(Samo) upravljanje intelekta : društvena kritika u kasnosocijalističkoj Sloveniji

_____________________________________________________________

Jure Ramšak

(Samo) upravljanje intelekta Društvena kritika u kasnosocijalističkoj Sloveniji ____________________________________________________

Izdavač: Udruženje za modernu historiju / Udruga za modernu povijest, Sarajevo Za izdavača: Husnija Kamberović Urednik: Vera Katz Naslov izvornika: (Samo)upravljanje intelekta Družbena kritika v poznosocialistični Sloveniji Prijevod sa slovenačkog jezika: Aida Škoro-Babić ------------------------------------------------------------------------------------------------------CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo 321.74(497.4) 94(497.4)1972/1980 RAMŠAK, Jure (Samo) upravljanje intelekta : društvena kritika u kasnosocijalističkoj Sloveniji / Jure Ramšak ; [prijevod sa slovenačkog jezika Aida Škoro-Babić]. - Sarajevo : Udruženje za modernu historiju / Udruga za modernu povijest, UMHIS, 2022. - 267 str. ; 25 cm Prijevod djela: (Samo)upravljanje intelekta. - Bibliografija: str. [243]-264 ; bibliografske i druge bilješke uz tekst. - Summary.

ISBN 978-9926-477-16-5 COBISS.BH-ID 48462598 ------------------------------------------------------------------------------------------------------Prijevod knjige omogućen je finansijskom potporom Javne agencije za istraživačku djelatnost Republike Slovenije (ARRS) u okviru istraživačkog projekta N6-0173, istraživačkog programa P6-0272, projekta bilateralne saradnje BI-BA/21-23-015 te konkursa za sufinansiranje izdavanja naučnih monografija 2020. godine.

_____________________________________________________________

Jure Ramšak

(Samo) upravljanje intelekta Društvena kritika u kasnosocijalističkoj Sloveniji ____________________________________________________

Sarajevo, 2022.

SADRŽAJ UVOD .......................................................................................................... 9 Gdje tražiti društvenu kritiku u socijalizmu? ................................................ 9 Građani posebne vrste .................................................................................... 14 Nijanse neprilagođenosti................................................................................ 19 Kršioci društvenog ugovora kasnog socijalizma ......................................... 26 KULTURNI SISTEM SOCIJALISTIČKOG SAMOUPRAVLJANJA ........ 35 Jugoslovenska javna sfera ............................................................................... 35 Kritička misao do kraja šezdesetih godina .................................................. 40 Obračun sa partijskim „liberalizmom“ ........................................................ 43 „Kristalizacija“ ................................................................................................. 43 Jačanje „savjesnih društvenih snaga“............................................................ 47 Ustav 1974. i „dogovorna“ ekonomija .......................................................... 49 „Podruštvljavanje“ kulture, školstva, univerziteta i medija ....................... 53 Konstruktivno i destruktivno ........................................................................ 60 „Organska“ veza kritike i društvenog sistema ............................................. 60 Ljudska prava i zakonska ograničenjaslobode izražavanja ........................ 65 KRITIKA SOCIJALISTIČKOG HUMANIZMA ...................................... 71 Nelagodnost „restaljinizacije“........................................................................ 73 Nacionalni „nihilizam“ ................................................................................... 76 Obračun s „humanističkim nacionalizmom“ .............................................. 77 Razdvajanje „narodnog“ i „na-rodnog“ ....................................................... 82 Disimilacija Slovenaca .................................................................................... 85 Smisao naroda u socijalizmu ......................................................................... 87 Autonomija umjetničkog i naučnog stvaranja ............................................ 92

SOCIOLOŠKA KRITIKA SAMOUPRAVLJANJA ..................................101 Integracijska ograničenja samoupravne demokracije ..............................103 Paralelni razvoj participativne i reprezentativne demokracije ................103 Funkcionalni pluralizam i autonomija društvenih podsistema ..............106 „Podcjenjivanje“ samoupravne demokracije .............................................108 Institucionalizacija konfliktnih grupa ........................................................111 „Omnipotentna impotentnost“ ...................................................................115 Obračun sa „neangažiranom“ naukom ......................................................120 KRITIČKA TEORIJA DRUŠTVA ............................................................125 Neprincipijelnost vanjske politike...............................................................129 Otpor protiv „monoideologizacije“ ............................................................132 Raspršenost studentskog pokreta i počeci inicijativa civilnog društva ..137 Usmjereno obrazovanje ................................................................................141 BURŽOASKO-DEMOKRATSKA I NACIONALNA KRITIKA ..............147 „Pičevci“ .........................................................................................................150 Razotkrivanje povijesnih tabua ...................................................................153 Kritika hegemonije komunizma..................................................................161 Kritika rješavanja nacionalnog pitanja i odnosa prema slovenačkim manjinama........................................................................... 166 Program samostalne Slovenije.....................................................................168 KRITIKA POLOŽAJA VJERNIKA I VJERSKIH ZAJEDNICA ..............175 Ateizacija učenika i položaj učitelja vjernika .............................................181 Svjetonazorski neutralna škola ....................................................................181 Položaj učitelja vjernika ................................................................................109 Slika religije kroz udžbenike ........................................................................198

Građanska prava vjernika ............................................................................203 Ustavna rasprava ...........................................................................................203 Vjernik – istovrijedan i ravnopravan samoupravljač? ..............................211 Nepomirljivost marksizma i kršćanstva? ...................................................223 ZAKLJUČAK: DRAMATURGIJA PROTURJEČIVOSTI U SAMOUPRAVNOM SOCIJALIZMU...................................................231 IZVORI I LITERATURA .........................................................................243 Summary ..............................................................................................................265

UVOD Gdje tražiti društvenu kritiku u socijalizmu? Šta bi trebao značiti grčki koncept κρίτίκ (kritiké) kao „sposobnosti procjene“ unutar državnog socijalizma, kao što su ga u Sovjetskom savezu poznavali još od Oktobarske revolucije, a u Jugoslaviji od Drugog svjetskog rata dalje? Nije li možda jedno od glavnih obilježja ovog sistema, kako to vidi hrvatski politolog Dejan Jović1, negiranje stvarnosti, kad su političke elite možda već svjesne problema sadašnjosti, ali ipak jednostavno znaju da će budućnost pod vodstvom partije donijeti njihovo rješenje, zbog čega ne moraju previše brinuti o njima? Zar oni, koji se sa stanovišta prošlosti, sadašnjosti ili pak alternativne budućnosti suprotstavljaju monopolu nad ovom vizijom, ne dobivaju status Drugog, koji nije sposoban ili ne želi razumjeti opće zakone historije te će ga ista ostaviti na svojoj periferiji? Da li možemo onda zaključiti da u režimima, zasnovanim na boljševičkoj pretpostavci o jedinstvu vlasti i radničke klase odnosno partije u njenom imenu, društvena kritika proturječi sama sebi i prema tome nije ni postojala?

Međutim, potpuno spajanje s voljom Komunističke partije nije bilo ostvareno čak ni u godinama najgoreg staljinističkog terora, a ideološko popuštanje u doba Nikite Hruščova omogućilo je proboj kritičke misli u javnost, odakle se usprkos represivnim mjerama nikada više nije potpuno povukla. Kritička misao je svoje mjesto u Jugoslaviji postepeno izborila u godinama nakon Titovog odlaska iz sovjetskog tabora, što je omogućilo značajan pomak i na unutranšjopolitičkom polju. Potraga za vlastitim putem u socijalizam dovela je i do pojave sopstvenog misaonog svijeta, zarobljenog između sila liberalizacije i konzervativizma, a koji je morao prihvatiti niz paradoksa javnog djelovanja. I to je bilo tipično i za slovenačke sedamdesete godine, koje na prvi pogled ne izgledaju kao obećavajući okvir za proučavanje društvene kritike u samoupravnom socijalizmu. Zarobljeno između dinamičke prethodne i naredne decenije, ovo je razdoblje ostalo zabilježeno u sjećanju tadašnjih aktera kao utegnuto vrijeme kada se socijalistička norma probila u sve pore društvenog života. Ali možda upravo posmatranje misaonog svijeta u vrijeme kada je socijalistički poredak još izgledao vječan, a borba sa reformnim naprezanjima van partijskih linija besmislena, najviše nam može reći o poziciji društvene kritike u samoupravnom socijalizmu. Ovo promatranje otkriva 1

Jović, 2004, 278-280.

Jure Ramšak

i dublje dileme koje su se pojavile u slovenačkom kulturnom okruženju na prijelazu iz modernog u postmoderno doba i djelimično još i danas utiču na politički i kulturni odabir u tom društvu.

Ova knjiga pokušava prikazati sadržaj i položaj društvene kritike u razdoblju socijalističke Slovenije, od poraza partijskog „liberalizma“ do Titove smrti (1972.-1980.). Ova je faza političkog razvoja poslijeratne Jugoslavije često karakterizirana kao vrijeme ideološkog zaoštravanja, jačanja samoupravnih principa i istovremeno naglašavanja vodeće uloge Saveza komunista (SK).2 Knjiga bi trebala obuhvatiti što veći krug suprotstavljanja ključnim premisama službene komunističke ideologije, političkim stanovištima SK, društvenopolitičkim organizacijama i državnim tijelima, odnosno općim društvenim konvencijama kasnog jugoslovenskog socijalizma. Treba naglasiti da tekst razmatra društvenu kritiku koja se bavila principijelnim pitanjima tadašnjeg društva (ideološkom konstrukcijom, socijalno-ekonomskom regulacijom, spoljnom i kulturnom politikom, nacionalnim pitanjem, odnosom prema vjernicima i vjerskim zajednicama itd.) i koja se približila granici dozvoljenog ili je pak prešla te granice, što u biti ni izbliza nisu sva područja društvenog života.3 Knjiga, međutim, ne razmatra sveukupni dijapazon društvene kritike u Sloveniji u sedamdesetim godinama. Uzimanje u obzir važnih pojava kao što su, naprimjer, subverzivna uloga humora i satire, domet javne kritike organizacije komuna, primjedbe na račun organizacije ekonomije, i uključivanje građana u procese prostornog planiranja, bez sumnje bi zahtijevalo mnogo šire istraživanje.

Nakon uvodne prezentacije vrsta i oblika opozicije, koje su karakteristične za istočnoevropske države za vrijeme kasnog socijalizma, slijedi osam poglavlja. Na početku je predstavljen kontekst društvene kritike definiranjem specifičnih uslova njene (ne)prisutnosti u Jugoslaviji te prikazom njenog razvoja – od otvaranja društvenog prostora u pedesetim godinama do početka sedamdesetih godina, uključujući prikaz političkih, ekonomskih i socijalnih okolnosti u deceniji prije Titove smrti.

U tom su okviru navedene i ideološke predispozicije i tada važeća zakonska ograničenja, kojima je društvena kritika trebala biti obavezna te ih se trebala pridržavati. Ali ako detaljnije pogledamo, primijetit ćemo da je svaka grupa društvenih kritičara ulazila u svojstvenu mikroatmosferu. Zato će ista biti prikazana kao uvod u empirijske analize najistaknutijih tematskih sklopova Pirjevec, 1995, 334-356; Čepič, 2005a, 1117-1125; Vodopivec, 2010, 13-27.

Prim. Mihaljević, 2016.

2 3

10

(Samo) upravljanje intelekta. Društvena kritika u kasnosocijalističkoj Sloveniji

društvene kritike.Naša analitička podjela samo djelimično slijedi tipologiju „neprijateljski eksponiranih snaga“, koju su iz godine u godinu ponavljali analitičari Službe državne bezbjednosti(SDB)–„birokratsko-dogmatske snage“, „tehno-liberali“, „anarho-liberali“, „buržoasko-pluralističke i nacionalističke snage“ te „kler“. Iako su se u tim godinama već usavršili za spretne promatrače društvenih događaja, moramo imati na umu, kako ističu njemački historičari Detlef Pollack i Jan Wielgohs,4 da su arbitrarne izvještaje pisali uglavnom politički „dogmatski agenti autoritarnog režima“ koji prilikom klasifikacije disidenata nisu uzeli u obzir ciljeve njihovog djelovanja. U slovenačku „anarholiberalnu“ grupu dodavali su pojedince i grupe veoma raznolikih mišljenja i pogleda na društveno događanje. Primjera radi, u istu grupu su ugurali i liberalne kulturne kritičare, funkcionalističke sociologe kao i studente nove ljevice. Pojedinci, okarakterizirani kao pristalice „birokratskog dogmatizma“ (Informbiroa), koji su u Sloveniji bili vrlo rijetki, i nešto više sljedbenika „tehnokratizma“ (pristalice smijenjenog Staneta Kavčiča), skoro pa se i nisu bavili elaboriranom i javnom društvenom kritikom. Pažnja SDB-a je pak bila usmjerena prema sigurnosnoj prijetnji postojećem režimu, koji nije uvijek bio u skladu sa značajnom „efikasnošću“ društvene kritike pojedinih promatrača.

U knjizi su sadržaj i svrha kritike (koliko se moglo razabrati) navedeni kao osnovni kriteriji za klasifikaciju po grupama u datom povijesnom trenutku.

Kao rezultat toga, u analizu su uključeni samo radovi objavljeni (napisani) u razmatranom vremenu, iako bi primjena kasnijih radova istih autora moglo pomoći u cjelovitijoj prezentaciji njihovog intelektualnog razvoja i kritičkih koncepata razvijenih tokom dužeg vremena. Širi pogled u biti bi zamaglio milje u kojima se formirala društvena kritika u tadašnjem vremenu, kad raspad socijalističkog sistema još nije bio na vidiku. Naime u historiografskoj procjeni nije nebitno kako se pojedinac u određenim okolnostima opredijelio po pitanju režima, šta je isticao u svojoj kritici a šta prešutio.

Onoga koji izbliza upoznaje dinamiku suočavanja sa društvenim problemima u kasnom jugoslavenskom socijalizmu s jedne strane može privući razgranatost, dinamika, međunarodna uključenost, stepen argumentacije u razmjeni različitih vidika, a s druge strane teško će sebi objasniti slabo interesovanje za neke oblasti društvenog razvoja, gdje su se samo malo kasnije pokazale duboke dvojbe, poput područja ekonomskog uređenja. Kao što je slučaj kod istraživanja moderne historije, tako se historičar i ovdje mora baviti mnoštvom pisanih izvora koji zahtijevaju temeljit odabir kako bi iz njih 4

Pollack, Wielgohs, 2004a, xii

11

Jure Ramšak

izvukao dileme koje su slovenački intelektualci u svoje vrijeme prepoznali da su od ključnog značaja. Slovenačka javna sfera u sedamdesetim godinama već je bila relativno dobro razvijena, sa oko desetak časopisa i magazina za kulturna i društvena pitanja koji su objavljivani unutar republike i u inozemstvu, nekoliko vjerskih listova te niz publikacija i monografija u kojima su se mogli naći manje ili više jasni kritički stavovi prema društvu. Pored toga, slovenački su autori objavljivali i u edicijama drugih jugoslavenskih republika, držali predavanja i učestvovali na javnim tribinama.

Nakon sistematske analize ove građe, postavlja se neophodno pitanje koja društvena kritika nije bila prihvatljiva. Kao što je već spomenuto, posebno nas interesira principijelna kritika koja se približila granici dozvoljenog ili je čak prešla tu granicu. Bez sumnje, jasno izražena opoziciona mišljenja većinom uopće nisu objavljivana i mogla su se najviše čuti na predavanjima ili čitati u inozemnoj štampi. Dilema nastaje kod ljevičarske ili čak izrazito marksističke društvene kritike, čija je prihvatljivost zavisila, kao što ćemo vidjeti, uglavnom od političkog trenutka i odluke političke vrhuške. Pored toga, karakteristično je bilo veoma brzo mijenjanje zvaničnog vrednovanja kritičkih ideja.

Važne informacije o tome šta je u određenom trenutku bilo neprihvatljivo možemo naći u sačuvanoj građi Ministarstva unutrašnjih poslova i sudskih organa. U prvom slučaju SDB-a, a u drugom javnih tužilaštava i sudova, imajući u vidu da su i jedni i drugi precjenjivali značenje subverzivnosti društvene kritike tako da čak ni donosioci političkih odluka često nisu uzimali u obzir njihove zaključke o kršenju krivičnog ili drugih zakona te su se odlučivali za pragmatičnije metode obračuna. Vrijednost ove građe, dakle, ne leži u njenoj interpretaciji društvene kritike, koja je katkad vrlo klišejska, već u činjenici da je istraživaču indicija o „problematičnim“ tekstovima. Kad je riječ o sudskim postupcima i zaplijenjenoj štampi, u ovoj se građi može naći možda jedini primjerak ili barem dijelovi „inkriminirajućih“ tekstova. Građa SDB-a, što je čuva Arhiv Republike Slovenije u fondu SI AS 1931, sačuvana je samo fragmentarno zbog višestrukog planskog uništavanja prije i u toku 1991. godine. U odnosu na očuvanih 110 „registriranih tekućih slučajeva“ općije prirode, kako se zvala operativna zaokružena građa SDB-a o pojedinim „neprijateljskim“ grupama, uništene su čak 583 jedinice ovog fonda.5 Isto važi i za personalne dosijee, koji pored toga istraživačima nisu dostupni još deset godina nakon smrti promatrane osobe. Iz tog razloga, za ovo izučavanje uzete su u obzir samo pojedinačne informacije i bilteni SDB-a, koje su primali visoki dužnosnici i opći godišnji izvještaji o realizaciji Privremeni izvještaj o predaji arhivske građe SDB, 2007.

5

12

(Samo) upravljanje intelekta. Društvena kritika u kasnosocijalističkoj Sloveniji

obavještajnih programskih zadaća. Iako se nešto nestale građe može zamijeniti duplikatima iz drugih fondova (prije svega iz fonda Centralnog komiteta Saveza komunista Slovenije (CK SKS) –SI AS 1589/IV), nedostatak takve dokumentacije očigledno ostaje kao velika prepreka istraživanju.

Stanje arhivskih izvora u spomenutom fondu CK SKS, Republičke konferencije Socijalističkog saveza radnog naroda (RK SSRN) (SI AS 537) i Predsjedništva SRS (SI AS 1944) značajno je povoljnije. Građa iz ovih fondova (posebno obimnog fonda CK SKS) omogućava očitavanje načina reakcije režima na društvenu kritiku, a može se dodatno rasvijetliti i sa nekim detaljnijim dokumentima iz osobnih fondova vodećih slovenačkih političara.

U utvrđivanju ideološke pozadine političkih odgovora na društvenu kritiku od velike pomoći je građa Marksističkog centra pri CK SKS (fond SI AS 1592). Vrijedan izvor za analizu reakcija na kritike vjerskih zajednica, koje je režim zasigurno najviše pomno pratio, jest materijal Komisije SRS za odnose s vjerskim zajednicama (SI AS 1211), zajedno sa građom Koordinacionog odbora za uređenje odnosa između Crkve i samoupravnog društva te građom Predsjednika RK SSRN (fond SI AS 537). Ti fondovi omogućuju dublju analizu društvene kritike koja je proizašla iz vjerskih zajednica. Slika konfrontacije režima sa društvenom kritikom na nižim razinama dopunjena je zapisnicima osnovnih partijskih organizacija u kulturnim i obrazovnim institucijama koji su uglavnom rastreseni u korespondenciji te su samo djelimično sačuvani.

Sekundarni nivo reakcije na društvenu kritiku može se naći u dnevnim novinama, posebno u slovenačkom izdanju časopisa Komunist te u njegovom teoretskom prilogu i drugim edicijama koje je objavila ova izdavačka kuća.

Tu je djelimično riječ o vrlo općim raspravama i ponavljanjima poznatih političkih stavova, a djelimično o važnim teorijskim doprinosima, jer je Partija u to vrijeme raspravu intenzivno prenosila na marksističke teoretičare, koji su formirali svoj (kao i „zvanični“) javni odgovor na hitne zahtjeve društvene kritike.

Fond Radija Free Europe, kojeg čuva organizacija OSA u Budimpešti, sa svojim bogatim dokumentarnim zbirkama časopisa iz svijeta te angažovane štampe i detaljnim analizama radijskog istraživačkog odsjeka, ovom istraživanju služio je prvenstveno za rekonstrukciju reakcija slovenačke društvene kritike u inozemstvu. To je posebno došlo do izražaja za vrijeme bitnih sudskih postupaka u drugoj polovini sedamdesetih godina, koji su privukli pažnju organizacije Amnesty International i još nekih drugih stranih vladinih i nevladinih organizacija čija je korespondencija dospjela do Radio Free Europe.

13