Omslag het Fietserpad 2009:Omslag het Fietserpad 2009
20-01-2009
14:18
Pagina 1
Het
W a d d e n z e e ●
● Veendam Assen
●
Heerenveen
●
Emmen
● Coevorden ●
Zwolle
●
Almelo
●
Deventer
Enschede ●
●
Haaksbergen ●
Arnhem ●
●
Doetinchem
●
Winterswijk
Nijmegen ● DUITSLAND
Boxmeer ● Venray ●
N
r d z e e
Venlo ●
Roermond
●
● Sittard
N
o
o
I S B N 978-90-389-1897-6
Heerlen
●
● Maastricht 9
789038 918976
●
Mesch
beschreven gebied
BELGIË
Pol van Mill, Keesjan van den Herik & Alphons van Winden
●
Fietserpad met downloadbare gps-route
Pieterburen
● Groningen
Leeuwarden
Fietserpad
Wandelend kon u altijd al over het Pieterpad, maar nu is er ook het Fietserpad, een unieke, nieuwe route om Nederland van zuid naar noord per fiets te doorkruisen. Het Fietserpad voert u door het zeer gevarieerd landschap van de Limburgse heuvels, het Maasdal, de Gelderse Poort, de Achterhoek, Twente, Drenthe en het Groningse platteland. De voor iedereen leesbare teksten wijzen u op de sporen uit het verleden die u al fietsend om u heen kunt zien. U zult merken dat het landschap voor u tot leven komt en dat de route als het ware een ontdekkingsreis door het eigen land is. Aan de hand van 31 gedetailleerde kaartjes en een nauwgezette routebeschrijving vindt u eenvoudig de weg. De 574 km lange tocht heeft voldoende te bieden voor een week fietsplezier of meer; maar ook kunt u het boek gebruiken voor zo nu en dan een dagje uit. De informatie over campings, hotels en VVV’s langs de route completeren deze uitgave.
Het
Fietserpad
Het
574 kilometer fietsplezier van de Limburgse heuvels naar het Groningse wad Pol van Mill, Keesjan van den Herik & Alphons van Winden
Het Fietserpad 2010
29-07-2010
14:11
Pagina 5
VOORWOORD Het idee om een fietsroute dwars door Nederland te ontwerpen ontstond bij SNP Natuurreizen. Pol van Mill, de geestelijk vader van het pad, ontwierp de route. Doordat hij de totale route ondertussen meermalen heeft gefietst, kent hij elk bord, elke bocht en elke bottleneck. Bij een routebeschrijving kon het echter niet blijven. De enorme landschappelijke rijkdom die ons land kent en die tijdens de route kan worden bewonderd, vroeg om uitleg, achtergrondinformatie en wetenswaardigheden. Hiervoor tekenden Alphons van Winden en Keesjan van den Herik. Toch had het boek niet tot stand kunnen komen zonder de medewerking van Stichting Ark, SNP Natuurreizen, Martin Brunsveld de naamgever van het Fietserpad, Jeroen Helmer, de illustrator en de voorfietsers Frank en Ben Houtstra, AndrĂŠ Willems, Jasper Meinema, Marten Bouma, Marion van Heijst, Don Werts, Chris Hogendoorn, Carla Venkoek en anderen. Tot slot gaat onze dank uit naar Riyan van den Born, Alita van Velzen en Ilse Verkaart voor het becommentariĂŤren van het manuscript.
Nieuw is de mogelijkheid om de gps-gegevens van de gehele Fietserpadroute te downloaden. Ga hiervoor naar de website: www.uitgeverijelmar.nl. Hier kunt u ook de laatste informatie over routewijzigingen bekijken.
5
Het Fietserpad herdruk 2009 19-01-2009 10:39 Pagina 6
INHOUD Algemeen Het gebruik van het boek
8 8
VVV’s
12
Fietsweer
13
Inleiding
17
Heuvelland
19
Het Limburgse heuvelland Kalksteen De eerste bewoners Het Grand Atelier Hellingbossen Graften Holle wegen Kastelen Grotten en groeves Ingendael en Meerssenerbroek
Grensmaas Het Maasdal Het Bunderbos De Grensmaas ’Levende Grensmaas’ Horsten en slenken Thorn Grindwinning De gestuwde Maas De Maasplassen Het Leudal
6
22 22 23 24 25 25 26 28 28 32
35 35 36 37 38 41 42 44 45 47 47
De Zandmaas De Peelhorst Het Peel-afwateringskanaal Het terassenlandschap Stuwen Romeinenweerd Tegelse klei ‘Honderd-bekenland’ De oude meanders Asperges Maasheggen
De Gelderse Poort De stuwwal De watermolen van Plasmolen Het Zevendal De Mokerheide Het bekken van Groesbeek De Gelderse Poort De Romeinen Het Valkhof De Ooypolder De Oude Waal De IJssellinie Levende rivieren Klei levert nieuwe natuur Bakstenen Kekerdom Millingerwaard Het Millingerduin De Rijn bij Spijk Elterberg en Montferland ’s-Heerenberg De Oude IJssel
51 51 51 52 56 58 60 60 62 63 65
67 67 68 69 69 70 72 73 76 77 78 79 79 80 81 81 83 85 86 87 189 189
Het Fietserpad 2010
29-07-2010
14:11
Pagina 7
I N H O U D
Achterhoek De poort naar oostelijk Nederland De Saksen Kleinschalige landschappen in Oost Nederland Molens in Oost-Nederland De laatste resten kleinschalig Nederland Het Woold Trias in de bodem De Berkel De Nederlandse oostgrens Het Buurserzand Het Witte Veen
Twente Het Aamsveen en Glanerbrug Het dal van de Dinkel Landgoed Singraven De watermolen van Singraven Het kanaal van Almelo naar Nordhorn Voltherbroek en Agelerbroek Hunenborg De stuwwal van Ootmarsum en Uelsen De watermolens van Frans en Bels De kerk van Uelsen Het oerstroomdal van de oostelijke rivier; de Overijsselse Vecht
93 93 93 94 97 98 99 99 101 103 103 105
107 107 111 114 115 117 117 118
Drenthe Jaknikkers bij Schoonebeek Keileem Schans De Katshaar De Drentse beken en beekdalen Het esdorpenlandschap De Hondsrug Zwerfstenen en hunebedden Pingo’s De zoutpijler van Schoonlo Grafheuvels De Drentse Aa De Hunze
Het zeekleigebied De stad Groningen Zeeklei Wierden Het Reitdiep De Hunzeboezem De Waddenzee
123 123 123 125 127 129 131 133 135 137 137 139 140
143 143 143 146 146 147 149
Routebeschrijving
152
Bronnen
175
118 119 121
121
7
Het Fietserpad herdruk 2009 19-01-2009 10:42 Pagina 80
F I E T S E R P A D
Oude en nieuwe vorm van kleiwinning.
aangelegd, is in veel uiterwaarden 1 tot 2 meter klei afgezet. De ruimte die de rivier heeft wordt dus steeds kleiner en het gevaar voor dijkdoorbraken daardoor steeds groter. Door de klei af te graven en er stenen van te bakken krijgt de rivier zijn ruimte terug, wordt het dal weer veiliger en hebben we nog bouwmateriaal ook.
Klei levert nieuwe natuur Nog geen 10 jaar geleden zagen velen de baksteenindustrie als een bedrijfstak die het Nederlandse
80
landschap verminkte door gaten te graven in de landschappelijk zo mooie uiterwaarden. Dat het kan verkeren blijkt in de Millingerwaard, waar deze ondernemingen nu aan de bakermat staan van een enorm natuurgebied waarbij ook nog eens de veiligheid van het rivierengebied wordt vergroot; 3 vliegen in ĂŠĂŠn klap. Ook het Wereld Natuur Fonds ondersteunt het bouwen met baksteen. Het gaat niet ten koste van grondstoffen, omdat de rivier steeds weer nieuwe klei aanvoert en het levert zeer kansrijke nieuwe natuur op, waar
Het Fietserpad herdruk 2009 19-01-2009 10:42 Pagina 81
G E L D E R S E
alle Nederlanders van mogen komen genieten. Al eeuwenlang werd er klei gewonnen rond onze grote rivieren. Vanaf het begin van deze eeuw vestigden zich echter steeds meer bedrijven omdat de kleilagen in de uiterwaarden weer dikker werden. In Erlecom passeert u een van de grootste steenfabrieken van Nederland. Per jaar worden hier, grotendeels met klei uit de Millingerwaard, 60 miljoen stenen gebakken, voldoende voor zo’n 5000 rijtjeshuizen. Ook elders in het rivierengebied zult u de kenmerkende schoorstenen van de fabrieken zien staan. Het duurt ruim 2 weken voordat een steen, vanaf het moment dat hij uit de klei gevormd is, klaar is: eerst een paar dagen drogen, dan langzaam opwarmen, dan ongeveer een week bakken en ten slotte weer langzaam afkoelen.
Bakstenen Aan de kleur van de baksteen kunt u zien waar de klei vandaan komt. Door de klei zit van nature altijd wat kalk en ijzer gemengd. Langs de Waal is de klei vooral rijk aan kalk en dit levert de gele bakstenen op. De klei langs de Maas is juist heel arm aan kalk omdat ze wordt opgelost door het zure water uit de Peel dat in het Maasdal opkwelt. Er zit wel veel ijzer in de klei en daarom zijn de maasstenen juist rood. Toch zijn niet
P O O R T
alle waalstenen geel. Plaatselijk ligt oude klei in het Waaldal en daar is de kalk door de regen uitgespoeld. Die levert ook rode bakstenen op en als er een beetje kalk in zit bronskleurige stenen.
Kekerdom De kerk van Kekerdom ligt aan de buitenkant van de dijk. Niet de meest handige plek zult u zeggen en dat geven de Kekerdommers ook toe want sinds 1990 stond het godshuis alweer driemaal in het water. De laatste keer in 1998 viel de vloed samen met Allerzielen en dat was extra vervelend, want toen kon men het kerkhof niet op om bloemen bij de graven te leggen. De kerk van Kekerdom is vanwege zijn buitendijkse ligging een unicum in Nederland. De oorzaak hiervoor is dat veel kerken in het rivierengebied stammen uit de 11e en 12e eeuw, dus voordat er dijken waren. Het was een vrij welvarende tijd, het klimaat was gunstig en de rivieren overstroomden vrijwel nooit. Veel mensen trokken naar het vruchtbare rivierengebied en vestigden zich vlak bij de rivier. Dat lijkt dom, maar dicht langs de rivier liggen wel de hoogste gronden, oeverwallen genaamd. Als u straks de Millingerwaard in rijdt, dan zult u zien dat dat nu nog steeds zo is. Men stichtte dorpjes op de oeverwal en ging er landbouw bedrijven. Als er voldoende welvaart was kon men zich een ste-
81
Duffeltdijk
Ooij
17 m
Kaliwaal
16 m
1 km
Leuth
11 m
Millinger waard
Kekerdom
Millinger theetuinen
.
.
12 m
4
4
+ 12 m
12 m
Bimmen
DUITSLAND
Lobberdensche waard
Millingen aan de Rijn
W aa l
ka na
17 m
al
+
4
ei n
Rh
D端ffelward
12 m
Lobith
14 m
Schenkenschanz
18 m
Tolkamer
14 m
Herwen
Europakade Spijkseweg
Polweg
DE BIJLAND
Keeken
4
de Ou
Alte
0
4
Wa al
.
.
.
Doornenburg
.
Aerdt
.
Pannerden
.
.
.
KAART 12 jl a
.
Bi
.
O u
30 m
Stokkum
. Spyck
Am Moddeich
13 m
17 m
44
Kuckucksdahl
Hoch Elten
Wildweg
Spijk Bove n R 19 m ijn
20 m
Elten
.
ge an
.
82 str
.
al kana dens ner n Pa de jn Ri
.
N
Het Fietserpad herdruk 2009 19-01-2009 10:42 Pagina 82
n
s nd
Het Fietserpad herdruk 2009 19-01-2009 10:43 Pagina 83
Kerk Kekerdom in het water.
P O O R T
FOTO: ALPHONS VAN WINDEN
G E L D E R S E
FOTO: JOHAN BEKHUIS
Bloemenrijkdom in de Millingerwaard.
nen kerk veroorloven en die stond in het midden van het dorp. Dat ging lange tijd goed, totdat het klimaat in de 14e eeuw verslechterde en de rivier vaker buiten zijn oevers trad. Men legde dijken aan, maar die sloegen weg, zodat men ze steeds verder naar achteren moest leggen. Aan de rivierkant sloeg het water delen van de oeverwal weg en wie daar woonde was niet veilig meer. De kerk was het belangrijkste gebouw in het dorp en deze werd het langst beschermd. In veel rivierdorpen ligt de kerk daarom helemaal aan de buitenkant van het dorp tegen de dijk aan en niet meer middenin. Er
zijn zelfs dorpjes waar de dijk in een boogje om de kerk loopt. Bij Kekerdom reikte de rivier uiteindelijk tot zo dicht bij het dorp dat het niet meer mogelijk was om de dijk nog buitenom te leggen, zodat men voor de huidige plek koos. Toen hielp uiteindelijk alleen nog Gods hand en die heeft de kerk behoed, want de rivier verlegde zijn loop en schoof naar het westen. In de eeuwen die volgden had men niet vaak last van hoogwater en bleef de kerk gevrijwaard van overstromingen. De afgelopen eeuw echter heeft de kerk al meermalen natte voeten gehad.
Millingerwaard Doordat de loop van de rivier van Kekerdom naar het westen af schoof, ontstond een grote uiterwaard tussen het dorp en de rivier, de Millingerwaard. Hier wordt de nieuwe manier van kleiwinning in praktijk gebracht en dat heeft in-
83
Het Fietserpad 2010
29-07-2010
14:11
Pagina 162
F I E T S E R P A D
Routebeschrijving Nijmegen - Millingen 0.0 0.4 3.5 5.1 5.7 6.4 7.5 9.7 10.9 12.3 13.5 15.8 17.6 21.4 23.1
Y-spl., R (Ubbergse weg) onder viaduct door (linksaf is naar Waalkade). Bij gemaal L, watertje over (Ooyse Dijk). Op splitsing bij km-bordje 73, R dijk af (Langstraat). Dijk op en RD. Op splitsing R dijk af (Spruitenkamp). Op T-spl. L (Kerkdijk) weg volgen door Ooij met bocht mee naar rechts langs de kerk. OOY. Op T-spl. L (St. Hubertusweg) en meteen weer R (Kerkdijk). Bij kruising met voorrangsweg RD bruggetje over en op T-spl. L. Op T-spl. L bruggetje over, voorrangsweg oversteken en stenen pad R omlaag. Fietspad volgen parallel aan voorrangsweg. Op splitsing boven op dijk RD (Duffeltdijk). Negeer zijwegen. Op splitsing RD. Na kerk van KEKERDOM L de Millingerwaard in. Gedeeltelijk slecht zandpad, hoofdzandpad volgen. Bij splitsing R. Volg bordjes theetuin/rozentuin tot aan de theetuin. Voor theetuin R zandpad wordt verderop asfalt route gaat RD. Bij T-spl. L grote dijk op. MILLINGEN. Scherp/L naar veerboot naar Lobith = 23.2. De veerboot vaart van april tot oktober ma. t/m vrij. om 7.10 en verder van 9.00- 20.00 u. elk heel uur. Zat. en zon. vanaf 8.00 tot 20.00 u. ook elk heel uur. Bij grote drukte gaat de pont vaker. Oktober tot april 1x per twee uur tussen 9.00 en 17.00 u. Ma. t/m vrij. ook 7.00 u.
Millingen - ‘s-Heerenberg 0.0 1.1 2.1 3.3 3.8 4.4
162
11, 12 pag. 72
12, 13
Na veerboot, op dijk R ri. Herwen door natuurgebied de Bijland. Bij kruising met zandweg RD. Bij splitsing R ri. Lobith. Bij T-spl. L. Na 200 m volg fietspad links van weg. Op Y-spl. R omhoog en vervolgens op dijk L/RD. Bocht naar L volgen. LOBITH. Op splitsing naar L en meteen R dijk/fietspad op ri. Tolkamer. Verderop RD (Polweg). Op splitsing 10 m voor de Rijn L (Europakade). TOLKAMER. Na 100 m R onder viaduct door en meteen L. Verderop schuin L omhoog.
Het Fietserpad 2010
29-07-2010
14:11
Pagina 163
F I E T S E R P A D
Routebeschrijving 5.0 7.8 9.2 9.7 11.6 12.3 12.9 13.3 14.2
Bij voorrangsweg R ri. Spijk. Bij splitsing nabij SPIJK RD (Spijksedijk). Bocht naar L ri. Elten. Op splitsing R (Am Moddeich). Negeer zijwegen. Bij voorrangsweg L fietspad op. Bij splitsing R (Wildweg). Op Y-splitsing L omhoog ri. Hoch-Elten (Kuckucksdahl). Op kruising met zandwegen RD zandweg op. Negeer afslagen. Op kruising met asfaltweg R ri. ‘Anlieger Frei’ (Riebroek). In STOKKUM RD. 17.5 Na café/rest. ‘t Klaphek, schuin R zandpad op (Nachtegaallaantje) wordt stenen weg. 18.3 Bij kruising RD zandweg op, 200 m verder bij kruising L en meteen L omhoog pad oversteken en R achteringang van het Kasteel ‘Huis Bergh’ in. (U kunt ook hoofdingang nemen door L om kasteel te fietsen.) 18.7 ‘S-HEERENBERG. = 0.0
‘s-Heerenberg - Bredevoort 0.0 0.4 1.3 1.6 2.2 2.5 5.5 5.9 6.9 7.8 9.4 10.1 10.7 11.7 12.9 16.8 17.3
13, 14, 15
Kasteel ‘Huis Bergh’. Hoofdingang uit en RD (Hofstraat) en RD (Molenstraat) en RD door winkelstraat. Op splitsing L (Zeddamseweg) ri. Zeddam. Fietspad op en na 10 m L weg oversteken en meteen R fietspad. Bij splitsing R voorrangsweg oversteken en RD (Den Aam). Bij T-spl. L (Korensingel). Bij voorrangsweg RD (Landweg). Op kruising L (Chamavenstraat) en verder RD (Hartjensstraat) tot in AZEWIJN. Daar op kruising RD (Marssestraat). Bij voorrangsweg RD (Gendringseweg). Bij volgende voorrangsweg L fietspad op (Eerlandsestraat). Op kruising R voorrangsweg oversteken (Azewijnsestraat) en na 600 m L (Hoofdstraat). In VELDHUNTEN RD. Op splitsing R ri. Milt (Weteringeweg). Op T-spl. R (Dijkweg). Op kruising L (Miltseweg). Bij voorrangsweg RD GENDRINGEN in (Rijnweg). Rijnweg 2x RD volgen door Gendringen. Bij voorrangsweg RD (Engbergseweg). Alsmaar RD. Bij voorrangsweg (rotonde) RD ri. Sinderen (Molenweg). Op splitsing R bruggetje over (Luimesweg).
163