Folklora Kurdan Sayı:2 by Uğur Irendeli

Kovara Folklorê ya Sê Mehane Sal: 1 Hejmar: 2 Xwedî: Li ser navê fiaredariya Bajarê Mezin a Amedê, Gultan KIfiANAK Edîtor: Jêhat ROJHILAT Eflref KEYDANÎ Redaksiyon: Ridwan DÎZMAN Zerwefl ESNAW Berpirsa Nivîsan: Zeyneb YAfi Desteya Weflanê: Mahpûs SERHEDÎ fiemsa ÎLBAfi Weysî ARCAGOK Asmîn ÛYANIK Mem MUKRIYANÎ Ronya BEWRAN

PÎNE Berga Pêflîn: Gazî ÇA⁄DAfi Wêne: Ferhat ASLAN Eflref BÖLÜMCÜ Abdurrahman GÖK ‹skan ALTIN Y›lmaz HATMAN

Xwînerên ezîz, me roja ewil jî gotibû ku kêfa me ji rexneyan re tê. Bes ku bila ne reflkirin ne jî ji me re xweflkirin be. Heval û hogir, nas û dostên wek we li me gerîyan, kêmasî û çewtîyên me ji me re gotin. Me jî xwest em kêmasî û çewtîyên xwe bi we re parve bikin. Em efûyeke gifltî dixwazin.

Xêz: Yusuf ALKAN Kawa ZINAR

1- Di nivîsa hêja Özlem EKÎNBAfi’ê ya bi navê “Xerawreflk”ê de me jêrenota rûpela 33’emîn ji bîr kirîye. Li jor me nîflan kirîye, lê bes li jêr xuya nabe. Nîfle wiha ye: Schmidt K. 2007; Qada Pîroz û Nepenî ya Nêçîrvanên Çaxa Kevirî

Navnîﬂan: Huzurevleri Mah. Doktor S›tk› Göral Cad. 13. Sok. No: 4-1 Kayap›nar-Diyarbak›r Tel: 0530 301 11 53

2- Di nivîsa keddar Bahoz BARAN a di rûpela 58’an a bi navê “Zilfehat”ê de wateya peyva zilhefatê wek gû derbas dibe lê wateya zilhefatê ne gû ye; kûsî(kîso) ye.

Çap: Gün Matbaac›l›k Beﬂyol Mevkii Akasya Sok. No: 23/A Küçükçekmece ‹STANBUL Tel: 0212 580 63 81

3- Di xaçepirsa ezîz Ronya BEWRAN’ê a li rûpela 87’an, di beﬂa “Ji Çepê Ber Bi Rastê” pirsa 10. de çewtîyek he ye: Awayê rast wiha ye: 10. Mala koçeran

Grafîk Sêwirandin

Heke we jî li ser ﬂal û ﬂalwarê me, cihekî fetiqî/qulbûyî/dirîyayî dît; bêyî ku dudil bibin li me vegerin û me haydar bikin ku em bikaribin xwe pîne bikin.

Têkilî: folklorakurdan@gmail.com Her nivîskar ji nivîsa xwe berpirsîyar e.

kovora folklora kurdan kovarafolklorakurdan

3 > Ji Edîtorî 4 > Kovara Hawar û Folklor, Ayhan YILDIZ 12 > Harran, Özlem EK‹NBAﬁ

Naverok

16 > Karwan û Zilamê Zimandirêj, Ayfer KERBORANÎ 17 > Hifl û Lû, Firîda MEfiE 18 > Çîrokên Navlêkan(1), Mem MUKRIYANÎ 23 > DI Gotinên Pêflîyan de Aqil û Dil, Bahoz BARAN 28 > Gotinên Pêfliyan ên li ser Biharê, Ronya BEWRAN 29 > Pêflengê Folklora Kurdî Mela Mehmûdê Bazidî Xebat û Berhemên Wî yên Folklorîk, Remezan BINETARÎ 33 > Îdyomî, Nesrîn NAVDAR 34 > Comerd û Nemerd, Mesûd GEZGÎN 36 > Zûgotinok, KURDO 37 > Nifir, Asmîn UYANIK 38 > Heyranok; di Edebiyata Kurdî ya Gelêrî de, Mehmet YILDIRIMÇAKAR 46 > Çîrokên Stranên Kurdî (2), S.Resûl CELALÎ 48 > Abûzêdê Binîhîlalyan, Mahpus SERHEDÎ 58 > Heppolek, Zerwefl ESNAW 61 > Lurî, fiêrko PÎRAN 62 > Ehmedê Mala Mûsa, Hîlmî AKYOL 63 > Begê Belekî, Hogir BERBIR 71 > Pîrê û Sîr, Julîde KARADEMÎR 72 > Kelecana Rovî, Mehmed Emîn HEZER 73 > Kû û Pitê Takî, Xoser WELAT 75 > Qawût, Pinar ÇAKIN YAMAN 76 > Lîstik, Nûrettîn VURAL 78 > Danasîna Heciyê Cindî, Adar KIZILKAN DÎZMAN 82 > Heftar Bû Piling, Nazmî fiEN 84 > Eyflike û Fatike, Nazîf ÇAKIR 86 > Tûtik û Rovî, Evîn YAXMÛR 87 > Çîrokên Gelêrî, Yûksel POLAT 89 > Roviyê Çiyê û Roviyê Çolê, Nasirê TORÎ 91 > Muzexaneya Bajarê Amedê, Ridwan DÎZMAN 96 > Ferhenga Rezvaniyê (1), Dawûd Gulsun BAGÛRÎ 102 > Xaçepirs, Ronya BEWRAN

Kovara me ya yekemîn pir û pir dereng hat ber destê we. Xwezî tenê ev bûya qisûra me, herwiha me nekarî em kovarê biflînin ber destê gellek kesan. Hûn çi bibêjin mafdar in, ji vir heta mala Xwedê. Li me biborin û bibêjin; tifltê çû nede dû û tifltê hat jî bernedin. Bi qewlê çerçîyan; hat, hat, hat; di dema gul û kulîlkan de kovara we hat. Hê gul û kulîlk nû dibiflkuvîn, gul û kulîlk got; em ê bêhnên xwe bi deyn bidin we ku hûn bixin nav rûpelên kovarê. Me ev daxwaz û pêflnîyara gul û kulîlkan qebûl nekir “me got heyran de cîyê we xwefl e, xwe aciz nekin; ji dêvla we em ê bi nivîs, wêne û xêzên xwe dilên çavlirêyan xwefl bikin.” Me û wan li hev kir, ew man li devê çem û kanîyan, li bax û baxçeyan; kovara me/we jî berê xwe da gund û bajar û welatan.

Ji Edîtorî

Folklorhezino;

Pifltî van gotinên lihevhatî, em berê xwe bidin flertên hejmara yekemîn. Me gotinên xwe li piflta pênc hevokan siwar kiribûn û me flandibûn ber we. Bi qasî ku bi ber guhê me ket; we xala yekemîn di ser guhê xwe re teriflandîye; we nifirek jî li me nekirîye. Ji hingê ve ye em li benda nifirên we ne ku ew bên û em jî wan biweflînin. Ji dêvla wê hinek ji we, bezîyane tizbîyan; hinekan jî berê xwe daye cem dê û dapîran, bav û bapîran; hinekan jî vekirîye devê keflkol û tûrikan. Erê tenê tifltên xwefl bi ber guhê me neketin; me guh li xwe kirin palas da ku em bikaribin rexneyên we jî bibihîzin. Xwiflk û birayên rexnegir, me gotinên we ji xwe re kirine berbejn û her ku em qala tifltekî dikin gotinên we di kerrikên guhên me de dikin zinginî. Nebêjin ku me got lê kes li me venegerîya. A em ê xwe ji we re bikin qurban; hûn kêr em penîr. Me got penîr, bihar hat bîra we. Bihar bêrîyê, bêrî bêrîvanan, bêrîvan heyranokan, heyranok evînê, tînin bîra me û we. Hûn ê bi “Gotinên Pêflîyan” bi tama biharê, bi “Çîrokên Stranan” bi zilma xwesûyan, bi “Begê Belekî “rengê xayîntî û mêranîyê bihesin. Hûn ê geh li Dêrika Çîyayê Mazî bibin “Ehmedê Mala Mûsa” geh li ser dara sêvê bibin “Heppolek “geh jî hûn ê flûrê xwe bikflînin û xwe mîna “Abûzêd” berdin meydana merdemêran. Barê me giran, rêya me dûr e; bêtifaq, em ê bi saya serê we û bi rêberîya Bazidî, bi zanîna Celadetî, bi xemxurîya Cindî bidomînin xebata xwe. Kurt û kurmancî: Heke karê me be folklor, em lê bigerin qor bi qor berhev bikin ji jêr û jor belav bikin li der û dor. Bi xatirê civatê.

Ayhan YILDIZ

Ha di pey van kesên ku di van rojname û kovaran de li ser folklora Kurdî nivîsîne, dor tê ser kovara Hawarê

Destpêk Rêzerojnameyên mîna Kurdistan (Qahîre-1898), fiarq we Kurdistan (Stenbol), Kurd Tereqqî we Teawun Xezetesî (Stenbol-1909), Hetawî Kurd (Stenbol1909), Rojî Kurd (Stenbol-1913), Jîn (Stenbol-1919) Kovara Kurdistan(Stenbol-1919), ji serê serî ve, bala xwe daye hêla zanista gel û edebiyata devkî ya gel. Cara ewil, di rojnameya Kurdistanê de, îlanek hatiye dayîn ji bo ku gel, rehetî nîflanî Van Hartman bide da ku ew karibe karê berhevkirina berhemên gel bike. Fama ewil ji bo folklorê, wê hingê bi vê rojnameyê hatiye derbirîn. Kovara “Kurd Teawun we Tereqqî”, di hejmara 6’an de, berhevoka gotinên pêfliyan daye çapkirin. Di Kovara Rojî Kurd de, Xelîl Xeyalîyê Mûtkî, gotarek li ser ferheng, berhevkirina gotinên pêfliyan û kilaman nivîsiye. Belkî ew yekem kes e ku behsa pêwistiya xebatên folklorî kiriye. Îcar ku di Kovara “Kurdistan” hejmara 6’an di rûpelên 80 û 81’ê de loriyek bi îmzeya “Ji Eflîra Mîran Zeyno” derketiye. Kemal Feyzî’yê Bitlîsî, di kovara Jînê de, cara ewil, behsa rêbazên zanistî yên folklorê dike. Ji nivîsên wî diyar e ku bi teoriyên folklorê dizane. Birayê Kemal Fewzî ku navê wî Law Reflîd e, di kovara Jînê de behsa Durûbê Emsalê Ekrad kiriye û li ser tesnîfkirina gotinên pêfliyên Kurdan xebitiye. Ha di pey van kesên ku di van rojname û kovaran de li ser folklora Kurdî nivîsîne, dor tê ser kovara Hawarê.

BERHEMÊN FOLKLORÎK ÊN DI KOVARA HAWARÊ DE Celadet Elî Bedir Xan ku kovara Hawarê, di sala 1932’yan de li bajarê fiamê derxistiye, ji hejmara 2’yan pê ve, cara ewil dev ji wê kevneflopiya rojname û kovarên Kurdî ku bi Tirkî û Kurdî derdiketin berdaye û bi zimanekî Ewrûpî Frensî, Kurdî, Erebî û Farisî nivîs çap kirine. Heke em Qefqasê bidin alî, em dê bibînin ku cara pêflî, Celadet Elî Bedir Xan, ji hejmara 24’an pê de, bi alfabeya Latînî, kovara Kurdî Hawar li nav gel belav kiriye.

CÎLD 1 Hest û Ramanên Ser Folklorê Di rûpela 1’ê ya hejmara ewil a Hawarê de, di sernavê “Armanc, Awayê Xebat û Nivîsandina Hawarê” de benda 3’yan, wiha ye: “3. Berhevkirina (1) çîrok, çîrçîrok û her texlît laje û stranên Kurdî û bi rêve belavkirina wan. 4. Senifandin û belavkirina dîwanên Kurdî. Bi van ve jînenîgariya flaîr û mirovên bijarte jî dê bên belavkirin. 5. Sehîtî ser rek û qeydeyên stranên Kurdî. 6. Sehîtî ser her texlît rêzikên Kurdî û Kurdistanê yên zemanê borî û yên îro û senifandina wan. Sehîtî ser hatinên Kurdistanê û pîfl û sinetên Kurdî. 7. Dîrok û erdnîgarî.” Di rûpela 2’yan a heman hejmarê de, ji bo ku her kes bikaribe bê hawara Hawarê, li bendên 5, 6, û 7’an wiha hatiye beyankirin: Çîrok, metelok, mamikan berhevkirin û ji Hawarê re flandin. Di heqê welat, eflîr, bajar û gundê xwe de, tifltnên keva û nuh ji Hawarê re rêkirin. Her texlît bergehên Kudistanê peydakirin û digel wesfên wan ji me re hinartin.” Di rûpela 5’an a hejmara 1’ê de, bi sernavê Edebiyata Welatî, ji aliyê Dr. Kamiran Elî Bedir Xan ve hatiye nivîsîn û naveroka wê folklorîk e. Di rûpela 7’an a hejmara 1’ê de, em dibînin ku ferhengok jî heye. Di rûpela 8’an a heman hejmarê de, di birê Frensî de, benda sisiyan, “Folklore” hatiye nivîsîn.

Hejmar 2 Di rûpela 9’an a vê hejmarê de em rastî nivîseke Frensî tên ku ji aliyê D. A. Bedir Xan ve hatiye nivîsîn û tê de bin sernavê “Le Folklore Kurde” derbas dibe û di rûpela wê ya 10’an de jî, têgehên çîrok, çîrokbêj, stran, lawik, dilok û lawje derbas dibin.

Hejmar 4 Di rûpela 5’an a vê hejmarê de, sernivîseke bi navê “Zerî Kubarê” heye ku ji aliyê D. Jeladet Alî Bedir Xan ve li Frensî hatiye wergerandin. Ev nivîs, li ser kilamekê ye. Di rûpela 6’an a vê hejmarê de, sernivîseke Frensî bi navê “Le Folklore Kurde” heye ku li ser dengbêj, çîrokbêj, sazbend û bilûrvanan e. Di rûpela 7’an de, sernivîseke Frensî bi navê “Memê Alan” heye.

Hejmar 5 Di rûpela 3’yan a vê hejmara 5’an de, sernivîseke bi navê “Loriya Bedir Xan” heye ku ji aliyê D. Celadet Alî Bedir Xan ve, ji bo Haco Axa hatiye diyarkirin û di rûpela 5’an de, bi navê “Delaliya Zarowan” ev lorî, bi îmzeya Emîn Elî Bedir Xan derketiye û wergera wê ya Frensî ku ji aliyê Herekol Ezîzan ve hatiye kirin, di rûpela 11’an de derketiye. (2) Di rûpela 5’an a vê hejmarê de, bi sernavê “Dildiziya Gulekê” nivîseke gelek balkêﬂ ku li ser erda Diyarbekir e heye ku ji aliyê Dr. Kamîran Alî Bedir Xan ve hatiye nivîsandin. Di vê hejmarê de, nivîseke bi Soranî, ji aliyê Hevindê Sorî ve, hem bi alfabeya Erebî hem jî bi alfabeya Latînî bi sernavê “Edebiyata Kurdî” hatiye weﬂandin.

Hejmar 6 Di rûpela 2’yan a bi alfabeya Latînî ya vê hejmarê de, bi sernavê “Berdêlk” weke bersiveke loriya Bedir Xan, îcar Qedrîcan jî loriyek daye weﬂandin. Di rûpela 4’an de, bi sernavê “Dîk û Rovî” û “Mar û Mirov” du fabl, ji aliyê Çîrokbêj ve hatine amadekirin û di hejmara 6’an de hatine weﬂandin. Di rûpela 8’an a hejmara 6’an a bi alfabeya Latînî de, bi sernavê “Sê Malo Gundo” wergera kilameke Kurmancî ya bi zimanê Frensî ku di binê wê de navê Herekol Ezîzan heye, hatiye dayîn.

(1) Awayê nivîsandina alfabeyê, li gor a îro ji aliyê me ve hatiye duristkirin. (2) Hêjayî behskirinê ye ku di Kovara “Kurdistan” (1919) Stenbol, hejmar: 6, r. 80-81 de heman lorî, bi îmzeya “Ji Eﬂîra Mîran Zeyno” derketiye.

Di rûpela 2’yan a bi alfabeya Erebî de, nivîseke bi sernavê “Zozanê Toçî” heye ku ji aliyê Nemirê Muksî ve hatiye nivîsîn ku ev jî li ser jiyana gel e.

bi sernavê “Yelî Delal” kilameke Kurmancî, tevî wergera wê ya bi zimanê Frensî ku di binê wê de navê Herekol Ezîzan heye, hatiye dayîn.

Hejmar 7

Hejmar 9

Di rûpela 5’an a bi alfabeya Latînî de, bi sernavê “Miﬂo û Xido” kilameke Kurmancî ku di dawiya wê de navê Herekol Ezîzan heye, hatiye dayîn.

Di rûpela 2’yan a bi alfabeya Latînî de, bi sernavê “Melayê Gulê” nivîseke Kurmancî heye ku di binê wê de navê Cemîlê Haco hatiye dayîn û ji ber jiyana gel a wêjeyî hatiye girtin.

Di rûpela 7’an a bi alfabeya Latînî de, bi sernavê “Delalê Eyﬂê” wergera kilameke Kurmancî ya bi zimanê Frensî ku di binê wê de navê Herekol Ezîzan heye, hatiye dayîn. Di rûpela 6’an a bi alfabeya Erebî de, nivîseke bi sernavê “Zarê Kurmancî” heye ku ji aliyê Hawarê ve hatiye nivîsîn ku ev jî li ser kovareke Kurdî ye.

Di rûpela 4’an a bi alfabeya Latînî de, bi sernavê “Mîr û Mar” nivîseke Kurmancî heye ku di binê wê de navê Koçerê Botan hatiye dayîn û li ser mîrekî Cizîrê ye. Di rûpela 8’an de, beﬂa 9’an a nivîseke Frensî ku li ser Memê Alan e, cî girtiye.

Di vê hejmarê de, nivîseke bi Soranî, ji aliyê Hevindê Sorî ve bi alfabeya Erebî bi sernavê “Edebiyata Kurdî 2” di rûpela 2’yan de hatiye weﬂandin.

Di rûpela 2’an ê bi alfabeya Erebî de, nivîseke bi sernavê “Mîr û Keﬂe” heye ku ji aliyê Koçerê Botan ve hatiye nivîsîn ku ev jî li ser mîrekî Cizîrê ye.

Hejmar 8

Hejmar 10

Di rûpela 2’yan a bi alfabeya Latînî de, bi sernavê “Rêya Teze” nivîseke Kurmancî heye ku di binê wê de navê Herekol Ezîzan hatiye dayîn. Di berdewamiya vê nivîsê de, di rûpela 3’yan de, bi sernavê “Bizina Pîrê” nivîsek heye.

Di rûpela 3’yan a bi alfabeya Latînî de, bi sernavê “Mîr û Kund” nivîseke Kurmancî heye ku di binê wê de navê Koçerê Botan hatiye dayîn û ji ber jiyana gel a dîrokî ya mîrektiyên Cizîrê hatiye girtin.

Di rûpela 9’an a hejmara 8’an a bi alfabeya Latînî de,

Di rûpela 7’an a hejmara 10’an a bi alfabeya Latînî de, bi sernavê “Bêmalê” kilameke Kurmancî, tevî wergera wê ya bi zimanê Frensî ku di binê wê de navê Herekol Ezîzan heye, hatiye dayîn.

Hejmar 11 Di rûpela 6’an a hejmara 11’an a bi alfabeya Latînî de, bi sernavê “Çîrçîroka Bîngolê” efsaneyeke Kurmancî heye ku di binê wê de navê Herekol Ezîzan hatiye dayîn û li jiyana gelê Bîngolê ye û wergera wê ya Frensî jî hatiye dayîn.

Hejmar 12 Di rûpela 5’an a hejmara 12’an a bi alfabeya Latînî de, bi sernavê “ﬁêr, Gur û Rovî” fableke Kurmancî heye ku ji aliyê Koçerê Botan ve hatiye berhevkirin û wergera wê ya Frensî jî hatiye dayîn. Di rûpela 7’an a heman hejmarê de a bi alfabeya Erebî de, fableke Kurmancî bi sernavê “Kew û Qitik” heye ku ji aliyê Mustefa Ehmed Botî ve hatiye amadekirin.

Hejmar 13 Di rûpela 5’an a hejmara 13’an a bi alfabeya Latînî de,

nivîseke bi navê “Siyabendê Silîvî” çîrçîrokeke Kurmancî heye ku ji aliyê Herekol Ezîzan ve hatiye berhevkirin û hatiye çapkirin. Di rûpela 6’an a bi alfabeya Latînî de, kilameke bi navê “Loriya Mirinê” li ser Siyabendê Silîvî û Xecê bi Kurmancî heye ku ji aliyê Herekol Ezîzan ve hatiye berhevkirin û tevî wergera wê ya Frensî hatiye çapkirin.

Hejmar 14 Di rûpela 5’an a bi alfabeya Latînî de, nivîseke bi navê “Du Guharto” li ser kilama bi navê “Delalê Eyflê” ku di hejmara 7’an a Hawarê de hatibû weflandin, awayekî dî hatiye weflandin, ev jî, ji aliyê Herekol Ezîzan ve hatiye beyankirin û tevî guhertoya Siyabendê Silîvî hatiye çapkirin, di rûpela 6’an de jî wergera wê ya Frensî hatiye dayîn.

Hejmar 15 Di rûpela 4’an a bi alfabeya Latînî de, bi sernavê “Kîroﬂk û Kûsî” fableke Kurmancî heye ku ji aliyê Bekîr Kotres ve hatiye berhevkirin û weﬂandin. Di rûpela 6’an a bi alfabeya Erebî de, bi sernavê “Cihaba Koçerî” nivîsek li ser jiyana koçerên wê hingê heye ku ji aliyê Mustefa Ehmed Botî ve hatiye amadekirin.

Hejmar 16 Di rûpela 6’an a bi alfabeya Erebî de, bi sernavê “Zerîle” fablek heye ku ji aliyê Ebdurrehman Fewzî ve hatiye berhevkirin.

Hejmar 18 Di rûpela 7’an a bi alfabeya Erebî de, fablek bi navê “ﬁêr û Gayê Zer” heye ku ji aliyê Mustefa Ehmed Botî ve hatiye berhevkirin. Di rûpela 7’an a hejmara 18’an a bi alfabeya Erebî de, di quncikê “Ji Ecêbên Dunyayê” de bi navê “Hirçê Jinparêz” efsaneyek heye ku ji aliyê Xeberguhêzî ve hatiye dayîn.

Hejmar 19 Di rûpela pêﬂî ya bi alfabeya Latînî ya vê hejmara 19’an de, bi navê “Kurd û Kurdistan Bi Çavê Biyaniyan”, nivîseke rexneyî-lêkolînî li ser berhemên Kurd-

nasên Ewrûpî heye. Ev rexnenivîs, ji aliyê Celadet Elî Bedir Xan ve hatiye nivîsandin. Di rûpela 3’yan a bi alfabeya Latînî de, bi sernavê “Lawiko” kilameke Kurmancî heye ku ji devê Ehmed Fermanê Kîkî hatiye berhevkirin û weﬂandin.

Hejmar 20 Di rûpela 5’an a bi alfabeya Latînî ya vê hejmarê de, bi navê “Xurtiya Bînahiyê”, nivîseke fablî heye ku ji aliyê “Çîrokbêj” ve hatiye nivîsandin. Di rûpela 6’an a bi alfabeya Latînî de, bi navê “Du Dengbêj” efsaneyek heye ku ji aliyê Dr. Kamiran Alî Bedir Xan ve hatiye nivîsandin. Di rûpela 13’an a hejmara 20’î a bi alfabeya Erebî de, di quncikê “Kitêban” de bi navê “Qisey Pêﬂiyan” nivîsek heye û behsa kitêbeke li ser gotinên pêﬂiyan dike û ji wê kitêbê çend gotin çap kirine.

Hejmar 21 Di rûpela 5’an a bi alfabeya Latînî de, bi navê “Sînemxan”, nivîseke Frensî heye ku ji aliyê Dr. Kamiran Alî Bedir Xan ve hatiye nivîsandin.

Hejmar 22 Di rûpela ewil a bi alfabeya Latînî ya hejmara 22’yan de, bi navê “Sehîtî”, nivîseke ceribînî heye ku ji aliyê Elî Seydayê Gewrî ve hatiye nivîsandin. Di rûpela 5’an a bi alfabeya Latînî de, bi sernavê “Besna” kilameke Kurmancî heye ku ji devê Ehmed Fermanê Kîkî hatiye berhevkirin û wergera wê ya bi Frensî, ji aliyê Herekol Ezîzan ve kiriye û weflandin. Di rûpela pêflî ya bi alfabeya Erebî de, bi navê “Hesbên Xweflxiwanên Kurdî” nivîseke gelek zêde balkêfl li ser cûreyên hesp û taybetiyên wan heye ku ji aliyê Cegerxwîn ve hatiye berhevkirin û pêflkêflkirin. Di vê nivîsa enteresan de, kilamên dawetê jî hatine raxistin. Di serbendeke wê de, nivîskêr wiha dirêjî daye nivîsa xwe: “Di vir de ez nikarim hespên sivik tevan girê dim. Eger feleka malxerab û sitemkar perê çerxa xwe li min nedê, ez ê ji we re dûr û dirêj xweflxwanên Kurdî tevan kom bikim û ji we re belav bikim ax ax siwaro Kurmanc dibêjin tu çi bêjî li bejna siwarê me tê.” (3)

(3) Cegerxwîn, Hesbên Xweﬂwanên Kurdî, Hawar, hejmar. 22, ﬁam, 1933, r. 2.

Di rûpela 7’an a bi alfabeya Erebî ya hejmara 22’yan de, bi navê “Stran” kilamek heye ku li binê wê nehatiye diyarkirin bê ka ji aliyê kê ve hatiye berhevkirin. Di rûpela 8’an a bi alfabeya Erebî de, bi navê “Mîr Mihê” nivîseke heye ku ji aliyê Cegerxwînê Kurdî ve hatiye nivîsandin. Ji berdewamiya nivîsê dertê ku çîrokeke kevnar û hatiye berhevkirin. Di rûpela 8’an a bi alfabeya Erebî de, bi navê “Tirba Sipî û Marê Qut” fablek heye ku ji aliyê A. Hesen ve hatiye berhevkirin.

Hejmar 23 Di rûpela pêflî ya bi alfabeya Latînî ya vê hejmarê de, bi navê “Kurd û Kurdistan Bi Çavê Biyaniyan 2”, berdewamiya nivîsa berê ya rexneyî-lêkolînî li ser berhemên Kurdnasên Ewrûpî heye ku ev rexnenivîs, ji aliyê Herekol Ezîzan ve hatiye nivîsandin. Di rûpela 5’an a bi alfabeya Latînî de, bi sernavê “Keleha Xursê” kilameke Kurmancî heye ku ji aliyê Bijîflkê Mîran ve hatiye berhevkirin û weflandin. Berdewamiya nivîsa Frensî ku li ser Memê Alan 13 hatiye nivîsandin, di rûpela 6’an de ye.

Di rûpela 642’an de, wergera Frensî ya kilama Kêre, cî girtiye. Li binê vê wergerê, navê “Pirsiyarkerê Kurdan” hatiye danîn.

Hejmar 25

CÎLD 2 Di vê cîldê de alfabeya Celadet, bi awayê îro hatiye lihevanîn. Tê de bi alfabeya Erebî, nivîs tune ye.

Hejmar 24 Li gor çapa Nûdemê, di rûpela 629’an de, nivîsa bi sernavê “Kurd û Kurdistan Bi Çavê Biyaniyan 3” dewam dike. Di rûpela 632’an de, kilama bi sernavê “Delalê Beriyê” ku ji devê Ehmed Fermanê Kîkî hatiye girtin, cî girtiye. Di rûpela 634’an de, nivîsa bi sernavê “Kêre” ku ji ji stranên cihê Botan hatiye girtin, cî girtiye. Li binê vê berhevokê, navê “Stranvanê Jêliyan” heye. Di rûpela 636’an de, fabla bi sernavê “Çûk û Fîl” ku ji aliyê M. E. Botî ve hatiye berhevkirin, hatiye weﬂandin. Di rûpela 638’an de, wergera Frensî ya kilama Delalê Beriyê, bi sernavê “Le Beau De La Steppe” cî girtiye ku navê D. A. Bedir Xan li binê wê hatiye nivîsandin.

Ji rûpela 654’an heta rûpela 658’an, bi navê “Lavij” nivîsên berhevkirî bi îmzeya C. A. Bedirxan hatine weflandin û wergera wan Frensî jî, ji aliyê D. A Bedirkhan ve hatiye girtin ku hema di rûpela 659’an de cî girtiye. Di rûpela 670’yî de, bi navê “Ehmedê Zeydan”, çîrokekê cî girtiye ku li gor têbiniya dawiya nivîsê, kovar diyar dike ev çîrok, ji aliyê Muxtarê Tilfleîra Aflîtan, Hecî Hemze kurê Hecî Sulêman gotiye.

Hejmar 27 Di rûpela 697’an de, bi navê “Loriya Fatê”, nivîsekê cî girtiye ku wergera wê ya Frensî jî hema li pey hatiye dayîn û li binê vê nivîsê, navê R. Lescot heye.

Hejmar 28 Di rûpela 711’an de, bi navê “ﬁivan û Beran”, nivîseke fablî heye ku li binê wê, navê “Çiyayê Agirî” heye. Di rûpela 717’an de, bi navê “Chants D’automne”, nivîsekê cî girtiye ku li ser payizok û paﬂlavjokan e û wergera wê ya Frensî jî hema li pey hatiye dayîn û li binê vê nivîsê, navê R. Lescot heye.

Di rûpela 719’an de, sernivîsa bi navê “Memê Alan 15”, ku rêzenivîs e, û li binê wê, navê D. A. BedirKhan heye.

Hejmar 29 Di rûpela 727’an de, bi navê “Lawijên Mîr Miheme”, nivîseke lêkolînî heye ku tê de lawija ku ji aliyê Hacî Remezanê Kerî ve hatiye gotin heye û li binê wê, navê Herekol Ezîzan heye. Di rûpela 737’an de, wergera Frensî ya “Lawijên Mîr Miheme”, bi navê “La Legende De Mir Mohammad” heye ku li binê wê, navê R. Lescot heye.

Hejmar 30 Di rûpela 779’an de, bi navê “Rabûn û Rûniﬂtin”, nivîseke folklorî heye ku li binê wê, navê Dr. Kamiran Alî Bedir Xan heye.

Hejmar 31 Di rûpela 779’an de, bi navê “Chant D’automne”, nivîseke Frensî heye ku li ser kilamekê ye, kilam jî tê de heye û li binê wê, navê kesî tune ye.

Hejmar 33 Di rûpela 820’î de, bi navê “Heyran”, heyranokeke devera Botan heye ku li binê wê, navê kesî tune ye.

Hejmar 35 Di rûpela 850’î de, bi navê “Melîk û Koçer”, fableke devera Hesenkêfê heye ku li binê wê, navê Dilistan heye. Di rûpela 854’an de, bi navê “Kurdên Ecemistanê û Halê Wan”, nivîseke lêkolînî heye ku ji aliyê Herekol Ezîzan ve hatiye nivîsandin.

Hejmar 36 Di rûpela 875’an de, bi navê “Lehîstika ﬁetrencê”, nivîsek heye ku li binê wê, navê Stranvanê Hawarê heye.

Hejmar 37 Di rûpela 900’î de, kilameke bi navê “ﬁahîno”, ku heyranokeke devera Botan e heye ku li binê wê, navê kesî tune ye.

Hejmar 38 Di rûpela 916’an de, kilameke bi navê “Kharabo”, heye ku tevî wergera wê ya Frensî cî girtiye û ji aliyê Tawusparêz ve hatiye berhevkirin.

Hejmar 40 Di rûpela 952’yan de, kilamek tevî wergera wê ya Frensî hatiye dayîn.

Hejmar 41 Di rûpela 966’an de, du nivîsên folklorîk ên bi navê “Chahino” û “Quelques Chansons” ku ji aliyê Tawusparêz ve bi zimanê Frensî hatine nivîsandin hene.

Hejmar 42 Di rûpela 982’yan de, nivîseke folklorîk ku ji aliyê Tawusparêz ve bi zimanê Frensî hatiye nivîsandin heye ku navê wê “Les Jeux Kurdes” e.

Hejmar 45 Di rûpela 1022’yan de, nivîseke folklorîk ku ji aliyê fiêx Abid ve hatiye nivîsandin heye ku navê wê “Segê Jar û fiêxê Teyles” e. Di rûpela 1031’ê de, nivîseke li ser gotinên pêfliyan ku ji aliyê Tawusparêz ve bi tevî wergera wê ya zimanê Frensî hatiye nivîsandin heye ku navê wê “Proverbes” e.

Hejmar 46 Di rûpela 1042’yan de, nivîsa li ser gotinên pêﬂiyan ku ji aliyê Tawusparêz ve bi tevî wergera wê ya zimanê Frensî hatibû dayîn, ku navê wê “Proverbes” bû, di vê hejmarê de dewama wê heye.

Hejmar 47 Di rûpela 1050’î de, nivîsa bi navê “Proverbes” ku li ser gotinên pêﬂiyan bû û ji aliyê Tawusparêz ve bi tevî wergera wê ya zimanê Frensî hatibû dayîn, di vê hejmarê de dewam kiriye.

Hejmar 48 Di rûpela 1054’an de, nivîseke bi navê “Nêçîra Hirçan” ku li ser hirç û mirovekî ye, ji aliyê Osman Sebrî ve hatiye dayîn. Di rûpela 1057’an de, kilmeke bi navê “Heyran” ku ne diyar e ji aliyê kê ve hatiye berhevkirin heye. Di rûpela 1058’an de, nivîsa bi navê “Coutumes et Traits De Moeurs” ku li ser gotinên pêﬂiyan e, ji aliyê Tawusparêz ve bi tevî wergera wê ya zimanê Frensî hatiye dayîn.

Hejmar 49 Di rûpela 1062’yan de, nivîseke bi navê “Telqîna Êzdiyan” ku ne diyar e ji aliyê kê ve hatiye berhevkirin, cî girtiye. Di rûpela 1070’yî de, berdewamiya nivîsa bi navê “Coutumes et Traits De Moeurs” ku li ser gotinên pêﬂiyan e û ji aliyê Tawusparêz ve bi tevî wergera wê ya zimanê Frensî hatiye dayîn, cî girtiye.

Hejmar 50 Di rûpela 1078’an de, nivîsa bi navê “Enigmes” ku berdewamiya wê nivîsa Tawusparêz a li ser gotinên pêﬂiyan e, bi tevî wergera wê ya zimanê Frensî hatiye dayîn.

Hejmar 51 Di rûpela 1080’yî de, cî daye nivîseke bi navê “Mîr û Nêçîrvan” ku li ser mîr, kew û mirovekî nêçîrvan e heye ku ji aliyê Rasto M. Emîn Silêman ve hatiye berhevkirin.

Hejmar 52 Di rûpela 1102’yan de, nivîsa bi navê “Le Mariage Chez Les Kurdes” ku li ser taybetiyên jiyana civakî ya Kurdan e, ji aliyê Tawusparêz ve bi tevî wergera wê ya zimanê Frensî hatiye dayîn.

Hejmar 53 Di rûpela 1110’an de, nivîsa bi navê “La Vie Universitaire au Kurdistan” ku li ser kilamê dawetên Kurdan e û ji aliyê Tawusparêz ve wergera wan a zimanê Frensî hatiye kirin, cî girtiye.

Hejmar 54 Di rûpela 1121’ê de, nivîsa bi navê “Chansos” ku li ser kilam, lawijên Kurdan e û ji aliyê Tawusparêz ve wergera wan a zimanê Frensî hatiye kirin, cî girtiye.

Encam Em di nav hemû hejmarên kovara Hawarê de dibînin ku di hêla berhemên edebiyata devkî ya gel de, çeflnên mîna çîrok, lorî, kilam, efsane, payîzok, heyranok, lawij/zêmar, stran, fabl û gotinên pêfliyan hene. Hin ji van berheman ji aliyê Dr. Kamiran Bedirxan ve, hin jê ji hêla Celadet Elî Bedirxan ve, hinek jê ji layê Mustefa Ehmed Botî ve, hin jê ji hêla R. Lescot ve, hin jê jî bi navê Herekol Ezîzan ku ew jî Celadet e ve hatine berhevkirin. Gotinên pêfliyan ku ji aliyê Tawusparêz ve wergera wan a zimanê Frensî hatiye kirin, cî girtiye balê dikflîne.

ÇEND MÎNAKÊN BERHEMÊN BERHEVKIRÎ YÊN EDEBIYATA GEL JI HAWARÊ Çîrçîroka Bingolê* “Rojekê, flivanekî pezên xwe di çiyayê Bîngol de diçêrandin. fiivan westîyabû, xwe gihandibû kanîyekê. Di ber wê re darek hebû. fiivan xwe da ber siha darê û veket. Pêlek borî. fiivan li dora xwe dinihêrî, dît ku ji qulekê sê mar bi derketin û berê xwe dan kanîyê. Her sê jî bi kul û bi birîn bûn. Her sê jî pelekî flîn kirine devên xwe û xwe berdane avê. Tê de xwe flûfltin û derketin. Birînên wan sax bûbûn. Jê pê ve ketibûn xweflîyeke nû jî. Spehî û ciwan bûbûn. fiivan heyirî ma û ji xwe re got: “Evekanîya jiyîna abadîn.” Axayê wî ket bîra wî. Axa ji salan ve nexwefl bû. Ketibû nav cihan, nikaribû bilive jî. fiivan rabû, bi flahîke mezin da rê û çû gund, axa pê hesand. Xelqê gund gihane hev, dar û bestek anîn, axa lê kirin û birin serê Bingolê. Wekê mar ji avê derketibûn û di nav giya û keviran de diflelihan, ji laflên wan av dipejiqî û ji her dilopa avê kanîyeke nû vedibû. Heta ku xelqê gund û flivan gehifltibûn Bingolê pehnava çiyê, bi dilopên avê ji gol û kanîyan tijî bûbû. fiivan li kaniya xwe geriha. Ji kanîyekê diçû kaniya din, kanîya xwe nedidît. Ji emê bihna wî teng bû, xwe berda ser berekî û got: Bîngol e, hezar gol e Ez çi zanim, kîjan gol e Lê kaniya jiyîna abadîn nedihat dîtin, jê tu kesî venaxwar. Ji lewra tu jiyîn ne abadîn e, û her kes dimirit.” (4) (4) Herekol Ezîzan, “Çîrçîroka Bingolê” Hawar hejmar: 11, fiam, 1932, r. 6.

ÇEND MÎNAKÊN BERHEMÊN BERHEVKIRÎ YÊN EDEBIYATA GEL JI HAWARÊ

Telqîna Êzdiyan Loriya Fatê Dergûfla min ji dêr e Min daye kewê êr e Ez ci bikim ji vê dergûflê Dergûfleke bê xêr e Lorî, lorî dergûfl lorî Lorî dikim lorî naye Ê sêwî ye kedî nabe Ê ariya ye afli nabe Lorî, lorî dergûfl lorî Mi dest daye hawîrdorê Mi rebenê li min korê Celad dike l'dila zorê Lorî lorî dergûfl lorî Dergûfla min l'ber tifik e Li tenifltê yek kitik e Sêwî tê de hilkehilk e Lorî lorî dergûfl lorî Ez çi bikim j'vê dergûsê Dergûfleke bê xêr e. (5) (5) R. Lescot, Loriya Fatê, Hawar hejmar: 27, 1941, fiam, çapa 1998an a Nûdemê r. 697.

Mirîd, keso, ser te dar e, bin te dar e Wê beye ser te melek Ezraîl û Cebraîl e. Wê ji te bike pirs û sewal e. Nebe nebe, tu jê bikî fikar e. Mirîd keso, Telqîna te, asin e. Wê bêye ser le nekil û nekîn e Wê pirs bike, bêje tu ji kîjan dîn e. Tu bêje ez êzdî me, bi flêx û bi feqîr û merebî me. fiêxê min fiêx Adî ye, melek Ferxedîn, melek Secadîn e, fiêxê fiemsaniya, fiêxê fiêxisna, fiêxê Ebûbekra ye, fiêxè Sêterîqa ye; her du kurên Sitiya Zîn e. Li ser kaniya sipî rûnifltî ne, hec û tewafa mêrê êzdî ne. Mirîd, keso! Telqîn e, abadîn e. Wê bêye ser te nikîr û nikin e, Wê pirs bike, bêje tu ji kîjan dîn e. Tu bêje ez êzdî me. Bi Mûsa pêxember re derketime serê Çiya Tûresîn e; Bi Îsa pêxember re çûme Quds û XelîI e. Bi Mihemed pêxember re çûme Meke û Medîne. Mirîd, keso! Ser te kevir e, bin te kevir e Wê bêye ser te melek Ezraîl û Cebraîl e Deyne ber wan Mishefa-Refl û nan û penîr e Eger pê qaîl nebûn, rabe bi gopalê feqîr e Mirîd, keso! Ewil bi dev bû, paflî wê bibe bi ev. Wê rabê Madî, wê hilîne bang û selawatê, Wê xirab bikê dêr û mizgeft û k'adî û kesek nebejê Bi Îsa û Mûsa û Mihemed Xelk wê bibêjê bi Siltan Êzî û Siltan fiêx Adi Amîn, amîn Xwedê arîkarê dîn.”

(6)

(6) Feqîrê Telqînbêj, “Telqîna Êzdiyan” Hawar, hejmar: 49, ﬁam, 1942, Çapa Nûdemê (1998), r. 1062.

ranê, Herêma Har n din ên digel herêmê ayê, ji Mezopotamy . 2000’î destpêka B.Z axa pê ve, pifltî Ç vn, di bin Assûrê ya ke serweriya nî de Hûrrî-Mîtan lên Hîtîtê maye. Ji qira a, bi fiûppîlûlîûm î-Mîtannî Qiralê Hûrr re, li Mattîvazayî da, gellek pêflberî Xwe îfl kirine peyman nav

re Mizgefta Gew

Aﬁ Özlem EK‹NB ya BEWRAN Wergêr: Ron

Girîngî û Dîroka Wê Harrana ku di dîroka flaristaniyê de xwedî ciyekî gellek girîng e, li baflûrê rojhilatê Rihayê, li nêzî navenda Deflta Harranê ye. Harranê di beriya çaxên dîrokê de Halaf, Ubeyd û Ûrûk, di çaxên Tûncê de Hîtît, Hûrrî, Mîtannî, Asûr, Babîl, Helenîstîk, Roma, Bîzans û di heyna Îslamê de jî Emewî, Abbasî, Selçûklû, Zengî û Eyyubî ezi-mandine.

Navê Harranê di belgeyên nivîskî yên mixî yên Çaxa Assûrê ya kevn de kêm caran hatiye dîtin

Navê xwe yê “Harran.U”yê girtiye ku di zimanên Sumer û Akadiyan de tê wateya “rêya karwan û rêya derbasbûyinê, xaçerê”yê. Kêm zêde ji 4.400 salan ve navê xwe parastiye û aniye îro. Navê Harranê, di nivîsên mixî yên Çaxa Asûrê ya kevn de kêm caran derketiye pêfliya me. Ji xeynî vê, li gor nivîsên mixî yên Çaxa Babîlê ya kevn, Harran, li ser rêya bazirganiyê navendeke gellek girîng e. Harran, li ser rê bû; ku ji hêlên Zeûgma, Samsat, Rakka û Nisibis (Nisêbîn) dihat û ev hemî rê digihîfltin Harranê. Her wiha, li ser rêya ku Mezopotamya digihîflt rojhilata Behra Spî bû û vê yekê jî di dîroka flaristaniyê de Harran navdar kir. Weke mînak; di belgedankên nivîsên mixî yên Eblayê de ku dîroka wê digihêje B.Z. 2.400’î û di kevalên nivîsên mixî yên Mariyê de ku dîroka wê jî digihêje B.Z. 1500’î, em pir û pir rastî navê Harranê tên. Di kevalên Mariyê de navê Harranê weke “Harranîm, Harrana” derbas dibe. Navê Harranê, di belgeyên nivîskî yên

mixî yên Çaxa Assûrê ya kevn de kêm caran hatiye dîtin. Ji xeynî vê, di belgeyên nivîskî yên mixî yên Çaxa Babîlê ya kevn de, Harran, li ser rêya bazirganiyê ye. Herêma Harranê, digel herêmên din ên Mezopotamyayê, ji destpêka B.Z. 2000’î pê ve, pifltî Çaxa Assûrê ya kevn, di bin serweriya Hûrrî-Mîtannî de maye. Ji qiralên Hîtîtê fiûppîlûlîûma, bi Qiralê Hûrrî-Mîtannî Mattîvazayî re, li pêflberî Xweda, gellek peyman navîfl kirine. Di nava wan Xwedayan de Xwedayê Harranê Sîn (1) jî hebûye. Ev bûyer, tê vê wateyê ku; Harran, ji aliyê Hîtît û Hûrrî-Mîtannî’yan ve weke navenda olê ya Sîn’î, hatiye qebûlkirin. (2) Ji aliyê gelên Mezopotamyayê ve Xweda Sîn gellek hêja bûye û du navendên wî yên olê hebûne. Ûr, yek ji van navendan e û ew li baflûrê Mezopotamyayê ye. Navê perestgeha Ûrê, Ekîflnugal e. Navenda olê ya din jî li Harranê ye û navê wê jî Ehûlhûl e. Di girîngbûna olî ya li Harranê de, bandora Qiralê dawî yê Babîlê Nabonîd’î jî gellek zêde ye.(B.Z. 560-556) Dêya Nabonîd’î Addagûppî di perestgeha Sînê de rahîbe ye. Addagûppî, di heyama Assûrbanîpal de, ango di heyama herî dewlemend de jiyaye û di paytexta Assûriyan Harranê de, di asteke gellek bilind de rahîbetî kiriye, lê belê, dema ku Harran tê dagirkirin, bi awayekî xwe dixe nava serayên Babîlê û lawê xwe Nabonîd’î li serayê mezin dike. Nabonîd pêfliyê di xizmeta Qiralên Babîlê Nabûkadnezr’ê 2.(B.Z. 605-562) û

(1) Nanna-Sin: Di Sumeran de ev Xweda; Xwedayê heyvê ye, weke Sûen an jî Nanna-Sûen jî tê nasandin. Jina wî Nîngal e. Weke Ûtû-fiamafl ev Xweda jî ronahiyê dibe cîhana binê erdê. Li gor baweriyekê, Ûtû-fiamafl lawê vî Xweda ye. Navenda wan a olê Ûr û Harran e. Bi heyvikê hatiye sembolîzekirin. Her wiha, heywanên boxe û ejderflêrî jî remzên wî ne. An-Anû, Enlîl, Enkî-Ea û Nînhûrsag-Nînmah, digel van çar Xwedayan, Înanna-Îfltar, Ûtû-fiamafl û Nanna-Sîn, ev her sê Xweda jî, Xwedayên qederê yên Sumer û Akkadê ne. (2) Yard›mc› N. 2007; ‘Mezopotamyaya Aç›lan Kap› Harran’ rp; 24

Wene1

Nerîglîssar’î de (B.Z. 560-556) dimîne, dûre ji tevliheviya serayê keysekê digire û dibe xwediyê textê serayê. Di ﬂûna Xwedayên Babîlê Mardûk, Nabû û Nergal’î de, baweriya xwe bi Xwedayên heyama împaratoriya Assûrê; Sîn, Samas, Îﬂtar’î aniye. Di nava van de jî qîmeteke cuda daye Xwedayê dêya xwe û serekxwedayê Harranê; Sîn’î. Ji ber vê yekê, herçend Harran derveyê herêma wî be jî wî Harran bi dest xistiye û li wir dest bi xebatên avadanê kiriye.(3) Perestgeha Sîn’î ku di heyama xwe de navê wê E. Hûll. Hûl e, di heyamên Salmanassar’ê III. û Assûrnasîrpal û Nabonîd’î de sê caran hatiye restorekirin. Di nivîstekên mixî de ku di 2003’yan de ji xe-

batên kolandinê derketin, tê gotin ku Qiralê Babîlê mabeda Sîn’î, ji bo Xweda Sîn û Nîngal’î di nava Harranê de daye çêkirin.(4) (bnr wêneyê 1.) Ola Sîn’î ango ola heyvê, li Harranê hatiye jiyandin, ji aliyê Harraniyên ku xwe pûtparêzên li heyvê-rojê didan nasandin, lê belê, dema ku ji bo oleke îlahî tên zorandin, ola Sabîîtî’yê ku di Qur’anê de jî derbas dibe, hildibijêrin. Di heyama Abbasiyan de Harran, bûye navenda Sabîîtiyê û navê Hellenopolîs ku tê wateya “bajarê pûtparêzan” li Harranê tê kirin. fiopa Sabîîyan (Harranî), heya P.Z. sedsala 9. diçe, pifltî ku perestgeha wan a dawîn ji aliyê Numeyriyan ve hatiye xerakirin, flopa Sabîîyan jî winda bûye.

(3) Labat 1967, 104. Fischer Weltgeschichte 4. Frankfurt: Fischer Verlag. (4) Nivîsa li ser nivîstekan, pisporê Muzexaneyan ê arkeolojiyê Veysel Donbaz’î xwendiye.

Bermahiyên Dîrokî

Wene 3

Mizgefta Gewre; Mizgefta Gewre ya Harranê ya ku bi navên Cennet û Cuma tê naskirin, li bakurê rojhilatê girikê ye. Deriyê wê yê rojhilatî, mihraba wê, deriyê wê yê hewflê û mînareya wê li ser xwe ne. Mizgeft; wekî çargofleyekê ye, bi 6 deriyan û bi sivderan hatiye dorpêçkirin, xwedî flehderwan û hewfleke fireh e. Mînareya wê ji keviran, serê mînareyê jî ji acûrê(tuxle) hatiye çêkirin. Mînare bi halê restorekirinê 33.30 m. ye û derenceya wê depîn e. Îbn fieddad’î, di 639’an de ku Harran hatiye dagirkirin gotiye li cem mizgeftê perestgeheke heyvê heye. Îyaz bîn Ganem jî perestgeha heyvê vediguherîne mizgeftê. Mizgeft, ji aliyê Mervanê II. tê nûkirin. Ji aliyê nexfleyê ve diflibe mizgeftên Emeviyan ên di sedsala VIII. û plana çargofleyî ya minareyê ji wê demê gihîfltiye îroyê. Li gor Îbn fieddad’î û li gor nivîsteka mizgeftê, di nava sedsala XII. de ji aliyê Nûrettînê Zenginiyan ve hatiye nûkirin û firehkirin. Xebatkarî û xemilandina keviran ji wê sedsalê tên. (bnr wêneyê 2.)

Sûr; Di teﬂeyê elîpsê de ye û ebada wê 1350x1000 e. Dirêjbûna wê kêm zêde 4 km., bilindbûna wê 8 km. û firehiya wê jî 1.50m. ye. Bermayiyên ku hatine dîtin aîdî Serdema Navîn in. Ev sûr, bi bixuran hatine dagirtin û bi kevirê kilsînî rûgirtî ne. Li serê van sûran 6 derî hene. Ev derî; Deriyê Anatolyayê, Deriyê Biﬂêr, Deriyê Baxdatê, Deriyê Mûsûlê, Deriyê Rakkayê û Deriyê Helebê ne. 187 heb niçikên bi dû-

Keleha Hundirîn

rîngên bipergal ên ji bo piﬂvaniyê hene. Nivîsteka li ser Deriyê Helebê aîdî 1192’yan e. Ji bo parastinê, sûr bi xendekan dorgirtî ne.

Keleha Hundirîn Ev keleh, li bajûrê rojhilatê bajêr e û di ebadên 130x90m. de ye û tefleyê çargofleyî ye. Li quncikan bircên 11 gofleyî û birca çavdêriyê hene. Stûriya dîwarên dorê kêm zêde 3 m. ye. Derdora wê bi xendekekê dorgirtî ye. Bi vî halê xwe ji sûrên bajêr cihê dibe. Dîroka vê kelehê ji sûran kevntir e. Keleha hundirê 3 qatîn e. Bilindiya wê 30 m. ye. Dîwar kevirîn in, qap û kemer jî ji tuxlayîn in. Di her qatî de 50 hêwan û lîwanek hene. Li bakurî mescîdeke biçûk heye. Odeya li kêleka wê jî weke flapel tê hizirkirin. Keleh, tê hizirkirin ku ji 4 merhaleyan pêk tê. Hîn merhaleya ewil nayê zanîn. Merhaleya 2. pifltî ku Fatimiyan bajar bi dest xist(1032), merhaleya 3. restorasyona 1098’an û merhaleya 4. jî dawiya sedsalên XI. û XII. e. Îbn fieddad, Îbn el Verag û Dîmaflkî diyar kirine ku ev keleh, pêfliyê perestgeheke Sabiyan bûye. (bnr wêneyê 3.)

Girik

Mizgefta Gewre

Çapa wê, kêm zêde 400 m. û bilindiya wê 25 m. ye. Tê hezrkirin ku ji Serdemên Prehîstorîk heta B.Z. sedsala VIII. li vir ciwarbûn çêbûne. Li herî jor, bermayiyên Emeviyan wekî mal, kolan hene. Tê dîtin ku li vir, tuxleyên nivîsên mixî yên Babîla Nû hatine komkirin. Li quntarên Girikê malên Harranê yên kevneﬂopî hene.

Wene 2

KARWAN Û ZILAMÊ ZIMANDIRÊJ Amadekar: Ayfer KERBORANÎ, Çavkanî: Fatima ﬁEHILÎ, Temen: 80, Perwerdehî: Nexwende Herêm: Kerboran/Mêrdîn, Sal: 2014

Li gundekî malbateke gellek belengaz hebû. Rojeke ji rojan rêya kerwan dikeve vî gundî, kerwan (sih, çil kes hene) têhn (tî) bûnê, tên li deriyê vê malê dixin. - Em karwan in em ji dûr tên û rêya me dûr e, em têhn bûne, ku hûn bi xêra xwe qurtek av bidin me, em ê kêfxweﬂ bin.

Mêrik : - Hermet, hema min wilo got ma hatin hundiru û man, ew ê bibejin “çi zilamekî destvekirî (merd) bû.” Navê min besî min e. Hê axaftina wî di devê wî de, derî lê dixe.

Xwediyê malê:

Serekê karwên:

- Xwedê ji we razî be, hûn karwan in û rêya we dûr e. Kerem bikin werin hundiru ava xwe vexwin, ﬂîva xwe bixwin û nimêja xwe bikin, bêtifaq sibehê bi xêr û silamet ser rêya xwe herin.

- Camêr welle xebera te ye, em betilîne (westiyane) û rêya me dûr e. Em ê heta sibehê xwe rehat kin (rawestin) û sibehê bi bêhna fireh biçin ser rêya xwe.

Serekê karwên:

De ka bibêje em hesp û dewehê (heﬂtir) xwe bi ku de rê ve girêbidin.

- Na, mala te ava be, me qebûl kir em ava xwe vexwin, em ê ser rêya xwe herin û karwên ava xwe vexwar û rast diçin. Piﬂtre jina mêrik diqehire. Ji mêre xwe re dibêje: - Erê xwelîser, nan nîn e em bixwin. Sêniyek

savara me tenê heye, kî yê bixwe kî yê li xwe de. Te ji bo çi got bimînin?

Mêrik: - Dimîne sekinî û dibêje, werin bi zimanê min ve girêbidin; jixwe çi tê serê min ji ber vî zimanê dirêj tê serê min.

Arêkerdoxe: Firîda MEﬁE, Vatoxe: Zumreta MEﬁE Serrê aye: 51, Ca: Dewa Selman/Gêl/Amed, Serre: 2015

Ca beno ca çini beno. Yew lû, yew hifl û yew zî dato Faris beno. Dato Faris rojê flono citi keno. Veyneno ki hifl û lû yewnan fetilnenî. Lû flona xo quli ro kena. Hifl zî xo tiro keno û tede maneno. Û se keno nêkeno nêflêno tede vejîyo. Û qîya jey teber de manena. Lûyi gifltanê xo qîya hiflî ra keno û henekanê xo de rê keno. Dato Faris zî veyneno.

Lûyi vana:

fian beno, Dato Faris flono keye. Hifl zî çi kutik o. Vano:

Lû feneker a, telû boça xo ra bestena, dekewena erdan mîyan, tefl û dûman weriznena. Hiﬂ yeno vano:

- Hele ez flîra locina jînî ser, jîn bigofltara, vanî se hele, gedeyanê xo ra vano, nêvano. Gedeyê jey kelbênê (kelbutkerdifl). Dato Faris vano: - Hele bêrê bêrê ez flima rê yew mesela vaca. Gedeyî flonî hetê jey. Dato Faris vano: - La ez eyro citi ser ro bîya, hifl û lû yewnan fetilnayinî. Lû flî xo quli ro kerd, hifl zî fli xo quli ro kerd û tede mend. Qîya hiflî teber de mendîbî û lûyi gifltê xo qîya hiflî ra kerdinî û henekê xo de rê kerdinî.

-Ti zanî ma se kî? Ti cita xo biki, ez zî yew telû boça xo ra bestena, tefl û dûman weriznena û vana key hifl ame to ra çî persa, ez zî ko tefl û dûman werizna. Eki hifl va; ‘eno çi yo?’ vaci; ‘eskerê tercalî yo. A gam ko biterso, vajo qey raflt a, jey deki zereyê xeyflayî, ez ko heyanê bêra.’

- Dato Faris ay çi yo? Dato Faris vano: - Eskerê tercalî yo, to geyreno. Hifl vano: - Eywaxx! La ez ko nara se ka? Hiflê to terseno. Vano qey raflt a. Dato Faris vano:

Hiﬂ zî locini ser ro jînî goﬂtareno. Vano:

- fio flo xeyfla nayika weyra, xo deki zere.

- Apê Faris tu yê sibê neyî nav gariz, ez ê devê te da bikim tir û fis. (Dato Faris ti ko siba nêrî(nêyerî) gilgilî mîyan, ez ko fekê to di bika tir û fis)

fiono xo dekeno zereyê xeyflayî. Dato Faris xeyfla flidêneno, keno kerra.

Dato Faris vano:

- Dato Faris to cay hiﬂî miﬂî nêdîyî?

- Hey waxx hey! Ez ko nara se ka?

Dato Faris vano:

Beno rojo bîn. Dato Faris ﬂono citi ser. Lû ﬂona het, vana:

- Ney, min nêdî.

- Dato Faris qey ti melûl î?

Lûyi vana:

Dato Faris vano:

- Zûrî meki. ﬁona sirsîya(çuwaya mêxpa) xo dana xeyﬂa ro.

- Ney.

- Vana:

Lûyi vana:

- To hiﬂî miﬂî nêdîyî inka?

- Ney, derdê to est o, min rê vaci. Dato Faris vano:

Lûyi sirsîya xo dana piro, dana piro hiflî zereyê xeyflayî di kiflena.

-Hal û mesele ina hawa yo.

Lûyi tefl û dûman kena, yena hetê Datê Farisî. Vana:

Mem MUKRIYANÎ

POZKERIMÎ (Mêrdîn):

Xortekî ku navê wî fiems bûye li gund nahtorvaniyê dike. Ango diçe ber rez û bîstanên gundiyan. Qaflo ji ajalên ku tên xisarê didin rez û bîstanên gundiyan diparêze. Wekî her roj dîsa nanê xwe dixe tûrikê xwe, berê xwe dide çiyayê herêma ku rez û bîstan lê ne. Digihîje nava bîstanekî û li ber darekê disekine. Tûrikê xwe diavêje guliyê darê. Dihere wî aliyê bîstanan tê vî aliyê bîstanan. Geh ji qijak û berîkoflkan re dibêje, kiflflflflfl mîrat de herinnnnnn; geh ji sorik, rovî û kîvroflkan re jî dibêje, de werinnnnnnnn mîraatttt… Çifta xwe ya du lûle derdixe û dibêje diring bera wan dide. Geh ditirsin direvin, geh jî yek ji wan dibe flîva zarokan. Diwestiya. Hênikahiya berêvarê û siya berojan bi ser dadigere. Xew dikeve çavên wî. Di ber xwe dide nade nikare xwe ji xewê rizgar bike. Wekî ku temara mirinê bikeve çavên wî bi hev dizeliqin. Hema li nava bîstên, li ser axa sor, xwe li bin rebazekekî(dara berûyan a ku di nav zeviyan de ji bo siyê tê hifltin) diavêje erdê û di xew dihere. Ji xwe dihere. Xew lê giran dibe. Pixînî pê dikeve. Der û dora rezan ji pêjn û qîrînên wî bê deng dimîne. Ajalên ziyanok jî ji wê bêdengiyê sûd werdigirin û tên xwe bera nava bîstên didin. Li navê, digerin digerin. Kahlikan, qitiyan, petixan çi bi ber wan bikeve ga(geh) gez dikin, ga diran dikin. Digihêjin bin rebazekê nava bîstên. Li dora fiems derin û tên, derin û tên. Kîvroflkek ji wan xwe li hulma pozê wî digire û li dora serê wî digere. Pifltî bêvila wî bêhn dike diranên xwe diavêje kovika pozê wî. Qîrîn bi fiems dikeve û ji mexelê xwe hiloz dibe. Lê çi fêde, xwîn jê herikî bû. Bi ser lêva jor dinizilî. fiems çav bi xwînê dikeve diqutife. Çifta xwe ya du lûle digre ku bera pey kîvroflkan bide da ku tola xwe hilîne, lê çi fêde. Her ku ew li pey kîvroflkan dibeze, kîvroflk bi bayê bezê direvin. fiems diweste û li ser gomeyekî qûn dide erdê. Bêhn lê diçike bi ser halê wî yê pozkerimî. Radibe dikeve rê tê malê. Hal û meseleya xwe ji maliyan re vedibêje. Malî pozê wî derman dikin. Çend rojan bi pozê xwe yê girêdayi digere. Ji gundiyan kî wî dibîne, jê dipirsin çi bûye bi bêvila te? Ew ji dilpakiya xwe dibêje; welle ez li nava bîstên razabûm kîvroflkekî wekî wahflekî hat dev li bêvila min kir. Îcar gundî bi ser halê wî jê re dibêjin tu naçî li ber bîstan û rezan nabî, tu diçî heta êvarê li wir di xew diherî. Xwedê heqê me ji te re nehifltiyo. Ji ber ku tu bi gundiyan xayin

î, ev bela hat serê te. Li ser van gotinan dilê wî dimîne. Dev ji nahtorvaniya rez û bîstanên gundiyan berdide. Gundî jî ji bo ku wî aciz bikin jê re dibêjin pozkerimî. Navlêka wî dimîne pozkerimî.

QERTEL BAQÎ (Amed): Ciwamêrekî bi navê Baqî li gund bi xweflî jiyana xwe didomîne. Lê xezeba wî ji ber lingê wî tê. Ev ciwamêra ji xwe re wekî hemû kesî, li mala xwe mirîflk, elok, werdek û qazan xwedî dike. Li hewfla xwe ji wan re lîsekê jî çêdike û li wan miqate ye, lê çi heyf e ku tahba vî ciwamêrî tev dikeve devê qertelên nikulxwîn. Qertel tahm hilaniye û her cara ku birçî dibe tê xwe li lîsê diqewimîne.

Bi nêçîrvanî bi stûyê mirîflkekê digire, dixe nava nikulên xwe û bi ezmanê heftan dikeve. Baqiyê reben jî ji vê rewflê pirr aciz dibe û diqilqile. Êdî destê wî tim li ber dilê wî ye. Li ser vê rewflê dihizire, difikire ku çareyekê bibîne. Paflê li gor xwe çareyekê dibîne û dibêje: Divê ez vî qertelî bikujim û hehfa xwe jê hilînim. Dibêje bi Xwedê ku ez vî qertelî hûrik hûrikî nekim ew ê mirîflkekê bi min nehêle. Radibe ji bo ku xwe jê xelas bike a ku di dilê wî derbas dibû, dixwest pêk bîne. Diçe feqekê tîne û mirîflkên xwe dixe lîsê. Feqê jî li ber lîsa mirîflkan vedide. Dibêje: Hebe tune be dê heya kêliyekê qertelê min were. Ew diçe hundir. Li ber paceyê rûdinê. Çavdêriya der û dora malê, ezmên, hewfla xwe û dora lîsa mirîflkan dike. Qederekê disekine. Pifltî ew bendewarîya wî ya bi miflt kelecan, qertelê wî tê li ezmanê dora xênî baskên xwe li hev dixe û bi hemdê xwe, xwe li ber lîsa mirîflkan, xwe datîne. Bîstikekê li ber deriyê lîsê diçe, tê û ji niflkan ve li feqê dialiqe. Herçiqas di ber xwe dide jî bêfêde ye. Çawa çavê Baqiyê çavsor pê dikeve ku qertel ketiye feqê, bi lez û bez li serê flekala xwe siwar dibe, radihêje kêrekê û bêhemdê xwe ji kêfa xwe digihîne bal qertelê hêsîr. Deng li qertelî dike û dide navê… Hey xenzîrrrrr ma dilê te qet bi min neflewitî, ma dilê te qet bi zarokên min neflewitî, ma dilê te qet bi van çûrikên sêwî neflewitî? Ez ê niha te qet qetî bikim. Da ku tu çûrikên din sêwî nemînin û dilê kesê din mîna min neflewite. Hey xenzîrrrrrr…. Baqiyê me kêrê diavêje serê qertelî jê dike û wî dide aliyekî. Devê bivirê xwe tûj dike û tê cem qertelê serjêkirî. Kutekî datîne ber xwe û bi doxa bivirê xwe digire. Baqî wekî ku ji dilê wî tê ling û pencên qertelî datîne ser kutê ber xwe û hûrik hûrik, qut qutî dike. Heta dilê wî lê rehet dibe dihêre. Di ber xwe de jî her ku bivir li pencên qertelî dixe dibêje: Ev ji bo mirîflka refl, ev ji bo qurpa diya çûrikan, ev ji bo mirîflka hêkan, ev ji bo eloka ku hîna ferxik bû, ev ji bo sermiyanê mirîflkan dikê qoqo, ev ji bo qaza wek bet e…….. û didomîne.

Baqî vî tifltî bi serbilinî diçe li odeya gund, bi pesindayîn ji mêvanan re dibêje. Mazûvan û mêvanên li odeyê rûnifltine têr pê dikenin. Bi gotinên xwefl wî dipesinînin û fortên wî didin. Dibe roja din ev çîroka Baqî li nava gund belav dibe. Herkes pê dihese. Pîfltî ku herkes pê dihese Navlêka Qertelê li navê wî yê resen zêde dikin û Navlêka wî dibe Qertel Baqî.

HÛRÇAPÛN (Mêrdîn): Ev Navlêka li mirovekî ku ji gundê Mêrdînê ye, hatiye kirin. Dibe ku bi hin awayên wê yên din jî hatibin gotin.Çîroka li ber destê min ev e: Malbata Hûrçapûn ji serûpê, hûrûrêviyan pir hez dikir. Xwe li ser xwarina wan dikufltin. fieva ku flîva wan hûrûrêvî, serûpê bûya, li mala wan dawet bû. Rojekê kevaniya malê xwe digihîne sermiyanê malê. Devê xwe dide ber guhê wî û di guhê wî de dike pistîn: - Bi gora bavê te zarokan ez xwarim. Dibêjin bila bavê me ji me re serûpê, hûrûrêviyan bîne. Gava kevanî ji sermiyanê malê re dibêje, jixwe sermiyan li ser hulmekê û du pifan bûye. Ji kevaniyê re dibêje ma hurmê(hurmetê) te çima zûtir ji min re negot? Ez ê aniha herim bajêr ji zarokan re bînim û bêm. Sermiyan radibe berê xwe dide bajêr. Ji selexaneyê têra xwe serûpê, hûrûrêviyan dikire û bi kêf berê xwe dide malê. Kevanî tê pêfliyê, ji destan digire. Kevanî dikeve nav tevgera amadekirinê. Serûpêyan hûr dike û wan û hûrûrêviyan bi hev re diflo. Dahn û navika wan jî amade dike. Dest bi dagirtina hûrûrêviyan dike. Dadigire, lê bi qasî kîbikekê dahn ji ber wan dimîne. Kevanî jî mifsidiyan dike, radibe wî dahnê ku ji ber maye zolikeke çapûn ango çiftexas diqusîne û dahnê xwe dixe hundirê çapûn û wê jî mîna kîbikên hûran didirû. Berofla xwe dadigre û dide ser tifikê. Bi hemdê xwe dikelin. Dibe êvar dema flîvê, her kes vedihewe. Tên li dor sifreya xwe rûdinên, dest bi xwarina xwe dikin. Tu nabêjî kîbika ji çapûn ketiye sêniya sermiyan. Ew jî mîna yên hûran, di nava avdonkê de keliyaye û avdonka yên din hingî pê çûye, tu qet ji hev dernaxî ku çapûn e.

Sermiyan radihêjê û diranê xwe diavêjê. Carekê, du caran, sê caran dike nake jê nabe. Hêrs dibe û bi qewettir diranê xwe diavêjê ku kîbikê ji hev zîval zîvalî bike. Bi wê hêrsê çawa diran dike, diran tê de dimîne. Xwe lê vedigijgijîne ku jê bike. Hew dinihêre ku ji niﬂkan ve diranê wî dibêje qurp û ji kokê de radibe. Sermiyan di ciyê xwe ditevize. Devê xwe vala dike. Diranê wî di destê wî de dimîne. Ji ber vê kîbika ji çapûn û ﬂikandina diranê sermiyan, ev navlêka Hûrçapûn lê tê kirin û belav dibe.

NORÎ (Mêrdîn): Yekî fiemrexî ye. Navê wî Elî ye. Carinan textikên wî li hev dikevin, aciz dibe û dixwaze here berriyê cem mala xalê xwe. Dikeve rê diçe. Bi qasî mehekê li cem xalê xwe dimîne. Xalê wî jê re dibêje xwarzê ev nêzîkî mehekê ye ku tu li cem min î. Bi wê ziyareta Siltan fiêxmûs, ez ji te ne aciz im. Lê diya te jî guneh e. Niha bêriya te kiriye. De îcar ez ê nêriyekî bidim xwarziyê xwe û bide rê here malê. Ew jî bi kêf dibêje bafl e xalo. Ez ê herim niha diya min bêriya min kiriye. Bi serê nêriyê xwe digre û dikeve rê. Ji berriyê berê xwe dide fiemrexê. Tê, digihîje Ziyareta Siltan fiêxmûs. Him dibetile him jî birçî dibe. Dihere nava ziyaretê li ber dikanekê disekine. Nêriyê xwe bi derabeya dikanê ve girê dide. Diçe ji xwe nimêj dike. Di pey re tê li nava ziyaretê digere. Li ciyekî ber dara ziyaretvanekê disekine û dibêje Xwedê xêra we qebûl bike. Welleh ez ji rêya dûr hatim e û birçî bûm e. Gelo Mewlûda we he ye? Hûn mêvana dihewînin? Malbat dibersivîne : - Erê qurbano. Ser seran ser çavan. Mêvan mêvanê Xwedê ne. Kerem bike. Jixwe malbatên ku diçin ziyaretê, ji kesên ku werin û bibêjin em birçî ne re, qet nabêjin na û wan venagerînin. Nabûn tune ye. Ew mêvan mêvanên ziyaretê ne, yê Kaliko ne. Eliyê me rûdinê zikê xwe dide ber goflt û bi-

rincê, têr dike. Ji ser xwarina xwe radibe. Li ser piyan çend duayan ji malbata xwediyê mewlûdê dike: - Xwedê bi ber destên miriyên we giyêne(bigihîne). Min kêm kir Xwedê zêde bike. Çi mexsed û miradên dilê we hene Xwedê bike.Gava hûn ketin tengasiyê fiiltan fiêxmûs were di hewara we de. Dide rê, vedigere cem nêriyê xwe. Tê, lê dinihêre ku nêrî tune ye. Çavên xwe li derdorê digerîne lê bêfêde ye. Tu nabêjî gava ku nêriye xwe bi derabeyê ve girê daye bala kesî ne li ser bûye. Ji dikandar dipirse dibêje: - Kanî Norî ? We norî nediye? Norî… Norî… Norî çû kû? Lawooo Norî…Noriyê min… Li der û dorê kê dibîne ji wan dipirse. Kes guh nadê. Wî nakin tifltekî. Ew jî wekî gêjan li dora xwe dihere, tê û dibêje; Norî, kanî Norî…? Ziyaretvanên li wê derê lê dicivin û dipirsin. Dikin nakin ji bilî navê Norî pê ve tifltekî fêm nakin. Yên ku fêm dikin û difikirin ku navê kesekî ye jî dibêjin em Norî nas nakin ew kî ye? Taliyê dikandarek tê bi milê wî digire. Wî dide rûnifltin û jê dipirse: - Norî kî ye? Çiyê te ye? Ew jî dibersivîne: - Kuro norî norî… Norî lawooo….Kuro! Bavê karikê, mêrê bizinê haaa… Ma hûn çawa nas nakin. Pifltî vê dibêje,yên li derdorê têdigihîjin ku li nêriyê xwe digere. Yên li derdora wî civiyane, ji bo ku nêriyê xwe bibîne alî wî li nêrî digerin. Nêriyê wî dibînin. Bendê wî dixin destan û berê wî didin fiemrexê. Ji wê rojê û pê de navlêka Norî li ser zarê flêniyên ziyaretê ye. Ango Navlêka Eliyê xwediyê Nêrî dimîne Norî.

NEH BIR DEH ANÎ (Mêrdîn): Ciwanekî ku digihîje bîst saliya xwe bi dil an bê dil divê biçe leflkeriyê. Xortekî naflî, dema leflkeriya wî tê, diçe leflkeriyê. Lê bi Tirkî qet nizane. Li gor wî zanebûn û nezanbûna bi Tirkî ne li ser bala

wî ye. Piflti pênc flefl meh derbas dibin ferman tê. Di fermanê de tê gotin ku hemû leflkerên di wê bolukê de divê tevlî fler bibin. Amadekariya xwe dikin. Dikevin rê diçin fler. fierekî sivik e, ne giran e. Qaçaxçiyan û leflkeran li hev teqandine. Teq û teq û teqqqqqqqq…. Bera hev didin. Qaçaxçî pafl vedikiflin. Fermandarê leflkeran bi ferman dibêje bila hemû leflker li hev bicivin. Dikevin rêzê. Fermandar dibêje çekên xwe dêynin. Bila hemû kes fîflekên xwe bijmêrin. Dest bi jimartina fîflekan dikin. Dema ku çûne fler jî di cercûra her leflkerekî de neh fîflek hebûne. Pifltî jimartinê di her cercûra leflkerekî de yan didu, sisê, yan çar, yan jî pênc fîflek mane. Lê di cercûra leflkerê me de deh fîflek hene. Fermandar lê flafl dimîne. Ma çawa bû berxê min? Yên her kesî kêm bûne yên te zêde bûne. Xêr e? Ez ê bibêjim te fîflekek jî neteqandiye. Lê ya zêde ji ku hat? Van gotinên fermandar yekî jî fêm nake. Dibe cing cinga fermandar. Her çiqas di ber dide, dike nake pê nade fêm kirin. Ji qehra dipirse. Kî ji zimanê viya fam dike.Yek destê xwe radike. Fermandar dibêje jê bipirse ka vê fîfleka zêde ji ku aniye. Ew jî bi yek gotinê dibêje, - Min ji xwe re li erdê dît. Fermandar dibêje : Mala bavê te ji ku derê hatiye û dibêje cirîng flîmqekê pê ve dike. Çirûsk ji ber çavên wî diherin.Çend pehînan jî pê ve dike flûnde hin flîretan lê dike. Pifltî leflkeriyê diqedîne tê malê. Ji edetê ye der û dor diherin xêrhatina wî. Li çîrok, meselok û qulûwelikên wî guhdarî dikin. Ew jî vê serpêhatiya xwe ji civatê re vedibêje. Dibe tiqetiqa civatê ji xwe pê dikenin. Yekî mizawir û bêhawe ji nava civatê kuxînî pê dikeve û jê re dibêje birayê Neh Bir Deh Anî! Ser xêrê be va ye tu bi xêr û silametî hatî mala xwe. Bi destûra te be flevêrik bihurî em ê rabin. Li ser vê gotinê yekî din dibêje navê te bi xêr û xweflî be, bi goflt û bê hestî be. Navlêka wî li derdora wî belav dibe. Bi qeflmerî û henekî jê re digotin; Neh Bir Deh Anî.

Di gotinên pêﬂîyan de xala herî berbiçav, ahenga hevok û peyvan e...

Gotinên pêflîyan, bi tecrûbeya sedan salan hatine dawerivandin û her yek ji wan wek durrekî giranbuha ye. Ev gotin, piflta xwe didin rastîyên jîyanê û ji mirovan re rêberîyê dikin. Wextê ku qala dewlemendîya zargotina milletekî tê kirin, gotinên pêflîyan yek ji hêmanên wê yên sereke ye. Gotinên pêflîyan, bi navekî dîtir pendên pêflîyan; carinan me hiflyar dikin, carinan flîretan li me dikin, carinan jî dixwazin em li hemberî bûyeran tevdîra xwe bigirin. Gotinên pêflîyan; li ser gellek warên jîyanê ne, mijarên wan cur bi cur in: debar, zewac, star, xweflî, nexweflî, derd û kul, bela, dost û dijminî, baqilî, bêaqilî, dil, dildarî, derew, xebat… Di gotinên pêflîyan de xala herî berbiçav, ahenga hevok û peyvan e. Aheng gotinê nade jibîrkirin û emrê wê dirêj dike. Gotin, bi xêra ahengê dikeve ser zaran. Lê di gotinên pêflîyan de aheng, derbê li wateya hevokê naxe, wateyê bi xwe re digihîne qonaxeke bilind. Erdnîgarî, kevneflopîyên civakê, taybetîyên milletekî bandora xwe li ser gotinên pêflîyan çêdikin û mirov dikare bibêje ku gotinên pêflîyan neynika hifl û dilê milletekî ne. Gotinên pêflîyan, carinan li gorî herêmên welatekî jî diguherin. Ev guhertin gellek caran di warê peyvan de ye. Lê carinan gotinek, li hin herêman bi awayên cuda tên lêkirin. Ev jî ferasetên cuda cuda yên civakê nîflan didin. Carinan du gotinên pêflîyan li dijî hev in, ev jî bi me nîflan dide ku li ser hinek mijaran di nava civakê de dubendî he ne. Wextê ku em bala xwe didin lêkolînên ser gotinên pêflîyan em dibînin ku ev gotin ji gellek alîyan ve hatine senifandin. Yek ji van senifandinan jî ji alîyê mijarê ve ye. Min jî xwest ez ji hêla hinek mijaran de li gotinên pêflîyên xwe binêrim. Di vê nivîsa xwe de, ez li gorî hinek çavkanî û berhevkarîyên li ber destên xwe li ser mijarên “aqil” û “dil”î sekinîm. Helbet ji bo xebateke berfireh divê mirov berê xwe bide çavkanîyên dîtir, lê dema ku em di çarçoveya “aqil” û”dil”î de li gotinên pêflîyên xwe dinêrin, em tê digihîjin bê li ser wan mijaran feraseta civakê çi ye.

Aqil Di gotinên pêflîyan de, li ser aqil gellek tiflt hatine gotin. Aqil di van gotinan de ji bo debara jîyanê wek tifltekî ferz derdikeve pêfl, aqil tune be mirov nikare bijî. Di van gotinan de em dibînin ku aqil wek tifltekî bîyolojîk e û di serê her kesî de wekhev nîn e û bi pereyan jî nayê kirrîn. Tune be, mirov wek dermanekî lê digere, hebûna wê sermîyan e. Lê dîsa jî gotin dîyar dikin ku herçiqas aqilê her kesî ji hev cuda be jî dîsa her kes ji aqilê xwe razî ye. Kes ranebe nabêje, ez kêmaqil im an jî ji aqilê xwe ne razî me. Civakê, di gotinan pêflîyan de wek hiflyarîyekê dîyar kirîye û gotîye; aqil di cil, berg, bejn û rihan de negerin; ew di nava tasa serî de ye. Carinan hinek kes bala xwe didin tifltên fliklî û

li gorî wan tifltan li nîflaneyên aqil digerin, lê pêflîyan ev yek wek tifltekî flafl qebûl kirîye. Aqil di ser aqilan re ye, mirov dikare guh bide gellek kesan, lê talîya talî divê mirov bi ya aqilê xwe bike. Pêflîyên me li ser aqilê pêflî û paflî jî fikirîne û aqilê pêflî yê ku cara ewil agahî diçinê derxistine pêfl û qîmeta wî destnîflan kirine. Aqil, ji ber ku di xwe de fam û ferasetê dihewîne, di navbera du baqilan de mûyek jî naqete, hesabê her tifltî tê kirin, lê wextê ku du bêaqil tên bal hev, di navbera wan de werîsek he be, ew jî diqete. Û Xwedê li mirov bê xezebê, pêflî aqilê mirov ji mirov distîne ku mirov paflopê bibe nekare bijî. Hinek gotinên pêflîyan ên li ser aqil ev in:

Ên li ser aqil Aqil ar e, hifl av e. Aqil bi pereyan nayê firotin. Aqil dayîna Xwedê ye. Aqil derket firotinê her kesî aqilê xwe kirrî. Aqil di ser aqil re ye. Aqil di serîyan de ye, ne di çekan de ye. Aqil di serîyan de ye, ne di rihan de ye. Aqil he be sermîyan e, tune be derman e. Aqil ji aqilan zêdetir e. Aqil ji bêaqilan bigirin. Aqil li cem mera ye, ne bi pera ye. Aqilê dînan, bidin ber pîhînan. Aqilê giran, mû kêr dike. Aqilê qûnê he bûya tirr nedikir. Aqilê xelkê ji mirov re nabe mal. Aqilê zarokan av e. Aqil ne gîya ye ku li her derê hêflîn bibe. Aqil li serîyan e, ne li dirêjîya çokan e. Aqil ne li bejnê ye, li serî ye. Aqil rêberê mirov e. Aqil taca zêrîn e, di serê her kesî de nîn e. Aqil xweflmal e, lê her gav ne li mal e.

Aqilê kê he ye dewleta wê he ye. Aqilê kurî, bi teyran re firrî. Aqilê kurî, se tê de birrî. Aqilê sivik barê giran. Bi aqilê vala tu nagihîjî hevalan. Bi dinyayê biflêwir(e) bi aqilê xwe bik(e). Bi însanan re du aqil he ne; aqilê pêflî, aqilê paflî. Bereket li aqilê pêflî be, xwelî li serê aqilê paflî be. Di bazara ehmeqan de aqil nayê firotin. Di navbera du biaqilan de mûyek naqete; di navbera du dînan de werîsek diqete. Her qazî, ji aqilê xwe razî. Her sal mirov aqilekî digire. Ji wexta dinya ava bû; her kes bi aqilê xwe fla bû. Teyr bi per û baskê xwe, teba bi qîl û diranê xwe, însan bi hifl û fama xwe digihîje mirad û meqsedên xwe. Xwedê aqil daye ku mirov pê bijî. Xwedê ji yekî bistîne pêflî aqilê wî jê distîne. Yek dîn be, divê yê din biaqil be.

Û dil nazik e. fiûfleya wê he ye, gerek mirov lê miqate be, pirr zû tê flikandin. Dil, wek aqil nîn e, aqil dikare meseleyê dirêj neke, lê dil ne wek aqil e, ku flikîya cebirandina wî êdî ne rehet e, dil dixeyide, dil digirî

Dil Bila dil bi dil be dixwazî bila tûrê parsê li mil be; feqîrî û belangazî, ne tu tifltek e. Xelkê qîma xwe bi evînê anîye û hezkirin derxistîye pêfl. Dil tifltekî wisa ye ku wextê ku diêfle, nahêle aqil jî bafl biflixule, barana xwe di çavan re dibarîne, gotinê li mirov giran dike û nahêle ku mirov parîyek nan jî bixwe. Dil, tifltekî nepenî ye, derîyên wî he ne û mirov nikare wan derîyan ji her kesî re veke. Dilê ku nazîyan bike û xuflûfl be rehetîyê nade xwedîya/ê xwe û nagihîje armancên xwe. Û mirov ji dil nebe, nikare bandorê li ser dilan çêbike. Dev, rastîyê nebêje jî dil dikare rastîyê pê bide gotin. Hifl rehmê li mirov nayîne, lê dilê mirov diflewite û rehm ji wî tê. Eger tu nexwazî dilê te biêfle gerek tu rastîyê bibêjî. Dema ku mirov gotinên xwe diavêje dil, dil pê diwerime û tengezar dibe.

Dil, wek gurê birçî ye, têr nabe. Hertim lê dide. Bedena mirov diqurmiçe, ji hemdê xwe dikeve, lê dil ji hukmê xwe danekeve, emir derbas dibe lê ew hespê xwe bi çargavî diajo. Dil ji ber ku ji hestan hatîye avakirin gellek caran flaflîyan jî dike. Dil dikare biflkulekê di paflila flivanekî de heft salan bigerîne. Û dil nazik e. fiûfleya wê he ye, gerek mirov lê miqate be, pirr zû tê flikandin. Dil, wek aqil nîn e, aqil dikare meseleyê dirêj neke, lê dil ne wek aqil e, ku flikîya cebirandina wî êdî ne rehet e, dil dixeyide, dil digirî. Dil wêrekî û newêrekîyê jî di xwe de dihewîne, xelkê bi rêya dil pesnê wêrekîyê daye û gotîye, kesên ku xwedî dilekî tirsonek in sînga gewr a yarê nabînin. Û tifltê ecêb dil û aqil, herdu jî di zimanê me de, xwedî zayendeke mecazî ya nêr in. Hinek gotinên pêflîyan ên li ser dil ev in:

Ên li ser dil Bila dil bi dil be, tûrê parsê li mil be. Çavê flil, ji dilê kul e. Çu dil nabe bê keder û kul. Dema dil tije dibe axaftin giran dibe. Derdê dilekî ji barê deh milan girantir e. Dest didize dil dilerize. Dil çiqas mezin be jî du evîn tê de hilnayên. Dil dil e, ne ard û bilxur e. Dil dihewe li dilan. Dil he ne deflt in, dil he ne zozan in. Dil ku fireh be zû pîr nabe. Dil ku fireh be rê fireh e. Dil ku flikest êdî nacebire. Dil miqabilê dil e. Dil ne sifre ye ku mirov li ber hemûyan veke. Dil qoqê rêxê ye. Dil tê ragirtin. Dilê asas nake wasewas. Dilê bêkesan li ser hemû kesî diflewite. Dilê dilxwaz nan û pîvaz. Dilê însan gul e. Dilê kesîban fireh e. Dilê nazî nagihîje mirazî. Dilê flivan bixwaze dikare ji nêrî gola mêst çêbike. Dilê flivan ketîye sila sergînê, heft salan di paflila xwe de gerandîye. Dilê tirsonek singa gewr nabîne. Dilê tirsonek timî dikute. Dilê xwefl her lê bihar e. Dilê yekî çûye gofltê kerê gotîye guhên wê diflibin ên kîvroflkan. Dilketina ewilî heta bi cawê flilkirî û heta kelê kevirî. Dîtina çavan qinyata dilan. Ê dilan hênik dike dew û ê mêran çirûk dike derew. Gotin ne ji dil be naçe dil. Heta dilê te diêfle bila rûyê te biêfle. Ken, ji dilê gefl tê; baran ji ewrê refl tê... Mirov pîr dibe dil pîr nabe. Serê min tijî dilê min gijgijî. fiûfleya dil ku flikest nacebire. Ya dilan di dilan de ye. Zik têr dibe dil têr nabe.

GOTINÊN PÊfiIYAN ÊN LI SER BIHARÊ Bihar bi kulîlkê çênabe. Dilê xwefl her lê bihar e. Ew sal e; belê, ne ew bihar e. Li cem bêaran her bihar e. Bihar bi gulekê nayê. Qey bihar bi gulekê tê? Bihar e ji keran re. Bihar hat qîvar çêbûn. Li pey zivistanê bihar e. Zîp û zîpedar, ger bibar xwefl bihar, ger nebar sermedar. Çile tê qey bihar nayê? Biharê ne ga bibe ne golik bibe, mala bavê xwe piflta kûsî bar bike. Zîlikê biharê, debara malê. Dinya bi gulekê nabe bihar. Ne sala bidubihar, ne jî pîra biguhar. Dinya bihara lawan e, xwelî li serê kalan e. Mastê biharan bidin neyaran, mastê payîzan bidin ezîzan. Biharê pez, payîzê rez, zivistanê ez û ez. Bihar e, qîzik çi har e. War ew war e, lê bihar ne ew bihar e. Aha Gulê bihar, aha Gulê zivistan. Arê kewarê, risqê biharê. Kê dîtiye kalê biguhar, pîra bixirzal, zivistana dubihar? Kero nemire bihar hat, pîrê nemire pincar hat. Pîrê memire bihar tê. Pîrê tirr kir adarê, gîsik filitîn biharê. Biharan xwe flil nekin, payîzan xwe gêro nekin. Dewê payîzê bide ezîzê, dewê biharê bide neyarê. Gotina xwefl bihara dilan e. Meha adarê av firrî ser darê, bizin kaliya bi ser karê, ew nîflanên biharê. Tava biharan li serê neyaran. Bi gulekê bihar nabe, goflt û nenûk ji hev nabe. Sebr bihara dilan e. Qûtê kewarê heta biharê. Ku bihar tê, meriv bi çolê dikeve. Nêrgiz ne bihar e. Ronya BEWRAN 28

Em dikarin bibêjin ku millete Kurd deyndarê M. Bazîdî ye ji ber ku eger ne ew têkilî û alîkariya wî û Jabayî bûya, me wê ewqas agahî derbarê wêjeya Kurdî ya sedsalên naverast nedizanî

î lêgerînên xwe yên zanyarî pêflî li bajarê xwe nivîsîne, paflê jî li Tewrêzê. Dû rêwîtiya xwe ya li Farisistanê ew vedigere Bazîdê û li wê derê dibe serwerê medreseyê û di nav hemwelatiyên xwe de zû tê nas kirin. (2) Wî demeke dûr û dirêj li Bazîdê rêveberiya medreseyeke dînî (hucre) dikir. Ew di nav hevçerx û hemkatên xwe de naskirî bû mîna zanayekî û seydayekî jîr. Berhemên M. Mehmûd ciyawaz û cihêreng in û derî li ber hemû rûyên jiyanê vedikin. Li rex van berhemên folklorî û wêjeyî ewî gellek berhem bi zimanên Farisî û Tirkî jî wergerandine. (3) Lê pifltî, ku serekê eflîra Kurdan ya bi nav û deng li Bazîdê ji textî tê avêtin, ew cîguhastî Erzurumê dibe û li wira karê mamostatiyê berdewam dike. Bazîdî xwedî qedirekî bilind bûye, bona wê yekê ye, ku navê wî li gellek mizgeft û medreseyên bajarên cuda kirine. Hurmeta wî di nav karmendên dewletê yên Tirkiyeya Osmaniyê de jî hebû. Desthilatdarên sultaniyê çend caran ew wek qasidê xwe flandine bal serekên serhildanên Kurdan yên li wîlayetên Botanê û Hekariyê bona ku bi wan re bikeve nava peywendiyan. Lê ji kar û barên wî yên di wê dereceyê de me tînine ser wê baweriyê, ku pevgirêdanên Mela Mehmûdê Bazîdî yên sirî (bi dizî) bi serokên serhildanên Kurdan re hebûn û wî pirsa miletê xwe li ser her tifltî re digirt. Wisa xuya ye ku wî hewl dida sipartinên hikûmetê, ne ku ji bo berjewendiyên Tirkiyeya Osmaniyê, lê ji bo kara Kurdên têkofler pêk bîne. (4) Dema flerê Rûsyayê-Tirkiyeyê (salên 1853-1856) birayê wî flehîd ket. Pifltî

têkçûna Tirkiyayê, kar û barê kurên wî ku bazirganî dikir, her diçû xirabtir dibû. Di wan rojên bona Mela Mehmûdê Bazîdî giran de zanyar û dîplomatê Rûs Aleksander Jaba hewara xwe li wî dadixe û daxwaza alîkariyê jê dike. Aleksander Jaba di gulana sala 1856ê de dibe konsulê Rûsyayê li Erzurumê. Hema wan çaxan jî akademik Aleksander Dornê ji Petersburgê ji Aleksander Jabayî re pêflniyar dike, ku hikumê xwe ji bona berevkirin û lêkolîna bi zaravê kurmancî bi kar bîne. (5) Pifltî sala 1856’an Mela Mehmûd di hêla lêgerînên ziman, dîrok û çanda Kurdan de dibe mamoste, ronahîdar û karmendê Jabayî. Ew bi alîkariya Kurdên xwendî û xasma Bazîdî, gellek destnivîsarên Kurdî berhev dike û ji Akademiya Zanyarî ya Petersburgê re diflîne. Di nav wan de hinek destnivîsarên Mela Mehmûdî jî hebûn, ku derheqa dîrok, etnografiya û zargotina Kurdan de bûn. Ji wê demê û vir de navên zanyarên Rûs û Kurd gellek caran bi hev re tên ser zar-zimanan û ew nav bi herfên zêrîn ketine nava dîroka Kurdzaniyê. (6) Balyozê Rûsyayê yê Erzerûmê A. Jaba bi naskirina Bazîdî gellekî bextewar bûbû. M. Bazîdî bû destekekî bafl ji Jabayî re û alîkariya wî qenc kir. Bi xêra Jaba jî M. Bazîdî dikarî destnivîs û destxetên heyî hemûyan kom bike û piflt re werin parastin. Em dikarin bibêjin ku millete Kurd deyndarê M. Bazîdî ye ji ber ku eger ne ew têkilî û alîkariya wî û Jabayî bûya, me wê ewqas agahî derbarê wêjeya Kurdî ya sedsalên naverast nedizanî... (7)

(2) Vasilyêva, Yêvgêniya Mela Mehmûdê Bazîdî, Werger û Latînîzekirin: Têmûrê Xelîl bnr: Bazîdî, Mela Mehmûdê, Adat û Rusûmatnameê Ekradiyye, Lêkolîn: Jan Dost, Wefl: Nûbihar, 2010, rp: 199 (3) Rodenko, M. B. Pêflgotina Çapa Rûsî, wergera soranî: Dr. fiukriye Resûl, bnr: jêdera berê. 30, 204 (4) H.b: 199 (5) H.b: 200 (6) H.b: 200 (7) H.b: 205

1. Adat û Rusûmatnameê Ekradiyye/Adetên Kurdan (8) Mela Mehmûdê Bazîdî bi pêflniyaza Aleksander Jabayî pirtûkeke hewaskar dinivîse bi sernivîsa “Rabûn-rûnifltin û erf-edetên Kurdan” û di wê de derheqê timtêla Kurdan, dem-dezgên wan, leyîstik û sazbendiya gelêrî, derheqê huner û çanda Kurdan de radixe ber çavên xwendevanan. A. Jabayî wergera wê ya Fransizî kiriye. Di 1963’an de bi Rûsî hatiye çapkirin. Wergêra Rûsî Margarita Rudenko ye. (9) Wergerên wê yên bi zimanên din jî hene. Ev kitêb yekem lêkolîna civaknasî, etnoloji û etnografî ya li ser Kurdan e ku bi Kurdî hatiye nivîsandin. (10) Di vê berhemê de, Mela Mehmûdê Bazîdî beflekê ji bo rewfla aborî ya Kurdên koçer ên misilman vediqetîne. Ew, koçerên ku li Tirkiyeyê diman(koçer, bazirgan, pîflekar, pasevan, fermanber, mizgeft, zagona sîstema êlayetiyê) hemû tîne zimên. Her wiha behsa duristkirina xaniyan, çek, hespan jî dike û xwazgînî, nîflankirin, flahî, sinnetkirin jî di nivîsa wî de derbas dibin. Ew behsa reng û rewfla xizmayetiyê û mervantiyê jî dike. Tolhildan, têkiliya bi jin û flêx û pîran re û her wiha behsa çend baweriyên pûç jî dike ku hîn li nav Kurdan mane. Kurd jî li Mela Mehmûdê Bazîdî mîna kurekî wefadar dinêrin ji ber ku wî dikarî adetên Kurdan ên berê biparêze. (11) M. Bazîdî çê li wê yekê dike ku Kurd mêvanperwer in, bi sebr û aram in, sîngfereh û siwarên çak in. Jinên Kurdan jî azad in, adetan diparêzin, wefadar in. Nivîskar wê yekê jî ji bîr nake û dibêje ku ji adetên nerind ên di nav Kurdan de mane çetekarî û rêbirrîn in. Ku Kurd bi flev êrîflan dibin ser malan û talanê dikin. Daner (xwediyê berhemê) dibêje ku ew talanger beflek ji Kurdên koçer in û peywendiyên wan bi nifltecihên bajarvanî re nîn in û her wiha dibêje ku ew dijminatî ji mêj ve ye di navbera koçeran û flarnuflînan de hebû. Nivîskar Kurdên koçer

mîna çete û rêgirr û fêlbaz nîflan dide. Mela Mehmûd van her du aliyan dide ber hev û dibêje: Kurdên koçer û yên nifltecîh kêm têkelî di nav wan de hene, li ba koçeran wa ye ku bajarvanî tirsonek in heta dibêjin ku zarokên ji bajarvaniyan re dibin, bêkêr û tirsonek û bêsûd in. Nifltecîh jî dibêjin ku zarokên koçeran qebe, diz û hiflk in lewma jî ew her du alî bi hev nakevin û ji rabûn û rûnifltina hev tê nagehin û baweriya wan bi hevdu nayê. Ligel vê jî nivîskar nikare wê azabûna di nav Kurdan de nede xuyakirin, berevajî wê ew mêrxasiya Kurdan her car dide pêflrû û dibêje ku Kurd aza û flerker û ji meydanên fler narevin û jinên wan jî di tengiyan de alîkariya wan dikin û her dem mil bi mil bi mêran re milk û mal û minalan ji dijminan diparêzin. Lê li ser jinên bajarî jî nivîskar wiha dinivîse: Jinên bajarvanî jî tenê girîngiyê didin wê yekê ku her jin bin. (12) Tifltekî balkêfl heye di vê berhemê de ku Mela ne ji dûr ne jî ji nêzîk mijara cejna Newrozê mîna adetek yan jî cejneke Kurdan neaniye zimên. (13)

2. Cami’eya Rîsaleyan û Hîkayeta Bi Zimanê Kurmancî / Cami’i El-Hikayet (14) Ev berhema hêja ya Mele Mehmûdê Bazîdî, ji sê gotar û çil çîrokan pêk hatiye. Ew di bin sernivîsa jorê de, wekî kitêb bi hev re hatine çapkirin. (15) Naveroka berhemê ya orîjînal ev e:

Fîhrîst Cami’eyê Risaleyan û Hikayetan Risale Di Behsa Be’dê ‘Eﬂayîr û Qebayîl û Tayfeyê Di Kurdistanê Beyan Dike: 1

(8) Bazîdî, Mela Mehmûdê, Adat û Rusûmatnameê Ekradiyye, Lêkolîn: Jan Dost, Wefl: Nûbihar, 2010 Di vê danasînê de ev çapa hanê esas e. (9) H.b: 201-202 (10) Bazîdî, Mela Mehmûdê, Cami’eya Risaleyan û Hikayetan Bi Zimanê Kurmancî, Amadekar: Ziya Avci, Wefl: Lîs, Tîrmeh 2010 rû: 17 (11) Adat û Rusûmatnameê Ekradiyye, rû: 205 (12) Adat û Rusûmatnameê Ekradiyye, rû: 206 (13) H.b: 27 (14) Bazîdî, (Mela Mehmûdê), Cami’eya Risaleyan û Hikayetan Bi Zimanê Kurmancî, Amadekar: Ziya Avci, Wefl: Lîs, Tîrmeh 2010 Di vê danasînê de ev çapa hanê esas e. (15) H.b: 19

Îsim û Navê Kurmanciyan Ku Temam û Bêkêmasî Dibêjin Beyan Dike: 9 Îsim û Navê Di Jinê Di Kurmanciyan Ku Bi Temam û Kêmasî Dibêjin, Beyan Dibe:11 Risaleyeke Di Behsa fiaîr Mesnefî Di Kurdistanê Ku Bi Zimanê Kurmancî ye, Cih û Kitêb û fii’ir û Hikayet û Qiseyê Di Wan Beyan Dike: 13 Muqedima ‘Ilmê Serf û Be’dê Usûl û Lazimeyê Te’lîme Bi Zimanê Kurmancî: 17 Cami’i El-Hikayet: 20 (16) Em van hikayetan bi awayî gellek gifltî tesnîf bikin, ev tabloya han ji me re derdikeve: Hikayetên 14’an, wekî me li jorê got, di derbarê timahiya malê dinê û çikûsiya mela û xwendevanan yên di nav xelkê de tên gotin de ne. Hikayetên 5, 6, 9, 10, 14, 15, 16, 20, 21, 27, 32, 34, 38 û 39’an rasterast bûyerên dîrokî yên li Kurdistanê qewimî ne. Ez di netîceya lêkolîna yek bi yek di derbarê van hikayetan de gihîfltim vê qeneetê… Hikayeta 12’an di derbarê serpêhatiyeke evîniya ku li Kurdistanê gellek belav e de ye, yanî li ser evîniya Hesem Axa û Lalîxana Goveyî de ye. Ya 13’an, bi varyant û naveke cîhê, di derbarê serpêhatiya bûyera evîniya Siyabend û Xecê de ye. Hikayetên din jî, di derbarê bûyerên civakî yên di nav gel de yên wekî diziya dêran, flêlandin, kufltinên li ser meseleya namûsê û yên wekî wan de ne, ku dixu ye ku piraniya wan rast in, di nav xelkê de hatine gotin û Mele Mehmûdî jî ew berhev kirine û nivîsandine. (17) Herçend sed û pêncî sal beriya niha jî hatibe nivîsandin, lê car din îro jî bêyî mirov dest lê bide, ji aliyê nifflê niha ve jî bi awayekî rehetî tê fehmkirin. (18)

3. Kilam, Bêrîte, Gotinên Pêfliyan Yek ji wan xebatên hêja ku ji aliyê Mele Mehmûdê Bazîdî ve hatiye kirin, berhevkirina kilam, bêrîte, gotinên pêfliyan û gellek tifltên wekî van ên edebî û (16) H.b: 19 (17) Cami’eya Risaleyan û Hikayetan Bi Zimanê Kurmancî, rp: 7-8 (18) H.b: 9 (19) H.b: 21-22 (20) H.b: 22

folklorî ne. Wî hem kilamên mêrxwasî û hem jî yên evîniyê ku di nav Kurdan de tên gotin berhev kirine û teslîmî A. Jabayî kirine û wî jî ev berhem ji Akademiya Zanistî ya Petersburgê re ﬂandine. (19)

4. Mem û Zîn, Yusif û Zuleyxa, fiêxê Sen’an, Leyl û Mecnûn Mele Mehmûdê Bazîdî, berhema hêja û giranbuha ya Ehmedê Xanî Mem û Zîn, ya Selîmê Silêman Yusif û Zuleyxa, ya Harisê Bedlîsî Leyl û Mecnûn, ya Feqiyê Teyran fiêxê Sen’an, Bersîsê Abid û Qewlê Hespê Refl wekî pexflan nivîsandine. Pifltre A. Jaba ew derbasî ser alfabeya latînî kirine û wergerandine Frensizî û pêflgotinek jî ji wan re nivîsandiye û ew ji Akademiya Zanistî ya Petersburgê re flandine. Ji bilî van, Mele Mehmûdê Bazîdî gellek berhemên din ên ji aliyê flairên Kurd ve hatine nivîsandin, ên wekî Zembîlfirofl û gellekên din ku navên hemûyan ji aliyê me ve nayên zanîn, bi awayê çîrokî ew amade kirine û hemû jî ji aliyê A. Jabayî ve wergera wan a Frensizî hatine kirin û pifltre jî ji Akademiya Zanistî ya Petersburgê re hatine flandin. Gellek berhem ji zimanê Tirkî, Erebî û Farisî jî wergerandine zimanê Kurdî. Wekî Gulistana Se’diyê fiîrazî. Bi qasî tê gotin, wî hefltî û çar çîrokên bi zimanê Farisî wergerandine Kurdî. (20)

ÎDYOMÎ Awe serdine pirobîyayîfl Erd biqeleflîyo tira flêro war Feke çepelbîyayîfl Gunî mîyanê çiman de girênayîfl Hewa li fekê yewî ardifl Homa zano kafir kamo Ilorîbîyayîfl Çimesûrbîyayîfl Keke canê xu de tênêdayîfl Kelay gêcan serrey xu dayîfl Li xu erqelyayîfl Linge ro binnêkewtifl Paflte yewî ra derbaskerdifl Serê yewî de merdifl Serreravetifl fian û sibakerdifl Ti vana/ê qey sîyî/kerrey antê Ti vana/ê qey aqilê ya/ê heran koto Ti vana/ê qey nane werda leta dawo ci Verê yê/ya de bi deyn bo Xuçimîkewtifl (kewta/o xu çimî) Zey awe binê simerî Arêkerdoxe: Nesrîn NAVDAR Herêm: Dewa Hezan/Licê/Amed Serre: 2015

Rojeke ji rojan du meriv he bûne. Navê yekî Comerd, navê yê din jî Nemerd bûye. Ew her du jî ji gundê xwe bi rê dikevin û li cihekî hev dibînin. Xwe bi hev didin nasandin. Li wir hîn dibin ku her du jî diçin xebatê. Dem di ser re derbas dibe û Nemerd dibêje: “De em tifltekî bixwin, em birçî ne.” Carek, didu, sisê; bi nanê Comerd’î, xwe têr dikin û nanê Comerd’î diqede. Dîsa birçî dibin û vê carê Comerd dibêje: “De nanê xwe bîne, em bixwin.” Lê Nemerd yekî xwexwaz e, bi tenê li xwe difikire û nanê xwe nade Comerd’î. Ev jî têrê nake û dibêje: “Tu yê xwe ker bikî an na ez ê te bikujim.” Comerd jî ji birçîbûnê nikare destê xwe bilind bike. Di dilê xwe de dibêje: “Ez xwe ker bikim an na ew ê li min bixe û min bikuje.” Peyre Comerd dibîne ku xêra wî tune ye û li tifltê nebafl difikire, ji wî vediqete û rêya xwe diguherîne. Dibe êvar, tarî dikeve erdê. Comerd li cihekî ku lê bisekine, fleva xwe lê derbas bike digere. Hinekî dibihure, Comerd flikeftekê dibine û dikeve fli-

keftê. Cihekî ji xwe re li dawiya flikeftê çêdike û dikeve nav fikr û ramanên kûr. Lê tirsek dikeve dilê wî. Di ser vê tirsê re, ji devê flikeftê deng tê. Lê dinêre ku roviyek e û dikeve hundir. Peyre dengekî din tê. Ev jî gur e. Ziravê Comerd’î diqete û di cihê xwe de ker û lal dibe û disekine. Difikire ku çawa bike, çi çareseriyekê ji vî halê xwe re bibîne. Dilê wî dike gurpegurp. Ew serê xwe bi van fikr û ramanan re diêflîne. Lê belê dengek dîsa tê û lê dinêre ev jî hirç e. Tirseke wisa dikeve dilê Comerd’î ku nikare bêhna xwe bistîne. Di vê demê de rovî, gur û hirç xeber didin. Her sê jî ji hev birçîtir in. Rovî dibêje: “De ji me re çîrokekê bibêjin.” Pêfliyê hirç dest pê dike û dibêje: “Li jorê kola miflkekî he ye, ew miflk her car ji kola xwe zêrekî derdixe û pê dilîze. Ez jî xwe ditelînim, lê dikim nakim nikarim wî bigirim û bixwim.” Peyre gur dest pê dike û dibêje: “Li nêzî flikeftê bi qasî 10 cot pezên spî he ne û di nava wan de

mîheke refl he ye. Di hundirê wê mîhê de jî avliheyat he ye. Ez bi flev û rojan li benda wê mîhê dikevim ku bigirim wê avliheyatê ji xwe re hildim lê dikim nakim nikarim bigirim.” Dawiyê jî rovî dest pê dike û dibêje: “Pifltî ku lehî rabûne li rex çemî kûpekî zêr derketiye. Ez jî diçim heya êvarê bi wan dilîzim û dîsa vedigerim vir.” Comerd jî van gotinan yek bi yek guhdarî dike. Ku roj derdikeve ew her sê ajal diçin cihê ku bi flev qala wê kirine. Comerd jî radibe dikeve pey wan. Pêfliyê diçe cihê ku hirç lê ye. Bi keviran û bi daran berê hirçê dide û ew zêrên ku miflkî derxistine ser rûyê erdê hemiyan berhev dike û berdide tûrê xwe. Peyre vedigere cihê ku pez lê ye. Ji flivên re dibêje: “Tu yê wê mîha refl bidî min, tu çiqas zêr bixwazî ez ê bidim te.” fiivan qebûl dike û wê mîhê tînin û ser jê dikin. Comerd bi dizîka wê avliheyatê dixe tûrê xwe û gofltê mîhê jî bi hev re dixwin û zikên xwe têr dikin. Comerd ji wir radibe û diçe cihê ku rovî lê ye. Zêrên ku rovî bi wan dilîze berhev dike û wan jî dixe tûrê xwe. Kêfa Comerd’î li cî ye û bi rê dikeve. Hinekî dem derbas dibe û tê gundekî. Di ber malekê re derbas dibe û tî dibe diçe wê malê. Lê dinêre pîrek bi lez û bez hewfla malê paqij dike û li hev diçe û tê. Diyar e ku tifltek bûye. Comerd pêfliyê, avê vedixwe, pifltre ji pîrê dipirse û dibêje: “Xêr e pîrê, çi bûye, tu çima wisa li hev diçî û têyî?” Pîrê jê re dibêje: “Welleh qîza paflê nexwefl e, di sekeratê de ye, ez ê biçim wir, belkî ji min re sedeqeyekê bidin.” Comerd jî dibêje: “Ez ê ji te re tifltekî bibêjim, ku tu qebûl bikî ez ê evqas zêr bidim te.” Pîrê jî qebûl dike û Comerd jê re dibêje: “Tu yê biçî cem paflê, jê re bibêje lawê min nû hatiye malê. Ew hekîm e. Bila ew jî were li qîza te binêre.” Pîrê diçe û ji paflê re dibêje. Pafle jî qebûl dike. Peyre Comerd tê bal wan. Dibêje: “Bila kes di hundir de nemîne.” Û hemû kesên li hundir derdikevin derve. Comerd ji tûrê xwe avliheyatê derdixe û du sê caran diniqutîne devê qîza paflê.

nas nake. Comerd xwe pê dide nasandin. Nemerd jî bi ecêbmayî li van cil û bergên li ser wî, li rewfla wî dinêre. Dibêje: “Ev çi hal e, tu çawa hatî vê rewflê? Wextekî nanê te tune bû te bixwara. Tu çawa hatî vî halî?” Comerd jî tifltên ku hatine serê wî yek bi yek jê re dibêje. Dibe sibeh, roj derdikeve. Nemerd bi rê dikeve. Diçe cihê ku Comerd’î jê re qal kiriye. Dikeve flikeftê û xwe vediflêre. Peyre ew her sê sewal dikevin hundir. Dîsa rovî dest pê dike û dibêje: “De ji me re çîrokekê bibêjin.” Ku rovî çawa wisa dibêje, gur bi hêrs dikeve û dibêje: “Tu yê xwe ker bikî, an na ez ê werim lepekî li te bixim, postê stûyê te dê were dibûra te, yê dibûra te dê were stûyê te. Te carekê dîsa wisa got, zêr jî çûn, mîh jî çû, miflk jî çû.” Rovî demekê xwe ker dike, peyre wiha dibêje: “De ez li hawirdorê binêrim, belkî tifltek he be em bixwin.” Lê dinêre li dawiya flikeftê tifltek he ye. Li ajalên din vedigere û dibêje: “Welleh li dawiya flikeftê du çav dibiriqin.” Gur vê gotinê dibihîse û ber bi Nemerd’î ve diçe û lepekî li wî dixe. Mêjiyê Nemerdê belengaz mîna avê dirije erdê. Her sê ajal tên ser wî parçeyekî wî li erdê nahêlin û zikê xwe pê têr dikin. Ew çûn bi mirazê xwe fla bibin, hûn jî bi mirazê xwe fla bibin.

Pey niqutandinê qîza paflê radibe ser xwe. Pafle dibîne qîza wî rabûye pirr fla dibe û kêfa wî tê cih. Li wî welatî bi fermana paflê çend roj dibin weke cejnê. Peyre pafla qîza xwe dide Comerd’î. Comerd pey vî halî, li cem pafla dibe mirovekî mezin, cihê wî jî dibe weke cihê wezîran. Comerd bi vî awayî dema xwe derbas dike. Lê rojekê yekî ku parsê dike ber bi çavên wî dikeve. Bafl lê dinêre ew kes bi wî nas tê. Ew kes Nemerd e. Gazî wî dike lê Nemerd wî

Amadekar: Asmîn UYANIK

1. Bavê te bimire! 2. Bav û birên te bimirin! 3. Bav û birayên te bi miradê te fla nebin! 4. Bavê te xêrê ji te nebîne! 5. Bapêfl bûyo! 6. Bapîrê kal bi te vede! 7. Bayê cinan pêketo! 8. Bayê felcê bi te bikeve! 9. Bayê qulozan bi te bikeve! 10. Bayê refl bi te bikeve! 11. Bayê sor bi te bikeve! 12. Bayê refl bi te bigire! 13. Bazinê stûyê te biflkê! 14. Bêyî birrîn! 15. Bêdunde herî înflellah! 16. Bêmirad çûyo! 17. Bêser û ber biçî! 18. Bê ser û flîn biçî! 19. Bedena te refl bibe! 20. Bêgor çûyo! 21. Bejna te biçe bin erdê! 22. Bela te ji ber deriyê te be! 23. Bela te ji bin piyê te were! 24. Bela te ji ber lingê te be!

25. Bela te li te bikeve! 26. Bela te li te rast bê! 27. Belqitiyê belqitî! 28. Belqitiyo! 29. Bêm ser cendekê te! 30. Bêmirado! 31. Ber bi gor bî! 32. Ber bi gor bûyo! 33. Ber xwe nediyo! 34. (Derb)Ber çavên te bigere/bigre! 35. Berdila te kurt bibe! 36. Bêserî û berat biçî! 37. Bêtar çûyo! 38. Bextê te refl be! 39. Bextê reflî li te bikeve! 40. Bextreflo! 41. Bî bimînî! 42. Bê av û bi agir çûyo! 43. Bi devên guran biçî! 44. Bi te bikeve derdekî bêderman, dermanê te flîrê teyran û qoçê keran be! 45. Bi xuriyê keto! 46. Binerd bûyo! 47. Birayê te bimire! 48. Birûska meha gulanê li te bikeve! 49. Birûska Xwedê li te bikeve! 50. Bê cî û bê war bimînî! 51. Bîboka çavên te biteqe! 52. Birayo, tu li serê heft çiyayan bî jî ew gula kumê te ji min ve xuya be! 53. Bayê tofanê li te xe! 54. Brûsk li te bikeve! 55. Bila hestiyên te li erdê, gofltê te binpê be! 56. Bisiklêtek bê nimre li te bikeve! 57. Bextrefl! 58. Benikê doxîna te biqete! 59. Brûska biharê li te bikeve! 60. Berfa Serhedê bi ser te de bibare! 61. Bila ocaxa te kor be, derê te bi heft kilîdan mor be! 62. Bimire, bikeve binê erdê! 63. Bobelat bi te de bê! 64. Bi kufltinê bêyî flûfltin! 65. Bûkik di çavê te de flîn bibe! 66. Bayê sor li te geriyayo! 67. Birûsk li ser bariyayo! 68. Bizûz bikeve porê te! 69. Bikevî ber tekera(n) lawo! 70. Bazinê stûyê te bi heft ciyan biflikê! 71. Bi devê kûçikan herî! 72. Bi çolan bikevî! 73. Bi devê gurên har herî! 74. Bila hemû damara wî here bê yasîn. 75. Bedena te flîn nebe!

KURTE Gotara me dê li ser heyranokan hûr bibe. Em ê di serî de bi kurtasî qala xebatên ku li ser heyranokên Kurdî hatine kirin bikin. Pifltî vê, heyranok dê bên nasandin û di ristin û parastina heyranokan de rola jinê dê bê nîqaflkirin. Paflê jî heyranok dê di çarçoveyeke zanistî de bên vekolîn û li gorî rê û rêbazên edebiyatê dê ji aliyê tefle û naverokê ve bên analîzkirin. Peyvên Sereke: Heyranok, Edebiyata Kurdî ya Gelêrî, Folklor, Jina Kurd

DESTPÊK Folklor ji du bêjeyên Îngilizî pêk tê: “folk” gel û “lore” zanist. (1) Bi Kurdî ji bo folklorê zanista gel, zargotin û kelepor jî tê gotin. Ebdurreqîb Yûsuf ji bo keleporê wiha dibêje: “Peyva Kelepor tev van babetan digire ku ji bab û bapîran maye bo neviyan û bo milletî. Mîna: dîrokê, toreyê, rengên hunerî û sin’etê flûnwaran, çîrok, hîkayet û efsaneyan. Milletên pêflketî ji nû pûte bi komkirin û saxirna kelepora bajarvaniya xwe dane. Çimkî binaxê netewetiya milletî dibestit di gel demê raboriyê xo ve û millet bi kelepora xwe, xwe dinasit û nîflana piflkdariyê di avakirina bajarvaniya mirovî, li ser rûyê zeviyê.” (2) Edebiyata gelêrî befleke folklorê ye. Di nav civaka rojane de bi devkî tê ristin û bi rêya nifflan digihêje roja me. Qismek ji van berhemên devkî bi rêya nivîsê jî digihêjin nifflên nû. Di vê hengamê de ji bo zindî bimîne û bê parastin hewce ye ev berhemên devkî bên berhevkirin, tomarkirin, senifandin û nivîsîn da ku winda nebin. Dinya bûye gundekî kûreyî û bi pêflveçûna teknolojiyê urf û toreyên berê hêdî hêdî ji holê radibin û winda dibin. Nifflên nû ji folklora bab û bapîrên xwe haydar nîn in. Tenê kal û pîrên ku li gundan jiyane van berhemên devkî dizanin. Bi mirina wan re ger ev berhem ji wan neyên berhevkirin, tomarkirin ev berhem jî dimirin. Folklora milletekî rasterast nasnameya wî milletî ye. Ziman bi berhemên folklorê zindî dimîne, xwe ji zi-

manên serdestan diparêze. Windabûna berhemên folklorî di heman demê de windabûn û mirina zimanî ye jî. Ji ber vê yekê ji bo zimanê Kurdî pêflve here, xwe biparêze, gefl bibe divê berhemên devkî yên edebiyata gelêrî bi awayekî zanistî bên berhevkirin û nivîsîn. Heyranok jî cureyekî ji van berhemên devkî ye. Cureyekî dûrikan e. Berhemên rojane yên wêjeyî ne. Bi piranî dema ku jinên Kurdan civiyane û hatine cem hev ev heyranok ristine û gotine. Heyranok di dîlan, dew û meflk kiyandinê, savar kutanê, hirî flufltinê de derketine holê. Bi piranî jî dema ji bo bêrîvaniyê çûne zozanan û hingê ji bo kêfxweflbûnê ji hev û du re gotine û hestên xwe parve kirine. Bi awayekî devkî û xwezayî ji nifflên berê gihîfltine nifflên nû. Li gorî dewlemendiya folklora Kurdî em dikarin bibêjin ku heta niha ji ber flert û mercên civakî û siyasî li ser folklora Kurdî, nemaze li ser heyranokên Kurdî bi têra xwe xebat nehatine kirin. Ji xebatên hatine kirin jî kêmên wan bi rê û rêbazên akademiyê hatine kirin. Ji ber vê yekê divê berhemên devkî bên berhevkirin, tomarkirin, senifandin, nivîsîn û bi rê û rêbazên akademiyê bên nirxandin û vekolan. Ev kêmasî hê jî li holê ye. Folkora Kurdî ya dewlemend li benda xwendekar, nivîskar û akademîsyenên Kurd e. Armanca vê xebatê ew e ku berhemên folklora Kurdî nemaze heyranokên Kurdî bên berhevkirin

(1) Arnold van Gennep, Le Folklore, Parîs, weﬂ. Librairie Stock, 1924, rp. 6. (2) Ebdurreqîb Yûsuf, “Kelepor”, Kovara Dengê Me, j.2, Stocholm, 1985, rp. 75-107.

da ku ji mirinê bifilitin, bên tomarkirin, senifandin, nivîsîn û bi rê û rêbazên edebiyatê bên vekolan û nirxandin. Ji ber ku folklor neynika ruhê milletî ye em bi hêla van berheman, xwe ango nasnameya xwe, jiyana xwe, urf û toreya xwe, bi taybetî jî zimanê xwe nas bikin, ji windabûnê xelas bikin. Ev xebat ji sê beflan pêk tê. Di befla yekemîn de xebatên ku li ser heyranokên Kurdî hatine kirin hatine tespîtkirin û nasandin. Di befla duyemîn de dûrik û heyranok hatiye nasandin, di honandin û parastina heyranokan de rola jinê hatiye nîqaflkirin. Di befla sêyemîn de heyranok ji aliyê tefleyî û naverokê ve hatiye vekolan. Ji bo her binbeflê mînakên heyranokan hatine dayîn. Li gorî rê û rêbazên edebiyatê heyranok libo libo hatine vekolan. Di dawiya xebatê de lîsteya çavkaniyên ku min jê sûd wergirtine hatiye dayîn.

1. XEBATÊN KU LI SER HEYRANOKÊN KURDÎ HATINE KIRIN Di salên dawîn de li ser edebiyata Kurdî, nemaze li ser folklorê xebatên hêja tên kirin. Li ser heyranokan jî xebatên cur bi cur tên kirin. Em dê li jêr van xebatan yeko yeko rêz bikin û bidin nasîn.

mancî” (5) çap kiriye. Heyranoken ku di ve pirtûke de kom bûne ji gelek pirtûk, kovar û kesan hatine wergirtin, lê ji van du jêderk hêjayî gotine ne: Yek jê, xebata Hecî Cefer e ku di sala 1989’an de bi navê “Heyranok Ji Kelepore Kurdî” (6) li Hewlere hatiye çapkirin. Xebata duyem jî ya Ehmed Ebdullah Zero ye ku bi nave “Strana Lirîkî Heyranok” (7) di sala 1987’an de li Bexdayê hatiye çapkirin. Ev pirtûk ji Weﬂanên Nûbiharê derketiye.

2.LI SER HEYRANOKAN NÊRÎNEKE GIfiTÎ 2.1.Dûrik (Qewlêrk) Dûrik cureyekî ji berhemên edebiyata gelêrî ye. Li ser temayên evîn, hezkirin, mêrxasî, mirin, berîkirin û bûyerên civakî radiweste. Bi gifltî çarîn in û bi heft kîteyan pêk tên. Her du rêzikên pêfl ji bo estetîka dûrikê ava bibe tê ristin û hest û wateya eslî di her du rêzikên pafl de ye. Ji hêla wateyê ve yekpare ye û bi tena serê xwe têra xwe dike. Ji bo mijarê sînorên wê tune ye. Qafiyeya wê bi vî fleklî ye: a-ax-a. Heyranok jî cureyeke dûrikan e û mijara wê evîn û hezkirin e. Em dikarin bibêjin ku “Heyranok çarîn in ku bi evînê hatine honandin.” (8)

2.2.Danasîna Heyranokan

Beflîr Botanî bi navê “Heyranok Gilî û Gazindên Evînê” (3). Berhevkirin û vekolînek kiriye û di sala 1995’an de li Swêdê di weflanxaneya Apecê de weflandiye.

Heyranok kurtehelbestên lîrîk in. Li ser eﬂqê, evînê, pesnê yaran, delalî û sipehîtiya yaran, keç û kurên Kurdan ji bo hev û du çêkirine. Ango, em dikarin bibêjin eﬂqa lawik û zeriyên Kurdan in. (9)

Dîsa Adîb Abdallah bi navê “Heyranok û Nameyên Evîndaran” (4) xebateke folklorîk kiriye û ev xebat ji weﬂanên Êketiya Nivîskarên Kurd di sala 2006’an de li Hewlêrê weﬂiyaye.

Ev peyv -heyranok- ji bo xweﬂkokkirina babetê û kurtiya rêz û beytên wê, bi paﬂgira “ok”ê ji peyva heyran hatiye kurtkirin û biçûkkirin. Herçend kul û keser, xem û kovan û gazinde dibine haveyn û mak, dibine asteng û hilingivîn di rêka her du dilan de.

Xalid Sadinî pirtûkek bi navê “Heyranokên Kur-

(1) Arnold van Gennep, Le Folklore, Parîs, wefl. Librairie Stock, 1924, rp. 6. (2) Ebdurreqîb Yûsuf, “Kelepor”, Kovara Dengê Me, j.2, Stocholm, 1985, rp. 75-107. (3) Beflîr Botanî, Heyranok: Gilî û Gazindên Evînê, wefl. Apec, Stocholm, 1995. (4) Adîb Abdallah, Heyranok û Nameyên Evîndaran, wefl. Spîrez, Hewlêr, 2005. (5) M. Xalid Sadinî, Heyranokên Kurmancî, wefl. Nûbihar, ç.2, Stenbol, 2011 (6) Hecî Ce’fer, Heyranok Ji Keleporê Kurdî , wefl. Roflenbîrî Lavan, Hewlêr, 1989. (7) Ehmed Ebdullah Zero, Strana Lîrîkî Heyranok, wefl. Roflenbîrî Lavan, Bexda, 1987. (8) Mithat Kutlar, “Aflkla Örülmüfl Dörtlükler, Heyranok”, malpera Kurdica.com, (9) M.Xalid Sadinî, Heyranokên Kurmancî, wefl. Nûbihar, Stenbol, 2011, rp. 9

Wene:D‹HA

Her wisa pitirtir ron e, ala evînî û dildariya pak û sade xuya dike. Heyranok, çarînên bi awayê stranan in. Mijara wan evîndariya du kesan e. Strana dildarî û evîndarî, rastgoyî û wênên rastî ji nîvê dilê pirsoz û hinavên sotî dibînin. Ev, rengê stranên lîrîkî ne. (10) Heyranok, stranên evînê ne. Ji aliyê jin û mêran ve li hember hev tên gotin. Di dema lîstikên govendê de aliyek dibêje û aliyê din lê vedigerîne. Kelecan cihekî girîng digire. Hestên evînê, bextewariyê xurt in. ﬁibandin û pesn zêde ne. Muzîka wan herikbar e. Gotina wan hêsan e. Cureyekî dûrikan e. Her çarîn bi heman rêzikê diqede. Rîtm û awaz heta dawiyê wekî hev didome. Her çarîn tê dubarekirin. (11) Dema em li heyranokan mêze dikin em dibînin ku di navbera du kesan de kul û keserên dilên wan hatine zimên û gilî û gazinde bûne awazên hestên wan. Heyranok bi awayekî sade, rast û dildariyeke paqij tên vegotin. Ji nava dilê sotî derdikevin û dibin tercimanê evînê. Her çend kul û keser, xem, kovan û gazinde li rêya di navbera her du dilan de dibine as-

teng jî, her wisa ronahiyek jî pê peyda dibe û wek çirayekî rêya evîndaran ronî dike. Dema ji aliyê naverok û ﬂêweyê ve bê vekolan tê dîtin ku berhemên wêjeyî ne û naveroka wan evîna keç û xortan e. Bi piranî jî hevdengî ne. Her çiqas di hinek mînakan de hevdengî tune be jî bi newayekî hatine honandin. Heyranok bi taybetî gava ciwaniya jin û mêran hatine çêkirin. Hinek bi hêstên platonîk, hinek jî bi hestên eﬂkere hatine gotin.

2.3. Di Ristin û Parastina Heyranokan de Rola Jinê Heyranok berhemên rojane yên wêjeyî ne ku bi piranî dema ku jinên Kurdan civiyane û hatine cem hev, wek; di dîlanan de, di serîlêdanan de an jî dema karên rojane yên wek; dew û meflk kiyandinê, savar kutanê, hirî flufltinê û hwd. de. Bi piranî jî dema ku ji bo bêrîvaniyê çûne zozanan û hingê jî bona kêfxwefl bûnê ji hev re gotine û hestên xwe ji hev re parve kirine. Em dikarin bibêjin ku berhemên dev-

(10) Sadinî h.b r. 13 (11) Tekîn Çîftçî, Kilam û Jin, weﬂ. Nûbihar, Stenbol, 2014, rp. 65.

kî yên di derbarê wêjeya Kurdî de, di folklor û jiyana Kurdan de bi piranî bi saya serê jinên Kurd hatine vê rojê û winda nebûne, lê belê di nava van jî herî zêde heyranok in. Jinan ev berhem gihandine vê rojê. Bi vê yekê ji bo edebiyata me destkeftiyên jinan gelek girîng in. (12) Jinan di folklora Kurdî de ji xwe re textek ava kirine û serdestiyeke wan heye. Di folklora Kurdî de gotin gotina jinan e û kilam kilamên keçikan in. (13)

3.VEKOLÎNA HEYRANOKAN

rekirina pêvek an jî ji bêjeyên ku peywir û wateya wan yek re redîf tê gotin. Redîf her dem piﬂtî qafiyeyê rêz dibin. H1 Kuro gede ez girara dew teze me Ez ê tijî pûnga Axlece me Ez ê ji xelkê re sed im sed û sî me Ez ê ji delalê dilê xwe re bêpol û bêpere me __________ me __________ me __________ me __________ me

3.1.Ji aliyê teﬂeyî ve heyranok 3.1.1.Qafiye (Selwa) û Redîf (Berma)

3.1.2.Cureyên Qafiyeyê

Ji ber ku peyvên tên dubarekirin aheng û hevdengiyê çêdikin, qafiye û redîf di helbestê de ahengê ava dikin. Dema hevdengî hebe li me xweﬂ tê û em ji helbestê hez dikin.

3.1.2.1.Nîvqafiye: Ger qafiye yek herfî be dibe nîvqafiye. H1 Ez ê çiyê dinhêrim bêhna bê tê Behrê dinhêrim kefltî li rê tê Min got qey esker e li eskeriyê tê Mingo qey flofêr e li flofêriyê tê Min nizanîbû gede lawkê min e çente di dêst de li qolordiyê tê __________ ê __________ ê __________ ê __________ ê __________ ê

3.1.1.1.Qafiye: Di helbestê de ji manendiya dengên dawiya rêzikan re qafiye tê gotin, lê divê peywir û wateya wan dengên ku hatine dubarekirin ji hev cuda bin. H1 Te qemerê fena çira Xwazî mêrê te bimira Min ê helalîka Xwedê tu li vî canî helal kira __________ ira __________ ira __________ ira H2 Min dîwarê pincar çina te dîwarê pincar çina Ev çi qîz e tevî jina Xwezî ez bibama tîremarkî Biketama li ber qolê qol bazina __________ ina __________ ina __________x __________ ina

3.1.2.2.Tamqafiye: Ger qafiye du herfî be dibe tamqafiye. Ev her du herf yek jê dengdar e yek jî dengdêr. H1 Mêrga mala bavê min mezin e Pala girtiye serobin e Serhonazî lawikê min e __________ in __________ in __________ in

3.1.1.2.Redîf: Ger ew dengên dawiya rêzikan ji hêla peywir û wateyê ve yek bin dibin redîf, ango ji duba-

3.1.2.3.Pirrqafiye: Ger qafiye herî kêm sê herfî be dibe pirrqafiye.

(12) Yildirimçakar, h.b. r.64 (13) Rohat Alakom, Di Folklora Kurdî de Serdestiyeke Jinan, weﬂ. Avesta, Stenabol, 2009.

H1 Kuro gede min kîzxatî te kurxatî Were em ê bibin cote teyrê serberatî Em ê heram bikin nan û avên vî welatî __________ atî __________ atî __________ atî H2 Çemo çemo mestî mestî Tu diçî naçî qet nawestî Te yê goﬂtê min xwar mane hestî Hestiyê min wisa nin mîna darê rizî, pira ﬂikestî __________ estî __________ estî __________ estî __________ estî

3.1.2.Ristina Qafiyeyê 2.1.2.1. Qafiyeya Rast: Ger hemû rêzik di navbera hev de qafiyeyî bin dibe qafiyeya rast. Bi vî fliklî tê nîflandan: aaaa H1 Gede duh li vir bû îro li vir çû Bi mefla quling, xema gur çû Min nizanibû meraqlî bû Ji derdê dil çû __________ a __________ a __________ a __________ a H2 Ez heliyam bûme flima Heval û hogirê dora min ker bûn ne gotin çima Derdê mêrê kotî, xwesiya tima __________ a __________ a __________ a

3.1.2.2. Qafiyeya Çeprast: Ger rêzika yekem û sêyem di navbera hev de û ya duyem û çarem jî di

navbera hev de qafiyeyî bin dibe qafiyeya çeprast. Bi vî fliklî tê nîflandan: abab H1 Kuro gede, te ser min re girtî yar e Heke li min rintir e li te binbarek Heke li min kotîtir e Kula Mûflê û Helebê, mala bavê te de rûnê salê carek __________ a __________ b __________ a __________ b

3.1.2.3. Qafiyeya Dûrikî: Ger rêzika yekem, duyem û sêyem di navbera hev de qafiyeyî be dibe qafiyeya dûrikî. Bi vî ﬂiklî tê nîﬂandan: aaba H1 Çi palekî berî besta Tu yê zorê nede tiliyê desta Xweziya ez ê bibama tîremehrekî Min ê serê tilîya destê te bigesta __________ a __________ a __________ x __________ a

3.1.3.Kêfleya Kiteyî Kêfleya ku li gorî hejmara kiteyan hatiye sazkirin e. Di helbesta ku li gorî rêbazên kêfleya kîteyî hatiye sazkirin de hejmara kîteyên her rêzikê yeksan e. Di nav heyranokên Kurdî de kêfleya kîteyî hema bêje tune ye. Em dikarin bibêjin piraniya heyranokên Kurdî bi kêfleya serbest hatine sazkirin. H1 Keçê çiya bilind e ez te nabînim (12) Ez ê serê gul û sosinan naqetînim (13) Tu desmala xwe bavêje ez ê hilînim (13) Ez ê pê xem û xîyalên dilê xwe birevînim (15) H2 Kuro gede Kurhesinî (8) Tu hem gul î hem sosin î (8) Dinya alem bibêje jî (8) Tu serdilka dilê min î. (8)

3.1.4.Rêzbendî Rêzbendî bi hejmara rêzikên helbestê ve eleqedar e. Piraniya heyranokên Kurdî bi çar rêzikan pêk tên, lê belê ev ne rêbazeke teqez e. Heyranokên bi sê, pênc, flefl, heft rêzikan pêk tên jî hene, lê belê herî kêm ji sê rêzikan pêk tên. Heyranokên ji sê rêzikan pêk tên H1 Kuro gede min kîzxatî te kurxatî Were em ê bibin coteteyrê serberatî Em ê heram bikin nan û avên vî welatî Heyranokên ji çar rêzikan pêk tên H1 Min got dengê min dengizê Ketiye koka flîrê flêrhelizê Ez ê terka qemera xwe nakim Heta madî rabe, qantir bizê Heyranokên ji pênc rêzikan pêk tên H1 Ez ê çiyê dinhêrim bêhna bê tê Behrê dinhêrim kefltî li rê tê Min got qey esker e li eskeriyê tê Mingo qey flofêr e li flofêriyê tê Min nizanîbû gede lawkê min e çente di dêst de li qolordiyê tê

Heyranokên ji flefl rêzikan pêk tên H1 Çi ewrekî pirtî mirtî Dormandorê dinê girtî Heyla reflo ji min refltiro Ez ê refl im biha nakim Ez ê herime cem qelaçî xwe qela kim Ez ê qelenê çîlan û rindan ser xwe rakim

Heyranokên ji heﬂt rêzikan pêk tên H1 Berrî berrî sed car berrî Ez nizanim ji germê ye an ji sermê ye Na wele ji mîrata qurbetiyê ye Gede lawkê min rengê xwe guheriye. Gede lawkê min dike bê ye Behra Wanê nade rê ye Ez ê singê Avzema xwe bikime keﬂtî Bila serda bê ye.

3.2. Ji aliyê naverokê ve heyranok Heyranok cureyekê dûrikan e û naveroka wê ango mijara wê evîn e, eﬂq e. Her çiqas ji bilî evînê di naveroka dûrikan de mêrxasî, suriﬂt, berîkirin jî hebe di heyranokan de tenê evîn heye.

ÇAVKANÎ 1. Adîb, Abdallah: Heyranok û Nameyên Evîndaran, wefl. Spîrez, Hewlêr, 2005. 2. Alakom, Rohat: Di Folklora Kurdî de Serdestiyeke Jinan, wefl. Avesta, Stenbol, 2009 3. Alan, Remezan: Folklor û roman, wefl. Peywend, Stenbol, 2013 4. Allison, Christine: Yezidi Sözlü Kültürü, wer. Fahriye Adsay, wefl. Avesta, Stenbol, 2007 5. Aras, Ahmet: Serhildana Seyîdan û Berazan, Seyîdxan-Elîcan-Fesîhê Mihê Mîrze, wefl.Pêri, Stenbol, 2009 6. Artun, Prof. Erman: Türk Halk Edebiyat›na Girifl, wefl. Karahan, Edene, 2012 7. Beyazidî, Mele Mahmudê: Adat û Rusûmatnameê Ekradiyye, amd. Jan Dost, wefl. Nûbihar, Stenbol, 2010 8. Botanî, Beflîr: Heyranok; Gilî û Gazindên Evînê, wefl. Apec, Stocholm, 1995. 9. Bozkurt, Güvenç: ‹nsan ve Kültür, wefl. Remzi Kitabevi, Stenbol, 1996 10. Cegerxwîn: Folklora Kurdî, Stockholm, 1988 11. Ce’fer, Hecî: Heyranok Ji Keleporê Kurdî, wefl. Roflenbîrî Lavan, Hewlêr, 1989. 12. Celîl, Ordîxanê û Celîl, Celîlê: Zargotina Kurda I-II, wefl. Naûka, Moskova, 1978 13. Cindî, Heciyê û Evdal, Eminê: Folklora Kurmanca, wefl. Avesta, Stenbol, 2008 14. Cindî, Heciyê: Folklora Kurda, Amd. Frîda Hecî Cewarî, wefl. Limûfl, Yêrêvan, 2009 15. Cizîrî, fierefxan: Edebiyata Devkî û Sosyalîzasyon, wefl. Aram, Stenbol, 2011 16. Çîftçî, Tekîn: Kulam û Jin, wefl. Nûbihar, Stenbol, 2014. 17. Farqînî, Zana: Ferhenga Kurdî-Tirkî, wefl. Enstitûya Kurdî ya Stenbolê, 2004 18. Izady, Mehrard R: Kürtler, Bir El Kitab›, wer. Cemal Atilla, wefl. Doz, Stenbol, 2011 19. Kevirbirî, Salihê: Filîtê Quto, Bîst Kilam û Bîst Qewimîn, wefl. Do, Stenbol, 2009 20. Kiran, Eyüp: Dewrêflê Ewdî, wefl. Nûbihar, Stenbol, 2011 21. Kutlar, Mîthat: “Aflkla Örülmüfl Dörtlükler, Heyranok”, malpera Kurdica.com, 2014 22. Minorsky, Vlademir: “Kürtler” ‹slâm Ansiklopedisi, c.6, wefl. MEB, Eskîflehîr1997 23. Ong, Walter J: Sözlü ve Yazili Kültür, wefl. Metis, Stenbol, 2011 24. Orbelî, Prof.Î.A.: Li Muksê Folklor û Jiyana Rojane, amd. Sîna Hakan, wefl. Nûbihar, Stenbil, 2011. 25. Sadinî, M. Xalid: Heyranokên Kurmancî, wefl. Nûbihar, ç.2, Stenbol, 2011. 26. Secadî, Elaedîn: Folklora Kurdî, wer. Memê Mala Hinê, wefl. Perî, Stenbol, 2007. 27. Resûl, Î.Mistefa: Lêkolînewey Edebî Folklorî Kurdî, ç. 2, Bexda, 1979. 28. Yusif, Ebdurreqîb: “Kelepor”, Kovara Dengê Me, j.2, Stocholm, 1985. 29. Uzun, Mehmed: Dengbêjlerim, wefl. Îthaki, Stenbol, 2006. 30. Vilcheviskj, O.L: Kurd, Destpêka Dîroka Etnîkî ya Gelê Kurd, wer. Ziya Avci, wefl. Lîs, Amed, 2010. 31. Yildirim, Kadrî û Pertev, Ramazan û Aslan, Mustafa: Folklora Kurdî, Wefl. Zaningeha Artûklûyê, Mêrdîn, 2013. 32. Zero, Ehmed Ebdullah: Strana Lîrîkî Heyranok, wefl. Roflenbîrî Lavan, Bexda, 1987.

ÇÎROKÊN STRANÊN KURDÎ(2) Her wekî ku tê zanîn, di çanda Kurdî de cihê stranan gelekî mezin e. Ji dîlanan bigire heta flahiyan, heta civatan, gundî û bajariyên Kurd bi stranan kêfxwefl bûne, xemgîn bûne û tifltê ku di dilê wan de hebûye anîne zimên. Stranên Kurdî, ne dirêj in. Lewma gelekî caran em bes wan dibêjin û lê derbas dibin, lê her stranek bi çîroka xwe heye. Her stranek li ser qewimînekê, li ser bûyerekê hatiye avêtin, ji ber vê yekê jî ger mirov çîroka stranan nizanibe, stran bixwe jî nîvco dimînin; tehmsarikî dibin. Lewma me hewl da ku em bi dûv çîrokên stranên gelêrî bikevin. Li gundên Batmanê, em gund bi gund geriyan û me guh da gundiyan da ku em çîrokên stranan hîn bibin. Li jêr, ji van stranan û çîrokan dudu hene. Me ev stran û çîrok ji devê Xaltiya Xurbetê girtine û me qet li gotinên wan kêm û zêde nekirine. Wan bi çi awayî anîbin zimên me jî bi wî awayî ew qeyd kirine. Helbet ev stran li herêmên din jî tên zanîn û dibe ku li wan deran hinek versiyonên van çîrokan yên cuda hebin, lewma mirov nikare bibêje ev versiyon an jî yeke din çêtir e. Bes tifltê ku em dikarin bibêjin ev e: Ev her du stran û çîrokên wan li der û dora Batmanê, li gundan bi vî awayî tên zanîn û tên gotin. Di hejmara me ya yekemîn de me du stran pêflkêflî we kiribûn. Di vê hejmarê de jî du stranên me hene ku me li gundê fiikefta, ji devê Xaltiya Xurbetê girtine û em pêflkêflî we dikin.

S. Resûl CELALÎ

Xwesûyê Hêrila û maflalla û de gidî gidî xwesûyê Hêrila û maflalla kê digot xwesû nebafl e, Hêrila û maflalla û lê kin barê talafla Hêrila û maflalla û berê bidin van kafla , Hêrila û maflalla û de gidî gidî xwesûyê. Hêrila û maflalla berê bidin kadînê Hêrila û maflalla lê kin cilika mehînê, Hêrila û maflalla û de gidî gidî xwesûyê Hêrila û maflalla bangorê serê tûyê, Hêrila û maflalla yar xwesûyê xwesûyê. Hêrila û maflalla kê digot xwesû nebafl e Hêrila û maflalla û berê bidine van kafla Hêrila û maflalla û lê kin barê talafla Hêrila û maflalla û xwesûyan tevan gewlas (1) kin Hêrila û maflalla û li ava Botan derbas kin. (1) Wateya vê peyvê em jî nizanin çi ye. Me ji Xaltiya Xurbetê pirsî; lê ew jî nizane.(S. Resûl CELALÎ)

Çîroka vê Stranê ji Devê Xaltiya Xurbetê: Zemanê berê, hinê ku wan xwesûyan zulmê li bûkan dikirin, beroflê nedidan destên wan, nedihîfltin bûk xwarinê çêkin. Wan jî digot “xweziya xwesû tuneba, kewareka mewican hebûya, û bûk bi dilê xwe bûyana.” Ji ber ku xwesûyan nedihifltin ew têr bixwin, digotin xweziya xwesû tuneba û em bi dilên xwe bûyana. Bûkan dîwaran lê dikirin, xanî xelas dikirin, û êvarê dihatin digotin “Kanî flîv?” Xwesûyê

digot “De serê xwe deynin û razên, tiﬂtekî nabe, hûn ê çi bikin bi xwarinê, jixwe ciwantiya we besî we ye!” Wulo radizan. Heta sibê birçî, wulo radizan. Xwesûyan halo li me bûkan kiriye. Heta xeberan ji me bûkan re digotin di dilên xwe de. Newêrîbûn eﬂkere bibêjin, di dilê xwe de digotin. Ev zilmî û ev birçîtî dîtine van bûkan ji destên xwesûyan. Ji ber vê yekê ev stran avêtine ser xwesûyên wê dewrê.

Gulê Gur hatine malîno, gundîno ji Helebê (2) fiewqa Gulê wek luksoka rebê (2) (2) Bavê Gulê tufî ha li wechê te be (2) fiewqa Gulê wek luksoka rebê (2) Bavê Gulê çi tima ye, çi bexîl e, çi zeman e, çavên wî li cêbika min e Diya Gulê pir hêja ye pir hêja ye çavê wê li cuzdana min e Ez dirabim ew dirabe çavên wê li cuzdana min e. Ez dibakim, ew dibake welle ez Gulê ji bîr nakim Ez dibakim ew dibake welle ez ji Gulê têr nabim Min dive Gulê têr bibînim, dora Gulê vala nabe, vala nabe (2) Ax lê nema, lê nema lê Gulê (2) Bavê Gulê tufî li wechê te be (2) fiewqa Gulê wek luksoka rebê (2) Bavê Gulê tufî li wechê te be. Gur hatine, malîno, gundîno ji ezmanan (2) fiewqa Gula’m wek luksoka reban a. Ax lê were, lê were lê Gulê (2) Min divê Gulê têr bibînim, dora Gulê vala nabe, cotê zêran ji milên wê rakirine, rakirine Cotê zêran ji wê dikanê rakirine, rakirine Ez dibakim, ew dibake wele ez Gulê ji bîr nakim Ez dibakim, ew dibake bille ez Gulê ji bîr nakim

Çiroka vê Stranê ji Devê Xaltiya Xurbetê: Xwesûya Emîn dibêje çima Emîn jin aniye ser keça min. Dibêje ez ê wî bidim hunermendekî bila bi kemençê biavêje ser wî ku çima wî jin aniye ser keça min. Ez ê wulo bikim ku bila navê wî bi dinyayê bikeve. Emîn jî, dil berdaye Gulê, dibêje welle ezê wê bînim, tu çi bikî jî ez ê wê bînim. Bavê Gulê jî pere zehf dixwaze, qelend dixwaze. Diya Gulê jî, çiqas diçe ew dixwaze hinek pere jê bistîne. Dibêje heye ku keça me xweﬂik e, em ê jî pere bistînin. Emîn ji gundê Helbiyê ye, û Gulê jî ji Wîﬂiyê ye.

(2) Wateya vê peyvê em jî nizanin çi ye. Me ji Xaltiya Xurbetê pirsî; lê ew jî nizane.(S. Resûl CELALÎ)

Du eflîr û du heb jî paflayên wan hebûne. Ev herdu eflîr neyarên hevdu bûne. Paflayê eflîrekê ji eflîra din xûktî (xeracê) dixwe. Eflîra ku xûktî dide, dibêje em nikarin êdî xûktî bidin. Paflayê eflîra ku xûktî dixwe fermanekî ji wê eflîrê ra diflîne:

las bin. Ev rêya ku merivên pafla didin pêfliya pafla ji pafla ra pir giran tê. Pafla gellekî difikire ji nava vê meseleyê dernayê. fiêwirmendê eflîrê hebûye: Guriyê fiêwrê. Pafla dibêje hela ez bi Gurî jî biflêwirim ka Gurî çi rêyê dide pêfliya min.

Dibê (dibêje) yan wê paflayê wan xûktî biflîne, yan wê qîza xwe ji lawê min ra biflîne yan jî em ê herbê bikin.

Dibe êvar Gurî tê. Pafla vê meseleyê ji Gurî ra dibêje. Dibêje Gurî neyarê me flandiye ser min: Gotiye yan tu yê xûktî biflînî, yan qîza xwe ji lawê min ra biflînî yan jî em ê herbê bikin.

Ew paflayê ku xûktî ji eflîra din ra diflîne, ji wê eflîrê ditirse û pê jî nikare. Pafla difikire ku dikare çi bike, ji vî derdî ra çi dermanî bibîne. Bangî eflîra xwe dike, eflîrê li hev dicivîne, vê meseleyê bi eflîra xwe ra parve dike.

Gurî dibê paﬂayê min welle em nikarin pê ra herbê bikin, qîza te jî namûsa me ye li ﬂanê me nakeve ku em bidin û xûktî jî pir giran e, em nikarin bidin.

Dibê gelî eflîr, vî paflayê xûnxwar ji me ev tiflt xwestine, ka hûn dibêjin çi, em çer bikin?

Paﬂa dibê Gurî lê em çer bikin, qet çareyek tune ye?

Mirovên pafla dibên welle em nikarin pê ra fler bikin, xûktî jî em nikarin bidin ji ber ku malekî pir hatiye xwestin. Ya herî bafl ew e ku tu qîza xwe ji lawê wî re biflînî tu jî em jî ji vê belayê xi-

Gurî ji paﬂa ra dibê here cem Siltan Evdilhemîd ji xwe ra egîtan bîne em wisa herbê bikin. Paﬂa difikire dibêje welle Gurî gotin gotina te ye, ez ê weke te bikim.

Pafla radibe siwar dibe diçe cem Siltan Evdilhemîd. Sê rojan li wir dimîne, lê Siltan Evdilhemîd li karêwî napirse,nabêje ka ev pafla ji bona çi hatiye qesra min. Ê de ka koflka Siltan Evdilhemîd e ji hatin û çûyînê vala nabe. Pafla bala xwe didê ku wiha nabe ji qasidên Evdilhemîd dipirse; dibêje ka siltan çima li karê min napirse? Ev sê roj in ez li vir im, ez ê herim kar û barên min he ne. Di wî esnayî de Siltan çûye ser avê. Qasidê Siltan ji vî paflayî ra dibêje eger tu li vir bisekinî, tifltekî nexwî û venexwî Siltan wê li karê te bipirse, lê tu salekê jî li vir bisekinî heta tu bixwî û vexwî Siltan li karê te napirse. Li ser vê gotina qasid ev pafla êdî tu tifltî naxwe û venaxwe. Qasid çi tîne ber pafla, pafla naxwe û venaxwe. Rojek, dudu, sisê… Qasid bala xwe didê ku wiha nabe. Mejbûr dimîne dibê ka bêje karê te çi ye, tu bi çi minasebetê hatî vira? Pafla dibê welle neyarê me gaziyeke bi vî hawî, bi vî rengî ji mera flandiye, ez nikarim pê ra herbê jî bikim, ez hatime ku Siltan çend heb egîtan bide min ku ez pê ra herbê bikim. Qasid dibêje temam tu here sibê egît wê li dû te werin. Pafla tê malê, dibe êvar bala xwe didê ku wa ye du siwar hatin ber derî û peyabûn. Pafla dibê mala bavkê min flewitî! Em bi hezarane bi neyarê xwe nikarin, ma du siwar wê çi xweliyê li serê me bikin, wê ji me ra çi avê zelal bikin? Dîsa xulamên neyarên pafla tên. Dîsa jê ra dibêjin paflayê me gotiye yan xûktî yan qîz û yan jî herb. Hema ew herdu siwarên ku hatine ji cî radibin dibên lo heyran ji piran pir ji hindikan hindik, hema herb û herb. Herdu xulam radibin diçin vê meselê ji paflayê xwe ra yek bi yek dibêjin. Pafla dibê, wisa? Evana dibên wellehî me çawa ji te ra gotiye wisan e. Dibe êvar ev eflîra ku ferman ji wan ra hatiye bala xwe didê, Xwedê; tu nîflan nedî, li dora malên wan bi temamî kon hatine vegirtin. Edî dizanin ku neyarên wan in hatineherbê. Ev herdu siwarên ku hatine birayên hev in. Navê yê mezin Deyab e, navê yê biçûk jî Mîrza ye. Deyab ji Mîrza ra dibêje ne hêja ye ku ez li hespê siwar bim herim bi van ra fler bikim, hema tu siwar be here bes e. Mîrza li hespê xwe siwar dibe û dikeve nava vî miletî, wisa dike wan tarûmar dike. Herçî yê ku Mîrza

wan dikuje, herçî yê bi lingên hespê xwe ve difetisîne û diperçiqîne û herçî yê ku extirme (dîl digire) dike. Herçî yê ku sax difilitin jî diçin cem paflayê xwe, dibêjin pafla hal û hewal awiha, hema siwarek hat ket nava me, pirî me kuflt, ên sax jî extirme kir û bir, me pê nikaribû. Pafla diqehire. Dibê sibê bi pîrekan be, bi gedan be em ê gifl herin ser wan fler. Serê sibehê ev pafla û mirovên xwe car din diçin li dora malên wan konên xwe dikutin. Vê carê jî birayê mezin Deyab siwar dibe û dikeve nava wan. Lê dixe û lê dixe, evana bala xwe didinê ku bi Deyab nikarin pafla û leflkerên xwe direvin. Deyab dide pey wan diçe heta mala wan. Wana ji malê derdixe û tîne li berdestê paflayê ku ji bo wî hatine gaziyî dide tobekirin. Ev paflayê ku tobe dike ji paflayê din ra dibêje wehda min li ber destê Xwedê ew e ku êdî dewa min bi te ra tune ye. Pifltra rîspiyekî wan he ye, Wariflê Kal, Warifl tê wan li hev tîne. Îjar paflayê ku xwe avêtiye ber bextê van herdu xortan, dibê ka ez ê çi xelatê li van herdu xortan bikim, ka ez ê çi layiqê mêrxasiya wan û flanê wan bibînim? Ji miletê xwe dipirse. Miletê wî dibêje pez bide wan, deveyan bide wan, zêran bide wan. Pafla dibêje na heta ku Gurî neyê, ez bi Gurî jî neflêwirim ez tifltekî jî nakim. Dibê hela bila Gurî were çika ew ji me ra çi avê zelal dike. Gurî tê pafla ji gurî ra dibêje Gurî tu dibêjî çi, ez pez bidim van xortan deveyan bidim, ka hela tu çi dizanî di vê meseleyê da? Gurî hinekî difikire. Dûra dibê paflayê min ev her du mêrxas dikarin pez jî, deveyan jî, zêran jî, talanan jî xûk bigirin û ji xwe re biherin. Dibêje a çêtir ew e ku tu li hember vê mêrxasiyê herî destên birayê mezin(Deyab) maç bikî û jê re bêjî eger destûra te jî hebe ez ê qîza xwe jî bidim birayê te Mîrza. Pafla dibê erê welle Gurî gotin gotina te ye. Pafla diçe xwe diavêje destê Deyab destê wî maç dike, malavahiya wî dike û jê ra dibê eger destûra te jî hebe ez ê qîza xwe bidim birayê te Mîrza. Deyab dibêje hay hay, bila wek te be. Pafla radibe deveyekê tîne li ser piflta deveyê todê(cihê ku mirov li ser piflta deveyê lê rûdinê) çê dike, qîza xwe bi heft rengan dixemilîne,li deveyê

Peyayê wê Mîrza jê ra dibêje jinik edet û isûlên me he ne. Li gor edet û isûlên me, lazim e tu lêwik bibî daynî ser çoka kalê wî, kalê wî navekî lê bike. Jinik lawê xwe hildide, ê de dua kiriye ji bo lawê xwe lawik giran e, bi teqil e, canikê pê nikare. Hildide. Hildide datîne ser çokê kalê wî. Kalê wî dibê ji ser çokê min rake, dayne ser çokê apê wî Deyab. Canikê wî lawê giran hildide datîne ser çoka apê. Ap jî dibêje: Ne ji me ye; ne ji navê me ye, ne jî ji berata me ye. Jinik aciz dibe û car din lawê xwe hildide tê hundir. Tê hundir. Mîrza dibê çi nav li lawê min kirin? Jinik dibê welle min danî ser çoka kalê wî, kalê wî jî got dayne ser çoka apê wî. Min danî ser çoka apê wî. siwar dike, deveyê dide pêﬂiya siwaran û wan bi tevî herdu xortan bi rê dike. Siwar diherin. Pir diherin hindik diherin rastî guhereke mezzzin tên. Guher tijî qertel in. Siwar Ji hev ra dibêjin lo heyran ev çi ecêb e em rast lê hatin? Siwar bala xwe didinê ku teyrekî mezzzin xwe di jor da berda hat û ev qijik û qertelên ku li guherê ne her yek di derekê da revî. Ev keçika ku li ser toda devêye wexta ku sawa vî teyrî li ser wan qertel û qijikan dibîne, ji xwe ra duayan dike: Dibêje ya Rebê Alemê hêvî û hewara min ji te ev e ku tu lawekî wisa bidî min, çawa ku sawa vî teyrî li ser van qijik û qertelan heye, sawa wî lawê min jî wisa li ser Benî Adem hebe. Keçik diçe mala mêrê xwe, mehra wê dibirin, neh mehên wê temam dibin û keçik diwelide. Xwedê Teala jî duayên wê qebûl dike û lawekî didê. Deh roj, bîst roj, mehek derbas dibe kes navekî li vî lêwikî nake. Jinik diqîre, diqehire dibê qey ez xerîba we me lewma we navek li lawê min nekir? Va ye mehek derbas bû hîn ez navê lawê xwe nizanim, ma ev heqê Xwedê ye?

Apê wî jî got; ne ji me ye, ne ji navê me ye, ne jî ji berata me ye û min jî hilda ez hatim. Mêrê wê dibê peyyy wellehî min xeletî kiriye. Radibe deveyê tîne, toda wê li ser piflta wê çê dike, jinikê lê dike, lawê wê jî dixe hembêza wê û dibe. Mîrza deveyê dibe binya Kerbela’yê li ciyekî xewle dihêle û piflta xwe didê û diçe. Mîrza diçe deve jî ji xwe ra diçêre. Ê deve bilind e jinika reben nikare ji ser pifltê peyabe jî. Deve wisa diçêre heta ku diweste, dûra mexel tê û jinik jî ji ser pifltê peya dibe. Jinik bala xwe didê ku wa ye kaniyek li wê derê heye. Diçe ser kaniyê avê vedixwe û dide dergûfla xwe, dibîne ku ji dûr va koçeke pir giran ber bi kaniyê tê. Navê vê koçê-eflîra ku tê- eflîra Binîhîlalyan e. Ew jî eflîreke Ereban e. Ji koçê pîrekek pêflde tê ser kaniyê dibîne ku jinek û dergûfla wê li ser kaniyê ne. Pîrek ji jinikê ra dibê xwiflka min, diya min! Tu jin, hurmet bi tenê, li vê Kerbela’yê çi digerî, ma te rêya xwe flafl kiriye? Jinik ji pîrekê ra dibêje qet ne tu derdê min bipirse ne jî ez bêjim, ya ku hatiye serê min bila neyê serê kafiran. Pîrek hema bi lez û bez diçe cem paflayê êlê.

Jê ra dibêje paflayê min, welle jineke ter û can wa ye lawekî biçûk jî di hembêzê de ye, li ser kaniyê deveya xwe mexel kiriye û bi xwe jî rûnifltiye. Dûra pafla tê. Pafla ji jinikê dipirse: Qîza min tu kî yî, ji ku yî, li van deran çi digerî? Jinik dibêje qet kula min dernekin. Pafla dibêje de haydê em herin nav konan. Jinik dibê bi Xwedê ez nayêm nav konan, ez we nas nakim, ji ku dizanim hûn kî ne?

ma ji cî rabû got welle ez meta xwe jî nadim, hema paflayê we çi dike bila bike, bêminet e. Pafla(kalê Abûzêd) sê-çar xulamê xwe diflîne dibê herin talanê Binîhilalyan giflî bajon û bînin. Xulam tên talan dajon dibin. Pafla û eflîra wî dikin qareqar û li çokên xwe dixin dibêjin talanê me tev birin. Newêrin li pey talan bikevin jî. Abûzêd jî razaye. Jinik gazî lawê xwe dike, dibê Abûzêd Abûzêd! Abûzêd dibê ha dayê!

Paﬂa dibê tu qîza min ez jî bavê te, bi Xwedê tu yê werî û hildide dibe.

Jinik dibê hela rabe te êvarê li odeyê çi gotiye? Xelk hat talanê, mala kalê te tev bir.

Paﬂa jinikê dibe, jê ra konekî vedigire, wê û lawê wê tê de bi cih dike.

Abûzêd dibê dayê tu ji min ra tafltê dayne ez ê tafltê bixwim. Abûzêd tafltê dixwe li hespê xwe siwar dibe û li dû talan dikeve. Sawa wî wer pir e, ew hersê xulamên ku talan dibin ji sawa wî dibizin. Di dilê xwe da dibên lê ku Abûzêd li me derkeve!

Pafla dibêje navê lawikê te çi ye? Jinik dibê hîn me navek lê nekiriye. Pafla hema li pêfl kon dikeve bangî eflîra Binîhîlalyan dike dibê: Binîhîlalyanoo! Ji îro pêve navê vî lawikî Abûzêdê Binîhîlalyan e. Yanî ev lawik li Binîhîlalyan “zêde” bûye. Êdî jinik û Abûzêd jî dibin talên vê eflîrê û heyata wan wisa didome. Lawik(Abûzêd) dibe sê-çar salî bi qasî zarokekî deh salî pêflve diçe û mezin dibe. Qudrê Xwedê malbavana Abûzêd, ya rastî neyarê eflîra Binîhîlalyan e. Paflayê eflîra lêwik a rastî ji vî paflayê Binîhîlalyan ra bi xulamê xwe cabê diflîne: Dibê yan wê xûktiya heft salan biflîne, yan qîza xwe ji lawê min ra biflîne, yan jî em ê herbê bikin. Paflayê Binîhîlalya rûdinê û digirî. Dibê kî dikare bi van ra serî derxe, evana mala Siltan Ebdulhemîd in, Xwedê zor e ev zor in. Dibê ez nikarim bi van ra herbê bikim. Pafla dibêje ez xûktiya evqas sal nikarim bidim û bi wan ra nikarim fler jî bikim, wê çawa be? Abûzêd hema ji cî radibe dibê, ji van xulama ra dibê welle ez meta xwe jî nadim we, hema paflayê ji heft bavên xwe da bêminet e çi ji destên wî tê bira bike. Xulam radibin û diçin. Diçin cem paflayê xwe dibêjin welle pafla tifltên te ji me ra got, me eynî wisa ji wan ra got. Kesekî dengê xwe nekir. Paflayê wan jî hema rûnifltibû digiriya, lê lawikekî flefl û heft salî he-

Abûzêd xwe digihîne wan. Bi Erebî dibê: “Ircufl ji we ra?” yanî hûn dikarin vî talanî bibin? Ji wî talnî çend deveyan vedigerîne. Cardin dibêje: “Ircufl ji we ra?”hinek talanê din jî vedigerîne. Cara sisêyan dibê: “Ircufl ji we ra” temamê talanê vedigerîne. Hema çer xwe digihîne siwaran zimanê yekî ji kokê de diqetîne, çavê yekî jî dirijîne û lingê ê mayî jî diflikîne. Talan kom dike tîne ber derê pafla. Pir kêfa pafla tê. Dibêje hela li mêrxasiya vî lawikê ku me ji xwe ra li erdê dîtiye mêzekin! Lê li aliyekî jî dilê pafla pirtepirt e. Dibê wê neyar sibê dîsa werin talan bibin. Ew ê ku Abûzêd zimanê wî qetandiye direve diçe, lê dike nake nikare derdê xwe ji pafla ra bêje. Vir da wê da bi destan dide femkirin ku çavê hevalkî wî kor bûye, ê din jî lingê wî flikiyaye û herdu jî li çolê mane. Merivên pafla diçin digerin herduyê din jî dibînin û ji wan dipirsin: Kî bû, çi bû, çi qewimî, çi bi we hat? Ê kor bûyî dibê welle lawikekî flefl-heft salî bû, lê min nas nedikir. Ji yê lingflikestî dipirsin ew jî eynî tifltan dibêje.

Herduyan hildidin tînin malê. Kalê Abûzêd ê rastî, dibêje bila sibê herdu lawên Deyab(pismamên Abûzêd) herin ewî xortî bi saxî ji min ra bînin, hebe tunebe ew lawik ji hesinê kêra me ye. Çimkî dibê heta niha tu eflîra ku li hemberî me fler kiribe tune bûye. Dibê ew lawik hebe tune be ji dola me ye. fiibha wî çêdibe. Ji merivên xwe ra dibê we tu pîsiyek, bênamûsiyek nekiriye? Temam dibên na bi Xwedê me tu xerabiyek bi kesî ra nekiriye. Kalik dibê hûn ji min ra wî bi saxî bînin ez ê wî nas bikim. Herdu pismamên Abûzêd diçin meydana nêzî êla Binîhilalyan, bang dikin dibêjin: “Haho egîdek haho egîdek!” Li egîdan digerin û egîdan dixwazin. Jinik bangî lawê xwe dike dibêje lawo rabe kalê te digirî û qiyamet rakiriye, dibê bila rabe here fler, neyar hatine meydana êla me qîrî me dikin. Abûzêd radibe diçe heta êvarê bi herdu pismamên xwe yên ku nas nake ra fler dike, lê herdu pismam zora Abûzêd nabin. Heta êvarkî fler dikin, li gorî edetên xwe êvarkî çixareya xwe vêdixin û herdu alî jî diçin malên xwe, heta dotira din car tên li eynî ciyî pevdiçin. Kalê pismamên Abûzêd ji herdu nebiyên xwe ra xeberan dibêje. Dibê hûn dudu nikarin bi yekî. Bavê wan Deyab dibêje ez nikarim bi gede medeyan ra fler bikim. Dibê ez ê herim talanê Binîhilalyan giflî bajom, ez ê kidika(karik) kurmî jî li erdê nehêlim. Serê sibehê radibe diçe dikeve nava talanê wan. Dengê rima wî fenanî tava nîsanê, wîrewîr jê tê û talan giflî dajo. Pîrek digirîn, qiyametê radikin, dibêjin Deyab hatiye talanê me dibe kesekî ku li ber Deyab bisekine jî tune ye.

Jinik ji lawê xwe ra dibêje Xwedê kir ku bayê te li wî siwarî hat tu wî bikujî. Çima ku Deyab ji lawê wê ra gotiye; ne ji me ye, ne ji navê me ye, ne jî ji berata me ye. Jinik di dilê xwe da dibê wî em bi çolan xistin, perîflan kirin.Rasterast ji lawê xwe ra meselê nabêje ku ew apê te ye, wiha wiha aniye serê me. Dibê ku te karibûye bikuje, ku te nikaribî bikujî jî wî birîndar bike. Dilê wê ji Deyab dagirtî ye. Abûzêd xwe digihînê. Herdu li hev dixin, Abûzêd pifltê jê distîne. Deyab direve lêwik li pey dikeve. Deyab xwe digihîne perê gund, konê pîrekê li perê mala ne. Deyab xwe diavêje konê pîrê. Abûzêd rima xwe diavêje kon, wexta ku rima xwe dikiflîne dibîne ku serê rima wî bi xwîn e. Tê malê dibê dayê welle hey min ew birîndar kiriye, de êdî ku dera wî ye ez nizanim. Tu nabêjî rim li çavê apê wî ketiye, çavê wî rijandiye. Serê sibê Deyab ji Mîrza, bavê Abûzêd ra, dibê na na, wiha nabe. Bi fler û lihevxistinê em bi vî lêwikî nikarin. Dibê tu hersê keçan bixemilîne (yek keça Deyab e, yek keça Mîrza ye-xwiflka Abûzêd-, yek jî xwiflka wan e, meta Abûzêd e.), li deveyê siwar bike, bibe li meydana ku hûn lê fler dikin dayne. Dibê Abûzêd cahil e, bîlmez e. Xwedê bike ku hiflê wî di ser keçikan da çû, tu lêxe wî bikuje. Bavê Mîrza dîsa dibê tu wî nekuje ji min ra bi saxî bîne. Ew lawik bibe nebe ji hesinê kêra me ye, ne xerîb e. Wexta ku Abûzêd li hespê xwe siwar dibe, de hiflk bi dêqla (dêl) hespê digire û hespê flûnda kafl dike. Abûzêd dibê dayê çima tu nahêlî ez herim? Dê dibêje lawo ji bo Xwedê tu wî siwarî nekujî. Heke tu dikarî wî bigire bi saxî ji min ra bîne. Wa ye li wir keçik hene tu li wan nenihêre hiflê xwe nede ser wan keçikan.

Diya Abûzêd gazî dike dibêje kurê min rabe. Dibêjin egîdek hatiye talan giﬂ biriye. Li kalê te ﬂîn e, dibê bila rab li pey bikeve.

Abûzêd diçe li meydanê heta nîvro ﬂer dike. Nîvrokî piﬂtê ji bavê xwe distîne, Tîne dest û lingên wî girê dide, bavê xwe li ser hespê dide ber xwe û hildide tîne malê. Her sê keçik jî li pey wan tên hundir.

Abûzêd radibe taﬂtêya xwe dixwe, li hespê xwe siwar dibe û li ﬂopa talan dikeve.

Abûzêd dibêje dayê min ji te ra ew siwar hêsîr girt û anî; êdî tu wî dikujî, tu dihêlî, tu çawa dikî tu dizanî.

Dê tê hundir dibîne erê ku wa ye ew siwar Mîrza’yê mêrê wê bi xwe ye.

Paﬂa dibê eger tu bikaribî vê qenciyê ji me ra bikî wê baﬂ bibe.

Jinik dibê Mîrza!

Abûzêd wan li hev tîne. Ji mala kalê xwe yê rastî ra dibêje viya ez xwedî kirime, mezin kirime. Divê ji îro pê ve hûn ê ji vê malbatê ra neyartiyê nekin. Kî ji we destê xwe dirêjî wan bike, ez li piﬂta wan im, hûn wiha bizanibin.

Mîrza dibê ha! Dibê ew lawikê ku te pê ra fler dikir tu dizanî kî ye? Mîrza dibê ma ez ji ku dizanim kî ye? Jinik dibêje ew lawika, ew ê ku ne ji we, ne ji navê we, ne jî ji berata we ye. Ez jî pîreka te me. Mîrza dibê rast? Dibê erê welle rast. Mîrza dibê ya Rebî flikir ji me ye ne ji eflîreke din e. Pifltra her du ji xwe ra rûdinên û dikevin xeberdanên kûr. Qîza Deyab wexta ku wan bi vê rewflê dibîne, da û delingên xwe hildigire û gaziyê dibe ji mala kalikê xwe ra. Dibê ew ê ku çavê bavê min rijand, ew bû lawê Mîrza, û ji xwe ra tev bûn ên hev çûn. Kalik (pafla) dibêje lê Mîrza çer bû? Keçik dibê lawik lawê Mîrza ye. Kalik dibê flikir ku ji me ye, ne yê xelkê ye. Abûzêd tê hundir. Ji diya xwe ra dibêje te ji min re got here ji min re hêsîran bigire, bîne. Min girtin, anîn te jî wa ye daye kêleka xwe, hûn ketine galgala. Diya wî dibê lawo hela were. Meseleyê dirêj û dirêj jê ra dibêje. Dawiyê da dibê ev bavê te ye. Abûzêd radibe diçe cem wî kalê xwe yê ku ew xwedî kiriye.

Abûzêd mala xwe bar dike, diya xwe jî hildide diçe mala kalê xwe yê rastî, lê apê wî yê ku Abûzêd çavê wî rijandiye jê xû (xûy)dike. Dibê him çavê min rijandiye him jî hatiye di mala min da rûnifltiye. Ap li Abûzêd meneyan digere. Apê wî dibê bila here ji min ra “Hespê Eflqerîcewzed” bîne ku ez wî bibexflînim. Eflqerîcewzed hey gawir be hey misilman be jî paflayekî ser pozê xwe ra ye. Dibê çawa tîne bila bîne lê bila bîne ez ê wî efû bikim. Abûzêd dibêje bira be. Ez ê herim û wî hespî jê ra bînim. Abûzêd radibe dihere. Dihere lê dibêje ka Hespê Eflqerîcewzed çawa ye, li ku derê ye, ez ê çawa wî bibînim û bînim? Diçe. Kêm diçe, zêde diçe, diçe nêzî êla Eflqerîcewzed dibe. Li vî alî dipirse li wî alî dipirse. Xelk jê ra dibêje welle qîza Eflqerîcewzed filan wextê, hesp tîne li ser filan golê av dide û dibe. Abûzêd diçe nêzî wê golê xwe li binê pirê li keçikê dide telê. Dibê ku wê hesp anî ez ê bi awayekî jê bistînim û bibim. Keçik hesp tîne ser avê. Sê heb neyarên bavê wê tên pêfliyê ku keçikê birevînin û xerabiyê pê bikin.

Dibê kalo!

Evana tên dest diavêjin keçikê. Keçik diqîre, eman, gidî, hewar!

Kalo dibê ha ezîzê min.

Evana dibêjin welle em ê te bibin.

Dibê hal û hewal awiha awiha. Ew mêrikê ku min hêsîr girt û anî bavê min e.

Keçik jî dibê lawo hêvî û gumana min ji Xwedê ku Abûzêdê Binîhîlalyan li we derkeve. Wê jî navê Abûzêd bihîstiye.

Paﬂa li ser vêgotinê ji halê xwe ra digirî. Dibê lê tu herî em ê çi xweliyê li serê xwe bikin? Abûzêd dibê naaaa. Ez nahêlim ku kes qarmîﬂê we bibe. Dibê ille ez ê we li hev bînim, di nava we da lihevhatinekê çê bikim.

Deng diçe Abûzêd. Abûzêd sê caran bi xwe bi xwe ra dibê lawo ma wa ye ez hazir im û deng jî tê min. Ez çi xwe pîs dikim ji bo hespekî. Hema ji cî radibe dajo ser wan, her sê siwaran jî dikuje. Xwe bi keçikê

dide nasîn û dibêje eger ku tu bidî min ez hatime ku hespê bavê te ji apê xwe ra biherim(bibim). Keçik dibêje ku ez hespê bavê xwe li vir bidim te, navê bavê min ê pê xira bibe. Xelkê bêje qîza Eflqerîcewzed hespê bavê xwe bir, bi destê xwe da hinekan. Ji Abûzêd ra dibê wiha nabe. Ez ê herim malê, biflev saet di heyfltan de dora nobedariya hesp a min e.Tu wê wextê were ez ê hesp zîn û gem bikim û bidim te. Wext derbas dibe nobedariya bavî diqede, a birê diqede, dor tê ya keçikê. Abûzêd wexta ku keçikê gotiye di wê wextê de tê ber derî. Çîpizekî(peyînekê) li deriyê ciyê ku keçikê terîf kiriye dixe, ji keçikê ra dibê ez hatim. Keçik jî hespê mitih(amade) dike, zîn û zengû dike û didê, lê ji Abûzêd ra dibêje gere tu zengûyê nedî hesp; ger tu zengûyê bidiyê, hesp pir tor e wê te li erdê bixe. Abûzêd diçe. Diçe lê bi gotina keçikê nake hesp zengû dike û hesp serî jê distîne û wî li erdê dixe. Hesp tê ber deriyê xwediyê xwe dihîfle, erdê pîkol dike. Bavê keçikê çawa ku hîflehîfla hesp dibihîze ji nav nivînên xwe qîl dibe û direve ber qêpî(derî), bala xwe didê ku wa ye hespê wî bi zînê xwe û gema xwe li ber qêpî ye. Ji qîza xwe dipirse: Keçê ev hespa ji ku da tê, ev çi mesele ye? Qîzik dibê ez nîzanim, haya min jê tune ye. Dibê keçê wa ye hesp mitih kiriye, bi zîn û gem e. Hebe tunebe te daye hinekan. Keçik dibêje welle bavo ez çi ji Xwedê çi ji te veflêrim. Hal û meselaya min hesp û peyayên neyarên me ev û ev. Ne ji bo hespî, hatibûn ku min birevînin û bi min ra faela xirab bikin. Di wê wextê de Abûzêdê Binîhîlalyan li me derket. Abûzêd ew hersê kuflt û ez jî xilas kirim. Bavê wê dibê Abûzêd ji bo çi li wir bû? Keçik dibê Abûzêd jî seva(seba) hespê te hatibû ku ji apê xwe ra bibe. Min jî ji ber vê êligaya (qenciya) wî hesp dayê û wî hesp bir. Hesp herhal di rê da ew li erdê xistiye û vegeriyaye. Bav dibê madem ku Abûzêd neyarên te kuflt û tu jî

xelas kirî, te bihata ji min ra bigota min ê hesp jî bidayê tu jî bidayê. Dibê keça min tu bawer bikî eger tifltek bi Abûzêd were tu sax ji destê min nafilitî. Ew hîna li ser vê meseleyê xeber didin bala xwe didinê ku wa ye Abûzêd hat. Bav meseleyê carekê jî ji Abûzêd guhdarî dike. Jê dipirse: Çi bû, çi qewimî? Abûzêd dibê min hesp rehwan kir, hespê ez li erdê xistim; lê tifltekî min tune ye, ez silamet im. Pifltî van gotinan ji Abûzêd ra dibêje helal be ji mêrxasiya te û ji flanê te ra. Dibê ez qîza xwe jî hespê xwe jî,her duyan jî didim te. Hema Abûzêd li hesp siwar dike û qîza xwe jî li terkiya wî dike û wan diflîne. Abûzêd ku hinekî hespê dajo dibê heyran ev hesp û Deyab! Dibê bi Xwedê Deyab ne layîqê vî hespî ye. Hema ev hesp layîqê min e, ez wî nadim Deyab. Abûzêd tê malê. Deyab bala xwe didê ku erê, hesp hespê Eflqerîcewzed e. Lê Abûzêd dibêje ez hesp nadim te. Deyab dibê tu çawa nadî? Dibêje welle nadim. Deyab li ser nedayîna hesp zeftir ji Abûzêd xû dike. Dibê heyran evî çavê min rijand, hesp jî anî nade min, ê ez pê nikarim jî. Hema wisa di agirê xwe de diflewite. Diya Abûzêd keçikê li lawê xwe mehr dike. Navê keçikê Arya ye. Dem û dewran derbas dibin, li welatê wan wexteke dirêj baran nabare. Sal iflk(hiflk) û zuha(ziwa) derbas dibe û hebek flilî ji ezmanan nayê xwarê. Ê Binîhîlalyan pirin pêka xwarin û vexwarinê nayê. Serkêflên eflîrê li hev dicivin, dibêjin me bizanîbûya erzanî li kalî (kîjan alî) he ye, em ê li wî aliyî biçûna. Dibêjin ka hela em bi Guriyê fiêwrê biflêwirin ew çi rêyê dide pêfliya me. Bangî Gurî dikin û jê dipirsin. Gurî dibêje çar deveyan bînin mexel bikin. Berê yekê bidin Bayê Kur, Berê yekê bidin bayê Xerbê, berê yekê bidin Bayê Jêrîn û berê ya din jî bidin

Bayê Qulbê, lê belê dibêje deveyan edal bikin yanî lingên wan girê bidin ku ew nikaribin rabin ser xwe. Serê sibê rabin mêze bikin wecê kîjanî xwefl be, kîjan kayîna xwe dike hûn bizanibin ku erzanî li wî aliyê ku berê wê deveyê lê ye, li wî aliyî ye. Serê sibê radibin dibînin ku weca sê deveyan xerab e, pirçûk dane, lîçik bi pozê wan ketiye, lê ya ku berê wê di Bayê Xerbê da ye kayîna xwe dike û weca wê jî bafl e. Welle dibên erzanî hebe tune be li vî aliyî ye. Paflayê êlê sê-çar siwaran diflîne, dibê hela herin mêze bikin ka ciyê ku erzanî lê ye dûr e nêz e? Yeka din jî dibê ciyê waran bibînin ku em lê konan vegirên. Abûzêd, Bêcem, Rostem, Ûnis û Mer’î, evana merivên hev in. Her pênc jî xortê ser pozê xwe ra ne. Evana siwar dibin û diherin. Pir diherin, hindik diherin, êpê(gellek)dûr dikevin. Rastî êleke mezzzin tên, dibînin ku li vê derê pere he ye, erzanî he ye, xêra Xwedê ye. Navê êlê jî Êla Qiralê Hêwir e. Ev xortana li mêraniya xwe naynin ku ji êlê bipirsin ka em li rex we konan vegirin an na. Dibêjin de ka em li dewsa waran bigerin cihekî xwefl bibînin û konên xwe lê vegirên. Baran jî pir dibare. Evana hema di nava avê ra derbas dibin. Bêcem maqûlê wan e, hinekî jî pozbilind e. Ew seva ku flil nebe di serserê keviran ra dîçe. Navê qiralê êlê, Qiralê Hêwir e. Ji qiral ra xeberê dibin. Dibên çar-pênc xort hatine di nava êlê de digerin. Qiral dibîne ku Bêcem di serserê keviran ra dihere. Dibê hebe tune be maqulê wan ew ê hanê qure û li ser pozkê solan dimefle ew e. Qiral Bêcem digire û diavêje zindanê. Hevalên Bêcem ji destên qiral xilas dibin û diçin malê. Evana diçin malê. Ji vana dipirsin: Lê ka Bêcem? Evana dibêjin welle Qiralê Hêwir girt, hey kuflt hey çer kir em nizanin. Dibên ew cihê ku hûn qal dikin û dibêjin erzanî he ye dûr e yan nêzîk e?

Evana dibêjin welle pir dûr e. Dibên wisa dûr e êdî jinên xerîban bidin wan û ên xwe jî ji wan bistînin. Yanî dibe ku êdî kes qewmekî xwe nebîne. Êdî em vî welatê xwe nabînin, ewqas dûr e. Dikeve bîra Abûzêd ku pîreka wî jî xerîb e. Abûzêd radibe pîreka xwe jî diflîne mala bavê. Eflîr bi tevahî jinên xwe yê xerîb diflînin mala bavên wan, ên xwe jî ji cem xerîban tînin. Malên xwe bar dikin û diherin. Pir diherin hindik diherin, Abûzêd li flanê xwe danayne. Dibêje welle ez ê li dû pîreka xwe bikevim, wê bînim. Êla Abûzêd koç dike û berbi cihê erzaniyê diçe. Abûzêd jî Ûnis û Mer’î hildide li dû Aryayê dikeve. Qudrê Xwedê diçe gundê xezûrê xwe, dibîne ku xezûrê wî Arya daye lawê Qiralê Hêwir û daweta jina wî û lawê qirêl li dar e. Abûzêd tê li mala jineke pîr peya dibe. Vir da wê da dipeyivin. Abûzêd ji pîrê dipirse: Pîrê qet li gundê we çi heye çi tune ye? Pîrê dibê çavê min birije ji Abûzêdê Binîhilalyan ra. Abûzêd pîreka xwe vegerandiye mala bavê, bavê jî daye mêr, lê dibêje Jinikê(Aryayê) fîncan têje jehr kiriye û daye ber xwe, dibê hema hûn werin min siwar bikin ez ê vê jehrê vexwim û xwe bikujim. Abûzêd dibê pîrê ez Abûzêd bi xwe me. Ez hatime ku pîreka xwe bibim. Dibê pîrê em çawa bikin ku xwe bigihînin Aryayê? Pîrê dibê welle ev heft roj in fîncana jehrê li ber e, hema kî nêzîk bibê wê jehrê di ser xwe de bike. Abûzêd difikire, dibê pîrê hela pelokekê(helaw) çêke, vê gulîska min jî têxe nava pelokê û bihere hinda Arya’yê. Eger Arya gulîska min bibîne wê nas bike. Pîrê hema zûzûka pelokê çêdike û hildide diçe hinda Aryayê. Arya dibê pîrê eger tu yek lingekî jî ber bi min werî ez ê vê jehrê vexwim. Pîrê dibêje Arya tu yê bi wê hesreta dilê xwe bikî eger tu vê pelokê naxwî jî hema tiliya xwe têke navê, bibe û bîne. Arya li ser hisehisda dikeve(têgihîflt). Pelokê hildide û

tiliya xwe di nav da dibe û tîne. Di nava pelokê da gulîska peyayê wê derdikeve û Arya gulîskê nas dike. Arya dibê pîrê ez qurbanê, xwediyê vê gulîskê li ku ye? Pîrê dibê wa ye li mala min e. Dibê pîrê tu yê çer min bigihînî wî? Pîrê dibê ma ez ê çer te bigihînimê, ez ê li çareyekê bigerim. Arya wê pelokê temamî dixwe. Cab diçe ji bavê Aryayê ra dibêjin ku Aryayê xwarin xwar. Ji flabûna xwarina Aryayê lingên bavê wê ji erdê nagirin. Qîzeka pîrê, yeka xama hebûye. Pîrê tê malê hahankava kincên qîza xwe li pismamê Abûzêd, Mer’î dike. Mer’î hildide tê nava dawetê. Dibê hela hilî hilî wê da herin, ez qîza xwe bibim cem hevala wê hela hevala xwe nayîne rê. Dibêje sibê wê siwar dikin lê, hîn nehatiye rê. Mer’î bi vî awayî diçe cem Aryayê. Ew û Aryayê kincên xwe li hev diguherin. Mer’î li dewsa Aryayê rûdinê, pîrê Aryayê hildide û dertê. Dibêje keça min Arya aniye rê, wê Arya sibê siwar bibe. Pîrê Aryayê tîne dide Abûzêd. Abûzêd Arya û pismamê wî Ûnis dikevin flopa koçên xwe û diçin. Dibe sibe Mer’î, kurapê Abûzêd, siwar dikin; wî dibin di mala qiral dapeya dikin. Êvar tê zava derbasî cem bûkê dibe. Bûk li zava meneyan digere û bûk û zava li hev dixin. Li hev dixin lê zora zavê li Mer’î nayê, pê nikare. Mer’î hema dest û lingên zavê girê dide û wî li wir datîne. Bixwe jî li dewsa xwe, li ser ciyê bûkê rûdinê, lê Mer’î hey xwe giran dike ku Abûzêd û Aryayê, xwe xelas bikin. Dibe sibe tên odeya bûk û zavê bala xwe didinê ku zava dest û pêyên wî girêdayî li erdê ye, bûk jî li ser cihê xwe rûnifltiye. Bavê zavê tê dibê kurê min te çima pê nikarîbû? Zava dibê welle bavo hukmê wê ji ê min zêdetir e, ez pê nikarim. Dibe flev dîsa bûk û zava li hev dixin û li ber hev didin heta sibê. Zava dîsa bi bûkê nikare. Bavê zavê dibîne ku wiha nabe, li çareyekê digere.

Di dawiya dawin da ji kurê xwe ra du heb dirêfla çê dike: Yekê ji hesin çê dike, a din jî ji jehrê çê dike û tîne dide lawê xwe. Ji lawê xwe ra dibêje wexta ku hûn xîçkî hev bûn (pevçûn) vê dirêfla hesin li piflta bûkê bixe. Hey pîrek be ji xwe wê pê ra sist be; hey peya (mêr) be jixwe wê qet bi xwe dernexe, tu wê wextê dirêfla jehrê jî lêxe û wî bikuje. Dibe êvarkî dîsa bûk û zava dest bi flerê xwe dikin. Zava wek gotina bavê xwe berê ewil dirêfla hesin li piflta bûkê dixe; lê bûk nehermetê qet di xwe dernaxe, qet natewe jî. Zavayê parsûxar hema dirêfla jehrê derdixe û lê dixe. Mer’î birîndar dibe. Mer’î hema zûtirkê dest û lingên wî girê dide û direve. Direve bi awayekî birîndar xwe digihîne hevalên xwe. Hevalên wî dibên Mer’î tu bafl î? Mer’î dibê welle zavê dirêja jehrê li min xist û Mer’î di rê da dimire. Evana cinazê Mer’î jî diavêjin ser piflta hespî û diçin cem koçên xwe. Dibînin ku wa ye koçan mal danîne û bi cih bûne. Eflîr dibê le ka Bêcem? Abûzêd dibê qiral Bêjem girt û avête zindanê. Bêcem maye di zindana Qiralê Hêwir da. Tu nabêjî dilê qîza qirêl ketiye Bêcem! Qiral bi vî hal û hewalî dihese. Qrêl diqehire keça xwe ji koflka xwe derdixe. Dibêje tu ku da diçî here. Tu parsê dikî, tu recûyê dikî, tu çawa dikî bike, gor û cehnema te kirî! Qiral ji eflîra xwe ra jî dibêje heke qîza min hate malên we, hey germî be kevçiyekî, hey nan be pariyekî bidinê. Wê xwedî nekin. Keçik diçe parsê dike. Wê parsa ku dike jî bi temamî naxwe dibe dide Bêcem, pê Bêcem xwedî dike. Keçik her cara ku diçe ba Bêcem jê ra dibêje tu yê min mehr bikî. Bêcem jê ra dibê heta stêrkên ezmanan neyên erdê, yanî heta eflîra min neyê min xilas neke ez te mehr nakim. Dibe êvar keçik li guhera nêzî gund dinihêre, stêrk li ezmanan çere(çawa)ne li erdê jî agirê eflîra Bêcem were ye. Keçik direve cem Bêcem. Dibê Bêcem Bêcem Mizgîniya min li te, dibê welle stêrkên ezmanan hatin erdê.

Bêcem dibê wey mizginiya te ya xêrê. Ji keçikê ra dibêje ew xwarina ku tu ji min ra tînî têra min nake, ez pê têr nabim. Sibê here nava wan eflîra min ji min ra hinekî zêde xwarinê bîne. Keçik serê sibê diçe nav malên eflîra Bêcem. Eflîr jî dibêje Bêcem kufltine, em ê xêratên wî bidin. Pez ser jê kirine, goflt qelandine, li ser birinc tije gofltên berindiran kirine li bendaxwarina civatê ne. Keçik diçe cem wan dibêje ez jin im, esyetek(esûtek-jina belengaz)im, bêxwedî me li parsê digerim hema we çi daye ez razî me. Pîrekên li ber sîtilên qeliyê hema heska xwe di nava goflt û birinc da dikin ku jê ra qazikekê dagirin; keçik dibêje na na na.

Ev heft sal in ez ji banê bilind hatime xwar, (yanî ji koﬂkê hatime avêtin) Ez xwedî dikim Bêcem xwarziyê Rostemê Zal. Hema Rostem ﬂelmaqê li keçikê dixe dibê te got çi hela cardin bêje car din bêje. Keçik cardin dibêje: Ez a pengezar, Xwediya cilên rengezar, Ev heft sal in ji banê bilind hatime xwar, Ez xwedî dikim Bêcem xwarziyê Rostemê Zal.

Eza pengezar,

Evana hema xwe hazir dikin, keçik rê nîflanî wan dide. Eflîr hema bi lez û bez diçe Bêcem ji zindanê derdixe. Keçikê li Bêcem mehr dikin û wî nanegofltê dixin nanegoflta deweta Bêcem û qîza Qiralê Hêwir.

Xwediya cilên rengezar, (yanî ez berê di koﬂkan da bûm)

Çîroka me li diyaran, hezar rehmet li dê û bavên guhdaran, ji xeynî ﬂeytanê qulên dîwaran…

Evana dibêjin çima çi bû? Keçik dibêje:

Cay beno cay çinî beno, yew cenîki bena. Ina cenîki ocaxkor a, gedeyê ca nêbenî. Rojê ﬂona yewî ra persena. Vana: - Gedeyê min nêbenî, ez qayil a gedeyê min bibî, ez xo rê se ka?

- Çir çir, çîrika xo ver Heppolekî dano. Heppolek rayna flono hênîyî ser xo fluweno. Rayna flono sayêri ser sayan çîneno, weno. Ewneno yew pîriki yena binê sayêri. Vana: - Heppolekê min ay çi yo, ti xo rê se kenî?

Ti ra vanî:

Heppolek vano:

- fio xo rê tay heban bigirêni, deki kergula, têflani, têflani, to rê benî gedeyî.

- Ez xo rê sayi çînena, wena.

Cenîka to wardana flona keyeyê xo. Tayê heban vejena girênena, dekena kergula, têflanena, têflanena, ewnena ke hebîkê ja pêro benî gedeyî.

- Hele ka yew bidi pîrikta xo zî.

Nê gedeyê ja dekenî têmîyan hergû yew aye ra çî wazeno. Cenîki hêrs bena, çuwa gêna dekewena mîyan, jînî pîrin kiflena. Yew mîyanî ra remeno, xo dekeno solî mîyan, xo limneno. Û cenî mêrdeyê xo rê werd hedirnena û vana: - Lawoo! Inka nê werdî kam beno mêrdekî, min enê pêro zî kifltî. Mêrdek flîyo citi, veyflan o. Ewnena ke solê mîyanî de yew veyn deno, vano: - Ez wîyta da, dayê werdê bawoyî ez bena. Cenîki vana: - Wîîî! Heppolekê min ti yî ti weyra dî? Heppolek vano: - E. Maya cey vana: - De enê nanî bigêri, biberi pêrdê xo. Heppolek nanê xo gêno flono pêrdê xo het. Vano: - Bawo nameyê nê gayandê ma çi yo? Pîyê cey vano: - Nameyê yew çîro yo, yew vîro yo. Heppolek vano: - E, e çîro vîro, çîro vîro.

Pîriki vana: Heppolek çîneno dano bide. Pîriki vana: - Willa a kewti çamûrî mîyan, yewna bidi. Heppolek yewna çîneno dano bide. Pîriki vana: - Willa a zî kewti gîyî mîyan. Vana yewna bidi. Heppolek dano. Pîriki vana: - A zî kewti mîzi mîyan. Vana a gili nimiz biki wa pîrika to xo rê biçîna. Heppolek gili nimiz keno, pîriki ningi ba cêro bena, cey dekena pêlektê xo mîyan, cey gêna flona. fiona, flona, flona rafltê tayê fliwaneyan bena. fiiwaneyî persenî vanî: - Ay çi yo to xo rê wegiroto? Pîriki vana: - Çî çîn yo, pîriki vana hele tay flitî bidoflî bidî pîrikta xo, wa xo rê pîrikta flima bora. fiiwaneyî flonî de rê flitî doflenî danî bide, pîriki wena. fiiwaneyî flonî pey di pêlekê ca akenî, Heppolekî ti ra vejenî û pêlekê ca kerreyî û teluyî dekenî. Pîriki pêlekê xo wegêna flona. Ewnena ke yew çî ti ra flono. Akena ki Heppolek tede nîyo. Cadê cey kerreyî û teluyî tede yî. Vana:

Çîro vano:

- Wîîî! Înê qebraxan min xapînay, Heppolekê min pêlekî ra veradawo.

- Vir vir vir, çir çir çir, çîrika xo ver Heppolekî dano.

Heppolek rayna ﬂono pêrdê xo het. Vano:

Pîyê cey vano:

- Bawo nameyê înê gayandê ma çi bîyî?

- De Heppolekê min de ﬂo ay hênîyî ser ro xo biﬂuwi.

Pîyê cey vano:

Heppolek vazdeno flono hênîyî ser, xo fluweno. Vîneno ke yew sayêri hênîyî ser ro ya, piro say a. Heppolek vejîno sayêri ser sayan çîneno, weno. Û rayna flono pêrdê xo het. fiono gayî het. Vano: - E çîro vîro, çîro vîro. Na ray vîro vano:

- Yew çîro yo, nameyê yew vîro yo. Vano ti cay nêvajî çîro vîro, çîrika xo ver to denî. Heppolek vano: - E e çîro vîro, çîro vîro. Çîro û vîro rayna çîrika xo ver bide danî. Rayna beno çîrika vengi. fiono hênîyî ser ko xo bifluwo. Xo fluweno, rayna flono sayêri ser, xo rê sayi biçîno.

Pîriki rayna yena. Vana:

- Wax wax wax! To se kerd?

- Heppolekê min ti xo rê sayêri ser ro se kenî ?

Heppolek vano:

Hoppelek vano:

- Çi yo pêrê se bîyo?

- Ez xo rê sayi çînena.

Pîriki vana:

Vana:

- Lajê min to qey Fatma werdi? Ti senî ﬂîyî pirda (tavan)?

- Yew pîrikta xo rê zî biçîni. Heppolek çîneno dano bide. Vana: - Kewti çamûrî mîyan. Vana hele yewna biçîni. Heppolek dano bide. Vana: - Willa kewti gîyî mîyan. Vana willa yewna biçîni. Heppolek rayna yew dano bide. Vana: - Wila kewti mîzi mîyan. Vana ay gili nimiz biki wa pîrika to xo rê sayi biçîna. Heppolek gili nimiz keno. Pîriki ningi ba cêro bena. Cey dekena pêlektê xo, flona. fiona flona, flona rayna rafltê fliwaneyan yena. fiiwaneyî vanî: - Pêrê pêrê bê ma to rê flitî bidoflî, bori. Pîriki vana: - Ney. A vana ney flima min rayna xapînenî. Ez nîna flima het. Pêlekê xo gêna flona keyedê xo. fiona ke verika ca Fatma berî ver da. Heppolekî gêna bena dekena yew kewrî. Cey weyra qeyta kena, qelew kena ke boro. Wir ro flona yena. Vana hele ez biewna qelew bîyo, nêbîyo. Heppolek ray boça merrî dano bide, a destê xo panena. Vana willa qelew nîyo. A rayna flona yena, vana hele ez biewna Heppolek qelew bîyo nêbîyo. Her ewnayîfl di Heppolek çîyna dano bide, pîriki xapîneno. Yew lulîya pîriki est a, gêna flona, flona cenena. Û vana: - Yew bûk yew bili, yew bûk yew bili, yew bûk yew luli. Luli dana Fatma gêna. Fatma dana berx gêna. Berxi gêna dekena zere qeyta kena. Rojê verg yeno berxi weno û Heppolek maneno. Heppolek zî flono Fatma sere birneno, tencira ser neno, ja pewjeno weno. Ti ra pey pîriki yena. Ewnena ke tencira di memikê Fatma tena tencira di mendî.Vana:

Heppolek vano: - Min xo rê yew dewqi suri kerdi, binê lingandê xo nay. Yew pisti(flîfl) surî kerdi, vîyedê xo ro kerd. Û yew tencira surî kerdi , min xo ser ro norî kerdi û ez ameya pirda. Pîriki zî dewqi suri kena binê lingandê xo nena û pistî suri kena, vîyedê xo ro kena. Ew tencira suri kena, xo ser ro norî kena û pîriki mirena. Ma ra zuri homayî ra raflt, hewrî hesîri viraflti.

EHMEDÊ MALA MÛSA Were heywax li min heywax li min lo mala minê, Belê Ehmedê Mala Mûsa mi dixwaze, Xwedê kin hûn ê lo mi bidinê, Belê herdo solikê Ehmedê Mala Mûsa qetiya li hatûnê lo bi çûwînê, Belê bi Xwedê kin hûn ê Ehmedê Mala Mûsa nekujin seba xatirê mi keçikê mi rebenê lê lo kevna jinê, Were heywax li min heywax li min lo mala minê, Belê heywax li min heywax li min lo mala minê, Belê heyfa çavê reﬂ û belek lo wax (1) ketinê,

Berhevkar: Hîlmî AKYOL Dengbêj: Mistefayê BOTÎ Herêm: Torik Memîra/Dihê/Sêrt Sala berhevkariyê: 2007

(1,2) Ev peyva nîflankirî di eslê xwe de “ax(xwelî)” e, lê di stranên me yên dengbêjîyê de carinan tîpa “w”yê tê pêflîya peyvên kurt ên ku bi dengdêran dest pê dikin. Mînak: Ez dibe “wez”, ax dibe “wax”, em dibe “wem”, Ehmed dibe “Wehmed”… (Desteya Weflanê)

Were heywax li min heywax li min Wehmedê Mala Mûsa lo tembîrvan e, Belê tûspehê destê Wehmedê (2) Mala Mûsa lo kehreban e, Belê Xwidê kin hûn ê Wehmedê Mala Mûsa nekujin belê pismamê min e, mêrê lo bi sed mêran e, Ax heywax li min heywax li min lo mala minê, Belê heywax li min heywax li min lo mala minê, Belê heyfa çavê refl û belek lo wax ketinê, Belê heywax li min heywax li min lo mala minê, Were heywax li min heywax li min li me hatiye mehka wey babo ax lo van heciya, Belê li Çiyayê Dêrika Mazî bûye hewara va maziya, Belê gelî gundiyan û cîrana, hevala hogira xwu wê dane bi çolê da wa geriyan, Belê min û Ehmedê Mala Mûsa me wê destê hev û dû girtibû me wê xwu dabî nava lo hîr deviya, Belê wextê minê xar û bêna xwu dayê li hafa rizê mala bavê mi jî tifekî lo li me teqiya, Belê çawa serê Ehmedê Mala Mûsa li ser ranê mi keçikê mi delalê wey babo mi rebenê lo weqeriya, Ax heywax li min heywax li min lo mala minê, Belê heywax li min heywax li min lo mala minê, Belê heyfa çavê refl û belek lo wax ketinê, Belê heywax li min heywax li min lo mala minê, Were heywax li min heywax li min li me hate mehka eyda vê qurbanê, Belê gelî qîzê xortê me wê derketine geflt û di seyrana ax lo ber dîlanê, Belê gelê xortê gundê me wê derketine ber çeperê lo ber nîflanê, Ax de were felekê mala te xira bibe çawa tifeka Ehmedê Mala Mûsa maye li taxa vê dîwarê lo vê eywanê, Ax heywax li min heywax li min lo mala minê, Belê heywax li min heywax li min lo mala minê, Belê heyfa çavê refl û belek lo wax ketinê, Belê heywax li min heywax li min lo mala minê,

Birayê Ahmed Begê hebû. Ahmed Begê kuﬂt û li ser hespê wî da û hat malê. Xelk hat dorê:

Hat go:

- Çi ye?

Husên Begê di pêﬂiyê rabû go:

Go: (1)

- Wele konê Husên Begê ye, law ez ji Beleka xeyidî me, ji eﬂîra xwe. Ez hatime, ez rokê du roya ez ê li vir bim, ez ê herim.

- Wele dijmin hatin pêﬂiya me û hûn berê bi Ahmed Begê zanin, xulqê wî teng bû û ajot nav dijmina û lê xist. Hemdîn layê xwe’r go:

(2)

Ahmed Begê ye. Ji ciya

(3)

- Ma yadê, ma xelkê bavê mi kuﬂt? Ê go:

- Hela bê vana kî ne, bavê mi’r (9) dipeyivin. De her du xulam çav lê ket, hiﬂ û aqil û sewda berda, got: - Bi Xwedê encax vaya ji axê me yê Xelîl Begê re.

Go:

- Wele, ê Husên Begê Belekî bû û bi Xwedê ji eﬂîrê xeyidî bû û hatiye go welle “ez ê sê çar roja li vir bim, ez ê herim.”

Lawikê xwe bir, heft sala li çolê ma, kir zilam û destê wî dagirt û hat nav sêzdeh hezar malên Beleka danî. Ciwab ji apê xwe’r fland. Go: - Bi qesema yek navê Xwedê, ya kufltina min û wî ye, ya na jî ez vê xedrê bi apê xwe nakim. Wî ûcaxê xwe kor kiriye, birê xwe kufltiye. Ya ew ê jî here heft sala here tahde û neheqiya xelkê, niqûçkê xelkê xeberê xelkê biqedîne. Him di xeberê xelkê de be, tesîra wan de be, heft salê wî jî qediya wek mi bira (7) bê, apê min e wî ji xwe’r birê xwe kufltiye çi ji mi’r (8) lazim e û ya na cerd û magurd û fler va ye. Ya ew ê mi jî bikuje ya ez ê wî bikujim.

Navê qîza wî Sitiyê ye. Wê jî serê xwe ser di kozê derxist, go:

- Layê mi (4), ca wî jê’r go, her li birîna bavê xwe binêr, hek (5) ji pêfl re be, dijmina kufltiye; ji par re be apê te kufltiye. Tu carî bavê te piflta xwe neda dijmina û nego. Go: - Yadê birîna wî ji par re ye. Ê go: - Law, apê te kufltiye. Qey layê wî jî nû tê, flefl-heft salî ye. - Qesem bi navê Xwedê layê mi rabe, Husên Begê bê çawa bavê wî kuflt, heger wî nekuje wê wî ji cinûsê (6) de rake.

(1) got (2) lawê (3) dê (4) min (5) heke (6) lanet, sikitandin (7) bila (8) ji min re (9) bi bavê min re (10) wexta ku

- Konê kê ye?

Husên Begê lê nêrî îmkan nabe. Eflîrê giflta jî destê Hemdîn girt. Hemdîn layê Ahmed Begê ye. Husên Begê rabû bar kir, çû li mêrga Xelîl Begê danî. Xelîl Begê her carê derdiket seydê, sed-du sid zilam, xulam li dorê ne. Carkê lê nêrî ser mêrga wî konekî vegirtiye. Xulamê xwe fland, go: - Her bê va konê kê ye?

ﬁemdîn jî layê wî ye. ﬁemdînê layê wî deh donzeh salî ye. Sitiyê keça wî ye. Bi serê dê û bava, dibê wexta gi (10) xulam hat, Xelîl Begê go: - Law wa konê kê bû? Go:

Xelîl Begê go: - Kuro go, gerek karek wî bi rihê me be. Eyb e, sal û carek e û hatiye cem me. Hayê we jê hebe û qîmetê bidinê û axa ye û ji eflîra xwe xeyidiye; wela û belake hatiye sera, hatiye bira qe hema çi qasî li vir jî dimîni bila bimîne. Dibê xulamê din go: - Axa hema qîzek wî heye, welleh wek heyva çardê ancax ji te re. Go: - Birra? Go: - Welleh! Go: - De here destkî xwefliyê, du desta zorê. Bi rihetî dide bira bide, nade cerd û magurd û fler. Wexta jê’r wer got, hat ji Husên Begê’r wer go. Husên Begê go: - Welehîn ez nadim, va fler, hema çi dike bira bike. Û efendim Husên Begê dike siwar be, gazî li ser Husên Begê qalind bû, dike xwe bera fler de.

Lê lê lê wayê Lê lê lê wayê Lê lê lê wayê Lê wayê, lê wayê, lê wayê, lê wayê, lê wayê Lê lê, lê lê wayê De mala xayîna ji êvarî da ye Ûcaxkwîro dilê mi dibê Husên Begê ûcaxê te kwîro Çawa te birê xwe kufltî, xaînê Hela danî mêrga Xelîl Begê Xelîl Begê dike qîza wî jê bistîne destîzorê Hela dibê wê çaxê Husên Begê xwe berda cerd û magurdê Welle pênc xulama dikuje, deh dikeve dewsê Hela sê ro û sê flev e, xema Husên Begê qediya li xar û dikoflê Wexta hatî, waxta êvar e, waxtanî payîdosê Hela Husên Begê vegeraye malê Tu serê derziyê dînî canê Husên Begê bê birîn tune Xwîn ji her ciya canê wî ra davê Werê way li minê, li minê, li minê… Werê lo Xwedêyo dilê mi dibê Lêxistî qerekûbarî zerê sibê Hela Husên Begê siwar bûye Xwe berda cerd û magurdê Xwedê kwîr ke ûcaxê Xelîl Begê, kufltiyê Husên Begê li meydanê Hela dibê hespa wî vala ye, bi xwîn e Berê xwe daye malê Zikê kafira bi wan tê

Hela dibê fiemdîn rabû gav û pê, ba dike (11) Lê xwehîngê dilê mi dibê Tu rabe Hemdanyê (12) derxe ji tewlê Wez ê herim pê heyfa bavê Wele Stiyê digrî gama (13) dibê de nabe… De nabe, nabe, nabe… De nabe fiemdîno nabe, keko nabe Hela keko dilê mi dibê tu zaro yî, xeflîm î Ne wexta te fler û qewgê, tu nikarî rahêlî darê rimê Wele dibê lê xwehîngê dilê mi dibê Bira li pê bavê xwe nemînim li heyat û derwana dinyê Wele dibê wê çaxê fiemdîn siwar bû li hespê Xwe berda cerd û magurdê Hela flehd û flihûdê fiemdîn hene Cota cota xulama, keko davê erdê Deh xulama dikuje, panzdeh dikeve dewsê Dibê du ro du flevê wî jî qediya, li çolê gama li cerd û magurdê Hate êvarê, êvarî Xwedê, waxtanî payîdos e Dibê fiemdîn xwe gihandî malê Dibê ya îlahî ya rabî, ez bûma qasidê rebê alemê Li ber çavê fiemdîn jî dare û tê (14) Hela tu serê derziyê dînî Canê fiemdîn jî bê birîn tune Xwîn ji her ciya canê wî ra davê, nalîna mirinê tê ji qirikê Wele dibê Stiyê ber serî dere û tê Dibê de menale, menale, menale, menale.. fiemdîno menale keko menale Hela emrê te çarde sal e, keko menale fievê Kanûna refl û dirêj e Wez ê rabim xwe ji fiemdînê bira ra bikim doflek û balîf û bergal e

(11) bang dike (12) navê hespê (13) gava (14) diherê û tê (15) benzê

Lo Xwedêyo dilê mi dibê Lêxistî qerekûbarî zerê sibê fiemdîn nikare rabe xwe bigire ser hespê Hela zaro ye, xeflîm e Keko ne wexta wî ya fler û qewgê Mektubik yazmîflkir flandî cem Xelîl Begê Go law Xelîl Begê ji mêra ra bext û wicdan û merhemet heye li dinyê Heftakê bide mi misadê Ez ê birînê xwe derman bikim Berkî ber hev bê wez ê xwe berdim cerd û magurdê Hela wexta wer dibê Xelîl Begê heft ro daye misadê Feqet dewriya Xelîl Begê mîna nobetçiyê hikumetê li dora konê Husên Begê keko dere û tê Law Xwedêyo dilê mi dibê roj bi roja, gama bezê (15)

fiemdîn xerabtir e, dîsa nayê Dibê wê çaxê ba kir Lê xwehîngê, Sitiyê dilê min dibê, ez ê rabim mektubkê yazmîfl bikim bi xwînê Ez ê bidim destê te, berê xwe bide mêrga Beleka; mala Hemdîn kurê apê mi Ahmed Begê Hela bira ya bi gaziya mi de bê, ya markê bi ser te xe (16); ev zalima te nebe bi destîzorê Werê way menale, menale, menale, menale… fiemdîno menale, keko menale Hela emrê te çarde sal e fievê Kanûna refl û dirêj e Wez ê rabim xwe ji fiemdînê bira ra bikim doflek û yastix û keko balîf û bergal e

(16) te mehr bike

Lo Xwedêyo dilê mi dibê Mektubek daye vê yeksûgê Ev yeksûga newêre bi ro têkeve rê Ne fleva nîvê flevê Daw û delingê xwe hilkirî ser çongê Xwe xwasî, gama berê xwe daye mala mêrga Beleka, mêrga apê xwe Ahmed Begê De ya îlahê ya rebbî ; pîrik e, yeksûg e, darê flikefltî ye, nizane rê ketiye çol û çiyan û serê çiyê Dibê ji van nenûka serê tiliyê wê nemaye dewsa nenûka xwîn davê De du ro du flevê wê qediyaye li çolê Lê nêrî mêrg û çîmen û kaniyek hatiye pêfliyê Hela vê yeksûgê xwe li ser kaniyê, xwe berdaye erdê Gelî cimhetê ji bo Xwedê bibê zikê birçî be, gelo nizane ma wê here kî derê Hela zikê kafira bi vê yeksûgê flewitî êdî xwe li ser kaniyê berdaye erdê Hela ji halê xwe’d ketiye, bi Xwedê nikare rabe ser kaniyê Lê nerî siwarik ji wê’d tê Siwarî kûmêt e kabrefl e bavo dêl berdaye erdê Hela serê simbêlê vî siwarî nû davê Vî siwarî go; law heya heye ji bo îmanê Hela bal û demê xwe bidê, va pîrek e yeksûg e ji kerema vê sibê rûnifltiye ser avê Hela vî zilama vî siwarî degerê saet û nîvê li ser hespê kiriye misadê Qidûmê vê yeksûgê flikestî ye nikare rabe ser avê Lo Xwedêyo dilê mi dibê Dibê vî siwarî paflê xwe dayê Berê xwe daye ser kaniyê Dibê vê yeksûgê jî paflê xwe da wî siwarî Bi serê xwe da kirî çarflef û ebê Dibê wî siwarî hespa xwe daf daye, girtiye desmêjek, destek daye deynî Xwedê Ew siwara fitilî gama ji vê qîzê ra dibê Lê qîzê, tu çi qîz e, heyra nizanim tu qîza kê, ji mala kê, Tu dike berê xwe bide kî derê hela mesela xwe ji mi’r bibê Weqtanî wer dibê qûrrînya vê yeksûgê dihere Xwedê Ba dike lo siwaro tifltê bi serê mi da hatiye, bi serê mêrê misilman û neyê bi serê Mem û Zînê Hela Xwedê ûcaxê bavê mi kwîr ke, kufltî apê mi Ahmed Begê li xaniyê

Wez ê qîza Husên Begê meydanî, li mêrga Xelîl Begê Hela Xelîl Begê kufltiye bavê mi Husên Begê fiemdîn bi birîn e bavo li malê Hela ez dikim berê xwe bidim mala Hemdîn kurê apê xwe Ahmed Begê Wexta wer dibê hêstirê vî siwarî digindire ser hinarê rûkê wî didê Dibê hey xayîn qîza xayîna Hemdîn kurê apê te Ahmed Begê wez bi xwe me Wexta wer dibê; dibê, qûrrînî bi vê yeksûgê tê, xwe davê ber û pêxîrê hespê Werê dibê way menale, menale, menale… fiemdîno menale Hela flevê Kanûna refl û dirêj e Wez ê rabim ji fiemdînê bira ra, bikim balîf û yastix û bavo bergal e

Lo Xwedêyo dilê mi dibê Bû qûrqûra herdiwa, ser hevdu da digiryane li ser kaniyê Hela dibê lê dotmama wî ba dike Sitiyê dibê Lo lo Hemdîno heydê em berê xwe bide ebra apê mi Ahmed Begê Dibê hey xayîn qîza xayîna Bavê te xayîn bû, çû li xayîniyê, ma îro fiemdîn bi birîn e li malê Hela wez ê nizanim bi çi rûyî berê xwe bidim malê Wez ê çi bidim gama ciwaba bîra adê Hela wê çaxê Sitiyê avêtiye piflt xwe Hema li wê derê berê xwe gama bêzê mêrga Xelîl Begê Hela flevê Kanûna refl û dirêj e, ji bavo xwefl flev e Bê wext e, xwe gihandiye konê apê xwe Husên Begê Lê nerî qûrrîniya amojina wê dare (17) ji Xwedê li ber serê fiemdîn dare û tê

(17) dihere

Hela dibê menale hayê, menale, menale… Hela fiemdîno menale Lawê mino menale fievê Kanûna refl û dirêj e Ez ê rabim xwe ji fiemdînê bira ra, hela bikim yastix û balîf û bergal e Lawê mino dilê mi dibê Hêviya te maye Xwedê û recalîxê pîrê xewnê, fiêx Evdilqadir Geylanî, bazê li Bexdê Hela di gaziya lawê mi’d bê Hemdîn kurê apê te Ahmed Begê, wextanî wer dibê De qûrrîniya Hemdîn dihere erflê Xwedê Zor zihoka hema vê sê hêstir di çavê wî ra davê Dibê xwe avêtiye gama ser doflek û yastuxê qedîfe dibê ji ser fiemdîn davêje erdê Qûrrîniya wî dihere erflê Xwedê Dibê lo pismamo bira li min û Xelîl Begê lêxe fiefeqa qerekûbarî zerê sibê Hela bira ez jî herim bi oxilma gemariya apê Weyla li minê… Were way menale, menale, menale… Hela fiemdîno menale Pismamo menale

fievê Kanûna refl û dirêj e Wez ê rabim xwe ji fiemdînê bira ra, bikim yastix û balîf û bergal e. Lo Xwedêyo dilê mi dibê Lêxistî qerekûbarî zerê sibê Hemdîn siwar bûye mala apê xwe Husên Begê Dibê xwe berdayecerd û magurdê Dibê xulamê Xelîl Begê go Bi Xwedê wa fiemdîn rihet bûye xwe berdaye cerd û magurdê Dîsa cota cota xulama xwe berda meydanê Hemdîn ba dike dibê Kurê mino her silava li axê xwe Xelîl Begê ke, bira Xelîl bi nêz bê Wele jê’r bibê va ne fiemdîn e va Hemdîn e, kurê apê wî Ahmed Begê Hela law hûn tevda xulam in Gama mi navî Xwedê ye, qetla xwe nexin hustiyê mi Zarê xwe nexe berê du dîwarî xelkê Wele wexta wer dibê, dev ji Hemdîn bera nade Hemdîn poz û guhê geleka jê dike Bê poz û bê guh ser Xelîl Begê da tê Wele dibê axa dilê mi dibê va ne ji hema be, Va ne fiemdîn e, va Hemdîn e, kurê apê wî Ehmed Begê Wele zebenyê dora cehenimê ye, wextanî wer dibê Dibê gazî li ser Hemdîn qalind bûye, gama tê Wele flehd û flihûdê Hemdîn heye Cota cota xulama davê erdê Wez bi qurbana rehma alemê Roke rokî Xwedê serê Xelîl Begê û Hemdîn li hev ketî li nîvê meydanê Hevdu bir û anî nîvê meydanê fiehd û flihûdê Hemdîn hene bayê bezê xwe çengkirî Xelîl Begê; hêsirî girtî nîvê meydanê Hela berê xwe da konê apê xwe Husên Begê Tê, nigê wî xistiye qeydê Destê wî xistiye kelemçê Hustiyê wî xistiye lelê

(18) digire (19) siwar bû (20) tu yê

De lo Xwedêyo dilê mi dibê Dibê gama çû qîza wî anî destîzorê Dibê wî jî mektubek ya Xelîl Begê gîzlî yazmîﬂkirî; ﬂandiye cem Xalid Begê, mîrê dewletê Go wele jê’r dibê Hemdîn nizanim kî ye lawê kê ye ez girtime bi Xwedê Dergistiya te anî bi destîzorê Hela lê nêrî mîna kulliyê bejik dîre (18) îro erdê bavo girtiye erdê wa ye esakir tê Dibê waxtanî Hemdîn sar bû (19); êdî serê Xelîl Begê jêkirî maye li malê Hela dibê xwe berda cerd û magurdê cota cota xulama, davê erdê Dibê rokê rokê bi Xwedê serê Xalid Begê û Hemdîn hevdu ketî li nîvê meydanê Wele dibê bi bayê bezê Hemdîn xwe çengkirê Xalid Begê jî girtîye li nîvî meydanê Werê Xalid Begê sewal dike jê Lo ez nizanim tu kî ye, lawî kê hela ji bo Xwedê tê (20) nave bavê xwe ji mi’r bibê

Wele go law Xalid Begê tu nasnake ji mi’r dibê Hemdîn kurê Ahmed Begê Hela wexta wer dibê, dibê hêdî Xalid Begê destê xwe xistiye bêrîka xwe derxistiye tacîlê Wele heft sala ji bavê wî’r kiriye xulamtiyê Daîm û daîm Ahmed Begê ji qenhema bixwe ji Xalid Begê dixwestiye xûktiçiyê (21) Wele ji bo nanê ser sifrê, dibê ciwaba Xalid Begê daye, berê wî daye malê Wele dergistiya wî dayê, dîsa berê xwe daye çolê Werê way li minê ax De way menale, way menale, menale… fiemdîno menale Hela flevê kanûna refl û dirêj e Wez ê rabim ji fiemdînê bira ra, bikim balîf û yastix û bavo bergal e oy.

Efendim dibê dergistiya wî dayê û çû dibê mala apê xwe bar kir û wek berê bir nav Beleka danî. Û xwiha Hemdîn hebû, xwiha xwe da ﬁemdîn Begê û xwiha ﬁemdîn Begê bir ji xwe’r.

Nîfleya 1: Min ev berhevkarî ji qaseta fiêxmûsê Olaqa girtiye. Ne diyar e ku kengî ev qaset hatiye dagirtin. A rastî ev qaset kesekî bi navê Evdila di civateke ku fiêxmûsê Olaqa jî lê ye dagirtiye. Her wiha di qasetê de hatiye gotin ku ev mesele hê dirêj e, ango neqediyaye. Pifltî fiêxmûsê Olaqa, Hisênkê Omerî û Rifhetê Darî jî bi navê Hemdîn û fiemdîn xwendine lê waryant çi qasî biflibin hev jî di çîrokê de cudahî pir in. (Hogir BERBIR) Nîfleya 2: Ji bo cihêrengiya devokan derkeve meydanê, zêde midehaleyê nivîsan nehatiye kirin. Lê ji ber ku ne berhevkariyeke rûbirû ye, gellek caran peyvek bi çend awayên cuda hatibû bilêvkirin. Ji ber vê çendê hin peyv hatin standartkirin. Hin peyv jî wek nîfle li binî hatine nivîsîn. (Desteya Weflanê) (21) xerac

Wekî zarokên xwe xwedî dikirin miriflkên xwe, Ferxê. Di nava jiyana wê de tifltê herî pîroz mirîflk bûn. Ewqas pîroz bûn ku serjêkirina wan jî li gorî wê guneh bû. Hêkên ku ji qûna wan derdiketin ew jî pîroz bûn û digot hêkên wan heftê êflan dikujin û êk û êk dijmêrandin, carinan jî mînak didan. Digot; li gundekî merivekî êfleke giran girtibû. Çû li ba ewqas dixtoran jî sax nebû. Rojekê min hêka miriflka xwe ya zîraetê, nekelandî dayê meriv sax bû rabû li ser piyên xwe, wekî bizmarekê lê hat. We Ferxê mereq kir ne wisa. Ez dê niha çîroka wê ji we re bibêjim. Ferxê li gundekê Colemêrgê dijî, jineke zehf çeleng û jêhatî ye. Xwediya pêncî mirîflkan e, erê erê we xelet nebihîst pêncî mirîflk û her miriflkeke wê jî hindî qazekê bû. Serê sibehê radibe karê wê yê ewil berdana miriflkan e. Miriflkên xwe berdide nava hewflê genimê wan dide ber wan û diçe mal lê heya êvarê li ber flibakê narabe nobedariya mirîflkên xwe dike. Axûra mirîflk û çêlikan jî cuda dayê çêkirin. Di axûra mirîflkan de deh lîs û bi qasî bîst hêlîn jî çêkirine. Disa rojekê Ferxê miriflkên xwe êvarê dadike û bêhneke fireh diçe mala xwe. Serê sibehê wekî her car diçe axûra miriflkan. Derî vedike û dike hawar; gundîno bigehinê hawar! Roviyê zalim miriflkên min hemû xwarine. Gundî digehêjin hawara Ferxê, dibînin ku rovî dirêjî li erdê bûye û nalebite li lîsan dinêrin mirîflk hemû li ciyê xwe ne. Rovî radikin, çi birîn û ciyê zebran jî tune ye. Paflê dizanin ku rovî pifltî ku ewqas mirîflk di axûrekê de dîtine ketiye kelecanê, dile wî sekiniye û sekitiye. Amadekar: Mehmed Emîn HEZER Herêm: Çelê/Colemerg

Xoser WELAT

Kû, dewêka giredayeyê fiarçeya Pasora Amede ya. Pîlanê ma rayira asfalte ke Amed û fiarçeya Pasore yewbînîya gire daye ra, vatêne “Papûre”. Mentîqaya ke sernîyê papûre de menena ra “Kavar” yeno vatifl. Çekûya kavarî, bi qasêko ez zanena “Kowar”(wareyê koyî) ra yena. Dewa Kûyî, di mentîqaya Kavarî de ya. Nifltacayîyêy dewe bi zarawayê Kirmanckîye qisey kene. Malbatêke dime ra ameya dewe, bi Kurmancî qisey kena, est a. Heme nifltecayîyê dewe bi herdi zarawayan zanenê.

zanayiflî, zaf ê. Her goristan wayir name û estanikêke yo. Mezelê Kûçikan, Mezelo Sipê, Mezelê Embaran. Di hûmarêy bêroyan de ez o behsê estanikanê êy goristanan ke mîyanê flarî de yenê qiseykerdiflî zî wendoxêy ercîyayan rê binûsa.

Kû, dewêka zaf kahn a. Verênanê ma vatê Dewa Kûyî hewt dorîy xerepyaya û hewt dorîy awan bîya. Dora hefltine ma zî dî. Di serra 1993’ine de zê heme kurdistanî, Dewa Kûyî zî amî veflnayifl. Verîya veflnayiflî dewe bi taxan û mezraya xo 310 xaney bî. Kû zî ame weflnayifl/sotifl.

Di derbarê nameye dewe “Kû”yî de di rîwayetîy est ê. Yo yewîn; vanê Kû, çekûyêka Ermenîkî ya. Bi rafltî zî nifltecayîyêy verênî êy dewe, Ermenî bîyê û heta Qirxûnê Ermenîyan zî dewa Ermanîyan bîya. Kûyij û Ermenîy têdir cuwîyayê. Pey qirxûnî ra zî Ermenîy nêmendê, xora. Nika zî nameyê taxêka Kûyî “Vang” o. Vang wateyê “dêre”yî de yo. Hema zî di xirbêy Dêreyî estê. Rîwayetê dîyine; vanê zemanêke reyna koçer yeno flino zozanan. Di mîyanê koçerî de kalêko zaf extîyar est o. Rayire ra extîyar vano;”Wexto ke ez qice bîya, ez pîyê xo reyde na rayire ra ameya, di filan cayî de dewêka zaf wefle est bî” û behsê awe, fêkî û xozaya dewe keno. Dim rocan ra koçer reseno cayêko extîyar behs keno labelê dewe-mewe çîn ya. Extîyarî ra pers kenê, kû dewe? Yanê ka dewe, dewe çîn ya. Vanê ke a roce ra na heta nameyê ey cayî, beno “kû” ?

Kahnîya dewe, goristananê(mezelanê) dorê dewe ra zî kifﬂ beno. Goristananê dewe, êy ke dewicîy pê zanenê ra cîya, goristanêy ke tarîxê înan nêyeno

Dewa Kûyî, bi xozaya xo zî zaf weﬂ a. Dormeyê dewe bi koyêy berzan, dorpêﬂkerde yo. Vakûrê dewe de Koyê Milûlî, Rochelatê dewe de Koyê Sîya Gew-

Heme dewanê Pasorî, heywan weykerdê û aminanî ﬂîyêne zozanan. Rayira zozana, Kû ra vîyartêne. Yanê Dewa Kûyî, rayira koçerî ser ro ya. Naye semedî ra heme dewijêy dewanê Pasorî, Dewa Kûyî zanenê.

re, Rocawanê dewe de Gezmalan û di Vaflûr Rocawanê dewe de zî Koyê Kasorî est o. Hema vacê serê her koyî de zî zîyarêke est a. Koyê Milûlî de , zîyare reyde bi nameye qulê zingzingoyî, qulêke est bi. Gama ke merdimî kerra eflte ci heta demêke, qul zingayê. Aye semadî ra vatêne qulê zingzingoyî. Reyna dewe de di Dizikîy(kela) est ê. Dizika Vangî û Dizika Xelîlan. Zîyarê Milûlî, Zîyarê Kalbadînî. Rewfla varanî/flilîye bi goreyê Kasor û Milûlî kiffl beno. Wisarî Kasor û payizî zî Milûl rewfla hewayî kiffl keno. Gama ke Milûl an zî Kasor beno mij, rewfle bafle nîya, flilîye est a. Vanê rocêke, Kirîvo Xaço êdî Kasorî ra aciz beno û vano” çend rêncberêy baflan bidê min, ez flêra ney Kasorî dûz bikera” Di mîyanê dewe de bi nameye “Êneyê Xanzeran” êneyêke est o. Awa êneyî hende zaf a ke, nîmeyê erazî û baxçeyanê dewe bi awa ney êneyî yenê awdayifl. Kifflo ke na awe cayêko dûrî ra ameya ardifl labelê kes nêzaneno ke, kam cayî ra arda. Dewa Kûyî de heme tewir fêkîy est ê. Bi qaso ke ez zanena di Kurdistan de flelbûtêrîy(darên keste nan) cayêke de çîn yê. Di dewa Kûyî de flelbûtêrîy zî est ê. Nika ez wazena flima rê behsê “Pitê Takî” bikera. Pitê Takî nifltecayîyê dewa Kûyî yo. Ermenî yo. Debara xo bi weykerdiflê hingan û rotiflê hengemînî keno. Hengemînê Pitê Takî zaf menflûr o. Di ey demî de miflterîyêy ey flaristanêy cîyayan ra yene. Ke bi payiz miflterîyêy hengemînî kewenê rayira Kûyî ser. Pitê Takî hengemînê xo veceno, keno tenekeyan û ro miflterîyan bare keno. Rocêka aminanî reyna Apo Pit ver pêfledînî de qaytê mêsan/hingan keno. Nizdê nîmerocî, nîyadeno/awneno ke heme mêsîy, zey telpê hewrî werifltîy û ver bi Koyê Milûlî flîy. Apo Pit bi qîrî û hewar kaweno ra hingan dim. Mêsîy hewa ra, Apo Pit hard ra bi vazdayifl ver bi Milûl flinê. Dim wextê ke ra Apo Pit reseno pey Mêriwanî. Mêriwan, Koyê Milûlî ra cêr, nameye mentîqayêke yo. Zinarêy girdîy est ê. Apo Pit awneno ke, di teqê/qelîfltokê zinarî de hijdîyayêke(maro gird) merdo, tîcîye ver donê ey helîyayo û hingan girewto ey donîy ser û wenê. Apo Pit serreyê xo gêno mîyanê herdi destanê xo û bi hewar û qîrî bermeno. Mar jehrin o û do heme hingîy bimirê. Debara serre zî çîn ya. Apo Pit di nê xeyalan de, verflanêke ra hingîy têreyde zê hewrêke

wirzenê û ver bi dewe xij benê. Pitê Takî zî wirzeno û rayira xo ra bi kul û keser agêreno. Apo Pit, reseno kêye, flino pêfledîn. Hingîy di rewfla heme wextan de yê. Pitê Takî, pawoka qelêyayi flê/merdiflê mêsan o. Labelê verapeyê naye, her ke flino xumîya hingan zafêrî bena û pêfledîn gefl beno. Payiz yeno, Apo Pit qîlan/kewaran akeno, çi bivîno, tu serrê ke flanîy bi no awa pirr nêbîyê û hende hengemîn nêvirazyayo. Teneke û elbikîy besê hengemînî nêkenê. Her serre di wextê akerdiflê qîlan de dewijîy û gedey meymanê Pitê Takî yê. Labelê na dore Apo Tak nêverdeno kergêke zî nizdê pêfledînî ra bêro. Hengemînî veceno keno tenekeyan û beno mereke de lûmneno. Rocêke Apo Tak roniflteyo, awneno yew miflteriyê ey o Stembolij ame. Apo Tak vano emserr hengemîn çîn yo. Mêrik zaf ri nano ro Apê Takî ser, îsrar keno û yew teneke hengemîn ey ra gêno. Apo Tak bi ters tenekeyêke hengemîn dano ey. Camêrd hengemînê xo gêno flino. Cîniya ey vana “To çi ra hina kerd, ti do serreyê ma bikerê bela. Ti zanenê keso ke ney hengemînî tam bikero do bimiro, heme jehr o” Apo Tak vano” la to nêdî ez nêflikaya xo bixelesna bi zor kerd. Apo Tak, keweno fikaran, hewn ro ci heremyeno. Vano gelo çend însanîy merdî. Di mîyanê nêy xeyalan de, mengê ke ravêrena. Rocêke reyna Pitê Takî verocikî de ronifltey, nîyadeno ke miflterîyê ey o ke hengemîn berdo ame. Apo Tak remeno xo bilûmno. Cînîya ey vana; ti se kenî? No kar bi remayifl beno. Ho mêrik nêmerdo, amo. fio mêrikî bivîne, qet nêbo ma mesela fam bikerê. Apo Tak keweno teber, mêrikî keremê keyeyî keno. Halê yewbînîy persenê. Mêrik vano ; Hengemîno ke min berd gelêke nêweflan rê bi flîfa û nika zî çend nêweflîy est ê ke ez perîflan kerda, ez mecbûr ameya. Heke est o; çend kîloy beno, tasêke bena ey hengemînî ra ti bidê min ez bera. Pitê Takî mêrikî verar keno, maçî keno û vano ; camêrd hal û mesela na ya. Hengemîn zaf o, ti çendêke wazenê ez bida. Mêrikî beno mereke. Çend tenekeyan xo û dewican rê verdeno û êy bînîy heme dano camêrdî. Pereyanê xo gêno. Nika ke di mîyanê flarî de çîyêko ecêb qewemyeno, vanê; ma hingîy û hengemînê Pitê Takî yo.

Lîstik...

Badbadik

Ev lîstik, zivistanê di hundir de tê lîstin. Lîstika “badbadikê” di navbera 5-10 kesan de di ronahîkekî hindik de tê lîstin. Kesên ku dilîzin, 15-30 salî ne, carinan jî kesên 40 salî jî beﬂdarî lîstikê dibin. Lîstik li ser lêxistinê ava bûye. Ji ber wê jî ye kesên ku dilîzin cilên qalind li xwe dikin. Ji bo lîstikê desmalek an jî potikek lazim e. Ji bo ku ew desmal an jî potik, lîstikvanan zêdetir biêﬂîne ji sibê heta êvarê dixin nava avê. Armanca vê lîstikê ew e ku bi taybetî di demsala zivistanê de mirov hev û din germ bikin.

Peyva dawî li ser kîjanê ma ew dest bi lîstikê dike. Zoûfer dikin lîstikvanek sê keviran dike destê xwe û destê xwe dibe pafl xwe. Dûre lîstikvan destê xwe bi pêfl de dirêj dike. Lîstikvanên din dor bi dor texmînên xwe dibêjin. Heta mak diyar be ev rewfl didome, an jî flilûbil davêjin. Dîsa wekî li jor me nivîsiye heta ku mak diyar be lîstikvanek kevirekî dixe destê xwe û hêlekê flil dike hêlekê jî ziwa dihêle û diavêje hewa. Wê gavê lîstikvan dor bi dor texmînên xwe dibêjin. Di dawiyê de kî bimîne ew dibe mak.

Ji ber ku mak diyar be lîstikvan an zûgotinekekê dibêjin an zoûfer dikin an jî ﬂilûbil diavêjin. Wek mînak lîstikvan zûgotinekekê bibêje:

Wexta ku mak diyar bû flûnde, lîstikvan bi tevahî xêzekê çêdikin û çîqên xwe wekî kon vedikin û bi awayekî mak di bin çîqên wan de desmalê nebîne çîqên xwe didin ber hev û din. Mak jî dikeve nav vê xêzê. Mak di vir de an rûdinê an jî li ser piyan dimîne. Gava ku makê cihê xwe girt flûnde lîstikvan jî di bin çîqên xwe de wê desmalê dibin û tînin. Lîstikvan wê desmalê an jî potikê ji ber ku makê biêflîne hêlekî girê dide an jî girêkûtikê lê dixin. Di nav vê xêzê de ji ber ku derûniya makê hinekî xirab bibe an jî mak bêxapandin lîstikvan bi tevahî bi carekî de “bad bad bad bad…” dibêje. Ji ber vê yek caran mak hêrs dibe û ji nav derdikeve. Wexta ku mak di bin çîqên lîstikvanan de li desmalê digere, desmalê di destê kîjan lîstikvanî de bigire û kafl bike mak diguhere. Lîstik bi vî awayî didome.

“Oooo yekê yekê Dabîstanê Ezîzanê Xana gijê Dotir înê Ser keskînê Heba tirî Digindirî ﬁam û ﬂe ye Gû hine ye Bîst li te ye.”

Amadekar: Nûrettîn VURAL Çavkanî: Cebrail ULU⁄BEY Temen: 35 Perwerdehî: Xwende Herêm: Erxenî/Amed

Lîstik...

Hêlê

Ev lîstik, biharê an jî payîzê li derve, li cihekî rast tê lîstin. “Lîstika Hêlê” di navbera du tîman de tê lîstin. Her tîm ji 3-5 kesan pêk tê. Kesên ku dilîzin 1030 salî ne. Ji bo lîstikê kevir lazim in. Her tîm sê keviran di xêzekê de, di paﬂ hev û din de datînin. Kevirên tên danîn, car caran kevirek tenê ye (3-5 kîlo ne) yek caran jî weke qûçê du sê keviran (1-2 kîlo ne) li ser hev û din tên danîn. Ji ber ku berê kîjan tîm dest bi lîstikê bike hakemek an lîstikvanên tîman di nav xwe de zûgotinekekê dibêjin an zoûfer dikin an jî ﬂilûbil diavêjin. Wek mînak lîstikvan zûgotinekekê bibêje:

“Hesê hesê Dûv meqesê Kevira hilkê Gazî mîrkê

destên xwe û destên xwe dibe pafl xwe. Dûre lîstikvan destên xwe bi pêfl de dirêj dike. Lîstikvanên tîma din texmîna xwe dibêje eger tê derxe ev dest bi lîstikê dike, an jî flilûbil davêjin, dîsa wekî li jor me nivîsiye kîjan tîm dest bi lîstikê bike, lîstikvanek kevirekî dixe destê xwe û hêlekê flil dike hêlekê jî ziwa dihêle û davêje hewa. Wê gavê lîstikvanên tîma din texmîna xwe dibêjin eger tê derxe dest bi lîstikê dikin. Ji bo lîstikê her lîstikvanek, sê kevirên bi qasî ku dikeve kefa destê mirov û mirov karibe nîflanê bigire datîne ber xwe. Kîjan tîmê, dest bi lîstikê kiribe lîstikvanên wê tîmê dor bi dor keviran davêjin wan qûçan. Lîstikvan gava ku qûçekî bixîne, mafekî din jî bi dest xwe dixe û kevirekî zêde davêje qûçan. Kîjan tîm qûçekî bixîne, lîstikvanên tîma di her car perçeyeke cilên xwe ji xwe dike. Di vê lîstikê de lîstikvanên tîman eger ne pir mezin bin, carinan hev û din tazî jî dikin.

Mîr hecî ye Tivingcî ye Kew kuﬂtiye Xwîn xwariye Pê miriye.” Peyva dawî li ser kîjanê ma ew tîm dest bi lîstikê dike, an zoûfer dikin lîstikvanek sê keviran dike

Amadekar: Nûrettîn VURAL Çavkanî: Cengiz TUTAR Temen: 45 Perwerdehî: Xwende Herêm: Farqîn/Amed

Danasîna Hecîyê Jîyan

Adar KIZILKAN DÎZMAN

Hecî li gor qalkirina wî, di sala 1907’an de lê li gor qeyda sêwîxaneya Emerîkanan a li Qersê di sala 1908’an de li gundê Kurdên Êzdî, Emançayira bi ser bajarê Qersê ve ye, ji dayik bûye. Ji bereka Witîyan e. Pêflîyên wî yên ji alîyê bav ve, weke Mala Cewarîyan hatine binavkirin. Cindîyê bavê wî û Zozana dîya wî xwedî çar zarokan in; fierê, Hecî, Xaço û Perîflanê. Zarokatîya wî li gundê Emançayirê derbas bûye. Di çar pênc salîya xwe de çûye ber berxên mala bavê xwe. Hevalên wî yên zarokatîyê Cerdoyê Gênco û

Cindî

Emînê Evdal heta dawîya jîyana wî jî hevalên wî yên herî nêzîk bûne.

Rojên Refl û Komkujî Hecî heta ku neh deh salîya xwe tevî malbata xwe li Emançayirê jîyana xwe didomîne. Di sala 1918’an de dema ku komkujî li ser serê Ermenîyan û Kurdên Êzidî çêdibe, tevî êla xwe derbasî Sovyetan dibe. Wan çaxan li serê rê û dirbên koç û revê de xwiflka wî fierê dimire, dayika wî Zozanê jî ji ber nexweflîya qolerayê diçe ser dilovanîya xwe. Xwiflka biçûk Perî-

(*) Ev danasîn ji pirtûka li jêr hatîye wergirtin. Cewarî, Firîda Hecî: Hecîyê Cindî Jîyan û Kar, Weﬂanên Lîs, Çapa 2., Stenbol, 2008

flanê jî li wir dimire. Pifltî mirina dê û her du xwiflkên wî bavê wî jî di demeke nêz de emrê xwe temam dike û diçe ser heqîya xwe.

Sêwîxane Pifltî mirina dê bav û xwiflkan Hecî û birayê xwe Xaço tenê dimînin. Li mala bapîrên xwe Esedî dimînin. Pifltî demekê dibihîzin ku Emerîkayê li Qersê sêwîxane vekirîye zarokên sêwî dibin, xwedî dikin û didin xwendin. Ew û birayê xwe jî dikevin sêwîxaneyê, lê ji ber ku bi zimanê Ermenkî nedizanîn pirr zehmetîyan dikiflînin. Dema ku ew di sêwîxaneyê de ne rojekê apê wî Têlî tê cem wan, piflti xwarin û vexwarinê apê wî radibe wî ji wir direvîne dibe gundî. Kalikê wî Esedî, Hecî diflîne ber dewaran. Lê ew hertim dixwaze ku vegere sêwîxaneyê cem birayê xwe. Rojekê dîsa bêyî dilê xwe diçe ber dewêr, li wir fîflekek dibîne, bi kêra xwe pê dilîze û fîflek ji niflka ve diteqe û destê Hecî yê çepê ji zendê ve qut dibe.Pifltî nexweflxaneyê jî dîsa vedigere sêwîxaneyê lê ji ber ku sêwîxaneyê, cihên zarokên biçûk guhertine, li wir birayê xwe Xaço nabîne. Hecî pirr li ber vê yekê dikeve û pifltî navbereke dirêj komeke zarokên biçûk bi pafl de tînin. Di nava wan de navê yekî Xaçik bûye û Hecî dibêje ku ew Xaçoyê birayê min e, lê di bîranîneke xwe de dibêje: “De ez bûm, ew bira, lê gelo ew birayê min bû? De ew flik heta niha jî rihetîyê nade min”.

Vegera Nav Civata Kurdan Hecî di sêwîxaneyê de hînî zimanê Ermenkî dibe û di demeke kurt de di nava hevalên xwe de bi pêfl dikeve. Di sala 1924’an de dikeve nava kolxozvanan(Rêxistina Ciwanên Komunîst) û paflê jî wekî bêjerên kolxozvanan tê hilbijartin. Pifltî qedandina dibistana heftsale befldarî kursên kurt ên amadekirina dersdaran dibe. Dersdarên wan kursan sazkerên yekem elîfbaya Kurdî ya Latînî Î. Maragûlovê Mexîn û Bedîrxanê ji Tibîlîsîyê bûn. Pifltî wan kursan diqedîne wekî dersdar diçe gundê Qundaxsazê(Riya Teze). Bi wê yekê re jî li dibistana gundê Camûflvana Mezin(Elegez) tevî dersên Kurdî dibû. Di nav civata Kurdan de ji nû ve hînî zimanê xwe yê dayikê dibe.

Destpêka Xebatan Hecîyê Cindî pifltî zimanê dê tîne bîrê ji bo ku xwendekarên Kurd xêncî pirtûkên dibistanê pirtûkan bixwînin dest bi wergerê dike. Pêflî wergera helbest û flanoyan dike. Ji bo ku di gund de edetên zewacê û mêrkirina bêdil ji holê rabe hewl dide û flanoyên derheqê wan tifltan de werdigerîne Kurdî. Di wê salê de wekî hezkirin dest bi berhevkirina çîrok, kilam û gotinên gundîyan dike. Di sala 1930’yî de li Zanîngeha Yêrêvanê befla fîlolojîyê bi dest dixe û dibe yekemîn xwendekarê Kurd yê li Ermenîstanê. Di 25’ê Adara sala 1930’yî de rojnameya Riya Teze çap dibe. Hecîyê Cindî di vê rojnameyê de ji alîyê çand û wêjeyê de gellek xebatên giranbuha dimeflîne. Di rojnameyê de cihekî mezin ji rojnamevanên ciwan re vediqetîne û alîkarîya wan dike. Di sala 1930’yî de bi hewldana Hecîyê Cindî Koma Nivîskarên Kurd tê avakirin û Hecîyê Cindî bixwe jî dibe serokê wê komê. Hecîyê Cindî berhemên xwe yên herî hêja di rojnameya Riya Teze de dide çapkirin. Xêncî vê jî li ser mijara wergerandinê gelekî serê xwe diêflîne. Di van xebatên wergerê de jî bi pirranî tevî hevalê xwe yê zarokatîyê bi Emînê Evdalî re dixebite. Di sala 1931’ê de li Yêrêvanê di cihanê de cara pêflîn Xwendinxaneya Kurdî ya Pedagojîyê vedibe û Hecîyê Cindî ji wê çaxê û heta sala 1938’an di Xwendinxaneya Kurdî ya Pedagojîyê de dersên zimanê Kurdî dide. Di sala 1930’î de bi saya Hecîyê Cindî di radyoya Ermenîstanê de dengê Zeyneva Îvo(hevjîna Hecîyê Cindî) belav dibe ew dibêje: “Yêrêvan xeber dide, guhdarên ezîz, bibihên xeberdana me bi zimanê Kurmancî…”

Xebatên Folklorîk û Zanîngeh Di salên 1930’î de bi biryara Moskovayê li Ermenîstanê ocaxên Kurdan ên çand û xwendinê vedibin. Di sala 1931’ê de Koma Elîfbayê ya Wezareta Ermenîstanê ya Ronîkirinê, di nava dîroka gelê Kurd de cara yekemîn koma berhevkirina zargotinê amade dike. Prof. Asatûr Xaçatiryanê zanayê zimanê Kurdî serokatîya komê dike, redaktorê rojnameya Riya Tezeyê Cerdoyê Gênco, Karo Zakaryan û Hecîyê Cindî tevî wê komê dibin. Li seranserê Ermenîstanê

Qedrê wê berhema hêja gellek e, wek mînak li Komara Mahabadê Qazî Mihemedê nemir “Folkilora Kurmanca” digire destên xwe û dibêje: “ Aha, Qurana me ev e!”

Zext û Zordarîyên Sîyasî Hecîyê Cindî di sala 1938’an de ji alîyê KGB’yê bi sûcdarîya dijsovyetîyê-dijfloreflvanîyê ve tê girtin. Sûcên wî jî ew in ku wî nivîsek flandîye derveyî welêt û razên welêt eflkere kirine, her wiha ji Celadet Bedîrxanî name hatîye wî û wî jî bersiv dayê û bi ser de jî bi endambûna tevgera Xoybûnê hatîye tawanbarkirin. Ew salek di girtîgehê de dimîne paflê tevî hevalên xwe Cerdo û fiamil tê efûkirin. Bi girtina wan bikaranîna tîpên Latînî jî qedexe dibe. Weflana kovara Riya Teze û radyoya wan tên rawestandin. Hemû cihên ku têkilîya Hecî pê re heye tên qedexekirin. Ew salên dijwar bi qasî sê salan didome û paflê hêdî hêdî derdikevin firekatê. digerin û li cihên ku Kurd lê dijîn, gellek gencîneyên zargotinê berhev dikin. Hecîyê Cindî dîsa, di Sala 1931’ê de li Moskovayê, wekî delege befldarî Konferansa Dersdarên Milletên Sovyetê ya Yekemîn dibe. Rewflenbîrê nemir Hecîyê Cindî di sala 1932’yan de li Înstîtûya Dîroka Çanda Materyalî de dest bi xebatan dike ji bo berhevkirina Zargotina Kurdan. Ew li ser pirsên zimanê Kurdî gellek disekine û di sala 1932’yan de Mêtoda Zimanê Kurdî çap dike. Pifltî vê jî di sala 1933’yan de tevî çend heb hevalên xwe Ferhenga Zimanê Filehî-Kurmancî amede dike û dide weflandin. Hecîyê Cindî di sala 1933’yan de zanîngehê diqedîne.Di payîza sala 1933’yan de li Înstîtûya Dîroka Çandê de di asta berhevkirin û lêkolînkirina zargotinê de, zanyarîya(doktoraya) wî tê qebûlkirin û Prof. Asatûr Xaçatiryan wekî serwerê wî tê hilbijartin. Di sala 1934’an de cara yekemîn û di sala 1975’an de jî cara duyemîn Hecîyê Cindî wekî parlementerê fiêwra Bajarê Yêrêvanê tê hilbijartin. Ew tevî hevalên xwe li Yêrêvanê Konferansa Kurdzanîyê ya Yekitîya Sovyetê ya yekemîn amade dike. Di sala 1936’an de pirtûka wî ya bi navê “Folkilora Kurmanca” tê weflandin. Ev berhema giranbuha bi gifltî 650 rûpel e. Ji wan berhevokan 570 rûpel Hecîyê Cindî nivîsîne, 80 rûpel jî Emînê Evdalî nivîsîne.

Di sala 1940’î de teza xwe “Kerr û Kulikê Silêmanê Silîvî” diparêze û dibe yekem Diktorê Kurd. Salek bi flûnde kaxiza refl distîne ku birayê wî Xaço Cewarî di fler de flehîd bûye. Wê salê ji ber ku bikaranîna tîpên Latînî qedexe ye Elîfbaya Kurdî ya Kirîlî amade dike û ew Elîfba tê bikaranîn. Ji berkeda wî ya pedagojîyê, zanyarîyê ya salên dirêj, di sala 1966’an de ew layîqî navê profesorîyê dibe.

Xatirxwestina Wî Folklornasê me yê nemir wekî her car bêrawestan û bêwestan hilberîn û xebatên xwe didomîne heta ku 1’ê Gulana 1990’î, wê rojê ji qîza xwe Nazê re dibêje: “Xewa min tê, ez ê razêm… Qurbana te bim, min hîflyar nekî…” û wekî ku pifltî ewqas xebatan westîya be û dixwaze êdî vehese, dikeve xewa bêdawî. Welathezê dilbirehm Hecîyê Cindî pifltî kiflandina ewqas êfl, kul û derdan, li dû xwe gellek berhemên hêja dihêle û xatirê xwe dixwaze diçe ser dilovanîya xwe.

Berhemên Hecîyê Cindî yên Folklorîk Wî li pey xwe kar û xebatên bêsînor, berhemên cûr bi cûr û têr û tîjî hifltine, mixabin me li vir bi tenê berhemên wî yên di derheqê folklorê de ne bi cî kirin. Nemir Hecîyê Cindî ji bo gelê Kurd mîna bîreke bêbinî ye û ew ê hertim pêflengîyê ji bo nifflên nû bike.

Wê rojê ji qîza xwe Nazê re dibêje: “Xewa min tê, ez ê razêm… Qurbana te bim, min hîflyar nekî…” û wekî ku pifltî ewqas xebatan westîya be û dixwaze êdî vehese, dikeve xewa bêdawî. Welathezê dilbirehm Hecîyê Cindî pifltî kiflandina ewqas êfl, kul û derdan, li dû xwe gellek berhemên hêja dihêle û xatirê xwe dixwaze diçe ser dilovanîya xwe.

1) Kilamêd Cimeta Kurmanca (tekstnivîsîn Hecîyê Cindî, dengnivîsandin û pêflgotin yên K. Zakaryan), Yêrêvan, 1936. 2) Folkilora Kurmanca, Yêrêvan, 1936. 3) Kerr û Kulikê Silêmanê Silîvî, epîkacivakKurd, lêgerîn û tekst (lêgerîn bi zimanê Eermenkî), Yêrêvan, 1941. 4) Weten, 10 kilam bi zimanê Kurmancî (tevî S. Gasparyan), rotoprînt,, sala 1942. 5) Ewledêt weten, berevoka kilamê kurdan ên sovyetê (tevî S. Gasparyan), rotoprînt, Yêrêvan, 1943. 6) Folkilora Kurdî, pêflgotin, tekst, nivîsnasî (bi zimanê Ermenkî), Yêrêvan, 1947. 7) Çîrokê Cimeta Kurdan (bi zimanê Ermenkî), Yêrêvan, 1952. 8) fiaxêd Êposa “Koroxlîye” Kurdî, pêflgotin, tekst, nivîsnasî (pêflgotin, nivîsnasî bi zimanê Ermenkî), Yêrêvan, 1953. 9) Memê û Zînê, beyt-serhatya civaka Kurd, pêflxeber, tekst, nivîsnasî (bi zimanê Ermenkî), Yêrêvan, 1956. 10) Folklora Kurmancîyê, Yêrêvan, 1957. 11) Hikyatêd cimeta Kurda, Yêrêvan, 1959. 12) Beyt-serhatîyên civaka Kurd (bi zimanê Ermenkî), Yêrêvan, 1960. 13) Hikyatêd Cimeta Kurda Cilda pêsin, Yêrêvan, 1961. 14) Hikyatêd Cimeta Kurda Cilda duda,Yêrêvan,1962. 15) Hikyatêd Cimeta Kurda Cilda sisya, Yêrêvan,1969. 16) Hikyatêd Cimeta Kurda Cilda çara, Yêrêvan, 1980. 17) Hikyatêd Cimeta Kurda Cilda pênca, Yêrêvan, 1988. 18) Hikyatêd Cimeta Kurda Cilda flefla, Yêrêvan, 2005. 19) Beyt-serhatyê Kurdaye Êpîkyê, pêflgotin, tekst, nivîsnasî (pêflgotin, nivîsnasî bi zimanê Ûrisî, têkst bi zimanê Ûrisî-Kurdî), Moskova, 1962. 20) Dîyarbûna dostîya Kurdan û Ermenîyan di nava zargotinê da, lêgerîn(bi zimanê Ermenkî), Yêrêvan, 1965. 21) Kilamêd Cimeta Kurdaye lîrîkyê, pêflgotin, tekst, nivîsnasî (pêflgotin bi zimanê Kurdî-Ermenkî), Yêrêvan, 1972. 22) Gotara Edebîyeta Kurdan a Ermenîstana Sovyetê, lêgerîn bi zimanê Ermenkî, Yêrêvan, 1970. 23) fiaxêd Êposa “Rostemê Zal”e Kurdî, pêflgotin, tekst, nivîsnasî (pêflgotin bi zimanê Ûrisî), Yêrêvan, 1977. 24) HikyatênCimaeta Kurdan(bi zimanê Ûrisî), Yêrêvan, 1985. 25) Meselok û Xeberokêd Cimeta Kurda, pêflgotin, tekst, nivîsnasî, Yêrêvan, 1985. 26) Bahar, berhevoka zargotinê, Yêrêvan, 1988. 27) Hikyatên gelê Kurd, Swêd, 1998. 28) Ûsiv û Zelîxe, beyt-serhatî, pêsxeber, nivîsarnasî û bernivîsarên têksta(10 varîyanta-saxa) Yêrêvan, 2003. 29) Dimdim, beyt-serhatî, pêsxeber, nivîsarnasî û bernivîsarên têksta (13 varîyanta-saxa), Yêrêvan, 2005. 30) Saxên Destana “Rostemê Zale” Kurdî, bernivîsara 19 saxên nû, pêsxeber, nivîsarnasî, Dûhok, 2006.

Dem zivistan e berf li erdê ye. Ez û du hevalên xwe em çûne nêçîrê. Min di dilê xwe de digot belkî em leqayî pezkûviyekî bên û bi gofltî vegerin gundî. Bi peyatî bi qasî du saetan em ji gundî dûr ketibûn. Me xwe berda bi binê newalekê û em hêvî dikin ku li vê derê em rastî tifltekî bên. Li vî alî berf pir e lê wî alê(aliyê) newalê berf hindik maye. Hindik mabû em bigihîjin binê newalê. Min hew dît ku Silo ez di aliyê xwe de kiflandim û got: “Kuro ev çi ye?” Tifltekî li ber binê tehtê nîflanî min da. Em hinek nêzik bûn ku me dît va ye heftarekî(keftar) zehf gir berazek daye erdê û dixwe. Ji bo heftaran hinek dibêjin gofltê wan tê xwarin. Lewre me xwest ku em wî heftarî bikujin û gofltê wî ji xwe re bibin. Ên ji me mezintir digotin dema lawirek gofltê berazan dixwe pê giran dibe. Me jî got nexwe niha ev heftar jî giran bûye em ê bikaribin wî bikujin û gofltê wî ji xwe re parve bikin. Min got: De gidîno nehêlin bireve! Me heftar dorpêç kir.Silo berê lûleya tifinga kurmancî dayê û pê li tetikê kir lê ji ber ku tifing di nav berfê de flil bûbû neteqiya. Dema heftarê min û te dît ku em evqas nêzîkê wî bûne û em êrîflî wî dikin ew jî rabû û êrîflî me kir. Me dît ku du qatê berazî ye. Zehf mezin e. Dema me mezinahiya(girbûn) wî dît em reviyan û ew ket dû me. Tifingek bi me re yelê mixabin ew jî nateqe. Em bi ber binê newalê ve reviyan ew jî li dû me ye.Silo û Reflo çûn ser dareke bilind, ez jî derbasî wî aliyê newalê bûm ku berfa wê derê kêm bû da ku ez bikaribim xwefl birevim û xwe xelas bikim. Heftarê min û te ket dû min. Ha ez girtim ha ez girtim. Ez li dora deviyekê dizivirim ew jî li dû min e. Min dît ku dê min bigire, xelasiya min jê tune ye. Dema min hilma wî li piflta stûyê xwe seh kir min biryara xwe da û ez di yek carî de lê vegeriyam û teverê(bivirê destan) di destê xwe de min lê vewefland. Li nava serê wî ket. Min dît ku gêjûmêjû bûye, min du sê teverên din jî lê dan û ew erdê re dirêj kir. Silo û Reflo jî hatin bal min. Me biryar da ku em wi jê kin. Dema min kêr avêt stûyê wî ew bi xwe hesiya û fliyar bû û dîsa êrîflî min kir.

Rabû ser herdu pêyên paflî û herdu lepên xwe danîn ser herdu milên min û dixwest ku serê min bêxe(bixe) devê xwe. Min zûka her du lepên wî girtin û ew ji ser milên xwe rakirin. Hevalên min ên babegid dîsa baz dan ser dara bilind. Ez û heftar jî, em hev û din dibin û tînin.Ez bangî wan dikim; “Kuro werin min ew zeft kiriye ji pafl ve werin lê bidin” lê ew ji ser dara xwe nayên xwarê jî. Dema heftar keysa xwe li min anî, devê xwe avêt milê min ê çepê. Min hew dit ku xwînê di ebayê min ê ewqas stûr re avêt. Min fêm kir ku ez dest nebim xwe ew ê min perçe perçe bike. Nizanim çawa lê min dîsa di destê xwe de tever dît û dîsa min vekiflandê. Vê carê min mecal nedayê ku ew tifltekî bike.Min her lê da û her lê da. Hetta li erdê jî min çend tever lê dan. Dîsa hevalên min ên babegîd hatin cem min. Vê carê min ser jê kir, çerm kir û gofltê wî jî kir sê par. Me nêçira xwe avêt ser milê xwe û me berê xwe da gundî.Me ew goflt û postî heta piflta gundî hilgirtin. Lê em bi hev re flêwirîn me got evê ku evqas gir û flervan dibe ku ne heftar be. A bafl ew e ku em gofltê xwe daînin ser darekê û biçin postî nîflanî mezinan(ên ku nasdikin) bidin. Heke heftar be em ê bên gofltê xwe bibin. Lê heke ne heftar be qe-

ne em xwe rezîl nekin. Me gofltê xwe danî ser dareke bilind û em çûn gundî. Kê em didîtin digotin ew çi ye? Dema Met Eyflan rastî me hat got; “Min porkurê, ev piling we kufltiye? Malneketîno we negot ê me bixwe? Hûn çawa ji nav lepên wî xelas bûne?” Bi van gotinan çokên me lerizîn, qedem li me flikestin. Em hinek li hevdu flewiflîn û bi zorê me xwe avêt mala me. Ê navê pilingî seh kir bazda. Ber deriyê me bûbû wek xêl. Gundî tev hatin dîtina pilingî. Kalên zana digotin; “Dema bêhna birîna pilingî diçe miflkan, ew miflk dixwazin bên birînê ve bimîzin. Dema miflk dimîzin birînê ve, tesîra jehriyê li birînê dibe û birîndar di cih de dimire.” Nizanim ji tirsê bû an jî ji ber birîna didanên pilingî bû lê ez hefteyekê nexwefl ketim. Dema ez nexwefl bûm di nav girflên(kêran) ban de çîzeçîza miflkan dihat. Malî û cîran bîst û çar saetan li ber serê min nobedar bûn. Dema ez sax bûm dengê miflkan jî kêm bû. Niha jî flopa didanên wî pilingî li ser milê min ê çepê wek deqekê xwe nîflan didin. Pifltî demekê dirêj gundiyekî me ew post anî li Amedê bi du banqnot û nîvan firot.

Damarîyêke û keynaye cay Êyﬂike bibîya. Damarî Fatike rê zaf zilm kerdê. Her roj peme dê ra ci vatê:

torê xo beno av ser, keno nêkeno estorê ce aw nêweno. Ayneno binê bîrî de çîk çirûsyeno. Telikî veceno, vano:

- Ti go berê birêsê.

- Wayrê enê telikî kamco keyna bo ez o xo rê aye bîyarî.

Fatika Feqîre nêflkê enê karî viraza, karêko zahmet û zor be. Fatike flîya axur, verê Manga Bore de niflta ro û bermawa. Manga Bore tera pers kena, vana:

ﬁino geyreno, telik ro lînge Fatike yeno. Vano: - Ez xo rê Fatike wazena.

Manga Bore tera vana:

Lacê paflay flino çend rocî dime ra yeno Fatike beno. Damarî; Fatike û Êyflike bedelnena. Fatike bena axur, kena binê cile herî. Êyflike xemelnena dana lace paflay. Lacê paflay nêzano warê Fatike de Êyflike beno, flino. Damarî flina Fatike binê cilê herî ra vecena, arena, porê aye flone kena û estikanê marî kena serê ay de. Fatike bermena û vana:

- Meberme. Siba bîya bide min ez o pemî borî, to rê bikerî la.

- Ya rebbî! Ti min teyrike kere, destê enay ra bixelesnê.

Beno siba Fatike û Manga Bore ﬂinê pesar, pemî dana Manga Bore, ay ke pemî wena, ci rê pey ra laberedana. Êyﬂike înan vînena û yena kê mesela dadî xo rê gerey kena. Damarî hêsir bena, vana:

Fatike bena teyrike, perena ﬂina serê citêrek, citêr hegayê xo cit keno, sere ey de pera û ﬂî nizdî ey de, serê dare de vinderta. Vendena citerî, vana:

-Ti çirê bermena? Ay ke vana: - Damarî min peme do ra min vato; ti go birêsê. Ez zî nêﬂkena enê pemî birêsî, gava kî ez pemî nêrêsî o go mi rê zilm bikero.

- Ma go manga Bore, sere bibirnê. Fatike pehêsyena flina axur, bermena. Vana: - O go to sere bibirnê. Manga Bore vana: - Meberme çîk nêbeno, gava ez sere birnawa o go gofltê min to rê flîrîn bo, înan rê zî tel bo. Ti estikanê min pêro arêde, bere bike kilorê dare. O go to rê zîv û zêr bê . Manga Bore sere birnenê. Fatike estikanê cay pêro top kena, bena, kena kilareke dare. Sero wêxt flino, rocêk dewêtek bena, Fatike flina kilorê dare ra terlikê zerînan vecena, kena xo pay. Telikê cay kûno zerê bîrî, kena nêkena nêflkena telikê xo veco. Lacê paflay es-

- Citêro, citêro lacê paflay kêye do, Êyfleka lew sîya verê cêy da. Citêr vano: - Ye lacê paflay keye do, ay ke verê cey da. Citêr flino keye lacê paflayî ra mesela gerey keno. Lacê paflay roca bîne citêrî dir flino mîyanê hegayî de binê cilike de xo limneno. Raynê Fatike yena serê dare de vindena. Vendena citêrî, citêr mexsûs vano: - Veng nîno bê nizdî. Fatike yena xo serê cilike de nana ro. Lace paflay binê cilike ra veceno, aye qefelneno. Estikanê marî serê cay ra veceno. A raynê bena merdime. Jo bînan rê her çî gerey kenê. Lacê paflay Fatike beno keye. Aye dir zevecyeno.

Hebû û qet tune bû. Ji salan salek, ji rojan rojek. Zivistan hat û girt ser koçerên li zozanan. Koçeran bi lez, konên xwe bar kirin û vegerîyan gundê xwe. Lê tûtika(mirîflk) xwe ya li ser hêkan qupketî li zozanan ji bîr dikin. Roj derbas dibin, meh derbas dibin û hêkên tûtikê diteqin û tev dibin çûçik. Berf dig›re rûyê erdê. Tûtik û çûçikên wê birçî dibin û tûtik ji çûçikên xwe re dibêje; - Em ê derkevin derve lê hûn ji hev neqetin. Çûçik gotina diya xwe guhdar dikin û pey hev bernadin. Tûtik li pêflî, çûçikên wê li pey wê, xwe badidin û dimeflin diçin û diçin… Rovî wan ji dûr ve dibîne û dikeve piflt zinarî, xwe vediflêre. Tûtik û çêlikên wê tên heta ba zinarê ku rovî di piflt de veflartî ye. Rovî ji niflke ve derdikeve û dibêje; - Hoo, tûtikê! We daye pey hev hûn diçin ku derê? Welleh ez we bernadim. Ez ê te û çêlikên te bixwim. Tûtik dinihêre ku xelasî ji destê rovî tune ye, difikire û dibêje; - Hey roviyo ka tu niha min û çêlikên min hemûyan bixwî jî tu yê têr nebî, tu bibî jî tenê rojekê tu yê têr bigerî. Bihêle em li rêya xwe herin. Bila çûçikên min piçekî mezin bibin. Wê demê were rojê hebekê bixwe, tu yê têr bibî. Rovî difikire û dibêje: - Lê ez ê we bibînim, hûn birevin ku derê jî ez ê we bigirim û bixwim. Tûtik û çêlikên wê didin pey hev û dikevin rê. Tûtik

ji aliyekî ve difikire “em ê ji vî roviyê çawa xelas bibin.” Tûtik di nava van fikiran de dimefle û leqayî du tajiyan tê û derdê xwe tev ji wan re vedibêje.Tajî dibêjin: Roja ku çêlikên te gihîfltin, tu me agahdar bike û gazî rovî bike, bibêje “were em amade ne.” Roj derbas dibin û meh derbas dibin. Çêlikên tûtikê tev digihêjin û mezin dibin. Tûtik gazî tajiyan dike û tajî xwe vediflêrin. Pifltî tajiyan tûtik diçe rovî dibîne û dibêje: - Rovî de ka were, çêlikên min hemû gihîfltin û mezin bûn. Were em pêflî govenda xwe bigirin pifltî govendê tu kîjan çêlika min dixwazî bixwî bixwe. Rovî dibêje: - De ka em herin… Rovî û tûtik tên û tev dest bi govendê dikin. Rovî dide ber tûtikê û dibêje: - Lê tûtikê pûrtbelekê Min ji te xwar yek bi yekê Tûtik radibe û dibêje: - Hifl wisa nebêje ez ditirsim. Îcar tûtik dide ber rovî û dibêje: - Loo mero ji çalê dero Tajî û tûlan berde sero. Rovî ji tirsa radibe ser xwe û dibêje: - Hifl wisa nebêje ez ditirsim… Tajî ji çalê derdikevin û bera ser rovî didin. Rovî digirin û dikevin serê. Tûtik û çêlikên wê xelas dibin û bi rêya xwe ve diçin.

Amadekar: Yûksel POLAT Herêm: Licê/Amed

Di demên berê de pîrê û lawê wê hebûn. Wextê zewaca lawê pîrê hatiye. Çûye gundekî bûk aniye. Bûk pir feqîr bûye. Tu car deng jê nayê, yeke flermok e. Xwesû flîvê çêdike, tîne ber bûkê datîne, dibêje: “Bûkê flerm meke flivê bixwe, lê belê nanê xwe kerî meke, sehena xwe nîvî meke.’’ Bûka feqîr difikire; li nan mêze dike, li sehenê mêze dike, dibêje: “Ez nan jê bikim ê kerî bibe, ez flivê bixwim ê sehen nîvî bibe.” Ji ber wê yekê ji ser flîvê birçî radibe. Çend roj derbas dibin. Xwesû çiqas flivê amade dike, xebera xwe dubare dike. Bûka feqîr dîsa birçî ji ser sifrê radibe. Gava ku zikê mirovan vala be; rûyê mirovan nakene. Bûk her tim melûl e û xeberdan jê çê nabe. Lawê pîrê pir ber jina xwe dikeve, di dilê xwe de dibêje: “Gelo jina min çima qet nakene?” Ji bo jina xwe bide kenandin diçe sûkê mirîflkekê distîne, tîne malê. Pûrtên mirîflkê bi ganî(zindî) diperçiqîne û diavêje nava hewflê. Der û cîran gava ku mirîflkê bêpûrt dibînin hemû ji kenînê dixeriqin(ke-

nîna zêde). Bûk dîsa nakene, di halê xwe de disekine. Lawik mêze dike ku tu çare nabîne radibe hewiyek tîne bi ser jina xwe de. Xwesû dîsa fliv amade dike, datîne ber her du hewiyan. Xebera xwe mîna kula Helebê dike zikê her du hewiyan û dibêje: “Nanê xwe kerî nekin, sehena xwe nîvî nekin.’’ Hewiya mezin paflve diçe, bûka nû li nên mêze dike, li sehenê mêze dike û diçe nava nên dixwe der û dora vî dihêle. Sehenê jî ji navê de dixwe der û dora vê jî dihêle. Xwesû tê mêze dike ku bûkê nanî kerî nekiriye sehenê nîvî nekiriye û zikê xwe jî têr kiriye. Xwesû radibe diçe kîlerê û li hemû deran xwelî diweflîne. Bûk gava werin ji kîlerê bi dizî xwarinan bibin wê gavê dewsa lingên wan di nava xweliyê de aflkera bibe, ew jî pê bihese ku bûk hatine xwarin birine. Fenên bûka nû pir in. Bûka nû diçe ji axûrê, kerê tîne û lê siwar dibe, diçe heta ber xwarinan, dilê wê çi dixwaze dike pêfla xwe û dîsa ji kîlerê derdikeve, tê hundir. Ew û hewiya wê ronî dikin, zikê xwe têr û tije dikin. Gava ku xwesû diçe kîlerê, çi bibîne? Ker ketiye kîlerê. Dewsa simên kerê ne. Xwarin jî kêm bûne, xwesû fam dike ku bûka nû, ne wekî bûka berê ye.

“Em ê gayekî ser jê bikin û em ê qelîyê çêkin, bixwin.”

Ga tîne malê. Ji diya xwe re dibêje tu ne avê bidiyê ne jî kayê bidiyê. Bila çend rojan birçî bimîne. Çend roj paﬂê ga tînin nava erd û bi gayê din re cot dikin. Lawik avê dike tenekeyekê û kayê dike tiﬂtekî din û dide destê diya xwe. Dibêje:

Lawê wê gotiye:

“Tu di pêﬂiya ga de biçe ew ê li pey te bê.”

“Dayê em gayê xwe ser jê bikin ê biharê em ê erdê xwe çawa cot bikin, bi gayekî cot dibe?”

Ga ji ber birçîbûnê di pey pîrê de diçe û erd hemû cot dike. Xwediyê ga tê nava erdî mêze dike ku gayê wî jêhatî bûye, mexel nakeve û erd cot dike. Dipirse, dibêje:

Gundekî deﬂtê hebû. Di vî gundî de pîrejinek, du lawên wê û du gayên wan hebûn. Payîz hatiye sar û serma çêbûye. Dilê pîrê qelî xwestiye. Ji lawê xwe yê mezin re gotiye:

Pîre dibêje na, em ê qeliyê çêkin û bixwin. Radibin gayê xwe ser jê dikin û heta zivistan diqede, qoﬂtê xwe têr dixwin. Zivistan diqede, bihar tê. Wextê cotkariyê tê. Lawik dibêje: “Dayê bi gayekî cot dibe? Em ê çi bikin?” Diçin nava erd lê mêze dikin bi gayekî cot nabe. Lawik dibêje: “Dayê te gayê din ser jê kir, ji ber vê tu yê ciyê ga de cot bikî.” Tîne diya xwe dide ber gayê din û pê cot dike. Yekî gundî ji wê derbas dibe û pîrê di wî halî de dibîne û dilê wî pir bi pîre diﬂewite. Ji lawê pîrê re dibêje:

Lawik dibêje: “Xalo ev karê min e tu qet nede pey.” Mêrik dibêje: “Keçeke min heye, ez ê wê jî bidim cem te, ji ber ku pir teral e, tu karekî nake serê sibê heta êvarê rûnî dike(rûdine) û li kêfa xwe mêze dike.”Lawik dibêjê: “Belê bîne mala me.”

“Kafirbav, qey tu wijdan û îmana te tune ye, tu li diya xwe vê neheqiyê dikî.”

Ji diya xwe re dibêje:

Lawik çima wiha kiriye, hemû ji mêrik re dibêje. Mêrik jî ji lawik re dibêje:

Rojekê kar hindik dike, pîre xwarinê hindik didê, du roj, sê, çar, pênc…dom dike. Keçik dibe jina bermalan, karê malê hemû pî pî dike(hemû karan dike). Mêrik tê, gava ku mêze dike ku keç bûye jina bermalan. Ji lawik re dibêje:

“Gayekî min heye ez ê bidim te, tu yê wî bînî û erdê xwe pê cot bike, lê pêﬂî ez ji te re bibêjim, gayê min pir qertal e. Hinek diçe mexel dikeve, dîsa hinek diçe dîsa mexel dikeve.” Lawik dibejê: “Ez ê çareyekê jê re bibînim.”

“Lawo te çi kir, evî teralê mexel ewqas jêhatî bûye?

”Dayê, tenê zikê wê têr neke.”

“Welle tu mirovekî pir baqil î.” Ji ber wê keça xwe dide lawik û wan bi hev re dizewîcîne.

Careke ji caran rehmet li dê û bavên guhdaran ji bilî cendirme û tehsîldaran.

bûn. Rojekê roviyê çiyê got roviyê çolê:

Rojeke ji rojan roviyekî çiyê hingê birçî bûbû got; “Ka ez xwe berdim çolê belkî ez hema zikê xwe têr bikim; ji birçîbûnê zikê wî bi piﬂta wî ve zeliqîbû. Roviyê çiyê leqayî(rastî) roviyê çolê(deﬂtê) bû. Roviyê çiyê ji roviyê çolê re got:

Roviyê çolê got:

-Bira, were em bibin destbirakê hev.

Roviyê çolê ji roviyê çiyê re got:

Roviyê çolê jî got:

-Li xwe miqate be. Xwediyê rezî xefk li ber rez danîne. Haya te ji xefkan hebe. Roviyê çiyê got:

-Bira baﬂ e lê ji bo ku em bibin destbirakê hev, dibe ku hinek fenên te hebin ji bo ku em bibin destbirakê hevdu, divê em bi hevdu bizanibin. Roviyê çiyê ji roviyê çolê re got: -Bira! Welleh, sed fenên min hene. Roviyê çolê jî got: -Welleh! Bira yê min feneke min heye. Roviyê çiyê got: -Bira tiﬂtek nabe! Ez ê biçime nêçîrê û nêçîra ku min anî, em ê bi hevdu re bixwin. Roviyê çolê ji roviyê çiyê bawer nekir. Lê dîsa got ku tu dizanî û roviyên me bûn destbirak. Rojek, didu û sisê derbas

-Bira, ha ew ﬂînahiya ku li wê derê xuya dike çi ye? -Welleh! Bira rez e. Roviyê çiyê got: -Ez ê herim ji me re hinek tirî bînim.

-Bira sed fenên min hene tu qet mitala min meke. Roviyê çiyê berêvarkî çû nava rezê tirî, hinek tirî bîne. Roviyê me çav li tiriyên zeytî yên zer kir hiflê wî ji serî wî çû, ber bi mêwê ve baz da. Gava devê xwe avête wefliyê(gûflî) tirî tifltekî got çelq lingê roviyî zemt(zebt) kir. Rovî xwe bir û anî lingê xwe ji xefkê xelas nekir. Roviyê çiyê ji xwe re got ku feneke min jî tune ye lê min ji roviyê çolê re gotibû sed fenên min hene. De ka xwe ji vê xefkê xelas bike. Êdî roviyê çolê bangî roviyê çiyê kir û got: -Bira çi bûye çi qewimiye? Roviyê din got:

-Bira welleh tifltekî lingê min zemt kir. Roviyê çolê got: -Bira, te gotibû sed fenên min hene, de xwe ji vê xefkê xelas bike. Got: -Bira! Ez ketime bextê te û bi Xwedê min derew û virr kirin. Feneke min jî nîn e. Roviyê çolê got: - Naxwe tu bi xwe û xefkê de birrî. Xwe ji qestîka bimirîne, dema ku xwediyê rez hat ew ê bibêje; “Hiflyarik mayo! Ev çima heram çûye?” Ew ê te biavêje û ez ê jî li wî aliye rez xwe nîflanî xwediyê rez bidim, dê xwediyê rez bibêje ya wî hal hewal e ya vî roviyê din çi hewal e? Ew ê bê min û tu yê jî baz bidî û tu yê bi xêra vê fena min xelas bibî. Roviyê çiyê got:

-Bila be. Wiha kirin û roviyê me ji xefkê xelas bû. Hatine devereke guncav û bêhna xwe berdan. Roviyê çolê ji roviyê çiyê re got: -Bira tiflt bi fen û fûtan naçin serî. Ê ku derewan bike dê wekî te lingê xwe di xefkê de bibîne û yê bi xwe de jî birrî. Roviyê çiyê got: -Bira! Ez ketim bextê te û Xwedê, tu yê min bibexflînî. Welleh! Hingî ez birçî bûbûm lewma min got sed fenên min hene, bi Xwedê feneke min jî nîn e. Roviyê çolê ji roviyê çiyê re got: -Bira! Em her kesekî di c›hê xwe de û de rabe ji vira biqiflte(bicehnime), roviyê çiyê piflta stûyê xwe xurand û çû.

Birêz Zeyneb Yafl, bi qasî ku em dizanin hûn bi karekî rasterast bi Folklorê re têkildar e mijûl in em ji peywira we ya li vira dest pê bikin. Peywira we ya li vira çi ye gelo? Ez bixêrhatina we dikim. Pîrozbahiya we dikim ji bo xebateke bi vî awayî binirx û biqîmet hêvîdar im ku di pêflerojê de Kovara Folklora Kurdan bibe nimûneyeke gellekî girîng ji bo pêflvexistina mejiyê Kurdewarî ku Kurd xwe bêtir binasin. Ji bo me gellekî girîng e, ji ber ku mixabin em civateke ku berbelavî bûne û her yek ji me bi vê belavbûnê tifltên xwe winda kirine, lê di esasê de tifltê heye dimînin jî ku mirov li wan xwedî derkeve, heke na, li wan xwedî dernekeve dibin mal û milkên her kesî. Bi vê bîr û baweriyê ez dibêjim Kovara Folklora Kurdan wê roleke gellekî girîng di vê xebatê de bilîze ku vê pênaseyê bi gel bêtir bide hîskirin. Ez nêzikî du sal û nîve xebatkar û damezrênera Muzexaneya Bajarê Amedê me. Wekî lêkolîner, li ser çanda bajêr dixebitim. Beriya vî karî jî min li ser çanda Kurdan kar û xebata berhevkirin û lêkolînê dikir. Ez dikarim bibêjim ez li vê derê jî tecrubeya ku bi saya xebata bi salan min bi dest xistiye, ji bo pêflvebirina vê derê bi kar tînim. Bêguman her kes dizane ku Bajarê Amedê ji bo hemû Kurdan navendek e. Derbarê vî bajarî de hemû Kurd tifltekî hîs di-

kin, li ser wî fikreke wan heye, bi vî bajarî re dane û standine, têkiliyeke wan bi vî bajarî re heye. Lewma ev xebata ku em niha li vir dikin ji bo me girîngtir dibe. Bi vê nêrîn û hiflmendiyê em niha li vê derê jiyan raboriya vî bajarî berhevûdin dikin. Mixabin hûn bixwe jî dizanin ev der welatê talanê ye. Bi hezar salan e hatiye talankirin. Her carê li vir flaristaniyek peyda bûye, wê flaristaniyê xwe xurt kiriye, xwe gihandiye astekê, pifltî demekê ji aliyê talankeran ve bi hemû tifltên xwe ve serobino bûye. Gellek caran berhemên vî bajarî pijiqîn her derê, ji ber vê qasî jî berhevkirina van tifltan ji bo xebateke wisa bi rastî gellek gellek zehmet e. Em li vê derê hewl didin ku van pijaqan tev de bi awayekî ji desthilatdaran wêdetir li gor rastiya civakê, li gor rastiya hemû gelên ku li vir jiyane, heta ji me tê em wan derînin ser rû û pê jiyana gelên vî bajarî piçekî din ronî bikin, bafltir bikin.

Têkiliyeke çawa di navbera muzexane û gel de heye? Bêguman bi raya min hemû muzexane, muzexaneyên gel in. Em heke behsa muzexaneyên hemdem bikin yên etnografîk û yên arkeolojîk temamên wan ji bo gel bêtir pênaseya xwe nas bike, çanda xwe, bingeha xwe, pêwendiya xwe ya bi raboriyê re bêtir karibe yekgirtî bike têtin avakirin. Weke Kurd

dibêjin “giya li ser repnê xwe flîn tê” gel jî ser repnê xwe flîn tê ango muzexane hemû xizmeta vê yekê dikin ku gel xwe bêtir nas bikin. Muzexane hene hestên mirovan xurt dike, muzexane hene dîroka mirovatiyê dertînin pêfl û hwd. Mesela îro wekî di rojevê de ye em dikarin bibêjin aktuel e, Kobanî di nav sê mehan de serobino bû ev rûrefliya dinyayê tev bû, parastina wê derê parastina mejûyekî ye ji bo dîrokê ji bo gel ji bo dinyayê. Mirov dikare bibêje erê eger îro erdê ku Kobanî li ser e bibe muzexaneyek wê tifltekî di pêflerojê de ji her kesî re bibêje. Ji ber vê qasê em dibînin ku muzexane tev de di rastiya xwe de ji bo ronîkirina nêrîn û bîr û rayên gel in.

zeyekê veke. Weke nimûne, ji bo muzeyê em xebatên lêkolîn, berhevkariyê dikin li ser çanda gelêrî heke xebat xurt were kirin û materyalên baﬂ bên peydakirin wê mirov karibe muzexaneya folklorê vekin. Em tevî girêdayî vê muzexaneyê ji bo çend muzexaneyên din amadekariyê dikin. Mesela em niha li dor materyalên li ser Ermeniyan berhevkariyê dikin, bi sazî dezgehên û kolleksiyonerên Ermen re hevkariya berhevkirina materyalan dikin ku li nav Dêra Surp Gîragos, Muzexaneya Ermeniyan, ya din jî li nav Dêra Dayê Meryem li beﬂa Mor Yaqûb Muzexaneya Suryaniyan vekin.

We çima ev cure muzexane hilbijart, sedemên hilbijartina we çi ne?

Naveroka muzexaneya bi temamê xwe hemû tiﬂtên Amedê ye. Serbabet, ango temayên me hene. Li gor babetê em, çîroka wê mijarê weke kel û pel, belgename, nivîs, deng, vîdeo û hwd. didin hev. Serbabetên me; Bîr û Baweriyên Gelê Amedê, Gelên Amedê û Çanda Wan, Metbex û Çanda xwarinê, Mala Cemîl Paﬂa, Li Amedê Perwerdehî, Muzîk û Govendên Amedê, Zargotin, Dengbêjî, Çîrokbêjî, Ziman û Çanda Nivîskî, Hunerên Nûjen, Jiyana Bajêr û Avahîsazî, Hilberîn û Bazirganî, Çanda

Li dinyayê tev her bajarekî ku xwedî flaristaniyekê ye, ji bo xwedîlêderketina raboriyê û amadekirina bingehê pêflerojek bafl tevgirêdanekê di navbera doh û îro de ava dikin muzexaneyên bajaran. Erkê Muzexaneyên Bajaran berhevkirin, tasnîfkirin û teflhîrkirina hemû nirxên bajarekî ne. Muzexaneyên Bajêr, di çi babetî karibin berhevkariyek bafl bikin dikarin li ser wê xalê pevgirêdayî mirov dikare mu-

Gelo di vê muzexaneyê de dê çi hebin?

Kifltûkaliyê, Bûyer û Mirovên Bajêr, Geflebûna Bajêr, Panoramaya Dîroka Amedê û berfirehiya materyalên dijîtalê van babetan tev û pirtûkên li ser bajêr hatine nivîsandin wê li nav Bankeyê Hafizeya muzexaneyê cî bigirin û ji lêkolîneran re werin pêflkêflkirin. Weke nimûne, gava em dibêjin “Gelên Amedê û Çanda Wan”, me daniye ku di nav hemû gelan de jiyan ji zewacê dest pê dike, pê re çêbûna zarokan, mezinkirina zarokan, rewiflt û tîtalango urf û adetên mezinkirina zarokan, gava diran derdikeve çawa dikin, gava bi ser lingan dikevin çawa kostekê dibirin law be; sinet, kirîvatî; heke qîz be bûkanî, keçxwestin, bûkxwestin, birina bûkê, cîrantî, merivantî, têkiliya bi endamên gelên din re, wan civakeke çawa ava kiriye hwd. xwe li vê babetê digirin. Bi tevî girêdayî van hemûyan muzexaneyên bajêr bi hiflmendiya“îro ji bo sibeyê destpêkek e” tev digere. Ji ber vê qasê jî befleke me heye em dibêjin “Çanda hemdemî, Hunera Nûjen”. Yekî din ji bo kesên ku li ser fotoxrafî karan dikin, ser estetîkî karan dikin, ser sînemayê karan dikin ser flanoyê karan dikin û ji bo performansên wan befleke me heye. Me ji 1895’an û pê de me beflek bafl fotoxrafên bajêr peyda kirine û em hîn li dû yên mayî digerin, destnivîsên Kurdan, destnivîsên alim û edîbên vî bajarî nivîsandine ku em van peyda dikin, em hemûyan werdigirin, radigirin, diparêzin, konserwasyon û restorasyona wan çêdikin. Befla laboratûvara restorasyonê heye ku bi awayekî gellekî pêflketî li gor pêdawîstiyên hemû xebatan hatiye avakirin.

Gelo li gor we têkiliya Folklor û Muzexaneya Bajêr çi ye? Folklor, zemîna raborî û pêhisandina mirovan e ku li dû xwe mîrasa çandekê, flopekê dihêlin. Muzexane jî van flop û paflmayan berhev dikin, diparêzin û teflhîr dikin ku berdewamiya jiyanê li gor rastiya gel bê ragirtin. Em hemû bingehên folklorê li vê derê rasterast radigirin; lêkolînan dikin, berhev dikin, tomar dikin, arflîv dikin, dinivîsin, pênase dikin û tevî çîroka yekgirtî teflhîr dikin.

Gelê bajêr yan jî em gelemperî bifikirin gelê Kurd bi we çi wateyê li vê muzexaneyê bar bike?

Em bawer in her kesê ku têkiliya wî/wê bi vî bajarî re hebe, ji vî bajarî be wê li çîroka xwe û çîroka bajarê xwe yê ku heta vê gavê nas nekiriye li nav vê muzexaneyê bigere, an jî wê bixwaze çîrokên nîvco yên li vê muzexaneyê hatine danîn temam bike. Ji ber wê yekê jî tifltên ku em li nav muzeyê datînin li gor pêwistiya gelên bajêr tên hilbijartin. Lê wekî hûn jî dizanin ev der welatê talanê ye û peydakirina van materyalan jî gelek zehmet e, lê dîsa jî ew tifltê em lê datînin, em pê bawer in ku wê têkiliyeke gelek bafl di navbera pêfleroj û raboriya vî welatî de deyne. Wê her kesê were vî welatî û bixwaze vira nas bike, wê muzexane bibe rêkurtka naskirina wan a vî welat û bajarî, ji ber vê jî ez bawer im ku wê pêwendiyeke bafl di navbera gel û muzexaneyê de bê danîn.

Mînakeke vê muzexaneyê di Kurdistanê de heye gelo? Zêde agahiya min di derbarê Rojhilatê Kurdistanê de tune ye lê ez Baflûrê Kurdistanê bafl nas dikim lê li wir jî tune ye. Muzexaneyên hêla baflûr hene bêtir ew muzexaneyên arkeolojîk, tematîk û etnoxrafîk in. Li Mêrdîn, Dîlok, Rihayê hene.

We got ev der welatê talanê bûye, ji vir gelek tiflt çûne. Ji bo tifltên ku ji vir çûne jî hûn tifltekî dikin? Bêguman materyalên li vê derê hebûne raboriya wan li vir e. Desthilatdariyan li vî welatî gelek caran dest guhertine lê gelê bajêr her bi dewlemendî û flaristaniya xwe maye. Bi qeyran, ferman û talana gelek teflqele di ser gelê vî bajarî re derbas bûne. Yên çûyî gelek tiflt bi xwe re birine, yên mayî gelek tiflt neparastine û têkçûne. Bi sedan hosta û berhemên karê wan hebûn. Tifltên ji wan heta roja îro mane gelek kêm in. Berê li vê derê herîr dihate çêkirin. Em li dû çîroka yên mayî digerin. Materyalên di destê sazî, kesan de heger bidin me em wan ji bo parastin û teflhîrê werdigirin. Di vê taxa ku Muzexane lê ye, kolanek seranser ciyê kesên ku bi karê herîrê ve mijûl in bûye.Yên ku xwedî dikirin, yên ku bazara wê dikirin, yên ku raçandina wê dikirin, yên ku dezgehên wê difirotin, yên ku tayên wê difirotin yên ku berhemên hatine çêkirin difirotin hemû li wir bûn. Bazareke herîrê li vî bajarî hebû niha tifltek jê nemaye. Li gor lêkolîna

me kirî dezgehek raçandina herîrê ya herî bafl ku ji aliyê bazirganên bajarê Bûrsayê ve hatiye kirîn û birin. fiopandina me destnîflan kir ku ev dezgeh niha li muzexaneyek Bûrsayê ye. Wekî xebatek muzeyê qet nebe em tesbîta flopa wan dikin û pêzanînên li ser wan tomar dikin.

Gelo em di pêkanîna van dezgeh û karan de dereng nemane? Bêguman, em pir dereng mane, ev kar jî wekî her tifltên me dereng maye. Bêflensiyeke pir mezin e ji bo me ev derengmayîn. Her ku diçe navbera dîroka raboriya mirov û pêfleroja mirov de nakokî û valahiyeke mezin çêdike. Tiflta di vê jiyanê de herî zêde mirovan ditirsîne valahî ye. Niha em vê valahiyê dijîn. Em dixwazin çanda xwe ya hevgirtî, pêflketî, nimûneyî bi jiyana zarokên xwe bidin hîskirin, em bi wan bidin fêmkirin ku ew karibin li ser repnê xwe bafl flîn bêtin, lê mixabin ji ber ku em di her tifltî de dereng dimînin û dereng mane, her kes tifltên me li gor xwe flîrove dike li gor xwe dibêje li gor xwe pênase dike bi vî awayî tifltekî me namîne. Her civat rastiya xwe dijî lê rastiya xwe çiqas bijî ewqas xurt e. Mesela Kurd îro diçin Stenbolê ji yekî Stenbolî zûtir dibin Stenbolî, dibin bajarî ne wisa ye? Diçin Ewropayê tu dibînî pifltî demekê ji Ewropayiyan bêtir dibin Ewropayî.

Ev karê ku hûn niha li vir dikin ji aliyê kê ve tê birêvebirin? Wekî hûn dizanin ev muzexane di bin banê fiaredariya Bajarê Mezin a Amedê de ye. Karê damezrandinê em bi flirketek kureator, ekîba muzeyê, bi rêveberiya Daîreya Çandê û Gefltûguzariyê, hevalên Konservatuvara Aram Tîgran û bi gelek sazî û dezgehan, berhevkar, lêkolîner, hevkar, kesayetî û dilxwazên flareza re em karê muzeyê bi rê ve dibin. Li vir koordînasyoneke pir hevgirtî heye.

Vê xebatê kengê dest pê kir û ser xêrê wê kengî bi encam bibe? Ez pêﬂî bi pirsa duyem dest pê bikim weke xebata muzeyê tu car temam nabe. Di sala 2011’an de ji bo ev cî bibe Muzexaneya Bajarê Amedê, li vê qonaxa Qesra Binemala Cemîl Paﬂa restorasyonê(lekifkirinê) destpê kir û 22’ya Gulana 2014’an de jî avahî hate sazkirin.

Ji bo damezrandin û naveroka muzeyê di sala 2012’an meha Nîsanê de ji pispor, nivîskar, rewflenbîr,hunermend, flareza, nuner sazî û dezgehan, kesên vî bajarî nas dikin, kesên ji vî bajarî hez dikin ku di vî bajarî de dijîn û komek ji muzenasan befldarî vêkonferansa lêgerînê bûn ku du rojan berdewam kir, di encamê de konsept û naveroka muzeyê hate sepandin. Karê muzeyê hatiye wê merheleyê ku em dikarin ji teflhîrê re vekin. Di meha Nîsana 2015’an de heger qeza belayek çênebe em ê bi resmî ji mêvanan re vekin, lê wekî min li jor jî behs kir, dê xebata dewlemendkirin, berfirehkirin û berhevkirina vî karî her berdewam be.

Amedekar: Dawûd Gulsun BAGÛRÎ, Herêm: Erxenî 96

Ade: Paqijkirina erdê rêz Amobengîyo: Cureyekî tirî Aqit: Dims, mot Ard: Arvan. Arî: Cureyekî nexwefliya tirî Arkolk/Arkot: Darekî serê wê çetel e, agirê kergeyê pê tev didin. Arvan: Zadê hêrandî, bi taybetî ardê gênim. Aflêv: Paqijkirina giyayên nav rêz Ava tûj: Ew ava ku ji bo çêkirina mewijan bi axa êgir tê kelandin. Ava tirî: fiîre, flêliya tirî. Avdêrî: Cureyekî tirî yê zû digihîje. Avik: Tiriyê qafliktenik û biav e, diflibe tiriyê flîre Avokî: Tiriyekî tahmsar e, mêwa dêlî. Awend: Ew werîsê ku her du serên wî bi du daran girê didin û ji bo hiflkkirinê gûfliyên tirî pê ve darve dikin. Axa spî/Axa tamê: Xweliya spî. Balme: Cureyekî tirî Beran: Ji her yek rêza mêwan re tê gotin. Beranweqf: Ew beranê rêz e ku bexflendeyî weqfê bûye. Bastêq/Bastêx: Ew flîranî ye ku malêza tirî di sabana re didin û bi dû hiflkbûnê re radikin; heke gûz an jî kunciyan pê wer bikin xwefltir dibe. Bax: Baxçeyê dar û beran e, bi taybetî ji rezan re tê gotin. Baxban/Baxewan: Çavdêrê rezan. Bayê kepegê: Ew bayê gurr e ku dema tirî dikevin kepegê bi gora deh pazdeh rojan dom dike û kulîlkan gelekî diweflîne. Behîv: Cureyekî darên biber e, dendikên wê diavêjin nav malêza kesmeyê, sincûqan(beniyan) jî jê çêdikin. Belawela: Tiriyê hebhûrik û sêrek e. Belik: Cureyekî tiriyê bireng ê hebdirêj e, xwarina wî xwefl û kirmekirm jê tê. Belotî: Cureyekî tiriyê bireng e. Berate/Belate: Tiriyê ji qorixatiyê derketibe û ber bi gihafltinê dihere. Berdang: Kêleka rêz yan biniya rêz e. Berfmotik: Berfa daweribûye dixin nava dims û bi kevçiyan dixwin.

Berîsane: Cureyekî tirî ye, hebgir û reng flîn e. Bersîle: Tiriyê hîn bafl negihafltî ye. Bêqirnik: Tiriyê bêçop e. Bêrik/Bêra pelûlê: Bêra darîn û devpehn e, malêz û helawiyê bi wê tev didin. Bêxiltî: Cureyekî tiriyê refl. Bilbizêk/Bilbizêkî: Cureyekî tiriyê rengîn. Binetatî: Cureyekî tirî ye, mewijên wî bafl in. Birrîna havînî: fiaxên zêde di bin re tên jêkirin, yên dirêjtirîn di ser re tên qopkirin. Bisthêflin: Cureyekî tiriyê bireng e. Bizdok: Cureyekî tirî ye ku zû digihîje û hebhûr e. Bîr: Çala avê ye ku di bin erdê de kûr hatiye vedan. Bol: fiaxeke gûfliyê tirî ye. Bolmazû: Cureyekî tiriyê bireng e. Cas/Cast: Cihê raxistin û guvafltina tirî. Cebarî: Cureyekî tiriyê bireng e. Cêrî: Parçeyê gûfliyê tirî, yan gûfliyê biçûktir. Cirdik: Gûfliyê herî biçûk. Cot/Cotkirin: Ajotina rêz. Cotkar: Ew kesê ku karê wî ajotina zeviyan e. Curn: Alavek li ber guvaflgeha textîn e ku ji kevirê qewirandî ye; sîtila ber kurna kevirîn. Çadir: Kon. Çalme: Dimsa sar, zêde hildidin, kef bi ser dikeve û tîr dibe. Çaqil: Behîv. Çavga: Cureyekî tiriyê hebgir e. Çavî/çavîvedan: Kolan û vekirina dora qurmên mêwan e. Çavîgirtin: Di werza biharê de çavî girtin e, xweliya li dor qurman dikêflin ber bi kokê. Çekem: Dimsê bi kelandinê hatiye tîrkirin. Çemçik: Hesk. Çemçûr: Nexwefliya spîketina pelgên mêwa ye. Çemîle: Cureyekî tiriyê bireng e. Çemîleyê refl: Cureyekî tiriyê refl e. Çemflîr: Tiriyê refl ê hebhûr e. Çend tilî: Çend parçe ji gûfliyê gihafltî. Çêrik: Parçeyek ji gûflî. Çilbêtî: Tiriyê rengflîn û sêrek e. Çirik/Çironek: Lûlika guvaflgehê ye ku flîre ji wê tê der û dikeve hundirê sîtila ber kurn. Çitmik: fiaxê biçûk ê gûfliyê tirî.

Dardeve: Cureyekî dirîreflkê ye. Darmêw: Dara mêwa tirî. Das: Amûreka asinî ye, ji bo çandinî û rezbirrînê tê bikaranîn. Destik: Amrazek paçîn e, bi wê firaxên germ tên girtin. Devrovî: Cureyekî tiriyê bireng e. Dew: Ji têkflêlana mast û avê peyda dibe, berdidin nav flîreya qeflgirtî. Dêlî: Mêwa tirî ye ku zêdetirîn flên û belav dibe û hildikêfle ser dar û beran. Dênefle: Tiriyê ku ji korixatî derketibe û nîv flîrînî bibe. Dêwanî: Cureyekî tiriyê bireng e. Dims: Mot, aqit Dimsî: Ew tirî ye ku jê çekem çêdikin. Dimyat: Belawela. Dixûdere/Bixobiro: Ew kesê ku dema di ber rêz re derbaz dibe tirî dixwe û diçe. Dorberan: Seranser ajotin yan merkirina beranên rêz e. Doflav: Ava tirî, flîreya tirî. Doflavî: Cureyekî tiriyê soretarî ye. Dûrovî/Dûvrûvî: Tiriyê spî ê gûflî mezin û hebgir û flîrîntir e; ji bo mewijan bafl e. Esirandin: Kirara jihevalîdana flîre û hefil e. Eflêv: Paqijkirina giyayên nav rêz. Eflkence: Amûreke darîn e, di mahsereyê de ji bo guvafltina tiriyên perçiqandî. Du mirov bi kar tînin. Eflqir: Ew tiriyê spî ye ku hebgir e, dendikhûr û qafliktenik e; tiriyê çawîfl. Etfik: Wîflî û tiliyên payizê dereng flîn dibe û nagihîje. Ezazî/Ezîzî: Cureyekî tiriyê bireng ê sertûj e. Ferxî: Cureyekî tiriyê reng e. Fiskinî: Cureyekî tiriyê reng e, xwarina wî û mewijên wî spehî ne. Gelawêj: Tebax. Gencikî: Cureyekî tiriyê miseweq e. Gerek: Qefl. Gewrik: Cureyekî tiriyê spî ye. Gênc Mihemed: Li tiriyê flîre diçe, hebgir û qaflikê wî qalind e. Gilara: Heba tirî. Gilwate: Dema mifltaxe radikin mewijê ku nekme pê ra mabe û gewreg be. Gîsinkirin/Gîsinlêxistin: Bi asinê cot rez ajotin.

Gîsin: Asinê ajotinê ye. Gîsnê biharê: Di werza biharê de ajotina rêz e; ser û dawiya biharê ango du caran gîsnê biharê lê dixin. Gîsnê havînê: Di serê werza havînê de, ajotina rêz e. Gîsnê payîzê: Di werza payîzê de, piflt telbîsê ajotina rêz e. Gîsnê zivistanê: Di werza zivistanê de ajotina rêz. Gozane/Gozene: Cureyekî tiriyê hebgir e, refl û spiyê wî hene. Gulî: Çiqilê serte ye. Guntal: Gûfliyên tirî yên biçûk. Gurdilî: Cureyekî tiriyê bireng e, hebdirêj û belekîn e; mewijên wî delal in. Guvaflge/Guvaflgeh: Cihê guvafltina tirî; yan ji darê gûzan yan jî bi çîmentoyê çêdikin. Guvafltin: Esirandin. Gûflî/Goflî/Hûflî: Her yek ji fêkiyê mêwa tirî ye. Gûflîçîn: Ew kesê ku gûfliyê tirî diçinin. Gûflîdar/Gûflîwar: Zêde bi gûflî. Hafiz E’lî: Ji babetê tiriyê bireng e, hebên gûfliyên wî belawela ne. Hag: Sepeta mezintir a bêçenbil e, bi pifltan tirî pê dikiflînin. Havînewar: Xaniyê li nav rezan hatiye avakirin. Havîngeh: 1)Cureyekî tiriyê havînî ye. 2)Xaniyê li nav rezan hatiye avakirin. Heb/Hebik: Heba tirî. Hebhûr/Hebûr: Ew tiriyê reng spî ye ku hebên wî ji nokê hûrtir in. Heftber: Mêweke pirber e, ji havînê heta zivistanê tirî pê digire. Helaw/Helawî: Ew flîraniya ku bi arvan û mot çêdibe. Helîl: Ew flîraniya ku ji arvan û dimsê çêdibe, kakilan jî dixin navê. Hemsî: Cureyekî tiriyê bireng e. Herîr: Helawa ku ji flîreya hiflkkirî çêbûye. Hesenî: Cureyekî tiriyê hebdirêj e. Hesk: Alava tevdana flîrê û derxistina malêzê. Hestîv: Asinek bi boç û devpehn e, malêza sîtilê pê rêfl dikin. Hevrîflik/Hevrîflk: fiîraniya ku bi arvan, rûn, hêk û motê tê çêkirin. Hewsorik: Cureyekî tiriyê sor e.

100

Hewtop: Tiriyê spî û hebgilover e. Hewtopê refl: Cureyekî tiriyê refl ê hewtop e. Hezîranî: Cureyekî tiriyê reng e, zû derdikeve. Hilûp: Kûpê biçûk e, ji bo dimsê bafl e. Hirtot: Guliyên mêwan yên ku hatine birrîn û hiflk bûne, pê flîreyê dikelînin, nan û dan dikin. Hîsil: Mehsere. Holik: Sitareya ji bo siyê û çavdêriya rêz e; ji daran çêdikin û banê wê bi dar û beran, bi pûfl û pelaxan digirin. Hoqirofl: Cureyekî tiriyê bireng e. Jêl: Ew mêwa tirî ye ku nû ketibe kulîlkan. Kajav: Cureyekî tiriyê refl e. Kakil: Dendikên gûz û behîvan in; di çêkirina sincûq (benî), kesme û bastixî de bi kar tê. Kamox: Ew kesê ku tirî diguvêflîne û flîreyê jê derdixe. Kandêl kirin: Dawîanîna kelandina rêz. Kanî: Cihê av jê dizê, jêderka avê. Kazoxe: Dasa biçûk. Kefgir/Kefgîr: Amûreke qulqulkî û destî darîn e; ji bo hildan û palandina flîreya sar, bi taybetî bo kef û qeflgirtina flîreya nû dikele tê bikaranîn. Kelik: Sepeta tirî. Kemkûfl: Cureyekî tiriyê reng ê ne hêja ye. Kepeg: Qaflikgirtina hebên tirî yên nû flînbûyî. Kerge: Cihê guvafltin û kelandina tirî. Kesaxtin/Kezax: Birrîna rêz. Kesme: Malêza tîr rodikin leganan an jî ser boxçeyekê, roja din sibê bi qasî çar tiliyan çarkoflekî parçe parçe tên birrîn û qelaptin. Kakilên gûz û behîvan têkeve tev xwefltir e. Keflix: Kezeba tirî, bistîka tirî, ango ew damar in ku hebên tirî pêve ne. Keflmîrî: Cureyekî tiriyê bêdendik e. Kêr: Amrazeke tirîçinînê ye. Kêra birrek: Ew kêra devnikul û birrekîn e ku di rezbirrîn û tirîçinînê de tê bikaranîn. Kiner: Tiriyê spî yê dendikhûr û qafliktenik e, hebên wî gir in. Kiras: Girêdan yan lêkirina derdora tiriyên perçiqandiyê di eflkenceyê de. Kiflmiflî: Tiriyê bêdendik e bergên mêwa wî kêm in, spî û reflê wî heye.

101

Ronya Bewran

102

Çep ra hetê raﬂtî

Cor ra hetê cêrîya

2. Bi kurmancî ci rê vanê teflî 4. Bi aye ardî û sî yenê abirnayifl. Qulqulî ya 6. Kê mewlîdo sifteyên nûsnayo 8. Xelle, cew û gilgilî flanenê pê û virazenê 9. Nameyê domanan ê bînî 10. Mozî ci miyan de hingimênê xo nimnenê 13. Moza hingimênî 15. Cinêkan rê yeno vatifl. Laqabê no. 16. Seba ke mirîçikî bostanî telef nêkerê bi çiweyan yeno virafltifl 17. Merdimê ke sewlî virazenê û roflenê 19. Kortik 21. Ruwekeyên (giha) o wesarî yo. Xaflênenê û rûwenî miyan de sûr kenê 23. O ke raflt nî yo 24. Acizî

1. Demserrê 3. Cayo ke ardî virazênê 5. Mîya ke yew serrê ya 7. Heywanî wija de arisîyenê 10. Seba ﬂiwitiﬂê çinayan, cilan yeno girweynayen, textên o, sereyê ci pahn o 11. Qeço ke werdîyê keyeyî yo 12. Merdimê ke cot kenê 14. Mûndena porî 15. Çî yo ke bal anceno, newe yo 18. Ê ke zahf zûrî kenê 20. Behdê varanî (yaxerî) esmanan de vicêna. Rengorengo ya. 22. Însanî pa dildananê xo pak kenê. Ciweyêno werdî û derg o

Ronya Bewran

103

104