Agora 4 - Kunstbeschouwing

KUNSTBESCHOUWING

Bart Laureys

Annelies Schelles Liesbeth Stas

Via www.diddit.be heb je toegang tot het onlineleerplatform bij Agora Kunstbeschouwing Activeer je account aan de hand van de onderstaande code en accepteer de gebruiksvoorwaarden. Kies je ervoor om je aan te melden met je Smartschool-account, zorg er dan zeker voor dat je e-mailadres aan dat account gekoppeld is. Zo kunnen we je optimaal ondersteunen.

LET OP: ACTIVEER DEZE LICENTIE PAS VANAF 1 SEPTEMBER; DE LICENTIEPERIODE START VANAF ACTIVATIE EN IS 365 DAGEN GELDIG.

Fotokopieerapparaten zijn algemeen verspreid en vele mensen maken er haast onnadenkend gebruik van voor allerlei doeleinden. Jammer genoeg ontstaan boeken niet met hetzelfde gemak als kopieën. Boeken samenstellen kost veel inzet, tijd en geld. De vergoeding van de auteurs en van iedereen die bij het maken en verhandelen van boeken betrokken is, komt voort uit de verkoop van die boeken.

In België beschermt de auteurswet de rechten van deze mensen. Wanneer u van boeken of van gedeelten eruit zonder toestemming kopieën maakt, buiten de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen, ontneemt u hen dus een stuk van die vergoeding. Daarom vragen auteurs en uitgevers u beschermde teksten niet zonder schriftelijke toestemming te kopiëren buiten de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen. Verdere informatie over kopieerrechten en de wetgeving met betrekking tot reproductie vindt u op www.reprobel.be.

Ook voor het digitale lesmateriaal gelden deze voorwaarden. De licentie die toegang verleent tot dat materiaal is persoonlijk. Bij vermoeden van misbruik kan die gedeactiveerd worden. Meer informatie over de gebruiksvoorwaarden leest u op www.diddit.be.

© Uitgeverij VAN IN, Wommelgem, 2022

Met speciale dank aan Koen Vanmechelen en zijn team voor medewerking aan hoofdstuk 5 en aan Stef Van Vynckt voor muzikaal advies.

Voor de volledige lijst met copyrights: zie achteraan op p. 209

Eerste druk 2022

Ontwerp cover en binnenwerk: Shtick ISBN 978-94-641-7432-8

Opmaak: Banananas.net D/2022/0078/100

Tekeningen: Vincent Albert Art. 600366/02 NUR 150

NHOUDSOPGAVE

WELKOM OP DE AGORA

1

HOOFDSTUK 1 HOU JIJ VAN KUNST?

INTRO

5

Breinbreker Op welke manier maken kunst en cultuur deel uit van jouw leven? 7

PARCOURS

Stap 1 Wat is kunst voor jou binnen de verschillende kunstvormen? 9 Stap 2 Hoe kijken anderen naar kunst? 13 Stap 3 Hoe beleven pubers kunst en cultuur? 20

EUREKA! 25 SYNTHESE 26

HOOFDSTUK 2 ALLES KAN KUNST ZIJN

INTRO

29

Breinbreker Heeft Marcel Duchamp gelijk als hij zegt dat alles kunst kan zijn? 34

PARCOURS

Stap 1 Waarom noem je moderne kunst ook wel conceptuele kunst? 36 Stap 2 Hoe leer je een kunstwerk waarderen? 42 Stap 3 Zijn gebouwen kunst? 48 Stap 4 Zijn verhalen kunst? 51 Stap 5 Is een installatie van Guillaume Bijl kunst? 55

EUREKA! 58 SYNTHESE 59

INTRO

Breinbreker Welke functies kan kunst hebben? 66

PARCOURS

Stap 1 Wat was nu ook alweer de decoratieve functie van kunst? 67 Stap 2 Wat was nu ook alweer de ontspannende functie van kunst? 69 Stap 3 Welke verhalen vertellen kunstwerken? 73

Stap 4 Doet kunst je nadenken over levensvragen? 76 Stap 5 Heeft kunst ook een politieke functie? 80 Stap 6 Wat is de maatschappelijke functie van kunst? 83 Stap 7 Hoe kun je met kunst geld verdienen? 88

EUREKA! 93 SYNTHESE 94

HOOFDSTUK 4 WAT HELPT JOU OM OVER KUNST TE COMMUNICEREN? 97

INTRO

Breinbreker Hoe analyseer je de vormgeving van beeld, dans, drama, media en muziek? 100

PARCOURS

Stap 1 Welke vormtaal gebruiken beeldende kunstenaars? 102 Stap 2 Welke vormtaal gebruiken choreografen? 112 Stap 3 Welke vormtaal gebruiken theatermakers? 119 Stap 4 Welke vormtaal gebruiken cineasten? 127 Stap 5 Welke vormtaal gebruiken muzikanten? 136

EUREKA! 142 SYNTHESE 144

HOOFDSTUK 5 DE KUNSTENAAR KOEN VANMECHELEN 145

INTRO

Breinbreker Verandert de maatschappij de kunstenaar of is het omgekeerd? 148

PARCOURS

Stap 1 Hoe zit wetenschap verweven in het werk van Vanmechelen? 149 Stap 2 Hoe zit filosofie verweven in het werk van Vanmechelen? 156 Stap 3 Hoe zit kennis verweven in het werk van Vanmechelen? 161

EUREKA! 164

INTRO

Breinbreker Hoe beïnvloeden oudheid, middeleeuwen, renaissance en barok hedendaagse kunstenaars? 167

PARCOURS

Stap 1 Hoe beïnvloeden de Griekse en Romeinse kunst de hedendaagse kunst? 168 Van Griekse vaas tot de markthal van Rotterdam

Stap 2 Hoe beïnvloedt de middeleeuwse kunst de hedendaagse kunst? 181 Van middeleeuwse abdijkerken over zonovergoten glasramen tot Aeneas Wilder

Stap 3 Hoe beïnvloeden de Vlaamse Primitieven de hedendaagse kunst? 187 Het baanbrekende werk van de Vlaamse Primitieven Stap 4 Hoe beïnvloedt de renaissance de hedendaagse kunst? 192 De wedergeboorte van de klassieke oudheid

Stap 5 Hoe beïnvloedt de barok de hedendaagse kunst? 197 De pracht en praal van de barok

EUREKA! 205 SYNTHESE 206

ELKOM OP DE AGORA!

Agora, zo werd in het oude Griekenland de markt genoemd. Je ontmoette er mensen van alle rang en stand. Het was de ontmoetingsplaats bij uitstek om ideeën uit te wisselen en informatie en kennis te delen. Daarom hebben we voor dit boek de titel Agora bedacht. Voor filosofen in spe een ideale plek om het denken te voeden. We garanderen je een boeiende kennismaking.

1→ OP STAP MET AGORA

In totaal telt dit boek zes hoofdstukken. Elk hoofdstuk start met een duidelijke titelpagina

Op een inleidende, groene pagina kom je te weten waarover het hoofdstuk gaat.

HOU JIJ VAN KUNST?

WAAROVER GAAT DIT HOOFDSTUK?

Vorig jaar heb je kennisgemaakt met kunst en cultuur. Zo kon je aftoetsen op welke manier kunst en cultuur bij jou en ieder van je medeleerlingen in het dagelijks leven verweven zijn. Hoe kunst en cultuur bewust en vaak onbewust, maar vooral onlosmakelijk met je leefwereld verbonden zijn. In dit hoofdstuk diepen we die vaststelling verder uit. Je bekijkt kunst vanuit een persoonlijk perspectief, maar ook vanuit het perspectief van kunstliefhebbers, critici en kunstenaars. Je maakt daarbij kennis met uitingen van kunst en cultuur in verschillende kunstvormen zoals architectuur, beeld, dans, drama, media en muziek. Daarnaast leer je ook de verschillende kunstgenres herkennen binnen de verschillende kunstvormen en krijg je een eerste inzicht over kunststijlen in de loop van de tijd, maar ook over de stijl van de individuele kunstenaar of groep.

Het kader biedt je een duidelijk overzicht van de inhouden en lesdoelen. Aan de hand van de aanvinkvakjes kun je in de loop van het hoofdstuk makkelijk bijhouden welke doelen je al hebt bereikt. Bovendien kunnen de inhouden in het kader een leidraad vormen bij de voorbereiding op een evaluatiemoment.

Vink aan wat je in de loop van dit hoofdstuk hebt geleerd.

Ik leg uit wat kunstvormen zijn.

Ik leg uit wat kunststijlen zijn in de context van tijd en de individuele kunstenaar.

Ik benoem de verschillende kunstgenres binnen de kunstvormen.

Ik geef voorbeelden van kunstwerken binnen de verschillende kunstgenres

Ik geef voorbeelden van de verschillende technieken

Ik onderscheid de verschillende kunsthistorische periodes in de loop van de tijd.

Ik categoriseer de verschillende kunsthistorische periodes in de loop van de tijd.

LEER IK IN DIT HOOFDSTUK? kunst – cultuur – bouwstenen – kunstvormen – kunststijlen – kunstgenres – technieken –kunsthistorische periodes

Een goede kennis van sleutelbegrippen is heel belangrijk. Bij de start van het hoofdstuk geven we alvast een begrippenkader mee. Zo zul je tijdens de lessen zeker extra aandacht besteden aan die belangrijke termen.

WAT

BEGRIPPEN

Wat zijn kunst en cultuur?

In de omgangstaal staat kunst gelijk aan cultuur: de cultuurpagina’s van de krant staan vol kunstuitingen, van nieuwe films tot spraakmakende tentoonstellingen. In de sociologie staat cultuur voor de gemeenschappelijke kennis, waarden, symbolen en rituelen van een groep mensen. Ook als je die definitie van cultuur hanteert, is er een verband met kunst. Kunstwerken zijn soms symbolen, drukken waarden uit, bevatten kennis over een samenleving en kunnen de vorm van een ritueel aannemen. Een sluitende definitie van kunst vinden is moeilijk en we zullen het dan ook niet proberen. De moeilijkheid zit hem niet alleen in het feit dat kunst voor iedereen iets anders kan zijn, maar ook dat onze visie op kunst in de loop der eeuwen veranderde.

Wat is een beeld? Dag in dag uit ben je met beelden bezig. Op je smartphone, computer of tv. Zo vaak dat je je er geen vragen meer bij stelt. Beroert een beeld je zodanig dat je het wilt aanraken? Wie kijkt er met jou naar dezelfde kunst? Kunnen je medemensen jou aansporen om over het muurtje te kijken of je horizon te verruimen? Om anders te gaan kijken? Waarom, waar en wanneer beleef je kunst en cultuur? Doe je dat door ze te fotograferen, posten, delen, tekenen, door te participeren ... ?

BREINBREKER

In dit hoofdstuk zul je in drie stappen een antwoord formuleren op deze breinbreker: “Op welke manier maken kunst en cultuur deel uit van jouw leven?” Forum

Bekijk en beluister de kunstwerken hieronder. Gaat het volgens jou om kunst? Waarom wel of net niet? 1 Hypecourt (Lindert Steegen, 2016)

2 Tot ik goed zit (Zwangere Guy (prod. Sinister), 2021)

Daarna volgt de intro, die opbouwt naar een breinbreker. Dankzij deze interessante en uitdagende vraag wordt je nieuwsgierigheid geprikkeld. In het forum peilen we naar je eerste mening, een spontaan antwoord op de breinbreker. Misschien kom je tot de vaststelling dat deze vraag niet zomaar op te lossen valt. Daarvoor heb je specifieke informatie nodig.

PARCOURS

STAP 1 Wat is kunst voor jou binnen de verschillende kunstvormen?

Kunstwerken kunnen verschillende eigenschappen hebben die via je zintuigen om je aandacht vragen. Kunst kan visueel zijn, iets om naar te kijken, te observeren of te negeren. Kunst kan ook auditief zijn, iets om naar te luisteren. Soms is ze ook sensitief, wanneer je ze kunt voelen. Een kunstwerk kan zelfs je neus prikkelen met een onaangename geur, om je dan toch van iets heerlijks te laten proeven.

1 Kunstwerken kunnen diverse gevoelens oproepen bij de toeschouwer of luisteraar: appreciatie, verwondering, verdriet, blijdschap … Hoe zit dat bij jou? Welke van de onderstaande woorden hebben voor jou een betekenis binnen de kunst en waarom?

tekenen – spanning – persoonlijk – saai – dansen – passie – fantasierijk – inspiratieloosheid –originaliteit– moderniteit – acteren – rust – juweel – opwinding – observatie – diepzinnigheid –spiritualiteit – koken – politiek – oppervlakkigheid – waarde – zingen – mooi – lelijk – sympathie –geloofwaardigheid – verhalen – beeldhouwen – verwondering – verdriet – stoel – ouderwets

Eureka! Als je het parcours helemaal hebt afgelegd, dan ben je voldoende gewapend om opnieuw over de breinbreker na te denken. In het forum zul je merken dat de hele klas nu met veel meer kennis van zaken spreekt dan aan het begin van dit hoofdstuk.

SYNTHESE

← ←

EUREKA!

Ik associeer met kunst omdat

b Ik associeer met kunst omdat

Wat denk je nu over de breinbreker die we aan het begin van het hoofdstuk formuleerden?

“Op welke manier maken kunst en cultuur deel uit van jouw leven?”

c Ik associeer met kunst omdat

Forum

Bekijk en beluister de kunstwerken hieronder. Gaat het volgens jou om kunst? Waarom wel of net niet? Beantwoord de breinbreker op basis van de twee onderstaande kunstwerken.

Begrippen binnen de kunstwereld 1.1

Bekijk de videoclip van Gotye. Is dit volgens jou kunst? Verklaar je antwoord.

Kunstenaars maken kunst en ze maken daarvoor gebruik van verschillende kunstvormen We kunnen die kunstvormen indelen in een aantal domeinen zoals beeld, dans, drama, media, muziek en toegepaste kunst.

Begrippen binnen de kunstwereld Kunst kun je indelen in verschillende domeinen en kunstvormen

Kunstvormen kun je ook onderverdelen in verschillende kunstgenres

Wanneer in de beeldende kunst een tafereel uit het dagelijks leven wordt voorgesteld spreken we over een genrestuk of een genretafereel De kunstenaar voert zijn werk uit in een bepaalde techniek

Bij een kunststijl worden beeldende middelen op een bepaalde manier vormgegeven. Afhankelijk van tijd en ruimte kun je ze anders indelen.

Stijlen die toonaangevend waren binnen een bepaalde periode.

Stijlkenmerken van een groep kunstenaars Een kunststijl kan ook een persoonlijke stijl zijn van één kunstenaar

Bouwstenen zijn de beeldelementen die aan bod komen binnen een bepaalde kunstvorm zoals bijvoorbeeld: ruimte, vorm, licht, kleur ...

Kunst kun je indelen in domeinen en kunstvormen

1 Beeld Beeld is een kunstvorm die betekenis krijgt door een bewuste vormgeving van materialen. Beeld heeft verschillende bouwstenen

2 Dans Dans is een kunstvorm die betekenis krijgt door een bewuste vormgeving met het lichaam. Dans heeft verschillende bouwstenen

3 Drama Drama is een kunstvorm waarbij vormgegeven wordt aan de verbeelding in een verzonnen werkelijkheid voor een of meer toeschouwers. Drama heeft verschillende bouwstenen

4 Muziek

Muziek is het bewust vormgeven van klank. Muziek heeft verschillende bouwstenen

5 Media Onder de kunstvorm media verstaan we alle communicatiemiddelen (auditief, visueel of audiovisueel, analoog, digitaal) die gebruikt kunnen worden om boodschappen over te brengen. Door de combinatie van computer en video/film is multimedia ontstaan. Media heeft verschillende bouwstenen

1.1 1.2 HOOFDSTUK 1 PROEFDRUK

Kunstvormen kun je onderverdelen in verschillende kunstgenres Zo heeft elke kunstvorm zijn eigen genres. Muziek bijvoorbeeld kun je onderverdelen in klassieke muziek, jazz, pop, dance ... Beeld kun je onderverdelen in schilderkunst, fotografie, graffiti, tekenkunst … Wanneer in de beeldende kunst een tafereel uit het dagelijks leven wordt voorgesteld spreken we over een genrestuk of een genretafereel. Het genrestuk ontstond in de 16e eeuw en kent tot op vandaag navolging in genres zoals bijvoorbeeld wooninterieurs, landschap, het stilleven, het portret, het naakt … Genrestukken situeren zich vaak binnenskamers.

Somebody That I Used To Know (Gotye, 2011)

Is deze Japanse houtsnede uit de 19e eeuw volgens jou kunst? Verklaar je antwoord.

Alle kennis en inzichten die je tijdens het parcours hebt opgedaan, worden voor jou gebundeld in een synthese. Die tekst geeft weer wat je exact moet onthouden. De nummers naast de verschillende paragrafen verwijzen naar de kenniskaders waarin de leerinhouden werden aangebracht. Zo kun je tijdens het studeren makkelijk extra informatie opzoeken in de kaders die je tegenkwam in de loop van het hoofdstuk.

De grote golf van Kanagawa (Katsushika Hokusai, 1831)

22 WELKOM OP DE AGORA! ©VANIN

–spiritualiteit – koken – politiek – oppervlakkigheid – waarde – zingen – mooi – lelijk – sympathie –geloofwaardigheid – verhalen – beeldhouwen – verwondering – verdriet – stoel – ouderwets

2→ HANDIG VOOR ONDERWEG

In de loop van het denkparcours word je ondersteund door een aantal hulpmiddelen.

KADERS

binnen de kunstwereld

Kroning van Napoleon (Jacques Louis David, 1807)

Kunstenaars maken kunst en ze maken daarvoor gebruik van verschillende kunstvormen We kunnen die kunstvormen indelen in een aantal domeinen zoals beeld, dans, drama, media, muziek en toegepaste kunst.

Venus van Milo (vermoedelijk Alexandros van Antiochia, 130 v.C.)

Kunstvormen kun je onderverdelen in verschillende kunstgenres Zo heeft elke kunstvorm zijn eigen genres. Muziek bijvoorbeeld kun je onderverdelen in klassieke muziek, jazz, pop, dance ... Beeld kun je onderverdelen in schilderkunst, fotografie, graffiti, tekenkunst …

Wanneer in de beeldende kunst een tafereel uit het dagelijks leven wordt voorgesteld spreken we over een genrestuk of een genretafereel. Het genrestuk ontstond in de 16e eeuw en kent tot op vandaag navolging in genres zoals bijvoorbeeld wooninterieurs, landschap, het stilleven, het portret, het naakt … Genrestukken situeren zich vaak binnenskamers.

3 Noteer bij welk domein je de afbeeldingen uit de breinbreker p. 7-8 situeert.

1 Hypecourt (Lindert Steegen, 2016)

Vlot van de Medusa (Théodore Géricault, 1819) Grote sfinx van Tanis (2600 v.C.)

2 Tot ik goed zit (Zwangere guy (prod. Sinister), 2021)

Good to know

3 Kunstschaatsen (Loena Hendrickx)

4 Musical 40-45 ( Studio 100, 2018)

Carrie Mae Weems (1953) onderzoekt sinds het begin van haar carrière de historische complexiteit van identiteit, klasse en sociale relaties. Ze brengt haar bedenkingen in beeld door middel van verschillende kunstvormen en genres zoals fotografie, video, installatie, geluid en tekst.

5 The little murderess (Paula Rego, 1987)

Doorheen het hoofdstuk zetten we de belangrijkste zaken op een rijtje in deze rode kenniskaders. De sleutelbegrippen die je in de inleiding leerde kennen, hebben we met een stippellijn onderlijnd.

6 De Krook (ontwerp van Coussée & Goris architecten uit Gent in samenwerking met het Spaanse RCR Arquitectes, 2017)

Voor The Museum Series geeft Carrie Mae Weems de toeschouwer een unieke kijk op een fotoreeks die ze in 2006 begon te maken. Op het eerste gezicht lijken het banale vakantiekiekjes. Maar niets is minder waar. De kunstenares staat, gehuld in het zwart met haar rug naar de camera, oog in oog met ’s werelds meest toonaangevende cultuurhuizen en musea. Zo zie je haar onder meer voor het Project Row Houses in Houston en het Philadelphia Museum of Art Ook buiten de Verenigde Staten fotografeert ze kunstinstellingen, zoals de Galleria Nazionale D'Arte Moderna in Rome, het Pergamonmuseum in Berlijn en de Tate Modern in Londen.

4 Bekijk de ingediende kunstwerken in de padlet van opdracht 2. Kunst is natuurlijk meer dan alleen schilderkunst en beeldhouwkunst. Er bestaan veel meer kunstvormen en genres van kunst. Welke kunstvormen en welke kunstgenres komen er voor in de padlet?

Door haar rug naar de toeschouwer te draaien verbeeldt ze de complexe relatie die ze heeft met deze instellingen. Ze kaart rassen- en genderongelijkheid en keuzevrijheid aan. Door het levensgrote formaat word je als toeschouwer gedwongen om stil te staan bij de impact van cultuurhuizen op maatschappelijke kwesties. Bevestig of verwerp jij als kijker hun impact?

Je hebt aangegeven wat voor jou en je klasgenoten kunst is. In wat volgt bekijk je kunst door de bril van kunstverzamelaar François Pinault en de muzikanten Jay-Z en Beyoncé. Hoe staan zij tegenover kunst?

VIP

François Pinault (1936) is een gefortuneerde Franse zakenman, een oprichter van luxeholdings, een man die zijn fortuin investeert in een riante kunstverzameling. Hij verzamelt en stelt de kunst tentoon in Parijs, Venetië en Ailleurs. Daarnaast is hij door zijn liefde voor de kunst een kunstmecenas voor vele hedendaagse kunstenaars. Een kunstmecenas biedt een kunstenaar de mogelijkheid om zich volop en zonder financiële zorgen te concentreren op de ontplooiing van zijn oeuvre. Namelijk de creatie van nieuwe kunstwerken.

ICOONTJES

Dit is een mondelinge opdracht.

Bij deze opdracht hoort een videofragment.

In de blauwe Good to know’s vind je handige en leuke weetjes terug die verband houden met de leerstof. Deze extra informatie hoef je niet in te studeren.

Wat we weten en hoe we denken is niet zomaar tot ons gekomen. Onze kennis komt voort uit het denkwerk van briljante geesten, filosofen, kunstenaars en wetenschappers. We brengen ze in VIPkaders onder de aandacht.

Voor deze opdracht mag of moet je online opzoekingswerk verrichten.

In deze opdracht werk je aan je onderzoeksvaardigheden.

Bij deze opdracht hoort een ontdekplaat.

Voor deze opdracht ga je naar het onlinelesmateriaal.

STAP 2 Hoe kijken anderen naar kunst?

GORA EN DIDDIT

Het onlineleerplatform bij Agora

Materiaal

Hier vind je het lesmateriaal en de online-oefeningen. Gebruik de filters bovenaan, de indeling aan de linkerkant of de zoekfunctie om snel je materiaal te vinden.

Lesmateriaal

Hier vind je het extra lesmateriaal bij Agora, zoals video’s, audio’s, pdf's, ontdekplaten …

Oefeningen

• De leerstof kun je inoefenen op jouw niveau.

• Je kunt hier vrij oefenen.

Opdrachten

Hier vind je de opdrachten terug die de leerkracht voor jou heeft klaargezet.

Evalueren

Hier kan de leerkracht toetsen voor jou klaarzetten.

Resultaten

Wil je weten hoever je al staat met oefenen, opdrachten en evaluaties? Hier vind je een helder overzicht van je resultaten.

E-book

Het e-book is de digitale versie van het leerwerkboek. Je kunt erin noteren, aantekeningen maken, zelf materiaal toevoegen ...

Meer info over diddit vind je op www.vanin.diddit.be/nl/leerling.

HOU JIJ VAN KUNST?

WAAROVER GAAT DIT HOOFDSTUK?

Vorig jaar heb je kennisgemaakt met kunst en cultuur. Zo kon je aftoetsen op welke manier kunst en cultuur bij jou en ieder van je medeleerlingen in het dagelijks leven verweven zijn. Hoe kunst en cultuur bewust en vaak onbewust, maar vooral onlosmakelijk met je leefwereld verbonden zijn.

In dit hoofdstuk diepen we die vaststelling verder uit. Je bekijkt kunst vanuit een persoonlijk perspectief, maar ook vanuit het perspectief van kunstliefhebbers, critici en kunstenaars. Je maakt daarbij kennis met uitingen van kunst en cultuur in verschillende kunstvormen zoals architectuur, beeld, dans, drama, media en muziek. Daarnaast leer je ook de verschillende kunstgenres herkennen binnen de verschillende kunstvormen en krijg je een eerste inzicht over kunststijlen in de loop van de tijd, maar ook over de stijl van de individuele kunstenaar of groep.

WAT LEER IK IN DIT HOOFDSTUK?

Ik leg uit wat kunstvormen zijn.

Ik leg uit wat kunststijlen zijn in de context van tijd en de individuele kunstenaar.

Ik benoem de verschillende kunstgenres binnen de kunstvormen.

Ik geef voorbeelden van kunstwerken binnen de verschillende kunstgenres

Ik geef voorbeelden van de verschillende technieken.

Ik onderscheid de verschillende kunsthistorische periodes in de loop van de tijd.

Ik categoriseer de verschillende kunsthistorische periodes in de loop van de tijd.

BEGRIPPEN

kunst – cultuur – bouwstenen – kunstvormen – kunststijlen – kunstgenres – technieken –kunsthistorische periodes

Vink aan wat je in de loop van dit hoofdstuk hebt geleerd.

INTRO

Wat zijn kunst en cultuur?

In de omgangstaal staat kunst gelijk aan cultuur: de cultuurpagina’s van de krant staan vol kunstuitingen, van nieuwe films tot spraakmakende tentoonstellingen. In de sociologie staat cultuur voor de gemeenschappelijke kennis, waarden, symbolen en rituelen van een groep mensen. Ook als je die definitie van cultuur hanteert, is er een verband met kunst. Kunstwerken zijn soms symbolen, drukken waarden uit, bevatten kennis over een samenleving en kunnen de vorm van een ritueel aannemen.

Een sluitende definitie van kunst vinden is moeilijk en we zullen het dan ook niet proberen. De moeilijkheid zit hem niet alleen in het feit dat kunst voor iedereen iets anders kan zijn, maar ook dat onze visie op kunst in de loop der eeuwen veranderde.

BREINBREKER

In dit hoofdstuk zul je in drie stappen een antwoord formuleren op deze breinbreker:

“Op welke manier maken kunst en cultuur deel uit van jouw leven?”

Forum

Wat is een beeld? Dag in dag uit ben je met beelden bezig. Op je smartphone, computer of tv. Zo vaak dat je je er geen vragen meer bij stelt. Beroert een beeld je zodanig dat je het wilt aanraken? Wie kijkt er met jou naar dezelfde kunst? Kunnen je medemensen jou aansporen om over het muurtje te kijken of je horizon te verruimen? Om anders te gaan kijken? Waarom, waar en wanneer beleef je kunst en cultuur? Doe je dat door ze te fotograferen, posten, delen, tekenen, door te participeren ... ? Bekijk en beluister de kunstwerken hieronder. Gaat het volgens jou om kunst? Waarom wel of net niet?

Hypecourt (Lindert Steegen, 2016)

Tot ik goed zit (Zwangere Guy (prod. Sinister), 2021)

3 Kunstschaatsen (Loena Hendrickx, 2018)

 

4 Musical 40-45 ( Studio 100, 2018)

 

5 The little murderess (Paula Rego, 1987)

 

6 De Krook (ontwerp van Coussée & Goris architecten uit Gent in samenwerking met het Spaanse RCR Arquitectes, 2017)

 

PARCOURS

STAP 1 Wat is kunst voor jou binnen de verschillende kunstvormen?

Kunstwerken kunnen verschillende eigenschappen hebben die via je zintuigen om je aandacht vragen. Kunst kan visueel zijn, iets om naar te kijken, te observeren of te negeren. Kunst kan ook auditief zijn, iets om naar te luisteren. Soms is ze ook sensitief, wanneer je ze kunt voelen. Een kunstwerk kan zelfs je neus prikkelen met een onaangename geur, om je dan toch van iets heerlijks te laten proeven.

1 Kunstwerken kunnen diverse gevoelens oproepen bij de toeschouwer of luisteraar: appreciatie, verwondering, verdriet, blijdschap … Hoe zit dat bij jou? Welke van de onderstaande woorden hebben voor jou een betekenis binnen de kunst en waarom?

tekenen – spanning – persoonlijk – saai – dansen – passie – fantasierijk – inspiratieloosheid –originaliteit– moderniteit – acteren – rust – juweel – opwinding – observatie – diepzinnigheid –spiritualiteit – koken – politiek – oppervlakkigheid – waarde – zingen – mooi – lelijk – sympathie –geloofwaardigheid – verhalen – beeldhouwen – verwondering – verdriet – stoel – ouderwets

a Ik associeer met kunst omdat

b Ik associeer met kunst omdat

c Ik associeer met kunst omdat

Begrippen binnen de kunstwereld 1.1

Kunstenaars maken kunst en ze maken daarvoor gebruik van verschillende kunstvormen. We kunnen die kunstvormen indelen in een aantal domeinen zoals beeld, dans, drama, media, muziek en toegepaste kunst.

Kunstvormen kun je onderverdelen in verschillende kunstgenres. Zo heeft elke kunstvorm zijn eigen genres. Muziek bijvoorbeeld kun je onderverdelen in klassieke muziek, jazz, pop, dance ... Beeld kun je onderverdelen in schilderkunst, fotografie, graffiti, tekenkunst …

Wanneer in de beeldende kunst een tafereel uit het dagelijks leven wordt voorgesteld spreken we over een genrestuk of een genretafereel. Het genrestuk ontstond in de 16e eeuw en kent tot op vandaag navolging in genres zoals bijvoorbeeld wooninterieurs, landschap, het stilleven, het portret, het naakt … Genrestukken situeren zich vaak binnenskamers.

Binnen de klassieke muziek hanteren we het woord genre om verschillende soorten composities te benoemen zoals symfonie sonate, concerto, suite, ouverture, lied, opera …

Wanneer iemand kunst maakt, maakt hij bewust een creatie die de aandacht van de toeschouwer lokt. Hij doet daarbij een beroep op zijn verbeelding en voert de technieken uit met de technische vaardigheden die hij zich eigen heeft gemaakt. Voorbeelden van technieken zijn: dansen, zingen, schilderen, tekenen, beeldhouwen, acteren, boetseren, programmeren, assembleren ...

Bij een kunststijl worden beeldende middelen op een bepaalde manier vormgegeven. Afhankelijk van tijd en ruimte kun je ze anders indelen.

Zo zijn er stijlen die toonaangevend waren in hun tijd door hun maatschappelijke, economische, religieuze en culturele inbedding. Bijvoorbeeld de oud-Egyptische, romaanse en gotische stijl en de stijlen uit de renaissance en barokperiode. Stijlkenmerken kun je naast periode ook verbinden aan personen, groepen en cultuurbewegingen. Deze zijn permanent onderhevig aan verandering omdat een wereld steeds in beweging is en nieuwe invloeden de stijl kunnen veranderen.

Een kunststijl kan ook een persoonlijke stijl zijn van één kunstenaar. Lange tijd was men gebonden aan tradities en aan de gemeenschap en de wensen van de opdrachtgever. Vandaag kan de kunstenaar zijn individualiteit laten spreken in zijn kunstwerk via technieken, onderwerp, inhoud en zijn beeldtaal.

Bouwstenen zijn de beeldelementen die aan bod komen binnen een bepaalde kunstvorm zoals bijvoorbeeld: ruimte, vorm, licht, kleur ...

2 Wat is voor jou een echt kunstwerk? Zoek een kunstwerk op en denk daarbij aan de tips die je vorig jaar kreeg.

a Maak een snelle schets van je gekozen kunstwerk of kleef een afbeelding.

b Geef de titel van het kunstwerk dat jij gekozen hebt en noteer de naam van de kunstenaar die het gemaakt heeft.

Naam kunstenaar: Titel: c Tot welke kunstvorm behoort het door jou gekozen kunstwerk?

Kunstvorm:

d Zoek op wanneer het werk gemaakt is en bij welke stijlperiode het hoort (indien mogelijk).

e Beschrijf waarom het werk voor jou een echt kunstwerk is. Tip: Vermijd het woord ‘mooi’. Denk wel aan eventuele inhoud of bouwstenen, zoals kleur, licht en vorm.

f Plaats het kunstwerk dat je gekozen hebt in de padlet (of een andere digitale toepassing) die de leerkracht aangemaakt heeft.

g Zet de kunstwerken die in de padlet zijn geplaatst in chronologische volgorde op de (tijd)lijn. Kun je nog andere onderverdelingen maken naast chronologie?

Kunst kun je indelen in domeinen en kunstvormen 1.2

1 Beeld

Beeld is een kunstvorm die betekenis krijgt door een bewuste vormgeving van materialen. Dat kan zowel in 2D (schets, collage, print ...) als in 3D (installatie, textiel, sculptuur ...).

De bouwstenen van beeld zijn ruimte, vorm, lijn, licht, kleur, textuur en compositie In hoofdstuk 5 gaan we er dieper op in.

2 Dans

Dans is een kunstvorm die betekenis krijgt door een bewuste vormgeving met het lichaam. Dans wordt vaak ondersteund door muziek, maar ook door het gebruik van de ruimte, belichting, decor, geluiden … De expressie van de dans wordt versterkt door bewust om te gaan met de bouwstenen van dans: tijd, kracht, ruimte, vorm, structuur en relatie. In hoofdstuk 5 gaan we er dieper op in.

3 Drama

Drama is een kunstvorm waarbij vormgegeven wordt aan de verbeelding in een verzonnen werkelijkheid voor een of meer toeschouwers.

Theater en literatuur (woord) zijn kunstvormen die onder drama vallen.

Spoken word is een kruising tussen literatuur en podiumkunst waarbij de performer zijn geschreven tekst ritmisch voordraagt.

Een acteur geeft met zijn lichaam en zijn stem vorm aan de voorstelling. Het dramatisch effect kan versterkt worden door grime of make-up, lichteffecten, decor, muziek … De bouwstenen van drama zijn ruimte, tijd, rol, handeling en tijd, structuur en samenspel. In hoofdstuk 5 gaan we er dieper op in.

4 Muziek

Muziek is het bewust vormgeven van klank. Muziek is er niet alleen om naar te kijken en te luisteren, maar je kunt er ook iets mee vertellen.

In de vormgeving kiest de maker (componist) of de uitvoerder (muzikant) de manier waarop de expressie kan worden versterkt door bewust om te gaan met de muzikale bouwstenen melodie, harmonie (samenklank), metrum (pulsatie, beat), ritme, tempo, timbre (klankkleur) en architectuur. In hoofdstuk 5 gaan we er dieper op in.

5 Media

Onder de kunstvorm media verstaan we alle communicatiemiddelen (auditief, visueel of audiovisueel, analoog, digitaal) die gebruikt kunnen worden om boodschappen over te brengen. Door de combinatie van computer en video/film is multimedia ontstaan. Kenmerkend voor (multi)media is de combinatie van verschillende vormen van digitale informatie: bewegend en stilstaand beeld, graphics, audio, tekst, programmeercode ... Een belangrijk kenmerk van multimedia is interactiviteit: de gebruiker kan het medium aansturen. Media zijn middelen waarmee mensen bedoelingen, ideeën en gevoelens kunnen uitdrukken en kenbaar maken aan anderen. We noemen dit mediacontent. In de vormgeving kiest de maker hoe aan de inhoud gestalte kan worden gegeven. De bouwstenen van media zijn kader, beeldeffect, geluidseffect en ordening. In hoofdstuk 5 gaan we er dieper op in.

De kunstvorm media staat sterk in relatie met andere kunstvormen en genres: video (beeld, muziek, drama, dans), animatie (beeld, muziek, drama), beeldverhaal (drama, beeld, dans), podcast (drama, beeld), performance (bv. drama, beeld), spoken word (drama) ...

6 Toegepaste kunst

Toegepaste kunst is een kunstvorm die kunst en wetenschap samenbrengt tijdens het ontwerpen van de gebouwde omgeving. Hierbij wordt rekening gehouden met de functie en duurzaamheid. Onder toegepaste kunst vallen disciplines zoals architectuur dat een breed spectrum heeft, ruimtelijke ordening, gebouwen, interieurs, landschappen, meubelen, functionele objecten ... Verder ook modeontwerp, edelsmeedkunst, keramiek, schoenontwerp …

De bouwstenen van architectuur zijn ruimte, vorm, licht, kleur, schaal, (bouw)materialen, bouwtechnieken en compositie.

3 Noteer bij welk domein je de afbeeldingen uit de breinbreker p. 7-8 situeert.

1 Hypecourt (Lindert Steegen, 2016)

2 Tot ik goed zit (Zwangere guy (prod. Sinister), 2021)

3 Kunstschaatsen (Loena Hendrickx)

4 Musical 40-45 ( Studio 100, 2018)

5 The little murderess (Paula Rego, 1987)

6 De Krook (ontwerp van Coussée & Goris architecten uit Gent in samenwerking met het Spaanse RCR Arquitectes, 2017)

4 Bekijk de ingediende kunstwerken in de padlet van opdracht 2. Kunst is natuurlijk meer dan alleen schilderkunst en beeldhouwkunst. Er bestaan veel meer kunstvormen en genres van kunst. Welke kunstvormen en welke kunstgenres komen er voor in de padlet?

STAP 2 Hoe kijken anderen naar kunst?

Je hebt aangegeven wat voor jou en je klasgenoten kunst is. In wat volgt bekijk je kunst door de bril van kunstverzamelaar François Pinault en de muzikanten Jay-Z en Beyoncé. Hoe staan zij tegenover kunst?

VIP

François Pinault (1936) is een gefortuneerde Franse zakenman, een oprichter van luxeholdings, een man die zijn fortuin investeert in een riante kunstverzameling. Hij verzamelt en stelt de kunst tentoon in Parijs, Venetië en Ailleurs. Daarnaast is hij door zijn liefde voor de kunst een kunstmecenas voor vele hedendaagse kunstenaars. Een kunstmecenas biedt een kunstenaar de mogelijkheid om zich volop en zonder financiële zorgen te concentreren op de ontplooiing van zijn oeuvre. Namelijk de creatie van nieuwe kunstwerken.

Hoe kijkt kunstverzamelaar en kunstmecenas François Pinault naar kunst?

a Lees de onderstaande tekst. Markeer de namen van de kunststijlen die onderdeel zijn van Pinaults collectie en de naam van het kunstwerk waar hij zijn collectie mee begon.

Een collectie van meer dan 10 000 werken gewijd aan hedendaagse kunst kun je in alternerende opstellingen bewonderen in het gloednieuwe museum en de voormalige Parijse handelsbeurs Bourse de commerce. In dit cirkelvormige gebouw met koepel vind je een deel van de collectie en privéverzameling van de Franse zakenman François Pinault.

Begin jaren 70 raakte François voor het eerst geïnteresseerd in kunst, in het bijzonder in kunst van de groep Franse schilders van de Pont Avenschool. In 1972 kocht hij Cour de ferme en Bretagne, een schilderij van Paul Sérusier, dat naar eigen zeggen de 'talisman' werd van een ontluikende collectie. De ontdekking van de Nabis (een groep post-impressionistische schilders uit de 19e eeuw) leidde hem naar het kubisme en de avant-gardes van de 20e eeuw, en later naar abstractie, minimalisme en uiteindelijk naar de meest hedendaagse kunstvormen, waarin je alle stijlstromingen en kunstvormen gecombineerd ziet: schilderkunst, video, beeldhouwkunst, fotografie, installatie en presentaties ...

De collectie brengt het werk samen van kunstenaars uit diverse generaties, opkomende talenten en erkende namen, afkomstig uit een breed scala van culturen en achtergronden. Het is ook een manifest van de diversiteit aan thema's die de kunst van onze tijd onderstrepen en inspireren, in het bijzonder de vaak zeer toegewijde benaderingen van politieke, sociale en raciale kwesties, en genderkwesties.

De collectie wordt aan het publiek gepresenteerd in tentoonstellingen die regelmatig worden vernieuwd.

Pinault heeft ook nog twee andere musea waar je delen van zijn verzameling kunt zien: één in Venetië, Palazzo Grassi - Punta Della Dogana en één in Ailleurs, Hors les Mures. Bron: lesoeuvres.pinaultcollection.com

Bourse de Commerce (François-Joseph Bélanger, Henri Blondel, 1767)

b Ga naar de website van Bourse de commerce. Zoek een kunstwerk uit de privéverzameling van François Pinault. Voeg het toe aan de padlet of digitale tool die de leerkracht voor deze opdracht heeft aangemaakt en vul de informatiefiche aan.

Naam van de kunstenaar:

Geboortedatum: Titel van één kunstwerk: Snelle schets die het kunstwerk illustreert: Weetje over de kunstenaar:

c Bespreek wat je ziet in de padlet. 1→ Heeft iemand hetzelfde werk gekozen als jij? 2→ Zijn er nog werken die twee keer voorkomen? 3→ Welke domeinen zijn vertegenwoordigd? Markeer. 4→ Welke kunstgenres zijn vertegenwoordigd?

architectuur – beeld – dans – drama – muziek – media

5→ Markeer een woord dat volgens jou past bij de collectie van Pinault. tekenen – spanning – persoonlijk – saai – dansen – passie – fantasierijk – inspiratieloosheid –originaliteit – moderniteit – acteren – rust – juweel – opwinding – observatie – diepzinnigheid –spiritualiteit – koken – politiek – oppervlakkigheid – waarde – zingen – mooi – lelijk –sympathie – geloofwaardigheid – verhalen – beeldhouwen – verwondering – verdriet –stoel – ouderwets

VIP

Jay-Z (1969), de Amerikaanse muziekproducent, rapper en ondernemer is een van de succesvolste hiphopartiesten in Amerika. Voor zijn talent werd hij bekroond met verschillende Grammy Awards. Hij maakt eigen producties en werkt daarnaast ook vaak samen met andere internationale artiesten.

VIP

Béyoncé (1981), de getalenteerde Amerikaanse zangeres, songwriter, modeontwerpster en actrice startte haar carrière door deel te nemen aan diverse zang- en danswedstrijden. Voor haar talent werd zij genomineerd voor en bekroond met verschillende Grammy Awards

2 Zoek op het internet de videoclip waarin Beyoncé en Jay-Z het lied Apeshit zingen. De clip is door The Carters opgenomen in museum het Louvre in Parijs.

a Bekijk de videoclip volledig.

b Wat is volgens jou de boodschap van de videoclip?

c Wat is de boodschap van de videoclip volgens je klasgenoten. Bespreek je keuze klassikaal.

d De onderstaande tekst geeft meer uitleg over de clip. Begrijp je de clip beter nadat je de tekst las?

BEYONCÉ DAAGT DE VENUS VAN MILO UIT

In hun videoclip Apeshit dansen en rappen Beyoncé en Jay-Z tussen de kunstcollectie van het Louvre. Ze delen tikken uit naar de westerse kunstgeschiedenis, die zwarte mensen te vaak genegeerd of denigrerend afgebeeld heeft. Even het Louvre afhuren? Voor Beyoncé en Jay-Z is dat zo gefikst. In de videoclip van Apeshit bevestigen de twee hun status als hét powerkoppel van de Amerikaanse muziekindustrie en leggen ze en passant de westerse, al te blanke kunstgeschiedenis over de knie.

Achttien kunstwerken uit de collectie van het Louvre passeren de revue. Beyoncé en Jay-Z brengen heel nadrukkelijk zwarte lichamen het Louvre binnen. Zwarte danseressen dansen op sokkels, als alternatieve bewegende standbeelden, en doen op de witte

marmeren trappen van het Louvre poses na van figuren op bekende topstukken uit het museum. Zwart claimt de ruimte én daarmee ook zijn plek in de kunstcanon. En Beyoncé en Jay-Z? Die flankeren de Mona Lisa zelfbewust alsof ze niets anders gewoon zijn. Er kan zelfs geen glimlachje af.

Bron: De Standaard

e The Carters plaatsen klassieke kunsten in een nieuwe context. Zijn de thema’s uit de clip van 2018 nog steeds actueel? Hieronder zijn zes van de achttien werken die in de clip voorkomen afgebeeld. Plaats de nummers bij de thema’s die je herkent uit de videoclip.

Mona Lisa (Leonardo Da Vinci, 1503)

Portret van een Zwarte Vrouw, Madeleine (Marie-Guillemine Benoist, 1800)

Good to know

Carrie Mae Weems (1953) onderzoekt sinds het begin van haar carrière de historische complexiteit van identiteit, klasse en sociale relaties. Ze brengt haar bedenkingen in beeld door middel van verschillende kunstvormen en genres zoals fotografie, video, installatie, geluid en tekst.

Voor The Museum Series geeft Carrie Mae Weems de toeschouwer een unieke kijk op een fotoreeks die ze in 2006 begon te maken. Op het eerste gezicht lijken het banale vakantiekiekjes. Maar niets is minder waar. De kunstenares staat, gehuld in het zwart met haar rug naar de camera, oog in oog met ’s werelds meest toonaangevende cultuurhuizen en musea. Zo zie je haar onder meer voor het Project Row Houses in Houston en het Philadelphia Museum of Art. Ook buiten de Verenigde Staten fotografeert ze kunstinstellingen, zoals de Galleria Nazionale D'Arte Moderna in Rome, het Pergamonmuseum in Berlijn en de Tate Modern in Londen.

Door haar rug naar de toeschouwer te draaien verbeeldt ze de complexe relatie die ze heeft met deze instellingen. Ze kaart rassen- en genderongelijkheid en keuzevrijheid aan. Door het levensgrote formaat word je als toeschouwer gedwongen om stil te staan bij de impact van cultuurhuizen op maatschappelijke kwesties. Bevestig of verwerp jij als kijker hun impact?

©VANIN

Kroning van Napoleon (Jacques Louis David, 1807)

Vlot van de Medusa (Théodore Géricault, 1819)

Grote sfinx van Tanis (2600 v.C.)

Venus van Milo (vermoedelijk Alexandros van Antiochia, 130 v.C.)

(Kunst)historisch referentiekader met linken naar niet-westerse kunst 1.3

Om kunst te begrijpen en bestuderen is het handig om enig inzicht te verwerven in een kunsthistorisch referentiekader. We zijn vertrouwd met het westerse referentiekader. Daarin vind je vaak overheersende stijlkenmerken in bepaalde stijlperiodes. Er zijn uiteraard ook andere culturen dan de westerse. Daarom leggen we ook een link naar niet-westerse kunst.

Historisch referentiekader (westers)

Prehistorie (tot ca. 3500 v.C.)

Kunsthistorisch referentiekader (westers)

Linken naar niet-westerse kunst

—Prehistorische (grot)schilderkunst —Prehistorische beeldhouwkunst —Oude Chinese beschavingen —Indusbeschaving

—Kunst van het oude Egypte —Kunst van Mesopotamië Klassieke oudheid (ca. 800 v.C.-ca. 500 n.C.) —Griekse kunst —Romeinse kunst Perzische kunst Middeleeuwen (ca. 500-ca. 1500) —Romaanse kunst —Gotische kunst

Oude Nabije Oosten (ca. 3500 v.C.-ca. 800 v.C.)

—Byzantijnse kunst —Arabische kunst —Precolumbiaanse kunst

Vroegmoderne tijd (ca. 1500-ca. 1750) —Renaissance —Barok en rococo

Moderne tijd (ca. 1750-1945)

—Ottomaanse kunst —Mogolkunst

—Oriëntalisme —Japanse kunst —Modernisme —Expressionisme —Dadaïsme —Surrealisme —…

—Classicisme —Romantiek —Realisme en naturalisme —Impressionisme

—Afrikaanse kunst —Polynesische kunst —...

Hedendaagse tijd (1945-...) —Conceptuele kunst —Postmodernisme —Popart —Hyperrealisme —…

—Postkolonialisme —Crossculturele kunst

STAP 3 Hoe beleven pubers kunst en cultuur?

Je bekijkt kunst en cultuur vanuit je eigen leefwereld. De kennis en de inzichten hierover worden meegegeven door je eigen omgeving. Hoe kijk jij naar werk van hedendaagse kunstenaars? Met welke kunstgenres kwam jij al in aanraking?

1 Hoe beleef jij kunst en cultuur?

a Noteer voorbeelden van kunst waarmee jij al in aanraking kwam bij het juiste domein.

Beeld Dans HOOFDSTUK 1 ©VANIN

Media

Muziek

Toegepaste kunst

b Geef een positieve en een negatieve ervaring die je had bij de verschillende kunstvormen.

2 Veel kunstenaars beperken zich niet tot één enkele kunstvorm, maar experimenteren naar hartenlust met verschillende kunstdisciplines. Dat geldt zeker voor de Engelse beeldhouwer en installatiekunstenaar Damien Hirst (1965). Lees in de onderstaande tekst de info over Damien Hirst, zoek meer informatie op over deze kunstenaar en zijn kunstwerken en beantwoord de vragen.

De Britse kunstenaar Damien Hirst (1965) heeft een schedel volledig bezet met diamanten. Het kunstwerk For the Love of God heeft een waarde van omgerekend zeker 75 miljoen euro, aldus Britse media. De schedel zou van een 35-jarige Europeaan zijn uit de 18e eeuw.

The Physical Impossibility Of Death In The Mind Of Someone Living is wellicht het bekendste

werk van Hirst. Het werk toont een geconserveerde tijgerhaai van meer dan vier meter in een aquarium gevuld met formaldehyde.

Damien Hirst zei zelf over dit werk: I wanted the real thing, I wanted people to think ‘that could eat me’. Met zijn opengesperde kaken en messcherpe tanden lijkt de haai een directe bedreiging voor het leven van de kijker, die hierdoor rechtstreeks met zijn eigen sterfelijkheid wordt geconfronteerd.

Een kunstwerk van Hirst werd na een feestje door een schoonmaker per ongeluk weggegooid. Het werk was klaarblijkelijk niet van echt vuilnis te onderscheiden. The New York Times meldde dat Hirst het voorval ‘hysterically funny’ vond. Het werk was samengesteld uit wc-rollen, lege flessen en tassen, asbakken, een schildersezel en een ladder. ‘Ik heb er geen seconde aan gedacht dat het kunst was. Dus heb ik het maar weggegooid', zei de schoonmaker. Het werk kon een dag later weer uit het vuilnis worden gered.

Naar: www.kunstbus.nl

a Wat vind je van de kunstwerken van Damien Hirst?

b Welke kunstvormen past hij toe?

c Welke genres past hij toe?

d Kies er één favoriet werk uit. Motiveer je keuze.

e Welke verwijzingen naar zijn favoriete thema’s vind je in dit werk?

f Wat is de prijs van het kunstwerk dat je opgezocht hebt? €

3 Veel kunstenaars experimenteren naar hartenlust met materialen die niet voor de hand liggen. Dat geldt zeker voor de Congolese kunstenaar Freddy Bienvenu Tsimba (1967). Lees de onderstaande tekst over Tsimba, zoek meer informatie op over deze kunstenaar en zijn kunstwerken en beantwoord de vragen.

Freddy Tsimba (1967) is een Congolese kunstenaar. Het element oorlog is niet weg te denken uit zijn werk. Traditionele objecten wijzen op aanhoudende conflicten en hun weergave roept telkens weer een zekere esthetiek van het geweld op.

Het Machetehuis is een symbool dat oproept tot de broodnodige bescherming tegen de moordpartijen die het lot van de Democratische Republiek Congo hebben vormgegeven: de slavernij, de kolonisatie en vandaag, via de machthebbers en de multinationals, het schaamteloze neokolonialisme in het Oosten van de republiek.

Het Machetehuis werd gemaakt in Kinshasa en op een avond geïnstalleerd op de Marché de la Liberté, de tweede grootste markt van de stad. ’s Morgens was de hele stad al op de hoogte van het nieuws.

Het werk vestigt de aandacht op slachtingen tijdens de oorlogen in Centraal-Afrika. Freddy Tsimba gaat paradoxen niet uit de weg: de machete is in de eerste plaats een huishoudelijk werktuig, Het huis staat tegelijkertijd symbool voor hoop en opvoeding.

Tijdens de opbouw werd het door de Matongewijk in Kinshasa gedragen in een rondtrekkende performance, waaraan zestig jongeren deelnamen.

Bron: expotsimba.africamuseum.be

a Wat vind je van de kunstwerken van Freddy Tsimba?

b Welke kunstvormen past hij toe?

c Welke genres past hij toe?

d Welke materialen vormen steeds de basis voor zijn werk?

Kunstvormen

Toegepaste kunst

Media

Muziek

Drama

Podiumkunsten

Kunstgenres

—architectuur —landschaps - architectuur —interieur - architectuur —keramiek —schoenontwerp

film —videokunst tekenfilm —animatie —installatie

—klassieke muziek —musical —opera —operette —klassiek latin —folk —jazz hiphop —R&B —rock —pop

—literatuur —toneel —theater —performance —proza —poëzie

Dans

—klassiek ballet —tapdans —jazzballet —moderne dans —streetdance —hiphop —bellydance —salsa

Beeld

—beeldhouwkunst —schilderkunst grafische kunst —

graffiti —tekenkunst fotografie

EUREKA!

Wat denk je nu over de breinbreker die we aan het begin van het hoofdstuk formuleerden?

“Op welke manier maken kunst en cultuur deel uit van jouw leven?”

Forum

Bekijk en beluister de kunstwerken hieronder. Gaat het volgens jou om kunst? Waarom wel of net niet? Beantwoord de breinbreker op basis van de twee onderstaande kunstwerken.

Bekijk de videoclip van Gotye. Is dit volgens jou kunst? Verklaar je antwoord.

Is deze Japanse houtsnede uit de 19e eeuw volgens jou kunst? Verklaar je antwoord.

De grote golf van Kanagawa (Katsushika Hokusai, 1831)

SYNTHESE

Begrippen binnen de kunstwereld

Kunst kun je indelen in verschillende domeinen en kunstvormen

Kunstvormen kun je ook onderverdelen in verschillende kunstgenres.

Wanneer in de beeldende kunst een tafereel uit het dagelijks leven wordt voorgesteld spreken we over een genrestuk of een genretafereel

De kunstenaar voert zijn werk uit in een bepaalde techniek

Bij een kunststijl worden beeldende middelen op een bepaalde manier vormgegeven. Afhankelijk van tijd en ruimte kun je ze anders indelen.

Stijlen die toonaangevend waren binnen een bepaalde periode.

Stijlkenmerken van een groep kunstenaars

Een kunststijl kan ook een persoonlijke stijl zijn van één kunstenaar

Bouwstenen zijn de beeldelementen die aan bod komen binnen een bepaalde kunstvorm zoals bijvoorbeeld: ruimte, vorm, licht, kleur ...

Kunst kun je indelen in domeinen en kunstvormen

1 Beeld

Beeld is een kunstvorm die betekenis krijgt door een bewuste vormgeving van materialen. Beeld heeft verschillende bouwstenen.

2 Dans

Dans is een kunstvorm die betekenis krijgt door een bewuste vormgeving met het lichaam. Dans heeft verschillende bouwstenen

3 Drama

Drama is een kunstvorm waarbij vormgegeven wordt aan de verbeelding in een verzonnen werkelijkheid voor een of meer toeschouwers. Drama heeft verschillende bouwstenen

4 Muziek

Muziek is het bewust vormgeven van klank. Muziek heeft verschillende bouwstenen

5 Media

Onder de kunstvorm media verstaan we alle communicatiemiddelen (auditief, visueel of audiovisueel, analoog, digitaal) die gebruikt kunnen worden om boodschappen over te brengen. Door de combinatie van computer en video/film is multimedia ontstaan. Media heeft verschillende bouwstenen

6 Toegepaste kunst

Toegepaste kunst is een kunstvorm die kunst en wetenschap samenbrengt tijdens het ontwerpen van de gebouwde omgeving. Onder toegepaste kunst vallen disciplines zoals modeontwerp of sieraadkunst. Toegepaste kunst heeft verschillende bouwstenen.

(Kunst)historisch referentiekader met linken naar niet-westerse kunst

Om kunst te begrijpen en bestuderen is het handig om enig inzicht te verwerven in een kunsthistorisch referentiekader. We zijn vertrouwd met het westerse referentiekader. Hierin vind je vaak overheersende stijlkenmerken in bepaalde stijlperiodes. Er zijn uiteraard ook andere culturen dan de westerse. Daarom maken we ook een link met niet-westerse kunst.

Historisch referentiekader (westers)

Prehistorie (tot ca. 3500 v.C.)

Oude Nabije Oosten (ca. 3500 v.C.-ca. 800 v.C.)

Klassieke oudheid (ca. 800 v.C.-ca. 500 n.C.)

Middeleeuwen (ca. 500-ca. 1500)

Vroegmoderne tijd (ca. 1500-ca. 1750)

Moderne tijd (ca. 1750-1945)

Kunsthistorisch referentiekader (westers)

—Prehistorische (grot)schilderkunst —Prehistorische beeldhouwkunst

—Kunst van het oude Egypte —Kunst van Mesopotamië

—Griekse kunst —Romeinse kunst

—Romaanse kunst —Gotische kunst

—Renaissance —Barok en rococo

Linken naar niet-westerse kunst

—Oude Chinese beschavingen —Indusbeschaving

Perzische kunst

—Byzantijnse kunst —Arabische kunst —Precolumbiaanse kunst

—Ottomaanse kunst —Mogolkunst

—Oriëntalisme —Japanse kunst —Modernisme —Expressionisme —Dadaïsme —Surrealisme —…

—Classicisme —Romantiek —Realisme en naturalisme —Impressionisme

—Afrikaanse kunst —Polynesische kunst —...

Hedendaagse tijd (1945-...) —Conceptuele kunst —Postmodernisme —Popart —Hyperrealisme —…

—Postkolonialisme —Crossculturele kunst

Kunstvormen

Toegepaste kunst

Media

film —videokunst —

tekenfilm —animatie —installatie

Muziek

—klassieke muziek —musical —opera —operette —klassiek latin —folk —jazz hiphop —R&B —rock —pop

Drama

Podiumkunsten

—literatuur —toneel —theater —performance —proza —poëzie

Dans

—klassiek ballet —tapdans —jazzballet —moderne dans —streetdance —hiphop —bellydance —salsa

—beeldhouwkunst —schilderkunst grafische kunst graffiti —tekenkunst fotografie

Kunstgenres HOOFDSTUK 1 ©VANIN

Beeld

ALLES KAN KUNST ZIJN

GAAT DIT HOOFDSTUK?

De verschillende stijlperiodes geven al eeuwenlang een duidelijk beeld van de waarden en normen die in een bepaalde periode gelden. Vooral in de traditionele klassieke kunst voor 1900 zijn de kernwaarden van kunst niet zo moeilijk terug te vinden: kunst weerspiegelde de geldende waarden in de samenleving en er werd erg veel aandacht besteed aan vakmanschap en schoonheid. Het was er de kunstenaar dan ook vaak om te doen die samenleving zo correct mogelijk weer te geven.

In dit hoofdstuk leer je dat de moderne kunst het roer volledig omgooit. In de kunst uit de moderne en hedendaagse tijd is het kunstwerk het resultaat van verschillende factoren zoals de visie van de kunstenaar op de samenleving en de mogelijke boodschap die de kunstenaar de kijker of de luisteraar wil meegeven.

WAT LEER IK IN DIT HOOFDSTUK?

Ik stel mijn eigen visie in vraag over wat kunst is.

Ik toon aan hoe mensen doorheen tijd en ruimte en in een bepaalde context anders naar kunst kijken.

Ik verken minder voor de hand liggende vormen van kunst.

Ik laat ruimte voor de emoties die kunst kan oproepen.

Ik begrijp dat mijn interpretatie van kunst beïnvloed kan worden door mijn eigen persoonlijke referentiekader.

Ik analyseer kunst in een aantal stappen om tot waarderen en interpreteren van kunstwerken te komen.

Ik toon aan dat men een kunstwerk op verschillende manieren kan interpreteren.

realistische kunst – academisme – conceptuele kunst – readymade – abstracte kunst –hedendaagse kunst – literatuur – poëzie – proza – toneel – moderne kunst – postmoderne kunst –figuratieve kunst – opschorten van ongeloof – kitsch

WAAROVER

Vink aan wat je in de loop van dit hoofdstuk hebt geleerd.

BEGRIPPEN

INTRO

In de eerste eeuwen na Christus werden in de Romeins-Egyptische stad Fajoem de doden begraven. Op het hoofd van de mummies werden kleine houten paneeltjes met een portret van de overledene gelegd als een soort funerair artefact. Het was niet de bedoeling dat de portretjes ooit nog gezien werden, maar tegenwoordig zijn ze wereldberoemd. Er zijn ongeveer duizend van zulke mummieportretten gevonden. Ze behoren tot de best bewaarde schilderingen uit de (Egyptische) oudheid en ze zijn uitvoerig onderzocht.

De verf (encaustiek) blijkt met verschillende pigmenten, hete bijenwas en hars vermengd te zijn. Deze ‘encaustische’ schildertechniek zorgde voor een transparant effect en een helder kleurenpalet. Mede door de droge hitte van de omliggende woestijn zijn de kleuren op de Fajoemportretten nog altijd heel helder.

Fajoemportret van een vrouw (anonieme Egyptische kunstenaar, 100-150)

Mummie van een onbekende jongen (anonieme Egyptische kunstenaar, 100-150)

Bekijk het portret van de jonge tiener die volgens de inscriptie Eutyches heet. 1

a Is zijn portret levensecht?

b Bekijk op het internet verschillende Fajoemportretten.

c Bespreek met klasgenoten of de portretten levensecht zijn.

d Welke verwantschap zie je tussen pasfoto’s en de Fajoemportretten?

Fajoemportret van Eutyches (anonieme Egyptische kunstenaar, 100-150)

©VANIN

Onderzoek van kunsthistorici heeft aangetoond dat er in de portretten meestal werd gekozen voor een soort standaard, academisch hoofd, met daarop een combinatie van standaard kapsels, standaard ogen en een standaard neus. In enkele gevallen is het mogelijk dat de schilder geprobeerd heeft de echte persoon realistisch weer te geven, maar het portretteren van de doden was duidelijk aan regels gebonden.

Voorbeeld van de academische portretverhoudingen

Good to know

Leon Battista Alberti

Eeuwenlang waren kunstenaars gebonden aan voorschriften of, ‘regels van de kunst’. Die regels werden in geschriften vastgelegd door kunsttheoretici zoals Leon Battista Alberti (1404-1474).

De carrière van Alberti viel samen met de renaissance in Italië waarover we het hebben in hoofdstuk 6.

Alberti schreef drie belangrijke traktaten. De Pictura, het eerste traktaat, ging over de theoretische basis van de schilderkunst. Het werk was af in 1435 en het toont vooral de wetenschappelijke interesse van Alberti voor problemen van proportie en perspectief.

Rond 1440 interesseerde Alberti zich voor architectuur en waarschijnlijk begon hij toen aan zijn tweede traktaat, De Re Aedificatoria. Deze tien boeken over architectuur vormden zijn grootste theoretische werk. In 1452 presenteerde hij een versie aan Paus Nicolaas V, maar vermoedelijk bleef hij eraan werken tot aan zijn dood.

Belangrijke Italiaanse machthebbers steunden de nieuwe vormen van architectuur en kunst, waardoor Alberti aan de hoven van die machthebbers een gewaardeerd adviseur werd. Hij werd onder andere door Federigo de Montefeltro uit Urbino gevraagd voor verschillende grote projecten.

We weten niet zeker wanneer Alberti De Statua, zijn derde traktaat over de visuele kunsten, geschreven heeft.

Wanneer een urinoir een kunstwerk wordt

Vorig jaar zag je hoe academies studenten leerden wát ze moesten afbeelden en hóe ze dat moesten doen. Tot het einde van de 19e eeuw moest de kunst gehoorzamen aan die, door de academies opgelegde en door de jury’s van het Salon onverbiddelijk toegepaste wetten, onder meer over wat de keuze van het onderwerp betrof (religieuze, historische en mythologische thema’s en portretten). De kunstenaars voelden zich onderworpen aan het klassieke perspectief zoals dat vier eeuwen lang gangbaar was. Hun enige doel bestond erin de werkelijkheid zo getrouw mogelijk te benaderen of net te idealiseren.

De kunstenaars van het laatste kwart van de 19e eeuw hadden daar genoeg van. Het academisme was niet langer aan hen besteed. Ze braken met de traditie en bevrijdden zich van de zucht naar werkelijkheidsweergave. Die ambitie kwam tot een hoogtepunt begin 20e eeuw.

‘Alles kan kunst zijn’, verklaarde de Franse avant-gardekunstenaar Marcel Duchamp (1887-1968). Hij verwierf roem door alledaagse objecten zoals een fietswiel, een flessenrek of een urinoir als kunstwerk te presenteren of door de Mona Lisa van een bevallig snorretje en baardje te voorzien.

Op 10 april 1917 opende in het Grand Central Palace in New York een tentoonstelling zonder jury en zonder prijzen. Iedereen die zes dollar betaalde, mocht exposeren. Toch werd één inzending voor de tentoonstelling niet geaccepteerd. Fountain bleek een urinoir te zijn, gekanteld opgesteld en gesigneerd als was het een traditioneel kunstwerk. De kunstenaar Marcel Duchamp had het porseleinen urinoir gekozen uit honderden andere in een fabriek die de urinoirs massaal produceert. Slechts één ding onderscheidde het urinoir van de andere urinoirs uit dezelfde fabriek: de kunstenaar had het gesigneerd, niet met zijn eigen naam, maar met het pseudoniem R. Mutt (een verwijzing naar een held uit een Amerikaans stripverhaal).

De combinatie van banaliteit en mysterie ging voor de organisatie van de tentoonstelling te ver. Officieel werd het werk niet geweigerd – er was immers geen jury – maar het urinoir was voor de bezoekers niet te zien. Duchamp, die zelf lid was van het tentoonstellingscomité, trok zich daarop terug uit dat comité.

Het originele werk ging verloren, maar de twaalf replica’s die er in de jaren 1960 van gemaakt werden, prijken intussen in musea over de hele wereld of werden voor grof geld (tot twee miljoen dollar) verkocht aan kunstverzamelaars.

Duchamp noemde het urinoir een ‘readymade’ (letterlijk vertaald: iets wat al klaar is). Het onderscheidde zich van andere, soortgelijke objecten dankzij de intentie van de kunstenaar die geregeld had dat het tijdens een kunstexpositie tentoongesteld zou worden. Daardoor veranderde de functie van het urinoir. Ook de bedoeling ervan veranderde van een aanvankelijk praktisch nut naar een esthetisch nut. Zo maakte de readymade zijn intrede in de kunsthistorie en kondigde daarmee de moderne kunst aan.

Na het urinoir van Duchamp kijken kunstenaars op een compleet nieuwe manier naar het begrip kunst. Met de komst van de fotografie is er steeds minder vraag naar realistische, figuratieve schilderkunst. Een foto is immers veel realistischer en gedetailleerder dan de meeste schilderijen.

De schilderkunst zoekt dan ook nieuwe manieren om zich te gaan ontwikkelen. Kunstenaars willen met het medium kunst gaan experimenteren. Zo vinden ze het idee of concept achter een kunstwerk belangrijker dan het kunstwerk zelf. Ze willen de kijker niet enkel visueel prikkelen maar ook vrijer laten nadenken over het begrip kunst. Sommige kunstenaars schrijven zelfs manifesten, waarin ze uitleggen waar kunst volgens hen heen moet. Voor hen hoeft kunst niet noodzakelijk meer esthetisch te zijn. De werkelijkheid weergeven is niet langer prioritair.

Fountain (Marcel Duchamp, 1917)

Forum

In dit hoofdstuk zul je in vijf stappen een antwoord formuleren op deze breinbreker: “Heeft Marcel Duchamp gelijk als hij zegt dat alles kunst kan zijn?”

Kunstenaars hebben de gekste shit met uitwerpselen gemaakt. Van de kubistische bruine periode van Picasso tot de opblaasbare drollen van MacCarthy … Maar zijn al die drollen ook kunst? Wat denk jij?

Kunst, of niet?

1 De Italiaan Piero Manzoni (1933-1963) vulde negentig blikken met zijn uitwerpselen. Hij nummerde en dateerde zijn kunstwerk, Merda d'artista, en verkocht het vervolgens aan de dagprijs van goud. Met dit kunstwerk stelde hij de vraag wat kunst nu eigenlijk is. Is het de kunstenaar die bepaalt wat kunst is en wat niet? En is alles wat uit de kunstenaar komt (letterlijk in dit geval) dan ook kunst?

2 De Belgische kunstenaar Wim Delvoye (1965) vestigde in 2000 met zijn werk Cloaca internationale aandacht op onze darmen. Bijgestaan door wetenschappers en ingenieurs, bouwde Delvoye een machine die onze spijsvertering nabootst. Het voedsel dat in Cloaca wordt gestopt, gaat door kolven die met elkaar verbonden zijn door pompen en leidingen die bacteriën, sappen, zuren en enzymen bevatten. Zo wordt het spijsverteringsstelsel volgens Delvoye een kunstwerk. Ook de uitwerpselen die Cloaca verlaten, worden ingeblikt, voorzien van een label en duur verkocht.

3 Het Weense kunstcollectief Gelatin is niet vies van enige controverse. In 2018 plaatsen ze vier reusachtige drollen in het Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam. Het werk Vorm Fellows - Attitude wordt gepresenteerd op verfijnde Perzische tapijten. Het kunstwerk nodigt bezoekers uit ‘om hun volwassen identiteit even achter te laten en zich opnieuw kind te voelen’.

  HOOFDSTUK 2 ©VANIN

Merda d’artista (Piero Manzoni, 1961)

Cloaca (Wim Delvoye, 2000)

4 De Belgische kunstenaar Dirk Zoete (1969) verwerkte stal(koe)mest tot een kunstwerk. Hij wilde onderzoeken of dit ‘materiaal’ geschikt is om te gebruiken als bouwstenen en als brandstof. Een immense maquette uit die periode is Mestkoppen, gemaakt uit hout, mest, isolatiemateriaal, karton en plasticine. Maar is dit ook een kunstwerk?

5 De Chinese kunstenaar Zhu Cheng (1946) maakte een kopie van het Griekse beeld de Venus van Milo met uitwerpselen van de panda. De keutels hebben het formaat van ganzeneieren en er steken stukjes onverteerde bamboe uit. Om er een kunstwerk van te maken werden de uitwerpselen gemixt met gips en lijm. Met het kunstwerk Venus Panda wil de kunstenaar laten zien hoeveel de panda waard is en welke enorme hoeveelheid afval het dier produceert.

Mestkoppen (Dirk Zoete, 2006)

 

 

Venus Panda (Zhu Cheng, 2018)

PARCOURS

STAP 1 Waarom noem je moderne kunst ook wel conceptuele kunst?

Na Marcel Duchamp wordt de kunst niet meer benaderd met het begrip ‘schoonheid’, maar met het begrip ‘zin of betekenis’. Een kunstwerk moet niet enkel mooi zijn, maar ook zinvol. Eeuwenlang werd kunst gecreëerd om esthetisch en educatief te zijn. Kunstenaars schilderden geen zonsondergang, fruit in een schaal, zeegezicht of vrouwelijk naakt, maar een fraaie weergave van al die mogelijke onderwerpen. De mythologische taferelen van Rubens en de Bijbelse kapitelen in de romaanse kerken hadden naast de esthetische, ook een onderwijzende functie. Marcel Duchamp bedenkt een vorm van kunst die radicaal, verstandelijk en conceptueel is.

Bovendien maakt Duchamp een einde aan het gangbare artistieke materiaal. Vóór hem werkte de kunstenaar met edele grondstoffen zoals goud, zilver, marmer, brons, steen of schildersdoek. Na Duchamp kan kunst met alle materialen en overal worden gemaakt. Zo zien we dat in de kunstgeschiedenis van de 20e eeuw materialen gebruikt worden die helemaal niet ‘edel’ zijn.

1 Bekijk het filmfragment uit de Canvascollectie en beantwoord daarna de onderstaande vragen.

a Hoe zette Marcel Duchamp de kunstwereld op zijn kop?

b Wat is conceptuele kunst?

c Wat doen abstracte kunstenaars?

d Welke andere moderne stijlperiodes komen er nog aan bod in het filmfragment?

e Wat doet Roy Lichtenstein?

f Hoe noem je moderne kunst vanaf de jaren 1970?

Inhoud en cultuurstroming

Academisme

Academisme is een kunstopvatting waarbij beeldende kunst uitgaat van overgeleverde principes. De term academische kunst wordt vooral gebruikt voor kunst en kunstenaars die in de 19e eeuw onder invloed stonden van de Franse Académie des beaux-arts waarover we het vorig jaar al hadden.

2 Moderne kunst of modernisme (Moderne tijd)

Het begin van de moderne kunst valt samen met de opkomst van een moderne maatschappij bij de overgang naar de 20e eeuw. De moderne kunst drukt het nieuwe ideaal uit dat steunt op het geloof in de vooruitgang. Die vooruitgangsgedachte situeert zich zowel op het vlak van wetenschap en techniek als op de strijd voor emancipatie van het individu. Esthetiek en realisme zijn niet langer prioritair zoals in het academische. De kunstwerken van bijvoorbeeld Marcel Duchamp beelden dat nieuwe maatschappijbeeld uit. De art nouveau die gebruikmaakt van ijzer, staal en glas is een typische stijlstroming in het modernisme.

3 Postmoderne kunst of postmodernisme (Hedendaagse tijd)

Vanaf de jaren 1960 maakte het modernisme plaats voor het postmodernisme, een brede culturele stroming (onder andere ook in de filosofie) die volgens de woordvoerders het einde inluidde voor de ‘grote verhalen’ en ideologieën. Kunstenaars zoals Andy Warhol, Jackson Pollock, Roy Lichtenstein en Jeff Koons behoren tot het postmodernisme.

4 Hedendaagse of actuele kunst (Hedendaagse tijd)

In de kunstbeschouwing wordt de recente kunst vanaf de jaren 1970 meestal hedendaagse kunst of actuele kunst genoemd. De scheiding met moderne of postmoderne kunst is evenwel niet altijd even duidelijk.

Good to know Andy Warhol

Andy Warhol (1928-1987) had best zijn mannetje kunnen staan in deze tijd van reality-tv en sociale media. In de jaren 1970 en 1980 stond hij al continu in de spotlights, als middelpunt van een mythe die hij zelf cultiveerde. Misschien was hij wel de eerste influencer, die zijn volgers naar zijn eigen merk wist te leiden. Hij schakelde er zijn multiproductiviteit voor in. Warhol bedacht niet alleen kunstwerken, platenhoezen of wall drawings met muurvullende afbeeldingen van Mao, hij was ook fotograaf, cineast van antifilms, producer, portrettist van de rich and famous en uitgever van het tijdschrift Interview, dat volledig aan zijn wereldbeeld gewijd was.

Zijn onderwerpen vond hij choquerend dichtbij. Warhols modale kunst moest zo instant-herkenbaar zijn als de colaflesjes, Campbell’s-soepblikken of Brillo-zeepdozen die hij kopieerde. Hij koos voor commonplace en voor trivialiteit, voor wat je aantreft in de rekken van de supermarkt of op de schreeuwerige frontpagina’s van de tabloids. Schilderkunst moest voor hem het alledaagse vieren, in plaats van het cerebrale.

Meteen na de dood van filmster Marilyn Monroe, in augustus 1962, begon Warhol aan een reeks silkscreens met haar portret, tegen een achtergrond van fluorescerende kleuren. Shot sage green Marilyn werd in de eerste helft van de jaren 1960 gemaakt. In de jaren die volgden, verfijnde Warhol zijn techniek van acryl en zeefdrukinkt op linnen. Hij selecteerde nog meer legendarische figuren als onderwerp, zoals Elizabeth Taylor, Elvis Presley en Jackie Kennedy. Telkens gebruikte hij publiciteitsbeelden of plukte hij foto’s uit nieuwsbronnen. Zijn close-ups zijn verbluffend: door hun ongerepte helderheid werken de beelden als een magneet op de toeschouwer. Het portret van Marilyn Monroe werd in mei 2022 bij Christie’s in New York geveild voor 195 miljoen dollar (185 miljoen euro). Daarmee is Andy Warhol de duurste kunstenaar van de 20e eeuw.

Naar: standaard.be

2 Conceptuele kunstenaars stappen bewust af van de traditionele ideeën over concept, stijl en schoonheid in de kunst. Zo verplichten ze de toeschouwer om zich niet op de uiterlijke vorm te richten maar op het achterliggende idee. In het vroege conceptuele werk van de Amerikaanse kunstenaar en fotograaf Joseph Kosuth (1945) zien we de toepassing van taal in combinatie met het voorwerp. Kijk aandachtig naar het kunstwerk.

One and Three Chairs (Joseph Kosuth, 1965-1966)

a Zeg in één woord wat je van dit kunstwerk vindt.

b Verklaar de titel van het kunstwerk.

Shot sage green Marilyn (Andy Warhol, 1962)

c Hoe interpreteer je de boodschap die de kunstenaar geeft door de stoelen op deze manier voor te stellen?

3 Ook Marcel Broodthaers (1924-1976) werkt met woord en beeld. In zijn huis in Brussel richtte hij een Museum van Moderne Kunst, Afdeling Adelaars in. In een afdeling van zijn museum, de Sectie XIXe eeuw, stelde hij een collectie ansichtkaarten, posters, opslagdozen en inscripties die adelaars weergaven tentoon. In 1972 labelde hij ze met de tekst 'Dit is geen kunstwerk’. De objecten bleven grotendeels ingepakt in kratten staan. Ze zijn in die toestand ook in enkele musea geëxposeerd.

Museum van Moderne Kunst, Afdeling Adelaars (Marcel Broodthaers, 1972)

a Op welke manier brengt Broodthaers de toeschouwer in de war? Welke rol spelen woord en beeld hierbij?

b Hoe slaat Broodthaers met dit kunstwerk een brug tussen het statement van Marcel Duchamps uit 1917 dat zijn urinoir kunst was en het beroemde schilderij Ceci n’est pas une pipe (1928-1929) van de Belgische surrealist René Magritte (1898-1967)?

La Trahison des images (Ceci n'est pas une pipe) (René Magritte, 1929)

©VANIN

4 Met Self Portrait as a Fountain brengt de Amerikaanse kunstenaar Bruce Nauman (1941) een eerbetoon aan de beruchte fontein van Marcel Duchamp (1917) Net als Fountain ondermijnt Naumans Zelfportret als een fontein de conventionele definities van wat een kunstwerk is.

a Deze foto is er eentje uit een serie van elf kleurenfoto’s, die de kunstenaar maakte in de periode 1965-1967. Wat stelt de foto voor?

b Waarnaar verwijst deze voorstelling?

c Welke techniek maakt dit zelfportret mogelijk?

d Zie je een verband tussen deze foto van Nauman en Fountain van Duchamp?

e Hoe heet de kunstvorm in de beeldende kunst waarbij gebruikgemaakt wordt van het lichaam?

Vormweergave en inhoud 2.2

1 Realistische kunst (vormweergave)

Als een kunstwerk de werkelijkheid zo natuurgetrouw mogelijk weergeeft, spreken we van realistische kunst. Kunstenaars hebben hiervoor allerlei hulpmiddelen gebruikt. Al kwam op de eerste plaats altijd de directe waarneming van de werkelijkheid, toch werden er ook optische hulpmiddelen gebruikt zoals de camera lucida, de camera obscura en de concave spiegel. Wetenschappelijke inzichten zorgden voor een betere kijk op de werkelijkheid. De toepassing van het perspectief liet dieptezicht toe. Later vormden foto’s en film een dankbaar uitgangspunt om de werkelijkheid zo realistisch mogelijk na te bootsen.

Door de meest waarheidsgetrouwe weergave van wat ze zagen na te streven, maakten kunstenaars dingen zichtbaar waar de toeschouwer anders aan voorbij zou zijn gegaan of die hij nooit had kunnen zien. Kunst was altijd al een middel om de werkelijkheid te leren kennen.

Self Portrait as a Fountain (Bruce Nauman, 1966)

—De schilderkunst van de 15e en de vroege 16e eeuw kent in de Zuidelijke Nederlanden een stralend hoogtepunt met de groep schilders die we Vlaamse primitieven noemen. Deze artistieke bloeiperiode wordt gekenmerkt door een ver doorgedreven verfijning van de olieverftechniek en door de ijver om de zichtbare wereld op een zo gedetailleerd mogelijke wijze weer te geven.

—In de late jaren 1960 ontstaat in Amerika het hyperrealisme als reactie op de abstracte en conceptuele kunst. In navolging van popart neemt een groep jonge Amerikaanse schilders hun dagelijks leven en objecten uit de consumptiemaatschappij als onderwerp van hun werk. Zij gebruiken fotografie als uitgangspunt voor hun schilderkunst en brengen de verzamelde informatie, met verschillende methodes en technieken over op doek. Beeldende kunstenaars maken installaties met driedimensionale hyperrealistische beelden.

2 Figuratieve kunst (vormweergave)

Figuratieve kunst is het soort kunstwerken waarin herkenbare onderwerpen zijn afgebeeld. Voorbeelden van figuratieve werken zijn landschappen, portretten of stillevens. De tegenpool van figuratieve kunst wordt meestal abstracte kunst maar soms ook non-figuratieve kunst genoemd.

3 Abstracte kunst (vormweergave)

Abstracte kunst ontstond in het begin van de 20e eeuw en draait meer om de gedachten en gevoelens van de kunstenaar. In tegenstelling tot figuratieve kunst zijn in abstracte kunst dus geen herkenbare objecten, personen of situaties te vinden. Vormen en kleuren, ritmes en contrasten geven vorm aan de abstracte kunst Abstracte kunst komt voor in de schilderkunst en in de beeldhouwkunst. Piet Mondriaan en Jackson Pollock zijn de bekendste vertegenwoordigers van de abstracte kunst.

4 Conceptuele kunst (inhoud)

Conceptuele kunst kan vele vormen aannemen. Het kan gepresenteerd worden als installatie, in de vorm van een performance, als object, als foto of door middel van videokunst. De verschijningsvorm is voor conceptuele kunstenaars niet zo belangrijk. Conceptuele kunst paste in de maatschappijkritische tijdgeest van het einde van de jaren 1960 en het begin van de jaren 1970 en is ver weg van het academisme dat tot eind 19e eeuw de overhand nam binnen verschillende kunstvormen. Belangrijke kunstenaars van de conceptuele kunst zijn Marcel Duchamp als voorloper, Joseph Kosuth, Marcel Broodthaers en John Cage.

5 Hoewel fotorealisme voornamelijk wordt geassocieerd met schilderen, zijn Duane Hanson (1925-1996) en John De Andrea (1942) beeldhouwers die worden geassocieerd met fotorealisme.

a Waarom wordt hyperrealisme ook wel fotorealisme genoemd?

b Zoek werken op van Hanson en De Andrea. Leg uit waarom deze kunstenaars geassocieerd worden met het fotorealisme.

6 Piet Mondriaan (1872-1944) schildert een realistisch beeld van een meisje dat op een stoel zit en kijkt.

a Wat ziet het meisje?

b Stelt dit werk een realistisch beeld van een meisje voor of net niet?

c Op welke manier zie je in dit werk al een aanzet naar de meer abstracte stijl die Mondriaan later in zijn carrière ontwikkelt?

7 Met zijn abstracte afbeeldingen en gebruik van primaire kleuren is Piet Mondriaan een pionier in de wereld van de abstracte kunst. Maak met een collage van kunstwerken van Piet Mondriaan duidelijk hoe de kunstenaar evolueert van een figuratief naar een abstract kunstenaar.

STAP 2 Hoe leer je een kunstwerk waarderen?

De kunstgeschiedenis van de 20e eeuw heeft Marcel Duchamp gelijk gegeven. Zijn machtsgreep is geslaagd, zijn revolutie heeft de manier van kijken naar kunst en het creëren, uitvoeren en tentoonstellen ervan een metamorfose doen ondergaan. In 2004 werd het urinoir van Duchamp door 500 voornamelijk Britse kunstenaars, curatoren, critici en galeriehouders uitgeroepen tot ‘het meest invloedrijke moderne kunstwerk van de 20e eeuw’.

Toch reageert het publiek vaak smalend, verontwaardigd en verbijsterd op moderne kunst. Dat komt omdat kunstbeleving vertrekt van wat je zelf denkt en voelt. Niet feiten of kunstkenmerken, maar wat kunst doet met jou is het uitgangspunt. Het is dus belangrijk dat je weet hoe je je eigen ervaring kunt weergeven en uitdiepen. Kunst leren waarderen verloopt in vier stappen: kunst beleven, kunst beschrijven en begrijpen, kunst analyseren en kunst interpreteren en waarderen.

Kunst beleven

Beschrijf wat je voelt, denkt en meemaakt tijdens het bekijken, lezen of beluisteren van kunst. De nadruk ligt op het persoonlijke: je moet ervaren wat het kunstwerk jou te zeggen heeft. Soms is het moeilijk onder woorden te brengen wat je precies beleeft omdat je geen affectie voelt voor het kunstwerk. Soms sta je er ook gewoon niet genoeg voor open: je hoofd staat er niet naar, het kunstwerk trekt je helemaal niet aan of de omstandigheden zijn niet goed. Een culturele ervaring is dus niet altijd positief.

Door je ervaring precies te omschrijven en te vergelijken met wat je wel mooi vindt, krijg je inzicht in je eigen voorkeuren. Bovendien kan ook een negatieve ervaring je nieuwsgierig maken naar de inhouden en de bedoeling van de kunstenaar. Het blijft natuurlijk wel zo dat ook sommige hele mooie kunstwerken toch inspanningen van de toeschouwer vragen. Je kunt het beleven van kunst niet forceren, maar je kunt wel léren om iets mooi te vinden.

Devotie (Piet Mondriaan, 1908)

1 Ga even terug naar de intro van hoofdstuk 1 en geef aan welke ervaring en welk affect de afgebeelde kunstwerken bij jou oproepen.

Kunst beschrijven en begrijpen

Als je je eigen ervaring hebt weergegeven, is het tijd om te kijken naar het hoe en het waarom van het kunstwerk. Welke vorm, inhoud en functie heeft het kunstwerk en in welke historische context kun je het plaatsen?

Om deze vragen te beantwoorden moet je proberen om de omstandigheden te leren kennen waaronder een kunstwerk is gemaakt en het probleem van de bestaansreden ervan oplossen.

—Wie is de opdrachtgever?

—Wat is de inhoud van het kunstwerk?

—Waarom heeft de kunstenaar dit kunstwerk gecreëerd? Wat is de bedoeling?

—Waarom maakt de kunstenaar gebruik van dit materiaal of dit medium en niet van een ander?

Wie de taal van een kunstwerk niet verstaat, kan ook het kunstwerk zelf niet begrijpen. Daarom wordt elk esthetisch oordeel onmogelijk en ondenkbaar als je de voorwaarden voor het ontstaan en het bestaan van een kunstwerk niet kent. De taal van de kunst is, net als gesproken talen, afhankelijk van tijd en plaats. Daarom moet je een kunstwerk eerst in zijn geografische en historische context plaatsen om het te kunnen begrijpen.

Vanuit het beleven en beschrijven komt de toeschouwer of luisteraar tot het begrijpen van een kunstwerk. Je kunt een kunstwerk onmogelijk begrijpen als je geen inzicht hebt in de context van de kunstenaar en het kunstwerk. Het is dus van essentieel belang om je op cultureel vlak te ontwikkelen en de wereld van de kunst te leren begrijpen.

2 Het schilderij Les Demoiselles d’Avignon van Pablo Picasso uit 1907 riep sterke weerstand op bij het publiek. Het werd pas dertig jaar later voor het eerst in het openbaar getoond.

Les demoiselles d’Avignon (Pablo Picasso, 1907)

a Bestudeer het schilderij. Wat toont het schilderij dat het zoveel weerstand opriep en lange tijd als provocerend werd ervaren?

b Demoiselles betekent jongedames, maar het wordt ook gebruikt voor prostituees. Avignon had ook niets te maken met de Franse stad Avignon, maar verwees naar Carrer d'Avinyo, een straat in Barcelona in de buurt van de woning van Picasso. Die straat stond bekend om de bordelen die er gevestigd waren. Roept het schilderij volgens jou weerstand op omdat er naakte prostituees op staan? Kon een kunstenaar in die tijd naakte vrouwen schilderen?

c Waarom behoort dit werk van Picasso tot het primitivisme?

d Misschien was het niet zozeer het onderwerp dat provoceerde dan wel de kleur en de vorm die Picasso gebruikte?

e Tot welke stijl behoort Les Demoiselles d’Avignon?

Kunst analyseren

Normaal kijk je in het dagelijks leven vrij oppervlakkig om je heen. Die manier van kijken is vaak niet geschikt om kunst te bekijken of te beluisteren. Als je kunst wilt analyseren moet je met een bepaalde bedoeling en gedetailleerder kijken. Bijvoorbeeld naar het materiaal waaruit het kunstwerk gemaakt is, de structuur, het kleurgebruik en de werking ervan, de vormen en hun ordening of de werking van licht.

Door de analyse van het kunstwerk vanuit zijn vorm, inhoud, context en functie en door het bestuderen van achtergrondinformatie kom je tot een beter begrip van het kunstwerk. Hoe je dat doet wordt verder uitgewerkt in de volgende hoofdstukken van dit leerwerkboek.

3 Analyseer het werk van Paula Rego in de intro van hoofdstuk 1 (p. 8) naar vorm, context, inhoud en functie.

In kunstwerken mag je allerlei verboden dingen voelen. Paula Rego (1933-2022) groeit op in Portugal waar tijdens de dictatuur van Salazar tussen 1928 en 1968 politieke vrijheden onderdrukt worden en de rechten van vrouwen en arbeiders ontkend worden. In haar kunstwerken zoekt Rego naar een taal die haar felle verzet tegen de dictatuur kan verwoorden. Machtsverhoudingen, seksualiteit en mythologie lopen als een rode draad door haar oeuvre.

In de jaren 1980 maakte Paula Rego een aangrijpende serie schilderijen over een klein meisje dat een grote hond verzorgt. Ze scheert hem, plaagt hem en verleidt hem. Rago verwijst

hiermee naar de zorg die ze heeft voor haar zwaar zieke man Victor Willing (1928-1988). Hij heeft multiple sclerose. In deze serie schilderijen toont Rego veel emoties: bezorgdheid, verdriet, maar ook boosheid en frustratie.

a Vorm: Wat zorgt ervoor dat het meisje bedreigend overkomt?

b Context: Waar en wanneer werd het kunstwerk gemaakt?

c Inhoud: Hoe zie je dat het meisje op het schilderij een moordenares is?

d Functie: Met welk doel werd het kunstwerk gemaakt?

Interpreteren en waarderen

Door een kunstwerk aan te bieden, legt de kunstenaar al de helft van de weg af. De andere helft moet de kunstliefhebber die het werk naar waarde wil schatten afleggen. Het tijdperk en het temperament van de scheppende kunstenaar worden geconcentreerd weergegeven in het kunstwerk. Het kunstwerk krijgt pas betekenis in het licht van de culturele ontwikkeling, het temperament en het karakter van de persoon die het werk hoort, leest of ziet. Informatie over betekenissen, het verhaal dat achter het kunstwerk zit, de bedoeling van de kunstenaar, meningen van anderen, kritieken van vakmensen, het zijn allemaal zaken die je eigen beleving kunnen verduidelijken en verrijken.

Misschien blijft er toch een deel van jouw beleving van het kunstwerk onbenoembaar en onverklaarbaar. Dat is waarschijnlijk eigen aan kunst. Laat je erdoor inspireren om nog veel meer kunst te gaan beleven.

Het bekijken van een kunstwerk kan ervoor zorgen dat je over bepaalde aspecten van de samenleving gaat nadenken en het kan je misschien van mening doen veranderen. Moderne kunstenaars willen niet noodzakelijk dat we een kunstwerk ‘begrijpen’, maar dat we erdoor geraakt worden en geïnspireerd raken. Kunst is actief geworden en dwingt actie af bij de kijker. Moderne kunst inspireert en zonder inspiratie valt een samenleving stil.

4 Interpreteer The Little Murderess van Paula Rego in de intro van hoofdstuk 1 (p. 8).

5 Heb je nu een grotere waardering voor het werk van Rego dan toen je het de eerste keer zag of juist niet?

Verklaar je antwoord.

Analyseschema

We kunnen kunstwerken leren interpreteren en waarderen met behulp van een analyseschema.

1 Kunst beleven

Welk gevoel, emotie, sfeer, voorstelling, associatie roept het kunstwerk bij je op?

kunstwerk architectuur - beelddans - drama - woordmuziek - media

toeschouwer/luisteraar karakter humeur voorkennis

2 Kunst beschrijven en begrijpen

VORM

1 Uit welke materialen is het kunstwerk gemaakt?

2 Hoe worden de materialen gebruikt?

3 Welke bouwstenen herken je in het kunstwerk?

INHOUD 1 Waar gaat het kunstwerk over (voorstelling)?

2 Wat wil de kunstenaar vertellen (boodschap)?

3 In welke mate is het kunstwerk herkenbaar (abstrahering)?

CONTEXT

1 In welke cultuurhistorische context werd het kunstwerk gemaakt?

2 Waar werd het kunstwerk gemaakt? (tijdlijn! - ruimte)

3 Wie is de opdrachtgever?

FUNCTIE 1 Met welk doel werd het kunstwerk gemaakt?

3 Kunst analyseren

Door het bestuderen van de achtergrondinformatie en de analyse van het kunstwerk vanuit zijn vorm, inhoud, context en functie kom je tot een beter begrip van het kunstwerk.

Bij beeldende werken analyseer je het gebruik van materialen, techniek, licht en donker, het coloriet, de invulling van de ruimte in en rond het kunstwerk, de gebruikte figuren.

4 Kunst interpreteren en waarderen

Good to know

Hoe word je een kunstliefhebber?

Kunstbeleving was lange tijd niet weggelegd voor de doorsnee bevolking. Uit een onderzoek van Hans J. Scheurer (1987) blijkt dat in het begin van de 19e eeuw vijftig procent van de bevolking nooit een schilderij had gezien, sierprenten in de kerk of picturale taferelen van zangers op jaarmarkten niet meegerekend. Je wordt dus niet als kunstliefhebber geboren, je wordt tot kunstliefhebber gemaakt. Maar, hoe word je kunstliefhebber? Door je van de middelen te voorzien die je een decoder kunnen bezorgen. Dat wil zeggen: door je oordeelsvermogen te ontwikkelen. Dat kost tijd, investering en geduld. Wie zou kunnen zeggen dat hij een vreemde taal goed beheerst als hij weinig tijd en energie in het leerproces heeft gestoken? Wie kan een muziekinstrument bespelen zonder eindeloos te hebben geoefend om de afstand te overbruggen tussen knoeiwerk en meesterschap? Zo gaat het ook bij de ontwikkeling van smaak. Het object daarvan doet er weinig toe (wijn, kookkunst, schilderkunst, muziek, architectuur, filosofie, poëzie), maar je kunt het slechts naar waarde schatten als je aanvaard hebt dat je het moet léren beoordelen.

Om dat te doen moet je je zintuigen oefenen en je belangstelling opwekken. De waarneming van een kunstwerk vindt uitsluitend plaats via zintuiglijke indrukken: zien, horen, proeven, voelen … Ga dus vaak naar musea en concertzalen, bekijk openbare en particuliere gebouwen op straat met andere ogen, ga naar exposities, blijf staan bij galerieën, luister naar radiozenders die gespecialiseerd zijn in muziek waarover je meer te weten wilt komen … Wees je bewust van je indrukken en vergelijk ze met die van je vrienden en vriendinnen door erover te vertellen en ze voor jezelf op te schrijven. Dat alles draagt bij tot de ontwikkeling van je sensitiviteit, je zintuiglijke vermogens en vervolgens tot de ontwikkeling van je intelligentie en ten slotte van je oordeelsvermogen.

Bron: ONFRAY, M., Antihandboek voor de filosofie, uitgeverij Lemniscaat, 2003

6 Bekijk het filmpje over de video-installaties van de Schotse kunstenaar Douglas Gordon (1966). Analyseer (eventueel per twee) een kunstwerk met behulp van het analyseschema.

a Beleven:

b Beschrijven en begrijpen:

c Analyseren:

d Interpreteren en waarderen:

7 Analyseer (eventueel per twee) een kunstwerk van na 1917 met behulp van het analyseschema. Start met een motivering waarom je dit kunstwerk gekozen hebt. Geef je gevoelsmatige waardering voor dit kunstwerk. Maak gebruik van het analyseschema. Formuleer je antwoord bij ieder onderdeel zo volledig mogelijk. Geef ook de achtergrondinformatie die je over dit kunstwerk gevonden hebt. Waardeer je het kunstwerk anders nadat je het analyseschema gebruikt hebt?

STAP 3 Zijn gebouwen kunst?

De geschiedenis van de bouwkunst en de architectuur maakt deel uit van de kunstgeschiedenis. Kunstgeschiedenis bestudeert de geschiedenis van de opeenvolgende kunststromingen in een chronologische volgorde. In Kunstbeschouwing 3 maakte je al kennis met de hangende tuinen van Babylon, de bouwkunst van de Egyptische oudheid in de vorm van piramides, mastaba’s en tempels, het Minoïsche paleis van Knossos op Kreta en de Myceense burcht gebouwd met gigantische stenen die dubbel gezet waren. Dit jaar verkennen we in hoofdstuk 6 de kunststromingen van de middeleeuwen met de romaanse stijl en de gotiek, renaissance (15e en 16e eeuw), barok (17e eeuw) en classicisme (18e eeuw).

Het oriëntalisme in de architectuur

‘Le grand tour’ was in de 16e eeuw een reis door Europa waarmee jonge Britten van adellijke afkomst hun opleiding voltooiden. In de 18e eeuw wordt deze reis populair bij een nieuwe groep uit de rijke burgerij. In de 19e eeuw wordt deze reis het voorrecht van schrijvers, kunstenaars en kunstliefhebbers.

Oorspronkelijk beperkt de reis zich tot Zuid-Europa, met name Italië, maar geleidelijk verlegt de reis zich naar het Oosten, met name die gebieden die ooit tot het Ottomaanse Rijk hebben behoord. Het Moorse verleden maakt ook van Spanje een van de toegangspoorten tot het Oosten. De specifieke geuren, kleuren en mystiek van de Oriënt vormen een inspiratiebron voor westerse kunstenaars. Ontleningen aan de vormentaal van de islamitische architectuur worden vermengd met de vooroordelen van de reizigers en hun fantasieën over het Oosten.

De 19e eeuw wordt de periode van het oriëntalisme: de nieuwe bouwstijl is geïnspireerd door de Moorse, Arabische, Ottomaanse en Noord-Afrikaanse architectuur.

1 In het jaar 711 vielen de Moren Spanje binnen onder leiding van Tariq ibn Zijad. In de decennia daarna veroverden ze bijna heel Spanje en het zuiden van Portugal. De reconquista eindigde in 1492 met de val van het laatste overgebleven islamitische koninkrijk Granada. Toon met voorbeelden van Moorse kunstwerken aan dat de Moren in meer dan 700 jaar bezetting een grote invloed hadden op de architectuur in het huidige Spanje.

2 Zeven eeuwen islamitische aanwezigheid hebben het stedelijk landschap in de Balkan uiteraard grondig hertekend. De Ottomanen hebben slechts één stad gesticht, nl. Sarajevo. Maar daarnaast zorgden ze ook voor diepgaande veranderingen in alle steden die ze langdurig domineerden. Geef vijf types van gebouwen die de Ottomanen in de Balkan hebben opgericht en geef telkens een voorbeeld.

3 De Taj Mahal wordt beschouwd als het grootste architectonische werk binnen de Indo-islamitische cultuur. Het reliëfwerk in het marmer en de ingelegde edel- en halfedelstenen maken het tot een buitengewoon monument. De Taj Mahal geldt als hoogtepunt van de Mogol-architectuur.

a Hoe kan de Taj Mahal vorm geven aan de emotie van de opdrachtgever?

b Hoe geeft dit gebouw vorm aan de Mogol-architectuur?

Sinds de 15e eeuw volgen oriëntalistische stromingen in de westerse architectuur elkaar op.

1 Chinoiserie is een kunststroming waarbij een kunstvoorwerp of gebouw in Chinese stijl wordt uitgebeeld. Het is een kunst- en bouwstijl die verbeeldingsvolle en poëtische ideeën over China weerspiegelt die zijn beïnvloed door verhalen van reizigers en de export van Aziatisch keramiek, textiel en kunstvoorwerpen.

2 In de loop van de 18e eeuw werden in Europa in de mode en de beeldende kunst steeds vaker stereotype Turkse voorwerpen en taferelen verwerkt. Er was echt sprake van een Turkomanie. In de architectuur, de tuinarchitectuur en het interieurontwerp ontstond in de 18e eeuw ‘alla turca’. Het bekendste voorbeeld hiervan is de kiosk, een tuinpaviljoen dat aan alle zijden open is. Door de Turkse invloed wordt de kiosk gemeengoed in Europa.

3 Wanneer Europa in de ban van het oriëntalisme komt, ontstaat ook een geromantiseerd beeld van de Egyptische oudheid. In het kader van de historiserende bouwstijlen ontstaat hieruit in de 19e eeuw de neo-Egyptische architectuur of Egyptomanie. Die stijl werd gestimuleerd na de opgravingen onder Napoleon en het Franse leger, die na hun expeditie een boekenreeks Description de l'Égypte publiceerden waar 2 000 kunstenaars aan meewerkten.

4 Ook de neo-Moorse architectuur is een exotische heropleving van de 19e-eeuwse fascinatie voor alles wat oriëntaals is. Neo-Moorse architectuur put uit elementen uit de klassieke Moorse architectuur zoals we die in Zuid-Spanje aantreffen. Typische motieven van de neo-Moorse stijl zijn minaretten, koepels, hoefijzerbogen en polychromie.

5 Architecten maakten soms weinig onderscheid tussen de verschillende oriëntalistische stromingen en combineerde elementen van Andalusië tot het Mogolrijk. We gebruiken de term eclectisch in de bouwkunst wanneer elementen van twee of meer historische stijlen gecombineerd worden.

4 De historische gebouwen van ZOO Antwerpen vormen een prachtige erfenis van 19e-eeuwse gebouwen. Zoek de geschiedenis op van de Moorse en de Egyptische tempel. Hoe herken je de oriëntaalse stijlen? Wat zorgt ervoor dat je ze kunt benoemen?

5 Tot welke stijl behoren de afgebeelde gebouwen?

STAP 4 Zijn verhalen kunst?

De wereld kent ontelbaar veel verhalen en een enorme variatie aan verhaaltypen. Het lijkt wel of om het even wat geschikt is om er een verhaal van te maken. Een verhaal kan worden verpakt in woorden (in gesproken of geschreven vorm), in gebaren, in stilstaande of bewegende beelden, of een combinatie daarvan.

Er zitten verhalen in mythen, legenden, fabels, sprookjes, romans, heldendichten, geschiedschrijving, tragedies, komedies, pantomime, schilderijen, glas-in-loodramen, films, strips, nieuwsberichten en gesprekken. En wat meer is: verhalen in deze bijna eindeloze variatie aan vormen zijn van alle tijden, plaatsen en samenlevingen.

Kiosk van Dudelange

Vrijmetselaarstempel van de Cercle des Amis philanthropes in Brussel

Royal pavilion Brighton

Chinees paviljoen Potsdam

Good to know

Homerus

De Griekse literatuur begint met de Ilias, een epos van Homerus. De oudste poëzie van de westerse wereld ontstond tussen circa 850 en 550 v.C. in de Griekse steden op de westkust van Klein-Azië. De verhalen over de strijd om Troje zijn in de oudheid altijd heel populair geweest.

In het oude Griekenland worden stukken uit dit epos voorgedragen door zangers of rapsoden. De rapsoden dragen delen uit de gedichten voor en begeleiden zichzelf daarbij op een lier. Van deze verhalende gedichten werden er twee volledig overgeleverd: de Ilias en de Odyssee. Beide gedichten zijn geschreven in versvorm en worden toegeschreven aan Homerus. Over deze Griekse dichter is vrijwel niets met zekerheid bekend maar toch is hij een van de beroemdste dichters uit de wereldliteratuur. Homerus leefde vermoedelijk ca. 800 v.C. en was (afgaand op zijn dialect) afkomstig uit Smyrna of omgeving. Volgens oude bronnen was hij blind. Mogelijk heeft het feit dat Homerus een blinde minstreel ten tonele voert in de Odyssee, aanleiding gegeven tot dat verhaal.

Literatuur betreft kunstwerken die uit taal bestaan en wordt meestal in drie gebieden onderverdeeld. Poëzie, (verhalend) proza en toneelstukken. Wat tot de literatuur wordt gerekend, verschilt per periode en per literatuuropvatting.

1 Poëzie bestaat uit versregels en benut de esthetische en ritmische eigenschappen van taal. De geschiedenis van de poëzie gaat terug tot de epen. Een epos of heldendicht is een lang, verhalend gedicht over een belangrijke mythologische of historische persoon en gebeurtenis. Daaronder vallen ook legendarische gebeurtenissen zoals beschreven in de Ilias van Homerus.

2 Onder proza verstaan we elke tekst die geschreven of gesproken is in de vorm van gewone taal. Onder proza valt dus net zo goed een roman als een krantenartikel of een western. De verhalen kunnen komisch, griezelig, romantisch of zelfs erotisch zijn. Proza kan waargebeurd of sciencefiction zijn.

3 Ook een toneelstuk is een literair genre. Een toneelstuk bestaat meestal uit een dialoog tussen verschillende personages. Toneelstukken worden onverdeeld in akten of bedrijven, die op hun beurt onderverdeeld kunnen zijn in scènes.

1 De Ilias ‘bezingt’ het verhaal van de ‘schitterende’ Achilles die na een belediging weigert nog langer deel te nemen aan de Trojaanse Oorlog. Dat heeft tot gevolg dat ontelbare soldaten ‘de prooi worden van honden en roofvogels’. Wanneer echter ook zijn schildknaap en vriend Patroklos sneuvelt, is Achilles’ woede zo groot dat hij zich over zijn rancune heen zet en weer meevecht om zo wraak te nemen op degene die Patroklos gedood heeft, namelijk Hektor, de kroonprins van Troje. Lees de teksten en beantwoord vervolgens de vragen.

Het epos van Homerus begint als volgt:

Bezing de wrok, godin, van Peleus' zoon Achilles, de verderfelijke wrok, die ontzaglijk veel ellende bracht voor de Grieken, en vele krachtige zielen naar de Hades zond van helden, en hen zelf maakte tot buit voor de honden en alle roofvogels, maar de wil van Zeus werd vervuld, vanaf het moment dat voor het eerst ruziemakend uit elkaar gingen Atreus' zoon [Agamemnon], de heerser van mannen, en schitterende Achilles.

De moderne vertelling van dit verhaal door Imme Dros begint als volgt:

Wie zou zich Ilios herinneren als er geen oorlog om was gevoerd? Niemand. Zonder mij, Ares, was de stad begraven onder modder en tijd, een slordige hoop verspreide steenklompen zonder naam of geschiedenis. Geen zanger had een regel vuil gemaakt aan de weidse pleinen, prachtige paleizen of onneembare muren van het grote Ilios in het rijk van Troje. De beschaafde wereld wemelde van steden met pleinen, paleizen en muren. Ze zijn roemloos ten onder gegaan, zonder slag of stoot. Pas toen de vlakte tussen de stad en de zee een akker voor dode helden was geworden begonnen er dichters te zingen over het brede Ilios, het winderige Ilios, het heilige Ilios, het rijke Ilios, stad van de mooie paarden.’

Bron: Imme Dros, Ilios. Het verhaal van de Trojaanse oorlog, Amsterdam, Querido, 1999, p. 8

a Wie is de verteller van het verhaal?

b Wie is het hoofdpersonage van het verhaal?

c Wat is het hoofdthema van het verhaal?

2 Na de dood van Patroklos wil Achilles wraak nemen. Hij daagt Hektor uit tot een tweegevecht en doodt hem. Bij dit gevecht legt Zeus de levenslopen van de helden op een soort weegschaal. Helaas voor Hektor gaat zijn lot richting Hades. Onder de ogen van zijn geliefden wordt Hektor gedood. Dit tweegevecht is cruciaal in de Ilias. Ook in Troy, de verfilming van het verhaal door regisseur Wolfgang Petersen is deze scène - hoewel niet volgens het verhaal van Homerus - toch knap in beeld gebracht. Bekijk het filmpje en beantwoord de vragen.

a Wat doet Achilles met het dode lichaam van Hector?

b Wat is het geheim van de vertelkunst van Homerus?

c Heeft dit verhaal volgens jou vandaag nog betekenis?

3 Je weet ongetwijfeld hoe de Trojaanse oorlog eindigt met het verhaal van de Trojaanse priester Laocoön. Hij doorziet als enige de list met het houten paard van de Grieken.

Hij waarschuwt zijn stadgenoten het paard niet de stad in te slepen. Volgens een van de versies van het mythologische verhaal bestraft de god van de zee Poseidon daarom Laocoön en zijn zonen (Antiphantes en Thymbraeus).

In het Vaticaans museum staat een origineel Grieks beeld uit 40-20 v.C. dat de dramatische worsteling van deze figuren in hun doodstrijd toont. Je leerde het beeld vorig jaar al kennen.

Kris Martin geeft aan deze welbekende Laocoöngroep een bevreemdende twist. Analyseer hoe hij de bestraffing van Laocoön en zijn zonen voorstelt.

a Beleven:

b Beschrijven en begrijpen:

c Analyseren:

Mandi VIII (Kris Martin, 2006)

d Interpreteren en waarderen:

Opschorten van ongeloof

De Griekse filosoof Aristoteles (384-322 v.C.) schreef het boek Poëtica over de kunst van het vertellen in verschillende literaire en dramatische genres. Hij schrijft dat we ons besef van de werkelijkheid verliezen als een verhaal ons betovert. Aristoteles noemde dat het opschorten van ongeloof. In het Engels noemen we dat the suspension of disbelief. Dat wil zeggen dat het verhaal zo aangrijpend moet zijn dat het publiek vergeet dat het naar fictie aan het kijken is. Wat we te zien krijgen, moet zo ‘echt’ lijken dat we worden meegesleurd en vergeten dat het maar een verhaal is. Zo heb je ongetwijfeld al eens meegemaakt dat je na een film nog even blijft zitten tijdens de aftiteling om te bekomen van het verhaal.

De manier waarop Homerus een verhaal vertelde was zonder voorgaande in de literatuur. In feite liep Homerus vooruit op het aristotelische principe van het opschorten van het ongeloof. Om zijn toehoorders het gevoel te geven dat ze de strijd op de vlakte van Troje met eigen ogen aanschouwden, vertelde Homerus met grote levendigheid vooral hoe een verhaal verliep: hoe de ene gebeurtenis tot de volgende leidde, hoe de personages zich daarbij voelden en hoe ze zich uitdrukten.

STAP 5 Is een installatie van Guillaume Bijl kunst?

De Roemeense dichter Tristan Tzara (1896-1963) en de Duitse kunstenaar Hugo Ball (1886-1927) schreven in de jaren 1916-1918 in Zurich manifesten onder de willekeurig gekozen naam Dada. Ze keerden zich in hun manifesten tegen de rationaliteit en logica van de bourgeois en tegen de nationalistische en koloniale belangen. In New York sloegen een aantal kunstenaars zoals Marcel Duchamp dezelfde richting in.

Ook vandaag hebben kunstenaars uiteenlopende verhoudingen met de werkelijkheid. Zij laten nog altijd zien hoe de werkelijkheid is of hoe zij de werkelijkheid ervaren. Maar soms maken kunstenaars met hun kunstwerk iets tot werkelijkheid. In het geval van Guillaume Bijl is die werkelijkheid prettig gestoord.

1 In 2008 maakt Guillaume Bijl van het SMAK in Gent een luxebeurs. Bekijk hoe Lieven Vandenhaute de tentoonstelling bezoekt in het gezelschap van de kunstenaar.

a Waarom noemt Bijl zijn kunst transformatie-installaties?

b Waarom maakt Bijl dit soort kunst?

Good to know

Guillaume Bijl

De Belgische kunstenaar Guillaume Bijl (1946) toont de werkelijkheid met een mengeling van absurdisme, ironie en relativering.

In 1979 schrijft hij een pamflet waarin hij de overheid laat besluiten dat kunst maatschappelijk irrelevant is en dat kunstruimtes omgevormd moeten worden tot ruimtes met een sociaal nut. In navolging van dat pamflet begint Bijl (ondertussen meer dan 40 jaar geleden) met het maken van installaties die een realiteit in een onrealiteit brengen en die hij zelf indeelt in zes categorieën.

Bij de Transformatie-installaties transformeert Bijl als het ware een volledig interieur van een autorijschool of een huwelijksbureau naar een galerie of museum. Deze installaties ogen zo realistisch dat de argeloze bezoeker er spontaan in trapt.

De tweede categorie is die van de Situatie-installaties. Ze functioneren als een schijnwerkelijkheid of een trompe l’oeuil. Een goed voorbeeld hiervan is de installatie Thaise Massage Salon. Hier blijft de context van de galerie bewaard, maar door er een Thaise massagesalon in te tonen wordt diezelfde context toch weer in vraag gesteld (is het nu een kunstwerk of een echte salon?).

Ten derde zijn er de Compositions Trouvées die dienstdoen als hedendaagse stillevens. Deze composities zijn voorstudies of 3D-schetsen voor de grote transformatie-installaties en ze nemen de vorm aan van een nadrukkelijk geïsoleerd stilleven met bijvoorbeeld kitscherige objecten uit een toeristenwinkel, een hoekje met Chinese waren of een vitrinekast met uurwerken. De Compositions Trouvées tonen kleine uitsneden van de realiteit. Ze stellen de grens tussen kunst en realiteit ter discussie. De Sorry's zijn de vierde categorie. Het zijn absurde en poëtische voorstellingen van een denkbeeldige realiteit die Bijl sinds 1987 heeft ontwikkeld. Hij noemt deze Sorry-installaties ook archeologische stillevens. Ze laten de massacultuur in onze beschaving zien. De Compositions Trouvées en de Sorry’s bestaan uit gevonden stukken werkelijkheid, die samen een catalogus van kitsch vormen. Plastieken flamingo’s en zonnebloemen, nep-Afrikaanse beeldjes en Pinokkio’s, basketbalringen en champagne-emmers: alles komt van pas in de hilarische installaties van Guillaume Bijl. Tenslotte zijn er de categorieën Realistische Taferelen met humoristisch beschilderde bronzen en aluminium beelden en Cultureel Toerisme met souvenirs uit de 20e eeuw zoals de Stoel van Maria Callas of de hoed van Manet

2 Jeff Koons (1955) is een Amerikaanse beeldend kunstenaar. Hij behoort tot het postmodernisme. Zijn werk verkent thema's als zelfaanvaarding, empowerment (zelfvertrouwen, zelfbewustzijn) en transcendentie. Het wordt soms benoemd als kitsch.

a Zoek informatie op over Jeff Koons en bekijk enkele van zijn werken. Geef vijf woorden die kenmerkend zijn voor kitsch.

b Bekijk het filmpje waarin Guillaume Bijl uitleg geeft over de tentoonstelling Composities en Sorry’s in Antwerpen. Vind jij de Sorry’s van Bijl kunst? Verklaar je antwoord.

3 In 2015 maakt Bijl de tentoonstelling Compositiesen Sorry’s. Bekijk het filmpje waarin hij uitleg geeft over de Stoel van Maria Callas en enkele Sorry’s die in de galerie tentoongesteld worden. Maak met de klas een tentoonstelling met Sorry’s zoals Bijl dat zou doen. Je maakt een installatie en organiseert daarna een rondleiding langsheen de verschillende installaties. Net zoals Bijl in het fragment geef je uitleg bij de installatie die je gemaakt hebt.

Wat is kitsch?

In de discussie over kunst en kitsch spelen subjectieve smaakoordelen een grote rol, en die maken de discussie nog moeilijker.

Kunst wordt gekenmerkt door harmonie en evenwicht. Zodra we een bepaald aspect van kunst te fel benadrukken, verdwijnt het evenwicht.

Bij kitsch is het precies dat onevenwicht dat de kunstenaar wil tonen. De uiterlijke vorm wordt benadrukt ten nadele van de inhoud. Een typisch kenmerk van kitsch is de uitvergroting en de overdrijving.

Kitsch toont alles, terwijl kunst een harmonie zoekt tussen het zichtbare en het onzichtbare of het gesuggereerde. Kitsch is duidelijk, terwijl kunst vraagt om een interpretatie. Waar kunst meestal doet nadenken of veelgelaagd is, garandeert kitsch onmiddellijk genot. Daarom verbindt men kitsch snel met luiheid, met massacultuur en met sentimentaliteit. Kitsch is volgens sommigen ook namaak, niet origineel en daarom zonder grote waarde.

VIP

Jeff Koons (1955) is een Amerikaanse beeldend kunstenaar, bekend voor zijn grote beeldhouwwerken en kleurrijke schilderijen. Zijn werk wordt geregeld vergeleken met Andy Warhol en popart. Hij wordt weleens de 'koning van de kitsch' genoemd, maar als kunstenaar transformeert hij alledaagse voorwerpen tot de meest iconische kunstwerken van de 20e eeuw. Zijn werk Rabbit werd in New York geveild voor een bedrag van 91 miljoen dollar (81 miljoen euro). Dat is het hoogste bedrag ooit dat op een veiling betaald werd voor een kunstwerk van een nog levende artiest.

Wat denk je nu over de breinbreker die we aan het begin van dit hoofdstuk formuleerden?

“Heeft Marcel Duchamp gelijk als hij zegt dat alles kunst kan zijn?”

Zijn deze kunstwerken echt kunst? Wat denk je nu? Noteer hieronder je argumenten. Kunst, of niet?

1 Jonge haas is een aquarel van de Duitse kunstschilder Albrecht Dürer (1471-1528). Het is een van zijn beroemdste natuurstudies.

 

Jonge haas (Albrecht Dürer, 1502)

2 De Rotterdamse kunstenaar Florentijn Hofman (1977) heeft het centrum van het Zweedse Örebro versierd met een 13 meter hoog geel konijn. Hofman bouwde het konijn samen met lokale vrijwilligers. Door zijn kleur, omvang en het speelse uiterlijk is het konijn een populaire hotspot in de stad geworden. Veel mensen willen ermee op de foto.

Groot geel konijn (Florentijn Hofman, 2011)

3 Rabbit is een speels konijn van net geen meter hoog, gemaakt uit glanzend roestvrij staal. Het lijkt op een stuk speelgoed dat je in een winkel zou zien staan, of dat je in de vakantie in de tuin van de mensen zou opmerken, maar dan opgepoetst tot een beeldhouwwerk dat je doet nadenken. Het is een werk van de beroemde Amerikaanse conceptueel kunstenaar Jeff Koons (1955). Rabbit (Jeff Koons, 1986)

Argumenten

 

 

SYNTHESE

Inhoud en cultuurstroming

1 Academisme is een kunstopvatting waarbij beeldende kunst uitgaat van overgeleverde principes.

2 Het begin van de moderne kunst valt samen met de opkomst van een moderne maatschappij bij de overgang naar de 20e eeuw.

3 Vanaf de jaren 1960 maakte het modernisme plaats voor het postmodernisme

4 In de kunstbeschouwing wordt de recente kunst vanaf de jaren 1970 meestal hedendaagse kunst of actuele kunst genoemd. De scheiding met moderne of postmoderne kunst is evenwel niet altijd even duidelijk.

Vormweergave en inhoud

1 Als een kunstwerk de werkelijkheid zo natuurgetrouw mogelijk weergeeft, spreken we van realistische kunst.

2 Figuratieve kunst is het soort kunstwerken waarin herkenbare onderwerpen zijn afgebeeld.

3 Abstracte kunst ontstond in het begin van de 20e eeuw en draait meer om de gedachten en gevoelens van de kunstenaar. In tegenstelling tot figuratieve kunst zijn in abstracte kunst dus geen herkenbare objecten, personen of situaties te vinden.

4 Conceptuele kunst kan vele vormen aannemen. Het kan gepresenteerd worden als installatie, in de vorm van een performance, als object, als foto of door middel van videokunst. De verschijningsvorm is voor conceptuele kunstenaars niet zo belangrijk. Conceptuele kunst paste in de maatschappijkritische tijdgeest van het einde van de jaren 1960 en het begin van de jaren 1970 en is ver weg van het academisme dat tot eind 19e eeuw de overhand nam binnen verschillende kunstvormen.

Analyseschema

1 Kunst beleven Welk gevoel, emotie, sfeer, voorstelling, associatie roept het kunstwerk bij je op?

kunstwerk architectuur - beelddans - drama - woordmuziek - media

toeschouwer/luisteraar karakter humeur voorkennis

2 Kunst beschrijven en begrijpen

VORM 1 Uit welke materialen is het kunstwerk gemaakt?

2 Hoe worden de materialen gebruikt?

3 Welke bouwstenen herken je in het kunstwerk?

INHOUD

1 Waar gaat het kunstwerk over (voorstelling)?

2 Wat wil de kunstenaar vertellen (boodschap)?

3 In welke mate is het kunstwerk herkenbaar (abstrahering)?

CONTEXT

1 In welke cultuurhistorische context werd het kunstwerk gemaakt?

2 Waar werd het kunstwerk gemaakt? (tijdlijn! - ruimte)

3 Wie is de opdrachtgever?

FUNCTIE 1 Met welk doel werd het kunstwerk gemaakt?

3 Kunst analyseren

Door het bestuderen van de achtergrondinformatie en de analyse van het kunstwerk vanuit zijn vorm, inhoud, context en functie kom je tot een beter begrip van het kunstwerk.

Bij beeldende werken analyseer je het gebruik van materialen, techniek, licht en donker, het coloriet, de invulling van de ruimte in en rond het kunstwerk, de gebruikte figuren.

4 Kunst interpreteren en waarderen

Oriëntalistische stromingen

Sinds de 15e eeuw volgen oriëntalistische stromingen in de westerse architectuur elkaar op.

1 Chinoiserie is een kunststroming waarbij een kunstvoorwerp of gebouw in Chinese stijl wordt uitgebeeld.

2 In de loop van de 18e eeuw werden in Europa in de mode en de beeldende kunst steeds vaker stereotype Turkse voorwerpen en taferelen verwerkt. Er was echt sprake van een Turkomanie. In de architectuur, de tuinarchitectuur en het interieurontwerp ontstond in de 18e eeuw ‘alla turca’.

3 In het kader van de historiserende bouwstijlen ontstaat in de 19e eeuw de neo-Egyptische architectuur of Egyptomanie

4 De neo-Moorse architectuur put uit elementen uit de klassieke Moorse architectuur zoals we die in ZuidSpanje aantreffen. Typische motieven van de neo-Moorse stijl zijn minaretten, koepels, hoefijzerbogen en polychromie.

5 Architecten maakten soms weinig onderscheid tussen de verschillende oriëntalistische stromingen en combineerde elementen van Andalusië tot het Mogolrijk. We gebruiken de term eclectisch in de bouwkunst wanneer elementen van twee of meer historische stijlen gecombineerd worden.

Literatuur

Literatuur betreft kunstwerken die uit taal bestaan en wordt meestal in drie gebieden onderverdeeld, te weten poëzie, (verhalend) proza en toneelstukken

Opschorten van ongeloof

De Griekse filosoof Aristoteles (384-322 v.C.) schreef het boek Poëtica over de kunst van het vertellen in verschillende literaire en dramatische genres. Hij schrijft dat we ons besef van de werkelijkheid verliezen als een verhaal ons betovert. Aristoteles noemde dat het opschorten van ongeloof.

Wat is kitsch?

Bij kitsch wordt de uiterlijke vorm benadrukt ten nadele van de inhoud. Een typisch kenmerk van kitsch is de uitvergroting en de overdrijving. Kitsch toont alles, terwijl kunst een harmonie zoekt tussen het zichtbare en het onzichtbare of het gesuggereerde. Kitsch is duidelijk, terwijl kunst vraagt om een interpretatie. Waar kunst meestal doet nadenken of veelgelaagd is, garandeert kitsch onmiddellijk genot. Daarom verbindt men kitsch snel met luiheid, met massacultuur en met sentimentaliteit.

FUNCTIES VAN KUNST

FUNCTIES VAN KUNST

WAAROVER GAAT DIT HOOFDSTUK?

Vorig jaar heb je de functies van kunst al vanuit verschillende invalshoeken bekeken. Dat deed je door te bekijken in hoeverre kunst kan ontspannen en zo een positieve invloed heeft op je gezondheid. Daarnaast kan (toegepaste) kunst ook decoratief zijn. Is dat ook nog zo wanneer de colafles door Warhol geïnterpreteerd wordt? Is er ook een economische functie wanneer je met de afgebeelde colafles geld gaat verdienen? Hoe verbindt kunst ons wanneer we samen een zandduin verplaatsen?

Om kunst beter te begrijpen is het zinvol om naast de decoratieve, economische, sociale en ontspannende functie van kunst ook nog andere functies te begrijpen, zoals de narratieve, filosofische en politieke functies. Daar gaan we in dit hoofdstuk verder op in.

WAT LEER IK IN DIT HOOFDSTUK?

Vink aan wat je in de loop van dit hoofdstuk hebt geleerd.

Ik illustreer aan de hand van voorbeelden dat kunstwerken een decoratieve functie kunnen hebben.

Ik illustreer aan de hand van voorbeelden dat kunstwerken een ontspannende functie kunnen hebben.

Ik illustreer aan de hand van voorbeelden dat kunstwerken een narratieve functie kunnen hebben.

Ik illustreer aan de hand van voorbeelden dat kunstwerken een filosofische functie kunnen hebben.

Ik illustreer aan de hand van voorbeelden dat kunstwerken een politieke functie kunnen hebben.

Ik illustreer aan de hand van voorbeelden dat kunstwerken een maatschappelijke functie kunnen hebben.

Ik illustreer aan de hand van voorbeelden dat kunstwerken een economische functie kunnen hebben.

Ik druk mijn waardering voor kunst en cultuur uit voor de samenleving.

Door analyse kom ik tot waarderen en interpreteren van kunst.

BEGRIPPEN HOOFDSTUK 3 ©VANIN

INTRO

Iris van Herpen (1984) is een Nederlandse modeontwerpster. In haar collecties combineert ze innovatieve technieken met ongebruikelijke materialen, waarmee ze bijvoorbeeld water, lucht en beweging nabootst. Zelf omschrijft ze haar werk als een voortdurende dans tussen vakmanschap en innovatie. Ze snijdt wol en leer met een laser, en gebruikt in haar ontwerpen glazen ballen, plexiglas en metaalpoeder. Ze was ook de eerste modeontwerpster die een model in een 3D-geprinte jurk de catwalk op stuurde. Ze maakt duidelijk dat de modewereld een lange geschiedenis van technische ontwikkeling kent. Aan die traditie voegt Iris van Herpen de nieuwste kennis van biologie, wetenschap, architectuur en design toe. Daarmee zoekt ze de grenzen en mogelijkheden van de mode op. Haar ontwerpen gaan dan ook niet over seizoenen en trends, maar over waar de wereld zich op dit moment bevindt en welke technieken er allemaal mogelijk zijn.

De kleding van Iris wordt gedragen door artiesten als Lady Gaga, Beyoncé en Björk. Een deel van haar collectie is te koop, maar veel van haar werk wordt tentoongesteld in musea en is zo voor iedereen toegankelijk.

‘Veel ontwerpers hebben een muze. Ik niet’, zegt van Herpen hierover. ‘Ik zie het lichaam zelf als mijn muze, dus ik heb niet specifiek een gezicht en identiteit in gedachten als ik ontwerp.’

Lees de tekst en beantwoord daarna de vragen. 1

Van Herpen zoekt met haar collectie opnieuw de connectie tussen de natuur en het menselijk lichaam op.

Iris van Herpen showde haar couturecollectie SS21 op Haute Couture Week 2021 in Parijs. Onder de titel Roots of Rebirth onderzocht de ontwerper de kracht van de natuur. Ze verkende de rijke en kwetsbare verbindingen in een onbekende wereld: het raadselachtige rijk van schimmels en de fijne draden van zwamvlokken. In de collectie herken je het buitengewone bestaan van dit kronkelende leven.

Voor het maken van de kunststukken (want zo kun je ze wel noemen) experimenteerde de Nederlandse ontwerpster met vernieuwende technologieën en intensief vakmanschap. Van Herpen vergelijkt de verstrengelde draden van schimmels met het leven dat de mens op de aarde doorbrengt: ‘De grond onder onze voeten ademt complexiteit’, licht het modehuis toe. De ontwerpster gebruikte voor haar ontwerpen dan ook enkel volledig natuurlijk materiaal, zoals schimmels.

De keuze voor schimmels in haar ontwerpen kwam voort uit het boek Entangled Life van wetenschapper Merlin Sheldrake. Hij stelt dat ‘schimmels het ecologische bindweefsel zijn, de levende naad waarmee een groot deel van de wereld met elkaar verbonden is.’

Achter het werk van Iris van Herpen zit wel vaker zo’n diepere, filosofische betekenis. Haar exposities zijn dromerig en licht en doen vaak denken aan prentenboeken vol elfen en feeën. In haar silhouetten zoekt de ontwerpster naar de relatie tussen het menselijk lichaam en de natuurlijke wereld.

Bron: Harper’s Bazaar

IRIS VAN HERPEN VERBAAST DE MODEWERELD MET COUTURE GEÏNSPIREERD OP SCHIMMELS

Iris van Herpen met model op de fashionweek in Parijs

a Wanneer is iets voor jou mode?

b Wat is op dit moment een trend in de mode?

c Onder welke kunstvorm plaats jij het werk van Iris van Herpen?

d Markeer met groen in de tekst welk materiaal Iris van Herpen gebruikt voor haar SS21 collectie.

e Markeer met geel in de tekst de inspiratiebron van haar SS21 collectie.

f Wat is voor jou het meest verrassende materiaal dat Iris van Herpen gebruikt voor de realisatie van haar stukken?

g Welke functie(s) heeft het werk van Iris van Herpen?

BREINBREKER

In dit hoofdstuk zul je in zeven stappen een antwoord formuleren op deze breinbreker: “Welke functies kan kunst hebben?”

Forum

Dient kunst tot iets? Wat denk jij hierover? Kun jij voorbeelden van verschillende functies van kunst geven?

PARCOURS

STAP 1 Wat was nu ook alweer de decoratieve functie van kunst?

In de 19e eeuw ontstaat in Engeland de arts-and-craftsbeweging. De aanhangers van die beweging kijken vol afschuw neer op de industriële massaproductie van gebruiksvoorwerpen. Ze vinden deze objecten lelijk en goedkoop. De voornaamste vertegenwoordiger van deze beweging is William Morris (1834-1896).

Volgens Morris en de aanhangers van de arts-and-craftsbeweging gaan door de machinale productie schoonheid en ambachtelijkheid verloren. Zij willen het ambachtelijke van de middeleeuwen weer herstellen. Volgens Morris moet ware kunst tegelijk mooi en nuttig zijn en in dienst van de samenleving staan.

1 Bekijk de afbeeldingen van textielkunstwerken en beantwoord de vragen. De eerste afbeelding Strawberry Thief is een van William Morris’ populairste ontwerpen om textiel te bedrukken. Het behoort tot de 19e-eeuwse arts-and-craftsbeweging. De tweede afbeelding is een 16e-eeuws handgeknoopt wandtapijt.

1 2

Woudlandschap met Cephalus en Procris (onbekende kunstenaar, Edingse stijl, vermoedelijke midden 16e eeuw) wandtapijt

a Markeer voor elk werk één invloedssfeer die volgens jou het best aansluit bij het werk.

middeleeuwen – Brits – De Nederlanden –metamorfosen van Ovidius – allegorische figuren

middeleeuwen – Brits – De Nederlanden –metamorfosen van Ovidius – allegorische figuren

b Kies voor elk werk twee thema’s die volgens jou het best aansluiten bij het werk.

c Kies één woord dat volgens jou bij beide werken past.

natuur – boslandschap – exotische dieren –jachtdieren – bloemen – fruit – zangvogels symmetrie – ambacht – handgemaakt – erfgoed – nostalgie – interieur

natuur – boslandschap – exotische dieren –jachtdieren – bloemen – fruit – zangvogels

The strawberry thief (William Morris, 1883) blockprint

2 Lees de onderstaande tekst die meer duiding geeft over de inhoud van The strawberry thief van William Morris. Markeer met groen de woorden in de tekst die de compositie aangeven en met geel de woorden die de techniek aangeven.

In het bedrijf van William Morris werden ontwerpen voor woninginrichting gemaakt zoals behang, tapijten, meubelbekleding, meubilair, gordijnen en glas-in-lood. Morris wilde terug naar het eerlijke handwerk en naar een vormgeving waar vakmanschap ook meesterschap betekende.

The strawberry thief (De aardbeiendief) was voor William Morris een nostalgisch thema. Je ziet de lijster (een van de mooiste zangers onder de vogels) die druk bezig is rijpe, sappige aardbeien te stelen. De bladmotieven vallen op door hun complexiteit en er is weinig diepteopbouw, maar toch springen de heldere, ondeugende lijsters er onmiddellijk uit en spelen ze een centrale rol in de compositie.

Door de symmetrische opbouw heeft het textielontwerp een zeer typerende Morris-stijl. De stof was bedoeld voor interieurs, om er gordijnen of wandbekleding van interieurs mee te maken.

The strawberry thief ademt een middeleeuwse sfeer. Het doet denken aan de wandtapijten uit de middeleeuwen die dezelfde romantiek en fantasieverhalen aan bod laten komen.

Het hele drukproces zou dagen in beslag hebben genomen en daarom was de stof heel duur. Klanten werden echter niet afgeschrikt door de hoge prijs en The strawberry thief bleek een van Morris' commercieel meest succesvolle patronen te zijn. Hoewel het initieel als artisanale blockprint ontworpen en bedacht werd als ambachtelijk manueel proces, wordt de print momenteel machinaal gereproduceerd. Het motief wordt aan de lopende meter gedrukt en in de meest uiteenlopende toepassingen gecommercialiseerd.

3 In Love is enough, gemaakt uit blauwe, rode en groene neonlampen, zie je een eerbetoon aan The strawberry thief van Morris en de neons van Andy Warhol. De titel van het werk is ontleend aan een liefdesgedicht van Morris.

a Zowel Warhol als Morris stellen met hun kunst nieuwe vormen van massaproductie in vraag. Hoe doen ze dat?

b Op welke manier nemen Morris en Warhol een houding aan ten opzichte van de massaproductie?

Love is enough - the strawberry thief (Jeremy Deller, 2014)

4 Ga op zoek naar gebruiksvoorwerpen zoals lampenkappen, dienbladen, servetten, theekopjes, beddengoed, sierkussens, gsm-hoezen … waar het motief van de aardbeiendief op terug te vinden is. Op welke manier strookt de commercialisatie van dit motief al dan niet met de filosofie van de art-andcraftsbeweging?

Wat was nu ook alweer de decoratieve functie van kunst?

Hoewel Pablo Picasso (1881-1973) zei dat kunst niet dient om woningen mee te versieren, kan kunst toch wel een esthetische of decoratieve functie hebben. Denk aan de glasramen, aan een beeldhouwwerk midden in een veld, de architectuur van een gebouw en zowat alles wat gebruikt wordt ter decoratie en verfraaiing van de private of de publieke ruimte of van personen.

Kunst is vaak een investering en geeft daardoor ook een zekere status. De keuze voor bijvoorbeeld het ontwerp en de inrichting van een woning bepaalt in welke sfeer iemand wil leven en hoe hij in die woning wil zitten, rusten, werken of omgaan met anderen. Hetzelfde geldt voor een kledingstuk of een juweel. Decoratieve kunst kan erg discreet of juist erg opvallend zijn.

Decoratieve kunst wordt ook wel toegepaste kunst genoemd. Onder toegepaste kunst worden hoofdzakelijk de volgende kunsten gerekend: architectuur, modeontwerp, edelsmeedkunst, grafische vormgeving, industriële vormgeving …

STAP 2 Wat was nu ook alweer de ontspannende functie van kunst?

Door de fysieke beperkingen en onzekerheden tijdens de covid-lockdown kregen veel mensen stress. Ze gingen op zoek naar een uitdaging die hen als groep kon verbinden, maar hen toch op een veilige fysieke afstand van elkaar kon houden. Anneloes Officier laat op dat moment een hype ontstaan. Via sociale media bedenkt ze de uitdaging #tussenkunstenquarantaine. Ze daagt mensen uit om een bekend kunstwerk in hun thuisomgeving na te bootsen met huis-, tuin- en keukenmaterialen. Het levert prachtige resultaten op van mensen die zich met kunst kunnen ontspannen.

1 Kunst beleven en ervaren is zelden een puur individueel gebeuren. Vaak doe je het met vrienden of familie. Geef voorbeelden van hoe kunst en cultuur jou en je omgeving ontspannen.

2 Er bestaat in de schilderkunst een genre dat alleen in de 17e eeuw in Antwerpen beoefend werd. Het zijn de zogeheten constcamers die verzamelaars de kans gaven om met hun kostbaarheden te pronken. Een voorbeeld van zo’n kunstkamer is de schilderijengalerij van Cornelis van der Geest (1575-1638) geschilderd door Willem van Haecht (1593-1637).

De schilderijengalerij van Cornelis van der Geest (Willem van Haecht, 1628)

a Zoek andere afbeeldingen waarop constcamers afgebeeld zijn. Wat zie je steeds terugkomen in de voorstelling? Wat hebben ze gemeenschappelijk?

b Wat was de functie van de constcamers door de eeuwen heen?

Good to know

Stukken van mensen

In het verleden zijn er al verschillende programma’s geweest waar kunstschatten gevalideerd en verkocht worden. Ook het programma Stukken van mensen bewijst dat pronken met je bezit nog steeds amusant vertier is.

In het programma worden verschillende tophandelaren uitgenodigd. Een verkoper probeert na een korte introductie een exclusief kunstwerk voor een zo hoog mogelijke prijs te verkopen en gaat in een zelf bepaalde volgorde bij vier kunsthandelaren langs. Die handelaren hebben elk een eigen kamer en weten niets van de volgorde. De verkoper kan niet terugkeren naar een vorige handelaar en moet dus kiezen: of hij verkoopt aan de eerste handelaar, of hij gokt erop dat hij in een volgende kamer een hoger bedrag kan krijgen.

Bron: Wikipedia

3 Animatiefilms zijn extreem veelzijdig én oogstrelend mooi. Van anime tot musical en van sprookjes tot stop-motion, het zijn veelal échte pareltjes. Dankzij de visuele humor en een originele geluidsband werd Flatlife van Jonas Geirnaert de terechte winnaar van de Juryprijs in Cannes 2004.

Lees de tekst over Flatlife van Jonas Geirnaert. Bekijk de kortfilm en beantwoord de vragen.

Vier mensen wonen elk in hun eigen appartement. Ze grenzen alle vier aan elkaar. Elke bewoner woont alleen en is op zoek naar rust en ontspanning tijdens zijn eigen activiteit, maar zonder het te willen worden ze door hun gedragingen met elkaar verbonden. Elke activiteit beïvloedt immers een andere, eender wat de vier ondernemen. Door eenvoudige activiteiten zoals de was doen, een kaartenhuis bouwen of tv-kijken ontstaat een vicieuze cirkel aan reacties.

a Welke thema’s komen aan bod in Flatlife? Markeer.

de dood – pesten – angsten – globalisering – tradities – ouderen in een rusthuis – eenzaamheid –orgaandonatie – humor – muziek – depressie – oorlog – seksualiteit – Oedipus – verveling –verdraagzaamheid – filmsterren

b De schilder schildert voor alle buren dezelfde vaas. Gaat het hier volgens jou over een uniek kunstwerk? Wat denk jij? Waarom schildert hij steeds dezelfde vaas?

4 Zoek op YouTube het filmpje We don't talk about Bruno, een lied uit de Disneyfilm Encanto. Het staat in 2022 op nummer 1 in de Billboard Hot 100-lijst in de Verenigde Staten. Het is de eerste keer sinds A whole new world uit de film Aladdin (1992) dat een lied uit een animatiefilm van Disney opnieuw bovenaan de hitlijst staat. Zelfs Let it go, de met een Oscar bekroonde oorwurm uit Frozen, geraakte in 2014 in de Amerikaanse hitlijst niet hoger dan nummer 5.

a Luister jij ook naar Disneysongs om je te ontspannen?

b Welke andere hitlijst-oorwurmen hebben op jou hetzelfde effect als We don't talk about Bruno en Let it go?

Wat was nu ook alweer de ontspannende functie van kunst? 3.2

Kunst is zelden een individueel gebeuren. Mensen gaan samen naar een filmvoorstelling, een concert, een museum. Samen tentoonstellingen bezoeken of samen luisteren en kijken naar podiumkunsten versterkt de sociale contacten tussen mensen. Kunst verbindt. Kunst werkt op die manier preventief op gebied van o.a. stressmanagement, zelfaanvaarding, veerkracht …

Een kunstwerk kan je vreugde, hoop of troost geven. Kunst leidt je af van de pijnlijke realiteit. Je kunt wegvluchten in muziek of verstrooiing vinden bij een stilleven. Je komt terug tot rust en je emoties komen daardoor terug in balans. Zo heeft kunst een positieve invloed op je geestelijke en lichamelijke gezondheid, op je welbevinden. ‘Wat zo goed is aan muziek,’ zei Bob Marley, ‘als het je raakt, voel je geen pijn.’

Kunst kan ook iets magisch hebben. Je kunt zo opgaan in een kunstwerk dat je loskomt van de dagelijkse realiteit of de wereld rondom jou (opschorten van ongeloof hebben we dat genoemd).

Kunst heeft een positieve invloed op de cognitieve en sociale ontwikkeling. Het maakt je open-minded en het verrijkt je geest.

STAP 3 Welke verhalen vertellen kunstwerken?

Gedurende vele eeuwen moest kunst de gelovigen vertrouwd maken met de belangrijkste figuren en verhalen uit de Bijbel. Timpanen, kerkmuziek, schilderijen, gregoriaanse gezangen, glasramen, altaarretabels en beelden in kerken moesten de analfabete geloofsgemeenschap het verhaal van de christelijke heilsleer bijbrengen. Maar wereldbeelden veranderen. Welke verhalen vertellen kunstwerken ons vandaag?

Het martelaarschap van Sint-Sebastiaan: van christelijke martelaar tot gay icoon

Sebastiaan was een soldaat in het leger van de Romeinse keizer Diocletianus. Hij was christen en hij hielp in het geheim andere christenen te ontkomen aan vervolging door de Romeinen. Toen de keizer erachter kwam dat Sebastiaan christen was, veroordeelde hij hem ter dood.

1 In de christelijke iconografie wordt de Heilige Sebastiaan voorgesteld als een dappere man, ongevoelig voor de martelingen waaraan hij wordt blootgesteld. Ook hedendaagse kunstenaars zijn geïnspireerd door de legende van Sint-Sebastiaan. De christelijke symboliek wordt hierbij aangepast aan de actualiteit.

1 4 2 3

De Marteling van de Heilige Sebastiaan (meester van Arnt, 1480-1485)

Sint-Sebastiaan (Guido Reni, 1615) Saint-Sebastian (Pierre et Gilles, 1987)

Tar Baby vs. St. Sebastian (Michael Richards, 1999)

a Plaats onder elke afbeelding een woord dat de emotie van het werk weergeeft.

b Hoe toont de middeleeuwse meester Arnt dat Sebastiaan sterft voor zijn geloof?

c Het thema van Sint-Sebastiaan stelde kunstenaars in de middeleeuwen en de moderne tijd in staat om passie, lijden en het naakte mannelijke lichaam uit te beelden. De Italiaan Guido Reni (15751642) schilderde in 1615 een zeer sensuele Sint-Sebastiaan vol melancholie. Het kunstenaarsduo Pierre (1950) en Gilles (1953) liet zich inspireren door dit schilderij. Hoe stellen zij Sint-Sebastiaan voor?

d De Sint-Sebastiaan van Michael Richards (1963-2001) is een monument voor Afrikaans-Amerikaanse piloten die vochten tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hoe wordt de Sint-Sebastiaan van Richards gedood?

e Heel veel kunstenaars hebben een voorstelling van Sint-Sebastiaan gemaakt. Wat is jouw ideale SintSebastiaan? Zoek een afbeelding en verzamel alle afbeeldingen op een padlet.

Good to know

Gender

Eeuwenlang zijn er twee ideale dekmantels geweest om het over gender, lichamelijkheid en seksualiteit te hebben, zonder dat het te dicht bij de kijker kwam: religie en mythologie.

Zo is de Heilige Sebastiaan sinds de vroege middeleeuwen haast altijd als een mooie, naakte androgyne jongen afgebeeld. Niemand die opkeek als je in je salon zo’n mooie, bijna naakte martelaar hangen had. Uiteraard heeft niet elke kunstenaar deze homo-erotische lading bedoeld, maar in elk geval is ze consequent genoeg aanwezig om er een traditie in te zien. Vanwege deze ondertoon heeft de homoseksuele gemeenschap in de jaren 1980, toen aids om zich heen greep, de Heilige Sebastiaan als haar patroonheilige geadopteerd.

In androgyn zitten de Griekse woorden andro (man) en gun (vrouw). Androgyn betekent met zowel mannelijke als vrouwelijke eigenschappen of niet expliciet mannelijk of vrouwelijk. Een synoniem voor androgyn is hermafrodiet, naar de godennamen Hermes en Aphrodite, die voor het mannelijke en het vrouwelijke staan. Het verhaal komt uit de Metamorfosen van Ovidius. De nimf Salmacis werd verliefd op Hermaphroditus, de zoon van Hermes en Aphrodite. Salmacis smeekte de goden om haar voor eeuwig met Hermaphroditus te verenigen. Beiden versmolten tot een hermafrodiet, een tweeslachtig wezen met zowel mannelijke als vrouwelijke kenmerken.

Naar: Museum voor Schone Kunsten, Gent

Het huwelijksportret: Omnia vincit amor, et nos cedamus amori.

Jan van Eyck (1390-1441) schilderde en documenteerde met Het huwelijk van Giovanni Arnolfini (1434) in zijn uiterst realistische en kleurrijke stijl een gebeurtenis uit het dagelijks leven in de stad, namelijk de echtverbintenis van Giovanni Arnolfini en Constanza Trenta.

Frans Hals (ca. 1582-1666) portretteerde Isaac Abrahamsz Massa en Beatrix van der Laen op een bijzondere en een voor de 17e eeuw ongebruikelijk manier.

Het portret Frida en Diego Rivera uit 1931 van de Mexicaanse Frida Kahlo werd gemaakt twee jaar na het huwelijk van Frida Kahlo en Diego Rivera. Het wordt algemeen beschouwd als een huwelijksportret.

1 2 3

2 Wat vertellen huwelijksportretten ons over het afgebeelde koppel en de tijd waarin ze leven?

Maak gebruik van de ontdekplaten om deze huwelijksportretten te analyseren.

VIP

De Mexicaanse kunstenares Frida Kahlo (1907-1954) was al op jonge leeftijd geïnteresseerd in kunst. Toen ze na een ernstig busongeluk aan bed gekluisterd was, begon ze intensief te schilderen. Tijdens haar herstel ontmoette ze in 1928 de beroemde muralist Diego Rivera (1886-1957). Het koppel trouwde een jaar later. Kahlo liet zich in die jaren steeds meer inspireren door de Mexicaanse volkscultuur en begon zich traditioneel te kleden.

In de jaren 1930 reisden Frida en Diego door de Verenigde Staten, omdat Rivera verschillende opdrachten kreeg in Amerikaanse steden. Zo kwam Kahlo in contact met andere kunstenaars en kunsthandelaren. Snel kregen ook Kahlo’s zelfportretten en surrealistische schilderijen veel aandacht. Haar schilderijen zijn vaak erg persoonlijk: ‘Ik schilder zelfportretten omdat ik zo vaak alleen ben, omdat ik de persoon ben die ik het beste ken.’

Ze had een tumultueus huwelijk waarin bedrog, meerdere miskramen en medische behandelingen tot veel persoonlijke trauma’s hebben geleid. In de schilderijen die vaak heel kleurrijk zijn, vond Kahlo een uitlaatklep.

©VANIN

Het huwelijk van Giovanni Arnolfini (Jan van Eyck, 1434)

Frida en Diego Rivera (Frida Kahlo, 1931)

Portret van Isaac Abrahamsz Massa en Beatrix van der Laen (Frans Hals, ca. 1622)

Welke verhalen vertellen kunstwerken?

In de prehistorie werden de grotten versierd met diverse jachttaferelen. Die wandschilderingen zijn de enige getuigen uit die tijd. Waarschijnlijk had de prehistorische mens ook rituelen en werden er rond het vuur ook verhalen over de jacht op wilde dieren verteld. Verhalen die wellicht even oud zijn als de mensheid en die verbeeld worden op verschillende manieren. Onder meer op de wanden van grotten, op fresco’s en bas-reliëfs in het oude Egypte, op vaatwerk in Griekenland, in de commedia dell'arte in Italië en op de terracottabeelden in China … Kunstenaars vertellen een verhaal van de cultuur en de geschiedenis van een samenleving.

Een kunstwerk vertelt de toeschouwer of de luisteraar iets over de tijd en de cultuur waarin het gemaakt is. Dat narratief is een bron die ons leert hoe mensen binnen een samenleving denken over geloof, liefde, oorlog, moraal, dood … De personages dragen de kledij van die tijd en bevinden zich in tuinen of interieurs uit een bepaalde tijd. De symboliek die gebruikt wordt en voor de tijdgenoot heel duidelijk is, moet door latere toeschouwers of luisteraars geduid worden.

Ook culturele verschillen moeten geduid worden. Kunstwerken die de god(en) van het Mogolrijk, de Azteken, de Joden of moslims tonen, brengen andere narratieven met zich mee dan die van de westerse cultuur.

In de loop van de tijd kan ook de iconografie, de betekenis van de (beeld)voorstelling, veranderen. Zo tonen zowel Guido Reni als Pierre en Gilles een Heilige Sebastiaan in dezelfde houding, maar de iconografische betekenis van beide werken is helemaal anders. Beide kunstwerken hebben een ander narratief. De context is voor beide kunstwerken anders.

4 Doet kunst je nadenken over levensvragen?

De dodendans of danse macabre is een laatmiddeleeuwse traditie waarin de dood wordt voorgesteld als voordanser in een reidans. Een reidans is een rondedans waarbij de deelnemers elkaar al dan niet bij de hand hebben.

De verbeelding van de dodendans was zowel in de schilder- als de dichtkunst een populair thema dat de toeschouwer aan het denken zette over het mysterie van leven en dood. Het is niet gezegd dat de dansen ook daadwerkelijk zo zijn uitgevoerd.

STAP

Danse macabre (onbekende kunstenaar, 16e eeuw)

1 Als gevolg van de pestepidemieën komt het thema van de dodendans in de 14e en de 15e eeuw vaak voor in de schilderkunst.

a Schilderijen en fresco’s in kerken tonen kenmerkende houdingen van de dodendans. Hoe wordt de dood weergegeven in de beeldende kunst?

b Hoe wordt de macht van de dood over de levenden geïllustreerd?

c Wat is de boodschap van een dodendans?

d Welke boodschap geeft de kerk mee met de dodendans?

2 Men zegt dat de Franse componist Camille Saint-Saëns (1835-1921) al op zijn derde noten kon opnoemen. Een bekend werk van hem is Danse macabre uit 1874. Het verhaal achter de muziek is vrijwel van noot tot noot te volgen. Het is een subliem voorbeeld van programmamuziek en een goed in het gehoor liggend stuk klassieke muziek met prachtige thema’s. Lees de tekst, beluister de muziek en beantwoord de vragen.

Je beleeft meer plezier aan het beluisteren van het muziekstuk als je het verhaal kent. Dat verhaal gaat als volgt:

Het is een donkere nacht. De wind huilt op het kerkhof. De klok slaat twaalf. De dood stemt krassend zijn viool en nodigt de doden uit om uit hun graf te komen. De doden dansen een huiverige wals (maar het is een prachtige melodie). De storm steekt op met windvlagen en donder. Griezelig klapperen de beenderen van de doden. Wanneer de haan kraait, keren de doden terug naar hun graven.

a De dood wordt in kunstwerken vaak gesymboliseerd door een beweeglijk skelet dat viool speelt. Herken je ook het instrument dat de klok 12 uur laat slaan, de beenderen van de doden laat klapperen of de haan laat kraaien?

b In het Zelfportret met vioolspelende dood van Arnold Böcklin speelt de dood op een eensnarige viool. Wat kan de symboliek hiervan zijn?

Zelfportret met vioolspelende dood (Arnold Böcklin, 1872)

3 Choreograaf en danser Michiel Vandevelde (1990) zoekt in de dansvoorstelling Dances of Death hoe een dodendans in de 21e eeuw eruit zou kunnen zien.

In de 21e eeuw is het begrip ‘dood’ opnieuw sterk aanwezig. Nieuwe ongeneeslijke ziekten achtervolgen ons, zelfmoordcijfers nemen jaarlijks toe, klimaatverandering roept beelden op van apocalypsen. Hoe kunnen we omgaan met het idee van de dood?

Dances of Death is een zoektocht om fysiek met de dood om te gaan door middel van dans. Het is een fysiek intense voorstelling met zeven dansers en één zanger.

Het dansmateriaal is gebaseerd op drie korte 16mm-video's die choreograaf Michiel Vandevelde van zijn moeder erfde. Haar dans bestaat uit bewegingen met invloeden uit sociale, folkloristische en moderne dansen.

Dances of Death is niet alleen een reis doorheen de kunstgeschiedenis, maar ook een rituele trance-ervaring die op een erg tastbare en lijfelijke manier een van de grote levensthema’s aanpakt.

Scène uit Dances of Death

a Ook bij een overlijden zijn er steeds minder kerkelijke rituelen. Kan het theater een plaats zijn waar we onze relatie tot de dood kunnen herdenken?

b Bekijk het beeldfragment waarin Michiel Vandevelde wordt voorgesteld als kunstambassadeur van de stad Leuven en waarin hij vertelt wat kunst voor hem betekent.

1→ Waarom is kunst voor Vandevelde een krachtig medium?

2→ Hoe kunnen publiek en performer een verbinding maken tussen lichaam en geest?

3→ Waarom is kunst belangrijk?

4→ Hoe laat Vandevelde de toeschouwers reflecteren?

4 In de rooms-katholieke kerk is een requiem een mis voor de doden. Requiem aeternam, donna eis Domine (Heer, geef hun eeuwige rust) wordt gezongen in de eerste zin van het gregoriaanse gezang (Introïtus). De requiemmis bestaat uit een aantal vaste gezangen. Behalve het Introïtus zijn ook geliefd het Dies Ireae (Dag des oordeels) en In paradisum (Moge engelen u naar het paradijs brengen).

a Beluister het fragment. Het Requiem van Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791) blijft een van zijn meest ontroerende en legendarische werken. Mozart stierf voor hij de laatste maatstreep kon neerschrijven, en het was zijn leerling Franz Süßmayr (1766-1803) die de dodenmis uiteindelijk afwerkte.

b Vanuit Mozarts eigen kijk op leven en dood brengen dirigent Raphaël Pichon (1984) en regisseur Romeo Castellucci (1960) hun interpretatie van zijn onafgewerkte, iconische Requiem in een theatervoorstelling met koor en orkest. Zoek op het internet informatie over deze voorstelling. Welke actuele thema's zijn in de voorstelling verwerkt?

Doet kunst je nadenken over levensvragen?

Het wereldbeeld van de klassieke kunst is statisch. Het verheerlijkt de vaste waarden waarop de samenleving tot het einde van het ancien régime steunde. Het schone, het ware en het goede vallen er samen. Er is geen sprake van onderzoek of kritische twijfel. Het christelijk geloof overheerst in onze cultuur en die waarden en normen worden doorgegeven in vele kunstuitingen. De heilige mocht dan blijmoedig op zijn dood wachten, dat kan beslist niet gezegd worden van de grote schare zondaars. Het was dan ook niet zozeer zaak hen op te roepen sereen het stervensmoment af te wachten, als wel hen te wijzen op de nabijheid ervan, zodat ze op tijd berouw konden tonen.

De moderne kunst drukt het nieuwe ideaal van de moderniteit uit. Dat ideaal steunt op het geloof in de menselijke rede als instrument voor de verwezenlijking van de vooruitgang. De vooruitgang situeert zich op twee vlakken: enerzijds de ontwikkeling van wetenschap en techniek, anderzijds de strijd voor de emancipatie van het individu.

De postmoderne kunst staat in het teken van de crisis en het verval van de moderne idealen, het ongeloof in de mogelijkheid om een betere mens en een betere wereld te scheppen. Veel van die kunst bezit een melancholie, een romantische nostalgie; ze handelt over het vervagen van de herinnering, over datgene wat verdwenen en reddeloos verloren is.

STAP 5 Heeft kunst ook een politieke functie?

Paus Julius II, geboren als Giuliano della Rovere, is paus van de Katholieke Kerk van 1503 tot zijn dood in 1513. Deze renaissancepaus stelt in 1508 de talentvolle kunstschilder Rafaël Sanzio (1483-1522) aan om de pauselijke appartementen te verfraaien met fresco’s.

In opdracht van Julius II versiert Rafaël Sanzio de vier muren van de bibliotheek met de thema’s filosofie, theologie, rechtspraak en literatuur. Als de paus mensen in deze zaal ontvangt, tonen de fresco’s op de muren dat hij zowel de wereldlijke als de kerkelijke macht heeft.

1 Rafaël was een meester in het maken van composities. In de Stanza della Segnatura gebruikt hij voor de voorstelling van de theologie de hemel als achtergrond om het goddelijke te benadrukken.

a Wat gebruikt Rafaël op de tegenoverliggende muur voor De school van Athene (Scuola di Atene) als symbool voor het aardse?

b De school van Athene kan gezien worden als een allegorie op alle kennis. Rafaël brengt alle belangrijke filosofen samen in dezelfde ruimte. Bij wie komen alle lijnen in het werk samen?

2 Shepard Fairey (1970) is een sociaal betrokken kunstenaar die zich uitspreekt voor gelijkheid en tegen machtsmisbruik. Zijn posters worden daarom vaak ingezet voor politieke doeleinden. Fairey maakt al dertig jaar streetart. Stickers, posters, drukwerk en muurschilderingen zorgen ervoor dat zijn werk erg toegankelijk is.

a Wat is een belangrijk thema in de posters van Shepard Fairey?

b Fairey gebruikt vaak bestaande afbeeldingen op zijn posters. Zoek enkele voorbeelden op.

3 In 1984 maakt fotojournalist Steve McCurry (1950) een fotografisch portret van Sharbat Gula of Sharbat Bibi. Het meisje heeft opvallende groene ogen waarmee ze de toeschouwer direct aankijkt. De foto van McCurry is gekend als Afghan Girl

Scuola di Atene (Rafaël, 1509-1510)

a Afghan Girl verscheen in juni 1985 op de cover van het tijdschrift National Geographic. Waarom werd die foto op de cover geplaatst?

b Fotograaf Steve McCurry heeft Sarbat Gula drie keer gefotografeerd. Zoek de drie foto’s op. Wanneer maakte McCurry de andere foto’s van haar? Analyseer de drie foto’s volgens het analyseschema op p. 46.

1→ Beleven 2→ Beschrijven en begrijpen 3→ Analyseren 4→ Interpreteren en waarderen

Good to know

Afghan girl

In een vluchtelingenkamp in Pakistan maakte de Amerikaanse fotojournalist Steve McCurry (1950) de foto van het meisje met de indringende groene ogen. Als Afghan girl sierde ze in 1985 de cover van National Geographic. Ze werd een symbool voor het lot van de Afghanen die leden onder de oorlog in hun land. De cover met McCurry’s foto is zo mogelijk de bekendste van alle National Geographic covers.

De identiteit van het meisje bleef lang onbekend, tot Steve McCurry haar opspoorde in 2002, kort na de val van de taliban. Hij vond haar in het afgelegen berggebied tussen Pakistan en Afghanistan. Ze was intussen een vrouw van 30 en moeder van drie dochters.

Ze herinnerde zich de foto uit 1985 nog heel goed omdat het de eerste keer in haar leven was dat ze gefotografeerd werd. McCurry fotografeerde Sharbat Gula opnieuw, en ook dat tweede portret stond op de cover van National Geographic

Nu woont Sharbat Gula in Rome. Ze moest na de nieuwe machtsovername van de taliban in augustus 2021 opnieuw haar vaderland verlaten. De eerste keer gebeurde dat aan het begin van de jaren 1980, nadat ze wees was geworden na de inval van de Sovjet-Unie in Afghanistan. Met haar grootmoeder, broertjes en zusje vluchtte ze te voet de grens over, naar Pakistan. Net als vele duizenden Afghanen.

Bron: www.vrt.be

4 De jonge Congolese zanger Vikael (2001) is heel bekend bij zijn generatiegenoten. Hij zingt in rap- en slamstijl. Hij identificeert zich graag als een bewuste en betrokken kunstenaar. Hij noemt zichzelf een overlever van de slachtpartijen, bedreigd door hongersnood, een levend skelet.

a Beluister het lied. Waarover zingt Vikael?

b Hoe verbeeldt Vikael de inhoud van zijn teksten?

c Op welke manier maken de titel van het lied en de teksten een statement?

d Op welke manier kan zijn omgeving reageren op deze muziek en clip?

5 In de 19e eeuw krijgen nationale helden met een standbeeld een soort onsterfelijkheid. Vandaag wordt de vraag gesteld wat we met die helden van toen moeten doen. Vooral de koloniale helden worden in vraag gesteld en zo rijst ook de vraag wat er met al die standbeelden moet gebeuren. Zoek een standbeeld op dat vandaag controversieel is en geef aan waarom in een korte tekst.

Beeldengroep in het AfricaMuseum Tervuren

Good to know

Kolonialisme

Flesh of the Spirit 8667 (Kendell Geers, 2016)

Flesh of the Spirit 19 (Kendell Geers, 2019)

De Zuid-Afrikaanse kunstenaar Kendell Geers (1968) leeft en werkt in Brussel. Hij groeide op in een ZuidAfrikaans arbeidersgezin op het hoogtepunt van apartheid. Hij maakte al snel deel uit van de verzetsbeweging die actie voerde tegen de misdaden tegen de mensheid. Vanuit zijn ervaringen als revolutionair ontwikkelde hij een praktijk die ethiek en esthetiek ziet als twee zijden van dezelfde medaille, blinkend rond de nek van de geschiedenis.

In zijn oeuvre wordt het discours van de kunsthistorie bevraagd, wordt de taal van macht en ideologische codes ondermijnd, worden verwachtingen verpletterd en geloofssystemen getransformeerd tot esthetische codes. Op de biënnale van Venetië in 1993 wijzigde Geers zijn geboortedatum officieel naar mei 1968, een historisch belangrijk jaar voor bevrijding en gelijkheid van mensen wereldwijd.

De kunstwerken van Geers kunnen niet louter als Europees of Afrikaans worden bestempeld. In een reeks werken voor de expo Flesh of the Spirit (2010) neemt Kendell Geers het kolonialisme en onze westerse visie op Afrikaanse kunst op de korrel. Zo maakte hij 3D-scans van bestaande Afrikaanse maskers en rituele beelden. Die scans vormen de basis voor zijn eigen werk. Daarbij vervangt hij de in een beeld ingebouwde spiegels door westerse elementen zoals een wijnfles, en afgehakte armen door kettingen. Het gelaat van de beelden wordt ook gemanipuleerd en brengt anonimiteit in de identiteit. Wie is hier de echte kunstenaar? De onbekende Afrikaanse kunstenaar of Kendell Geers die de Afrikaanse kunst in een nieuw licht plaatst.

Bron: www.paradisekortrijk.be

Heeft kunst ook een politieke functie? 3.5

Wereldlijke en religieuze vorsten hebben zich altijd al omringd met kunstenaars die ten dienste stonden van hun politiek. Kunst heeft een politieke functie omdat kunst de macht en het prestige van de vorst aan vriend en vijand duidelijk moest maken.

De verheerlijking van de macht wordt uitgedrukt in publieke standbeelden, portretten, bustes, triomfbogen en paleizen. De kunstvoorwerpen en het hofleven moesten de macht en het prestige van de vorst benadrukken.

Politieke kunstenaars willen dan weer wantoestanden aanklagen met hun kunstwerken.

STAP 6 Wat is de maatschappelijke functie van kunst?

In 2022 komt er voor het eerst in zeven jaar een nieuw album van Stromae (1985) uit. In een openhartig interview op de Franse televisiezender TF1 vertelt hij over zijn burn-out en depressie. Hij vertelt dat hij zelfmoordgedachten heeft gehad. Tijdens het interview zingt hij live het nummer dat hij daarover heeft geschreven. Het lijkt alsof hij al zingend een antwoord geeft op de vragen van het interview. De boodschap achter L’enfer is voor velen herkenbaar. Met het lied geeft Stromae aan veel mensen het gevoel dat ze niet alleen staan.

Herinner je je nog de performance When Faith Moves Mountains die we vorig jaar bespraken? De Belgische kunstenaar Francis Alÿs (1959) probeert met 800 Peruviaanse vrijwilligers het onmogelijke te doen: een berg tien centimeter verzetten. De zorgvuldig geplande actie straalde een onvoorwaardelijk geloof uit in de maakbaarheid van de wereld. Kunstenaars reageren wel meer op maatschappelijke gebeurtenissen of ze proberen invloed uit te oefenen op de maatschappij. Kunst kan de wereld niet veranderen, maar ze kan wel doen nadenken over de samenleving en de maakbaarheid ervan.

1 Sinds 1999 filmt Francis Alÿs spelende kinderen. Het begon met de film Children's Game #1: Caracoles, waarin een jongetje een fles een steile straat op trapt, terug naar zich toe laat rollen en telkens weer omhoog schopt. Alÿs trok voor zijn video's onder meer naar Mexico, Venezuela, Marokko en Nepal. In 2017 bracht hij als embedded artist tijd door met een Koerdisch bataljon in Mosoel, en ook daar filmde hij spelende kinderen. Children’s games telt intussen ruim dertig afleveringen. Het project demonstreert hoe universeel verspreid en herkenbaar traditionele kinderspelletjes zijn. Zoek de video’s op het internet op en beantwoord de vragen.

a In de straten van Mosoel (Irak) filmde Alÿs Haram football. Welk spel filmde hij daar?

b Welk spel spelen de kinderen in Kaboel (Afghanistan)?

c Welke bijdrage leverde Alÿs voor Children’s Game op de biënnale van Venetië in 2022?

2 Ook de Chinese kunstenaar Zhang Huan (1965) onderzoekt met zijn performances culturele verschillen. Zijn werk kenmerkt zich door het gebruik van zijn eigen lichaam in zijn kunstwerken.

a Dat je samen iets kunt bereiken, liet Zhang Huan zien in To Raise the Water Level in a Fish Pond (1997), waarin hijzelf en meer dan veertig personen in een vijver gingen staan. Gezamenlijk probeerden ze het waterpeil zo een meter te verhogen. Vergelijk deze performance met de performance in Peru van Francis Alÿs.

b Een van Zhang Huans bekendste uitvoeringen is de fotografische reeks Family Tree, waarin hij in Chinese kalligrafie hoofdzakelijk zinnen van een bekende Chinese fabel over de geest van een familie, hun vastberadenheid en uitdaging op zijn gezicht laat schrijven. Er komen steeds meer woorden totdat zijn gezicht helemaal zwart is. Het gezicht als canvas om kunst en cultuur in beeld te brengen wordt wel vaker gebruikt. Ook kunstenaar Kendell Geers gebruikte zijn gezicht als canvas. Bekijk de afbeeldingen. Herken je hier dezelfde functie? Kun je hier ook van een maatschappelijke functie spreken?

To Raise the Water Level in a Fish Pond (Zhang Huan, 1997)

Family Tree (Zhang Huan, 2000)

FF.V.II. (Kendell Geers, 2013)

Bij de start van het voetbalseizoen 2020-2021 werd een nieuwe sound identity voorgesteld door de Belgische Pro League. De sound werd gemaakt door Soulwax. Eleven Sports, sound agency Sonhouse en Soulwax kozen voor een gedurfde en bewuste hedendaagse sound, weg van de traditionele orchestrale sporthymnes.

a Georg Friedrich Händel (1685-1759) was een barokcomponist. Voor de kroning van de Britse vorst George II in 1727 schreef hij vier Coronation Anthems of kroningshymnes. De hymne Zadok the Priest wordt sindsdien door het knapenkoor van Westminster Abbey gezongen tijdens het zalven van de nieuwe koning. Beluister het bekendste werk uit Händels oeuvre. Klinkt deze klassieke muziek jou bekend in de oren?

b Beluister ook het volgende muziekfragment geschreven door de Engelse componist Tony Britten in 1992. Hoor je de gelijkenissen?

Good to know

Voetbalhymne

De moderne voetbalhymne werd in 1992 geschreven door de Engelse componist Tony Britten. De UEFA, organisator van de Champions League, had hem gevraagd een krachtig muziekstuk te maken. Het Europese voetbal had toen te maken met een imagoprobleem door hooliganisme. Het nieuwe toernooi voor de allerbeste clubs in Europa moest het voetbal terug klasse geven. De UEFA vond toen dat een stijlvol muziekstuk daar kon toe bijdragen.

Als je de twee hymnes uit opdracht 3 direct na elkaar beluistert, hoor je meteen de invloeden van Händel op Brittens werk. Britten ‘jatte’ een stukje van Händel en schreef er zijn eigen melodie omheen. Of zoals hij het zelf zegt: ‘It has a kind of Handelian feel to it, but I like to think it’s not a total rip-off.’ Rip-off of niet, de uitvoering van het stuk is in ieder geval uniek. De lyrics bestaan uit Franse, Engelse en Duitse delen, waardoor de hymne een heus Europees gevoel geeft. Het stuk wordt bovendien gespeeld door het Royal Philharmonic Orchestra en gezongen door het koor van de Academy of Saint Martin in the Fields.

c Ook bij de Champions League gaat het eigenlijk over het kronen van een nieuwe koning, koning Voetbal. Veel tekst heeft de Champions League-hymne overigens niet. Zoek de tekst maar eens op. Waarover gaat het?

d De nieuwe sound identity van de Belgische Pro League werd door Soulwax en Sonhouse opgebouwd rond bewerkte voetbalgeluiden en supportersgezangen. ‘We zijn aan de slag gegaan met de gezangen van elke supportersgroep in de Pro League en hebben die vervolgens in één melodie gegoten’, aldus Stephen en David Dewaele. Lees de tekst en beluister de melodieën. Beantwoord daarna de vragen.

Leander Monbaliu, CBO Pro League zegt: ‘Samen met de nieuwe brand identity symboliseert het nieuwe anthem het verhaal dat de Pro League samen met Eleven Sports schrijft. Sportbeleving met een blik op de toekomst.

De soundlabs bij Sonhouse legden de gedeelde visie nog beter bloot. Dat een band met wereldfaam mee wou schrijven aan dit verhaal maakte het alleen maar spannender en uitdagender.

Het resultaat ademt waar we voor willen staan: vernieuwend, weg van traditionele paden, maar breed toegankelijk en verbindend.’

1→ Draagt het nieuwe anthem de unieke Belgische identiteit in zich?

2→ Klinkt de nieuwe sound zowel in een stadion als op het scherm goed?

3→ Brengt de nieuwe sound de fans ‘Dichter bij Voetbal’?

Good to know Soulwax

David (1975) en Stephen Dewaele (1970) vliegen de wereld rond om op te treden met hun band Soulwax of om platen te draaien als het deejaycollectief 2

Many DJ's. Daarnaast werken ze in hun DEEWEEstudio's in Gent aan remixes en producties voor grote en kleine artiesten.

Als Soulwax hebben David en Stephen Dewaele steeds nieuwe horizonten opgezocht met hun veelzijdige sound. De voorbije jaren producete de band verschillende uiteenlopende projecten, inclusief From DEEWEE, Essential, en het recent uitgebrachte album EMS Synthi 100: DEWEE Sessions Vol. 1

Naast Soulwax produceren de broers in hun DEEWEE-studio in Gent een eclectische verzameling opnames van artiesten als Charlotte Adigéry, Laima en James Righton. Al deze platen werden uitgebracht bij het DEEWEE-label.

Het duo is ook algemeen erkend als een van de meest innovatieve remix- en producersteams. Zo gingen ze aan de slag voor en met Arcade Fire, The Rolling Stones, Tama Impala, Daft Punk, The Gossip, Hot Chip, MGTM en Warpaint. In 2019 werden ze gelauwerd met een Grammy-nominatie voor hun bewerking van Marie Davidsons Work it en wonnen ze Best Remix op de Red Bull Elektropedia Awards voor hun remix van Robyns Ever Again. Soulwax werd ook gelauwerd met Best Album (FROM DEEWEE, 2018) en Best Producers (2020) op de MIA’S (Music Industry Awards).

Wat is de maatschappelijke functie van kunst?

Via kunstwerken laten kunstenaars ons nadenken over de complexe uitdagingen die de samenleving ons stelt. Kunst fungeert als getuige en als spiegel voor en van de maatschappij en heeft zo een maatschappelijke functie

Kunst houdt de samenleving alert en stelt evidenties in vraag. Kunst werkt immers verbindend tussen mensen vanuit verschillende generaties en culturen, want kunst wordt beoefend door jong en oud, in iedere cultuur en overstijgt het individuele.

Het samenbrengen van deze verschillende referentiekaders via kunst en cultuur zorgt voor verbinding in de samenleving. Kunst maakt ons meer mens.

Kunst en cultuur creëren netwerken, bevorderen sociale integratie en sociale cohesie.

STAP 7 Hoe kun je met kunst geld verdienen?

Kunst is de taal die de kunstenaar spreekt. Het is zijn medium om een boodschap, verhaal, filosofie of gewoon een beeld naar het grote publiek te brengen. Geld verdienen is misschien niet de essentie of oorspronkelijke intentie van zijn werk, maar het is uiteraard noodzakelijk om te overleven.

Is een goede kunstenaar een goede zakenman? Kan kunst te commercieel worden? Schiet kunst aan zijn doel voorbij zodra het commercieel is?

Ontdek wat jouw Hummelbeeldjes waard zijn op hummelsale.com

1 Bekijk beide afbeeldingen. Ushering in banality is een kunstwerk van Jeff Koons (1955). Door het volume van het kunstwerk en de titel van het werk, wilde Jeff Koons een dialoog scheppen tussen kunst en commerciële producten (en tussen kunst en kitsch). Het andere beeld is een Hummelbeeldje waarvan je de catalogus op het internet kunt vinden.

Ushering in banality (Jeff Koons, 1988)

Porseleinen Hummelbeeldje (Goebel Porzellan GmbH, jaren 1940)

a Welke woorden komen bij jou op als je deze beelden bekijkt?

b Denk je aan kunst als je deze beelden bekijkt? Waarom wel/niet? c Analyseer beide beelden. Wat hebben ze gemeenschappelijk en waarin verschillen ze?

Interpreteren en waarderen d Lees de tekst over het ontstaan van de Hummelbeeldjes.

De aanleiding voor de productie van de Hummelbeeldjes zijn de tekeningen van zuster Maria Innocentia Hummel (1949-1946) uit het Zuid-Duitse Beieren. Voor ze intrad in het klooster studeerde ze aan de Academie voor Toegepaste Kunsten in München. Zodra ze in het klooster aankwam, stimuleerde ze de jonge kinderen aan wie ze tekenles gaf met Fleißbildchen, tekeningen die ze maakte om goed gedrag te belonen.

Al snel worden die tekeningen opgemerkt en gecommercialiseerd. Er werden postkaarten van gemaakt die de porseleinfabriek Goebel Porzellan GmbH inspireerden en ze begonnen van de figuren kleine porseleinen beeldjes te maken. Tijdens de oorlog werden de beeldjes populair bij Amerikaanse soldaten. Sindsdien zijn ze niet meer weg te denken uit sommige huiskamers.

Meer info kun je vinden op de website van Hummel: https://www.hummel-figuren.de/blog/maria/

e De Hummelbeeldjes zijn nog altijd een commercieel succes. Bekijk in de catalogus de prijzen die voor de beeldjes gevraagd worden. Vergelijk ze met de prijzen die Jeff Koons voor zijn werken vraagt. Wat denk je dan?

f De Hummelbeeldjes krijgen dan wel een nummer, toch worden ze in grote oplage gemaakt. Kun je dergelijke serieproductie nog kunst noemen?

Good to know

Oplage en multiple

Een bronzen beeld wordt doorgaans in meerdere exemplaren gegoten. Tot en met een editie van twaalf exemplaren spreken we van een origineel kunstwerk. Wanneer de oplage groter is dan twaalf, spreken we van multiples. De hand of betrokkenheid van de kunstenaar heeft hier niet veel meer mee te maken. Zo worden er bijvoorbeeld vandaag nog altijd originelen gegoten van beeldhouwwerken van August Rodin die al dood is sinds 1917.

Binnen de beeldende kunst wordt met een multiple een object bedoeld dat in een serie van identieke of gelijkwaardige exemplaren bestaat. Multiples worden vaak in een beperkte oplage gemaakt. Soms zijn de afzonderlijke exemplaren genummerd en door de kunstenaar gesigneerd. Een ongenummerde, ongelimiteerde editie is een drukwerk of multiple dat steeds opnieuw kan worden uitgegeven.

Als een kunstdruk in beperkte oplage uitkomt, doet het nummer er niet echt toe. De waarde van nummer 90/100 is niet anders dan die van 2/100. Een uitzondering geldt voor de allereerste druk van de oplage, bijvoorbeeld 1/100. Die is meestal meer gewild bij verzamelaars en heeft daarom meer waarde dan de overige nummers.

Kunstenaars maken zogenoemde eigen afdrukken, ook wel épreuve d’artiste of artist proof genoemd. Het zijn proefdrukken die niet meetellen voor de oplage. Ze zijn niet altijd gelijk aan het eindresultaat, aangezien ze bedoeld zijn als test om te zien of de kunstenaar ze mooi vindt. Ze hebben een hogere waarde omdat ze iets zeggen over de ideeën en werkwijze van de kunstenaar. En welke kunstenaar(s), denk je, staan aan de basis van de traditie om ideeën te verspreiden door middel van het (laten) vervaardigen van objecten die niet door de kunstenaar zelf gemaakt moesten zijn?

Gekke dingen werken goed op YouTube

2 De jonge Brusselse artiest Vince Okerman (1998) is beter bekend onder zijn alterego ‘VEXX’. Deze jonge twintiger heeft bijna drie miljoen volgers op YouTube en hij is daarmee de grootste YouTuber van ons land. Hij heeft van doodle art zijn job kunnen maken en verdient veel geld door zijn tekeningen met de hele wereld te delen en te verkopen in een Creator Economy-model.

a Bij Creator Economy worden inkomsten mogelijk gemaakt doordat de creaties en ideeën verspreid worden via digitale platformen. Meestal ontstaan ze vanuit een passie of een persoonlijk interessegebied. Op zijn 19e verdient Vexx geld met zijn digitale tekeningen zonder dat hij daarvoor een voet buitenshuis moet zetten. Van welke platformen maakt hij gebruik?

b Eind 2021 wordt het kunstwerk Metadragon getoond op Times Square op de eerste Crypto Art Fair. Het kunstwerk verschijnt er op een billboard. Het werk is eind juli 2021 voor 41 500 dollar (35 800 euro) verkocht op een NFT-kunstveiling. Weet jij waarom NFT het nieuwe goud is op het internet?

Good to know

NFT

NFT is het nieuwe goud op het internet. NFT of een non-fungible token is een digitale code die verkocht wordt en gekoppeld wordt aan een blockchain-database of register, een bewijs dat jij alleen eigenaar bent van een digitaal voorwerp dat iedereen kan zien, bijvoorbeeld een kunstwerk, een filmscène of muziek. Een NFT is als het ware een uniek eigendomscertificaat. Je kunt dat unieke eigendomscertificaat ook opnieuw doorverkopen. Het speciale type ethereum-token heeft de eigenschap net zo uniek te zijn als het kunstwerk zelf.

De auteur kan ervoor kiezen de rechten op het digitale kunstwerk te behouden en zo royalty's te blijven opstrijken. Zo geeft Vexx het voorbeeld van een NFT die oorspronkelijk voor 33 dollar ging, maar enkele weken geleden 5 000 dollar opleverde. Vexx krijgt tien procent van elke doorverkoop, zodat hij aan deze nieuwe verkoop 500 dollar verdient.

Sommigen zien NFT’s louter als een investering, anderen zien het als een vorm van prestige. Honderden miljoenen worden soms makkelijk opgehoest.

3 Oorspronkelijk maakte Vexx filmpjes van een vijftal minuten die toonden hoe hij zijn tekeningen maakte. Nu maakt hij heuse producties rond bepaalde thema's. In het filmpje zie je hem aan het werk terwijl hij een kunstwerk maakt van één miljoen legoblokken. Dat levert een bron aan inkomsten op met sponsoring, advertenties, merchandising (van hoodies tot skateboards) en bedragen per views.

4 De eerste Vexx-NFT werd verkocht aan een NFT-kunstveilingsite en heet Moon. Het is een houten sculptuur die gecombineerd wordt met digitale schermen die verbonden zijn met wifi. Het is verkocht voor 35 000 euro aan een van de grootste NFT-verzamelaars ter wereld. De verzamelaar heet 33nft. Je kunt zijn verzameling bekijken via Instagram.

a Waar zijn de digitale schermen ingebouwd in de houten sculptuur? Wat is de functie van die schermen?

b Wat weerspiegelen de digitale schermen?

© Artist name: Vexx

Vexx nodigt je uit hem te volgen op: Artist IG: https://www.instagram.com/vexx/?hl=en Artist YouTube: https://www.youtube.com/channel/ UC6FrNJRbr-32LUTmYw1nHFw

Moon (Vexx, 2022)

c Ga op zoek naar platformen waar je NFT-kunst kunt aankopen.

Good to know

NFT of echt?

De Britse kunstenaar Damien Hirst (1965) geeft verzamelaars de keuze in zijn reeks The Currency Voor 10 000 kleine, haast identieke dot-paintings die gemaakt zijn door de assistenten van Hirst vraagt hij 2 000 pond per stuk. Elk werk draagt een titel die verwijst naar het dagelijks leven, bijvoorbeeld It takes a village of To find myself empty ...

Na een bepaalde tijd moet de koper de keuze maken om het werk in ‘NFT’ of ‘echt’ aan te kopen. Eens je keuze gemaakt is, wordt één van beide werken vernietigd. Wat zou jij kiezen?

Hoe kun je met kunst geld verdienen? 3.7

Kunst heeft een economische functie. Verschillende partijen kunnen met kunst geld verdienen: zowel de kunstenaar als de kunstliefhebber. Op lange termijn is het vooral de kunstliefhebber, investeerder, handelaar die eraan verdient.

De kunstliefhebber gaat bewust op zoek naar de confrontatie met kunst binnen alle mogelijke kunstvormen. Hij draagt bij aan de economie van de kunstsector door de aankoop van toegangstickets, boeken, democratische oplages …

De investeerder ziet kunst als een belegging vanuit een persoonlijke interesse voor kunst. Vaak treden ze ook in de rol van mecenas.

Kunstgalerieën en veilinghuizen verhandelen kunst. Dat kan digitaal (NFT-kunstveilingsite, digitale veilinghuizen) of fysiek (kunstgalerie, veilinghuizen).

Binnen de Creator Economy heb je een breed publiek waaronder ook artistiek begaafde personen, die hun carrière los van conventies kunnen uitbouwen.

The currency (Damien Hirst, 2016-2021)

Wat denk je nu over de breinbreker die we aan het begin van dit hoofdstuk formuleerden?

“Welke functies kan kunst hebben?”

Volgens Oscar Wilde (1854-1900) is alle kunst nutteloos. Wat denk jij hierover?

Lees hieronder andere uitspraken over kunst. Duid aan of je het ermee eens of oneens bent. Noteer welke functie bij de uitspraak past.

Quotes van andere kunstenaars

1 Volgens Pablo Picasso (1881-1973) dienst kunst niet om woningen mee te versieren. Voor hem is kunst altijd een oorlog geweest die gevoerd moet worden.  

2 Volgens Aristoteles (384 v.C.-322 v.C.) is het doel van de kunst niet het uiterlijke van dingen weer te geven, maar het innerlijke, de werkelijkheid.  

3 Volgens Andy Warholl (1928-1987) is geld verdienen de enige echte kunst.  

4 Volgens de Spaanse schilder Antoni Tapies (1923-2012) moet een kunstwerk de toeschouwer verward achterlaten, het moet hem laten mediteren over de betekenis van het leven.  

5 Volgens de Nederlandse auteur Harry Mulisch (1927-2010) is kunst die goede propaganda wordt, altijd slechte kunst.  

6 Volgens Eugène Delacroix (1798-1963) is de eerste verdienste van een schilderij een feest zijn voor het oog.  

7 Volgens Bob Marley (1945-1981) is dit de definitie van goede muziek: als het je raakt, voel je geen pijn.  

SYNTHESE

Welke functies kan kunst vervullen?

Decoratieve functie

Elke vorm van kunst kan als decoratief beschouwd worden, maar hoeft zich daar niet toe te beperken. Wanneer kunst een decoratieve functie heeft wordt die meestal naast andere functies gezien.

Decoratieve kunst wordt ook wel toegepaste kunst genoemd. Onder toegepaste kunst worden hoofdzakelijk de volgende kunsten gerekend: architectuur, modeontwerp, edelsmeedkunst, grafische vormgeving, industriële vormgeving …

Ontspannende functie

Kunst is zelden een individueel gebeuren. Mensen gaan samen naar een filmvoorstelling, een concert, een museum. Samen tentoonstellingen bezoeken of samen luisteren en kijken naar podiumkunsten versterkt de sociale contacten tussen mensen. Kunst verbindt. Kunst werkt op die manier preventief op gebied van o.a. stressmanagement, zelfaanvaarding, veerkracht …

Kunst heeft een positieve invloed op de cognitieve en sociale ontwikkeling. Het maakt je open-minded en verrijkt je geest.

Narratieve functie

Een kunstwerk vertelt de toeschouwer of de luisteraar iets over de tijd en de cultuur waarin het gemaakt is. Dat narratief is een bron die ons leert hoe mensen binnen een samenleving denken over geloof, liefde, oorlog, moraal, dood … De symboliek die gebruikt wordt en voor de tijdgenoot heel duidelijk is, moet door latere toeschouwers of luisteraars geduid worden.

Ook culturele verschillen moeten geduid worden. Kunstwerken die de god(en) van het Mogolrijk, de Azteken, de Joden of moslims tonen, brengen andere narratieven met zich mee dan die van de westerse cultuur. In de loop van de tijd kan ook de iconografie, de betekenis van de (beeld)voorstelling, veranderen.

Filosofische functie

Het wereldbeeld van de klassieke kunst is statisch. Het verheerlijkt de vaste waarden waarop de samenleving tot het einde van het ancien régime steunde.

De moderne kunst drukt het nieuwe ideaal van de moderniteit uit dat steunt op het geloof in de menselijke rede en de vooruitgang.

3.1 3.2 3.3 3.4 HOOFDSTUK 3 ©VANIN

Politieke functie

Kunst heeft een politieke functie omdat kunst de macht en het prestige van de vorst aan vriend en vijand duidelijk moest maken.

De verheerlijking van de macht wordt uitgedrukt in publieke standbeelden, portretten, bustes, triomfbogen en paleizen. De kunstvoorwerpen en het hofleven moesten de macht en het prestige van de vorst benadrukken.

Politieke kunstenaars willen dan weer wantoestanden aanklagen met hun kunstwerken.

Maatschappelijke functie

Kunst fungeert als getuige en als spiegel voor en van de maatschappij en heeft zo een maatschappelijke functie

Economische functie

Kunst heeft een economische functie. Verschillende partijen kunnen met kunst geld verdienen: zowel de kunstenaar als de kunstliefhebber.

WAT HELPT JOU OM OVER KUNST TE COMMUNICEREN?

In de vorige hoofdstukken ging je dieper in op de inhoud en functie van een kunstwerk. In dit hoofdstuk leer je de vormgeving van een kunstwerk analyseren. Dat is nuttig om samen te kunnen praten over kunst. De vormgeving is immers dat wat je onmiddellijk waarneemt wanneer je beeld, dans, drama, muziek of media bekijkt of beluistert. Een kunstwerk krijgt vorm door het gebruik van bouwstenen, technieken en materialen

WAT LEER IK IN DIT HOOFDSTUK?

Ik analyseer de vormgeving van een kunstwerk in het domein beeld (bouwstenen, technieken en materialen)

Ik analyseer de vormgeving van een kunstwerk in het domein dans (bouwstenen, technieken en materialen).

Ik analyseer de vormgeving van een kunstwerk in het domein drama (bouwstenen, technieken en materialen)

Ik analyseer de vormgeving van een kunstwerk in het domein media (bouwstenen, technieken en materialen)

Ik analyseer de vormgeving van een kunstwerk in het domein muziek (bouwstenen, techniek en materialen).

Ik analyseer een kunstwerk methodisch.

Ik analyseer aan de hand van bouwstenen, technieken en materialen hoe onderwerp, bedoeling en vormgeving elkaar onderling beïnvloeden in de domeinen beeld, dans, drama, media, muziek.

Ik toon aan dat men een kunstwerk op verschillende manieren kan interpreteren.

Ik leer kunst waarderen door de analyse van de vormkenmerken van een kunstwerk.

vormgeving – bouwstenen beeld: ruimte, vorm, lijn, licht, kleur, textuur en compositie – technieken –materialen – bouwstenen dans: tijd, kracht, ruimte, vorm, structuur en relatie – bouwstenen drama: ruimte, tijd, rol, handeling en taal, structuur en samenspel – bouwstenen media: kader, beeldeffect, geluidseffect, ordening – bouwstenen muziek: melodie, harmonie (samenklank), metrum (pulsatie, beat), ritme, tempo, dynamiek, timbre (klankkleur), architectuur

WAAROVER GAAT DIT HOOFDSTUK?

Vink aan wat je in de loop van dit hoofdstuk hebt geleerd.

BEGRIPPEN

INTRO

Vanaf je geboorte heb je een natuurlijke drang om te bewegen. Nog voor je leert spreken, ontdek je de wereld om je heen, stapje voor stapje, via verschillende bewegingsstadia.

Je kunt op verschillende manieren bewegen. Beweging ontstaat doordat een lichaam verandert van plaats, stand of houding. Het lichaam kan buigen, strekken, springen, vallen, draaien, rollen en ga zo maar door.

Dansen is het bewegen van een of meer lichamen. Door te kijken naar de bewegingen, kun je analyseren waar de dans over gaat.

Elk domein heeft zijn eigen bouwstenen. In dit hoofdstuk analyseren we de typische vormkenmerken van elk domein en we gaan daarbij vooral dieper in op de bouwstenen.

Bekijk de onderstaande afbeeldingen. 1

a Sorteer samen met een klasgenoot de afbeeldingen in twee kolommen. 1→ Noteer de nummers van de afbeeldingen in kolom 1 of kolom 2. 2→ Leg daarna aan je klasgenoten uit waarom je een foto in een bepaalde kolom geplaatst hebt.

Kolom 1

Kolom 2

b Welke indeling hebben de andere groepen gemaakt? Vergelijk.

c Welke afbeeldingen horen volgens jou bij beweging en welke bij dans? Is de verdeling duidelijk afgelijnd?

d Alle dans is beweging, maar niet elke manier van bewegen is dans. Beweging wordt dans als de uitvoerder er iets mee wil vertellen of laten zien. Een danser beweegt zijn lichaam niet willekeurig. Zijn lichaam verplaatst zich op een doelbewuste manier. Hoe kan een danser zich bewegen?

BREINBREKER

In dit hoofdstuk zul je in vijf stappen een antwoord formuleren op deze breinbreker: “Hoe analyseer je de vormgeving van beeld, dans, drama, media en muziek?”

Forum

1 Bekijk het kunstwerk De intrige van James Ensor (1860-1949). Formuleer een antwoord op de vragen en bespreek klassikaal.

De intrige (James Ensor, 1890)

a Wat gebeurt er op deze afbeelding?

b Waaraan zie je dat?

c Wat kun je nog meer ontdekken?

2 Bekijk het filmpje om meer te weten te komen over De intrige. Markeer daarna het juiste antwoord op de vragen. Je kunt per vraag meerdere begrippen markeren.

a Hoe geeft de kunstenaar ruimtesuggestie weer? eenpuntsperspectief – tweepuntsperspectief – overlapping – beeldafsnijding

b Welke vormweergave zie je?

abstract – gestileerd – figuratief – realistisch – geïdealiseerd

c Welke lijnvoering is gehanteerd? hard – zacht – aarzelend – rustig – expressief – dynamisch – statisch – sierlijk

d Op welke manier speelt de lichtsoort een rol? direct licht – indirect licht

e Welke kleursoorten zijn toegepast?

primaire kleuren – secundaire kleuren – tertiaire kleuren

f Welke textuursuggesties kun je zien? fluweel – stekelig – harig – glad – transparant

g Welke compositie past Ensor volgens jou toe? centraal – symmetrisch – diagonaal – over-all – piramidaal – horizontaal

PARCOURS

STAP 1 Welke vormtaal gebruiken beeldende kunstenaars?

De vormtaal van een beeldend kunstwerk omvat alles wat onmiddellijk waarneembaar is. Kunstenaars maken daarvoor gebruik van bouwstenen, technieken en materialen.

De bouwstenen van beeld zijn ruimte (2D, 3D), vorm (vormsoorten, contour, weergave), lijn (lijnsoorten, lijnvoering, lijnstructuur), licht (schaduw, licht), kleur (kleursoort, contrasten, kleurverzadiging, kleurtonen of tinten en aantal kleuren), textuur en compositie (compositie en vormingsprincipes).

In deze stap krijg je een introductie op de bouwstenen van het domein beeld.

Ruimte

1 Ruimte kun je het gemakkelijkst ervaren in 3D. Meestal kun je om het kunstwerk heen lopen om het van alle kanten te bekijken. Ook de relatie tussen het kunstwerk en de omgeving kan voor de kunstenaar belangrijk zijn. Het kunstwerk kan in de omgeving passen, of juist niet. Het neemt ruimte in, het doorsteekt de ruimte of omvat de ruimte.

a Bekijk het filmpje over de terugkeer naar het KMSKA van het werk De kus van Jef Lambeaux (18521908).

b Bespreek de volgende vragen klassikaal.

1→ Welk materiaal is gebruikt om het beeld vorm te geven?

2→ Hoe wordt de ruimte ingenomen?

3→ Welke rol speelt de locatie voor het werk?

c Zoek naar een afbeelding van het beeldhouwwerk De kus van Jef Lambeaux.

1→ Vanuit welke hoek wordt het beeld gefotografeerd. Waarom?

2→ Hoe vallen de titel van het werk en de weergave van het moment samen?

2 In een vlak werk suggereert de kunstenaar diepte door ruimtesuggestie. Hoe wordt ruimte gesuggereerd in de afgebeelde schilderijen? Plaats de schilderijen bij de juiste benaming en beschrijving in de tabel op de volgende pagina.

Jagers in de sneeuw (Pieter Brueghel de Oude, 1565)

De vrijbrief (René Magritte, 1965)

De slapende zigeuner (Henri Rousseau, 1897)

Tuin der lusten (Jheronimus Bosch, 1480-90)

Bal du moulin de la Galette (Auguste Renoir, 1876)

Benaming Beschrijving Schilderij

1 Overlapping

De figuren of voorwerpen staan gedeeltelijk voor elkaar waardoor het gevoel ontstaat dat het overlapte voorwerp verder naar achteren staat.

2 Afsnijding

3 Stapeling

4 Grootteverschil

5 Lijnperspectief

6 Kleurtemperatuur

Een stuk van de afbeelding wordt niet getekend, omdat het buiten het kader valt.

De figuren en voorwerpen worden boven elkaar getekend.

De figuren en voorwerpen die zich op de voorgrond bevinden, worden groter getekend dan de achterliggende figuren en voorwerpen.

De voorwerpen vertonen zich vanuit een bepaald standpunt aan het oog. Het kan worden toegepast in eenpuntsperspectief en tweepuntsperspectief.

De kleuren worden in een volgorde geplaatst om nog meer diepte te suggereren, bijvoorbeeld van groen naar blauw.

7 Detailwerking

De figuren en voorwerpen die zich op de voorgrond bevinden krijgen meer details dan de figuren en voorwerpen die zich op de achtergrond bevinden.

Vorm

3 Vormsoorten beschrijven de uiterlijke gedaante van iets dat door een omtrek of vlakken is aangegeven. Dat kan hoekig, rond, geometrisch, organisch (levend, vloeiend) … zijn. De omtreklijn bepaalt de vorm. De weergave bepaalt het karakter, figuratief, abstract, gestileerd.

a Bekijk het filmpje waarin vormbegrippen worden uitgelegd.

b Kies één van de begrippen uit het filmpje. Ga op zoek naar kunstwerken die volgens jou beantwoorden aan het gekozen begrip.

abstract – gedetailleerd – figuratief – vereenvoudigd – stilering – gesloten vorm – massief – volume organische vorm – vormsoort – geometrische vorm – vormcontrast – geabstraheerd – schematisch –maatverhouding – open vorm – gestroomlijnd – vlak – silhouet – restvorm

1→ Noteer hier het begrip dat jij hebt gekozen.

2→ Noteer hier de credits van de kunstwerken die je vond (naam en titel van de werken) en de website waar je ze vond.

4 Bekijk het schilderij van Wassily Kandinsky (1866-1944). Duid de onderstaande vormcontrasten op de afbeelding van het werk aan. Gebruik verschillende kleuren om de verschillende vormen aan te duiden.

• hoekige en ronde vormen

• geometrische en organische vormen

• symmetrische en asymmetrische vormen

• ruimtelijke en vlakke vormen

• grillige en strakke vormen

Improvisation No. 30 (Wassily Kandinsky, 1931)

Lijn

5 Een lijn is een verbinding tussen twee of meerdere punten. Er bestaan verschillende soorten lijnen: kort, zigzag, lang, gebogen, recht, dun, spiraal, dik, stippellijn, streeplijn, golvend, gekarteld, verticaal, diagonaal, horizontaal … Lijnen kunnen zowel vlakke als ruimtelijke suggestie weergeven. Ga naar de website van Jack Prins (1947-2015). Je kunt de link vinden bij het onlinelesmateriaal. Bekijk zijn werken. Kies er een werk uit en beschrijf welke lijnen je erin herkent.

©VANIN

6 Verschillende lijnsoorten, lijnvoeringen en lijnstructuren leiden tot beeldvorming. Bekijk de afbeelding Linolog II van de Belgische grafische kunstenaars Pierre Alechinsky (1927) en Christian Dotremont (19221979). Dit werk is uitgevoerd in de grafische technieken lino en litho.

a Waardoor is dit werk beïnvloed? Vergelijk met het werk van Zhang Huan op p. 85.

b Wat is het overheersende beeld van dit werk?

c Welke materialen worden gebruikt?

d Hoe worden de lijnen weergegeven?

7 Bij Fred Eerdekens (1951) vertellen de ruimtelijke lijn en de vlakke lijn elk hun eigen verhaal. Bekijk het filmpje. Hoe onderscheiden beide lijnen zich?

The presence of absence (Fred Eerdekens, 2017)

Licht

8 Bekijk het stilleven. Giorgio Morandi (1890-1964) staat bekend om zijn stillevens met huisraad. Een stilleven is een afbeelding van levenloze voorwerpen zoals in dit geval een tafel met huisraad. Het kan ook een schilderij of een tekening van een schaal met fruit of bloemen zijn. Vaak hebben de levenloze voorwerpen een eigen symboliek. Naast een tekening of een schilderij kan ook een foto een stilleven tonen.

Linolog II (Pierre Alechinsky en Christian Dotremont, 1972)

a Waar komt de lichtbron in dit stilleven vandaan?

b Wat maakt dat je de lichtbron zo goed kunt definiëren?

c Hoe omschrijf je de schaduw?

Stilleven (Giorgio Morandi, 1943)

9 Deze foto van Dirk Braeckman (1958) benadrukt de mystieke sfeer die in zijn oeuvre altijd weerkeert. Vaak wordt het licht in zijn werk vastgelegd in grijswaarden.

a Welk onderdeel van de foto vraagt hoofdzakelijk aandacht?

b Hoe komt het dat je die ziet?

c Geef de naam van dit felle contrast.

27.1 / 21.7 / 023 / 2014

(Dirk Braeckman, 2014, gelatin silver print, 90 x 60 cm)

Kleur

10

Vincent van Gogh (1853-1890) is een van de bekendste schilders uit de Nederlandse kunstgeschiedenis. Niet alleen zijn kunstwerken zijn wereldberoemd, ook het tumultueuze leven van de kunstenaar spreekt nog altijd tot de verbeelding. In de winter van 1888 reist hij naar het zuiden van Frankrijk, waar hij geraakt wordt door wat hij in de natuur ziet: nieuwe kleuren en nieuw licht. Lees de tekst en los daarna de vragen bij van Goghs schilderij Irissen op.

Johannes Itten (1888-1967) was een Zwitserse kunstschilder, ontwerper en docent. Hij werd vooral bekend vanwege zijn theoretisch werk in verband met het Bauhaus en zijn kleurenleer. Volgens Itten kan een kunstenaar kiezen voor zuivere kleuren (primaire, secundaire en tertiaire kleuren) die een intens effect hebben, of voor verzadigde kleuren (zuivere kleuren die vermengd zijn met wit of zwart) die eerder pastelachtig zijn.

Hij kan die kleuren in contrasten plaatsen, zoals koud-warm, licht-donker, of complementair (kleuren die tegenover elkaar liggen in de kleurencirkel).

Daarnaast kan hij ook van elke kleur tonen of tinten maken.

Afhankelijk van de cultuur waarin het werk ontstaat heeft een kleur een andere symbolische eigenschap voor de toeschouwer en de maker. Zo wordt wit in bepaalde delen van Azië bijvoorbeeld verbonden met rouw.

In de commerciële wereld worden kleuren vaak ingezet om op onze hersenen in te spelen. Zo wekken rood en oranje eetlust op. Denk daarbij aan bekende hamburgerketens.

Bron: www.oostervelddesign.nl

a Op welke manier speelt kleur een rol in dit schilderij?

b Zoek op het internet het oeuvre van van Gogh. In welke werken zie je deze kleurtoepassing nog?

Kleurencirkel (Johannes Itten, ca. 1920)

Irissen (Vincent van Gogh, 1890)

Good to know

De stoel van Gerrit Rietveld

De Rood-blauwe stoel van Gerrit Rietveld (1888-1964) is gemaakt van massief beukenhout en multiplex. Rietveld schilderde zijn revolutionaire stoel in 1921 in de primaire kleuren als gevolg van zijn samenwerking met kunstbeweging De Stijl.

De Stijl is een Nederlandse kunstbeweging van het begin van de 20e eeuw die verwant is met de beweging Bauhaus waartoe ook Johannes Itten behoorde. De leden van De Stijl streefden naar een radicale hervorming van de kunst, die samenviel met de technische, wetenschappelijke en sociale veranderingen in de toenmalige wereld.

De hervorming van De Stijl bestond uit het gebruik van een minimum aan kleuren (primaire kleuren, gecombineerd met zwart, wit en grijs) en een zo eenvoudig mogelijke vormgeving.

De eenvoudige constructie van de Rood-blauwe stoel moest ervoor zorgen dat hij in massa geproduceerd zou kunnen worden. De Rood-blauwe stoel wordt nog steeds gemaakt en verkocht door het Italiaanse designmerk Cassina. Ook andere kunstenaars uit deze stijlperiode passen dit kleurenpallet in hun werken toe. Denk maar aan Piet Mondriaan (1872-1944) met wie je in hoofdstuk 2 kennismaakte.

Rood-blauwe stoel (Gerrit Rietveld, 1923)

Compositie met groot rood vlak, geel, zwart, grijs en blauw (Piet Mondriaan, 1921)

Textuur

Als je aan textuur denkt, denk je aan de oppervlakte, aan de huid van iets. Het gaat hier over het zichtbare en tastbare van het oppervlak. Elk materiaal heeft zijn eigen textuur. Die kan glad, ruw, zacht, hard, harig, glanzend, stekelig ... zijn. Soms wordt textuur gesuggereerd.

11 De Italiaanse kunstenares Lara Favaretto (1973) plaatst verschillende kubussen in een ruimte. Op het eerste gezicht lijken ze robuust en stabiel. Maar is dat zo?

a Zoek op het internet via de zoektermen ‘Lara Favaretto’ en ‘Art Basel Unlimited’ het filmpje dat meer duiding geeft over de textuur van dit werk. Waaruit bestaan de tien monochrome kubussen van 90x90x90cm?

Birdman (or the unexpected virtue of Ignorance) (Lara Favaretto, 2018)

b Wat gebeurt er met de kunstwerken?

c Welke gevoelens roept dit kunstwerk bij jou op?

Compositie

12 Door de compositie wordt ruimtesuggestie veroorzaakt in een vlak beeld. Welke compositorische elementen dragen hiertoe bij?

Vega-Striond-BR (Victor Vassarely, 1974)

Vormkenmerken beeld 4.1

1 BOUWSTENEN

De bouwstenen van beeld zijn ruimte, vorm, lijn, licht, kleur, textuur en compositie.

RUIMTE

Vlak (2D)

Diepte suggereren in een plat vlak (2D) of spelen met 3D-ruimte (3D).

• Ruimtesuggestie in een plat vlak (bv. door grote voorwerpen of personen vooraan te plaatsen, door meer details toe te voegen, overlapping of afsnijding, stapelen ...)

• Met perspectief kan ook diepte of ruimte gesuggereerd worden: gevoelsperspectief, eenpuntsperspectief, tweepuntsperspectief ...

Ruimte (3D)

• Ruimte innemen (plaatsen van een volume in de ruimte, bv. een standbeeld)

• Ruimte omvatten (de binnenruimte speelt een rol)

• Ruimte doorsteken (het spel van het materiaal in de ruimte)

VORM

Vormsoorten

Contour

Weergave

De uiterlijke gedaante van iets, aangegeven door een omtrek of vlakken.

Tegengestelde vormen noemen we vormcontrasten: hoekig-rond, geometrisch-organisch, symmetrisch-asymmetrisch, ruimtelijkvlak, grillig-strak ...

De contour is de omtreklijn die de vorm bepaalt. Een silhouet wordt doorgaans aangegeven door een omtrek en een egale kleur.

Vormen stralen een bepaald karakter uit: figuratief (met herkenbare vormen), abstract, gestileerd (de vorm terugbrengen tot de essentie) ...

LIJN

Een verbinding tussen punten, zowel vlak als ruimtelijk.

Lijnsoorten Dunne, kromme, verticale, horizontale, diagonale, hoekige, strakke, spiraalvormige, dikke, dunne ...

Lijnvoering De druk die gebruikt is bij het tekenen van de lijn: hard, zacht, aarzelend, rustig, expressief, dynamisch, statisch, sierlijk …

Lijnstructuur Met herhalende lijnen maak je een structuur (bv. schubben van een vis, arceren).

LICHT Het spel van licht en schaduw.

Schaduw Eigen schaduw, slagschaduw

Licht

• Lichtbron (bv. natuurlijk licht, kunstlicht)

• Lichtinval, lichtrichting (bv. tegenlicht, zijlicht, reflectie)

• Hoeveelheid licht (bv. clair-obscur, overbelichting)

• Soorten licht (bv. direct licht, indirect licht)

KLEUR De uiterlijke kleur van materie.

Kleursoort

• Kleurencirkel (Itten)

• Drie primaire kleuren: geel, rood, blauw

• Drie secundaire: oranje (geel+rood), paars (rood+blauw), groen (geel+blauw)

• Zes tertiaire kleuren: geeloranje, roodoranje, roodpaars, blauwpaars, blauwgroen, geelgroen

Contrasten

Warm-koud, licht-donker, complementaire kleuren (liggen tegenover elkaar in de kleurencirkel)

KleurverzadigingZuivere kleuren bevatten slechts één of twee hoofdkleuren. De kleuren in de kleurencirkel zijn allemaal zuivere kleuren. Verzadigde kleuren bestaan uit zuivere kleuren die werden gemengd met zwart of wit (bv. pastelkleuren).

Kleurtonen of tintenbv. Verschillende tinten geel

Aantal kleurenMonochroom (één kleur), polychroom (meerdere kleuren)

TEXTUUR Het zichtbare en voelbare van het oppervlak (glad, harig, stekelig ...) Soms wordt de textuur gesuggereerd (bv. zachte wollen trui op een schilderij).

COMPOSITIE De ordening van onderdelen tot een geheel, zowel in het vlak als in de ruimte.

CompositievormenCentraal, symmetrisch, diagonaal, over-all, piramidaal, horizontaal ...

Vormgevingsprincipes Beweging, herhaling, contrast, ritme, evenwicht, focus ...

Patroon Een of meerdere vormen worden op een regelmatige manier herhaald.

Vlakke techniekenTekenen, schilderen, etsen, drukken, kleuren ... Ruimtelijke technieken Boetseren, gieten, construeren, lassen, beeldhouwen ...

3 MATERIALEN

Eigenschappen van het materiaal Gewicht, doorlatendheid, formaat, plasticiteit ...

Soorten materialen • Plastische materialen (klei, gips ...)

• Teken- en schildermaterialen (verf, stift, potlood, inkt ...)

• Digitale materialen (foto, video en geluidsfragmenten ...)

• Recuperatiematerialen (oud ijzer, fruitkist, kapotte stoel …)

• Natuurlijke materialen (stokken, mos, bloemen ...)

• Kunststoffen (isomo, polyester ...)

Verbindingen Touw, elastiek, ijzerdraad, lijmen, soldeer ...

Dragers Papier, karton, doek, glas, plank, scherm ...

STAP 2 Welke vormtaal gebruiken choreografen?

Dansen is bewust bewegen met het lichaam. Muziek, al dan niet instrumentaal, is een bepalende factor in de uitvoering van de dans. De vormtaal van dans geeft betekenis aan het verhaal. De choreograaf bepaalt de beweging, de danser voert de bewegingen uit. Hierbij worden de bouwstenen van dans bewust aangebracht: ruimte, tijd, kracht, vorm, structuur en relatie.

In deze stap krijg je een introductie op de bouwstenen van dans.

Good to know

(Klassiek) ballet versus moderne dans

Académie Royale de Danse Lodewijk XIV richtte in1661 de Académie Royale de Danse op, de eerste dansacademie in Europa. Hij huurde dertien dansmeesters in en gaf hen de opdracht om het ballet als dansvorm te perfectioneren. De eerste hofballetten ontstonden door de standaardisering van de danstechnieken. De voorstellingen vonden niet langer plaats in het paleis, maar in Ballet de Théâtre, later de Opéra de Paris. Ze trokken volle zalen. Vanaf dat moment waren ballet en later ook vaudeville, de prominente dansvormen die het grote publiek vermaakten.

Moderne dans

Begin 20e eeuw rebelleerden Amerikaanse dansers en choreografen tegen dit academisme. Ze willen organischer dansen en zich ontdoen van het spannende korset en de pijnlijke pointes. Binnen dat verzet, dat vooral uit vrouwelijke dansers bestaat, ontstaat de moderne dans zoals we die tot op vandaag kennen. De dansers en choreografen willen gezien worden als echte kunstenaars en niet enkel als vertier. Pioniers van de moderne dans zijn Loie Fuller (1862-1928), Isadora Duncan (1877-1927), Ruth St. Denis (18791958) en Ted Shawn (1891-1972).

Loie

in Serpentine dance costume (Reproduced from Birds of Paradise: Costume as Cinematic Spectacle, 1898)

Hieruit ontstaan ook nog dansstijlen zoals expressionistische dans met dansers zoals Mary Wigman (18861973), jazzdans met danser Benjamin Feliksdal (1940), internationale dans (folkloredans), musicaldans, danstrends (hiphop/breakdance/electric boogie).

Hedendaagse dans

Bij hedendaagse dans worden experimenteel-conceptuele bewegingen onderzocht. Ze tasten daarbij de grenzen van dans en verschillende dansstijlen aan. Mengvormen van deze dansstijlen worden toegepast door hedendaagse choreografen zoals Maurice Béjart (1927-2007), Wim Vandekeybus (1963), Anne Teresa De Keersmaeker (1960), Sidi Larbi Cherkaoui (1976), Alexander Vantournhout (1989) …

Ruimte

1 Elke beweging maakt gebruik van ruimte. In de dans Una pieza van de Duitse choreografe Pina Bausch (1940-2009) maken de dansers gebruik van verschillende ruimtelagen. Ze bewegen hoog en laag en op verschillende niveaus daartussen.

a In Violin Phase danst Anne Teresa De Keersmaeker volgens een patroon. Ze volgt steeds verschillende lijnen en maakt zo een vloerpatroon zoals je kunt zien in de video.

©VANIN

Fuller

Isadora Duncan (Arnold Genthe, 1915)

Ruth St. Denis en Ted Shawn (Hulton Archive, 1904)

Mary Wigman (Hugo Erfurth, 1928)

Tijd

b Benoem de vorm die je in de still uit Lamentation van Martha Graham (1894-1991) herkent.

c Dansers kunnen zich bij het dansen in verschillende richtingen en vormen bewegen. Zoek online een filmfragment op van Martha Graham in Lamentation. Wat zijn de richtingen waarin zij zich beweegt?

2 Er zijn vier danselementen voor de bouwsteen tijd. De afwisseling van die danselementen bepaalt het karakter van de dans. Bij tijdsduur gaat het over korte en plotse bewegingen versus lange en aangehouden bewegingen. Het tempo is het snel of traag uitvoeren van de dans. Het ritme accentueert bewegingen in een dansdeel door bewegingen korter of langer te laten duren en kan als een accent in een overgang zitten. De maat kun je vaststellen wanneer een reeks bewegingen even lang duurt.

a Wim Vanlessen (1975) danste 25 jaar bij het Ballet van Vlaanderen. In 2019 danst hij de Bolero in zijn allerlaatste voorstelling als principal dancer. De Bolero (1928) is als orkestwerk van Maurice Ravel (1875-1937) zo bekend geworden dat we bijna zouden vergeten dat het werk als balletmuziek is bedoeld. Ravel kiest voor een traditionele Spaanse dansvorm in een langzame driekwartsmaat. Hij transformeert die maat tot een lang crescendo op basis van een oriëntaals thema. In een half verlichte Spaanse herberg klimt een meisje op een grote tafel die midden in het café staat. Aangemoedigd door de mannen danst ze de Bolero die haar ten slotte in extase brengt. Het stuk bevat maar twee thema’s die almaar herhaald worden en waaraan telkens nieuwe instrumenten worden toegevoegd.

Bekijk het fragment waarin Wim Vanlessen (en niet een vrouw) de Bolero danst. Hoe wordt de spanning opgebouwd?

Bolero (Wim Vanlessen, 2019)

Martha Graham in Lamentation (Herta Moselsio, 1930) ©VANIN

Kracht

3 Through the Grapevine (2022) is een pas de deux tussen performers Alexander Vantournhout en Axel Guérin. Als virtuoze acrobaten spelen ze met proportie en fysieke kracht. Ze dagen elkaar uit en helpen elkaar, ze leiden afwisselend de dans. De choreografie speelt met verschillen in proportie en kracht. Naar welke onderdelen van kracht zoeken de performers in deze dans?

4 Hieronder zie je een still uit een van de meest iconische dansfilms.

a Welke krachtige danstechniek voert acteur Patrick Swayze uit?

b Over welke film gaat het hier? Wat maakt dit fragment volgens jou zo iconisch?

5 Zoek online de kortfilm Weightless van Erika Janunger op. De film gaat over twee vrouwen die in een kamer spelen met zwaartekracht en gewichtloosheid. Hoe brengen ze dat volgens jou in beeld zonder gebruik te maken van de werkelijke zwaartekracht?

©VANIN

Through the Grapevine (2022)

De Israëlische choreograaf Ohad Naharin (1952) gaat in zijn werk Decadance op zoek naar de balans tussen zwaartekracht en gewichtloosheid. De danser heeft hier verschillende opties. Zo kan hij zich ‘passief’ overgeven aan zijn gewicht en zich laten ‘vallen’. Hij kan zijn lichaam ook ‘actief’ inzetten door gebruik te maken van zijn spierspanning bij een sprong of bij actieve beweging zoals duwen, slaan, stoten … of ook bewust gaan verslappen. Zoek online een fragment op uit de voorstelling, en volg één danser. Omschrijf voor die danser een beweging waarbij je een duidelijk voorbeeld ziet van de krachtelementen spanning en gewicht.

a Momentopname spanning:

b Momentopname gewicht:

VIP

Isadora Duncan (1877-1927) was een Amerikaanse danseres die vooral in Europa werkte. Ze was met haar expressieve manier van dansen, op blote voeten en zonder korset, een wegbereider voor de moderne dans en ook voor de vrouwenemancipatie. Ze liet zich onder andere inspireren door kunst uit de Griekse oudheid.

Duncan koos bij haar vernieuwende dans voor klassieke muziek. Ze benaderde de muziek echter niet op een strikte maatgevende manier, maar als de impuls voor haar gevoelsexpressie. Ze wilde, zoals ze het zelf verwoordde: ‘De natuurlijk-mooie beweging van het menselijke lichaam terugvinden.’ Haar techniek was niet ingewikkeld. Ze gebruikte natuurlijke bewegingen als huppelen en springen, gecombineerd met vloeiende armbewegingen.

VIP

Anne Teresa De Keersmaeker (1960) is een belangrijke naam in de Belgische en internationale hedendaagse dansscène. Ze kreeg begin jaren 1980 bekendheid met haar vernieuwende opvatting over de intense relatie tussen dans en muziek. Na het grote succes van haar voorstelling Fase (1982) waarin ze een verfrissende visie op de relatie tussen dans en muziek bracht, richtte zij haar eigen gezelschap, Rosas, op.

Haar volledige oeuvre is vervlochten met een bijna radicaal gebruik van muziek (klassiek, modern, jazz, wereldmuziek, folkmuziek) als basis van haar choreografieën die energiek, streng, vaak minimalistisch maar altijd erg emotioneel zijn.

Haar dans ontplooit zich op geometrische vormen (cirkels, korte spiralen, perfecte diagonalen) en uitgepuurde klanken die volledig in harmonie zijn.

De choreografie Rosas danst Rosas uit 1983 is vandaag een ijkpunt in de geschiedenis van de postmoderne dans. Abstracte bewegingen vormen de basis van een choreografische structuur waarin herhaling de hoofdrol speelt. De heftigheid van die bewegingen wordt gecounterd door kleine dagelijkse gebaren.

Structuur

8 Bekijk het fragment waarin Anne Teresa De Keersmaeker uitlegt wat de frasering is van het tweede deel van Rosas danst Rosas. Een dansfrase is een opeenvolging van bewegingen die op verschillende momenten in een voorstelling kunnen voorkomen. De originele voorstelling duurt 1 uur en 40 minuten en is opgebouwd uit een openingsscène, vier hoofdstukken en een eindscène. De vier hoofdstukken vertrekken elk vanuit een heldere positie van de dansers en worden elk in een andere ruimtelaag gedanst. In het eerste deel bewegen de dansers terwijl ze heel de tijd op de grond liggen. In het tweede deel zitten ze op een stoel. In het derde deel staan ze op een lijn. En ten slotte bewegen ze door de hele ruimte. Hoeveel bewegingen bespreekt Anne Teresa De Keersmaeker in het fragment?

Relatie

9 De bouwsteen relatie bekijkt de manier waarop dansers samen bewegen. Dat kan synchroon zijn, in contrast, in groep, als een vraag en antwoord, leidend of volgend.

a Benoem de bewegingsrelatie die je ziet in het fi lmfragment uit de voorstelling Sutra van Sidi Larbi Cherkaoui (1976).

b Welke relatie heeft de jonge monnik tegenover de groep volwassen dansers?

Sutra (Sidi Larbi Cherkaoui, 2008)

RUIMTE Elke beweging maakt gebruik van ruimte.

Richtingen Voorwaarts, achterwaarts, links, rechts … De richting kan vast of vloeiend zijn.

Patronen Alle richtingen samen vormen een patroon. Je beschrijft patronen in de ruimte met je hele lichaam of met een onderdeel ervan.

Ruimtelagen Boven (springen, armen in de lucht), midden (op een stoel zitten, door de knieën buigen), onder (rollen, liggen).

TIJD Elke beweging heeft een bepaalde tijd.

Tijdsduur Kort, lang, snel, traag, versnellend, vertragend, in slow motion …

Tempo Snel-langzaam, vertragen-versnellen, kort en plots, lang en aangehouden, in een freeze (bevroren) …

Ritme Een aaneenschakeling van lange en korte bewegingstijden: opzwepend, (on)regelmatig ...

Maat Wanneer een reeks bewegingen even lang duurt, spreken we van een maat, bijvoorbeeld een vierkwartsmaat (bv. foxtrot, chacha, rumba) of een driekwartsmaat (bv. wals, mazurka, Jan Pierewiet).

KRACHT Iedere beweging heeft een bepaalde kracht, de intensiteit van de bewegingen.

Spierspanning Spanning-ontspanning

Gewicht Gewicht en evenwicht, zwaar of licht bewegen

Energie Een energieke of zwakke beweging, een sterke of lichte aanzet VORM De houdingen en grootte van bewegingen van het lichaam, de vormen die je met je lichaam maakt. Er is een enorme variatie aan vormen die je kunt aannemen met je lichaam: open, gesloten, hoekig, rond, gedrongen, langgerekt … Lichaamshouding, vormcontrasten, grootte

STRUCTUUR De opbouw van de danscompositie. Frasering, dansmotief, volgorde

Frasering De volgorde van een reeks bewegingen (al dan niet op muziek).

RELATIE Het samen dansen met andere dansers. De manier waarop je samen beweegt (groepering, synchroon bewegen, contrast) of inspeelt op elkaars bewegingen (bv. vraag en antwoord, leiden en volgen).

2 TECHNIEKEN

Choreografie Aan de hand van een verhaal, improvisatie, dansstructuur of partituur.

Coördinatie en lichaamsbesef

Bewegen met de verschillende gewrichten, bewegen vanuit verschillende lichaamsdelen, isolaties (lichaamsdelen individueel bewegen), roteren (draaien met lichaamsdelen), spotting (in een draai één focuspunt kiezen en daar zo snel mogelijk naar terugkeren) ...

3 MATERIALEN

Basisinstrument Het lichaam

Ondersteunende materialen

• Met of zonder muziek

• Materiaal om mee te dansen (stoelen, doeken, stokken ...)

• Presentatiemateriaal (licht, podium, balletvloer, houten dansvloer ...)

• Choreografische ondersteuning aan de hand van danspartituren (visuele weergave van de beweging, bv. bij tango, rumba)

Locatie Buiten (straat, plein) of binnen (danszaal, concertzaal)

Drama is afgeleid van het Grieks en het betekent handelen, doen, bezig zijn met. Drama is een kunstvorm waarbij vormgegeven wordt aan de verbeelding in een verzonnen werkelijkheid voor één of meer toeschouwers. Drama behandelt doorgaans een emotioneel thema, waardoor de toeschouwer zich in de personages kan inleven en zich met hen kan identificeren. Theater en literatuur (woord) zijn kunstvormen die onder drama vallen.

De bouwstenen van drama zijn ruimte, tijd, rol, handeling en taal, structuur en samenspel. In deze stap krijg je een introductie op de bouwstenen van het domein drama.

De voorstelling Labyrint van FroeFroe en Theater Tieret (2013) is gebaseerd op de Griekse mythe van de Minotaurus, half mens, half stier. Vorig jaar maakte je kennis met de Minoïsche cultuur en met dit verhaal. De voorstelling van FroeFroe is een fantastische mix van poppenspel, dans, theater, licht, video en live muziek in een regie van Marc Maillard.

In deze stap oefen je op de bouwstenen van drama met behulp van deze voorstelling. Bekijk daarvoor eerst de trailer, en daarna de volledige voorstelling (75 minuten). Je vindt ze allebei bij het onlinelesmateriaal.

‘In Labyrint blijken de helden lege patsers en de monsters spijtige verliezers. FroeFroe en Tieret zuigen je hun drama binnen. Een pareltje.’ (Recensent Wouter Hillaert in De Standaard, 2013) )

STAP 3 Welke vormtaal gebruiken theatermakers?

Ruimte – Waar speelt het verhaal zich af?

1 Mythen vormen de basis van het geloof en het denken van de oude Grieken. Vaak wordt precies vermeld waar en wanneer het verhaal zich afspeelt. Ook het verhaal van de Minotaurus is een verhaal uit de Griekse mythologie en het kan dus exact geplaatst worden. Waar speelt het verhaal zich af?

2 Met eenvoudige bewegingen, handelingen of materialen kun je een bepaalde locatie uitbeelden.

a Hoe wordt in de voorstelling aan ruimtesuggestie gedaan in het paleis van koning Minos?

b Hoe wordt in de voorstelling aan ruimtesuggestie gedaan in het paleis van de Griekse koning Aegeus?

3 Ruimteverdeling heeft te maken met de plaats van de spelers tegenover elkaar.

a Bekijk de still (49:10) om het begrip ruimteverdeling beter te begrijpen. Wat gebeurt er precies in deze scène?

b Een bavetpop is een pop die je als een bavet rond je nek hangt. Wordt de bavetpop van Ariadne door één of door verschillende acteurs gespeeld (4:45)?

4 In een mise-en-scène bepaalt de regisseur waar de aandacht van het publiek naartoe moet gaan. Bepaalde handelingen, posities en verplaatsingen kunnen extra in de verf gezet worden door bewust de ruimte te gebruiken. Bekijk bijvoorbeeld de dialoog tussen prinses Ariadne en architect Icarus (36:43).

Tijd (timing, tijdsuggestie, werkelijke en verbeelde tijd) –Wanneer speelt het verhaal zich af en in welk tempo?

5 Het verhaal van de Minotaurus is gesitueerd in 3500 v.C., het begin van de Minoïsche cultuur. Hoe wordt de Minoïsche tijd gesuggereerd?

6 Kent dit stuk eenheid van tijd zoals Aristoteles het bedoelde?

Rol, inleving, transformatie, rolvastheid, focus, présence, oogcontact, innerlijk conflict, emotie – Wie zijn de personages in het stuk en wat is hun relatie?

7 Om een rol goed te kunnen spelen, moeten de auteurs zich goed inleven in de rol. Rolvastheid is extra moeilijk als dezelfde auteur verschillende rollen speelt.

a Minos is de koning van Kreta en de vader van Ariadne. Hij geeft Icarus de opdracht om een labyrint te bouwen waarin hij de Minotaurus kan opsluiten. Koning Minos wordt gespeeld door een pop die door drie poppenspelers tot leven wordt gebracht.

1→ Leuk is wanneer de pop in gesprek gaat met de poppenspelers. Geef een voorbeeld.

2→ Welke transformatie ondergaat koning Minos in het verhaal?

b Pasiphae is de vrouw van koning Minos en de moeder van de Minotaurus. Van haar horen we alleen de stem (van Ilse Uitterlinden). Wat gebeurt er met koningin Pasiphae?

c Minou is de Minotaurus. Het eerste beeld dat we in de voorstelling van Minou te zien krijgen is op een echografie. (4.07) Hoe transformeert Minou tot de Minotaurus, een schepsel met de kop en de staart van een stier maar het lichaam van een man?

d Ariadne is de prinses van Kreta. Toen haar moeder stierf, heeft ze beloofd goed voor Minou te zorgen. Ariadne wordt gespeeld door Nele Goossens (1977). De kleine Ariadne is een bavetpop. Met welk innerlijk conflict krijgt de opgroeiende Ariadne te maken?

e Benjamin Op de Beeck speelt Icarus en Theseus. Hij zorgt ook voor de stem en het poppenspel van koning Minos en voor de stem van de gouden zeestier. Wie is Icarus? Hoe evolueert dit personage?

f Wie is Theseus?

g De orakels weten alles. Het zijn personen of bemiddelaars die de toekomst voorspellen. Ze geven raad aan koning Minos en aan koning Aegeus. Hoe worden ze verbeeld?

h Hoe wordt het Griekse volk voorgesteld?

8 Welke emoties spelen er tussen Ariadne en Icarus?

9 Hoe verandert de présence van de Minotaurus?

10 Op welke rol focust FroeFroe de aandacht van het publiek in deze voorstelling? Verklaar.

Handeling en taal – Wat is de actie op de scène?

11 Op welke verschillende manieren brengt FroeFroe het verhaal van de Minotaurus in de voorstelling?

12 Icarus toont zijn droom om te vliegen aan Ariadne en verwijst in zijn theatertekst naar twee liedjes. Welke?

13 Icarus droomt ervan om in Venetië samen met Ariadne spaghetti te eten, wat een Lady en de Vagebondscène oplevert. De naam van Icarus verwijst naar de mythe van Daedalus en Icarus. Welke andere verwijzingen heb je nog gezien in de voorstelling?

14 Met welk attribuut wordt in de voorstelling het labyrint gemaakt?

Good to know

Daedalus en Icarus

In de Griekse mythologie is Icarus de zoon van architect en beeldhouwer Daedalus die het labyrint ontwierp waarin de Minotaurus leefde. Vader en zoon worden gevangen gehouden op Kreta door koning Minos en ze willen ontsnappen.

Daedalus bouwt een raamwerk van grote vleugels. Als de vleugels klaar zijn, bevestigt hij ze op zijn lichaam en op het lichaam van zijn zoon. Hij waarschuwt Icarus niet te dicht bij de zon te komen, want hij is bang dat de was waarmee de vleugels op het lichaam zijn bevestigd door de hitte van de zon zal smelten. Icarus wordt echter overmoedig en vliegt almaar hoger en hoger. Tot hij te dicht bij de zon komt en de angst van zijn vader terecht blijkt: de was smelt en Icarus stort neer in zee. Icarus is in de loop der tijd het symbool geworden voor de wens van de mens om te kunnen vliegen.

De klaagzang voor Icarus (Herbert James Draper, 1898) Op dit schilderij zie je de dode Icarus, omringd door treurende nimfen. De vleugels van Icarus zijn gebaseerd op het paradijsvogelpatroon.

Structuur – Hoe verloopt het verhaal?

15 Voor een goede structuur in het scenario moet je een duidelijk begin, midden en einde hebben. Het is belangrijk om je publiek mee te hebben in het verhaal.

a Meestal begint een scène met het voorstellen van de verschillende personages (expositie). FroeFroe laat het verhaal van de Minotaurus veel vroeger beginnen dan Ovidius. Waar begint het verhaal bij FroeFroe?

b De actie die het verhaal in gang zet is het motorisch moment. Wat is het motorisch moment in Labyrint?

c Hoe ontwikkelt het verhaal zich verder?

d Wanneer de Griekse koning Aegeus op zijn beurt het orakel raadpleegt komt het verhaal tot een climax. Wat besluit Koning Aegeus?

e In de resolutie komt het verhaal tot een ontknoping. Waarom is de slotscène dramatisch en schoon tegelijk?

Samenspel

16 Generositeit betekent kunnen verliezen. Synoniemen van generositeit zijn ridderlijkheid, grootmoedigheid of mildheid. Om het spannend te maken laat je een speler bijna ten onder gaan, zodat de toeschouwers benieuwd zijn naar de afloop. Wanneer komt generositeit voor in dit verhaal?

17

Omdat deze voorstelling figurentheater met poppen en mensen is, verloopt ook de interactie tussen de spelers heel anders. Tijdens een poppenspel brengt de speler leven in de pop. De techniek is om de poppen zo geloofwaardig mogelijk te laten bewegen en in dialoog te laten gaan met de acteurs. Welke andere interactie is er nog in deze voorstelling?

Vormkenmerken drama

1 BOUWSTENEN

RUIMTE Waar? Het gebruik van (speel)ruimte.

RuimtesuggestieDe ruimte waar het gebeuren zich afspeelt, kan worden gesuggereerd: • door het decor/decorelementen, • door bepaalde handelingen uit te voeren.

Ruimteverdeling De plaats die de acteurs innemen tegenover elkaar. Waar staan ze? (bv. dicht bij elkaar), Hoe verplaatsen ze zich ten opzichte van elkaar?

RuimtebewustzijnDe acteurs gaan bewust om met de (speel)ruimte. Ook de zichtbaarheid van het publiek speelt hierbij een belangrijke rol.

Mise-en-scèneKeuzes ten aanzien van het spel van de acteurs: plaatsing van de acteurs in het speelvlak, blikrichting, beweging van de personages ten opzichte van elkaar en ten opzichte van het speelvlak.

TIJD Wanneer? Het gebruik van tijd, tempo en timing.

Timing Verwijst naar het begin en einde van het spel en de handelingen die ertussen liggen.

Tijdsuggestie Het weergeven van de tijd, de periode waarin het gebeuren zich afspeelt, kan worden gesuggereerd (bv. een maan suggereert dat het midden in de nacht is).

Het gebruik van tijd, (speel)tempo, ritme, pauze en timing in het stuk zijn belangrijk.

Werkelijke en verbeelde tijd

De acteurs spelen met werkelijke en verbeelde tijd (verteltijd –vertelde tijd).

ROL Wie? De personages in het stuk.

Inleven Het zich kunnen verplaatsen in de (denk)wereld van een rol of situatie. Een personage heeft een binnenkant (karakter, motieven, emotie, geschiedenis, innerlijk conflict …) en een buitenkant (fysieke verschijning en keuze van bv. de stemkleur).

Transformatie

Lichaam en stem aanpassen aan het personage. Dat doet de acteur op verschillende manieren: door taalgebruik, stemgebruik, manier van bewegen en van stappen.

Rolvastheid De kenmerken van een personage volhouden. Dat wil niet zeggen dat er geen verrassingen van het personage of in de situatie kunnen voorkomen.

Présence Als je voor publiek speelt, moet je geloofwaardig zijn. Het publiek moet de illusie krijgen dat wat je speelt ook echt is.

HANDELING EN TAAL Wat? De acties die de personages uitvoeren en het gebruik van tekst. Attributen - woordkeuze - tekstinterpretatie

Attributen De handelingen zorgen ervoor dat het spel dynamisch wordt. De acteurs hanteren hierbij soms rekwisieten en attributen.

STRUCTUUR Hoe? Het verloop van het verhaal of de scène. Doorgaans wordt het verhalend karakter van het spel opgebouwd vanuit een herkenbaar stramien.

Expositie Beginsituatie, context van het verhaal en de personages.

Motorisch momentDe actie die het verhaal in gang zet.

Ontwikkeling Het verdere verloop van het verhaal met hoogtes en laagtes.

Climax Het hoogtepunt van het dramatisch conflict.

Resolutie De ontknoping van het verhaal.

SAMENSPEL

Verwijst naar de interactie tussen de spelers.

Aandacht gevenRuimte geven aan een andere speler. Als een ander personage naar je toekomt, moet je contact leggen door te kijken.

Interactie Kunnen inspelen op andere personages.

Contact maken Als je iets vertelt aan het publiek moet je oogcontact maken, betrokkenheid creëren.

2 TECHNIEKEN

Verbaal drama Voordragen, rollenspel, spelen met teksten, verteltheater, improvisatie, luisterspel, hoorspel, dialoog ...

Non-verbaal dramaTableau vivant, clownerie, performance, mime, pantomime ... Drama met materiaalFigurentheater, schimmenspel, maskerspel, poppenspel ...

3 MATERIALEN

Basisinstrumenten Acteurs zetten hun technische vaardigheden in. De basisinstrumenten zijn daarbij taal, lichaam en stem.

Taal Tekstzegging (articulatie, intonatie), tekst, woord, klank, spreektaal, schrijftaal ...

Lichaam Lichaamsbewustzijn en -controle , mimiek, gebaren, bewegingen, lichaamshouding, handelingen ...

Stem

Ondersteunende materialen

Stem- en ademhalingstechnieken, volume, accent, klankkleur, intonatie, timing.

Hulpmiddelen die de spelers ter beschikking hebben.

• Decor: plaats van de handeling, projecties ...

• Kostumering: stijl, sfeer, karakter, personage

• Grime/hairstyling: schmink, pruiken, littekens …

• Rekwisieten: een reeks van facultatieve hulpmiddelen zoals voorwerpen of meubilair die de speler ter beschikking heeft om zijn spel gestalte te geven en te ondersteunen.

• Attributen: rekwisiet dat specifiek hoort bij één personage

• Belichting

• Muziek (direct/indirect, sfeer, emotie)

• Geluid (effecten) en soundscapes, achtergrondgeluiden

Locatie/speelvlak

• Buiten of binnen

• Podium

• Theater ...

STAP 4 Welke vormtaal gebruiken cineasten?

Media combineert verschillende disciplines en bestaat uit een eindeloze variatie aan audiovisuele installaties, virtuele kunstwerken, multimedia performances … Mediakunst is even veranderlijk als de technologieën zelf: analoog, digitaal, hardware of software, algoritmes of robotica …

Mediakunstenaars verbinden daarbij ook artistiek onderzoek met de andere domeinen (beeld, dans, drama-muziek). De bouwstenen van media zijn kader, effect (licht en geluid) en ordening. In deze stap krijg je een introductie op die bouwstenen.

Kader

1 De wijze waarop je je omgeving waarneemt hangt af van het standpunt en de hoek die je als toeschouwer hebt ten opzichte van wat je ziet en wilt filmen.

Bij ooghoogteperspectief staat de camera op ooghoogte van het object of de persoon. Je kunt de persoon recht in zijn ogen kijken door dit shot. De persoon die gefilmd wordt, is niet heldhaftig, maar ook niet klein. Het is een standpunt dat veel minder een gevoel uitdrukt.

Bij vogelperspectief wordt er van boven gefilmd. Het betekent niet dat de camera beelden maakt vanuit de lucht. De camera is iets hoger geplaatst en kantelt naar het object toe. De beelden moeten dus niet noodzakelijk met een drone gemaakt zijn.

Bij kikvorsperspectief wordt de camera erg laag gezet en wordt de lens naar boven gericht. Daardoor wordt wat op de voorgrond staat heel groot en zichtbaar.

a Welk standpunt is het best geschikt?

1→ Bekijk de tekeningen en vul het juiste perspectief aan.

2→ Bekijk de foto’s, markeer het juiste standpunt en noteer wat vanuit dit standpunt kan worden weergegeven. Kies uit:

moed – grootsheid – vrijheid – onschuld – heldhaftigheid – neutraliteit – hulpeloosheid –kracht – zakelijkheid – de persoon is het belangrijkst – reuzen – landschappen

perspectief perspectief perspectief

Standpunt: normaal – hoog – laag

Standpunt: normaal – hoog – laag

Inglourious

Standpunt: normaal – hoog – laag

b Het leven van Truman Burbank (Jim Carrey) speelt zich af in een televisiestudio. Alles wat Truman zegt en doet wordt door camera’s vastgelegd en vierentwintig uur per dag uitgezonden. Alle mensen die hij ontmoet zijn acteurs die volgens een script van de regisseur gestuurd worden in hun omgang met Truman. Bekijk het fragment en merk hoe de verschillende camerastandpunten elkaar afwisselen.

Titanic (James Cameron, 1997) The Shawshank Redemption (Frank Darabont, 1994)

Bastards (Quentin Tarantino, 2008)

c Vanuit welk camerastandpunt zijn de afgebeelde stills uit de Truman Show (Peter Weir, 1998) genomen?

d Bekijk het filmfragment Surgical Hits uit The Needle van Otobong Nkanga (1974) uit 2003. Beantwoord de vragen. Maak hiervoor gebruik van het kenniskader op p. 134-135.

1→ Welk camerastandpunt is hier ingenomen?

2→ Wat lokt dat uit bij jou als toeschouwer?

3→ Welke invloed heeft de beeldcompositie op jouw waarneming?

4→ Markeer welke beeldgrootte hier is toegepast. Motiveer je keuze. close-up – medium shot – full shot

5→ Markeer de camerabeweging die je hier kunt herkennen. Motiveer je keuze.

fix – travel – panorama – zoom

Beeldeffect

2 Een bekende visuele beeldmanipulatie is de stop-motiontechniek. Die techniek werd al in de vroege film toegepast, bijvoorbeeld in 1925 in The lost world om dino’s tot leven te brengen. De techniek wordt vandaag minder gebruikt in films, tenzij voor special effects.

a Zoek op het internet op wat de stop-motiontechniek inhoudt.

b Ken je andere voorbeelden of heb je zelf al eens gebruikgemaakt van deze stop-motiontechniek? Hoe heb je die toegepast?

Good to know

Projectiemapping

In de wereld van de digitale media zijn er veel opties om tot beeldvorming te komen. Eén bepaalde techniek is projectiemapping. Hierbij wordt de projectie niet toegepast op een vlak 2D-scherm zoals in de klassieke cinema, maar op een 3D-object. De creatieve ondernemers Filip Sterckx en Antoon Verbeeck van Skullmapping uit Leuven zijn hierin extreem bedreven. Door een diepgaande artistieke kennis te gebruiken en die te combineren met de nieuwste technologie, vertelt Skullmapping verhalen met verbluffende, op maat gemaakte beelden. Voorbeelden van deze technologie zijn de clips van Selah Sue, Willow, My Orca en het Engeltje dat ontsnapt uit een schilderij van Rubens.

3 Bij visuele effecten worden beelden gemanipuleerd buiten de context waarin de opname is gemaakt. De werkelijkheid wordt aangepast en dankzij computertechnologie wordt bijvoorbeeld een lentelandschap met de computer bewerkt zodat het verandert in een winterlandschap. Je ziet het dus wel, maar eigenlijk is het er in werkelijkheid niet. Regisseur Stanley Kubrick (1928-1999) past in zijn SF-film 2001: A Space Odyssey (1977) baanbrekende visuele effecten toe, waaronder een draaiende filmset.

a Zoek op het internet de volgende visuele effecten uit de fi lm 2001:A Space Odyssey: slitscanfotografi e – frontprojectie – draaiende fi lmset. Noteer kort hoe deze visuele effecten tot stand komen.

1→ Slit-scanfotografi e: 2→ Frontprojectie: 3→ Draaiende fi lmset:

VIP

Regisseur Stanley Kubrick (1928-1999) heeft een unieke visuele filmstijl die ervoor zorgt dat zijn werk uitgesproken voor- en tegenstanders kent. In meer dan veertig jaar maakt hij slechts dertien films, stuk voor stuk innovatief en op hun eigen manier belangrijk.

Op het eerste gezicht kenmerkt Kubricks invloedrijke oeuvre zich vooral door variatie: van antioorlogsfilm Full Metal Jacket (1987) en het kostuumdrama Barry Lyndon (1975) tot de sciencefictionklassieker 2001: A Space Odyssey (1968) en de psychologische horrorfilm The Shining (1980). Kubrick was vooral geïnteresseerd in de schaduwzijde van de mens, wat resulteerde in duistere personages zoals bendeleider Alex in het controversiële A Clockwork Orange (1971).

Geluidseffect

4 Bekijk het fragment uit de komische film Monty Python and the holy grail (1975).

a Welk effect komt hier duidelijk aan bod?

b Welk geluid wordt hier geïmiteerd?

c Hoe imiteren de soldaten dat geluid?

5 Geluidseffecten spelen een belangrijke rol in de waarneming als toeschouwer. In de Griekse tragedies werden ze al toegepast om donder te imiteren. Om die geluidseffecten na te bootsen worden alle mogelijke objecten ingezet. Zo wordt bijvoorbeeld een stofzuiger gebruikt voor een opstijgend vliegtuig. Ga zelf op zoek naar drie voorbeelden van objecten die door de geluidenman (ook wel foley-man) gebruikt worden om geluidseffecten te maken.

Benoem je geluidseffect. Noteer hoe het gesimuleerd wordt. 1 2 3

Good to know

Wilhelmschreeuw

De Wilhelmschreeuw is een bekend geluidseffect. Het werd in 1951 opgenomen en het is de schreeuw van de Amerikaanse acteur Sheb Wooley. Die schreeuw verdween in het archief en werd herontdekt door de geluidstechnici van Star Wars, meer specifiek door Benn Burt. Hij zorgde ervoor dat de schreeuw een naam kreeg. De schreeuw verwijst naar de film The Charge on the Red River uit 1953, waarin soldaat Wilhelm het uitschreeuwt van pijn nadat zijn been door een pijl van een indiaan is doorboord. Daarna werd de schreeuw als een gag hergebruikt in vele andere films. Op het internet vind je een compilatie van de Wilhelmschreeuw.

Ordening

a Wat is het camerastandpunt?

b Wat is de focus, m.a.w. waar wordt de blik van de toeschouwer naartoe getrokken?

c Hoe verhoudt de camera zich tegenover het onderwerp?

d Welke geluiden hoor je?

e Hoe speelt de klanksterkte een rol in het verloop van het verhaal?

f Beschrijf de lagen die je ziet in het beeld.

g Op welke manier kan de locatie deel uitmaken van deze video?

6 Bekijk het videofragment Fire Woman van Bill Viola (1951) uit 2005. Beantwoord de vragen.

Stills uit Fire Woman (Bill Viola, 2005)

h Welke thema’s kun je hier zelf aan verbinden?

7 Bekijk een fragment uit de video Fire Angel, panel 3 from five Angels for the Millennium van Bill Viola uit 2001. Op welke manier heeft de volgorde een invloed op je waarneming als toeschouwer?

1 BOUWSTENEN

KADER

VIP Bill Viola (1951) is een pionier van de videokunst. Hij heeft het genre radicaal veranderd door zich heel vroeg toe te spitsen op de mogelijkheden van digitale technologie.

In de afgelopen decennia ontwikkelde hij een herkenbare stijl die gekenmerkt wordt door zijn bewondering voor de grote meesters van de oude schilderkunst. Zijn installaties dompelen de toeschouwer onder in een contemplatieve wereld doordrenkt van mystiek, waarin de menselijke figuur centraal staat.

De manier om iets in beeld te brengen, te regisseren.

Camerastandpunt De plaats waar de maker staat om iets in beeld te brengen, op welke hoogte de camera staat, nl. ooghoogteperspectief, vogelperspectief of kikvorsperspectief.

Kadrering

Beeldcompositie: De manier waarop diverse elementen in het beeld zich ten opzichte van elkaar verhouden, de compositie leidt de aandacht van de toeschouwer.

Beeldgrootte:

• Close-up: detail, van borsthoogte tot net boven het hoofd

• Medium shot: middelgroot, vanaf het middel

• Full shot: totaalbeeld, ten voeten uit

Camerabeweging

• Fix: de camera blijft ter plaatse.

• Travel: de camera verplaatst zich langs het onderwerp.

• Pan(orama): de camera staat op een vast punt en draait van links naar rechts.

• Zoom: de camera staat stil en brengt het beeld dichter (inzoomen) of verder (uitzoomen).

Vormkenmerken media

EFFECT

Een bewerking, een verandering uitvoeren in een fragment.

Visuele effectenVervorming, kleur, licht

GeluidseffectenVervorming, volume

ORDENING

Een volgorde bepalen voor stilstaande of bewegende beelden of geluiden.

Gelaagdheid Verschillende lagen/sporen in beeld en geluid

Ritme Traag, medium, snel …

Volgorde Hoe begint het, wat gebeurt erna ...?

2 TECHNIEKEN

Montage In (audiovisuele) media zitten beeldelementen (gebruik van de camera,beeldinvulling, montage) en geluidselementen (geluidsopnamen en mogelijkheden bij geluidsopnamen). Ze worden in een bepaalde volgorde achter elkaar geplaatst met een bepaald ritme.

1 Beeldelementen

Stilstaand beeld (foto), beeldreeks (strip), bewegend beeld (film of video), digitaal beeld (visuele beelden op een computer).

Montage Beeldelementen kunnen opgedeeld worden in drie groepen:

1→ Elementen die gebonden zijn aan het gebruik van de camera: afstand van de camera, camerastandpunt, kadrering, snelheid van de beelden, visuele kwaliteiten van het beeld, bewegingsmogelijkheden met de camera.

2→ Elementen die te maken hebben met beeldinvulling of miseen-scène: het licht: kleur en textuur van het beeld, intensiteit, grijswaarden, soorten kleuren, schaduw: eigen schaduw, slagschaduw, personages, verhaal, gebruik van kostumering, props en decorstukken.

3→ Elementen die bepaald worden door de montage: decoupage, parallelmontage, tijd en tijdsverloop.

2 Geluid

1→ Geluidsopname: stemmen, natuurlijke geluiden, geluidseffecten, muziek.

2→ Mogelijkheden bij de geluidsopname:

• Geluidsmontage loopt synchroon met het beeld.

• Zoals we beeld kunnen vervormen, kunnen we ook experimenteren met vervormingen van geluid.

Opname De technieken die gebruikt worden bij de opname van het beeld en van het geluid.

MATERIALEN

Microfoon, montageunit, smartphone, camera, fototoestel

Materialen kunnen digitaal of analoog zijn.

STAP 5 Welke vormtaal gebruiken muzikanten?

Muziek is er niet alleen om naar te kijken en naar te luisteren, je kunt er ook iets mee vertellen. Muziek is het bewust vormgeven van klank. In de vormgeving kiest de maker (componist) of de uitvoerder (muzikant) de manier waarop de expressie kan worden versterkt door bewust om te gaan met de muzikale bouwstenen: melodie, harmonie (samenklank), metrum (pulsatie, beat), ritme, tempo, timbre (klankkleur) en architectuur (vorm, structuur).

In deze stap krijg je een introductie op de bouwstenen van muziek.

1 Maak kennis met de vormkenmerken van het domein muziek aan de hand van een luisterfragment uit L’oiseau de feu van Igor Stravinsky (1882-1971).

a Lees de tekst over L’oiseau de feu, bekijk de bijbehorende illustraties en ontdek de inhoud van de compositie.

Tamara Karsavina et Michel Fokine (1910) Prins Ivan vangt de vuurvogel (Léon Bakst, 1915)

In 1910 kreeg de Russisch-Frans-Amerikaanse componist Igor Stravinsky (1882-1971) van de gerenommeerde choreograaf Sergei Diaghilev (1872-1929) de opdracht een ballet op het Russische sprookje De vuurvogel te componeren. Het bleek een buitengewoon succes en katapulteerde Stravinsky naar internationale faam.

Het sprookje vertelt het verhaal van prins Ivan. Hij gaat jagen in het bos en belandt in het magische rijk van de kwaadaardige Koschei de Onsterfelijke. Ivan achtervolgt en vangt de vuurvogel en staat op het punt haar te doden, maar besluit na een smeekbede van de vogel haar leven te sparen. Als dank biedt zij hem een betoverde veer aan, waarmee hij haar kan oproepen als hij haar dringend nodig heeft.

Prins Ivan komt in aanraking met dertien prinsessen die onder de betovering van Koschei gevangen worden gehouden. Hij wordt verliefd op de aanvoerster Tsarevna en hij besluit de prinsessen te bevrijden. Wanneer Koschei zijn monsters op Ivan afstuurt, roept Ivan de vuurvogel op. Zij komt tussenbeide en wiegt Koschei en zijn monsters in slaap. Ivan verwoest de ziel van Koschei en bevrijdt de prinsessen.

Zoals typisch is voor een ballet krijgen we ook hier een aaneenrijgen van verschillende taferelen: het ene lyrisch (romantisch-impressionistisch aandoend), het andere weelderig, motorisch. Een enorm ritmische vitaliteit zorgt voor de fysieke respons bij de toehoorder.

b Zoek op het internet een fragment uit de L’oiseau de feu Suite van 1919 en maak daarna oefening c.

Good to know Disney en de vuurvogel

Fantasia 2000 is de 38e lange tekenfilm van Disney. Het is een vervolg op de film Fantasia, uit 1940. In deze muziekfilm vormen levendige animatiebeelden de achtergrond voor klassieke composities.

Fladderende vlinders binden de strijd aan op de bekende noten van Beethovens Vijfde symfonie. Een school walvissen kiest het luchtruim tijdens Ottorino Respighi’s Pini di Roma en even later wordt op de klanken van Gershwins Rhapsody in Blue het leven in het New York van de jaren 1930 getoond. Vervolgens beleeft een tinnen soldaatje met slechts één been een bloedstollend avontuur op Sjostakovitsj’ Pianoconcert No. 2 en haalt een excentrieke flamingo stunts uit met een jojo gedurende de finale van Saint-Saëns’ Le Carnival des Animaux

Op het einde van de film hoor je ook een suite uit De vuurvogel van Stravinsky. Een fee ontwaakt uit haar winterslaap en tovert het bos helemaal groen. Wanneer ze een vulkaan binnendringt verstoort ze de kwade vuurvogel, die vervolgens het hele woud platbrandt. Een opmerkelijke verandering in muziekstijl ten opzichte van de vorige film is dat in meer dan de helft van de muziekstukken uit Fantasia 2000 de piano een prominente rol heeft. In de originele film kwamen geen pianostukken voor.

c

Hieronder vind je woordparen van tegengestelden voor deze muzikale bouwstenen: melodie, harmonie, metrum, ritme, tempo en dynamiek. De woordparen zijn uitgezet op een schaal van vijf. Kies bij het beluisteren van L’oiseau de feu uit elk woordpaar één woord dat de muziek volgens jou het beste typeert. Je kunt ook dieper te werk gaan en op de schaalverdeling aangeven of de muziek zich tussen die twee polen in bevindt, iets meer naar het ene of het andere neigt of duidelijk in één van de kampen thuishoort.

Melodie

Het verloop van de toonhoogtes vloeiend stokkend rond hoekig wijd eng opwaarts afwaarts

Melodie

Harmonie (samenklank)

Harmonie

De samenklank van verschillende tonen eenstemmig meerstemmig consonant dissonant

Metrum (pulsatie, beat)

Luistertip: slaag je erin met je voet de beat van begin tot eind mee te tikken?

Metrum De regelmatige afwisseling tussen zware en lichte tellen die zich vertaalt in pulsatie of beat regelmatig onregelmatig

Ritme

De duur van de tonen en de stiltes tussen de tonen geordend toevallig statisch dynamisch actief passief rustgevend ophitsend Tempo

Ritme

Tempo

De snelheid waarmee een muziekstuk uitgevoerd wordt vertragend ijlend traag snel stabiel wankel

Dynamiek

Dynamiek De klanksterkte van de tonen zacht sterk

Timbre (klankkleur)

d Elk instrument beschikt over een specifiek timbre; vandaar dat we verschillende instrumenten van elkaar kunnen onderscheiden zelfs wanneer ze exact dezelfde toonhoogte, toonduur of toonsterkte spelen. De zoete klank van een klarinet contrasteert bijvoorbeeld met de briljante klank van een trompet of de warme klank van een cello.

1→ Welke instrumenten herken je bij het beluisteren van L’oiseau de feu?

2→ Wanneer we klankkleur beschrijven, doen we dat niet aan de hand van optische kleuren als rood, blauw, geel. We gebruiken beschrijvende woorden als helder, zoet, fijn, scherp, donker Welke woorden zou jij gebruiken om de muziek van L’oiseau de feu te typeren?

Timbre helder donker warm koud kleurig vaal

Architectuur (vorm en structuur)

e Componisten bouwen aan de hand van de bovenstaande klankeigenschappen een vorm of structuur; een architectuur als het ware. Een dergelijke architecturale constructie kan op basis van verscheidene vormprincipes: herhaling, contrast en variatie.

Kun je tellen hoe vaak je het hoofdthema van L’oiseau de feu hoort terugkomen?

Waarderen en interpreteren

f Geef aan hoe je de uitvoering van L’oiseau de feu ervaren hebt.

Waarderen en interpreteren gewoon bijzonder vermaak kunst saai boeiend

VIP

Igor Stravinsky (1882-1971) was een Russische componist, pianist en dirigent. Hij componeerde in verschillende stijlen. Ook wat betreft harmonie en instrumentatie bleef hij innoveren en hij verkende enorme orkesten tot intieme bezettingen van kamermuziek. Zijn muziek is herkenbaar door de sterke maar onvoorspelbare ritmes en complexe samenklanken. Door zijn muzikale innovaties is Stravinsky een van de invloedrijkste componisten van de 20e eeuw.

Vanaf 1909 kreeg Stravinsky opdrachten van Serge Diaghilev, de impresario en leider van de Parijse balletgroep Ballets Russes. Met deze expressionistische werken, waaronder De vuurvogel en Le sacre du printemps, brak Stravinsky definitief door.

Sander De Keere van Klara: ‘Stravinsky was de Picasso van de klassieke muziek, met een hoekige kijk op de werkelijkheid. Wat toen als een schandaal aanvoelde, is nu aanvaard als het begin van het modernisme. En wat Taylor Swift nu doet met folkmuziek in haar album Folklore deed Stravinsky ook al honderd jaar geleden. Met oude volksmelodieën keerde hij terug naar zijn roots en vond hij zijn eigen muziektaal.’

Vormkenmerken van muziek 4.5

1 BOUWSTENEN

MELODIE

HARMONIE (samenklank)

METRUM

RITME

Het verloop van de toonhoogtes.

De samenklank van verschillende tonen. Het kan harmonieus klinken (consonant) of net niet (dissonant). De samenklank van drie of meer tonen die zodanig samenklinken dat ze een geheel vormen voor het muzikale oor noemen we een akkoord.

De regelmatige afwisseling tussen zware en lichte tellen die zich vertaalt in de pulsatie of beat.

De duur van de tonen en de stiltes tussen de tonen.

Ritme Een muzikaal patroon in de tijd, een afwisseling tussen korte en lange klanken eventueel afgewisseld met stilte (rust). Ritme wordt aangegeven met ritmische fi guren.

Articulatie

Het al dan niet verbinden van de verschillende ritmische fi guren aangegeven met legato (gebonden), staccato (kort en niet gebonden) ...

TEMPO

De snelheid waarmee een muziekstuk uitgevoerd wordt.

Tempo

De snelheid waarmee het muziekstuk is uitgevoerd. Het aantal beats per minuut (Bpm). Met een metronoom kun je het tempo aangeven.

Hiervoor gebruikt men Italiaanse begrippen zoals largo (langzaam/ breed), andante (rustig), moderato (matig), allegro (vlug, levendig), presto (zeer snel).

TempowisselingIn een muziekstuk kan het tempo wisselen: versnellen (accelerando) of vertragen (rallentando).

DYNAMIEK De klanksterkte van de tonen.

Dynamiek Het volume en de intensiteit van het muziekstuk. De dynamiek geeft de sfeer, spanning en emotie weer van het muziekstuk.

Klanksterkte Het volume wordt uitgedrukt in decibels. Italiaanse termen om klanksterkte uit te drukken zijn piano (stil), mezzo forte (halfluid) forte (luid). Veranderingen in klanksterkte is diminuendo (stiller spelen) of crescendo (luider spelen).

TIMBRE (klankkleur)

ARCHITECTUUR (vorm en structuur)

De typische klank van een stem of instrument. Je kunt spreken over klankkleur met begrippen zoals helder, vol, zwaar, dof, scherp, warm.

Componisten bouwen aan de hand van de bovenstaande klankeigenschappen een vorm of structuur; een architectuur als het ware. Een dergelijke architecturale constructie kan op basis van verscheidene vormprincipes: herhaling, contrast en variatie.

2 TECHNIEKEN

Vocaal Stem- en ademhalingstechnieken, zangtechnieken, houding, rap, zang Instrumentaal Speeltechnieken (afhankelijk van het instrument), strijken, tokkelen, slaan, blazen … Digitaal Samplen Corporaal/lichamelijk Body percussion

3 MATERIALEN

Lichaamseigen instrumenten

Stem, lichaam Ritmische muziekinstrumenten

Melodische muziekinstrumenten

Ondersteunend materiaal

Drum, djembe, cajon, conga’s, maracas, claves, koebel, agogo, woodblock, buistrommel, potten en pannen (voorwerpen) ...

Strijkers, houtblazers, koperblazers, piano, keyboard, harp, melodisch slagwerk ...

Opnameapparatuur, versterker, micro, metronoom, dempers, pupiter, partituren ...

Wat denk je nu over de breinbreker die we aan het begin van dit hoofdstuk formuleerden?

Forum

Na dit hoofdstuk ben je vertrouwd met de vormkenmerken van elk domein. We maken een oefening op de vormkenmerken van het domein muziek met een luisterfragment van de Schilderijententoonstelling van Modest Moessorgski (1839-1881).

De Russische componist Modest Moessorgski (1839-1881) bezocht in 1874 een herdenkingstentoonstelling van de pas overleden Russische kunstenaar Viktor Hartman (1839-1881). Moessorgski kwam op het idee de indrukken die de schilderijen van zijn vriend op hem maakten in muziek om te zetten. Het werd een rijk gevarieerd werk en een van de meest spraakmakende pianocomposities van de 19e eeuw.

De Schilderijententoonstelling begint met een wandeling, de Promenade genoemd. Tussen de meeste schilderijen keert het thema van de Promenade terug. De schilderijen zijn: 1 Gnomus. Een strompelende, mismaakte dwerg. 2 Het oude kasteel. Een troubadour zingt een treurig lied. 3 Tuileries. Spelende kinderen in een park in Parijs. 4 Bydlo. Het moeizaam voortsjokken van een Poolse ossenwagen. 5 Ballet van kuikens. Ballet van kuikentjes in hun eierschalen 6 Samuel Goldenberg. De rijke Samuel Goldenberg in discussie met een arme geloofsgenoot. 7 Limoges Markttafereel. 8 Catacomben. De koning van de dood. 9 Baba Yaga. Sprookjesheks in haar griezelige hut, plus een heksensabbat. 10 De grote poort van Kiev.

1 Kies een van de schilderijen.

a Geef op de schaal aan hoe je de bouwstenen het best kunt analyseren.

“Hoe analyseer je de vormgeving van beeld, dans, drama, media en muziek?”

Metrum (pulsatie, beat)

De regelmatige afwisseling tussen zware en lichte tellen die zich vertaalt in pulsatie of beat regelmatig onregelmatig

Ritme De duur van de tonen en de stiltes tussen de tonen geordend toevallig statisch dynamisch actief passief rustgevend ophitsend

Tempo De snelheid waarmee een muziekstuk uitgevoerd wordt vertragend ijlend traag snel stabiel wankel

Dynamiek De klanksterkte van de tonen zacht sterk

Timbre (klankkleur)Typeren van de muziek

helder donker warm koud kleurig vaal Architectuur (vorm en structuur)

b Kun je tellen hoe vaak je het hoofdthema hoort terugkomen?

Waarderen en interpreteren

c Geef aan hoe je de uitvoering ervaren hebt.

Waarderen en interpreteren gewoon bijzonder vermaak kunst saai boeiend

DE KUNSTENAAR KOEN VANMECHELEN

WAAROVER GAAT DIT HOOFDSTUK?

In dit hoofdstuk ontmoet je de internationaal gerenommeerde kunstenaar Koen Vanmechelen. Via zijn kunstwerken bekijk je hoe hij vanuit wetenschappelijke, sociale en cognitieve invalshoeken dialogeert met de wereld.

Daarnaast ontdek je hoe zijn jeugdherinneringen een rol spelen in zijn visie. Het sociale universum LABIOMISTA is de plek waar hij alles samenbrengt en uitbroedt, en waar hij, in dialoog met anderen, aan de boodschap voor de toekomst werkt.

WAT LEER IK IN DIT HOOFDSTUK?

Vink aan wat je in de loop van dit hoofdstuk hebt geleerd.

Ik beschrijf de inhoud, het verhaal, het thema, de boodschap of het concept van een kunstwerk aan de hand van verschillende bronmaterialen.

Ik vergelijk de inhoud, het verhaal, het thema, de boodschap of het concept van verschillende kunstwerken.

Ik leg verbanden tussen de inhoud, het thema, de boodschap of het concept van verschillende kunstwerken.

Ik toon aan dat mensen doorheen tijd en ruimte en in een bepaalde context anders naar kunst kijken.

Ik herken de dialoog over (culturele) diversiteit die de kunstenaar aangaat tegenover de maatschappij.

Ik toon aan hoe de kunstenaar in interactie gaat met kunsthistorische metaforen

Ik illustreer aan de hand van voorbeelden dat kunstwerken een filosofische functie kunnen hebben.

Ik illustreer aan de hand van voorbeelden dat kunstwerken een economische functie kunnen hebben.

Ik illustreer aan de hand van metaforen dat kunstwerken een narratieve functie kunnen hebben.

Ik illustreer hoe kunst beïnvloed wordt door persoonlijk referentiekader.

Ik herken hoe mensen in de loop der tijden anders naar kunst kijken afhankelijk van hun context.

Ik druk mijn waardering voor kunst en cultuur uit voor de samenleving.

Door analyse kom ik tot waarderen en interpreteren van kunst.

atelier – conceptueel kunstenaar – kosmopolitische renaissance – (culturele) diversiteit –domesticatie – filosofie – klinische wetenschap – metafoor – transformatie

BEGRIPPEN

INTRO

Het werk van Koen Vanmechelen confronteert je als toeschouwer met maatschappelijke thema’s. Hij houdt je een spiegel voor. Zijn werk laat je nadenken over je relatie met de natuur en jouw impact daarop. Wat is jouw rol in deze wereld?

In zijn werk tast Vanmechelen de grenzen af tussen kunst, wetenschap, filosofie, maatschappij en mensenrechten. Vanmechelen werkt met keramiek, glas, taxidermie … en drukt zich uit in sculpturen, installaties, schilderijen, fotografie … Maar de vraag is: wat maakt van Koen Vanmechelen een kunstenaar?

Wie is Koen Vanmechelen?

Koen Vanmechelen (1965) is een internationaal gerenommeerde conceptueel kunstenaar.

Zijn eerste kunstwerken zijn houten sculpturen die hij als jonge twintiger in elkaar knutselt. Een serie foto’s van die sculpturen vind je in de prentenboeken Juul en De Kooi die Vanmechelen samen met auteur Gregie De Maeyer (1951-1998) maakt. Vanmechelens werk is van in het begin controversieel en grensverleggend. In dit hoofdstuk kun je zien hoe bioculturele diversiteit van in het begin centraal staat in zijn werk. Rond dat thema werkt hij samen met wetenschappers uit verschillende disciplines. Die grensoverschrijdende projecten leveren hem in 2010 een eredoctoraat op van de Universiteit Hasselt en de Golden Nica Hybrid Art in 2013.

Koen Vanmechelen is vooral bekend van zijn Cosmopolitan Chicken Project (CCP). Een uniek artistiek project dat hij eind jaren 1990 lanceert. In dat project staat de kip centraal en meer bepaald het kruisen van nationale kippenrassen tot ‘kosmopolitische kippen’. In 2022 wordt de 27e generatie binnen het mondiale project geboren: de Mechelse Haughænsni met genen uit meer dan twintig landen. Het project zet Vanmechelen internationaal op de kaart in de kunstwereld en daarbuiten. De kern van het project is niet de kip, noch het ei, maar het kruisingsproces en de diversiteit die daaruit voortvloeit.

Dezelfde diversiteit kenmerkt ook de andere diersoorten, boerderijen, projecten en stichtingen die samen het werk van de kunstenaar uitmaken. Zijn kunst krijgt vorm in expressieve schilderijen en tekeningen, fotografie, performances, sculpturen, video, innovatieve 3D-technieken, glaswerk, (levende) installaties en in praktische interventies in gemeenschappen en wetenschap.

Midden in de maatschappij, tussen de mensen, wijzen zijn werken de weg naar nieuwe inzichten: een kosmopolitische renaissance, zoals Koen Vanmechelen het benoemt.

In dit hoofdstuk maak je nader kennis met deze Belgische kunstenaar die zijn atelier in LABIOMISTA in Genk heeft, die wereldwijd tentoonstelt én een zelfportret heeft in het Uffizi in Firenze.

Koen Vanmechelen bij zijn zelfportret in het Uffizi (Firenze, 2022)

BREINBREKER

In dit hoofdstuk zul je in drie stappen een antwoord formuleren op deze breinbreker: “Verandert de maatschappij de kunstenaar of is het omgekeerd?”

Forum

Wat zouden jouw drijfveren zijn om een kunstenaar te worden?

Stellingen

1De faam die ik kan verwerven.  

2Mijn passie voor kunst.  

3De status die ik kan verwerven als kunstenaar.  

4Mijn behoefte aan dialoog over de actualiteit.  

5 De financiële rijkdom die kunst mij brengt.  

6De erkenning die ik kan krijgen met mijn kunst.  

7De boodschap die ik aan de maatschappij wil overbrengen.  

8De zin om kennis door te geven.  

PARCOURS

STAP 1 Hoe zit wetenschap verweven in het werk van Vanmechelen?

Je kennismaking met Koen Vanmechelen begint in LABIOMISTA, een park van 24 hectaren dat gelegen is op de oude mijnsite en later Zoo van Zwartberg in het Limburgse Genk. Daar stelt Vanmechelen zijn werken tentoon tussen zijn dieren en daar heeft hij ook zijn atelier gevestigd, dat niet toegankelijk is voor de bezoekers van het park. Eigenlijk is LABIOMISTA zelf een groot, levend en dus evoluerend kunstwerk met als drijvende kracht het samenspel tussen kunst, natuur, beschaving, wetenschap …

The Ark is de toegangspoort tot het domein. De naam verwijst naar de Ark van Noah. De gerestaureerde directeurswoning is nu Villa OpUnDi, een huis van wetenschap en kennis. Het park is een openluchtexpositie met tal van levende kunstwerken en installaties. De dieren in het park spelen een essentiële rol in het werk van Vanmechelen. Naast zijn welbekende kippensoorten zie je er ook lama’s, emoes, dromedarissen, struisvogels, alpaca’s en nandoes. Hoe verder je het park ingaat, hoe minder gedomesticeerd en wilder de dieren zijn. Zo wil Vanmechelen je uitnodigen om vaste patronen te doorbreken en het vreemde toe te laten. Diep in het park ontmoet je de witte ooievaar en de Afrikaanse zwarte ooievaar.

Ook het atelier van Koen Vanmechelen, The Battery, is vooraan op de site gevestigd. Net als The Ark is het een ontwerp van de Zwitserse architect Mario Botta. Samen met Botta creëerde Vanmechelen ook een buitengewone volière (The Looking Glass) met fruit- en zaadeters uit zes continenten. Er is ook een enorme kooi met arenden, die vleeseters zijn. Tussen ‘prey’ en ‘predator’ bevindt zich The Battery, de studio van Vanmechelen die een metafoor is voor de mix van het leven. De twee kooien staan voor aantrekken en afstoten, met de mens ertussenin. De zwarte baksteen refereert aan de kleur van de grond in Genk en maakt het mijnverleden terug zichtbaar.

In The Battery broedt Vanmechelen samen met zijn team op alle lopende projecten, hier worden de grenzen tussen kunst, cultuur en natuur verkend en verlegd. Identiteit, fertiliteit en bioculturele diversiteit komen daarbij aan bod.

VIP

Mario Botta (1943) is een Zwitserse architect. Hij studeerde aan het Liceo Artistico in Milaan en het Istituto Universitario di Architettura in Venetië. Zijn ideeën zijn beïnvloed door Le Corbusier, Carlo Scarpa en Louis Kahn. Hij begon zijn eigen architectenbureau in 1970 in Lugano, Zwitserland. Samen met Aurelio Galfetti, Luigi Snozzi en Livio Vacchini maakt hij deel uit van de ‘Tessiner School’. Bron: Archipel

©VANIN

De toegangspoort alias The Ark (Mario Botta & Koen Vanmechelen, 2019)

Het atelier alias The Battery (Mario Botta & Koen Vanmechelen, 2018)

1 Zijn leven lang al is kunstenaar Vanmechelen gefascineerd door de kip en het ei. Van kleins af aan was hij in de weer met kooien en volières. Als vijfjarige jongen kreeg hij een broedkast of incubator in zijn kamer waarin hij bevruchte kippeneieren onder een stabiele temperatuur van 37,5 °C warm hield. 21 dagen later begon het ei langzaam maar zeker te barsten en vond de magie plaats. Zo begreep Vanmechelen dat de gedomesticeerde kip de kooi in zich draagt. Haar ei is haar gevangenis. Het doorbreken van de eierschaal door het kuiken symboliseert de bevrijding.

a Bekijk het filmfragment om inzicht te krijgen in de roeping van Vanmechelen als kunstenaar. Wat is de belangrijkste functie van kunst volgens Vanmechelen?

b Bekijk het filmfragment. Waarom werkt Vanmechelen met kippen?

Breaking the cage (Koen Vanmechelen, 2008)Incubator, glass egg, wood, perspex and steel

c Vanmechelen gelooft niet in monoculturen maar in gemixt leven. Waarom is dat voor hem essentieel?

d Wat is domesticatie en hoe wordt het toegepast op dieren?

e Bij domesticatie worden mens en dier afhankelijk van elkaar. Hoe zijn we als mens afhankelijk van de kip als voedselbron?

f De oerkip is de kip van waaruit de domesticatie begint. Welke kippensoort is volgens Vanmechelen de oerkip?

g Wat zijn de gevolgen van deze domesticatie? Benoem hoe de oerkip en de gedomesticeerde kip van elkaar verschillen.

h Bekijk het filmfragment om te weten te komen wat de zwarte ooievaar bijzonder maakt. Hoe onderscheidt hij zich van de witte ooievaar?

2 Het Cosmopolitan Chicken Project (CCP) van Koen Vanmechelen startte in 1999 met het kruisen van een Mechelse koekoek met een poulet de Bresse, de Franse trots. Kruisen is de basis van diversiteit. Uit het CCP blijkt dat elke kruising de weerbaarheid van de volgende generatie vergroot.

Mechelse koekoek en poulet de Bresse (Koen Vanmechelen, op de tentoonstelling The Cosmopolitan Chicken Project - Mechelse Orloff, 13th Generation, 3rd Moscow Biennale of contemporary art, Moscow (RU), 2009)

a Zoek op het internet informatie over het CCP. Bekijk de stamboom met alle gekruiste kippen. Hoe verschilt die stamboom met de stamboom die je maakt over je eigen afkomst?

b De Chinese zijdehoen weerspiegelt met zijn harige veren de majestueuze Chinese zijde. Waarom vinden de Fransen dat de poulet de Bresse een symbool is voor de Franse natie?

c

d Kijk naar de afbeelding hieronder. Zo tekent Vanmechelen een kip. Hoe teken jij jouw ideale kip?

Drawing, no title (Koen Vanmechelen, 2019)

Good to know Book of Genomes

Een bijzonder kunstwerk is het Book of Genomes, een ode aan de diversiteit. Het boek is zo groot en dik dat je het niet kunt vasthouden. Met behulp van een vergrootglas kun je de unieke code van letters en cijfers in dit statige boek lezen; samen vormen ze het DNA van de 20e generatie Cosmopolitan Chicken. Het boek straalt de sfeer uit van een oud manuscript.

Tijdens de lockdown van het jaar 2020 en ter ere van het 20-jarige jubileum van Vanmechelens Cosmopolitan Chicken Project startte de kunstenaar vanuit de MOUTH Foundation een internationaal project voor een nieuwe experimentele uitgave van het Book of Genomes: een handgeschreven lockdowneditie onder de projectnaam Love Letters waaraan iedereen kon meedoen. Als monniken zetten vrijwilligers zich in het ‘scriptorium’ om de unieke code in eigen handschrift over te schrijven. Opnieuw komt hierbij de diversiteit en eigenheid van elk individu naar boven drijven.

Waarin verschilt de Cosmopolitan chicken van dé kip volgens Vanmechelen?

In 2021 is Vanmechelen aanwezig op de biënnale van Jeruzalem met de installatie Crossquery. Centraal staat de Baladi, de Israëlische kip. De kip wordt onderdeel van het CCP omdat ze gekruist wordt met de Mechelse Hrvatica. Zo wordt tijdens de biënnale de 26e generatie van het CCP geboren. De nieuwe generatie draagt genen in zich van België, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten, Duitsland, Nederland, Mexico, Thailand, Brazilië, Turkije, Cuba, Italië, Rusland, China, Egypte, Senegal, Slovenië, Oostenrijk, Indonesië, Denemarken, Finland, Vaticaanstad, Chili, Kroatië en Israël. Niets is wat het lijkt. De kern van het project is niet de kip, noch het ei, maar het kruisen en de diversiteit die daaruit voortvloeit. De kosmopolitische kip houdt ons dan ook een spiegel voor.

a Waarom gaat het werk van Vanmechelen niet over kippen maar over kruisen?

b Waarom houdt de kosmopolitische kip de mensen een spiegel voor?

c Bekijk het filmfragment waarin Vanmechelen en Botta het concept van LABIOMISTA uitleggen. Hoe is ook hier sprake van kruisen?

4 De kip dient in het werk van Vanmechelen als spiegel en avatar van de mens. Hij hangt in het Uffizi het portret van de kip Vesta op in de zaal van Rubens en Rembrandt. Bekijk de afgebeelde portretten. Analyseer beide werken.

Links: Justus Suttermans, Ritratto di Leopoldo di Cosimo II de ' Medici fanciullo, Inv. 1890 n. 3660

Rechts: Vesta - Mechelse Cubalaya - 11th Generation of Cosmopolitan Chicken Project (Koen Vanmechelen, 2022)

a Beleven:

b Beschrijven en begrijpen:

c Analyse:

d Interpreteren en waarderen:

Good to know

Eet Koen Vanmechelen kip?

‘Ja, hoor. Maar niet mijn eigen kippen. De Bressekip en de Mechelse koekoek at ik met plezier, tot het moment dat ik ze gekruist heb. Op een bepaald moment ben ik mijn kippen weer gaan kruisen met de industriële kip in het Planetary Community Chicken Project. Die kip eet ik dan weer wel. Maar als ze mij op restaurant kip geven, weet ik het liefst waar die vandaan komt. Vanuit het idee: ik eet wat gezond is en wat ecologisch aanvaardbaar is.’

5 In 2008 brak een haan op een boerderij van Vanmechelen een spoor. Daardoor werd hij door de kippen verstoten en hij vereenzaamde. Na een gesprek met kaakchirurg Luc Vrielinck (die een specialist is in implantaten) besloot Vanmechelen de gekwetste haan een gouden spoor te geven. Na de ingreep liep de haan trots rond in het Leuvense Museum M, als onderdeel van een installatie.

Golden Spur (Koen Vanmechelen, 2010)

a Vanmechelen stelt dat bij een schilderij dat in een museum hangt niemand eraan twijfelt of het een kunstwerk is. Het feit dat voor hem de kosmopolitische kip een kunstwerk is, veroorzaakt een debat over wat een kunstwerk is. Wat denk jij?

b GAIA vond het dierenmishandeling en bracht Vanmechelen voor de rechtbank. De wet laat niet toe om protheses aan te brengen. De overheid wil zo misbruik en mishandeling van dieren tegengaan. De haan met de gouden spoor lokt een maatschappelijk debat uit over dieren en dierenwelzijn. Is kunst dan activistisch?

c Voor Vanmechelen is de haan met de gouden spoor een sleutelwerk in zijn oeuvre omdat er zoveel in samenkomt: natuur en cultuur, wetenschap en poëzie, diergedrag en mensgedrag, klinische kennis (om de gouden spoor aan te brengen) en kunstzinnige werkelijkheid. Kunst of wetenschap? Wat denken jullie?

d Waarvoor staat de ring rond de poot van de haan symbool?

6 Vorig jaar maakte je kennis met het werk I like America and America likes me van Joseph Beuys (19211986). Daar zag je in een videofragment dat Beuys zich vijf dagen opsluit met een coyote en hoe hij met minimale middelen, een vilten deken en een stok, één wordt met een op het eerste gezicht ontembaar dier. Beuys illustreert dat het heel goed mogelijk is om samen te leven met de natuur.

a Wordt de coyote volgens jou door Beuys gedomesticeerd (of is het omgekeerd?)

b Bekijk het filmpje en beantwoord de vragen.

1→ Waarom is het werk Evolution of a hybrid (2021) van Vanmechelen ook een clash tussen natuur en cultuur?

2→ Samen vormen de twee taferelen één geheel met een prangende vraag: wie jaagt op wie? Is het de mens die op de natuur jaagt, of omgekeerd?

3→ Op welke manier kun je een verband zien tussen het werk van Vanmechelen en het werk van Joseph Beuys?

VIP

Jean-Jacques Cassiman (1943-2022) is een Belgische onderzoeker en professor in de menselijke genetica die baanbrekend werk verrichtte op vlak van DNA-onderzoek. Hij leverde de wetenschappelijke achtergrond voor het artistieke kweekprogramma van Vanmechelen en vond het heel verrijkend: ‘Die mannen kunnen de grootste wetenschappelijke onzin uitkramen, maar het zijn tenminste originele ideeën.’

7 Bekijk het fimpje met de getuigenis van professor Cassiman. Waarin verschilt het werk van de kunstenaar van dat van de wetenschapper?

Vragen stellen is een kunst. Voor Vanmechelen zijn die vragen de bron van zijn kunst. De wetenschappelijke of filosofische vragen inspireren hem. Zijn groeiende collectie vogels en dieren dwingt hem telkens opnieuw na te denken over hoe die dieren een gezond en gelukkig leven kunnen leiden. Hoe leven ze in het wild? Wat is hun natuurlijke gedrag en hoe kan dat maximaal tot ontplooiing komen?

Dan komen ook de filosofische vragen. Waarom zet je iets dat je graag ziet in een kooi? Hoe ga je om met andere soorten? Wat zegt dat over de plaats van de mens in het geheel?

STAP 2 Hoe zit filosofie verweven in het werk van Vanmechelen?

1

De Kooi (1997) is een kinderboek van Gregie De Maeyer.

Koen Vanmechelen tekende de personages voor het boek en maakte op basis van zijn schetsen houten figuren die in het boek afgebeeld staan. Het verhaal gaat over Jan, die heel teleurgesteld en boos is als hij merkt dat zijn familie tegen hem heeft gelogen over de dood van zijn vogeltje. In zijn schuilhut maakt hij monsters om het verdriet te verwerken. De houten vogels zijn fascinerende symbolen voor de ‘monsters’ van woede en verdriet die Jan uit zijn hoofd laat ontsnappen. Tegelijk staan ze symbool voor de gekooide vogel. Is de vogel vrij nu hij dood is?

Bekijk de afbeelding van Goya en de schets voor het boek De kooi. Op welke manier kun je de houten sculpturen uit het boek De kooi vergelijken met de monsters van Goya en Goya zelf?

2 In 2022 wordt in een aflevering van Stukken Van Mensen een tekening verkocht van Koen Vanmechelen voor 25 000 euro. Dat is zeker geen verkeerd bedrag volgens de kunstenaar. Wel veel minder dan het portret van Marilyn Monroe dat voor 185 miljoen euro werd verkocht bij Christie’s (zie hoofdstuk 2 p. 38). Maar Vanmechelen is niet de man van de multiples. Een multiple is volgens Vanmechelen meer van hetzelfde, terwijl hij de man is van de diversiteit en de kip voor hem een metafoor van die diversiteit is.

a Hoe maakt Warhol zijn multiples?

b Wat is de filosofie van Andy Warhol?

De slaap van de rede brengt monsters voort (Francisco Goya, 1799)

Schets van één van de houten sculpturen uit De kooi (Koen Vanmechelen, 1997)

Campbell’s Soup Cans (Andy Warhol, 1964)

c Wat is een metafoor?

d Vanmechelen start een zoektocht naar een nieuwe visie over een andere tijd, voor een nieuwe generatie. Daarom is voor hem superdiversiteit weliswaar gigantisch complex, maar tegelijkertijd ook veel vruchtbaarder. Waarom is de kip voor Vanmechelen een metafoor voor zijn filosofie?

e Misschien vind je een opgezette kip geen kunst. Het is immers een taxidermist die de kip heeft opgezet en niet de kunstenaar. Of wordt de opgezette kip kunst omdat je de filosofische ideeën van de kunstenaar kent? Is Vanmechelen dan een conceptuele kunstenaar in de traditie van Duchamp?

3 Lees de tekst over het werk Pharmacy van Damien Hirst en beantwoord de vragen.

Het lijkt alsof je een witte steriele apotheek binnenstapt wanneer je het kunstwerk Pharmacy van Damien Hirst betreedt. Deze in situ nagebouwde apotheek bestaat uit kasten met glazen fronten. Oogverblindend wit is de apotheek, zoals je ze ook in een ziekenhuis of laboratorium ziet.

Hirst schikt de (lege) medicijndoosjes analoog aan de structuur van het menselijk lichaam. Zo tref je op de bovenste legplanken medicijnen voor het hoofd, centraal die voor de maag en onderaan die voor de voeten. Op de toog staan vier oriëntaals aandoende glazen objecten die aan platbodemkolven doen denken. Elke transparante kolf heeft zijn eigen artificiële kleur: fel rood, blauw, groen en geel. Ze staan symbool voor de vier elementen: aarde, lucht, vuur en water. Op de drie bureaus die achter de toog verscholen zitten, slingeren alledaagse objecten rond waardoor het lijkt of de apotheek net verlaten is. Centraal in de apotheek staan vier krukjes met daarop insectenlokkende vloeistof. Elk insect dat zich in de buurt van deze krukjes waagt wordt vernietigd door de elektrische insectenverdelger in het krukje.

a Hoe zou Guillaume Bijl een dergelijke installatie noemen? (zie hoofdstuk 2 p. 56)

Pharmacy (Damien Hirst, 1992)

b Hirst gebruikt verschillende metaforen in dit werk. De centrale metafoor zijn de schalen met honing en een tweede metafoor zijn de gerangschikte medicijnen. Kun je deze metaforen verklaren?

c Hoe verbindt Hirst in Pharmacy de medische wereld met de kunstwereld?

d Wat wil Hirst volgens jou met dit kunstwerk in vraag stellen? Welke spiegel wil hij je voorhouden?

e Op welke manier kun je een parallel trekken met het oeuvre van Koen Vanmechelen?

Good to know

Opioïdencrisis

Het werk Pharmacy van Damien Hirst voorspelde de drugscrisis die Amerika nu treft. Dokters werden misleid en patiënten geraakten verslaafd door het vertrouwen dat ze in de autoriteiten stellen. De crisis draait om OxyContin, een zware pijnstiller die door een agressieve marketingcampagne voor het minste pijntje werd voorgeschreven. De pijnstiller verwoestte het leven van miljoenen mensen die eraan verslaafd zijn geraakt en hun heil zelfs gingen zoeken in heroïne toen ze geen voorschrift voor OxyContin meer konden krijgen. Honderdduizenden mensen stierven als gevolg van hun verslaving aan de pijnstiller.

De familie Sackler, die achter het bedrijf Purdue Pharma zit, werd aangeklaagd vanuit verschillende hoeken. ‘Een kluwen van rechtszaken is het’, aldus correspondent Björn Soenens. Daar hoopt de familie van af te geraken en dus troffen ze een schikking. Niet iedereen kan zich daarin vinden, want sommige mensen vinden dat de familie achter de tralies hoort.

Deze epidemie kostte tussen 1999 en 2016 aan bijna een half miljoen Amerikanen het leven, nog eens miljoenen mensen leden en lijden onder hun verslaving. Bron: Radio 1

Purdue Pharma is producent van de pijnstiller OxyContin.

4 Guernica van Pablo Picasso is een belangrijk werk voor Vanmechelen. Het schilderij toont de slachtoffers van een luchtbombardement op 26 april 1937. Voor het eerst werden in een oorlog in Europa opzettelijk burgers gebombardeerd. Picasso begint al enkele dagen na het bombardement aan het schilderij en maakt het af in zes weken. De republikeinse regering hangt het schilderij in 1937 op in het Spaanse paviljoen van de wereldtentoonstelling in Parijs. In de daaropvolgende decennia reisde het werk over de hele wereld. Het werd twintig keer ingepakt en verhuisd. Pas na de dood van dictator Franco in 1975 mocht het werk voor het eerst getoond worden in Spanje (in 1981).

a Wat toont Guernica?

b Vanmechelen zag dit werk in het museum Prado in Madrid. Het maakte onmiddellijk indruk op hem door de energie die het uitstraalde. Zie je dat ook?

c Picasso bleef ondanks het dictatoriale regime van generaal Franco naar de nieuwe mens kijken. Dit werk brengt niet alleen de gevolgen van een terreurdaad, het brengt ook een toekomstbeeld. De mens en de kunstenaar reconstrueren zichzelf. Bekijk het werk aandachtig. Geef op het schilderij aan hoe Picasso hoop voor de toekomst tekent.

d Zie je waarom Vanmechelen Guernica met zijn eigen werk vergelijkt?

Guernica (Pablo Picasso, 1937)

STAP 3 Hoe zit kennis verweven in het werk van Vanmechelen?

In de 17e eeuw werden ‘constkamers’ tjokvol gezet met een ratjetoe aan schilderijen, beelden, wetenschappelijke instrumenten, naturalia en curiosa. We weten hoe deze kamers eruitzagen doordat verschillende 17e-eeuwse meesters zich specialiseerden in het weergeven van kunstkamers in schilderijen.

In hoofdstuk 3 maakte je kennis met de schilderijengalerij van Cornelis van der Geest geschilderd door Willem van Haecht.

Volgens Koen Vanmechelen komt kennis voort uit kunst. Die kennis moet je trachten te begrijpen om ze te kunnen doorgeven. Net zoals in de 16e eeuw zal de verbinding tussen vele vormen van kennis volgens Vanmechelen leiden tot vernieuwing, tot een ‘cosmopolitan renaissance’.

1 In 2022 stelt Vanmechelen op uitnodiging van directeur en curator Eike Schmidt dertig werken tentoon tussen de topstukken van het Uffizi-museum in Firenze. Vanmechelen gaat met de tentoonstelling Seduzione een conversatie aan met de grootmeesters (Raphael, Botticelli, Da Vinci) uit de kunstgeschiedenis met werken die voornamelijk een combinatie vormen van marmer en glas.

a Bekijk het filmpje. Waarom is Vanmechelen gefascineerd door de renaissance?

Good to know

Vitruviusman

Volgens Koen Vanmechelen tekende Leonardo Da Vinci de Vitruviusman, een mens gevangen in een kooi van cirkel en vierkant, in de matrix van de wiskunde. Vanmechelen ziet daarin de kooi waarin de mens is terechtgekomen door zichzelf te domesticeren. De mens wordt ingeperkt binnen de grenzen van onze waarnemingen en onze verbeelding.

Da Vinci zag in de wiskunde de taal van de wetenschap, die hij gebruikte in zijn ontwerpen van gebouwen, instrumenten en zelfs vliegmachines. Zo schilderde hij ook de Mona Lisa als een soort blauwdruk voor de vrouw, heel gewoon en tegelijk mysterieus, zoals de natuur zelf. Da Vinci wist nog niet van het bestaan van het DNA af. Anders had hij zeker begrepen dat het de taal van de biologie van het leven is. Dat is de taal die Vanmechelen gebruikt om het verhaal van de diversiteit te vertellen.

Uit This is not a Chicken, Koen Vanmechelen en Geerdt Magiels, Lannoo 2020

b In de gangen van het Uffizi plaatst Vanmechelen zijn beelden tussen de klassieke beeldhouwwerken. De keizers, filosofen, krijgers, helden en godheden van Vanmechelen krijgen op hun hoofd allemaal een gebarsten glazen ei waaruit hybride wezens voortkomen. Hoe interpreteer je deze hybride wezens?

Installation view of the Temptation series at the Uffizi (Koen Vanmechelen, 2022)

c Naast een gipsafgietsel van de Bambino con Gallo, van de 19e-eeuwse Florentijnse kunstenaar Adriano Cecioni plaatst Vanmechelen zijn Cosmopolitan Fossil. Geïnspireerd door Cecioni transformeert Vanmechelen de onschuldige kip uit het historische werk in een enorme leguaan die wordt gekenmerkt door verontrustende mutaties, nauwelijks tegengehouden door het kind dat hem in zijn handen houdt. Vanmechelen maakt deze tentoonstelling in volle covid-pandemie. Kun je vanuit dat oogpunt het beeld interpreteren?

Bambino con Gallo (Adriano Cecioni, 1868)

Cosmopolitan Fossil (Koen Vanmechelen, 2022)

d Naast het bekende (zelf)portret van Medusa van de Italiaanse schilder Caravaggio (1595-1596) plaats Vanmechelen twee hybride Medusa-beelden gemaakt van marmer en glas. Hun hoofden zijn bezaaid met slangen en de schedels zijn gemaakt van monsterlijke kippen met hun scherpe kaken wijd open. Omdat kippeneieren ook in de moderne geneeskunde gebruikt worden als basis voor medicijnen en vaccinaties is Medusa een metafoor voor het vermogen om zowel te doden als nieuw leven te geven.

Bekijk het filmpje. Hoewel Vanmechelen het over de kosmopolitische renaissance heeft, geniet hij er erg van dat zijn werken opgesteld staan naast de Medusa van de barokke kunstenaar Caravaggio. Waarom?

Good to know

Ubuntu

Ubuntu betekent: ik ben omdat jij bent. Dat idee heeft Vanmechelen vertaald in verschillende beelden en ook in het zelfportret dat nu deel uitmaakt van het Uffizi (zie p. 147). Ubuntu is een uitnodiging om het principe van deze Zuid-Afrikaanse filosofie te omarmen en herinnert je eraan dat ieder van ons verbonden is met een gemeenschap van andere mensen en met de natuur. Het werk in Firenze toont Vanmechelen in de gedaante van een sjamaan in een jas van kippenveren die de bezoeker door een glazen masker observeert. Door dat masker kun je jezelf niet verbergen en toon je dat je bent zoals de anderen. Daar gaat het voor Vanmechelen om: om de diversiteit te aanvaarden moet je aanvaarden dat de diversiteit al in jezelf zit. Dat jij ook een beetje bent zoals de ander.

©VANIN

Zwarte Medusa (Koen Vanmechelen, 2022) en Medusa (Caravaggio, 1598)

Wat denk je nu over de breinbreker die we aan het begin van dit hoofdstuk formuleerden?

“Verandert de maatschappij de kunstenaar of is het omgekeerd?”

Forum

Het levensmotto van Koen Vanmechelen is ubuntu. Deze Zuid-Afrikaanse spreuk wil zoveel zeggen als: ik ben omdat jij bent.

Wat drijft de kunstenaar Koen Vanmechelen?

Stellingen

1De faam die hij wil verwerven.  

2Zijn passie voor kunst.  

3De status die hij wil verwerven.  

4Zijn behoefte aan dialoog over de actualiteit.  

5 De financiële rijkdom die kunst hem brengt.  

6De erkenning die hij krijgt voor zijn werk.  

7De boodschap die hij aan de maatschappij wil overbrengen.  

8De zin om kennis door te geven.  

Verklaar je antwoord.

HOOFDSTUK

EEN DUIK IN HET VERLEDEN

EEN DUIK IN HET VERLEDEN

In dit hoofdstuk ga je chronologisch door de kunstgeschiedenis van de klassieke oudheid tot de barok. Kunstgeschiedenis is de wetenschappelijke discipline die de geschiedenis van de kunst onderzoekt en beschrijft.

Je maakt kennis met kunstuitingen uit de klassieke oudheid, middeleeuwen, renaissance en barok. Ze hebben elk een eigen kenmerkende stijl. Je bekijkt hoe die verschillende kunstuitingen hedendaagse kunstenaars inspireren. Je ontdekt ook hoe ze mee vorm gaven aan de periode uit de kunst- en cultuurgeschiedenis die erop aansluit: neoclassicisme, romantiek en realisme.

WAT LEER IK IN DIT HOOFDSTUK?

Ik situeer kunstuitingen uit de oudheid, de middeleeuwen, de renaissance en de barok in tijd en ruimte.

Ik analyseer de inhoud van een kunstuiting aan de hand van kenmerken.

Ik situeer kunstuitingen binnen een kunsthistorisch referentiekader.

Ik licht de inhoud van de kunstuitingen toe vanuit kunsthistorisch referentiekader.

Ik vergelijk de inhouden van kunstuitingen over de verschillende kunstvormen heen en in verschillende culturen.

Ik beschrijf de functie van een kunstuiting.

Ik analyseer kunstuitingen in de maatschappelijke, historische en geografische context.

Ik geef voorbeelden van hoe bepaalde kunstuitingen uit de oudheid, de middeleeuwen, de renaissance en de barok in verband gebracht kunnen worden met de hedendaagse samenleving.

Ik analyseer de materialen, bouwstenen en technieken binnen de kunst uit de oudheid, de middeleeuwen, de renaissance en de barok.

Ik leg in eigen woorden uit wat de verschillende stijlkenmerken zijn ten tijde van de oudheid, de middeleeuwen, de renaissance en de barok.

Ik analyseer de inhoud van kunstuitingen uit verschillende kunstvormen, periodes en samenlevingen om een kunsthistorisch referentiekader uit te bouwen.

BEGRIPPEN

inhoud – context – functie – materialen – bouwstenen – technieken – kunsthistorische periodes –fresco – kapiteel – zuil – triomfboog – monumentaal – olieverf – contrapost – atmosferisch perspectief

WAAROVER GAAT DIT HOOFDSTUK?

Vink aan wat je in de loop van dit hoofdstuk hebt geleerd.

INTRO

Al meer dan tweeduizend jaar is de invloed van de klassieke oudheid merkbaar en voelbaar in de literatuur, toneelkunst, beeldhouw-, bouw- en schilderkunst en in de manier waarop onze samenleving georganiseerd en bestuurd wordt.

De klassieke oudheid is een opstapje naar de romaanse en gotische kunst, maar ze slaat ook een brug naar de renaissance. Ontdek mee welke kunstuitingen er zijn en welke invloed ze hebben.

BREINBREKER

In dit hoofdstuk zul je in vijf stappen een antwoord formuleren op deze breinbreker:

“Hoe beïnvloeden oudheid, middeleeuwen, renaissance en barok hedendaagse kunstenaars?”

Forum

Hieronder staan vier beeldhouwwerken afgebeeld. Kun je elk beeld aan een stijlstroming toewijzen? Verklaar je keuze.

Griekse oudheid Romeinse oudheid gotiek renaissance barok

Griekse oudheid Romeinse oudheid gotiek renaissance barok

Griekse oudheid Romeinse oudheid gotiek renaissance barok

Griekse oudheid Romeinse oudheid gotiek renaissance barok

STAP 1

PARCOURS

Hoe beïnvloeden de Griekse en Romeinse kunst de hedendaagse kunst? Van Griekse vaas tot de markthal van Rotterdam

1 Waar situeert de Griekse en Romeinse kunst zich in tijd en ruimte? Gebruik de onderstaande tijdlijnen om de vragen te beantwoorden.

a Vorig jaar zag je hoe de Cycladische, Minoïsche en Myceense beschavingen voorafgaan aan de Griekse kunst. Hoe noem je die kunst?

b Vul de juiste data hieronder aan.

Griekse kunst Romeinse kunst

c

Lopen de periodes parallel of volgen ze elkaar chronologisch op?

Klassieke oudheid - situering in tijd en ruimte

In de kIassieke oudheid kunnen we twee chronologische, opeenvolgende periodes onderscheiden:

—Grieken (ca. 500 v.C.-27 v.C.)

—Romeinen (ca. 27 v.C.-450)

De kunst uit het oude Griekenland heeft tot op vandaag een grote invloed in verschillende culturen, zeker als we spreken over beeldhouwkunst en bouwkunst. Ook de kunst van het Romeinse Rijk werd vaak afgeleid uit Griekse modellen.

De Griekse kunst

2 Werken met modellen in een atelier is nieuw in de klassieke oudheid. Met die techniek kijken kunstenaars beter en ze gebruiken wat ze echt zien in plaats van wat ze in gedachten zien. Vergelijk het Egyptische dodenboek met de Griekse vaas die hieronder afgebeeld staat. Welke uiterlijke evolutie merk je op in de afgebeelde figuren?

Dodenboek van Hunefer (ca. 1275 v.C.)

Griekse vaas met Trojaanse oorlogscène. Neoptolemos doodt koning Priamos tijdens de plundering van Troje (ca. 500 v.C.)

Sophocles (496 v.C.-406 v.C.) is een van de grote Attische tragediedichters van wie toneelstukken bewaard zijn gebleven. Het grootste deel van zijn oeuvre kwam tot stand tijdens de Peloponnesische Oorlog. Zijn laatste werk Oedipus te Colonus werd pas na zijn dood opgevoerd. Het verhaal heeft een narratieve functie. Het vertelt namelijk meer over de cultuur en geschiedenis van de Griekse samenleving.

a Waarom gaat Oedipus naar Colonus?

b Wat kom je in het verhaal te weten over de religie van de oude Grieken?

c Wie is Antigone? Wat is haar rol in het verhaal Oedipus te Colonus?

d De Griekse filmmaker Loukia Alavanou (1979) nodigt het publiek uit om door tijd en ruimte te reizen met haar kunstproject Oedipus in Search of Colonus. Lees de tekst en beantwoord de vragen.

‘En in een andere aflevering van mijn leven, in een ander verhaal, zal mijn broer Polyniches gedood worden in Thebe. Ik ben het die zal vechten om zijn begrafenis veilig te stellen!’

Kunstenaar Loukia Alavanou reconstrueert een oud drama om hedendaagse gebeurtenissen weer te geven. Het middelpunt van haar tentoonstelling Oedipus op zoek naar Colonus, is een vijftien minuten durende VR-film die een bijna 2500 jaar oud drama van Sophocles naar het heden brengt.

Oedipus, die berucht is vanwege zijn afschuwelijke daden, wordt aan het einde van zijn leven uit Thebe verbannen en hij komt naar Colonus om te sterven. Voor het eerst in zijn tragische leven gaat hij tegen de wil van de goden in. Hoewel ze het hem verboden hadden kiest hij Colonus als zijn rustplaats, een heilige plaats die door de goden is ingewijd.

In de versie van Alavanou, die is gefilmd in een sloppenwijk die wordt bewoond door Roma, vertelt een koor buiten beeld het verhaal. Alle rollen worden gespeeld door Roma, amateuracteurs die door hun overdreven spel een grotesk karakter aan het verhaal geven. Hun grootste probleem is identiek aan dat van de bejaarde Oedipus. Net als hij strijden ook de Roma die tegenwoordig ten westen van Athene wonen, in een gebied niet ver van Colonus, tegen hun lot. Deze nomaden hebben vaak geen enkele vorm van staatsburgerschap en het wordt hen door de Griekse autoriteiten verhinderd om een begraafplaats in de buurt van hun laatste verblijfplaats te kiezen.

Bron: Loukia Alavanou

Still uit On The Way to Colonus (Loukia Alavanou, 2020)

e Wat is de functie van Alavanous’ werk? Duid aan. ontspannende functie decoratieve functie economische functie verbindende functie

f Waarom heb je die functie gekozen?

narratieve functie filosofische functie politieke functie

4 De bouwkunst stond in hoge mate in dienst van godenverering. Zo werd de Akropolis in Athene volgebouwd met tempels om de goden te danken voor hun overwinning op de Perzen.

a Het eerste gebouw dat je onder de loep neemt is het meest prominente gebouw op de heuvel van de Akropolis, namelijk het Parthenon, gewijd aan de godin Athena Parthenos. Het gebouw bestaat uit de volgende onderdelen: cella, naos of hoofdkamer (A) met het godenbeeld (B), het opisthodomos of achtervertrek (C ) en aan de voorkant een pronaos met zes zuilen (D). Duid de onderdelen met A, B, C en D aan op de plattegrond van het Parthenon.

b In de Griekse bouwkunst onderscheid je drie verschillende stijlen die je onder meer kunt herkennen aan hun kapiteel. Een kapiteel is de bekroning van een zuil. Bekijk de onderstaande tabel. Tot welke orde behoort het Parthenon?

Orde Kenmerken kapiteel Parthenon

1 Dorisch Een kaal en eenvoudig kapiteel.

2 Ionisch Twee grote krullen vormen het kapiteel.

3

Corinthisch Het kapiteel is versierd met acanthusbladeren.

c Het Erechtheion is genoemd naar koning Erechtheus. De tempel is een van de voornaamste heiligdommen van de Akropolis. Het Erechtheion is heel wat kleiner dan het Parthenon, maar moet op religieus vlak zeker niet onderdoen.

1→

Tot welke orde behoort het Erechtheion? Waaraan zie je dat?

2→ Wat valt je op aan de zuilen en kapitelen van een deel van het Erechtheion?

Good to know

Net zoals bij de Cycladische kunst uit Kunstbeschouwing 3 waren de beeldhouwwerken uit de archaïsche en klassieke periode oorspronkelijk in kleur. Ook werd er gewerkt met ingezette ogen (glas, kristal), lippen en nagels om een grotere levendigheid te geven aan de beelden.

5 Net zoals in de bouwkunst kun je ook in de beeldhouwkunst drie verschillende stijlen onderscheiden. Beantwoord voor elke stijl de onderstaande vragen.

Archaïsche stijl Klassieke stijlHellenistische stijl

Archaïsche Kouroi, Cléobis et Biton (ca. 580 v.C.)

Beeld van Venus (Milo, ca. 200 v.C.)

a Wat is de functie van de beeldhouwwerken?

b Welke materialen werden gebruikt?

c Wat kun je zeggen over het formaat van de beeldhouwwerken?

d Hoe is de persoon afgebeeld?

e Beschrijf de houding.

f Beschrijf de lichaamsbouw.

Laocoon en zijn zonen (marmeren kopie van een origineel uit 200 v.C.)

6

Lees het verhaal over Zeuxis en Parrhasius en beantwoord de onderstaande vragen.

Zeuxis en Parrhasius organiseerden een wedstrijd om te bepalen wie de grootste kunstenaar was. Zeuxis maakte een schilderij met druiven. Toen hij zijn werk onthulde, leken de druiven zo echt dat vogels naar beneden vlogen om ernaar te pikken.

Het schilderij van Parrhasius was verborgen achter een gordijn. Toen Zeuxis vroeg om het gordijn opzij te trekken, bleek het gordijn zelf een geschilderde illusie te zijn. Parrhasius won en Zeuxis zei: ‘Ik heb de vogels bedrogen, maar Parrhasius heeft Zeuxis bedrogen.’

a Uit schriftelijke bronnen blijkt dat de schilderkunst bij de Grieken erg belangrijk was. Helaas is er weinig overgeleverd van de Griekse schilderkunst. Wat leert dit verhaal je over de techniek en inhoud van de schilderkunst?

b Wat vertelt dit verhaal je over de kunstenaars?

7 De roodfigurige stijl is een van de belangrijkste vormen van beschildering van oud-Grieks aardewerk. De naam is afgeleid van de rode figuren die afgebeeld worden op een zwarte achtergrond. (De voorgaande zwartfigurige stijl kenmerkte zich door zwarte figuren op een rode achtergrond). De afbeeldingen op de vazen vertellen over het dagelijks leven, de iconografie en de mythologie van het oude Griekenland. Zo toont deze vaas hoe Prometheus het vuur van de goden naar de aarde brengt en de mensheid nieuwe kennis en mogelijkheden geeft.

a Waarom is Prometheus de grote weldoener van de mensheid?

Prometheus draagt het vuur

b Toch spreekt er uit de mythe van Prometheus ook een waarschuwing: de macht van de mens is niet zonder grenzen. Prometheus wordt ongenadig hard gestraft door de goden. Wat is zijn straf?

c Hoe wordt de mensheid door Zeus gestraft?

d Ook in de latere kunstgeschiedenis vinden we Prometheus terug. Jan Cossiers (1600-1671) schildert een barokke Prometheus. In de 17e eeuw wordt het verhaal van Prometheus vaak ook als allegorie gebruikt. Een trotse Prometheus met een vlam in zijn hand wordt zo het symbool van vooruitgang en wetenschap. Roger Hiorns (1975) laat in performances naakte jongemannen op grote motoren of bankjes zitten die in brand staan. De naakte lichamen voelen kwetsbaar aan. Het werk van Hiorns stelt de vraag of de snelle technologische vooruitgang van de 21e eeuw nog te rijmen valt met onze menselijke kwetsbaarheid. Analyseer de kunstwerken met behulp van het analyseschema.

©VANIN

Untitled

Hiorns,

In de Griekse kunst stond de verering van goden (mythologie) en sporters centraal. We vinden die thema’s terug in taferelen in tempels en in scènes op vaasschilderingen en beeldhouwwerken. Wanneer we spreken over een Attische dichter of tragedie, dan staat Attisch voor ‘uit Attica’. Dat is de provincie rond Athene, met Athene als centrum.

In de ontwikkeling van de Griekse bouwkunst onderscheiden we drie periodes:

—De Dorische orde vanaf 600 v.C. staat bekend om een kaal en eenvoudig kapiteel

—De Ionische orde vanaf 570 v.C. is te herkennen aan haar twee grote krullen die het kapiteel vormen.

—De Korinthische orde vanaf 420 v.C. heeft een kapiteel dat versierd is met acanthusbladeren.

Ook in de beeldhouwkunst onderscheiden we drie periodes:

—De archaïsche periode van ca. 650 tot 500 v.C. staat vooral bekend om de Kouroi-beelden.

—De klassieke periode van ca. 500 tot 323 v.C. wordt gekenmerkt door de contraposthouding waarbij het rechterbeen het volle gewicht draagt en het linkerbeen ontspannen is. De beelden zijn erg geïdealiseerd.

—De Hellenistische periode van 323 tot 27 v.C. bestaat uit beelden met veel expressie, beweging en spiergeweld. De figuren worden stilaan realistischer weergeven.

De Romeinse

kunst

8 Het Colosseum is een voorbeeld van een amfitheater waar gladiatoren vochten. Het Colosseum in Rome bevat een mix van Dorische (1), Ionische (2) en Corinthische (3) kapitelen. Zet het juiste nummer bij de verschillende kapitelen.

Is het vuur van Prometheus een symbool voor menselijke overmoed?

Klassieke oudheid - Griekse kunst

9

Als herinnering aan een militaire overwinning van een keizer bouwden de Romeinen monumentale triomfbogen versierd met taferelen in reliëfwerk die zijn daden weergeven. Op het Forum Romanum in Rome zie je nog steeds de triomfbogen ter ere van de keizers Constantijn, Titus en Septimius Severus staan.

a De Romeinse triomfbogen kennen navolging in hedendaagse vormgevingen. Welke beschrijving past bij welke afbeelding?

Triomfboog van Septimius Severus, Rome (203)

1

2

Deze ‘arc’ is opgetrokken voor de veldheer Napoleon nadat hij de slag om Austerlitz had gewonnen. De vormgeving is geïnspireerd op de triomfboog van keizer Severus. Hier is werkelijk bijna alles overgenomen. De grote boog met twee kleine bogen ernaast, de zuilen aan de voorkant, het reliëfwerk met data en inscripties. Bovenop een arc staat vaak een quadrigia, dat is ook hier het geval.

Een ontmoetingsplaats ontworpen door drie architecten: Winy Maas, Jacob van Rijs, Nathalie de Vries. Je kunt er eten, drinken en slapen. Wie tijdens het rondstruinen omhoog kijkt, ziet het kunstwerk Horn of plenty (Hoorn des overvloeds) van Arno Coenen en Iris Roskam. De ‘arc’ wordt door dit grootse kunstwerk ook wel de Nederlandse versie van de Sixtijnse Kapel genoemd.

Deze triomfboog werd gebouwd om het Koreaanse verzet tegen Japan tussen 1925 en 1945 te vieren. Op de zeventigste verjaardag van de Noord-Koreaanse dictator Kim II-Sung werd hij ingehuldigd. Het monument is zestig meter hoog en vijftig meter breed en is opgetrokken in wit graniet.

Deze ‘arc’ is ontworpen door architectenbureau Gensler in opdracht van het Dubai International Financial Centre. De poort van Gensler staat aan het einde van het financiële centrum en is duidelijk geïnspireerd op de oudheid.

Markthal, Rotterdam (2004) Int. fin. centrum, Dubai (2004)

Arc de Triomph, Place du Carroussel, Parijs (1806) Triomfboog van Kim II-Sung, Pyongyang (1982)

b Welke verbanden zie je tussen deze bouwwerken en die van de Romeinen? Welke gelijkenissen en verschillen merk je op? Wat concludeer je?

Gelijkenissen: Verschillen: Conclusie:

Good to know

Kurkmaquette Pantheon

Antonio Chichi (1743-1816) maakte een kurkmaquette van het Pantheon. In de 18e eeuw bracht een toerist met een groot vermogen de maquette mee als souvenir uit Rome. Later kocht de Gentse universiteit dit stuk uit de privécollectie van de familie Vilian XIIII. Zo kwam het terecht in de erfgoedcollectie van het GUM (Gents universiteitsmuseum). In 2020 werd het topstuk volledig gerestaureerd en opnieuw tentoongesteld.

10

De Romeinen streefden naar realistische beelden. Zo kregen deze beelden de gelaatskenmerken en de uitrusting van bekende keizers. Herken je hen? Zoek de keizers van het Romeinse Rijk op en combineer de bustes met de juiste naam. Kies uit:

keizer Vitellius – keizer Nero – keizer Trajanus – keizer Hadrianus –keizer Tiberius – keizer Titus – keizer Augustus

Kurkmaquette Pantheon Rome (Antonio Chichi, 18e eeuw)

Vanaf de vierde eeuw kwam mozaïekkunst voor op de muren en plafonds van basilieken. Voordien werd het bij de Romeinen voornamelijk gebruikt om de vloeren in de huizen van de rijken te versieren. In de vijfde eeuw werd Ravenna de hoofdstad van de mozaïek. Een bloeiperiode waarin de vroegchristelijke kerken rijkelijk versierd werden met mozaïeken brak aan.

a Je bevindt je in de basiliek van San Vitale in Ravenna. Lees de onderstaande tekst en vul de nummers aan bij de afbeeldingen.

De eerste christenen waren niet met velen. Vooral onder keizer Nero en keizer Diocletianus werden ze zwaar vervolgd. In 312 kwam er dankzij de keizers Constantijn en Licinius het Edict van Milaan waardoor de christenen in het openbaar hun godsdienst konden verkondigen. Daaruit groeide de behoefte aan kerkgebouwen en voorwerpen voor de eredienst.

De eerste kerken zijn afgeleid van de Romeinse basilica. De basiliek van San Vitale is zo’n vroegchristelijke kerk en ze staat op de Werelderfgoedlijst van Unesco. Ze is wereldberoemd door haar mozaïeken. Op die mozaïeken zie je Christus op bezoek bij de Byzantijnse keizer Justinianus en zijn vrouw Theodora. Het Byzantijnse rijk was een voortzetting van het Romeinse rijk, net zoals de Byzantijnse kunsten een voortzetting waren van de Romeinse kunsten.

Als je naar boven kijkt in San Vitale, zie je in het gewelf engelen die het Lam Gods omhooghouden in een medaillon (1). In de apsis, de halfronde ruimte waaronder het altaar staat, kun je een baardloze Christus waarnemen op een wereldbol tussen twee engelen (2). Links van de apsis draagt keizer Justinianus een schaal. Hij staat naast zijn hofdignitarissen en geestelijken (3). Rechts draagt Theodora een versierde vaas. Zij wordt omringd door patriciërs (4). De kunstenaar schonk veel aandacht aan de nauwkeurigheid van de portretten, voornamelijk bij dat van de keizer en zijn vrouw.

b Duid de nummers aan op de plattegrond van de basiliek.

De Romeinen waren geïnteresseerd in praktische architectuur. Ze ontwikkelden amfitheaters, thermen, aquaducten en basilica’s. De Romeinse architectuur was groot, praktisch en imposant en moest macht uitstralen. Romeinse bouwwerken werden vaak verfijnd met Griekse elementen. De rondboog is een belangrijk kenmerk dat terug te vinden is in de triomfboog. Triomfbogen werden gebouwd ter herdenking van een triomftocht of als ereboog voor een keizer. Keizers werden ook vereerd met bustes in marmer en brons. Daarbij was herkenbaarheid een troef. De Romeinen streefden namelijk naar realisme.

Afbeeldingen vind je in fresco’s of mozaïekkunst. Mozaïek werd eerst voornamelijk gebruikt als vloer in de huizen van rijke Romeinen. In de vroegchristelijke periode werden mozaïeken ook gebruikt om muren en plafonds van basilieken te versieren.

Klassieke oudheid - Romeinse kunst

Middeleeuwen - situering in tijd en ruimte

In de middeleeuwen (ca. 500-ca. 1500) kunnen we twee periodes onderscheiden:

—Romaanse kunst (1050-1200)

—Gotische kunst (1140-1500)

Nadat het christendom werd goedgekeurd als geloof gaat het erg snel. De steden groeiden en hadden elk een kerk nodig. Die kerken werden rijkelijk versierd met afbeeldingen om het verhaal van God te vertellen.

2 De opkomst van het christendom was in de middeleeuwen een grote bron van inspiratie. Dat is ook nu nog het geval. Lees de onderstaande tekst. Beantwoord daarna de vragen.

DE EERSTE KERKBOUW

Thema

Wanneer God wordt afgebeeld met een kroon, gezeteld op een troon, spreken we van een Majestas Domini, dat staat letterlijk voor: koning God. In de romaanse kunst zie je het vaak bij het kerkportaal en in de buurt van het altaar en koor. Op de grote wandvlakken vind je scènes uit de Bijbel terug in fresco- of temperatechniek.

Techniek en materiaal

De romaanse bouwkunst is voornamelijk te herkennen aan zijn massieve muren uit steen. De rondboog komt in verschillende varianten aan bod. Je vindt hem terug in de vorm van boogfriezen, dat is een rij even grote bogen die horizontaal met elkaar verbonden zijn. Of als een gordelboog, die bestaat uit opeenvolgende bogen ter ondersteuning van het gewelf. Zelfs in de deur- en raamopeningen zie je hem: de rondboogvensters zijn meestal klein en bestaan uit glas in lood.

De functie van de romaanse kunst

Het grootste deel van de middeleeuwse bevolking was analfabeet. Het was dan ook essentieel dat de bijbelverhalen op een duidelijke manier werden verteld aan de mensen die niet konden lezen. Het narratieve en didactische had prioriteit.

a Welke technieken werden gebruikt voor de schilderkunst? Waarvoor staan die technieken?

b Lees samen met een klasgenoot de onderstaande zinnen. Markeer telkens de juiste optie.

1→ De romaanse kunst staat in dienst van God / een keizer.

2→ Vaak zijn er kleine / grote ramen waardoor de kerk donker / licht is.

3→ Beeldhouwwerken in de romaanse kerk zijn vooral monumentaal / op zichzelf.

4→ De functie van de bijbelverhalen op de wandvlakken is decoratief / didactisch.

A De kruisiging van Christus B Christus spreekt de apostelen toe C De ark van Noach D Refectorium fresco van de abdij van Saint-André

3 De kathedraal van Doornik is een van de beroemdste romaanse gebouwen in België. Lees de tekst en beantwoord de vragen.

De kathedraal van Doornik is gebouwd in de eerste helft van de 12e eeuw en heeft vijf indrukwekkende romaanse torens. Met zijn 134 meter is het een van de grootste kathedralen van België. Sinds 2000 prijkt de kathedraal op de Unesco Werelderfgoedlijst.

De kathedraal van Doornik is de enige die bij aanvang van de bouw bedoeld was om dienst te doen als kathedraal. Alle andere kerkgebouwen werden pas ingewijd als kathedraal nádat ze er stonden.

Het romaanse koor werd in de 13e eeuw afgebroken en vervangen door een enorm gotisch koor. Alle andere delen zoals het middenschip en het dwarsschip zijn romaans. Voor een romaans gebouw is deze kathedraal erg goed verlicht.

c Herken je in de afbeeldingen in romaanse stijl hieronder het juiste bijbelverhaal?

Onze-Lieve-Vrouwekathedraal, Doornik (12e eeuw)

a Wat maakt deze kathedraal speciaal ten opzichte van andere kathedralen in België?

b Wat kun je vertellen over de ramen en het licht in deze kathedraal?

4 Gijs Van Vaerenbergh (1983) ontwierp voor Borgloon een kerkgebouw geïnspireerd door de vroegchristelijke kerk. Wist je dat The Guardian dit het mooiste plekje van België noemt?

a Waaraan herken je het christelijke karakter?

b Hoe komt het dat deze kerk geen donker gevoel oproept? Benoem de gebruikte techniek.

Reading

Middeleeuwen - romaanse kunst 6.5

De romaanse bouwkunst kenmerkte zich door rondbogen, tongewelven en kruisgewelven. Door de combinatie van stevige dikke muren en kleine ramen was het binnen in de kerk donker en obscuur. Geregeld werden deze kerken uitgebreid met gotische elementen.

Vanaf de 6e eeuw werden afbeeldingen gebruikt als beeldtaal voor de ongeletterden, het grootste deel van de middeleeuwse bevolking was namelijk analfabeet. Kerken werden voorzien van afbeeldingen van heiligen en scènes uit de Bijbel. De didactische functie was voor de middeleeuwse kunst het belangrijkst.

between the Lines (Gijs Van Vaerenbergh, 2011)

Gotische kunst

5 Een groot voorbeeld van de gotische bouwkunst in Europa is de Notre-Dame in Parijs. Welke kenmerken zie je aan de buitenkant van de kerk?

Notre-Dame, Parijs (1163-1345)

6 Kenmerkend voor de gotische bouwkunst is de combinatie van de spitsboog met het kruisribgewelf. Bekijk de tabel met verschillende fases van de gotiek. Zet de onderstaande begrippen in de juiste kolom. vierdeling op rechthoekig grondvlak – uitgebreidere gewelven – zesdeling op vierkant grondvlak

Vroeggotiek (ca. 1140-1200) Hooggotiek (ca. 1200-1300) Laatgotiek (1300-1500)

Abdij van Notre-Dame de Mouzon (12e eeuw)

Sainte Chapelle Parijs (1248) Kathedraal van Exeter (ca. 1350-1400)

7

Aeneas Wilder (1967) is een Schotse kunstenaar die zich liet inspireren door de rondgang van het klooster van Colen.

a Wanneer je het werk betreedt, geeft het een religieuze ervaring. Hoe zou dat komen?

b Uit welk materiaal is dit werk gemaakt?

- gotische kunst

De grootste bloei van de gotiek vond plaats in Île-de-France in de 12e en 13e eeuw. Vanuit dit centrum verspreidt de gotiek zich over de rest van Europa. Naast Frankrijk, waren ook Duitsland, Italië en Engeland grote fan van de gotische kunst.

We zien de gotische stijl voornamelijk terug in kerkgebouwen. De verticale lijnen en versieringen overheersen. Kenmerkend zijn de roosvensters en het gebruik van de spitsboog met het kruisribgewelf. Stenen en muren worden weggelaten. In vergelijking met de romaanse kunst zijn de ramen groter en is er meer licht.

In de beeldhouwkunst en schilderkunst komen we scènes uit de Bijbel tegen. Het lijden van Christus was een van de belangrijkste thema’s.

Good to know

Mudejar

De Mudejarkunst ontwikkelde zich in de 12e eeuw in de Spaanse regio Aragón. De voornaamste kenmerken zijn het gebruik van baksteen en de constructie van hoefijzerige bogen. De kunstsoort werd beïnvloed door de islamitische én christelijke traditie en is het bewijs dat beide godsdiensten in het middeleeuwse Spanje vreedzaam naast elkaar konden bestaan.

De Mudejararchitectuur bestaat uit zeven soorten, de kathedraal van Teruel behoort tot de gotische Mudejarstijl.

Middeleeuwen

Untitled #158 (Aeneas Wilder, 2012)

Kathedraal van Teruel, Spanje

1 Waar situeren de Vlaamse Primitieven zich in tijd en ruimte? Gebruik de onderstaande tijdlijnen om de vragen te beantwoorden.

a Bekijk het schilderij Huwelijk van Arnolfini van Jan van Eyck, de bekendste schilder van de Vlaamse Primitieven. Je vindt het in hoofdstuk 3 op p. 75. Vul daarna de juiste data aan in de zin hieronder.

De Vlaamse Primitieven waren de Nederlandse en Vlaamse kunstenaars die van tot in de Nederlanden actief waren.

b De Vlaamse Primitieven werkten vooral in de omgeving van enkele bloeiende steden. Omcirkel die steden op een hedendaagse kaart.

©VANIN

Vlaamse Primitieven - situering in tijd en ruimte

De Vlaamse Primitieven (1400-1550), ook wel de Noordelijke renaissance genoemd, kunnen we voornamelijk situeren rond de bloeiende steden Brugge, Gent, Leuven, Doornik en Brussel. Ze vormen de overgang tussen de middeleeuwen en de renaissance.

2

Lees de tekst over Jan van Eyck (1390-1441). Beantwoord daarna de onderstaande vragen.

Jan van Eyck is een erudiet en geraffineerd kunstenaar die de ongekende mogelijkheden van de olieverf doorgrondt en maximaal benut. Van Eyck begreep dat het de weerspiegeling van het licht is die de figuren vormgeeft en de materie haar specifieke uitzicht en textuur verleent: aan het bont zijn aaibaarheid, aan fluweel zijn wisselende diepte, aan de frêle iris haar transparantie, aan het oog zijn waterige glans …

Veel van de nieuwe inzichten over het Lam Gods vloeien voort uit de restauratie en de digitale beeldverwerkingstechnieken die ermee gepaard gingen. Voor het eerst konden de precisie en detaillering tot op de pixel bestudeerd worden. Zo zijn de inscripties op het boek van de annunciatiescène uit het Lam Gods plots leesbaarder. Boekstillevens zijn een kenmerk van van Eyck.

De restauratie van het Lam Gods kon geen spoor blootleggen van twee verschillende schildershanden waar kunsthistorici al jaren over speculeren. De rol van Hubert van Eyck is wellicht beperkt geweest tot het bedenken en het uittekenen van de taferelen.

Tijdgenoten zagen van Eyck niet zozeer als een geniaal individu. Wel als een vakman die ook polychromeren van beelden van het Brugse stadhuis voor zijn rekening nam en die verder een luxemarkt bediende met zijn geniale schilderkunst.

Van Eyck was een ware lichtkunstenaar die de materialiteit van de stoffen kon doen oplichten en als geen ander besefte dat licht, schaduw en weerspiegeling de dingen vormgeven.

De schilderijen van van Eyck zijn zorgvuldig gecomponeerde voorstellingen die betekenislaag op betekenislaag stapelen.

Bron: Sabine Alexander in Tertio

Lam Gods (Jan van Eyck, 1432)

a Welk materiaal gebruikte Jan van Eyck? Wat is er typerend aan?

b Wat hebben wetenschappers ontdekt bij het Lam Gods?

c Wat kon de restauratie niet blootleggen? Markeer het in de tekst.

Good to know

Jan van Eyck

Van Eyck maakte voor zijn schilderijen ontwerptekeningen waarop hij nauwgezet het kleurgebruik voor elk onderdeel van het werk noteerde. Die kennis danken we aan de zilverstifttekening voor het portret van kardinaal Albergati (1435) die bewaard is gebleven. Dergelijke ontwerpen waren het kapitaal van een atelier en de erfenis van de meester aan zijn medewerkers en leerlingen. Ze waren de grondstof voor nieuwe kunstwerken, maar werden zelf niet als kunst gezien.

Ontwerpen gingen van hand tot hand, geraakten beduimeld en gekreukt en werden uiteindelijk weggegooid. Het was pas met Albrecht Dürer (1471-1528) dat ze een volwaardige artistieke status kregen en niet louter als werkinstrument dienst deden. Dürer introduceerde het zelfportret als zelfstandig genre en signeerde als eerste zijn werk met een monogram.

Bron:

Sabine Alexander in Tertio

3 Jeroen Bosch (ca. 1450-1516) kwam in hoofdstuk 4 p. 103 al aan bod met zijn triptiek Tuin der lusten Zijn werk werd tijdens zijn leven meermaals gekopieerd, tot vervalsingen toe. Ook nu zijn er hedendaagse kunstenaars, zoals Brecht Evens, die dezelfde soort bouwstenen laten terugkomen in hun werken.

a Wat kun je zeggen over de ruimtesuggesties in de werken van Jeroen Bosch en Brecht Evens?

Het amusement (Brecht Evens, 2018)

b Wat kun je zeggen over de inhoud van de werken?

4 Rogier van der Weyden (1400-1464) was een van de belangrijkste Vlaamse schilders uit de 15e eeuw. Een geliefd en terugkerend onderwerp in zijn werken was de madonna. Ook voor hedendaagse kunstenaars vormt ze een bron van inspiratie.

a Uit welke elementen bestaat een beeld van de madonna?

b Markeer de werken van Rogier van der Weyden met groen en de werken van hedendaagse kunstenaars met blauw. Let op: je hoeft niet elk werk te markeren. Waarop heb je je keuze gebaseerd?

5 Hugo van der Goes (ca. 1440-1482) was de belangrijkste Vlaamse kunstenaar uit de tweede helft van de 15e eeuw. Hij werd zelf geïnspireerd door vroegere Vlaamse schilders als Jan van Eyck en Rogier van der Weyden. Bij van der Weyden kreeg hij zelfs zijn opleiding. Het Portinari-altaar van van der Goes is een van de belangrijkste schilderijen van de Vlaamse Primitieven. Het ambitieuze werk kan concurreren – ook qua formaat – met het Lam Gods van van Eyck.

De aanbidding door de herders (Hugo van der Goes, 1473-1478)

a Omcirkel de herders.

b Waaraan heb je de herders herkend?

c Welk verhaal staat centraal?

Vlaamse primitieven 6.8

De schilders van de Vlaamse Primitieven (1400-1550) werkten voornamelijk rond de bloeiende steden Brugge, Gent, Leuven, Doornik en Brussel. Zij waren de eersten die olieverf op grote schaal gebruikten. Op die manier konden ze meer in detail werken. De onderwerpen kwamen uit de Bijbel, maar werden realistisch en menselijk weergegeven.

Enkele van de eerste beroemde schilders van de Lage Landen waren Jan van Eyck, Hugo van der Goes, Rogier van der Weyden en Jeroen Bosch.

c

Good to know

Mona Lisa

In 1911 stal Vincenzo Peruggia de Mona Lisa uit het Louvre. Hij was een Italiaanse assistent-lijstenmaker die op dat moment in het Louvre werkte. Hij liet zich ’s nachts insluiten in het museum en verwijderde het schilderij van de muur. Hij wikkelde het in linnen en liep er de volgende ochtend mee naar buiten.

Twee jaar na de roof werd het schilderij teruggevonden toen Vincenzio Peruggia het probeerde te verkopen aan het stadspaleis van Firenze. Heel wat Italianen zagen hem als een held, omdat zij ook meenden dat de Mona Lisa thuishoorde in Italië. Tegenwoordig wordt het schilderij beveiligd door meerdere camera’s en onzichtbare laserstralen.

Renaissance - situering in tijd en ruimte 6.9

De kunstenaars uit Italië knoopten aan bij de kunst uit de klassieke oudheid. Deze ‘wedergeboorte’ wordt de renaissance genoemd.

We kunnen de renaissance onderverdelen in:

—Vroegrenaissance (1450-1495)

—Hoogrenaissance (1495-1520)

—Maniërisme of late renaissance (1520-1580)

2 Zoek in de afbeeldingen de kenmerken uit de klassieke oudheid. Geef de overeenkomstige elementen dezelfde kleur.

Klassieke oudheid

Renaissance

Lopen de periodes parallel of volgen ze elkaar chronologisch op?

Mona Lisa (Leonardo da Vinci, 1503-1506)

Griekse tempel Concordia, Sicilië

Santa Maria Novella, Firenze

3 De Pietà van Michelangelo is een beroemd marmeren beeldhouwwerk en het is het enige dat hij ooit heeft gesigneerd. Wat valt je op aan dit werk? Waarom zou de kunstenaar dat zo gedaan hebben?

4 Geen verrijzenis zonder dood. Ondanks zijn gewelddadige dood wordt Christus vaak afgebeeld als een serene schoonheid, of als een ingeslapen man die beweend wordt door bedroefde omstaanders.

a Bekijk de afbeelding. Wat valt je op aan het perspectief?

De bewening van de dode Christus (Andrea Mantegna, 1475-78)

b Kun je dode mensen vatten in een beeld?

De dode Christus in het graf (Hans Holbein de Jonge, 1521)

Het werk van Hans Holbein de Jonge lijkt levensgroot en levensecht. We nemen een dode man waar, zonder goddelijkheid. Er is een groot verschil tussen de dood en de opstanding (verrijzenis). Door de opflakkering van de pest in Europa was de dood prominent aanwezig. Beroemd is ook Holbeins serie De Dodendans, met houtsneden die generaties kunstenaars inspireerde.

5 Het laatste avondmaal beeldt de reactie uit van de twaalf apostelen bij de aankondiging van Jezus dat één van hen hem zal verraden. Dit kunstwerk inspireert menig kunstenaar. Zoek vier voorstellingen van Het laatste avondmaal op en ga na hoe de apostel Judas wordt voorgesteld. Waardoor herken je hem? Wat hebben alle judassen gemeenschappelijk? Presenteer je bevindingen aan de klas.

Het laatste avondmaal (Leonardo Da Vinci, 1495-1498)

6 De kunstenares Malgorzata Mirga-Tas (1978) bekleedde de buiten- en binnengevels van het Poolse paviljoen voor de biënnale van Venetië in 2022. Haar werk bestond uit handgenaaide textieltaferelen. De taferelen verwijzen naar de fresco’s van Palazzo Schifanoia in Ferrara (Italië). Ze probeert op die manier de Europese iconosfeer en kunstgeschiedenis uit te breiden met indrukken of beelden van/uit de Roma-cultuur. Welke gelijkenissen en verschillen merk je op? Wat concludeer je?

Gelijkenissen: Verschillen: Conclusie:

VIP

De Roeselaarse Tore Tom Denys (1973) wil de renaissancemuziek uit de bibliotheekkasten halen. Vanuit zijn woonplaats Wenen trekt hij met zijn groep de wereld rond om op te treden op concerten en festivals. Voor zijn ensemble Dionysos Now! laat hij zich inspireren door de Vlaamse renaissancecomponist en zanger Adriaan Willaert (1490-1562). Met zijn werk promoot hij het Vlaamse erfgoed in alle uithoeken van de wereld.

©VANIN

Re-enchanting The World (Malgorzata Mirga-Tas, 2022)

Fresco’s in palazzo Schifanoia (Palazzo della Gioia) (15e eeuw)

De renaissance (1400-1600) staat voor de wedergeboorte van de klassieke oudheid en de kunst in zijn algemeenheid. De herontdekking van de klassieke idealen leidt tot aandacht voor evenwicht, symmetrie, compositie en harmonie. Daarnaast is er meer aandacht voor anatomie en proportie.

Vanaf de renaissance bestaan schilderijen op zichzelf. Ze worden gemaakt uit olieverf en verbeelden vaak de binnenzijde of buitenzijde van een gebouw. Hiervoor wordt het lijnperspectief toegepast. Daarnaast wordt het atmosferisch perspectief gebruikt om de voorgrond feller en sterker te laten lijken dan de achtergrond. Onderwerpen zijn verhalen uit de Bijbel of uit de Griekse en Romeinse godenwereld (mythologie).

STAP 5 Hoe beïnvloedt de barok de hedendaagse kunst? De pracht en praal van de barok

1 Waar situeert de barok zich in tijd en ruimte? Gebruik de onderstaande tijdlijnen om de vragen te beantwoorden.

a Omcirkel de periode van de barok.

b Vul de juiste data hieronder aan.

Vroegbarok Hoogbarok Laatbarok of rococo

Judith en Holofernes (Caravaggio, ca. 1600)

Meisje met de parel (Johannes Vermeer, 1665-1666)

Van tot Van tot

c Lopen de periodes parallel of volgen ze elkaar chronologisch op?

De schommel (Fragonard, 1767)

Van tot

Barok - situering in tijd en ruimte 6.11

De barok (1585-1770) ontstaat in Rome en verspreidt zich over Italië, Oostenrijk, ZuidDuitsland, de Zuidelijke Nederlanden en Spanje. Dit zijn landen die trouw bleven aan de kerk waardoor de stijl van de contrareformatie weerklank vindt.

Er zijn drie periodes te onderscheiden:

—Vroegbarok (1585-1650)

—Hoogbarok (1650-1720)

—Laatbarok of rococo (1720-1770)

2 Bij dansopvoeringen aan de verschillende hoven in het Italië van de renaissance waren alle dansers gemaskerde mannen. Vrouwelijke rollen werden door ranke jongens gedanst. Toen Maria de Médicis de Italiaanse mode aan het Franse hof invoerde, organiseerde ze ook dagelijkse danslessen voor haar hovelingen. In 1563 danste Lodewijk XIV (1638-1715) de Zonnegod in le Ballet de la Nuit. In 1661 richtte Lodewijk XIV een Académie de Danse op in het Louvre. Jean-Baptiste Lully (1632-1687) is een jonge Italiaanse musicus die aan het hof van Lodewijk XIV terechtkomt. Hij maakt er carrière en zal uitgroeien tot een van de bekendste musici van dansmuziek.

a Welke functie heeft muziek aan het hof van Versailles?

b Waardoor wint Jean-Baptiste Lully het van de andere muzikanten?

c Welke functie vervult de dans aan het hof van Versailles?

3 De Sint-Carolus Borromeuskerk in Antwerpen is een prachtig voorbeeld van een barokkerk.

a Lees de onderstaande tekst en vul de ontbrekende woorden aan. Kies uit: gevel – Wenen – Antwerpen – volk – altaarstuk – interieur – jezuïeten – contrareformatie

©VANIN

De Sint-Carolus Borromeuskerk, een typische barokkerk, is gebouwd door de tussen 1615 en 1621 in De kerk is een typische reactie van de . De katholieke kerk probeerde het naar zich toe te trekken door alle pracht en praal. De kerk wordt ook de Rubenskerk genoemd. Peter Paul Rubens (1577-1640) leverde namelijk belangrijke bijdragen aan het . De Antwerpenaar schilderde onder meer het De wonderen van Sint Franciscus Xaverius, maar dat bevindt zich intussen in een museum in . Sinds 2017 hangt er opnieuw een origineel werk van Rubens in de kerk. Het werk kreeg de toepasselijke titel De terugkeer van de Heilige Familie. Rubens had trouwens ook een belangrijk aandeel in de versiering van de en de bekroning van de toren.

Carolus Borromeus (François d'Aguilon en Pieter Huyssens, 1615-1621)

De wonderen van Sint Franciscus Xaverius (Peter Paul Rubens, 1617-1618)

b Op de voorgevel van de kerk zie je het opschrift ‘IHS’. Dat werd veel gebruikt als logo door de katholieke orde der jezuïeten. IHS kan verschillende betekenissen hebben. Wat betekent het bij de jezuïeten?

De kunstenaar bepaalt de lichtbron en vanuit welke hoek een voorwerp belicht wordt. Een lichtbron kan voor direct of indirect licht zorgen. Het licht kan uit verschillende richtingen komen en daarbij schaduwen doen ontstaan. Die variëren in lengte afhankelijk van de afstand en hoogte ten opzichte van de lichtbron. Zo ontstaat een slagschaduw, een eigen schaduw of een gebroken schaduw tegenover het object. Bij een extreem contrast ontstaat clair-obscur.

4 De Extase van de heilige Theresia van Avila (1647-1652) is een meesterwerk van de Italiaanse barokkunstenaar Gian Lorenzo Bernini (1598-1680). Het beeld is te vinden in de straalkapel van de familie Corano in de basiliek van Santa Maria della Vittoria in Rome.

Zoek op het internet een afbeelding van het beeld. Het kolossale beeld lijkt te zweven. Zoek op waarom de lichtinval hierbij een rol speelt.

a Hoe wordt het beeld van de heilige Theresia belicht?

b Hoe kun je de rol van de lichtbron omschrijven?

c Hoe kan dit kolossale en hoge werk toch zo zwevend zijn?

5

In de barokperiode waren er heel wat vrouwelijke kunstenaars met pit. Lees de onderstaande tekst. Markeer daarna samen met een klasgenoot de juiste optie in de onderstaande zinnen.

1 Kunstenares Lavinia Fontana had wel / geen aanzien bij de paus.

2 Artemisia is een navolger van Caravaggio / Leonardo.

3 Vrouwen schilderden enkel / vaak portretten of stillevens.

4 In deze periode konden vrouwen wel / geen prestigieuze opdrachten binnenrijven.

5 Clara Peeters / Artemisia Genteleschi was de eerste vrouw die toegelaten werd tot de Accademia dell’ Arte del Disegno.

Volgens de heersende codes van de 16e en 17e eeuw waren artistieke vrouwen veroordeeld tot het schilderen van bloemstukken en portretten. Vaak kwamen ze al als kind in het atelier van hun vader waar ze leerden schilderen, maar veel verder kwamen vrouwelijke kunstenaars niet. Ze leerden de technische kant van het schilderen niet, ze leerden geen naakten schilderen (dat zou heel ongepast geweest zijn) en ze mochten ook niet buiten schilderen (stel je voor dat iemand hen zou zien). Vrouwen schilderden dus vaak portretten of stillevens.

Artemisia Gentileschi (1593-1653) was de eerste vrouw die zich als schilder wist waar te maken. Ze was een zelfbewuste vrouw die met succes haar plaats in de 17e-eeuwse samenleving en onder schilders veroverde. De gewelddadige verkrachtingen door haar leermeester Tassi en het feit dat ze haar moeder verloor toen ze pas tien was, hebben haar leven en schilderkunst diepgaand beïnvloed. Ze verwierf roem als een van de navolgers van Caravaggio.

Haar werken bevatten naturalistische en gruwelijke details die experimenteel zijn aangebracht. Ze leerde haar technieken namelijk van haar mannelijke tijdgenoten. In haar voorstellingen legde ze de nadruk op sterke vrouwelijke figuren. We komen Artemisia tegen als Cleopatra, als Maria, als Judith … Ook in haar rol als kunstenaar bracht ze een belangrijk vrouwelijk rolmodel mee. Ze was populair in haar tijd, verkocht goed en deed haar eigen onderhandelingen.

Ze was in 1616 de eerste vrouw die toegelaten werd tot de Accademia dell’ Arte del Disegno die door Leonardo da Vinci en Rafaël was opgericht in Firenze. Net als Leonardo, Raphael en Rembrandt wordt ook Artemisia alleen met de voornaam aangesproken.

Toch zijn er in deze periode meer vrouwelijke kunstenaars die prestigieuze opdrachten binnenrijven. Stuk voor stuk genieten ze een hoge politieke bescherming. Aan de hoven hebben ze hooggeplaatste mecenassen. Zo genoot Lavinia Fontana (1522-1614) uit Bologna aanzien bij de paus.

Bij ons kennen we Clara Peeters (1607-1657) en Michaelina Wautier (1604-1689) die bekend waren aan het Brusselse hof.

Bron: www.standaard.be

Jaël en Sisera (Artemisia, ca. 1620)

6 Bekijk het kunstwerk van Dominik Lejman (1969).

a Formuleer een antwoord op de vragen en bespreek nadien klassikaal.

1→ Wat gebeurt er in dit werk?

2→ Waaraan zie je dat?

3→ Wat kun je nog meer ontdekken?

b Vergelijk het werk van Lejman met dit schilderij van Caravaggio (1571-1610).

1→ Welke gelijkenis zie je wat betreft de bouwsteen ‘licht’?

Harnessed

2→ Wat is het centrale onderwerp?

De geseling van Christus (Caravaggio, 1607)

Swimmer (Dominik Lejman, 2009)

7

Welke invloeden zie je nog terugkomen in de hedendaagse samenleving?

Lees de teksten. Welke gelijkenissen en verschillen merk je op? Wat concludeer je?

Nadia Naveau

De Belgische kunstenares Nadia Naveau laat referenties uit de klassieke oudheid, de barok en het modernisme versmelten met elementen uit de de populaire cultuur en cartoons. Zo liet ze zich voor het werk hiernaast inspireren door de Vlaamse barokbeeldhouwer Willem Kerricx (1652-1719). De buste heeft dezelfde houding als zijn Bust of Maximilian II Emanuel, Elector of Bavaria. Nadia Naveau bouwt haar werken op met klei en voegt assemblages of objecten die ze vindt, toe aan haar werk. Op die manier ontstaat er een collageachtige sculptuur. In tegenstelling tot het werk van Willem Kerricx zien we een diversiteit aan texturen en kleuren.

Aiko Tezuka

Het jacquardweefsel met daarop De Nachtwacht van Rembrandt is ontworpen door de Japanse kunstenares Aiko Tezuka. De stofontwikkeling en -productie gebeurde door het Textielmuseum in Tilburg. De materialen van de draden zijn wol, katoen en acryl.

Flowery Obscurity (nightwatch 04) (Aiko Tezuka, 2019)

Dolce & Gabbana

De ontwerpers Domenico Dolce and Stefano Gabbana haalden voor hun herfst-wintercollectie van 2013-2014 inspiratie uit de Siciliaanse baroktraditie. Gouden patronen en zwarte kanten sluiers waren in overvloed aanwezig. De versiersels doen denken aan barokke spiegels, lijsten, prenten van engelen … Het decor sloot hier helemaal bij aan, de ruimte was versierd met enorme gouden kroonluchters bedekt met rozen.

Magic Mama (Nadia Naveau, 2015)

Cecilia Paredes

We kunnen het atelier van Cecilia Paredes vergelijken met dat van Rubens, er zijn namelijk veel handen nodig voor het verwezenlijken van de werken. Zo werkt Paredes samen met Zimpha de bodypainter, productie-assistent Cathy Colburn, textielrestaurator Jefta Lammens en fotograaf Bart Ramakers. Niet alleen de aanpak doet je denken aan de barok, maar ook het materiaal dat Paredes gebruikt. De katoenen beschilderde stoffen, ook sitsen genoemd, werden vanaf de barok ingevoerd vanuit India. Ze werden gebruikt als wanddecoratie en verwerkt in kledij.

Gelijkenissen:

Verschillen: Conclusie:

Good to know

Fêtes Galantes

In de spiegelzaal van het paleis van Versailles kun je tijdens Fêtes Galantes, een barok verkleedfeestje, terechtkomen aan het Franse Hof van de 18e eeuw. De dresscode bestaat uit korsetten, pruiken en veel franjes. Het feest is ondertussen een traditie geworden en heeft elk jaar een specifiek thema. In 2022 was het thema het huwelijk van Marie-Antoinette en Louis XVI. Tickets voor deze unieke ervaring kosten meer dan 500 euro, rondkijken in de private vertrekken is inbegrepen in de prijs.

De barok domineerde Europa in de 17e en het begin van de 18e eeuw. Deze stijl is gemakkelijk te herkennen aan de uitgesproken liefde voor overdadige en dramatische effecten. Weelderigheid is troef, zowel in de bouw- en schilderkunst als in de muziek. Contrasten worden benadrukt en menselijke emoties worden uitvergroot. Tegelijkertijd vormt de Bijbel weer een belangrijke inspiratiebron.

De vernieuwde kerk van Rome moest met behulp van de barok opnieuw macht uitstralen. Ook Lodewijk XIV maakte gebruik van de barok om zijn idee van absolutisme uit te dragen. Bij de schilderkunst wordt clair-obscur gebruikt om dramatische effecten te bereiken. De opstellingen zijn asymmetrisch en de composities diagonaal. Gruwelijke scènes tonen mensen die het ware geloof trouw blijven.

EUREKA!

Wat denk je nu over de breinbreker die we aan het begin van dit hoofdstuk formuleerden?

“Hoe beïnvloeden oudheid, middeleeuwen, renaissance en barok hedendaagse kunstenaars?”

Forum

Met welke stijl zie jij overeenkomsten? Duid de bijbehorende kenmerken aan om je antwoord te staven.

temperatechniek roosvensters christelijk religieus onderwerp dramatische effecten bladgoud nat-in-nat marmer reliëfs steen gruwelijke scènes

kariatiden statisch geïdealiseerd clair-obscur frescotechniek HOOFDSTUK 6

©VANIN

SYNTHESE

De klassieke oudheid

In de klassieke oudheid kunnen we twee chronologische periodes onderscheiden:

—De Griekse kunst (ca. 500 v.C.-27 v.C.)

—De Romeinse kunst (ca. 27 v.C.-450)

Technieken Materialen

• Uitkrassen van figuren in roodfigurige vazen

• Uitkappen beelden

Vormkenmerken:

• Contrapost

• Vrijstaande zuilen

• Streven naar perfecte harmonie

Griekse kunst

• Keramische producten uit klei

• Steen

• Marmer

Romeinse kunst

Technieken Materialen

• Frescotechniek (muurschilderingen)

• Mozaïek

Vormkenmerken:

• Rondboog

• Tongewelf

• Kruisgewelf

• Koepel

Inhoud en functie

Verering van goden (mythologie) en sporters staan centraal. Zij worden meestal geïdealiseerd weergegeven.

Inhoud en functie

• Brons

• Marmer

6.3 6.2 6.1 HOOFDSTUK 6 ©VANIN

middeleeuwen

In de middeleeuwen kunnen we twee periodes onderscheiden:

—De romaanse kunst (1040-1200)

—De gotische kunst (1140-1500)

Romaanse kunst

Technieken Materialen

• Frescotechniek (muurschilderingen)

• Temperatechniek

Vormkenmerken:

• Rondbogen

• Tongewelven

• Kruisgewelven

• Monumentaal beeldhouwwerk

• Steen

Inhoud en functie

Afbeeldingen van heiligen en God hebben een didactische functie. Ze worden gebruikt om een verhaal te vertellen aan de gelovigen, die meestal analfabeet waren. Door de combinatie van stevige dikke muren en kleine ramen was het binnen in de kerk donker en obscuur. Op die manier voelden de gelovigen zich klein en nietig.

6.6

Gotische kunst

Technieken Materialen Inhoud en functie Temperatechniek

Vormkenmerken:

• Spitsboog met kruisribgewelf

• Verticale lijnen

• Roosvensters

De Vlaamse Primitieven

• Steen

• Achtergrond van schilderingen in bladgoud

• Glas in lood

Scènes uit de Bijbel werden overtuigd en ontroerd verteld. Het weglaten van muren en steen in kerken zorgden ervoor dat God in de vorm van licht werd binnengelaten.

6.8 6.7

De Vlaamse Primitieven (1400-1550), ook wel de Noordelijke renaissance genoemd, kunnen we voornamelijk situeren rond de bloeiende steden Brugge, Gent, Leuven, Doornik en Brussel.

Romaanse kunst

Technieken Materialen

• Nat-in-nat

• Verfijnde en gedetailleerde schildertechniek

• Olieverf

Inhoud en functie

Religieuze thema’s werden realistisch weergeven. De gezichten van heiligen lijken op die van mensen van vlees en bloed. In de schilderijen zitten vaak boodschappen verstopt, dat noemen we symboliek.

De renaissance

De renaissance ontwikkelt zich onder meer in Italië. We kunnen drie periodes onderscheiden:

—Vroegrenaissance (ca. 1450 -1495)

—Hoogrenaissance (ca. 1495 – 1520)

—Maniërisme of laatrenaissance (ca. 1520 tot 1580).

Renaissance

Technieken Materialen

• Frescotechniek

• Reliëfs

Vormkenmerken:

• Klassieke ornamenten zoals zuilen, een fronton en een fries

• Lijn- en atmosferisch perspectief

• Verhoudingen

• Anatomie van de mens

De barok

• Brons

• Marmer

• Olieverf

Inhoud en functie

Naast christelijk religieuze scènes kwam ook de klassieke mythologie terug als thema.

Portretbustes en ruiterstandbeelden zoals in de klassieke oudheid werden veel gebruikt voor keizers en veldheren.

6.10

6.12 6.11

De barok (1585-1770) ontstond in Rome en kunnen we onderscheiden in drie periodes:

—Vroegbarok (1585-1650)

—Hoogbarok (1650-1720)

—Laatbarok of rococo (1720-1770)

Technieken Materialen

• Clair-obscur

• Trompe-l’oeil

Vormkenmerken:

• Dynamische composities

• Emotionele uitdrukkingen

• Weelderigheid

• Bladgoud

Barok

Inhoud en functie

De Bijbel vormt weer een belangrijke inspiratiebron dankzij de contrareformatie. De vernieuwde kerk van Rome moest met behulp van de barok opnieuw macht uitstralen. Ook Lodewijk XIV maakte gebruik van de barok om zijn idee van absolutisme uit te dragen.

Copyrights

p. 7 Zwangere Guy door Pieter-Jan Watteny, CC-BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/) p. 8 Loena Hendrickx door Luu, CC-BY-SA 4.0 (http:// creativecommons.org/licenses/by/4.0/) p. 8 Bibliotheek De Krook, Gent door Davidh820, CC-BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/) p. 13 François Pinault Photo by S. Plaine / CC-BY-SA-4.0 p. 14 Bourse Commerce - Paris I (FR75) door Chabe01, CC-BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/ by/4.0/) p. 16 Jay-Z in Hamburg/Germany 2003 by Mikamote, CC-BY-SA 3.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/deed.en) p. 16 Beyonce performing in Montreal in 2013 by My love is love, CC-BY-SA 2.0 (https://creativecommons.org/licenses/by/2.0/deed.en) p. 16-17 artikel Apeshit: Standaard.be - 18/06/2018 p. 18 Sacre de l'empereur Napoléon Ier et couronnement de l'impératrice Joséphine dans la cathédrale Notre-Dame de Paris, le 2 décembre 1804 door Jacques-Louis David, CC-BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/) p. 21 Damien Hirst © Damien Hirst and Science Ltd. All reights reserved, SABAM Belgium 2022, foto © Oli Scarff/Getty Images p. 31 Mummie van een onbekende jongen © The Trustees of the British Museum p. 33 Fountain © Succession Marcel Duchamp/ADAGP, Paris and DACS, London 2020 © Association Marcel Duchamp / SABAM Belgium 2022 p. 34 Merda d’artista © SABAM Belgium 2022 p. 34 Cloaca © Wim Delvoye, Cloaca N° 5, 2006, mixed media © SABAM Belgium 2022 p. 37 Andy Warhol © Andrew Unangst/Alamy Stock Photo p. 38 Shot sage green Marilyn (Andy Warhol, 1962) © The Andy Warhol Foundation for the Visual Arts, Inc./SABAM Belgium 2022, foto © Martin Shields/Alamy Stock Photo p. 38 One and Three Chairs © SABAM Belgium 2022 Kosuth, Joseph (b. 1945): One and Three Chairs, 1965. New York, Museum of Modern Art (MoMA). Wooden folding chair, photographic copy of a chair, and photographic enlargement of a dictionary definition of a chair; chair, 32 3/8 x 14 7/8 x 20 7/8' (82 x 37.8 x 53cm); photo panel, 36 x 24 1/8" (91.5 x 61.1cm); text panel, 24 x 24 1/8' (61 x 61.3cm). Larry Aldrich Foundation Fund. 393.1970.a-c (c) 2022. Digital image, The Museum of Modern Art, New York/Scala, Florence p. 39 Museum van Moderne Kunst, afdeling Adelaars © The Estate of Marcel Broodthaers c/o SABAM Belgium 2022 p. 39 Ceci n'est pas une pipe © Succession René Magritte - SABAM Belgium 2022 p. 40 Self Portrait as a Fountain © SABAM Belgium 2022 Nauman, Bruce (b. 1974): Self Portrait as a Fountain. 1966-1967, printed 1970. Chromogenic print. Sheet (sight): 20 1/16 x 23 15/16in. (51 x 60.8cm), Image (sight): 19 1/2 x 23 1/4in. (49.5 x 59.1cm). Purchase. Inv. N.: 70.50.9. New York, Whitney Museum of American Art. (c) 2022. Digital image Whitney Museum of American Art / Licensed by Scala p. 43 Les demoiselles d'Avignon © Succession Picasso - SABAM Belgium 2022, foto ©FAMOUS PAINTINGS/Alamy p. 50 Antwerpen - Zoo - Egyptische tempel, BUFO8, CC-BY-SA 3.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/) p. 51 Kiosk van Dudelange door MMFE, CC-BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/) p. 51 Vrijmetselaarstempel Brussel Ville de Goyet © urban.brussels p. 51 Brighton royal pavilion door Qmin, CC-BY-SA 3.0 (https://creativecommons.org/licenses/ by-sa/3.0/) p. 51 Chinees paviljoen © Michael Nitzschke/Imageselect p. 56 Guillaume Bijl © Belga/BelgaImage p. 57 Jeff Koons © Isabel Infantes/Alamy p. 58 Groot geel konijn © Studio Florentijn Hofman p. 58 Jeff Koons, Rabbit, 1986, stainless steel, 41 x 19 x 12 inches, 104.1 x 48.3 x 30.5cm © Jeff Koons, foto © PA Images/Alamy p. 65 foto Iris van Herpen © Victor Boyko/Contributor Getty Images p. 65 artikel © Tessa Vallinga voor Harper's Bazaar Nederland p. 67 Strawberry Thief, 1883, William Morris (1834-1896) V&A Museum, CC-BY-SA 3.0 ((https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/) p. 67 Woudlandschap met Cephalus en Procris, KBS-FRB, door: King Baudouin Foundation, photo: Speltdoorn Studio, CC-BY-SA 4.0 ((http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/)) p. 73 De marteling van de heilige Sebastiaan door Meester Arnt (c) 'MSK Gent' - www.artinflanders.be - `Dominique Provost' - CC-BY-NC-ND 4.0. p. 73 Sint Sebastiaan (Guido Reni) © Niday Picture Library/Alamy p. 73 Saint Sébastien © Pierre et Gilles: Saint Sébastien, Bouabdallah Benkamla, 1987 p. 73 Tar Baby vs. St. Sebastian © North Carolina Museum of Art, Raleigh. Courtesy of the Michael Richards Estate p. 75 Het huwelijk van Giovanni Arnolfini, Jan Van Eyck, foto: Gennadii Saus i Segura, CC-BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/) p. 75 Frida en Diego Rivera © SABAM Belgium 2022 p. 75 Frida Kahlo © Wikipedia p. 78 beeldfragment © Jack & Charlie - Project: Creative ambassadors van stad Leuven 2021-2023 p. 81 Afghan girl © Steve McCurry/BelgaImage p. 82 foto beeldengroep © AfricaMuseum Tervuren, 2018.3.407, collection MRAC Tervuren ; photo J. Van de Vyver, CC-BY 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/ legalcode) p. 83 Flesh of the Spirit 8667 © SABAM Belgium 2022, Courtesy of Carpenters Workshop Gallery p. 83 Kendell Geers © Lorenzo Palmieri, © SABAM 2022 p. 85 To Raise the Water in a Fish Pond © Zhang Huan Studio, courtesy Pace Gallery p. 85 Family tree © Yale University Art Gallery, Leonard C. Hanna, Jr., Class of 1913, Fund p. 85 FF.V.II. © SABAM Belgium 2022 p. 87 Soulwax © Belga Dirk Waem/BelgaImage p. 88 Jeff Koons, Ushering in Banality, 1988, polychromed wood, 38 x 62 x 30 inches, 96.5 x 157.5 x 76.2 cm © Jeff Koons, foto Universal History Archive/Getty Image p. 90-91 beelden en video © Artist name: Vexx p. 92 The currency © Damien Hirst and Science Ltd. All rights reserved, SABAM Belgium 2022 p. 99 rij 1, beeld 3 © Marc Bruxelle/Shutterstock p. 99 rij 2, beeld 1© Christian Bertrand/Shutterstock p. 99 rij 2, beeld 2© df028/Shutterstock p. 99 rij 2, beeld 3 © Yavuz Meyveci/Shutterstock p. 99 rij 3, beeld 1© Igor Bulgarin/Shutterstock p. 99 rij 3, beeld 2© Kobby Dagan/Shutterstock p. 99 rij 4, beeld 2 © Belga-AFP/BelgaImage p. 101 video James Ensor in vogelvlucht – De intrige © MalsMedia, in opdracht van KMSKA p. 102 video Jef Lambeaux – De kus © MediaMixer, in opdracht van KMSKA p. 103 Jagers in de sneeuw © KHM-Museumsverband p. 103 De vrijbrief © Succession René Magritte - SABAM Belgium 2022, foto: Album / Fine Art Images/ImageSelect p. 106 Linolog II © SABAM Belgium 2022, www.olla-art. com p. 107 Stilleven © SABAM Belgium 2022 p. 107 27.1 / 21.7 / 023 / 2014, 2014, gelatin silver print, 90 x 60 cm © Dirk Braeckman, Courtesy Zeno X Gallery, Antwerp, Galerie Thomas Fischer, Berlin and Grimm Gallery, NYC p. 108 Kleurencirkel © SABAM Belgium 2022 p. 108 Irissen © Art Collection 2/Alamy p. 109 Rood-blauwe stoel © SABAM Belgium 2022 p. 110 Vega-Striond-BR © SABAM Belgium 2022 p. 113 Denis-Shawn © Hulton Archive/Freelancer/Getty Images p. 117 Sutra © Foteini Christofilopoulou 2018 www.foteini.com 07866469772 p. 121 Minotaurus © Marie-Lan Nguyen / Wikimedia Commons / CC-BY 2.5 (https:// creativecommons.org/licenses/by/2.5/) p. 128 Titanic © ScreenProd/Photononstop/ImageSelect p. 128 Inglorious Bastards © Pictorial Press Ltd / Alamy/ ImageSelect p. 129 Truman 1 © AJ Pics/Alamy p. 129 Truman 2 © Maximum Film/Alamy p. 129 Truman 3 © Pictorial Press/Alamy p. 130 draaiende filmset © vint3/Alamy p. 133 Fire Women, 2005 Video/Sound installation,photo: Kira Perov © Bill Viola Studio p. 134 Bill Viola © PA Images/ImageSelect p. 136 L’oiseau de feu (links) © Album/Fine Art Images/ImageSelect p. 147 Zelfportret Vanmechelen in het Uffizi © SABAM Belgium 2022 p. 149 The Ark, LABIOMISTA, Genk (BE) © Koen Vanmechelen, foto: Enrico Cano, 2019 p. 149 The Battery, LABIOMISTA, Genk (BE) © Koen Vanmechelen, foto: Philippe van Gelooven, 2018 p. 149 Mario Botta © Independent Photo Agency Srl/Alamy p. 150 Breaking the Cage © Koen Vanmechelen, 2008 / © SABAM Belgium 2022 p. 150 video roeping © Koen Vanmechelen, video door Studio Tropics p. 151 video Black Stork The Battery Channel © Koen Vanmechelen p. 151 Mechelse koekoek en poulet de Bresse, uit: The Cosmopolitan Chicken Project, 3rd Moscow Biennale of contemporary art, Moscow (RU) © Koen Vanmechelen, foto: Stoffel Hias, 2009 / © SABAM Belgium 2022 p. 152 No title (drawing) © Koen Vanmechelen, foto: Mark Machiels, 2019 / © SABAM Belgium 2022 p. 153 video Koen Vanmechelen en Mario Botta over LABIOMISTA © video door Joris Gijsen p. 153 © SABAM Belgium 2022. Met toestemming van het ministerie van Cultuur - Gallerie degli Uffizi - Verder reproductie of duplicatie, op welke wijze dan ook, is verboden. p. 154 Golden Spur © Koen Vanmechelen, foto: Phillip Van Gelooven, 2008 / © SABAM Belgium 2022 p. 155 video Evolution of a hybrid, The Battery Channel © Koen Vanmechelen p. 156 Jean-Jacques Cassiman © Belga/BelgaImage p. 156 video professor Cassiman © Koen Vanmechelen, video door Studio Tropics p. 156 Vanmechelen en Cassiman LABIOMISTA © Alex Deyaert p. 156 Vanmechelen en Cassiman bij kippen © Rob Stevens p. 157 Schets, De kooi © Koen Vanmechelen / SABAM Belgium 2022 p. 157 © 2022 The Andy Warhol Foundation for the Visual Arts, Inc. / SABAM Belgium 2022, foto: Photopat usa/Alamy p. 158 Pharmacy, 1992, Damian Hirst © Damien Hirst and Science Ltd., foto: Tate / © SABAM Belgium 2022 p. 159 OxyContin © Kristoffer Tripplaar/Alamy p. 160 Guernica © Succession Picasso - SABAM Belgium 2022, foto: Age Fotostock/BelgaImage p. 162 Temptation © Met toestemming van het ministerie van Cultuur - Gallerie degli Uffizi - Verder reproductie of duplicatie, op welke wijze dan ook, is verboden. Foto: Francesco Allegretto / © SABAM Belgium 2022 © Koen Vanmechelen p. 162 Cosmopolitan fossil © Met toestemming van het ministerie van Cultuur - Gallerie degli Uffizi - Verder reproductie of duplicatie, op welke wijze dan ook, is verboden. Foto: Francesco Allegretto / © SABAM Belgium 2022 © Koen Vanmechelen p. 163+205 Zwarte medusa © Met toestemming van het ministerie van Cultuur - Gallerie degli Uffizi - Verder reproductie of duplicatie, op welke wijze dan ook, is verboden. Foto: Francesco Allegretto / © SABAM Belgium 2022 © Koen Vanmechelen p. 167 David © CC BY-SA 4.0 p. 168 Akragas © CC-BY-2.0 p. 168 Pont du Gard © CC BY-SA 4.0 p. 169 Dodenboek © CC BY-NC-SA 4.0 p. 169 Griekse vaas © CC BY-SA 4.0 p. 173 Archaïsche Kouroi© Michael Paschos/Shutterstock p. 173 Venus van Milo© Denis Kornilov/Shutterstock p. 173 Laocoon en zijn zonen © Artem Avetisyan/Shutterstock p. 174 Prometheus draagt het vuur © Ashmolean Museum, University of Oxford/ImageSelect p. 175 Untitled © Roger Hiorns, Untitled, 2011 (installed at De Hallen Haarlem, The Netherlands, 1 December, 2012 - 24 February, 2013) © Roger Hiorns. All Rights Reserved, DACS/Artimage and SABAM 2022. Image courtesy Corvi-Mora, London. Photo: Gert Jan van Rooij p. 177 Markthal Rotterdam © Nattee Chalermtiragool/Shutterstock p. 177 Financial Centre Dubai © Rasto SK/Shutterstock p. 177 Arc de Triomph du Carroussel © Petr Kovalenkov/Shutterstock p. 177 triomfboog Pyongyang © Richie Chan/Shutterstock p. 178 kurkmaquette © Universiteit Gent - www.artinflanders.be – Dominique Provost - CC-BY-NC-ND 4.0 p. 178 keizer Augustus © Francisco Javier Diaz/Shutterstock p. 179 Mozaïek Ravenna Justinianus © Stefano Guerrini, Wikimedia Commons, License CC-BY-SA 3.0 p. 179 Mozaïek Ravenna Christus © License CC-BY-SA 3.0 p. 179 San Vitale Theodora © funkyfood London - Paul WIlliams/Alamy p. 179 San Vitale Engelen © INTERFOTO F. Hiersche /ImageSelect p. 181 Sint-Hadelinuskerk © Jean-Pol GRANDMONT, CC-BY-SA 2.5 p. 183 De ark van Noach © CC-BY-SA 3.0 p. 184 Het doorschijnkerkje van Gijs van Varenbergh © Jean-Marc Pierard / Alamy p. 185 Notre-Dame © H-AB Photography/Shutterstock p. 185 Sainte Chapelle © CC-BY-SA 2.5 p. 186 Untitled #158 © Aeneas Wilder p. 186 Kathedraal van Teruel © Jorgenmar - Dutch Wikipedia - CC-BY-SA 3.0 p. 190 Gele Madonna van Katharina Fritsch © SABAM Belgium 2022 p. 193 Concordiatempel © Foto: Wolfgang Pehlemann, CC BY-SA 3.0 DE p. 193 Santa Maria Novella © CC-BY-SA 3.0 DE p. 194 Pieta © CC-BY-SA 4.0 p. 196 The Body of the Dead Christ in the Tomb, Hans Holbein d.J. © Kunstmuseum Basel, Amerbach-Kabinett, 1662, Foto: Martin P. Bühler p. 196 Re-enchanting © Courtesy of the artist and Foksal Gallery Foundation. Photographer: Jacopo Salvi. p. 196 Denys © Luk Monsart p. 199 Sint-Carlos-Borromeuskerk © CC-BY-SA 4.0 p. 201 artikel © standaard.be, 19/10/2018, Geert Van der Speeten p. 202 Caravaggio © Molteni&Motta /ImageSelect p. 203 Nadia Naveau - Magic Mama, 2015, foto © Bert De Deken p. 203 Flowery obscurity © Aiko Tezuka p. 203 Dolce & Gabbana © Belga-AFP/BelgaImage p. 204 Paredes © Bart Ramakers p. 204 Fêtes galantes © Belga-AFP/BelgaImage p. 205 The last supper Szukalski © Richard Ellis/Alamy p. 205 Kouros van Stefan Demary © SABAM Belgium 2022 p. 205 Warrior Stevanovska © Gryf/Alamy

©VANIN