4 KRACHTEN
Naam:
Klas:_
t
MICRO SCOOP:
Fotokopieerapparaten zijn algemeen verspreid en vele mensen maken er haast onnadenkend gebruik van voor allerlei doel einden. Jammer genoeg ontstaan boeken niet met hetzelfde gemak als kopieën. Boeken samenstellen kost veel inzet, tijd en geld. De vergoeding van de auteurs en van iedereen die bij het maken en verhandelen van boeken betrokken is, komt voort uit de verkoop van die boeken. In België beschermt de auteurswet de rechten van deze mensen. Wanneer u van boeken of van gedeelten eruit zonder toestemming kopieën maakt, buiten de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen, ontneemt u hen dus een stuk van die vergoeding. Daarom vragen auteurs en uitgevers u beschermde teksten niet zonder schriftelijke toestemming te kopiëren buiten de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen. Verdere informatie over kopieerrechten en de wetgeving met betrekking tot reproductie vindt u op www.reprobel.be. Ook voor het onlinelesmateriaal gelden deze voorwaarden. De licentie die toegang verleent tot dat materiaal is persoonlijk. Bij vermoeden van misbruik kan die gedeactiveerd worden. Meer informatie over de gebruiksvoorwaarden leest u op www.diddit.be.
© Uitgeverij VAN IN, Wommelgem, 2020
De uitgever heeft ernaar gestreefd de relevante auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Wie desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot de uitgever te wenden.
Eerste druk 2020 ISBN 978-90-306-9602-5 D/2020/0078/106 Art. 594606/01 NUR 120
Ontwerp en opmaak: B.AD Covertekening: Jan Heylen Tekeningen binnenwerk: Geert Verlinde Afbeelding energiescore op p. 10: Brochure "Ga ook voor een topscorel Het nieuwe EPC... uitgave november 2018, verantwoordelijke uitgever: Luc Peeters, administrateur-generaal, Vlaams Energieagentschap. www.energiesparen.be
INSTRUCTIETAAL
De volgende instructies heb je nodig in je themabundel:
C Omcirkel
•t1t••··· Plaats een kruisje
Markeer
Noteer
4 kRachtEN Ontdek superkrachten via technologie Bekijk het filmpje bij het onlinelesmateriaal. Wat vind je van deze werkwijze?
OPDRacht 1: Onderzoek welke krachten inwerken op een rollende bal ONDERZOEk 1 Onderzoeksvraag Wat verandert er bij een bal als je er een kracht op uitoefent? 2 hypothese: wat denk je? De bal verandert van vorm. De bal beweegt. De bal blijft gewoon liggen. 3 Benodigdheden: wat heb je nodig? een bal een blad keukenpapier 4 Werkwijze: hoe ga je aan de slag? 1 Leg de bal stil in het midden van de tafel. 2 Breng voorzichtig je voet onder de tafelpoot zodat de tafel kantelt. 3 Noteer wat je ziet bij waarneming 1. 4 Leg een blad keukenpapier in het midden van de tafel. 5 Leg de bal stil in het midden van het keukenpapier.
28
ENERGIE EN kRachtEN RONDOM ONS — 4 kRachtEN
6 Breng je voet weer onder de tafelpoot. 7 Rolt de bal zoals in waarneming 1 of gaat hij nu sneller of trager? Noteer je antwoord bij waarneming 2. 8 Wrijf over het tafelblad en over het papier. Noteer wat je voelt bij waarneming 3. 9 Vul het ontbrekende woord in het besluit aan. 5 Waarneming: Wat merk je? waarneming 1 waarneming 2 waarneming 3 6 Besluit Krachten hebben invloed op het
van de bal.
7 Reflectie
zwaartekracht
wrijvingskracht
In dit onderzoek maakte je kennis met de zwaartekracht. De bal wordt naar beneden getrokken door de aantrekkingskracht van de aarde. Daarnaast remt de wrijvingskracht de bal af. De bal wordt tegengehouden door het contact met de ondergrond. a Lees goed de uitleg in het begrippenkader. b Hoe kun je het rollen van de bal verklaren?
Doorstreep wat fout is: - De bal rolt over de tafel door de zwaartekracht / wrijvingskracht. - De bal rolt minder snel over de tafel door de zwaartekracht / wrijvingskracht. - De wrijvingskracht op het papier is groter / kleiner dan op het tafelblad. c Herlees je hypothese op p. 28. d Vergelijk deze met het besluit. Duid aan wat voor jou van toepassing is.
Ik had hetzelfde idee.
Ik had bijna hetzelfde idee.
Ik had een ander idee.
ENERGIE EN kRachtEN RONDOM ONS — 4 kRachtEN
29
Vul de ontbrekende woorden in. beweging – krachten – wrijvingskracht – zwaartekracht - Door
veranderen voorwerpen van
- De
.
is de aantrekkingskracht die de
aarde op voorwerpen uitoefent. - De
duwt tegen de beweging van het voorwerp in.
´ Maak oefening 15.
OPDRacht 2: Onderzoek hoe krachten plasticine veranderen ONDERZOEk 1 Onderzoeksvraag Wat verandert er bij plasticine als je er een kracht op uitoefent?
2 hypothese: Wat DENk JE Dat hEt JUIStE aNtWOORD IS? De plasticine verandert niet van vorm. De plasticine verandert van vorm. De plasticine beweegt niet. De plasticine beweegt. 3 Benodigdheden: Wat heb je nodig? plasticine 4 Werkwijze: hoe ga je aan de slag? 1 Maak een bol van de plasticine. 2 Leg de bol plasticine in het midden op je tafel. 3 Druk je vinger in het midden van de bol. 4 Markeer wat je ziet in waarneming 1. 5 Maak een worst van de plasticine.
30
ENERGIE EN kRachtEN RONDOM ONS — 4 kRachtEN
6 Trek aan de beide uiteinden van de worst. 7 Markeer wat je ziet in waarneming 2. 8 Vul het ontbrekende woord in het besluit aan. 5 Waarneming: Wat zie je? waarneming 1
In het midden van de bol wordt de plasticine dunner / dikker.
waarneming 2
In het midden wordt de worst dunner / dikker.
6 Besluit Krachten hebben een invloed op de
van de plasticine.
7 Reflectie In dit onderzoek maakte je kennis met de drukkracht: de plasticine wordt ingedrukt door je vinger. Daarnaast trok je aan de plasticine, dan oefende je een trekkracht uit.
a Lees goed de uitleg in het begrippenkader. b Hoe kun je het vervormen van de plasticine verklaren?
Kruis de juiste antwoorden aan. De plasticine wordt in het midden dunner door drukkracht. De plasticine wordt in het midden dunner door trekkracht. De plasticine wordt in het midden dikker door drukkracht. De plasticine wordt in het midden dikker door trekkracht. c Herlees je hypothese op p. 30. d Vergelijk deze met het besluit. Duid aan wat voor jou van toepassing is.
Ik had hetzelfde idee.
Ik had bijna hetzelfde idee.
Ik had een ander idee.
ENERGIE EN kRachtEN RONDOM ONS — 4 kRachtEN
31
Vul de ontbrekende woorden in. drukkracht – krachten – trekkracht – vorm - Door
veranderen voorwerpen van
.
- De
is de kracht die je uitoefent wanneer je op voorwerpen drukt.
- De
is de kracht die je uitoefent wanneer je aan voorwerpen trekt.
´ Maak oefening 16 en 17.
OPDRacht 3: ontdek verschillende krachten in je leefomgeving a Bekijk het voorbeeld in kolom 1. b Schrijf met je eigen woorden in kolom 2 hoe je de soorten krachten waarneemt. c Kruis de verandering bij het voorwerp aan in kolom 3. voorbeeld
uitleg soort kracht
soort verandering
- trekkracht bewegingsverandering - zwaartekracht
vormverandering
vechtende judoka’s
- trekkracht bewegingsverandering - wrijvingskracht
vormverandering
op reis met de caravan
- drukkracht
- wrijvingskracht
bewegingsverandering vormverandering
- zwaartekracht tegen de wind fietsen
32
ENERGIE EN kRachtEN RONDOM ONS — 4 kRachtEN
SYNthESE kRachtEN oorzaak van
soorten 1 2 3 4
BEWEGINGSvERaNDERING
vORMvERaNDERING
drukkracht trekkracht wrijvingskracht zwaartekracht
DRUkkRacht tREkkRacht
WRIJvINGSkRacht ZWaaRtEkRacht
Wat heb je geleerd? Je kunt de soorten veranderingen die voorwerpen door krachten ondergaan voorspellen. de soorten veranderingen die voorwerpen door krachten ondergaan uitleggen. de soorten krachten aanduiden bij een situatie uit je leefomgeving. in je eigen woorden uitleggen hoe je verschillende soorten krachten waarneemt bij een situatie uit je leefomgeving.
ENERGIE EN kRachtEN RONDOM ONS — 4 kRachtEN
33
15 Hoe merk je op deze afbeeldingen de uitwerking van de wrijvingskracht en de zwaartekracht? a Bekijk de afbeeldingen. b Noteer de antwoorden in de tabel.
vallende bladeren
gewichtheffen met een kettlebell
zwaartekracht
zwaartekracht
wrijvingskracht
wrijvingskracht
16 Bekijk de voorbeelden in kolom 1. a Markeer de soorten krachten die inwerken op het voorwerp in kolom 2. b Leg jouw keuze uit in kolom 3. voorbeeld
soort kracht
uitleg soort verandering
- drukkracht - trekkracht airbag bij botsing
40
ENERGIE en krachten RONDOM ONS — Nu is het jouw beurt
voorbeeld
soort kracht
uitleg soort verandering
- drukkracht - trekkracht oefenen met weerstandsband
17 Je neemt deel aan een winkelwagenrace. Welke krachten hebben invloed op de winkelwagen?
a Noteer de krachten in kolom 1. b Kun je tips bedenken zodat je met deze krachten de race wint? Noteer per kracht 1 tip in kolom 2. Welke kracht?
Wat moet je doen om te winnen?
´ Verder oefenen? Ga naar
ENERGIE EN kRachtEN RONDOM ONS — NU IS hEt JOUW BEURt
41
t
MICRO SCOOP:
1\.
diddit
Fotokopieerapparaten zijn algemeen verspreid en vele mensen maken er haast onnadenkend gebruik van voor allerlei doel einden. Jammer genoeg ontstaan boeken niet met hetzelfde gemak als kopieën. Boeken samenstellen kost veel inzet, tijd en geld. De vergoeding van de auteurs en van iedereen die bij het maken en verhandelen van boeken betrokken is, komt voort uit de verkoop van die boeken. In België beschermt de auteurswet de rechten van deze mensen. Wanneer u van boeken of van gedeelten eruit zonder toestemming kopieën maakt, buiten de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen, ontneemt u hen dus een stuk van die vergoeding. Daarom vragen auteurs en uitgevers u beschermde teksten niet zonder schriftelijke toestemming te kopiëren buiten de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen. Verdere informatie over kopieerrechten en de wetgeving met betrekking tot reproductie vindt u op www.reprobel.be. Ook voor het onlinelesmateriaal gelden deze voorwaarden. De licentie die toegang verleent tot dat materiaal is persoonlijk. Bij vermoeden van misbruik kan die gedeactiveerd worden. Meer informatie over de gebruiksvoorwaarden leest u op www.diddit.be. © Uitgeverij VAN IN, Wommelgem, 2020 De uitgever heeft ernaar gestreefd de relevante auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Wie desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot de uitgever te wenden. Fotocredits p. 7 Aceh, Indonesië© Muhammad IQbal / Shutterstock.com, p. 10 overstroming© Rijkswaterstaat, p. 11 landwinning in Dubai © Muhammad IQbal / Shutterstock.com, El Caminito del Rey in Spanje © Paula A. Sousa / Shutterstock.com, p. 18 Maasvallei© Palephotography / Shutterstock.com, p. 23 baggeraar© iStock.com / Freezingtime Eerste druk 2020 ISBN 978-90-306-9603-2 D/2020/0078/107 Art. 594966/01 NUR 120
Ontwerp en opmaak: B.AD Covertekening: Jan Heylen Tekeningen binnenwerk: Geert Verlinde
INSTRUCTIETAAL
De volgende instructies heb je nodig in je themabundel:
C Omcirkel
•a1e••··· Plaats een kruisje
Markeer
Noteer
1 DE KRACHT VAN WIND EN WATER WELKE KRACHT ONDERVINDT EEN KITESURFER? Bekijk het filmpje bij het onlinelesmateriaal.
Wanneer heb je de kracht van wind zelf al aan het werk gezien?
OPDRACHT 1: ONTDEK HOE DE KRACHT VAN WIND EN WATER HET KUSTLANDSCHAP VERANDERT 1
Bekijk de afbeeldingen van duinen.
a Welke duin kan zich het gemakkelijkst verplaatsen? Plaats een kruisje bij de juiste afbeelding. b Welke natuurlijke kracht is daarvoor verantwoordelijk? c Noteer de verklaring.
Aan onze kust kun je wandelende duinen of stuifduinen waarnemen. Stuifduinen zijn duinen die zich verplaatsen onder invloed van de wind. ONZE AARDE, EEN ACTIEVE PLANEET — 1 DE KRACHT VAN WIND EN WATER
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH2 RUIMTE_V2.indd 1
1
5/06/20 09:37
2 Bekijk op de afbeeldingen de ribbels in het zand. Noteer onder de afbeeldingen welke natuurlijke kracht die ribbels veroorzaakt.
Vul de ontbrekende woorden in. De kracht van
en
verandert het landschap aan de kust.
OPDRACHT 2: ONTDEK DE KRACHT VAN WIND EN WATER OP LANDSCHAPPEN IN DE WERELD 1
Bekijk de afbeeldingen van verschillende landschappen. 1
2
Colorado, Verenigde Staten
3
4
Kansas, Verenigde Staten
2
Ardennen, België
Klif bij Eastbourne, Verenigd Koninkrijk
ONZE AARDE, EEN ACTIEVE PLANEET — 1 DE KRACHT VAN WIND EN WATER
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH2 RUIMTE_V2.indd 2
5/06/20 09:37
5
6
Khartoem, Soedan
Brazilië
a Omcirkel het cijfer van de afbeelding met groen als het landschap is ontstaan door de invloed van de wind. b Omcirkel het cijfer van de afbeelding met blauw als het landschap is ontstaan door de invloed van water. 2 Lees in de tabel hoe wind en water de landschappen veranderen. Plaats het cijfer van de bijbehorende afbeelding uit oefening 1 in kolom 2. hoe wind en water deze landschappen veranderen
cijfer
Doordat water bevriest in de rotsspleten, verpulveren de rotsen. Door de zeegolven brokkelen de rotsen af. Een rivier slijt het landschap uit. Door hevige regen spoelt de grond weg. Er ontstaat een modderstroom. Een tornado tilt materiaal op en laat het op een andere plaats weer los. De wind blaast het zand weg. Er ontstaat een zandstorm.
Weetje De woorden orkaan, cycloon en tyfoon zijn synoniemen van elkaar.
Vul de volgende woorden in op de juiste plaats. bevriezen – orkanen – rivieren – water – wind De kracht van wereld:
en
- Golven, modderstromen en
verandert het landschap over heel de slijten het landschap uit.
- Het dooien en
van water verpulvert rotsen.
- Zandstormen,
en andere winden vervormen het landschap.
´ Maak oefening 1 en 2.
ONZE AARDE, EEN ACTIEVE PLANEET — 1 DE KRACHT VAN WIND EN WATER
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH2 RUIMTE_V2.indd 3
3
5/06/20 09:37
SYNTHESE LANDSCHAPPEN VERANDEREN
DOOR DE WIND
wind
DOOR HET WATER
rivieren
gevolg: landschappen vervormen
1. gevolg: landschappen slijten uit golven
tornado, orkaan
modderstromen
2. gevolg: rotsen verpulveren dooien en bevriezen
Wat heb je geleerd? Je kunt landschappen indelen volgens de invloed die wind en water erop uitoefenen. voorbeelden geven van hoe de kracht van wind het landschap vervormt. voorbeelden geven van hoe de kracht van water het landschap vervormt. met voorbeelden aantonen dat het landschap verandert door natuurlijke krachten.
4
ONZE AARDE, EEN ACTIEVE PLANEET — 1 DE KRACHT VAN WIND EN WATER
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH2 RUIMTE_V2.indd 4
5/06/20 09:37
2 DE KRACHT VAN DE AARDE DE AARDE BEEFT EN SPUWT VUUR Bekijk de kaart met natuurrampen bij het onlinelesmateriaal.
Welke rampen ontstaan door activiteit van de aardbol?
OPDRACHT 1: ONTDEK HOE DE AARDE IS OPGEBOUWD 1
Bekijk de afbeelding van een hardgekookt ei. Wat zie je als je een hardgekookt ei doorsnijdt? Noteer de delen bij de afbeelding. 1
2
3 2 Lees in het begrippenkader hoe de aarde is opgebouwd. Net zoals een hardgekookt ei, is de aarde ook opgebouwd uit 3 lagen: - De schaal komt overeen met de dunne aardkorst. - Het eiwit is in de aarde de vloeibare mantel. De temperatuur in dat gedeelte wordt geschat tussen de 2 000 °C en 6 000 °C. - Het eigeel is de kern.
ONZE AARDE, EEN ACTIEVE PLANEET — 2 DE KRACHT VAN DE AARDE
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH2 RUIMTE_V2.indd 5
5
5/06/20 09:37
a Bekijk de afbeelding van de aarde. b Noteer de 3 lagen van de aarde bij de afbeelding. 1
2
3
Vul de woorden uit oefening 2 in op de juiste plaats. De delen van aarde zijn, van binnen naar buiten: - de - de - de
OPDRACHT 2: ONTDEK DE GEVOLGEN VAN DE BEWEGING VAN DE AARDPLATEN De aardkorst bestaat uit 15 grote stukken gesteente, de aardplaten. - Sommige aardplaten zijn volledig bedekt met water. - Andere aardplaten steken boven de zeeën uit. Zij vormen de 7 werelddelen: Afrika, Antarctica, Azië, Europa, Noord-Amerika, Oceanië en Zuid-Amerika.
NOORDAMERIKA
EUROPA
AZIË
AFRIKA ZUIDAMERIKA AUSTRALIË
ANTARCTICA
De aardkorst drijft op de mantel. Daardoor zijn de aardplaten voortdurend in beweging. Ze botsen, drijven uit elkaar of schuren tegen elkaar aan. 1
6
Bekijk de wereldkaart op fiche 19 in Opzoekboekje C.
ONZE AARDE, EEN ACTIEVE PLANEET — 2 DE KRACHT VAN DE AARDE
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH2 RUIMTE_V2.indd 6
5/06/20 09:37
a Waarover geeft de kaart informatie?
b Bekijk de ligging van de aardplaten op de wereldkaart. c Bekijk de ligging van vulkanen op de wereldkaart. d Wat hebben de aardplaten en plaatsen met actieve vulkanen gemeenschappelijk? Noteer.
e Wat hebben de aardplaten en de plaatsen met een risico op aardbevingen gemeenschappelijk? Noteer.
2 Bekijk op de afbeeldingen de gevolgen van de beweging van de aardplaten. Noteer onder elke afbeelding het juiste gevolg. Kies uit: aardbeving – aardbeving – gebergtevorming – tsunami – vulkaanuitbarsting 1
2
Lombok, Turkije
3
Etna, Sicilië
4
Aceh, Indonesië
Mount Everest vanuit Tibet
en ONZE AARDE, EEN ACTIEVE PLANEET — 2 DE KRACHT VAN DE AARDE
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH2 RUIMTE_V2.indd 7
7
5/06/20 09:37
3 Lees het begrippenkader over het beroep van seismoloog.
Niet alle aardbevingen zijn voelbaar voor ons. Ze worden wel waargenomen door een seismograaf. Een seismograaf is een apparaat dat de beweging van aardplaten meet. De seismoloog is een wetenschapper die alle gegevens verwerkt, om grote aardbevingen zo goed mogelijk te voorspellen. Welke kennis heeft een seismoloog nodig om een aardbeving te voorspellen? Vul de ontbrekende woorden in. De kracht van de
verandert het landschap.
De aardkorst bestaat namelijk uit aardplaten, die drijven op de mantel en kunnen bewegen. Door de beweging van de aardplaten ontstaan er: ´ Maak oefening 3 en 4.
8
ONZE AARDE, EEN ACTIEVE PLANEET — 2 DE KRACHT VAN DE AARDE
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH2 RUIMTE_V2.indd 8
5/06/20 09:37
SYNTHESE
bergen
vulkanen
LANDSCHAPPEN VERANDEREN DOOR DE AARDE
aardbevingen
tsunami’s
Wat heb je geleerd? Je kunt het verband aantonen tussen de locatie van de aardplaten en de aanwezigheid van aardbevingen en tsunami’s. het verband aantonen tussen de locatie van de aardplaten en de aanwezigheid van vulkanen. met voorbeelden aantonen dat het landschap verandert door natuurlijke krachten van de aarde.
ONZE AARDE, EEN ACTIEVE PLANEET — 2 DE KRACHT VAN DE AARDE
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH2 RUIMTE_V2.indd 9
9
5/06/20 09:37
3 HOE GAAN WE OM MET ONZE ACTIEVE PLANEET? HOE BESCHERMT NEDERLAND ZICH TEGEN OVERSTROMINGEN? Bekijk het filmpje bij het onlinelesmateriaal.
Hoe beïnvloeden mensen het landschap?
OPDRACHT 1: ONTDEK HOE DE MENS HET LANDSCHAP VERANDERT 1
Neem het knipblad op p. 23. a Knip de afbeeldingen uit. b Lees de beroepen in de tabel hieronder. c Kleef de afbeeldingen van de beroepen op de juiste plaats.
1 reisleider
10
2 tuinarchitect
3 vrachtwagenchauffeur
ONZE AARDE, EEN ACTIEVE PLANEET — 3 HOE GAAN WE OM MET ONZE ACTIEVE PLANEET?
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH2 RUIMTE_V2.indd 10
5/06/20 09:37
4 baggeraar
5 mijnbouwer
6 landbouwer
d Bekijk hieronder de invloed van die beroepen op het landschap.
K landwinning in Dubai
E ontginning van mineralen in Thailand
r akkers in Haaltert
D El Caminito del Rey in Spanje
I Route 66 in de Verenigde Staten
U parken in Brugge
e Ontdek het verborgen beroep door de beroepen uit vraag c te verbinden met hun invloed op het landschap uit vraag d. Noteer hieronder de juiste cijfer-lettercombinaties. beroep
1
2
3
4
5
6
landschap
ONZE AARDE, EEN ACTIEVE PLANEET — 3 HOE GAAN WE OM MET ONZE ACTIEVE PLANEET?
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH2 RUIMTE_V2.indd 11
11
5/06/20 09:38
Vul de ontbrekende woorden in. Het
verandert onder invloed van activiteiten van de mens.
Voorbeelden van menselijke activiteiten die het landschap vervormen, zijn:
OPDRACHT 2: GA NA HOE DE MENS DE KRACHT VAN DE AARDE GEBRUIKT 1
Ga op zoek naar de juiste energiebron door de code te kraken. a Bekijk eerst de afbeelding van de installatie in kolom 1. Die letter staat al op de juiste plaats. b Zoek in kolom 2 de naam van de installatie. Noteer die letter in de code. c Zoek de bijbehorende toepassing in kolom 3. Noteer die letter in de code. d Herhaal die werkwijze voor de volgende twee afbeeldingen en kraak de code. afbeelding installatie
naam installatie
toepassing
T
c
e
warmwaterbron
huizen verwarmen
h
h
warmtepomp
zwemmen
m
i
geothermische centrale
elektriciteit maken
r
s
e Welk woord heb je gevormd? f
12
Welke energiebron van de aarde heb je dan in deze oefening ontdekt?
ONZE AARDE, EEN ACTIEVE PLANEET — 3 HOE GAAN WE OM MET ONZE ACTIEVE PLANEET?
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH2 RUIMTE_V2.indd 12
5/06/20 09:38
2 Bekijk de afbeeldingen van andere energiebronnen Benoem onder de afbeeldingen welke energiebron er gebruikt wordt.
Vul de ontbrekende woorden in. De mens gebruikt ook de kracht van de aarde als
.
Daarvoor gebruiken we: -
OPDRACHT 3: GA NA HOE JE JE KUNT BESCHERMEN TEGEN DE KRACHTEN VAN DE AARDE 1
Lees hieronder de adviezen over hoe je omgaat met natuurrampen. a Wat moet je doen tijdens een aardbeving? Kruis de juiste zinnen aan. Blijf zeker niet laag bij de grond, maar sta rechtop. Ga op de grond liggen, zodat je niet meer kunt vallen. Ga naar binnen in een stevig gebouw en sluit alle ramen en deuren. Probeer je onder een meubelstuk te verbergen en hou je stevig vast. Let op vreemd gedrag bij dieren. b Wat moet je doen bij een tsunamialarm? Kruis de juiste zinnen aan. Ga naar een hoger gelegen gebied. Ga op de grond liggen, zodat je niet meer kunt vallen. Ga naar binnen in een stevig gebouw en sluit alle ramen en deuren. Luister naar de sirenes en volg de adviezen van de radio en tv op. Let op vreemd gedrag bij dieren. ONZE AARDE, EEN ACTIEVE PLANEET — 3 HOE GAAN WE OM MET ONZE ACTIEVE PLANEET?
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH2 RUIMTE_V2.indd 13
13
5/06/20 09:38
c Wat moet je doen tijdens een vulkaanuitbarsting? Kruis de juiste zinnen aan. Ga naar een hoger gelegen gebied. Ga op de grond liggen, zodat je niet meer kunt vallen. Bescherm je hoofd met je armen, een rugzak of iets anders wat je kunt vinden. Ga naar binnen in een stevig gebouw en sluit alle ramen en deuren. Let op vreemd gedrag bij dieren.
Weetje Ondanks de gevaren zijn mensen altijd aangetrokken geweest door vulkanen. Zo zijn de hellingen vaak erg vruchtbaar, onder meer voor de landbouw. Voorbeelden zijn de wijnbouw, zoals in Italië, en de koffieteelt, zoals in Zuidoost-Azië. Toeristen reizen naar vulkanen voor de prachtige natuur en de avontuurlijke landschappen. Een bezoek aan Sicilië is dan ook niet volledig zonder een tochtje naar de Etna. De vulkanoloog bestudeert de vulkaan, de lava, de magma en de uitbarstingen. Zo probeert hij/zij te voorspellen wanneer een vulkaan zal uitbarsten en wat de gevolgen daarvan zullen zijn.
Weetje Wat in noodgevallen? - Volg altijd de plaatselijke adviezen op. - Luister naar de hulpverleners. - Bel 112 als er iemand in een noodsituatie verkeert, bijvoorbeeld door agressie of door een ongeval. Haak niet in als je even moet wachten, want bij je volgende oproep sta je weer onderaan de wachtlijst. Heb je de app 112 al in je smartphone geprogrammeerd? - Wordt er in België code oranje of rood afgekondigd vanwege stormweer of wateroverlast? Bel dan het nummer 1722 als je de hulpdiensten nodig hebt, maar er niemand in levensgevaar is.
Vul het ontbrekende woord in. Je
je tegen de krachten van de aarde.
Informeer altijd goed naar het noodplan in de streek waar je verblijft. ´ Maak oefening 5 en 6.
14
ONZE AARDE, EEN ACTIEVE PLANEET — 3 HOE GAAN WE OM MET ONZE ACTIEVE PLANEET?
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH2 RUIMTE_V2.indd 14
5/06/20 09:38
SYNTHESE
DE MENS EN DE AARDE
activiteiten van de mens vervormen het landschap, bv. - landbouw - toerisme - transport - ontginning - bouw
energiebronnen - water - wind - aardwarmte
bescherming nodig - noodplan - streekgebonden
Wat heb je geleerd? Je kunt met voorbeelden aantonen hoe de mens gebruikmaakt van natuurlijke krachten om energie te winnen. met voorbeelden aantonen dat het landschap verandert door menselijke activiteit.
ONZE AARDE, EEN ACTIEVE PLANEET — 3 HOE GAAN WE OM MET ONZE ACTIEVE PLANEET?
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH2 RUIMTE_V2.indd 15
15
5/06/20 09:38
NU IS HET JOUW BEURT 1 Bekijk de afbeeldingen van de landschappen.
a Lees boven de afbeeldingen waar die landschappen zich bevinden.
b Ga online op zoek of het landschap gevormd is door de wind of door water.
c Op welke website heb je de info gevonden? Noteer de bron onder de afbeelding.
d Omcirkel het cijfer van de afbeelding met groen als het landschap gevormd wordt door de wind.
e Omcirkel het cijfer van de afbeelding met blauw als het landschap gevormd wordt door water. Bryce Canyon National Park, Verenigde Staten
Arbol de Piedra, Bolivië
1
2
Bron: www.
Bron: www.
2 Bekijk de afbeeldingen van verschillende landschappen. a Omcirkel het cijfer van de afbeelding met groen als het landschap ontstaat onder invloed van de wind.
16
b Omcirkel het cijfer van de afbeelding met blauw als het landschap ontstaat onder invloed van water. 1
2
3
4
ONZE AARDE, EEN ACTIEVE PLANEET — Nu is het jouw beurt
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH2 RUIMTE_V2.indd 16
5/06/20 09:38
3 Vergelijk het voorkomen van aardbevingen in België en Indonesië. a Lokaliseer België op de kaart op fiche 19 in Opzoekboekje C. b Welke zinnen zijn juist? Kruis ze aan. Ons land bevindt zich op de grens tussen 2 aardplaten. Ons land bevindt zich niet op de grens tussen 2 aardplaten. Bij ons komen er weinig vulkanen en aardbevingen voor. Bij ons komen er veel vulkanen en aardbevingen voor. c Lokaliseer Indonesië op de kaart op fiche 19 in Opzoekboekje C. d Welke zinnen zijn juist? Kruis ze aan. Indonesië bevindt zich op de grens tussen 2 aardplaten. Indonesië bevindt zich niet op de grens tussen 2 aardplaten. In Indonesië komen er weinig aardbevingen voor. In Indonesië komen er veel aardbevingen voor. e Markeer de juiste zinnen. - Een aardbeving komt vooral voor in het midden van een aardplaat. - Een aardbeving komt vooral voor aan de rand van de aardplaten. -
Dat komt doordat de aardplaten tegenover elkaar bewegen. Dat komt doordat de aardplaten wegsmelten.
4 Waardoor veranderen momenteel de landschappen op aarde? a Open de link bij het onlinelesmateriaal. b Bekijk de alarmerende rampenkaart. c Noteer bij elke oorzaak één recent voorbeeld van een ramp. nummer
oorzaak
1
de wind
2
te veel water
3
te weinig water
4
vulkanen
5
aardbevingen
6
de mens
recent voorbeeld
d Neem de wereldkaart op p. 22. e Lokaliseer de voorbeelden op de kaart. Noteer daarvoor het nummer uit kolom 1 op de kaart.
ONZE AARDE, EEN ACTIEVE PLANEET — NU IS HET JOUW BEURT
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH2 RUIMTE_V2.indd 17
17
5/06/20 09:38
5 Bekijk de afbeelding van de Maasvallei in België.
a Welke invloed van de mens zie je in dit landschap?
b Waarom is die aanpassing nodig?
c Voor welke extra troef heeft die aanpassing gezorgd?
6 Bekijk in kolom 1 de afbeeldingen en onderschriften van energiecentrales die gebruikmaken van de aarde.
a Markeer onder de energiecentrales van welke kracht ze gebruikmaken.
b Neem het knipblad op p. 23.
c Knip de afbeeldingen uit.
d Kleef in kolom 2 de afbeelding van de centrale in het landschap. naam energiecentrale
afbeelding centrale in het landschap
1
windturbines aardwarmte - water - wind
18
ONZE AARDE, EEN ACTIEVE PLANEET — Nu is het jouw beurt
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH2 RUIMTE_V2.indd 18
5/06/20 09:38
naam energiecentrale
afbeelding centrale in het landschap
2
getijdencentrale aardwarmte - water - wind 3
geothermische centrale aardwarmte - water - wind 4
spaarbekkencentrale aardwarmte - water - wind
´ Verder oefenen? Ga naar
ONZE AARDE, EEN ACTIEVE PLANEET — Nu is het jouw beurt
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH2 RUIMTE_V2.indd 19
19
5/06/20 09:38
WOORDENLIJST hoofd stuk
woord aardbeving
Trillende beweging van de aardkorst als gevolg van bewegende aardplaten
2
aardkorst
Buitenste deel van de aarde
2
aardplaat
De aardkorst is in vijftien stukken gebroken, de aardplaten.
3
architect
Een persoon die gebouwen, huizen … ontwerpt
baggeren
Werkzaamheden die nodig zijn bij het weghalen van lagen uit de bodem van zeeën, rivieren … om eventueel land bij te maken
cycloon
Hevige wind met snelheden van meer dan 117 km/h
dijk
Een door de mens aangelegde, lange heuvel, die het land erachter beschermt tegen overstromingen
duin
Een heuvel van zand
gemaal
Een manier om water van een lager naar een hoger niveau te brengen, bijvoorbeeld door een vijzel (soort schroef) en met behulp van een windmolen
3
geothermisch
Warmtebron van binnen de aarde
3
geothermische centrale
Een elektriciteitscentrale die de warmte uit de aarde gebruikt als energiebron
3
getijdencentrale
Een elektriciteitscentrale die gebruikmaakt van het hoogteverschil van het water tussen eb en vloed
2
kern
Het binnenste deel van de aarde
2
mantel
Het vloeibare deel van de aarde tussen de kern en de aardkost
ontginnen
Belangrijke grondstoffen, zoals mineralen, uit de grond wegnemen, bijvoorbeeld koper
1
orkaan
Hevige wind met snelheden van meer dan 117 km/h
2
seismograaf
Een toestel om de beweging van aardplaten te registreren
seismoloog
Een persoon die de beweging van de aardplaten meet, bestudeert en beschrijft
sluis
Een met deuren afsluitbaar gedeelte tussen waterwegen met een verschillende hoogte
spaarbekken
Een natuurlijke of door de mens aangelegde plaats waar water wordt opgeslagen
stuifduinen
Wandelende duinen, duinen die zich verplaatsen onder invloed van de wind
1
synoniem
Een ander woord
3
thermisch
Heeft te maken met warmte
2
3 1 3 1 3
3
2 3 3 1
20
verklaring
ONZE AARDE, EEN ACTIEVE PLANEET — WOORDENLIJST
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH2 RUIMTE_V2.indd 20
5/06/20 09:38
1
tornado
Een zware, ronddraaiende storm, wervelwind
tsunami
Door een aardbeving op zee ontstaat er een abnormaal hoge golf die de kust bereikt.
tyfoon
Hevige wind met snelheden van meer dan 117 km/h
uitslijten
De schurende werking van water of wind, die het landschap verandert
1
verpulveren
Fijn maken
2
vulkaan
Een scheur in de aardplaten waar lava uit komt
3
warmtepomp
Toestel dat warmte verplaatst
3
warmwaterbron
Een bron waarbij het water door de warmte uit de aarde verwarmd wordt
3
waterkering
Natuurlijke of kunstmatige middelen die het water tegenhouden
2
werelddelen
Delen van de wereld met eilanden erbij
3
windturbine
Windmolen om elektriciteit te maken
2 1 1
ONZE AARDE, EEN ACTIEVE PLANEET — WOORDENLIJST
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH2 RUIMTE_V2.indd 21
21
5/06/20 09:38
22
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH2 RUIMTE_V2.indd 22
0
op de evenaar
3000 km
VI_594164_Referentiekaart_Wereld_A.ai
zuidpoolcirkel
steenbokskeerkring
evenaar
kreeftskeerkring
noordpoolcirkel
Wereldkaart
ONZE AARDE, EEN ACTIEVE PLANEET — WERELDKAART
5/06/20 09:38
KNIPBLAD 11
opdracht 1
✁
p. 10
✁
p. 18 19 opdracht 6
ONZE AARDE, EEN ACTIEVE PLANEET — knipblad
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH2 RUIMTE_V2.indd 23
23
5/06/20 09:38
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH2 RUIMTE_V2.indd 24
5/06/20 09:38
t
MICRO SCOOP:
1\.
Fotokopieerapparaten zijn algemeen verspreid en vele mensen maken er haast onnadenkend gebruik van voor allerlei doel einden. Jammer genoeg ontstaan boeken niet met hetzelfde gemak als kopieën. Boeken samenstellen kost veel inzet, tijd en geld. De vergoeding van de auteurs en van iedereen die bij het maken en verhandelen van boeken betrokken is, komt voort uit de verkoop van die boeken. In België beschermt de auteurswet de rechten van deze mensen. Wanneer u van boeken of van gedeelten eruit zonder toestemming kopieën maakt, buiten de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen, ontneemt u hen dus een stuk van die vergoeding. Daarom vragen auteurs en uitgevers u beschermde teksten niet zonder schriftelijke toestemming te kopiëren buiten de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen. Verdere informatie over kopieerrechten en de wetgeving met betrekking tot reproductie vindt u op www.reprobel.be. Ook voor het onlinelesmateriaal gelden deze voorwaarden. De licentie die toegang verleent tot dat materiaal is persoonlijk. Bij vermoeden van misbruik kan die gedeactiveerd worden. Meer informatie over de gebruiksvoorwaarden leest u op www.diddit.be. © Uitgeverij VAN IN, Wommelgem, 2020 De uitgever heeft ernaar gestreefd de relevante auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Wie desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot de uitgever te wenden. Fotocredits p. 2 weerbericht© Google, p. 4 weersvoorspellingen© www.meteo.be, p. 10 weerkaart© KMI, p. 20 cartoon© Lectrr, p. 23 kaart Afrika© Google Maps, p. 24 groen en water in het stadscentrum© haireena / Shutterstock.com, bus De Lijn © Bjorn Keith / Shutterstock.com, p. 25 nestkast© VRT, p. 27 weerkaart© KMI, p. 30 grafiek© Climate Central , p. 35 koraalsterfte,© Suzanne Long / Alamy Eerste druk 2020 ISBN 978-90-306-9603-2 D/2020/0078/107 Art. 594966/01 NUR 120
Ontwerp en opmaak: B.AD Covertekening: Jan Heylen Tekeningen binnenwerk: Geert Verlinde
INSTRUCTIETAAL
De volgende instructies heb je nodig in je themabundel:
C Omcirkel
•a1e••··· Plaats een kruisje
Markeer
Noteer
1 WEER EN KLIMAAT WAT VOOR WEER WORDT HET MORGEN? Beantwoord de vragen in de woordenwolken.
Donderdag 25 no
vember
a Noteer op welke manier je de weersverwachtingen kunt opzoeken. BEWOLKT VRIJ ZAT
b Bekijk de weersverwachtingen op de Europese website Meteovista of de Belgische website KMI. Wat voor weer wordt het morgen? Vandaag
Morgen 0° / 6°
1° / 3°
c Noteer waarom jij het belangrijk vindt om het weerbericht te volgen.
HET KLIMAAT VERANDERT — 1 WEER EN KLIMAAT
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 1
1
5/06/20 11:00
OPDRACHT 1: ONTDEK HET VERSCHIL TUSSEN WEER EN KLIMAAT 1 Bekijk de afbeelding van een weerbericht.
a Op de afbeelding van het weerbericht vind je een aantal weerselementen terug. Bekijk de tabel met verschillende weerselementen. 1 = bewolking/zonneschijn
3 = temperatuur
2 = neerslag
4 = wind
5 = luchtvochtigheid
b Markeer in het weerbericht de informatie uit de tabel. c Noteer de cijfers uit de tabel bij de gemarkeerde weerselementen. Je kunt enkele cijfers meerdere keren noteren. 2 Bekijk in kolom 1 van de tabel de afbeeldingen van de meetinstrumenten. a Noteer in kolom 2 de naam van het meetinstrument. Kies uit: barometer – regenmeter – thermometer – vochtigheidsmeter – windsnelheidsmeter – windvaan – windwijzer
meetinstrument 1
2
2
weerselement
voorbeeld meetresultaat
- luchtdruk - luchtvochtigheid - neerslag - temperatuur - windrichting - windsnelheid
- - - -
- luchtdruk - luchtvochtigheid - neerslag - temperatuur - windrichting - windsnelheid
- 7 °C - 35 mm - 1 016 hPa - 67 km/h - 68 % - N
7 °C (graden Celsius) 35 mm (millimeter) 1 016 hPa (hectopascal) 67 km/h (kilometer per uur) - 68 % (procent) - N (noorden)
HET KLIMAAT VERANDERT — 1 WEER EN KLIMAAT
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 2
5/06/20 11:00
meetinstrument
weerselement
voorbeeld meetresultaat
3
-
luchtdruk luchtvochtigheid neerslag temperatuur windrichting windsnelheid
-
7 °C 35 mm 1 016 hPa 67 km/h 68 % N
4
-
luchtdruk luchtvochtigheid neerslag temperatuur windrichting windsnelheid
-
7 °C 35 mm 1 016 hPa 67 km/h 68 % N
5
-
luchtdruk luchtvochtigheid neerslag temperatuur windrichting windsnelheid
-
7 °C 35 mm 1 016 hPa 67 km/h 68 % N
6
-
luchtdruk luchtvochtigheid neerslag temperatuur windrichting windsnelheid
-
7 °C 35 mm 1 016 hPa 67 km/h 68 % N
b Markeer in kolom 3 het weerselement dat je met het meetinstrument kunt meten. c Markeer in kolom 4 het juiste voorbeeld van een meetresultaat. d Wat onderzoek je om het weer te bestuderen? Zet een kruisje voor het juiste antwoord. de toestand van de lucht de toestand van de grond de menselijke activiteit
Weetje Een weerman of weervrouw presenteert het weerbericht en de weersverwachting op de radio en televisie. Meestal zijn zij meteorologen of weerkundigen. Dat betekent dat zij niet enkel het actuele weer en de weersverwachtingen onderzoeken en voorspellen, maar ook het weer op langere termijn en de veranderingen van het klimaat.
WEERBERICHT VRIJ
ZAT
ZON
MAA
DIN
WOE
5 km/h
Wie is jouw favoriete weerman of weervrouw? HET KLIMAAT VERANDERT — 1 WEER EN KLIMAAT
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 3
3
5/06/20 11:00
3 Vergelijk de weersvoorspellingen voor Nieuwpoort, Melle en Ukkel. a Bekijk de afbeeldingen van de weersvoorspellingen. 1
2
3
b Welke luchtvochtigheid, temperatuur en windkracht worden er voor donderdag en vrijdag voorspeld? Noteer in de tabel. donderdag plaats
luchtvochtigheid
temperatuur
windkracht
Nieuwpoort Melle Ukkel vrijdag plaats
luchtvochtigheid
temperatuur
windkracht
Nieuwpoort Melle Ukkel c Markeer de juiste antwoorden. - Je stelt vast dat het weer op elke plaats gelijk is. - Je stelt vast dat het weer op elke plaats verschillend is. 4
- Je stelt vast dat het weer verandert. - Je stelt vast dat het weer gelijk blijft.
HET KLIMAAT VERANDERT — 1 WEER EN KLIMAAT
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 4
5/06/20 11:00
Om het klimaat voor te stellen, gebruikt men kaarten en klimatogrammen. Een klimatogram is een diagram waarop je de maandgemiddelden over een periode van minstens 30 jaar kunt aflezen voor: - de temperatuur - de neerslag
Weetje Een klimatogram wordt opgebouwd door de gemiddelden van een periode van minstens 30 jaar uit het neerslagdiagram en de temperatuurcurve samen te voegen. Temperatuurcurve van een bepaald jaar
Ukkel (Zoniënwoud)
°C 20 15 10 5 0 -5
Gemiddelden van minstens 30 jaar
T°C
Nmm
90 80 70 J F M A M J J A S O N D -3 2 3 12 11 14 17 17 16 11 6 4 Neerslagdiagram van een bepaald jaar
Ukkel (Zoniënwoud)
J F M A M J J A S O N D 38 78 102 22 81 129 124 82 30 89 106 27
mm 140 120 100 80 60 40 20 0
30
60
25
50
20
40
15
30
10
20
5
10
0
0 J
F M A M J
J A S O N D Jaar
76 63 70 51 67 72 74 79 69 75 76 81
852
3,3 3,7 6,8 9,8 13,6 16,2 18,4 18,0 14,9 11,1 6,8 3,9
10,5
Gemiddelden van minstens 30 jaar
4 Bekijk het klimatogram van Ukkel op de volgende pagina. a Over welke weerselementen krijg je informatie? Markeer de juiste antwoorden. bewolking – luchtdruk – neerslag – temperatuur – windrichting – windsnelheid b Welk weerselement wordt voorgesteld … -
met een rode lijn?
-
met blauwe staafjes?
HET KLIMAAT VERANDERT — 1 WEER EN KLIMAAT
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 5
5
5/06/20 11:00
c Hoeveel bedraagt de gemiddelde jaartemperatuur?
Ukkel T°C
Nmm
120 110
d Welke maand is … -
het koudst?
-
het warmst?
100 90 80 70
e Hoeveel bedraagt de gemiddelde jaarneerslag?
f
In welke maand valt er … -
30
60
25
50
20
40
15
30
10
20
5
10
0
0 J
de meeste neerslag? de minste neerslag?
F M A M J
J A S O N D Jaar
76 63 70 51 67 72 74 79 69 75 76 81
852
3,3 3,7 6,8 9,8 13,6 16,2 18,4 18,0 14,9 11,1 6,8 3,9
10,5
g Markeer telkens het juiste antwoord. Kijk indien nodig terug naar het begrippenkader op de vorige pagina. -
Een klimatogram is een diagram. Wat lees je daarop af? daggemiddelden – maandgemiddelden – jaargemiddelden
-
Over een periode van minstens hoeveel jaar wordt een klimatogram berekend? 1 jaar – 10 jaar – 20 jaar – 30 jaar
5 Lees in de tabel de omschrijvingen van weer en klimaat. a Markeer de omschrijvingen die bij elkaar horen in dezelfde kleur. Gebruik groen voor het weer en geel voor het klimaat.
6
windsnelheid
gemeten toestand van de lucht
voorgesteld met een weerbericht
voorgesteld met een klimatogram
op een bepaald moment
voor een groot gebied
verandert voortdurend
berekend gemiddelde van het weer over een periode van minstens 30 jaar
temperatuur
luchtdruk
neerslag
op een bepaalde plaats
HET KLIMAAT VERANDERT — 1 WEER EN KLIMAAT
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 6
5/06/20 11:00
b Markeer het juiste antwoord. -
Een paar dagen met extreem hoge temperaturen of hoge neerslag veranderen het klimaat niet. Een paar dagen met extreem hoge temperaturen of hoge neerslag veranderen het klimaat wel.
Vul de volgende woorden in op de juiste plaats. klimaat – moment – plaats – waarnemen – weer - Het
is de toestand van de lucht die je kunt
op een bepaalde
en op een bepaald
.
Het weer verandert voortdurend. - Het
is het gemiddelde weer over een periode van minstens 30 jaar.
´ Maak oefening 1, 2, 3, 4 en 5.
OPDRACHT 2: ONTDEK DAT HET KLIMAAT OP AARDE NIET OVERAL GELIJK IS 1
Bekijk de wereldkaart met de indeling van klimaatzones.
warm klimaat gematigd klimaat koud klimaat
a Wat stelt de donkergrijze lijn voor? b Markeer de juiste zin. - Als je de blauwe pijlen op de kaart volgt, neemt de temperatuur toe. - Als je de blauwe pijlen op de kaart volgt, neemt de temperatuur af. c Toon met het onderzoek op de volgende pagina aan hoe dat komt. HET KLIMAAT VERANDERT — 1 WEER EN KLIMAAT
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 7
7
5/06/20 11:00
ONDERZOEK 1 Onderzoeksvraag Wat zorgt ervoor dat het kouder is aan de polen dan aan de evenaar? 2 Hypothese
3 Benodigdheden: Wat heb je nodig? wit blad papier zaklamp
lat
4 Werkwijze: Hoe ga je aan de slag? 1 Leg het blad papier, dat het aardoppervlak voorstelt, op de tafel. 2 Zet in het midden van het blad een punt. 3 Meet met de meetlat vanaf dat punt 15 cm naar boven toe. 4 Houd de zaklamp, die de zon voorstelt, op 15 cm afstand recht boven het blad. Dat stelt de invallende zonnestralen op de evenaar voor. 5 Noteer wat je ziet bij waarneming 1. 6 Teken de buitenrand van de lichtvlek op het blad papier. 7 Houd de zaklamp schuin, zoals op de afbeelding. Zorg ervoor dat de afstand tussen de zaklamp en het papier hetzelfde blijft (15 cm). Dat stelt de invallende zonnestralen in de poolstreek voor 8 Markeer wat je ziet bij waarneming 2. 9 Markeer de juiste antwoorden in het besluit.
alcoholstift
15 cm
15 cm
5 Waarneming Waarneming 1:
Waarneming 2: De lichtvlek wordt breder / smaller.
8
HET KLIMAAT VERANDERT — 1 WEER EN KLIMAAT
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 8
5/06/20 11:00
6 BESLUIT
- Aan de evenaar vallen de zonnestralen loodrecht / schuin op het aardoppervlak. Op die plaats is de energie van de zon groot / klein. Het is er dus koud / warm. - Aan de polen vallen de zonnestralen loodrecht / schuin op het aardoppervlak. De energie van de zon wordt over een groter / kleiner oppervlak verdeeld. Het is er dus kouder / warmer dan aan de evenaar. 7 Reflectie Vergelijk je hypothese op p. 8 met het besluit. Duid aan wat voor jou van toepassing is.
Ik had hetzelfde idee.
Ik had bijna hetzelfde idee.
Ik had een ander idee.
Vul de volgende woorden in op de juiste plaats. evenaar – gematigde – koude – polen – temperatuur – toe – warme Op basis van de
kun je de klimaten op onze aarde indelen in
3 grote klimaatzones: - het
klimaat aan de polen
- het
klimaat aan de evenaar
- het
klimaat tussen de
en
de Van de polen naar de evenaar neemt de temperatuur
.
´ Maak oefening 6.
HET KLIMAAT VERANDERT — 1 WEER EN KLIMAAT
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 9
9
5/06/20 11:00
SYNTHESE weer
omschrijving
klimaat
- waargenomen toestand van de lucht - op een bepaalde plaats - op een bepaald moment - verandert voortdurend
- gemiddelde temperatuur en neerslag - voor een groot gebied - over een periode van minstens 30 jaar
Ukkel T°C
Nmm
120 110 100 90
8 km/h VRIJ
ZAT
ZON
80 70
MAA
30
60
25
50
20
40
15
30
10
20
5
10
0
0
voorstelling
J
Weerbericht
F M A M J
J A S O N D Jaar
76 63 70 51 67 72 74 79 69 75 76 81
852
3,3 3,7 6,8 9,8 13,6 16,2 18,4 18,0 14,9 11,1 6,8 3,9
10,5
Klimatogram
warm klimaat gematigd klimaat koud klimaat
Wereldkaart klimaatzones
Weerbericht
Wat heb je geleerd? Je kunt het verschil tussen weer en klimaat toelichten.
10
HET KLIMAAT VERANDERT — 1 WEER EN KLIMAAT
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 10
5/06/20 11:00
2 BROEIKASEFFECT HOE WERKT EEN SERRE? Bekijk het filmpje bij het onlinelesmateriaal. Teken het serre-effect.
OPDRACHT 1: ONTDEK HOE DE ATMOSFEER VAN DE AARDE ALS BROEIKAS WERKT - Rond de aarde zit er een gaslaag, de atmosfeer of dampkring. Die laag maakt het leven op aarde mogelijk. - De atmosfeer zorgt voor neerslag en aangename temperaturen en beschermt ons tegen gevaarlijke straling. - In de atmosfeer zitten gassen die de aarde warm houden. Dat zijn broeikasgassen. Waterdamp, koolstofdioxide, methaan en lachgas zijn voorbeelden van natuurlijke broeikasgassen.
OPBOUW VAN DE ATMOSFEER EXOSFEER THERMOSFEER MESOSFEER STRATOSFEER TROPOSFEER
HET KLIMAAT VERANDERT — 2 BROEIKASEFFECT
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 11
11
5/06/20 11:00
1
Bekijk de afbeelding van het natuurlijke broeikaseffect.
a Lees in de tabel de omschrijvingen van de werking van het natuurlijke broeikaseffect. 1
De zon straalt energie naar de aarde.
2
Een deel van de zonnestralen wordt teruggekaatst door de atmosfeer.
3
Een ander deel van de zonnestralen gaat door de atmosfeer en bereikt de aarde.
4
Een deel van die zonnestralen wordt teruggekaatst door het aardoppervlak.
5
De stralingsenergie die de aarde bereikt, wordt omgezet in thermische energie.
6
Een deel van die thermische energie ontsnapt door de atmosfeer.
7
Het andere deel van de thermische energie wordt opgenomen door de natuurlijke broeikasgassen in de atmosfeer en verwarmt zo onze atmosfeer.
b Plaats de cijfers van de omschrijvingen op de juiste plaats op de afbeelding.
12
HET KLIMAAT VERANDERT — 2 BROEIKASEFFECT
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 12
5/06/20 11:00
2 Maak de vergelijking tussen de werking van een serre en de werking van het broeikaseffect op aarde. Kruis de juiste antwoorden aan. serre
broeikaseffect
Er komt door de zon: stralingsenergie op de aarde. thermische energie op de aarde.
Er komt door de zon: stralingsenergie in de serre. thermische energie in de serre.
De stralingsenergie kan: De stralingsenergie kan: gemakkelijk door het glas van de serre. gemakkelijk door de atmosfeer. moeilijk door het glas van de serre. moeilijk door de atmosfeer. Door de aarde wordt de: stralingsenergie thermische energie van de zon omgezet in: stralingsenergie. thermische energie.
Door de aarde wordt de: stralingsenergie thermische energie van de zon omgezet in: stralingsenergie. thermische energie.
De thermische energie kan: gemakkelijk uit de serre. moeilijk uit de serre.
De thermische energie: kan gemakkelijk door de atmosfeer. blijft grotendeels in de atmosfeer door de natuurlijke broeikasgassen.
Weetje Zonder het natuurlijke broeikaseffect zou de gemiddelde temperatuur op aarde –18 °C zijn in plaats van 15 °C.
Vul de volgende woorden in op de juiste plaats. broeikaseffect – broeikasgassen – warmte Het natuurlijke
is noodzakelijk.
De natuurlijke
in onze atmosfeer zorgen ervoor dat
de
in de atmosfeer blijft hangen.
´ Maak oefening 7. HET KLIMAAT VERANDERT — 2 BROEIKASEFFECT
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 13
13
5/06/20 11:00
OPDRACHT 2: ONTDEK DE INVLOED VAN DE SAMENSTELLING VAN DE ATMOSFEER OP HET BROEIKASEFFECT 1
Bekijk de grafiek van de samenstelling van de atmosfeer.
Gassen in de atmosfeer
78 % stikstof
1% 21 % zuurstofgas
koolstofdioxide methaan lachgas waterdamp
a Welke gassen vind je in de atmosfeer? Noteer.
b Markeer de natuurlijke broeikasgassen in je antwoord op vraag a.
Tip Gebruik de informatie op p. 11. 2 Bekijk de afbeelding van het versterkte broeikaseffect.
+ waterdamp
+ koolstofdioxide
+ methaan
+ lachgas
14
HET KLIMAAT VERANDERT — 2 BROEIKASEFFECT
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 14
5/06/20 11:00
a Vergelijk die afbeelding met de afbeelding van het natuurlijke broeikaseffect op p. 12. b Markeer het juiste antwoord. - Deze afbeelding toont het natuurlijke / versterkte broeikaseffect. - De extra broeikasgassen worden geproduceerd door de natuur / de mens. 3 Bekijk de afbeeldingen van natuurlijke en menselijke activiteiten. 1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
a Komen er extra broeikasgassen vrij? Omcirkel het cijfer van de afbeelding met rood. b Verdwijnen er broeikasgassen? Omcirkel het cijfer van de afbeelding met groen.
Weetje Waterdamp is het belangrijkste broeikasgas in de atmosfeer van de aarde. Door de temperatuurstijging neemt de hoeveelheid waterdamp in de atmosfeer toe en wordt het broeikaseffect extra versterkt.
HET KLIMAAT VERANDERT — 2 BROEIKASEFFECT
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 15
15
5/06/20 11:01
4 Bekijk het filmpje bij het onlinelesmateriaal. a Van welke brandstoffen is er sprake in het filmpje? b Vul de tekst aan. Kies uit: auto – fossiele – koolstofdioxide – verwarmen De brandstoffen die je bij vraag a noteerde, zijn
brandstoffen.
De mens verbrandt die brandstoffen om energie te maken, bijvoorbeeld om zijn woning te of om de
te laten rijden.
Bij de verbranding van dat soort brandstoffen komen er gassen vrij, zoals . Die gassen versterken het natuurlijke broeikaseffect. Vul de volgende woorden in op de juiste plaats. broeikasgassen – mens – oorzaak – toe – verbranding De
versterkt het broeikaseffect.
Door activiteiten van de mens neemt het aantal in de atmosfeer De
. van fossiele brandstoffen is daar een belangrijke van.
´ Maak oefening 8.
OPDRACHT 3: ONDERZOEK DE INVLOED VAN KOOLSTOFDIOXIDE ALS BROEIKASGAS ONDERZOEK 1 Onderzoeksvraag Hoe beïnvloedt koolstofdioxide de temperatuur? 2 HYPOTHESE: WAT DENK JE?
16
HET KLIMAAT VERANDERT — 2 BROEIKASEFFECT
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 16
5/06/20 11:01
3 BENODIGDHEDEN: WAT HEEFT JE LEERKRACHT NODIG? 6 plastic flessen van 1,5 l chronometer (smartphone) 4 thermometers 10 bruistabletten als bron voor koolstofdioxide schroevendraaier boetseerklei water alcoholstift 2 plastic darmpjes van 50 cm lamp 4 WERKWIJZE: HOE GAAT JE LEERKRACHT AAN DE SLAG? 1 De leerkracht stelt de proef op zoals op de afbeelding. Fles 2 en 4 worden onder een lamp geplaatst.
1
2
3
4
2 Lees bij elke genummerde fles de begintemperatuur af. Noteer je meetresultaat in de tabel bij 'waarneming'. 3 Je leerkracht doet 5 bruistabletten in elke met water gevulde fles. De fles wordt onmiddellijk afgesloten met de dop. 4 Lees gedurende een halfuur om de 5 minuten de temperatuur van elke fles af. 5 Noteer je meetresultaten in de tabel bij 'waarneming'. 6 Markeer de juiste antwoorden in het besluit. 5 Waarneming
begin van het onderzoek na 5 minuten na 10 minuten na 15 minuten na 20 minuten na 25 minuten na 30 minuten HET KLIMAAT VERANDERT — 2 BROEIKASEFFECT
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 17
17
5/06/20 11:01
6 BESLUIT a Vergelijk de meetresultaten. Je meet de hoogste temperatuur bij … - fles 1. Dat is een fles gevuld met lucht. - fles 2. Dat is een fles gevuld met lucht die onder een lamp staat. - fles 3. Dat is een fles gevuld met lucht en koolstofdioxide. - fles 4. Dat is een fles gevuld met lucht en koolstofdioxide die onder een lamp staat. b Uit die waarneming kun je besluiten dat de temperatuur van de lucht daalt / stijgt als er in die lucht koolstofdioxide aanwezig is. 7 Reflectie Vergelijk je hypothese op p. 16 met het besluit. Duid aan wat voor jou van toepassing is.
Ik had hetzelfde idee.
Ik had bijna hetzelfde idee.
Ik had een ander idee.
Vul de volgende woorden in op de juiste plaats. koolstofdioxide – temperatuur – toeneemt – verhogen Als het aantal broeikasgassen in de atmosfeer zal de Een van de broeikasgassen is
,
van de atmosfeer
. .
´ Maak oefening 9.
18
HET KLIMAAT VERANDERT — 2 BROEIKASEFFECT
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 18
5/06/20 11:01
SYNTHESE NATUURLIJKE BROEIKASEFFECT
VERSTERKTE BROEIKASEFFECT
BR OEI KA AS SG SEN
= atmosfeer met broeikasgassen, versterkt door onder andere vulkanen ° gemiddelde temperatuur op aarde = 15 °C
= atmosfeer met meer broeikasgassen door onder andere de verbranding van fossiele brandstoffen door de mens ° hogere temperaturen op aarde
Wat heb je geleerd? Je kunt verklaren hoe de verbranding van fossiele brandstoffen een belangrijke oorzaak is van het versterkte broeikaseffect. uitleggen hoe de toename van broeikasgassen zorgt voor een hogere temperatuur van de atmosfeer.
HET KLIMAAT VERANDERT — 2 BROEIKASEFFECT
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 19
19
5/06/20 11:01
3 KLIMAATVERANDERING IS DE MENS 100 % SCHULDIG? Bekijk de cartoon.
Wat is de boodschap van de cartoon?
OPDRACHT 1: ONTDEK HOE JE DE KLIMAATVERANDERING KUNT WAARNEMEN 1
Bestudeer de 2 klimatogrammen van Ukkel.
Ukkel T°C
Ukkel Nmm
T°C
Nmm
120
120
110
110
100
100
90
90
80
80
70 60
30
60
25
50
25
50
20
40
20
40
15
30
15
30
10
20
10
20
5
10
5
10
0
0
0
0
J
F M A M J
J A S O N D Jaar
J
F M A M J
J A S O N D Jaar
67 54 73 57 70 78 75 63 59 71 78 76
821
76 63 70 51 67 72 74 79 69 75 76 81
852
2,5 3,2 5,7 8,7 12,7 15,5 17,2 17,0 14,4 10,4 6,0 3,4
9,7
3,3 3,7 6,8 9,8 13,6 16,2 18,4 18,0 14,9 11,1 6,8 3,9
10,5
Klimatologische gemiddelden 1961-1990
20
70
30
Klimatologische gemiddelden 1987-2016
HET KLIMAAT VERANDERT — 3 KLIMAATVERANDERING
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 20
5/06/20 11:01
a Vergelijk elke gemiddelde maandtemperatuur van beide klimatogrammen. Markeer het juiste antwoord. - Elke gemiddelde maandtemperatuur is gestegen. - Elke gemiddelde maandtemperatuur is gedaald. b Tel het aantal maanden met een gemiddelde maandtemperatuur die hoger is dan 18 °C. -
in de periode 1961-1990:
-
in de periode 1987-2016:
c Markeer het juiste antwoord. In de periode 1987-2016 zijn er meer / minder maanden met een gemiddelde temperatuur die hoger is dan 18 °C dan in de periode 1961-1990. d Vergelijk de gemiddelde jaartemperatuur van beide klimatogrammen. Markeer het juiste antwoord. - De gemiddelde jaartemperatuur is gestegen. - De gemiddelde jaartemperatuur is gedaald. e Vergelijk de neerslaggegevens van beide perioden. Markeer het juiste antwoord. - De gemiddelde jaarneerslag is verminderd. - De gemiddelde jaarneerslag is toegenomen. 2 Bekijk de animatie bij het onlinelesmateriaal. Markeer de juiste antwoorden. -
De gemiddelde jaartemperatuur stijgt. De gemiddelde jaartemperatuur daalt.
-
De temperatuurverandering vind je over de hele wereld. De temperatuurverandering vind je alleen in België.
3 Kruis de juiste antwoorden aan. De grootste oorzaken van de klimaatverandering zijn: het natuurlijke broeikaseffect de uitstoot van meer broeikasgassen de verbranding van fossiele brandstoffen het versterkte broeikaseffect
Vul de volgende woorden in op de juiste plaats. klimaat – klimaatverandering – neemt toe – stijgt – verandert Door het versterkte broeikaseffect Je kunt de
het
.
in België op verschillende manieren waarnemen:
- de gemiddelde jaartemperatuur
.
- de gemiddelde jaarneerslag
.
HET KLIMAAT VERANDERT — 3 KLIMAATVERANDERING
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 21
21
5/06/20 11:01
OPDRACHT 2: ONTDEK DE GEVOLGEN VAN DE STIJGENDE GEMIDDELDE JAARTEMPERATUREN 1 Bekijk in de tabel de gevolgen van de opwarming van de aarde. a Neem het knipblad op p. 35. b Knip de afbeeldingen uit. c Kleef de afbeeldingen bij de juiste omschrijving.
2 ijskappen (ijs op het
3 de altijd bevroren bodem
4 gletsjers smelten
5 overstromingen
6 vissterfte door gebrek aan zuurstofgas in warmer water
7 bosbranden
8 storm
9 meer koolstofdioxide in het water zorgt voor koraalsterfte
10 orkaan
11 hittegolf
12 droogte
1 pakijs (ijs op water) smelt
22
vasteland) ontdooien
ontdooit
HET KLIMAAT VERANDERT — 3 KLIMAATVERANDERING
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 22
5/06/20 11:01
2 Bekijk het filmpje bij het onlinelesmateriaal.
normale waterval
waterval bij droogte
a Hoe komt het dat de Victoriawatervallen niet krachtig stromen? b Welk gevolg heeft dat voor … -
het toerisme? Victoriawatervallen
-
het inkomen van de inwoners van Zambia en Zimbabwe?
Vul de volgende woorden in op de juiste plaats. levende organismen – smelten – toerisme – weer De opwarming van de aarde heeft een invloed op: - het
: bv. meer extreme weerstoestanden, zoals orkanen en hevige regenval
- de ijsmassa’s op de aarde: bv. het - de
van de ijskappen : bv. vissen sterven door een gebrek
aan zuurstofgas in het warmere water - het
en de economie van een streek: bv. de inkomsten dalen
´ Maak oefening 10. HET KLIMAAT VERANDERT — 3 KLIMAATVERANDERING
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 23
23
5/06/20 11:01
OPDRACHT 3: ONTDEK HOE JE KUNT OMGAAN MET DE GEVOLGEN VAN DE KLIMAATVERANDERING 1
Bekijk op de afbeeldingen wat je kunt doen tegen de klimaatverandering. a Zie je op de afbeelding een inspanning die de klimaatverandering tegengaat? Omcirkel het cijfer van de afbeelding dan met groen. b Zie je op de afbeelding een aanpassing aan de klimaatverandering? Omcirkel het cijfer van de afbeelding dan met rood. 1
2
duurzame energie
4
3
platte daken wit schilderen
5
autodelen
7
6
wijnteelt in België
8
kleiner wonen
9
afval telkens opnieuw gebruiken als grondstof
minder vlees eten
11
10
isolereren
groen en water in het stadscentrum
12 HERFST
WINTER
groene gevels
24
gebruikmaken van het openbaar vervoer
seizoensgroenten en -fruit eten
HET KLIMAAT VERANDERT — 3 KLIMAATVERANDERING
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 24
5/06/20 11:01
2 Bekijk het filmpje bij het artikel ‘1,5 graad Celsius: is onze landbouw klaar voor de gevolgen van de klimaatopwarming?’ bij het onlinelesmateriaal. Hoe kan de landbouwer in de toekomst aan de slag gaan? -
-
-
-
Vul de volgende woorden in op de juiste plaats. aanpassingen – beperken Je kunt op verschillende manieren omgaan met de klimaatverandering: - inspanningen leveren om de klimaatverandering te - op zoek gaan naar
aan de veranderingen veroorzaakt
door de klimaatverandering ´ Maak oefening 11 en 12.
HET KLIMAAT VERANDERT — 3 KLIMAATVERANDERING
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 25
25
5/06/20 11:01
SYNTHESE
extreme weerfenomenen
smeltende ijsmassa’s
invloed op levende organismen
ZICHTBAAR KLIMAATVERANDERING
HOE BEPERKEN? - - - - -
afval recycleren minder vlees eten het openbaar vervoer gebruiken meer groen duurzaam energieverbruik
HOE ERAAN AANPASSEN? - isoleren - andere teelten - groen en water in de stad - groene gevels
Wat heb je geleerd? Je kunt voorbeelden geven van hoe je de impact van de klimaatverandering kunt waarnemen. aan de hand van voorbeelden uitleggen welke impact de klimaatverandering heeft op onze leefomgeving.
26
HET KLIMAAT VERANDERT — 3 KLIMAATVERANDERING
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 26
5/06/20 11:01
NU IS HET JOUW BEURT 1 Vul de ontbrekende woorden in. Kies uit: klimaat – weer
- De toestand van de lucht op een bepaald moment en op een bepaalde plaats noem je
het .
- Berekende gemiddelde weergegevens vormen het .
- Het is het resultaat van minstens 30 jaar onafgebroken
waarnemingen van het .
2 Noteer 4 weerselementen die je kunt aflezen van deze weerkaart. - - - -
3 Bekijk de afbeeldingen van de meetinstrumenten. A
B
C
D
E
F
a Lees in de tabel wat je wilt meten. ik wil meten
letter van het meetinstrument
hoeveel het vandaag geregend heeft uit welke richting de wind komt hoe warm het vandaag is hoe sterk de wind is
b Kies het juiste meetinstrument. Noteer in kolom 2 de bijbehorende letter.
HET KLIMAAT VERANDERT — Nu is het jouw beurt
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 27
27
5/06/20 11:02
4 Verwijzen de uitspraken naar het weer of naar het klimaat? Plaats een kruisje bij het juiste begrip. uitspraken
weer
klimaat
Met 41,8 °C is 25 juli 2019 de warmste dag ooit in België. April is in België de droogste maand. Tijdens de zomer van 2015 hagelde het in Antwerpen. Juli is in België de warmste maand. In Ukkel valt er gemiddeld 852 mm neerslag per jaar. 5 Bestudeer het klimatogram van Rome.
T°C
Nmm
120 110 100 90 80 70 30
60
25
50
20
40
15
30
10
20
5
10
0
0 J
F M A M J
J A S O N D Jaar
81 75 65 55 32 16 15 33 68 93 111 90
734
8,3 9,0 10,5 13,1 16,9 20,6 23,4 23,5 20,9 17,0 12,6 9,5
15,4
a Je houdt van hoge temperaturen, maar helemaal niet van regen. In welke maand ga je dan het best op reis naar deze locatie? Leg uit.
b Is het een goed idee om te overwinteren op deze locatie? Leg uit.
28
HET KLIMAAT VERANDERT — NU IS HET JOUW BEURT
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 28
5/06/20 11:02
6 Bekijk de klimaatkaart.
warm klimaat gematigd klimaat koud klimaat
a Lokaliseer België door een kruisje op de kaart te zetten. b Tot welke klimaatzone behoort België? c Lokaliseer Finland door een F op de kaart te zetten. d Heeft Finland een kouder of een warmer klimaat dan België? Markeer. kouder – warmer e Lokaliseer Venezuela door een V op de kaart te zetten. f
Heeft Venezuela een kouder of een warmer klimaat dan België? Markeer. kouder – warmer
g Trek een pijl vanuit de warmste zone naar de koudste zone. 7 Markeer het juiste antwoord. -
Zonder het natuurlijke broeikaseffect is het op aarde te koud. Zonder het natuurlijke broeikaseffect is het op aarde te warm.
-
Als het broeikaseffect te groot wordt, koelt de aarde af. Als het broeikaseffect te groot wordt, warmt de aarde op.
HET KLIMAAT VERANDERT — NU IS HET JOUW BEURT
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 29
29
5/06/20 11:02
8 Kruis aan of de versterking van het broeikaseffect die je ziet, een natuurlijke versterking is of een versterking als gevolg van menselijke activiteit. 1
natuurlijke versterking broeikaseffect menselijke versterking broeikaseffect
2
3
natuurlijke versterking broeikaseffect menselijke versterking broeikaseffect
natuurlijke versterking broeikaseffect menselijke versterking broeikaseffect
9 Bekijk de grafiek.
WERELDTEMPERATUUR EN KOOLSTOFDIOXIDE TEMPERATUUR
KOOLSTOFDIOXIDE
30
Plaats een kruisje bij de juiste uitspraak.
De wereldtemperatuur is gedaald en de concentratie van koolstofdioxide is gestegen. De wereldtemperatuur en de concentratie van koolstofdioxide zijn gedaald. De wereldtemperatuur is gestegen en de concentratie van koolstofdioxide is gedaald. De wereldtemperatuur en de concentratie van koolstofdioxide zijn gestegen.
HET KLIMAAT VERANDERT — Nu is het jouw beurt
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 30
5/06/20 11:02
10 Bekijk de tabel met de 20 warmste en 20 koudste jaren (tussen 1833 en 2019) in België. 20 warmste jaren 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
2014 2018 2011 2019 2007 2006 2017 2015 1989 1990 1999 2000 2002 2003 1994 2005 2009 1995 2008 1997
gemiddelde jaartemperatuur (°C) 11,93 11,85 11,60 11,53 11,52 11,35 11,28 11,26 11,26 11,21 11,20 11,20 11,20 11,10 11,06 11,03 11,00 10,93 10,90 10,77
20 koudste jaren 1879 1855 1888 1887 1838 1845 1860 1864 1871 1870 1844 1890 1853 1889 1840 1891 1885 1837 1895 1850
gemiddelde jaartemperatuur (°C) 7,00 7,35 7,49 7,53 7,58 7,68 7,73 7,76 7,79 8,00 8,04 8,09 8,12 8,16 8,18 8,23 8,25 8,26 8,27 8,29
Bron: www.klimaat.be
Je kunt uit deze metingen afleiden dat:
- de 20 warmste jaren zijn waargenomen na
.
- de 20 koudste jaren zijn waargenomen voor
.
11 Wat is jouw rol bij de klimaatverandering?
a Hoe kun jij de klimaatverandering tegenwerken? Noteer 3 voorbeelden.
- - -
b Vertel aan je klasgenoten welke actie je zult ondernemen.
c Noteer 3 tips van je klasgenoten die je ook nog kunt toepassen.
- - - HET KLIMAAT VERANDERT — Nu is het jouw beurt
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 31
31
5/06/20 11:02
12 Welke gevolgen van de klimaatopwarming zien we momenteel op aarde?
a Open de link bij het onlinelesmateriaal.
b Bekijk de alarmerende rampenkaart.
c Noteer bij elke oorzaak één recent voorbeeld. cijfer 1 2 3 4 5
oorzaak
recent voorbeeld
d Neem de wereldkaart op p. 34.
e Lokaliseer de voorbeelden op de kaart. Noteer de cijfers uit kolom 1 op de juiste plaats.
´ Verder oefenen? Ga naar
32
HET KLIMAAT VERANDERT — Nu is het jouw beurt
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 32
5/06/20 11:02
WOORDENLIJST hoofd stuk
woord
verklaring
2
aardoppervlak
Het grensvlak tussen de aardkorst en de atmosfeer
2
atmosfeer
Dampkring, gaslaag rond de aarde
1
barometer
Een meetinstrument om de luchtdruk in een gebied te meten
2
broeikas
Serre
broeikaseffect
Bepaalde gassen in de atmosfeer die ervoor zorgen dat een deel van de thermische energie van de zon binnen de atmosfeer blijft
broeikasgassen
Bepaalde gassen in de atmosfeer die de thermische energie kunnen absorberen en in alle richtingen weer kunnen afgeven
evenaar
Een denkbeeldige lijn die de aarde in twee gelijke helften deelt, een noordelijk en een zuidelijk deel
2
fossiele brandstof
Energiebron die lang geleden uit plantenmateriaal is ontstaan en veel koolstof bevat (bv. aardgas, aardolie, kolen)
3
gletsjer
Een bewegende ijsmassa gevormd door bevroren sneeuw
3
ijskap
IJslaag op het land
1
klimaat
Het gemiddelde weer over een periode van minstens 30 jaar
klimatogram
Een diagram dat per maand de gemiddelde maandtemperatuur en de gemiddelde neerslaghoeveelheid weergeeft voor een bepaalde plaats over een periode van 30 jaar
koraal
Een diersoort die in zee leeft, ook wel poliepen genoemd
luchtdruk
Ontstaat door luchtdeeltjes die tegen elkaar botsen als ze zich verplaatsen
1
meteoroloog
Een persoon die het weer bestudeert en weersverwachtingen geeft
3
pakijs
IJslaag op water
polen
De aarde is een gigantische magneet met twee magnetische polen: de noordpool en de zuidpool.
2
stralingsenergie
Energie in de vorm van licht en andere stralingsbronnen
2
thermische energie
Energie die de deeltjes van een stof bezitten als gevolg van een temperatuurwijziging
weer
Toestand van de atmosfeer op een bepaald tijdstip en een bepaalde plaats
weerselement
Natuurlijk verschijnsel van de lucht, zoals temperatuur of vochtigheid
windvaan
Meetinstrument om de windrichting te bepalen
2 2 1
1 3 1
1
1 1 1
HET KLIMAAT VERANDERT — WOORDENLIJST
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 33
33
5/06/20 11:02
34
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 34
0
op de evenaar
3000 km
VI_594164_Referentiekaart_Wereld_A.ai
zuidpoolcirkel
steenbokskeerkring
evenaar
kreeftskeerkring
noordpoolcirkel
Wereldkaart
HET KLIMAAT VERANDERT — WERELDKAART
5/06/20 11:02
KNIPBLAD
✁
p. 22 opdracht 2
HET KLIMAAT VERANDERT — knipblad
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 35
35
5/06/20 11:02
73685 MICROSCOOP LWB1_1U_BSO_TH3 KLIMAAT_V2.indd 36
5/06/20 11:02