ÁRKTALAŠ GIRJJATVUOHTA
MARJO LAUKKANEN & MARKKU HEIKKILÄ 1
2
Árktalašvuohta lea mielladilli. Dat sisdoallá fitnodatdoaimma ja vejolašvuođaid, dálkkádaga rievdama ja vejolaš konflivttaid, ovttasbargu ja gilvvu. Árktalašvuohta lea viiddes ja nohkameahttun duovdda. Hearkkes, earenoamáš, hearvás ja vilda luondu, Sámi muorjjit ja bohccot, mearra ja jiekŋa. Dat lea muhtimiidda ruoktu ja nuppiide čuozáhat. Árktalašvuohta leat jiekŋadoadjárat Katajanokka hámmanis Helssega guovddážis. Dat lea logiid miillaid mátki lagamus riegádahttinbuohccevissui guhkes sevdnjes luotta mielde ja Münchenis Gihttelii njuolggogirdimátkkis boahtti turisttat. Árktalašvuohta lea dutkit barggusteaset ja virgeolbmot čoakkámiinniset. Dat lea čuođi jagi deavdi Suopma, árktalaš riika.
3
4
ÁRKTALAŠ GIRJJATVUOHTA
MARJO LAUKKANEN & MARKKU HEIKKILÄ 5
ÁRKTALAŠ GIRJJATVUOHTA MARJO LAUKKANEN & MARKKU HEIKKILÄ
© Olgoriikkaministeriija Eurohpadieđáhus ja čállit Čállit: Marjo Laukkanen ja Markku Heikkilä, Lappi universiteahta Árktalaš guovddáš Davvisámegiel jorgalus: Juvvá Lemet − Klemetti Näkkäläjärvi Olgguldas hápmi: Mainostoimisto Puisto Oy Videot: Northlight Pictures Ovdabearpma govva: Veli Kouri Maŋŋebearpma govva: Kaisa Sirén print isbn 978-952-281-465-4 pdf isbn 978-952-281-466-1 Deaddinbáiki: Lönnberg Print & Promo Oy, 2016
6
Árktalaš guovddáš
Eurohpadieđáhus
Lappi universiteahta
Olgoriikkaministeriija
www.arcticcentre.org
www.eurooppatiedotus.fi
I LÁIDEHUS II ÁRKTALAŠ ÁRGA 16
Giella ja kultuvra
24 Buresbirgejupmi
III ÁRKTALAŠ DUTKAMUŠA GIETTIS 34
Dálkkádaga dutkit
38
Máŋga oaidninvuogi rievdamii
IV ÁRKTALAŠ HÁMI OHCAME 46
Árktalaš hábmen
52
Muorra máilmmi njunušsajes
58
Árktalaš turisma
V RÁHKIS RUOVTTUGUOVLLU BEALES 68
Báikkálaš olbmuid jietna
74
Šnjirggu reaillaid Jiekŋamerrii
VI OKTASAŠ ÁRKTIS 82
Mearrajieŋa doadjárat
90
Árktalaš ovttasbargu
7
8
ฤ UOVGAGOVVA: PEKKA SALO
Lรกidehus
9
I LÁIDEHUS
Boazodoalloguovlu gokčá oba Davvi-Suoma, oktiibuot 36 proseantta riikkamet viidodagas.
E
ananspábba johtá beaivvi birra hállut. Das lea iežas čuovvumuš. Gaskkohaga plánehta davvialážii čuovgá, gaskkohaga dat lea suoi-
vanis. Poláragierdu lea dat rádji, man davábealde beaivi ii skábman badján iige geasseguovdil luoitte. Dát girji lea čállojuvvon Roavenjárggas, oalle dárkket jur poláragieddus. Bargolanja láses oidnojit váldoluottat, mat dolvot davás ja nuorttas ja stuorit jogat, mat golget davil ja nuorttil. Duovdaga duogážin leat muorravárit, maid gaskii seivot girdit, mat buktet turisttaid. Dálvet lea álohii muohta, geasset lea álohii čuovgat. Juovlastálu bádjái lea muhtin kilomettara mátki. Jos šerres ja galbma dálveijaid finaleimme bargosajis, de sáhtáleimme oaidnit guovssahasaid njivžume davvialmmis dehe vistti nalde. Bohccot eai jur dál oidno, muhto eai dat guhkkin leat. Nuppi čálli ruovttušiljus mohkasta muhtimin unna čorragaš, vaikko báiki leage dušše muhtin kilomettara geahčen guovddážis. Leatbe ČUOVGAGOVVA: ANTTI KUROLA
10
11
I LÁIDEHUS
šiljus guossástallan sarvvatnai. Oalle máŋgasa mielas dát lea oalle eksohtalaš. Munnuide dán girjji dahkkiide dat lea dábálaš,
torgielkkat, biikarieggát, šelggonat. Olles Suopma lea árktalaš riika, dadjá Suo-
vaikko ean leatge dáin guovlluin eret. Moai barge
ma árktalaš strategiija. Árktalašvuohta lea
Árktalaš guovddážis jurdilkeahttá, ahte guovddáža
okta suvdilis fáttáin, go ávvudit 100-jahkásaš
namma boahtá rievtti mielde nástealmmis. Dan
iehčanasvuohtamet jagi 2017. Árktalašvuohta lea
ruohttasat bohtet áiggis, go olbmot gehčče sevdnjes
sirdásan Antihka Greikka cukcasiin guovdu dáláš
almmi nástegovvosiid ja smihtte maid dat mákset.
ekonomiija, politihka ja diehtaga válderávnnjiide.
Suoma nástealmmis gávdnuiga Iso Karhu (Stuora
Árktalašvuohta lea máŋgasa baksamiin, muhto dat
Guovža) ja Pieni Karhu (Unna Guovžžaš), mat fas
orrot hupmame das veaháš eará dávtta mielde.
eai dan nammasažžan gávdno Sámi nástealmmis.
Árktalaš guovlu sáhttá meroštallojuvvot
Vuosttaža dávista buoremusat Fávnna dávgi ja Hát-
máŋggaid sierra vugiid mielde. Biologaide dat
na –násttiid duddjon govus sihke maŋibu Dávggat
lea áibbas eará go politihkkáriidda. Gárttain leat
–nástegovus. Greikkagillii guovža lea άρκτος, árktos,
árktalaš guovllu rádjin máŋggat sierralágán sázut,
mii dárkkuha maiddái Stuora Guovžža nástegov-
mat sáhcot eanas poláragierddu davábealde muhto
vosa. Doppe dat lea vánddardan dihkkádit oba
muhtimin maid dan lulábealde. Duođalaš eallimis
davimus eananbiirre, árktalaš guovllu. Dan mielde
ii gávdno ovttačilggolaš árktalaš guovllu rádji. Vel
maiddái ovdamearkka dihte sápmelaččat leat
unnit mihkkege rájiid meroštallá dan, gos juohke
navdon árktalaš álgoálbmogin. Sin boares mytolo-
bealde árktalaš áššiin leat beroštuvvan. Árktalaš
giijas nástealmmis leat leamaš aivve nuppelágán
beroštupmi ii leat eatnandiehtaga duohken. Dađi
ja earánammasaš govvosat, muhto dál siinai
lági mielde ”Árktalaš Suopma” sáhttá mágu mielde
meroštallojuvvojit antihka greikkalaččaid addin
dárkkuhit Suoma davimus dehe árktalaččamus
doahpaga vuollái.
guovllu – Sámi – dehe dasto oba riikka hámi.
Dávggaid čuovgadeamos násti lea agálaččat da-
12
bohccot, čuvges geasseijat, jiekŋadoadjárat, moh-
Suopma lea jagiid 2017 – 2019 Árktalaš ráđi
vás čujuheaddji Boahji(násti) dehe Davvenásti, mas
ságadoalli, mii lea dehálaš ágga maiddái dán girjji
suopmelaččaide lea earenoamáš mearkkašupmi.
dahkamii. Muitalit Árktalaš ráđis, Suoma rollas
Boahjinástti namma laktása álbmotlaš muitui
das ja čatnasemiin Eurohpá uniovdnii sihke eará
bisánan girjjiide ja lávlagiidda. Suopma lea riika,
riikkaidgaskasaš politihkkii. Muitalit dálkkáda-
mii eallá dáppe Boahjinástti vuolde. Máŋggas ellet
ga rievdamis, ođđa mearrajohtolagain ja stuora
Suomas árktalaš árgga, dan oba jurdilkeahttáge.
stáhtaid beroštumis davviguovlluid guovdu. Girjji
Jagiáiggiid molsašuddan, čuvges geassi, skáb-
váldorollain ja árktalaš girjjatvuođa gudneguossin
mamánu seavdnjatvuohta, buot eatnandieđalaš
leat goitge dohkiid-dohkiid olbmot, geat dud-
sajádagas boahtán dilit – ii leat suopmelašvuohta
djojit Suoma árktalašvuođa. Eatnasiidda das gal
almmá davvivuođa, viidát ipmirdahttin. Muhto ii
ovtta dahká, mii Árktalaš ráđis dehe eará virggálaš
davvi daddjo árgagielas árktalažžan, ii oba Sámisge.
forumain dáhpáhuvvá dehe mii strategiijaide lea
Dat, mii orru juostá eará sajes geahčadettiin leame
čállojuvvon. Sii ellet árktalaš eallima, dás ja dál. Sin
sakka árktalaš, almmustuvvá dat dáppe dávjá
ja sin sullasaš olbmuid bakte Suopma lea duođaid
árgabeaivválažžan, dego borggat, guovssahasat,
árktalaš riika.
Jaskesáhpi
Aleuhtat (Ovttastuvvan stáhtat)
Beringmearra
OVTTASTUVVAN STÁHTAT
Ohotamearra
Poláragierdu
Alaska
KANADA RUOŠŠA
Jiekŋamearra Hudsonluokta
Baffinluokta
Novaja Zemlja
RUONÁEANAN (Dánmárku)
Svalbárda (Norga) Barentsáhpi
ISLÁNDA Atlánta
Fearasullot (Dánmárku)
Norggamearra
NORGA
SUOPMA
RUOŦŦA
DÁNMÁRKU
Árktalaš guovllu rájit meroštallojuvvojit máŋggaid vugiid mielde. Okta meroštallamiin lea poláragierdu. AMAP lea Árktalaš ráđi bargojoavku,mii čuovvu birrasa dili, Arctic Monitoring and Assessment Program. Conservation of Arctic Flora and Fauna (CAFF) -bargojoavku vuodju
Árktalaš guovlu Árktalaš birrasa čuovvun- ja árvvoštallanprográmma (AMAP)
luonddusuodjaleapmái. AHDR lea árktalaš guovllu
Árktalaš šattuid ja elliid
olmmošlaš ovdáneami raporta, Arctic Human Development
suodjalanprográmma (CAFF)
Report. Maiddái eará rádjjehusat gávdnojit.
Árktalaš olmmošlaš ovdáneami raporta (AHDR)
13
14
ČUOVGAGOVVA: JAN-EERIK PAADAR
Árktalaš árga
15
II ÁRKTALAŠ ÁRGA
Giella ja kultuvra
L
Mánáidbagadalli Ritva Kangasniemi hupmá mánáide jearggalaččat álohii anárašgiela.
ehastah-uv taam seehâ? Tinja taarbâŝ purrâmuŝ.
jos sii orrot sámiid ruovttuguovllus. Guovlu gokčá
Čohkkát anárašgiela giellabeasis Anára gir-
Ohcejoga, Anára ja Eanodaga gielddaid sihke
kosiiddas. Unna nieiddaš geige stoagosseahka
Soađegili davvioasi. Suomas leat sulaid 10 000
giellabeasi ovddasvástideaddji mánáiddikšu Ritva
sápmelačča, geain eatnasat – árvvu mielde 65
Kangasniemi guvlui dego livččii jearrame juoidá.
proseantta – orrot ruovttuguovlluset olggobealde.
Kangasniemi rahpá seahka ja nieiddažat girbmidit
Davvisámegiela giellabeasit leatnai vuođđuduvvon
duhtavažžan nuppi latnjii.
Roavenjárgii, Oului ja Helssegii, ja ođđasat leat
Kielapierval lea okta riikkamet gávcci sámi giellabeasis. Dat fállet joavkobearašbeaivedivššu
plánejuvvome. Man olu sámegielat duohtavuođas spieh-
anáraš-, nuortalaš- ja davvisámegillii. Eatnasiidda
kasit nuppiineaset? Dat leat gárganan seamma
divššu mánáide sámegiella lea sogagiella muhtimii
vuođđogielas ja sulastahttet gáidosit nuppiidea-
iežas eatnigiella. Suomas leat dasa lassin ovcci
set. Muhtin sánit leat sullalagaid, oassi fas ollásit
sámegiel beaiveruovttu, mat leat dárkkuhuvvon
sierralágánat. Iešguđege gielas lea iežas ortografiija
vuosttažettiin sámegiella eatnigiellan hubmiide.
dehege čállinvuohki. Jorgaluvvon girjjálašvuohta lea
Suoma golmma sámegielas jur anáraš- ja
unnán, muhto fránskalaš unnarománaš Bás prinssáš
nuortalašgiella leaba hui uhkivuloš gielat. Goap-
lea jorgaluvvon buot ruovttueatnama sámegielaide.
panai hupmet eatnigiellaneaset dušše muhtin
Dat lea davvisámegillii Bas prinssáš, nuortalašgillii
čuođi olbmo. Gielaid seailun lea geavadis ollásit
U´cc priinsâž ja anárašgillii Uccâ priinsâš, Prinsa-
Suoma ovddasvástádussan, daningo daid hupmet
sátni lea sierra gielain seammasullasaš, daningo dat
eatnigiellan lagamusat Anára gieldda viidodagas.
lea oalle ođđa vierrosátni.
Maiddái davvisámegiella lea uhkivuloš, vaikko dat lea sámegielain eanemus hubmon ja viidámusat leavvan. Dat hubmojuvvo vuosttaš giellan nu
EAIDAMIS OĐĐA LOKTANEAPMÁI
Norggas, Suomas go Ruoŧasnai. Maiddát dát girji
Anára gielddas leat 6 800 orru, geain measta
lea jorgaluvvon jur davvisámegillii.
goalmmádas leat sápmelaččat. Anára girkosiiddas
Sámegielalaš mánáin lea vuoigatvuohta oažžut beaivedivššu ja oahpahusa eatnigiellan,
ceaggá hámálaš sámi kulturguovddáš Sajos, mii lea Sámedikki ruovttubáiki. Áibbas lahka lea sámi musea Siida, iige dáppe leat guhkes mátki Sámi
16
ČUOVGAGOVVA: JAN-EERIK PAADAR
oahpahusguovddážiige. Dilit giela ealáskahttimii
nemiid ja lagamuččaid geavahit dehe oahpahal-
leat buoremus vejolaččat, vaikko vuolggasadji lei
lat anárašgiela. Rávesolbmot lea oahpahallan
guhkkin das eret.
giela giellagurssiin, mat leat ordnejuvvon Sámi
Go Anarâškiela servi rs. dehege Anárašgiela
oahpahusguovddážis. Oahppama leat beavttál-
searvi álggahii giellabeassedoaimmas 1997, vuollái
mahttán eaktodáhtolaš giellameaštárat, geai-
skuvlaahkásaš hubmit ledje dušše muhtin olmmoš,
guin lea duššebeare sámástuvvon ja oktanaga
iige skuvllas bastán oahppat anárašgiela eanet go
gođđojuvvon fáhcat dehe gorrojuvvon nuvttahat.
guokte vahkkodiimmu. Giela boahtteáigi lei dear-
Giela ja kultuvrra ealáskeapmi vuhtto ja gullo
dat nalde, muhto dál orru mihá čuovgadit dilli. Dálá
árgabeaivvis.
áigge Anára girkosiidda vuolledásis leat anárašgiela
”Girkosiiddas gullá beaivválaččat anárašgiela.”
luohkát, ja badjedásisnai eatnasa oahppoávdnasiin
Ritva Kangasniemi lea leamaš mielde giella-
sáhttá oahppat anárašgillii. ”Giellabesiin lea leamaš issoras stuora
beasi barggus álggu rájes. Son lea anáraš, geasa anárašgiella lea ”eatnigiella”, mii goitge ii leat leamaš
márkkašupmi giela ealáskeapmái”, Ritva Kangas-
eatnigiella. Čiežamánát bearraša earáid mihá nuorat
niemi lohká.
váhkar lei mánáin áidna, geasa váhnemat humaiga
Dat leat movttiidahttán dikšománáid váh-
ruovttugiellan suomagiela. Mearrádussii váikkuhii
17
II ÁRKTALAŠ ÁRGA
Ohcejohka lea Suoma áidna gielda, gos sápmelaččat leat eanetlohkun. Guovttegielat Gáregasnjárgga skuvlla ohppiin eatnasat ohppet sámegillii.
ČUOVGAGOVVA: JAN-EERIK PAADAR
dat, ahte boarrásit oappážiin ledje heajos muosá-
jagi 1962 sámegiela hupme vuosttaš giellan sulaid
husat skuvllas ja internáhtas, gos galggai hupmat
75 proseantta sápmelaččain, de jagi 2007 mearri lei
suomagiela. Kangasniemi oaččui liikká ruovttus
dušše 26 proseantta.
passiiva giellamáhtu. Iežas gielas ja bivttasárbevierus eaidan
roahkasmuvai mannat anárašgiela gursii. Dat lei
lea leamaš hui vuoimmálaš jur anáraš- ja
dárkkuhuvvon eatnigielagiidda, muhto Kangasniemi
nuortalašmánáid gaskavuođas. Dasa lea váikkuhan
fuobmái iežas ipmirdit measta visot, mii gursses
earret eará oahppogeatnegasvuohta, mii viiddui jagi
hubmojuvvui.
1946 guoskat buot mánáid, maid doaresbeal guovl-
”Čađahin buot vejolaš gurssiid, mat ledje fálal-
luin. Sámis máŋggas skuvlamánáin šadde muotkut
dahkan. Viimmat dušše hupmagohten ja das dat
internáhttii, daningo skuvlamátkkit ledje guhkit
vulggii..”
ja váddásat johtit. Skuvllain hupme suomagiela ja
18
Ritva Kangasniemi lei rávesolmmoš, go son
Kangasniemi iežas mánát ledje dalle juo dan
oahpahe suopmelaš kultuvrra. 1970-logus sámi kul-
meare boarrásat, ahte sin vuosttaš giellan lea
tuvra ja giella nanosmuvvagođiiga ođđasit. Eatnigie-
suopma. Áhkkubasas son hupmá goitge dušše
lat hubmiid mearri lea dattege gahččan sakkarat. Go
anárašgiela.
GIELA JA KULTUVRRA LIHTTU Kielapierval-giellabeasi seainnis leat nammaduvvon govat árgabeaivválaš bargguin ja diŋggain. Poossâđ kieđaid. Sikkođ kieđaid. Bassat gieđaid. Sihkkut gieđaid. Giella ohppojuvvo bargama sánuhemiin ja geažos áigge geardduhemiin. Giellabeasit
Árktalaš olbmot • Árktalaš guollus orrot sulaid njeallje miljovnna olbmo • Lohku árvvoštallojuvvo bissut lagasboahtteáiggis sulaid seamman: olmmošlohku unnu eane-
doibmet giellalávgumin, nu ahte dain sáhttet leat mánát, geaidda anárašgiella lea eatnigiella, ja mánát, geat eai huma giela sánige. Dalle ságastallan jorggiha álkit suomagiellan. Dikšut hupmet goitge dušše anárašgiela. Mánát ipmirdit hupmama, go dasa ovttastuvvet geahčastagat, seavástagat,
mus Ruoššas ja stuorru eanemus Alaskas • Maiddái árktalaš guovllus lea manname vuoimmálaš gávpotluvvan ja olbmuid čoahkkaneapmi • Dálá áigge sulaid 2/3 olbmuin orrot stuora orrunguovddážiin
čujuheapmi. Ipmirdeami álkidahttá maid čielga beaiveritma, mas áššit geardduhuvvot álohii seam-
GÁLDU: ARCTIC HUMAN DEVELOPMENT REPORT (2015)
ma ládje. Gaskan min galledeami giellabeassái bukto-
giella ráhkaduvvo oppa áigge. Boares sámegiella
juvvo bohccobiergu. Lanja čiegas lea galmmihan-
go ii soja njuolga govvidit ođđa albmonemiid dehe
skábe, gosa bierggut loktejuvvojit. Lagasborramuš
politihka.
lea bajásgeassima dehálaš oassi. Giella báhcá
Maiddái oahppamateriálaid ráhkadeapmi
mánnái millii, go dat ohppojuvvo kultuvrra oassin.
gáibida bistevaš ođđa sániid duddjoma. Ovdal
Giellabeasi jahkeritma vuođđuduvvá anáraččaid
dárbbahuvvoje namat dušše daidda elliide, mai-
jahkodatmolsašuvvamii. Guolli bivdojuvvo goas
guin elle seamma guovllus. Oahpahusas eallisát-
juoŋastemiin, roahkamiiguin, firpmiiguin dehe
nerádju stuorru máilmmiviidosažžan, máŋgga
jieŋa nalde oaggumiin.
eará sátneráju lassin. Davvisámegiela buohta
”Giela ja kultuvrra ii sáhte sirret nubbi nup-
livččii jierpmálaš, ahte oahppamateriálat sáhtále
pis”, konkretisere Siiri Jomppanen, Sámedikki
adnojuvvot ávkin riikarájiid rastá. Sierra riikkain
gielladorvočálli ja sámegiela doaimmahaga hoavda.
adnojuvvojit goitge sierra tearpmat, ja oahppoplá-
”Hupmanfáddá sáhttá juo meroštallat giela, mii geavahuvvo”, joatká Hannu Kangasniemi, oahppamateriálačálli. Dujiin, boazobarggus dehe guolásteamis sáhttá
nain leat erohusat. ”Ulbmilin lea harmoniseret terminologiija norgalaččaiguin”, Hannu Kangasniemi dadjá. Eanemus davvisámegiel oahppamateriálat
leat álkit sámástit, seamma ládje dálkkis. Muhtimin
buvttaduvvojit jur Norggas. Suomas buvttaduvvon
ovtta sámegiela sániin sáhttá govvidit albmoneami,
materiálaid dilli lea dán vuoru mihá buoret go vel
mii suomagillii gáibida eanet sániid. Sámegielas
muhtin jagi dás ovdal. Unna gielažiid buohta lea
leat iežaset sánit earret eará jikŋii, mas bohcco
goitge váili dahkkiin, geat hálddašivčče sihke giela
juolgi ii jođe, ja cugŋo jiekŋagierragii. Muhtiin
ja oahpaheami. Dál oppa Suomas leat dušše guokte
sániide leat vástagat boares suomagielas. Maiddái
oahpaheaddji, geat oahpaheaba nuortalašgillii,
sámegiella eallá, buoris ja bahás. Giella geaffu,
nubbi Čeavetjávrres ja nubbi Avvilis. Eatnigielat
go boares sánit jávket, muhto seamma háve ođđa
oahppit sudnos leat vuollái logi.
19
VALOKUVA: JAN-EERIK PAADAR
46 20
ÄŒUOVGAGOVVA: JAN-EERIK PAADAR
II ARKTINEN ARKI
Oahpaheaddji Merja Nillukka bagadallá oahppi njuikkuheamis.
Árktalaš álgoálbmogat • Sullii 10 proseantta árktalaš guovllu álbmogis gullá álgoálbmogiidda • Árktalaš guovlluin ellet badjel 40 álgoálbmoga, ovdamearkka dihte • Sápmelaččat, Davvi-Eurohpa • Njenecat, hantit, eveaŋggat ja čukčat, Ruošša • Aleuhtat, jupihkat ja inuihtat (Iñupiat), Alaska • Inuihtat (Inuvialuit), Kanada • Inuihtat (Kalaallit), Ruonáeanan GÁLDU: ÁSSAN ÁRKTALAŠ GUOVLLUIN, WWW.ARKTINENKESKUS.FI
GOLF-RÁVDNJI
laneaset sámegiela. Maiddái Merja Nillukka eatni-
Čuovvut njealját luohká eatnandieđu diimmu Gá-
giella lea davvisámegiella, dego maid su mánáid.
regasnjárgga skuvllas. Fáddán lea golf-rávdnji. Suo-
Humadettiinis Nillukka jorgala jurdagiiddis geažos
magielat luohkás leat čieža oahppi, nubbin eanemus
áigge sámegielas suomagillii.
oba skuvllas. Oahpaheaddji Merja Nillukka hupmá
Nilluka oahpahusas giella ja kultuvra
sámegiela ja oahppit vástidit sutnje sámegillii.
njađđaseaba máŋgga ládje oktii. Báhtera nal-
Maiddái oahppogirjjit leat sámegillii, muhto oahpa-
de leat ivdnás ulloláiggit, main oahppit čuldet
headdji áiccadanbierggasinnis geavahan kártaspáb-
árbevirolaččat hervejuvvon batti. Seammalágána
ba dáidá leat suomagillii. Oahpaheaddjis lea okta
muhto govddit battit leat vuoddagat, mat adnojuv-
beaktilis vuohki doallat luohká giela sámegiellan.
vojit bieksuin ja nuvttahiin. Sámi duodji lea sámi
”Reageren dušše sámegillii. In hálit oahpahit
kultuvrra guovddáš oassi. Nillukka lea ohppiidis-
gieldimiin”, Nillukka lohká. Go oahppit nevvot guhtet guimmiideaset, de sii hupmet eanas sámegiela. Easka go oahpaheaddji
guin maid rátkimis ja guollebivddus. ”Luondu lea dehálaš juohke oahppoávdnasis.” Luohká seainni čiŋahit ohppiid sohkamuorat.
fitnala nuppe lanjas, giella earáhuvvá suomagiellan.
Daid ovssiide juohkeokta čohkke iežas bearraša ja
Vel diibmá luohkás ledje giellapolesat. Sii fuolahe
soga fierpmádaga. Soga mearkkašupmi lea sámi
das, ahte luohkás hupme sámegiela. Lihkostuvvan
kultuvrras stuoris.
beaivvi loahpas oaččui nástti ja logi nástti čuovui bálkkašupmi, dego leavssohis beaivi. Gáregasnjárgga skuvllas leat 52 oahppi (loh-
”Iežas sohka máksá visot. Resurssa ja dorvvolašvuođa. Dan, ahte duos lea seamma varra go mus, mii leat okta, ” Nillukka govvida.
kanjahki 2015 – 16). Sis 41 leat sámegiel oahpus ja 11 suomagiel oahpus. Gáregasnjárga lea muhtin čuođi ássi gilli Norgga ráji nalde, Ohcejoga gielddas. Oh-
GIELLA EALLÁ SERVOŠIS
cejohka lea Suoma áidna gielda, gos sápmelaččat
Norgga beal sápmelaš Torkel Rasmussen lea
leat eanetlohkun. Lea duohta, ahte gielddas eai leat
dutkan sámegiel oahpahusa nu ahte lea veardidan
olu ássit, buorrái 1 200. Sis bealli hupmet eatnigiel-
ovttagielat skuvlla Deanus ja guovttegielat skuvlla
21
II ÁRKTALAŠ ÁRGA
Spábbačiekčama spellet maid skábmageamádagas.
Ohcejogas. Dutkamuša vuođul mánát hupmet sámegiela čielgasit eanet ja buorebut ovtta- go guovttegielat skuvllas. Rasmussen ávžžuha, ahte giela geahččanguovllus Suomasnai gánnáhivččii vuođđudit ovttagielat skuvllaid. Geavadis dát livččii váttis, daningo unna gilášskuvllain leat muđuidnai unnán mánát. Čoavddus sáhtálii maid čavget dili, mii lea juo ovdalaččas gealdagasas, ja mii laktása earenoamážit riikkaidgaskasaš ILO 169-álgoálbmotsoahpamuša ratifiseremii. Politihkas, medias ja juobe dutkamušas digaštallet earret eará das, gii lea sápmelaš ja mot sápmelašvuohta meroštallojuvvo. Merja Nillukka amasta dili, mas galgá leat álot vuostálagaid. ”Máŋggakultuvrralašvuohta lea riggodat. Mánná ii galggale dovdat, ahte suomagiella lea buoret go sámegiella dehe ahte sámegiella lea buoret go suomagiella. Mánná lea liikká buorre, lei dal giella dehe kultuvra mii beare”, Nillukka muittuha. Gáregasnjárgga árgga rigguda norgalaš ČUOVGAGOVVA: JAN-EERIK PAADAR
kultuvra. Máŋggas gáregasnjárgalaččain fitnet ráji rastá Kárášjogas barggus, ja norgalaččat finihit Suoma bealde gávppašeame. Suopmelaččain ja norgalaččain lea oktasaš girjerádjobiila, mii fitná
Sápmelaččat
golmma vahku gaskkaid Gáregasnjárggas. Doppe Nillukka luoikkaha Norgga sámegiel oahppo- ja
• Eurohpa uniovnna áidna álgoálbmot
eará girjjiid, maid skuvla ii suitte háhkat. Maiddái
• Sápmelaččat leat 75 000–100 000, mearri molsašuddá
lagamus vuojadansále lea Norgga bealde. Iežas, guhká vurdojuvvon falástallansále gal ceaggána
rehkenastinvuogi mielde • Eanemusat sápmelaččat leat Norggas ja unnimusat
bárrásiin skuvlla gurrii. Unna lávkkáš olmmošsohkii lea stuora lávki Gáregasnjárgii.
Ruoššas • Stuora oassi sápmelaččain orrot árbevirolaš ruovt-
Diibmá Merja Nillukka ohppiid diibmogaska-
tuguovlluset dehege Sámieatnama olggobealde
giella lei sámegiella, muhto dál dat lea earáhuvvame
• Dálá áigge hubmojuvvojit gávcci sámegiela, main čielgasit dábálaččamus lea davvisámegiella
suomagiellan. Bajit luohkái diibmogaskagiella lea measta spiehkaskeahttá suomagiella. Aiddo rávásnuvvanagis giella rievdá olbmaiguin álkit váldogillii, nu ahte ruovttu mearkkašumis lea olu deaddu.
GÁLDU: SÁMEDIGGI, WWW.SAMEDIGGI.FI
22
ČUOVGAGOVVA: JAN-EERIK PAADAR
”Ollásit sámegiel ruoktu doarju buoremusat skuvllas adnon sámegiela”, Siiri Jomppanen lohká.
Kultuvra eallá árggas: varas dulkon árbevirolaš beaivvášsymbolas.
Vaikko mánás livčče máŋga vuosttaš giela, veahkadatregisttarii oažžu merket dušše ovtta. Sulaid
Anárašgiela ealaskeapmi lea albma buorre
2000 suopmelačča leat merken eatnigiellaneaset
ovdamearka positiiva loktaneamis, man giella sáhttá
sámegiela. Máŋggain bearrašiin leat goitge guokte,
oažžut rievttes doaimmaiguin ja čatnasemiin. Seam-
juobe golbma giela, juos váhnemiin leat sierra eat-
malágán loktaneapmi sávvojuvvo dál nuortalašgillii.
nigielat. Ovdamearkka dihte Hannu Kangasniemi
Vel lea veadjemeahttun diehtit, mot unna gielažiidda
mánát hupmet ukraina-, sáme- ja suomagiela. Giela
loahpa loahpas geavvá. Hannu Kangasniemi mielde
oahppama dáfus lea mávssolaš, ahte lagasbirrasis
čielgasit vuoittu bealde leat dalle, go giellabesiid
leat seamma giela hubmit.
mánát hupmet iežaset mánáide sámegiela.
”Lea fuolastuhtti, jos giella lea dušše dikšu
”Jos ođđa buolva hupmá vuosttaš giellanis
dehe oahpaheaddji duohken. Dárbbašuvvo
anárašgiela, de giella lea rievttes ládje máhccan
giellasearvvuš”, dadjá Hannu Kangasniemi.
eatnigiellan.”
23
II ÁRKTALAŠ ÁRGA
Aila Raatikka-Metsänen (gur.) ja Terhi Andersson geahčadeaba, mot fihttorábmára sáhttá atnit ávkin ruovttudikšumis.
Buresbirgejupmi
B
ohccočoarvvit geaigájit njuolga albmái,
ii leat bargu, dálut guorranit ja bálvalusat gáidet
veaháš luoskkagan muhto ain hámálažžan.
guhkkelii, mii oasistis jođálnuhttá eretfárrema.
Daid duohken allána čáppa vilges girku.
65-jahkásaččat. Liikká gielddas leat olu barg-
Nuorta-Sámis.
guheamit, 22 proseantta bargovuoimmis
”Deike dan šaddá goitge fárret”, Raili Lehtola dadjá. ”Dalle go juolggit eai šat guotte”, Terho Kylli lasiha. Raili Lehtola, Terho Kylli ja Maija-Leena Nurmi-
(Statistihkkaguovddáš, skábmamánnu 2015). Maŋimus jagiid Salla bargguhisvuohtadássi leanai leamaš oba Suoma alimusain, muhtimin alimus. Salla klassifiserejuvvo buncargieldan, mas sosiálaekonomalaš buncaraggáid čoavdin lea váttis
kumpu leat gávppašanreaissus. Mátki ii leat áibbas
(Nuorta-Sámi guovlogotti buresbirgejupmebaro-
oanehaš, daningo dát golmmas orrot Hautajärvi gilis,
mettar, 2013).
mii lea dáppe sullii 45 kilomettara Guossáma guvlui. ”Logi miilla ii dovdo dán guovllos gostege”, Kylli lohká. Iežas gili bálvalusat leat unnánaččaid geahppá-
Statistihkain gieldda dilli lea seavdnjat. Mot unna gilážiin, dego Hautajärvis, obanasii birgejuvvo? Aŋkke ovttasbargguin. Go okta vuolgá logi miilla gávppašanreisui, buot hálolaččat váldo-
nan. Ovdal ledje guokte gávppi, skuvla ja boarrásiid-
juvvojit mielde. Hautajärvis ordnejuvvo oktasaš
siida. Dál lea báhcán dušše bára.
doaibma, dego lihkadeapmi ja fierbmespábba. Lea
”Jur ja jur sáhttá boasta boahtit”, dát golmmas bohkosit.
24
Sallalaččain goalmmádas leat badjel
Čuožžut gávppi ovddas, Salla gieldda guovddážis,
duohta, ahte fierbmaspáppas lea jur dál bodda sarvvabivddu geažil. Eambbo eat sáhte gili dilis
Hautajäri lea mihtilmas Sallas, dego Sámis ja
ságastallat, daningo čuččodettiin goallugoahtá.
dálonguovllus obanassii. Unna gilážiin fárrejuvvo
Golmmas njuikejit biilii ja dollejit luksa. Manná
girkosiidii ja guhkkelebbui, dábálaččat luksa. Go
muhtin áigi ovdal go biila gávvá ruovttušilljui.
ÄŒUOVGAGOVVA: ANNA-LEENA MUOTKA
25
II ÁRKTALAŠ ÁRGA
RUOVTTUDIKŠUMA RIEVDDADALLI GOVVA
Sallas leat sirdásišgoahtime oažžut buorebun
Guhkes gaskkat leat árgabeaivi maid sallalaš
ruovttudikšuma, mas adnojuvvo ávkin ođđa teknihkka.
ruovttudikšuide, geat johtet giliin dikšume ruovt-
Ruovttusfitnamat ordnejuvvojit beaivvi dili mielde:
tuin orru boares olbmuid. Biilla mihttárii čoggo
prográmma pláne ruovttudikšuma johtolaga nu ahte
álkit nuppelot miilla beaivvis.
dat váldá vuhtii áššehasaid beaivválaš dárbbuid ja
”Riikkaviidosaš ja gieldalaš strategiija mielde
áigedávvaliid sihke ruokto- ja dearvvašvuohtadikšuma
bidjat deattu ruovttudikšumii”, muitala boarrá
bargovuoruid. Raporteren dahkkojuvvo fihtto-
siidbarggu hoavda Terttu Hannula.
rábmára dehe –tableahta bakte.
Ruovttudikšuma olis leat bárrásiin sulaid 160
”Seastindeaddagat leat dán čavčča ožžon
sallalačča, geain 60:s lea dorvotelefuvdna. Jos
ovdalačča stuorit mearkkašumi, muhto min áššit
alárbma boahtá ihkku, de dat manná girkosiiddas
hurget vel govttolaččat”, Hannula dadjá.
idjadikšumii muhto doaresbealgiliin alárbmii vás-
Jagi álggus gielddas álggaha fysioterapevta
tidit oapmahaččat. Alárbmat bohtet vahkkosaččat
gii dahká veajuiduhttinplánaid maiddái ruovt-
máŋggaid mielde. Oalle dávjá ággan leat dorvvo-
tus orruide. Ii dattege leat ballu, ahte Sallas
hisvuohta dehe aktonasvuohta.
rámohallojuvvolii. Dáppe lea hárjánuvvon eallit váriid mielde. Guossástallama áigge boarrásiidbarggu ja ruovttudivššu olis leat vuorddašeaddji dovdamušat. Ellojuvvo skábmamánu álgu jagi 2015, ja guhkkin lullin ráđđehus lea roasu siste sode dehege sosiála- ja dearvvašvuohtabálvalusaid bálvalusráhkadusođastusa dihte. Ođastus rievdadeaš Salla boarrásiidbarggu, muhto vel eai dieđe mot. Olu lea rievdan dan rájes, go ruovttudikšuma bagadalli Aila Raatikka-Metsänen álggahii barganbálgás ossodatveahkkin boarrásiidsiiddas jagi 1976. Dalle ruovttudikšut dikšo boares olbmuid, dáluid, elliid ja mánáidnai. Dálá áigge ruovttudikšut eai šat skuvlejuvvo sierra, muhto ruovttudikšuma barget lagasdikšut. Sii earret eará lávggohit, veahkehit dálkasiid váldimis, fuolahit beaivválaš čorgemis ja vuššet gáfe. Muhtimin sii maid dahket muohtabargguid dehe juobe liggejit muorrasávnnji. Borramušanai ruovttudikšut ráhkadit ain, muhto girkosiiddas mállásat bohtet borramušbálvalusa bakte dehe dat návddašuvvojit boarrásiidsiidda boradanbáikkis. Nuppástusat eai leat dáhpáhuvvan dušše bar-
ČUOVGAGOVVA: ANNA-LEENA MUOTKA
26
gogovas muhto maiddái áššehasain. Sii ellet
ČUOVGAGOVVA: ANNA-LEENA MUOTKA
Raatikka-Metsäsä ja Hannula mielde mihá
Salla vuorasbarggu hoavda Terttu Hannula veahkeha Vilho
eanet buoza go ovdal. Dálkkodeapmi lea eanet
Kellokumpu borádanbáikái.
go ovdal, ja ovdamearkka dihte hávvedikšuma barget dálá áigge maid lagasdikšut, daningo
Allačoarvvit leat Salla girkosiidda eananmearka.
dearvvašvuohtadikšut leat badjelmeare bargga-
Gielddas barget ain bohccuiguin.
huvvon. Boares olbmuid asehis liiki nádjasuvvá álkit. Salla boarrásiidbarggus ja ruovttudikšumis leat bárrásiin manname bahkadasjagit, mat leat árvvoštallojuvvon bistit gitta jagi 2020 rádjái. Hástalusain fuolakeahttá máŋga ášši leat ortnegis, gávnnaheaba Hannula ja Raatikka-Metsänen. ”Áššehasat šaddet dikšojuvvot. Háhppehit oanehažžii muossánit ja ságastallat.”
27
II ÁRKTALAŠ ÁRGA
VIĐAS VULGE NJEALLJE Boarrásiiddikšun lea Sallas čohkkejuvvon gir-
Ruovttudikšuma bargobiktasat bassojuvvojit viššalit. In-
kosiidii, gos lea Hopeaharju boarrásiidsiida ja
flueansa- dehe vuostedávdaepidemiija sáhttá leat boares
rabasbálvalanguovddáš sihke eará bálvalanássan-
olbmuide várálaš.
ovttadagat. Guovddážis ordnejuvvo beaivedoaibma ja dorjojuvvo maiddái oapmahašdikšuid veadjin. Váldovistti guoras leat njeallje ráidodálu, mat leat boares olbmuid doarjjavistin. Dáppe orru maid Laina Loisa, 86-jahkasaš, iežas goarggu mielde Kallunki. Sonnai lea Hautajärvi gilis eret. Lotta-medáljain bálkkašuvvon Loisa fitná veajuiduhttimis vielljasruovttus. Loisa guoibmi lei rádjebearráigeahčči, dego máŋggas dán guovllus – dálá áigge duohta gal hárvvet go ovdal. Guoibmi oađđái giđđat. Bearraša viđa mánás okta lea báhcán Sallai ja njeallje eará leat fárren lullelii.
Sápmi Gávpogat
”Buorre nie. Eai leat oaidnán nealggi eaige bargguhisvuođa. ”
Gielddat
97-jahkasaš Vilho Kellokumpus leat maid vihtta máná, geain okta orru Sallas. Kellokumpu
Ohcejohka
lea riegádan Kelloselkä gilis, Guolájávrri suohkanis. Muhtin jagi ovdal sođiid Guolájávri rievddai Sallan, Sovjetlihttui.
Gilbbesjávri
Kellokumpu lea soahteveterána ja SS-jeagár,
Anár
gii lea oaidnán Salla jábálduvvama dego maid eretfárrema jagiid. Jagi 1960 Kellokumpu oaččui soahtesoalddátdálu Isohalme gilis. Seamma logijagi Salla olmmošlohku lei stuorimus muttos, badjel 11 000. Dan maŋŋel hálti lea leamaš unnuma guvlui.
Avvil Eanodat
Muonio
Jagi 2012 olmmošlohku njiejai vuollelii 4000, ja olmmošlohku unnu jagis sulaid čuđiin heakkain. Buohkat eai goitge leat vuolgime, ja juohke
Gihttel Soađegilli
Kolari
tincirggastat. Vilho Kellokumpu ássá dálá áigge
Salla
Pello Giemajávri
doarjjabálvalanvisttis boarrásiidsiidda guoras. Son lea duhtavaš veahkkái, maid oažžu gielddas. ”Dáppe lea buorre orrut. Hui čorgadis visti ja
Suovvaguoika
Pelkosenniemi
mánnáveahka, mii muotku deike, lea virkkosnuht-
Roavenjárga Ylitornio Tervola
bálvalus doaibmá.” Duortnus
Keminmaa
Giepma Simo
28
Čeavetjávri
Gáregasnjárga
ja soađis nuortaoassi – Boares Salla – manahuvvui
Posio Ranua
ČUOVGAGOVVA: ANNA-LEENA MUOTKA
GUOVDU BUOT JA II MANGE Fárrenlihkadusaid dutkan Timo Aro mielde
doaresbeal sajádagas. Dat rámpo iežas leat ”guovdu ii mange” ja báiki, gos ”ii dáhpáhuva mihkkege”.
Supmii lea šaddan bággofárrema árbevierru, gos
Ovttaáigásaččat Salla lea liikká guovdu juohke
dihto guovlluin – dego Nuorta-Sámis – lea logijagiid
diŋgga, dego Monica Tennberg ja Hanna Lempinen
áigge hárjánuvvon vuolgit eará báikái eallámuša
gávnnaheaba artihkalisttiska ”Sosiaalista kestävyyt-
maŋis. Aro cealkánai, ahte juohke báikkis Suomas
tä etsimässä: Tapaustutkimuksena Salla” (sámás: So-
fárrejuvvo muhto Sámis ja Kainuus lea dávjjit
siála ceavzivuođa ohcame: Dáhpáhusdutkamuššan
gažaldat eakti fárremiin, main oba eallinbiire
Salla) (Kosmopolis, 3/2015).
sirdása. Das mas golmmalot jahkásaš uusmaalaččat
”Unna davvi gielddaža ja dan ássiid dilli ja boaht-
leat fárren gaskamearálaččat 31 kilomettara geahčái
teáigi giessasit nu riikkaidgaskasaš turismarávnnjiid
mánnávuođa ruovttusteaset, seamma ahkásaš
guvlui go ruvkke, ruovderáŧŧeoktavuođaid ja Eurohpa
lappilaččain vástideaddji lohku lea 204 kilomettára.
Uniovnna ja Ruošša gaskasaš visumafriddjavuođa
(Helsingin Sanomat 11.8.2015)
sullasaš plánejuvvon stuorafidnuide”, čálliba Tenn-
Eretfárren lea šaddan sohkabeallálažžan: nuorra
berg ja Lempinen.
nissonat fárrejit eanet ja guhkkelii go dievddut.
Dutkiguovtto mielde stuora prošeavttat eai
Sallas maid máŋggas vulget nuppi báikegoddái
dattege čoavdde Salla galgamuša. Boahtteáiggenai
oahpuid dehe bargguid maŋis. Gieldda boahtteáiggi
sallalaččaid áigáiboađu dorvvastit vuovddit, bohccot
dáfus lea dehálaš oalgguhit nuorra rávesolbmuid
ja unnit ekonomalaš doaibma. Tennberg ja Lempi-
ruovttoluotta, gohan dat vuohččan háhket oahpu
nen govvideaba sallalaččaid birgema tearpmaiguin
dehe bargomuosáhusa eará sajes.
ceavzivuohta ja sitkatvuohta. Árktalaš árgga suvdá
Turisma lea Sallas stuora bargoaddi, man
báikkálaš identiteahtta ja jáhkku iežas ceavzinnák-
stuorrumii leat olu boahtteáigge sávaldagat. Gielda
cii. Maiddái birastahtti meahcit ja duoddarat leat
lea beaktilit čalmmustuhttán beakkánvuohtan
máŋgasiidda diehttelas buresbirgejumi gáldu.
29
II ÁRKTALAŠ ÁRGA
1.
Mii dutnje buohta vuohččan millii sánis árktalaš? ”Jiekŋaguovža, masa konkretiserejuvvojit máŋga ášši, dego olbmo váikkuhusaide hearkkes luondu ja árktalaš álgoálbmogiid earenoamáš luonduvuđđosaš eallinhámit.”
Sanna Valkonen Sámi dutkama
2.
veahkkeprofessor
Mi lea sámi dutkamuš? ”Sámi dutkamuš lea máŋggadieđalaš dutkansuorgi, mii gieđahallá sámiid servodaga ja kultuvrra sihke daid iežaset vuolggasajiid guovllos ja viidáseappot sierralágán dieđalaš ságastallamiid bakte. Sámi dutkamuša bargun lea ipmirdit sápmelašvuođa sosiála, kultuvrralaš, politihkalaš,
Lappi universiteahtta
ekonomalaš ja vuoigatvuođalaš fenomenan. Dasa lassin dutkamuš
Roavenjárga
doaibmá álgoálbmoga diđolašvuođa ja subjektavuođa huksejeaddjin. Dutkan galggalii ávkkuhit sápmelaččaid, ja sin rolla galggalii leat buorebut dieđu buvttadeaddji go objeavtta.”
3.
Mat lea dálá dili mávssolaččamus gažaldagat sámi dutkamušas? ”Dehálaš gažaldagat leat davviservošiid seailuma ja ealasvuođa problematihkat áigemuttus, goas lea ain stuorit mearkkašupmi árktalaš luondduriggodagaiguin ávkkastallamiin sihke davviolbmuid servodatlaš ja politihkalaš sajádaga gažaldagain. Ovdamearkka dihte: Mot álgoálbmoga kultuvra ja árktalaš luondduriggodatpolitihkka leaba oktii heiveheamis? Makkár politihkalaš oassálastima ja barggu dát gáibida? Servodatdieđalaš sámi dutkamuša bargun lea buvttadit dieđu, mii veahkeha nannet sámi servodaga, kultuvrra ja buresbirgejumi. Dát ii govčča eret sámi servoša ja –servodaga sierra doaimmaid, geavadiid ja ráhkadusaid kritihkalaš geahčadeami. Dálá dilis lea dehálaš ovdamearkka dihte sápmelaččaid vuoigatvuođaid, árbevirolaš servodatmálliid ja iešmearrideami gažaldagaid geahčadeapmi.”
30
ČUOVGAGOVVA: ARTO VITIKKA
4.
Manlágán davviriikkalaš ovttasbargu sámi dutkamuša olis bargojuvvo? ”Sámi dutkamuš lea vuosttažettiin stáhtaid rájiid ja máŋgga eará rájiid rasttildeaddji dutkamuš. Ovttasbargu bargojuvvo dutkan- ja gárgehanfidnuid nugo oahpu, sierralágán fierpmádagaid ja dáhpáhusaid olis. Dehálaš oktasaš ulbmil lea etihkalaš rávvagiid duddjon, mii guoská sápmelašvuođa dutkama. Dehálaš lea maid dutkiid gaskavuođa rájiidrasttildeaddji doarjja ja solidáravuohta sihke juhkkojuvvon ipmárdus sámi akademiija ovddideami dehálašvuođas.”
5.
Makkár lea sápmelaččaid sajádat Suomas? ”Sápmelaččat lea Suoma vuođđolágas dovddastuvvon álgoálbmot, mas lea vuoigatvuohta iežas gillii ja kultuvrii. Sápmelaččain lea ruovttuguovllustis lágain vuođđuduvvon kulturiešstivren, man ollašuhttá sámediggi. Vuođđooainnus olu áššit leat bures. Sápmelaččat leat jábálaš stáhta riikkavuložat, geaid sosiála ja ekonomalaš dilli lea buorre buohtastahtedettiin máŋggaide earáide álgoálbmogiidda ja oppalaččat sámi kultuvra adnojuvvo árvvus. Geavada vuoigatvuođaid olláhuvvamis leat stuora hástalusat. Ovdamearkka dihte sámegielalažžan vuogáiduvvan sosiála birrasii lea vel hástaleaddji aŋkke sámi guovllu olggobealde, mii boahtá das go lea unnán sámegiel oahpahus ja beaivedikšu. Sámedikkis eai leat olus vejolašvuođat váikkuhit Suoma stáhta doaimmaide sápmelaččaid ektui. Sápmelaččaid earenoamáš gaskavuohta sin geavahan luonddubirrasiidda ii identifiserejuvvo lágain. Sápmelaččat eai gehččojuvvo leat dievasválddálaš subjeakta, suverena, mii bastá mearridit áššiidis. Dát vuhtto bures Suoma mearrideddjiid doaimmain gaskavuođas vaikkobe sámediggelága ođasteapmái dehe álgoálbmogiid vuoigatvuođaid dorvvasteaddji ILO oktasašsoahpamuša No. 169 ratifiseremii. Maiddái almmolaš ságastallan, mii laktása sápmelaččaide, lea muhtimin garrasánálaš ja árpmuheapme.”
31
32
ČUOVGAGOVVA: KAISA SIRÉN
Árktalaš dutkamuša giettis
33
III ÁRKTALAŠ DUTKAMUŠA GIETTIS
Loga QR-koda ja geahča video fáttás
Dálkkádaga dutkit
G
Dutki Juha M. Karhu deavdá dálkespáppa čáhcagiin Soađegili Tähteläs.
aifájedne dihtoršearpma ja dan mot dasa
golmmavuorrobargun, lihkostuvvanproseanta
sárgásit njozet moalkesázut. Váile guhtta
lei čuođi. Mihtidanrusttegat loktanit dábálaččat
minuntta áigi mihtidanrusttetoperáhtor
30-35 kilomettara allodahkii. Dan áigge čáhcagiin
Markku Ahponen sáddii albmái otsonmihtidan-
devdojun spáppa čađamihttu stuorru 1,5 mettaris
rusttega. Dat lea dál munnos geahčadettiin badjel
12 mettarii, dassážii go spábba viimmat bávkkeha.
1,8 kilomettara allodagas, loktana geažos áigge
Mihtidanrusttegat heaŋgajit gitta spáppas styrok-
badjelii ja johtá biekka mielde nuorttaslulás. Moai
sagássas, mii gahččá meahccái. Sulaid bealli gássain
ledne Soađegili Tähteläs, Dálkediehtaga instituhta
máhccet ruovttoluotta Dálkediehtaga instituhttii,
sajiin. Čakčamánnosaš eahketbeaivve šiljus lea +8,6
eandalit čakčat, go olbmot johtet murjeme ja
ceahki. Mihtidanrusttet fas loktana bajás bárrásiin
meahccebivddus.
-1,7 smávvabuollašis. Midjiide apmasiidda mihtidanrusttega –álbmoga gillii dálkespáppa – loktaneapmi albmái lea
ŠADDOVISTEGÁSAT DODJET OLAHUSAID
earenoamáš oainnáhus. Dálkediehtaga instituhta
Jiellahastalannamas mielde dálkespábba mihtida
bargiide dat lea beaivválaš rutiidna, leahan dál
duojážassii áimmu liekkasvuohtadili, biekka háltti
juo vuorus 50 489 hávvi. Otsonmihtidanrusttet
ja leahtu, áimmu lávttasvuođa ja –deattu. Otso-
lea duohta gal áidna, mii sáddejuvvo mátkái
namihtidanrusttet bealistis rehkenastá otsona mea-
manuálalaččat. Juohke jándora áibmogeardái
ri áibmogearddi sierra gearddádagain. Otsonamih-
loktaneaba maid guokte dábálaš dálkespáp-
tideamit leat dahkkon Soađegilis boatkkaheamit
pa, muhto dat vuolgiba mátkái automáhtalaš
jagi 1989 rájes dehege liikká guhká go ovdameark-
mihtidanrusttetstašuvnnas.
ka dihte Marambio stašuvnnas Lullinannamis.
”Automáhtalaš sádden doaibmá badjel 99 proseantta sihkarvuođain”, Ahponen muitala. Ii oba baháge. Lea gal duohta, ahte dalle visot spáppat sáddejuvvoje mátkái manuálalaččat ja
34
Jeavddalaš mihtidemiid geažil diehtu otsonajávkamis ja dan váikkuhusain lassána geažos áigge. ”Jos giđđat lea otsonajávkan, de maid geasset lea vuorddehahttivuođa mielde eanet UV-suo-
ČUOVGAGOVVA: KAISA SIRÉN
njardeapmi”, spesiáladutki Rigel Kivi muitala varas
šaddovistegásat dodjet olahusaid. 2015 njukčamánu
bohtosiin.
eananspáppa čitnadioksidadoalu mánu gaskaárvu
Otsonageardi suddje ealániid beaivváža
manai badjel 400 ppm:a. Dat lea alimus lohku
vahátlaš ultravioleahttasuonjardeamis. Dan lassá-
maŋimus 800 000 jagi áigge. Dálkkádaga historjá
neapmi vuolleáibmogearddis lokte liekkasvuohta-
dovdojuvvo bures jiekŋagarrabohkamiid geažil.
diliid eanangierraga lahka. Dán dihte lea dehálaš
Dain čitnadioksidadoallu sáhttá mihtiduvvot jikŋii
mihtidit otsonadoalu sierra allodagain. Lullinanna-
fáŋgan báhcán jiekŋabulljarasain.
ma bajábeal otsonaráigi fuomášuvvui 1980-logus,
”Soađegilis áibmogearddi molsašuddamat
mii johttáhii viiddes otsonadutkanfierpmádaga lulli
leat mihtiduvvon spektromettariin jagi 2009 rájes.
ja davvi jorbalasbeliin.
Soađegili mihtidemiid vuođul čitnadioksida lea
Njukčamánu 2011 Soađegilis mihtiduvvui olahusasehis otsonageardi sulaid 20 kilometta-
lassánan sulaid 2.4 ppm:a jagis”, Kivi lohká. Ppm (parts per million) lea gorreovttadat, mii
ra allodaga áibmogearddis. Dat lei dušše sulaid
adnojuvvo govvidettiin sierra ávdnasiid doaluid
goalmmádas mánu gaskaárvvus. Maiddái eará
ovdamearkka dihte áimmus, eananvuođus ja čázis.
35
III ÁRKTALAŠ DUTKAMUŠA GIETTIS
ČUOVGAGOVVA: KAISA SIRÉN
SOAĐEGILIS MÁILBMÁI
satellihtat, mat girdet lagasgomuvuođas polaguovl-
Go johtit Soađegili Tähtelä mihtidančuoggás
luid badjel. Dalearkaanteanna čujuha bárrásiin
nubbái, de johtit seammas oba árktalaš nannan-
davvialmmiravdii.
guovllu buoremusat rustejuvvon mihtidan- ja
vuoiŋŋastandillái”, árvvoštallá Timo Ryyppö, satel-
addá mávssolaš dieđu oba máilmmi dálkkádagas ja
lihtta- ja áiccadandoaimmaid hoavda.
áibmogearddi doaimmas. Tähteläs doaibmá dasa
Veaháš áigge geažes anteanna vuolgánai
lassin Soađegili geofysihka observatoria, mii gullá
johtui ja botnjasa min guvlui, bisána ja báhcá
Oulu universitehttii.
vuordit čuovvovaš badjelgirdima. Veaháš maŋŋelaš
Albmái várdá maid Dálkediehtaga instituh-
36
”Fargga dat jorggiha ruovttoluotta
áiccadanguovllus. Dáppe čoggojuvvo dáhta, mii
čuožžut satellihttadáhta prosesserenguovddážis,
ta dalearkaanteanna, mii allána bajás muoraid
stuora šoavvi dihtorskábiid ovddas. Oaidnit
bajábeallái. Dat váldá vuostá dáhta, man sáddejit
dihtoršearpmas logahallama čuvvojuvvon
Otsonasensor girddihuvvo albmái dálkespáppa mielde. Go spábba bávkkeha, de sensor gahččá eatnamii.
Timo Ryyppö muitala, ahte dálearkaanteanna lea jur váldán vuostá dáhta satellihtas, mii girdá polaguovlluid badjel.
ČUOVGAGOVVA: KAISA SIRÉN
satellihtaid badjelgirdináiggiidisguin. Deike lea
Suonjardeami vuođul sáhttá rehkenastojuvvot
fuorkásan visot dat dáhta, man anteanna easka
muohtagokčasa gassodat. Mihtidanvuohki heive
válddii vuostá. Soađegilis doaibma álbmotlaš
árktalaš skábmaáigái, daningo dat ii gáibit čuovgga
satellihttadáhtaguovddáš, man bakte juhkkojuvvo
iige muosehuva balvvain. Geavadis áidojuvvon viido-
earret eará Eurohpa uniovnna Copernicus-prográm-
daga rusttegat leat refereansarusttegat: dat doibmet
ma satellihtaid dáhta.
dego rusttegat, mat leat satellihtaid fárus, muhto
Dálkkasdiehtaga instituhta dutkamušain
mihtidit unnit ja buorebut dovdojun guovllus.
viggojuvvo buoriduvvot satellihttadáhta dulkoma
Satellihttagovas ovtta piksela siidu sáhttá
luohtehahttivuohta. Soađegilli ja Bállás duddjoba
leat miillaid, nu ahte dan gokčan guovllus sáhttet
ovttas áibmogearddi ovttastumiid ja fysihka dutki
leat jeakkit, jávrrit ja orrunsajit. Satellihtain leat
GAW-stašuvnna (Global Atmospheric Watch), man
guokte mávssolaš ovdamuni gieddedutkamuša
alladásat ja dárkkes mihtideamit adnojuvvojit ávkin
ektui. Vuosttažettiin daiguin bastá gokčojuvvot
satellihttaalgoritmmaid gárganeamis ja kvaliteahta
beaivválaččat oba árktalaš guovlu. Dasa lassin
bearráigeahčus.
sáhttet gártejuvvot báikkit, gosa beassan livččii eatnama, čázi dehe jieŋa mielde váttis, juobe veadjemeahttun. Nube dutkamušas gánnáha bidjat deat-
EANET LUOHTEHAHTTI DIEĐU GUVLUI
tu dasa, ahte buoriduvvo satellihtaid bakte ožžojun
Dutki Juha Lemmetyinen bargá Helssegis muhto
gáiddosgártendieđuid deaivásadoallan.
galleda Soađegilis máŋgii jagis. Lemmetyinen deste bárrásiin mihtidanrusttegiid soađegillilaš kollegainis Anna Kontuin. Áidojuvvon viidodagas leat eatnat sierralágán mihtidanrusttegat, main stuorimus – measta guovtti mettara stuoru dorvemállesaš anteannain rustejuvvon apparáhta – mihtida muohtagokčasa mikrobárrosuonjardemiin. Dehe rievtti mielde apparáhta ii mihtit muohtagokčasa muhto suonjardeami, mii vuolgá eatnamis. ”Muohta hávkada eatnama lunddolaš mik-
Árktalaš dutkamuš Suomas Arctic Finland -portála beaiváda áigeguovdilis dieđu árktalaš dutkamušas, mii dahkko Suomas. Siiddus gávdnojit earret eará ođđasat ja raporttat. http://www.arcticfinland.fi
robárrosuonjardeami”, Kontu muitala.
37
III ÁRKTALAŠ DUTKAMUŠA GIETTIS
Aalto-universiteahta Aalto Ice Tank lea stuorimus suopmelaš jiekŋa- ja mearrajohtalusráhkadusaid dutkanálddis.
Máŋga oaidninvuogi rievdamii
N
juikejeadnot oanehažžii dutkaninstituhta šiljus geahčadit stuorit govvosa. Makkár lea árktalaš dutkamuš? Áŋkke Árktalaš
ovttasbargofierpmádagas. Lappi universiteahta mearkkašahttimus dutkamuša čađačuohppi fáddá lea jur
strategiijas (2013) ulbmil lea gudneáŋgir: ”Suopma
riikkaidgaskasaš árktalaš ja davvidutkamuš, mii
viggá árktalaš máhtu málleriikan dutkamušas nugo
dahkkojuvvo earret eará dáidagiin sihke servo-
máhtu vásttolaš gávppálaš ávkkastallamis.”
dat-, pedagogihkka-ja vuoigatvuohtadiehtagiin.
Lea duohta, ahte measta juohke suopmelaš
Lappi universiteahta Árktalaš guovddáš lea
universiteahtas dahket juo dál dutkamuša, mii lak-
Suoma áidna árktalaš gažaldagaide spesialiseren
tása árktalašvuhtii dehe davvivuhtii. Earenoamáš
áššedovdiinstituhtta, ja das lea riikkaviidosaš rolla
dehálaš dát deattuhus lea Davvi-Suoma iežas
árktalaš dutkamušas ja dieđakommunikašuvnnas.
universiteahtaide Lappii ja Oului, mat leaba stuora
Oulu universiteahta árktalaš máhttu lea ov-
rollas maid riikkaidgaskasaš University of Arctic –
damearkka dihte bio- ja inšenevradiehtagiin, dearvvašvuođas ja davvi biras-, luondduriggodat- ja buresbirgejupmegažaldagain. Universiteahta Giel-
ARKTIKO (2014–2018) • Suoma Akademiija árktalaš dutkanprográmma • Nanne Suoma árktalaš dutkamuša 15,7 miljovnna euroin • Fáttát
lagas-instituhtta ovddasvástádussan lea Suomas sámegiela ja kultuvrra dutkamuš sihke skuvlen. Sámis lea deahtta dutkanstašuvnnaid ja –instituhtaid fierpmádat, mii čuovvu dárkket árktalaš áibmogearddi, eananvuođu, čázádagaid, šattuid, elliid. Muhtin ovttadagain, mat dahket
• Buorre eallin davvin
árktalaš dutkamuša, duohta gal dáistalit bárrásiin
• Ekonomalaš doaibma ja infrastruktuvra árktalaš diliin
ekonomalaš hástalusaiguin. Jearaldat lea álbmotlaš
• Davvidálkkádat ja biras
dutkamuša ja skuvlejumi seasttuin, maid váikkuhus
• Rájiid rasttildeaddji árktalaš politihkka
vuhtto maid davvin. Bargoveahka lea unniduvvon ja doaibmabáikkit njáskojuvvon.
38
ÄŒUOVGAGOVVA: AALTO-UNIVERSITEAHTTA
39
III ÁRKTALAŠ DUTKAMUŠA GIETTIS
GARRA DIEĐASURGIIN LITNASIIDDA
ođđajagimánu 2016. Lähteenmäki mielde Suoma
Oktanaga go dutkanruhtadeapmi čuhppojuvvo,
árktalaš dutkamuša leat hálddašan 1800-logu
árktalaš dutkamuššii maid biddjo deaddu. Ovdameark-
rájes luonddudiehtagat ja teknologalaš suorggit.
ka dihte Helssega universiteahtta lea čohkken
Ekonomalaš ávkejurddašeapmi oidno ovdamearkka
gokčevaš raportta árktalaš dutkamušastis (Árktalaš
dihte das, go dutkamuša váldorávnnjis deattu-
raporta 2015). Dan vuođul eanas universiteahta
huvvojit ”garra” diehtagiid máhttu ”litnaseabbo”
árktalaš dutkamušas lea luonddudieđalaš ja
surggiid sajes. Lähteenmäki evttohii sáhkavuo-
laktása dálkkádatrievdamii, muhto maiddái eará
rustis, ahte Suomas gánnáhivččii bidjat dáláža
dieđasurggiin leat ain eanet beroštuvvan árktalaš
čielgaseappot eanet deattu humána dimenšuvdnii,
dutkamuša vejolašvuođain.
dego historjjá, dáidaga ja kultuvrra dutkamuššii.
Suoma akademiija ruhtada árktalaš dutkamuša
”Dákko bakte Suopma sáhtálii nannet sajáda-
dovdomassii. Ulbmilin lea dutkat ja ipmirdit
gas dáláža viidáseappot dieđalaš galmmasmáhtu
guovllu gárganeami earáhuvvandagaldagaid ja
riikan”, Lähteenmäki dajai.
earáhuvvama dynamihka guovllu boahttevuođa ektui. Dálkkádaga liegganeami mielde luondduriggodagaiguin ávkkástallan šaddá álkibun, mii lea
LEAHTUIN SKOLLI MUOHTA
lasihan beroštumi dasa mot árktalaš dutkamušain
Árktalaš dutkamuššii oahpásnuvadettiin fuobmá
sáhttá ávkkástallat gávppálaččat. Galbmatek-
jođánit, ahte árktalašvuođas lea váttis hup-
nologiija dutkamuš lea dás okta ovdamearka.
mat namukeahttá dálkkádatrievdama. Ii imaš,
Dálkediehtaga instituhta jiekŋabálvalusa dieđuid
daningo dutkamušain árvvoštallojuvvo, ahte
geavahit gávpeskiippat ja jiekŋadoadjárat. VTT
máilmmiviidosaš gaskaliekkasvuohtadili lokta-
(Stáhta teknologiija dutkanguovddáš) bealistis
neapmi olláhuvvá árktalaš guovllus unnimusat
gárgeha skiippaid, mat johtet jieŋas, bijadettiin
guovtte- dehe juobe njealjegeardásažžan.
earenoamáš deattu daid ráhkaduslaš nanusvuhtii,
pe gullat, ahte muohta lea liikká dehálaš dálkká-
jiekŋadiliin. Árktalaš teknihkka lea Aalto-universi-
datrievdama indikáhtor go mearrajiekŋa. Dálke-
teahta Inšenevradiehtagiid allaskuvlla deháleamos
diehtaga instituhtta lea dahkan máilmmiviidosaš
dutkanviidodagain, ja doppe gárgehuvvo earret
muohttaga čáhceárvogárttaid badjel 35 jagi
eará jiekŋamekanihkka ja dálvenavigeren.
áigodahkii. Mihtidemiiguin sáhttá ovdameark-
Gávppálaš innovašuvnnaid lassin árktalaš
ka dihte árvvoštallojuvvot giđa dulveriska, vai
dutkamušas vurdojuvvo oassálastin servodatlaš
čáhcefápmorusttegat sáhttet áváštallat čázi golgga-
ságastallamiidda. Okta Suoma Akademiija árktalaš
heami dárbbu.
prográmma ulbmiliin lea gaskkustit dutkandieđu
Čakčamánus eanan lea vel bievllas, muhto
áktiivvalaččat mearrideddjiide, čanusjoavkkuide ja
vuosttašmuohta sáhttá gokčat sáttu ja dakŋasiid
riikkavuložiidda.
heahkkajođánit. Jorrosa lohppii geahččat satel-
Professor Maria Lähteenmäki suokkardalai
40
Máhccat vel oanehažžii Soađegili Tähteläi. Dop-
jiekŋagurpmiide sihke skiippaid doaibmanávccaide
lihttagovaid ja moalkesázuid dihtoršearpmas.
árktalaš dutkamuša dili Hyinen tiede –seminá-
Dutkamuša vuođul muohttaga gokčanviidodat ja
ras (sámás: Goalša dieđa) Lappi universiteahtas
massá unnot jođánit. Oassi málliin einnostit muoht-
ČUOVGAGOVVA: JAN HJORT
taga ollislašmassá unnut sulaid goalmmádasain, jos
Oulu universiteahtas dahkkojit gieddebarggut oahpa-
suokkardallojuvvo dilli 1960-logu rájes gitta 2100-
husa oassin. Dás gártejuvvojit girseproseassaid dagahan
logu rádjái. Boahtteáiggi einnosteaddji málliin leat
hápmahuvvamat Gilbbesjávrres.
álohii máŋggat eahpesihkkaris dagaldagat. ”Áiccastagaid vuođul lea vejolaš, ahte muohtagovččas asehuvvá vel dánnai jođáneappot”, Lemmetyinen dadjá. Lappilaš nugo mátkedoaibmasuorggi fitnodatolbmot livčče sakka beroštuvvan diehtit, makkár
vaikko dat máilmmiviidosaččat unnu. Ovdameark-
muohtadilli orru leame Sámis boahttevaš jagiid.
ka dihte mearrajieŋa suddan váikkuha arvviid ja
”Muohtadilli lea álkit árvvoštallojuvvot
dakko bakte maid muohttaga hápmahuvvamii. Ábis
máilmmiviidosaš mihttoláva mielde go
heavrristeaddji čáhci sáhttá báikkohagaid muohttit
guovlluguovdasaččat”, Kontu muitala.
eatnamii. Nube Sámi boahttevaš dálvviid muohta-
Muohtamearri sáhttá báikkohagaid lassánit,
dilli lea árvádus.
41
III ÁRKTALAŠ DUTKAMUŠA GIETTIS
Paula Kankaanpää
1. 2.
2. Mii dutnje buohta vuohččan millii sánis árktalaš? ”Muohta, jiekŋa, báljes duovdagat – sihke iežas bargu.”
Maid ođđasiid Suoma árktalaš dutkamuš dárbbaša? ”Gažaldat lea árktalašvuođa muosáheamis ja dan duddjomis ođđasit. Suomas bargojuvvo davvi- ja galbma diliid sihke birrasa
Hoavda
gievrras dutkamuš, mii riikkaidgaskasaš ovttasbarggus sáhttá bures
Suoma birasguovddáža
čalmmustahttojuvvot árktalaš dutkamuššan. Dasa lassin Suopma
mearraguovddáš
galggalii oidnot buorebut davviárktalaš guovllus dehege Jiekŋamearas,
Helsset
jihkiin ja duoddariin. Davviárktalaš dutkamuš dárbbašuvvo globála dásis lasi ja suopmelaš dutkiin leat dasa earenoamáš buorit eavttut ja beroštupmi .”
3.
Ovdanbuktet jurdaga EU:a árktalaš informašuvdnaguovddážis. Manin dakkár dárbbašuvvolii? ”Árktalaš guovlu gárgana jođánit, muhto seammas diehtu doppe lea fállun unnit go deahttásit orrojun guovlluin. EU:a árktalaš informašuvdnaguovddáža jurddan lea bálvalit dieđu dárbbašeddjiid nu ahte čohkkejuvvo Eurohpa sierra institušuvnnaid dálá árktalaš diehtu jođánit ja beaktilit mearrideddjiid, fitnodagaid ja servodaga sierra dárbbuid várás. Dasa lassin dan bargun lea sihkkarastit dieđu vuorrováikkuhusa báikkálaš olbmuid ja sierra hálddahussurggiid gaskkas. Dušše mearrádusat, mat vuođđuduvvet máŋggabeallásaš dihtui, sáhttet dorvvastit árktalaš guovllu suvdilis gárganeami, ja das árktalaš guovllus leat eavttut orrut máilmmi ovddasmannin.”
42
ČUOVGAGOVVA: ARTO VITIKKA
4.
Leago Suopma árktalaš riika? ”Árktalaš guovllu lullirádjái ii leat ovttačilggolaš meroštallan. Suopma lea máilmmi davimus ja galbmaseamos stáhtain. Árktalašvuođa deattuha ain dat, ahte Sámi diliin leat čielgasit davviárktalaš sárgosat, dego hárvves muorat, muohtamearri ja dálvvi seavdnjatvuohta. Sápmi lea maid sápmelaččaid ruovttuguovlu ja boazodoalloguovlu. Árktalašvuohta sáhttá leat okta Suoma brándiin, mainna sáhttá márkanastit máŋggaid sierrabuktagiiddamet vánddardanbiktasiid rájes gitta huksemii ja teknologiijai. Dainna sáhttá maid geasuhit deike turisttaid návddašit čáppa luonddusteamet. Nu ahte juo, Suopma lea diehttelas árktalaš riika.”
5.
Mii lea Suoma birasguovddáža (Syke) mearraguovddáža árktalaš rollaid? ”Syke mearraguovddáš dutka Nuortameara, mii jiekŋu aŋkke muhtin muddui juohke jagi ja danin máŋggat Jiekŋamearas dahkkon dutkamušat leat beroštahttit. Mii dutkat ovdamearkka dihte mearrajieŋa ekologiija, galbma čáziid vahátlaš mearradárá ja árktalaš oljodustema vugiid gárgeheami. Syke mearraguovddáš dahká mearraviidodatplánema dutkamuša, masa maid árktalaš guovllus lea lassáneaddji dárbu. Dat lea mielde árktalaš guovllu riikkaidgaskasaš politihka dutkamušas ja dasa gullevaš servodatlaš ságastallamis. Dasa lassin Suoma mearradutkanskiipa Aranda lea bures dutkanbargui rustejuvvon jiekŋanannejuvvon skiipa, mii bastá opereret dálvás Nuortameara lassin maid poláraguovlluin.”
43
44
ČUOVGAGOVVA: KAISA SIRÉN
Árktalaš hámi ohcame
45
IV ÁRKTALAŠ HÁMI OHCAME
Loga QR-koda ja geahča video fáttás Čatnasmeahttun muohtalávdi lea muorračeahppi Jan Leutola (gur.) ja hábmejeaddji Maxim Narbrougha giehtačála.
Árktalaš hábmen
Dahkkogo dás árktalaš, davviriikkalaš vai lappilaš hábmen?
cuvkejit jaskatvuođa ja vahcamuohta
G
ga versttás ávnnastuvvo biokomposihtta. Geahppa
bohraida. Vel oanehaš dás ovdal unna
ja nanu materiála heive válljugasat ođđa buktagii,
verddešjovkkoš gizzo muohtagápmagiiguin bajás
mii lea gárgeheami vuložin – dan seammái, mainna
várrefieltti. Juohke gizzus lei sealggistis lávka ja lávdi,
surfejuvvo vulos muohtafieltti gieváskanhuikasiid
man sáhtálii guhkkelis doaivut muohtalávdin. Lávd-
mieđuštemiin.
uovvamánnu:”U-huuuu.” Gieváskan huikasat
dis váilot goitge čatnasat ja hápminai lea earálágán.
Geassemánnu: Roavenjárgalaš hábmenfitnoda-
Čatnasmeahttun vahcamuohtalávdi Ilahu lea
Rievtti mielde lávdi sulastahttá eanet surfenlávddi
roavenjárgalaš hábmenfitnodaga Treeforma iežas
vaikko lea sturrodaga dáfus unnit. Muhto manin ok-
buvttagárgeheami boađus. Fitnodaga eaiggát-
tage guottálii surfenlávddi bajás muohtavárrefieltti?
guovttos, snihkkár Jan Leutola ja hábmejeaddji Maxim Narbrough leaba gárgehan lávddi aktiivvalaččat ovttasráđiid ámmát- ja amatevralávddástalliiguin. Muosáhusvuđot buvttagárganeapmi lea duođaid gal algán juo mihá ovdal, leabahan Leutola ja Narbrough gullan nuoraid rájes lávdečierastalliid máilmmiviidosaš čerdii. Leutola ja Narbrough leaba orron guhkes áiggiid olgoriikkain. Logijagi molsumis soai mearrideigga goabbánai guovllusteaskka máhccat ruovttoluotta Roavenjárgii. Lávddástallanbiirriin nuppiidasaskka oahpásnuvvan dievdoguovttos vuođđudeigga oktasaš fitnodaga jagi 2011. ”Bálggis fitnodatolmmožin lea leamaš guhkki ja juovvái, muhto jurdda guoddigoahtá”, Leutola govvida.
ČUOVGAGOVVA: KAISA SIRÉN
46
ČUOVGAGOVVA: KAISA SIRÉN
Stuora áššehasat, dego Suoma girdišiljuin ovd-
šaddame bivnnuhin, go olbmot ohcalit olbmui-
dasvástideaddji Finavia ja stáhta vuvddiin ovddas-
guin devdojuvvon luohkáid sajes luonddu ráfái.
vástideaddji Meahciráđđehus, dahket vejolažžan
Lávddástalliid čerdii gullet ain eanet olbmot,
čiekŋuma beroštahtti ja hástaleaddji bargguide.
geat leat bargoeallimis ja rávesolbmot, geain leat
Dasa lassin Treeformas gárgehuvvojit bárrásiin
bearrašat, ja sis lea álkit vuolgit beaivereisui lagas-
guokte iežas buktaga, muorrakupolaráhkadus ja
meahccái go vahkkui Davvi-Norgii. Eaige nuoratge
vahcamuohtalávdi.
lávdečierastalliin leat álohii áigi dehe ruhta vuolgit guhkás. Friddjačierastallamis máŋga ášši leat liikká
JURDDAŠANVUOHKI MEARRIDA
dehálaččat go ieš čierastallan, daningo bajásgizzun
Jan Leutola orui logi jagi Espánnjas, lahka buriid
lea mihá áddját go ieš čierastallan. Gažaldat lea
surfenbáruid. Sámis bárut leat unnit muhto muohta
maid jurddašanvuogis.
olu, aŋkke doaisttážii. Dás bohciidii jurdda: maid jos muohtalávddástallamii sáhtálii ovttastahttit surfema livttisvuođa ja friddjavuođa –lávddis eai livččege čatnasiiguin gitta? Ovddidanbargui ledje earánai báhcahagat. Friddjačierastallan lea mailmmiviidosaččat
”Ánssašuvvo iežas gikta vulos”, Narbrough čohkke. Go lávddis eai leat čatnasat, de hárjánange lávddástalli šaddá hástalusa ovdii ja sáhttá lihkostuvadettiin dovdat álggahalli riemu. ”Eat vuovdde buktagiid, muhto vuovdit
47
IV ÁRKTALAŠ HÁMI OHCAME
muosáhusa, man buktagiin oažžu: luonddu, ráinnasvuođa, friddjavuođa ja ilu”, Leutola lohká. Lávddis adnojuvvon materiálat leat 100-proseantalaččat suopmelaččat ja 90-proseantalaččat ođasnuvvi luondduriggodagat. Treeform sikte buktagiinnis njuolga riikkaidgaskasaš márkaniidda: vuohččan Suoma lassin lagasguovlluide dehege Ruŧŧii, Norgii ja Ruššii. Lahkonišgoahtit mávssolaš gažaldaga dehege dan, leago ođđalágán muohtalávdi árktalaš hábmen. ”Davvi hábmen gal, muhto árktalaš…”, Leutola eahpidaddá. ”Árktalaš hábmen lea doaban vel nuorra. Davviguvllolaš, lappilaš ja davviriikkalaš muitalit eanet mis go árktalaš”, Narbrough joatká. Lappilašvuođain soai eaba dárkkut dušše Suoma Lappi eanangotti, muhto guovlu rasttilda álbmotstáhtaid rájiid, seamma ládje go Sámieanan.
ÁRKTALAŠVUOHTA DÁRKKUHA SÁVALDAGA Treeform lea leamaš mielde buvttadeame Arctic Design Week –dáhpáhusa Roavenjárggas. Leutola ja Narbrough oaidniba árktalaš hábmemis olu potentiála, muhto nuppe dáfus árktalaš lea sátnin vel gáidan. Dat buktá eanet millii jihkiid ja jiekŋaguovžžaid go Sámi vuovdeduottarduovdaga. ”Jos mun galggalin govvidit mii lea árktalaš ovt-
VALOKUVA: JAN-EERIK PAADAR ČUOVGAGOVVA: KAISA SIRÉN
tain sániin, de dat livččii ravddamus, extreme. Dilit leat eanasin lossadat. Eallin ja johtin árktalaš guovllus leat eallitbáhcindáistaleapmi”, Leutola dadjá. ”Roavenjárggas mii leat easka árktalaš guovllu uvssa duohken,”, Narbrough lasiha. Eahpádusa oasseággan lea árktalašvuohtasáni industriijalaš steampil. Árktalašvuohta
48
luondu, jagiáiggiid molsašuddan ja albma dálvi. Árktasaš lea viiddes luondu, mii ii leat vel devdojuvvon industriijain ja orrumiin, sihke guovlu, man dálkkádatrievdan ii leat vel eretgeassemeahttumit rievdadan.
laktojuvvo dávjá oljobohkamii, ruvkkiide, mearra-
Nube árktalaš hábmen sisdoallá Leutola ja
johtolagaide. Lávddástalliide dat lea goitge ráinnas
Narbrougha mielde ovddemusat litná árvvuid, dego
ekologalašvuođa ja ovttageardánvuođa. Boahtteái-
Muohtalávdi ráhkaduvvo ruovttueatna-
gi lea ovdamearkka dihte alladásat biobuktagiin,
ma soahkepláhtas ja biokomposihtas.
main adnojuvvojit ođasnuvvi materiálat. Leutola ja Narbrough leaba oahpásnuvvan suorggi gárgehanhálttiide Oulu universiteahta prošeavttas, mas leaba mielde gárgeheame iežaska biokomposihta. Árktalašvuohta máksá olbmuide jur sávaldaga,
49
IV ÁRKTALAŠ HÁMI OHCAME
čuoččuha Tuija Seipell, guhte lea okta máilmmi
BARGONEAVVUT EUROHPA UNIOVDNII
davimus designvahku bissovaš gussiin. Seipella
Päivi Tahkokallio mielde hábmejeddjiid máhtus
mielde árktalašvuohta lea vejolašvuohta dahkat
sáhtále atnit ávkki Árktalaš ráđđi nugo Eurohpa
juoidá nuppe ládje, go mii eanaspáppa eanas
uniovdna. Ovdamearkka dihte plánenproseassa
osiin lea dán rádjái dahkkon. Muhto man guhká
ollislaš hálddaheamis ja visualiseremis lea ávki
vejolašvuohta lea leame ja mot dat laktása árktalaš
diliin, main leat mielde olu sierra oainnut, gielat
hábmemii?
ja kultuvrrat. Tahkokallio mielde árktalaš hábmen
Giibe livččiige buoret muitalit árktalaš hábmema vejolašvuođain go doahpaga lánserejeaddji,
galggalii leat čállojuvvon uniovnna doaimma sisa. ”Eurohpa uniovnna doaibmaprinsihp-
roavenjárgalaš hábmenjurddašeaddji Päivi Tahko-
pa lea ain eurohpalaš gilvonákca. Uniovnna
kallio. Su mielde árktalaš hábmemis leat golbma
innovašuvdnapolitihkas hábmema rolla lea muhtin
dási.
jagi siste nanosmuvvan. Árktalaš hábmen lea
Vuosttažettiin, árktalaš hábmen dárkkuha buori eallima ovddideami árktalaš guovllus hábmema vugiiguin. Hábmejuvvon buktagat galget
uniovnna hábmenpolitihka oassi, muhto dat galggalii gullat maid uniovnna árktalaš politihkkii.” Hábmen sáhtálii leat mielde ovddideame
leat fuktionálalaččat ja etihkalaččat nu buorit
ovdamearkka dihte boazodoalu, turismma ja los-
go vejolaččat, lei dál gažaldat juhkanláses dehe
saindustriija. Mange doaibmasuorggi ii Tahkokallio
jiekŋadoadjáris.
mielas galggale boikohttet.
Nuppi dásis bálvalusat hábmejuvvojit árktalaš
”Ovdamearkka dihte ruvkeindustriija lea hás-
diliide heivvolažžan. Stuora gávpogiidda pláne-
taleaddji suorgi biraslaččat ja maid sosiálalaččat.
juvvon ja olláhuhtton bálvalusat eai heive guvlui,
Hábmemiin ruvkeindustriijai sáhtálii ohcat nu
gos leat guhkes gaskkat ja unnán orrut. Bálvalan-
bistevaš čovdosiid go vejolaš.”
hábmemiin sáhttá oasistis doarjut davviguovllu doallama orrun ja ealasin. Goalmmádin, árktalaš hábmemis lea
Lappi universiteahta dáidagid dieđagottis lea árktalaš hábmema gárgeheamis stuora rolla, ja dat joraha ovdamearkka dihte árktalaš hábmema
strategalaš dássi. Tahkokallio mielde hábmejed-
riikkaidgaskasaš mágisttarprográmma. Tahkokallio
djiid bargoneavvuid ávkin atnima ii gánnát guođđit
sávvá, ahte Roavenjárgga gávpot bisolii dás duohko-
dušše hábmejeddjiide, muhto sin diehtomáhttu
nai aktiivvalaš doaibmin árktalaš hábmemis muhto
galggalii lávdaduvvot maid eará ámmátsurggiide.
fenomena viiddolii oba árktalaš guvlui. Mii stuora
”Ođđaseamos ja eanemus hástaleaddji oassi
plánaide loahpas geavvá? Soaitá gánnáhit bargat,
hábmenjurddašeamis lea dat, mainna vugiin
dego Tahkokallio evttoha ja máhccat áššái jagi
hábmen sáhttá atnit ávkki fitnodagaid ja almmolaš
2030, go árktalaš hábmen lea gárgehuvvon 20 jagi.
beliid strategalaš ulbmiliin”, Tahkokallio govvida.
Go mátki lea álgomuttos, de visot lea vel vejolaš.
Arctic Design Week válljii Treeforma Jagi árktalaš hábmenfitnodahkan 2016. Ráđđi giitalii fitnodaga ekologalaš čovdosiid.
50
ČUOVGAGOVVA: KAISA SIRÉN
51 47
IV ÁRKTALAŠ HÁMI OHCAME
Globála ekonomiijadoajáhat lea dolvon Giemajávrres
bargosajiid. Dál báikegottis dikšojuvvo davvimuorra Ásia márkaniidda.
Muorra máilmmi njunušsajes
G
iemajávri Nuorta-Sámis lea báiki, gos
suotnjaris. Go muorra boahtá sahái, dat mihtiduvvo,
miehtemielalaš ekonomiijaođđasat leat
sorterejuvvo, sahejuvvo, njalahuvvo, goikaduvvo,
leamaš jahkeviissaid unnán. Dál doppe
sorterejuvvo, heavvalastojuvvo, liibmejuvvo. Pro-
dáhpáhuvvá, ja dan fuobmá luotta nalde, gos guhká
seassa lea badjelaš kilomettara guhkkosaš, ja dan
oinnii dušše giddejuvvon sellufabrihkkii. Odne
bearráigehččet 68 kamera. Sahá ii vealtakeahttá
luotta mielde vudjet dimbbartrailerat ovtta Eurohpa
jurddaš ođđa teknologiia heiveheaddjin, muhto
stuorimus sahálágádusa guvlui. Keitele-fitnodagat
aiddo dan dat lea.
lea investeren Giemajávrái muorrabuvttafabrihka,
logiija. Mii galgat bastit bargat 38 ceahki buollašis.
Products dahká liibmabielkkaid.
Dat ii leat buncarakkis. Dihto áššit fal fertejit leat ort-
Iige gažaldagas leat mii beare saháid. Dat lea máilmmi davimus dán mihttoluohká
52
”Dát lea davviguovllu murrii heivehuvvon tekno-
mas Keitele Lappi Timber sahe ja Keitele Wood
negis”, báikkálašjođiheaddji Pekka Tuovinen lohká. Poláragierddu lulábealde lea vuovdi. Ruot-
muorradikšunlágádus, hui ođđaáigásaš ja suorggi
nása oaidná nu guhkás go čalbmi guoddá. Suoma
buoremus máhtu ávkin adni. Dimbbartrailerat vud-
árktalaš luonddu sierrasárggus lea jur vuovdi, mii
jet dohko muora eanangottis 150-200 kilomettara
eará árktalaš riikkain ii leat seamma ládje seamma
ČUOVGAGOVVA: KAISA SIRÉN
govdodatcehkiin. Ordarádji boahtá vuostá, mađi
čuođi njuolggobargosaji ja addá gaskkalasat moatti-
badjelii duoddarii loktanuvvo ja mađi guhkkelii da-
golmmačuođi olbmui dietnasa vuovdebargguin.
vás mannojuvvo. Muhto go bálljásis dehe muorahis
Vearrás bargguhisvuođas guhká gillan guovlluin
várrečohká nalde geahččá vulos, de doppe bahkke
dat leat issoras stuora logut. Dasa lassin doaimma
oidnot vuovdi.
álggaheapmi guovllus biebmá jáhku boahttevuh-
Sámi luondu ja dan duovdagat leat nu
tii. Giemajávrres lea historjá industriijagávpogin,
earenoamážat, ahte stuora oassi dain leat suodjaluv-
muhto globála ekonomiija doajáhat doalvvui doppe
von. Suoma eananviidodagaid álbmotmehciid birge-
bivttas-, elektronihkka- nugo sellufabrihkat. Buvtta-
meahttun golbma njunnoža leat Sámi eanangottis ja
dus jávkkai hálbbit riikkaide.
namalassii dan davviosiin. Suodjaluvvon viidodagas
Vuovddit birrasis eai dattege láhppo gosage, ja
goitge stuora oassi lea duottarduovdda. Stuora oassi
datnai leat globála ekonomiija oassi. Sámis šaddan
davvivuvddiin lea nappo ekonomiijavuovdi, mii juo
beahci earáhuvvá Japánas Aurozai-buvttamearkan,
iešalddes muitala, ahte doppe bargojuvvo vuovde-
man namas ovttastuvvet guovssahasat ja zai-sátni,
doaluin. Aŋkke dalle, go murrii lea jearru.
mii máksá japánalaš materiála. Ná japánalaš ruovt-
Giemajávrri ođđa sahá buktá guvlui sihke vádjit
tuide vuvdojuvvo sámi muorra.
53
IV ÁRKTALAŠ HÁMI OHCAME
Sámis muorra šaddá njozet, muhto das šaddá seammas nanus. Dálkkádaga liegganeapmi jođálnuhttá leahtu.
DÁLKKÁDAT LIEGGANA, VUOVDI ŠADDÁ Sahá boahtin Giemajávrái ii lean diehttelasvuohta.
muhto Nuorta-Sámis lea dohko logiid miillaid mátki. Davvivuohta lea márkanastinvealta maiddái
Gávpoga beaggima heajude sellufabrihka vulos-
murrii. Davvimuorra lea njozet šaddan ja nanus
vuodjima maŋŋelaš muttuid eahpečielggasvuođat.
muhto oanehaš. Dat ii heive juohke sadjái, muhto ov-
Áššit ovdánišgohte jođánit, go Pekka Tuovinen oaččui
damearkka dihte japánalaš huksemii dat heive bures.
sahámateriála ja muorraovddošdikšunbuktagiid
”Dušše Giemajávrái ii sáhtále dahkat dán páhka,
buvttadeaddji bearašfitnodaga Keitele Group
muhto Keitele-ollisvuhtii, mii juo lea leame, dat
beroštuvvat báikkis jagi 2013. Vuosttaš dimbbar
sajáiduvvá bures”, Kylävainio dadjá.
manai sahálinnjá čađa juo juovlamánu 2014. ”Muorraovddošdikšumii dáppe lea čielga dárbu.
Go fitnodahkii bohtet guossit Giemajávrái, Sámi turisma addá vejolašvuođa sierranit earáin.
Sámi vuovddit leat ožžojuvvon buori ortnegii ja dat
”Dát lea máilmmi davimus stuora sahá. Dat
šaddet jođánit. Dat álget lea dan muttos, ahte dain
addá miellagova, ahte dát lea muorra máilmmi
gánnáha atnit ávkki”, Tuovinen dadjá.
njunušsajes, bustávvalaččat máilmmi dáhki nalde.”
Keitele Groupa stivrra ságadoalli Ilkka Kylävainio mieđušta: ”Investerenmearrádussii váikkuhii Sámi vuvddiid stuora ávkkástallameahttun potentiála.” Suoma árktalaš strategiija mielde Sámi vuvd-
Vuovdedoallu buktá barggu ja birgenlági, muhto dat
diin čullojuvvo jahkásaččat lagamusat industriija
guođđá luottaidis, dego buot industriijadoaibma.
atnui buori njeallje miljovnna guđadasmettara
Suoma árktalaš strategiija hupmá olu šaddamis ja
muorra, mii lea vádjit 40 proseantta vuvddiid
gilvonávccas árktalaš birrasa gudnejahtedettiin.
jahkásaš šattus. Dán statistihkas ii leat vel mielde
Sámis dát gažaldagat bohtet ovddal earenoamážit
Giemajávrre sahá, mii atná jahkásaččat sulaid 700
eanangeavaheamis. Muhtinlágán árktalaš biras-
000 guđadasmettara muora. Sámis nuorra bures
gáhttema sáitenjunnin leat Sámi suodjaluvvon
šaddi vuvddiid ossodat lea lassánan, ja vuvddiid
guovllut. Dat leat olu, muhto man olu, dasa ii
jahkásaš šaddu lea stuorrume. Dálkkádaga lieg-
gávnnage vástádusa beare álkit. Stáhta eatnamiid
ganeapmi buktá Sápmái lasi 20 termalaš beaivvi
ovddasvástideaddji Meahciráđđehus šaddá geahččat
dehege šaddobeaivvi. Luondduriggodatguovddáža
registariinnis beaivvi dili, daningo sierralágán
juovlamánu 2015 almmustuhttin dutkamuša
luohkájuohkimat leat eatnat ja máŋggat áššit, mat
mielde dálkkádaga liegganeapmi ovddida ordaráji
laktásit suodjaleapmái, lea jođus válmmaštallamis ja
ovdáneami Sámis ja lasiha mearkkašahtti ládje
mearrádusdahkamis. Ievttáža statistihkka ii vealtta-
goahcemuoraid saddjáivuođa stuorruma.
keahttá doala odne.
Giemajávrái boahtá šleađgaduvvon ruovderáŧŧi,
Galget sirrejuvvot lágain juo mearriduv-
ja ođđa lastenterminála lea dán čáledettiin hukse-
von suodjalanguovllut – mat datnai leat
juvvome sahá gurrii. Rámat stuoritge doibmii livčče
máŋggalágánat – ja sierralágán suodjalan-
ortnegis. Duktásadjái, mii lea bálddas, lea pláne-
prográmmaid guovllut, main eatnasat leat juo
juvvon stuora biobuvttafabrihkka, mii geavahivččii
seađusválmmaštallama loahppageahčen vai
báikkálaš muora ávnnasin. Orrut báhcán Sámi sellu-
bohtet virggálaš suodjalanguovlun.
ja báberfabrihkat leat Giemas Mearrabađa gáttis,
54
DUOVDDA LEA HEARKKES ÁŠŠI
Sámis leat maid olu lágain mearriduvvon
ČUOVGAGOVVA: KAISA SIRÉN
VALOKUVA: JAN-EERIK PAADAR
55 47
IV ÁRKTALAŠ HÁMI OHCAME
Suopma bidjá deattu vánddardeapmái álbmotmehciin. Dat heive maid báikkálaš johttiide.
meahcceguovllut, mat eai leat luonddu- dehe
kilomettara, go oba Sámi viidodat lea sulaid 100
álbmotmeahcit muhto mat adnojuvvojit measta
000 njealjehaskilomettara. Natura-guovllut
luonddudilis. Luondduealáhusat leat dain vejolaččat.
Sámis leat buot álbmotmeahcit, luonddumeah-
Go geahččá gártta, de eanas Davvi-Sámis dehege
cit, meahcceguovllut, jekkiidsuodjalanguovllut,
sámiid ruovttuguovllus leat sierradásat lágain mear-
ávžžuidsuodjalanguovllut ja measta buot luonddu-
riduvvon suodjaleami olis, ja eanas dán guovllus leat
suodjalanprográmmaguovllut.
duoddarat. Dušše Anárjávrri nuortalulábealde lea
Sámis leat ná geahčadettiin olu suodjaluvvon
viiddit vuvddiid ekonomiijageavahusa guovlu. Gas-
viidodat muhto maid olu vuovddit ekonomiijaanus.
ka- ja Lulli-Sámis eanas vuvddiin leat priváhtaeatna-
Juohkeoktii nappo juoidá ja buot lea bures? Ii aivve,
mat dehe stáhta oamastan vuovdedoalloeatnamat,
dadjá Luondduriggodatguovddáža boarrásit dutki
muhto dainnai leat eatnamat, mat gullet suodjalan-
Seija Tuulentie, gii jođiha Servodatlaččat suvdilis
guovlluide ja –prográmmaide.
luondduriggodagaid atnu –nammasaš dutkanfidnu.
Jagi 2015 loahpas suodjalanguovllut ja –prográmmat gokčet sulaid 30 000 njealjehas-
Luondduriggodatguovddáža dahkan dutkamušas leat viiddes jearahallamiin čielggaduvvon sierra oas-
ČUOVGAGOVVA: TEA KARVINEN
56
ČUOVGAGOVVA: TEA KARVINEN
sebeliid ja doibmiid ipmárdusat das leatgo biraskon-
Čavde ja guoskameahttun duovdda adnojuvvo ain eanet
flivttat dábálaččat ja mat leat daid ákkat. Konflivttat,
stuorit árvvus.
mat laktásit vuvddiid geavaheapmái, leat leamaš čielgasit dábálaččabut, ja easka daid maŋŋel bohtet gažaldagat, mat laktásit bieggafápmui ja ruvkkiide. ”Vuvddiid báljisin čuollamat leat leamaš báhkkaseamos gažaldat”, Tuulentie lohká. Báljesčuolahagat muosehuhttet eandalit
”Boahtit gažaldahkii das, makkár duovdaga turisttat háliidit. Dálvet sáhttá mannat eanet biliduvvonge duovdda, geasset báljesčuolahat sáhttá leat
boazodoalu ja turismma. Boares vuovddit leat
buncarakkis. Leat dutkamušat, maid mielde turisttat
čuolahagaid buoret boazoguohtoneatnamat, eaige
livčče válbmasat máksitnai duovdagis, muhto Suo-
báljisin čullojun ekonomiijavuovddit ovddit turis-
mas dat ii olláhuva”, Tuulentie dadjá.
mage: mohtorgielkájohtolagat; beanageasosjoh-
Tuulentie mielde vuovdedoalu ja ruvkedoaim-
tolagat ja oba duovdda gillájit. Nuppe dáfus Sámis
ma gaskkas ii leat áicojuvvon konfikta. Boazo- ja
gávdnojit Anára ja Muonio guovllus maŋimus
vuovdedoalut gaskavuođa buncaraggát leat muhtin
áiggiid ovdamearkkat das, mot vuvddiid geavahu-
veardde. Loktaneame leat leamaš turismma ja eanan-
sas šaddan riidu lea ožžojuvvon soabahallojuvvot
geavahusa ruossalasvuođat. Vaikko vuovdedoallu
sierra oassebeliid gaskka.
lea dain dábálaččamusat duogážis, de dán logijagi
Dávjá jearru lea jur oba duovdaga anus. Dása lak-
ruvkegažaldagat leat loktanan ain eanet ovdan. Ruvk-
tása ovdamearkka dihte ságastallan duottarčohkaide
kiid biras- ja duovddaváikkuhusat leat dagahan fuola.
huksejuvvot áigojuvvon bieggafápmomilluin, mat oidnojit guhkás muđuid luondduviđá duovdagis.
”Turisma lea hui imagohearkkes suorgi”, Tuulentie lohká.
57
IV ÁRKTALAŠ HÁMI OHCAME
Loga QR-koda ja geahča video fáttás
Levii bohtet maid davvin. Girkonjárgalaš Nilsenat atnet árvvus duottarguovddáža buriid luohkáid ja máŋggabeallásaš bálvalusaid.
Árktalaš turisma
N
orgalaš Thomas Nilsen orru Girkonjárg-
stuollohisse, mii oažžu rámiid. Luopmobáikki vállje-
gas, unna rádjegávpogaččas Jiekŋameara
mii leat váikkuhan golbma sierra dagaldaga.
rittus. Giđđadálvve son báhkke biilla dievva
čierastallanbiergasiid ja dolle bearrašiinnis luksa
heivvolaš. Nilsena bearrašis leat golbma máná, ja
guvlui. 37 miilla, 5 diimmu ja 1 bensiidnastašuvnna
mielde lea álohii mátkkoštan ustitbearaš, mas leat
beaivemállása maŋŋel biila gávvá hotealla šilljui
maiddái mánát. Nubbin kritearan leat buore-
Levis, Gihttela suohkanis.
mus luohkát govttolaš vuodjinmátkki duohken
”Mii leat doallan dálveluomu Levis juo guokte-
ruovttus. Jos Nilsenat orole lullelis, earenoamáš
nuppelohkai geardde maŋŋálaga, inge oainne mai-
buorit luohkát livčče maid Ruoŧa ja Norgga bealde.
dege ákkaid, manin eat boahttevuođasge doalale”,
Goalmmát válljemii váikkuhan dagaldat lea dat,
Nielsen lohká.
ahte ovtta báikkis leat buot dárbbašlaš bálva-
Levi lea sturron dan rájes, go Nilsenat dolle luomu doppe vuosttaš geardde. Stuorrumis ii leat leamaš bearrašii mearkkašupmi mange guvlui, spieahkastahkan gieskat huksejuvvon lulliluohkáid
58
Vuosttažettiin báiki galgá leat bearrašiidda
lusat, dego restauráŋŋat, gávppit ja sierralágán idjadanvejolašvuođat. ”Vuosttaš jagiid láigoheimmet lanjadaga, muhto dálá áigge idjadit hoteallas. Haddái gullá
ČUOVGAGOVVA: KAISA SIRÉN
iđitbiebmu ja eahkedaččat, nu ahte luohkás muosáhuvvon guhkes beaivvi maŋŋel ii dárbbaš smiehttat málesteami iige lihttebassama.” Thomas Nilsen lea čuvvon turismasuorggi juo
oahppamuš davviránnáineaset. ”Dutkanmátkkit! Ain eanet eurohpalaš, ásialaš ja amerihkalaš háliida iežas árktalaš dutkanmátkái. Sii eai hálit dovdat iežaset čuožžut ráiddus,
guhkit earret bálvalusaid golaheaddjin nu maiddái
dego mohtorgielká- dehe geasossafaris viđalogi
Barentsa guovllu fierbmeaviissa oaivedoaimma-
eará olbmuin.”
headdjin. Su mielde Norgga ja Suoma turismasuorggit sáhtále oahppat nuppiineaset olu. ”Norggas leat lullelis buorit
Nilsena mielde Sámi turismmas gánnáhivččii bidjat deattu unna jovkkožiidda stellejuvvon bálválusaide. Son jáhkká, ahte oassi turisttain leat
čierastallanguovddážat, muhto Romssas ja Finn-
válbmasat máksit vaikko man eatnat das, ahte
márkkus ii oro leame ruhta stuora investeremiidda.
besset priváhta dutkanmátkái árktalaš lundui.
Sáhtáleimmet váldit Sámis málle das, ahte hávális
Ovdamearkka dihte meahcis idjadeapmi lea
ii dárbbaš hukset stuorrát muhto sáhttá ovdánit
báikkálaččaide árga, lotkkodahtti dehe veaháš
lávkkis lávkái.”
váivi, muhto máŋgga turistii dat lea áidnalunddot
Nilsena mielde maiddái suopmelaččain livččii
eallámuš.
59
60
ČUOVGAGOVVA: RANUA ZOO
IV ÁRKTALAŠ HÁMI OHCAME
ČUOVGAGOVVA: KAISA SIRÉN
ŠLÁDJA BUHTTE MEARI
Rauno Posio niegadii dánsejeaddji ja koreográfa
Oainnu juogada badjelaš 20 jagi Davvi-Suomas
ámmáhis ja gárttai studeret lihkadanbagadal-
turismafitnodatolmmožin bargan Rauno Posio. Jos
lin Lappi faláštallanoahpahahkii. Doppe son
son galgá čoahkkáigeassit iežas oahpu guovtti sát-
oassálasttii gursii, mii gieđahalai lihkadeami ja
nái, de dat lea čuovvovaččat: šládja ja ovttasbargu.
turismma, ja dan áigge son oahpásnuvai Lapin
”Šládja buhtte meari. Mii eat dárbbaš geasuhit massáid muhto olbmuid, geat atnet árvvus áššiid, mat leat maiddái midjiide dehálaččat.” Dáidda áššiide gullá Posio mielde ráinnas
safarit –fitnodaga bargui ja bargagođii oahpuidis olis safáraofelažžan. Okta deaivvadeapmi rievdadii bargoeallima háltti. Posio lei priváhttaofelažžan badjel
luondu ja dan addámušat. Ovttasbargguin Posio
80-jahkásaš dievdoolbmui, geainna son vánddardii
dárkkuha nu fitnodagaidgaskasaš ovttasbarggu go
sierra mátkečuozáhagain. Maŋimus beaivve hoteal-
ovttasbarggu stáhtaid, gielddaid, dutkan- ja oahp-
la vuostáváldimis čuojahuvvui. Olmmái háliidii
polágádusaiguin. Ovttasbarggu mearkkašupmi
deaivat nuorra ofelaččas. Go Posio bođii hotealla
oažžu deattu Sámis, gos fitnodagat leat oalle unnit,
vuostáváldinsadjái, de boaran attii sutnje giittusin
dego maid eará doaibmit.
gahpira, gisttáid ja girjji, mas lei artihkal Alzhei-
Turismasuorgái hárjánan olmmoš lea ožžon oahpus geavada barggus. Sus ii leat turismasuorggi oahppu, muhto suorgái gártan lea leamaš ”nu
mera dávddas. Olmmái giittii ebmos eallámušas ja muitalii, ahte dát lei su maŋimus mátki. ”Miessemánu 1992 fuobmájin iežan bahuid
soaittáhat go soaittáhat sáhttá leat”. Nuorran
vealgáiduvvan ja fitnodatolmmoš”.
Suomas jiekŋaguovžžaid sáhttá oaidnit dušše Ranua elliid-
Maiddái Thomas Nielsen jáhkká, ahte árktalaš turisma
gárddis. Dat leat gieldda stuorimus turismageasuhus.
ceavzá šlájain, ii meriin.
61
IV ÁRKTALAŠ HÁMI OHCAME
Giema ovddabealde Mearrabađa jiekŋa lea rievdaduvvon turistačuozáhahkan. Sampo-jiekŋadoadjár dahká áššehasaide iežaset vuojadanáldá.
SUVDILIS GÁRGANEAMI MIELDE Rauno Posio beroštupmi lea mieđaid mieđaid sirdásan iežas fitnodaga gárgeheamis oba guovllu gárgeheapmái. Dálá áigge son lea várreságadoallin Lappi gávpegámmára stivrras ja lahttun Árktalaš ekonomiijaráđis, man ulbmilin lea ovddidit suvdilis ekonomalaš šaddama, birasgáhttema ja nannet sosiála bistevašvuođa. Beroštupmi guovllu gárgeheapmái doalvvui maid bargoeallinjorggáldahkii. Jagi 2014 Posio vuvddii ossodagas Lapin safarit –fitnodagas, ja čakčat 2015 son sirdásii Visit Arctic Europe –fidnu prošeaktajođiheaddjin. Eurohpa uniovnna ruhtadan fidnu ulbmilin lea gárgehit Davvi-Skandinávias alladásat ja riikkaidgaskasaččat gilvonávccalaš turismaguovllu. Davvi-Suoma turisma lea gárgehuvvon máŋggain fidnuin, muhto dat leat leamaš dávjá unnit iige árktalaš Eurohpa leat ovdal márkanastojuvvon oktan guovlun. Oktasaš márkanastin lea
ČUOVGAGOVVA: VELI KOURI
Posio mielde lunddolaš, daningo Davvi-Suomas, -Ruoŧas ja –Norggas lea olu oktasaš. Buot riikkain turismasuorggis leat olu unna fitnodagažat, main
Visit Arctic Europe –fidnus leat golbma váldoulb-
leat rájálaš resurssat. Oktasaš geasuhusdagaldagat
mila: fierpmáiduvvan, jovssahahttivuođa buorideap-
leat guovssahasat, ráinnas luondu ja lagasbiebmu.
mi ja márkanastin. Fierpmáiduvvamiin ohppojuvvo
Davvi-Skandinávia lea maid sápmelaččaid ruovttu-
earáin ja gárgehuvvojit oktasaš turismabuktagat.
guovlu. Turismma oaidninvuogis iešguđege riikkas
Jovssahahttivuođas viggojuvvo buoriduvvot sihke
leat dasa lassin iežaset givrodagat.
turisttaid davás boahtin sihke guovllus johtin, mii lea
Norggas lea Jiekŋamearra ja vuonat, Ruoŧas viiddimus meahcit ja Suomas guhkkelepmosii
62
POSITIIVA EALLINVUOIBMI
dálá áigge rájálaš oktavuođaid veagas ja dávjá divrras. Sámi turisma buvttada jahkásaččat sulaid 630
ovdánan bálvalankultuvra sihke diehttelas Juovla-
miljovnna euro ja addá barggu 5 000 olbmui birra
stállu”, Posio geassá čoahkkái.
jagi. Dasa lassin Sámi turismmas barget duháhiid
mielde sesoŋŋabargit. Sámi turismma sierrasárg-
luonddu ja luondduriggodagaid anu sihke báza-
gusin lea dan riikkaidgaskasašvuohta. Ovda-
husaid bakte. Turismastrategiijas daddjojuvvonai,
mearkka dihte idjademiin sulaid 40 proseantta leat
ahte árktalaš guovlluin suvdilis gárganeami ja
olgoriikkalaš turisttaid idjadeamit.
vásttolaš turismma mearkkašupmi oažžu deattu
”Turisma lea mearkkašahtti doaibmasuorgi Sá-
earenoamážit birrasa hávváiduvvivuođa geažil.
mis, daningo dat barggaha olbmuid maiddái guov-
Maiddái Rauno Posio háliida ovddidit turismma nu,
lo- ja gieldaguovddážiid olggobealde, veahkeha
ahte dat dahká vejolažžan buori eallima báikkálaš
doalahit johtalusoktavuođaid ja jovssahahttivuođa
olbmuide árktalaš guovllus. Ulbmil lea seamma,
sihke buktá positiiva eallinvuoimmi dálonguvlui”,
masa Päivi Tahkokallio viggá hábmema vugiiguin.
daddjojuvvo Sámi turismastrategiijas (2015). Turisma váikkuha birrasasas earret eará
”Visot galgá dáhpáhuvvat suvdilis gárganeami mielde”, Posio deattuha.
63
IV ÁRKTALAŠ HÁMI OHCAME
1. 2. Tero Vauraste
Mii dutnje buohta vuohččan millii sánis árktalaš? ”Galmmasvuohta, jiekŋa, Sápmi ja suopmelaš máhttu.”
Don leat mielde Árktalaš ekonomiijaráđis (Arctic Economic Council, AEC). Mii lea ekonomiijaráđi deháleamos ulbmil ja mot dasa viggojuvvo? ”Mávssolaččamus ulbmil lea ovddidit ceavzilis fitnodatdoaimma
Beaivválaš jođiheaddji
eavttuid árktalaš guovllus, masa viggojuvvo viđa váldofáttá bakte. Dain
Arctia Oy
vuosttaš lea gávpecakkiid burgin ja nanu márkanoktavuođaid duddjon
Helsset
árktalaš riikkaid gaskii. Nubbin lea infrastruktuvrra gárgeheapmi public–private partnership –čovdosiid vuođul, daningo guvlui, mii lea viiddis muhto unnán olbmot, ii sáhte huksejuvvot dárbbašlaš infrastruktuvra dušše vearroruđaiguin. Goalmmát fáddán lea stabiila ja alladásat regulašuvdna. Dat ferte leat áváštallamis nu bures go vejolaš ja ovttalágán oba árktalaš guovllus, vai fitnodatdoaimma vejolašvuođat leat ovttaveardásaččat. Njealjádin lea universiteahtaid, dutkanservošiid ja businesmáilmmi ovttasbargu. Doaisttážii gulahallan daid gaskka lea leamaš oalle unnán. Viđat fáddán lea doarjut unnis ja gaskastuora fitnodagaid ja ná gárgehit álgoálbmogiid ja eará báikkálaš olbmuid bargan fitnodatdoaimma.”
3.
Maid árktalaš guovlu máksá Suoma ekonomiijai? ”Dat lea mearkkašahtti stuorrunpotentiála. Vajálduhttit dávjá, ahte measta buot suopmelaš čovdosat leat árktalaččat. Ovdamearkka dihte suopmelaš turismamáhttu lea buorre doalvunbuvtta. Suomas jahkásaččat ordnejuvvon Arctic Business Foruma čohkken giehtagirji čájeha, makkár miljárdaluohká vejolašvuođat guovllus leat.”
64
ČUOVGAGOVVA: VELI KOURI
4.
Guhttalogi proseantta máilmmi jiekŋadoadjáriin leat huksejuvvon Suomas. Makkár lea Suoma árktalaš mearraindustriija rolla boahtteáiggis? ”Mii leat máilmmimeaštárat ja lehkot dan maid maŋit áigge. Jiekŋadoadjárat leat árktalaš mearraindustriijamet njunuš, muhto árktalašvuohta lea vejolašvuohta oba Suoma mearraklusterii. Mis leat máilmmidási rusttetválmmašteaddjit ovdamearkka dihte teknologiijas, mii laktása bioboaldámušaid atnui.”
5.
Boahtágo davvimearrajohtolagas molssaeaktu Sueza kanálii? ”Hui viiddes gažaldahkii ii leat ovttačilggolaš vástádus. Mávssolaččamus lea máilmmigávppi gárganeapmi sihke geopolitihkalaš ja báikkálaš dilli. Stáđismeahttun geopolitihkalaš dilli njoazida máilmmigávppi gárganeami juo dál. Sueza kanálas ii leat oaidnimis kapasiteahttabuncarakkis aŋkke lagasjagiid, muhto jos dorvvolašvuohtadilli earáhuvvá, de dat sáhttá váikkuhit kanála atnui. Davvimearrajohtolagain humadettiin leat boahtán áhcagastimis realismii. Stuorrun vuođđuduvvá báikkálaš stuorrumii. Vai Nuortadavveoalli atnu livččii ekonomalaččat jierpmálaš, de johtalus galggalii leat goappáge guvlui. Jáhkán stuorrumii, muhto dat boahtá leat mášolaš.”
65
66
ČUOVGAGOVVA: KAISA SIRÉN
Ráhkis ruovttuguovllu beales
67
V RÁHKIS RUOVTTUGUOVLLU BEALES
Báikkálaš olbmuid jietna
V
uohččan linnjabiillain Soađegilis Roavenjárgii ja das idjatogain Helssegii. 16-jahkasaš Riikka Karppinen lei hirbmat
buktima dihte ledjen gealdagasas”, Karppinen dadjá. Deaivvadit dál 21-jahkásaš Karppisa Roavenjárgga girdihámmanis. Soađegillilaš gieldda-
balus. Ii dušše danin, ahte son lei manname
stivralahttu lea álggahan stuđerema Helssega
deaivvadit birasministariin ja ministeriija kansliija-
universiteahtas, ja unnimusat okte mánus son
hoavddain, muhto daninnai, go son ii lean áibbas
reise oaivegávpogis Soađegillái gielddastivrra
sihkar, mot togastašuvnnas gávdná riikkabeai-
čoakkáma dihte. Girdihámman lea muđuidge
vedállui. Karppinen ii goitge veahášge eahpidan,
deaivilis báiki deaivvadeapmái, daningo Karp-
ahte iigo su vuodjin ášši – Viiankiaapa jekkiid-
pinen lea nuppeotjahkásačča rájes mátkkoštan
suodjalanguovllu bealušteapmi ruvkehuksemis
olu, maiddái akto. Akto son lei dallenai, go veallai
– livčče buot dán árvosaš.
idjatoga seaŋggas ja lei gealdagasas ráhkkaneame
”Dat lea guoddán mu álohii, ahte lean áibbas sihkar iežan áššis. Dieđán, mas human vaikko ovdan
čuovvovaš beaivve árvoválddálaš olbmuid deaivvademiide Helssegis.
Dálvviid rovvi borgo, muhto meahccesabehiiguin beassá álkit gosa áigu.
ČUOVGAGOVVA: KAISA SIRÉN
68
ČUOVGAGOVVA: KAISA SIRÉN
Viiankiaapa lea čáppa áhpi ja Natura-suodjaluvvon guovlu Kersilö gili guoras Soađegilis.
Kersilö gilis bajás šaddan Riikka Karppinen lea válmmas čuollat ruovttuguovllus beale.
”Leimme stuoravieljain Kersilö gili áidna mánát, ja vánddardeimme Viiankiaapas guolásteame ja murjeme.” Karppinen lei 11-jahkasaš, go gilis hupmagohte,
Viiankiaapa vánddardan- ja rovvefierpmádaga. Nube nuorra soađegillilaš lei oktavuođas Pokkai
ahte jeakkis dahkkojuvvojit málbmadutkamušat.
ja birasministtar Paula Lehtomäkii. Soai bovdiiga
Skuvlalaš lei fuolas muhto ii máhttán vel gováhallat,
su Helssegii, guldaleigga ja válddiiga duođas.
ahte ruvke sáhtálii leat duođaid boahtime. Ja de
Čuovvovaš dahkun Karppinen bombegođii doaim-
muhtin jagi maŋŋelas guovllu málbmariggodagaid
mahusaid ságaidisguin, main muitalii Viiankiaapa
sturrodat iktui maid gillilaččaide. Brihtalaš ruvkefit-
dilis. Vuosttažin ášši havssii Lapin Kansa.
nodat Anglo American háliidii burgit guovllu suodjaleami ja vuođđudit dohko veaike- ja nihkkelruvkke. ”Gohccájin dasa, ahte jos oktage ii daga maidege, de ruvke boahtá sihkkarit.” Karppinen muittii, ahte Hannele Pokka lei leamaš Sámi leana eatnanhearrán viháheame atnui
”Das álggii muohtaspábbaefeakta. Heahkka bealit válde oktavuođa ja sihte boahtit hupmat. Eurohpa stuorimus vahkkoaviisa Der Spiegel dagai Karppisis váikkuheaddji čállosa. Sus dahkagohte maid dokumeantta, mii lea govvejuvvon juo máŋga jagi.
69
V RÁHKIS RUOVTTUGUOVLLU BEALES
Karppinen fitná dávjá dolastallame Viiankiaapas. Dola
GUOLGAGAHPERSÁTTAGOTTIID ÁRBEVIERRU
cahkkeheapmi lea lobálaš lávus luonddubálgá guoras.
Lappis leat olbmot ovdalnai mátkkoštan togain luksa muitalit, maid sii oaivvildit mearrádusain, mat gusket sin iežaset guovllu. Beakkáneamos lappilaš guolgagahpersáttagoddi riegádii, go logijagiid duššástuvvan burgásii. Sámi sođiid maŋŋel Giemajohka buođđuduvvui, mii loahpahii luossabivddu ja doalvvui máŋgasis ealáhusa. Buhtadusat eai gullon logijagiide. Jagi 1979 vuorddašeapmái gallanan, badjelaš 40 dievdoolbmo joavku vulggii
Jeakki rastá manná mohtorgielkámáđidja, man mielde
luksa vuoluštit vuoigatvuohtaministeriija. Oalle
beassá Soađegilis Anárii.
máŋgasis lei oaivvistis guolgagahpir, mas dát iđa oaččui namas. Guhkes ráđđádallamiid maŋŋel muhtin Giemajogaguora orruide máksojuvvoje viimmat buhtadusat. Guollerahppát dehe luossa gal ii duođaid leat velge Giemajogas. Maŋŋel luksa lea vulgojuvvon miellačájáhussii, go ovdamearkka dihte Ovnnesjoga huksen lea vuostálastojuvvon dehe go lea háliiduvvon seailluhuvvot idjatogaoktavuohta Giemajávrái. Hutkkiin lea ožžojuvvon mediafuomášupmi ja iežas ášši ovddos. Go Riikka Karppinen devddii 18, Suomas dollojuvvoje gielddaválggat. Karppinen jurddahalai vuohččan, ahte ii vuolggále bellodatpolitihkkii, vai basttálii buorebut ovddidit Viiankiaapa ášši. Bellodatprográmmaid dutkkadettiinis son goitge fuomášii, ahte okta bellodat – ruonát – humai seamma áššiin, mat ledje sutnje dehálaččat. Go Karppinen mearridii álgit evttohassan gielddaválggaide, de son ii vuolgán mielde hárjánmeahttumin ceakkovuovddis. Su áhčči lei Gurutlihtu gielddastivrraáirras, ja maiddái su áhči beal áddjá lei leamaš gielddapolitihkas. Karppinen lei ieš leamaš earret eará nuoraidstivrra ságadoallin ja aktiivvalaččat mielde ohppiidráđi doaimmas. Gielddaválggaide evttohassan álgima geažil son lei gealdagasas, daningo Viiankiaapa dilli persovdČUOVGAGOVVA: KAISA SIRÉN
70
ČUOVGAGOVVA: KAISA SIRÉN
naliserejuvvui jur sutnje. Jos son ii oaččole jienaid, de ruvkke vuostálastin sáhtálii guitejuvvot dušše unna jovkkoža moalkasaddamin. Ballu lei dušši.
”Soaittán oažžut dakkár olbmuid guldalit, geat eai muđuid guldalivčče.” Dakkárat, geat bohkosit, ahte gal dáppe vuopmi
Karppinen oaččui goalmmádin eanemus jienaid
ii noga. Datge ii daga maidege, ahte Karppinen gul-
oba Soađegilis, ja sus šattai gieldda vuosttaš ruoná
dala ja lea soabahalli. Son lea ságastan sihke ruvkke
gielddastivrraáirras.
guottiheddjiid ja ruvkefitnodaga ovddasteddjiiguin.
”Gielddastivrabargu oahpaha olu. Galgá bastit
”Go doaibmá guovllustis bellodatpolitihkalaš
váldit beali máŋggaide sierra fáttáide. Seammas
marginálas, de galget leat buorit oktavuođat
fuobmá daid fávlliid, main sáhttá váikkuhit, ja bar-
earáide.”
gan buktá positiiva vuogi mielde ovddasvástádusa.
Karppinen ii vuostálastte buot ruvkkiid. Leahan
Ii sáhte dušše kritiseret muhto šaddá smiehttat
su iežas áhččinai barggus Pahtavaara golleruvkkes.
čovdosiid.”
Duohtahan dat lea, ahte Viiankiaapa lea sutnje
Girdihámmana gáfebáikkis čohkká nuorra
ráhkis ruovttuguovlu. Gažaldat lea dattege stuorit
ruoná nisson, gii hupmá áŋggaštusain luonddu-
áššiin. Mii mearkkašumiid lea Natura-suodjaleamis,
suodjaleamis ja orru Helssegis. Son lea maid armea
jos dat burgojuvvo, go guovllus gávdnojit málbma
čađahan lappilaš, gii guolásta ja bivdá. Maŋibus lea
dehe eará luondduriggodagat? Dát lea gažaldat,
ávki, go vuostálastá ruvkehuksema.
man Karppinen lea gárvvis buktit ovdan ain ođđasit.
71
V RÁHKIS RUOVTTUGUOVLLU BEALES
SOSIÁLA VÁIKKUHUSAID ÁRVVOŠTALLAN Ruvkefidnut leat oktagaslaččat earret eará sajádagaset, laigunvuloš málmmaid ja olláhuhttinvugiidis dihte, muittuhuvvo Hyvä kaivos pohjoisessa (sámás: Buorre ruvke davvin)-ofelašgirjjis (2013). Dat dahkkui ”Ruvkket, eanangeavahus ja báikkálašservošat” –fidnus, mas ledje mielde Lappi universiteahtta, Oulu universiteahtta ja Metla (sámás: Meahccedutkanlágádus). Dutkamuša vuođul báikkálašservošiid dieđu oažžun ja šaddat gullojuvvot váikkuhit dasa, makkár doaladupmi báikkálaččain lea ruvkedoibmii. ”Doaladupmi lea viidát miehtemielalaš dehe aŋkke dohkkeheaddji, jos olmmoš muosáha, ahte son sáhttá rahpasit ilmmuhit oaivilis ruvkkes, ahte ruvkedoaimmas ožžojuvvon informašuvdna lea nohkka buorre, ahte guovllus doaibmi ruvkefitnodat lea luohtehahtti ja ahte ovdamearkka dihte sosiála váikkuhusaid árvvoštallanprosessii oassálastin lea leamaš álki”, ofelašgirjjis muitaluvvo. Gielddaid ja báikkálašservošiid miehtemielalaš vuordámušat laktásit dávjá vuordámušaide guovllu ekonomiija ja barggolašvuođa buorráneamis.
ČUOVGAGOVVA: KAISA SIRÉN
Globála ekonomiijakonjunktuvrrat sáhttet goitge oatnelanbottas dahkat ruvkedoaimma gánnátmeahttumin, mii lea fuobmájuvvon ovdamearkka
Dál Sokli fidnu lea gaskkalduvvan muhto ii
dihte Bájilis, Suoma ja Ruoŧa ráji nalde. Doppe
vajálduhtton.
ruvkefitnodat Northland reastaluvai dušše moadde
guhkki ja máŋggasuorat. Riikka Karppinen lea at-
maŋŋel. Morašlašbeakkán Talvivaara ruvke bealistis
nán dasa viivvuheamit áiggi ja energiija. Su mielde
konkretiserii, makkár birasbuncaraggáid ruvke
losimus lea, ahte dilli joatkahuvvá eahpesihkarin. Ii
sáhttá dagahit lagasguovlluidasas.
leat álki, go vuostebeallin lea máilmmi njealjadin
Suovvaguikii lea plánejuvvon Sokli fosfáhttaruvke juo logiid jagiid. Fidnu leaba vuostálastán
72
Maiddái Viiankiaapa ruvkeproseassa lea leamaš
jagi Kaunisvaara ruvkke buvttadeami johttáheami
stuorimis ruvkejiehtanas. ”Dát lea muhtinlágán bussa ja sáhpán –stoagus.
giivát earret eará Giema-Soabbada bálges ja Sokli
Eat dieđe, mat leat riikkaidgaskasaš fitnodaga
meahccin –álbmotlihkadus. Bálgesa mielde ruvke
čuovvovaš sirdimat. Álohii sáhttet boahtit hirpmás-
duššadivččii bohccuide guovddáš guohtoneatna-
tumit, ja diehttelas lea ballu maid das, ahte maid
miid ja botkelii bohccuid guohtonmolsašuvvama.
jos dáhpehallatnai dán doaru?”
Jos nu geavalii, Karppinen ii gáđale bottážage
Mot Viiankiaapa jekkiidsuodjalanguvlui loahpas geavvá?
ruvkedáistaleami, mii lea bistán measta beali su
Báikkálaš olbmot čuvvot dárkket ruvkefitnodaga juohke
eallimis. Lea váttis govahallat, man issorassan
lihkastaga.
dovdolii, jos livččii čuvvon ruvkeplánaid ovdáneami barggakeahttá maidege doaresbealde iige livčče bealuštan iežas árvvuid. Maid nuorra gielddastivraáirras ja álbmotaktivista dasto stuđere Helssega universiteahtas, sihkkarit juoidá, mii laktása politihkkii.” ”Suomagiela. Lean unnodaga rájes movttii-
davviáššiid. Nuppegežiid. ”Riggodaga lea muhtimin váttis oaidnit, go dan geahččá ilá lahka.” Karppinen joatká girdihámmanis mátkkis linnjabiillain Soađegillái, gos son oassálastá gieldda-
dan lohkat ja čállit. Lean gal árvvoštallan váldit
stivrra čoakkámii. Áigu son gal ollet maid ruškereisui
oalgeávnnasin juoidá, mii laktása politihkkii.”
dohko, gos máŋga ášše álge: vázzit ja dolastallat
Lulde orrun ii Karppisa mielde leat gáidadan
Viiankiaapai.
73
V RÁHKIS RUOVTTUGUOVLLU BEALES
Muorra johtá reaillaid mielde juo dál, dás Giemajávrres luksa guvlui.
Šnjirggu reaillaid Jiekŋamerrii
T
oga, mas leat dievva konteaidnárat, girddiha
dán višuvnnas Soađegili stašuvdna livččii ođđa
duottarduovdagiid čađa ja bisána Girkonjárg-
eurohpalaš johtalusoali gaskaetáhppa. Dáid
ga hámmanii Jiekŋameara gáddái – báikái,
oidnosiid leat šleađgalan árvoválddálaš veterána-
gos Nuortadavveoali johtán Ásias boahtán váldo-
politihkkárat, ministarat ja ambassadevrrat, ja dat
mearradámppat burget ja lástejit rávttaset.
leat čállojuvvon raporttaide. Muhto dat eai leat
Dát lea dat oainnáhus, man beales Davvi-Sámi guovloovttasbarggu gielddaidovttastumi gárgehanhoavda Timo Lohi lea bargan guhká. Juoga vái-
investerenmearrádus. Davvičáziin lea ain leamaš oalle jaskat, ja dat
lu goit: ráhpadis 50 miilla ođđa ruovderáŧŧi dehege
čuohcá maid Timo Lohi bargolatnjii Soađegilis. Vel-
Roavenjárgga ja Girkonjárgga gaska, ja maiddái
go son muhtimin lávke Soađegili stašuvnnas togii?
visot dat, mii árvvoštallamiin dagalii Jiekŋameara oktavuođa čielgasit gánnáhahttin.
”Bággu dasa lea jáhkkit”, Lohi dadjá. Giemajávrái rahppojun sahá dehálaš márkan-
Gažaldagas lea árbevirolaš monni ja vuonccis –
guovlu lea Japánas. Dál liibmabielkkat johtet Gie-
stellelmas. Mii galgá riegádit vuohččan: čujuhuvvon
majávrres vuohččan lullinannamii Kotkai ja doppe
dálá johtalusdárbu, vai luohttámus dasa, ahte dál
dámppas konteaidnáriin Japánii, Sueza kanála
huksejuvvo boahtteáigi ja dan vejolašvuođat?
bakte ja India lulligeaži meaddel. Mátki bistá čieža
Doaisttážii toga bisána Girkonjárgii dušše
vahku sulaid.
márkanastinvideos, iige dilli earáhuva beare fargga.
”Dávvir ii buvtte vuoittu, go dat lea konteaidná-
Árktalaš višuvnnain davvijohtolat fállá ođđa globá-
riin. Jos fievrredanáigi gahččá beallái, de dat vuhtto
la johtalusoali Eurohpa ja Ásia gaskii. Dán oidnosii
áššehasaid dehe min goluid unnumin”, lohká Ilkka
leat nanu ákkat. Davvijohtolaga mielde mátki
Kylävainio, Keitele Groupa stivrra ságadoalli.
eatnanosiid deháleamos hámmaniid gaskka oatnu goalmmádasain sihke guhkkodagas ja bistimis dáfus. Dálkkádaga liegganeapmi rievdada jiekŋadiliid nu, ahte gávppálaš johtalus šaddá álkibun. Ráŧŧi Suomas Jiekŋamerrii, tunnel Helssegis Tallinnai, Baltia riikkaid ráŧŧi Gaska-Eurohpii:
74
ovttage dakkár báikkis, man boađusin livččii čielga
Mii dáhpáhuvvá, jos davvimearrajohtolat dehege Nuortadavveoalli duođas rahpasa johtalussii? ”Diehttelas mis lea intreassa. Dalle dárbbahuvvo doaibmi logistihkalaš čoavddus, juogo Norgii dehe Ruššii”, Kylävainio vástida.
ČUOVGAGOVVA: HEIKKI KETOLA
GEAHČASTAT HORISONTTA GUVLUI Lohi lassin earánai ráŧŧefeaskárastit leat leamaš
tuin galggalii válljejuvvot ja sárgojuvvot dat gárttaide. Dalle ii smihttojuvvo Nuortadavveoali johtalus,
jođus. Suopmelaš ságastallamis Jiekŋameara
muhto boazodoallu ja duovdagat, giliid ollisvuođat
oktavuođas leat leamaš ovdan njeallje mols-
ja beanageasosjohtolagat. Sámi eanangoddelá-
saeavttu. Okta dain joatká ráŧi Sallas Nuorta-Sámis
vaide leat dahkame juo linnjemiid dan várás, ahte
ráji rastá nuorttas ja gitta Murmánskka ráŧŧái.
Soađegili bakte manni ráŧŧi olláhuvvá muhtimin
Molssaeaktu lea oalle govttolaš, daningo ođđa ráŧi
boahtteáiggis. Dat dieđálii stuora nuppástusaid
huksendárbu lea mihá unnit go eará molssaeavt-
giliin, mat báhcet vejolaš ráŧŧelinnjema gurrii.
tuin, muhto dan olláhuhttin livččii dievaslaččat
Ráŧŧeoktavuođain hupman čatnasa nannosit
Ruošša beroštumi duohken. Nubbi vejolašvuohta
sihke árktalaš bumii ja ruvkebumii, mat goappašat
lea hukset ráŧi Roavenjárggas dehe Giemajávrres
leaba lihkadan konjunktuvrraid, máilmmimárkan-
njuolga davás, Soađegili ja Avvila bakte Girkonjár-
hattiid ja eará duođalašvuođa mielde.
gii. Goalmmát linnjá manalii Kolaris Oarje-Sámis
”Lea leamaš váttis ovttastahttit guhkes
Suoma giehtaruohttasa bakte Norgga Ivgobahtii,
áigegaskka feaskárastima ja oanehis áigegaskka
ja njealjádis adnojuvvolii ávkin Narvihka ráŧŧi
ulbmiliid”, Lohi dadjá.
Davvi-Ruoŧa bakte. Juohke molssaektui leat iežaset
Guhkes áigegaskka árktalaš guovllus johtet
bealušteaddjit, muhto buot dát leat leame sitkadit
globála johtalusoalit. Oanehis áigegaskkas hubmo-
dušše báhpira nalde.
juvvo ruđas ja investerenmearrádusain. Ruovderáŧis
Vai globálat, eurohpalaš ja suopmelaš višuvnnat
hupmagohte duođas 2008, go Kevitsa nihkkel- ja
sáhtále goassige olláhuvvat, ruovderáŧŧi ferte
veaikeruvke lei boađi boađi ja fievrredeamit ledje
vuohččan plánejuvvot. Muhtin vejolaš molssaeavt-
lassáneame. Jiekŋameara ráŧŧi loktanii prográm-
75
46 76
ČUOVGAGOVVA: KAISA SIRÉN
V RÁHKIS RUOVTTUGUOVLLU BEALES
ČUOVGAGOVVA: KAISA SIRÉN
maide ja strategiijaide ja dan čielggadeapmi oaččui
jiekŋadoadjármihtošiin go diehtá, ahte váimmos-
fidnoruđa. Lohi gávnnai iežas hupmame ráŧŧeáššiin
fápmoanot jiekŋadoadjár lea birgemeahttun reaidu
nu Brysselis, Koreas, Kiinnás go Japánasnai.
duoin čáziin. Njuolggojohtolat Davvipola bakte lea
Dieđihančállosat jorgaluvvoje Ásia váldogielaide. Ea-
velnai dušše sárggis báhper nalde boahtteáiggi várás.
nemus dávástus gávdnui Japánas, man ambassadevra lea leamaš oidnon dávjá guossástallame Sámis. Nuortadavveoali duođalaš rahpaseapmái ráhkkanuvvo juohke bealde, earenoamážit Ásia riikkain, vaikko johtalusmearit vuorddehahttivuođa mielde
Davvin dovdojuvvo bures dálkkádatrievdama paradoksa. Liegganeami čuovvumušat árktalaš birrasii leat stuorrát ja duođalaččat. Seammas dat rahpet guovllu stuorru ekonomalaš ávkeatnui. Sihke Riikka Karppinen ja Timo Lohi leaba
bissot guhkes áigge oalle unnin. Globála johta-
válbmasat áŋgiruššat ruovttuguovlluska beales.
lusa volymat leat liikká nu hirbmat stuorrát, ahte
Vaikko dán guovtti soađegillilačča ulbmilat leaba
unnitge nuppástus sáhttá leat riektatvuođa mielde
sierralágánat, de goappašat sávvaba ruovttuguovl-
mávssolaš máŋgga riikii ja doaibmái.
luska seailut ealasin.
Eanemus davvi mearrajohtolagain leat doaisttážii leamaš johtalus Ruošša siste Sibirijá joganjálmmiin, energiijagittiin ja industriijalágádu-
Timo Lohi nagoda jáhkkit Jiekŋameara ráŧi ollašuvvamii.
sain. Vaikko dálkkádaga liegganeapmi lea unnidan máŋggajahkásaš jieŋa ja rahpan Nuortadavveoali,
Sámi gárttaide sárgojuvvojit sierralágán linnjemat
de duođalaš johtalusáigodat lea dušše oassi jagis.
ruovderáŧŧái Jiekŋameara guvlui. Okta molssaeaktu
Dálvi Sibirijá davábealde lea ain seavdnjat, galm-
manalii dán gártta vuolleravddas Soađegilis njelješluotta
mas, storbmái ja jikŋii. Ruošša bearrá divrras hatti
guvlui Girkonjárgii.
77
V RÁHKIS RUOVTTUGUOVLLU BEALES
Maria Jauho
1. 2.
Oaivedoaimmaheaddji
Mii dutnje buohta vuohččan millii sánis árktalaš? ”Ovddolaš. Ruoktu. Mielladuovdda. Muohta ja jiekŋa. Olbmot, jálluvuohta, sitkatvuohta.”
Mii lea Pohjolan Sanomat deháleamos bargu? ”Pohjolan Sanomat buvttada báikkálaš olbmuide árgga dehálaš dieđu, luohtehahtti ládje ja lagasládje. Báberaviisa, fierbmebálvalusamet videoidisguin ja ovttahápmásaš fierbmeaviisa gokčet olles Lappi eanangotti ja oba davviguovllu ođđasiid, ságastallanfáttáid ja muitalusaid. Mii leat
Pohjolan Sanomat
mielde olbmuid eallimis iđidis eahkedii, fállat bálvalusaid ja sisdoaluid
Giepma
árgii ja ávvudeapmái, oba eallimii. Ovttas Lapin Kansain leat ovdalačča gievrrat Lappi jietna.”
3.
Mot ráji lagasvuohta váikkuha din aviisii? ”Máilmmis ii dáidde leat eará aviisa, mii juhkkojuvvo ija seavdnjadis áraguoddimis váldegotti ráji rastá. Ráji nubbe bealli oidno nappo sihke lohkkiin ja sisdoalus, nu reklámain go čállosiin. Davvi-Ruoŧŧa ja DavviNorga leat midjiide eanangotti ođđasat, go máŋggain eará mediain dát dárkkuhit olgoriikka ođđasiid. Midjiide rádji ii leat rádji.”
78
ČUOVGAGOVVA: ARTO VITIKKA
4.
Hubmojuvvogo Meri-Lappis árktalašvuođas? ”Meri-Lappi lea Lappi eanangotti oassi, oassi davvivuođa, oassi árktalaččasnai. Muhto maid oassi Mearrabađa geavlli, ovdalaš áiggiid Davvibađaeatnama oassi dehege historjjálaš Nuortabađaeatnama davimus oassi, gos dollejuvvo Oulu guvlui. Meri-Lappis hubmojuvvo industriijas, bálvalusain, turismmas, johtalusoktavuođain, ja árktalaš lea okta oassi dás buotvuođas. Geavada ovdamearka: Mearrabahta lea jikŋon eanas áigge jagis, ja almmá dán haga mis ii livčče earenoamáš Sampo, jiekŋadoadjár, mii lea turistaanus.”
5.
Mot Meri-Lappi sierrana eará Lappis? ”Beaivvesealvi lea, ahte golmma stuora fabrihka váikkuhanguovllus industriija máksá eanet go eará sajes Lappis. Muhto lea earánai. Sátni mearra muitala olu. Mearra, jogat, čázádagat meroštallet merilappilaččaid eallima eanet go duoddarat. Go merilappilaš vuolgá lupmui davvelii, son meroštallá sierra vuolgit duoddarii dehe Sápmái.”
79
80
ČUOVGAGOVVA: MEERI UTTI
Oktasaš árktis
81
VI OKTASAŠ ÁRKTIS
Mearrajieŋa doadjárat
J
Loga QR-koda ja geahča video fáttás
uohke beaivve heahkástuvai, man earálágán
mearain, lea dávjá jur dat, mas hubmojuvvo
doppe lea. Jiekŋa lea áibbas earálágán. Bárut
čoakkámiin ja ráđđádallanbevddiin. Doppe
eai leat seammalágánat go dáin čáziin. Balvvat
dutkojuvvojit gárttat ja guorahallojuvvojit speal-
leat earálágánat. Geažos áigge hirpmástuvvá, ahte
lannjuolggadusat. Dain ságastallojuvvo das, maid
áššit eai galggale leat nuo”.
davvičáziin sáhttá bargat ja maid gánnáha bargat,
Jiekŋadoadjár Otso hoavda Teemu Alstela
gos boahtteáigge lihkaduvvo ja mii fievrriduvvo.
lea aiddo máhccan bargoreaissus Nuortadavve-
Mihkkege ii goitge dáhpáhuva, jos oktage ii geava-
Ruonáeatnama ovddabealde, Île-de-France sullo
dis bargga áššiiguin.
ravddain. Suolu lea čáppa namas fuolakeahttá
Dál Teemu Alstela lea ruovttus Oulus. Otso bázii
áibbas orrumeahttun. Dain guovlluin eai jur oidno
máhcadit Ruonáeatnamis ruovttoluotta. Helssega
luottat olmmošeallimis, earret moatti loahppa-
guovddáža lagašvuođas Katajanokka hámmanis lea
geasi mánu áigge, goas Otso veahkeha seismalaš
jiekŋadoadjáriid doarjjabáiki, gos Otso dolle bargo-
dutkama dahkki fatnasa johtit jieŋaid gaskkas.
hommegiidda Mearrabahtii, gohan Suomas dálvá.
Alstela bargomátki lea okta ovdamearka
Alstela njuikii Ruonáeatnama ovddabealde veaga
suopmelaš árktalaš máhtus máilmmis. Muh-
molsut boahtán fuolahandámpii, mátkkoštii dan
timat ovddidit árktalaš ášši čoakkámiin ja
fárus 30 diimmu Sválbardii ja girddii doppe ruoktot.
ráđđádallanbevddiin, nuppit dahket dan nu
Duohkái bázii njealji vahku bargovuorru.
ahte dodjet jieŋa. Bargu, mii bargojuvvo goalša
”Dat lea albma suohtas. Oahppá geažos áigge ođđasa”, Alstela dadjá. Alstela iežas mátki Ruonáeatnama guvlui álggii deahkkaolbmá bargogaskavuohtan jagi 1991. Jiekŋadoadjára hoavdan ii beasa aivve unna váivvážiin, muhto go de beassá, de beassá maid oaidnit olu.
Jiekŋadoadjár Otso hoavda Teemu Alstela bargosadji lea johtti: Ruonáeatnamis, Mearrabađas, muhtimiin hámmanisnai.
ČUOVGAGOVVA: MEERI UTTI
82
60 proseantta máilmmi doadjáriin leat dahkkon Suomas.
ÄŒUOVGAGOVVA: MEERI UTTI
83
VI OKTASAŠ ÁRKTIS
ČUOVGAGOVVA: MEERI UTTI
ÁRKTALAŠ MÁHTU BUOREMUS ČÁJÁNASAT Máilmmi buot jiekŋadoadjáriin sulaid 60 % leat
Jiekŋadoadjáriid birra leat šaddan olu fit-
huksejuvvon Suomas, ja vel seamma Helssega
nodagat, industriija ja máhttu. Suoma árktalaš
dohkas. Reasttainnai lea adnon suopmelaš tek-
strategiijain mearrakluster lea okta eavttohis
nologiija. Nuppiiguin sániiguin lea hui hárvenaš
čiehkageđggiin, ja dat ihtá máŋgga sierra há-
oaidnit jiekŋadoadjára, mii ii mainnage osiin laktás
miid mielde. Leat jiekŋalaboratoriijat ja dám-
Supmii. Helssega dohka historjá manná badjel
paplánen, dutkan allaskuvllain ja fitnodagain;
150 jagi duohkái, ja jiekŋadoadjárat doppe leat
lea osiid válmmašteapmi ja gárgeheapmi,
válmmaštuvvon jagi 1910 rájes. Dohka oamastus lea
ođđa innovašuvnnat propeallamálliid rájes ja
molsašuddan. Jagi 2010 rájes dat lea leamaš namas
válmmašvuođat oljodustemii jiekŋadiliin. Lea
mielde Arctech Helsinki Shipyard Oy, ja dan vál-
ollislaš árktalaš offshore –doaibmasuorgi.
dooamasteaddji lea ruoššalaš United Shipbuilding Corporation. Maiddái Rauma dohkas leat huksejuv-
84
von jiekŋadoadjárat.
Riikkaidgaskasaš beljiide gullojit dálvet radios ilmmuhusat, mat doadjáriid veahkehit mange
Geasset jiekŋadoadjárat gullet Helssega duovdagii. Daid doarjjabáiki lea aivve olgoriikkaministeriija ovddabealde.
hámmanis, ja mot hámmaniidda viggi gávpedámpat galget ilmmuhit iežaset boahtit. Dálvet
buđđosit gáttiide hui váddásit. Nuortamearas eanas suopmelaš
dušše jiekŋadiliid geažil assuduvvon dámppat
jiekŋadoajárdoaimma ovddasvástádus lea
besset Suoma čáziide. Buorit jiekŋadoadjárat
Johtalusministeriija diŋgojumi mielde stáhta-
leat leamaš riikkamet gávppašeami eallima
fitnodat Arctia Shipping Oy:s, mas leat vihtta
vuođđoektu. Heaggaráigi, bustávvalaččat. Suopma
jiekŋadoadjára, guokte máŋggadoaibmadoadjára
lea áidna máilmmi riika, man buot hámmanat leat
ja okta hámmanjiekŋadoajár. Johtalusvir-
dábálaččat dálvet jieŋas. Ovdal dat lei álohii sihkar.
gelágádusa diŋgon ođđa doajár lea gárváneame
Dáid maŋit áiggiid dálkkádaga liegganeapmi sáht-
jagi 2016 áigge Arctecha Helssega dohkas. Dan
tá doallat Suomaluovtta suttisin. Davvi-Suoma
earenoamášvuohtan lea ávnnaslažžan ráhkaduv-
hámmaniid veagas lea goitge olu lossa doalvun-
von eanangása dehege LNG:a adno boaldámuššan.
industriija, iige Davvemearrabahta leat vel suttes
Dán girjji čáledettiin doadjárii navdojuvvui namma
dálvvi oaidnán. Liehmus dálvviid jiekŋa sáhttá
nástealmmis: Polaris.
85
VI OKTASAŠ ÁRKTIS
VAHKUID MIELDE ČÁZIID
čuolmma leahtuin dehege vuollái logi kilometta-
NALDE HÁMMANIID HAGA
ra diimmus. Doppe šaddá doallat njuolggosázu,
Otso lea suopmelaš árktalaš tejknologiija mál-
doadjit ja nordit jieŋa eret maŋis boahtti dutkanfat-
leovdamearka. Dat huksejuvvui jagi 1986 Nuorta-
nasa várás. 8–14 diimmu ovtta guvlui, de jorggihit,
meara várás. Jagi 2015 dat rievdaduvvui árktalaš
ja guovtti vahku gaskkaid albma orusteapmi.
čáziin doaibmama várás. Fatnasii biddjojuvvui
Opererengelbbolaš áigi lea loahppageasi moadde
sugadančáskadandáŋka, mii dahká vejolažžan
mánu. Dan áiggis barggut galget gearggahuvvot.
opererema ábis. Dasa lassin Otso ruŋgu nannejuv-
Dálkkádaga liegganeapmi orru árktalaš čáziin
vui, ja dasa biddjojuvvoje ođđa gádjunfatnasat,
lasiheame jiekŋadoadjáriid dárbbu. Ovdal hárjánuv-
mat devdet riikkaidgaskasaš standárddaid ja
vui dasa, ahte máŋggajahkásaš orrujieŋa dusttonin
helikopterdeahkka. Áibmogoalkinvuogádaga ja
lei ovttajahkásaš jiekŋa. Dál go dustton lea guhká
stivrraniid čiega rievdademiin dahkkui vejolažžan
eret, baldut besset lupmoseappot lihkadit ja dárbu
fatnasa dagahan jiekŋarádnu govdoga stuorru-
veahkeheapmái lassána. Máŋggajahkásaš jieŋa
deapmi. Dáin earáhuhttinbargguin Otso oaččui
baldut eai doddjo jiekŋadoadjáriin. Dat hoigojuvvot
riikkaidgaskasaš bálkkašumi.
eret ovddas, eaige leahtut sáhte danin leat stuorrát.
Ruonáeatnamis šaddá vuodjit siivvut 4-6
Otso sullasaš fanas birge dárbbu mielde moaddenai mánu finakeahttá hámmanis. Dat lea buorre, daningo guovllus eai leat hámmanat. ”Sulluid ravdasázut oidnoje. Dat ledje 20–30 maila duohken”, Alstela dadjá. Iige gáddái obanassiige livčče mannamuš: oba Ruonáeatnama nuortadavveoassi lea issoras stuora albmotmeahcci, luonddusuodjalanguovlu. Akto gal ii dárbbat dattege leat. Jiekŋaguovžžat oidnojit vahkosaččat ja beaivválaččat eará mearranjiččehasat, dego njuorjjut. Alstela mielas jiekŋaguovža lea geavadis mearranjiččehas, daningo dat loaktá nu olu áiggi čázis ja vuodjá guhkes mátkkiid. ”Geažos áigge leat olu lottit, ja go dámpa hoiga bardu jorggihit, unnaguolážat sáddejit maŋŋái čáhppadin bardu gilgga vulos.” Okte oidnui maid juoga áibbas eará. Almmiravdii oidnogohte šleađgu čuovggat ja doppe báite olu jođánis lihkastagat. ”Doaivvuimet, ahte doppe leat ufot”, Alstela bohkosa. Juostá guhkkin lei manname stuora mihttoláva árktalaš soahtehárjehus.
ČUOVGAGOVVA: MEERI UTTI
Otso dahkkojuvvui jagi 1986 Nuortameara várás, muhto 86
dat lea rievdaduvvon johtit maid Jiekŋameara diliin.
Jaskesáhpi
Aleuhtat (Ovttastuvvan stáhtat)
Beringmearra
Habarovsk
Ohotamearra
Palana
Magadan Anadyr
Anchorage
Whitehorse
OVTTASTUVVAN STÁHTAT Fairbanks
Poláragierdu
(Alaska)
Jakuck
Yellowknife
KANADA Tura
RUOŠŠA Krasnojarsk
Jiekŋamearra Hudsonluokta
Dudinka
Qaanaaq Baffinluokta
Novaja Zemlja
Iqaluit Longyearbyen
RUONÁEANAN
Ilulissat
Svalbárda (Norga)
(Dánmárku)
Sisimiut
Romsa
Qaqortoq
Budejju
Akureyri Reykjavik Atlánta
ISLÁNDA
Murmánska
Syktyvkar
Arhangelsk Roavenjárga Luleju Kajaani Ubmi Oulu
SUOPMA
Norggamearra
Fearasullot (Dánmárku)
Hanty-Mansijsk
Barentsáhpi
Vesisaari Hámmárfeasta
Nuuk
Salehard
Petroskoi Moskva
Helsset
NORGA
Stockholm Oslo
DÁNMÁRKU
RUOŦŦA København
Árktalaš mearrajohtolagat 1870-1920
1921-1961
1961-1988
1989-2002
2016
Mearrajiekŋa guovvamánus
Nuortadavveoalli Oarjedavveoalli 87
VI OKTASAŠ ÁRKTIS
1.
Mii dutnje buohta vuohččan millii sánis árktalaš? ”Árktalaš čujuha munnje dálkkádahkii: guhkes galbma dálveáigodat, luonddu sierrasárgosat. Dat adnojuvvo maid politihkalaččat, muhto dalle dat lea mu oainnu mielde hui fadni ja gorálaš doaba.”
Pentti Malinen Eanangoddehoavda
2.
Mot ráji lagašvuohta váikkuha eanangotti eallimii? ”Oaidnemeahttumit. Ráji lahka orrut leat hárjánan dillái, iige rádji
Kainuu lihttu
dagat seammalágán fáhkkareagerema áššiide dego olbmuin, geat eai
Kajaani
dovdda rádjeguovlluid. Mannanáiggiid ”fobiaid” sajes rádjeguovlluin ellojuvvo dálá áigge buoret realismma vuođul. Stáhtalaš rájit leat ovttasbarggu goazan, vaikko johtin iešalddes sáhttánai leat oalle friddja, dego ovdamearkka dihte Ruoŧa ja Suoma ráje nalde. Sávvat, ahte rájiid rasttildeaddji ekonomalaš doaimmalašvuohta lassánivččii.”
3.
Maid du jođihan Barentsa guovlokomitea bargá? ”Guovlokomitea lea Barentsa guovloráđi válmmaštalli orgána. Guovloráđiid ja –komitea ságadoallivuohta sihke eatnatlohkosaš Barents-ovttasbarggu bargojoavkkut buvttadit konkrehta bohtosiid guovlluid buorrin nu ahte riegádahttet rájiiid rasttildeaddji ovttasbarggu. Mis lea iežamet ságadoalliáigodaga prográmma, mii vuođđuduvvá Barentsa guovlluid prográmmii ja čuoččáldahttá oidnosii hástalusaid ja ulbmiliid, mat laktásit jur dán áigemuddui. Bistevaš hástalussan lea ođasnuhttit ja beavttálmahttit Barents-ovttasbarggu doaibmamálliid earret eará kommunikašuvnna vugiiguin. Mávssolaš áigeguovdilis vejolašvuohta lea jagi 2016 loahpas rahpaseaddji EU:a olgorádjeprográmmaiguin beaktilis ávkkastallan. Barentsa guovlodási ovttasbarggus lea earenoamáš rolla dál, go riikkaidgaskasaš – earenoamážit EU:a- ja Ruoššagaskasaš - dilli lea gealdagis.”
88
ČUOVGAGOVVA: ARTO VITIKKA
4.
Maid Barents-ovttasbargu addá dábálaš kainuulaččaide? ”Ovttasbarggu váikkuhus oba Kainuu dásis vuhttoš guhkes áigegaskka mielde. Konkrehta váikkuhusat dan sadjái čuhcet gáržžibut daidda olbmuide ja fitnodagaide, mat oassálastet sierra surggiin konkrehta ovttasbargofidnuide. Sávan, ahte Barentsa ovttasbarggu mearkkašupmi oppalaččat šearasnuvvá ja šaddá bastileabbon olbmuid mielas. Dehálaš livččii oažžut diđolašvuhtii guovllu stuora ekonomalaš ovdánanvejolašvuođaid ja dan, mot kainuulaš fitnodagat ja bargit sáhttet oažžut ávkki dáin vejolašvuođain.”
5.
Mot Barents-ovttasbargu sierrana árktalaš ovttasbarggus? ”Mu ja Kainuu lihtu oaidninvuogi mielde Barents-ovttasbargu lea konkrehtalaččat namalassii danin, ahte das leat doaibmi organisašuvnnat, mat ovddastit guovlluid. Árktalaš ovttasbargu oidno mihá almmolaččabun, stáhtaid dásis ja sisdoalus dáfus eambbo politihkalaš fáttáide deattu ožžon go Barentsa ovttasbargu.”
89
VI OKTASAŠ ÁRKTIS
Árktalaš vuođđalogut 1987
Mihail Gorbatshova sárdni Murmánskkas
Riikkaidgaskasaš árktalaš ovttasbargu álggii Roavenjárga-proseassas, ja gávpot isidastá dálá áiggenai geažos
1990 International Arctic Science Committee,
riikkaidgaskasaš árktalaš diehtaga
ovttasbargoorgána, vuođđuduvvo
1991
Vuosttaš árktalaš ministtarčoakkán
Roavenjárggas
1993
Barentsa euroárktalaš ráđđi
vuođđuduvvo Girkonjárggas
1996 Árktalaš ráđđi vuođđuduvvo Ottawas
1997
Suopma dahká álgaga EU:a
davvi dimenšuvnnas
2001 Árktalaš universiteahtta
(University of the Arctic)
vuođđuduvvo Roavenjárggas
áigge sierralágán árktalaš čoakkámiid.
Árktalaš ovttasbargu
L
ei áigi, goas árktalaš čáziin eai lihkadan jur earát go soahtefatnasat čáhcegierraga vuolde ja nalde. Superválddiin lei bahámielat doala-
dupmi nuppiideaset ektui. Nannamiidgaskasaš missiillaid oaneheamos johtolat manai Jiekŋameara rastá. Galbma soađi áigge guovllus ledje massiivvalaš rádárvuogádagat, doarjjabáikkit ja nuppiideaset bearráigeahčči čázevuolfatnasat.
2010 Suoma vuosttaš árktalaš strategiija
De máilbmi earáhuvai. Stáhtaid dorvopolitihkalaš beroštumit eai duohta gal leat jávkan ja árktalaš guovllus leat ain doarjjabáikkit ja soahtehárjehusat, maŋimus jagiid eanet ah’
2013 Suoma nubbi árktalaš strategiija
eanet. Muhto visot lea liikká eará ládje go dalle. Árktalaš máilbmi lea šaddan oktii ja árktalašvuođas lea šaddan globála. Sierralágán
90
ČUOVGAGOVVA: MARKO JUNTTILA
árktalaš čoahkkaneamit ordnejuvvojit goas Koreas,
jagi 1987 sártni, mii vuosttaš geardde dán dásis
Singapores, Pariissas, Madridas dehe Warszawas.
julggaštii árktalaš guovllu rahpama ovttasbargui
Stáhtat ja doaibmit nubbi nuppi maŋŋel leat
galbma soađi rusttaš jagiid maŋŋel.
lávken sisa árktalašvuhtii, ja bistevaš oktavuohta-
Dán girjjis álgočuoggá lea heivvolaš bidjat
doallan lea juohke guvlui. Ii leat ártet sáddet
Roavenjárgii, gos stáhtaidgaskasaš árktalaš ovttas-
Roavenjárggas Shanghaiai ja Vancouverii sániid,
bargu albma ládje álggii 1980- ja 90-loguid mol-
main heivehallo deaivvadeapmi Reykjavikii.
sumis. Suoma álgga ja olgo- ja birasministeriijaid
Árktalaš ovttasbarggu steampilastet sierralágán
čeahpes diplomáhtalaš opereren ožžo árktalaš riik-
fierpmádagat. Mihtilmasat árktalaš čoakkámiin ja
kaid ságastallat gaskaneaset, mii doalvvui vuosttaš
konfereanssain leat mielde mearrideaddjit, dutkit,
árktalaš riikkaid ministtarčoakkámii Roavenjárgii
álbmotsearvvit, virgeolbmot, áššedovdit, feaskáras-
geasset 1991. Dát Roavenjárga-proseassa doalvvui
tit ja ekonomiijaeallima ovddasteaddjit.
virggálaš árktalaš riikkaid gaskasaš birasovttasbar-
Lea veahaš máhkoášši, gosa árktalaš ovttas-
gui: AEPS, Arctic Environment Protection Strategy.
barggu álgočuoggá bidjá. Murmánskkas daláš
Dat riegádahttii struktuvrraid, mat leat ain oaidni-
sovjetjođiheaddji Mihail Gorbatshov doalai
mis maŋŋel vuođđuduvvon Árktalaš ráđis.
91
VI OKTASAŠ ÁRKTIS
Árktalaš ráđđi • Lahttoriikkat: Suopma, Ruoŧŧa, Norga, Dánmárku, Islánda, Ruošša, Kanada, Ovttastuvvan stáhtat • Bissovaš oasseváldit: aleuhtat, athabascat,
SUOMAS ÁRKTALAŠ RÁĐI SÁGADOALLI Ođđa riikkaidgaskasaš searvvušforuma vuođđudeapmái laktásit dávjá seremoniijat ja šleađgganasaid riškkas. Go árktalaš ráđđi vuođđuduvvui Ottawas 1996, de dasa ii gullan mihkkege dáin. Sártnit almmatge dollojuvvoje, muhto dat
gwich’init, inuihtat, sápmelaččat, Ruošša davviál-
lei hui ovttageardánis čoakkán Kanada parlameant-
goálbmogiid organisašuvdna
ta siidolanjas, eaige das šaddan riikkaidgaskasaš
• Dárkojeaddjit: 12 stáhta Eurohpas ja Ásias, álbmotorganisašuvnnaid ja riikkaidgaskasaš organisašuvnnaid joavku • Bissovaš čállingoddi Romssas
bajilčállagat. Árktalaš buma vuorddihii vel iežas. Árktalaš ráđđi lea árktalaš riikkaid ovttasbargoforum, mii ii daga čadni mearrádusaid. Dan ruŋgun leat guhtta bargojoavkku, mat doibmet earenoamážit birassurggiin. Ráđi bakte leat ráđđádallojuvvon maid bistevaš riikkaidgaskasaš soahpamušat mearragádjumis ja oljovahágiid
Barentsa euroárktalaš ráđđi • Lahtut: Suopma, Ruoŧŧa, Norga, Dánmárku, Islánda, EU:a komisšuvdna • Barentsa guovloráđđi: Nordlánda, Romsa ja
dustemis. Dorvvolašvuohtapolitihkka lea ráddjejuvvon ráđi barggu olggobeallái. Árktalaš álgoálbmogiid organisašuvnnat leat bissovaš oasseváldin, mii dáhkida daidda nannosit rolla go mange eará riikkaidgaskasaš arenas. Ságoadoalli báiki molsahuvvá gávcci lahttoriikka gaskka guovtti jagi gaskkaid. Ságadoalli
Finnmárku (Norja), Västerbotten ja Norrbotten
áigodat mearkkaša ovddasvástádusa váldima ráđi
(Ruoŧŧa), Kainuu, Davvibađaeanan ja Sápmi
barggu jođiheamis sihke eatnat čoakkámiid ja
(Suopma), Murmánska, Gárjil, Arhangelsk, Komi
dáhpáhusaid lágidemiid. Suopma váldá ságadoalli
ja Njeneca (Ruošša)
doaimma vuostá Ovttastuvvan Stáhtain giđđat 2017. Guovttejahkásaš ságadoalli áigodaga áigge árktalašvuohta oidno, gullo ja vuhtto Suomas máŋgga ládje. Árktalaš ráđis lea jaskes álggu maŋŋel ovdánan čuvvojuvvon ja oinnolaš forum.
BARENTSA GUOVLU JA EU:A DAVVI DIMENŠUVDNA Árktalaš ráđi lassin leat earánai davvi ovttasbarggu forumat, main Suopma lea mielde. Barentsa euroárktalaš ráđđi ovddida ovttasbarggu guovllus, mii ollá Lofuohta rájes gitta Urala oarjefilttiide. Jagi 92
2015 stáhtaidgaskasaš ráđi ságadoallin álggahii
ÁRKTALAŠ STRATEGIIJAT
Suoma maŋŋel Ruošša ja guovloráđi ságadoallin
Buot árktalaš riikkat ja ja joavku guovllu olggobeal
álggahii Kainuu eanangoddi.
riikkain leat ráhkadan iežaset álbmotlaš árktalaš
Geavada Barents-ovttasbargu dáhpáhuvvá
strategiija. Suopma ráhkadii vuosttaš dakkára jagi
maiddái bargojovkkuin, mat leat sierra surggiin
2010, goas váldodeaddu lei olgoriikapolitihkas. Oal-
ekonomiijas dearvvašvuhtii. Johtalusgažaldagat
le fargga ráhkadišgohte ođđa árktalaš strategiija,
leat ságastahttán álohii, daningo Barentsa guov-
mii válddálii vuhtii Suoma oba árktalaš barggu. Jagi
lu lea hui viiddis ja doaibmi doaresoktavuođat
2013 gárvánan strategiija stivre beaiváduvvon hámis
leat unnán. Maŋemus áiggiid daid lea ovddastan
Suoma barggu maiddái Árktalaš ráđi ságadoalliái-
lagamusat girdilinnjá Oulus Luleju bakte Romsii.
godaga áigge.
Áidna almmolaš johtinoktavuohta Murmánskkas lea
Strategiija vuolggasadjin lea oaidnu oba Suo-
leamaš ruoššalaš unnabusseš, mii lea johtán Avvilis
mas árktalaš riikan. Árktalaš beroštumit – ekono-
golbmii vahkus. Juohkeokta, gii lea mielde Barents-
miija, dutkamuš, politihkka – gusket olles riikka,
ovttasbarggus, oažžu ráhkkanit guhkes ja váttes
vaikko aitosaš geográfalaš árktalaš guovlu leanai
mátkkiide.
dušše Sámis. Nuppe dáfus, davábealde Suoma
Jagi 1997 daláš oaiveministtar Paavo Lipponen
lullirittu, mii skavvehallá 60. govdodatceahki,
dagai Eurohpa uniovdnii álgaga earenoamáš davvi
buot máilmmi olbmuin sulaid goalmmádas leat
dimenšuvnna politihkas. Suopma lihkostuvai vuod-
suopmelaččat.
jit álgaga čađa, ja dálá áigge davvi dimenšuvdna
Strategiija váldolinnján leat Suoma árktalaš
lea Eurohpa uniovnna, Ruošša, Norgga ja Islánd-
orrut, oahppu ja dutkamuš, Suoma árktalaš
da oktasaš politihkka. Geográfalaččat dat gokčá
fitnodatdoaibma, biras ja stáđisvuohta sihke
Oarjedavve-Ruošša, Nuortameara ja Eurohpa
riikkaidgaskasaš árktalaš ovttasbargu. Muhtinlágán
árktalaš guovlluid, mielde lohkkon maid Barentsa
rukses láigin lea ekonomalaš doaimma ovddideap-
guovlu. Barggu váimmusin leat guoibmivuođat
mi nu, ahte dat dáhpáhuvvá birrasa dáfus bistevaš
birrasa, johtalusa, kultuvrra sihke sosiála-
vugiin. Strategiijas ásahuvvojit máŋggalogiid
dearvvašvuohtapolitihka surggiin. Eandalit biras-
mielde geavada ulbmilat Suoma árktalaš bargui.
guoibmivuhtii laktásit ruhtadanmekanismmat,
Ođđa ekonomalaš resurssaid strategiija ii goitge
maiguin leat olláhuhtton máŋggat geavada fidnut.
buvtte, muhto olláhuhttin galggalii huksejuvvot
Eurohpa uniovnna doaibmaorgánat leat jagi 2008 rájes ráhkadan máŋggaid raporttaid ja
stáhtahálddahusa dehe eará oassebeliid dábálaš doaimma sisa.
dieđáhusaid, mat stivrejit uniovnna árktalaš barggu. Komisšuvnnas árktalaš bargu juohkása máŋgga sierra váldoossodahkii, dego olgogorit, mearrapolitihkka, biras ja guovlopolitihkka. Uniovdna lea mávssolaš árktalaš dutkamuša ruhtadeaddji, ja dan ruhtadanprográmmat leat dehálaččat Eurohpa davimus osiid rájiid rasttildeaddji ovttasbargui ja guovlogárgehanbargui. 93
VI OKTASAŠ ÁRKTIS
Novaja Semlja
Čáhcesuolu Tromssa
Finnmárku Murmánska
Romsa
Barentsáhpi
Norggamearra
Norrbotten
Poláragierdu Norrlánda
Narjan-Mar
Murmánskka guovlu
Sápmi
Budejju
Roavenjárga
Luleju Oulu Gárjila Kajaani dásseváldi Västerbotten Ubmi Davvibađaeanan Kainuu
RUOŦŦA SUOPMA
NORGA
Joensuu DavviGárjil
Petroskoi
Arhangelsk Komi dásseváldi Arhangelska guovlu
Helsset
Oslo Stockholm
RUOŠŠA Moskva
94
Njeneca autonomálaš biiregoddi
Syktyvkar
Barentsa guovlu Barentsa euroárktalaš guovlu Barentsa guovloráđi dárkojeaddjilahttu Árktalaš guovllu stáhtaid oaivegávpogat Hálddahusguovlluid oaivegávpogat
ÁRKTALAŠ AMBASSADEVRA GUOVDU BUOT Gokčevaš listtu sierralágán árktalaš doibmiin ja fierpmádagain lea geavadis veadjemeahttun ráhkadit, muhto lea vejolaš identifiseret guovddášdoibmiid. Riikka árktalaš ambassadevra, guhte dikšu árktalaš ráđi ságadoallivuođa, lea almmá mange haga dakkár. Aleksi Härkönen lea hárjánan suopmelaš diplomáhta, guhte jagi 2015 riemai
ČUOVGAGOVVA: KAISA SIRÉN
árktalaš ambassadevran jođihit válmmaštallamiid Suoma ságadoalliáigodaga guvlui. Su barggus
Suoma árktalaš ambassadevra lea Aleksi Härkönen
ođđaseamos lea oaidninvuohki. ”Dál Suopma ii sajuštuvvo dáhpáhusgártta ravddamus rájiide, muhto lea dan guovdu Árktalaš ráđi ja Barentsa ráđi lahttun sihke EU:a lahttorii-
Ovttastuvvan stáhtaid ja Ruošša njunnošiidda.” Suoma politihkalaš njunnošat leat máŋggain
kan. Eananspábba gehččojuvvo sierra stellelma-
jearahallamiin ja dilálašvuođain deattuhan
sas”, Härkönen oaivvilda.
árktalašvuođa dehálašvuođa. Árktalaš ambassa-
Árktalaš ráđi ságadoallin Suopma gullá hui unna ja ráddjejuvvon jovkkožii. ”Dat lea Supmii áibbas earenoamáš. Mielde leat gávcci riikka, maid joavkkus leat Ovttastuvvan stáhtat ja Ruošša. Suopma lea joavkku lahttu ja guokte jagi juobe ságadoalli. Dakkár ii dáhpáhuva gostege
devrra barggus šaddá juohke beaivve váldit beali dasa, leago oba Suopma árktalaš riika. Härkösä mielas lea. ”Árktalaš máhttu ja davvi vasáhus viidot olles riikii”, son lohká ja veardida Suoma Islándii. ”Islándanai lea árktalaš riika, vaikko polá-
eará sajes. Dát addá Supmii ja Suoma politihkalaš
ragierdu dušše skavveha dan ja riika sajuštuvvá
njunnošiidda buori liibba oažžut kontávttaid sihke
poláragierddu lulábeallái.”
95
VI OKTASAŠ ÁRKTIS
Árktalašvuhtii leat dál dáikkihan máŋggat
OĐĐA ÁRKTALAŠ ÁIGI
dakkárašnai riikkat, mat eai leat poláragierddu
Dán girjji deavsttat vátnojuvvoje juovlámánus
lahkage. Dat gávdnojit Eurohpas nugo Ásias.
2015. Helssegis ledje máŋggat lieggaceahkit
”Árktalašvuohta lea dáidda riikkaide ođas,
ja Oulu muohtabázahusat golge arvvi mielde
eaige dat leatge váldán ovdal dan vuhtii. Máŋggat
duolvačáhcebohcciide. Easka Roavenjárggas davás
riikkat leat beroštuvvan, go fuobmájit dán leat
eanan lei dakkár go dat galggainai, vielgat. Muhto
earáhuvvi guovlu, mas galgá juogá ládje jurddašit”,
dáppege jávrrit ja jogat eai leat leamaš albma ládje
Härkönen lohká.
jikŋon. Oba dálvi lei sakka maŋŋonan.
Miellaguddui leat guokte vuođđovuogi.
Parisas lei jur ožžojun áigái mearrádus
Nuppi dulkojumi mielde Jiekŋamearra lea guovlo-
riikkaidgaskasaš dálkkádatsoahpamušas. Máŋggain
mearra, man doaimma meroštallet riddostáhtat.
sáhkavuoruin lei čujuhuvvon árktalaš guvlui, mii lieg-
Nubbi dulkojupmi veardida Jiekŋameara eanan-
gana guovtte geardde eará planehta jođáneappot
spáppa stuora mearraviidodagaide, main doaibma
ja man jihkiid jođálnuvvi suddan uhkida rittuid
guoská riikkaidgaskasaš rievtti, earenoamážit
miljovdnagávpogiid go mearradássi loktana.
mearravuoigatvuođa oktasašsoahpamuša. Suopma ii gula Jiekŋameara riddostáhtaide. ”Suomasnai lei dolin riddosneaida, ja mis lea
Girjji čáledettiin dorvobáikeohccit ihte Suoma davverájiide Ruoŧa ja Ruošša guovllos duháhiid mielde, iige mange dakkárii lean oktage máhttán
historjjálaš muitu dán áiggis. Dál Jiekŋameara
ráhkkanit. Riikkaidgaskasaš politihkka ii leange
rittu váiluma buhtte Suoma mearramáhttu, mii lea
dušše doppe juostá guhkkin.
máilmmibeakkán.” Árktalaš ambassadevrras ii leat persovnnalaš árktalaš misšuvdna dehe sátni. ”Soaitá buoret nu. Ferte geahččat dáid áššiid
Oljohaddi njiejai vuollelii ah’ vuollelii ja vuolidii roahkka ráji, mii dagalii gánnáhahttin ođđa energiijabuvttadeami, mii dáhpáhuvvá árktalaš guovllus. Minerálaid máilmmimárkanhattit leat datnai
oalle viiddes perspektiivvas ja váldit vuhtii, ahte
vuollin, ja ságastallan ođđa ruvkkiin sirdásii teoriija
árktalaš guovlu lea Suoma olgoriikapolitihkas
dássái. Dušše moadde jagi ovdal vuordámušat ja
dušše okta oassesuorgi ja buohtastahttimis
navdosat ledje leamaš aivve earálágánat, seamma
máŋgga eará guvlui máilmmis.”
ládje go mailmmipolitihkalaš dilli obanassiige.
Ovtta persovnnalaš sáddaga Härkönen dattege
Gárganeapmi ii bisán. Go girji addojuvvo
čágaha mielde: ”Gal’ ahal árktalaš ovttasbargu
olggos, muhtin dás muitaluvvon ášši lea juo nuppe
galgá huksejuvvot nu, ahte dáhkiduvvojit buorit
ládje. Bajideimme árktalaš girjjatvuođa gudne-
dilit olbmuide, geat orrot juo dál guovllus.”
guossin Suoma árktalaš árgga dahkkiid. Máŋggas earátge livčče sáhttán bovdejuvvot mielde, ja moatti jagi geahčen gudnegussiid searvvis leat dakkárat, geaid bovden ii fitnan oba mielas.
Olgoriikkaministeriija árktalaš joavkkus lea čoahkis
96
Rievdama riđut buktet álohii mielddistis heah-
njunušáššedovdi René Söderman (gur.), ovddasvás-
kastumiid. Lihkus árktalaš guovlluin lea hárjánuvvon
tideaddji virgeolmmoš Ritva Hautanen ja ambassadevra
biekkaide, eaige áššit leat ovdalge bisson rievda-
Aleksi Härkönen.
meahttumin. Álohii ellojuvvo ođđa árktalaš áigi.
ČUOVGAGOVVA: KAISA SIRÉN
97
98
99
Suoma árktalaš árgga dahkkit gávdnojit riikka sierra guovlluin, sierralágán ámmáhiin ja bargguin. Sin ánssus 100-jahkásaš Suopma lea árktalaš riika – ilolaččat ja máhtolaččat, čeavlát ja ipmirdeaddjin. 2017–2019 Suopma doaibmá Árktalaš ráđi ságadoallin. print isbn 978-952-281-465-4
100
pdf isbn 978-952-281-466-1