onun yerine çal›flaca¤›na inan›lan iflçilerdi.

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Bilim R U Eski M›s›r’da vergi al›nacak tarlalar›n ölçülmesi için yüzölçümüS Ohesaplaman›n bilinmesi gerekiyordu. Bu nedenle hesaplama iflleri geliflmifltir. M›s›rl›lar say› saymak için onlu sayma sistemini (1, 10, 100, ....10.000.000’a kadar) buldular. Ancak pay› D‹KKAT birden büyük olan kesirleri hesaplarken zorluk çekiyorlard›. Aritmetik bilgileri de basit düzeyde idi. Ancak geometri konusunda ileri düzeyde bilgiliydiler. M›s›r geoS‹ZDE karfl›m›za metrisi baz› problemlerin çözümleriyle alan ve hacim ölçüsüSIRA fleklinde ç›kmaktad›r. Özellikle taflk›nlardan sonra Nil kenar›ndaki tarla s›n›rlar›n›n saptanmas›nda geometri çok önemliydi. M›s›rl›lar kenar uzunluklar›n›n oran› 3, 4, 5 olan AMAÇLARIMIZ üçgenin hipotenüsünün karfl›s›ndaki aç›n›n dik aç› oldu¤unu biliyorlard›. Baz› bilim adamlar› M›s›rl›lar›n Pisagor Teoremi’ni bildiklerini düflünmektedirler. Pi say›s›n› gerçek de¤ere (3.1416) çok yak›n olarak 3.16 olarak hesaplam›fllard›r. Pi say›K ‹ T A P s›n› kullanarak kürenin hacmini hesaplayabiliyorlard›. Dörtgenlerin ve üçgenin alan›n› da hesaplayabiliyorlard›. M›s›rl› gökbilimciler gökyüzünü inceliyor ve gruplar›na göre T E L Ey›ld›z V ‹ Z Y O Nlisteleri yap›yorlard›. Ancak bu çal›flmalar› Babilliler düzeyinde de¤ildi. Eski M›s›r’da yaflayan insanlar t›p konusunda da baz› bilgilere sahiptiler. ‹nsanlar›n yaflam süresi k›sayd›. Çocuklar›n anne sütünden kesildikleri yafl olan üç yafl›n‹ N T Eaz R Nsay›da ET da çocuk ölümlerinin yüzdesi çok yüksekti. Altm›fl yafl›n› geçen kifli de görülmesine ra¤men ortalama ömür 29 y›ld›. Seçkinlerin yaflam süresi daha uzundu ancak onlar›n da ancak yüzde on - onbeflinin 50 yafl›ndan fazla yaflad›¤› anlafl›lm›flt›r. Parazit hastal›klar›, verem ve difl eti iltihab› yayg›n görülen rahats›zl›klard›. M›s›rl› hekimler dahili yaralanmalardan etkilenen organlar için, reçeteler yazm›fllar, farkl› çeflitteki yaralanmalar için deneysel tedavi yöntemleri uygulam›fllard›r. K›r›klar› ve aç›k yaralar› iyilefltirebildikleri ve hatta kafatas› ameliyatlar› yapt›klar› saptanm›flt›r. M›s›rl›lar cesetleri mumyalamak için açmak zorunda olduklar›ndan anatomiyi ö¤renmifllerdir. Ancak insan vücudunun nas›l çal›flt›¤›na iliflkin bilgilerinin geliflmemifl olmas› etkili tedavi yöntemleri gelifltirmelerini engellemifltir. fiöyle ki; Kalbin vücudun merkezi oldu¤u, kan yan›nda salya, idrar ve sperm gibi s›v›lar›n da kalpten ç›kt›¤› düflünülmekteydi. Ço¤unlukla bir tanr› taraf›ndan insandaki s›v› dolafl›m›n›n engellenmesi nedeniyle dâhili hastal›klar›n ortaya ç›kt›¤›na inan›lm›flt›r. Hastal›klar› iyilefltirmek için hiçbir etkisi olmayan ilaçlara bel ba¤lanm›flt›r. fiifal› bitkiler, hayvanlar›n et suyu, Nil Nehri’nin çamuru, hastan›n t›rnaklar›ndaki kir, fare d›flk›s›, ekmek küfü gibi maddeler ilaç olarak kullan›lm›flt›r. Hastal›klar ya do-

SIRA S‹ZDE

Ölüler Kitab›: DÇo¤unlukla Ü fi Ü N E L ‹ M papirüs üzerine yaz›lan ve mumya ile birlikte gömülen bir dizi büyü formülüdür. S O R U Toplam 200 kadar olan büyüden her kopya için seçilenler de¤ifliktir. Yeni D‹KKAT Krall›ktan Yunan-Roma Dönemi’ne kadar görülürler.

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

138

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

¤al yolla iyileflmifl ya da ekmek küfünün penisilin görevi görmesi gibi kullan›lan ilac›n tesadüfen ifle yaramas› sonucu iyileflme görülmüfltür. M›s›rl›lar›n MÖ 3000’lerde gelifltirdikleri M›s›r takvimi Dünya Uygarl›k Tarihi aç›s›ndan önemli olmufltur. M›s›r takvimi Günefl takvimiydi ancak güneflin y›ll›k hareketinin incelenmesi sonucu ortaya ç›kmam›flt›r. Sirius Y›ld›z›’n›n ufukta görünmesi ile Nil Nehri’nin periyodik taflk›n›n›n ayn› gün bafllamas›na dayanan bir takvimdir. Bu olay›n 365 günde bir meydana geldi¤i saptanm›flt›r. Bu takvime göre bir y›lda dörder ayl›k 3 mevsim (Taflk›n, Ekim, Hasat) vard›. M›s›rl›lar bir y›l› her biri 30 günden oluflan 12 aya bölmüfller, buna bayramlar için ay›rd›klar› 5 gün ekleyerek 365 günlük bir M›s›r y›l› gelifltirmifllerdir. Ancak bu y›l günefl y›l›ndan 6 saat eksikti. 365 güne ilaveten alt›flar saatten dört y›lda bir oluflan “art›k gün” olmad›¤› için M›s›rl›lar›n günefl y›l› her dört y›lda bir, bir gün geri kal›yordu. Daha sonra MÖ 45 y›l›nda Romal› Julius Caesar M›s›r takvimine dayanan yeni bir takvim kurmufltur. Jülyen Takvimi ad›yla an›lan bu takvimin M›s›r takviminden fark› ortalama y›l› 365 1/4 gün kabul etmesiydi. Bu takvimde birbiri ard›na üç y›l 365 gün, her dördüncü y›l ise 366 gün olarak kabul edilmifltir. Ocak ay› y›l›n bafllang›c›yd›. MS 1582’de Papa XIII. Gregor taraf›ndan yap›lan düzeltme sonucunda, bugün hâlâ kulland›¤›m›z Gregoryen Takvimi ortaya ç›km›flt›r. Sonuç olarak gerek Avrupa’da 1582 tarihine kadar kullan›lan Jülyen Takvimi, gerekse günümüzde kullan›lmakta olan Gregoryen Takvimi M›s›rl›lar›n takvimine dayanmaktad›r. M›s›rl›lar gündüz saatlerini ölçmek için basit günefl saatleri de yapm›fllard›r. Günefl saati üzerinde, günün saatini gösteren çizgiler vard› ve güneflin gölge uzunlu¤undan yararlan›larak saat tespit ediliyordu. Hava kapal› oldu¤unda ve geceleri günefl saatleri ifle yaram›yordu. Bu durumda ise su saatleri kullan›l›rd›. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M Mastaba: S O R Sedir U anlam›na gelen Arapça bir sözcüktür. Bir mastaba, dik ya da hafif e¤imli kerpiç ya da tafl D ‹ K Kolan, A T dikdörtgen duvarlar› planda bir oda görünümündedir. Tavan SIRA S‹ZDE genellikle düzdür. Zemin alt›nda, tavandan dik bir kuyu ile inilen mezar odas› vard›r.

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Eski M›s›r takviminin SIRA S‹ZDEDünya Kültür Tarihi aç›s›ndan önemi nedir?

Mimari

D Ü fi Ü N E L ‹ M en geliflmifl örnekleri, an›tsal boyutlardaki mezarlar ve tap›Eski M›s›r mimarisinin nak yap›lard›r. Mezarlar:S MÖ O R Uüçüncü biny›ldan itibaren M›s›r krallar› kerpiçten yap›lm›fl “mastaba” ad› verilen mezarlara gömülmüfllerdir. Mastabalarda, dik bir kuyu içinde, zemin seviyesinin alt›nda bir mezar odas› bulunur. Mezar odas›n›n tam üzerinde zeD‹KKAT min seviyesinde dikdörtgen planl›, kerpiç ya da tafltan bir yap› yer al›r. Yap›n›n do¤u yüzüne ölünün ruhunun (Ka) geçebilece¤ine inan›lan sahte kap› yap›l›rd›. BuS‹ZDE ras› asl›ndaSIRA küçük bir odayd›. Kap›n›n üzerinde ölünün unvan› ve ad› yaz›l›rd›. 3. Sülale zaman›nda oda geniflletilmifl, 4. Sülale zaman›nda ise oda içine bir sunak eklenmifltir. Sunak üzerine yiyecekleri sembolize eden maddeler ya da gerçek yiAMAÇLARIMIZ yecekler b›rak›l›rd›. Ayr›ca odaya ölünün heykel ve heykelcikleri konulurdu. E¤er ölünün mumyas› bozulursa, ruhun bu heykellerden birinin içine girece¤ine inan›l›rd›. Oda duvarlar› günlük hayattan al›nan resimlerle süslenirdi. Halk tabakas› da K ‹ T A P mastabalara gömülürdü. Halka ait mastabalarda, oda duvarlar›nda ekim, hasat, ba¤ bozumu, hayvanc›l›k, bal›kç›l›k, avc›l›k, dokumac›l›k gibi ifller bafltan sona kadar bir film fleridi gibi (örne¤in ekme, biçme, balyalama gibi) her aflamas› ile resmedilTELEV‹ZYON mifltir. Bunlar›n yan›nda oyunlar, danslar ve yelkenlilerin ifllendi¤i sahneler de vard›r. Bu sahnelerde mezarda yatan kifli, faaliyetleri bizzat yönetir flekilde gösterilmifltir. Daha sonra 6. Sülale zaman›ndan itibaren mezar odalar›nda duvar resimle‹ N T E R N Ebiyografisi T ri yan›nda ölünün de yer almaya bafllam›flt›r. Mastabalar piramitlerin yak›n›na infla edilmifllerdir.

N N

139

8. Ünite - Eski M›s›r Uygarl›¤›

M›s›r firavunlar› MÖ 2630 ile MÖ 1640 y›llar› aras›nda kendilerine piramit biçiminde mezarlar yapt›rm›fllard›r. Bu tipte büyük mezar an›tlar›, firavunlar›n ölümlerinden çok önce yap›lmaya bafllanmaktayd›. Piramitlerin iki ana türü vard›: Basamakl› piramitler ve gerçek piramitler. 3. Sülale kral› Coser’in Sakkara’daki ünlü basamakl› piramidi MÖ 2630’larda yap›lm›flt›r. Kral mezarlar›n›n ilk an›tsal örne¤i ve M›s›r tarihindeki ilk piramittir. Coser’in veziri olan mimar ‹mhotep taraf›ndan infla edilmifltir. Mezar an›t›n›n yap›m›na ilk olarak Sakkara gelene¤ine uygun biçimde büyük bir mastaba fleklinde bafllanm›fl, ancak daha sonra eklemelerle 6 basamakl› bir piramit ortaya ç›km›flt›r. Piramidin güneydo¤u yan›nda kral›n Sed Festivali için yap›lm›fl tap›nak ve pavyonlardan oluflan bir yap› grubu vard›r. Piramidin kuzeydo¤u köflesine yak›n bir kapal› odada (Serdab) Kral Coser’in oturur durumda bir heykeli bulunmufltur. Bu, M›s›r’›n tafltan yap›lm›fl ilk büyük krali heykeli olarak bilinir.

Sed Festivali: Bir kral›n ölümünden 30 y›l sonra ilk kez, daha sonra da 3 y›ll›k aralarla kutlanan, kral›n yeniden do¤uflunu kutlayan tören. Bu tören, kral›n öteki dünyada uzun süre hüküm sürme iste¤ini yans›t›rd›.

Resim 8.2 Giza platosunda Keops (sa¤da) ve Kefren piramitleri (Schulz- Seidel 2004, res. 32)

4. Sülale’den itibaren gerçek piramitler de yap›lmaya bafllam›flt›r. Bunlar basamakl› piramitlerin geliflmesi sonucu ortaya ç›km›fllard›r. En erken örnekleri 4. Sülale’nin ilk firavunu Snefru’nun (MÖ 2575-2551) Memfis’in 50 km kuzeyindeki Meidum’da ve Dahflur’da yapt›rd›¤› piramitlerdir. Snefru Meidum’da kral Huni’nin bafllad›¤› piramidin yap›m›na devam eder, ancak daha sonra kendi piramit kompleksini yapmak için inflaat› yar›m b›rak›r. Bu dönemde mimarlar henüz tam bir piramit yapmay› baflaram›yorlard›. Snefru’nun Meidum’daki piramidinin üst k›sm› e¤imi art›r›larak bitirilebildi¤inden piramit e¤ik olmufl ve E¤ik Piramit olarak adland›r›lm›flt›r. Snefru, Dahflur’da E¤ik Piramit’ten baflka K›z›l Piramit olarak adland›r›lan bir piramit daha yapt›rm›flt›r. K›z›l Piramit geometrik olarak ilk gerçek piramittir. Snefru’nun o¤lu Keops, Giza platosundaki en görkemli piramidi infla ettirmeyi baflarm›flt›r. Bugüne kadar yap›lm›fl olan en büyük piramit olan bu piramidin yan›n-

140

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

da yer alan o¤lu Kefren ve Mikerinos’a ait piramitler daha küçük boyutlardad›r. Bu mezarlar tafltan infla edilmifltir. Piramitler tek bafllar›na durmazlar, bir cenaze kompleksinin parças›d›rlar. Bunlar›n yap›m›nda kullan›lan büyük boyutlu a¤›r tafl bloklar, istenilen yüksekli¤e rampalar kullan›larak kald›r›l›yordu. Bu rampalar hafif e¤imli kerpiç, tu¤la ve molozlardan yap›lm›fl yükseltilerdi. Büyük tafl bloklar, ahflap k›zaklar üzerinde çekilerek yerine tafl›n›yordu. Piramidin yap›m› tamamland›ktan sonra rampalar kald›r›l›yordu. Örne¤in Keops Piramidi’nin yap›m› için günde 21-22 ton a¤›rl›¤›nda 285 adet tafl blok tafl oca¤›nda ifllenmifl, tafl›nm›fl ve yerine yerlefltirilmifltir. Böylelikle y›lda 100.000 tafl blok yerlefltirilerek piramidin inflas› 23 y›lda yani Keops’un saltanat›n›n 23. y›l›nda tamamlanabilmifltir. Keops Piramidi Antik dünyan›n yedi harikas›ndan biridir. An›t›n kenar uzunlu¤u 230 m, yüksekli¤i 146 m’dir. Piramit kompleksi, vadi tap›na¤›, vadi tap›na¤›ndan piramidin do¤u kenar›nda bulunan gömü töreni tap›na¤›na giden yol, gömü töreni tap›na¤› ve kraliçelerin piramitleri olarak bilinen 3 küçük piramitten oluflur. Ayr›ca bu alanda, piramidin do¤u ve güney kenar›nda 5 tekne çukuru, piramidin do¤u, bat› ve güneyinde mastaba alanlar› bulunur. Kral ailesinden gelenler do¤u kesimindeki mastaba mezarlara, yüksek görevliler ise bat› kesimdeki mastaba mezarlara gömülmüfllerdir. Piramit, Eski Krall›k Dönemi’nin sonunda toplumsal huzursuzlu¤un artt›¤›, siyasi otoritenin kayboldu¤u bir süreçte soyulmufl ve tafllar› baflka yerlerde kullan›lm›flt›r. Modern araflt›rmac›lar Keops Piramidi’ni incelemeye bafllad›klar›nda piramidin gömü odas›nda sadece granitten yap›lm›fl olan lahdi bulabilmifllerdir. Orta Ça¤ boyunca da piramidin d›fl yüzündeki kireçtafl› kaplamalar› sökülmüfltür, hatta Giza ve Kahire’deki yap›larda kullan›lan tafllar da piramitten karfl›lanm›flt›r. 5. Sülale krallar› piramitleri daha küçük ölçekte ve dayan›ks›z malzemeden yapt›rm›fllard›r. Piramit yap›m› Orta Krall›k Dönemi’nin sonuna kadar (3. - 13. sülaleler) devam etmifltir. Piramitlerin her türlü çabaya ra¤men kolayl›kla soyulmas›, piramidin alt›na ya da içine infla edilen mezar odalar›n›n ve odalar içindeki hediyelerin, mezar soyguncular› taraf›ndan talan edilmesi üzerine, Orta ve Yeni Krall›k zamanlar›nda kaya mezarlar› tercih edilmifltir. Orta Krall›k zaman›nda Deir el-Bahri’de yap›lan Mentuhotep’in kaya mezar› ve Yeni Krall›k zaman›nda Hatflepsut’un Deir el-Bahri’deki kaya tap›nak mezar› bunlar›n an›tsal örnekleridir. Yeni Krall›k Dönemi’nde mezar soyguncular› nedeniyle kaya mezarlar› çok gizli yerlere yap›lm›flt›r. Krallar Vadisi’nde bulunan gizli kaya mezarlar› koridorlar, gizli geçitler, sahte mezar odalar› ve gerçek mezar odas›ndan oluflacak flekilde karmafl›k yap›da planlanmaya bafllanm›flt›r. Geç dönemde ise an›tsal mezarlar yerine büyük lahitler kullan›lm›flt›r. Halk tabakas› da Yeni Krall›k Dönemi’nde kayal›klar içine oyulan mezar odalar›na, geç dönemde de lahitlere gömülmüfllerdir. Tap›naklar: Erken Devir’de yap›lm›fl olan tap›naklar konusunda çok az bilgimiz vard›r. Hierakonpolis flehrinde yuvarlak planl› bir tap›na¤a ait izler bulunmufltur. Eski Krall›k zaman›nda yap›lm›fl tap›naklar›n en güzel örnekleri 5. Sülale krallar› taraf›ndan Günefl Tanr›s› Ra için yap›lanlard›r. Bu sülaleden Userkaf (MÖ 24652458) Abusir yak›nlar›nda Günefl Tanr›s› Ra için an›tsal bir tap›nak yapt›rm›flt›r. Ondan sonra Menkauhor’a (MÖ 2396-2388) kadar gelen befl kral da bu tür günefl tap›naklar›n› piramit biçimindeki mezarlar›n yan›na yapt›rmaya devam etmifllerdir. fiimdiye kadar bu tap›naklardan sadece Userkaf ve Neuserre’ye (MÖ 2416-2392) ait olanlar kaz›l›p gün ›fl›¤›na ç›kar›labilmifltir. Kaz›lan iki tap›nak gibi di¤erlerinin de Abusir köyünün kuzeyindeki Memfis Nekropolü’nün bir bölgesinde oldu¤u tahmin edilmektedir. Ra tap›naklar› da piramitler gibi bir vadi tap›na¤›, geçit yolu ve

141

8. Ünite - Eski M›s›r Uygarl›¤›

kült tap›na¤›ndan oluflmaktad›r. 5. Sülale krallar›ndan Neuserre taraf›ndan Abu Gurab’da yapt›r›lan Günefl Tap›na¤› en güzel örneklerden biridir. Tap›na¤›n en belirgin özelli¤i içinde bir suna¤›n bulundu¤u aç›k avlu ve günefl tanr›s›n›n simgesi olan kal›n bir dikilitaflt›r. Tap›nak alan›n› s›n›rlayan duvarlar›n d›fl›nda piflmifl topraktan bir kay›k vard›r. Eski M›s›rl›lar, Günefl Tanr›s› Ra’n›n bu kay›¤a binerek gece yolculu¤una ç›kt›¤›na inan›yorlard›. Bu sülalenin son krallar› zaman›nda günefl dininin öneminde bir azalma olmufl ve günefl tap›naklar›n›n yap›m› sona ermifltir. Orta Krall›k zaman›ndan kalan tap›naklar›n ço¤u orijinal planlar›n› koruyamadan günümüze kadar gelmifllerdir. Bunlar›n baz›lar› Hiksoslar taraf›ndan tahrip edilmifl, baz›lar› da 18. Sülale firavunlar› taraf›ndan gelifltirilmifllerdir. Deir el- Bahri’de bulunan Mentuhotep Tap›na¤›, Orta Krall›k zaman›ndan günümüze kadar bozulmadan gelebilen tap›naklardan biridir. Kayal›k bir da¤›n yamac›na yap›lan tap›na¤a vadiden bir geçitle var›l›r. Buradan avluya geçilir, avlunun arkas›nda günefl tanr›s› kültüyle alakal› oldu¤u düflünülen mastaba biçimli bir yap›y› içeren teras yer al›r. Yap›n›n kayalara oyulmufl iç k›sm›nda bulunan simgesel mezar odas› kral Mentuhotep’in ölü kültüyle ilgilidir. Yeni Krall›k zaman›nda tap›naklar, büyük tanr›lara adananlar ve ölü kültü ile ilgili mezar tap›naklar› olmak üzere iki ayr› tiptedir. Firavun Hatflepsut’un Deir elBahri’de Krallar Vadisi’nde bulunan terasl› tap›na¤› ve II. Ramses’in Ramseseum’u ölü kültü ile ilgili tap›naklard›r. Hatflepsut’un Tap›na¤›, k›smen kayalara oyulmufl, k›smen kendi bafl›na duran terasl› bir yap›d›r. ‹ki taraf›nda sfenksler bulunan bir geçit ile tap›na¤a ulafl›l›r, rampalar ile tap›na¤›n farkl› seviyelerdeki üç avlusuna ç›k›l›r. Avlular›n duvarlar› kabartmalarla süslüdür. Kabartmalarda büyük mavnalar, kutsal do¤umla ilgili sahneler, Hatflepsut’un taç giyme töreni, Punt ile yap›lan al›flverifli gösteren sahneler vard›r. Yukar› avlunun güney ve kuzeyindeki tonozlu odalar Hatflepsut’a, babas› I. Tutmosis’e, tanr› Ra-Harahti’ye ve tanr› Amon’a adanm›flt›r. Salonun arkas›ndaki bir dizi niflin içinde firavun Hatflepsut’un heykelleri vard›r ve ayn› duvardaki giriflten tap›na¤a geçilir. ‹kinci avlunun kenarlar›nda da tanr› Anubis ve tanr›ça Hathor’un simgesel tap›naklar› vard›r. Resim 8.3 Luksor Tap›na¤›. Pilon duvarlar›, II. Ramses heykelleri ve dikilitafl. Schulz, Seidel 2004, s. 180, res. 64

Büyük tanr›lara adanan tap›naklar ise Yeni Krall›k zaman›nda çok önem kazanm›flt›r. Ülke d›fl›na sefere ç›kan M›s›r krallar› yapt›klar› savafllarda baflar› kazand›k-

142

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

lar› zaman tanr›lara flükranlar›n› sunmak için ya yeni tap›naklar yapt›rm›fllar ya da eskilerini gelifltirmifllerdir. Eski M›s›r tap›naklar›nda MÖ on dördüncü yüzy›la kadar standart bir plan görülmez. Fakat III. Amenofis’ten (MÖ 1381-1353) itibaren belli bir tap›nak tipiyle karfl›lafl›lmaktad›r. Yeni Krall›k Dönemi tap›naklar›na uzun bir yoldan ulafl›l›r. Yol kenarlar›na tap›nak hangi tanr›ya adand›ysa o tanr›n›n kutsal hayvan›n›n bafl›na sahip sfenksler konulmufltur. Yolun sonunda tap›nak kap›s›na ulafl›l›r. Bu kap›n›n iki yan›nda kaideleri genifl, yukar› do¤ru daralan “pilon” ad› verilen M›s›r’a özgü duvarlar vard›r. Genellikle pilonlar›n önüne tap›na¤› hangi kral yapt›rd›ysa onun büyük boyutlu birkaç heykeli ve dikilitafllar konulurdu. Bu dikilitafl örnekleri daha sonraki dönemlerde tafl›narak ‹stanbul, Londra, Paris, New York gibi kentlerde meydanlara dikilmifllerdir. Pilonlar›n üzerine de tap›na¤› hangi kral yapt›rd›ysa onun zaferlerini betimleyen kabartmalar yap›l›rd›. Örne¤in Luksor Tap›na¤›’n›n pilon duvarlar›n›n üzerinde II. Ramses’in Kadefl Savafl›’n› betimleyen kabartmalar yer almaktad›r. Pilon duvarlar›n›n aras›ndaki kap›dan üç taraf› bir veya iki s›ra sütunla çevrili avluya geçilir. Avlu duvarlar› dini sahneler ve nadiren de savafl sahnelerini içeren kabartmalarla bezenmifltir. Halk ancak bu avluya kadar girebilirdi. Avludan birkaç basamakl› merdivenle Hipostil Salonu ad› verilen tavan› çok say›da sütunla tafl›nan yar› ayd›nl›k bir salona geçilir. Duvarlar›ndaki kabartmalarda dini sahneler bulunmaktad›r. Buraya sadece rahipler ve kral girebilirdi. Baz› tap›naklarda hipostil salonu pilonlardan hemen sonra da yap›lm›flt›r. Hipostil salonundan sonra sütunlarla tafl›nan küçük ölçekli odac›klar gelmektedir. Karanl›k olan bu odac›klarda kutsal eflyalar, tap›nak hazineleri, tafl›nabilir tanr› heykelcikleri saklan›rd›. Bu plan esaslar› Yeni Krall›k Dönemi’nde küçük farklarla her tap›nak inflaat›nda uygulanm›flt›r. Karnak, Luksor ve Medinet Habu tap›naklar› bu türdeki tap›naklar›n en güzel örnekleridir. Bu tap›nak plan› Dendara, Esna ve Edfu’daki tap›naklarda görüldü¤ü üzere Hellenistik Dönem ve Roma Dönemi’nin içlerine kadar varl›¤›n› korumufltur. Resim 8.4 II. Ramses’in Kaya Tap›na¤›. Abu Simbel.

8. Ünite - Eski M›s›r Uygarl›¤›

Büyük tanr›lar için kaya tap›naklar› da yap›lm›flt›r. Bunlar›n en güzel örne¤i II. Ramses’in Abu Simbel’de yapt›rd›¤› kaya tap›na¤›d›r. Bir geçitten ön avlu ve teras›na var›l›r. Tap›na¤›n ön cephesinde 20 m yüksekli¤inde Ramses’in oturur durumda dört heykeli ve heykellerin bacaklar›n›n alt›nda II. Ramses’in akrabalar›n›n daha küçük boyda heykelleri bulunmaktad›r. Tap›na¤›n içinde, sekiz sütunlu büyük salonun arkas›ndaki niflte Ramsesler döneminin önemli tanr›lar› olan Memfis’in Ptah’›, Teb’in Amon-Ra’s›, Heliopolis’in Ra-Harahti’si ve II. Ramses’in heykeli yer almaktad›r. Böylelikle kral yaflarken tanr›laflt›r›lm›flt›r. Büyük salonun uzun kuzey duvar›na Kadefl Savafl›’n›, güney duvar›na da Suriye, Libya ve Nubya savafllar›n› tasvir eden renkli kabartmalar yap›lm›flt›r. Abu Simbel’de bu Büyük Tap›nak ile ayn› zamanda yap›lan Küçük Tap›nak, ‹bsek’in Hathor’una ve II. Ramses’in kraliçesi Nefertari’ye adanm›flt›r. Tap›na¤›n ön cephesinde dört tanesi II. Ramses’in, di¤er ikisi kraliçe Nefertari’nin olmak üzere 10 m yüksekli¤inde alt› adet ayakta duran heykel vard›r. Bu heykellerin her birinin etraf›nda da prens ve prenses heykelleri bulunmaktad›r. Tap›na¤›n plan› Büyük Tap›nak’›n plan›na benzer. Sütunlu Hathor salonu, odal› bir geçit ve kutsal odadan oluflur. Arkadaki niflte kral› korudu¤una inan›lan bir Hathor ine¤i heykeli vard›r. Saray yap›lar›na gelince hemen hemen hepsi kerpiçten yap›ld›klar› için günümüze kadar gelememifllerdir. Özellikle Yeni Krall›k Dönemi’nde Teb flehri saray yap›lar› önemliydi.

Güzel Sanatlar M›s›r tasvir sanat› biçimleri olan heykel, kabartma ve resim Eski Krall›k Dönemi’nden beri belirgin bir özelli¤e sahipti. Ayn› dönemde tafl vazo yap›m› fildifli oymac›l›¤›, mobilya ve madeni eflya yap›m› gibi sanat dallar›n›n düzeyi de yüksekti. Eski krall›k Dönemi’nde heykelcilik büyük bir ilerleme göstermifltir. Firavun Kefren’in diorit heykeli, rahip Renefer heykeli ve ünlü yaz›c› heykeli bu dönemin önemli heykelleridir. Orta ve Yeni Krall›k dönemlerinde heykelcilik daha da geliflir. Orta Krall›k Dönemi’nden itibaren büstler de yap›lmaya bafllanm›flt›r. Yeni Krall›k zaman›na ait I. Ramses ve II. Ramses heykelleri ve Ekhnaton’un kar›s› Kraliçe Nefertiti’nin büstü önde gelen heykelt›rafll›k eserleridir. M›s›rl› sanatç›lar ustal›klar›n› gündelik eflya ve dini objelerin üretiminde de göstermifllerdir. Orta ve Yeni Krall›k mezarlar›nda köleleri, çift süren çiftçileri, çobanlar›, zanaatkârlar›, savaflç›lar› vb. temsil eden çok say›da ahflap ve tafltan yap›lm›fl heykelcik bulunmufltur. Ayr›ca yine Orta Krall›k Dönemi’nden itibaren mezarlara konulmaya bafllanan Ushebti ad› verilen heykelcikler özenli bir iflçilik gösterirler. Kabartma da önemli bir sanat koludur. Kabartmalar ç›k›nt›l› kabartma ve girintili kabartma olmak üzere iki türde yap›l›rd›. Ç›k›nt›l› kabartmalar yüzeyden 5 mm d›flar›ya do¤ru ç›k›nt›l›d›r, girintili kabartmalarda ise flekillerin d›fl çizgileri yüzeyin içine oyulur ve flekil ifllenirdi. D›fla ç›k›nt›l› kabartmalar daha çok yap›lar›n içinde, güneflte daha iyi görünen içeri girintili kabartmalar ise yap›lar›n d›fl›nda kullan›l›rd›. Bafll›ca dinsel yap›lar ve önemli özel mezarlar kabartmalarla süslenirdi. Genellikle renkli olan kabartmalarda perspektif yoktur. Eski Krall›k zaman›nda özellikle mezarlarda kabartmalar büyük geliflim göstermifltir. Bu kabartmalarda ölünün hayat›ndan sahneler ifllenmifltir. ‹nsan betimlerinde bafl yandan, gövde cepheden, bel, bacaklar ve ayaklar da yandan gösterilmifltir. Orta Krall›k Dönemi’nde heykel-

143

144

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

cilik ile beraber kabartmalar›n da geliflim gösterdi¤i görülür. Yeni Krall›k Dönemi’ne ait güzel kabartma örnekleri aras›nda Hatflepsut’un Punt’a yapt›¤› sefer, Kadefl Savafl› ve I. Seti’nin askeri seferlerini konu alan kompozisyonlar say›labilir. Duvar resimleri de ilk defa Orta Krall›k Dönemi’nde ortaya ç›kar. Kabartma yapmaya uygun olmayan kalitesiz tafl›n kullan›ld›¤› mezarlarda, özel evlerin ve saraylar›n kabartma yapmaya elveriflli olmayan kerpiç duvar yüzeylerine renkli resimler yap›lm›flt›r. Kabartmadan sonra gelmesine ra¤men resim konusunda da güzel eserler verilmifltir. Duvar resimlerinde savafl sahneleri, portreler ve manzaralar ifllenmifltir. Yeni Krall›k zaman›na ait özel yaflam›n ve lüksün vurguland›¤› çok canl› resim örnekleri vard›r. Resim sanat›nda perspektif hiç kullan›lmam›flt›r. Bir baflka tasvir biçim olarak ender görülen kakmac›l›k da vard›r. Bunlar tafla aç›lan oyuklara renkli çamur, cam ve renkli tafllarla yap›lm›fllard›r. M›s›r’da camc›l›k, ahflap oymac›l›¤›, mobilyac›l›k, metal iflçili¤i ve çanak çömlek yap›m› geliflkin olarak yap›l›yordu. SIRA S‹ZDE

Eski M›s›r’daSIRA 5. Sülale S‹ZDE tap›naklar›n›n özellikleri nelerdir?

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

8. Ünite - Eski M›s›r Uygarl›¤›

145

Özet

N A M A Ç

Eski M›s›r’›n yaz›s›, edebiyat› ve bilimini aç›klayabilme Eski M›s›r’da yaz› MÖ 3000 y›l› civar›nda ortaya ç›km›flt›r. Bu yaz› hiyeroglif yani resim yaz›s›yd›. Zamanla hiyeroglif iflaretlerin k›salt›lmas›yla hiyeratik yaz› ve demotik yaz› denilen yaz›lar kullan›lm›flt›r. Eski M›s›r edebiyat›na bakt›¤›m›zda Eski Krall›k Dönemi’nin yaz›l› belgeleri öncelikle dinsel belgelerdir. Bunlar piramitlerin ve yeralt› mezarlar›n›n duvarlar›na kaz›nm›fl büyüsel metinlerdir. Büyük tanr›lar›n bayramlar› için dinsel ayin ve ilahilerin de bu dönemden itibaren yaz›lmaya bafllad›¤› düflünülmektedir. Bunlara ait örnekler Orta ve Yeni Krall›k Dönemi’nden bilinmektedir. Yeni Krall›k zaman›nda önemli tap›naklar›n rahipleri tap›naklar›n›n farkl› din ö¤retileriyle ilgili kitaplar yazm›fllard›r. Din d›fl› edebiyat örnekleri de Eski Krall›k zaman›ndan itibaren görülür. Bunlar ölünün yaflam öykülerini anlatan mezar yaz›tlar›d›r. Ölünün yapt›¤› görevler, sahip oldu¤u topraklar ve baflar›lar› anlat›lm›flt›r. Eski M›s›rl›lar geometri konusunda ileri düzeyde bilgiliydiler. Özellikle taflk›nlardan sonra Nil kenar›ndaki tarla s›n›rlar›n›n saptanmas›nda geometri çok önemliydi. Eski M›s›r’da yaflayan insanlar t›p konusunda da baz› bilgilere sahiptiler. Parazit hastal›klar›, verem, difl eti iltihab› yayg›n görülen rahats›zl›klard›. M›s›rl› doktorlar›n k›r›klar› ve aç›k yaralan iyilefltirebildikleri saptanm›flt›r. M›s›rl›lar›n MÖ 3000’lerde gelifltirdikleri M›s›r takvimi Dünya Kültür Tarihi aç›s›ndan önemli olmufltur. Nil Nehri’nin periyodik taflk›nlar›na dayanan bir takvimdir. Eski M›s›r’›n devlet örgütünün iflleyiflini ve toplum yap›s›n› aç›klayabilme M›s›r da di¤er Ön Asya krall›klar› gibi mutlak bir krall›kt›. Devletin bafl›nda kral-firavun bulunurdu. Krall›k genellikle babadan o¤ula ya da kardeflten kardefle geçerdi. Kral/firavundan sonra en önemli kifli, yard›mc›s›

olan vezirdi. Vezir kral ad›na ülkeyi yönetirdi. 18. Sülale krallar›ndan II. Amenofis (MÖ 14271401) zaman›ndan bafllayarak yönetim sorumlulu¤unu ülkenin kuzeyinde ve güneyinde iki vezir paylaflm›flt›r. Ülke eyaletlere bölünmüfltü her eyaletin bafl›nda firavun taraf›ndan tayin edilmifl bir vali bulunurdu. Bir baflka s›n›f olan rahipler din gücünü ellerinde bulunduruyorlard›. Memurlar ve rahiplerin alt›nda çok genifl bir çiftçi tabakas›, zanaatkârlar ve köleler vard›.

N A M A Ç

Eski M›s›r dini ve ölü gömme geleneklerini aç›klayabilme Din, M›s›r kültürünün tümünü kapsar. Krallar tanr›lara karfl› dinsel görevlerin yap›lmas›n› sa¤lar, tanr›lara duyduklar› hayranl›¤›, sayg›y› dile getirirler, onlara çeflitli sunular yaparlar ve niteliklerini överlerdi. Tanr›lar da buna karfl›l›k krala ve ülkenin insanlar›na iyilik bahflederlerdi. M›s›rl›lar daha hayattayken mezarlar›n› planlamaya bafllarlard›. ‹nsanlar öldükten sonra, tanr›lar kat›nda ölen kiflinin ölümden sonraki yaflam›na karar verilen bir duruflma yap›l›rd›. Duruflmaya Osiris baflkanl›k ederdi. Ölü gömülmeden önce mumyalan›rd›. Günümüze ulaflan Eski M›s›r mimari kal›nt›lar›n›n genel özelliklerini tan›mlayabilme Eski M›s›r mimarisinin en geliflmifl örnekleri, an›tsal boyutlardaki mezarlar ve tap›nak yap›lar›d›r. Mezarlar, bu uygarl›¤›n en zengin sanat ürünlerinin günümüze ulaflt›¤› an›tsal piramitler ve kayalar içine oyulmufl görkemli odalardan oluflur. Saray mimarisi ve sivil mimari alan›ndaki örnekler ise günümüze kadar korunamam›flt›r.

146

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Kendimizi S›nayal›m 1. M›s›r piramitlerinin en büyü¤ü hangi M›s›r kral› taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r? a. Menes b. Snefru c. Coser d. Keops e. Kefren

7. Mumya yap›l›rken, iç organlar›n konuldu¤u vazolara ne ad verilir? a. Habefl b. Obsidien c. Kanopik d. Kiten e. Ka

2. Vezir ve mimar olan ‹mhotep taraf›ndan infla edilen Basamakl› Piramit hangi M›s›r kral›na aittir? a. Snefru b. Coser c. Kefren d. II. Ramses e. Hatflepsut

8. Orta Krall›k Dönemi’nin sonlar›ndan bafllayarak bir ya da daha fazla say›da mezarlara konulmaya bafllanan, ölü öbür dünyada angarya bir ifl yapmaya ça¤›r›ld›¤›nda canlan›p onun yerine çal›flaca¤›na inan›lan mumyalanm›fl insan fleklindeki gömü heykelciklerine ne ad verilir? a. Apis b. Pilon c. Obelisk d. Ushebti e. Habefl

3. Günefl Tanr›s› “Ra” için yapt›r›lan Günefl tap›naklar›, kaç›nc› M›s›r sülalesi firavunlar› zaman›na aittir? a. 3. Sülale b. 4. Sülale c. 5. Sülale d. 18. Sülale e. 20. Sülale 4. Eski M›s›r’da Günefl’i tek tanr› olarak kabul ettirmek isteyen firavun afla¤›dakilerden hangisidir? a. II. Mentuhotep b. I. Tutmosis c. III. Tutmosis d. Hatflepsut e. IV. Amenofis 5. Mumyalama ile ilgili tanr› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Anubis b. Osiris c. Tot d. Ra e. Horus 6. Ölüler mahkemesine baflkanl›k eden tanr› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Anubis b. Osiris c. Tot d. Ra e. Horus

9. Eski M›s›r’da erkek çocuklar kaç yafl›na geldiklerinde bir tören yap›larak eriflkinli¤e ad›m atarlard›? a. 10 b. 14 c. 18 d. 20 e. 22 10. Eski M›s›r takviminde bir y›l kaç gündü? a. 300 b. 325 c. 350 d. 365 e. 375

8. Ünite - Eski M›s›r Uygarl›¤›

147

Okuma Parças› Ani’nin Özdeyiflleri Kahire Müzesi’nde korunan bir papirüste Eski M›s›r davran›fl kurallar›na ait ilginç bir metin bulunmaktad›r. Genel olarak bu davran›fl kurallar› “Ani’nin Özdeyiflleri” olarak bilinir ve afla¤›daki örnekler karakteri ve konusu hakk›nda bize fikir vermektedir. “Bir kifli eline geçen f›rsat› bir kez kaç›rd› m›, baflka bir tanesini yakalamak için [bofluna] çabalar.” “Baflkas› ayaktayken sen oturma, sosyal statün onunkinden daha yukar›da olsa bile ve özellikle de bu kifli yafll› bir adamsa.” “Kaba sözler söyleyen birinin nezaket görmesi beklenilmemelidir.” “E¤er her gün kendi ellerinle [yapt›¤›n] yolda ilerlersen, sonunda olman gereken yere var›rs›n.” “‹nsanlar her gün ne hakk›nda konuflmal›lar? Yüksek mevkilerdeki yöneticiler kanunlar› tart›flmal›, kad›nlar kocalar› hakk›nda konuflmal› ve her insan kendi iflleri ile ilgili konuflmal›d›r. “ “Asla hiçbir misafirinize kaba sözler söylemeyin; dedikodu yaparken sarf etti¤iniz bir söz döner gelir ve sizin evinize düfler.” “E¤er kitaplarla aran çok iyiyse ve onlar› incelemiflsen, okuduklar›n› kalbine iyice yerlefltir ki böylece daha sonra ne söylersen iyi olacakt›r. E¤er bir kâtip herhangi bir mevkiye terfi ettirilirse, kendi yazd›klar› hakk›nda konuflacakt›r. Hazineden sorumlu müdürün hiç o¤lu yok ve mühür memurunun hiç varisi yok. Yüksek memurlar, eli flerefli bir konumda olan kâtibe, çocuklara vermedikleri bir sayg› gösterirler... “ “Bir insan›n çöküflü ona dilinden gelir; dikkat edin de kendinize bir zarar vermeyin.” “Bir insan›n kalbi t›pk› bir tah›l ambar›na benzer, içi her türden cevapla doludur; iyi olanlar› seç ve onlar› söyle; kötü olanlar› ise içine gömerek sakla. Kaba bir flekilde verece¤in cevap silah savurmaya benzer; fakat e¤er tatl›l›kla ve sakin bir flekilde konuflursan her zaman [sevilirsin].” “Sana, seni karn›nda tafl›yan anneni verdim ve seni tafl›rken o, benim yard›m›m olmaks›z›n bu büyük yükün sorumlulu¤unu üzerine ald›. Aylar sonra sen do¤dun, annen kendini bir boyunduru¤un alt›na sokarak seni üç y›l boyunca emzirdi... Sen e¤itim alman için okula gönderildi¤inde, annen düzenli olarak her gün ö¤retmenin için evden ekmek ve bira getirdi. fiimdi ise sen büyüdün, bir kar›n ve kendi evin var. Çocuklar›na bak ve onlar› t›pk› annenin seni yetifltirdi¤i gibi yetifltir. An-

neni üzecek hiçbir fleye izin verme, aksi takdirde e¤er o ellerini Tanr›’ya açarsa Tanr› onun flikâyetini duyacak [ve seni cezaland›racakt›r]. “ “Yan›nda baflka biri varken ekme¤ini, ilk önce ona uzatmadan yeme...” “Öfkeliyken birine asla cevap vermeyin ve onun yan›ndan uzaklafl›n. O, k›zg›nl›k içerisinde konufltu¤unda siz ona kibar bir flekilde karfl›l›k verin, çünkü yumuflak sözler onun kalbinin ilac›d›r.” Kaynak: Wallis Budge 2008, s.286-289

148

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. d 2. b 3. c 4. e 5. a 6. b 7. c 8. d 9. b 10. d

Yan›t›n›z yanl›flsa “Mimari” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Mimari” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Mimari” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Din” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Din” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Ölü Gömme Gelenekleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Mumyalama” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Mumyalama” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Ev Yaflam›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Bilim” bölümünü yeniden gözden geçiriniz

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Papirüs, Nil Nehri’nde yetiflen saz türü bir bitkidir. Papirüsü kâ¤›t hâline getirmek için, gövdesinden ince fleritler kesilir, düz bir zemine önce yatay daha sonra dikey olarak dizilir ve preslenerek kurutulurdu. Yaklafl›k 48x43 cm boyutlar›ndaki her tabaka uç uca eklenerek 40 m uzunlu¤a kadar ulaflan papirüs rulolar› yap›labilirdi. Papirüsler yaz›ld›ktan sonra rulo hâlinde saklan›rd›. Kolayca tahrip olabilecek veya çürüyecek papirüs rulolar›, iklimin oldukça kuru oldu¤u M›s›r’da hava ve su ile temas olmayan piramit ve kaya mezarlar›nda ancak korunmufltur. S›ra Sizde 2 Eski M›s›r’da yönetim flekli mutlak krall›kt›. Devlet yönetiminin en üstünde firavun-kral bulunmaktayd›. Kraldan sonra en yetkili görevli vezirdi. Vezir, kral ad›na ülkenin yönetiminden sorumluydu. Ülke eyaletlere ayr›larak yönetiliyordu. Eyaletlerde merkezden atanan valiler görev yap›yordu. Bu yönetim flekli Ortado¤u’daki birçok eski uygarl›kla benzerdi. Ancak M›s›r’da en tepedeki firavun-krala yak›flt›r›lan tanr›sal özellikler ve bunlar için yap›lan piramit ve heykeller di¤er uygarl›klardan farkl›d›r.

S›ra Sizde 3 M›s›rl›lar insan›n öldükten sonra öbür dünyada yaflamaya devam edece¤ine inanmaktayd›lar. Dünyadayken bedenden ayr›lan ruhun öteki dünyada dönebilmesi için vücudun sa¤lam olmas› gerekmekteydi. Sülaleler Öncesi Dönem’de ölüler çöl kenar›na aç›lan basit çukurlara gömülüyor ve üzerleri kum ile örtülüyordu. Kuru iklim ve s›cak kum cesedin nemini alarak kurumas›na neden oluyordu. Böylece bedenler çürümeden korunuyordu. M›s›rl›lar zaman içerisinde bu yöntemi gelifltirdiler. Sülalelerin bafllang›c›ndan hemen önce cesetler sandukalara konulmaya baflland› ve dolay›s›yla s›cak kum ile temas kesildi. Do¤al yollardan meydana gelen koruma olanaks›z hale gelince, yapay olarak cesedi koruma yollar› aranmaya bafllad› ve böylece mumyalama gelene¤i geliflti. S›ra Sizde 4 M›s›r takviminin Dünya kültür tarihi aç›s›ndan önemi, günümüzde kulland›¤›m›z takvimin temelini oluflturmufl olmas›d›r. Nil Nehri’nin periyodik taflk›nlar›na dayanan bir takvimdir. Bu takvime göre bir y›lda, dörder ayl›k üç mevsim (Taflk›n, Ekin, Hasat) vard›. Buna dayanarak M›s›rl›lar, bir y›l› 30 günlük 12 aya bölmüfller, buna befl gün ekleyerek 365 günlük bir günefl y›l› gelifltirmifllerdir. Ancak 365 güne ilaveten alt›flar saatten dört y›lda bir oluflan “art›k gün” olmad›¤› için M›s›rl›lar›n günefl y›l› her dört y›lda bir gün geri kal›yordu. MÖ 45 y›l›nda M›s›r takvimine dayanan Jülyen Takvimi, MS 1582’de Papa XIII. Gregor taraf›ndan yap›lan düzeltme sonucunda, bugün hâlâ kulland›¤›m›z Gregoryen takvimi ortaya ç›km›flt›r. S›ra Sizde 5 Eski Krall›k zaman›nda yap›lm›fl tap›naklar›n en güzel örnekleri 5. Sülale krallar› taraf›ndan Günefl Tanr›s› Ra için yap›lanlard›r. 5. Sülale krallar›ndan Neuserre taraf›ndan Abu Gurab’da yapt›r›lan Günefl Tap›na¤› bunlardan biridir. Tap›na¤›n en belirgin özelli¤i içinde bir suna¤›n bulundu¤u aç›k avlu ve günefl tanr›s›n›n simgesi olan kal›n bir dikili taflt›r. Tap›nak alan›n› s›n›rlayan duvarlar›n d›fl›nda piflmifl topraktan bir kay›k vard›r. Eski M›s›rl›lar, Günefl Tanr›s› Ra’n›n bu kay›¤a binerek gece yolculu¤una ç›kt›¤›na inan›yorlard›. 5. Sülale’nin bütün firavunlar› bu tür günefl tap›naklar›n› piramitlerinin yan› bafl›na yapt›rm›fllard›r.

8. Ünite - Eski M›s›r Uygarl›¤›

Yararlan›lan Kaynaklar Baines, J.-J. Malek. (1986). Eski M›s›r, (Çev. Z. AruobaO. Aruoba), ‹stanbul. Desplancques, S. (2006). Antik M›s›r, (Çev. I. Yerbuz), Ankara. Diakov, V.- S. Kovalev, (2008). ‹lkça¤ Tarihi-1, Ortado¤u, Uzakdo¤u, Eski Yunan, (Çev. Ö. ‹nce), ‹stanbul. Freeman, C. (2003). M›s›r, Yunan ve Roma, Antik Akdeniz Uygarl›klar›, (Çev. S. K. Ang›), Ankara. Gündüz, A. (2002). Mezopotamya ve Eski M›s›r, Bilim, Teknoloji, Toplumsal Yap› ve Kültür, ‹stanbul. Hornung, E. (2004). Ana Hatlar›yla M›s›r Tarihi, (Çev. Z. Akarsu Y›lmazer), ‹stanbul. Hornung, E. (2004). M›s›rbilime Girifl, (Çev. Z. A. Y›lmazer), ‹stanbul. ‹nan, A. (1987). Eski M›s›r Tarih ve Medeniyeti, Ankara. Jean, G. (2001). Yaz›. ‹nsanl›¤›n Belle¤i, (Çev. N. Bafler), ‹stanbul. Kuhrt, A.(2009). Eskiça¤’da Yak›ndo¤u, Cilt I, ‹stanbul. Say›l›, A. (1991). M›s›rl›larda ve Mezopotamyal›larda Matematik, Astronomi ve T›p, Ankara. Schulz, R.-M. Seidel (2004) Egypt. The World of the Pharaohs, Germany, 2004 Wallis Budge, E.A., 2008). Antik M›s›r Edebiyat›, Yaz›nsal Metinler, ‹zmir. Y›ld›r›m, R. (1996). Önasya Tarih ve Uygarl›klar›, ‹zmir.

149