Vol 1 Year 2013 by Uni Bir

TÜRKMENISTANYŇ YLYMLAR AKADEMIÝASY TÜRKMENISTANYŇ BILIM MINISTRLIGI HALKARA UNIWERSITETLER BIRLEŞIGI FATIH UNIWERSITETI HALKARA TÜRKMEN-TÜRK UNIWERSITETI ACADEMY OF SCIENCES OF TURKMENISTAN MINISTRY OF EDUCATION OF TURKMENISTAN INTERNATIONAL ASSOCIATION OF UNIVERSITES FATIH UNIVERSITY INTERNATIONAL TURKMEN-TURKISH UNIVERSITY TÜRKMENİSTANIN İLİMLER AKADEMİSİ TÜRKMENİSTANIN BİLİM BAKANLIĞI ULUSLARARASI ÜNİVERSİTELER BİRLİĞİ FATİH ÜNİVERSİTESİ ULUSLARARASI TÜRKMEN-TÜRK ÜNİVERSİTESİ

TÄZE TEHNOLOGIÝALAR WE YLMYŇ HÄZIRKI ZAMAN MESELELERI INTERDISCIPLINARY TRENDS IN SCIENCE AND TECHNOLOGY BİLİM VE TEKNOLOJİDE DİSİPLİNLERARASI YÖNELİŞLER

Aşgabat•Ylym•2013

UOK 62 + 681 T 51

T 51

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri. – Aşgabat: Ylym, 2013. – 456 sah.

Ýygyndyda syn berlen ylmy makalalar çap edilýär. The collection comprises reviewed scientific articles. Mecmuada onay verilen ilmî makaleler yayımlanmaktadır. İmtiyaz Sahibi: Prof. Dr. Şerif Ali Tekalan Yazıişleri Sorumlusu: Prof. Dr. Şerif Ali Tekalan

TDKP №17 ISSN 2147-7108

KBK 72 + 66.3 (2 Tü)

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

SÖZBAŞY Türkmen hem türk halklarynyň hoşniýetli gatnaşyklary öz gözbaşyny gadymy döwürlerden alyp gaýdýar. Köki hem dini bir bolan bu halklaryň gatnaşyklary Türkmenistan Garaşsyzlygyny alanyndan soňra ählitaraplaýyn täze derejelere göterildi. Munuň özi ýöne ýerden däldir. Täze taryhy eýýamda döwletara gatnaşyklarynyň ygtybarly binýadyny türkmen we türk halklaryny ysnyşdyrýan, birleşdirýän ruhy we medeni kökleriniň gadymylygy we umumylygy düzýär. Şol ruhy we medeni kökler bolsa bu gün “Türkmenistan we Türkiýe – iki döwlet bir millet” diýen düşünjäniň döremegine getirdi. Türkmen we türk halklarynyň kökleriniň birligini, bu iki halkyň biri-birine uly hormat, sarpa goýýanlygyny Türkmenistanyň Garaşsyzlygyny ilkinji bolup ykrar eden we Aşgabatda özüniň ilçihanasyny açan ýurduň Türkiýe bolanlygy-da doly subut edýär. Şondan soňraky geçen ýyllaryň içinde türkmen-türk gatnaşyklary hakyky dostlugyň, doganlygyň, hoşniýetli hyzmatdaşlygyň we birek-biregi goldamagyň nusgasyna öwrüldi. Türkmenistanyň Prezidenti Hormatly Gurbanguly Berdimuhamedow barha berkeýän bu dostluk-doganlyk barada şeýle diýdi: “Türkmenistan üçin Türkiýe Respublikasy iň ýakyn döwletdir.” Bu iki halkyň, iki döwletiň gatnaşyklaryna şeýle uly baha berýän Türkmenistanyň Hormatly Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedow döwlet baştutanlygyna saýlanandan soňra, şol dostluk-doganlyk gatnaşyklary täze many-mazmunda, täze röwüşde has-da berkedi. Türkmenistanyň Hormatly Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň 2012-nji ýylyň fewral aýynda Türkiýe Respublikasyna geçiren resmi saparynda Türkiýe Respublikasynyň Prezidenti Abdylla Gül türkmen Lideriniň görnükli döwlet işgäridigini, onuň alyp barýan syýasatynyň Türkmenistanyň hemmetaraplaýyn ösmegini şertlendirýändigini, şeýle hem halklaryň parahatçylygyny berkitmekde, ählumumy durnuklylygy we abadançylygy üpjün etmekde ýöredýän syýasy ugrunyň uly ähmiýete eýedigini belledi. Türkmenistanyň Prezidentiniň iki ýurduň we halklarynyň arasyndaky dostluk-doganlyk gatnaşyklaryny berkitmek işine şahsy goşandynyň uludygyny belledi we Türkiýe Respublikasynyň baştutany türkmen Liderine döwlet sylagy bolan “Döwlet nyşanyny” gowşurdy. Hormatly Prezidentimize bu sylagy gowşuranda Türkiýe Respublikasynyň Prezidenti: “Bu sylag Türkmenistan bilen Türkiýe Respublikasynyň arasyndaky doganlyk gatnaşyklaryň mizemezliginiň nyşanydyr” diýip aýtdy. Şeýle-de Türkmenistanyň Prezidentine şol gezekki resmi saparda Stambul şäherindäki Fatyh uniwersitetiniň “Hormatly doktory” diýen hormatly at dakyldy. Türkmen-türk doganlyk gatnaşyklaryny ähli ulgamlarda görmek bolýar. Bu gün türk kompaniýalary Türkmenistanda uly möçberli gurluşyk işlerini alyp barýarlar. Olar “Awaza” milli syýahatçylyk zolagyndaky taslamalaryň hem amala aşyrylmagyna mynasyp goşandyny goşýarlar. Ylym-bilim babatdaky hyzmatdaşlygyň gerimi gitdigiçe giňeýär. 1994-nji ýylda Aşgabatda açylan Halkara türkmen-türk Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

uniwersiteti dürli ugurlar boýunça ýokary bilimli hünärmenleri taýýarlaýar. Ylymbilim ulgamynda hyzmatdaşlyk etmekde gazanylan netijeler bu gün öz miwelerini berip ýör. Häzirki wagtda Türkiýe Respublikasynyň ýokary mekdepleriniň ýigrimiden gowragynda türkmen talyplary bilim alýarlar, şeýle hem ýurduň okuw mekdeplerinde türkmen mugallymlary we hünärmenleri işleýärler. Iki ýurduň doganlyk-dostluk gatnaşyklarynyň mundan beýläk-de has-da ösmegi üçin durmuşa geçirilýän uly işleriň biri-de medeni-gumanitar ugurdaky ikitaraplaýyn hyzmatdaşlykdyr. Ankaranyň iň gözel ýerleriniň birinde “Türkmenistan” seýilgähiniň we şol seýilgähde Magtymguly Pyragynyň ýadygärliginiň açylmagy bu ugurda amala aşyrylan ajaýyp işleriň biridir. Medeniýet, sungat, ylym, bilim babatdaky hyzmatdaşlyk türkmen we türk halklarynyň has ýakynlaşmagyny üpjün edýär. Şu jähtden alanyňda türkmen, türk, iňlis dillerinde neşir edilip başlanan “Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri” atly ylmy makalalar ýygyndynyň hem uly ähmiýetiniň boljakdygy şübhesizdir. Bu täze žurnalyň sahypalarynda okyjylar ykdysadyýetiň, ylmyň, bilimiň, medeniýetiň, sungatyň dürli ugurlaryna degişli makalalar bilen tanşyp bilerler. Bu žurnalyň üç dilde – türkmen, türk, iňlis dillerinde neşir edilmeginiň hem uly ähmiýeti bardyr.

PREFACE Close bilateral relations of Turkmen and Turkish people date back to ancient times. Relations of whose roots and religions are of the same origin has reached new comprehensive levels after Turkmenistan became an independent state. This is not a coincidence. Reasonable basis of interstate relations in the new historical epoch is made up of ancientness and mutuality of spiritual and cultural roots that make Turkmen and Turkish people close and friendly. Today from these spiritual and cultural roots has emerged a notion “Turkmenistan and Turkey are two states, but one nation”. Turkmen and Turkish people are of the same origin and they have paid great respect to each other. It is clearly evidenced by the fact that Turkey approved the independence of Turkmenistan and opened its embassy in Ashgabat in the first place. Over the years of independence, the Turkmen and Turkish relations became a good model of true friendship, brotherhood, bilateral relations and mutual support. Highlighting these firm friendly and brotherly relations with Turkey, that “The Republic of Turkey is the closest state for Turkmenistan” stated Esteemed President of Turkmenistan Gurbanguly Berdimuhamedov. Friendly and brotherly relations between Turkmenistan and Turkey have been strengthened in a new concept and approach since Esteemed Gurbanguly Berdimuhamedov who devotes a great attention to such relations was elected to the presidency of Turkmenistan. When Esteemed President of Turkmenistan Gurbanguly Berdimuhamedov paid an official visit to Turkey in February 2012, Abdullah Gül pointed out that the Turkmen leader was a prominent statesman, and the policy carried out by Him was directed to the development of Turkmenistan in all fields and had an important role in fortifying peace in nations and promoting universal Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

stability and prosperity. Furthermore, the Turkish President called attention to the personal contributions of the Turkmen President to strengthen friendly and brotherly relations between Turkmenistan and Turkey and extended to the President of Turkmenistan a token on behalf of the Republic of Turkey. “This award is a sign of solid brotherly relations between Turkmenistan and Turkey” stated the President of Turkey when he extended the award to our Esteemed President. What is more, the President of Turkmenistan was decorated with the title of honorary professor by Fatih University in Istanbul in the course of this official visit. Turkmen-Turkish brotherly relations can easily be observed in all fields. Today, Turkish companies are carrying out large-scale constructions in Turkmenistan. They are making their valuable contributions to the projects implemented within the “Awaza” National Tourism Zone. Cooperation in education is being developed day by day. International Turkmen-Turkish University which was opened in 1994 has been preparing highly educated specialists in various fields and invaluable results have been achieved. Currently, Turkmen students are having education in over twenty universities in the Republic of Turkey, and teachers and specialists are working in the educational institutions of Turkey. One of the great endeavors made for the further development of the friendly and brotherly relations between Turkmenistan and Turkey is the bilateral cooperation in cultural and humanitarian fields. A park entitled “Türkmenistan” and a monument of Magtymguly Pyragy were opened in one of the most beautiful places of Ankara and it is one of the invaluable things done in this respect. Cooperation in culture, art, science and education brings closer Turkmen and Turkish people. It is obvious that the “Interdisciplinary Trends in Science and Technology” Magazine which is published in the Turkmen, Turkish and English languages will have an immense importance in this respect. In the pages of this new magazine readers can find articles of various aspects of economy, science, education, culture and art. The publication of this magazine is in three languages: Turkmen, Turkish and English which is of a great significance.

ÖNSÖZ Türkmen ve Türk halklarının hoşgörülü ilişkilerinin temeli çok eski dönemlere dayanmaktadır. Kökü ve dini bir olan bu halkların ilişkileri Türkmenistan Cumhuriyeti bağımsızlığını kazandıktan sonra tüm yönleriyle yeni seviyelere ulaştı. Bu yüksek seviyeli münasebetler gelip geçici değildir. Yeni tarihî dönemde devletlerarası ilişkilerin sağlam temelini Türkmen ve Türk halklarını yakınlaştıran, birleştiren ruhî ve medenî kökleri kadim ve ortak olması oluşturuyor. Bu ruhî ve medenî kökler ise, bugün “Türkmenistan Türkiye iki devlet bir millet” düsturunun ortaya çıkmasına zemin oluşturmuştur. Türkiye Cumhuriyetinin Türkmenistan Cumhuriyetinin bağımsızlığını tanıyan ilk devlet olarak elçiliğini Aşkabat’ta açmış olması, Türkmen ve Türk halklarının köklerinin birliğinin, birbirlerine saygılı ve hoşgörülü olduğunun şahididir. Bunu Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

takip eden yıllarda Türkmen-Türk halklarının ilişkileri hakiki dostluğun, kardeşliğin, hoşgörülülüğün sembolü olarak gösterildi ve bunlar birbirini daima destekleyen halklar olarak tanınmaya başlandı. Türkmenistan Cumhurbaşkanı Sayın Gurbangulı Berdimuhamedov daha da samimileşen bu dostluk ve kardeşlik hakkında şöyle demiştir: “Türkmenistan için Türkiye Cumhuriyeti en yakın devlettir.” Bu iki halkın, iki devletin arasındaki ilişkilere büyük değer veren Türkmenistan’ın Cumhurbaşkanı Sayın Gurbangulı Berdimuhamedov'un Türkmenistan Cumhurbaşkanı seçilmesinden sonra, dostluk, kardeşlik ilişkileri yeni manada daha da sağlamlaştı. Türkmenistan’ın Cumhurbaşkanı Sayın Gurbangulı Berdimuhamedov'un 2012 yılının Şubat ayında Türkiye Cumhuriyeti’ne yapmış olduğu resmî ziyaretinde, Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Sayın Abdullah Gül Türkmen Liderin ünlü bir devlet adamı olduğunu ve onun icra ettiği siyasetin Türkmenistan’ın tüm yönleriyle gelişmesini sağladığını, ayrıca tüm ulusların barış düşüncesini pekiştirmekte istikrarı ve güveni temin etmekte gerçekleştirdiği siyasetin büyük ehemmiyete haiz olduğunu belirtti. Türkmenıstan Cunhurbaşkanının iki devletin ve halkın arasındaki dostluk ve kardeşlik ilişkilerini sağlamlaştırmak işine bizzat desteklerinin yüce olduğunu belirtti ve Türkmen Cumhurbaşkanına Türkiye Cumhuriyetinin en yüksek ödülü olan “Devlet nişanı”nı takdim etti. Sayın Cumhurbaşkanımıza bu ödül verilirken Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Sayın Abdullah Gül: “Bu ödül Türkmenistan ile Türkiye arasındaki kardeşlik ilişkilerinin sağlamlığının sembolüdür” dedi. Bir de bu resmi ziyarette Türkmenistan Cumhurbaşkanına Fatih Üniversitesi’nin İstanbul'daki yerleşkesinde “Fahri doktora” ünvanı verildi. Türkmen-Türk kardeşlik ilişkilerini bütün sahalarda görmek mümkün. Bugün Türk şirketleri Türkmenistan’da geniş çaplı inşaat işleri gerçekleştirmektedir. Bu şirketler “Avaza” millî turistik bölgesindeki projelerin de gerçekleşmesinde yeterli katkı sağlamaktadır. İlim ve bilim sahasındaki işbirliğinin seviyesi de gün geçtikçe artmaktadır. 1994 yılında Aşkabat’ta açılan Uluslararası Türkmen Türk Üniversitesi çeşitli ihtisaslarda yüksek öğrenimli uzmanlar yetiştirmektedir. İlim ve bilim sahasındaki işbirliğinin meyvelerini günümüzde de görebilmekteyiz. Günümüzde Türkiye Cumhuriyeti üniversitelerinin yirmiden fazlasında Türkmen öğrencileri öğrenim görmektedir. Ayrıca Türkiye’nin çeşitli üniversitelerinde Türkmen öğretim üyeleri ve uzmanları görev yapmaktadırlar. İki devletin kardeşlik ve dostluk ilişkilerinin bundan sonra da inkişaf etmesi için gerçekleştirilen büyük işlerden biri de kültürel alandaki işbirliğidir. Türkiye Cumhuriyeti’nin başkenti Ankara'nın en güzel yerlerinden birinde “Türkmenistan” parkının açılması ve bu parkta Mahdumkulu Firakî’nin heykeline yer verilmesi bu alanda yapılan en mükemmel işlerden birisidir. Kültür, sanat, ilim, bilim alanlarındaki işbirliği Türkmen ve Türk halklarının daha da yakınlaşmasını sağlamaktadır. Bu cihetten değerlendirildiğinde Türkmence, Türkçe ve İngilizce olarak neşredilmeye başlanan “Bilim ve Teknolojide Disiplinerarası Yönelişler Dergisi”nin de büyük ehemmiyeti olacağına inancımız tamdır. Bu yeni derginin sayfalarıyla okurlar ekonominin, ilmin, bilimin, kültür ve sanatın çeşitli yönlerine ait ilmî makaleler ile tanışabilirler. Bu derginin üç dilde – Türkmence, Türkçe ve İngilizce yayımlanması da ayrıca bir değer taşımaktadır. . Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

YKDYSADY, HUKUK WE SOSIOLOGIÝA YLYMLARY SCIENCES OF ECONOMY, LAW AND SOCIOLOGY İKTİSADİ, HUKUK VE SOSYOLOJİ İLİMLERİ

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

HÜNÄRMENLERI TAÝÝARLAMAK DÖWLETIŇ INNOWASION SYÝASATYNYŇ STRATEGIK UGRUDYR Jeren Hanaýewa ykdysady ylymlaryň kandidaty, Türkmenistanyň Ýokary attestasiýa komitetiniň baş eksperti Mazmuny Şu makalada milli ykdysadyýetimiziň innowasion ösüşiniň esasy strategik ugurlary baradaky maglumatlar giňişleýin beýan edilýär. Innowasion ykdysadyýeti kemala getirmekde daşary ýurtlarda toplanan tejribäni, şeýle-de, häzirki döwürde ýurdumyzda döwlet tarapyndan alnyp barylýan ylym syýasatynyň esasy ugurlaryny nazara almak bilen, innowasiýalara daýanýan ykdysady ösüşi üpjün etjek hünärmenleri taýýarlamak boýunça hem-de türkmen ylmynyň önümçilik bilen utgaşdyrylmagynda amala aşyrylmaly işler barada awtor tarapyndan birnäçe teklipler hödürlenilýär. Açylýan sözler: ýokary derejeli hünärmenler, tehnologiýa merkezi, innowasion ösüş, bilim-ylym syýasaty. Häzirki döwürde ylmy ösdürmek döwlet syýasatynyň ileri tutulýan ugurlarynyň biri bolup, döwlet berkararlygyny üpjün etmekde oňa aýratyn orun degişlidir. Tehnologik we ylmy bäsdeşligiň ýitileşýän häzirki şertlerinde öňdebaryjy orunlary eýelemek diňe ylma, innowasiýalara daýanýan ykdysady ösüşi üpjün edýän ýurtlara başardýandygyny dünýä tejribesi subut edýär. Ylmyň we tehnologiýalaryň ösen asyry hasaplanýan ХХI asyrda ýurduň bäsdeşlige ukyplylygyny ýokarlandyrmak, halkara zähmet bölünişiginde onuň tutýan ornuny mundan beýläk-de pugtalandyrmak wezipesi köp babatda döwletleriň innowasion ykdysadyýetini

kemala getirmek strategiýasy bilen aýrylmaz baglanyşyklydyr. Çünki Hormatly Prezidentimiziň nygtaýşy ýaly, «Ykdysadyýetiň bäsdeşlige ukyplylygyny ýokarlandyrmak babatynda döwletleriň ählisiniň diýen ýaly amala aşyrýan senagat syýasatynda milli innowasion ulgamyny ösdürmäge esasy orun berilýär» [1, s.113.]. Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň parasatly ýolbaşçylygynda durmuşa geçirilýän senagat-innowasion syýasaty, ilkinji nobatda, ylmyň ösdürilmegini, adam paýhasynyň önümi bolan öňdebaryjy tehnologiýalaryň önümçilige ornaşdyrylmagyny talap edýär. Şunuň

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

bilen baglylykda, milletiň intellektual derejesini kesgitleýän ylym-bilim ulgamyny ösdürmegiň esasy maksatlary aşakdakylardan ybaratdyr: – ýurdumyzda innowasiýalara daýanýan ykdysadyýeti kemala getirmek we ösdürmek; – milli ykdysadyýetimiziň diwersifikasiýa ýoly bilen ösdürilmegini üpjün etmek; – ykdysady taýdan bähbitli we ekologiýa taýdan howpsuz bolan galyndysyz önümçiligi ýola goýmak; – ykdysadyýetiň ähli pudaklarynda öňdebaryjy tehnologiýalary ornaşdyrmagyň esasynda täze iş orunlaryny döretmek; – eksporta gönükdirilen we importy çalyşýan önümleri öndürmek. Türkmenistany çig mal serişdelerini eksport edýän döwletden taýýar önümleri öndürýän döwlete öwürmek wezipesi amala aşyrylýan ykdysady strategiýa üýtgetmeleriň girizilmegini şertlendirdi. Eksporta gönükdirilen we importy çalyşýan önümleri öndürmek wezipesi ylmy-barlag we tejribe-konstruktorçylyk işleriniň öňdebaryjy ulgamynyň ösdürilmegine zerurlyk döredýär. Häzirki döwürde döwlet tarapyndan giň möçberlerde durmuşa geçirilýän senagat syýasaty, ýurdumyzda ylmyň we telekeçilik işiniň ösdürilmegi Türkmenistanda senagat-innowasion syýasatyň üstünlikli amala aşyrylmagy üçin amatly şertleri döredýär. Döwlet tarapyndan alnyp barylýan senagat syýasaty ykdysadyýetiň ylmy-önümçilik binýadynyň has-da pugtalanmagyny üpjün edýär. Ýurduň ylmy-tehniki kuwwatyny netijeli ulanmak, şeýle-de dürli ugurlar boýunça hünärmenleri taýýarlaýan orta hünär we ýokary okuw mekdepleriniň döredilmegi

innowasion ykdysadyýeti kemala getirmegiň zerur şerti bolup çykyş edýär. Türkmenistanda ýokary ylmy potensialyň bolmagy bu strategik ösüş ýolunyň amatly şertleriniň biridir. Ýurdumyzyň häzirki zaman ylym ulgamynyň häsiýetli aýratynlygy onuň ýurduň durmuş-ykdysady ösüşiniň ileri tutulýan meselelerini çözmäge gönükdirilendigi bilen baglanyşyklydyr. Häzirki döwürde Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň düzümine girýän 11 sany ylmy-barlag institutlar, dürli ministrliklere degişli bolan köp sanly pudaklaýyn institutlar we ýokary okuw mekdeplerinde hereket edýän ylmy merkezler ýurdumyzyň ylmy-innowasion potensialyny kemala getirýär. Statistiki maglumatlaryň şaýatlyk etmegine görä, ýurdumyzda ylym bilen meşgullanýan işgärleriň aglaba köpüsi ýokary bilimli hünärmenleri taýýarlamak işine (60,4%) işjeň gatnaşýan bolsalar, onda olaryň 1/3 bölegine golaýy ylmy-barlag we ylmytaslaýyş edaralarynda ylmyň strategik ugurlary boýunça ylmy-gözleg işlerini amala aşyrýarlar. Ylmy-barlag işlerini alyp barýanlaryň 95%-niň ýokary bilimi bolup, olardan ylymlaryň kandidaty (19,5%) we ylymlaryň doktory (3,4%) alymlyk derejesine eýe bolanlardyr. Olardan ylymlaryň kandidaty (68%) we ylymlaryň doktory (60%) alymlyk derejesi bolanlaryň ýurdumyzyň ýokary okuw mekdeplerinde jemlenmegi häzirki döwürde ýokary bilim ulgamynyň ylmy mümkinçilikleriniň uludygyna şaýatlyk edýär [2, s.227.]. 2010-njy ýylyň maglumatlaryna görä, häzirki wagtda Türkmenistanda aspirantlaryň 200-e golaýy, doktorantlaryň 30-a golaýy, ylymlaryň kandidaty alymlyk derejesine dalaşgärler hökmünde hünärmenleriň 500-e golaýy we ylymlaryň doktory

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

alymlyk derejesine dalaşgärler hökmünde hünärmenleriň 100-e golaýy ylmy barlaglary alyp barýarlar. Şeýle-de, 2011-nji ýylda aspirantura, doktorantura, kliniki ordinatura we dürli ylmy dersler boýunça alymlyk derejelerine dalaşgärlige ýüz tutmalar 2010-njy ýyldakydan ep-esli köpdür. Innowasion ösüşi üpjün etmek meselesi ýurdumyzda bitewi ylmy syýasaty alyp barýan Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň amala aşyrýan işleriniň has-da işjeňleşdirilmegine itergi berýär. Bu döwlet edarasynyň Tertipnamasy boýunça «pudaklaýyn tabynlygyna garamazdan, Türkme nistanyň ylmy, ylmy-barlag edaralarynyň, kärhanalaryň, guramalaryň we ýokary okuw mekdepleriniň ylmy işini düzgünleşdirmek we oňa gözegçilik etmek» onuň möhüm wezipeleriniň biri hökmünde kesgitlenýär. Halkara tejribesinden görnüşi ýaly, innowasiýalary ösdürmekde telekeçilik serişdelerine aýratyn orun degişlidir. Ýurdumyzda döwlet tarapyndan onuň ösdürilmegine uly goldaw berilýär. 2008-nji ýylyň 17-nji martynda Türkmenistanyň Sergi köşgünde geçirilen Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň giňişleýin mejlisinde Hormatly Prezidentimiz türkmen telekeçileri bilen bolan duşuşygynda häzirki döwürde ýurdumyzyň jemi içerki önüminiň 40%-i hususyýetçiler tarapyndan öndürilýändigini belläp, bu görkezijini 2020-nji ýyla çenli 70%e ýetirmegi olaryň öňünde wezipe edip goýdy [3]. Häzirki döwürde döwlet-hususy hyzmatdaşlygyň uly depginde ösdürilmegi innowasion ösüşi üpjün etmekde onuň paýynyň ýokary boljakdygyny alamatlandyrýar. Häzirki döwürde Türkmenistanda kemala gelen durmuş-ykdysady şertleri nazara alyp, ykdysady ösüşiň

innowasion modelini işläp düzmek wezipesi döwletiň paýyna düşýär. Bu ugurda milli strategiýany işläp düzmek we onuň ösdürilmegi üçin esasy şertleri döretmek wezipesi hem döwlet tarapyndan üpjün edilýär. Ýurdumyzda Tehnologiýalar merkezini döretmek baradaky Türkmenistanyň Prezidentiniň karary ylma, täze tehnologiýalara daýanýan innowasion ösüşiň üpjün edilmegine ýardam berýär [4]. Ol ylmyň, bilimiň we önümçiligiň utgaşykly ösmegini üpjün edýän mehanizm bolup, jemgyýetiň ylmy döredijilik güýçleriniň bir ýerde jemlenmegine, netijede bolsa ylmy talap edýän önümleri öndürmegiň her bir tapgyrynda ykdysady netijeliligi gazanmaga uly itergi berýär. 2012-nji ýylyň 12-nji iýunynda Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynda ýurdumyzyň ylym wekilleri bilen geçirilen maslahatda Hormatly Prezidentimiz, ýurdumyzyň Ylymlar akademiýasynyň akademigi, lukmançylyk we ykdysady ylymlaryň doktory, professor Gurbanguly Berdimuhamedow tarapyndan ýurdumyzda ylmy ösdürmek, dürli ugurlar boýunça alymlary taýýarlamak we senagaty ösdürmekde uly ähmiýete eýe boljak Tehnologiýalar merkezini döretmek baradaky çözgüdi döwletimizde jemlenen innowasion mümkinçilikleri durmuşa ornaşdyrmaga ýardam berýän ugurlaryň biridir. Tehnologiýalar merkeziniň Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň ýanynda bolmagy bu wezipeleriň üstünlikli durmuşa geçirilmegine ýardam berjekdigini aňladýar. Türkmenistanda tehnoparklary döretmegiň esasy maksady düýpli we tejribe ähmiýetli ylmy ösdürmegiň, şeýle-de türkmen we dünýä ylmynyň gazanan netijelerini önümçilige

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

ornaşdyrmagyň esasynda bäsdeşlige ukyply önümi dünýä bazarlaryna çykarmakdan ybaratdyr. Tehnopark – bu ylmyň senagat bilen goşulyşmagynyň möhüm görnüşi bolup, onuň esasy aýratynlygy ýokary tehnologiýalara (Hi-Tech) gönükdirilmegi bilen baglanyşyklydyr. Ylmy-tehniki önümleri haryda, ýagny täze tehnika, tehnologiýalara we materiallara öwürmäge mümkinçilik berýän innowasion tehnologik merkezler ylmyň esasy ugurlarynyň önümçilik bilen utgaşmagyny pugtalandyrýan möhüm faktor bolup çykyş edýär. Bu möhüm innowasion düzümi Türkmenistanyň durmuş-ykdysady şertlerinde döretmek meselesi onuň bilen baglanyşykly birnäçe meseleleriň häzirki döwürde çözülmegini talap edýär. Bu işe ylmyň dürli ugurlary boýunça işleýän alymlary çekmek, tehnologiýalar merkezlerini döretmegiň guramaçylyk, hukuk we tehniki üpjünçiligi bilen baglanyşykly meseleler boýunça teklipleri işläp taýýarlamak işlerini merkezleşdirilen tertipde alyp barmak zerurdyr. Tehnoparkyň üstünlikli hereket etmegi üçin, ilkinji nobatda, Türkmenistanyň innowasion ösüşiniň döwlet Maksatnamasyny işläp taýýarlamak möhümdir. Şol bir wagtda milli ykdysadyýetiň bu täze düzüminiň hukuk esaslaryny kemala getirmek wezipesiniň ähmiýetiniň ýokarydygyny belläp, tehnologiýalar merkeziniň işini düzgünleşdirmäge gönükdirilen kadalaşdyryjy hukuknamalary dünýä standartlaryna laýyklykda işläp taýýarlamak döwrüň bildirýän talabydyr. Şunuň bilen baglylykda, häzirki döwürde ýurdumyzda alnyp barylýan bitewi ylmytehniki syýasatyň hukuk esaslaryny düzýän, 1993-nji ýylda kabul edilen

«Türkmenistanyň ylmy-tehniki syýasaty hakynda» Türkmenistanyň Kanunyna zerurlyk ýüze çykan ýagdaýynda degişli üýtgetmeler girizmek ýa-da türkmen döwletiniň strategik ösüş ugurlaryny nazara alyp, innowasion ösüşi döwlet derejesinde düzgünleşdirmäge ýardam berjek täze «Ylym, tehnologiýa we innowasiýa barada döwlet syýasaty hakyndaky» Türkmenistanyň kanunyny işläp taýýarlamak maksadalaýyk hasap edilýär. Tehnoparklaryň hukuk esaslaryny kemala getirmek we olary pugtalandyrmak çäresi tehnologiýa merkezleri hakynda degişli Düzgünnamanyň kabul edilmegini talap edýär. Tehnoparklary döretmegiň esasy maksatlaryndan ugur alyp, olaryň düzümi, düzümleriniň arasyndaky özara gatnaşyklary guramak we dolandyrmak bilen baglanyşykly guramaçylyk taraplary hem anyk kesgitlenilmelidir. Ösen tehnologiýalary önümçilige ornaşdyrmak işleri döredilen tehnologiýalar merkeziniň tehniki we tehnologiki üpjünçiligi bilen baglanyşykly meseleleri öz içine alýar. Türkmenistanda innowasion ösüşiň ileri tutulýan ugurlary kesgitlenende importy çalyşýan we eksporta gönükdirilen önümleri öndürmekden ugur alynmalydyr. Bu strategik ugruň amala aşyrylmagy ýakyn geljekde ýurdumyzyň daşky we içerki bazarlarda bäsdeşlige ukyplylygyny ýokarlandyrmaga mümkinçilik berer. Tehnologiýalar merkeziniň döredilmegi Türkmenistanyň ýokary okuw mekdepleriniň ylmy potensialynyň ulanylmagy üçin uly mümkinçilikleri açýar. Hususan-da, ýokary okuw mekdeplerinde ylmy-barlag we innowasiýa işleri Türkmenistanda ylmyň we tehnologiýalaryň ileri tutulýan

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

ugurlaryny nazara alyp, ýörite işlenilip taýýarlanan Maksatnama esasynda amala aşyrmak maksadalaýyk hasap edilýär. Şonuň bilen baglylykda, ýokary okuw mekdepleriniň çäklerinde bu meseleler boýunça ylmy-barlag işleriň yzygiderli alnyp barylmagy möhümdir. Çünki ýurdumyzyň ylmy potensialynyň aglaba böleginiň ýokary okuw mekdeplerinde jemlenendigi nazara alynsa, onda önümçilik kärhanalarynyň ykdysady kuwwatyny artdyrmaga niýetlenen anyk temalar boýunça ylmy gözlegleriň bu bilim edaralary tarapyndan amala aşyrylmagy ykdysady taýdan netijeli bolan ugur hökmünde hasaplanýar. Ýokary okuw mekdepleriniň pudaklaýyn edaralar bilen şertnama esasynda alyp barjak ylmy-barlag işleri iki tarap üçin hem bähbitli bolup, netijede, ýurdumyzyň ykdysady kuwwatynyň artmagyna ýardam berer. Bu bähbitler, bilim edarasy üçin goşmaça maliýe serişdeleleri bilen bir hatarda, ylmy mümkinçilikleriniň artmagyna, köp sanly işgärleriň ylmy işlere çekilmegine, netijede, taýýarlanýan hünärmenleriň alýan bilimleriniň ylma esaslanýan böleginiň ýokarlanmagyna ýardam bermegi bilen baglanyşykly bolsa, onda kärhana üçin ylmy taýdan esaslandyrylan netijeleriň önümçilige ornaşdyrylmagy zähmet öndürijiliginiň ýokarlanmagyna, bäsdeşlige ukyplylygynyň artmagyna, ylmy talap edýän önümiň paýynyň artmagyna mümkinçilik berýändigi bilen möhümdir. Şol bir wagtda innowasion ösüş bu ugurda hünärmenlik derejesi ýokary bolan hünärmenlere bolan talaby güýçlendirýär. Türkmenistanda innowasion ykdysadyýetiň ösüşini üpjün etjek hünärmenleri taýýarlamak wezipesi ýurdumyzyň ýokary okuw

mekdepleriniň paýyna düşýär. Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe ýokary okuw mekdepleriň aglabasynyň maddy-enjamlaýyn binýadynyň pugtalandyrylmagy, maglumat tehnolo giýalarynyň soňky gazananlary bilen üpjün edilmegi, innowasion ösüş üçin zerur bolan täze hünärleriň açylmagy, şeýle-de ýurdumyzyň sebitlerinde we Aşgabat şäherinde dürli ugurlar boýunça orta hünär okuw mekdepleriniň döredilmegi türkmen döwletiniň ylmy mümkinçilikleriniň mundan beýläk-de artmagyna ýardam berýän faktorlardyr. Şunuň bilen baglylykda, ähli ýokary okuw mekdepleriniň okuw meýilnamasyna «Innowasion menejment», «Innowatikanyň esaslary», «Innowasiýalary dolandyrmak», «Innowasion taslamalary dolandyrmak», «Täze önümleri bazarlara çykarmak», «Täze önümleriň işläp taýýarlanylmagyny dolandyrmak» atly dersleriň girizilmegi taýýarlanýan hünärmenleriň innowasion işjeňligini artdyrmaga mümkinçilik berer. Ýokary okuw mekdeplerini tamamlanandan soňra hünär bilimini amala aşyrýan edaralarda we hünärmenleriň derejesini ýokarlandyrýan we olary täzeden taýýarlaýan okuw kurslarynda hem innowasiýa ugry boýunça täze dersleri girizmek maksadalaýyk hasap edilýär. Tehnoparklaryň döredilmegi milli ykdysadyýetiň innowasion ösüşini üpjün etmek bilen bir hatarda durmuş ähmiýetli birnäçe meseleleriň çözülmegine hem öz oňyn täsirini ýetirýändigine dünýä tejribesi şaýatlyk edýär. Bu, esasan hem, onuň ykdysady netijeleri bilen baglanyşyklydyr. Ýagny innowasion häsiýetli önümleriň öndürilmeginiň we önümçilige ornaşdyrylmagynyň

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

ykdysady bähbidi täze iş orunlarynyň döredilmeginden, ilatyň intellektual derejesiniň ýokarlanmagyndan, kiçi we orta telekeçiligiň ösmegi üçin zerur şertleriň döredilmeginden ybaratdyr. Şeýle häsiýetli ykdysady netijeler ilatyň girdejileriniň ýokarlanmagyna, durmuş derejesiniň gowulanmagyna getirýär. Innowasiýalara daýanýan ykdysadyýeti ösdürmek meselesiniň ilkinji nobatda innowasion infrastrukturanyň kemala gelmegi bilen baglanyşykly bolup durýandygyna halkara tejribesi şaýatlyk edýär. Tehnologiýalar merkezi infrastrukturalaýyn düzüm bolup, ol ylmy talap edýän önümi öndürmek üçin zerur bolan birlikleri özünde jemleýär. Şunuň bilen baglylykda, bazar ýörelgeleriniň ösdürilmegi netijesinde Türkmenistanda kemala gelen durmuş-ykdysady şertleri, hususan-da, onuň sebitleriniň ykdysady mümkinçiliklerini (çig mal üpjünçiligi, ylmy mümkinçilikleri, telekeçilik resurslarynyň mümkinçilikleri) nazara alyp, bu infrastrukturany kemala getirmek meselesini sebitler boýunça ylmy taýdan öwrenmek möhüm meseleleriň biridir. Häzirki döwürde Hormatly Prezidentimiz tarapyndan alnyp barylýan bitewi ylmy-tehniki syýasat Türkmenistanda döredilen Tehnologiýalar merkeziniň öňünde goýlan wezipeleriň üstünlikli çözüljekdigini alamatlandyrýar. Innowasion ykdysadyýeti kemala getirmekde daşary ýurtlarda toplanan tejribäni, şeýle-de, häzirki döwürde ýurdumyzda döwlet tarapyndan

alnyp barylýan ylym syýasatynyň esasy ugurlaryny nazara almak bilen hödürlenýän aşakdaky teklipler türkmen ylmynyň önümçilik bilen utgaşdyrylmagyna ýardam berer: – ýokary okuw mekdepleriniň mugallymlary we talyplary tarapyndan anyk kärhanalar bilen bilelikde ylmybarlag işleriniň alnyp barylmagy; – Türkmenistanyň Bilim ministr ligi bilen ýurdumyzyň pudak ministr likleriniň arasynda baglaşylan şertnama mugallymlaryň kesgitli ugurlar boýunça alyp barjak ylmy işleriniň netijeli bolmagyny üpjün eder; – zähmet öndürijiligini ýokarlan dyrmaga ýardam berjek ugurlar boýunça ylmy-barlag işleri kärhananyň özi sargyt etmek bilen, onuň bu işleriň temasyny, ýerine ýetirmeli möhletini özüniň kesgitlemegi, möhüm meseleleriň ylmy esaslarda netijeli çözülmegine ýardam berer.

Edebiýat 1. Gurbanguly Berdimuhamedow. Türkmenistanyň durmuş-ykdysady ösüşiniň döwlet kadalaşdyrylyşy. Ýokary okuw mekdepleriniň talyplary üçin okuw gollanmasy. I tom. – A.: Türkmen döwlet neşirýat gullugy. 2010. 2. Türkmenistanyň ýyllyk statistiki neşiri, 2011. 3. “Türkmenistan” gazeti. 2008 ý. 18-nji mart. 4. “Türkmenistan” gazeti. 2012 ý. 13-nji iýun.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

TRAINING SPECIALISTS IS A STRATEGIC DIRECTION OF THE STATE’S INNOVATIVE POLICY Jeren Khanayeva Candidate of Economic Sciences. (PhD) Chief Expert of the Supreme Certification Committee Abstract This article sets out the broad details of the main strategic directions of innovative development of the national economy. Taking into consideration the experience of other countries to create an innovative economy, and the main directions of the scientific policies pursued in the country, the article offers some suggestions for training that will ensure the economic growth, based on innovation, as well as the works that have to be done with a combination of Turkmen science and production. Key words: highly qualified, specialist, technological parks/centers, innovative development, research and education policy. Currently, the development of science is a priority of the state policy and plays an important role in strengthening the state. The world practice shows that in the conditions of the development of scientific - technological competition, the growth of economic indicators can hold at only those states which are based on innovative technologies in their economy. In the twenty-first century, enhancing the competitiveness of the country, the place and the role in the international division of labor is closely related with the development of an innovative strategy of the state. Pointing out the importance of this issue, the Esteemed President said: «In order to strengthen the economic competitiveness of the country, the creation and the development of the national and innovative directions have special places in the industries of almost all world countries» [1. p.113]

In the era of prosperity under the leadership of the President of Turkmenistan, the implemented innovative - industrial policy requires firstly, the development of science and introduction of the latest advanced technology into the industry. In this regard, the major objectives of the development of science and education are as follows: – The creation of the country’s economy, which relies on innovative technologies; – The provision of the development of the national economy through diversification; - The establishment of an economically beneficial and environmentally safe and non-waste production; - The creation of new jobs through the introduction of advanced technologies in all industries;

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

- The increase of the production of exportable goods which can replace the imported products. The transformation of Turkmenistan from exporting raw materials into the state which produces refined products was one of the major objectives which were introduced into the economic strategy. It should be noted that the mentioned objective requires the development of advanced research and design industries. Currently, the development of the industrial policy, the advancement of science and business industries have created conditions for the successful implementation of the industrial – innovative policy in Turkmenistan. The industrial policy, which has been successfully carried out by the state, provides the improvement of the science - industrial bases of the Turkmen economy. The proper use of scientific - technical potential, the opening of vocational schools, which prepare specialists for different fields and higher educational establishments are considered to be the basis for creating an innovative economy of Turkmenistan. Turkmenistan’s sufficient scientific potential is a sound condition for the strategic development. It should be noted that the major characteristics of modern science in our country is geared to the socio - economic issues of the country and the priorities of science. Currently, scientific - innovative capacity of the country is established and developed at 11 scientific - research institutes under the Academy of Sciences of Turkmenistan as well as at specialized institutes of various ministries and at the research centers of higher educational establishments. According to the statistics, the absolute majority of the researchers (60.4%) actively participate in preparation of highly qualified specialists as well as

1/3 of them are involved in research of the strategic direction of science at the experimental and theoretical research institutions. 95% of researchers have the degree of higher education, and from them PhDs - (19.5%) as well as postdoctoral students - (3.4%). It should be pointed out that 68% of PhDs and 60% post – doctoral students teach at the higher educational institutions which indicates that at present the scientific potential of the higher education system is significantly increasing [2, page 227]. According to the data from 2010, there are about 200 full-time graduate students; about 30 full-time post - doctoral students, about 500 part-time graduate students, about 100 part-time post - doctoral students conduct their research in Turkmenistan. Moreover, the number of applications in 2011 to the post-graduate school, doctoral studies and clinical studies to pursue the scientific degrees exceed those in 2010. The issue of providing innovative growth of science gives a boost to the revitalization of the Academy of Sciences of Turkmenistan, which is aiming at the implementation of the scientific policy. According to the Regulation of this state institution, “despite the sectorial subordination, to regulate and monitor the scientific work of research institutions, enterprises, organizations and higher educational institutions of Turkmenistan” is identified as one of its critical issues. As it is seen from the international experience a special place belongs to the entrepreneurship in the development of innovation. In our country the state greatly supports its growth. Our Esteemed President, during a meeting with the Turkmen entrepreneurs at an enlarged meeting of the Cabinet of Ministers of Turkmenistan at the palace

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

exhibitions in March 17, 2008 stressed that 40% of domestic production is made by the enterprise, and set the task before them to increase this indication to 70% by 2020 [ 3]. At present, the growth rate of large public-private cooperation is a sign that its share is significant in the growth of innovation. Taking into account the vital economic conditions prevailing at present in Turkmenistan, the state has to develop a model of innovation. In this direction, the development of national strategy and the creation of the basic conditions for its growth are also provided by the state. The Presidential Decree on the establishment of the Technological Park in the country promotes the growth of science, based on a new technology of innovative growth. [4] The Decree, as a mechanism for the interconnected growth of science, education and industry concentrates to unite the scientific creative power of the population in the society. Moreover, it gives a big boost to achieve economic results at each stage which requires a scientific approach in the production. At a meeting held in June 12, 2012 with the representatives of the country’s researchers at the Academy of Sciences of Turkmenistan, the Honorable President, Academician of the Academy of Sciences, Doctor of Medicine and Economics, Professor Gurbanguly Berdimuhamedov talked about the creation of the Technological Park which will open the way for the future development of science in the country, to train scientists in different directions and will be one of the important areas in the promotion of innovative opportunities in life. Creating the Technological Park under the Academy of Sciences of Turkmenistan testifies that these issues will be successfully introduced into practice.

The main purpose of creation of the techno-park in Turkmenistan, which is based on the achievements of the Turkmen and the world science, ensures a thorough and significant growth of science, as well as the introduction of competitive ability of products at the world market. Techno-park is a significant combination of science and industry, the main feature of which is in the direction of high technology (Hi-Tech). Innovative technological centers allowing to transform scientific and technical products into commodities, in new equipment, technology and materials are an important factor that enhances the basic directions of combining science and industry. The issue of creating this important innovative structure in the social conditions of Turkmenistan requires the decision of a number of issues associated with it at present. It is necessary to draw scientists who are working in different directions to this issue, as well as maintaining centralized development proposals related to the organizational, legal, and technical support of the creation of technological centers. In the first place, it is important to develop the State program of Turkmenistan’s innovation development for the success of the techno-l park. At the same time, stressing high importance of the task of improving the legal framework of national economy new structure, the demand of the time is to develop the legislation aimed at regulating the operation of the technological park on the world level. In this regard, it is considered to be appropriate to amend the “Law of Turkmenistan on science and technology policy of Turkmenistan”, adopted in 1993, which is the legal basis of common scientific and technical policy, on going or taking into account, the strategic development of the Turkmen state, to

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

develop a new law of Turkmenistan on the “State Policy on Science, Technology and Innovation,” which will facilitate the coordination of innovation development at the state level. The measures to improve the legal framework and strengthen techno-parks require adopting appropriate Provisions on technological parks. The technology centers structure, according to the main objectives of their creation and the organizational side, related to the creation and management of the relationships between entities should be clearly defined. The task on the implementation of advanced technologies into production includes the issues related to the technical and technological support of the developed technology centers. In determining the priorities for the innovation development in Turkmenistan, the production of products that replace imports and towards exports should be taken into account. The implementation of this strategic direction will increase the competitiveness of our country, on the levels of both the external and the internal market. The creation of technological centers opens the great possibilities for the use of scientific potentials of the higher educational institutions of the country. It is considered especially appropriate to conduct scientific surveys and innovative work in higher education through a special program designed taking into account the priority areas of science and technology. In this regard, systematic conduct of research on these issues within higher education is of great importance. Most of the country’s scientific potential is concentrated on the institutes of higher education, therefore, the management of scientific research works on specific topics designed to increase the production capacity of the enterprises in these academic institutions is an effective direction

in the economic aspect. The research work to be conducted at the universities conjointly with industry on a contractual basis, will be mutually beneficial, and as a result, will enhance the economic strength of our country. If these benefits, along with additional funds for scientific institutions, promote an increase in their academic opportunities, involve many employees to scientific work, and as a result, increase the scientific knowledge of experts being prepared. They are important because the implementation of evidence-based results allows increasing the productivity in enterprises, competitiveness and the share of the product requiring scientific justification. Science-based capacities, increasing productivity of production capable to the competition is important for the enterprises and organizations. At the same time innovative development increases the need for highly skilled professionals. The task of training specialists for innovative economic development of Turkmenistan, falls to higher educational institutions. At the Epoch of Happiness of the Powerful State scientifically-technical base of many higher educational institutions is required to obtain the latest information of technologies, opening new specialty for innovative development, in the country and in Ashgabat, to open specialized secondary educational institution which will give the scientific development of the Turkmen state. Therefore, in all higher education institutions it is necessary to enter in training programs, educational disciplines: “Innovative management”, “Fundamentals of Innovation”, “Innovative project management”, “Providing the market with new product”, “Management of processing new products”. All this will enhance the innovative development

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

of the country. After completion of a higher educational institution, to improve qualification and retraining of specialists, it is necessary to enter new courses on innovative directions. Creation of science and technology parks will give an impulse of national economic innovative development and at the same time solves the important problems of life of the country. It is generally connected with the economic tasks, therefore, the production of products of innovative character and the economic benefit of their implementation in production consists of creating new workplaces, raising the intellectuality of the nation, creating necessary conditions for the development of small and medium enterprises. Such character of economic results brings to increase income of people and improve the standard of living. International experience has shown that the development of economic issues, based on innovation is associated with the improvement of the innovative infrastructure. Technology as an integral part of the infrastructure concentrates the necessary unity for products requiring a scientific approach. Therefore, due to the development of market relations, taking into account the developed socio-economic conditions in Turkmenistan, in particular its regional economic opportunities (provision of raw materials, research opportunities) with scientific side, studying the problem of the improvement of infrastructure in regions is one of the important problems. Currently, solid science and technology policy carried out by our Esteemed President suggests that the objectives for the Center creations of technology in Turkmenistan will be successfully

resolved. Taking into account the main directions of the state scientific policy at present time in our country as well as the experience gained in foreign countries bringing to perfection innovative economy, connection of science and industry will help to put forward the following proposals: – Conducting research of the teachers, instructors of the higher educational institutions in collaboration with the enterprises; – Agreements between the Ministry of Education and the sectorial ministries in our country will provide the efficient implementation of future scientific work of teachers in identified areas; – Scientific and research work in the areas that will contribute to increase the productivity; the research of enterprises, which themselves determine the topics of their researches, deadlines, will allow to effectively solve the important issues on a scientific basis.

References 1. Gurbanguly Berdimuhamedov. State regulation of social and economic development of Turkmenistan. Handbook for the students of higher educational institutions. Volume I. – A.: Turkmen State Publishing Service. 2010. 2. Statistical Yearbook of Turkmenistan, 2011. 3. The newspaper “Turkmenistan”. March 18, 2008. 4. The newspaper “Turkmenistan”. June 13, 2012.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

UZMAN YETİŞTİRMEK DEVLETİN İNOVASYON SİYASETİNİN STRATEJİK YÖNÜDÜR Dr. Ceren Hanayeva Türkmenistan Yüksek Öğrenimi Değerlendirme Komitesi Baş Müfettişi Özet Bu makalede millî ekonomimizin inovasyon gelişmesinin önemli stratejik alanları genişçe zikredilmektedir. İnovasyon ekonomisi oluşturmada yurt dışında edinilen tecrübe ve günümüzde devlet tarafından yürütülen ilim siyasetinin esas yönleri göz önünde bulundurularak Türkmen ilminin üretim ile koordineli olmasını sağlayan çalışmalar hakkında yazar tarafından birçok teklif sunulmaktadır. Anahtar kelimeler: Yüksek Kaliteli Uzman, Teknolojik Merkez, İnovasyon, Gelişme, Bilim-İlim Siyaseti. Günümüzde ilmin seviyesini yükseltmek devlet siyasetinin öne çıkan yönlerinden biridir ve devlet istikrarını sağlamakta onun önemli rolü vardır. Teknolojik ve ilmî rekabetin derinleştiği günümüz şartlarında önlerde yer almayı sadece ilme, inovasyonlara dayanan iktisadi gelişimi sağlayan ülkelerin yapabileceğini dünya tecrübesi ispat ediyor. İlmin ve teknolojinin gelişmiş yüzyılı olarak bilinen XXI. yüzyılda ülkenin rekabet kabiliyetini yükseltmek, uluslararası iş paylaşımındaki yerini daha da sağlamlaştırmak görevi, ülkelerin inovasyon ekonomisini oluşturmak stratejisi ile doğru orantılıdır. Çünkü Sayın Cumhurbaşkanımızın belirttiği üzere “Ekonominin rekabet kabiliyetini yükseltmek konusunda ülkelerin hemen hemen hepsinin izlediği sanayi siyasetinde milli inovasyon dalını geliştirmeye önemli yer ayrılmaktadır.” [1, s.113.]

İstikrarlı devletimizin müreffeh devrinde Türkmenistan’ın Cumhurbaşkanı Gurbangulı Berdimuhamedov’un ferasetli önderliğinde hayata geçirilen sanayi inovasyon siyaseti ilk olarak ilmin geliştirilmesini, insan aklının bir ürünü olan çağdaş teknolojilerin imalatta kullanılmasını talep etmektedir. Buna bağlı olarak milletin entelektüel seviyesini ölçen eğitim ve öğretim kurumunu geliştirmenin önemli hedefleri aşağıda belirtilmiştir: 1. Ülkemizde inovasyonlara dayalı ekonomiyi geliştirmek; 2. Milli ekonomimizin çeşitli yollarıyla geliştirilmesini sağlamak; 3. Ekonomik açıdan uygun ve ekolojik açıdan zararsız olan kalıntısız üretimi oluşturmak; 4. Ekonominin bütün dallarına önde yer alan teknolojileri oturtmakla yeni iş yerlerini oluşturmak;

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

5. İhracata yönlendirilen ithalatla değiştirilen ürünleri üretmek. Türkmenistan’ı hammadde ihraç eden ülke olmaktan hazır ürünler üreten ülke haline getirme vazifesi ekonomide stratejik değişimler yapılmasını gerektirdi. İhracata yönlendirilen ve ithalatla değiştirilen ürünleri üretme vazifesi; deney, tecrübe ve mühendislik sahasının öncelikle geliştirilmesine ihtiyaç duymaktadır. Günümüzde devlet tarafından uygulanan sanayi siyaseti, Türkmenistan’da ilmin ve ticaretin geliştirilmesi ile sanayi inovasyon siyasetinin başarıyla yerine getirilmesi için uygun şartları oluşturmaktadır. Devletin uyguladığı sanayi siyaseti ekonominin ilmî üretim temelinin daha da sağlamlaşmasını sağlıyor. Ülkenin ilmî teknik gücünün tasarruflu kullanılması ve farklı alanlarda uzmanlar yetiştiren kolejlerin ve üniversitelerin açılması inovasyon ekonomisini oluşturmanın önemli gerekçesidir. Türkmenistan’da yüksek ilmî potansiyelin olması bu stratejik gelişim çizelgesinin uygun şartlarından biridir. Günümüzde Türkmenistan’ın İlimler Akademisi’ne bağlı 11 araştırma enstitüsü, farklı bakanlıklara bağlı çok sayıda enstitü ve üniversitelerde faaliyet gösteren ilmî merkezler ülkemizin ilmî inovasyon potansiyelini geliştiriyor. İstatistikî bilgilere göre ülkemizde ilimle meşgul olan kişilerin çoğu yüksek seviyeli uzmanları yetiştirmeye (60,4%) aktif olarak katılıyor ve onların 1/3’e yakını ilmî deney ve projelendirme kurumlarında ilmin stratejik yönünde araştırma yapıyorlar. İlmî araştırmaları yapanların %95’i yüksek tahsillidir ve onların arasında doçent (19,5%) ve doktor (3,4%) olanlar da vardır. Onlardan

doçent (68%) ve doktor (60%) olanların ülkemizin üniversitelerinde bir araya gelmiş olması günümüz yüksek ilminin imkânlarının genişliğinin göstergesidir[2, s.227.]. 2010 yılı verilerine göre, günümüz Türkmenistan’ında yüksek lisans talebelerinin 200 kadarı, doktora tezi hazırlayanların 30 kadarı, doçent adaylarının 500 kadarı ve profesör adaylarının 100 kadarı ilmî deney yapmaktadır. 2011 senesinde yüksek lisans, doktora tezi hazırlayan, klinik ordinatörlük ve değişik ilmî sahalarda profesörlüğe başvuranların sayısı 2010 yılındakinden epey fazladır. İnovasyon gelişmesi ülkemizin ilmî siyasetini uygulayan Türkmenistan’ın İlimler Akademisi’nin çalışmalarının daha da hızlanmasını sağlar. Bu devlet kurumunun tüzüğü “Çalışma sahası olarak bağımlı olmasına rağmen Türkmenistan’ın ilmî, bilimsel araştırma merkezlerinin, firmaların, organizasyonların ve üniversitelerin bilimsel çalışmalarını düzenlemek ve onu incelemek”tir. Uluslararası tecrübelerden anlaşıldığı gibi, inovasyonları geliştirmede ticarî araçların rolü büyüktür. Bunun geliştirilmesi ülkemizde devlet tarafından desteklenmektedir. 17 Mart 2008’de Türkmenistan Sergiler Köşkü’nde yapılan Bakanlar Kurulu meclisinde Sayın Cumhurbaşkanımız Türkmen işadamlarıyla görüşmesinde günümüzde ülkemiz içindeki ürünlerin %40’ının özel girişimciler tarafından üretildiğini belirterek, bunu 2020 senesine kadar %70’e çıkartmayı hedef olarak gösterdi [3]. Günümüzde devlet hususi işbirliğinin hızla geliştirilmesi, inovasyon gelişimi sağlamakta bunun rolünün büyük olacağının göstergesidir.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Günümüzde Türkmenistan’da gelişen ekonomik şartları göz önünde bulundurarak ekonomik gelişimin inovasyon modelini hazırlamak vazifesi devletin payına düşmektedir. Bu alanda millî stratejiyi hazırlamak ve onun gelişimi için gerekli şartları oluşturmak da devletin görevidir. Ülkemizde teknolojiler merkezini oluşturmak konusunda Türkmenistan Cumhurbaşkanının kararı ilme, yeni teknolojilere dayanan inovasyon gelişimi sağlamaya yardım eder [4]. Bu ilmin, bilimin ve üretimin uyumlu gelişimini sağlayan mekanizma olarak, toplumun yaratıcılık gücünün bir yerde toplanmasını, sonuçta ilmi talep eden ürünleri üretmenin her bir aşamasında ekonomik verimliliği kazanmayı sağlar. 12 Haziran 2012 tarihinde Türkmenistan İlimler Akademisi’nde ülkemizin ilim adamlarıyla yapılan toplantıda Sayın Cumhurbaşkanımız, ülkemizin İlimler Akademisi’nin akademisyeni, tıp ve ekonomi profesörü doktor Gurbangulı Berdimuhamedov ilmin gelişmesine, farklı alanlarda uzmanlar yetiştirilmesine ve sanayinin ilerlemesifaydalı olacak teknoloji merkezlerini ortaya çıkarmada devlet düzeyinde inovasyon imkanlarını günlük hayata geçirmede yardımcı olmaya destek vermiştir. Teknolojiler merkezinin Türkmenistan İlimler Akademisi'nin bünyesinde yer alması bu durumu hızlandıracaktır. Türkmenistan’da teknoparklar oluşturmanın en önemli hedefi, derin ve tecrübe esaslı ilmi geliştirmek, Türkmenlerin ve dünya ilminin kazandığı sonuçları üretime yerleştirmenin temelinde rekabete uygun ürünü dünya piyasasına sürmekten ibarettir. Teknopark, ilmin sanayi ile karışımının önemli bir türü olarak özel faktörü yüksek teknolojilere (Hi-Tech)

yönlendirmesi ile orantılıdır. İlmî teknik ürünleri satılık mala, yani tekniğe, teknolojilere ve maddelere dönüştürmeye imkân sağlayan teknolojik merkezler ilmin temel yönlerinin üretimle bağını sağlamlaştıran önemli faktör olmaktadır. Bu önemli inovasyon yapı Türkmenistan ekonomik hayatının şartlarını oluşturma meselesi ve onunla ilgili birçok meselenin çözümünü talep etmektedir. Bu işe ilmin farklı alanlarında çalışan bilim adamlarını almak, teknolojiler merkezlerini oluşturmanın organizasyon, hukuk ve teknik donatımı ile ilgili meselelere teklifler hazırlamak işini merkezileştirilmiş düzende yürütmek lazımdır. Teknoparkın başarılı çalışması için, ilk olarak, Türkmenistan’ın inovasyon gelişiminin devlet planlamasını hazırlamak lazımdır. Aynı zamanda millî ekonominin bu yeniden yapılanmasının hukukî dayanaklarını olgunlaştırma işinin önemli olduğunu belirtmek, teknolojik merkezlerin işlerini belli kaideler içinde yapmaya yönelik hukukî belgelerin dünya standardına uygun olması çağdaşlığı gerektiren bir durumdur. Bununla ilgili olarak ülkemizde gerçekleştirilen günümüz ilmi-teknolojik siyasetinin hukuki temelini oluşturan, 1993 yılında kabul edilen “Türkmenistan’ın ilmiteknolojik siyaseti hakkında” ve Türkmenistan yasalarında gerek duyulduğunda değişiklikler yapma veya Türkmen devletinin stratejik gelişim yollarını göz önünde bulundurarak, inovasyon inkişafı devlet derecesinde düzenlemeyi sağlayacak “İlim, teknoloji ve inovasyona dair devlet siyaseti hakkında” Türkmenistan’ın yasasını hazırlamak amaca uygun görülmektedir.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Teknoparkların hukukî dayanağını geliştirme ve onları sağlamlaştırma çalışmaları teknolojik merkezler hakkındaki tüzüğün kabul edilmesini gerektirmiştir. Teknoparkları yapmanın esas amacından yola çıkılarak, kadro, bunların içindeki ilişkileri ayarlamak ve idare etmekle ilgili koordine işler de kesin olarak belirtilmelidir. Gelişen teknolojileri üretimde kullanmak oluşturulan teknolojik merkezlerin teknikî temini ile ilgili konuları da kapsamaktadır. Türkmenistan’da inovasyon gelişiminin öngördüğü yollar tanımlandığında ithalatı azaltan ve ihracata yönlendiren ürünleri üretmek nazarda tutulmaktadır. Bu stratejik planın gerçekleşmesi yakında ülkemizin iç ve dış piyasada rekabet etme gücünü arttırır. Teknolojiler merkezinin oluşturulması Türkmenistan’ın yüksek öğrenim kurumlarının ilmî potansiyelinden istifade etmek için büyük fırsatlar doğuruyor. Özellikle de, üniversitelerde ilmî araştırmalar ve inovasyon çalışmaları Türkmenistan’da ilmin ve teknolojinin öngördüğü sahaları göz önünde bulundurarak, özel olarak hazırlanmış program doğrultusunda gerçekleştirilmektedir. Bununla ilgili olarak yüksek öğrenim kurumlarının sınırları dâhilinde bu meselelerle alakalı ilmî araştırmaların devamlı yapılması elzemdir. Zira ülkemizin ilmî potansiyelinin büyük bir kısmının üniversitelerde olduğunu düşünürsek, üretici kurumların iktisadî gücünü geliştirmeye yönelik belli konularla alakalı ilmî araştırmaların bu üniversitelerde gerçekleştirilmesinin ekonomik yönden daha uygun olacağı anlaşılıyor.

Üniversitelerin üretici kurumlarla sözleşmeler yoluyla gerçekleştireceği ilmî araştırmalar iki taraf için de faydalıdır, sonuçta ülkemizin ekonomik olarak inkişafına destek verilmiş olunacaktır. Bu faydalar, bilim kurumları için ek gelir olmakla birlikte, ilmî çalışmaların artmasını, birçok öğretim görevlisinin ilmî çalışmaya teşvik edilmesini sağlamaktadır. Sonuçta, hazırlanan uzmanların aldıkları bilimin ilmî yönünün yüksek olması, üretici kurumlar için ilmî açıdan elde edilen neticenin üretimde kullanılması amaçlanmaktadır. Ayrıca üretime ilmî açıdan yaklaşılması rekabeti ve ürünün miktarının artmasını getirir. Aynı zamanda inovasyonun gelişmesi bu alandaki uzmanların meslekî açıdan inkişâfını da talep etmektedir. Türkmenistan’da inovasyon ekonomisinin gelişmesini sağlayacak uzmanları hazırlama işini üniversiteler üstlenmiş durumdadır. İstikrarlı devletin müreffeh döneminde üniversitelerin çoğunun teknik yapısının temin edilmesi, inovasyonun gelişmesi için gerekli olan yeni branşların açılması, bir de, ülkemizin bölgelerinde ve Aşkabat’ta çeşitli branşları içeren meslekî okulların açılması devletin ilmî potansiyelinin gelişmesini sağlayacak en önemli faktördür. Bununla ilgili olarak, tüm yüksek öğretim kurumlarının öğretim müfredatına “İnovasyon İşletmesi”, “İnovasyonun Esasları”, “İnovasyonların İdare Edilmesi”, “Yeni Ürünleri Piyasaya Çıkarmak” ve “Yeni Ürünlerin Üretiminin Yönetimi” gibi derslerin alınması hazırlanan uzmanların inovasyon aktifliğinin yükselmesine imkân tanımaktadır

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Lisans öğreniminden mezun olduktan sonra aldığı eğitimi uygulayacağı kurumlarda ve uzmanların mesleki gelişimini elde edebildikleri kurslarda da inovasyon eğitimi ile ilgili yeni derslerin açılması isabetli bir durumdur. Teknoparkların oluşumu millî ekonominin inovasyon gelişimini temin etmekle birlikte hayatî önem taşıyan birçok meselenin halledilmesine de olumlu katkı sağlayacaktır. Bu özellikle de inovasyonun ekonomik sonuçları ile ilgilidir, yani inovasyon özellikli ürünlerin üretilmesinin ve pratikte kullanılmasının ekonomik faydası; yeni iş imkânlarının oluşmasını, halkın aydınlanmasını ve kobilerin gelişmesini sağlamaktır. Bu türdeki iktisadi sonuçlar halkın gelirinin yükselmesini ve yaşam kalitesinin artmasını getirmektedir. İnovasyonlara dayanan ekonomiyi geliştirmekte ilk meselenin bu alandaki çeşitliliği arttırmak olduğu uluslararası arenada görülen bir durumdur. Teknolojiler merkezi çeşitlilikler arz eder, bu merkezler ilmî araştırma gerektiren ürünleri üretmek için gerekli olan birimler kompleksidir. Bununla ilgili olarak piyasa tekniklerinin gelişmesi sonucunda Türkmenistan’da olgunlaşan yaşam ekonomisine bağlı olan şartları, özellikle de bölgesel ekonomik imkânları göz önünde bulundurarak bu çeşitliliği oluşturma meselesini bölgelere de yaymanın önemli olduğu görüşü hâkimdir. Günümüzde Sayın Cumhurbaşkanımız tarafından yürütülen genel ilmî- teknolojik siyaset Türkmenistan’da oluşturulan teknolojik merkezlerin yapması gereken önemli vazifelerin başarılı bir şekilde çözümleneceğini göstermektedir.

İnovasyon ekonomisini oluşturmada yurtdışında edinilen tecrübe ve devlet tarafından yürütülen ilim siyaseti etkilidir. Türkmen ilmi ile üretimin koordineli bir şekilde yapılması için şu teklifler bulunabilir: 1) Üniversitelerin öğretim elemanları ve öğrencilerinin belirtilen kurumlarla birlikte ilmî araştırmalar gerçekleştirmesi; 2) Türkmenistan Eğitim Bakanlığı ile diğer bakanlıklar arasında yapılacak anlaşmalar araştırmacılara belirli sahalardaki çalışmalarında kazanımlar sağlar; 3) Üretimi arttırmaya yardım edecek sahalarla ilgili olarak ilmî araştırmaları üretici kurumların bizzat kendilerinin belirlemeleri ile, bu işlerin konusunu, süresini tespit etmesi işlerin ilmî açıdan çözümlenmesine destek verir.

Kaynak 1. Gurbanguly Berdimuhamedow. Türkmenistanyň durmuş-ykdysady ösüşiniň döwlet kadalaşdyrylyşy. Ýokary okuw mekdepleriniň talyplary üçin okuw gollanmasy. I tom. – A.: Türkmen döwlet neşirýat gullugy. 2010. 2. Türkmenistanyň ýyllyk statistiki neşiri, 2011. 3. “Türkmenistan” gazeti. 2008 ý. 18-nji mart. 4. “Türkmenistan” gazeti. 2012 ý. 13-nji iýun.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

GOZGALMAÝAN EMLÄKLERI EDINMEK BOÝUNÇA GELEŞIKLERIŇ TÜRKMENISTANYŇ RAÝAT KANUNÇYLYGYNDA DÜZGÜNLEŞDIRLIŞI Wepa Aşyrow Magtymguly adyndaky Türkmen döwlet uniwersitetiniñ Jenaýat hukugy kafedrasynyñ aspiranty Mazmuny Gozgalmaýan emläk raýat hukugynyň iň bir gymmatbahaly obýektleriniň biridir. Gozgalmaýan emläge bolan hukuk we onuň bilen baglanyşykly geleşikler fiziki we ýuridiki şahslaryň aglaba böleginiň bähbitlerine öz täsirini ýetirýär. Açylýan sözler: gozgalmaýan emläkler, geleşikler, emläk, eýeçilik hukugy, jemagat reýestri. Zatlaryň (emlägiň) gozgalmaýan we gozgalýan görnüşine bölünmegi özüniň gözbaşyny Rim hukugyndan alyp gaýdýar. Rim hukugynda gozgalmaýan emläk hökmünde diňe bir ýer bölegi hasaplanman, onuň astyndaky baýlyklary, şeýle hem ýeriň üstünde adamyň zähmeti bilen döredilen ähli zatlary degişli edipdirler. Şeýlelikde, ýer bilen bagly predmetler we ýeriň ýokarsy bilen pugta baglanyşykly zatlar onuň düzüm bölegi hasaplanypdyr. Şonuň üçin hem ýaşaýyş jaýyna we oňa degişli ýer bölegine aýratynlykda eýeçilik hukugy ykrar edilmändir [М.И. Брагинский. В.В.Витрянский. Договорное право. Книга вторая. С -180. Москва-2006]. Rim hukugy gozgalmaýan we gozgalýan emläge bolan eýeçilik hukugynyň döremegi üçin zadyň başga birine geçirilmegini (satyn almaksatmak, alyş-çalyş, sowgat etmek we.ş.m) we emlägi geçirýän şahsyň onuň hakyky eýesiniň bolmagyny esasy talaplaryň biri hökmünde hasaplapdyr

[М.И. Брагинский. В.В.Витрянский. Договорное право. Книга вторая. С -180. Москва-2006.]. XVIII asyryň ahyrynda Ýewropada ipoteka (ипотека (гр. Hypotheke - залог, заклад) - залог земельных участков, предприятий, зданий, сооружений, квартир и другой недвижимости.) ýazgysy (ipoteka kitaby) instituty döreýär. XIX asyrda bolsa bütin Ýewropa boýunça ipoteka kitaby ýer baradaky kitabyna öwrülýär. Ýer baradaky kitabyň girizilmeginiň esasy maksady her bir gozgalmaýan emlägiň hukuk ýagdaýyny takyk kesgitlemekden ybarat bolupdyr. Şol öňde goýlan maksada ýetmek üçin onuň esasynda iki sany ýörelge goýlupdyr. Olar hukuk edebiýatynda “açyklyk” we “hakykylyk” diýlip atlandyrlypdyr [М.И. Брагинский. В.В.Витрянский. Договорное право. Книга вторая. С -181. Москва-2006]. Açyklyk ýörelgesi, ýagny gozgalmaýan emläk bilen baglanyşykly

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

eýeçilik hukugynyň başga bir şahsa geçmegi hökmany ýagdaýda ýer baradaky kitabyna girizilmäge degişli bolup we şol pursatdan üçünji şahslar üçin hukuk güýjüne eýe bolupdyr. Hakykylyk ýörelgesi ýer baradaky kitapda bellenen islendik ýazgy üçünji şahslar üçin doly görnüşde hukuk güýjüne eýe bolup, tä şol ýazgynyň nätakyklygy subut edilýänçä, ondaky ýazgy ygtybarly ýazgy diýlip hasap edilipdir. Daşary ýurt döwletleriniň hukuk ulgamy gozgalmaýan emläge bolan eýeçilik hukugynyň döremegi we onuň bilen bagly geleşikler üçin ýörite talaplary bildirýär. Gozgalmaýan emläge degişli hukuk namalary açyklygyň we aýanlygyň esasynda amala aşyrylýar. Gozgalmaýan emläkler bilen bagly geleşikler hökmany ýagdaýda ýazmaça formada bolup, jemagat reýestrindeýer baradaky kitapda ýa-da ýer böleklerini we desgalary hasaba alýan reýesterde bellige alynýar. Gozgalmaýan emläk bilen bagly geleşikleri we oňa bolan eýeçilik hukugyny bellige almak, elbetde, her bir döwletiň hukuk tertibi üçin dürli-dürlüdir. Mysal üçin, Fransiýa respublikasynyň kanunçylygyna laýyklykda gozgalmaýan zada bolan eýeçilik hukugynyň bellenmegi ýa-da geçirilmegi bilen bagly geleşikler hökmany ýagdaýda resmi taýdan hereket edýän reýesterde bellige alynýar [М.И. Брагинский. В.В.Витрянский. Договорное право. Книга вторая. С – 182. Москва-2006]. Bu mesele boýunça Germaniýa Federatiw resbuplikasynyň raýat kodeksinde (mundan beýläk – GFR-nyň RK) şeýle çemeleşmeler bar. Ýagny agzalýan kanunyň 873-874-nji maddalaryna laýyklykda gozgalmaýan emläge bolan emläk hukugy eger-de ol ýer baradaky kitaba girizilmese döräp ýa-da ýatyrylyp bilinmez. Şeýle hem degişli kazyýetde

wezipeli şahs tarapyndan ýer baradaky kitapda bellige aldyrmak üçin ýüzlenen şahsyň ygtyýarlyklary barlanýar. Gozgalmaýan zada bolan hukugy bellige almak ulgamy anglo-amerikan hukuk ulgamynda hem hereket edýär. Angliýada ýeri satmak şertnamasy ýa-da beýleki degişli resminamalaryň bolmagy eýeçilik hukugynyň başga bir şahsa geçmegini aňlatmaýar. Onuň üçin ygtyýarly şahs tarapyndan geleşigiň kanunalaýyklygy barlanyp, ýörite resminama kabul edilmeli. ABŞda ştatlaryň kanunlaryna laýyklykda hakykat ýüzünde bar bolan emlägiň başga bir şahsa eýeçilik hukugynyň geçmegi ýazmaça görnüşde düzülýär. Bu gatnaşyklar kepillendiriş edarasy ýa-da wezipeli şahs tarapyndan tassyklanýan “möhürlenen” resminama esasynda resmileşdirilýär. Köp ştatlaryň kanunlaryna laýyklykda “möhürlenen” resminamalar hökmany ýagdaýda bellige alynmaga degişlidir [М.И. Брагинский. В.В.Витрянский. Договорное право. Книга вторая. С – 181. Москва-2006]. Türkmenistanyň taryhy ösüşiniň sowet döwründäki raýat hukugy zatlary gozgalmaýan we gozgalýan görnüşlere bölmändir [R.Agajanow. A.Nepesow. Türkmenistanyň gozgalmaýan emläkleriniň bazar ösüşiniň käbir meseleleri. Altyn Asyryň ykdysadyýeti № 10, 2010. S. 23]. Garaşsyzlyk ýyllarynda türkmen jemgyýetinde täze bazar gatnaşyklarynyň döremegi bilen, emlägiň gozgalmaýan hem-de gozgalýan görnüşlerine bölünmegi 1998-nji ýylda kabul edilen Türkmenistanyň raýat kodeksinde (mundan beýläk – TRK) berkidildi. Häzirki döwürde gozgalmaýan emläkler jemgyýetiň we döwletiň ykdysady taýdan ösmegine uly itergi berýär. Sebäbi gozgalmaýan emläk raýat hukugynyň iň bir gymmatbahaly obýektleriniň biridir.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Türkmenistanyň ykdysadyýetinde gozgalmaýan emläkleriň bazar ösüşi wajyp meseleleriň biri bolup durýar. Sebäbi dünýä ýüzünde ykdysadyýetiň kuwwaty diňe bir çig-mal baýlyklaryň mukdaryna ýa-da onuň ösüşine daýanman, eýsem bazar gatnaşyklaryna çekilen serişdeleriň ýerleşdiriliş ähmiýeti bilen häsiýetlendirilýär. Gozgalmaýan emlägiň bazar derejesi we ösüşiniň jemleri islendik milli ykdysadyýeti häsiýetlendirmek bilen milli baýlygyň düýpli düzümini düzýän gozgalmaýan emläk bolup dürli bahalara görä dünýä baýlygynyň 50% onuň paýyna düşýär [R.Agajanow, A.Nepesow. Türkmenistanyň gozgalmaýan emläkleriniň bazar ösüşiniň käbir meseleleri. Altyn Asyryň ykdysadyýeti № 10, 2010. S. 23.]. TRK-nyň 167-nji maddasyna laýyklykda, ýer uçastoklary, ýerastynyň uçastoklary, aýrybaşga suw obýektleri we ýer bilen pugta baglanyşykly zatlaryň hemmesi, ýagny özleriniň niýetlenilişine laýyk zyýan ýetirmän orunlaryny üýtgetmek mümkin bolmadyk obýektler, şol sanda tokaýlar, köpýyllyk agaçlar, jaýlar, desgalar gozgalmaýan zatlara (gozgalmaýan emläk, gozgalmaýan zat) degişlidir. Daşary ýurt tejribesinde, mysal üçin, Russiýa Federasiýasynyň raýat kodeksiniň kadalaryna (mundan beýläk – RF-nyň RK) laýyklykda suw, howa gämileri, kosmos obýektleri öz häsiýetli alamatlaryna görä gozgalýan zada degişli bolsalar-da, olary kanun gozgalmaýan emläkleriň hataryna degişli edýär. Biziň pikirimizçe, suw we howa gämilerini, şeýle hem kosmos obýektlerini gozgalmaýan emläkleriň hataryna degişli edilmegi nädogrudyr. Sebäbi olar umumy kada laýyklykda, gozgalmaýan zatlara bildirilýän talaplara we olaryň häsiýetli alamatlaryna gabat gelmeýär. Gozgalmaýan emläk, esasan, şu häsiýetli alamatlary öz içine alýar:

– ýer bilen berk baglanyşygyň bolmagy; – özleriniň niýetlenilişine laýyk zyýan ýetirmän orunlaryny üýtgetmek mümkin bolmadyk ýagdaýyň ýüze çykmagy. Eger-de zat ýokarda agzalan häsiýetli alamatlary özünde jemlemese, onda şol zady gozgalmaýan emläk hökmünde hasap edip bolmaýar. Gozgalmaýan emläk bilen gozgalýan emlägiň esasy aratapawudy ýokarda agzalan häsiýetli alamatlardan we olara bolan eýeçilik hukugyny bellige almakdan ybaratdyr. Mysal üçin, gozgalmaýan zada bolan eýeçilik hukugyny döwlet belligine almak hökmany bolsa, gozgalýan zat üçin ol gerek däl. Gozgalmaýan emlägi edinmek belli bir wagtyň geçmegi bilen ýüze çykýar. Ýagny döwlet kepillendiriş edarasynda şertnamany tassyklamak we ony jemagat reýestrinde bellige alynýança eýeçilik hukugy ýüze çykmaýar. Ýöne gozgalýan emläge bolan eýeçilik hukugy bolsa, şertnama baglanyşylan pursadyndan ýüze çykýar. Mysal üçin, dükandan islendik zady satyn almak. TRK-da ähli gozgalmaýan zatlaryň sanawyny bermek mümkin däl. Şonuň üçin hem TRK ýer bilen pugta baglanyşykly zatlaryň hemmesini gozgalmaýan emläkleriň hataryna goşýar. Şuňa meňzeş tejribe RF-nyň RK-da hem berkidilendir. Gozgalmaýan zatlara eýeçilik hukugynyň edinilmegi we onuň ýatyrylmagy. Gozgalmaýan zady edinmek üçin degişli resminama (şertnama) hökmany ýagdaýda döwlet kepillendiriş edarasynda tassyklanylmaly. Soňra gozgalmaýan emlägi ediniji jemagat reýestrinde bellige alynmaga degişlidir. Zady eýeçiliginden aýyrýan we onuň täze eýesi jemagat reýestrine bellige alynmagy üçin degişli arza bilen ýüz tutýarlar. Gozgalmaýan

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

emlägi ediniji tä jemagat reýestrinde bellige alynýança eýeçilik hukugy ýüze çykyp bilenok. Döwlet kepillendiriş edarasynda tassyklanan şertnamada gozgalmaýan zady edinmekde nämäniň esas bolýandygy takyk görkezilmeli. Gozgalmaýan zady edinmekde taraplaryň bildiren erk-islegi hukuk netijesini gazanmalydyr. Gozgalmaýan emläkler bilen bagly geleşikleriň hakyky däl bolmagyna getirip biljek esaslar: – hukuk tertibiniň we ahlaklylygyň esaslaryna garşy baglaşylmagy; – ýalan we galp baglaşylmagy; – kanunda bellenen formanyň bozulyp baglaşylmagy; – geleşigiň pikiri bulaşdyrmak täsiri bilen baglaşylmagy; – geleşigiň aldaw arkaly baglaşylmagy; – zorluk etmegiň ýa-da zorluk haýbatyny atmagyň täsiri bilen baglaşylmagy; – geleşigi kämillik ukyby ýok ýada kämillik ukyby çäklendirilen adam tarapyndan baglaşylmagy. Şeýle hem kanunda göz öňünde tutulan başga talaplaryň bozulmagy degişli bolup biler. Gozgalmaýan emläge bolan eýeçilik hukugyndan ýüz dönderilmegi. Gozgalmaýan emläge bolan eýeçilik hukugyndan ýüz döndermek hem edil ony edinmek ýaly hukuk kadalarynyň talaplary esasynda amala aşyrylýar. Gozgalmaýan emläkden ýüz döndermek öz içine iki zady alýar, birinjiden, ygtyýarly şahsyň zada bolan eýeçilik hukugyndan ýüz dönderýänligi baradaky erk-isleginiň jemagat reýestriniň wekiline arza esasynda bildirilmegi, ikinjiden, arzanyň jemagat reýestrinde bellige alynmagy. Diňe şu hereketler amala aşyrylandan soňra gozgalmaýan

zada bolan hukukdan ýüz döndermek hakyndaky arza hökmany hukuk güýje eýe bolup biler. Gozgalmaýan emläge bolan eýeçilik hukugyndan ýüz döndermek diňe şahslaryň meýletin erk-islegi esasynda amala aşyrylmalydyr. Eger-de zorlukly hereketleriň täsiri astynda zada bolan hukukdan ýüz dönderilse, ol hakyky däldir (gorkuzmak, haýbat atmak we ş.m. TRK 110-114-nji maddalary). Gozgalmaýan emläge bolan hukuk we onuň bilen bagly geleşikler durmuşymyzda fiziki we hukuk şahslaryň aglaba böleginiň bähbitlerine öz täsirini ýetirýär. Tejribede gozgalmaýan zatlara eýeçilik hukugynyň edinilmegi, onuň ýatyrylmagy bilen bagly hakyky däl geleşiklere hem duş gelýäris. Mälim bolşy ýaly, hakyky däl geleşikler öz gezeginde dawaly we düýbünden hakyky däl geleşiklere bölünýär. Şular ýaly bölünişik doly derejede gozgalmaýan emläkler bilen bagly geleşiklere hem degişlidir. Biz şu makalanyň çäginde gozgalmaýan emläkler bilen bagly dawaly we düýbünden hakyky däl geleşikleriň ähli görnüşlerine baha bermegi we olary seljermegi meýilleşdirmedik. Bu ýerde, esasan, jemgyýetimizde has köp duş gelýän gozgalmaýan emläkler bilen bagly geleşikleriň üstünde durlup geçiler. TRK-nyň 93-nji maddasyna laýyklykda geleşigiň hakyky bolmagy üçin kanun tarapyndan bellenilen formanyň berjaý edilmegi zerurdyr. Başgaça aýdylanda, kanun tarapyndan kesgitlenen forma bozulyp, baglaşylan geleşik hakyky däldir. Eger-de kanunda şonuň ýaly forma bellenilmedik bolsa, onda taraplaryň özi formany kesgitläp bilýärler. Gozgalmaýan emläkler bilen bagly geleşigiň (şertnamanyň) formasy ýazmaça bolup, döwlet kepillendiriş edarasynda tassyklanylmaly. Kanunyň şu

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

talaplary ýerine ýetirilmän baglanyşylan geleşik hakyky däldir. Daşary ýurt tejribesinde edil şunuň ýaly kadalara duş gelýäris. Mysal üçin, Gruziýanyň raýat kodeksiniň 69-njy maddasynda hem şu kada göz öňüne tutulandyr. Ýokarda belleýşimiz ýaly, biziň raýat kanunçylygymyz gozgalmaýan emläkler bilen bagly geleşigi (şertnamany) ýazmaça formada baglaşyp, onuň döwlet kepillendiriş edarasynda tassyklanmagyny talap edýär. Tapawutly çemeleşme hökmünde şuny aýtmak bolar. Russiýa Federasiýasynda 1997-nji ýylda kabul edilen kanun [Федеральный закон от 21.07.97 г. № 122-ФЗ “О государственной регистраци прав на недвижимое имущество и сделок с ним.”] esasynda gozgalmaýan emläkleri satmak bilen bagly geleşigi (şertnamany) kepillendiriş edarasynda tassyklamak hökman däl. Eger-de taraplar isleseler, ol hereketler meýletin amala aşyrylyp bilner. Bu babatda käbir rus awtorlary tarapyndan şeýle düşündirişler berilýär. Kepillendiriş edarasy baglaşylýan geleşigiň “arassalygyna” jogap bermeýär. Bu edaranyň wezipesi diňe hukuk ýagdaýyny tassyklamak bilen çäklenýär. Gozgalmaýan emläkler bilen bagly resminamalar resmileşdirilende, kanunyň talaplaryny berjaý etmek döwlet reýestrine degişlidir [В.Г.Шабалин, О.Н.Самохина, Е.А.Шамонова, А.К.Кузьмина. Сделки с недвижимостью. Четвертое издание. С-24. Москва-2007.]. Diýmek, gozgalmaýan emlägi satmak şertnamasy esasynda eýeçilik hukugynyň alyja geçmegi hökmany suratda döwlet reýestrinde bellige alynmalydyr. Ýokarda RF-nyň kanunçylygynda bellenilişi ýaly, gozgalmaýan emlägi satmak bilen bagly geleşikleri kepillendiriş edarasynda tassyklamak hökman däl diýlip kesgitlenen tertibiň bolmagy,

biziň pikirimizçe, nädogry, sebäbi ol gozgalmaýan emläkleriň dolanyşykda erkin we päsgelçiliksiz bolmagyna zyýan ýetirip biler. Şeýle hem tejribede onuň bilen bagly jedelleriň sanynyň artmagyna getirip biler. Geliň, bu pikiri mysalyň üsti bilen tassyklamaga synanyşalyň. Durmuşda gozgalmaýan emläkler bilen baglanyşykly jedelleriň ýüze çykmagynyň aglaba bölegi zady satyjynyň günäsi bilen ýüze çykýar. Mysal üçin, ýaşaýyş jaýyny satyn almak-satmak şertnamasy baglaşylandan soňra satyjy spirtli içgileri çakdanaşa köp içip, ahyrynda dawa, goh-galmagalyň netijesinde polisiýa edarasyna düşýär. Elbetde, ol ýerde onuň serhoş ýagdaýdadygy anyklanyp, degişli teswirnama düzülýär. Soňra ýaşaýyş jaýyny satan şahs polisiýa edarasynyň beren kepilnamasyny esas edinip, baglaşylan geleşigi hakyky däl diýip ykrar etmek üçin kazyýete talap arza bilen ýüzlenýär. Talap arzada bolsa, jaýy satanda şol pursatda öz hereketlerine düşünmänligini we olara jogap berip bilmänligini görkezýär. Tejribede, köplenç halatlarda, şuňa meňzeş jedeller satyjynyň peýdasyna çözülip bilner. Şonuň üçin hem şular ýaly meseleleriň döremezligi üçin, gozgalmaýan emläkler bilen bagly geleşikleri hökmany tertipde kepillendiriş edarasynda tassyklanmagy kanunalaýyk diýip hasaplaýarys. Sebäbi kepillendiriş edarasy şertnamanyň taraplarynyň kämillik ukybyny barlamaga, taraplara baglaşylýan geleşigiň esasynda duran kanunlaryň degişli maddalaryny düşündirmäge, şertnamany hukuk taýdan sowatly düzmäge, baglaşylan şertnama esasynda kazyýet seljerişi geçirilende şaýat hökmünde gatnaşmaga, eger-de şertnama kepillendiriş edarasynyň günäsi bilen bozulan bolsa, kazyýetde jogapkär hökmünde gatnaşmaga borçlanýar.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Daşary ýurt tejribesinde, mysal üçin, Russiýa Federasiýasynda ýokarda beýan edilen jedelleriň öňüni almak maksady bilen käbir rieltor-araçy firmalary öz müşderleriniň hukuklaryny goramak üçin, şertnama baglaşylmazyndan öňinçä satyjy babatynda ruhy keselleri anyklaýan hassahanadan onuň kämillik ukybynyň bardygyny ýa-da ýokdugyny tassyklaýan kepilnama alýar [С.Гришаев. Сделки с недвижимым имуществом. Журнал “Закон” 2002 г. № 1. С-32.]. Bu hereketleriň amala aşyrylmagy döräp biljek zyýanly netijelerden gaçmak üçin ulanylýan usullaryň biridir. Biziň pikirimizçe, bu usulyň ulanylmagy raýatlaryň konstitusion hukuklaryna (mertebesine, at-abraýyna) täsir edip, rieltor-araçy firmalaryna gozgalmaýan emlägi satmak üçin ýüzlenip biljek müşderleriň azalmagyna getirip biler. Eger-de ýokarda getirilen mesele boýunça geleşik hakyky däl diýip hasap edilse, onuň netijesinde çözülmesi kyn we wajyp meseleleriň biri hem iki taraplaýyn restitusiýadyr (Lat. Restitutio – dikeltmek, ýola goýmak. Raýat hukugynda, geleşigi baglaşmazdan öňki ýagdaýyň dikeldilmegi.). Ýagny geleşigiň hakyky däl diýip ykrar edilmegi netijesinde taraplaryň geleşik baglaşylmazyndan öňki ýagdaýyna gaýdylyp gelinmegidir. Satyjy jaýy alyjydan yzyna alýar, alyjy bolsa satyja beren puluny yzyna alýar. Eger-de satyjy jaýy satmakdan alan puluny harçlan bolsa, onda ony alyja gaýtaryp bermek uzak wagty talap edýär. Tejribede ýüze çykyp biljek jedelleriň ýene-de biri şertnamada gözkezilen ýaşaýyş jaýynyň bahasy bilen baglanyşyklydyr. Geliň ony Aşgabat şäheri boýunça ýaşaýyş jaýynyň mysalynda seljerip geçeliň. Şu günki günde

şertnamanyň taraplary köp halatlarda şertnamanyň bahasyny Aşgabadyň tehniki tükelleýiş edarasy tarapyndan berlen güwänamada (jaýyň tussag we gadagan etmeklik boýunça hasapda durmaýanlygy we jaýyň tükelleýiş bahasy görkezilýär) görkezilen jaýyň tükelleýiş bahasyndan pes bolmadyk taraplaryň ylalaşyp görkezen bahasyndan aluw-satuw edýärler. Hakykat ýüzünde bolsa satyjy ýaşaýyş jaýyny alyja şertnamada görkezilen bahadan däl-de, bazar bahadan satýar. Munuň sebäbi, birinjiden, Aşgabadyň tehniki tükelleýiş edarasynyň güwänamasynda görkezilen baha (balans baha bolup durýar) ujypsyz bolup satyjyny kanagatlandyrmaýar, ikinjiden, döwlet pajyny az möçberde tölemek üçin bähbitli. Şeýle maksat bilen baglaşylan geleşik TRK-nyň 81nji maddasyna laýyklykda ýalan geleşik bolup, ol hakyky däldir. Aşgabadyň tehniki tükelleýiş edarasynyň berýän güwänamasy şertnamanyň bahasyny kesgitlemek üçin hökmany esas däldir. Şertnamanyň bahasyny kesgitlemek taraplaryň dizpozitiw hukugydyr. Aýdalyň, ýokarda belleýşimiz ýaly, taraplar döwlet pajyny az tölemek maksady bilen güwänamada görkezilen ýaşaýyş jaýyň tükelleýiş bahasyny şertnamanyň bahasy diýip kesgitleýärler we şertnama tassyklanýar. Belli bir wagtyň geçmegi bilen, şertanama kanunda bellenen sebäplere görä hakyky däl diýip hasap edilýär. Netijede, iki taraplaýyn restitusiýa ýüze çykýar. Restitusiýanyň esasynda satyjy satan jaýyny yzyna alýar. Alyjy bolsa hakykat ýüzünde tölän puluny yzyna alman, şertnamada görkezilen bahany yzyna alýar. Netijede, alyja ep-esli möçberde maddy zyýan ýetýär we onuň hukuklary bozulýar. Bu meseläniň çözgüdi diňe

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

taraplaryň wyždanyna, ynsaplylygyna bagly bolup durýar. Şular ýaly jedelleriň döremezliginiň öňüni almak maksady bilen, döwlet kepillendiriş edarasynda taraplara şertnamanyň bahasyny kesgitlemekde jogapkärli we kanun esasynda çemeleşilmegini düşündirilýändigini ýatdan çykarmaly däldiris. Şertnama döwlet kepillendirijisi tarapyndan taraplaryň erk-islegi anyk öwrenilenden soňra düzülýär. Ýurdumyzda hereket edýän gozgalmaýan emläkler bilen işleşýän hususy kärhanalary (agentlikler) tarapyndan şertnama esasynda döräp biljek zyýanly netijelerden gaçmak maksady bilen, birnäçe ätiýaçlandyryş usullary (hereketleri) ulanylýar. Tejribede giňden ulanylýan usullaryň biri hökmünde şuny mysal getirmek bolar. Taraplaryň öz üstüne ýüklenilen borçlarynyň ynsaply ýerine ýetirilmeginiň girewi hökmünde, ilki bilen, olara TRK-niň 431-nji maddasyna laýyklykda (öňünden pul bermek) ýazmaça formada şertnama baglaşylmagy teklip edilýär. Eger-de şol şertnama esasynda öňünden pul beren şahs öz üstüne ýüklenilen borçnamalary günäleýin bozýan bolsa, onda öňünden berlen pul alyjyda galýar. Şunda öňünden berlen pul zeleliň öwezini tölemegiň hasabyna goşulan diýlip hasap edilýär. Eger borçnama öňünden berlen puly alyjynyň günäleýin hereketleri sebäpli ýerine ýetirilmedik bolsa, onda ol öňünden berlen puly iki esse möçberinde gaýtaryp bermelidir. Şunda öňünden pul beren şahs zeleliň öweziniň tölenilmegini talap edip biler (TRK-niň 433-nji maddasy). Biziň pikirimizçe, tejribede bu usulyň ulanylmagy geljekde has hem öz oňaýly netijesini berer. Bu kanuny hereketleriň amala aşyrylmagy şahslaryň

şertnama esasynda üstüne ýüklenilen borçlarynyň ynsaply ýerine ýetirmegine iterer. Jedelleriň azalmagyna bolsa öz ähmiýetini berer. Şeýlelikde, zyýanly netijelerden goranmak üçin şertnama baglaşylmazyndan öň hukukçylardan, gozgalmaýan emläkler bilen işleşýän hususy kärhanalaryň hünärmenlerinden maslahat alynmagyny ündeýäris. Degişli maslahatyň alynmagy bolsa öňde goýlan maksada päsgelçiliksiz ýetmegiň kepilidir. Eýeçilik hukugy we gozgalmaýan zatlara bolan beýleki zat hukuklaryny bellige almak wezipesini TRK-de berkidilişi ýaly Jemagat reýestri tarapyndan amala aşyrylmaly.

Edebiýat 1. Türkmenistanyň Raýat kodeksi. – Aşgabat, 1998. 2. Гришаев С. Сделки с недвижимым имуществом. – Журнал “Закон”, 2002 г. № 1. 3. Брагинский М.И., Витрянский В.В. Договорное право. Книга вторая. – Москва, 2006. 4. Шабалин В.Г., Самохина О.Н., Шамонова Е.А., Кузьмина А.К.. Сделки с недвижимостью. Четвертое издание. – Москва, 2007. 5. Agajanow R., Nepesow A. Türk menistanyň gozgalmaýan emläkleriniň bazar ösüşiniň käbir meseleleri. Altyn Asyryň ykdysadyýeti, № 10, 2010. 6. Федеральный закон от 21.07.97. № 122-ФЗ “О государственной регистраци прав на недвижимое имущество и сделок с ним”.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

SETTLEMENT OF TRANSACTIONS ON ACQUISITION PROPERTY IN THE CIVIL LEGISLATION OF TURKMENISTAN Vepa Ashyrov Postgraduate student of Criminal Law Department of Magtymguly Turkmen State University Abstract Real estate is one of the most valuable objects of civil rights. Rights to real estate and transactions with it affect the interests of almost all citizens and legal entities. Key words: real estate transactions, property, property law, public record. Differentiation of movable and immovable property is derived from the Roman law. The Roman law of real estate considers only land, but also it sunders ground wealth, and all things created by human labor on its surface. Thus, the objects associated with the land, the things connected with its surface were considered a part of it. So, there was a separated efined property law related to a house and the appropriate land (М.И. Брагинский В.В. Витрянский. Договорное право. Книга вторая. С – 180. Москва-2006.). According to the Roman law, occurrence of the property law over movable and immovable property was possible under one of the main requirements, which was that the person, transferring the property to another person (purchase, sale, exchange, donation, etc.), was a valid owner of the property ( М.И. Брагинский В.В. Витрянский. Договорное право. Книга вторая. С – 180. Москва-2006.).

At the end of XVIII century in Europe, the institution of the mortgage note was created (Mortgage books) (М.И. Брагинский В.В. Витрянский. Договорное право. Книга вторая. С – 181. Москва-2006.) In the XIXth century throughout Europe, mortgage book turned into land books. The main purpose of the introduction of land records was to give a specific definition of the legal status of any property. Achieving this goal is based on two principles - «the principle of publicity» and the «principle of accuracy» according to the legal literature terminology( М.И. Брагинский В.В. Витрянский. Договорное право. Книга вторая. С – 181. Москва-2006.). Principle of publicity - is that every act of claiming for proprietary value (transfer of ownership) must be recorded in the land registry, and from this point on it gets valid for all third parties. Principle of accuracy - is the way in whichany entry in the land registry for a third party has a legal force until

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

confirmation mistakes in this entry, the entry will be considered valid(reliable). The legal system of foreign countries has special requirements for the establishment of property and related transactions. Legal documents, related to real estate,are sold on the basis of openness and clarity. Transactions related to real estate shall be required to be in writing and recorded in the book of public records or the registry for registration of land plots and buildings. Registration of the real estate transactions and its ownership in every legal system has its own characteristics. For example, in accordance with the laws of the French Republic, the registration of ownership of the property or transaction related to its transfer should be registered in the official register of the “keeper of mortgages(М.И. Брагинский В. В. Витрянский. Договорное право. Книга вторая. С-182. Москва-2006.). The Civil Code of the Federal Republic of Germany(here in after referred to as CC FRG)has the following approaches to this issue. In accordance with paragraphs 873-877of the Law, the property right cannot occur or be stopped if it is not included in the book on the ground.Thus, when applying for the registration of a person in a book on the land, his authority is checked by an official of the court. The system of registration of real property law also exists in the AngloAmerican legal system. In England, a contract for the sale of land or other real property does not necessarily involve the transfer of ownership. This requires a special act, where a competent person verifies the legitimacy of the transaction, and before the act of property transfer, trust relationships occur. In accordance with the laws of the states in the U.S., a transfer of property law to a third party

shall be in writing. These relationships are formalized in a document “under seal”, confirmed by a notary or other official. According to the laws of many states, the documents with the seal are subject to mandatory registration (М.И. Брагинский В.В. Витрянский. Договорное право. Книга вторая. С – 183. Москва-2006). During the Soviet period, Turkmen civil law was not differentiated as movable and immovable property (Р.Агаджанов. А.Непесов. Некоторые вопросы рыночного развития недвижимого имущества Туркменистана. «Экономика Золотого Века» № 10, 2010. С.23). During independence period, the creation of a new market in the Turkmen society, the differentiation between movable and immovable property was enshrined in the Civil Code of Turkmenistan (hereinafter referred to as CCT) of the 1998. Currently, real estate visually stimulates economic development of the society and the state. This is due to the fact that real estate is one of the most valuable objects of civil law. In the economy of Turkmenistan, real estate is one of the important issues of market development, since economic power in the world is characterized by not the volume of raw resources, but by the importance of the allocation of resources involved in market relations. Market level and the results of the growth of real estate characterize any national economy and constitute a basic part of the national wealth by various estimates within 50% of the world's wealth (Р.Агаджанов. А.Непесов). Некоторые вопросы рыночного развития недвижимого имущества Туркменистана. «Экономика Золотого Века» № 10, 2010. С.23). In accordance with Article 167 CCT, land, underground stations, various bodies

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

of water, and all that is inextricably linked to the land, the objects are not affected, without prejudice, in accordance with its purpose, including forests, perennial trees, houses; buildings belong to the estate (real estate, real things). Referring to foreign expertise, for example, in accordance with the Civil Code of the Russian Federation (hereinafter the CC RF), despite the fact that the ships, aircraft and space objects in their characteristics are movable objects, the law classifies them as real estate. In our opinion, it is not correct to characterize water and air vehicles and space objects as real estate. Since in accordance with the general rules, they do not meet the requirements and specific characteristics, applied to real estate. Real estate generally incorporates the following characteristics: – A strong connection to the land; – The presence of the impossibility of changing its positions without compromising its mission. If the object does not contain the above distinguishing features, then it cannot be considered as real estate. The main differences between real estate and personal property consist of the above characteristics and ownership registration. For example, if the recognition of the right of ownership of real property is required to state registration, for personal property, it is not necessary. Acquisition of real property occurs at the specified time. The ownership does not occur until the signed Agreement of state notary and register it in the public register. But the ownership of personal property arises from the signing of the agreement (contract). For example,a purchase of any items at a shop.

In the CCT, it is not possible to list all the movables. Therefore, CCT states that all things related to land are referred to real estate.Similar experiencies also stated in the CC RF. Acquisition and termination of the real property right To buy a property, it is necessary to get a mandatory certification of relevant documents (contract) at the public notary office. Then the purchaser of immovable property must be registered in the public register. Seller and the new property owner must submit the appropriate application for registration in a public register. Property rights of the acquirer of property occur only after its registration in a public register. There must be specific grounds for property acquisition in a certified notary public contract. During property acquisition, the parties should reach a legal result through the free expression of the will. Transactions related to real estate may be declared invalid on the following grounds: – A transaction made against the law and order and morality; – Pretended bargains; – A violation of statutory forms; – A transaction made under the delusion; – A transaction made through deception; – A transaction made under the influence of violence or threats; – A transaction with incompetent or person with disabilities, as well as violation of other requirements under the law. Waiver of the real property law The waiver of real property law is made as on the basis of the legal requirements for its purchase.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

The waiver of real property law consists of two parts: the first is the notice on the basis of a written statement of the authorized person of representative of public records of the voluntary waiver of real property law; and the second is a registration statement in the public registry. Only after implementing these actions, a disclaimer from real estate comes into force. The waiver of real property law is made only on the principles of free will of a person. The waiver of real property law made under the influence of violence or threats, etc. (Articles 101-114 CCT) is repealed. Real property rights and related transactions in our lives affect the interests of a large number of businesses and individuals. In practice, we meet with invalid transactions for the acquisition of real estate, because of its cancellation. It is known that invalid transactions are divided into voidable and void transactions. Such a classification is fully applicable to the real estate transactions. In this article, we did not plan to evaluate and analyze all voidable and void transactions related to real estate. Here we will focus on real estate transactions,which occupy an important place of social life. In accordance with Article 93 of the CCT,to make the transaction valid, it is necessary to observe the form approved by the law. In a different way, a transaction, contravening the form defined by law, is not valid. If this form of the law is not defined, the parties themselves can determine its form. The form of the transactions, related to contracts on real estate, must be in writing and certified by a notary public office. Transaction, made in violation of the law, is invalid. A similar approach

exists in the international practice. In particular, this is enshrined in Article 69 of the Civil Code of Georgia. As noted above, in our civil law, transactions (contracts) on real estate are made in writing and shall be certified by a public notary. As to the unique (distinctive) way to practice abroad, you can specify the following.In accordance with the law (Федеральный законот 21.07.97 г. №122-ФЗ «О государственной регистрации прав на недвижимое имущество и сделок с ним»), enacted in 1997 in the Russian Federation, the transaction (contract) of the sale of real estate is not necessarily certified by a notary’s office. If the parties wish, these actions can be made voluntarily. On this occasion, some Russian scientists have the following explanation. Notary Office is not responsible for the “purity” of the bargain. The responsibility of the institution is only to confirm the legal status of the document. Filing documents related to real estate, compliance with laws is related to the functions of the state registry (В.Г.Шабалин, О.Н. Самохина, Е.А.Шамонова, А.К.Кузьмина. Сделка с недвижимостью. Четвертое издание. С-24. Москва-2007.). Thus, the transfer of ownership to the buyer of the contract for the sale of real estate is registered with the Public Registry. As noted in the above-mentioned law of the Russian Federation, a notary certification of the real estate sales transactions is not obligatory; in our opinion, it is not right, because it can damage the free and unhindered circulation of real estate. In addition, in practice it can lead to an increase of the number of disputes related to real estate. Let us try to confirm this idea with an example. In the life of all disputes related

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

to real estate, most of them occur through fault of the sellers. For example, after the conclusion of the contract of sale of premises, a seller gets to the police because of drinking plenty of alcohol and debauchery. Of course, his state of intoxication is fixed by a protocol. Then, the person who sold the premises, based on the certificate issued to him by the police department files a statement of claim to invalidate of the transaction. In the statement of claim, he points out that during the sale of the house, he was unaware and did not understand the significance of his actions. In practice, in many cases, these disputes can be resolved in favor of the seller. Therefore, we believe that the certification of real estate transactions in the notary office will prevent the occurrence of such disputes and will comply with the spirit of the law. For notary checks capacity of the parties, explain to the parties of the law relating to real estate transactions, tells how to execute the contract, to participate as a witness in court proceedings if the contract is violated through the fault of the notary’s office, it is obliged to appear in court as a defendant. In the practice of foreign countries, such as the Russian Federation to prevent the above disputes, some firms, realtors - agents before the conclusion of the contract get evidence from the mental and drug clinic that confirms sanity or insanity of a seller to protect the rights of its clients (С. Гришаев. Сделки с недвижимым имуществом. Журнал «Закон» 2002 г. № 1. С-32.). This is one of the methods to avoid negative outcomes which may occur. In our opinion, the use of this method affects the constitutional rights (honor, dignity) and can lead to a decrease of the

number of customers who come to the realtor - agents for the real estate sale. In our view, the system of registration of transactions of purchase and sale of residential real estate in Russia is less perfect than in Turkmenistan. In accordance with the above example, if the transaction is deemed to be invalid, then the result, of one of the most difficult tand important issues, is bilateral restitution (Лат. Restitution –восстановить. В гражданском законодательстве восстановление положения до заключения сделки.). As a result, invalidation of the transaction, the parties get back to the position which they had before the transaction. The seller takes the house sold and the buy retakes back money from the seller. If the seller has used the money raised from the sale of housing, then its return requires the seller considerable time and effort. Another dispute that may arise in practice is connected with the price of the house, specified in the contract. Let us analyze it by using the example of housing in the city of Ashgabat. Currently, in most cases, the parties of the contract implement the sale at the value of the property by taking into account the wear and tear on the basis of a certificate issued by Bureau of Technical Inventory (BTI) Ashgabat (which confirms that housing is not under arrest and is not banned, and it will specify its value adjusted for depreciation). In fact, the seller sells the house to the buyer at a price much higher than indicated in the contract. First of all, the reason is that the price indicated in the certificate issued by BTI is negligibly small and does not satisfy the seller; and secondly, it is advantageous to pay a scanty amount of the state duty. In accordance with Article 81 of the CCT, the transaction made for this purpose is

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

a mock transaction and is considered as void. BTI certificate is not required to determine the basis of the contract price. Determination of the price of the contract is a dispositive right of the parties. As we noted above, to pay a small state duty, the parties determine the residual value of housing in the contract. After some time, the contract is considered as null and void for reasons specified in the law. The result is a two-wayrestitution. On the basis of restitution, the seller takes back the sold house, and the buyer gets back the amount specified in the contract and not actually paid by him. As a result, the buyer suffers a considerable damage and his rights are violated. A solution to this problem is based only on the conscience and integrity of the parties. In order to prevent such disputes, we must remember that the notary office, during these transactions, provides clarification on the responsibilities and the legal basis for determining the value of the contract. The contract is drawn up by a notary public after a specific study of will of the parties. In order to prevent the flawed consequences of the contract, private entities (agencies), working with real estate and operating in our country, use some insurance methods (actions). One of the widely used methods in practice includes the following. As a guarantee of good performance of its contractual obligations, parties are offered to conclude a contract in writing for advance payment in accordance with Article 431 of the CCT. If on the basis of this contract, a person, making the deposit, violates his commitments, the prepayment is for the buyer. Here, monetary loss of the prepayment is covered by the accession to the payment. If the commitments

under the contract are not met because of the buyer, the buyer shall returndouble prepayment. In this case, the person, who has made an advance payment, may demand compensation for damages (Article 433,CCT). In our opinion, the practical use of this method in the future maybe beneficial. The implementation of these legal actions will encourage the person to the faithfull performance of its contractual obligations and will have a positive effect on the number of such disputes. Thus, to protect against damage, before the contract is concluded, it is advised to consult a lawyer and professionals of real estate agency. Initial consultations are a guarantee for the smooth achievement of the goal. Registration of ownership rights and other rights related to real estate, as enshrined in the CCT, should be implemented through public registry.

References 1. Türkmenistanyň Raýat kodeksi. – Aşgabat, 1998. 2. Гришаев С. Сделки с недви жимым имуществом. Журнал “Закон” 2002 г. № 1. 3. Брагинский М.И., Витрянский В.В. Договорное право. Книга вторая. – Москва, 2006. 4. Шабалин В.Г., Самохина О.Н., Шамонова Е.А., Кузьмина А.К. Сделки с недвижимостью. Четвертое издание. – Москва, 2007. 5. Agadjanow R., Nepesow A. Türkmenistanyň gozgalmaýan emläkleriniň bazar ösüşiniň käbirmeseleleri. Altyn Asyryň ykdysadyýeti, № 10, 2010. 6. Федеральный закон от 21.07.97. № 122-ФЗ “О государственной регистраци прав на недвижимое имущество и сделок с ним”.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

TÜRKMENİSTAN SİVİL MEVZUATINDA GAYRİMENKULLERİ SATIN ALMA İŞLEMLERİNİN DÜZENE KONULMASI Vepa Aşirov Magtumkuli Türkmen Devlet Üniversitesi, Hukuk Bölümü Doktora Öğrencisi Özet Gayrimenkuller, sivil hakların en değerli nesnelerinden biridir. Gayrimenkul hakları ve onlarla ilgili anlaşmalar hemen hemen her vatandaşın ve tüzel kişinin çıkarlarını etkilemektedir. Anahtar kelimeler: Gayrimenkul, İşlemler, Mülk, Mülkiyet Hakları, Kamu Sicili. Malların menkul ve gayrimenkul olarak bölünmesi eski Roma hukukundan kaynaklanıyor. Roma hukukunda gayrimenkul olarak sadece arazi kabul edilmemektedir, aynı zamanda yeraltı zenginlikleri ve yerüstünde insan emeği tarafından oluşturulmuş her şey gayrimenkul olarak kabul edilmiştir. Böylece, toprak ile ilişkili nesneler, üstündekilerle bağlantılı şeyler onun bir parçasıdır. Yani sadece bir ev ve ilgili arazi için ayrı tanımlanmış mülkiyet hakkı olmamıştır (M. I. Braginsky, V.V. Vitryansky. Sözleşmeler Hukuku. İkinci kitap. s.180. Moskova, 2006.). Roma hukukunda taşınır ve taşınmaz mallar üzerinde mülkiyet haklarının ortaya çıkması için temel taleplerden biri, mülkün başka kişiye devredilmesinde (alım- satım, takas, bağış vs), mülkü devredenin gerçekten mal-mülk sahibi olmasıdır (M. I. Braginsky, V.V.

Vitryansky. Sözleşmeler Hukuku. İkinci kitap. s.180. Moskova, 2006.). XVIII. yüzyılın sonunda Avrupa’da ipotek not (ipotek kitaplar) enstitüleri oluşmuştur (M.I .Braginsky, V.V. Vitryansky. Sözleşmeler Hukuku. İkinci kitap. C-181. Moskova, 2006.). XIX. yüzyılda tüm Avrupa’da ipotek kitapları arazi kitaplarına dönüştü. Arazi kitaplarını yürütmenin temel amacı her türlü gayrimenkulün yasal statüsüne belirli bir tanım vermek oldu. Bu hedefe ulaşmak hukuksal literatürde “tanıtım ilkesi” ve “doğruluk ilkesi” adı verilen iki prensip üzerine kurulmuştur. (M.I .Braginsky, V.V. Vitryansky. Sözleşmeler Hukuku. İkinci kitap. s.181. Moskova, 2006.). Tanıtım ilkesi: Nesne-hukuk değeri olan her bir eylemin (mülkiyet hakkının devri) arazi kitabına kayıtlı olması gerekir ve yalnız bu noktadan sonra o, tüm üçüncü taraflar için geçerli olur.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Doğruluk ilkesi: Üçüncü taraf için arazi kitabında yapılan herhangi bir kayıt hukuk gücüne sahiptir, bu kaydın hataları teyit edilinceye kadar, bu kayıt geçerli (güvenilir) kabul edilecektir. Yabancı ülkelerin hukuk sistemi mülkiyeti oluşturma ve bununla ilgili işlemlerin kurulması için özel talepleri ön görülmektedir. Gayrimenkul ile ilgili yasal belgeler açıklık ve netlik temelinde gerçekleştirilir. Gayrimenkul ile ilgili işlemlerin mutlaka yazılı olması gerekir ve bunlar kamu sicil defterine; veya arsa ve binaların tescili için kayıt defterine kayıt edilir. Her hukuk sisteminde, gayrimenkul işlemleri ve bunların mülkiyet hakları farklı özelliklere sahiptir. Örneğin, Fransa Cumhuriyeti mevzuatına uygun olarak gayrimenkul mülkiyet hakkının kaydı veya gayrimenkul devri ile ilgili anlaşmalar zorunlu olarak resmi sicilde “ipotek saklayıcıda” tescil edilmelidir (M. I .Braginsky, V.V. Vitryansky. Sözleşmeler Hukuku. İkinci kitap. s.182. Moskova, 2006.). Bu konuda Almanya Federal Cumhuriyeti Medenî Kanunu’nda (bundan böyle AFC MK) bunun gibi yaklaşımlar vardır. Belirtilen kanunun 873-877 paragrafları uyarınca gayrimenkul mülkiyet hakkı kitaba (deftere) kaydedilmeden ortaya çıkamaz veya durdurulamaz. Böylece, bir kişi tarafından arazi kitabına tescil etme başvurusu yapıldığında bu kişinin yetkileri ilgili mahkemenin bir görevlisi tarafından kontrol edilir. Gayrimenkul hakkını tescil etme sistemi İngiliz-Amerikan hukuk sisteminde de geçerlidir. İngiltere’de, arazi veya diğer gerçek mülkün satışına ilişkin sözleşme, mülkiyet hakkının devredilmesini doğurmuyor. Bunun için

özel bir işlem gerekiyor ve bu işlem uygulanmasında yetkili bir görevli; anlaşmanın yasal olup olmadığını kontrol eder, mülk devir işleminden önce ise güvenli mülkiyet ilişkileri ortaya çıkar. ABD’nin yasalarına uygun olarak başka şahsa mülkiyet haklarının devri yazılı şekilde yapılır. Bu ilişkiler “mühür altında” belge ile noter veya başka bir yetkili tarafından teyit edilir. Birçok devletin yasasına göre mühürlü belgeler zorunlu kaydedilmelidir (M. I. Braginsky, V.V. Vitryansky. Sözleşmeler Hukuku. İkinci kitap. s.183. Moskova-2006). Türkmenistan’ın Sovyet döneminde sivil haklar taşınır ve taşınmaz mallara ayrılmamıştır (R.Agacanov, A.Nepesov. Türkmenistan’da Gayrimenkul Geliştirme Pazarının Bazı Soruları. “Altın Çağ Ekonomisi” № 10, 2010. s.23). Bağımsızlık yıllarında Türkmen toplumunda yeni pazar ilişkilerinin oluşturulması, taşınır ve taşınmaz mallar arasındaki bölünme 1998 yılında kabul edilen Türkmenistan Medenî Kanunu (bundan böyle TMK) ile düzenlenmiş oldu. Şu anda, gayrimenkuller devletin ve toplumun ekonomik gelişmesini görsel olarak teşvik eder. Bu durum gayrimenkulün medenî hukukun en değerli nesnelerinden biri olduğu gerçeğinden kaynaklanmaktadır. Türkmenistan ekonomisinde gayrimenkul, piyasa gelişiminin en önemli konularından biri olmaktadır, zira ekonominin dünyadaki gücü hammadde rezervlerinin hacmi ile değil, piyasa ilişkilerine çekilen kaynakların dağıtımı ile nitelenmektedir. Piyasa düzeyi ve gayrimenkul büyüme sonuçları herhangi bir ulusal ekonomiyi karakterize eder ve dünya zenginliğinin % 50’si oranında ulusal zenginliğin temel içeriğini oluşturur (R.Agacanov, A.Nepesov. Türkmenistan’da Gayrimenkul Geliştirme

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Pazarının Bazı Soruları. “Altın Çağ Ekonomisi” № 10, 2010. s.23). TMK 167. maddesine uygun olarak araziler, yeraltı mağaraları, çeşitli su yapıları ve toprakla ayrılmaz olan her şey, amacına uygun zararsız değiştirilemeyen nesneler, ormanlar, uzun ömürlü ağaçlar, evler, yapılar gayrimenkullere aittir (taşınmaz mallara, taşınmaz nesnelere). Yabancı tecrübelere göre, örneğin Rusya Federasyonu Medenî Kanunu’na göre (bundan böyle RF MK) kendi özelliklerine göre gemi, uçak ve uzay nesneleri hareketli nesneler olmasına rağmen, kanun bunları gayrimenkul olarak sınıflandırır. Bize göre, su ve hava taşıtları ile uzay araçlarını gayrimenkullere dâhil etmek doğru değildir. Çünkü bunlar genel kurallar uyarınca gayrimenkullere ait olan taleplere ve belirli özelliklere uymamaktadırlar. Gayrimenkul genellikle aşağıdaki özelliklere sahiptir: 1) Toprakla güçlü bir bağ; 2) Amaçlarına zarar vermeden konumlarını değiştirmenin imkânsızlığı. Nesne yukarıda gösterilen ayırt edici özellikleri içermiyorsa o, gayrimenkul sayılmaz. Gayrimenkul ile menkul mal arasındaki temel farklar yukarıdaki özellikleri taşır ve mülkiyet hakkı tescil edilir. Örneğin, gayrimenkul malın mülkiyet hakkının tanınması için devlet kaydı zorunludur, menkul mallar için ise bu gerekli değildir. Gayrimenkul malın satın alınması belirli bir zaman geçince gerçekleşir. Mülkiyet hakkı sözleşme devlet noterince tasdik edilmeden ve kamu sicilinde tescil edilmeden oluşmaz. Ama menkul malların mülkiyet hakkı anlaşma (sözleşme) imzalanması ile oluşur. Örneğin, dükkânda herhangi bir ürünün satın alınması gibi.

TMK’da tüm menkul malları listelemek mümkün değildir. Bu nedenle TMK toprakla ilgili her şeyi gayrimenkul olarak ifade eder. Benzer deneyim RF MK’da da tespit edilmiştir. Menkul Mallara Mülkiyet Hakkının Kazanılması ve Bu Hakkın Sona Ermesi Gayrimenkul mal satın almak için ilgili belgelerin (sözleşmenin) devlet noterine tasdik ettirilmesi zorunludur. Daha sonra gayrimenkulleri satın alanın kamu siciline kayıtlı olması ve bunun için de bir kamu kaydı için uygun başvuru yapması gerekmektedir. Mülkü satan ve mülkün yeni sahibi kamu siciline tescil için ilgili dilekçeyi göndermelidir. Alıcının mülkiyet hakları sadece kamu sicilinde tescil edildikten sonra gerçekleşir. Devlet noterinde tasdik edilen sözleşmede gayrimenkul malı satın almanın kesin esasları (sebepleri) belirtilmelidir. Gayrimenkul satın alımında taraflar hukukî sonuca tarafların iradesinin özgürce ifade edilmesi yolu ile ulaşmalıdırlar. Gayrimenkul ile ilgili işlemler aşağıdaki durumlara göre geçersiz sayılabilir: 1) İşleyiş düzeni ve ahlakî temellere aykırı anlaşma yapılması; 2) Yalan ve yapmacık anlaşma; 3) Kanunca tespit edilen formların ihlali; 4) Yanılgı etkisiyle anlaşma yapılması; 5) Kandırma yolu ile anlaşma yapılması; 6) Şiddet veya tehdit etkisi altında anlaşma yapılması; 7) Fiili olarak ehliyetsiz veya sınırlı ehliyetli kişi ile anlaşma yapılması ve kanun kapsamında öngörülen diğer taleplerin bozularak anlaşma yapılması.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Gayrimenkul Mülkiyet Hakkından Feragat Gayrimenkul mülkiyet hakkından feragat, satın almayla ilgili hukuk normlarının temelinde olduğu gibidir. Gayrimenkul mülkiyet hakkından feragat iki bölümden oluşur; birincisi, mülkiyet hakkından gönüllü feragat konusunda kamu sicili yetkili temsilcisinin yazılı dilekçesi temelinde ihbarname; ikincisi, dilekçenin kamu sicilinde tescil edilmesi. Yalnızca bu eylemler uygulandıktan sonra gayrimenkul mülkiyet hakkından feragat dilekçesi yürürlüğe girer. Gayrimenkul mülkiyet hakkından feragat sadece kişinin gönüllü isteği ilkeleri üzerinde gerçekleştirilir. Şiddet veya tehdit vb. etki altında mülkiyet hakkından feragat etme geçersiz sayılır (Madde 101-114 TMK). Hayatımızda gayrimenkullere mülkiyet hakkı ve bunlarla ilgili anlaşmalar birçok gerçek ve tüzel kişinin çıkarını etkileyebilir. Uygulamada biz gayrimenkul satın alımıyla ilgili geçersiz işlemler, anlaşmalar ve onların iptali ile karşılaşıyoruz. Bilindiği gibi geçersiz işlemler "itiraz edilebilen" ve "önemsiz" olarak ikiye ayrılır. Böyle bir bölünme gayrimenkul işlemleri için tam uygulanabilir. Bu makalenin çerçevesinde gayrimenkul ile ilgili tüm itiraz edilebilen ve önemsiz işlemleri değerlendirmeyi ve analiz etmeyi planlamıyoruz. Burada biz sosyal hayatta önemli bir yer tutan gayrimenkul işlemlerinin üzerinde duracağız. TMK 93. maddesine göre, anlaşmanın geçerli olması için kanunî düzenlemeye uygun olması gerekir. Diğer bir deyişle, kanun tarafından tespit edilen düzeni bozarak yapılmış anlaşma geçerli değildir. Eğer kanunda böyle bir uygulama tespit edilmemişse, bunu taraflar kendileri belirleyebilirler.

Gayrimenkul ile ilgili anlaşmalar, işlemler yazılı olmalı ve devlet noter dairesi tarafından tasdik edilmelidir. Kanuna aykırı olarak yapılan işlem geçersizdir. Benzer bir yaklaşım, uluslararası uygulamalarda da görülür. Özellikle, bu durum Gürcistan Medenî Kanun'un 69. maddesinde tespit edilmiştir. Yukarda belirtildiği gibi, bizim medenî mevzuatımızda gayrimenkullerle ilgili işlemler (sözleşmeler) yazılı şekilde belirtilir ve devlet noter dairesinde tasdik edilir. Özgün (ayırt edici) yol olarak, yurt dışı uygulamalar aşağıda belirtilmiştir. Rusya Federasyonu’nda 1997 yılında çıkarılan bir kanuna (21.07.97 tarihli Federal kanun № 122-FZ “Gayrimenkul mal hakları ve onun işlemlerinin devlet tescili hakkında.”) istinaden gayrimenkul satış işlemlerini (sözleşmeleri) noter dairesinde tasdik ettirmek zorunlu değildir. Taraflar istedikleri takdirde, bu eylemler gönüllü yapılabilir. Bu konuda bazı Rus bilimadamları şöyle bir açıklama yapıyorlar. Noter dairesi yapılmakta olan anlaşmanın “saflığı” için sorumlu değildir. Bu müessesenin görevi sadece belgenin yasal statüsünü tasdik etmektir. Gayrimenkul mallar ile ilgili belgelerin işlemlerinde kanunun taleplerini ifa etme fonksiyonu devlet siciline aittir (V.G.Şabalin, O.N.Samo hina, Y.A.Şamonova, A.K.Kuzmina. Gayrimenkul ile Anlaşmalar. Dördüncü basım. S-24. Moskova, 2007.). Böylece, gayrimenkul satış sözleşmesi üzerine alıcıya mülkiyet hakkının devri, resmi olarak devlet sicilinde tescil edilir. Rusya Federasyonu’nun yukarıda belirtilen kanununda gösterildiği gibi gayrimenkul satış işlemlerini (sözleşmeleri) noter dairesinde tasdik ettirme zorunluluğu bulunmamaktadır

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

ve bizce bu doğru değildir, çünkü bu durum gayrimenkul malların serbest ve engelsiz dolaşımına zarar verebilir. Buna ek olarak, gayrimenkul ile ilgili anlaşmazlıkların sayısını arttırmada pratik bir yol açabilir. Bunu bir örnek ile gösterelim: Hayatta, gayrimenkul ile ilgili tüm anlaşmazlıklar çoğunlukla satıcılardan kaynaklanır. Örneğin, bir konutun satış sözleşmesinin imzalanmasından sonra, satıcı alkollü olması ve kavgaya karışmasından dolayı polis merkezine alınır. Tabiî ki, yüksek derecede alkollü olduğu orada tutanakla tespit edilir. Sonra, konutu satan kişi, polis merkezindeki bu tutanağa dayanarak, anlaşma işleminin hükümsüzlüğünün ikrar edilmesi için dava dilekçesi ile mahkemeye başvurur. Dava dilekçesinde konutu sattığı anda kendinde olmadığını satış esnasında sergilediği tavrı hatırlayamadığını iddia eder. Uygulamada birçok durumda, benzer anlaşmazlıklar satıcı lehine çözülebilir. Bu nedenle, gayrimenkul işlemlerinin noter dairesinde tasdik edilmesinin böyle anlaşmazlıkların ortaya çıkmasını önlemeye ve yasanın ruhuna uygun olacağına inanıyoruz. Çünkü noter tarafların fiilî ehliyetini kontrol ediyor, taraflara gayrimenkul işlemleri ile ilgili kanun hükümlerini açıklıyor, sözleşmenin doğru uygulanışını, ihlâl durumunda mahkeme duruşmalarına tanık olarak nasıl katılınacağını anlatıyor ve sözleşmenin noter hatasıyla bozulduğu durumlarda noter davalı olarak mahkemeye iştirak ettiriliyor. Yabancı ülkelerin pratiğinde, örnek Rusya Federasyonu’nda, yukarıda bahsedilen anlaşmazlıkların önlenmesi için bazı emlakçı-aracı şirketler müşterilerinin haklarını korumak için anlaşma yapılmadan önce satıcının bilinçli olup olmadığına dair uyuşturucu–

psikiyatri hastanesinden belge alıyorlar. (S. Grişaev. "Gayrimenkul ile İşlemler" "Kanun Dergisi" 2002 № 1. S-32.). Bu, olumsuz sonuçları önlemek için yöntemlerden biridir. Bize göre, bu yöntemin kullanımı vatandaşların anayasal haklarını (onur, şeref) etkiler ve gayrimenkul satış emlakçı - aracı şirketlere gelen müşteri sayısında bir azalmaya yol açabilir. RF’de konut türü gayrimenkulleri satın alma ve satmayla ilgili anlaşmaların uygulanış sistemi bize göre Türkmenistan’dan daha kötüdür. Yukarıdaki örnek üzere işlem geçersiz kabul edilirse, bunun sonucunda problemin en zor ve önemli çözüm yolu ikili restitüsyondur (Latince "Restitutio" yeniden yapma, medenî mevzuatta anlaşma yapılmadan önceki durumun yeniden yapılması, kelimesinden gelmektedir). Anlaşmanın geçersiz ikrar edilmesi sonucunda taraflar anlaşma yapılmadan önceki duruma geri dönerler. Satıcı sattığı evi, alıcı satıcıdan kendi parasını geri alır. Satıcı evin satışından aldığı parayı harcamışsa, alıcıya paranın iadesi daha çok zaman ve çabayı gerektirir. Uygulamada ortaya çıkabilecek diğer bir anlaşmazlık, bu sözleşmede belirtilen evin fiyatı ile ilgilidir. Buna Aşkabat’tan bir örnek verebiliriz. Günümüzde, sözleşmenin tarafları genel olarak satış işlemini evin aşınması dikkate alınarak belirlenen fiyata göre gerçekleştirirler, Aşkabat BTİ idaresi tarafından verilen belgeye göre (bu belge evin ipotekli ve yasaklı olmadığını teyit eder ve evin aşınma hesabıyla fiyatını içerir) aslında, satıcı alıcıya evi sözleşmede belirtilenden çok daha yüksek bir fiyata satıyor. Bunun nedeni ilk önce, Aşkabat BTİ belgesinde gösterilen fiyatın satıcı için çok düşük ve onun isteklerini karşılayamaz

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

olması ve ikincisi, devlet harcı olarak az bir tutarı ödemedeki avantajıdır. Bu amaçlarla yapılan anlaşma TMK’nın 81. maddesi uyarınca sahte bir anlaşmadır ve geçersizdir. BTİ belgesi sözleşme bedelinin temelini belirlemek için zorunlu değildir. Sözleşme bedelinin belirlenmesinde tarafların dispositif yetkisi olmaktadır. Yukarıda belirttiğimiz gibi, devlete az harç ödenmesi için taraflar sözleşmede evin kalıntı değerini tespit ediyorlar. Bir süre sonra, kanunda belirtilen nedenlerden dolayı sözleşme geçersiz sayılıyor. Sonuç olarak, iki taraflı restitüsyon ortaya çıkar. Restitüsyona istinaden satıcı sattığı evi geri alır, alıcı ise sözleşmede gösterilen tutarı geri alır, gerçekte ödediği tutarı değil. Böylece alıcı ciddî bir maddî zarar görür ve hakları da kaybolur. Bu problemin çözümü yalnız tarafların vicdan ve dürüstlüğüne dayalıdır. Benzer anlaşmazlıkların meydana gelmesini önlemek amacıyla biz noterde böyle anlaşmalar yapılmasında sözleşme fiyatı belirlendiği anda sorumluluk ve hukukî temeller konusunda bilgilendirme yapıldığını unutmamalıyız. Devlet noteri sözleşmeyi tarafların iradî isteklerini kesin olarak inceledikten sonra yapar. Gayrimenkul üzerine çalışan ve ülkemizde faaliyette bulunan özel işletmeler (ajanslar) zararlı sonuçları engellemek amacıyla sözleşme bazında bazı sigorta hareketlerini kullanıyorlar. En geniş olarak uygulanan eylemlerden birisi de budur. Taraflara anlaşma taahhütlerini gönüllü ifa etme garantisi olarak TMK’nın 431. maddesine uygun olarak ön ödeme yapma yazılı sözleşmesinin akdi teklif ediliyor. Eğer bu sözleşmeye göre ön ödemeyi yapan kişi kendinden kaynaklanan sebeplerle taahhütlerini bozarsa, ön ödeme alıcıda kalır. Bu durumda ön ödemeden dolayı para zararı ödemeyi birleştirme hesabına karşılanır.

Eğer sözleşme taahhütleri alıcı sebepli ifa edilmiyorsa, ön ödeme alıcı tarafından iki katına geri verilir. Bu durumda ön ödemeyi yapan taraf zarar tazminatını talep edebilir (TMK 433.madde). Bize göre bu yöntemin pratikte kullanılması ileride olumlu sonuçlar verebilir. Bu yasal işlemlerin uygulanması kişilerin sözleşme taahhütlerini iyi niyetle ifa etmesini sağlayabiliri. Benzer anlaşmazlıkların sayısının azalmasına pozitif etki edebilir. Böylece, zarardan korunmak için sözleşme imzalanmadan önce avukatlar ile emlak ajanslarının uzmanlarına danışmayı öneriyoruz. Ön danışmalar hedefe engelsiz ulaşmanın garantisi olmaktadır. Gayrimenkul mallarla ilgili mülkiyet hakkının ve diğer hakların tescil edilmesi, TMK’da tespit edildiği gibi kamu sicili tarafından gerçekleştirilmelidir.

Kaynak 1. Türkmenistanyň Raýat kodeksi. – Aşgabat, 1998. 2. Гришаев С. Сделки с недви жимым имуществом. Журнал “Закон” 2002 г. № 1. 3. Брагинский М.И., Витрянский В.В. Договорное право. Книга вторая. – Москва, 2006. 4. Шабалин В.Г., Самохина О.Н., Шамонова Е.А., Кузьмина А.К. Сделки с недвижимостью. Четвертое издание. – Москва, 2007. 5. Agadžanow R., Nepesow A. Türk menistanyň gozgalmaýan emläkleriniň bazar ösüşiniň käbir meseleleri. Altyn Asyryň ykdysadyýeti № 10, 2010. 6. Федеральный закон от 21.07.97. № 122-ФЗ “О государственной регистраци прав на недвижимое имущество и сделок с ним”.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

TÜRKMENISTANYŇ DOKMA SENAGATYNDAKY ÖZGERIŞLER Hakan Paraly Halkara türkmen-türk uniwersitetiniň Dokma senagaty inženerligi bölüminiň mugallymy Mazmuny Türkmenistanyň Prezidenti Hormatly Gurbanguly Berdimuhamedowyň baştutanlygynda Türkmenistanyň bazar ykdysadyýetine geçmekde alyp barýan işleri bilen bir hatarda ykdysadyýetiň we senagatyň dürli pudaklarynda tehnologiki esasly we tehnologiýa bilen üpjünçilige berilýän üns has hem artýar. Senagatyň ähli ugurlarynda dünýä ülňülerine laýyk gelýän önümi öndürmek maksady bilen dünýäniň öňde barýan şereket we maliýe guramalary bilen dürli-dürli bilelikdäki işleri alyp barmaklyk maksat edilendir. Bu proses senagatyň ähli ugurlarynda bolşy ýaly dokma senagatynda hem wajyp özgerişlere giň gerim berdi. Açylýan sözler: Türkmen pamygy, Türkmenistanyň dokma senagaty, Türkmenistan. Türkmenistan öz Garaşsyzlygyna eýe bolandan soňra energiýa bölümi bilen bir hatarda ýurduň ykdysadyýetiniň hereketlendiriji güýji bolan dokma senagaty batly gadamlar bilen özgermegini dowam edýär. 20 ýylyň içinde 1,3 milliard dollarlyk maýa goýlan bu bölümde 2020-nji ýyla çenli bu sanyň 2 milliard dollara ýetjekdigi göz öňünde tutulýar. Türkmen pamygy täze tehnologiýa bilen üpjün edilen we hil standartlarynyň resminamasyna eýe bolan täze tekstil fabriklerinde ýurduň içinde köp mukdarda işlenilip taýýarlanylýar we öndürilen dokma önümleri dünýä bazarlaryna çykarylýar. Türkmenistan öz Garaşsyzlygyna eýe bolanyndan soňra, dokma senagatynda goýlan maýa goýumlaryň netijesinde

häzirki döwürde 70-e golaý iş ýerlerinde 30 müňden hem köp adam hakyna tutulyp, köp görnüşli dokma önümleri öndürilýär. Dünýäniň wajyp pamyk öndürijisi bolan Türkmenistanda geçen ýyl 556 gektar ýerden 5 welaýatdan jemi 1 million 96 müň tonna pamyk hasyly alyndy we şol hasyldan hem 355,2 müň tonna pagta süýümi alyndy (1-nji surat). Täze açylan fabrikler arkaly häzirki döwürde ýyglan pamygyň 60 %-e golaýy işlenilip, ýüplük, mata ýa-da taýýar önüm görnüşinde daşarky bazarlara satylýar (2-nji surat). Pamygyň galan bölegi bolsa Türkiýe, ABŞ, Germaniýa, Şwesiýa, Gollandiýa, Russiýa ýaly ýurtlara eksport edilýär.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

1-nji surat. Türkmenistanyň ýyllyk statistiki neşiri. 2000-2007, 2012

2-nji surat. Türkmenistanyň ýyllyk statistiki neşiri. 2000-2007, 2012 Häzirki döwürde öndürilýän dokma önümleriniň 90 %-e golaýy bolsa ABŞ, Russiýa, Kanada, Türkiýe, Günbatar Ýewropa we Baltika döwletlerine eksport edilýär. Dokma senagaty önümlerine daşardan gelýän islegiň artmagy bilen hil we standartlara berilýän üns has hem artdy. Alnan hil resminamalary bilen bir hatarda, dokma önümlerine daşary ýurtlardan gelýän talap has hem artýar. Dokma senagaty Türkmenistanyň ykdysadyýetiniň batly depgin bilen ösýän ugurlarynyň biridir.

1995-2008-nji ýyllar aralygynda pamyk ýüplügi önümçiliginde 7,4 esse, mata önümçiliginde 7,7 esse, dokma senagaty önümleriniň eksportynda bolsa 27 esse artyş boldy (3-nji surat). Öndürilen pamygyň köp böleginiň eksport edilmeginiň deregine täze gurlan ýa-da durky täzelenen fabriklerde çig mal hökmünde ulanylmagy bilen çalt depginde işler alnyp barylýar. Geçen ýyllara seredilende, ýyllyk 15-20 % ösüşiň bardygy mese-mälim görnüp dur (4 we 5-nji suratlar)/

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

3-nji surat. Türkmenistanyň ýyllyk statistiki neşiri. 2000-2007, 2012

4-nji surat. Türkmenistanyň ýyllyk statistiki neşiri. 2000-2007, 2012

5-nji surat. Türkmenistanyň ýyllyk statistiki neşiri. 2000-2007, 2012 Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Ykdysadyýetiniň berk gurluşa eýe bolmagy we amatly kanuny şertleriň berjaý edilmegi bilen bir hatarda, çig mal we energiýa baý bolan Türkmenistana birnäçe daşary ýurtdan maýa goýum we kapital goýulýar. Dokma senagaty bölüminde maýa goýmaklykda türk şereketleriniň hem ähmiýeti uludyr. Olardan Çalyk Holding, Cotam, Engin Grup we Norsel şereketleri esasy rol oýnaýar. Dokma fabriklerinde öndürilýän önümleriň hiliniň standartlara laýyk bolmagyna uly üns berlip, ähli fabriklerde diýen ýaly önümiň hilini resmileşdirme işleri alnyp barylýar. ISO 9001 we 9002, ISO 14001, WRAP şolardan käbirleridir. Önümiň hiliniň oňatlygy we standartlara laýyk bolmaklykda alnyp barylýan işleriň netijesinde Ikea, Sears, Wal-Mart, Levi’s, Zara, Miss Erika, Foot Locker ýaly halkara dokma şereketleri türkmen dokma önümleriniň alyjylary boldular. Şu günki günde işleýän we

gurulýan dokma fabriklerinde döwrebap tehnologiýa bilen üpjün edilip, olar Rieter, Trutzsçhler, Schlafhorst, Marzoli, Juki ýaly uly şereketler bilen bilelikde işleýärler. Türkmenistanyň dokma senagaty 2020nji ýylda 224 tonna pamyk ýüplügi we 305 million kwadrat metr pamykly mata öndürmekligi maksat edinýär. Munuň üçin bolsa täze we döwrebap fabrikleriň gurulmagy göz öňünde tutulýar. Bu bolsa 15.000 sany adamy iş bilen üpjün edip bilen, eksport ediljek önümiň artmagy bilen ykdysadyýetimize ähmiýetli bir goşant goşar.

Edebiýat 1. Türkmenistanyň ýyllyk statis tiki neşiri. 2000-2007. Aşgabat, 2007. 2. Türkmenistanyň ýyllyk statistiki neşiri. Aşgabat, 2012.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

REVIVALS IN THE TEXTILE SECTOR OF TURKMENISTAN Hakan Paraly International Turkmen-Turkish University, Lecturer of the Textile Engineering Department. Abstract Under the leadership of highly Esteemed President of Turkmenistan Gurbanguly Berdimuhamedov with the efforts to convert to market economy, the importance given to the technical basis in different branches of economy and industry has increased, and there has been a decision made to co-operate with world’s leading companies and firms in order to get a product of worldwide trend in all sectors of industry. Thus, this as in all the sectors of industry also gave birth to many developments of great importance in the textile sector. Key words: Turkmen cotton, textile industry of Turkmenistan, Turkmenistan. After getting the independence of Turkmenistan, textile sector, that is the leading force of country’s economy, is has been developing with incredible path at the same time with energy sector. In 20 year time there has been 1,3 billion dollars invested fund to this sector and until 2020 this amount is expected to rise to 2 billion dollars. Turkmen cotton is worked in the modern textile factories which have gained the quality standardization document and equipped with modern technology. And the manufactured textile products are exported to the world markets. As a result of the invested funds to the textile industry after the independence of Turkmenistan, today

more than 30 thousand people are employed and different kinds of textile products are produced in about 70 organizations. Last year on 556 thousand hectare area in 5 regions total 1 million 96 thousand ton cotton was yielded in one of the cotton manufacturers that is in Turkmenistan and 355,2 thousand ton fiber cotton was gained from this harvest. (1st pic.) On the score of new modern factories today 60% of yielded cotton is worked and manufactured fiber, fabric, or ready-made clothes are sold to the external markets. (2nd pic.) The rest of the cotton is exported to Turkey, the U.S.A., Germany, Sweden, Holland, EU countries and Russia.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Picture-1. Statistical Yearbook of Turkmenistan 2000-2007, 2012

Picture-2. Statistical Yearbook of Turkmenistan 2000-2007, 2012 Today 90% of manufactured textile products are exported to the U.S.A., Russia, Canada, Turkey, Ukraine, West Europe and Baltic countries. At the same time with the increase of external demand, the importance of quality and standardization are under the limelight. In accordance with the gained quality documents external demand for the goods are increasing day by day. Textile industry is one of the dynamically advancing sectors of the economy of

Turkmenistan. Between 1995-2008 there has been 7,4 times increase in fiber, 7,7 times increase in fabric productions and 27 times increase in textile export. (3rd pic.) Instead of exporting the mass quantity of manufactured goods, they are used as raw material in new and upgraded factories. Analyzing the recent years there is an apparent 15-20 % increase. (4th and 5th pic.)

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Picture-3. Statistical Yearbook of Turkmenistan 2000-2007, 2012

Picture-4. Statistical Yearbook of Turkmenistan 2000-2007, 2012

Picture-5. Statistical Yearbook of Turkmenistan 2000-2007, 2012 Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

In order to attain strong structure of economy and proper righteous conditions, many foreign funds and capitals have been invested to Turkmenistan which is rich for raw material and energy. Turkish firms also play a vital role in the investment to the textile sector. Chalyk Holding, Cotam, Engin Group and Norsel firms are the initiatives of above mentioned acts. Paying great attention to the quality standardization of manufactured products in the textile factories, many factories have done some works to document the quality. ISO 9001 and 9002, ISO 14001, WRAP are some of them. As a result of quality and standardization efforts international textile firms like Ikea, Sears, Wal-Mart, Levi’s, Zara, Miss Erika, Foot Locker became the well-known customers of Turkmen textile. Modern technology being of great importance in the working

and new-built textile firms, there is cooperation with big companies such as Rieter, Trutzschler, Schlafhorst, Marzoli, and Juki. Turkmenistan aims to manufacture 224 tons of cotton fiber and 305 millions square meters cotton fabric in 2020 in textile sector. For this purpose construction of new and modern factories is planned. This plan not only gives a chance to employ 15,000 people but it also will give mass profits by the exportation numbers.

References 1. Türkmenistanyň ýyllyk statistiki neşiri. 2000-2007-Ashgabat, 2007. 2. Türkmenistanyň ýyllyk statistiki neşiri. Ashgabat, 2012.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

TÜRKMENİSTAN TEKSTİL SEKTÖRÜNDEKİ GELİŞMELER Hakan Paralı Uluslararası Türkmen Türk Üniversitesi, Tekstil Mühendisliği Bölümü Öğretim Görevlisi Özet Türkmenistan Devlet Başkanı Sayın Gurbanguli Berdimuhamedov’un önderliğinde Türkmenistan’ın pazar ekonomisine geçiş çabaları ile beraber, ekonominin ve endüstrinin çeşitli alanlarında teknolojik altyapı ve makineleşmeye verilen önem giderek hız kazanmış, endüstrinin tüm sahalarında dünya standartlarında ürün elde etmek gayesi ile dünyanın önde gelen firma ve finans kuruluşları ile çeşitli işbirliği çalışmaları yürütülmesi kararı alınmıştır. Bu süreç, endüstrinin tüm sahalarında olduğu gibi tekstil sanayiinde de önemli gelişmelere kapı açmıştır. Anahtar kelimeler: Türkmen pamuğu, Türkmenistan tekstil sektörü, Türkmenistan. Türkmenistan’da bağımsızlık sonrası enerji sektörü ile beraber ülke ekonomisinin itici gücü olan tekstil sektörü büyümesine hız kesmeden devam etmektedir. 20 yıllık süre içerisinde 1,3 milyar dolarlık yatırım yapılan sektörde 2020’ye kadar bu rakamın 2 milyar dolara ulaşacağı öngörülmektedir. Türkmen pamuğu, modern teknoloji ile donatılan ve kalite standardizasyon belgelerine sahip modern tekstil fabrikaları sayesinde büyük ölçüde ülke içerisinde işlenmekte ve üretilen tekstil ürünleri dünya pazarlarına sunulmaktadır. Türkmenistan’da bağımsızlık sonrasında tekstil sanayiine yapılan önemli yatırımlar sonucunda günümüzde 70’e yakın işletmede 30 bini aşkın kişi

istihdam edilerek, çok çeşitli tekstil ürünleri üretilmektedir. Dünyanın önemli pamuk üreticilerinden olan Türkmenistan’da geçen yıl 556 bin hektar alan üzerinde 5 vilayette toplam 1 milyon 96 bin ton pamuk hasadı yapılmış ve bu hasattan 355,2 bin ton lif pamuk elde edilmiştir (Şekil-1). Yeni açılan modern fabrikalar sayesinde günümüzde hasat edilen pamuğun % 60’a yakın kısmı işlenip iplik, kumaş veya konfeksiyon ürünü halinde dış pazarlara satılabilmektedir (Şekil-2). Pamuğun kalanı Türkiye, ABD, Almanya, İsveç, Hollanda, AB ülkeleri, Rusya gibi ülkelere ihraç edilmektedir.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Şekil-1. Türkmenistan İstatistik Yıllığı 2000-2007, 2012

Şekil-2. Türkmenistan İstatistik Yıllığı 2000-2007, 2012 Günümüzde üretilen tekstil ürünlerinin %90 kadarı ise ABD, Rusya, Kanada, Türkiye, Ukrayna, Batı Avrupa ve Baltık devletlerine ihraç edilmektedir. Tekstil ürünlerine dışarıdan gelen talebin artması ile beraber kalite ve standardizasyona verilen önem daha da artmıştır. Alınan kalite belgeleri ile beraber tekstil ürünlerine yurtdışından gelen talep giderek fazlalaşmaktadır. Tekstil endüstrisi Türkmenistan ekonomisinin en dinamik şekilde büyüyen alanlarından birisidir. 1995-

2008 yılları arasında pamuk ipliği üretiminde 7,4, kumaş üretiminde 7,7, tekstil ihracatında ise 27 katlık bir büyüme gerçekleşmiştir.(Şekil-3) Üretilen pamuğun büyük çoğunluğunun ihraç edilmesi yerine, yeni kurulan veya modernize edilen fabrikalarda hammadde olarak kullanılması ile bu ivme yakalanmıştır. Son yıllar analiz edildiğinde yıllık % 15-20’lik bir büyüme ivmesi göze çarpmaktadır. (Şekil-4) ve (Şekil-5).

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Şekil-3. Türkmenistan İstatistik Yıllığı 2000-2007, 2012

Şekil-4. Türkmenistan İstatistik Yıllığı 2000-2007, 2012

Şekil-5. Türkmenistan İstatistik Yıllığı 2000-2007, 2012 Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Ekonomisinin sağlam yapıya kavuşması ve uygun hukukî koşulların sağlanması ile beraber, hammadde ve enerji açısından zengin olan Türkmenistan’a pek çok yabancı yatırımcı ve sermaye akışı gerçekleşmiştir. Tekstil sektöründe Türk firmaları da önemli bir sermaye katılım payına sahiptirler. Bu katılımda Çalık Holding, Cotam, Engin Grup ve Norsel şirketleri öncü rol oynamıştır. Tekstil fabrikalarında üretilen ürünlerin kalite standardizasyonuna da büyük önem verilmekte olup, pek çok fabrikada kalite belgelendirme çalışmaları yapılmıştır. ISO 9001 ve 9002, ISO 14001, WRAP bunlardan bazılarıdır. Bu kalite ve standardizasyon çalışmaları sayesinde Ikea, Sears, Wal-Mart, Levi’s, Zara, Miss Erika, Foot Locker gibi uluslararası tekstil şirketleri Türkmen tekstilinin müşterisi hâline gelmiştir. Hâlen işleyen ve kurulmakta olan tekstil fabrikalarında

modern teknoloji esas alınmakta olup Rieter, Trutzschler, Schlafhorst, Marzoli, Juki gibi büyük şirketler ile çalışılmaktadır. Türkmenistan tekstil sanayisinin 2020 yılında 224 ton pamuk ipliği ve 305 milyon metrekare pamuklu kumaş üretme hedefi vardır. Bunun için yeni ve modern tekstil fabrikaları inşa edilmesi planlanmaktadır. Bu plan, 15.000 kişinin daha bu sektörde istihdam edilmesine olanak sağlayacağı gibi artacak olan ihracat rakamları da ekonomiye önemli kazançlar getirecektir.

Kaynak 1. Türkmenistanyn yyllyk statistiki neşiri. 2000-2007 - Aşgabat, 2007. 2. Türkmenistanyn yyllyk statistiki neşiri. 2012 - Aşgabat, 2012.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

GEÇIŞ YKDYSADYÝET ULGAMLARYNDA MEDENIÝETIŇ WE HOWANYŇ UMUMY HILE ÝETIRÝÄN TÄSIRI (Nebit senagaty pudagynyň mysalynda) Sedat Baýtak Halkara türkmen-türk uniwersitetiniň Senagat inženerligi bölüminiň müdiri Mazmuny Bu makala anketa geçirmegiň esasynda geçiş ykdysadyýet ulgamlarynda nebit önümçilik kärhanalarynda medeniýetiň we klimatyň umumy hiliň dolandyrylyşyna ýetirýän täsirini seljerýär. Barlag geçirmegiň suratlandyrmak arkaly seljerme görnüşinden ugur alyndy. Üç dürli welaýatda we ýurtda halkara nebit öndüriji kärhanalaryň altysynda zähmet çekýän, aglaba bölegi inžener bolan 139 adam barlaga gatnaşdy. Geçirilen anketa halkara standartlaryna gabat gelip, häzirki wagtda hem geçiş ykdysadyýet ulgamlarynda hereket edýär. Açylýan sözler: Umumy hiliň dolandyrylyşy, medeniýet we howa şertleri, nebit, geçiş ykdysadyýet ulgamlary. 1. Giriş Geçiş ykdysadyýet ulgamlary Sowet Sosialistik Respublikalar Soýuzyna (SSSR) degişli bolan ýurtlar, gündogar ýurtlary, Hytaý we käbir könelişen ykdysady ulgamlar 1991-nji ýyldan ozal başlan sowuk urşuň togtamagy bilen soýuzyň dargamagynyň yzysüre ulanylmaga başlandy. SSSR-iň dargamagy netijesinde, takmynan, 380 million ilaty bolan 25 ýurt erkin bazar ykdysadyýetine geçýär. Bu ýurtlaryň ykdysadyýeti erkin bazar ykdysadyýetine geçiş prosesinde bolany üçin, “geçiş ykdysadyýet ulgamlary” diýlip atlandyrylýar. Başgaça aýdylanda, geçiş ykdysadyýet ulgamlary birnäçe ýurduň syýasy gurluşynyň özgermegi bilen birlikde, ykdysady gurluşyň hem özgermegi ýa-da meýilnama esasly

ykdysadyýetden bazar ykdysadyýeti ulgamyna geçmek ugrundaky göreşidir. Hil faktory müşderi bilen baglylykda ýüze çykyp, yzygiderli gowulandyrmagy, şeýle hem topar bolup zähmet çekmek, şeýle zähmete ähli işgärleriň gatnaşmagy, gatnaşyjylaryň hem-de isleg we üpjünçilik taraplarynyň kanagatlandyrylmagy we hoşallygy, ulgam çemeleşmesi, statistiki prosese gözegçiligi öz içine alýan hiliň toparlary arkaly aňladylýan çemeleşmelerdir. Bu makala umumy hiliň dolandyrylyşyna täsir edýän medeniýet we klimat faktorlary hakyndadyr. Köplenç halatda umumy hiliň dolandyrylyşyna öz täsirini ýetirýän faktorlar bilen baglylykda alnyp barlan birentek işde 5 ýa-da 9 sany faktoryň üstünde durlup geçilen bolsa, mundan

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

tapawutlylykda bu makalada nebit önümçiliginde medeniýet we klimatyň ähmiýetine çemeleşilýär. Yzygiderli kämilleşýän we özgerýän daşky gurşawymyzda önümçilik kärhanalary tehnologiýanyň ösmegi bilen çekeleşikli bäsdeşlige gatnaşmasy bolýar. Tehnologiýanyň birsyhly könelişmegi önümçilik kärhanalarynyň ýüze çykýan ýagdaýlaryna görä öz gurluşyny we dolandyryş tärlerini täzelemegini hem-de täze şertlere uýgunlaşmagyny hökmanylaşdyrýar. Üstünlik gazanmagyň şerti diňe bir “Birkemsiz önüm öndürmek” bolman, eýsem munuň üçin bäsdeşligiň alnyp barylýan gurşawynda ýokary tehnologiýanyň gazananlaryndan peýdalanylmalydyr. 2. Umumy hiliň dolandyrylyşyna täsirini ýetirýän medeniýet we klimat faktorlarynyň ähmiýeti Medeniýet we klimat umumy hiliň dolandyrylyşynyň talabalaýyk bolmagy üçin iň möhüm faktor bolup çykyş edýär. Önümçilik kärhanalarynyň ýiti bäsdeşlik gurşawynda aýak üstünde durmagy üçin, hökmany suratda “umumy hiliň dolandyrylyşy” ideologiýasyna laýyk gelýän medeniýet we klimat faktorlary talabalaýyk üpjün edilmelidir. Zerur bolanda we laýyk wagtynda medeni özgertmelere uýgunlaşyp bilmeýän önümçilik kärhanalary öz maksatlaryna ýetmän bilmez. Önümçilik kärhanalary özüni bäsdeşlik üçin güýç we at-abraý gazanmak hem-de ony dowam etdirmek üçin “umumy hiliň dolandyrylyşy” ideologiýasyny amala aşyrmak üçin medeniýet we klimat faktoryny bilmelidir. Medeniýet we klimata dürlidürli düşündiriş berilýär. Geliň, şol kesgitlemeleriň käbirleriniň üstünde durup geçeliň. Loosemore, C. O’Reilly:

“Medeniýet we klimat bir önümçilik kärhanasynda zähmet çekýän adamlaryň özlerine degişli we özara hem-de kärleri bilen baglanyşykly ynamy we duýgularydyr”. Önümçilik kärhanalary dünýä derejesindäki aýratynlyklara eýe bolsalar-da, dürli jemgyýetlere we senagat gurluşlaryna degişli bolup, ýerli medeniýetlerden hiç hili ýagdaýda garaşsyz bolup bilmeýär. Ýurtlaryň we firmalaryň medeniýetleri, şeýlelikde, umumy hiliň dolandyrylyşyň ýerine ýetirilişi ösen ýurtlara we iri önümçilik kärhanalaryna öz täsirini ýetirýär. Bu nukdaýnazardan medeniýet faktorlary hem-de umumy hiliň dolandyrylyşynyň amala aşyrylyşy üns merkezinden düşürilmeli däldir. Umumy hiliň dolandyrylyşy Ýaponiýanyň medeni modeli diýilse, nädogry bolmasa gerek. Umumy hiliň dolandyrylyşy ilkinji gezek Ýaponiýada peýdalanylypdyr. Bu ýurduň öz medeniýetlerine baglydygy, firmalaryň öz raýatlaryny iş orunlary bilen kepillendirmek bilen bir hatarda, firmanyň baglydygy we ýokary üstünlik bilen iş amala aşyrýandygy, hatda birnäçe sagadyny ýurtlary üçin sarp edýändigi dünýä belli ýagdaýdyr. Hut şonuň üçin hem Ýaponiýa senagatda hemişe ilkinjileriň hatarynda çykyş etdi. Ösen Ýewropa ýurtlary üçin taýýarlanan modeliň beýleki ýurtlara, esasan hem, doly ösmedik ýurtlara laýyk gelmezliginiň sebäpleriniň biri hem sosial we ykdysady gurluşyň ýada medeni gymmatlyklaryň tapawutly bolmagy diýilse, nädogry bolmaz. Gündogaryň hem-de günbataryň dünýägaraýşy biri-biriniňkiden esli tapawutlanýar. Ýaponiýada pikirlenmeklik degişli bolmak bilen

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

berk baglanyşykly bolany üçin, laýyk gelmeklik milletiň medeniýetine mahsusdyr. Önümçilik kärhanalary hakyndaky medeniýetiň esasy obýektleri gymmatlyklar, normalar we çak etmekdir. Şol bir wagtyň özünde, önümçilik kärhanalary hakyndaky medeniýetiň käbir möhüm faktorlaryna bolsa dabaralar, ýygnanyşyklar, adatlar, hekaýalar, rowaýatlar, nyşanlar, dil hemde gahrymanlar degişlidir. Guramalaýyn klimat guramalaýyn medeniýet bilen ýakyn geçmişe çenli bilelikde göz öňünde tutulyp, biri-biri bilen çalşyrylyp ulanylýardy. Kahn we Katzyň pikiriçe, her bir gurama öz medeniýetini we klimatyny döredýär. Has giňden ýaýran kesgitlemä görä, ol islendik gurşawda hereketiň sylaglanýan, goldanýan we garaşylýan görnüşleri we hadysalar, ýerine ýetirmeler we proseduralar bilen baglanyşykly özleşdirmedir. Klimat iki sany aýratynlyga eýedir: a) Klimat sosial birligiň hilidir. b) Klimat bir ölçegli fenomen däl, emma klimatyň birden köp öwüşgini bardyr. Meteorologik klimat gyzgynlyk, sowuklyk, çyglylyk, ygallylyk we şuňa meňzeş faktorlar bilen düşündirilýän bolsa, guramalaýyn klimat bolsa öz gezeginde dostluk, eýe çykmak, goltgy bermek ýaly faktorlary bilen düşündirilýär. Bu ugurda guramalaýyn klimat önümçilik kärhanasynyň gurluşy bilen bagly kesgitlemeler bilen, esasan hem guramalaýyn medeniýet düşünjesi bilen çalşyrylýar. Guramalaýyn klimat sowatlylygy, dini hem-de sosial ýaşaýşyň ugruny öz içine alýan modeldir. Guramalaýyn klimat şol bir wagtda iş

gurşawy bilen baglanyşykly giň şahsy bahalandyrmalary hem öz içine alýan köptaraplaýyn gurluşdyr. 3. Barlagyň usulyýet tarapy Bu uly bolmadyk işde has giň hemde göwrümli taslamanyň bir bölegi bolan medeniýet we klimat hakynda gürrüň edilýär. Bu ugurda edilen işlerde şu we şuňa meňzeş işleriň ähmiýetine üns çekilýär. Şonuň üçin önümçilikdede, hyzmat ediş pudagynda-da umumy hiliň dolandyrylyşyna täsir edýän medeniýet we klimat faktorlary bu işiň derwaýyslygyny görkezýär. Umumy hiliň dolandyrylyşyna täsirini ýetirýän faktorlaryň hatarynda nebit önümçilik kärhanalarynyň özboluşly medeniýetiniň ýa-da klimatynyň bardygy ýa-da ýokdugy dogrusynda karar almagyň usullary, maksatlar, bäsdeşligiň artykmaçlyklary, guramalaýyn gurluş, adam resurslary, funksional strategiýalar we syýasatlar, tehnologiýa ulgamlary bu parametrleriň firmalarda medeniýetiň we klimatyň täsiriniň bardygy ýa-da ýokdugy bilen bagly işler edildi. Bu barlagyň esasy maksady geçiş ykdysadyýet ulgamlaryndaky nebit önümçilik kärhanalarynda umumy hiliň dolandyrylyşyna täsir edýän medeniýet we klimat faktorlaryny seljermekdir. Şu maksadyň çäginde hem işe giňişleýin çemeleşilip, goşmaça maksatlar hem bellenilýär. Barlagyň esasy maksady Azerbaýjan bilen Türkmenistan ýaly 1990-njy ýyllardan soň geçiş ykdysadyýet ulgamlaryna eýe bolan ýurtlaryň ykdysadyýetiniň özeni bolan nebit senagatyny, halkara kompaniýalaryň işgärlere edýän täsirini we umumy hiliň dolandyrylyşyna täsirini ýetirýän faktorlaryň ähmiýetini seljermekdir.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

3.1. Barlagyň çägi we oňa gatnaşan topar Barlag üç sany welaýatda, üç sany ýurtda ýerleşýän halkara nebit öndüriji kärhanalaryň altysynda zähmet çekýän 145 adamyň gatnaşmagynda geçirildi. Saýlanan topar bolsa şol nebit öndüriji kompaniýalarda işleýän hem-de soraglara takyk jogap beren 139 adamdan ybarat. 4. Maglumatlaryň jemlenmegi we seljerilmegi Barlag geçirilen wagty maglumat jemlemegiň anketa geçirmek usulyndan peýdalanyldy. Anketa türk dilinde taýýarlanyp, iňlis diline terjime edildi hem-de ýüzbe-ýüzbe gürrüňdeşlik geçirmek arkaly amala aşyryldy. Bu anketa ilki ussat mugallymlar, senagat işgärleri hem-de ýolbaşçylar tarapyndan gözden geçirilip, degişli üýtgeşmeler girizilenden soň, işgärlere berildi. Soňra bolsa seljermeleriň ählisi SPSS 16.0 programmasy arkaly barlanyldy. Seljermeler suratlandyrmak we deňeşdirmek arkaly amala aşyryldy. 4.1. Netijeler we garaýyşlar 4.1.1. Demografik netijeler Jyns aýratynlygy boýunça anketa gatnaşyjylaryň 92,1%-i erkek, 7,9%i bolsa zenan maşgala. Anketanyň netijesine laýyklykda, agyr şertler hem-de yzygiderli iş başynda bolmak ýaly meseleler sebäpli, nebit senagaty pudagynda işleýän erkekler zenan maşgalalara garanda agdyklyk edýär. Anketa gatnaşyjylaryň aglaba bölegini, ýagny 70,5%-ini 20-30 ýaşly işgärler düzýär. Munuň bilen baglylykda, olaryň galan böleginiň 22,3%-ini 31-40 ýaşlylar, 3,6%-ini 41-50 ýaşlylar, 1,4%-ini bolsa ýaşy 50 we ondan uly bolanlar düzýär. Gatnaşyjylaryň 2,2%-i bolsa öz ýaş toparlaryny bellemändir. Gatnaşyjylaryň käbirleri anketanyň meýletinlik şertinden peýdalanyp, bu soragy boş goýupdyr.

Şeýle ýagdaý jemi gatnaşygyň 2,2%ini düzýändigi üçin, işiň umumy bahalandyrmasyna onçakly täsir etmeýär. Bu işe gatnaşyjylaryň köp bölegi, ýagny 69,8%-i degişli bilim alan adamlardyr. Olaryň galan böleginiň 0,7%-i başlangyç mekdebi, 5,0%-i ýokary okuw mekdebini tamamlanlar, 23,0%-ini bolsa beýlekiler düzýär. Anketa gatnaşyjylaryň arasynda nebit inženerleri 13,7%, kän tamamlaýjylar 14,4%, kän gazyjylar 4,3%, hasabat ýöredijiler 3,6%, iş ýerinde işleýänler 1,4%, inženerler 2,9%, taslamany dolandyrmaga gatnaşýanlar 2,9%, gurluşyk inženeri bolup işleýänler 0,7%, hil barlaýjylar 0,7%, nebit agtaryjy inženerler 1,4%, üpjünçilik we satyn alyş bölüminde işleýänler 1,4%, maliýe bölüminde işleýänler 1,4%, söwdany ýokarlandyrmak boýunça işgärler 1,4%, saglyk we daşky gurşawy goramak bölüminde işleýänler 0,7%, adam resurslarynda işleýänler 0,7%, zyýanly maddalar bölüminde işleýänler 0,7%, geologiýa inženerleri 0,7%, basyşly nasos önümçiligini ýokarlandyrmak boýunça işgärler 0,7%, gümrük işlerinde zähmet çekýänler 11,5%, nebit çykarmak bölüminde işleýänler 28,8%, nebit zapasyny barlamak bölüminde işleýänler 2,2%, bazara ýerlemek bölüminde işleýänler 1,4%, anketanyň meýletinlik şertinden peýdalanyp gatnaşyjylaryň 2,2%-i bu soragy boş goýupdyr. 4.1.2. Medeniýetiň we klimatyň täsiri 1-nji tablisadaky maglumatlara laýyklykda, umumy hiliň dolandyrylyşyna täsir edýän faktorlaryň arasynda siziň pikiriňizçe firmaňyzyň ýa-da kärhanaňyzyň özboluşly medeniýeti ýa-da klimaty barmy? Eger bar bolsa, “kärhananyň medeniýetine täsir edýän faktorlar haýsylar” diýen

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

soraga berlen jogaplaryň göterim gatnaşygy we ýygylygy göz öňünde tutulanda, gatnaşyjylaryň nebit senagaty pudagyndaky önümçilik kärhanalarynda olara karar almagyň usullary,

maksatlar, bäsdeşligiň artykmaçlyklary, guramalaýyn gurluş, adam resurslary, funksional strategiýalar we syýasatlar, tehnologiýa ulgamlary degişlidir. 1-nji tablisa

Tehnologiýa ulgamlary

Maglumat ýetmezçiligi

Funksional strategiýalar we syýasatlar

Doly ylalaşýaryn

Adam resurslary

Ylalaşýaryn

Guramalaýyn gurluş

Saklanýaryn

Bäsdeşligiň artykmaçlyklary

Ylalaşmaýaryn

% ý % ý % ý % ý % ý % ý

Maksatlar

Düýbünden ylalaşmaýaryn

Karar almagyň usullary

Medeniýet we klimat

1 1 2 3 10 14 27 37 8 12 52 72

2 3 2 2 13 18 56 78 27 38 0 0

1 2 2 3 21 29 46 63 28 39 1 1

2 3 3 4 20 28 46 64 28 39 1 1

3 4 6 8 15 21 51 72 24 34 1 1

2 3 1 1 22 31 48 66 26 36 1 1

1 1 2 3 20 27 46 63 30 41 1 1

1-nji tablisa laýyklykda karar almagyň usullarynda medeniýet we klimatyň täsiri bahalandyrylanda, gatnaşyjylaryň 3%-i medeniýet we klimatyň täsiri ýok, 35%-i bolsa täsiri bar diýip hasaplaýar. Bu anketada saklananlaryň gatnaşyk ýagdaýy 10%dir. Anketadaky dogrulygyň gatnaşygy anketalardaky soraglar sebäpli ýüze çykýan näsazlyk zerarly 52%-e barabardyr. Maksatlarda medeniýet we klimatyň täsiri bahalandyrylanda, gatnaşyjylaryň 4%-i medeniýet we klimatyň täsiri bar, 83%-i bolsa täsiri

ýok diýip hasaplaýar. Bu anketada saklananlaryň gatnaşyk ýagdaýy 13%dir. Bäsdeşligiň artykmaçlyklarynda medeniýet we klimatyň täsiri bahalandyrylanda, gatnaşyjylaryň 4%-i medeniýet we klimatyň täsiri ýok, 74%-i bolsa täsiri bar diýip hasaplaýar. Bu anketada saklananlaryň gatnaşyk ýagdaýy 21%-dir. Guramalaýyn gurluşda medeniýet we klimatyň täsiri bahalandyrylanda, gatnaşyjylaryň 5%-i medeniýet we klimatyň täsiri ýok, 74%-i bolsa täsiri bar diýip hasaplaýar.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Bu anketada saklananlaryň gatnaşyk ýagdaýy 20%-dir. Adam resurslarynda medeniýet we klimatyň täsiri bahalandyrylanda, gatnaşyjylaryň 9%-i medeniýet we klimatyň täsiri ýok, 75%-i bolsa täsiriniň bar diýip hasaplaýar. Bu anketada saklananlaryň gatnaşyk ýagdaýy 15%-dir. Funksional strategiýalar we syýasatlarda medeniýet we klimatyň täsiri bahalandyrylanda, gatnaşyjylaryň 3%-i medeniýet we klimatyň täsiri ýok, 74%-i bolsa täsiri bar diýip hasaplaýar. Bu anketada saklananlaryň gatnaşyk ýagdaýy 22%-dir. Tehnologiýa ulgamlarynda medeniýet we klimatyň täsiri bahalandyrylanda, gatnaşyjylaryň 3%-i medeniýet we klimatyň täsiri ýok, 76%-i bolsa täsiri bar diýip hasaplaýar. Bu anketada saklananlaryň gatnaşyk ýagdaýy 20%-dir. 4.2. Çekişme we netije Makalanyň çäginde geçirilen barlagyň esasy maksady geçiş ykdysadyýet ulgamlaryndaky senagat önümçilik kärhanalarynda umumy hiliň dolandyrylyşynyň täsirini seljermekden ybaratdyr. Bu maksadyň çäginde 3 sany ýurtda, 3 sany welaýatda ýerleşýän halkara nebit öndüriji kärhanalaryň altysynda zähmet çekýänleriň gatnaşmagynda işiň çägi kesgitlenildi. Barlaga gatnaşyjy topar bolsa şol nebit öndüriji kärhanalarynda zähmet çekip, soraglara takyk jogap beren 139 adamdan düzüldi. Bu barlagyň çäginde gatnaşyjylardan demografik maglumatlar alnyp, maglumatlar şolara laýyklykda seljerildi. Umumy hil derejesine täsir edýän medeniýet we klimat faktorlary bilen baglylykda geçirilen seljermeler esasynda alnan netijelere laýyklykda anketa deň derejede zähmet çekýän adamlaryň ählisine berlen hem bolsa,

olar jyns aýratynlygy boýunça bölünende gatnaşyjylaryň 92,1%-ini erkek, galan 7,9%-ini zenan maşgalalaryň düzýändigi ýüze çykaryldy. Bu netijä laýyklykda, senagat pudaklarynda işleýän erkek adamlaryň zenan maşgalalara garanda agdyklyk edýändigi anyklandy. Munuň düýp sebäbi bolsa nebit senagaty pudagynyň agyr şertlerde we yzygiderli iş başynda amala aşyrylmagydyr. Gatnaşyjylar ýaş aýratynlyklary boýunça toparlara bölünende, olaryň aglaba bölegini, ýagny 70,5%-ini 2030 ýaşlylar, 22,3%-ini 31-40 ýaşlylar, 3,6%-ini 41-50 ýaşlylar, 1,4%-ini bolsa ýaşy 50 we ondan uly bolanlar düzýär. Gatnaşyjylaryň arasynda ýaşlaryň agdyklyk etmeginiň sebäbi ýokarda bellenip geçilen agyr şertlerde zähmet çekmek ýaly meseleler bolsa gerek. Barlaga gatnaşyjylaryň bilim derejeleri göz öňünde tutulanda, gatnaşyjylaryň aglaba bölegini, ýagny 69,8%-ini ýokary bilimli işgärler, 0,7%ini başlangyç mekdebi tamamlan işgärler, 5,0%-ini has ýokary bilimli işgärler, galan 23,0%-ini bolsa beýlekiler düzýär. Senagat pudagyna degişli iş bolandygy sebäpli, gatnaşyjylaryň aglaba böleginde inženerlik hünäri boýunça berlen diplom bar. Ankata gatnaşyjylar işleýän ýerleri boýunça, takmynan, 24 ugurda zähmet çekýärler. Işgärler administratiw derejeleri boýunça seljerilende, olaryň ýarysyna golaýynyň, ýagny 43,9%-iniň adaty inžener derejesindedigi, 5,0%-iniň orta derejeli ýolbaşçylardygy, 0,7%iniň ýokary derejeli ýolbaşçylardygy, 26,6%-iniň bilermendigi (başlykdygy), 1,4%-iniň şertnama boýunça işleýän adamlardygy we 20,1%-iniň bolsa beýlekilerdigi ýüze çykaryldy. Bu barlagda hem esasy maksat işgärleriň

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

bu derejedäki işgärleri öz içine alýan topar esasynda alnan netijeler işiň adaty saýlanan topar bilen amala aşyrylandygyny görkezýär. Barlaga gatnaşyjylaryň gatnaşyk ýaşy seljerilende, umuman, işgärleriň bu pudakda uzak wagtlap saklanmaýandygy ýüze çykaryldy, ýagny gatnaşyjylaryň 19,4%-i 1 ýyla çenli, 12,9%-i 1 ýyl, 36,7%-i 2-4 ýyl, 11,5%-i 5-10 ýyl, 10,1%-i 10 ýyl we 10 ýyldan köp möhlet bilen, 3,6%-i bolsa şertnama boýunça işlemegiň tarapdary. Galyberse-de, bu netije işgärleriň ýaş aýratynlyklary dogrusynda alnan netijeler bilen hem gabat gelýär.

Edebiýat 1. Akat İlter, Budalı Gönül, Budalı Gülay. “İşletme Yönetimi” Beta Yayınları Syf:325 Beta Yayinlari İstanbul,1994. 2. Can Halil. “Organizasyon Ve Yönetim”, Siyasal kitabevi, Ankara 1997 3. Çetin Canan. Besin Akın, Vedat Erol. Toplam kalite yönetimi ve Kalite Güvence Sistemi (ISO 9000-2000 Revizyonu) İlke*Süreç* Uygulama 2. Baskı subat 2001 İstanbul Beta yay. 4. Efil İsmail. Toplam Kalite Yönetimi Alfa Aktüel 6.baskı Bursa 2006. 5. Fay Doris. v.d. “Proaktive Climate in A Post Reorganization Setting: When Staff Compensate Managers Weakness, European Journal Of Work and Organizational Psychology 13(2)”. 6. Gümüşsuyu Çağdaş. “Toplam Kalite Yönetimi Ve Orta Ölçekli Bir Sanayi İşletmesinde Uygulanması” Hacettepe

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara,1996 (Yükesek Lisans Tezi). 7. Hoftstede G. “An American in paris: The Influence Of Nationality On Organization Theories” Organization Stadies 17(3) 1996. 8. İnce Cemal. “Toplam Kalite Yönetiminin İşgören Tatminine Etkileri Üzerine Nevsehir Yöresindeki otel işletmelerinde Bir Araştırma” Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007 (Doktora Tezi). 9. Işık Abdurrahman. “Serbest Piyasaya Geçiş Ekonomilerinde Gerçekleştirilen Reform Hareketi Ve Türkmenistan Örneği”, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı, 2006, (Doktora Tezi). 10. Kaya Esma Ülkü. Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Meslek Yüksek Okulu “İş,Güç” Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi Cilt:11 Sayı:1 , Ocak 2009. 11. Şavran Gönç Temmuz. “Türkiye’deki Toplam Kalite Yönetimi Uygulamalarının Endüstriyel Kuruluşlarda Çalışanlar Üzerine Etkileri: Eskişehir’de Sosyolojik Bir İnceleme”. 2005. (Yüksek lisans tezi). 12. Şimşek Muhittin. Toplam Kalite Yönetimi, Alfa yayınları, İstanbul, 2007. 13. Şimşek Muhittin. Toplam Kalite Yönetimi, Alfa yayınları, İstanbul 2001. 14. Terzibaş A. “Örgüt kültürünün Toplam Kalite Yönetimine Etkisi”. Bolu, 2006. 15. Van Oudenhoven, Jan Pieter (2001), Do Organizations, Reflect National Cultures?A 10-Nation Study, International Journal of Interculturel Relations 25, ss. 89-107.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

THE EFFECT OF CULTURE AND CLIMATE ON THE TOTAL QUALITY MANAGEMENT IN THE TRANSITIONAL ECONOMY, IN THE MODEL OF PETROL INDUSTRY Sedat Baytak International Turkmen-Turkish University, Head of the Industrial Engineering Department Abstract The purpose of this article is to analyze the effects of culture and climate on the total quality in the oil-field. Rooting from the related literature, the study has investigated the effects of culture and work climate on the quality in the petrol industries. In order to achieve the purpose, the survey was conducted. Descriptive model has been applied as the survey model. 139 participants, most of whom were engineers, working in three different regions and countries, six international oil and gas companies were interviewed. It was discovered that there is a strong effect of culture and work climate on total quality management. Key words: Total quality management (TQM), Culture and Climate, Petrol, Transitional economics. Introduction Just as the Cold War ended in the republics of the Soviet Union, China and some other countries with the old models of economics started to apply the transitional economics in their countries. As a result of the USSR`s breakup, 25 countries with the population of about 380 million opted for the free market economics in the transitional period. Since the economics in these countries have been transforming into free market economics, it is called transitional economics. In other words it can be said that with the change of their political structure, the economic structure is changing or their effort to move on to

free market economics from the nonmarket economy. Customer targeted improvement of quality, group cooperation, active participation, collaboration of all participants, contentment of suppliers and consumers, approach model, statistical duration control are some of the definitions given by quality groups. In this article two of the factors were reviewed which effect the total quality. They are culture and climate. In general 5 to 9 factors which effect the total quality management have been studied. Due to the developments in the management technologies in the rapidly developing and changing world, enterprises face a fierce competition. So

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

they need to reconsider their management structure and style according to every new condition in order to adapt to them. It must be realised that success can’t be achieved only through "Faultless product", "Zero malfunction", "Perfect product", but we need to apply the latest technologies to survive in the competitive environment. The role of culture and climate which effect total quality management Culture and climate are two of the most important factors for the total quality management to achieve their purpose. The enterprises can survive in the competitive environment only by obtaining culture and environment corresponding to the ``Total quality management`` conception. And the ones who can’t follow the cultural changes incline to failure in this fierce competition. The enterprises need to know culture and climate around in order to improve its competitiveness and popularity. In this way the management can implement Total Quality Management conception. Culture and climate have been defined in various ways. The following statements are some of them. Loose more, the belief and system of values of the people working in the same enterprise in respect to each other and their occupation. Although enterprises have universal characteristics, they belong to diverse societies and different industrial structures and dependent on local cultures to some extent. Developed countries and big enterprises are affected by the culture of the countries and companies and consequently they are effected by the

implementation of the total quality management. When considering it in this respect, the TQM implementation of the cultural elements have to be taken into account. TQM was first implemented in Japan and it can be said that TQM is the cultural model of Japan. It is a well known fact that Japanese aren’t only faithful to their roots and culture, but they also work overtime for their state and the companies provide their fellow citizens employment guarantee vice versa. They are also attached to their companies and do a good job. Thanks to it, Japan has always had one of leading positions in its industrial period. One of the reasons why the model developed for developed European countries can not be implemented in other countries especially in developing countries is that social and economic structure or cultural value systems differ from the European social and economic structure. Eastern and Western mentality differs from one another to a great degree. In Japan thinking depends on affiliation. Therefore, confirmity is characteristics of their traditional culture. The fundamentals of the management culture are social values, norms and hypothesis. At the same time some ceromonies, customs, tales and myths are considered to be important in the management culture. Organisation climate and guild culture were studied as a whole or they were used instead of one another. Kahn and Katz: "Every guild develops its own culture and climate". The common definition perception of approved,

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

and expected behaviour,events and procedures. The climate has two features: a) Climate is the quality of a social unit b) Climate is not a phenomenon with the only one dimension. When we mean meterological climate, it expresesses the idea of hot and cold, humidity, rain, etc. But the expression "the organisation climate" means friendship, fellowship, supporting and protection. We often come across the terms guild climate and especially organisation culture. Organisaton culture is a model which comprises knowledge, religion and social life-style. Culture forms the structure of the enterprise and comprises the guild structure. Methodology In this survey, culture and climate which are the parts of a bigger project were studied. First of all we reviewed the surveys in this field and the surveys done in the fields alike. In this respect either in manufacturing or service sector, culture and climate which effectthe total quality management make this research important. As factors effecting TQM in oil-fields, we studied if oil companies have a specific firm culture or climate; decision making methods, goals, competitiveness, organisation struture, human resources, functioning strategy and policy, information system and if these parameters have effect on the companies′ culture and climate. The goal of this research is to find out culture and climate effecting TQM in the oil-fields in transitional economies. In this respect details and some sub-goals were made. The first goal of the research

is to find out the importance given to the factors which effect the oil industry in Azerbeyjan and Turkmenistan since 1990s and the influence of international companies on their employees, the role of TQM. In this research 145 participants were involved working in three diverse regions, three countries, six international oil companies. And 139 employees were involved in the research sample who were available and gave real responses. Collecting data and analysis As a research tool questionnaires were used. They were prepared in Turkish and then translated into English and were applied in interview method. After the questionnaires had been scrutinized by the expert teaching stuff, specialists working in the industry and executives, it was revised and applied on the employees for pilot study. Later all the data obtained was analyzed on SPSS 16.0. The analyses were done in descriptive and comparative ways. Findings and evaluation Demographic Findings As part of the study, participants’ demographics were collected. According to the findings, 92,1% of the participants was male and 7.9% was female. As a result it can be concluded that because of difficult working conditions in the oil industry and having to work in the field for a long time this work is preferred mostly by men. 70.5% of the participants were between 20 and 30 representing young generation. 22.3% of the participants were between 31 and 40, 3.6% were between 41 and 50 and 1.4% were 50 and above.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Since the survey was on willingness 2.2% of the participants preferred not to indicate their ages. Since the participation in the poll was based on volunteering, 2.2% of the participants preferred not to indicate their ages. The most of the participants, 69.8% were university graduates, 0.7% secondary school graduates and 5.0% had postgraduate degrees and 23.0% were the rest. 13.7% of the participants were oil engineers, 14.4% were involved in oil well mining, 4.3% were involved in pipe laying, 3.6% in logistics, 1.4% were field workers, 2.9% were engineers, 2.9% worked in project administration department, 0.7% worked as construction engineers, 0.7% were in charge of the quality control, 1.4% were mining engineers, 1.4% worked in marketing department, 1.4% were from finance department, 1.4% worked in the trade improvement, 0.7% were from the health and ecology department, 0.7% human resources department, 0.7% worked in the toxic substances department, 0.7% were geological engineers, 0.7% worked in the high-pressure turbine pumping, 11.5% worked in the customs department, 28.8% worked in oil production, 2.2% worked in the oil reservoir control department, 1.4% worked in the marketing department, and 2.2% did not indicate their occupations. The Effect of Culture and Climate According to the first graphic, the participants were asked if their firms or enterprises had an organisation culture or climate effecting TQM. If they have, which of the factors are more effective. Taking into consideration the percentage

ratios and frequencies of the answers, it can be said that decision making methods, goals competitiveness, organisation structure, human resources, functional strategy, policy and information systems are effected in the enterprises engaged in the oil industry According to the table above it was confirmed that culture and climate have effect on decision making by 35%, wasn’t confirmed by 3% and no idea came from 10%. Because of the faults in the questionnaire, Objectivity was 52%. According to the table above, 35% of the participants said that culture and climate did not have any effect on decision making and 3% said that it had influence on decision making. 10% said that they did not have any idea about it. The average objectivity was realized 52% because of themistakes in the questionnaire. It was confirmed that culture and climate have effect on setting goals by 4%, wasn’t confirmed by 83%, no answer came from 13% of the participants. 4% of the participants said that culture and climate did not have effect on setting the goal. 83% said that they had effect. 13% did not answer the question. As for competitiveness it was confirmed by 4%, wasn’t confirmed by 74% and no answer came from 21% of the participants. As for the competitiveness, 4% said that climate and culture did not have effect, and 74% said that they did. 21% left the question unanswered. For organisation structure, it was confirmed by 74%, wasn’t confirmed by 5% and question was left unanswered by 5%.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

No answer

Information strategy

Fully agree

Functional strategy and policy

Agree

Human resourcs

Noidea

Organisation structure

Disagree

Competitiveness

Fully agree

Goals

Decision making metnmethods

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

f % f

37 8 12

78 27 38

63 28 39

64 28 39

72 24 34

66 26 36

63 30 41

5% ofthe participants said culture and climate had no effect on organisation structure. 74% said they had effect on organisation structure. 20% left unanswered. For human resources, it was confirmed by 75%, wasn’t confirmed by 5%, and the question was left unanswered by 20%. 9% said that culture and climate did not have any effect on human resources and 75% said that they did. 15% did not have any idea about it. For functional strategy and policy, it was agreed that culture and climate have effect on it, wasn’t agreed by 3% and the question wasn’t answered by 22%. 3% said that culture and climate did not have influence on functional strategy

and policy. 74% did not agree with them. 22% of the participants left the question unanswered. It was agreed that culture and climate have effect on information system by 76% of the participants and wasn’t agreed by 3%. It was left unanswered by 20%. 76% thought that culture and climate had effect on the information system, 3% thought that they didn’t and 20% did not say their opinion on it. Discussion and conclusion The main goal of this article was to find out the effect of TQM in industrial enterprises in transitional economies. In this respect employees from 3 diverse region, 3 countries and 6 different international companies were selected to

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

create a reseach period. Easy approach of sampling (kolay örnekleme yöntemi) was used and 139 employees were interviewed. In this research the demographic information about the participants was obtained and the results of the research were analyzed taking into consideration the information. However it was tried to be objective and interview men and women equally, by analysing we found out that 92.2% of the participants were men, 7.9% were women. By this finding it can be inferred that in industrial areas such as oil-field, the majority of the employees are men. The fundamental reason for this is the difficult working conditions such as having to work in the open fieldlike deserts for a long time. When the ages of the participants were studied, it was found out that 70.5% are between 20 and 30 representing the young generation. 22.3% were between 31 and 40, 3.1% were between 41 and 50, 1.4% were 50 and above. The reason why most of employees are young people is as discussed before working in difficult conditions. When the education levels of the participants were studied, it was found out that majority 69.8% were university graduates, 0.7% were school graduates and 5.0% had the post graduate degrees, 23% had some other education levels. Since this research was done in industrial field most of the participants were engineers. And the the participants were from 24 different departments. When the ranks of the employee were studied, it was found out that 43% were middle engineers, 5% were middle rank managers, 0.7% were high rank managers, 2.6% were specialists

and 20.1% were the rest. 1.4% were workers working with contract. When the participants were analyzed according to how long they worked for their company, the following results were gained. On average they hadn`t been working for a long time. 19.4% had been working for less than a year, 12.9% had been workig for a year, 36,7% had been working for 2 to 4 years, 11.5% had been working for 5 to 10 years, 10.1% had been working for 10 years and more and 3.6% preferred to have a job contract. This result also confirms the information concerning the age of the participants.

References 1. Akat İlter, Budalı, Gönül Budalı, Gülay. “İşletme Yönetimi” Beta Yayınları Syf: 325 Beta Yayinlari İstanbul, 1994. 2. Can Halil. “Organizasyon Ve Yönetim”, Siyasal kitabevi, Ankara, 1997. 3. Çetin Canan, Besin Akın, Vedat Erol. Toplam kalite yönetimi ve Kalite Güvence Sistemi (ISO 9000-2000 Revizyonu) İlke*Süreç* Uygulama 2.Baskı subat 2001 İstanbul Beta yay. 4. Efil İsmail. Toplam Kalite Yönetimi Alfa Aktüel 6.baskı Bursa 2006. 5. Fay Doris. v.d. Proaktive Climate in A Post Reorganization Setting: When Staff Compensate Managers Weakness, European Journal Of Work and Organizational Psychology 13(2). 6. Gümüşsuyu, Çağdaş. “Toplam Kalite Yönetimi Ve Orta Ölçekli Bir Sanayi İşletmesinde Uygulanması” Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1996 (Yükesek Lisans Tezi).

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

7. Hoftstede G. “An American in paris: The Influence Of Nationality On Organization Theories” Organization Stadies 17(3) 1996. 8. İnce Cemal. “Toplam Kalite Yönetiminin İşgören Tatminine Etkileri Üzerine Nevsehir Yöresindeki otel işletmelerinde Bir Araştırma” Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007 (Doktora Tezi). 9. Işık Abdurrahman. “Serbest Piyasaya Geçiş Ekonomilerinde Gerçekleştirilen Reform Hareketi Ve Türkmenistan Örneği”, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı, 2006, (Doktora Tezi). 10. Kaya Esma Ülkü. Fırat Üniversitesi,Sosyal Bilimler Meslek Yüksek Okulu “İş,Güç” Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi Cilt:11 Sayı:1, Ocak 2009.

11. Şavran Gönç, Temmuz. “Türkiye’deki Toplam Kalite Yönetimi Uygulamalarının Endüstriyel Kuruluşlarda Çalışanlar Üzerine Etkileri:Eskişehir’de Sosyolojik Bir İnceleme”. 2005. (Yüksek lisans tezi). 12. Şimşe Muhittin. Toplam Kalite Yönetimi, Alfa yayınları, İstanbul 2007. 13. Şimşe Muhittin. Toplam Kalite Yönetimi, Alfa yayınları, İstanbul, 2001. 14. Terzibaş A. “Örgüt kültürünün Toplam Kalite Yönetimine Etkisi”. Bolu, 2006. 15. Van Oudenhoven, Jan Pieter (2001), Do Organizations, Reflect National Cultures? A 10-Nation Study, International Journal of Interculturel Relations 25, ss. 89-107.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

GEÇİŞ EKONOMİLERİNDE PETROL SANAYİ ÖRNEĞİNDE KÜLTÜR VE İKLİMİN TOPLAM KALİTEYE ETKİSİ Sedat Baytak Uluslararası Türkmen-Türk Üniversitesi, Endüstri mühendisliği bölüm başkanı Özet Bu makalede geçiş ekonomilerinde kültür ve iklimin, petrol işletmelerindeki toplam kalite yönetimi üzerindeki etkisi anket yöntemi kullanılarak incelenmiştir. Araştırma modeli olarak betimsel analiz modeli uygulanmıştır. Üç farklı bölgede ve ülkede, altı uluslararası petrol şirketinde çalışan, çoğunluğunu petrol mühendislerinin oluşturduğu 139 kişi üzerindeki bu araştırma, dört farklı kategoride değerlendirilen geçiş ekonomilerinde anketler yapılarak uygulanmıştır. Anahtar kelimeler: Toplam Kalite Yönetimi, Kültür ve İklim, Petrol, Geçiş Ekonomileri. 1. Giriş Geçiş ekonomileri, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) ülkeleri, Doğu bloku ülkeleri, Çin ve bazı eski planlı ekonomilerin 1991 öncesinde başlayan soğuk savaşın sona ermesiyle birliğin dağılmasından hemen sonra kullanılmaya başlanmıştır. SSCB’nin dağılmasıyla birlikte, yaklaşık 380 milyon nüfusa sahip 25 ülke serbest piyasa ekonomisine geçiş noktasında tercihte bulunmuştur. Bu ülkelerin ekonomileri serbest piyasa ekonomisine dönüşümü devam ettiği için geçiş ekonomileri olarak adlandırılmaktadırlar. Başka bir ifadeyle geçiş ekonomileri birçok ülkenin siyasî düzeninin değişmesi ile birlikte ekonomik düzeninin de değişmesi veya planlı ekonomiden piyasa ekonomisi sistemine geçmeye yönelik çabalarıdır.

Kalite; müşteri odaklı başlayan süreçle sürekli iyileştirmeyi, grup çalışması, tüm çalışanların katılımı, katılımcıların ve arz-talep eden tarafların doyumu, memnuniyeti, sistem yaklaşımı, istatistiksel süreç kontrolünü kapsayan kalitenin grupları tarafından ifade edilen yaklaşımlardır. Bu makalede toplam kaliteyi etkileyen faktörlerden kültür ve iklim göz önüne alınmıştır. Genel olarak toplam kalite yönetimini (TKY) etkileyen faktör olarak birçok çalışmada 5 veya 9 faktör üzerinde durulmuştur. Bu çalışmada ise diğerlerinden farklı olarak petrol işletmelerinde kültür ve iklimin önemi incelenmiştir. Sürekli gelişen ve değişim içinde olan çevremizde, işletmeler teknolojideki hızlı gelişmeler nedeniyle kendilerini büyük bir rekabetin içerisinde bulmuşlardır.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Teknolojilerin hızlı bir şekilde eskidiği dünyamızda işletmelerin, oluşan her yeni duruma göre yapılarını ve yönetim tarzlarını yeniden yapılandırmaları ve yeni şartlara uyum sağlamaları gerekmektedir. Başarı sadece “Kusursuz Ürün”, “Sıfır Hata”, “Mükemmel Ürün ”de aranmamalı, aynı zamanda rekabetçi bir ortamda var olabilmek için bir şartı da yüksek teknolojiyi yakalamada aranmalıdır. 2. Toplam Kalite Yönetimini Etkileyen Faktörlerden Kültür ve İklimin Önemi Kültür ve iklim toplam kalite yönetiminin amacına ulaşması adına en önemli faktörlerden biridir. İşletmelerin yoğun rekabet ortamında var olabilmesi kuşkusuz “toplam kalite yönetimi” felsefesine uygun kültür ve iklime sahip olmalarıyla mümkündür. Gerekli ve tam zamanında kültürel değişime ayak uyduramayan işletmeler hayal kırıklığına uğrayabilirler. İşletmelerin rekabet gücünü ve popülaritesini artırmada kullanılacak TKY felsefesini uygulayabilmek için öncelikle kültür ve iklimi tanımak gerekir. Kültür ve iklimi değişik şekillerde tanımlayanlar olmuştur. Meselâ kültür ve iklime "Loosemore, C.O’Reilly: Bir işletmede çalışanların sahip oldukları ve birbirleriyle, meslekleriyle ilgili inanç ve değerler" demişlerdir. İşletmeler evrensel karakterlere sahiplerse de, farklı toplumlara ve farklı sanayi yapılarına aittirler ve yerel kültürlerden bağımsız değildirler. Gelişmiş ülkeler ve büyük İşletmeler, ülkelerin ve firmaların kültürlerinden dolayısıyla da TKY uygulamalarından etkilenmektedirler. Bu çerçeve de nazara alındığında kültür öğelerinin

TKY uygulamalarında dikkate alınması gerekmektedir. TKY’nin Japonya’nın bir kültürel modeli olduğu söylenebilir. TKY ilk olarak da Japonya’da uygulanmıştır. Bu ülkenin kendi kültürlerine bağlı olması, firmaların kendi vatandaşına iş garantisi vermesiyle beraber, firma bağlılığı ve yüksek performansla işleri yürütmeleri ve hatta birkaç saatini devletleri için çalıştığı dünyaca malumdur. Bu sayededir ki Japonya, endüstri tarihinde her zaman ön saflardaki yerini korumuştur. Gelişmiş Avrupa ülkeleri için geliştirilen bir modelin diğer ülkelere, özellikle az gelişmiş ülkelere uymamasının sebeplerinden biri de toplumsal ve ekonomik yapının ya da kültürel değerlerin farklılık göstermesidir. Doğu ve Batı’nın bakış tarzları birbirinden önemli derecede farklıdır. Japonya’da düşünme dâhil olmaya dayanır ve dolayısıyla uyum da ulusal kültüre özgüdür. İşletme kültürünün temel nesneleri, değerler, normlar ve varsayımlardır. Aynı zamanda işletme kültürünün hatırı sayılır bazı unsurları; da seremoniler, törenler, âdetler, hikâyeler, mitler, semboller, dil ve kahramanlar olduğu söylenebilir. Örgüt iklimi, örgüt kültürüyle yakın tarihe kadar birlikte ele alınmıştır ya da birbirinin yerine kullanılmıştır. Kahn ve Katz “Her örgüt kültürünü ve iklimini kendisi geliştirir” derler. Yaygın olan tanım ise bir çevrede ödüllendirilen, desteklenilen ve beklenilen davranış türleri ve olaylar, uygulamalar ve prosedürlerle ilgili algılar şeklindedir. İklimin iki özelliği vardır: a) İklim sosyal birimin kalitesidir. b) İklim tek boyutlu bir fenomen değildir. Ama iklimin çok fazla görünümü vardır.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Nasıl ki meteorolojik iklim; sıcaklık, soğukluk, nem, yağışlı olma vb. değişkenleri ifade ediyorsa örgüt iklimi de; arkadaşlık, dostluk, sahip çıkma, destek olma gibi değişkenleri ifade etmektedir. Literatürde örgüt iklimi, işletme yapısıyla ilgili tanımlarla ve özellikle örgüt kültürü kavramıyla sık sık karıştırılmaktadır. Örgüt kültürü; bilgi, din, sosyal hayat tarzı içeren bir modeldir. Kültür, işletmenin yapısını şekillendirir ve örgüt yapısını içerir. Örgüt iklimi aynı zamanda iş çevresiyle ilgili geniş bireysel değerlemeleri içeren çok kapsamlı bir yapılandırmadır. 3. Araştırmanın Metodolojisi Bu çalışma daha geniş ve kapsamlı bir projenin bir parçası olan kültür ve iklimi ele almaktadır. Bu alanda yapılan çalışmalar, önce bu ve benzeri çalışmaların önemi üzerinde durmaktadırlar. Bu çerçevede ister üretim ister hizmet sektöründe olsun TKY’yi etkileyen kültür ve iklim bu çalışmayı önemli kılmaktadır. Petrol işletmelerinin TKY’yi etkileyen faktörler olarak kendine has bir şirket kültürü veya ikliminin olup olmadığı hususunda; karar yöntemleri, hedefler, rekabet üstünlükleri, organizasyon yapısı, insan kaynakları, fonksiyonel strateji ve politikalar, bilişim sistemleri gibi parametrelerle ilgili firmalarda çalışmalar yapılmıştır. Bu araştırmanın temel amacı geçiş ekonomilerindeki petrol işletmelerinde TKY’yi etkileyen faktörlerden kültür ve iklimin etkisinin araştırılmasıdır. Bu amaç kapsamında çalışma detaylandırılmış ve alt amaçlar oluşturulmuştur. Araştırmanın öncelikli amacı; 1990’lı yıllardan sonra Azerbaycan ve Türkmenistan gibi geçiş ekonomisine sahip iki ülkenin

ekonomisinin kalbi olan petrol sanayisi, uluslararası şirketlerin çalışanlar üzerindeki etkisi ve TKY’yi etkileyen faktörlere ne kadar önem verildiği hususunun ortaya konulmasıdır. 3.1. Evren ve Örneklem Araştırmanın evrenini üç farklı bölgede, üç farklı ülkede, uluslararası faaliyette bulunan altı petrol şirketinin 145 iş göreni oluşturmaktadır. Araştırmanın örneklemini ise, örnekleme yöntemiyle bu petrol şirketlerinde ulaşılabilen ve geçerli cevap veren 139 iş gören oluşturmaktadır. 4. Veri Toplanması ve Analizi Araştırmada veri toplama aracı olarak anket yöntemi kullanılmıştır. Anket Türkçe hazırlanıp İngilizceye tercüme edilmiş ve yüz yüze görüşme yöntemiyle uygulanmıştır. Anket; alanında uzman öğretim elemanları, sanayi çalışanları ve yöneticiler tarafından incelendikten sonra revize edilmiş ve daha sonra pilot uygulama için çalışanlara uygulanmıştır. Daha sonra tüm analizler SPSS 16.0’da analiz edildi. Analizler betimsel (descriptive) ve karşılaştırmalı (comparative) olarak yapıldı. 4.1. Bulgular ve yorum 4.1.1. Demografik sonuçlar Ankete cevap veren katılımcıların % 92.1’inin erkek ve % 7.9’unun bayan olduğu görülmektedir. Bu anket neticesinde anlaşılıyor ki, petrol sanayiinin ağır şartlarının olması ve sürekli, sahada çalışmaları ankete katılmada erkeklerin tercih sebebi olmuştur. Ankete cevap veren katılımcıların çoğunluğunu( % 70.5) 20 ila 30 yaş arası genç kuşak teşkil etmektedir. Orta yaş grubu(31-40) % 22.3, 41-50 yaş grubu % 3.6, 50 ve üstü yaş grubu ise % 1.4’tür. Katılımcıların % 2.2’si

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

ise yaş gruplarını belirtmemeyi tercih etmişlerdir. Anketlerin cevaplanması gönüllülük esasına dayandığı için bazı katılımcıların hangi yaş grubunda oldukları sorusunu boş bıraktıkları gözlemlenmiştir. Yalnız bu oran % 2.2, seviyesinde olup çalışmanın tasarımını etkileyecek seviyede değildir. Bu çalışmaya katılanların büyük çoğunluğu (% 69.8) lisans mezunu çalışanlardır. % 0.7’si ilkokul, % 5’i yüksek lisans ve % 23’ü vd. olduğu anlaşılmıştır. Ankete cevap veren katılımcıların görev dağılımları şöyledir: Petrol mühendisi % 13.7, kuyu tamamlama % 14.4, sondaj % 4.3, log alma %3.6, sahada çalışan %1.4, mühendis %2.9, proje yönetiminde çalışanlar %2.9, inşaat mühendisi olarak çalışanlar %0.7, kalite kontrolde çalışanlar % 0.7, petrol arama çalışması yapan mühendisler % 1.4, tedarik ve satın alma bölümünde çalışanlar % 1.4, finans bölümünde çalışanlar % 1.4, ticaret kalkınma planında çalışanlar % 1.4, sağlık ve çevre koruma bölümünde çalışanlar % 0.7, insan kaynaklarında çalışanlar % 0.7,

zehirli maddeler bölümünde çalışanlar % 0.7, jeoloji mühendisi % 0.7, basınçlı pompa üretimi artırmada çalışanlar % 0.7, gümrük işlerinde çalışanlar % 11.5, petrol çıkarma bölümünde çalışanlar % 28.8, petrol rezervuar kontrol bölümünde çalışanlar % 2.2, pazarlama bölümünde çalışanlar % 1.4. Anketlerdeki katılımlar gönüllülük esasına dayandığı için katılımcıların % 2.2’sinin bu soruyu boş bıraktıkları gözlemlenmiştir 4.1.2. Kültür ve İklimin Etkisi Tablo 1’e göre katılımcıların “TKY’yi etkileyen faktörler olarak sizce firmanız veya işletmenizin kendine has bir şirket kültürü veya iklimi var mı? Varsa işletme kültürünü etkileyen faktörlerden hangileri etkilidir?” sorusuna verdikleri cevapların yüzdelik oranları ve frekansları göz önüne alındığında genel olarak katılımcıların petrol sanayiindeki işletmelerinde; karar yöntemleri, hedefler, rekabet üstünlükleri, organizasyon yapısı, insan kaynakları, fonksiyonel strateji ve politikalar, bilişim sistemlerinin etki olduğu söylenebilir. Tablo 1

Organizasyon yapısı

İnsan Kaynakları

Fonksiyonel strateji ve politikalar

Bilişim sistemleri

Katılmıyorum

Rekabet üstünlükleri

Kesinlikle Katılmıyorum

Hedefler

Kültür ve İklim

Karar alma yöntemleri

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Kararsızım

Katılıyorum Kesinlikle Katılıyorum Eksik Veri

f %

37 8

78 27

63 28

64 28

72 24

66 26

63 30

Tablo 1’e göre karar alma yöntemlerinde kültür ve iklimin etkisi değerlendirildiğinde; katılımcıların % 3’ü kültür ve iklimin etkisinin olmadığı, % 35’i ise etkili olduğu yönünde fikir beyan etmişlerdir. Bu ankette kararsızlar %10 olarak hesaplanmıştır. Anketteki doğruluk yüzdesi anketlerdeki sorulardan kaynaklanan hatadan dolayı % 52 olarak gerçekleşmiştir. Hedeflerde; kültür ve iklimin etkisi değerlendirildiğinde katılımcıların % 4’ü kültür ve iklimin etkisinin olmadığı, % 83’ü ise etkili olduğu yönünde fikir beyan etmişlerdir. Bu ankette kararsızlar % 13 olarak hesaplanmıştır. Rekabet üstünlüklerindeki; kültür ve iklimin etkisi değerlendirildiğinde katılımcıların % 4’ü kültür ve iklimin etkisinin olmadığı, % 74’ü ise etkili olduğu yönünde fikir beyan etmişlerdir. Bu ankette kararsızlar % 21 olarak hesaplanmıştır. Organizasyon yapısında; kültür ve iklimin etkisi değerlendirildiğinde katılımcıların % 5’i kültür ve iklimin etkisinin olmadığı, % 74’ü ise etkili olduğu yönünde fikir beyan etmişlerdir. Bu ankette kararsızlar % 20 olarak hesaplanmıştır. İnsan kaynaklarında; kültür ve iklimin etkisi değerlendirildiğinde katılımcıların % 9’u kültür ve iklimin

etkisinin olmadığı, % 75’i ise etkili olduğu yönünde fikir beyan etmişlerdir. Bu ankette kararsızlar % 15 olarak hesaplanmıştır. Fonksiyonel strateji ve politikalardan; kültür ve iklimin etkisi değerlendirildiğinde katılımcıların % 3’ü kültür ve iklimin etkisinin olmadığı, % 74’ü ise etkili olduğu yönünde fikir beyan etmişlerdir. Bu ankette kararsızlar % 22 olarak hesaplanmıştır. Bilişim sistemlerinde, kültür ve iklimin etkisi değerlendirildiğinde katılımcıların % 3’ü kültür ve iklimin etkisinin olmadığı, % 76’sı ise etkili olduğu yönünde fikir beyan etmişlerdir. Bu ankette kararsızlar % 20 olarak hesaplanmıştır. 4.2 Tartışma ve sonuç Bu makale kapsamında yapılan araştırmanın temel amacı geçiş ekonomilerindeki sanayi işletmelerinde TKY’nin etkisinin araştırılmasıdır. Bu amaç kapsamında 3 farklı ülke 3 farklı bölgede bulunan altı farklı uluslararası petrol şirketi çalışanları seçilerek çalışma evresi oluşturulmuştur. Araştırmanın örneklemini ise, örnekleme yöntemiyle bu petrol şirketlerinde ulaşılabilen ve geçerli cevap veren 139 iş gören oluşturmaktadır. Bu araştırma kapsamında katılımcıların demografik bilgileri elde

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

edilerek verilerin ona göre yorumlanması sağlandı. Toplam kaliteyi etkileyen faktörler olarak kültür ve iklim ele alındı. Yapılan analizler ile elde edilen bulgulara göre anket her ne kadar eşit mesafede her çalışana verilmiş olsa da cinsiyet olarak incelendiğinde katılımcıların %92.1’ini erkeklerin ancak %7.9’unu bayanların oluşturduğu fark edilmiştir. Bu bulgu bu tür sanayi alanlarında bayan çalışanların erkeklere oranla çok düşük olduğunu ortaya çıkarmıştır. Bunun temel sebebi petrol sanayiinin ağır şartlarının olması ve sürekli sahada olmaları nedeniyle erkekler tarafından daha çok tercih edilmesidir. Katılımcıların yaş oranlarına bakıldığında çoğunluğu (% 70.5), 20 ila 30 yaş arası genç kuşak teşkil etmektedir. Orta yaş grubu(31-40) % 22.3, 41-50 yaş grubu % 3.6, 50 ve üstü yaş grubu ise % 1.4’tür. Genç yaş grubunun çoğunlukta olması yine yukarıda bahsedilen ağır çalışma şartlarından kaynaklanıyor olabilmektedir. Bu çalışmaya katılanların eğitim seviyeleri incelendiğinde; katılımcıların büyük çoğunluğu (% 69.8) lisans mezunu çalışanlardır. Geri kalanların % 0.7’sinin ilkokul, % 5’inin yüksek lisans ve % 23’ünün vd. olduğu anlaşılmıştır. Sanayi alanındaki bir iş sahası olduğundan katılımcıların çoğunluğunun mühendislik diploması olduğu tespit edilmiştir. Katılımcıların çalıştığı yerler ele alındığında yaklaşık 24 farklı departmanda çalışanların ankete katıldığı anlaşılmıştır. Çalışanların yönetim derecesi incelendiğinde yarısına yakınının (% 43.9) normal mühendis seviyesinde çalışan, % 5’inin orta düzey yönetici, %

0.7’sinin üst düzey yönetici, % 26.6’sının uzman (şef), % 1.4’ünün kontratla çalışanlar ve % 20.1’inin diğerleri olduğu görülmektedir. Bu araştırmada da temel amaç genel çalışanların bu seviyedeki çalışanlar olması baz alındığından elde edilen bulgular çalışmanın normal örneklem ile yapıldığını göstermektedir. Araştırmaya katılanların katılım yaşı incelendiğinde genel olarak uzun süre çalışanların olmadığı ortaya çıkmıştır. Buna göre katılımcıların % 19.4’ü 1 yıldan az, % 12.9’u 1 yıl, % 36.7’si 2-4 yıl, % 11.5’i 5-10 yıl, % 10.1’i 10 yıl ve üstü, % 3.6’sı ise kontrat ile çalışmayı tercih etmişlerdir. Bu sonuç ayrıca yukarıda gösterilen çalışanların yaşlarını da desteklemektedir.

Kaynak 1. Akat İlter. Budali, Gönül-Gülay. “İşletme Yönetimi”, Beta Yayınları İstanbul,1994. 2. Can Halil. “Organizasyon ve Yönetim”, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1997. 3. Çetin Canan. BESİN Akın, VEDAT Erol. “Toplam Kalite Yönetimi ve Kalite Güvence Sistemi (ISO 9000-2000 Revizyonu) İlke*Süreç* Uygulama”, Beta Yayınları, 2.Baskı, İstanbul, Şubat 2001. 4. Efil İsmail. “Toplam Kalite Yönetimi” Alfa Aktüel, 6.Baskı Bursa, 2006. 5. Fay Doris. vd. “Proaktive Climate in A Post Reorganization Setting: When Staff Compensate Managers Weakness, European Journal Of Work and Organizational Psychology 13(2)”. 6. Gümüşsuyu Çağdaş. “Toplam Kalite Yönetimi ve Orta Ölçekli Bir

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Sanayi İşletmesinde Uygulanması” Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara,1996. (Yüksek Lisans Tezi). 7. Hoftstede G. “An American in paris: The Influence Of Nationality On Organization Theories” Organization Stadies 17(3) 1996. 8. İnce Cemal. “Toplam Kalite Yönetiminin İşgören Tatminine Etkileri Üzerine Nevşehir Yöresindeki Otel İşletmelerinde Bir Araştırma” Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007. (Doktora Tezi). 9. Işik Abdurrahman. “Serbest Piyasaya Geçiş Ekonomilerinde Gerçekleştirilen Reform Hareketi ve Türkmenistan Örneği”, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı, 2006. (Doktora Tezi). 10. Kaya Esma Ülkü. “İş, Güç”, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Meslek

Yüksek Okulu Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi Cilt:11 Sayı:1, Ocak 2009. 11. Şavran Gönç Temmuz. “Türkiye’deki Toplam Kalite Yönetimi Uygulamalarının Endüstriyel Kuruluşlarda Çalışanlar Üzerine Etkileri: Eskişehir’de Sosyolojik Bir İnceleme”, 2005. (Yüksek Lisans Tezi). 12. Şimşek Muhittin. Toplam Kalite Yönetimi, Alfa Yayınları, İstanbul, 2001. 13. Şimşek Muhittin. Toplam Kalite Yönetimi, Alfa Yayınları, İstanbul, 2007. 14. Terzibaş A. “Örgüt Kültürünün Toplam Kalite Yönetimine Etkisi”, Bolu, 2006. 15. Van Oudenhoven, Jan Pieter (2001), Do Organizations, Reflect National Cultures? A 10-Nation Study, International Journal of Interculturel Relations 25, ss. 89-107.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

TEBIGAT INŽENERLIGIŇ ÖSÜŞINE GOŞANT GOŞÝAR Ahmet Ýüjekaýa Senagat inženerligi ylymlarynyň kandidaty, Kadir Has uniwersitetiniň Senagat inženerligi bölüminiň mugallymy Mazmuny Inženerlik käri meselelere çözgüt gözleýän kär hökmünde tanalýar. Işlerini analitiki garaýşy esas edinip alyp barýan inženeriň maksady bar bolan maglumatlary ulanyp, haýsydyr bir meselä çözgüt tapmakdyr. Bu meseleler käri bilen baglanyşykly köp gatly beýik binanyň gurluşygy, motoryň täze görnüşiniň döredilişi, dolandyryjylyk bilen baglanyşykly meselelere çözgüt tapmak, programma gurnamak ýa-da lukmançylyk enjamlaryny kämilleşdirmek ýaly bolup biler. Çözgüt gözlenende ynsan aňynyň ýetip bilmeýän çäklerinde ýa-da bir ylham çeşmesiniň goşandy gerek bolanda inženerler tebigatdan birmeňzeş meseleler we çözgütler gözlemäge başlaýarlar. Açylýan sözler: Inžener, taslama, biomimetika, algoritm, tebigat Ynsanyň tebigat bilen baglanyşygy ony diňe iýmit we ýaşaýyş çeşmesi hökmünde peýdalanmakdan aşyp, onuň aýratynlyklaryndan peýdalanyp, özüne gerekli tehnologiýalary kämilleşdirmäge çenli barýar. Tebigatdaky jandarlaryň sistema, proses, model we serişdeleri öwrenilip, döwrümiziň meselelerine çözgüt tapmaga kömek edip biljek ylhamlanmalar we teklipler döretmege biomimetika diýilýär. Biomimetika soňky ýyllarda bilimiň täze şahasy hökmünde kämilleşmegini dowam etdirýär we käbir uniwersitetlerde bu babatda programmalar gurnalýar. ABŞ-nyň Delawere uniwersitetinde tebigatdan ylhamlanylan inženerlik (NIE) [1], MIT-däki inženerligiň tebigat programmasy [2] we Angliýadaky Surreý uniwersitetinde tebigatdan ylhamlanylan hasybyýet hem-de inženerlik [3] munuň mysalydyr.

Tehnologiýanyň taslamasynda tebigat ýol görkezýär Döwrümizde ulanylýan we gaty çylşyrymly diýip kabul edilen sistemalar dereginde tebigatda bar bolan sistemalardan ylhamlanylan we şol sistemalaryň ýönekeýleşdirilen görnüşidir. Uçarlaryň uçuşy fizikanyň esaslaryna esaslanyp gurnalan bolsa-da, materikara uçuşlara ýaraýan uly ýolagçy uçarlary, reaktiw uçarlar, yzygiderli hereketler we hüjümler üçin gerekli söweş uçarlary ýa-da has üýtgeşik bolan dikuçarlar täze özgeriş talaplaryny ýüze çykarandyr. Dürli görnüş we ululykdaky uçarlaryň taslamasy düzülende guşlaryň fiziologik gurluşlary we süňklerini emele getirýän serişdeler örän peýdaly maglumatlary üpjün edendir. Söweş uçarlarynyň örän çalt manýowr etmekleri we batyrgaý bolmaklary üçin awçy häsiýetli bürgüt, laçyn we gyrgy ýaly guşlaryň fiziologik gurluşlary mysal alnandyr. Bu ýagdaý ýolagçy

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

uçarlarynyň talaplary babatda başgaçadyr. Ýolagçy uçarlary uzak wagtlap uçmaly we asmanda bolmaly bolansoň, olarda çalasynlyk ikinji derejede durýar. Şol sebäpden uçup göçýän guşlaryň materik aşyry uçmaklaryna ýaraýan gurluşlary ylham çeşmesi bolandyr. Ganatlarynyň uzynlygy we üýtgäp bilýän şekilleri gysga we uzyn aralyga uçýan guşlaryň gurluşlary bilen sazlaşyklydyr. Mundan başga-da, üst-üstüne geçýän we iç-içine girýän ganat gurluşlary balyklaryň üstüstüne durýan teňňeleriniň gurluşlaryndan ylham alnandyr.

Ýene bir tehnologiki özgeriş dikuçarlarda bolup geçendir. Dikuçarlar ulanyş talaplary sebäpli, olaryň asmanda durmagy we ýere ýakyn aralykda uçmagy zerur bolansoň, teneçir we ş.m. mör-möjekleriň gurluşlaryndan peýdalanylandyr. Bu mör-möjekler beýlekilere garanyňda, ýuwaş we deňagramlylykda hereket etmegi we birden tizlenip, duýdansyz manýowr ukybyna eýedir. Tehnologiýamyz heniz beýle derejä ýetmedigem bolsa bu jandarlaryň binýady özgeriş babatdan esasy ylham çeşmesidir.

2-nji tablisa. Dikuçar we teneçir [4] 1-nji tablisa. Bürgüdiň fiziologik gurluşy we uçaryň göwresi [4]

Ýüzýän jisimler üçin bolsa ýagdaý biraz başgaçadyr. Suwasty gämileriň

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

kämilleşdirilmegi babatda zerur bolanda suwuň ýüzüne çykyp bilmek we zerur bolanda deňziň çuňluklaryna çümüp bilmek üçin gerek bolanda, suwuň agramyndan has agyr boljak we has çuňa çümüp biljek we gerek bolanda, suwdan has ýeňil bolup, suw ýüzüne çykyp biljek sistema talap ýüze çykandyr.

3-nji tablisa. Suwasty gämi we läheň [4] Ylmy barlaglar netijesinde läheňleriň we beýleki çuňlukda ýaşaýan jandarlaryň sistemalary çözgüt tapmaga kömek edip, häzirki zaman suwasty gämileri kemala getirilendir. Bu jandarlaryň deňziň ýokary basyşyna çydamlydygynyň üsti açylandyr. Bu aýratynlygam suwasty gämileriň basyş meselesiniň çözgüdinde peýdalanylandyr. Angliýadaky Bath uniwersitetiniň Biomimetika we Tebigat tehnologiýalary merkezi tarapyndan

inženerlik meseleleri üçin tebigatdan has köp peýdalanmaga mümkinçilik döretmek maksatly “biologiki patentlerden” ybarat maglumat bazasy döredilendir [5]. Maglumat bazasy ylmy işine degişli bir meselä çözgüt gözleýän gözlegçiniň tebigatdaky jandarlaryň aýratynlaryndan özüne gerek çözgüdi tapmagy we muny tehnologiýa ornaşdyrmagy üçin döredilendir. Gözlegçi maglumat bazasynda jandaryň adynyň ýerine gerekli çözgüdi ýazyp, bu çözgüde eýe jandara ýetip bilýär. Mysal üçin, inžener üstünde işläp ýören taslamasynda grawitasiýadan dynmak prinsipini ulanmakçy diýeli. “Grawitasiýadan dynmak meselesi” gözledilende, bu ukyba eýe jandarlaryň aýratynlyklary inženerlik prinsiplerine görä düşündirilip hödürlenýär. Gözlegçi özüne iň gerekli gurluşy saýlap alyp, bar bolan sistemanyň kämilleşdirilmeginde ýa-da täze önüm döredilmeginde ulanýar. Çaklamalara görä, bu babatda tebigatda bar bolan potensialyň diňe 10%-den peýdalanylýar we ünsleriň tebigata gönükmegi netijesinde munuň artmagy göz öňünde tutulýar. Duýgur çözgüt usullarynda-da ulanylýar Kompýuter we senagat inženerligi ýaly hasaplamaly algoritmleriň üstünde işleýän inženerlik pudaklary hem tebigatdan ylhamlanýar. Esasanam, bar bolan programmalaryň iň derkar netijä gelmedik ýagdaýynda meselä çözgüt tapyp biljek duýgur algoritmleriň kämilleşdirilmeginde tebigatdan peýdalanylýar. Süri aňy diýip atlandyrylýan usul hem guş, balyk, ary ýaly jandarlaryň köpçülikleýin iýmit gözlegleri we iýmit tapma prosesleri modelirlenende haýsydyr bir meseläniň çözgüdini ýeňilleşdirmek üçin ulanylyp bilner. Şu ýerde iýmit meselesiniň

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

çözgüdi bolan çözgüdiň gözlenýän çägi iýmitiň tapyp boljak çägini görkezýär. Guş sürüleri uçup barýarkalar iýmit bolup biljek nokatlara gonýarlar; eger bir iýmit gyryndysy tapylsa, şol ýeri üýşüp elek-elek edýärler. Iýmit gyryndysynyň tapylmagy iýmitiň gözbaşynyň şol töwereklerdedigini aňladýar. Garynja koloniýasynyň algoritmi, emeli ary koloniýasy, emeli immunitet sistemasy, ýaldyrawuk tomzak algoritmi we akylly suw damjalary süri algoritmleriniň görnüşleridir. Bu duýgur çözgüt usullary degişli matematiki meseleler üçin gysga wagtyň içinde ygtybarly çözgütler döredýärler.

Mundan başga-da, genleriň dürli görnüşlerde bölünip birleşmekleriniň netijesinde dürli häsiýetli şahslaryň döremegi çözgüt gözleýän inženerler üçin-de ylham çeşmesi bolandyr. Genetiki algoritm diýilýän bu usulda eje we kakadan gelen genlerdäki hromozomalar çözgüdiň bölekleri hökmünde görülýär we çözgüt kämilleşýänçä genler sepleşdirilýär. Bu tapgyrda tebigy seleksiýanyň netijesinde ejiz çözgüt yza çekilip, güýçli çözgüdiň saýlanmagyny üpjün edýär. Önüm we gurluş taslamasy üçin baý çeşme Arhitektorlar, inženerler we önüm taslamasynyň üstünde işleýänler funksiýonal hajatlardan başga estetiki hajatlara üns bermek isleýärler. Ýöne bu köplenç mümkin bolmaýar, sebäbi funksiýonal hajatlar bilen estetiki hajatlary deň getirmek kyn. Ýöne tebigat taslamaçylara bu iki hajatlaryň deň getirilen mysallaryny hödürleýär. Lukmançylykda hirurgiýa degişli kesmek, çykarmak we sogurmak ýaly eserdeňligi talap edýän gurallaryň taslamasynda guşlaryň çüňkleriniň şekillerinden ylhamlanylandygy mesemälim görlüp durandyr. Çüňkler guşlara iň çet ýerlere girmek, tutmak, garbamak, suwuklygy almak, çekmek we goparmak ýaly hereketler üçin örän gerekli. Şonuň üçin birmeňzeş hereketleri bolan hirurgiýa amallarynda çüňklere esaslanyp ýasalan gurallar peýdalanylýar.

4-nji tablisa. Algoritmlerde ulanylýan hromozomalar we guş hem-de balyk sürüsi Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

5-nji tablisa. Çüňküň gurluşlary we hirurgiýa gurallary [4] Häzirki zaman gurluşyklaryň taslamasynda we funksiýonallygy bilen estetiki gurluşynda tebigat esasy ylham çeşmesidir. Londondaky 30 St Mary Axe binasynyň gurluşy kremnezýomly aýna gubaksynyň gurluşyna meňzeşdir. Binanyň funksiýonallygy we taslamasy arhitekturada görelde hökmünde tanalýar. Basgançaklarynyň spiral gurluşy bolsa balykgulaklaryň gurluşyndan ylhamlanylandyr. Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

6-njy tablisa. Binalaryň taslamasy we ylham çeşmeleri Tebigat gözlegçi inžener üçin tapylgysyz gözleg çeşmesi bolmaga entek-entekler dowam etjek ýaly görünýär. Bilimiň ýetip biljek iň soňky çägi babatda pikir ýöretmek kyn, ýöne tebigat belli bir ölçeg bolup durýar. Leonardo Davinci muny “ adamzat aňy, zehini bilen köp dürli zatlary oýlap tapyp biler, ýöne hiç bir oýlap tapylan zat tebigatdaky nusgasyndan owadan, ýönekeý we has amatly bolmaz. Sebäbi tebigatdaky jandarlaryň hiç birinde artykmaç aýratynlyk ýokdur we olar dereksiz däldir” diýip düşündirýär. Tebigatdan ylhamlanyp kämilleşdirilen käbir önümler we tehnologiýalar Ýarganatlaryň ýaň-orun tapmak häsiýetlerinden ylhamlanylyp, radar gidrolokator we lukmançylyk rentgen tehnologiýalary kämilleşdirilendir [6].

Jyrt lenta diýip atlandyrylýan we tekstil sektorynda giňden ulanylýan sistema 1948-nji ýylda şweýsariýaly inžener George de Mestralyň güjüginiň tüýlerine ilteşen tüýli ösümliklerden ylhamlanylyp tapyldy we kämilleşdirildi. NASA indiki awtomatiki robatlaryň we enjamlaryň kämilleşdirilmegi üçin mör-möjekleriň ugur tapmak we hereket etmek ukyplarynyň üstünde işleýär. Airbus atly akulanyň hamyndan ylhamlanylyp uçarlaryň ganatlaryny örtmäge folga oýlap tapyldy we netijede 6% ýangyç tygşytlandy we artan peýdalylyk gazanyldy. Suwasty gämileriň we indiki gämileriň daşlary hem akulanyň hamyndan ylhamlanylyp taýýarlanyldy. Tropiki deňizlerde ýaşaýan balygyň görnüşinden ylhamlanylyp, ýangyjy 20% tybşytlaýan we emissiýasy 80% az awtoulagyň üstünde işlenilýär. Suwulganlaryň ýelmeşiji häsiýetlerinden peýdalanyp, mikro elektronika we kosmos senagaty üçin ýelim kämilleşdirilendir. Güneş panelleri ýapraklaryň güneş energiýasyny tutmak häsiýetlerinden ylhamlanylyp kämilleşdirilendir. Lukmançylyk operasiýalarynda ulanylýan kesmek we tutmak üçin gurallar dürli guşlaryň çüňkleriniň gurluşlaryndan ylhamlanylyp kämilleşdirilendir. Suw filtrleri kämilleşdirilende öýjük membranalaryň gerekli maddalary geçirip, dereksiz maddalary içeri goýbermän saklamak häsiýetinden peýdalanylandyr. Saud Arabystandaky bir hažžygyň görnüşinden ylhamlanylyp häzirki zaman elektroniki enjamlardaky sürtülmäni tas ýok edýän sistemanyň taslamasy düzülendir.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Edebiýat 1. NISE, Nature Inspired Engineering, available at: http://www.nise.udel.edu/. 2. Class, Freshman Seminar: The Nature of Engineering, available at: http://ocw.mit.edu. 3. NICE, Nature Inspired Computing and Engineering, available at: http:// www.surrey.ac.uk/computing/research/ nice/.

4. Bright Hub, Engineering, available at: http://www.brighthubengineering. com/machine-design/69127engineering-marvels-tools-andmachines-inspired-by-nature/#. 5. CBNT, Centre for Biomimetic and Natural Technologies, available at: http://www.bath.ac.uk/mech-eng/ research/. 6. Benyus C., Biomimicry, HarperCollins Press, 2003.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

CONTRIBUTION OF NATURE TO THE DEVELOPMENT OF ENGINEERING Ahmet Yücekaya Doctor of Industrial Engineering, Kadir Has University, Lecturer of the Industry Engineering Department Abstract Engineering profession is defined as an occupation of problem-solving. The aim of engineers who carry out their works on the basis of analytical approach is to achieve a result that will provide solution for a problem by using existing data. The problem may comprise construction of skyscraper, development of a new motor, solution to a supervisory problem, software development or development of medical devices according to the work area. When human intelligence remains limited in the process of finding a solution and something is required as an inspirer, engineers turn towards nature and try to work out solutions for similar problems. Key words: engineer, project, biomimetics, algorithm, nature. At this point, relationship of human being with nature goes beyond making use of it as a source of nutrition and survival only, i.e. they struggle to produce really vital technologies from its details for themselves. Production of inspiration and suggestions that solve contemporary problems by examining systems, processes, models and materials of living things found in nature is called biomimetics. Biomimetics has recently maintained its development as a new branch of science and programs related to it have been launched. The Nature-Inspired Engineering (NIE) [1] at the Delaware University, USA, the nature of engineering program at the MIT and Nature-Inspired Computing and Engineering (NICE) [3] are some of them.

Nature as a guide in designing technology Systems which are used at present and which are really complex are inspired by systems that exist in nature indeed and they are simplified forms of those systems. Though flights of planes are based on the principles of physics, it created needs directed to large passenger planes for intercontinental flights, jet planes and combat planes for quick action and attack and helicopters as well. When places of different types and sizes are designed, physical structures of birds and materials that build up their bones served as a rich source of information. In the design of swift movements and aggression of combat planes, physiological structures of birds such as eagles, falcons and hawks which hunt professionaly were taken into consideration. And this is unlike in connection with requirements

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

of passenger planes. Passenger planes have to stay in the air for a long time, that is, agility plays secondary role herein. For this reason, structures of migratory birds which enable them fly over continents were a source of inspiration. Length of wings and various shapes demonstrated parallelism with structures of birds that make shortor long-distance flights. Moreover, easilygliding and intricate structures of their wings originated from the structure of fish scales.

Another important development in technology took place in connection with helicopters. Because helicopters have to stay in the air and fly closer to the ground due to usage requirements, structures of dragonflies and other insects served as a source of inspiration. These insects can move in slow and balanced ways in comparison and make sudden movements increasing their speed. The matter of fact is that technology has not reached such a great level until the present time and infrastructures of these beings serve as a significant source from the viewpoint of development.

Figure 2. A helicopter and a dragonfly [4]

Figure 1. Physiological structure of an eagle and body of plane

The case is much different in connection with swimming objects. A system which necessarily enables the objects to go up to the surface of water and go down to the depth of water when

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

their weight should be heavier than the water, dive into abyssal depths and easily go up to the surface of water played an important role in the development of submarines.

Figure 3. A helicopter and a dragonfly [4] Results of researches show that systems of whales and other fish which live deep down inside the water rendered assistance and thus contemporary technology of submarines is achieved. Furthermore, it is observed that these living things can endure high pressure of sea. And this was used as a guide in the solution of issue in connection with pressure in submarines. The Biomimetics and Environment Technologies Center of Bath University situated in England has created a database that consisted of “biological patents” for thoroughly exploiting

nature for solution of problems related to engineering [5]. The database was created so that a researcher who seeks solution for problems in any field of work for finding appropriate solution and converting it to a technology by attaining features of living things in nature. The researcher can find living things which possess a solution for a particular problem instead of name of living thing in the database. Let us assume that an engineer would like to apply the avoidance principle in gravity to the product to be developed. When the gravity avoidance problem is searched, the features of a living thing which possesses capability within engineering principles are presented for using. The researcher promotes the development of existing system or of a new product by making use of the most satisfying structure to a demand. According to estimates carried out, only 10% of the potential that exist in nature is used in this phase and it is anticipated that the percentage rapidly increases as a result of the field of work’s shifting towards nature. Used in heuristic solution methods as well Branches of engineering that deal with countable algorithms such as computer and industrial engineering are also inspired by nature. Nature serves as a source of inspiration particularly when ready-made programs do not reach optimum level and when intuitive algorithms are developed in order to find solution for the problem. Any problem can easily be solved with a method which is also called swarm intelligence when actions of living things such as birds, fish and bees that seek food and find collectively are modeled.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

At this point food is the solution of the problem and a region where solution is sought characterizes the region where food can be found. When flocks of birds fly, they at first land onto points where food may exist; and if they find a piece of food, they scan surroundings of the region in an intensive manner. Where the piece of food is found points out that the source of food is close and this is regarded as an optimum solution. Algorithms of ant colony, artificial bee colony, artificial immune system, firefly algorithm and smart water drops are some of colony algorithms. These heuristic solution methods provide well-accepted solutions for mathematical problems in a short time.

Figure 4. Chromosomes used in algorithms, shoal and bevy

Apart from this, emergence of individuals with different characteristics as a result of combination of genes in different ways was a source of inspiration for engineers who seek solution methods. In this method which is called genetic algorithm, chromosomes in genes received from father and mother are thought to be pieces of the solution and the matching gene is sustained until the solution is the best. A weak individual, i.e. insufficient solution is eliminated and strong individual (solution) is selected as a result of natural selection at this stage. A rich source in the design of product and structure Architects, engineers and product designers would like to create designs that meet their aesthetic concerns besides functional needs. However, this is usually impossible since it is difficult to meet functional needs and aesthetic requirements at the same time. Nevertheless, nature presents examples to designers in connection with which both concerns are satisfied. It is not that hard to understand that structures of beaks serve as a source of inspiration in designing sensitive instruments used in significant procedures in surgeries in the medical industry such as cutting, removing and pulling. Beaks are quite important for birds to enter the most remote places, extract food, capture, grasp, and clutch, receive liquid, pull and take. Therefore, products with similar design are advantageous in surgical procedures in which similar actions are encountered.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

success in architecture. And the spiral structure used on stairs originates from the structure and design of snails.

Figure 5. Structures of beaks and surgical instruments [4] Nature has been an important source of inspiration in the design, functionality and aesthetic structure of modern constructions. 30 St. Mary Axe, a building situated in London, has a structural similarity to silica glass sponge. Functionality and design of the building is known as an example of Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Figure 6. Sample building designs and sources of inspiration It seems that nature will remain as a source of research for engineers who research. It is hard to guess on the endpoint that science can reach, but nature possesses a post of measure. Leonardo Da Vinci describes this case as follows: “Human being can make various inventions, but none of inventors will be more beautiful, simple and appropriate than those exist in nature. Because no excess feature is expected from any of beings present in nature and they are not unnecessary as well.” Some products and technologies developed with inspiration by nature • Echo-location discovering features of bats provided inspiration for the development of radar sonar and medical film removal technologies. [6] • A system which is presently known as “velcro strips” and which is widely

used in the sector of textile was invented and developed by George de Mestral, a Swedish engineer, in 1948 due to his inspiration from hairy plants that stuck to his dog’s down. • NASA has been observing pathfinding and movement skills of insects for developing the upcoming generation automatic robots and transports. • Airbus was inspired by skin structures of sharks and developed a folio that covers wings of planes; therefore, 6% fuel is saved and increasing efficiency is achieved. • External surfaces of submarines and new generation ships originate from the skin of sharks as well. • Researchers are working on a car that saves 20% fuel and 80% emission with inspiration by a species of fish that lives in tropical seas. • An adhesive was developed for microelectronic and space industry by using superior adhesive features of lizards. • Solar panels were developed on the basis that leaves hold solar energy. • Cutting and holding tools necessarily used in medical operations are developed on the basis of various structures of beaks of birds of different species. • Water filters are developed on the basis of a feature of cell membranes, that is, allowing the access of necessary materials and denying the access of unwanted materials. • A system that almost ceases friction in modern electronic devices was designed with inspiration by a lizard species in Saudi Arabia.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

References 1. Nise, Nature Inspired Engineering, available at: http://www.nise.udel.edu/. 2. Class, Freshman Seminar: The Nature of Engineering, available at: http://ocw.mit.edu. 3. Nice, Nature Inspired Computing and Engineering, available at: http:// www.surrey.ac.uk/computing/research/ nice/.

4. Bright Hub, Engineering, available at: http://www.brighthubengineering. com/machine-design/69127engineering-marvels-tools-andmachines-inspired-by-nature/#. 5. Cbnt, Centre for Biomimetic and Natural Technologies, available at: http:// www.bath.ac.uk/mech-eng/research/. 6. Benyus C., Biomimicry. Harper Collins Press, 2003.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

TABİAT, MÜHENDİSLİĞİN GELİŞİMİNE KATKI SAĞLIYOR Yard. Doç. Dr. Ahmet Yücekaya Kadir Has Üniversitesi, Endüstri Mühendisliği Bölümü Öğretim Üyesi Özet Mühendislik mesleği problem çözme uğraşı olarak da tanımlanır. Analitik düşüncesini baz alarak çalışmalarını sürdüren mühendisin hedefi mevcut verileri kullanarak bir soruna çözüm oluşturacak bir sonuç elde etmektir. Bu sorun çalışma alanına bağlı olarak bir gökdelen inşaatı, yeni bir motor geliştirilmesi, yönetsel bir probleme çözüm bulmak, yazılım geliştirme veya tıbbî bir cihaz geliştirme gibi herhangi bir alan olabilmektedir. Çözüm arama sürecinde insan zekâsının sınırlı kaldığı aşamalarda veya bir ilham kaynağıyla desteklenmeleri gerektiğinde mühendisler tabiata dönerek benzer bir problem ve çözüm arama yoluna gitmektedirler. Bu noktada insanın tabiat ile olan ilişkisi ondan sadece besin ve yaşam kaynağı olarak faydalanmaktan öteye geçerek onun detaylarından kendisi için son derece önemli teknolojiler elde etmeye doğru gitmektedir. Tabiattaki canlıların sistem, süreç, model ve malzemelerinin incelenerek günümüz problemlerine çözüm bulmakta yardımcı olacak esinlenmeler ve öneriler üretmeye Biyomimetik (doğal benzetim) adı verilmektedir. Biyomimetik son yıllarda yeni bir bilim dalı olarak gelişimini sürdürmekte ve bazı üniversitelerde bu konuda programlar açılmaktadır. Amerika’da Delawere Üniversitesinde Tabiattan Esinlenilmiş Mühendislik (NIE) [1], MIT’teki Mühendisliğin Tabiatı programı [2] ile İngiltere’deki Surrey Üniversitesinde Tabiattan Esinlenilmiş Hesaplama ve Mühendislik (NICE) [3] bunlardan bazılarıdır.

Teknoloji tasarımında tabiat yol gösteriyor Günümüzde kullanılan ve son derece karmaşık olarak kabul edilen sistemler aslında tabiatta var olan mevcut sistemlerden esinlenmiş ve o sistemlerin basitleştirilmiş şekilleridir. Uçakların uçuşu fizik prensiplerine dayandırılarak yapılmasına rağmen kıtalararası uçuşlar için gerekli büyük yolcu uçakları, jet uçakları, seri ve atak hareket için gerekli savaş uçakları ve daha da farklı olarak helikopterler yeni ihtiyaçları doğurmuştur. Farklı tip ve büyüklükteki uçaklar tasarlanırken kuşların fizyolojik yapıları ve kemiklerini oluşturan malzemeler son derece faydalı bilgiler sağlamıştır. Savaş uçaklarının çok hızlı manevra yapmaları ve atılgan olmaları gerektiği için avcı özellikleri ağır basan kartal, doğan ve atmaca türü kuşların fizyolojik yapıları göz önüne alınmıştır. Yolcu uçaklarının ihtiyaçları farklıdır. Yolcu uçaklarında

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

uzun uçuşlar ve havada kalmaya ihtiyaç duyulmakla beraber çeviklik ikinci planda kalmaktadır. Bu nedenle göçmen kuşların kıta aşırı uçmalarını da sağlayan yapıları bir esin kaynağı olmuştur. Kanatların ınuzunlukları ve değişen şekilleri kısa ve uzun mesafe uçan kuşların yapılarıyla paralellik göstermiştir. Ayrıca kolayca üst üste kayan ve iç içe geçen kanat yapıları balıkların üst üste gelen pul yapılarından esinlenmiştir.

Bir başka önemli teknolojik gelişim helikopterler için gerçekleşmiştir. Helikopterler kullanım ihtiyaçları gereği havada durmayı ve nispeten yere yakın mesafede uçmayı gerektirdiğinden yusufçuk ve benzer böceklerin yapılarından faydalanılmıştır. Bu böcekler nispeten yavaş ve dengeli hareket etmeyi ve bir anda hızlanarak ani manevra kabiliyeti gösterebilmektedirler. Teknolojimiz henüz o aşamaya ulaşmış olmamakla beraber bu varlıkların altyapısı gelişim bakımından önemli bir kaynak olmaktadır.

Şekil 2. Bir Helikopter ve yusufçuk böceği [4] Şekil 1. Bir kartalın fizyolojik yapısı ve uçak gövdesi [4]

Yüzen cisimler içinse durum biraz daha farklıdır. Denizaltıların geliştirilme aşamasında istenildiğinde su yüzeyine

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

çıkabilmek ve istenildiğinde denizin derinliğine inebilmek için istenildiğinde suyun ağırlığından daha ağır olacak ve derinlere dalış yapacak ve istenildiğinde sudan hafif olarak yüzeye çıkacak bir sisteme ihtiyaç duyulmuştur.

Şekil 3. Bir Helikopter ve yusufçuk böceği [4] Araştırmalar sonucunda balinaların ve diğer derin su balığı canlılarının sistemleri bir çözüm bulmaya yardımcı olmuş ve günümüz denizaltı teknolojisine erişilmiştir. Bu canlıların denizin yüksek basıncına da dayanıklı oldukları gözlenmiştir. Bu özellik de denizaltılardaki basınç sorununun çözümünde yol gösterici olarak kullanılmıştır. İngiltere’de bulunan Bath Üniversitesi Biomimetik ve Doğa Teknolojileri Merkezi tarafından mühendislik problemlerinin çözümleri için tabiattan

daha çok faydalanılması ve bunun için de “biyolojik patentlerden” oluşan bir veri tabanı oluşturmuş bulunuyor [5]. Veri tabanı, çalışma alanındaki bir probleme çözüm arayan araştırmacının tabiattaki canlıların özelliklerine ulaşarak kendisine uygun olan çözümü bulması ve bunu bir teknolojiye dönüştürmesi için geliştirilmiştir. Araştırmacı veri tabanında canlı adı yerine ihtiyaç duyduğu çözümü yazarak bu çözüme sahip canlılara ulaşabilmektedir. Örneğin, mühendis, geliştireceği üründe yerçekiminden kurtulma prensibini uygulamak istiyor olsun. Yerçekiminden kurtulmak problemi arandığında bu yetiye sahip canlıların özellikleri mühendislik prensipleri dâhilinde açıklanmış olarak kullanıma sunulmaktadır. Araştırmacı kendi ihtiyacına en iyi cevabı verebilecek olan yapıyı alıp kullanarak mevcut bir sistemin geliştirilmesi veya yeni bir ürün oluşturulmasını sağlamaktadır. Yapılan tahminlere göre şu aşamada sadece tabiattaki mevcut potansiyelin %10’undan faydalanılmaktadır ve ilgi alanının tabiata doğru kayması neticesinde bu oranın hızla artması öngörülmektedir. Sezgisel çözüm yöntemlerinde de kullanılıyor Bilgisayar ve endüstri mühendisliği gibi hesaplamalı algoritmalar üstünde çalışan mühendislik dalları da tabiattan esinlenmektedirler. Özellikle mevcut hazır programların en iyi (optimum) sonuca ulaşamaması halinde probleme çözüm bulacak sezgisel algoritmalar geliştirilmesinde tabiattan faydalanılmaktadır. Sürü zekâsı (Swarm Intelligence) da denen bir yöntemde kuş, balık, arı gibi canlıların toplu olarak besin arama faaliyetleri ve besini bulma işlevi modellendiğinde herhangi bir problemin çözümü için çok kolay bir şekilde kullanılabildiği görülmüştür. Bu noktada besin, problemin çözümü

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

olmakta çözümün arandığı bölge besinin bulunabileceği bölgeyi betimlemektedir. Kuş sürüleri uçarlarken önce besin olması muhtemel noktalara iniş yapmakta eğer bir besin parçası bulunmuşsa o alanın etrafında yoğunlaşarak o bölgeyi taramaktadırlar. Besin parçasının bulunmuş olması besinin kaynağının (optimum çözüm) oraya yakın olabileceği anlamını taşır. Karınca kolonisi algoritması, yapay arı koloni algoritması, yapay bağışıklık sistemi, ateşböceği algoritması ve akıllı su damlaları; sürü algoritmalarından sadece birkaç tanesidir. Bu sezgisel çözüm yöntemleri söz konusu bir matematiksel problem için çok kısa bir zamanda iyi kabul edilen çözümler vermektedir.

Bunun dışında genlerin farklı şekillerde bölünerek birleşmeleri sonucunda farklı özellikteki bireylerin oluşması, çözüm yöntemi arayan mühendisler için de bir esin kaynağı olmuştur. Genetik algoritma denilen bu yöntemde anne ve babadan gelen genlerdeki kromozomlar çözümün parçaları olarak düşünülmekte ve oluşan çözüm en iyiye ulaşana kadar genlerin eşleştirilmesi yapılmaktadır. Bu aşamada doğal seleksiyonun sonucu olarak zayıf birey yani yeterince iyi olmayan çözüm elenerek güçlü bireyin (çözümün) seçilmesi sağlanmaktadır. Ürün ve yapı tasarımı için zengin bir kaynak Mimarlar, mühendisler ve ürün tasarımı yapanlar kendileri için gerekli olan fonksiyonel ihtiyaçları dışında estetik kaygısının da karşılandığı tasarımlar yapmak isterler. Fakat bu çoğu zaman mümkün olmaz, fonksiyonel gereksinimlerle estetik gereksinimleri aynı anda karşılamak zordur. Bununla birlikte tabiat bu iki kaygının aynı anda karşılandığı örnekler sunmaktadır tasarımcılara. Tıp sektöründe cerrahî dalında gerekli kesme, çıkarma ve çekme gibi hassas işlemlerde kullanılan aletlerin tasarımında kuşların gaga yapılarından esinlenildiği hemen anlaşılabilmektedir. Gagalar kuşların en ücra yerlere girme, yiyecek çıkarabilme, yakalama, kavrama, sıvı alma, çekme ve koparma gibi faaliyetleri için son derece önemlidir. Bu nedenle benzer faaliyetlerin görüldüğü cerrahi işlemlerde benzer tasarımda ürünler faydalı olmaktadır.

Şekil 4. Algoritmalarda kullanılan kromozomlar ile kuş ve balık sürüsü Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Merdivende kullanılan spiral yapıda ise salyangozların yapısı ve tasarımından esinlenilmiştir.

Şekil 5. Gaga yapıları ve cerrahi aletler [4] Modern inşaat yapılarının tasarımı ve fonksiyonelliği ile estetik yapısında tabiat önemli bir esin kaynağı olmaktadır. Londra’da bulunan 30 St Mary Axe binası silisli cam süngerinin yapısına benzerlik göstermektedir. Binanın fonksiyonelliği ve tasarımı mimarîde başarılı bir örnek olarak gösterilmektedir. Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Şekil 6. Örnek bina tasarımları ve esin kaynakları Tabiat, araştırıcı bir mühendis için bulunmaz bir araştırma kaynağı olmaya devam edecek gibi görünüyor. Bilimin ulaşabileceği son nokta konusunda tahmin yürütmek zor. Fakat tabiat bir ölçü görevi görmektedir. Leonardo Da Vinci bu durumu: “İnsan zekâsıyla çok farklı keşifler yapabilir; fakat hiçbir keşif tabiatta olanlardan daha güzel, daha basit ve daha amaca uygun olmayacaktır. Zira tabiatta bulunan varlıklardan hiçbirinde daha fazla özellik istenmez ve onlar gereksiz de değildirler.” şeklinde açıklamaktadır. Tabiattan esinlenerek geliştirilen bazı ürün ve teknolojiler Yarasaların yankı-konum bulma özelliklerinden esinlenerek radar, sonar ve tıbbî film çıkarma teknolojileri geliştirilmiştir. [6] Günümüzde cırt bant adı verilen ve tekstil sektöründe yaygın olarak

kullanılan sistem 1948 yılında İsveçli mühendis George de Mestral’in köpeğinin tüylerine yapışan tüylü bitkilerden esinlenmesiyle bulundu ve geliştirildi. NASA bir sonraki nesil otomatik robot ve araçların gelişimi için böceklerin yol bulma ve hareket etme kabiliyetlerini incelemektedir. Airbus, köpekbalıklarının deri yapılarından esinlenerek uçak kanatlarını kaplayacak bir folyo geliştirmiş ve sonuç olarak % 6 yakıt tasarrufu ve artan bir verimlilik elde etmiştir. Denizaltıların ve yeni nesil gemilerin dış yüzeyleri de köpekbalığı derisinden esinlenerek tasarlanmaktadır. Daimler, tropikal denizlerde yaşayan bir balık türünden esinlenerek % 20 yakıt tasarrufu ve % 80 daha az emisyon sağlayacak bir araba üstünde çalışmaktadır. Kertenkelelerin üstün yapışkan özellikleri kullanılarak mikro elektronik ve uzay endüstrisi için yapıştırıcı geliştirilmiştir. Güneş panelleri, yaprakların güneş enerjisini tutma özelliğinden esinlenerek geliştirilmiştir. Tıbbî ameliyatlar için gerekli olan kesici ve tutucu aletler farklı türdeki kuşların gaga yapılarından esinlenerek geliştirilmiştir. Su filtreleri geliştirilirken hücre zarlarının istenilen maddeleri geçirme ve istenmeyen maddeleri dışarda tutma özelliğinden faydalanılmıştır. Suudi Arabistan’daki bir kertenkele türünden esinlenerek modern elektronik cihazlardaki sürtünmeyi hemen hemen yok eden bir sistem tasarlanmıştır.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Kaynak 1. Nise, Nature Inspired Engineering, available at: http://www.nise.udel.edu/. 2. Class, Freshman Seminar: The Nature of Engineering, available at: http://ocw.mit.edu. 3. Nice, Nature Inspired Computing and Engineering, available at: http:// www.surrey.ac.uk/computing/research/ nice/.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

GUMANITAR YLYMLARY

(TARYH, FILOSOFIÝA, FILOLOGIÝA, PEDAGOGIKA, PSIHOLOGIÝA, MEDENIÝET WE SUNGATY ÖWRENIŞ)

HUMANITARIAN SCIENCES

(HISTORY, PHILOSOPHY, PHILOLOGY, PEDAGOGY, PSYCHOLOGY, CULTURALAND ART STUDIES)

SÖZEL İLİMLER

(TARİH, FELSEFE, FİLOLOJİ, PEDAGOJİ, PSİKOLOJİ, KÜLTÜR VE GÜZEL SANATLAR)

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

100

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

TARYHYŇ WE TARYHYLYGYŇ TÄSINLIGI (Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň “Älem içre at gezer” romany hakynda bellikler) Gurbandurdy Geldiýew filologiýa ylymlarynyň doktory, Halkara türkmen-türk uniwersitetiniň professory Mazmuny Merhemetli Ýazyjynyň “Älem içre at gezer” romany taryhy eserleriň arasyndaky tapawutly taraplary ara-çara etmek arkaly, edebiýat nazaryýetimiziň has içgin meselelerini ýatladýar. Ozaly bilen, roman biziň derýaslygymyzy, geljekde nämä üns berip, haýsy nukdaýnazardan oňa çemeleşmelidigimizi özüniň çeperçilik kämilligi, taryhy maglumatlara baýlygy hem-de teýlidigi bilen üm-yşarat edýär. Edebiýatyň nazaryýeti meselesi hakynda aýdylanda, edebi keşpdäki taryhy maglumatlaryň we taryhylygyň şöhlelenişi, olaryň edebi-çeperçilik ähmiýetini bellemelidiris. Şu nukdaýnazardan “Älem içre at gezer” başly-başyna saldamly bir ylmy derňewiň mekany bolup, edebiýat taryhymyzda orun alyp biler. Açylýan sözler: Taryh we takyk taryhylygyň çeper keşpdäki beýany. Dünýä inen her bir kämil eser edebi-çeperçilik aňymyzyň ösmegine goltgy berýän närse bolup hyzmat edýär. Bu öňlerem şeýle bolupdy. Häzirem şeýle. Emma resmi taýdan ykrar edilen maglumatlara esaslanýan taryhy eser çaksyz jogapkärli, onuň döremegi bolsa diýseň guwandyryjy. Ol özüniň durmuşylygy we hakykylygy bilen okyjylar köpçüliginiň ulusy ýok, kiçisi ýok, hemmeleriň ünsüni özüne çekýär. Çünki ol şahsyýet ýada hadysa hakynda daş gulakdan azda-kände eşidilip durulsa-da, teýli ýagdaýlardan habarly bolunmazlyk kalbyňda nähilidir bir boşlugy kemala getirýär-de, ony doldurmak höwesi resminamalara daýanylyp döredilen eseri okap görmeklige tarap alyp barýar. Bu-da hemişe şeýle bolupdy.

Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň “Älem içre at gezer” atly romany babatda-da şeýle boldy. Biziň pikirimizçe, merhemetli Ýazyjyny bu taryhy romany ýazmaklyga iteren düýpli sebäpleriň biri okyjylar köpçüliginiň ruhy islegini kanagatlandymakdan ybarat bolsa gerek. Okyjynyň islegi bir ýana, ol islegi kanagatlandyrmak başga bir mesele. Aýratyn-da, resminamalara esaslanýan edebi esere gezek gelende, “tereziniň okaralaryny deňlemekde” iş bar. Çünki bu kysym eserleriň “deňlemesi” mähek daşy kysym mizemez we uçursyz berk, onuň hiç hili eglişige gitmek niýeti bolmandy. Häzirem şeýle. Bir tarapdan, eseriň waka ýordumy taýyn, ony ýuwup-ýaýyp oturasy iş ýok. Ýazyjylyk kespden habarsyz adamlar üçin bu iň

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

aňsat we amatly ýagdaý bolup görner. Bar bolan maglumatlary kagyza geçirip oturybermeli ýaly. Emma ol iň kyn hem hupbatly müwessa. Gep resmi hakykaty çeper eserlik derejesine ýetirmekde. Ol bolsa uly ussatlygy talap edýär. Çeper hyýal arkaly waka ýordumyny kemala getirmek – janyň ujy. Merhemetli Ýazyjynyň “Älem içre at gezer” romany taryhy eserleriň arasyndaky tapawutly taraplary ara-çara etmek arkaly, edebiýat nazaryýetimiziň has içgin meselelerini ýatladýar. Ozaly bilen, roman biziň derýaslygymyzy, geljekde nämä üns berip, haýsy nukdaýnazardan oňa çemeleşmelidigimizi özüniň çeperçilik kämilligi, durmuşy maglumatlaryň baýlygy hem-de teýlidigi bilen üm-yşarat edýär. Dogrusy, türkmen edebiýaty öwreniş ylmy edebiýatymyzyň taryhy boýunça önjeýli işleri bitirdi. Bu ugurdan şol depgini bilen şu günler hem degerli işler alnyp barylýar. Emma edebiýatyň nazaryýet meseleleri welin, edebiýaty öwreniş ylmymyzyň iň gowuşgynsyz ugry bolup galmaklygyny şu günlere çenli dowam etdirip gelýär. Emma nazary meseleler ylmy pikirlenmämiziň ilerlemegi üçin diýseň derwaýys. Şeýle nazary meseleleriň biri hem çeper eserde taryhylyk we onuň edebi-çeperçilik ähmiýetidir. Şu nukdaýnazardan “Älem içre at gezer” başly-başyna saldamly bir ylmy derňewiň mekany bolup biler diýip pikir edýäris. Çeper eserdäki taryhylyk iki düşünjäniň – “umumy taryhylyk” we “takyk (ýada anyk) taryhylyk” diýlen düşünjeleriň jemi. Umumy maksada amal etmekde bu düşünjeleriň hersiniň öz wezipesi, öz orny bar. Ony kesgitlemek, elbetde, ýazyjynyň döredijilik “ussahanasyndaky” amaldyr, has anygy zehin we ussatlyk meselesidir. “Umumy taryhylyk” we “takyk taryhylyk” diýlen adalgalar “taryhylyk” diýlen nazaryýet “üçeginiň” saýasynda ýerleşýän bolsa-da, hersiniň

öz borjy we wezipesi, şonuň ýaly-da, her biriniň özboluşly aýratynlyklary bolýar. Ekizleriň-de gylyk-häsiýetleriniň dürlidürli bolşy ýaly. Olaryň her biri düýpli ylmy-barlaglary talap edýän uly meseleler. Ýagdaý şeýle bolansoň, “Älem içre at gezer” diýen romandaky çeper taryhylygyň diňe bir akabasy – takyk taryhylyk barada başardygymyzdan soňraky sahypalarda gürrüň etmek isleýäris. Romanyň baş gahrymany Berdimuhamet Annaýew, bilşimiz ýaly, taryhy şahsyýet (1.). Ol öz zamanasynda janypkeşligi we tutanýerliligi bilen beýik halypalyga ýeten mugallym. Ýazyjy anyk taryhy gahrymanynyň peder-peýkary barada-da çeper maglumatlary beripdir. Nepesaly baý – Pyhy baý – Gök baý – Anna serdar – Berdimuhamet. Aslynda, bu nesil daragty ejdatlaryň çeper keşplerini dikeltmek tagallasy bilen romana girizilipdir. Şol tagalla-da edebi keşbiň taryhylyk häsiýetini tebigy şekilde kemala getiripdir. Netijede, ol taryhy şahslar baş gahrymanyň gelip çykyşyny aňlatmak bilen, Berdimuhamediň edebi keşp hökmündäki taryhylygyna has takyklyk girizip, döräp biläýjek sowallaryň we gümanlaryň öňüne berk böwet basmagyň hötdesinden emgenmän gelip bilipdir. Hususan-da, ataly-ogluň --- Anna serdar bilen Berdimuhamediň arasyndaky gatnaşygyň çeper beýany meseläniň oňyn çözgüdine aýgytlaýjy täsir edipdir diýip biz pikir edýäris: “Ogly dil açyp, jedirdäp ugrandan Anna aga oňa her hili sözleri, san sanamagy öwredip başlady. Käteler Anna aga gözjagazyny gyrpman, jikgerilip diňläp oturan Berdimuhamede iki-üç ýaşly çaganyň-a däl, eýsem on dört-on bäş ýaşly ýigdekçäniň düşünmejek, akyl ýetirip bilmejek zatlaryny hem aýdardy. Goý, şu wagtdan çaganyň gulagynda galsyn!”(2, 31.) Anna serdar baradaky beýleki çeper teswirlerde-de Berdimuhamede bolan atalyk söýgüsi we aladasy juda täsirli

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

101

102

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

açylyp görkezilýär. “Älem içre at gezer” kitapda Anna serdar pursatlaýyn gahryman bolup gelýän bolsa-da, hem Berdimuhamediň edebi keşbiniň taryhylyk alamatyna saldamly goşant goşýar, hemem öz edebi keşbini umumy taryhylykdan anyk taryhylyga tarap ösdürýär. Mahlasy, peder-peýkarlar özleriniň taryhy şahsdygy bilen Berdimuhamediň edebi keşbini anyk taryhylyk nukdaýnazardan birkemsiz esaslandyrýar diýip bellemek mümkin. Berdimuhamet Annaýewiň ömür ýoly bärligine ugur alanda, taryhy şahslar bilen gatnaşyk has-da ýygjamlaşýar. Olaryň her biri özleriniň bilim hem durmuş tejribeleri bilen asylly görelde bolup hyzmat edýär, baş gahrymanyň jemgyýetçilik aňynyň her taraplaýyn giňemegine goltgy berýär. Bu haýyrly işiň başy Muhammetguly Atabaýew bilen duşuşykdan başlanýar. Meşhur magaryfçy Anna serdaryň nesillere miras galdyran “Akyl sandyklarynyň” içindäki kitaplaryň soragy bilen Yzgant obasyna gelende, Berdimuhamet bilen gürrüňdeş bolmak miýesser edýär. Berdimuhamet gelen myhmanyň mugallymdygyny bilenden soň, özüne iň ýakyn, “şolar ýaly bolup bilsedim” diýip hemişe hyýalynda besläp ýören şahsyna duşandygyna düşünýär. Muhammetguly Atabaýew bolsa ýaňy ýetginjek ýaşyna baran oglanyň erjelligine, bilime höweslidigine syny oturýar, geljekde türkmen magaryfynyň kuwwatly sütünleriniň biri bolup ýetişjekdigine ynam döreýär: “– Şeýle, inim, okamaly, sebäbi kämillik diýen zadyň çägi ýok – diýip, myhman özi barada birgiden zatlary gürrüň berdi.” (2, 44) Elbetde, berlen öwütler juda parasatly we özi üçin-de, il-güni üçin-de ähmiýetli.

Ýöne şonuň durmuşabap akyldygyny kabul edip, ony berjaý etmek üçinem “guýma gursak” bolmaly. Ol bolsa ýetginjek ýaşdaky Berdimuhamediň tebigatynda bar bolan tohum. Ony Berdimuhamet Annaýewiň soňraky durmuş ýoly dolulygyna tassyklaýar. Pursatdan peýdalanyp, romandan alnan ýokarky parça babatda iki sany hususyýete-de ünsi çekmek isleýäris. Birinji hususyýet. Muhammetguly Atabaýew barada ozal hiç zat bilemeýärdik diýsek, ýalançy bolarys. Berdi Kerbabaýewiň “Gaýgysyz Atabaýew”, Ýuriý Paporowyň “Просто Атабаев”, Ata Atajanowyň “Teke gyzy Tatýana” ýaly romanlarynda Muhammetguly Atabaýew barada-da aýdylýar. Emma ol kitaplaryň neşir edilenine är ömri geçdi, ondan bäri täze nesiller kemala geldi. Garaşsyzlyk döwrümizdäki okyjylaryň edebi pikirlenmesinde meşhur magaryfçynyň keşbi del şahsa öwrülip gitdi diýse-de boljak. Şu ýagdaýy nazara alanymyzda, “Älem içre at gezer” atly roman juda sogap işe amal edipdir diýip bolar. Ylmy pikirlenmämiz barada aýtsak, Türkmenistanyň taryhy we magaryf taryhy bilen meşgullanýan alymlaryň hem Muhammetguly Atabaýew ünsünden düşdi diýip, günälerini göteresimiz gelenok. Ýöne düýpli ylmy-derňewleriň jemgyýetçilige hödürlenendigini-de bilemzok. “Älem içre at gezer” atly roman welin Muhammetguly agany garysyna galdyrypdyr, imany hemra bolsun! Allatagala Ýazanyňam ömrüne bereket bersin! Ikinji hususyýet. Muhammetguly Atabaýew özüniň kesp-kärini aýdanda Berdimuhamediň ýüregi jigläp gidýär. Ynsanyň kalbyndaky inçe duýgydüşünjeleri owadan şekilde teswirleýän

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

jümleleri soňraky gürrüňlerimiziň öňünde müýnli bolmazlygymyz üçin, bilelikde okalyň: “ –Sag-salamatmysyňyz, ene, seniň ýagdaýlaryň niçik, han ogul? – Şu sözlerden soň, ol özüni tanyşdyrdy. – Maňa Muhammetguly Atabaýew diýýärler. Meniň esasy kärim – çaga okatmak, men – mugallym. Myhman “Men – mugallym” diýende, Berdimuhamediň ýüregi jigläp gitdi. “Bir gün menem şeýle sözleri ynam bilen aýdyp bilermikäm?” diýip, ol içini gepletdi.” (2, 43.) Berdimuhamediň ganynda aň-bilime meýilliligiň ýatandygy üçin, “ýüregi jigläp gitdi”. Maksat sowatsyz çagalara diňe başlangyç bilimi bermekden ybarat bolsa, ony Berdimuhamet on iki ýaşynda amala aşyrmagy başarýar, meşhur magaryfçynyň: “– Beýle bolsa, ýigit, sen taýýar mugallym ahyry! Häzir mugallymlaryň birentegi seniň ýaryňça-da bilenok, ynanaý şuňa” diýen sözlerine onuň köňli göterilip, “Enesiniň razyçylygyny alyp, öýüň garşysyndaky tamyň gowy edip içini-daşyny suwatdy, soň agartdy”, şeýlelikde, mugallymçylyk başlanýar. Berdimuhamet şol bolşuny dowam etdirip, her ýyl obasyndaky “bilesigelijilik bilen bakýan” çagalara başlangyç bilimi berse berer ýörerdi. Oňa munyň däl diýjek ýok, gaýta begenjekler köp. Emma durşuna göz-gulaga öwrülip, Muhammetguly Atabaýewiň ýatlamalaryny diňläp oturan Berdimuhamediň kalbynda öz-özünden dörän närazylyk barha alawlanýar, bilesigelijiligi oýaryp, mugallymçylyk borjunyň hojalyk eklenji bilen çäklenmeýändigine düşünýär, şol görnükli şahslar ýaly bolmak arzuwyna ganat bekledýär:

“Özüniň 12 ýaşly ýetginjekliginiň ýiti zehini bilen Berdimuhamet bir zada akyl ýetirdi, ýagny onuň diňe öz maşgalasynyň durmuşy, gün-güzerany bilen çäklenip oturmaga hukugy ýok. Wagt geçdigiçe, ol halk, ýurt diýen ýaly düşünjelere we özüniň şular bilen baglanyşyklydygyna akyl ýetirdi.” (2, 50.) Ine, şu pursatda romanyň 44-nji sahypasyndan getirilen parçadaky ikinji hususyýet diýýän zadymyz özüni äşgär edýär. Şol döwürlerden ýakyn wagtlara çenli dowam edip gelen “magaryf işgäri” – häzir “bilim işgäri” diýlen düşünje juda uly garamaty we talaplary özünde jemleýär. Bilimsiz nesilleriň taryhyň ädimlerinden, köp babatda, yza galyp, birgiden kynçylyklary çekmeli bolýandygy hemmelere aýandyr, aýratyn-da, türkmenler oňa gaty oňat düşünýärler. Geçen müňýyllygyň sepgidinde we başky ýüzýyllyklarynda ylymda-bilimde, medeniýet-edebiýatda dünýä halklaryna türkmenleriň görelde bolandygyny taryhymyz mälim edýär. Ony daşary ýurtlaryň meşhur alymlaryda öz işlerinde tassyklaýarlar. Maglumat üçin belli taryhçylaryň jümlelerini okalyň: Akademik Wasiliý Wladimirowiç Bartold: “Seljuk hanadanlygynyň döredilmegi netijesinde oguz ýa-da türkmen halky musulman äleminde beýleki türki halklaryň hiç biriniň gazanyp bilmedik gadyr-gymmatyna eýe boldy” (3, 574.) diýip ýazypdyr. Professor Ýewgeniý Eduardowiç Bertels: “Seljuklaryň agalyk sürmegi örän uly ähmiýete eýe bolýar. Hut şol döwürde baý medeni durmuş emele gelýär, geljekde diňe bir Gündogar ýurtlarynyň durmuşynda däl, eýsem bütin dünýäniň medeniýetinde rol oýnan seljuk sungaty döreýär.” (4, 186.)

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

103

104

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Elbetde, “Mugallym bolmak” diýmek dilde aňsat. Emma ol käre ulaşanlary diňlesek, nämäň nämedigi, näçeräk sabyrtakatyň, çeýeligiň, ynsanperwerligiň we düýpli medeniýetiň gerekdigi aýan bolar. Ol şu günlerde-de şeýle. Berdimuhamede “çagalaryň dokuz jübüt garaja gözleri oňa bilesigelijilik bilen bakýan” döwürde, okuw serişdeleriniň we şertleriň ýabygorly wagtlarynda hatsowat öwretmegiň kynçylygyny diýipaýdar ýaly bolmandyr, ony diňe göz öňüne getirmek mümkin. Bu ägirtlik “mugallymçylyk” atly “buz dagynyň” (aýsbergiň) göze görünýän bölegi, onuň ondan sekiz bölegi bolsa suwuň astynda saklanýar diýýärler. Dowamly okamak, ylmyň-bilimiň täzelikleri bilen yzygiderli tanşyp durmak, iş tejribäňi kämilleşdirmek, ýurduň ykdysadysyýasy ýagdaýlaryndan dowamly habarly bolmak, jemgyýetçilik işlerinde görelde görkezmek, mahlasy, “sanasaň sogaby bar” diýilýän wajyplary ýerine ýetirmekde-de iş bar. "Jemgyýetiň öňdebaryjy adamlary – mugallymlar" diýlip ýöne ýere aýdylanok. Ýagdaý şu täwire bolansoň, taryhy şahs Berdimuhamet Annaýewiň durmuş we pedagogiki terjimehalynyň kemala gelmeginde iň ähmiýetli wajyplaryň biri – taryhy şahslar bilen içgin, dostana gatnaşykda bolmak, tejribe alyşmaklyk, halypa-şägirt basganjygy geçmek ýaly hususyýetler. Merhemetli Ýazyjy “Älem içre at gezer” atly romanynda Berdimuhamediň şu wajyplary uly höwes bilen ýerine ýetirişini çeper beýan etmek bilen, eseriň taryhylyk ähmiýetini hasda artdyrypdyr, aýratyn-da, anyk taryhylygy syntgylapdyr. Munuň şeýledigini, hususan-da, Berdimuhamediň Muhammetguly Atabaýewiň

nesihatlaryny bek tutuşyndan görýäris. Munuň şeýledigini Berdimuhamediň Platon Iwanowiç Smirnow bilen, Paraw bibi obasyndaky adamlar bilen, Alyşbeg Alyýew bilen, Aşgabatda geçiren üç aýlyk kursy bile tamamlan ýoldaşlary bilen, Abdylweli Gudratyllaýew bilen, “Gyzyl çarwa” kolhozynda mekdep direktory bolup işlän wagtlarynda tanşan adamlary bilen, söweşdeş ýoldaşlary bilen, obadaşlary bilen, öýiçerisi bilen we beýleki gatnaşyklarynyň romandaky çeper teswirinden görýäris. Bu aýdylanlaryň üstüne Berdimuhamet Annaýewiň elini gowşuryp oturan ýeke gününiň bolmandygyny, hemişe kesbini kämilleşdirjek okuw kitaplar, gollanmalar bilen gümra bolandygyny, galyberse-de, Platon Smirnowyň maslahat beren taryhy çeşmeleri we “Akyl sandyklaryndaky” kitaplar, “Mawaraýy bahry-Hazar” gazýeti bilen hemişe meşgul bolandygyny hem bularyň üstüne goşmagymyz gerek. Hanmeňli aganyň dermanlyk ot-çöpler barada bilýänlerini Berdimuhamet Annaýew soňra ýazga geçiren bolmagy mümkin diýip pikir edýäris. Çünki ol edebine gaýym şahs bolupdyr. Berdimuhamet öz wagtynda halkyň arasyndaky edebi miraslary toplaýjy hökmünde hem tanalypdyr. Romanyň 44-nji sahypasyndan başlanýan Muhammetguly Atabaýewiň ýatlama-söhbeti 52-nji sahypanyň ahyryna çenli dowam edýär. Bu aralykdaky waka ýordumy esasan üç adamy – Hojaly molla Myratberdi ogly, Tatýana Tekinskaýa (Artykgül) we Nikolaý Nikolaýewiç Ýomutskiý ýaly taryhy şahslary öz içine alýar. Hojaly molla, Tatýana Tekinskaýa hakynda her kimiň azda-kände bilýän maglumatlary bar bolsa gerek. Olaryň birisi edebi mirasymyz barada ýazylan makalalaryň

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

köpüsinde ýatlanylýar. Artykgül siňlimiz barada ýörite roman ýazyldy, beýleki edebi eserlere-de pursatlaýyn gahryman bolup gatnaşdy. Nikolaý Nikolaýewiç Ýomutskiýniň ömür ýolundan taryhçy alymlaryň köpüsi habarlydyr, emma okyjylar köpçüliginiň, ýagny edebi jemgyýetçiligimiziň suwytly bilýän zady ýok bolsa gerek. Emma bu şahsyýet özüniň magaryf hyzmatlary, türkmen ýaşlaryna goldawlary, ylmy we syýasy işgärlerimiziň kemala gelmeginde äden aýgytly ädimleri bilen bilinmäge, ýagşylykda ýatlanmaga mynasypdyr. Şonuň üçinem “Älem içre at gezer” atly roman Muhammetguly Atabaýewiň ýatlama-söhbetlerinde ýörite belläp geçýär. Nikolaý Nikolaýewiçiň şahsy göreldesi-de 12 ýaşly Berdimuhamediň aň-düşünjesinde mäkäm orun alyp, onuň bilim ulgamyndaky hyjuwlaryny ganatlandyrýar. Maglumatlaryň takyklygy we biz okyjylaryň-da jemgyýetçilik aňy üçin peýdalydygy sebäpli, romandaky parçalara pikir berip, okap görmegimiz gerek: “Muhammetguly özüniň ruhy halypasynyň Kyýat hanyň çowlugy, patyşa goşunynyň harby gullukçysy, polkownik derejesine çenli ýeten N.N. Ýomutskiý bolandygyny gürrüň berdi. N.N.Ýomutskiý türkmen milli intelligensiýasynyň Ýewropada bilim alan ilkinji wekillerine kömek eden adam. Şolaryň hatarynda Tatýana Tekinskaýa bilen Muhammetguly Atabaýewem bar. Ol türkmen ilatynyň arasynda bilim ýaýratmagy zerur hasaplapdyr we ýerli halky magaryf bilen giňden gurşap almagyň aladasyny edipdir. Muhammetguly N.N.Ýomutskiniň özüne ýollan hatlarynyň birinde milletiň öňdebaryjy adamlarynyň borjy barada pikir aýdyp, şeýle ýazypdyr: “Sen öz halkyň betbagtlygyny görüp durkaň, özüňi

aýap näme etjek? Saňa aňsat düşmez, ýöne sen özgelere ýagşylyk edýärsiň ahyryn. Öňdebaryjy adamlaryň hemmesi şeýdip hasrat çekipdir...” ( 2, 47-48.) Romanyň bu parçasy bize iki ýagdaýy hatyrladýar. Birinjisi, roman Nikolaý Nikolaýewiç Ýomutskiý ýaly türkmen biliminiň ägirdi hakynda söhbet etmek bilen, biziň duýgy-düşünjämizi baýlaşdyrýar. Şol bir wagtyň özünde, bu görnükli şahsyýetiň ömür ýoly we magaryf babatda alyp baran işlerini halk köpçüligine giňden mälim etmelidigimizi yşarat edýär. Çünki “Älem içre at gezer” atly romanyň döwlet Baştutanymyzyň galamyndan çykandygy bize ýörelge bolup hyzmat edýär. Romanyň Nikolaý Nikolaýewiç Ýomutskiý hakyndaky takyk taryhy ýazgylary “Öz arygyny har eden, kişi arygyna zar bolar” diýen halkymyzyň hikmeti bilen utgaşyp gidýär. Ikinjisi, romanda Berdimuhamet Annaýewiň çeper keşbiniň taryhy nukdaýdan has takyklyga eýe bolmagydyr. Soňky gezek duşuşanda Platon Iwanowiç Smirnow ýetginjek ýaşdaky Berdimuhamede şeýle diýýär: “Meniň ýüregim bir zatlary syzýar... Sen ýa mugallym bolarsyň, ýa-da döwlet işgäri”. Bu welilik Muhammetguly Atabaýewiň N.N.Ýomutskiy baradaky ýatlamalaryndan soňra aýdylan sözler, elbetde, “Eflatun aganyň” ol ýatlamalardan hem habary ýok. Milletimiziň öňdebaryjy adamlarynyň biri bolan Berdimuhamede, ozaly bilen, Anna aganyň göreldesi, galybersede, Nikolaý Nikolaýewiçiň, Tatýana Tekinskaýanyň, Muhammetguly Atabaýewiň magaryf terjimehaly bilim ulgamyny seçip-saýlamagyna kuwwatly itergi berýär. Geljekki beýik halypa mugallymçylyda şeýdip başlapdyr. Ajaýyp iş edipdir! Döwlet işgäri bolmak

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

105

106

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

ukybyny bolsa Ata arzuwyny amala aşyran Agtyga (1) miras galdyrypdyr. Nije müň adamyň hatly-sowatly bolmagyna hemaýat eden Berdimuhamet Annaýewiň türkmen halkymyzyň ruhymedeni durmuşyna goşan goşandyny sanap aňyrsyna çykyp bolmaz, agyrlyk birlikleri bilenem ölçemek mümkin däl. Aslynda, mugallymçylygyň haýyrsahawatyny takyk kesgitlemek hiç kime başartmandyr. Hatda akyldar Sokratosa-da baş bermänsoň, “Dünýäde her bir zada baha kesmek bolar, emma mugallymyň eserine baha kesmek mümkin däl. Çünki onuň eseri hem hiç zatdyr, hemem hemme zatdyr” diýipdir. Ýöne bu akylly kesgitleme mugallyma baha kesmekligiň mümkin däldigini aňlatsa-da, onuň “hemme zatdygy” bize belli bir bahasy bolmaýan uçursyz gymmatlykdygyny mälim edýär. Ussat Halypanyň uçurymlaryň arasyndan soň-soňlar ençeme alymlaryň, döwlet işgärleriniň, medeniýet we sungat adamlarynyň kemala gelendigini ýatlasak, ýetginjek Berdimuhamediň döwletli we mukaddes ýola baş goşandygyny aýratyn bellemegi, diýmek, “Mugallym” diýen sözüň hemme zady özünde jemleýändigini ykrar etmelidigimizi ündeýär. Netijede, Berdimuhamet Annaýewiň özem ýokarda ady agzalan meşhur magaryfçylaryň hataryna goşulypdyr, Türkmenistanyň bilim taryhyny döreden beýik Şahs bolup ýetişipdir. Ýokarky ýagdaýlar barada oýlanaňda, fransuz ýazyjysy we pelsepeçisi Wolteriň sözleri biygtyýar ýadyňa düşýär: “Taryh karollaryň, generallaryň mellegi (emlägi) däl, milletiň ekin meýdanydyr. Her millet geçmişde ol meýdana näme eken bolsa, şony-da orar.” (5, 687.)

Baş gahryman bolup esere gatnaşýan şahsyýyet baradaky resminamaly ýazgylaryň bolmagy taryhy romanyň ilkinji şerti. Taryhy şahsyň çeper keşp derejedäki belentlige göterilmegi üçin resmi ýazgylar ýeterlik bolman biler, oňa goşmaça maglumatlar-da derwaýys. Çünki eseriň waka ýordumynyň özüne çekijiligini kemala getirmek bilen, gylyk-häsiýet, daş-töwerekdäki adamlar bilen gatnaşyk, duýgy-düşünje, akylparasat we beýleki sypatlary janlyduýarlykly şekilde janlandyrmakda goşmaça maglumatlar uçursyz arzyly serişdelerdir. Bu şertler romanyň binýadyny kemal edýär. Hormatly Gurbanguly Berdimuhamedowyň “Älem içre at gezer” atly romany özüniň binýadyny birkemsiz kemala getirip söze başlapdyr. Biz ony nireden bilýäris? Romanda birnäçe resmi ýazgylaryň (dokumentleriň), hatlaryň we suratlaryň göçürme-nusgalary berlipdir, resmi ýazgylary tassyklaýan gollar hem möhürler aýyl-saýyl görnüp dur. Bu bir. Ikinji tarapdan, Berdimuhamet Annaýewiň ogly Mälikguly aga, Hudaýa şükür, aramyzda. Onuň kakasynyň deňduşlaryndan, işdeş ýoldaşlaryndan, gatnaşan adamlaryndan, obadaşlaryndan, belki, söweşdeş ýoldaşlaryndan eşiden gürrüňleri, özüniň şaýatlyk edýän ýagdaýlary romanyň binýadyny hasam berkidipdir. Mälikguly aganyň romana ýazan “Bu kitap barada” atly “Sözbaşysyndaky”: “Berdimuhamet Annaýewiň mugallymçyltk işi we söweş ýollary bilen baglanyşykly bu eserde getirilýän köpsanly wakalar ozal mälim bolmadyk maglumatlardyr” (2, 7.) diýýän sözleri şony tassyklaýar. Üstesinede, mährem atanyň mähriban ogla beren gürrüňleri hem özara söhbetleri

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

romana ygtybarly maglumat çeşmesi bolup hyzmat edendir diýmäge esas berýär: ,,...Ogullary Mälikguly bilen Amangulynyň harby ugurdan gitmäge hyýallydyklaryny, olarda serkerdelik ruhunyň bardygyny ýatlatdy” ( 2, 195.), “ – Bar, oglum, indi ýataý. Ertir ir turmalysyň. – Bolýar, kaka – diýdi-de, Mälikguly ýeten sahypasyna bellik edip, daşaryk çykdy.” ( 2, 241.) we beýleki jümleler. Görnüşi ýaly, romanyň kemala gelmegi üçin resmi ýazgylar-da, ynamdar adamlardan alnan ygtybarly maglumatlarda ýeterlik derejede jemlenipdir. Şol bir wagtyň özünde, Berdimuhamet aga bilen ogly Mälikguly aganyň arasynda bolan ýokardaky gürrüňler öňde romandan getirilen (2, 31-43-44-50.) mysallardaky gepleşikleriň, maglumatlaryň şahyrana toslama däldigine, takyk taryhy esaslydygyna güwä geçýär. Elbetde, ataly-ogluň gürrüňini roman “gyly gyrylmadyk” şekilde beýan edipdir diýip pikir etsek, edebi eseriň sungatlyk tebigatyna düşünmedigimiz bolar. Bu ýerde esasy zat edilen gürrüňiň manymazmunydyr. Ony ýazyjy dürli sözler we sözlemler bilen aňladyp biler. Galybersede, Mälikguly aganyň kakasy bilen eden gürrüňini unudar ýaly ýaşda däldigi, ol ýagdaýy romanyň “– Ýok, kaka, men çaý içjek däl, kitap okajak. Gaty gyzykly eken...” (2, 241.) diýen sözleriniň äşgär edýändigi, hatda gahrymanlaryň özara gürrüňleriniň hem anyk taryhy maglumatlara esaslanýandygyna şekşübhe goýmaýar. Uzyn sözüň gysgasy, eseriň taryhylyk binýady berkden berk tutulypdyr. Diýmek, taýýarlyk işleri şowly netijeler bilen tamamlanypdyr. Emma maglumat baýlygynyň irnik tarapy-da ýok däl. Haýsy wakadan başlamaly? Ýazyjyny şu sowalyň esli

oýa batyrandygyny çak etmek mümkin. Çünki Berdimuhamet Annaýewiň ýaşan her güni bolmasa-da, her aýy birgiden täsin hadysalar bilen geçipdir... Gepiň gerdişinde bir ýagdaýy hem gürrüňimiziň çykgydy hökmünde bellemegimiz gerek. Anyk taryhy keşbiň kemala gelmeginde onuň bilen hiç hili baglanyşygy bolmaýan ýada az gatnaşykdaky ýagdaýlar hem gahrymanyň taryhylyk sypatyna täsir edip biler. Emma ol ýagdaýdyr hadysalaryň gümansyz taryhy hakykat bolmagy şertdir. Sähel şübheli görünýän bolsa-da, eseriň edebi keşbi solgun görner. Biz bu edebi kadany ýönelige ýatlamadyk. Berdimuhamet Paraw bibi obasyna gelip, resmi mugallymçylygyň ilkinji ädimini ätläninde aşakdaky ýaly maglumat bilen ýüzbe-ýüz bolmaly bolýar: “Ýygnanan jemendäniň arasynda bäş-alty çaganyň bardygyny görüp, Berdimuhamet öz ýanyndan: “Bä, okuwçy sany gaty az boljag-ow” diýip pikir edipdi. Yöne okajak oglanlar ýeke-ýekeden mekdep otagyna girip ugranlarynda olaryň sany on iki boldy. Sekiz-on sekiz ýaşlylar okamaly diýlip yglan edilenem bolsa, gelenleriň arasynda has ekabyrraklary hem bardy.” ( 2, 101.) Şeýle seredeniňde, okuwçylaryň ýaşy hakynda aýdylýan maglumata Berdimuhamediň hiç bir galtaşygy ýok ýaly. Berdimuhamet üçin tapawudy ýok, kim gelip öňünde otursa, hat öwreder. Bu dogry. Ýöne on sekiz ýaşyna ýeten, ondan-da ekabyrrak ýigitleriň sowat öwrenmek üçin sekiz ýaşly çagalara garyşyp oturmagy şu günleriň gözi bilen garanyňda, biraz gülkünç, käbirimiz üçin bolmajak ýagdaý, ýagny ýazyjylyk hyýaldan dörän şekil ýaly

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

107

108

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

görünmegi mümkin. Bu, hakykatdanda, ýazyjynyň toslamasynyň önümi bolsa, Berdimuhamediň edebi keşbine ýasamalyk alamatyny çaýmakdan ötri, romanyň taryhylygyna düýpli talaň salýan pursat diýip kabul etmek mümkin. Emma hakykatda beýle däl. Hakykat romanyň çeper beýan edişi şekilde bolupdyr. Biz ony nireden bilýäris? Ony hemmämiziň bilmegimiz üçin aşakdaky taryhy maglumat bilen tanşalyň: XIX asyryň 60-njy ýyllarynda Mary tekeleriniň elinde 14 aýlap ýesirlikde bolan fransuz asylly Genri de Blokwil türkmenleriň medeni-durmuşy, özboluşly sypatlary barada ýazan ýatlama kitabynda halkymyzyň sowat ümzügine-de orun beripdir: “Türkmen bilim almaga şeýle höwesli bolsalar-da, ellerine tötänden düşen kitaplardan başga okar ýaly zatlary ýokdur. Bu ýerde çagalar on-on iki ýaşaýançalar hiç hili iş işlemän, eneatalarynyň elinden okap-ýazmaklygy öwrenýärler. Tomus aýlary çagalaryny hem işletmäge mejbur bolan ene-atalar bu yitirilen wagtyň öwezini dolmak üçin, gyş aýlary çagalary hakda elinden gelen aladalaryny edýärler. ... Erkek kişiler käwagtlar uzyn günlerini Hywa ýa-da Buharadan getirilen goşguly kitaplary okap, olara düşünjek bolup geçirýärler. Bu kitaplaryň barysy olaryň özleriniňkä meňzemeýän üýtgeşik bir şiwede ýazylandyr. Türkmen mollalary güýçli medreselerde bilim almak üçin birnäçe ýyllyk şol şäherlere gidip okaýarlar. Meniň agam (men öz hojaýynyma “agam” diýip ýüzlenýärdim) we onuň erkek dogany menden fransuz dilini öwrenjek bolýardylar. Her gezek men öz gören-eşidenlerimi öz gündeligime

belläp oturanymy görenlerinde meniň hat ýazyşyma meňzedip hat ýazjak bolýardylar we meniň olaryň özlerine ýa-da iň bolmanda olaryň çagalaryna özümiňki ýaly hat ýazmagy öwretmegimi haýyş edýärdiler.” (6, 59-60.) Türkmenleriň hat-sowat öwrenmek yhlasy diňe Genri de Blokwiliň ýazgysy bilen çäklenenok. Ol geçen asyrlarda ýurdumyza dürli maksatly gelen syýahatçylaryň hem ýazgylarynda duş gelýär. Ýagdaý şeýle bolansoň, romanyň “Sekiz-on sekiz ýaşlylar okamaly diýlip yglan edilenem bolsa, gelenleriň arasynda has ekabyrraklary hem bardy” diýýän sözleri Berdimuhamediň keşbini has röwşen görkezmek bilen birlikde, özüniň anyk taryhylygyny mäkäm perçinläpdir.

Edebiýat 1. Ata arzuwyny amala aşyran Agtyk (awtor T. Jürdekow). Aşgabat, TDNG, 2009. 2. Gurbanguly Berdimuhamedow. Älem içre at gezer. – Aşgabat, Türkmen döwlet neşirýat gullugy, 2011. 3. Бартольд В.В. Очерк истории туркменского народа. Сочинение. II том. 1 к. – Москва, 1963. 4. Бертельс Е.Э. Литературное прошлое туркменского народа. «Совет эдебияты”, 1944, № 9-10. 5. İnsanlığın Ortak Aklı. İstanbul, Kent yayınları NO: 2, 2004. 6. Генри де Гулибеф де Блоквил. Түркменлериңкиде есирликде. – Ашгабат, “Алтын гушак” ТФАБ, 1992.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

HISTORICAL VALUES AND FASCINATION OF HISTORY (Notes about the novel by Esteemed President of Turkmenistan, Gurbanguly Berdimuhamedov “Älem içre at gezer”) Gurbandurdy Geldiyev Doctor of Philology, Professor, International Turkmen-Turkish University, Turkmen-Turkish Languages and Literature Department Abstract Comparing the work of the Esteemed Writer “Älem içre at gezer” with other historical works, I remembered the deepest issues of literary theories. First of all, the novel attracts our attention to the artistic maturity of its specific style and draws a wealth of information about life. It is the fact that, men of letters examining Turkmen literature have accomplished valuable work until these days. Speaking of issue of literary theory we should mention historical information about the character, its further effect on history and their literary and artistic importance. From this point of view “Älem içre at gezer” serves as a field of scientific research which values our literary history. Key words: history, literary depiction of concrete history. Any piece of literary masterpiece serves as a tool for intellectual development of literary and artistic skills. It was always like that. And now it is still like that. However, officially approved historical artifacts require immense responsibility and its appearance is pleasing. By its liveliness and reality it attracts a great number of readers not only elders but also youths and even everyone. Because even if a person hears something about a personality or an event, it calls for some type of curiosity which in its turn requires a demand for reading of works based on documentary information. It was always like that. It was similar in the case of the novel “Älem içre at gezer” by Esteemed President, Gurbanguly Berdimuhamedov. From our point of view, one of the primary

reasons of Esteemed Writer’s writing such a historical novel might be explained by the supplying spiritual demand of readers. While readers have requirements, fulfilling them is another problem. In particular, it might be the case “to balance both sides of the scale” when it comes to literary work based on the documents. Because such works are based on proper “balance” and there is no place for confusion. Today it is the same. From one aspect event of the work is ready and it does not require thorough work. For the ones who are not the writers it seems as a very simple task. Just like copying available data onto the paper. On the other hand, it is an extremely difficult task. The issue is related to add artistry into official documents. This requires a

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

109

110

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

great skill. Reviving events using artistic imagination is a really challenging task. Comparing the work of the Esteemed Writer “Älem içre at gezer” with other historical works, I remembered the deepest issues of literary theories. First of all, the novel attracts our attention to the artistic maturity of its specific style and draws a wealth of information about life. It is the fact that, men of letters examining Turkmen literature have accomplished valuable work until these days. Today, many great things are carried out with the same speed. However, it continues to be fact that from one aspect other fields of studies are more efficient rather than the field of literature. Theoretical issues are of great importance for development of scientific reasoning. One of the theoretical issues is historical and its artistic value. From this aspect we consider the novel “Älem içre at gezer” as a source of scientific research. Hopefully it will be like this. The idea of being historical comprises two views that is, “general historical” and “concrete historical.” Each of the perspective has its own characteristic values. Ensuring this is possible by author’s objectives where he produces his artistry, i.e., it is related to author’s mind and skill. While the terms of “general historical” and “concrete historical” are branches of the term historical, each of them has its own functions and possibilities and also they have individual characteristics. It is similar to twins with different characters. Each of them requires individual examination. Now, we would like to handle the only way of artistic history i.e., concrete history. As it is known the hero of the work Berdimuhamet Annayev is a historical character (1). He lived the life of an

outstanding teacher with self-sacrifice and hard work. The author also provided exact information about ancestors of the hero. They are: Nepesaly bay ---Pyhy bay --Gok bay --- Anna serdar --- Berdimuhamet. In fact, by this genealogical tree the artistic personality of the ancestry, which was handled in the novel. As a result, historical features of the literary character developed in a natural way. In fact, these historical characters presenting the family tree of Berdimuhamet prove the reality of character in question. In addition, it is prior response to the questions that may occur later. From our point of view, relationship between father and son, that is, Anna Serdar and Berdimuhamet, displays that the issue may result in positive conclusion. “When his son had just started to talk Anna Aga began to teach him various words and counting. Sometimes Anna Aga would have taught his son things that was hard to understand for not only children but also to young people aged 14-15. Let the baby learn these things from now!” (2.31) Also, in other literary depictions reflects Anna Serdar’s paternal love and compassion to Berdimuhamet. In the book titled “Älem içre at gezer” Anna Serdar is depicted as a hero and he tries to prove Berdimuhamet’s literary personality besides his historical personality and reflects how he comes out from general history into the concrete history. In short, the fact that his ancestors were historical personalities provides that Berdimuhamet’s literary personality to be evaluated as concrete historical character. Moving to the present day life of Berdimuhamet Annayev’s further tightens the bond between historical personalities. Each of them with their own knowledge and life experiences is

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

exemplary for young people and mainly contributes to the development of social vision of the hero. The auspicious beginning of the work starts after meeting with Muhammetguly Atabayev. While locating the legacy of “Chest of wisdom” of Anna Serdar to the generations the renowned educator arrived at Yzgant village where he had a chance to converse with Berdimuhamet. Once Berdimuhamet understood that the man he was speaking to was a teacher, he realized that he met the personality of his dreams that is to say “I’d like to be like him” man. On the other hand, Muhammetguly Atabayev admired love of science and knowledge of this young man. He thinks that this young man may become one of the most outstanding educators in the future. “Yes, my brother you should read, because there is no limit of perfection, and he told me a lot about himself.” (2, 44) Of course, the advice was both very important for him and for the people. However, fulfilling this advice requires tireless effort. The seeds of this were within the nature of Berdimuhamet. It might be also justified by the later life of Berdimuhamet Annayev. Incidentally, I would like to highlight two points of the novel related with the excerpt above. The first point is: we can tell that we did not know anything about Muhammetguly Atabayev. Information about Muhammetguly Atabayev can be found in novels of Berdi Kerbabayev’s “Gaygysyz Atabayev”, Yuriy Paporov’s “Simply Atabayev”, Ata Atajanov’s “Tatyana Tekinskaya”. Much time has passed since publication of books, and new generations appeared since then. Even in the first years of independence, the name of famous educator was almost disappeared from people’s minds. From

this point of view the book “Älem içre at gezer” is of great importance. Mentioning of our scientific approach, however, it would not be just to tell that educators and people who are interested in history of Turkmenistan forget about Muhammetguly Atabayev. Nevertheless we have not come across any scientific research dealing with the issue. The novel “Älem içre at gezer” raises issue of Mr. Muhammetguly, peace be upon him! Let God long life to the Author! The second point is: when Muhammetguly Atabayev told that he was teacher, he touched heart of Berdımuhamet. To express inner feelings of human being with all minor details let us read the following lines together: “How are you doing mother and how about your son?” After these words he introduced himself. My name is Muhammetguly Atabayev. My profession is to educate children, I am a teacher. When the guest told, “I am a teacher” Berdimuhamet was really excited and asked himself, “Will I be able to say these words about myself in one beautiful day?”(2, 43.) Berdimuhamet was excited since he was really interested in science and education. The aim of education at those times was only to provide primary education to illiterate children which Berdimuhamet had accomplished by the time he was twelve. For this reason renowned educator told, “You are already a teacher! To be frank most of the current teachers are not as well educated as you are.”, which also touched his heart. “Later, getting the permission from his mother he had a room in front of their house cleaned and painted,” as a result the profession of teacher had started. Every year Berdimuhamet was doing the same by

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

111

112

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

providing primary education for kids in his village “who wanted to learn.” No one would tell that he was doing something wrong; on the contrary, many were happy with that. However, listening to what Muhammetguly Atabayev tells wholeheartedly he was dissatisfied with himself and his curiosity was awaken for more knowledge and education as a renowned personality in front of him: “Being at the age of 12 Berdimuhamet realized the fact that he should not be limited to teaching children around him. Over the course of time he understood that he is not only related to his family but also people and country.” (2, 50.) Here as shown on page 44 of the novel happens what we call second point. Since then until to date the “profession of educator” or the more recent term “education staff” comprises deep meaning and has several demands. Particularly, Turkmen people are aware of the fact that throughout the history uneducated generations usually fall behind others. Glorious history of the Turkmen is full of accomplishments of our ancestors who made great contributions for education, culture and literature. It is also approved by distinguished researchers. Let me provide some of them, for instance: Academician Vasiliy Bartold Vladimerovich mentions, “By founding Saljuq Empire Oghuz or Turkmen people obtained great respect in world of Mussulmen which was never accomplished by other Turkic nations.” (3, 574.). Professor Yevgeniy Eduardovich Bertels mentions, “That Saljuqs rule over the region was of great importance. Emergence of Seljuk arts as rich cultural life exactly at that time, not only affected Eastern countries but also cultural life of the whole world.” (4, 186.) The Turkmen nation, with such an advanced civilization and high literacy,

fell into illiteracy in following centuries due to historical circumstances. These centuries were those backed the saying “Do not be the one standing against a collapsing state and a frightened camel”. “Being a teacher” is, of course, easier said than done. Still, if we give an ear to experienced teachers, they will clarify what is what, how much patience, versatility, humanity and civility are required. It is the same as it was in the past. It was extremely hard for Berdimuhamet, who had nine pairs of curious eyes watching him, to teach reading and writing in these dark days during which stationery materials and facilities were short. Reportedly, this proficiency is only the visible part of “the iceberg”, i.e. “the profession of a teacher” and the remaining 80% is beneath the water. Reading regularly, integrating into innovations in science and education, gaining experience, being informed about the economic and political condition, being a role model in social affairs; briefly, a great number of requirements should be fulfilled. It is not said by chance that “The most significant people of a society are teachers”. Qualities such as having intimate and friendly relationship with historical figures, exchanging experiences with each other, passing over the step of mastership and apprenticeship played a key role in the creation of history of life and pedagogical biography of the historical figure Berdimuhamet Annayev. The Esteemed Writer, in his novel named “Älem içre at gezer”, narrates how willingly Berdimuhamet fulfilled such requirements and increases the historical importance of the work making the content based upon true historicity. We can simply observe it in Berdimuhamet’s following Muhammetguly Atabayev’s

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

recommendations. It can easily be witnessed in his eloquent narration about the relationship with Platon Ivanovich Smirnov, villagers of Parav Bibi, Alyshbeg Alyyev, comrades with whom he enrolled on a course completed in three months, Abdylveli Gudratyllayev, people he got acquainted with when he was a principal of the school in the “Gyzyl Charva” kolkhoz, warriors with whom he fought together, fellow villagers, family, etc. As also mentioned in the novel, he was always busy with something, followed up books and references in order to push his career forward; what is more, he regularly read historical sources suggested by Platon Smirnov, books in the “Chests of Wisdom” and the newspaper “Mawaraýy bahry-Hazar”. And we can assume that Berdimuhamet Annayev committed everything Hanmengli Aga knew about herbal remedies to paper. Because, he was the person who always stuck to good manners. He was known as a collector of literary inheritance among people at his time as well. Muhammetguly Atabayev’s commemorative conversation starts on the page 44 of the novel and continues to the end of the page 52. Events on these pages mainly happened in participation of the historical characters such as Hojaly Molla Myratberdi Ogly (Hojaly Mullah, the Son of Myratberdi), Tatyana Tekinskaya (Artykgul) and Nikolay Nikolayevich Yomudskiy. Supposedly, everyone has some information about who Hojaly Molla and Tatyana Tekinskaya were. One of them is memorialized in most of articles written on our literary inheritance. In particular, a novel was written about Artykgul and she appeared in other literary works as a momentary character.

Historian scholars know well about the biography of Nikolay Nikolayevich Yomudskiy, but majority of readers, i.e. literary community tends to have no information about him. This figure is of praise and appreciation for his presenting educational services, supporting Turkmen youth and enormously contributing for the development of scientific and political staff. That is why all this is particularly mentioned in the course of Muhammet Atabayev’s commemorative conversation. Personal example of Nikolay Nikolayevich profoundly influences the 12-year-old Berdimuhamet’s frame of mind and urges him towards education. Let’s look into some passages from the novel because the content is accurate and it is useful for the social attitude of readers: “Muhammetguly told that his spiritual master was N. N. Yomudskiy who was Kyyat Khan’s great-grandson, military servant of the sovereign army and a colonel. N. N. Yomudskiy is the person who rendered assistance to the first representatives of Turkmen national intellectuals that studied in Europe and among whom Tatyana Tekinskaya and Muhammetguly Atabayev were as well. He believed in the importance of spreading education among Turkmen people and struggled about widely surrounding local people with enlightenment. In one of the letters N. N. Yomudskiy sent to Muhammetguly, he passed his opinion about the obligation of leaders of the nation: “How dare you think about yourself when your nation is in trouble? It will not be easy for you, but never forget that you will have done a favor for others. The truth is that all leaders have endured such suffering…” (2, 47-48). The above passage of the novel reminds us two circumstances. First, the

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

113

114

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

novel enriches our emotions and thoughts by telling about a great figure like Nikolay Nikolayevich Yomudskiy. Meanwhile, it points out that we have to widely communicate the life of such a great person and his endeavors to provide education to others. Because, the novel “Älem içre at gezer” produced by the State Leader serves as a guideline for us. The passages of the novel that tell about true historical records about Nikolay Nikolayevich Yomudskiy are strongly related with the Turkmen saying: “One who despises his ditch will long for ditches of others”. Second, the fictional portrait of Berdimuhamet Annayev has a perfect accuracy from the historical viewpoint. When they last meet, Platon Ivanovich Smirnov tells Berdimuhamet, who was teenager then: “Deep inside my heart, I feel… that you will become a teacher or a statesman”. These prognostic words are said after Muhammetguly Atabayev’s remembrance of N. N. Yomudskiy, of course, i.e. “Plato Aga” is not aware of these remembrances. Berdimuhamet, one of the leaders of our nation, is primarily urged by the example of Anna Aga, then the biographies of Nikolay Nikolayevich, Tatyana Tekinskaya and Muhammetguly Atabayev for his preferring the educational system. So, the life of teaching of the great master of future begins. What a right and great thing he did! He passed on the gift of being a statesman to the Grandson Realizing Grandfather’s Dream (1). It is impossible to evaluate the cultural and spiritual contribution made by Berdimuhamet Annayev for thousands of people to acquire literacy; units of weight will remain helpless to weigh it. The matter of fact is that no human being has been successful in measuring the merit of teaching. Even the great philosopher

Socrates agrees with the aforementioned: “Everything is able to be estimated with a price but the work of teachers. Because it is nothing, but also everything”. In addition to communicating the impossibility of estimating a price for teachers, Socrates lets us know that they are invaluable assets. The Acknowledged Master particularly stated – considering that many scholars, statesmen and figures of culture and art has grown among graduates – that the teenager Berdimuhamet set on the sacred and blessed path, and it urges us to confirm that the word “teacher” comprises everything. In conclusion, Berdimuhamet Annayev appeared among the renowned educationalists and became a great figure who founded the educational history of Turkmenistan. Thinking about the above mentioned conditions, you unconsciously remember the French writer and philosopher Voltaire’s words: “History is not a property of kings and generals, it is the arable field of people. Every nation will reap what it inseminated before” (5, 687). A historical novel – as a general rule – should include records about the main character who actively takes part in the novel. Official records singly may be insufficient for historical figure to step up to the level of fictional character; thus, additional information will be needed. Because, characterizing behavior and conduct by developing the attractiveness of flow of events in any work and relationship with surrounding people, emotions and thoughts, wisdom and mind and other features in a favorable manner plays an important role. These factors lay the foundation of a novel. The novel “Älem içre at gezer” by Respected Gurbanguly Berdimuhamedov begins

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

on the basis of an excellent foundation. How do we understand it? On the one hand, copies of several official records, letters and photos are inserted in the novel, and all confirmative signatures and seals on them are clearly seen. On the other hand, Malikguly Aga, the son of Berdimuhamet Annayev – thank God – is still alive. Stories that he heard from his father’s fellows, colleagues, companions, villagers, comrades, and events he witnessed in person further fortifies the basis of the novel. Malikguly Aga’s words in the preface of this novel titled “Bu kitap barada” (“About this book”) verifies it: “Various events introduced in this book about Berdimuhamet Annayev’s teaching and wartime life are those which have been unknown so far” (2, 7). What is more, we can positively state that stories told by the compassionate father to the beloved son and mutual conversations they had served as a reliable information source: “… reminded that sons Malikguly and Amanguly were both going to be military men that they have a spirit of commanders” (2, 195). “Go and sleep, son. You must wake up early”. ““Alright, dad” said Malikguly, left a mark on the page he was reading and stepped out” (2, 241) and other sentences. As we see, either official records or reliable information obtained from reliable people are sufficiently collected for the development of the novel. At the meantime, the above conversations between Berdimuhamet Aga and his son Malikguly Aga evidence that conversations and information in the prior given examples are not poetically fictitious and that they are based on the true historicity. Of course, if we assume that the conversation between the father and the son is retold without alterations,

we would not have understood the fictional nature pertaining to a literary work. Here the most crucial point is the general meaning of the conversation. The writer can express it in various words and sentences. Furthermore, Malikguly Aga then was at an age that he would not forget his conversation with his father, all this is written in the book as follows: “No, dad. I do not want to drink tea, I want to read a book. It is very interesting…” (2, 241), and it persuades you that even mutual talks are based on the exact and true information. Briefly, there is no doubt that the historical basis of the novel is reasonably firm. Thus, the results of preparation are successfully achieved. Still, there tends to be some kind of insufficiency regarding the richness of information. What event should be written firstly? We can estimate that the writer should have spent a lot of time thinking about this question. Because, roughly, every single day of Berdimuhamet Annayev passed with remarkable events. By the way, let us mention one more point in addition. Unrelated or loosely related situations may also influence the feature of historicity in the development of an exact historical character. Still, it is a must that any situations or characters have to be historically true. Even there is a bit doubt, literary image of the work will look dull. We did not reiterate this literary rule for nothing. Berdimuhamet arrives in the village of Parav Bibi, steps in the world of teaching and faces the below information: “Seeing that there are just about five children in the crowd, Berdimuhamet talked to himself and thought: “… It looks like there will be a tiny amount of pupils””. But when pupils started to get in the class one by one, they became twelve. Even if there should have been

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

115

116

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

pupils in the age range of eight to eighteen according to the announcement, there were elder ones as well” (2, 101). When roughly observed, Berdimuhamet seems hardly concerned about the age range of pupils. It does not matter for Berdimuhamet, i.e. who sits before him, he will go on teaching. This is true. Still, sitting of eighteen-year-old or much elder people among eight-year-old children in order to achieve literacy may be a little bit ridiculous, —for some of us— impossible or literarily fictitious. If it is really a fictive creation of a writer, it will be a moment at which the historicity of the novel will be deeply offended due to regarding Berdimuhamet’s literary image as unnatural. However, the reality is completely different. The reality was same as depicted in the novel. How do we understand it? Let us all look at the historical information below: Henry de Blockville, a French man who had been under the captivity of Tekes of Mary in 1860s for 14 months, —in his commemorative book— writes about the state of literacy of Turkmen people in addition to their cultural and social aspects: “Even if Turkmen people are very eager to achieve literacy, they have nothing to read except for books they have possessed by coincidence. Here children are not engaged in anything until they are 10-12, they learn how to read and write from their parents. In summer months parents who get their children labor necessarily, they compensate this period of time in winter months doing their best”. … Sometimes, men read books with poems in it brought from Khiva and Bukhara all day long and try to understand them. All of these books are written in dialects which are distinctly different from theirs. Turkmen mullahs go to those cities for years in order to receive

education in prestigious madrasahs. My brother (I used to address my master as “brother”) and his brother struggled to learn French from me. When they see me writing about my adventures in my diary, they tried to copy my handwriting and requested me to teach to write like me at least to their children if they cannot do it themselves” (6, 59-60). The eagerness of Turkmen people to learn how to read and write is not restricted with the notes of Henry de Blockville. We can witness it in the writings of tourists who visited our country for various purposes in recent centuries. Now that this is what circumstances are like, the following sentence: “Even if there should have been pupils in the age range of eight to eighteen according to the announcement, there were elder ones as well” obviously depicts Berdimuhamet’s image and points out the true historicity.

References 1. Ata arzuwyny amala aşyran Agtyk (awtor T. Jürdekow). – Aşgabat, TDNG, 2009. 2. Gurbanguly Berdimuhamedow. Älem içre at gezer. – Aşgabat, Türkmen döwlet neşirýat gullygy, 2011. 3. Бартольд В.В. Очерк истории туркменского народа. Сочинение. II том. 1 к. – Москва, 1963. 4. Бертельс Е.Э. Литературное прошлое туркменского народа. «Совет эдебияты”, 1944, № 9-10. 5. İnsanlığın Ortak Aklı. İstanbul, Kent yayınları NO: 2, 2004. 6. Генри де Гулибеф де Блоквил. Түркменлериңкиде есирликде. Ашгабат, “Алтын гушак” ТФАБ, 1992.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

TARİHİN VE TARİHÎLİĞİN İHTİŞAMI (Sayın Gurbanguli Berdimuhammedov’un “Âlem İçre Ad Gezer” romanı hakkında görüşler) Prof. Dr. Gurbandurdı Geldiyev Uluslararası Türkmen-Türk Üniversitesi, Türkmen-Türk Dilleri ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi Özet Sayın yazarın “Âlem İçre Ad Gezer” romanını tarihî eserlerle karşılaştırırken bu roman bize edebiyat teorisinin derin meselelerini hatırlattı. Öncelikle, bu roman bizim dikkatimizi onun hangi görüşle ele alınacağının sanatsal olgunluğu ve yaşama dair bilgilerin zenginliğiyle kendine çekmektedir. Türkmen edebiyatını inceleyen edebiyatçıların bugüne kadar önemli işler yaptıkları bir gerçektir. Bu sahada günümüzde de aynı hızla işler yapılmaktadır. Ancak bir yönüyle edebiyatı öğrenme sahası, diğer sahalara nazaran daha verimsiz halde olma özelliğini sürdürmektedir. Teorik meseleler ilmi düşüncemizin gelişmesi adına önemli bir yere sahiptir. Bu tür teorik meselelerden birisi de tarihîlik ve onun sanatsal ehemmiyetidir. Bu düşünceyle “Âlem İçre Ad Gezer” romanının ayrı bir ilmî araştırmanın kaynağı olabileceğini umuyoruz. Anahtar kelimeler: Tarih ve Tarihîliğin Sanatsal Portredeki Vasfı. Ortaya konan her bir olgun eser edebî ve sanatsal düşüncemizin gelişmesine katkı sağlayan bir nesne haline gelir. Bu daha önce de böyleydi. Şimdi de öyledir. Resmî bilgilere dayanan tarihî eser çok sorumluluk ister, ancak onun yazılması da gurur verici bir durumdur. O eser hayatîliği ve gerçekliği ile bütün okurlarını kendine celp eder. Çünkü bir şahsiyet veya olay hakkında kulaktan duyma bilgileri olsa da birçok olaydan habersiz kalmak kişinin kalbinde bir boşluk meydana getiriyor, bu boşluğu doldurma isteği kişiyi belgelere dayanılarak ortaya konan esere yönlendiriyor. Bu her zaman böyle oluyor. Sayın Cumhurbaşkanımız Gurbanguli Berdimuhammedov’un

“Âlem İçre Ad Gezer” adlı romanı hakkında da aynı durum söz konusudur. Bizce, muhterem yazarımızı bu tarihî romanı yazmaya yönlendiren önemli nedenlerden birisi de okur kitlesinin manevî beklentilerini karşılamaktır. Okurların beklentisi bir mesele, bu beklentiyi karşılayabilmek başka bir mesele. Özellikle de, belgelere dayalı edebî bir eser söz konusu olduğunda “terazinin her iki kefesini dengede tutabilmek” gibi bir çetinlik var. Çünkü bu tür eserlerin “dengesi” mihenk taşı gibi kuvvetli ve sağlamdır, hiçbir karışıklığa mahal bırakmaz. Günümüzde de bu böyledir. Bir yönü ile eserin olayları ve kahramanları hazır, bunları değiştirmeye gerek yok. Yazarlıktan

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

117

118

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

uzak olanlara olayların ve kahramanların hazır olması mevcut bilgilerin kâğıda geçirilmesi gibi kolay ve rahat görünür. Ancak bu sanıldığının aksine zor bir iştir. Bu zorluk resmî bir belgeyi bir sanat eserine dönüştürebilmekte gizlidir. Bu ise büyük bir ustalığı gerektirmektedir. Sanatsal hayal ile olayları canlandırmak, onları olgunlaştırmak insanı canını çıkaracak kadar zorlayan bir meseledir. Sayın yazarın Âlem İçre Ad Gezer romanını tarihî eserlerle karşılaştırırken bu roman bize edebiyat teorisinin derin meselelerini hatırlattı. Öncelikle, bu roman bizim dikkatimizi onun hangi görüşle ele alınacağının sanatsal olgunluğu ve yaşama dair bilgilerinin zenginliğiyle kendine çekmektedir. Türkmen edebiyatını inceleyen edebiyatçıların bugüne kadar önemli işler yaptıkları bir gerçektir. Bu sahada günümüzde de aynı hızla işler yapılmaktadır. Ancak bir yönüyle edebiyatı öğrenme sahası, diğer sahalara nazaran daha verimsiz halde olma özelliğini sürdürmektedir. Teorik meseleler ilmî düşüncemizin gelişmesi adına önemli bir yere sahiptir. Bu tür teorik meselelerden birisi de tarihîlik ve onun sanatsal ehemmiyetidir. Bu düşünceyle Âlem İçre Ad Gezer romanının ayrı bir ilmî araştırmanın kaynağı olabileceğini umuyoruz. İnşallah öyle de olur. Romandaki tarihîlik iki düşüncenin, yani “genel tarihîlik” ve “kesin tarihîlik” görüşlerinin bütünüdür. Genel bir sonuca ulaşmakta her iki görüşün de kendine has değeri vardır. Bunu belirlemek, tabii ki yazarın sanatını icra ettiği mekândaki düşüncesine bağlıdır; daha doğrusu bu, yazarın zihin ve ustalık meselesidir. “Genel tarihîlik” ve “kesin tarihîlik” terimleri tarihîlik çatısı altında yer alsalar da her birinin kendi görevi ve yetkileri mevcuttur, aynı zamanda bunların

kendine has özellikleri de vardır. Tıpkı ikizlerin karakterlerinin de birbirinden farklı olduğu gibi. Onların her biri ayrıntılı ve derin tetkikler gerektirir. Hal böyleyken, Âlem İçre Ad Gezer adlı romandaki sanatsal tarihîliğin sadece bir yönünden, yani kesin tarihîlik yönünden elimizden geldiği kadar bahsetmek istiyoruz. Romanın esas kahramanı Berdimuhammet Annayev bilindiği gibi tarihî bir şahsiyettir (1.). O yaşadığı dönemde fedakârlığı ve çalışkanlığı ile büyük nam kazanmış bir öğretmendir. Yazar tarihî kahramanın ataları hakkında da sanatlıca bir bilgi sunmuştur. Bunlar: Nepesalı Bay (Efendi), Pıhı Bay, Gök Bay, Anna Serdar ve Berdimuhammet'tir. Aslında bu şecere, ecdadın sanatsal kişiliğini ortaya koyma isteği ile romana alınmıştır. Bu istek de edebî kişiliğin tarihîlik karakterini doğal olarak meydana getirmiştir. Sonuçta bu tarihî şahıslar esas kahramanın ailevî yapısını göstermekle Berdimuhammet’in edebî şahsiyet olarak tarihî karakterinin mevcudiyetini daha da pekiştiriyor. Ayrıca bu durum gelebilecek sorulara da önceden verilmiş cevap niteliğindedir. Özellikle de baba-oğul, yani Anna Serdar ile Berdimuhammet’in arasındaki ilişkinin sanatsal anlatımının bu meselenin olumlu sonuçlanmasında katkısı olabileceğini düşünüyoruz. “Oğlu konuşmaya başladığında Anna Aga (ağabey) ona çeşitli kelimeleri ve sayı saymayı öğretti. Bazen Anna Aga oğluna çocukların değil, 14-15 yaşındaki gençlerin bile anlayamayacağı şeyleri anlatırdı. Şimdiden çocuğun kulağı aşina olsun!” (2,31) Anna Serdar hakkındaki diğer kaynaklar da onun Berdimuhammet’e olan babalık sevgisi ve şefkatini açıkça ortaya koymaktadır. Âlem İçre Ad Gezer romanı Anna Serdar’ı bir kahraman olarak göstermekle kalmaz,

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

aynı zamanda Berdimuhammet’in edebî kişiliğinin tarihîliğini de ispat ederek kendisinin genel tarihîlikten kesin tarihîliğe doğru gelmesini sağlar. Kısacası, önceki kuşakların tarihî şahsiyet olmaları Berdimuhammet’in edebî kişiliğinin kesin tarihîlik içinde değerlendirilmesini sağlamaktadır. Berdimuhammet Annayev’in hayatı günümüze doğru yol alırken, tarihî şahsiyetlerle olan bağı daha da güçleniyor. Onların her biri kendilerinin bilgi ve hayat tecrübeleri ile gençlere örnek teşkil ediyor, esas kahramanın sosyal görüşünün gelişmesine katkıda bulunuyorlar. Bu hayırlı işin başlangıcı Muhammetguli Atabayev ile olan buluşmadan sonra başlıyor. Meşhur eğitimci Anna Serdar kendinden sonraki nesillere miras olarak bıraktığı “Akıl Kutusu”nun içindeki kitapların peşinden giderek Izgant köyüne geldiğinde, Berdimuhammet ile konuşma fırsatı buluyor. Berdimuhammet gelen misafirin öğretmen olduğunu anlayınca “Onun gibi olabilsem…” diyerek hep aradığı şahsa sonunda rastladığını düşünmüştü. Muhammetguli Atabayev ise bu gençteki ilim aşkına hayran oluyor ve onda, bu gencin ileride Türkmen eğitimcilerinin en önemlilerinden biri olabileceği fikri oluşuyor. “Evet, kardeşim okumalı; çünkü olgunluğun sınırı yok diyerek kendisi hakkında birçok şey anlattı.” (2, 44.) Tabii ki verilen öğütler hem kendisi hem de vatandaşları için çok önemliydi. Ancak bu öğütleri yerine getirmek için de çok çalışkan olmak gerekirdi. Bu ise genç Berdimuhammet’in mayasında var olan tohumdu. Bunu Berdimuhammet Annayev’in sonraki hayat serüveni tasdik etmektedir. Yeri gelmişken romandan alınan yukarıdaki parça ile ilgili iki özelliğe dikkat çekmek istiyoruz.

Birinci özellik: Muhammetguli Atabayev hakkında hiçbir şey bilmediğimizi söylemek yanlış olur. Berdi Kerbabayev’in “Gaygısız Atatbayev”, Yuriy Poporov’un “Öylesine Atabayev”, Ata Atacanov’un “Teke Kızı Tatyana” gibi romanlarında Muhammetguli Atabayev ile ilgili bilgiler mevcut. Ancak o kitapların yayımlandığı günden beri çok zaman geçti, ondan sonra yeni nesiller geldi geçti. Bağımsızlık yıllarının ilk döneminde bu eğitimci motifi kaybolmaya yüz tuttu. Bu durumu düşünerek, Âlem İçre Ad Gezer adlı romanın çok önemli bir vazifeyi yerine getirdiğini söyleyebiliriz. İlmî görüşümüz dâhilinde Türkmenistan’ın tarihî ve eğitim tarihi ile ilgilenenlerin Muhammetguli Atabayev’i unuttuklarını söylemek istemiyoruz, ancak onun ile ilgili çaplı bir çalışmanın yapıldığını da bilmiyoruz. Âlem İçre Ad Gezer adlı roman işte bu Muhammetguli Ağabey’i tekrar gün yüzüne çıkardı, imanı yoldaşı olsun! Cenab-ı Allah yazanın da ömrüne bereket versin! İkinci özellik: Muhammetguli Atabayev kendi mesleğini söylediğinde Berdimuhammet’in kalbi heyecanla çarpıyor. İnsan kalbindeki zarif duygu ve düşünceleri güzel bir şekilde ifade eden bu cümleleri, daha sonra bahsedeceğimiz olayların daha değerli olması adına beraber okuyalım: “Sağ salim misiniz ana? Senin durumun nasıl oğul? Bu kelimelerden sonra kendini tanıttı. Benim adım Muhammetguli Atabayev. Benim mesleğim çocuk okutmak, yani öğretmenlik. Misafir “Ben öğretmenim.” dediğinde Berdimuhammet’in kalbi heyecanla çarptı “Günün birinde ben de bu sözleri söyleyebilecek miyim?” diye kendi kendine sordu.” (2, 43.)

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

119

120

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Berdimuhammet’in kanında ilime karşı bir meylin var olmasından dolayı kalbi heyecanlanmıştı. O dönem eğitiminin amacı çocuklara sadece okuma-yazma öğretmek olmasına rağmen Berdimuhammet bu işi daha 10-12 yaşlarındayken halletmişti. Meşhur eğitimcinin “Öyleyse delikanlı sen hazır öğretmensin! Şu anda diğer öğretmenlerin bazıları senin kadar bilgili değil, inan buna.” demesi onun aşkını ve şevkini arttırdı. Ninesinin hayır duasını alarak avludaki bir odayı iyice temizledi ve boya-badana yaptırdı. Böylece öğretmenliğe başlamış oldu. Berdimuhammet bu durumu her sene devam ettirip, köydeki bir çok çocuğa ilköğrenim eğitimi verdi. Bu işe kimse karşı çıkmadı, aksine herkes destek verdi. Ancak can kulağı ile Muhammetguli Atabayev’in hayat hikâyesini dinleyen Berdimuhammet’te yine de eksik bir şeyler vardı, o da bu öğretmen gibi bilgili olmak istemesiydi: “Henüz 12 yaşındaki Berdimuhammet keskin zekâsıyla bir şeyin farkına vardı, o da bu eğitimin sadece kendi çevresindeki çocuklarla sınırlı kalmamasıydı. Zamanla vatan, millet gibi düşünceler hakkında fikirleri oluştu ve kendisinin de bunlara bağlı olduğunun farkına vardı.” (2, 50.) İşte burada romanın 44. sayfasından alınan parçadaki ikinci özellik dediğimiz şey ortaya çıkıyor. Bazı nesillerin tarihin adımlarından bir çok yönden geride kalarak bir çok zorlukla karşılaştıkları herkesin bilgisi dâhilindedir, özellikle Türkmenler bu işin farkındadırlar. Geçen asırlarda ve günümüzde eğitimde, kültürde, edebiyatta Türkmen halkının emsal teşkil ettiğini tarihimiz göstermektedir. Bunu yabancı araştırmacılar da bilimsel çalışmalarında

tasdik ediyorlar. Bilgi sahibi olmak adına bazı tarihçilerin cümlelerine değinelim: Vasiliy Vladimeroviç Bartuld: “Selçuklu hanedanlığının oluşması ile Oğuz veya Türkmen halkı İslam âleminde diğer Türkî halkların elde edemediği saygıyı kazandılar.” (3, 574.) diye yazmış. Profesör Yevgeniy Eduardoviç Bertels: “Selçukluların üstünlük kurmaları önemli bir mesele. Bizzat o devirde zengin bir kültür hayatı oluşmuş. Bu kültür ise sadece Doğuda meşhur olmakla kalmayıp tüm dünya medeniyetini etkileyecektir.” (4, 186.) Böyle yüce medeniyete ve yüksek bilgi seviyesine ulaşan halkımıza tarihî şartlar sonraki yüzyıllarda “cehalet” çamurunu atmıştı. Nitekim “Yıkılan devletin ve düşen devenin önünde durma.” denmiştir. Tabii ki “öğretmen olmak” demek dile kolay. Ancak bu işi yapanları dinlediğimizde ne kadar sabrın, çalışkanlığın ve insanî düşüncenin gerektiği anlaşılabiliyor. Bu, günümüzde de böyle. Berdimuhammet’e dokuz çift gözün eğitim almak için baktığı dönemdeki şartların ne kadar zor olduğunu anlamamız zor, onu sadece hayal edebiliriz. Bu yüce “öğretmenlik” ünvanı sadece buz dağının görünen kısmı, onun onda sekizi ise suyun altında gizleniyor. Devamlı surette kitap okuyarak bilgisini artırmak, işini olgunlaştırmak, ülkenin iktisadi ve siyasî durumlarından haberdar olmak ve toplumsal işlerde öncü olmak gibi önemli işleri yapmak da ayrı bir meşakkattir. Toplumun ileri gelenleri öğretmenlerdir diye boşuna söylememişler. Durum böyleyken tarihî şahsiyet Berdimuhammet Annayev’in hayatında ve eğitimcilik kariyerinde en önemli husus tarihî şahıslarla

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

yakın olması, onlarla dostane ilişkiler içerisinde bulunmasıdır. Ayrıca onlardan bir çok meslekî ve hayata dair tecrübeler kazanması da bu hususiyetlere dâhil edilebilir. Sayın yazar Âlem İçre Ad Gezer adlı romanında Berdimuhammet’in bu önemli işleri yapmasını anlatmakla birlikte eserin tarihîlik değerini daha da arttırmış, özellikle kesin tarihîliği iyice ele almıştır. Bunun böyle olduğunu Berdimuhammet’in Muhammetguli Atabayev’in öğütlerine sımsıkı bağlı kalmasında da görmekteyiz. Ayrıca Berdimuhammet’in Platon İvanoviç Smirnov ile Parav bibi köyündeki insanlarla Alışbek Aliyev ile Aşkabat’ta 3 aylık kursta beraber olduğu arkadaşlarıyla Abdulveli Gudratıllayev ile, “Kızıl Çarva” köyünde okul müdürü olarak çalıştığı yıllarda tanıştığı insanlarla, gazi arkadaşları ile hemşerileri ile, aile fertleri ve diğerleri ile olan ilişkilerinden de bunun böyle olduğu görülmektedir. Bunun yanında Berdimuhammet Annayev’in tek bir gününün boş geçtiğini söyleyemeyiz, o her zaman mesleğinde olgunlaşma adına birçok kitabı incelermiş. Ayrıca Platon Smirnov’un tavsiye ettiği tarihî kitaplar ile “Akıl Kutusu”ndaki kitaplarla ve “Mâverâ-i Bahr-ı Hazar” gazetesi ile meşgul olduğunu da ilave etmemiz gerekir. Hanmenli Ağa’nın şifalı bitkiler hakkındaki bildiklerini Berdimuhammet Annayev daha sonraki yıllarda yazıya geçirmiş olabilir. Çünkü o daima görgü kurallarına bağlı kalan bir şahsiyet olmuştur. Berdimuhammet yaşadığı dönemde halktan edebî eserlerî toplayan kişi olarak da tanınmıştır. Romanın 44. sayfasında başlayan Muhammetguli Atabayev hatıraları 52. sayfaya kadar devam ediyor. Bu sayfalar arasındaki olaylar üç kahramanı

kapsamaktadır. Bunlar Hocalı Molla Muratberdi Oglı, Tatyana Tekinskaya (Artıkgül) ve Nikolay Nikolayeviç Yomudskiy’dir. Hocalı Molla ve Tatyana Tekinskaya hakkında herkesin az çok bilgisi vardır. Bunlardan birisi edebî eserlerimizde edebî kahraman olarak da anılıyor. Artıkgül hakkında ayrıca bir eser yazıldı ve diğer romanlarda da yardımcı kahraman olarak anıldı. Nikolay Nikolayeviç Yomudskiy’nin hayat serüvenini bir çok tarihçi bilmektedir, ancak okurların çoğu onun hakkında fazla bilgi sahibi değillerdir. Ancak bu şahıs kendi eğitim çalışmalarıyla, Türkmen gençlerine verdiği desteğiyle, ilmî ve siyasî sahalarda çalışacak uzmanları yetiştirmesi ile her zaman güzel düşüncelerle anılmaya layıktır. Bu yüzden romanda Muhammetguli Atabayev’in hatıralarına yer veriliyor. Nikolay Nikolayeviç’in şahsiyeti de 12 yaşındaki Berdimuhammet’i etkilemiş ve onun öğreniminin hızlanmasına katkı sağlamıştır. Bilgilerin net olması ve biz okurların da toplumsal bakış açımıza katkısı olacağından romandan bazı parçalara burada yer veriyoruz: “Muhammetguli kendi akıl hocasının Kıyat Han’ın torunu, padişahın ordusuna mensup, albay rütbesine kadar ulaşan N. N. Yomutskiy olduğunu anlattı. N. N. Yomutskiy Türkmen milli aydınlarının Avrupa’da eğitim gören ilk temsilcilerine yardım eden kişidir. Buna Tatyana Tekinskaya ile Muhammetguli Atabayev’i de ekleyebiliriz. O, Türkmen halkının arasında okur-yazarlığı arttırmayı mutlak hedef olarak görmüş ve yerli eğitimciler ile mümkün olduğu kadar geniş kitlelere hitap edebilmenin endişesini taşımıştır. Muhammetguli N, N. Yomutskiy’nin kendisine gönderdiği bir mektubunda şunlara yer verdiğini söyler: “Sen halkının kederli olduğunu görürken, senin kendine çeki düzen

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

121

122

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

vermen neyine gerek? Senin için kolay değil ama sen başkalarına iyilik yapıyorsun. Lider kişilerin hepsi bu şekilde ıstırap çekmiştir.” (2, 47-48.) Romanın bu parçası bize iki şeyi hatırlatıyor. Öncelikle roman Nikolay Nikolayeviç Yomutskiy gibi dev Türkmen eğitimcisinden bahsetmekle bizim düşüncemizi zenginleştiriyor. Aynı zamanda, bu meşhur şahsiyetin hayatı ve eğitim sahasındaki çalışmalarını okurlara duyurmamız gerektiğini gösteriyor. Çünkü Âlem İçre Ad Gezer adlı romanın devlet başkanımızın kaleminden çıkması bize örnek teşkil etmektedir. Eserin Nikolay Nikolayeviç Yomutskiy hakkındaki kesin tarihî yazıları “Kendi arığını (evini) hor gören, başkasının arığına zar (bulamaz) olur.” şeklindeki atasözümüz ile paralellik arz eder. İkincisi, romanda Berdimuhammet Annayev’in sanatsal portresinin tarihî yönden daha da kesinleşmiş olmasıdır. Son buluşmalarında Platon İvanoviç Smirnov genç yaştaki Berdimuhammet’e şunları söylüyor: “Benim kalbim bir şeyler hissediyor. Sen ya öğretmen olursun ya da devlet memuru.”. Bu öngörüş Muhammetguli Atabayev’in Nikolay Nikolayeviç Yomutskiy hakkındaki hatıralarından sonra dile getirildi. Tabii ki “Eflatun Aga’nın” bu hatıralardan haberi yoktu. Milletin ileri gelenlerinden olan Berdimuhammet’e, öncelikle Anna Aga’nın terbiyesi, daha sonra da Nikolay Nikolayeviç’in, Tatyana Tekinskaya’nın ve Muhammetguli Atabayev’in örnek eğitim hayatı onun bu yolu seçmesinde etkili olmuştur. Büyük üstat öğretmenliğe böyle başlamıştır. Çok güzel de iş başarmış. Devlet adamı olma yeteneği ise Dedesinin Arzusunu Yerine Getiren Torun’a (1) miras kalmıştır. Binlerce kişinin okuma yazma öğrenmesini sağlayan Berdimuhammet

Annayev’in Türkmen halkının manevî hayatına katmış olduğu değerler saymakla bitmez, bunu maddi bir şeyle de ölçemeyiz. Aslında öğretmenliğin ne kadar hayırlı bir iş olduğunu kimse de ölçememiş. Hatta filozof Sokrates de bu işi başaramadığından dolayı, “Dünyada her bir şeye fiyat biçilebilir, ancak öğretmenin eserine paha biçmek mümkün değildir. Zira onun eseri hem hiç bir şeydir, hem de her şeydir.” demiş. Bir de dâhice bir tanımla öğretmenliğe paha biçmenin imkânsız olduğunu ifade ederek onun “her şey olması” bize kesin bir kıymetinin belirlenemeyecek ölçüde zenginlik olduğunu anlatmaktadır. Usta öğretmenin mezun ettiği öğrenciler arasından âlimlerin, bürokratların ve sanatçıların yetişmiş olduğunu görünce, gencecik Berdimuhammet’in ne kadar lüzumlu ve kutsî bir yola girdiğini anlıyoruz. Demek ki “Öğretmen” denen söz her şeyi kendinde barındırıyor. Sonuçta Berdimuhammet Annayev’in kendisi de yukarıda anılan eğitimcilerin arasında yer almıştır. O, Türkmenistan’ın eğitim tarihini meydana getiren yüce şahsiyet olmuştur. Yukarıdaki durumlar hakkında Fransız yazarı ve felsefecisi Volter’in cümleleri akla geliyor: “Tarih kralların ve generallerin mülkü değil, milletin tarlasıdır. Her millet geçmişte bu tarlada ne ektiyse onu da biçecektir.” (5, 687.) Başkahraman olarak eserde yer alacak şahıs hakkındaki bilgilerin belgelere dayandırılması tarihî romanın ilk şartıdır. Tarihî şahsın edebî kişilik derecesine yükselebilmesi için, resmî belgeler yeterli olmayabilir, buna ek bilgiler de gerekir. Zira eserin olaylarının gelişimi çekici hale gelmekle, kahraman karakteri, etraftaki insanlarla ilişkili duygu, düşünce, akıl, feraset ve diğer vasıfları canlı tutmakta ek bilgiler vermek çok önem arz eder.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Sayın Gurbanguli Berdimuhammedov’un Âlem İçre Ad Gezer adlı romanı temelini sağlam tutarak işe başlamıştır. Biz bunu nereden anlıyoruz? İlk olarak romanda birçok resmî yazının, mektubun ve fotoğrafın fotokopilerine yer verilmiş, resmî yazıların mühürleri ve imzaları da açıkça görünüyor. İkinci olarak, Berdimuhammet Annayev’in oğlu Malikguli Aga, Allah’a şükürler olsun ki halen aramızda. Onun babasının dostlarından, iş arkadaşlarından, tanıdıklarından, hemşerilerinden, belki de gazi arkadaşlarından duydukları, kendisinin şahit olduğu olaylar romanın temelini daha da sağlamlaştırmış. Malikguli Aga’nın roman için yazdığı “Bu Kitap Hakkında” adlı başyazısındaki: “Berdimuhammet Annayev’in öğretmenlik mesleği ve savaş yolları ile ilgili bu eserde yer verilen birçok olay daha önce bilinmeyen şeylerdir.” (2, 7.) şeklindeki sözleri bunu onaylamaktadır. Üstelik şefkatli babanın sevgili oğluna aktardığı bilgiler ve ikili konuşmaları romanın güvenilir bir bilgi kaynağı olduğunu göstermektedir: “...Oğulları Malikguli ile Amanguli’nin askerî alanda çalışmalar yapma isteklerinin olduğunu, onlarda subaylık ruhunun olduğunu hatırladı.” (2, 195.), “Git oğlum artık uyu. Yarın erken kalkmalısın. Olur baba, dedi ve Malikguli kaldığı sayfayı işaretleyerek dışarı çıktı.” (2, 241.) vb. cümleler. Görüldüğü gibi, romanın meydana gelmesi için resmî belgeler de, güvenilir kişilerden alınan malumatlar da yeterli seviyededir. (2, 31-43-4450.) Aynı zamanda, Berdimuhammet Aga ile oğlu Malikguli Aga’nın arasında geçen konuşmalar ve verilen bilgiler edebî birer hayal değildir, onlar tarihî gerçeklerdir. Tabiî ki baba oğul arasındaki konuşmaların hiç değiştirilmeden romana aynen dâhil

edildiğini söylersek, eserin edebî yapısını anlamamış oluruz. Burada önemli olan konuşmaların içeriğidir. Bunu yazar çeşitli kelimeler ve cümlelerle ifade edebilir. Bir de, Malikguli Aga’nın babası ile yaptığı konuşmaları hatırlayacak yaşta olduğunu romanın “Yok, baba, ben çay içmeyeceğim, kitap okuyacağım. Çok zevkli imiş...” (2, 241.) gibi cümleler açıkça ispat etmektedir. Hatta kahramanların arasındaki konuşmaların bile tarihî bilgilere dayandığına dair hiçbir şüphe yoktur. Uzun lafın kısası, eserin tarihîlik temeli çok sağlamdır. Demek ki eserin hazırlanma aşaması başarıyla tamamlanmıştır. Ancak bu kadar zengin bilgi kaynağının kişiyi epey telaşlandırıcı bir yönü de var. Hangi vakadan başlamalı? Yazarı bu sualin uzun süre düşündürdüğünü tahmin edebiliriz. Zira Berdimuhammet Annayev’in her günü olmasa da her ayı ayrı bir olayla geçmiştir. Sözü gelmişken bir noktaya da dikkat çekmemiz lazım. Kesin tarihî kahramanın ortaya çıkmasında onunla az ilişkisi olan veya hiç alakası olmayan vakalar da kahramanın tarihîlik vasfını kuvvetlendirebilir. Ancak bu vakaların da kesinlikle tarihî vaka olması şarttır. Bunda azıcık şüphe olsa bu bile eserin edebî kahramanını sönük gösterebilir. Biz bu edebî geleneği boşu boşuna dile getirmedik. Berdimuhammet Parav Bibi köyüne gelerek, resmî olarak öğretmenliğe ilk adım attığında aşağıdaki durumla karşı karşıya kalmıştır: “Toplanan insanların içinde sadece 5-6 çocuk olduğunu görünce Berdimuhammet kendi kendine: “Vay be öğrenci sayısı az olacak gibi” diye düşünür. Ancak derse gelen öğrenciler birer birer sınıfa girince sınıf mevcudu 12’ye ulaşır. Meğerse 8-18 yaş aralığındaki çocuklar ders alabilir

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

123

124

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

denmesine rağmen öğrencilerin arasında daha büyük yaşlarda olanlar da vardır.” (2, 101.) Görünüşe göre, öğrencilerin yaş sınırlaması hakkındaki mesele ile Berdimuhammet’in pek alakası yoktu. Berdimuhammet için fark etmiyordu, sınıfa kim gelse onu okutuyordu. Bu doğru. Ancak 18 ve üzeri yaşta olan gençlerin 8 yaşındaki çocuklarla bir araya gelerek aynı sınıfta ders işlemeleri günümüz için biraz tuhaf gibi. Yani bu durum yazarın hayalindeki bir şey gibi gelebilir. Bu yazarın hayal ettiği bir durum olsaydı, Berdimuhammet’in edebî kişiliğine yapmacıklık karışabilirdi ve eserin tarihîlik kaidesi de zarar görürdü. Ancak bu durum hayal değil, gerçek. Biz bunu nereden anlıyoruz? Bunu hepimizin anlaması için aşağıdaki tarihi bilgilerle tanışalım: 19. asrın 60’lı yıllarında Mari(Merv) Tekelerinin elinde 14 ay esir kalan Fransız asıllı Henry de Blokvil Türkmenlerin kültürel hayatı ve vasıfları hakkında yazdığı hatıralarında halkımızın eğitim seviyesine de değinmiştir: “Türkmenler ilim tahsil etmek için istekli olsa da, eline öylesine düşen kitaplardan başka hiçbir şeyleri yoktur. Burada çocuklar 10-12 yaşına gelinceye kadar hiçbir iş yapmadan, velilerinden okuma yazmayı öğreniyorlar. Yaz aylarında çocuklarını çalıştırmak zorunda kalan veliler bu kaybolan zamanı telafi etmek için, kış aylarında çocuklarına elinden geldiği kadar destek oluyorlar. ... Erkekler bazen tüm günlerini Hive ve Buhara’dan gelen kitapları incelemekle geçiriyorlar. Bunların hepsi kendilerininkinden farklı şivelerde yazılmıştır. Türkmen mollaları (hocaları) köklü medreselerde ilim öğrenmek için

birkaç yıllığına bu şehirlere gidiyorlar. Benim efendim ve onun erkek kardeşi benden Fransızcayı öğrenmeye çalışıyorlardı. Görüp duyduğum şeyleri her not edişimde onlar da benimki gibi yazı yazmaya çalışıyorlar ve çocuklarına da bunu öğretmemi istiyorlardı.” (6, 59-60.) Türkmenlerin okuma-yazma isteği sadece Henry de Blokvil’in yazdıkları ile sınırlı değildir. Bu duruma geçen yüzyıllarda ülkemize gelen araştırmacıların yazılarında da rastlanır. Durum böyleyken, romandaki “8-18 yaş aralığındakiler ders görebilir denmesine rağmen daha büyükler de öğrenim görüyordu.” şeklindeki cümleler Berdimuhammet’in portresini daha parlak göstermekle birlikte, onun kesin tarihîliğini daha da kuvvetlendirmektedir.

Kaynak 1. Ata arzuwyny amala aşyran Agtyk (awtor T. Jürdekow). – Aşgabat, TDNG, 2009. 2. Gurbanguly Berdimuhamedow. Älem içre at gezer. – Aşgabat, TDNG, 2011. 3. Бартольд В.В. Очерк истории туркменского народа. Сочинение. II том. 1 к. – Москва, 1963. 4. Бертельс Е.Э. Литературное прошлое туркменского народа. «Совет эдебияты”, 1944, № 9-10. 5. İnsanlığın Ortak Aklı. İstanbul, Kent yayınları NO: 2, 2004. 6. Генри де Гулибеф де Блоквил. Түркменлериңкиде есирликде. – Ашгабат, “Алтын гушак” ТФАБ, 1992.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

TÜRKMENISTANYŇ KERAMIKA ÖNÜMÇILIGINIŇ TEHNOLOGIÝASY Nurgözel Bäşimowa Sungaty öwreniş ylymlarynyň kandidaty, Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Taryh institutynyň bölüm müdiri Mazmuny Makalada Türkmenistanyň taryhy-medeni ýadygärliklere, gymmatlyklara baýdygy we türkmen halkynyň dünýä medeniýetiniň genji hazynasyna, medeni ruhy ösüşine uly goşant goşan iň gadymy halklaryň biridigi nygtalýar. Makalada miladydan öňki VI müňýyllykda Jeýtun medeniýetine degişli ilkinji oturymly ilat tarapyndan, döwrüň möhüm üstünlikleriniň biri bolan toýundan ýasalyp otda bişirilen gaplary - keramikanyň döredilişi, tehnologiýasy we orta asyrlara çenli ösüş ýoly yzarlanýar. Şeýle hem Türkmenistanda keramika önümçiliginiň çig maly, ýasalyş we bişiriliş usullary barada ilkinji gezek ýazylýar. Makala Türkmenistanyň taryhyny, sungatyny we senetçiligini öwrenýän hünärmenlere, mugallymlara, talyplara we kulalçylyk bilen gyzyklanýanlara gollanma bolar. Açylýan sözler: Türkmenistan, keramika, kulalçylyk, Neolit, Jeýtun, Bürünç zamany, Änew, Namazga, Göksüýri, Altyndepe, Yzzatguly, Benguwan, Köne Nusaý, Merw, Şährislam, Misseriýan, syrça. Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk zamanynda halkymyzyň taryhyny we geçmiş mirasyny, milli, medeni gymmatlyklarymyzy öwrenmeklige, gorap saklamaklyga, geljekki nesillerimize ýetirmeklige we ony dünýä ýaýmaklyga uly üns berip, giň mümkinçilikler döredýär [1]. Türkmenistan taryhy-medeni ýadygärliklere we gymmatlyklara baýdyr. Türkmen halky dünýä medeniýetiniň genji hazynasyna, medeni ruhy ösüşine uly goşant goşan iň gadymy halklaryň biridir. Miladydan öňki VII–VI müňýyllyklaryň sepgidinde Jeýtun medeniýetine degişli

ýadygärliklerde ilkinji oturymly ilat, ekerançylyk we maldarçylyk bilen meşgul bolup başlapdyr (Bamy, Giýewjik, Kelete, Jeýtun, Täze Nusaý, Çopandepe, Togalakdepe, Pessejikdepe, Monjuklydepe, Çagyllydepe, Gadymydepe) [2]. Bu döwrüň möhüm üstünlikleriniň biri toýundan ýasalyp, otda bişirilen gaplaryň – keramikanyň döredilmegidir. Jeýtun medeniýeti döwrüniň, ýa-da miladydan ozalky VI müňýyllygyň möhüm üstünlikleriniň ýene biri – reňkiň oýlanyp tapylmagy we nagşyň ýüze çykmagydyr. Adamlar magdan jisimlerinden, ösümliklerden, dürli topraklardan reňk almagy başarypdyrlar.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

125

126

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Oňa owradylanda ulanylan owguçlardaky reňk galyndylarynyň tapylmagy şaýatlyk edýär. Ylmy barlaglaryň berýän maglumatlaryna görä, şol döwürde ohrany (sarymtyl gyzyl reňkli jisim) ýakyp, ony täzeden işlemegiň tärlerini: ýuwmagy we ýag bilen garyp, artykmaç galyndylardan arassalamagy başarypdyrlar. Netijede, reňk ýagty hem dury, suwuň täsirine çydamly bolupdyr [3]. Gaplary iki topara, ýagny ojakda ulanylýan gödegräk we nahar iýmekde ulanylýan ýuka gaplara bölmek bolýar. Olar her dürli göwrümde we görnüşde ýasalypdyr. Bu bolsa şol döwürde iýmitiň taýýarlanylyşynyň, saklanylyşynyň we sarp edilişiniň nähili bolandygyna göz ýetirmäge hem mümkinçilik döredýär. Toýundan ýasalan gaplaryň açyk otda endigan bişmeýänligi sebäpli, bir reňk çalynýandygyna garamazdan, nagyşlar garamtyl, açyk goňur, goýy gyrmyzy görnüşe eýe bolupdyr. Nagyşlaryň ilkinjileri göni, kese çyzyklardan, gözenekdir nokatlardan, tolkun, ýaý şekillerinden, dik ulgamlardan ybaratdyr. Alymlaryň pikirine görä, şol döwürde gaplara ýada diwaryň ýüzüne çekilen nagyşlar ýazuwyň ilkinji, iň gadymy şine görnüşinde peýdalanylan bolmagy ähtimaldyr. Adamlar ekerançylykda hasyl öndürmek üçin zerur bolan suwuň bollugyny, ýagyş-gar ýagmagyny isläp, suwy alamatlandyrýan belgileri nagyşlara salypdyrlar. Bu nagyşlar hasyllylyk ynanjynyň-tagzymynyň başlangyjy bolan ilkinji belgilerdir. Eneolit – daş-mis ýa-da Änew medeniýeti döwründe (miladydan öňki V-IV müňýyllyklar) küýzegärlik senedi kämilleşip, ep-esli ösüşe eýe bolupdyr (Änew, Göksüýri, Garadepe, Ýylgynly) [4]. Önümleriň görnüşleriniň

sany artypdyr. Diwar bezeglerinde we gaplarda dürli hili üýtgeşik nagyşlar peýda bolup, öňki döwürlerden gelýän däpler kämilleşdirilipdir. Irki Änew-Namazga döwründe (miladydan öňki V müňýyllygyň ikinji ýarymy) gaplara nagyş çekmek däbi giňden ýaýrapdyr. Toýundan ýasalan gaplaryň 30 göterime golaýy nagyşlanypdyr. Bezeglerde çylşyrymly nusgalardan ybarat bolan nagyşlar düzümi agdyklyk edýär. Olar halka, küşt öýjükleri, kertik çyzyklar, egribugry çolaşan zolak, bag, guş görnüşli nagyşlardan ybaratdyr. Şeýlelikde, gowy görülýän guşlardyr ösümlikleriň nagşa geçirilen görnüşleriniň Änew medeniýeti döwründen tä biziň günlerimize çenli gelip ýetmegi nagyşlaryň gelip çykyşlarynyň ýerlidigini subut edýär. Alymlar häzirki Pakistanyň demirgazygynda ýerleşýän Bulujystanyň gadymy ekerançylyk medeniýetiniň goňşy halklar bilen arabaglanyşygy yzarlanlarynda miladydan öňki III müňýyllykda Kwettada Göksüýriniň täsiriniň duýulýandygyny belleýärler. Günorta Türkmenistanda ýerleşen Garadepede, Göksüýrüde b.e. öňki IV müňýyllygyň ahyryna III müňýyllygyň başyna degişli şol nagyşlaryň giňden ulanylandygy aýan edildi. Munuň şeýledigini Göksüýrüden we Kwettadan tapylan nagyşly gaplaryň deňeşdirilmegi subut edýär [5]. Bürünç zamanynda (miladydan öňki III-II müňýyllyklar) kulalçylyk senedi ýokary sungat derejesine ýetirilipdir (Altyndepe, Kelleli, Taip, Ajyguýy, Goňurdepe, Akdepe) [6]. Onuň şeýle derejä ýetmeginde bu döwrüň uly açyşlarynyň biri bolan küýzegärçilik çarhynyň oýlanyp tapylmagydyr. Ilki elde, soň aýakda aýlap gap ýasamaklygyň

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

bu usuly biziň günlerimize çenli öz ähmiýetini ýitirmän gelen wajyp we seýrek gurallaryň biridir. Ozal gaplaryň nagyşlanyşyna köp üns beren bolsalar, indi çarhyň kömegi bilen kulalçylar gaplaryň hiliniň has oňat bolmagyny we dürli görnüşleriniň köpelmegini gazanypdyrlar. Bürünç zamanynyň keramiki önümlerindäki meňzeşlikler Beýik Ýüpek ýolunyň ugrundaky Harappa we Mohenjo-Daroda ýüze çykýar [7]. Demir asyry diýlip atlandyrylýan döwürde (miladydan öňki I müňýyllyk) gaplaryň jürnüklerini haýwanlaryň we guşlaryň şekilleri bilen bezemek, şeýle hem üç aýakly tabaklaryň emele gelmegi bilen tapawutlanýar (Madawdepe, Benguwan, Yzzatguly, Taňsyklyja) [8]. Emma kulalçylylyk önümleriniň hili, umuman bürünç zamanynyňka garanyňda pese gaçýar. Antik zamanynda (miladydan öňki III - miladynyň III asyrlary) beýleki senetler bilen bir hatarda, kulalçylyk özbolyşly ösüş ýoluna düşýär (Köne Nusaý, Çakandepe, Merw) [9]. Parfýan döwri diýip atlandyrylýan antik zamanynda gaplary, esasan, gyzyl palçykdan ýasap, olaryň ýüzüni ýylmapdyrlar. Bu döwürde hem gaplaryň dürli görnüşleri ýasalypdyr. Olardan küýzeleriň dürli görnüşleri bilen bir hatarda, tabaklaryň we bulgurlaryň hem köp dürli görnüşlerini görkezmek bolar. Türkmenistanyň irki we orta asyr kulalçylygynyň ykdysady esasy şol döwrüň şäherine mahsus senetçiligiň ösmegi bilen bagly bolupdyr. Çeper senetçilik öz döwrüniň medeniýetiniň aýratynlyklaryny kemala getirip we kesgitläp, diňe bir ykdysady däl, eýsem estetik ähmiýete-de eýe bolupdyr. Orta asyrlarda Türkmenistanyň maddy medeniýetinde esasy orny eýelän

küýzegärçilik önümçiligi alymlaryň ünsüni özüne çekip gelýär. Bu döwür hem kulalçylykda ýetilen ýokary derejeli üstünlikleri bilen bellidir (Merw, Nusaý, Şährislam, Misserian) [10]. Miladynyň XI-XII asyrlarynda nagyşly galyplary oýlap tapyp, bir görnüşli we bir nagyşly gaplaryň onlarçasyny ýasap bilipdirler [11]. Orta asyrlaryň üstünlikleriniň biri miladynyň IX asyrynda syrçanyň oýlanyp tapylmagy bilen gaplaryň has kaşaň bolmagyny gazanylmagydyr. IX-XIV asyrlarda syrçalanan keramikany çeper bezemek ýörgünli bolýar. Miladynyň XII asyrynda “kaşin” diýlip atlandyrylan keramikanyň oýlanyp tapylmagy hem döwrüň wajyp üstünlikleriniň biridir. “Kaşin” adalgasy bu görnüşli keramikanyň ilkinji oýlanyp tapylan ýeri hasaplanýan, küýzegärçilik önümçiliginiň iri merkeziniň biri bolan Eýranyň Kaşan şäherinde keramikanyň bu görnüşiniň oýlanyp tapylandygy bilen düşündirilýär. Türkmenistanda, esasan, Misserianda has köp duş gelýär. XII-XIII asyrlarda kaşinden diňe gaplary ýasamak bilen çäklenilmän, eýsem binagärlikde hem ulanylyp, binalaryň diwarlaryny bezemekde sekizburçly plitalar ýasalypdyr. Olar nagyşlar bilen oňat bezelipdir, käbirlerine bolsa adam şekilleri çekilipdir [12]. Şeýle bina bezegleri Köne Nusaý galasyndan ýüze cykaryldy. Sekizburçly diwar bezegleri Türkiýäniň XIII asyra degişli Konýa şäheriniň köşgüniň, Syrçaly medresesiniň diwarlarynda hem ulanylypdyr [13]. Keramikanyň çig malynyň tehnologiýasy Günorta Türkmenistanyň keramika önümçiliginiň gadymdan gelýän däpleri bar. Keramika önümçiligi onuň çig

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

127

128

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

malynyň tehnologiýasyndan başlanýar. Esasy çig mal bolsa palçyk bolup durýar. Munuň üçin toprak saýlap almak we dürli görnüşli palçyklary taýýarlamak gerek bolýar. Palçyklar özleriniň hili, düzümi, fiziki häsiýetleri, düzümindäki mineral goşundylaryň möçberi we beýlekiler bilen tapawutlanýarlar. Onuň mineral düzümi we gurluşy uly ähmiýete eýedir. Ol şertler palçykdan gap ýasalanda, otda bişirilende onuň çydamlylyk häsiýetlerine köp derejede täsir edýär. Esasan, himiki düzümi boýunça demir goşundysy köp mukdarda bolan palçyklar saýlanyp alynýar. Şeýle palçyklar has çeýeligi we ýylmanaklygy bilen tapawutlanýarlar. Gadymy ussalar çeýe çig mal hökmünde palçyklary saýlap almagy başarypdyrlar we dürli usullary ulanmak bilen önüm ýasapdyrlar. Kulalçylyk döräli bäri giň ýaýran usullaryň biri-de palçygy oňat eýlemekdir. Ol usullar barada gadymy golýazmalarda, etnografiki maglumatlardan-da bellidir. Küýzegär ussalar palçygy işläp başlamazdan ozal 15-20 gün öňünden ony eýläp, basyryp, ýene eýläp taýýarlap goýupdyrlar. Toprak saýlanyp alnanda gaplary ýasap guradylanda we otda bişirilende özüni nähili alyp barjakdygy göz öňünde tutulypdyr. Palçygyň hilini gowulandyrmak maksady bilen oda çydamly toýun saýlanyp alnypdyr. Toýnuň ýaglysy we guraksy görnüşleri bolup, ýagly toýuna çäge, kwars, şeýle hem ýerli ot-çöpler (gamyşyň tozgasy) garylypdyr. Agzalyp geçilen materiallaryň her biri belli bir ugurda ýardam edýän häsiýetlere eýe bolup, olar palçygyň ýylmanaklygy önüm guradylanda, otda bişirilende ýygrylmasyny we yzgar geçirijiligini peseldipdir [14].

XII asyrda keramika ýasamakda çig malyň ýene bir görnüşi toprak ulanylman kremnezem, kwars we silikat garyndysy ulanylýan açyk reňkli, öýjük-öýjük jisimli “kaşindir”. Kaşiniň düzüminde kremnezem agdyklyk edýär (92,36%). Mundan başga-da onda alýumininiň okisi (4%), kalsiý (2,08 %), demir (0,3 %) we magniý (0,2 %) bardyr [15]. Oňa nagyş çekilende angob hem ulanylmandyr (“angob” - ýerli minerallardan, dürli, esasan, açyk reňkli topraklardan taýýarlanan). Kaşin gaplaryň has kämilleşen görnüşine “lýustrly kaşin” diýlip atlandyrylýar. Olar nagyşlanyp, syrçalanan taýýar kaşin gaplaryň ýüzüne, düzüminde altyn, kümüş, markazit we başga jisimlerden durýan ergin bilen nagyşlap, 24 sagatlap bişirilenden soň, gap altyn öwüşginli owadan görnüşe eýe bolýar. Gadymy Misserian, Şährislam, Köne Nusaý şäherleriniň keramiki toplumlarynyň üsti açylanda ýokary hilli kaşin we «lýustrly» gaplaryň galyndylary tapyldy. Aýratyn hem Misserian kaşin gaplaryň köp mukdarda ýüze çykarylandygy bilen möhüm orny eýeleýär. Şeýle gaplar Kaşanda, Soltanabatda we Reýde hem köp duş gelýär [16]. Keramikanyň ýasalyş usullary Keramika önümçiligi üçin çig maly saýlap alnandan soň, önümi ýasamak– palçygy belli bir görnüşe getirmek gerek bolupdyr. Keramiki önümçiligi neolit we eneolit zamanlarynyň tehnologik prosesleri birmeňzeş gaplar elde ýasalypdyr. Bürünç zamanynda çarhda aýlap keşbe getirmek, Orta asyrlarda çarhda ýasamak we galyplamak usuly bilen ýerine ýetirilipdir. Jeýtun we Änew medeniýetleri döwürlerinde (neolit, eneolit) ähli

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

gaplarynyň palçygy oňat eýlenip, zolaklaýyn usulda ýasalypdyr. Palçyk zolaklaryny biri-birine sepläp, gabyň belli bir şekili emele getirilipdir we ýüzi ýylmanypdyr. Bürünç eýýamynda kulalçylyk önümçiliginiň guraly hökmünde oýlanyp tapylan küýzegärçilik çarhy siwilizasiýanyň başlangyjynda adamzat tarapynda gazanylan uly üstünlikleriň biri bolup, uzak wagtyň dowamynda işjeň dowam eden tehniki üstünlikleriň biridir. Onuň taryhy 6000 ýyla golaý wagty öz içine alýar. Küýzegärçilik çarhynyň oýlanyp tapylmagy bilen, önüm öndürmekde uly üstünlikler gazanylypdyr, görnüşleriniň dürlidürlüligi we gaplaryň dürli ölçegleri döredilipdir. X-XII asyrlarda küýzegärçilik çarhynyň hereketiniň çaltlygy we köp wagtlap önümi göni ýagdaýda saklanmaga ukyplylygy küýze aýlanan wagtynda nagyşly bezeg zolaklarynyň göni düşmegine ýardam edipdir. Şeýle usullar häzirki küýzegärlerde hem dowam edýär Öwrenilýän döwürde önümi ýasamagyň düýbünden üýtgeşik görnüşi olary ýörite galyplamak usulynda taýýarlamakdyr. Orta Aziýada galyplamak usuly irki orta asyrlar döwründen bäri bellidir, ýöne bu döwürde olar örän seýrek duş gelýär. Türkmenistanda XII asyrda galyplanan keramikanyň önümçiligi giň ýaýrapdyr. Görnüşi boýunça çylşyrymly nagyşlar bilen owadan bezelen galyplanan keramika Merwde köp öndürilipdir [17]. Galybyň nagyşlary kontrrelýef (oýulyp nagyşlanan) usuly bilen ýerine ýetirilipdir. Şeýle galyby taýýarlamak bilen ussa uzak wagtlyk taýýar zähmet guralyny edinipdir we onuň kömegi

bilen zerur möçberde nagyşly gaplary ýasap bilipdir. Düzümine geometrik, ösümlik, epigraf (hat-ýazuw), zoomorf (guşlarhaýwanlar) we antropomorf (adam şekilleri) nagyşlary girýän galyplanan gaplar özleriniň nagyşlarynyň täsin köpdürlüligi bilen tapawutlanýarlar. Syrçalanmaýan keramika bilen bir hatarda, ýokary çeperçilik bezeginde ulanmak üçin ýerine ýetirilen syrçanyň oýlanyp tapylan döwri bolan orta asyrlarda çeper keramika özüniň ýokary ösüşine eýe bolupdyr. Günorta we Günorta-Günbatar Türkmenistanyň orta asyr şäherlerinde geçirilen arheologik gazuw-agtaryş işleri syrçalanan keramikanyň köp möçberini ýüze çykardy. IX asyrda syrçalanmagyň peýda bolmagy bilen täze görnüşler köp döredilmän, eýsem gaplaryň bezegine üns güýçlendirilipdir. Syrçasyz keramikada giň ulanylan görnüşlerden peýdalanmak dowam etdirilipdir. Sebäbi olar önümi syrçalamakda we oňa nagyş çekmekde örän amatly bolmagynda galypdyr. Gaplaryň keşbi biraz üýtgemek we kämilleşmek bilen, olar ençeme asyrlaryň dowamynda ulanyşda bolupdyrlar. IX asyrdan başlap, Orta Gündogaryň ähli ýerlerinde bolşy ýaly, Türkmenistanda hem düýbünden täze tehnologik usullar we nagyşlamak ýörelgeleri işlenip düzülýär.Ilkibaşda keramikada ýönekeýje potaş-aşgar syrçalamasy peýda bolýar.Ol şeýle bir berk däl, reňki boýunça biraz öçügsi, ýeterlik derejede ýalpyldawuk bolmaýar we şonuň üçin-de syrçanyň düzüminiň başgaça işleniş ugurlary boýunça tehniki gözegler dowam etdirilýär [18]. X asyrda aşgarly syrçalar bilen birlikde, gurşun we galaýy garyndyly

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

129

130

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

syrçalar giňden ulanylypdyr. Bu syrçalar berk, emma galyň bolupdyr. Galaýy garyndyly syrça bir reňkli bolup, gaby tutuşlygyna syrçalananda giňden peýdalanylypdyr. Emma köp reňkli nagyşly önümler üçin olar amatsyz bolupdyr. Gurşun syrçalar, belli bir derejede, tehnologik we çeper talaplary ödäpdir. Ýuka, reňksiz, ýalpyldawuk gurşun syrçalar bir reňkli we nagyşly keramikany syrçalamakda has netijeli ulanylypdyr. Bu syrçanyň ýukalygy üçin gaplaryň üstüne ak ýa-da açyk reňkli angob çalnyp, soň dürli reňkli nagyşlar çekip, gurşunly syrça çalmaga mümkinçilik bolupdyr. Dürli mineral topraklar we metal okisleri reňk bolup hyzmat edipdirder. X-XII asyrlar bütin Merkezi Aziýada syrçaly keramikanyň gülläp ösen döwrüdir. Şol döwürde birnäçe çeperçilik mekdepleriň döredijilik ugurlaryny kesgitläp keramika önümçiliginiň birnäçe iri merkezleri döreýär (Merw, Abywerd, Nusaý, Şährislam, Misserian). X asyryň esasy syrçaly toparlary potaş toparyna ýakyn syrçalardyr. Esasy görnüşleri: 1) gödegräk gara ýaşyl; 2) sarymtyl – goňras; 3) sary, ýaşyl we ak yzly mramor görnüşli. Gaplaryň esasy görnüşleri: aşaklygyna inçelip gidýän tegelek we tekiz düýpli käseler; şeýle mysalda, emma uly göwrümli tabaklar; egri eginli, giň bokurdakly we aşagy tekiz küýzeler. Keramikanyň nagyşlary: geometrik şekiller; ösümlik nagyşlary; zoomerf äheňler (haýwanlar, guşlar); abstrakt (belli bir şekili suratlandyrmaýan) äheňli nagyşlar. X–XII asyrlarda syrçaly kemikanyň görnüşleri, esasan, gaplaryň ýasalyşynyň dürli-dürlüliginiň hasabyna baýlaşýar. Syrçaly keramikanyň çeper ýasalyşynda

reňkler, görnüş bilen nagyşlaryň arasyndaky sazlaşyk esasy orny eýeleýär. Gaplaryň bezegi şeýle bir köp dürli bolmasa-da, şol bir nagyşlaryň ýerlerini çalyşmak ýa-da görnüşlerini üýtgetmek usuly bilen meňzemeýän örän üýtgeşik we çylşyrymly nagyşlar emele getirilipdir. Kulalçylykda bişirmek usuly Keramika önümçiligi bilen bagly işleriň arasynda önümi otda bişirmek iň jogapkärli işleriň biri hasap edilýär. Palçyk otda bişirilende onuň düzüminde maddalaryň himiki-fiziki çuň özgerişleri bolup geçýär. Keramika bildirilýän esasy talaplaryň biri-de onuň berkligidir. Ol bolsa gyzgynlyga we bişirmegiň usullaryna bagly bolýar. Palçykdan ýasalan önümleri otda bişirmek irki döwürlerde açyk ojaklarda, bürünç zamanyndan başlap, ýörite salnan peçlerde-kürelerde amala aşyrylypdyr. Küýzegärçilik küreleri öz ösüşinde örän uzak hem çylşyrymly ýoly geçipdirler we dürli gurluşda bolupdyrlar. Olaryň gurluş usullary önümiň ýerine we häsiýetine bagly bolupdyr. Aýratynlyklary bolsa, ozaly bilen gyzgyn geçirijiligini şertlendiripdir we küräniň gyzgynlygynyň önüme barşyndan ybarat bolupdyr. Kulalçylyk önümlerini otda bişirmeklik işini we onuň ýerine ýetiriliş düzgünlerini çylşyrymlaşdyran syrçaly keramikanyň durmuşa ornaşmagy ýöriteleşdirilen enjamlar goşulan küreleriň döremegine eltipdir. Şol sebäpli-de, hut IX asyrda, Orta Aziýada küýzegärçilik önümçiliginde syrçalanmagyň işjeň girizilen döwründen bäri otda bişirmegiň tehnologiýasynyň taryhy ösüşiniň täze döwri başlanýar. X asyryň - XI asyryň başlarynyň küreleri özleriniň ýasalyşynyň örän

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

nepisligi we käbir täze enjamlary bilen tapawutlanypdyr. Merwdäki açyk ýalynly tegelek küreler inçe germewli trapesiýa görnüşli ot ýakylýan giň agzy bilen tapawutlanypdyrlar. Syrçaly keramika Türkmenistanyň küýzegärçilik önümçiliginde esasy orny eýelän wagty küreleriň bu görnüşleri agdyklyk edipdir. XII asyrda – XIII asyryň başlarynda bu küreler biraz özgerişe sezewar edilýär. Ot ýakylýan ýeriň töwereginde germewe derek uzyn, giň tekje ýerleşdirilýär. Şeýle küreler syrçaly keramikany köp mukdarda otda bişirmek üçin ulanylypdyr. XII – XIV asyrlarda küreleriň birnäçe görnüşi peýda bolýar. Olar tegelek, aşagyndan howa çeker ýaly deşikler edilen iki gat tegelek we iki gat dörtburç kürelerdir. Şeýle küreler Türkmenistanyň Merw, Şähryslam, Misserian, Horezm ýaly orta asyr şäherlerinde ýüze çykaryldy. Syrçalanmadyk guýma gap-gaçlar gönüburçly iki gatly peçlerde bişirilipdir. XIV asyrda Günorta Türkmenistanda tegelek iki gatly küreler has giň ulanylypdyr. Küýzegärçilik önümçiliginiň ösmegi, bişirmek üçin niýetlenen gaplaryň peçde köp mukdarda ýerleşdirilmegi üçin kömekçi serişdeleri - üçaýaklyja (3 sm-12 sm), göni we egri taýajyk görnüşli enjamlar taýýarlamak bilen hem häsiýetlidir. Olar toýundan ýasalan, dürli göwrümli bolup, gaplar bir-birine degmez ýaly direg hökmünde ulanylypdyr we küýzegärçilik küreleriniň aýrylmaz bölegi bolup hyzmat edipdir. IX asyrda üçaýaklyjalaryň peýda bolmagy syrçaly keramikanyň durmuşa ornaşmagy bilen bagly bolupdyr we ajaýyp kömekçi gurallar bolup hyzmat edipdiler. Olar döwrüň synaglaryndan geçip, biziň günlerimize gelip ýetipdir.

X-XII asyrlarda gaplary bişirmegiň gyzgynlyk derejesi 950-11000 töwereginde bolupdyr. Syrçalary eremesi kyn ýokary kremnezem jisimleriň ulanylmagy bişirmegiň gyzgynlyk derejesini 1000-11000 çenli ýokarlandyrmagyň we arassa okisleýji gurşawy döretmegiň zerurlygyny ýüze çykardy [19]. Täze daş asyrlardan başlap, orta asyrlaryň bütin dowamynda jemgyýetiň isleglerine laýyklykda keramikanyň görnüşleri we keşbi, onuň taýýarlanylyşynyň tehnologiýasy, bişiriliş usuly, keramiki önümçiligiň tutuş ösüş prosesi kämilleşip, biziň günlerimize gelip ýetdi.

Edebiýat 1. Gurbanguly Berdimuhamedow. Ösüşiň täze belentliklerine tarap. Saýlanan eserler // 2-nji tom. – Aşgabat, 2009. 2. Бердыев О. Древнейшие земледельцы Южного Туркменистана // Ашхабад, 1969. Массон В.М. Поселение Джейтун // МИА. – Л., 1971. 3. Массон В.М. Görkez iş, sah. 34-35.; Семенов С.А. Первобытная техника // МИА СССР. – М.-Л., 1957. 4. Сарианиди В.И. Энеолитическое поселение Геоксюр (Результаты работ 1956-1957 гг.) // ТЮТАКЭ. – T. X. – Ашхабад, 1960; Хлопин И.Н. Памятники развитого энеолита Юговосточной Туркмении // САИ, Б3-8, ч. III. – Л., 1969. 5. Масон В.М. Görk iş, sah. 200201.; Fairservis W.A. Exskavations in the Quetta valley. – West Pakistan - New York, 1956.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

131

132

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

6. Сарианиди В.И. Маргуш: Древнее восточное царство в старой дельте Мургаба. – Ашхабад, 2002; Масимов И.С. Древние культурные связи Туркменистана с Индиейпо данным археологии // Индия и Туркменистан: Живое наследие. Нью-Дели; Ашхабад, 1998. 7. Whuuller M. Нагарра 1946, the defences and cemetery R-37// Ancient India. 1947. – № 3; Marshall I. Mohenjo-Daro and Indus Civilization. London, 1931. v I. 8. Мурадова Э.А. Поселения архаического Дахистана // Ашхабад, 1991. 9. Пилипко В.Н.Старая Ниса. Основные итоги археологического изучения в советский период // М., 2001. 10. Пугаченкова Г.А. Глазурованная керамика Нисы XV – XVI в.в. // Тр. ЮТАКЭ. – T. 1. – Ашхабад, 1949.; Лунина С.Б. Гончарное производство в Мерве X – начале XIII вв. // Тр. ЮТАКЭ. – T. 11. Ашхабад, 1962. 11. Лунина С.Б. Görkez. iş. 12. Белогородский А.А. Географические имена в персидских

названиях предметов материальной культуры // ЗИВ АН СССР, IV. – М.,1937.; Бяшимова Н.С. Поливная керамика Южного Туркменистана. – Ашхабад, 1989. 13. Миллер Ю. Художественная керамика Турции // Л., 1972. 14. Сайко Э.В. Техника и технология керамического производства Средней Азии в историческом развитии // М. 1982. 15. Пооп А.А. Классификация и определение Кашанской керамики // Иранское искусство и археология. – М.-Л. 1939. 16. Эттингхаузен Р. 1939. Определение Кашанской керамики // Иранское искусство и археология. – М.-Л; Бяшимова Н.С. Орнаментальные мотивы кашинной керамики Мисриана // Новые исследования по археологии Туркменистана. – Ашхабад, 1980. 17. Лунина С.Б. Эволюция техники гончарного производства в средневековом Мерве // Тр. ЮТАКЭ. – Tом X. – Ашхабад, 1974. 18. Saýko Э.В. Görkez. iş. 19. Şol ýerde.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

PRODUCTION ENGINEERING OF CERAMICS IN TURKMENISTAN Nurgozel Bashimova Candidate of Art History, Head of Department of Institute of History of Academy of Sciences of Turkmenistan Abstract This article expresses that Turkmenistan is rich in its historic-cultural monuments and values and the Turkmen nation is one of the ancient nations, which made a great contribution to the riches of world culture and spirit of cultural evolution. The article shows at the turn of VII – VI B.C. millenniums the settled tribes of Jeytun cultures, one of the most important achievements of this epoch became the creation and techniques of the ceramics – burnt pottery, made from clay, developing way to the until middle ages. In addition, for the first time an article has been writter about row materials for ceramic manufacture, ceramic making and charring methods. Article will be interesting sourse for students, lecturers and specialists who are studding Turkmenistan’s ceramics, art and history. Key words:Turkmenistan, Ceramics, Potter’s manufacture, Neolith, Jeytun, Bronze epoch, Anau, Namazga, Goksuyri, Altyndepe, Yzzatguly, Benguwan, The old Nisa, Merv, Shahrislam, Misserian, Glaze. In the prosperous epoch of powerful state, Esteemed President Gurbanguly Berdimuhamedov gives strong a consideration and creates conditions for our people to learn the history and heritage of national and cultural values of our great nation, to keep it safe, to hand them down to the future generation and to popularize it to the whole world [1]. Turkmenistan is rich in its historicocultural monuments and values. The Turkmen nation is one of the ancient nations, which made a great contribution to the riches of world culture and spirit of cultural evolution.

At the turn of VII – VI B.C. millenniums the settled tribes, relating to the monuments of Jeytun culture had begun to handle with agriculture and cattle breeding (Bamy, Giyewjik, Kelete, Jeytun, the new Nisa, Chopandepe, Togalakdepe, Pessejikdepe, Monjuklydepe, Chagyllydepe, Gadymydepe) [2]. One of the most important achievements of this epoch became the creation of the ceramics – burnt pottery made from clay. One more important achievements in the epoch of Jeytun culture or in the VI B.C. was the finding of color and creation of ornament.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

133

134

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

People create an opportunity to get the color from the ore bodies, plants and various soils. Due to scientific research, in that period people learnt how to burn the ohran (yellow - reddish body ) and the technique of its reprocessing: rinsing and mixing with oil - for getting rid of foreign bodies. As a result bright and clear color was obtaine, which was resistant to water [3]. We can divide the pottery, used in that period into two: the one (coarse ones) which in used in preparing food on the fire and the ones (graceful ones) for using during the meal. They were made in different capacity and types. This also gives us an opportunity to realize how the preparation, keeping and using up the food were carried out in that period. In connection with the cause, that pottery made from clay are produced not with the help of homogeneous firing and in spite of painting the pottery with the color, all of them had its own ornament. Ornaments were dark black, pale brown and rich red. The first ornaments included straight and horizontal lines, lace, the shape of the wave and bow. In scientist’s judgment, the ornaments that were drawn to the pottery and to the walls in that period might be the first and the most ancient germinal steps of writing system’s invention. Farmers, who wanted to get a good harvest, draw the ornaments in the shape of water for getting the sufficient amount of water and for making precipitation of rain and snow more efficient. This was the first sign of worship to ornaments and that drawing ornaments is believed to be the sign of fertile. At the period of Eneolith - Stone Age or Brazen Age, or the period of

Anau culture (V –VI B.C.) the art of potter’s manufacture had significantly developed (Anau, Goksuyri, Garadepe, Yylgynly) [4]. The amount of production sorts had increased. The unorthodox ornaments in the enrichment of walls and pottery products were used and the traditions which came from the past were improved. The art of enrichment of pottery products had widely been distributed at the early Anau-Namazga period (the second half of V millennium). Nearly the 30 percent of pottery products made from clay were decorated. The enrichment consisted of complicated patterns, of which the ornaments consisted - began to dominate. There patterns were in the shape of ring, chess cells, peaks, zigzag, trees and birds. Thereby, the ornaments in the shape of beautiful plants and birds, which survived to the present day is the proof of their origin. During the research works about the cooperation of the people who lived in the place named Bulujystan (the north side of territory of what is now Pakistan) with the neighboring countries in the sphere of ancient agriculture, scientists says that in the III millennium B.C. there was noted the influence of Goksuyri to Kwetta. It was identified that the ornaments relevant to the end of IV – beginning of III B.C. millenniums were extensively used in Garadepe, Goksuyri which was situated at the south Turkmenistan. That indicates the comparison of pottery products with ornaments, found in the Goksuyri and Kwetta [5]. At the Bronze epoch (III – II B.C. millenniums)the pottery manufacture had reached the level of high art (Altyndepe, Kelleli, Taip, Ajyguyy,

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Gonurdepe, Akdepe) [6]. One of the important achievements, which was made in that period was discovery of pottery manufacture. One of the important and rarely used rules, which is survived to the present day, is that the method of manufacturing of this sort of pottery should be made with the usage of hands and then legs. Great attent was paid to the enrichment of pottery with ornaments in the past and that’s why the potters achieved the better quality and developed new sorts of pottery products made with the usage of potter’s wheel. The similarities of ceramic products were with products from Harappa and Mohendjo-Daro, which were situated at the way of Great Silk Road [7]. At the period of Iron Age (I B.C. millennium) there the new sorts of pottery products were indicated, like a cup on three foots and also the new ornaments in the shape of animals and birds, drawn on the jyurnyuk of the pottery (Madawdepe, Benguvan, Yzzatguly, Tansyklyja) [8]. But the quality of pottery products in the period of Iron Age fell behind. At the antique ages (I B.C. - I A.C. centuries) along with other handicrafts, potter’s manufacture raised its growth level (the old Nisa, Chakandepe, Merv) [9]. At the ages of Parfian period the pottery products were generally made from red clay and their surface was hewn. A lot of different sorts of pottery products were also invented in that period. Along with the bowls different sorts of cups and jiggers were invented. The economy of Turkmenistan in early and Middle Ages was connected with exactly this handicraft and its developing. Artistic handicraft improved

the peculiarities of culture of its period and it developed not only the economy but also it owned the esthetic value. The potter’s manufacture, which took the main place in material culture, gets the big attention of scientists. This period is known for high success achieved in potter’s manufacture (Merv, Nisa, Shahrislam, Misserian) [10]. People had found the template with pattern and then manufactured tens with the same ornament [11]. One of the significant achievements of the middle Ages (IХ century) became the founding of enamel and making the pottery more elegant. In IХ-ХIV centuries people began to decorate the enamel dishes with ornaments. One of the important achievements of period in ХII century became the founding of enamel named “kashin”. It thought that the founder city of this enamel is the city Kashan in Iran. In Turkmenistan, this term is abundant in the city named Misseriyanda. In ХII-ХIII centuries people began to use kashin not only in pottery manufacturing, but also in architecture. People used it in decoration of walls and producing the eight-ended slab. The slabs were decorated with the ornaments and some of them were made in the shape of human body [12]. These kinds of decorations were detected in building decoration in old Nisa. In the ХIII century, eight-ended wall decorations was used on the walls of Syrchalymedrese in the palace of Konya city in Turkey [13]. The technology of raw material of ceramics In South Turkmenistan there are traditions of ceramics production, which are come to our days from

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

135

136

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

the ancient times. The production of ceramics began with the technology of its raw material. It needs to choose the soil and prepare the different sorts of clays. Clay is differentiated by its sort, content, physical features, amount of mineral retreats in its content and etc. Its mineral content and composition are very valuable. This features have a great influence on the production of dishes and while it is on the fire – to its endurance. Generally, the chosen clay became the one that has large amount of iron in its chemical content. This sort of clays differ from other with the more elasticity and slippery. Ancient professionals were able to find out the most elastic clays and applied different techniques in producing the dishes. Since the development of potter’s manufacture, one of the main techniques become the paddling of clay. This technique was described in the ancient manuscripts and ethnographic information. Potters paddled the clay and let it stay for 15-20 days, then potters paddle it every day during this day and only after that procedure they began to manufacture the pots. They took into account how pottery will behave itself after the manufacturing and firing. For increasing the quality of potters, the firm clay was added. To the fatty and dry clays were added sand, quartz and local plants (dust of the cane). The materials named above are helpful in one or other situations. These materials helped to decrease the dampness of clay and it preserves the ability of crumpling of clay while paddling it and while firing [14]. In ХII century new materials in technology of raw materials were developed: in a place of using the soil,

people began to use silica, quartz and admixture used in the work with silicate – light substance, named “kashindir” with cellular bodies. There is a predominance of silica in the contest of kashindir (92,36 %). Besides it includes aluminum oxide (4 %), calcium (2,08%), iron (0,3%) and magnesium (0,2 %) [15]. While enrichment it with the ornaments you should also use engobe (“engobe” – made from local minerals and different, generally light colored soils). The dishes made from kashin are called “kashin with lyustr”. They are enriched with beautiful ornaments with the addition gold, silver, marcasite and others; potters fire it during twentyfour hours and after that the dish acquire the beautiful vision. During the archeological excavations at the territory of ancient Misserian, Shahrislam and the old Nisa there was found the kashin in high level quality and “lyustr” dishes. Apart from the other cities, there was found a great amount of kashin dishes in Misserian. And dishes were also found in Kashanda, Soltanabad and Rey [16]. Art of manufacture of ceramics After choosing the suitable raw material for the ceramics it came to bring the clay to the defined condition for manufacturing the ceramic product. The manufacturing and technique process of ceramics at the periods of neolith and eneolith were the same – they were made with hands. In the Bronze epoch the manufacturing was brought to progress – the substance was puddle on the wheel, in the Middle Ages - the dishes were produced and mould on wheel. At the periods of Jeytun and Anau cultures (neolith and eneolith) all the clay which was used in the manufacturing of

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

ceramics was paddled and prepared with the usage of strip technique. The strips of clay were joint, it took the shape of dish and then its surface was hewn. At the period of bronze epoch, there was made a great achievement – there was found the potter’s wheel. This achievement made by human being, became the beginning of civilization and put one of the most important contributions to the history of technology. It has the history in 6000 years. Along with the developing of potter’s wheel, there were achieved the great success in manufacturing products, in developing different sorts and capacities. In Х – ХII centuries with the speed of increasing the popularity of potter’s wheel, the new technology was created: to enrich the pottery products with ornaments while it’s on wheel. The techniques like this one are still used in the manufacturing of pottery products. The technique of molding was developed in Central Asia in very early ages, but they were rarely used. The art of molding the ceramic products was widely extended in Turkmenistan in ХII century. There was produced a great amount of beautiful decorated ceramic products in Merv [17]. The ornaments of templates were made with the usage of method named kontrrelief. The preparing of this kind of ornament took a lot of time and mastery. The dishes were different with a great amount of shapes, it contains the geometric shapes, the shape of plants, the shape of epigraph (script), the shape of zoomorphism (birds – animals) and the shape of anthropomorphism (human being). Along with enameled ceramics the methods of decoration the dishes with

the elements of high art were also used. This method was found in the middle ages, when the art of ceramics had achieved its peak. During the archeological excavations at the territory of south and south-east Turkmenistan a big amount of ceramic products was found. In IХ century with the help of art of enamel there was improved the manufacturing of ceramics. The people continued to use the ceramics without enameling. Because they found the enameling and enrichment with the ornaments suitable. Along with the changing of capacity of dishes and its development , the ceramic dishes were used during the long centuries. From the beginning of IХ century, as it was in the whole Middle East, Turkmenistan began to invent the new technological methods. At the beginning the art of ceramics was emerged in the shape of simple potash-liming enameling. It was not strong and it has the dimmed color, it has not enough shine and because of this reasons there was added other components to the contest of enameling and another technical methods of enameling was also used [18]. In Х century, along with liming enameling there were added and widely used the lead and tin. This enamel was strong, but very thick. The liming substance was in the same color as enameling and it was widely used. But for ceramic products enriched with a big amount of ornaments it was disadvantageously to use. The enameling with the lead was technically improved and was suitable for the art. Thin, without any color, shine enameling with the usage of lead was more suitable for the enameling of ceramic products in

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

137

138

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

the same color and ornament. Because of thickness of this enameling, potters smeared the ceramics with white or light colored engobe and only after that they coloured it and enriched with different ornaments. As the color mineral soils and metal oxides were used. X – XII centuries is the period when the enameling of ceramics was flourished in Central Asia. At that period a few art schools were created, the main skill that they taught was the ceramics (Merv, Abiverd, Nisa, Shahrislam, Misserian). The main group of enameling was the enameling close to potash group. The major sorts: 1) Rather black green; 2) Yellowish – brown; 3) Yellow, green and whitish sorts of marble. The major kinds of dishes: the circle, reducing at the end and flat-bottomed cup; big dishes; wide - necked and flatbottomed vases. The ornaments of ceramic products: geometric shapes, the patterns of plants, the shape of zoomorphism (birds – animals) and the abstract shapes (incomprehensible design). In the X – XII centuries the sorts of liming enameling, and generally the method of manufacturing of ceramic products had increased. New colors, shapes and ornaments were developed. Even if any new shapes and ornaments were not invented, the potter while drawing the ornaments could create the new ones, using his fantasy and art skills. The method of firing in potter’s manufacture One of the most responsible parts of manufacturing of pottery products is thought to be the firing. While firing

the clay, all its physical and chemical features in its content show up. The most important requirements of ceramic products is its firmness. The firmness of product is up to the method of its firing and the temperature of firing. At the period of early ages the firing of products was made on open fires, since the Bronze Age the special furnaces were invented. Furnaces had made very complicated means and changed its appearance thousand times. The construction of furnaces was up to the sort and place of firing the products. The procedure of firing of pottery products and the method of it was up to enameling of ceramics and it put a contribution to the invention of new devices. That’s why, in IX century in Central Asia there was appeared the new epoch of developing of technology methods. X – XI centuries were differ with the new methods of creation of ceramic products and invention of some new devices. The dish found in Merv was fired in the furnace in the shape of trapezium with the wide neck, and this dish was differing from another ones. At the beginning of XII –XIII centuries a new construction of furnaces were developed. At the wide place of firing there was placed long enclosure and wide stage. This kind of furnaces was used in firing the liming ceramics in large amounts. At the beginning of XII –XIV centuries a few kinds of furnaces were developed. They had the shape of circle and at the down side there were a twostoreyed circle figure, made for airing and two-storeyed rectangular figure. This sort of furnaces was found in cities of Turkmenistan: Merv, Shahrislam, Misserian and Horezm.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

The rectangular dishes were made in the two-storeyed furnaces. In XIV century the potters, who lived in South Turkmenistan used the two-storeyed furnaces with the circle shape. The development of potter’s manufacturing is also characterized with the invention ancillary components for the firing the products in a large amount. One of this components were the threelegged (3 sm – 12 sm), straight and curved strokes. They were made from clay, had different capacities and those dishes were used as a prop and later become the inseparable component of manufacturing the ceramic products. They passed through centuries and survived to present day. The temperature of firing the dishes in X – XII centuries was 950 – 1100°C. Because of the difficulties appeared while firing the liming enameling of products, the temperature had increased to 1000 - 1100°C. This method helped to found out that while firing in this temperature there were precipitate clear oxide [19]. Beginning from the new Stone Age, during the middle Ages and till the present day the sorts and shapes of ceramic products, its preparation technology, the method of firing and the development of the whole ceramic manufacturing are developing and gets better.

References 1. Gurbanguly Berdimuhamedow. Ösüşiň täze belentliklerine tarap. Saýlanan eserler // 2-nji tom. – Aşgabat, 2009. – Sah. 84.2. Бердыев О. Древнейшие земледельцы Южного

Туркменистана // Ашхабад, 1969. – Sah. 20-35.; Массон В.М. Поселение Джейтун // МИА. – Л., 1971. – Sah. 180. 3. Массон В.М. Görkez. iş, sah. 34-35.; Семенов С.А. Первобытная техника // МИА СССР. – М.-Л., 1957. – sah. 54. 4. Сарианиди В.И. Энеолитическое поселение Геоксюр (Результаты работ 1956-1957 гг.) // ТЮТАКЭ. – T. X. – Ашхабад, 1960; Хлопин И.Н. Памятники развитого энеолита Юговосточной Туркмении // САИ, Б3-8, ч. III. – Л., 1969. – Sah. 8-17. 5. Масон В.М. Görk iş, sah. 200201.; Fairservis W.A. Exskavations in the Quetta valley. – West Pakistan - New York, 1956. 6. Сарианиди В.И. Маргуш: Древнее восточное царство в старой дельте Мургаба. – Ашхабад, 2002; Масимов И.С. Древние культурные связи Туркменистана с Индиейпо данным археологии // Индия и Туркменистан: Живое наследие. Нью-Дели; Ашхабад, 1998. – Sah. 79-88. 7. Whuuller M. Нагарра 1946, the defences and cemetery R-37// Ancient India. 1947. – № 3; Marshall I. Mohenjo-Daro and Indus Civilization. London, 1931. v I,- sah-392. 8. Мурадова Э.А. Поселения архаического Дахистана // Ашхабад, 1991. – Sah. 9-122. 9. Пилипко В.Н.Старая Ниса. Основные итоги археологического изучения в советский период // М., 2001. – Sah. 3-12. 10. Пугаченкова Г.А. Глазурованная керамика Нисы XV – XVI в.в. // Тр. ЮТАКЭ. – T. 1. – Ашхабад, 1949. – Sah. 403; Лунина С.Б. Гончарное

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

139

140

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

производство в Мерве X – начале XIII вв. // Тр. ЮТАКЭ. – T. 11. Ашхабад, 1962. 11. Лунина С.Б. Görkez. iş. 12. Белогородский А.А. Географические имена в персидских названиях предметов материальной культуры // ЗИВ АН СССР, IV. – М.,1937. – Sah. 101; Бяшимова Н.С. Поливная керамика Южного Туркменистана. – Ашхабад, 1989. 13. Миллер Ю. Художественная керамика Турции // Л., 1972. – Sah. 11-15. 14. Сайко Э.В. Техника и технология керамического производства Средней Азии в историческом развитии // М. 1982. – Sah. 10-52.

15. Пооп А.А. Классификация и определение Кашанской керамики // Иранское искусство и археология. – М.-Л. 1939. 16. Эттингхаузен Р. 1939. Определение Кашанской керамики // Иранское искусство и археология. – М.-Л; Бяшимова Н.С. Орнаментальные мотивы кашинной керамики Мисриана // Новые исследования по археологии Туркменистана. – Ашхабад, 1980. – Sah. 119-135. 17. Лунина С.Б. Эволюция техники гончарного производства в средневековом Мерве // Тр. ЮТАКЭ. – Tом X. – Ашхабад, 1974. – Sah. 247-276. 18. Saýko Э.В. Görkez. iş. – Sah. 20-32. 19. Şol ýerde.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

TÜRKMENİSTAN SERAMİK ÜRETİMİNİN TEKNOLOJİSİ Dr. Nurgüzel Başimova Türkmenistan İlimler Akademisi Tarih Enstitüsü Bölüm Başkanı Özet Bu makalede Türkmenistan’ın medenî, tarihî eserler ve değerler bakımından zengin olduğu, hem de Türkmen halkının dünya kültürünün manevî hazinesine, medenî inkişafına büyük katkı sağlayan halklardan biri olduğu anlatılmaktadır. Bu çalışmada MÖ. VI bin yıllarında Ceytun medeniyetine ait ilk insanlar tarafından -dönemin en başarılı işi olarak kabul edilen- topraktan yapılarak, ateşte pişirilen kaplardan, yani seramiğin icat edilmesinden, onların yapım tekniğinin geliştirilmesinden bahsedilmektedir. Ayrıca bu yazı Türkmenistan’da seramik üretiminin hammaddesi, yapılış ve pişiriliş yöntemini konu edinen ilk makale olma özelliğini de taşımaktadır. Makalemiz Türkmenistan’ın tarihini, sanatını ve zanaatını araştıran uzmanlara, üniversite öğrencilerine ve bu sanata merak duyanlara yardımcı kaynak vazifesi de görecektir. Anahtar kelimeler: Türkmenistan, Seramik, Küpçülük, Neolit, Ceytun, Pirinç Çağı, Anev, Namazga, Göksüyri, Altıntepe, İzzatguli, Benguvan, Eski Nusay, Merv, Şehr-i İslam, Misseryan ve Sırça. Sayın Cumhurbaşkanımız Gurbanguli Berdimuhamedov; istikrarlı devletin müreffeh döneminde, halkımızın tarihini, kadim mirasını, millî medenî ve zenginliklerimizi öğrenmeye, muhafaza etmeye, bunların genç nesle aktarılmasına ve bunların dünyaya tanıtılmasının önemine dikkat çekerek bu sahada geniş imkânlar sağlıyor [1]. Türkmenistan tarihî ve kültürel zenginliklere sahip bir devlettir. Türkmenler dünya medeniyet hazinesine, manevî yönden inkişafına büyük katkı sağlamış halklardan biridir.

MÖ VII-VI. yüzyıllarda Ceytun kültürüne ait tarihî eserlerde ilk yerli halkın çiftçilik ve hayvancılık yaptıklarını görüyoruz (Bamı, Giyevcik, Kelete, Ceytun, Yeni Nusay, Çobantepe, Togalaktepe, Pesseliktepe, Moncuklutepe, Çagıllıtepe ve Gadımıtepe) [2]. Bu dönemin esas başarılarından biri de topraktan yapılarak ateşte pişirilen kapların, yani seramiğin ortaya konmasıdır. Ceytun medeniyeti döneminin, bir başka önemli başarısı da boyanın ve nakışın icat edilmesidir. İnsanlar madenlerden, bitkilerden

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

141

142

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

ve çeşitli toprak parçalarından boya üretmeyi başarmışlar. Bunu o dönemde bulunan tarihî eserlerdeki toz parçaları ispat etmektedir. İlmî tetkiklerin neticesine göre, o dönemde ohrani (sarımsı kırmızı renkli nesne) yakarak, onu yeniden işlemenin yollarını, yani yıkamayı ve yağla karıştırarak gereksiz nesnelerden temizlemeyi de başarmışlardır. Sonuçta renk, parlak ve berrak olmuş bir de suya dayanıklı hale gelmiştir [3]. Kapları iki gruba ayrılır: Ocakta kullanılan sert kaplar ve yemek yerken kullanılan ince kaplar. Onlar çeşitli ebatlarda yapılmıştır. Bu ise o yüzyıllarda yemeklerin nasıl hazırlandığını, muhafaza edildiğini ve kullanıldığını belirlemeye de yardımcı olmaktadır. Topraktan yapılan kapların açık ateşte gerekli derecede pişmeyişi nedeniyle, boya ile boyanmasına rağmen, nakışlar siyahımsı, açık kahverengi ve koyu kırmızı şeklinde olmuştur. İlk nakışlar düz, yan çizgilerden, çapraz noktalardan, dalga ve yay gibi şekillerden oluşmaktadır. Âlimlere göre, o dönemde kaplara veya duvarlara çizilen nakışların yazının çini şeklinde yapılmış ilk ve eski olma ihtimali var. İnsanlar çiftçilikte ürün üretmek için gerekli olan suyun bol olmasını, yağmurun, karın yağmasını temennî ederek su şeklindeki nakışları yapmışlardır. Bunlar ise, ürün bolluğu inancının başlangıcı olarak kabul edilen işaretlerdir. Eneolit-taş, bakır veya Anev medeniyeti devrinde küp yapma sanatı gelişmiş ve birçok basamak atlanmıştır (Anev, Göksüyri, Karatepe ve Yılgınlı) [4]. Ürün çeşitleri artmıştır. Duvar süslemelerinde ve kaplarda çeşitli nakışlar işlenmiş ve eskiden beri devam eden gelenek geliştirilmiştir.

Eski Anev-Namazga devrinde (M.Ö. V. asrın ilk yarısı) kaplara nakış yapma geleneği geniş kitlelere yayılmıştır. Topraktan yapılan kapların % 30’a yakını nakışlanmıştır. Süslemelerde farklı şekillerde nakışlar mevcuttur. Bunlar yuvarlak, satranç kareleri, eğri çizgiler, karışık çizgiler, ağaç ve kuş şeklinde nakışlardır. Böylece, sevilen kuşların ve bitkilerin şekillerinin Anev medeniyetinden ta günümüze kadar devam ettiğini görüyoruz. Araştırmacılar Pakistan’ın kuzeyindeki Bulucistan’ın eski çiftçilik kültürünün komşu halklar ile ilişkisini araştırırken M.Ö. III. asırda Kvetta’da Göksüyri’nin etkisinin olduğu belirlendi. Güney Türkmenistan’daki Karatepe’de, Göksüyri’de M.Ö IV. asrın sonu ve III. asrın başlarına ait olan nakışların çokça kullanıldığı tespit edildi. Bunun böyle olduğunu Göksüyri’den ve Kvetta’dan çıkan nakışlı kapları karşılaştırmakla fark edebiliyoruz [5]. Pirinç devrinde (M.Ö. III.-II, asırlar) küpçülük sanatı yüksek seviyeye ulaşmıştır. (Altıntepe, Kelleli, Taip, Acıkuyu, Gonurtepe ve Aktepe) [6]. Bunun yüksek seviyeye ulaşmasının nedeni küp yapımındaki çarkın icat edilmesidir. İlk önce elle daha sonra ayakla döndürülerek kaplar yapma yöntemi günümüze kadar devam eden, ehemmiyetini kaybetmeyen ve az rastlanan tekniklerden biridir. Daha önce kapların nakışlarına önem veren küpçüler, artık çarkın da yardımı ile kapların kalitesini ve çeşitlerini arttırma yoluna gitmişlerdir. Pirinç devrinin seramik ürünleri ile Büyük İpek Yolu'ndaki Harappa ve MohencoDaro'da bulunan ürünlerinde benzerlikler göze çarpmaktadır [7]. Demir çağı döneminde (M.Ö. I. asır) kapların dış kısımları bazı hayvan

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

ve kuş şekilleri ile süslenmişlerdir. Bir de üç ayaklı tabaklar da söz konusudur (Madavtepe, Bengivan, İzzatguli ve Tansıklıca) [8]. Ancak küpçülüğün kalitesi bir önceki asırlara göre düşmüştür. Antik dönemde (M.Ö. III.- M.S. III. asırlar) diğer sanatlarla birlikte küpçülük sanatı da gelişme göstermiştir (Eski Nusay, Çakantepe ve Merv) [9]. Parfyan devri diye de adlandırılan bu çağda kapları özellikle kırmızı çamurdan yaparak yüzeyini kayganlaştırmışlar. Bu devirde de kapların farklı şekilleri yapılmıştır. Bunların bir kısmı küpler, bir kısmı tabaklar ve bardaklardan oluşur. Türkmenistan’ın ilk ve orta çağ küpçülüğünün ekonomisi dönemin şehir zanaatçılığı ile paralel olarak gelişme göstermiştir. Sanatsal zanaat dönemin kültür özelliğini oluşturmuş ve sadece ekonomik değil, estetik açıdan da öneme sahip olmuştur. Orta çağlarda Türkmenistan’ın iktisadi yapısında önemli yere sahip olan küpçülük üretimi araştırmacıların da dikkatini çekmiştir. Bu dönemde küpçülük, ulaşılan yüksek seviyesi ile ön plana çıkmaktadır (Merv, Nusay, Şehr-i İslam ve Misseriyan) [10]. XI-XII. yüzyıllarda nakışlı kapları icat etmekle birlikte aynı türde ve nakışta onlarca kabı yapmayı başarmışlardır [11]. Orta çağın bir başka başarısı IX. yüzyılda parlaklığın icat edilmesi olmuştur. Yani kaplar daha süslü olmaya başlamıştır. IX-XIV. asırlarda parlatılan seramiği sanatlıca süslemek yaygınlaşıyor. XII. asırda “kaşin” denilen seramik ürünün icat edilmesi ise dönemin çok önemli bir kazanımıdır. “Kaşin” terimi, onun ilk olarak icat edildiği yer olan İran’ın Kaşan şehrinin adı ile ilişkilidir. Bu türe

Türkmenistan’ın Misseryan bölgesinde daha çok rastlanılır. XII-XIII. asırlarda kaşinden sadece kap yapmakla yetinmemişler, bunun yanı sıra inşaatta, duvar süslemesinde ve sekizgen taşların yapımında da kullanmışlardır. Bunlar güzel nakışlarla süslenmiş ve bazılarına insan resimleri de yapılmıştır [12]. Bu tür bina süslemeleri Eski Nusay kalesinde bulundu. Sekizgen duvar süslemeleri XIII. asırda Türkiye’nin Konya şehrindeki Sarayın ve birçok medresenin duvarlarında da kullanılmış [13]. Seramiğin hammaddesinin teknolojisi Güney Türkmenistan’ın seramik üretiminde eskiden beri devam eden bir geleneği var. Seramik üretimi onun hammaddesinden başlar. En gerekli hammadde ise çamurdur. Bunun için toprağın iyi yerini seçmek ve çeşitli çamurları hazırlamak gerekir. Çamurlar; kalitesi, içeriği, fiziki yapısı, maden miktarı ve diğer özellikleri ile farklılık arz eder. Çamurun madenî içeriği ve yapısı çok önemlidir. Bu gereksinimler çamurdan kap yapıldığında, ateşte pişirildiğinde dayanıklılığına etki etmektedir. Özellikle, kimyasal yapısına bağlı olarak demir miktarı fazla olanlar tercih edilir. Bu tür çamurlar sağlamlığı ve kayganlığı ile ön plana çıkar. Eski ustalar da sağlam çamuru seçmeyi başarmışlar ve çeşitli şekillerde üretim yapmışlardır. Küpçülüğün ortaya çıkması ile sık sık kullanılan metotlardan birisi de çamurun gerekli kıvama getirilmesidir. Bu yöntemler hakkında eski el yazmalarında ve bulunan tarihî eserlerde bilgiler mevcuttur. Küpçülüğün ustaları kap yapımına başlamadan 15-20 gün öncesinden çamurun kıvama gelmesi için üstünü örterek bekletirlermiş.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

143

144

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Toprak seçildiğinde, kaplar kurutulduğunda ve ateşte pişirildiğinde çamurun ne hale geleceğini de belirlemişlerdir. Çamurun kalitesini yükseltmek amacı ile ateşe dayanıklı toprak tercih edilmiştir. Toprağın yağlı ve kurak türleri vardır. Yağlı türe; kum, buğday suyu ve birçok yerli ot (kamış) katılır. Bu malzemelerin her biri çamura belli derecede katkı sağlarlar [14]. XII. asırda seramik yapımındaki hammaddelerin bir başkası kremnezem buğday suyu silikat karışımından yapılan açık renkteki, yuvarlak şelildeki kaşinlerdir. Kaşinin içeriğinde kremnezem fazladır (92,36%). Bundan başka da alüminyumun okisi (4%), kalsiyum (20,08%), demir (0,3%) ve magnezyum (0,2%) vardır [15]. Buna nakış yapıldığında angob kullanılmamıştır (angob: yerli madenlerden, çeşitli açık renkteki topraklardan hazırlanıyor). Kaşin kaplarının gelişmiş türüne “parlak kaşin” denir. Kaşinden yapılan kaplara altın, gümüş ve diğer nesnelerden eritilerek elde edilen madde nakışların üzerine dökülür, 24 saat pişirildikten sonra parlatılır. Eski Misseryan, Şehr-i İslam, Eski Nusay şehirlerinin seramik eserleri bulunduğunda yüksek kaliteli kaşin ve “parlak kaşin” hammaddeleri ile yapılmış kaplara rastlandı. Özellikle Misseryan bu konuda ön plana çıkmaktadır. Bu tür kaplara Kaşan, Sultanabat ve Rey şehirlerinde de rastlanılmış. [16]. Seramiğin yapılış yöntemleri Seramik yapımı için hammadde seçildikten sonra, çamuru belli bir şekle sokmak gerekiyor. Seramik üretiminin Neolit ve Eneolit dönemlerinin teknolojik süreci aynıdır, yani el yapımıdır. Pirinç çağında çarkta döndürerek şekil verilmiş,

Orta çağlarda hem çarkta oluşturulmuş hem de belli kalıplarda üretim yapılmış. Ceytun ve Anev medeniyetleri döneminde tüm kapların çamuru iyi işlenmiş, yuvarlak şekilde yapılmıştır. Çamur parçalarını birbirine bağlayarak kaba belli bir şekil vermişler ve parlaklık kazandırmışlardır. Pirinç çağında küpçülük üretiminin aracı olarak icat edilen çark, dönemin başından beri insan icadının büyük başarısı olarak, uzun zamandan beri aktif olan bir teknik başarıdır. Bu tekniğin tarihi 6000 yıl öncesine kadar uzanır. Bu çarkın icat edilmesi ile üretimde büyük başarı elde edilmiştir. Kapların pek çok çeşidi ve ebatları ortaya konmuştur. X-XII. yüzyıllarda küp üretimindeki çarkın dönme hızı ve uzun süre kabın dik olmasını sağlaması, kap döndüğünde nakışların ve süslerin düzgün olması sonucunu ortaya çıkarmıştır. Öğrenme döneminde ürün elde etmenin tamamen farklı yöntemi kapların özel kalıplarda yapılmasına yol açmıştır. Orta Asya’da kalıba koyma tekniği ilk çağlardan beri bilinen bir tekniktir. Ancak ilk çağlarda bu yönteme az rastlanmıştır. Türkmenistan’da XII. asırda kalıplarda yapılan seramiğin üretimi geniş ölçüde sağlanmıştır. Bu zorlu nakışlarla güzelce süslenerek kalıplarla meydana getirilen seramikler daha çok Merv’de üretilmiştir [17]. Kalıpların nakışları kontrelyef yöntemi (kalıba oyma nakışlar yapılması) ile gerçekleştirilmiştir. Bu kalıbı hazırlamakla uzun süre hazır kalıptan istifade etmişler ve bu nedenle gerekli sayıda nakışlı kaplar yapılabilmiştir. İçeriğinde geometrik, bitkisel, epigrafi (yazma sanatı), zoomorf (kuşlar, hayvanlar) ve antropomarf (insan resimleri) nakışları barındıran kalıplarla

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

üretilen kaplar enteresan süslemeleri ile dikkat çekmektedir. Kayganlaştırılmayan seramik ile birlikte yüksek düzeydeki sanatsallık için kullanılan parlatmanın icat edildiği dönem olan Orta çağda da seramik üretiminde artış olmuştur. Güney ve Güneybatı Türkmenistan’ın orta çağ şehirlerinde yapılan arkeolojik çalışmalar parlatılan seramiğin çok sayıda örneğini ortaya koydu. IX. yüzyılda parlatmanın icat edilmesi ile üretim duraklamış, ancak kapların süslenmesi artmıştır. Kayganlaştırılmayan ve parlatılmayan türlerden istifade edilmeye devam edilmiştir. Zira bu tür kaplar nakış yapmada çok elverişlidir. Kapların ebadı biraz değişse de asırlardan beri onlar kullanımda olmuştur. IX. yüzyıldan itibaren, Orta Doğu’nun hemen hemen her yerinde olduğu gibi Türkmenistan’da da tamamen yeni teknolojik yöntemler ve nakışlama geleneği kullanılmıştır. İlk önce seramikte sade parlaklık oluşturulmuştur. Ancak bu çok kalıcı değildir, renk biraz sönük ve yeterli parlaklık yoktur. Bu yüzden de parlatmanın içeriğine farklı yöntemler ve teknikler getirilmeye çalışılmıştır [18]. X. asırda alkali sırçalar ile kurşun ve kalay karışımı sıkça kullanılmıştır. Bu sırçalar sağlam ve kalın kullanılmıştır. Kalay karışımlı sırça aynı renkte olup, bu kabın tümü parlatıldığında istifade edilmiştir. Ancak çok renkli nakışlı ürünler için elverişsiz. Kurşun sırçalar belli seviyede teknolojik ve sanatsal talepleri de karşılamıştır. İnce, renksiz, parlak kurşun sırçalar tek renkli ve nakışlı seramiği parlatmakta daha uygun durumda olmuşlardır. Bu sırçanın inceliği için kapların yüzüne açık renkli angob sürülüp, sonra renkli nakışlar

işlenmiştir. Çeşitli maden topraklar ve metal okisler renk olarak kullanılmıştır. X-XII. yüzyıllar tüm Orta Asya’da sırçalı seramiğin parlak dönemi olmuştur. Bu devirde birçok sanat okulu oluşturularak seramik üretiminin pek çok önemli merkezi kurulmuş tur(Merv, Abiverd, Nusay Şehr-i İslam, Misseryan). X. asrın esas sırçalı grupları Potaş grubuna yakın sırçalardır. Önemli çeşitleri şunlardır: 1) Siyah kapalı yeşil; 2) Sarımsı-kahverengi; 3) Sarı, yeşil ve mermer beyazlığı olanlar. Kapların esas türleri: aşağıya doğru incelen, yuvarlak ve düz yapılı kâseler; aynı tipte ancak büyük ebatlı tabaklar; eğri yapılı, geniş ağızlı ve altı düz küpler. Seramiğin nakışları: geometrik şekiller; bitkisel nakışlar; zoomerf ve abstrakt düzenli nakışlar. X-XII. asırlarda sırçalı seramiğin çeşitleri, özellikle kapların yapım yöntemleri ile ön plana çıkıyor. Sırçalı seramiğin sanatlıca yapımında renkler ile nakışların arasındaki paralellik en önemli faktördür. Kapların süslemesi o kadar fazla olmasa da, aynı nakışların yerini değiştirmek yöntemi de farklı ve güzel nakışların ortaya çıkmasını sağlamıştır. Küpçülükte pişirme tekniği Seramik üretimi ile ilgili işlerin içinde sorumluluğu en ağır olanı ateşte pişirme işidir. Çamur ateşte pişirildiğinden dolayı onun yapısındaki maddelerde kimyasal ve fiziksel değişiklikler olmaktadır. Seramikten beklenen en büyük şey onun sağlamlığıdır. Bu ise pişirilmeye ve ateşin sıcaklığına bağlıdır. Çamurdan yapılan ürünleri ateşte pişirme tekniği ilk dönemlerde açık havada gerçekleşirmiş, Pirinç çağından itibaren ise özel hazırlanan ocaklar kullanılmıştır. Küpçülüğün ocağı gelişme safhasında

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

145

146

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

zorlu badireleri atlatmış ve çeşitli yapılara sahip olmuştur. Ocakların türleri yerine ve ürünün özelliğine bağlıdır. Ocakların en büyük özelliği öncelikle sıcaklığı temin etmesi ve sıcaklığın ürüne uygun halde ulaşmasını sağlamasıdır. Küp ürünleri ateşte pişirme işini zorlaştıran sırçalı seramiğin ortaya çıkması özel aletlerin eklendiği yeni fırınların oluşmasını sağlamıştır. Bu yüzden de bizzat IX. yüzyılda, Orta Asya’da küp üretiminde sırçalama işinin aktif hale geldiği dönemden beri ateşte pişirme tekniğinin tarihî gelişimi başladı. X. ve XI. yüzyılların başlarındaki fırınlar güzelliği ve bazı yeni aletleriyle ön plana çıkmaktadır. Merv’deki açık tipli yuvarlak fırınlar ince yapısı ve geniş ağızlı olmasıyla farklılaşıyor. Türkmenistan’ın küp ürünlerinin gelişme gösterdiği dönemlerde bu fırınlar da paralel olarak olgunlaştırılmış ve sayıları arttırılmıştır. XI. yüzyılın sonu ile XII. asrın başlarında bu fırınlar daha da geliştirilmiştir. Fırındaki eski “asılarak pişirilme” yönteminin yerine “fırına uzun ve geniş çekmeceler yerleştirme” tekniği getirilmiştir. Bu yöntem sırçalı kapların bol miktarını pişirme işleminde kullanılmıştır. XII-XIV. yüzyıllarda farklı şekillerde fırınlar açılmıştır. Bunlar yuvarlak, altından hava geçmesi için delik açılan, iki kat yuvarlanan ve iki kat dörtgen şekli verilen fırınlardır. Bu şekildeki fırınlar Türkmenistan’ın Merv, Şehr-i İslam, Misseryan ve Harezm gibi orta asır şehirlerinde daha yaygındır. Sırçalanmamış, kalıpla yapılan kapçanaklar düz köşeli iki katlı fırınlarda pişirilmiştir. XIV. yüzyılda Güney Türkmenistan’da yuvarlak iki katlı fırınlar yaygınlaşmıştır.

Küp üretiminin gelişmesiyle pişirilmeyi gerektiren kapların fırına çok miktarda yerleştirilmesi adına yardımcı unsur olarak iç ayaklı (3cm12cm ebadındaki) düz ve eğri değnek tipli aletler meydana getirilmiştir. Onlar da toprak yapımı olup, kapların birbirine temas etmemesini sağlamış ve bundan sonra küp üretiminin fırınlarında ayrılmaz bir parça halini almıştır. IX. asırda iç ayaklı değneklerin ortaya çıkması sırçalı kapların hayatımıza girmesine bağlı olmuş ve en önemli yardımcı unsur olarak kullanılmıştır. Bunlar dönemin sınavlarını geçerek günümüze kadar gelebilmeyi başarmışlardır. X-XII. yüzyıllarda kapları 9501100 derecede pişirilmiştir. Sırçalarının erimesi zor olan yüksek kalitedeki maddelerin kullanımı pişirmenin sıcaklık seviyesini 1000-11000 kadar yükseltmiş ve temiz okisleme dönüşümünün oluşmasını sağlamıştır [19]. Yeni Taş devrinden başlayarak, orta asırların tümünde toplumun ihtiyacına göre seramiğin türleri ve şekilleri, hazırlanma teknikleri, pişirme yöntemleri, yani seramik ürünlerinin tüm dalları gelişme sürecinden geçerek günümüze kadar gelebilmiştir.

Kaynak 1. Gurbangule Berdimuhamedow. Ösüşiň täze belentliklerine tarap. Saýlanan eserler // 2-nji tom. – Aşgabat, 2009. – Sah. 84. 2. Бердыев О. Древнейшие земледельцы Южного Туркменистана // Ашхабад, 1969. – Sah. 20-35.; Массон В.М. Поселение Джейтун // МИА. – Л., 1971. – Sah. 180.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

3. Массон В.М. Görkez. iş, sah. 34-35.; Семенов С.А. Первобытная техника // МИА СССР. – М.-Л., 1957. – sah. 54. 4. Сарианиди В.И. Энеолитическое поселение Геоксюр (Результаты работ 1956-1957 гг.) // ТЮТАКЭ. – T. X. – Ашхабад, 1960; Хлопин И.Н. Памятники развитого энеолита Юговосточной Туркмении // САИ, Б3-8, ч. III. – Л., 1969. – Sah. 8-17. 5. Масон В.М. Görk iş, sah. 200201.; Fairservis W.A. Exskavations in the Quetta valley. – West Pakistan - New York, 1956. 6. Сарианиди В.И. Маргуш: Древнее восточное царство в старой дельте Мургаба. – Ашхабад, 2002; Масимов И.С. Древние культурные связи Туркменистана с Индиейпо данным археологии // Индия и Туркменистан: Живое наследие. Нью-Дели; Ашхабад, 1998. – Sah. 79-88. 7. Whuuller M. Нагарра 1946, the defences and cemetery R-37// Ancient India. 1947. – № 3; Marshall I. Mohenjo-Daro and Indus Civilization. London, 1931. v I,- sah-392. 8. Мурадова Э.А. Поселения архаического Дахистана // Ашхабад, 1991. – Sah. 9-122. 9. Пилипко В.Н.Старая Ниса. Основные итоги археологического изучения в советский период // М., 2001. – Sah. 3-12. 10. Пугаченкова Г.А. Глазурованная керамика Нисы XV – XVI в.в. // Тр.

ЮТАКЭ. – T. 1. – Ашхабад, 1949. – Sah. 403; Лунина С.Б. Гончарное производство в Мерве X – начале XIII вв. // Тр. ЮТАКЭ. – T. 11. Ашхабад, 1962. 11. Лунина С.Б. Görkez. iş. 12. Белогородский А.А. Географические имена в персидских названиях предметов материальной культуры // ЗИВ АН СССР, IV. – М.,1937. – Sah. 101; Бяшимова Н.С. Поливная керамика Южного Туркменистана. – Ашхабад, 1989. 13. Миллер Ю. Художественная керамика Турции // Л., 1972. – Sah. 11-15. 14. Сайко Э.В. Техника и технология керамического производства Средней Азии в историческом развитии // М. 1982. – Sah. 10-52. 15. Пооп А.А. Классификация и определение Кашанской керамики // Иранское искусство и археология. – М.-Л. 1939. 16. Эттингхаузен Р. 1939. Определение Кашанской керамики // Иранское искусство и археология. – М.-Л; Бяшимова Н.С. Орнаментальные мотивы кашинной керамики Мисриана // Новые исследования по археологии Туркменистана. – Ашхабад, 1980. – Sah. 119-135. 17. Лунина С.Б. Эволюция техники гончарного производства в средневековом Мерве // Тр. ЮТАКЭ. – Tом X. – Ашхабад, 1974. – Sah. 247276. 18. Saýko Э.В. Görkez. iş. – Sah. 20-32.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

147

148

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

B.E. ÖŇKI IX – V MÜŇÝYLLYKLARDA ORTA WE ALYNKY AZIÝA SEBITLERINDE ÝAŞAN ILATYŇ MEDENIÝETINDÄKI UMUMYLYKLAR WE AÝRATYNLYKLAR Annageldi Gubaýew Taryh ylymlarynyň doktory, professor, Magtymguly adyndaky Türkmen döwlet uniwersiteti, Arheologiýa kafedrasynyň müdiri Mazmuny Jeýtun we Çatalguýuk medeniýetlerine meňzeş keramiki gap-gaçlaryň ýüzündäki bir şekiliň çylşyrymly sýužeti bar. Bu ýerde ýylanyň we iki sany adam şekiliniň sahnasy bar. Adam şekilleriniň birisi öz çekiliş usuly boýunça ýokarda ýatlanan. Ene hudaýynyň şekiline çalymdaşdyr, beýleki bir şekil ellerini ýokary göterip duran adamy ýada salýar. Umuman, Gündogaryň gadymy halklarynyň mifologiýasynda ýylanyň şekili hem uly orna eýe bolandyr. Halk ony bakylyk bilen, suw belasy baradaky dini düşünjeler bilen baglanyşdyrypdyr. Ýylan o dünýädäki ýaşaýşy aňladypdyr. Umuman aýdanymyzda, Günorta Türkmenistanyň, Jeýtun we Türkiýäniň – Çatalguýuk medeniýetlerinde gadymyýetde umumylyklaryň, meňzeşlikleriň bolandygyna dürli maglumatlar arkaly doly düşünmek bolar. Açylýan sözler: Jeýtun, Pessejikdepe, Çopandepe, Çatalguyuk, diwar, şekil, ybadathana, aw, awçy, öý, urug öýi, reňk, günorta, demirgazyk, gündogar we günbatar. Türkmenistanyň ýerinde ýaşan halklaryň taryhynda öndüriji güýçleriniň Gadymy ösüş meselesi taryhyň esasy meseleleriniň biri bolup durýar. Merkezi Aziýanyň dürli sebitlerinde jemgyýetiň ösüşi dürli şertlerde bolany üçin, olaryň ösüşi hem dürli bolupdyr. Irki taryhy ösüş mis – bürünç asyrlaryna degişli bolup, Türkmenistanyň ýerlerinde gadymy siwilizasiýalaryň ýüze çykmagyna getiripdir. Siwilizasiýalaryň ýüze çykmagy dünýäniň käbir

ýerlerinde müňlerçe ýyllara çekipdir. Siwilizasiýalaryň ýüze çykmagy şol ýurtlaryň tebigy geografiki ýagdaýyna, öz döwrüniň jemgyýetiniň durmuş ykdysady we medeni ösüşi bilen bagly bolandygy üçindir. Öndüriji jemgyýetiň ösmegi, ekerançylykdan öňki ýa-da irki ekerançylyk diýen jemgyýetiň döremegine alyp barandyr. Iňlis alymy G. Çaýld bu döwri irki ekerançylygyň öňe gidişlik döwri diýip atlandyrypdyr [19].

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Ekerançylygyň we maldarçylygyň ösmegine alymlaryň arasynda dürli garaýyşlary döredipdir. Gündogarşynas professor W.M. Masson “Bu meseläniň wajyplygy öndüriji hojalyga geçmekligiň geljekde synpy jemgyýete öwrülmegine berk maddy esasy döredilýändir” diýip belleýär [13]. Öndüriji hojalyga geçmek öňki hojalygyň ykdysadyýetiniň gaýtadan üýtgedilip guralmagyna, adamlaryň maddy durmuşynyň we dünýägaraýşynyň üýtgemegine getiripdir. Pessejikdepedäki jaýyň diwaryna gara we gyzyl reňde çekilen adam hem haýwan şekilleri we Türkiýedäki Çatalguýukdan öwrenilen has çylşyrymly şekillerde manysy boýunça umumylyk bar. Alymlar G.Çaýldyň we W.M.Massonyň belläp geçmeklerine görä, Çatalguýukda we Jeýtunda ekerançylyk hem maldarçylyk hojalyklarda birnäçe, şol sanda durmuş ykdysady, ilatyň düzüminiň, jemgyýetçilik pikiriniň üýtgemegine we beýleki has kämilleşen ösüşlere ösen siwilizasiýalara getiripdir. Öndüriji hojalygyň ösmegi oturymlylygyň artmagyna, halkyň köpelmegine we gürelmegine, zähmet öndürijiliginiň artmagyna ätiýaçlyk azygyň döremegine, durmuşyň çylşyrymlaşmagyna, senediň irki görnüşleriniň ýüze çykmagyna, jemgyýetçilik wezipeleriniň döremegine, zähmetiň käbir görnüşlerine we ruhy durmuşyň ýuwaş-ýuwaşdan ösmegine (W.M.Masson - Jeýtun, G.Çaýld – Çatalguýuk, Titow W. S. Gresiýa) [18]. we başga taryhy ösüşleri ylymda “täze daş asyrlary döwrüniň öňegidişligi” diýen at bilen atlandyrypdyrlar. Häzirki günlerde “täze daş asyrlar döwrüniň öňegidişligi” we “azyk önümlerini öndürmekde öňegidişligi” ýa-da oba

hojalygynda düýpli özgerişlik” barada aýdyň düşünje berýän gadymyýet diýen düşünjäni göz öňüne getirmek bolýar. Dünýä taryhyndan belli bolşy ýaly, jemgyýetiň sosial gurluşynda geografiki, biri-birinden aýry, emma etniki antropologiki nukdaýnazardan ýakyn bolmaklyk Kiçi Aziýa (Türkiýe) hem-de Merkezi Aziýa (Türkmenistan) durmuşynda bolýan taryhy wakadyr. Ekerançylygyň döremegi bilen metal eretmegiň açylyşy baglanyşyklydyr. Kiçi Aziýadaky we Çatalguýukda (Türkiýe) metal we gurşundan ýasalan gurallar küýzegärçilik bilen bir taryhy döwürde döräpdir. Emma ilki döwürlerde bu açyş giňden ýaýramandyr. Onuň sebäbi bolsa zähmet gurallaryň örän az görnüşi ýasalany üçindir. Çatalguýugyň ýaşaýjylarynyň tä b.e.öňki IX müňýyllyga çenli gapgaçlary, köplenç, agaçdan bolupdyr. Keramika Çatalguýukda IX-X medeni gatlaklarda peýda bolýar. Bu ýadygärlikleri tapawutlandyrýan mysallaryň biri hem Çatalguýukda keramikadan ýasalan gap-gaçlaryň az bolşy ýaly, Jeýtundan hem agaçdan ýasalan gaplar henize çenli duş gelenok. Jeýtunda metaldan ýasalan gurallar hem häzirlikçe tapylan däldir. Çakmak daşdan we süňkden ýasalan iş gurallary synag edilip görlende olaryň öndürijiligi örän ýokary bolupdyr [14]. Ekerançylyk durmuşynda galla önümleri iýmitden başga-da palçyga goşmakda, küýzegärçilikde we gurluşykda saman giňden ulanylypdyr. Alymlaryň çaklamalaryna görä, palçyga saman garylmagy, ilki bilen, Gadymy Gündogarda ýüze çykar [17]. Çatalguýuk gadymy obasynyň tutýan meýdany 5 ga bolup, onuň ýeriniň gadymlygy öwrenilendir. Bu

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

149

150

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

gadymy galanyň 12 sany medeni gatlagy bolup, olar biri-biri bilen yzygider arabaglanyşykda bolandygyna ol ýerden öwrenilen keramiki gap – gaçlardaky many aňladýan nagyşdyr belgiler şaýatlyk edýändir. Ýadygärligiň VI-A medeni gatlagyndan b.e.öňki 6500 – 5650-nji ýyllar aralygynda Çatalguýugyň günorta böleginde uly ýangyn bolup, galanyň şol böleginde dikeldiş işleri geçirilip, ýaşaýyş bolmandyr. Şeýle uly ýangynyň bolandygyny radiokarbon usuly bilen geçirilen labjratoriki işleriň netijesinde anyklanandyr. Ýaşaýyş üçin mahsus bolan jaýlar uly ölçegli çig kerpiçden bina edilipdir [7]. Hojalykda ulanylýan mallary obanyň çet gyralarynda saklapdyrlar. Çatalguýugyň ýaşaýjylarynyň goranyş enjamlary ok, ýaý, peýkam hem-de sapan bolup duşmana gaýtawul beripdirler. Hojalykda esasy kärleri yzygider ekerançylyk hemde maldarçylyk bolupdyr. Çatalguýugyň ýaşaýjylary absidiýan diýen daşdan ujy ýiti ýaraglar ýasap, olary uly bolmadyk haltajyklara salyp, jaýyň düşeginiň aşagyna goýupdyrlar, her haltajykda 23 – 24 sany daş gurallaryny saklapdyrlar. Çatalguýukda merhumlary, ilki bilen tebigy tarapdan beýik ýerlerde (depeleriň üstünde) goýup, merhumyň süňki etinden arassalanandan soň ozalky geýen eşiklerine dolap, öz ýaşaýan ýerlerindäki ybadathananyň düşeginiň aşagynda jaýlapdyrlar. Jaýlanan merhumlaryň käbirleriniň süňklerini tebigy reňkler bilen reňkläpdirler. B.e.öňki VII-VI müňýyllykda Koniýanyň bol hasylly jülgesinde (Çatalguýuk) belli gündogarşynas W.M.Massonyň ýazmagyna görä, gapgaçlardaky haýwan şekilleri Günorta Türkmenistanyň Gökdepe etrabynyň Ahal obasynda ýerleşen Pessejikdepeden

hem öwrenilendir [13]. Çopandepeden, Daşlydepeden öwrenilen arheologiki tapyndylaryň arasynda öz daşky görnüşleri boýunça Çatalguýukdan tapylan agaçdan ýasalan gaplara meňzeş Jeýtun medeniýetine degişli keramiki gap-gaçlar hem öwrenilendir. Pessejikdepeden öwrenilen diwaryň ýüzüne çekilen adam hem haýwan şekillerine meňzeş şekiller Türkiýäniň Konýa jülgesinden hem öwrenilendir [11]. Çatalguýugyň VI medeni gatlagyndan erkek adamynyň mazaryndan ýylanyň şekilini aňladýan gama görnüşli gural hem Pessejikdepeden ilkinji gezek Ö.Berdiýew tarapyndan öwrenilendir [6]. Pessejikdepe Jeýtunyň irki ekerançylyk medeniýetiniň ösen döwrüniň iň gyzykly ýadygärlikleriniň biridir. Ol Gökdepe etrabynyň merkezinden 7 km demirgazykda ýerleşýär. Ol 1967-nji ýylda W.N.Filippo bilen N.Gamaýuno wa dagy tarapyndan açyldy. Şol ýylyň özünde Ö.Berdiýew tarapyndan gatlaklary barlamak üçin çukur gazyldy we ol ýerde dört sany gurluşyk gatlagynyň bardygy ýüze çykaryldy. 1975-nji ýylda Pessejikdepede gazuwagtaryş işleri täzeden başlandy. Birinji gurluşyk gatlagynda geçirilen gazuwagtaryş işleri netijesinde jemi 1500 m2 meýdanyň üsti açyldy we obanyň sudury ýüze çykaryldy. Pessejikdepedäki öýleriň umumy gurluşy, gurluşyk materiallary we gurluşyk tärleri Jeýtunyňkydan tapawutlanmaýar. Bu ýadygärlikleriň öýleri birmeňzeş, olar diňe ululygy boýunça biri-birinden tapawutlanýar. Olaryň hemmesi gönüburçly formada bolup, diwarlarynyň biriniň öňünde ullakan süýnmek ojak bar. Birnäçe jaýlardaky ojagyň öň tarapynda kiçeňräk beýikligi 10 sm we diametri 35 sm bolan ýarym aýlaw otýakary bar.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Ojagyň ýanynda kiçeňräk bölek hojalyk jaýy bilen bir (seki-syfa) bar. Köp jaýlaryň dalanynda we sypasyna (üstüne) geod düşelen. Olaryň käbirinde gyzyl reňkiň yzy galypdyr. Käbir ýaşaýyş jaýlarynyň diwary hem gyzyl reňk bilen reňklenipdir. Ýaşaýyş jaýlarynyň ýanynda hojalyk jaýlary bilen howly hem bar. Uzynlygy birmeňzeş diýen ýaly parallel diwarlardan ybarat binalar hem gabat gelýär, olar biri-birinden pessejik haýatlar arkaly bölünýärler. Meýdany 64 m2-den ybarat bolan 12-nji medeni gatlakdaky uly bir jaý ylaýta-da gyzyklydyr. Ol birinji, ikinji we üçünji gurluşyk gatlaklarynyň derejesinde salnypdyr. Öýüň burçlary, obanyň beýleki öýleriniňki ýaly, älemiň taraplaryna gönükdirilipdir. Bu jaý entek birinji gurluşyk gatlagynda diňe bir ululygy boýunça däl, eýsem äpet diwarlarynyň iki gat galyňlygy bilen hem beýleki jaýlardan saýlanýar. Ikinji gurluşyk gatlagynda bu jaýyň Demirgazyk – Gündogar diwarlaryna sepleşdirilipdir, onuň Gündogarynda bolsa bir sypa bar. Ojagyň gabadyndaky diwaryň ýüzünde öňe çykyp duran güberçek bar, onuň merkezine bolsa aý ýaly tegelenip duran palçyk ýelmenipdir. Bu diwara doly suratda, Demirgazyk – günbataryna bolsa kem-käsleýin polihrom (agyň ýüzüne gyzyl we gara reňk bilen reňklenen) nagyş çekilipdir. Diwarlarynyň äpetligini, onuň köp reňkli nagşyny, jaýyň ululygyny, jaýyň içinden tapyndylaryň az çykýandygyny göz öňüne tutsaň, bu jaýyň neolit döwründäki obanyň “urug öýi” bolanlygy iňňän mümkin zatdyr. Belki, bu ýerde obanyň ähli ilatynyň her hili ýygnanyşyklary geçirilendir. Şonuň bilen birlikde, munuň özi özbolşuna bir “ybadathana” bolan bolmagy-da ähtimaldyr. Bu jaýda dini

däp-dessurlar berjaý edilip, gurbanlyk kesilen bolmagy-da mümkindir. Gazuw-agtaryş döwründe bu obanyň ilatynyň ýaşaýşy, durmuşy we iş peşesi bilen baglanyşykly zatlaryň gyzykly bir toplumy ýüze çykaryldy. Bu zatlaryň uly bölegi dürli keramikadan ybaratdyr. Toýun gap-gaçlaryň hemmesi tasma şekilli palçyk eýleme usuly bilen ýasalypdyr. Gaplaryň ýüzi iňňän gowy ýylmanypdyr. Fragmentleriň köpüsi orta galyňlykdaky toýun we dik erňekli gaplaryň bölegidir. Görnüşine görä, başaryş tehnikasy ýeterlik ýokary derejeli däl bolmagy çemeli. Bütin galan, has iri fragmentler esasynda gaplaryň formasyny-da kesgitläp bolýar. Olar golçalar, okaralar, jamlar we banka görnüşli gaplardan ybaratdyr. Pessejikdepeden tapylan keramikany nagyşlanan we nagyşlanmadyk diýen iki topara bölmek mümkin. Keramikanyň nagyşlary bişirilişine görä, dürli reňk gammasyndan ybaratdyr. Köplenç, gyzyl reňkläpdir, emma ak farly gaplar hem duş gelýär. Pessejikdepeden tapylan gaplar küýzegärçiligiň ýaňy döräp başlan döwrüne häsiýetli gaplara meňzeýär. Pessejikdepäniň kolleksiýasynyň esasy bölegini zähmet gurallary tutýar. Olar pyçakdyr oraklardan, gazawydyr simlerden, deri ýylmaýjylardan, däne we boýag döwülýän daşlardan ybaratdyr. Bu ýerde deşgiçler, pyçgyjyklar, ikbaşlar hem tapyldy. Biz, iňňe we gazawaçlar, haýwanyň pelçesinden ýasalan gurallar – bular deri eýlemek we geýimi tikmek üçin ulanylan gurallaryň toplumydyr. Neolit döwründäki Jeýtun medeniýetiniň obalaryny öwrenmeklik olarda ýaşan ilatyň ekerançylyk, maldarçylyk hojalygy bolandyr diýip hasap edilýär. Onuň daşyndan awçylyk

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

151

152

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

etmek bolsa kömekçi hökmünde ýardam edipdir. Gökdepe etrabynda topar tutýan obaçylyklar gadymy wagtlar bir kiçeňräk oazisi emele getiripdir. Onuň içine 3 sany urug obasy – Çopandepe, Togalakdepe we Pessejikdepe giripdir. Jeýtun medeniýetiniň ösüşiniň aralyk döwründe bu oazisiň merkezi Pessejikdepede bolan bolmagy çemeli, çünki bu ýerde “ybadathana” bolandyr diýip çaklanylýan uly bir jaý tapyldy. Onuň diwarlarynda gyzyl we gara reňk bilen çekilen suratlar bar. Zoomorf häsiýetli suratlaryň mazmuny paleolit we mezolit eýýamyndaky aw awlamak bilen meşgullanan taýpalaryň däplerinden habar berýär. Mundan başga-da diwarlaryň ýüzi her hili geometrik şekiller we jezweller bilen bezelipdir. Demirgazyk – Günbatar diwarynda gara reňk bilen ullakan geometrik şekil görnüşinde çekilen bir surat saklanyp galypdyr. Başga-da haýwanlaryň, agaçlaryň, romblaryň we üçburçluklaryň şekilleri bar. Pessejikdepede duş gelýän dikligine çekilen romblaryň we üçburçluklaryň Günorta Türkmenistandaky eneolit döwrüne degişli dini jaýlaryň diwarlaryna çekilen aýry-aýry nagyş detallaryna örän meňzeşligi gyzykly faktdyr. Pessejikdepede ähli haýwanlar gapdalda çekilen sudur görnüşinde şekillendirilipdir. “Ybadathananyň” güberçekligini ýüzüne ýaýylyp ýatan panno awçylyk sahnasyny suratlandyrýan bolara çemeli. Siňe seretseň, toýnakly haýwanlaryň ýyrtyjylardan gaçyp barýandygyny görmek bolýar. Olaryň öňünde bolsa awçy şekillendirilipdir. Pişikler jynsyna degişli ýyrtyjylar, bars bolmagy-da mümkin. Ýyrtyjylar gara reňk bilen, toýnaklylar bolsa gyzyl reňk

bilen çekilipdir. Garadepeden tapylan keramikanyň ýüzüne çekilen barslaryň guýruklary aşak sallanyp duran bolsa, olardan tapawutlanyp, Pessejikdepedäki ýyrtyjylaryň guýrugy ýokary gaňtarylyp dur. Şol “ybadathananyň” Demirgazyk tarapyndaky diwaryň ýüzüne çekilen bir reňkli freska hem gyzyksyz däldir, onda sugun awlanyşy şekillendirilipdir. Göleli sugunyň yzyna ýany itli bir awçy düşüpdir. Çatalguýukdaky suratlary Pessejikdepedäkiler bilen deňeşdirseň, Pessejikdepedäki suratlar has sada görünýändigini we gadymydygyny bellemek boljak. Eger-de Özbegistanyň günortasyndaky Zarawut Kemeriň gaýasyna çekilen suratlara ýüzlenilse, onda olaryň Pessejikdepedäki freska we Çatalguýukdaky žiwopis bilen käbir meňzeşliklerini görmek bolýar. Ol ýerde hem elleri okýaýly we ýanlary itli adamlaryň aw awlaýan sahnasy suratlandyrylypdyr. Ýöne ol Pessejikdepedäkiden we Çatalguýukdakydan az derejede shematikligi bilen tapawutlanýar. Eger Özbegistanyň Zarawut Kemerdäki surat bir reňk bilen ýerine ýetirilen bolsa, Pessejikdepede köp reňklilige ymtylyşyň bardygyny bellemek bolýar. Pessejikdepedäki diwar bölegi Merkezi Aziýanyň territoriýasyndaky şekillendiriş sungatynyň gadymy ýadygärligidir. Taryhyň irki zamanlarynda miladydan öňki VI – V müňýyllyklara degişli ýaşan jemgyýetiň durmuşynda ylaýta-da sungat äleminde many aňladýan şekiller (tagma) giňden ýaýrandygyna 2010-njy ýylda Ankarada çapdan çykan “Türkmen we Anadoly halylaryndaky nagyşlar” diýen taryhy kitabyndaky “Türkmenistanyň medeniýetine degişli barlaglar” atly

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

makaladan hem görmek bolýar [4]. Miladydan öňki IV müňýyllyklarda gadymy Ok – Oks Tejen derýalarynyň orta akymlarynda, Göksüýri jülgesinde öndürilen keramiki gap-gaçlardaky nagyşlar ýokarda agzalan Anadolydan tapylan daşdan ýasalan gap-gaçlardaky nagyşalara meňzemek we manydaşlygy b.e.öňki VI – V müňýyllyklarda Orta we Alynky Aziýa sebitlerinde ýaşan ilatyň medeniýetlerindäki umumylyklaryň bolandygynyň alamatydyr [2]. Şol Anadoly halylaryndaky nagyşlarda hem edil türkmen halylaryndaky ýaly nagyşlaryň aňladýan manylary biribirine manydaşdyr. Mysal üçin, halynyň merkezi bölegindäki dörtburçluk şekili ekin meýdanlaryny, ýeriň bereketini zähmetsöýerligi, şatlanmagy alamatlandyrýar. Halyçylaryň arasynda başga bir many aňladýan ýerleri hem bar, mysal üçin, şol dörtburçlyk ähli bela-beterden goraýan göz, gözde bolsa jadyly goraýjy güýç bar, şeýle hem dörtburç dünýäniň dört tarapyny özüne jemleýän güýçdir hem diýýärler. Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow “Janly rowaýat” diýen taryhy eserinde haly nagyşlarynyň aňladýan manylarynyň öwrenilmeginiň zerurlygy barada şeýle kesgitleme berýär. “Nagyşlardaky we göllerdäki şekiller we äheňler owalbaşdaky many-mazmunyny dikeltmek mydama başardyp hem durmaýar. Muňa garamazdan, dekoratiw usullar üýtgemän, şol nesilden-nesle geçmek milli medeniýetde däpleri saklap galmagyň esasy şertidir. Haýsydyr bir ylahy güýç nagyşlaryň elementlerini derňew etmäge ýol bermeýär. Megerem, olarda hemişelik üýtgewsiz bir wajyp manylar ýatyr, olary aýyrsaň, müňýyllyklardan gelýän hakykatyň binýadynyň bozulmagy

mümkin. Ol hakykatlar biziň unudyp ýören dillerimizde-nagyşlaryň dilinde gizlenip galanydyr [1]. Jeýtun medeniýetiniň tutuş güllän döwründäki ekerançylaryň we maldarlaryň obasynyň ýagdaýyny aýdyň beýan edýän Pessejikdepäniň umumy häsiýetnamasy şeýledir. Şonuň bilen birlikde, Pessejikdepede jaýlaryň monumentallygy, ybadathananyň bezeginiň barlygy, gurallarynyň kämilligi, keramikasynyň ajaýyplygy bilen bu oba Çopandepeden, Togalakdepeden we Giýewjikdepeden görmek bolýar. Bu bolsa ony şol oazisiň paýtagt ýadygärligi hasaplamaga mümkinçilik berýär. B.e.öňki VI-V müňýyllyklara degişli Jeýtundan hem Çatalguýukdan öwrenilen gadymy binagärçilikde uly ölçegden ybarat bolan käbirleriniň diwarynda ösümlikleriň hem-de dag goçlarynyň şekilleriniň meňzeşligi şol taryhy zamanlarda gadymy Gündogar we Merkezi Aziýa sebitlerinde ýaşan jemgyýetiň arasynda ykdysady we binagärçilik boýunça gatnaşygyň bolandygynyň alamatlarydyr [12]. Jeýtun medeniýetiniň ahyrlarynda jemgyýetiň sosial durmuşynda ulyuly ösüşler bolupdyr. Arheologiki tapyndylary trassalogiki synag edilende Jeýtunda gurallaryň käbir görnüşleri ýylmanan daş gurallar ýasalyp başlapdyr. Arheologiki tapyndylaryň esasynda günorta Türkiýede Çatalguýuk we günorta Türkmenistanda Jeýtun hemde Pessejikdepede hojalykda ulanylan gap-gaçlar öz ýerli çig malyna görä ýasalandygy ylymda daşky görnüşleri boýunça umumylyklaryň we meňzeşlikleri bolanlygy anyklandy. Maddy önümçilikde bolup geçýän üýtgeşiklik irki ekerançylyk jemgyýetiň adamlarynyň ruhy medeniýetinde-

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

153

154

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

de düýpli özgerişlere alyp barandyr. Jeýtun medeniýetiniň orta gürpünde uly “urug öýleri” peýda bolup, olar ýaşaýyş jaýlarynyň görnüşinde bolup, tutýan meýdany, irki bezegleri “ybadathana” galypdan bolupdyr. Pessejikdepeden öwrenilen adam şekilleri öz meňzeşlikleri we manydaşlygy boýunça Günorta Türkiýedäki Çatalguýuga has çalymdaşdyr [10]. Ikinji bir tarapdan Jeýtunda hemde Pessejikdepede we Çopandepede “ybadathanalar” obanyň merkezi böleginde ýerleşmek bilen ol otaglaryň irki gurluşy edil Günorta Türkiýedäki dini häsiýete eýe bolman otlaglara meňzeş bolanlygy alymlar deňeşdirmeler arkaly many çykarýarlar” [8]. “Ybadathanalaryň” beýleki jaýlaryndan tapawudy göwrüminiň örän ululygy bilen hem-de diwaryň iç tarapynda jaýyň inine beýik bolmadyk uzyn seki (oturmak üçin) görnüşli enjamlaryň gurulmagy we diwaryň bütin iç tarapyny gyzyl we gara reňkler bilen çekilen suratlar hem öz aňladýan manylary boýunça alymlaryň arasynda uly gyzyklanma döredipdir. Şol hili aýratynlyklaryň bolandygyna alymlar G.F Korabkowa, O.Lollekowa, K.Gurbansähedow we başgalar öz ylmy işlerinde deňeşdirmeler arkaly hem güwä geçýärler [3]. Çatalguýuk jülgesi dini häsiýetdäki ybadathanalar (otaglar) öz ölçegleri boýunça ululygy bilen tapawutlanypdyrlar. Uly otagly jaýlary käbir alymlar ,,Urug öýleri” diýip hem atlandyrypdyrlar. Alymlaryň käbirleri şol köp meýdanly urug öýlerini ,,Ybadathana” diýip hem atlandyrypdyrlar. Şeýle gurluşygyň biri Pessejikdepede açylypdyr, onuň beýleki jaýlardan üýtgeşikligi göwrüminiň örän

ululygy bilen tapawutlanyp hem-de obanyň ortasynda ýerleşipdir. Alynky Gündogaryň ýerinden öwrenilen arheologiki tapyndylaryň, eldekileşdirilen haýwanlarň arasynda toýnakly haýwanlaryň üçüsiniň, ýyrtyjylar maşgalasyndan bolan dört sany haýwanyň bolmagy mümkindir. Pessejikdepeden öwrenilen şekilde awlanjak bolýan haýwanyň öňünde eli taýak görnüşli gurally gaçyp gelýän haýwany saklajak bolýan ýaly. Edil şu hili şekilli Alynky Gündogaryň ýerindäki arheologiki ýadygärliklerde (Garadag, Hasandag) köp görmek bolýar, ylaýtada bu Çatalguýuk ybadathanalarynda köp duş gelýär. Mysal üçin, diňe gyzyl reňkde diwara çekilen suratda sugunyň awanylyşy şekillendirilipdir, ol ýerde alty sany awçynyň haýwanlary awlamak üçin yzarlap ýörenlerini şekillendirip ýene-de şol ýerde iki awçy bir suguny dyzyna çökerip, sugunyň kellesini başga bir aw gözläp ýören awça tarap öwürüp duran pursaty hem görkezilipdir [5]. Türkmenistanyň çäklerinde Pessejikdepäniň diwara çekilen suraty ýaly sungatyň iň gadymy ýadygärligi hasaplanýar. Toýundan ýasalan adam şekiljagazlarynyň köpçülikleýin duşmagy jemgyýetde olara hasyl hudaýy hökmünde garalandygy bilen düşündirmek bolar [15]. Jeýtun medeniýetiniň gap-gaçlarynda nokat (ýagyş damjasy), tolkun görnüşli nagyşlar bolup, olar ekerançylyk-maldarçylyk bilen meşgul bolýan obalaryň ilaty hasylyň girewi bolan suwuň joşmagyny hudaýdan dileg edýändiklerini aňladypdyr. Irki ekerançylygyň maddy we ruhy dünýäsiniň aňlatmasy hökmünde

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

döredijilik üçin oňaýly şertleriň döremegine, medeni hem çeperçilik gymmatlyklarynyň, täze düşünjeleriniň we ugurlaryň ýüze çykmagyna getiripdir. Alynky Aziýada şol irki ekerançylyk medeniýeti kämilleşen, ösen diňe bir Çatalguýuk bolman, eýsem Günorta Türkmenistanyň ýerindäki ýaly birnäçe merkezleriň bolandygyny çaklamak bolýar. Olardan Jeýtuna has ýakyny goňşy hökmünde Eýrany görkezmek bolar. Soňky ýyllarda alymlaryň çaklamalaryna görä, belli bir taryhy döwürde Ýakyn Gündogarda Iordan toplumynda Kiçi Aziýada Alynky Gündogarda arheologiki gazuw-agtaryş işleri netijesinde birnäçe meňzeşlikler we deňeşdirmeler arkaly täze-täze arheologiki medeni gatlaklaryň b.e.öňki VIII-VII müňýyllyklarda bolandyklaryny anyklamaga doly mümkinçilikler bolandygyny ýüze çykardylar. Kiçi Aziýanyň ýerinde (Türkiýe) hem b.e.öňki VIII-VII müňýyllyklara degişli Hajylar medeniýeti öwrenilendir [11]. Bu medeniýetiň özgermegine Jeýtun, Çatalguýuk medeniýetleriniň täsiriniň bolanlygyny b.e.öňki VIII-VII müňýyllyklara degişli arheologiki mede ni gatlaklardan görmek bolýar. Günorta Türkmenistanda Jeýtun medeniýetiniň dowam eden durmuşy Kiçi we Alynky Aziýa (Eýran, Türkiýe) ýerlerindäki arheologiki ýadygärliklerden görmek bolýar [9]. Umuman alanyňda, Günorta Türkmenistan sebiti aýratyn bir özboluşly irki ekerançylyk jemgyýetiniň dörän we ösen giň ulgamyna girendir. Gadymy Gündogaryň köp ýerlerinde bolşy ýaly, Türkmenistanyň ýerinde hem b.e.öňki IX-V müňýyllyklarda ýaşan

adamlar amaly sungatyň ösüşiniň-de başyny başlapdyrlar. Bu babatda neolit döwrüniň obalary Pessejik, Jeýtun gadymy galalaryň diwarlaryna çekilen şekillerden mälimdir. Pessejikdepede we Çatalguýuk we gadymy ýadygärlikleriniň öz çeperçilikleri we bezegleri boýunça Alynky Aziýanyň, Müsüriň ýadygärlikleri bilen meňzeşligine açyk güwä geçip bolýar. Jaýlaryň burçlarynda şah görnüşli bezegleri bolan ojaklaryň we jaýlaryň görnüşleri Mesopotamiýada, Siriýada, Palestinada, Günorta Arabystanda duş gelýär. Ylaýta-da zenan şekilleri has takygy hasyllylygyň hudaýy diýip atlandyrypdyrlar. Ene nesil hudaýynyň obrazyny aňladýan aýal şekilleriniň köpçülikleýin ýüze çykmagy hem şu taryhy döwre degişlidir. Jeýtun we Çatalguýuk medeniýetlerine meňzeş keramiki gap-gaçlaryň ýüzündäki bir şekiliň çylşyrymly sýužeti bar. Bu ýerde ýylanyň we iki sany adam şekiliniň sahnasy bar. Adam şekilleriniň birisi öz çekiliş usuly boýunça ýokarda ýatlanan Ene hudaýynyň şekiline çalymdaşdyr, beýleki bir şekil ellerini ýokary göterip duran adamy ýada salýar. Umuman, Gündogaryň gadymy halklarynyň mifologiýasynda ýylanyň şekili hem uly orna eýe bolandyr. Halk ony bakylyk bilen, suw belasy baradaky dini düşünjeler bilen baglanyşdyrypdyr. Ýylan o dünýädäki ýaşaýşy aňladypdyr. Umuman aýdanymyzda, Günorta Türkmenistanyň, Jeýtunyň we Türkiýäniň Çatalguýuk medeniýetlerinde gadymyýetde umumylyklaryň, meňzeş likleriň bolandygyna dürli maglumatlar arkaly doly düşünmek bolar.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

155

156

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Edebiýat 1. Gurbanguly Berdimuhamedow. Janly rowaýat. Aşgabat – 2011. 2. Gubaýew A. “Türkmen halysy biziň günsaýyn ösýän ata Watanymyzyň gözellik nusgasydyr” atly halkara maslahaty. – Aşgabat, 2012. 3. Korobkowa G.F. Lollekowa O. Jeýtun obasynyň üçünji gatlagyndan tapylan trissalogik analizi. 4. Türkmen we Anadoly halklaryndaky nagyşlar. Türkmenistanyň medeniýetine degişli nagyşlar. Ankara 2010. 5. Археология зарубежной Азии. – М., 1986. 6. Бердиев О. Древнейщие настенные фриски . Успехи средней Азиатской археологии вып. – Ленинград 1972. 7. Мелларт. Дж. Древнейшие цивилизации Ближнего Востока. – М, 1982. 8. Иванов В.В. Чатал-гуюк Балканы проблемы этнических связейи културных контактов. – М, 1979.

9. Массон В.М. Джейтун и Карадепе. – С.А., 1957. №1. Древнейшая земледельческая культура Средней Азии ИАН ТССР 1960. №1. 10. Массон В. М. Новые раскопки на Джейтуне Карадепе. СА.1962.№3. 11. Массон В.М. Первые цивилизации. Ленинград 1989. 12. Массон В.М. Поселения Джейтун. – Ленинград, 1971. 13. Массон В.М. Поселения Джейтун: Проблема становления производящей экономики. МИА. 1971, №180. 14. Массон В.М. Проблемы неолитической революции в свете новых данные археологии. ВИ 1970. №6. 15. Массон. В.М. Изучение идеологии древных общество идиологические представления древних общество. – М., 1980. 16. Новые исследования на посиление Джейтун. – Ашгабат, 1992. 17. Семёнов С.А. Происхождения земледелия. – Л., 1974. 18. Титов В.С. Неолит Греции. – М, 1969. 19. Чайлд Г. Древнейший Восток в свете новых раскопок. – М, 1956.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

DISTINCTIONS AND THE COMMONNESS OF THE CULTURE OF POPULATION EXISTED IN CENTRAL AND FRONTAL ASIAN AREA AT THE TIME OF IX-V MILLENNIUM B.C. Annageldi Gubayev Doctor of historical Sciences, Professor, Magtymguly Turkmen State University Hesd of Department of Archaeology Abstract

Ceramic utensils similar in Jeytun and Chatalguyuk cultures have complex images. Here we can observe scene of a snake and two people. Painting of human shape was mentioned before. It is similar to mother goddess, while other reminds a person rising up his hands. Actually, shape of a snake was of great importance among ancient peoples of the east. People related it with some religious ideas such as eternity and water disasters. Snake symbolized life in the other world. To sum up, there are many evidences to show similarities of Jeytun Culture of Southern Turkmenistan and Chatalguyuk Culture of Turkey. Key words: Jeytun, Pessejikdepe, Chopandepe, Chatalguyuk, wall, shape, temple, hunt, hunter, tribal house, color, east, north, south and west. Ancient progressing issues of manufacture system in the history of the civilization lived in the territory of Turkmenistan is considered as one of the main problems of the history. The progress of community in diverse areas of central Asia was in different provises because the progress itself was different. Early historical progresses belonged to copper- bronze age and it caused ancient civilizations to emerge in territories of Turkmenistan. The emergence of the civilizations took approximately thousand years in some parts of the world. The emergence of the civilizations much related to naturally geographic atmosphere and to its economy plus cultural progress. Developments in powerful community provided the early farming to emerge.

British scientist G.Chayld called this era as the revival era of early farming. The progress of crop agriculture and livestock breeding made different approaches among scientists. W.M Masson, the scholar who studied oriental cultures, mentions as “the importance of the matter creates the basis of community classes to transfer into productive economy in the future” Undertaking into productive economy caused to rebuild the previous economy and to change the world view of the people. Human and animal figures drew with the black and red colours to the wall of the house in Pessejikdepe have a commonness in the meaning with the complicated figures studied in Chatalguyuk, Turkey. According to the G.Chayld and W.M.Masson, the

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

157

158

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

crop agriculture and livestock breeding caused to build perfect powerful civilizations and change views of community, economy of the population in households. Progresses in productive household, high rates of locality, population growth, productive labor increase, creation of the spare foodstuff, life complication, the emergence of old types of craft, coming out of the community rank, some parts of labor, gradual growth of spiritual life and other historical innovations have been named as “The alterations of new stone age” in science. Nowadays, the concept of antiquity can easily be thought which expresses the obvious meaning about the alterations of new stone age and the changes in producing food products or the basic innovations in agriculture. Geographic diversity in social status of community but ethnical anthropologic point of view, the closeness between Minor Asia (Turkey) and Central Asia (Turkmenistan) were considered as a historical event which are also mentioned in world history. Discovery of crop agriculture and solution of metal are much related. Metal and lead made tools emerged in the same historical age with the potter’s craft in Minor Asia and Chatalguyuk. However, the discovery wasn’t widely spread at early age. Because very few types of labor tools were made. Wooden made dishes were widely used by the citizens of Chatalguyuk till the IX millennium B.C. Ceramics emerge in IX- X cultural rank in Chatalguyuk. An example distinguishing souvenir is as the few ceramics - made dishes in Chatalguyuk, they do not encounter wooden - made tools in Jeytun till now. People do not encounter with

the wooden - made tools in Jeytun for the time being. Labor tools made from the flint stone and bone tested and it had high productivity. Wheat not only used in nourishment, but also added to mud and potter’s craft also straw has been widely exploited in civil. According to claims of scientists, mixture of straw into mud was firstly encountered in Ancient East. The territory of Chatalguyuk ancient village was 5 hectare and its antiquity was studied. The castle had 12 cultural layers and they were successively contacted with each other which is being witnessed by the patterns and signs drawn to ceramic dishes. VI- A cultural layer in south side of Chatalguyuk fire broke out between 6500-5650 B.C. and there was no life because of the reconstruction works in castle. The big fire diagnosed by the radiocarbonic way in labaratory experiments. Buildings which are peculiar to live mostly built with the raw brick. Materials used in household kept in the far end of the village. Bullet, arrow and sling were the guard tools of citizens of Chatalguyuk, and they rebuff to enemies. Consistent crop agriculture and livestock breeding were the basic jobs in household. The citizens of Chatalguyuk made sharp weapons named abcidian, and they took them into sacks and also put them under the mattress of the house. There were 23-24 stone tools in each sack. The deceased people in Chatalguyuk were naturally put into high ground and after the flesh of the body took out from the bone, the old clothes were bound to the body and then buried under the mattress of the cathedral belonged to the place he/ she lived. Some buried people’s bones were naturally coloured

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

with different colours. According to the W.M.Masson’s, the scholar studied oriental cultures, writings in abundant valley of Konya in VII—VI millennium B.C., the animal figures in the dishes have also been studied in Pessejikdepe that is located in Ahal village of Gokdepe district of south Turkmenistan. Among the archeological discoveries studied in Chopandepe and Dashlydepe, the ceramic dishes belonged to Jeytun civilization identical to the woodenmade dishes found from Chatalguyuk have been studied.Pictures identical to the human and animal figures drawn to the wall studied in Pessejikdepe have also been studied in Konya valley in Turkey. Broadsword shaped tool which expresses figure of the snake from the tomb of a man firstly studied by O. Berdiyew from the VI cultural layer of Chatalguyuk in Pessejikdepe. Pessejikdepe is one of the main monument of progressing age of early farming civilization in Jeytun. It locates 7 km far to the north from the center of the Gokdepe district. Pessejikdepe was discovered by W.N Filippo and N. Gamayunova in 1967. The same year a hole digged by 0. Berdiyew to test the layers and encountered 4 civil layers.The excavations in Pessejikdepe were started over in 1975. Total 1500m2 area discovered by the result of the excavations held in first civil layer and encountered to the outline of a village. General construction, construction materials and construction styles of houses in Pessejikdepe do not differ from the houses in Jeytun. The monuments are the same but they merely differ in size from each other. They are all right angle formed, there is a hearth in front of the wall. In front of several houses

there are small rounded hearth with approximately 10 in height and 35 sm in diameter. There is a small household with the porch near the hearth. Geodesic was laid out to the porch of most houses. Some of them had a trace of a red colour. Some houses were coloured into red. There are yards and household building near the place where they live. The same length parallel wall consisted buildings coincide and they divide from each other by the small fences. The big house comprised of 64 m2 is especially interesting from the 12th cultural layer.lt is built in the standard of the first, second and third construction layers.The corners of the houses are directed to the directions of the universe like other houses of the village. This building is not only distinguished with its size in the first construction layer, but also its distinguished with its two layer thickness of giant walls from other houses. In the second construction layer it is joined to the North and East walls. There is a thatch in the east side of this house.There is a convex swelling out on the wall opposite of the hearth.The moon shaped rounded mud was glued in the center of this convex. Ornamental design and polychrome were embroidered to the North East side of this house. If you take the hugeness into consideration, its multicolored ornaments, the size of the house, the lack of discoveries, it is possible that it was the “genus home” in the Neolithic Period. Also, different meetings of the whole population might be held here. Besides, it is supposed that it was cathedral on its own. Religious and customs might be fulfilled here, also sacrificing might have been done here. In the period of the cultivation the extensive collection of things were

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

159

160

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

generated, related with the life and living of its village and employment. Majority of these discoveries consist of different ceramics. All clay dishes were made up from leather shaped mud tanning method. The surfaces of the dishes were polished very accurately. Most of the fragments are parts of the middlethicked clay dishes or perpendicular edged dishes. According to its sort, capability of making these things aren’t skillful. With the rest of the big fragments we can define the forms of the dishes. They contain earthenware pots, bowls and jars. The ceramics discovered in the Pessejikdepe can be divided into two groups: embroidered and unembroidered. The ornaments of the ceramics,to its burning process, consist of multicolored gammas. Generally its reddened, but white colored dishes are also encountered. The dishes discovered in the Pessejikdepe are similar to the dishes in the beginning of the period of the potter’s craft. Labour parts are the main parts of the collection of the Pessejikdepe. They consist of knives, sickles, scrapers, wires, leather cutters and stones used to break the seeds and for painting. Punches,saws and spindles were also found there. Needles and scrapers, tools made up from the shoulders of the animals are the collection of tools used to sew the dresses and tan the leathers. By studying the villages of the Jeytun civilization in the Neolithic Period, it is considered that they had household of farming and livestock breeding. In addition, hunting helped them as the aid. In ancient times the group of villages in Gokdepe settled a small

oasis. They include three small genus village: Chopandepe, Togalakdepe and Pessejikdepe. In the middle period of the Jeytun civilization, it is considered that Pessejikdepe was the center of this oasis, since the big house is found here which was supposedly was the temple. There were pictures on the walls of this temple, painted with red and black colors. The contents of zoomorphic pictures inform us about the customs of the tribes of the Mesolithic and Paleolithic age, who occupied with hunting. Besides, the surface of the walls were designed with geometric shapes and tables. The big black geometric shaped picture, was kept on the NorthEast side of this wall. There were shapes of animals, trees, rhombus and triangles. The interesting fact is that the vertically painted rhombus and triangles encountered in Pessejikdepe are similar to the details of the various ornaments painted on the walls of the religious houses that belongs to the Chalcolithic period in Turkmenistan. The whole animals were depicted in the outlined style as they painted at the side of the wall. The picture widely spread to the surface of the convex of the temple, describes the hunting scene. If you stare, you can see the hoofed animals escaping from the wild animals. The hunter was depicted in front of them. The wild animals which refer to the cats race might be leopards. The wild animals were painted with black color,while hoofed animals were painted with red color. The tails of leopards,painted to the ceramics,were rolled down. They were found from Garadepe. ln difference with the leopards, the tails of the wild animals were rolled up, they were found from Pessejikdepe.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

The fresco on the wall of the North side of the temple is not uninteresting. The deer hunting was depicted there. One hunter with his dog was following the calf and deer. If you compare the pictures of Chatalguyuk with Pessejikdepe, you can notice that the pictures of Pessejikdepe are simple and ancient than of Chatalguyuk. If we pay attention to the pictures of Zarawut Kemer, in the south of Uzbekistan, you can see some similarities with the fresco in Pessejikdepe and the painting in the Chatalguyuk. The man with arrow and slingshot and a dog was depicted in the hunting scene. But this differs with its sketchiness from the painting in Pessejikdepe and Chatalguyuk. If the painting in Zarawut Kemer was painted only with one color,then you can notice that the painting in Pessejikdepe has multicolored striving. The part of the wall in Pessejikdepe is the ancient monument in paintbrush in the territory of the Central Asia. In the early times of the history ,in the life of the community refered to the Vl-V millenniums, figures in the world of art were widely spreaded. We can see this in the article “Inspections of civilization of Turkmenistan”in the book of Ornaments of Turkmen and Anadolu carpets” which was published in Ankara in 2010. In IV B.C. the ornaments in the ceramic dishes produced in the middle stream of the Tejen river, in Goksuyri valley, are similar and meaningful to the ornaments of the dishes those were found from Anadolu.lt is a sign that it has commonness with the civilization of the people in the area of Middle and Frontal Asia. The meanings of the ornaments in the Anadolu carpets are meaningful to each other as of the ornaments of

the Turkmen carpets. For example, the square shape in the middle of the carpetindicates the pastures,the abundance of the earth, hardworking and happiness of the people. It has another meanings among carpet makers. That square shape is the eye protecting from all evils, and that eye has magical protecting power. Also, it is said that square shape is the “Power” that collects four corners of the world. Our esteemed president Gurbanguly Berdimuhamedow also gives definition in his historical novel “Janly Rowayat” related with the necessity of learning the meanings of the carpet ornaments. “It is not always possible to return the tones and shapes on the ornaments of the carpet. However, with no change in decorative methods, passing from generations is the main circumstance keeping the customs in national culture. Some of any theological power don’t give any opportunity to inspect the elements of the ornaments. Probably, they have eternal unchangeable meanings, if you remove them, the reality of the work coming from millenniums might be destroyed. Those realities are hidden in the language of ornaments in our forgetting languages. The common reference of the Pessejikdepe, which clearly describes the conditions of the village of the farmers and animal breeders in whole flourished period of Jeytun civilization is like this. Together with the monumental houses of Pessejikdepe,the richness of the design of the temple, the perfection of the tools and luxurious ceramics, we can see that it is magnificent than Chopandepe, Togalakdepe and Giyewjikdepe. Thus, it gives an opportunity to consider it as the capital monument of that oasis.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

161

162

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Ancient constructions belonging to B.C in Vl-V was found in Jeytun and Chatalguyuk having similarity in huge pictures of plants and mountain ram on the wall shows that there were economic and constructive relationship between societies of East and Central Asia. In the end of Jeytun society there were great developments. When archeological discoveries were checked in carbon test, it showed that some tools were made of smooth rock in Jeytun. According to archeological foundations in east Turkey Chatalguyuk and in south Turkmenistan Jeytun and Pessejikdepe shows that kitchenware was made of its local raw material and similarities between them were analyzed by scientific research. Developments in material production led to great achievements in spiritual culture of people of early agriculture society. There were genus houses in the centre of Jeytun and they were living house type and its decoration were cathedral type. The person shapes which were found in Pessejikdepe were very similar to Chatalguyuk in South Turkey. Secondly cathedrals of Jeytun, Pessejikdepe and Chopandepe were placed in the centre of village but rooms were not similar to in south Turkey’s and were analyzed by researchers. Cathedrals differ from houses by having porch type equipment in it and walls had pictures in black white color. And this made great interest on researchers. Researchers like G.F Korobkova, O.Lollekova, K.Gurbansahedov and others claim about specifities in their works. Religious cathedrals in Chatalguyuk valley differed by its big size. The scientists called some big rooms as “urug oyleri”. Some of researchers called that big “urug oyleri” as cathedral.

One of that construction was discovered in Pessejikdepe its difference from other houses are having big size and located in the centre of village. Among the archeological discoveries in ancient East there maybe three hoofed tamed animals and four animals belonging to savage family. From the discovered shape in Pessejikdepe there is shape of person with stick type equipment in his hand who wants to stop the running away animal. We may meet like these figures in monuments of ancient East (Garadag, Hasandag), mostly in Chatalguyuk cathedral. For example on the wall there was hunting picture of deer with red color. And there was drawn a picture of six hunters who were following to hunt the animals. Also there was a picture of moment of two hunters kneeling a deer and showing its head to another hunter. The most ancient monument of art in the territory of Turkmenistan is drawn picture on the wall of Pessejikdepe. The reason of why we meet mass number shape of people made of loam can be expressed as they were called as God of Harvest in society. The point in dishes, wave shaped patterns in Jeytun meant the flood which is the deposit of harvest of the population occupied with the farming and livestock breeding. The meaning of the spiritual life of early farming caused to emerge the new concepts and their ways to use, the value of art and culture and also favorouble circumstances. It can easily be speculated that the several centers have been not only perfect early farming civilization in frontal Asiathe Chatalguyuk but also there’ve been as like the ones in south Turkmenistan. Iran might be mentioned more as a neighbour

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

to Jeytun. According to the speculations of the scientists in recent years, possibilities have been encountered to determine the existence of a new archeologic cultural layers in VIII-VII millennium B.C. by the several similarities and equalities by the consequences of archeologic excavations in Minor Asia and frontal east in certain historical age. Hajylar civilization has also been studied in the terrirory of Minor Asia belonged to VIII-VII millennium B.C. The impact of the Chatalguyuk civilization to the alterations in Jeytun civilization obviously seen by the archeologic cultural layers belonged to VIII-VII millennium B.C. The existence of the Jeytun civilization in south Turkmenistan is transparent by the archeologic monuments in the territory of Minor and Frontal Asia. Generally, the region of south Turkmenistan considered as the place emerged the early farming civilization. Population lived in the territory of Turkmenistan started over the practical art progress in IX-V millennium B.C. as the ancient east. Concerning the villages of neolithic period, we know that by the figures drawn to the walls of ancient Pessejikdepe and Jeytun castle. It is clear that there are similarities among the ancient monuments of Pessejikdepe, Chatalguyuk and Egypt and Frontal Asia with its designs and arts. The types of houses and hearths that have horn shaped decorations on its corners are encountered in Mesopotamia, Syria, Palestine and south Arabia. Especially, more obviously,woman shapes are called as the “God of yield”. Massively existence of the woman shapes signing the image of goddess, also refers to this period of history.

There is a complicated plot of the shape similar to the dishes of the Jeytun and Chatalguyuk civilizations. You can see the scene of two men and snake here. One shape of the man is mentioned above with its painting method.lt is resembling to the shape of the goddess,the other one is reminding us the man raising his hand up.Generally, the shape of the snake takes main place in the mythology of the ancient Eastern countries. The people eternally connected them with religious ideas about water disasters. Snake meant the life in the other world. Generally speaking,by various information you can fully understand that in ancient times there are commonness and similarities in Jeytun and Chatalguyuk civilizations of south Turkmenistan and Turkey.

References 1. Gurbanguly Berdimuhamedow. Janly rowaýat. Aşgabat – 2011. sah.20. 2. Gubaýew A. “Türkmen halysy biziň günsaýyn ösýän ata – watanymyzyň gözellik nusgasydyr” atly halkara maslahaty. – Aşgabat, 2012. sah.6. 3. Korobkowa G.F. Lollekowa O. Jeýtun obasynyň üçünji gatlagyndan tapylan trissalogik analizi. 4. Türkmen we Anadoly halklaryndaky nagyşlar. Türkmenistanyň medeniýetine degişli nagyşlar. Ankara 2010. sah. 161 – 167. 5. Археология зарубежной Азии. – М., 1986. Стрю 210. 6. Бердиев О. Древнейщие настенные фриски . Успехи средней Азиатской археологии вып. – Ленинград 1972, стр. 38-39.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

163

164

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

7. Мелларт. Дж. Древнейшие цивилизации Ближнего Востока. – М, 1982. стр. 85. 8. Иванов В.В. Чатал-гуюк Балканы проблемы этнических связейи културных контактов. – М, 1979. Стр. 35-44. 9. Массон В.М. Джейтун и Карадепе. – С.А., 1957. №1. Стр 151. Древнейщая земледельческая культура Средней Азии ИАН ТССР 1960. №1. Стр. 72. 10. Массон В. М. Новые раскопки на Джейтуне Карадепе. СА.1962.№3. стр. 167. 11. Массон В.М. Первые цивилизации. Ленинград 1989. Стр 116. 12. Массон В.М. Поселения Джейтун. – Ленинград, 1971. стр.153. 13. Массон В.М. Поселения Джейтун: Проблема становления

производящей экономики. МИА. 1971, №180. стр. 108. 14. Массон В.М. Проблемы неолитической революции в свете новых данные археологии. ВИ 1970. №6. 15. Массон. В.М. Изучение идеологии древных общество идиологические представления древних общество. – М., 1980. Стр. 235. 16. Новые исследования на посиление Джейтун. – Ашгабат, 1992. Стр. 34. 17. Семёнов С.А. Происхождения земледелия. – Л., 1974. стр 86. 18. Титов В.С. Неолит Греции. – М, 1969. 19. Чайлд Г. Древнейший Восток в свете новых раскопок. – М, 1956. Стр. 16.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

M.Ö. IX-V. BİNYILLARINDA ORTA VE YAKIN ASYA BÖLGELERİNDE YAŞAMIŞ HALKIN MEDENİYETİNDEKİ ORTAKLIKLAR VE ÖZELLİKLER Prof. Dr. Annageldi Gubayev Türkmen Devlet Mahtumkulu Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü Başkanı Özet

Ceytun ve Çatalhöyük uygarlıklarında kullanılan seramik kapların yüzündeki bir resmin karışık bir yapısı vardır. Burada bir yılan ve iki kişinin resmi sergilenmektedir. İnsan şekillerinden biri Ana Tanrısının resmine benzemektedir, diğer resim ise ellerini havaya kaldıran bir kişiyi andırıyor. Böylece Doğudaki eski halkların yaşam tarzında yılan şeklinin de önemli bir yere sahip olduğu anlaşılıyor. İnsanlar yılanı ölümsüzlük, su afeti ile ilgili dinî düşüncelerle irtibatlı görmüşlerdir. Yılan öbür dünyadaki yaşamı ifade etmiştir. Makalemizde Güney Türkmenistan’ın Ceytun, Türkiye’nin Çatalhöyük uygarlıklarında eski çağlarda paralellik ve benzerlikler olduğunu çeşitli bilgiler vasıtasıyla gösterilmeye çalışılacaktır. Anahtar kelimeler: Ceytun, Pesseciktepe, Çobantepe, Çatalhöyük, Duvar, Şekil, Mabet Evi, Urug Evi, Ev, Av, Avcı, Renk, Güney, Kuzey, Doğu ve Batı. Türkmenistan topraklarında yaşamış halkların tarihinde aktif güçlerin eski gelişim süreci tarihin önemli meselelerinden biridir. Orta Asya’nın çeşitli bölgelerinde toplumun gelişimi birçok şarta bağlı olduğundan, onların gelişimi de farklıdır. İlk çağlardaki gelişmeler Bakır-Pirinç çağlarına ait olup, Türkmenistan’ın çeşitli yerlerinde eski yerleşim birimlerinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu yerleşim alanlarının ortaya çıkması binlerce yıllık bir süreci kapsamaktadır. Yerleşim yerlerinin ortaya çıkması o ülkelerin tabiat, coğrafik şartlarına, dönemin toplumsal ekonomik ve kültürel gelişmesine bağlıdır. Toplumun gelişimi, çiftçilikten önceki ya da ilk çağdaki çiftçilik gibi grupların meydana gelmesi

ile paraleldir. İngiliz âlimi G. Child bu dönemi ilk çiftçiliğin ilerlediği dönem diye adlandırmıştır [19]. Çiftçiliğin ve hayvancılığın gelişmesi âlimlerin arasında çeşitli düşünceler meydana getirmiştir. Doğu bilimcisi Profesör V. M. Masson: “Bu olayın ehemmiyetinin üretici topluma geçmenin gelecekteki sınıfların oluşumuna bağlı” olduğunu belirtir [13]. Üretici toplumun tercih edilmesi, bir önceki toplumun ekonomisinin gözden geçirilmesi ve insanların yaşam şartlarının hem de bakış açılarının iyileşmesine neden olmuştur. Pesseciktepe’deki evlerin duvarlarına siyah ve kırmızı renklerde çizilen insan ve hayvan şekilleri ile Türkiye’deki Çatalhöyük’te rastlanılan daha karmaşık

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

165

166

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

şekillerin anlam olarak benzerlikleri vardır. Child ve Masson gibi âlimlerin belirttiklerine göre Çatalhöyük ve Ceytun’daki çiftçilik ve hayvancılık toplumlarda birçok ekonomik ve sosyal gelişme sağlamıştır. Üretici toplumun gelişmesi, yerleşimin artması, nüfusun çoğalması, stok gıdalara ihtiyaç duyulması, hayatın ağırlaşması, ilk dönemdeki aletlerin ortaya çıkması, sosyal sorumlulukların artması, iş alanlarının oluşması, manevî hayatın yavaş yavaş gelişmesi (V.M. MassonCeytun, G.Child-Çatalhöyük, V.S. Titov Yunanistan) [18] ve başka tarihi gelişmeler “Yeni Taş Devrinin İlerlemesi” diye adlandırılmıştır. Günümüzde de “Yeni Taş Devrinin gelişimi” ve “gıda ürünlerinin üretiminin arttırılması” veya “köy işlerindeki çaplı genişlemeler” hakkında net düşünceler içeren eski çağ hakkında görüşleri aşağıda sıralayabiliriz. Dünya tarihinde de bilindiği gibi toplumun içtimaî yapısında coğrafik, birbirinden ayrı, ancak antropolojik açıdan yakın olma Küçük Asya (Türkiye) ve Orta Asya (Türkmenistan) tarihinde olağan bir tarihî olaydır. Çiftçiliğin oluşumu ile metallerin eritilmesi birbirine bağlı şeylerdir. Türkmenistan’da ve Çatalhöyük’te metal ve bakırdan yapılan aletler seramik üretimi ile aynı dönemde gerçekleşmiştir. Ancak, bu işlem ilk yıllarda pek yaygın değildir. Bunun nedeni, iş aletlerinin çok az türü ile çiftçiliğin yapılmasıdır. Çatalhöyük halkının ta M.Ö. IX. yüzyıla kadar kap çanakları genellikle tahtadandır. Seramik, Çatalhöyük’te IXX. asırda elit tabakada kullanılmaktadır. Bu tarihî eserleri farklı kılan faktörlerden birisi de Çatalhöyük’teki seramikten yapılan kap çanakların az olması gibi,

Ceytun’da da tahtadan yapılan kaplara şimdiye kadar rastlanmamasıdır. Ceytun’da metalden yapılan aletler de bulunamadı. Taştan ve kemikten yapılan iş aletlerine bakıldığında onların üreticilik kapasitesi çok yüksektir [14]. Çiftçilikte tahıl ürünleri yiyecek olmanın yanı sıra saman, çamura katılarak seramikte ve inşaatta ondan bolca istifade edilmiştir. Âlimlerin tahminine göre çamura saman katılması ilk önce Eski Doğu’da görülmüştür [17]. Çatalhöyük köyünün yüz ölçümü 5 hektar olup, bu, kazılarda ortaya çıkarılmıştır. Bu medenî kalenin 12 tane medenî tabakası olmuştur. Bunların birbiri ile bağlantısının olduğunu o yerlerden bulunan seramik kaplardaki nakışlar ispat etmektedir. Tarihî eserlerin VI-A medenî tabakasında M.Ö. 65005650 yılları arası Çatalhöyük’ün güney tarafında büyük bir yangın çıkmış ve kalenin bu kısmında yaşam maalesef devam edememiştir. Bu büyük yangın radyo karbon yöntemi ile yapılan laboratuvar çalışmaları sonucunda tespit edilmiştir. Evler büyük ebatlı taş tuğlalardan yapılmıştır [7]. Tarla ve diğer işlerde çalıştırılan hayvanları köyün kenarında bir yere yerleştirmişler. Çatalhöyük’ün savunma ekipmanları ok, yay, mızrak ve sapan olmuştur. Bunlar düşmana karşı savunma yapmaya yaramıştır. Aile fertlerinin esas işi çiftçilik ve hayvancılık olmuştur. Çatalhöyük’ün insanları absidiyan denilen taştan uçları sivri silahlar yapıp onları çuvallara koyarak döşeklerin arasına yerleştirmişlerdir. Her bir çuvalda 23-24 adet ok saklanıyormuş. Çatalhöyük’te vefat eden insanların cenazesi önce biraz tümsek yerlere (tepelerin üstüne) konur, etler çürüdükten sonra kemikler daha

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

önce giydiği elbiseler ile ibadet ettiği yere defnedilirmiş. Vefat edenlerin kemiklerini doğal renklerle boyamışlar. M.Ö. VII-VI. yüzyıllarda Konya’nın bereketli vadisinde (Çatalhöyük) meşhur doğu bilimcisi V. M. Masson’un yazısına göre, kaplardaki hayvan şekilleri Türkmenistan’ın Göktepe ilçesinin Ahal köyündeki Pesseciktepe mahallesinde de bulunmuştur [13]. Çobantepe’de, Taşlıtepe’de bulunan arkeolojik eserlerin içinde dış yapısı itibariyle Çatalhöyük’te bulunan tahta yapımı kaplara benzer Ceytun medeniyetine ait kaplar da mevcuttur. Pesseciktepe’deki duvara çizilen insan ve hayvan şekillerine benzeyen resimler Konya vadisinde de mevcuttur [11]. Çatalhöyük’ün VI. medenî tabakasında bir erkeğin mezarında yılan şeklini ifade eden yuvarlak aleti Pesseciktepe’de ilk olarak Ö. Berdiyev araştırmıştır [6]. Pesseciktepe, Ceytun’da ilk çiftçilik kültürünün geliştiği dönemin en ihtişamlı tarihî eserlerinden biridir. Burası Göktepe ilçesinin merkezinden 7 km kuzeydedir. Pesseciktepe 1967 yılında V. N. Filippo ile N. Gamayunov tarafından gün yüzüne çıkarıldı. Bu tarihte Ö. Berdiyev tarafından tabakaları kontrol etmek için çukurlar açıldı ve burada dört tane inşaat tabakası tespit edildi. 1975 yılında Pesseciktepe’de arkeolojik çalışmalara tekrar başlandı. Birinci inşaat tabakasında gerçekleştirilen arkeolojik çalışmalar sonucunda toplam 1500m2 yer tespit edildi ve köyün şekli ortaya çıkarıldı. Buradaki evlerin genel yapısı, inşaat malzemeleri ve inşaat yöntemleri Ceytun’dakilerden farklılık göstermemektedir. Bu tarihî yerlerdeki evler birbirine benzememektedirler, onlar sadece büyüklükleri bakımından

birbirlerinden ayrılmaktadırlar. Evlerin şekilleri düz dörtgen şeklinde olup, duvarların birinde uzunca ocak da mevcuttur. Bir çok evdeki ocağın ön kısmında ateş yakmak için küçük bir delik bulunur. Ocakların yanında mutfak işleri için küçük bir oda da vardır. Birçok evin çatısına ve damına geod döşenmiş. Onların çoğu kırmızı renktedir. Bazı evler de kırmızı ile boyanmış. Evlerin etrafı avluluymuş. Evlerin duvarları genellikle paralellik arz eder, evler birbirinden kısa duvarlar vasıtasıyla ayrılır. 64 m2 alana sahip büyük bir ev 12. medenî tabakadan daha ihtişamlıdır. Burası 2. ve 3. inşaat tabakasının seviyesinde yapılmıştır. Evin köşeleri köyün diğer evleri gibi, dünyanın dört yönüne çevrilmiştir. Bu ev 1. tabakada sadece büyüklüğü ile değil, yüksek duvarlarının iki katlı olmasıyla da ön plana çıkmaktadır. İkinci inşaat tabakasında bu evin kuzey ve doğu duvarları birleştirilmiştir. Ocağın yanındaki duvarda öne çıkan bir kabartma var. Bu kabartmanın merkezinde ise hilâle benzer bir şekil mevcuttur. Bu duvarın tamamına, kuzey-batısına ise az çok kırmızımsı renkte bir nakış işlenmiştir. Duvarlarının yüksekliğini, birçok renkteki nakışını, evin büyüklüğü ve içindeki tarihî eserlerin az olması göz önüne alındığında, evin Neolitik çağdaki köyün “Uruk Evi” olma ihtimali kuvvetlenmektedir. Belki de burada köy halkı çeşitli faaliyetler yapmışlardır. Diğer taraftan belki de bu ev bir mabettir. Bu evde dinî gelenekler ve vecibeler icra edilmiş olabilir. Araştırma döneminde bu köy halkının yaşam tarzı, meşgalesi ile ilgili eşyaların önemli miktarı ortaya

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

167

168

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

kondu. Bu eşyaların çoğu seramikten yapılmıştır. Topraktan yapılma tüm eşyalar çamur kıvamına getirilerek elde edilmiştir. Kapların dış yüzeyi mükemmel bir şekilde parlatılmıştır. Bulunan eşyaların çoğu orta kalınlıkta ve düz ağızlı kaplardır. Kapların yapımı, bu dönemdeki ilk denemeler olduğunu gösteriyor. Sağlam kalan parçalardan kapların şekillerini de tespit etmek mümkündür. Bu eşyalar tabak-çanak, küp ve kavanoz şekillerindedir. Pesseciktepe’de bulunan seramik eşyalarını nakışlı ve nakışsız olarak iki gruba ayırmak mümkündür. Seramikteki nakışlar pişiriliş yöntemine göre yapılmaktadır. Genellikle kırmızı renk kullanılmış, bazen beyaz renkte yapılan eşyalara da rastlanmıştır. Burada bulunan kaplar küpçülüğün daha yeni başladığı dönemi anımsatmaktadır. Pesseciktepe’nin esas koleksiyonunu iş aletleri oluşturuyor. Bunlar bıçak, orak, kürek, tel, deri temizleyici, tahıl ve boya öğüten taşlar gibi eşyalardır. Bunlarla birlikte delik açıcı, testere ve çuvaldız gibi eşyalar da bulunmuştur. Bu eşyaların içinde hayvanların tırnaklarından çuvaldız tipinde olanları da vardır, bunlar elbiseleri dikmekte kullanılmıştır. Neolitik çağdaki Ceytun medeniyetini içeren köyleri öğrenmekle onların çiftçilik ve hayvancılıkla uğraştıklarını anlıyoruz. Bunların yanı sıra av avlamak da yan meslek olmuştur. Göktepe ilçesindeki köy topluluğu eski çağlarda bir teşkilat meydana getirmiştir. Bu yerleşim birimine Çobantepe, Togalaktepe ve Pesseciktepe gibi üç köy dâhil olmuştur. Ceytun medeniyetinin gelişme gösterdiği dönemlerde Pesseciktepe bu yerleşim biriminin merkezi olmuştur, zira burada

mabet olma ihtimali yüksek olan büyük bir ev bulundu. Bu evin duvarlarında kırmızı ve siyah renklerle çizilen resimler vardır. Zoomorf içerikli resimler paleolit ve mezolit dönemdeki avlanma sanatını yansıtmaktadır. Bunların yanı sıra duvarlar çeşitli geometrik şekiller ve nakışlarla süslenmiştir. Kuzey-batı duvarında büyük bir resim de geometrik şekillerle çizilmiştir. Bir de bu duvarlarda hayvan, ağaç ve üçgen şekilleri vardır. Pesseciktepe’de rastlanan üçgenlerin Güney Türkmenistan’daki Enolit çağına ait dinî evlerin duvarlarında çizilen nakışlara benzemesi de enteresandır. Pesseciktepe’de tüm hayvanların yandan şekillri resmedilmiştir. Mabet evindeki duvarların kabartmalarının genişliği av meydanını anımsatmaktadır. Dikkatlice bakıldığında toynaklı hayvanların vahşi hayvanlardan kaçma anları görünmektedir. Bunların ön tarafındaysa avcının şekli vardır. Kedi türleri ve vahşi hayvanların (pars) resimleri mevcuttur. Vahşi hayvanlar siyah renkte, toynaklılar ise kırmızı renktedir. Garatepe’de bulunan seramik ürünlerin yüzünde parsların kuyrukları alt taraftadır. Pesseciktepe’dekilerde resmedilen vahşilerin kuyrukları ise yukarı taraftadır. Bulunan mabet evinin kuzey tarafındaki duvarda resmedilen renkli şekiller de ayrıca ilgiye değer. Burada hayvanları avlama anı yansıtılmıştır. Yavrulu toynaklı hayvanın peşine köpekli bir avcı düşmüş. Çatalhöyük’teki resimleri Pesseciktepe’dekilerle karşılaştırdığımızda Pesseciktepe’dekilerin daha sade ve daha eski olduğunu söyleyebiliriz. Bunların yanı sıra Özbekistan’ın güneyindeki Zaravut Kemer kayalıklarındaki resimlerin de Çatalhöyük ve Pesseciktepe’dekilerle bir paralellik içinde olduğunu söyleyebiliriz.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Zaravut Kemer kayalıklarındaki resimlerde de ellerinde okların, yayların ve yanlarında av köpeklerinin olduğu avcıların av sahnesi sergilenmiştir. Buradaki resimlerin içinde yer alanların yerleşimi yön bakımından farklıdır. Zaravut Kemer’deki resimlerde tek renk söz konusuysa, Pesseciktepe’deki resimlerin çok renkliliğe meyilli olduklarını belirtmeliyiz. Pesseciktepe’deki duvar parçası Orta Asya’daki resim sanatının en eski örneğidir. Tarihin ilk bölümlerinde, yani M.Ö. VI-V. yüzyıllarda yaşamış olan halkın hayatında, özellikle de sanat âleminde anlamlı şekiller (tagma) sıkça kullanılmıştır. Bunu 2010 yılında neşredilen “Türkmen ve Anadolu Halılarındaki Nakışlar” adlı kitabın “Türkmenistan’ın Medeniyetine Dair İncelemeler” adlı makaleden de öğrenebiliriz [4]. M.Ö. IV. bin yıllarda eski Ok-Oks Tecen deresinin orta kısımlarında, Göksüyri vadisinde üretilen seramik kaplardaki nakışlar yukarıda dile getirilen, Anadolu’da bulunan taş yapımı kaplardaki nakışlar ile anlam olarak birbirine benzemektedir. Bu ise o dönemlerde yaşamış olan halkların arasında medenî açıdan benzerliklerin ifadesidir [2]. Anadolu halılarındaki nakışlarda da aynı Türkmen halılarındaki gibi anlamlar mevcuttu. Meselâ, halının orta kısmındaki dörtgen şekil tarlaları, toprağın bereketini, çalışmayı ve sevinci ifade eder. Halılardaki bu dörtgenin bir başka ifadesi de belâ ve musibetlerden koruyan gözdür. Gözde ise sihirli, koruyucu bir güç vardır. Bir de dörtgen dünyanın dört bir tarafını da anlatır. Sayın Cumhurbaşkanımız Gurbanguli Berdimuhamedov'un Yaşayan Efsane adlı tarihî romanında halı nakışlarının

öğrenilmesinin ehemmiyeti hakkında şunları söylemektedir: “Nakışlardaki ve motiflerdeki şekillerin, uyumların ilk baştaki manasını yaşatmak zor bir iştir. Buna rağmen dekoratif yöntemlerin değişmeden nesilden nesle aktarılması millî medeniyette gelenekleri korumanın esas şartıdır. Herhangi bir ilahî güç nakışların unsurlarını tetkik etmeye izin vermiyor. Belki de onlarda hiç değişmeyen bir anlam saklı. Bu saklı olan mana kaldırılsa bin yıllardan beri devam gerçeğin temeli bozulabilir. Bu hakikatler bizim unuttuğumuz dillerde ve nakışların dilinde gizli kalmıştır” [1]. Ceytun uygarlığının en geliştiği devirdeki çiftçiliğin ve hayvancılığın, köyün durumunu açık bir şekilde ifade eden Pesseciktepe’nin genel durumu bu şekildedir. Bununla birlikte Pesseciktepe’deki evlerin yapısı, mabetlerin süsü, aletlerin kalitesi, seramiklerin güzelliği ile bu köyün aynısı Çobantepe’de, Togalaktepe’de ve Giyevciktepe’de görülür. Bu ise onu bölgenin tarihî eserler merkezi konumuna getirir. M.Ö. VI-V. yüzyıllara ait Ceytun’dan ve Çatalhöyük’ten elde edilen antik mimarîde büyük boyutluk, bazılarının duvarlarında bitkilerin ve dağ keçilerinin şekillerinin benzer olması aynı zamanlarda yaşamış eski Doğu ve Orta Asya bölgelerindeki toplulukların arasında iktisadî ve mimarî ilişkilerin olduğunun göstergesidir [12]. Ceytun uygarlığının sonlarına doğru toplumun sosyal hayatında büyük çapta gelişme olmuştur. Arkeolojik eserlere trassa lojik tetkik yapıldığında Ceytun’da aletlerin bazısı ile taş parlatması yapıldığı tespit edildi. Arkeolojik eserler doğrultusunda Türkiye’nin güneyindeki Çatalhöyük

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

169

170

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

ve Türkmenistan’daki Ceytun ve Pesseciktepe’de ev işlerinde kullanılan kapların yerli hammaddelerle yapıldığı ve dış cephe olarak benzerliklerin olduğu bilimsel olarak kanıtlanmıştır. Maddî anlamdaki gelişmeler çiftçilikle meşgul olan insanların manevî hayatına da yansımıştır. Ceytun uygarlığının ortasında yer alan “Uruk Evleri” meydana gelmiştir. Bu evler yaşam için yapılmış olup, büyüklüğü itibariyle mabet evlere benzerler. Pesseciktepe’de bulunan insan şekilleri ile Çatalhöyük’tekiler bir birine en çok benzeyenlerdir [10]. Başka bir yönden Ceytun’da ve Pesseciktepe’de bulunan mabet evlerin köyün merkezinde olması, bu evlerin odalarının aynen Çatalhöyük’teki gibi olmasına rağmen dinî yapı itibariyle biraz farklılık gösterdiği âlimler tarafından tahmin etmektedir [13]. “Mabet evlerin” diğer evlerden farkı onlardan büyük olmasıdır. Bunun yanında, duvarın iç kısmına oturma yerlerinin inşa edilmesi ve duvarlarının siyah ve kırmızı renklerle boyanması araştırmacıların dikkatini çekmektedir. Bunun böyle olduğunu G. F. Korabkova, O. Lollekova, K. Gurbansahedov ve diğer âlimler bilimsel karşılaştırma yaparak dile getirmişlerdir [3]. Çatalhöyük vadisindeki dinî içerikli ibadet evleri büyüklükleri ile ön plana çıkmıştır. Evlerdeki büyük odalar “Uruk Evleri” diye de adlandırılmış ve aynı zamanda bu Uruk Evleri mabet evi de olmuştur. Bu tür evlerin birisi Pesseciktepe’de bulunmuştur ve büyük bir hacme sahip olmasıyla hem de köyün merkezinde yer almasıyla diğerlerinden ayrılmıştır. Yakın Doğu topraklarından çıkarılan arkeolojik eserlerin arasında evcilleştirilen hayvanların içinde

toynaklı ve vahşi hayvanların bir çok çeşidi vardır. Pesseciktepe’de incelenen resimde avlanmak üzere olan hayvanın önünde elindeki sopayla bir avcı kaçan hayvanları durdurmak istiyor gibidir. Aynı bunun gibi bir şekle Yakın Doğu’da bulunan arkeolojik eserlerde de rastlanır (Karadağ, Hasandağ). Özellikle bu duruma Çatalhöyük mabetlerinde daha fazla rastlanmaktadır. Meselâ sadece kırmızı renkle duvara çizilen resimde geyiğin avlanması gösterilmiştir. Yine bu resimde 6 avcının avı takip etmeleri ve 2 avcının geyiğin ön ayaklarını bağlayarak başka bir avcıya baktırılması çizilmişti [5]. Türkmenistan tarihinde Pesseciktepe’nin duvardaki resimleri resim sanatının en eski örnekleri olarak kabul edilmektedir. Topraktan yapılan insan şekillerinin fazla olması ise onların mahsul tanrısı olarak bilinmesinden kaynaklanmaktadır [15]. Ceytun uygarlığının kaplarında damla, dalga şeklinde nakışlar olması çiftçilik ve hayvancılıkla uğraşan insanların Tanrı’dan suyun bol olmasını temennî etmesinin ifadesidir. İlk çağdaki çiftçiliğin maddî ve manevî dünyasını ifade eden sanatın ifa edilmesi için elverişli şartların oluşması medenî sanatsal eserlerin ortaya çıkmasına vesile olmuştur. Orta Asya’da ilk çiftçilik geleneğinin geliştiği yer sadece Çatalhöyük değildir. Buna benzer bir çok yer olduğu tahmin edilmektedir. Buna Ceytun’a en yakın olan komşu İran’ı gösterebiliriz. Son yıllarda âlimlerin tahminlerine göre, belli tarihî devirlerde Ürdün’de Türkiye’de ve Orta Asya’da arkeolojik çalışmalar sonucunda birçok benzerlikler olduğu karşılaştırılarak öğrenildi. Bu ise yeni yeni arkeolojik medenî tabakaların M.Ö. VIII-VII. yüzyıllara ait oldukları

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

netleştirilmiştir. Türkiye topraklarında da M.Ö. VIII-VII. yüzyıllara has Hacılar uygarlığının olduğu tespit edilmiştir [11]. Bu uygarlığın gelişmesinde Ceytun ve Çatalhöyük uygarlıklarının etkisi olduğu M.Ö. VIII-VII. yüzyıllara ait arkeolojik medenî tabakalardan da görülebilir. Türkmenistan’ın güneyinde yer alan Ceytun uygarlığındaki hayatın İran ve Türkiye uygarlıklarında da devam ettiğini görmekteyiz [9]. Genel olarak, Güney Türkmenistan’da kendine has bir çiftçilik toplumunun ortaya çıktığını ve geliştiğini söyleyebiliriz. Eski Doğu halklarında olduğu gibi Türkmenistan’da da M.Ö. IX-V. yüzyıllardaki insanlar el sanatının gelişimini başlatmışlardır. Bununla ilgili olarak Neolitik çağın köyleri olan Pesseciktepe ve Ceytun’daki kalelerin duvarındaki resimleri örnek olarak gösterebiliriz. Pesseciktepe’de ve Çatalhöyük’te bulunan tarihî eserlerin Mısır’dakilere benzedikleri de açıktır. Evlerin köşesindeki boynuz tipli ocaklara ve birçok eve Mezopotamya’da, Suriye’de, Filistin’de ve güney Arabistan’da rastlanmaktadır. Kadın şekilleri Bereket Tanrısı olarak da algılanmıştır. Ana Nesil Tanrısının şeklini ifade eden kadın resimlerinin toplu halde bulunması da bu tarihî döneme aittir. Ceytun ve Çatalhöyük uygarlıklarına benzeyen seramik kapların yüzündeki bir resmin karışık bir yapısı vardır. Burada yılanın ve iki kişinin resmi sergilenmektedir. İnsan şekillerinden biri yukarda da dile getirilen Ana Tanrısının resmine benzemektedir, diğer resim ise ellerini havaya kaldıran kişiyi andırıyor. Böylece Doğu'daki eski halkların yaşam

tarzında yılan şeklinin de önemli bir yere sahip olduğu anlaşılıyor. İnsanlar yılanı ölümsüzlük, su afeti ile ilgili dinî düşüncelerle irtibatlı görmüşlerdir. Yılan öbür dünyadaki yaşamı ifade etmiştir. Böylece, Güney Türkmenistan’ın Ceytun, Türkiye’nin Çatalhöyük uygarlıklarında eski çağlarda paralellik ve benzerlikler olduğu anlaşılmaktadır.

Kaynak 1. Gurbanguly Berdimuhamedow. Janly rowaýat. Aşgabat – 2011. sah.20. 2. Gubaýew A. “Türkmen halysy biziň günsaýyn ösýän ata – watanymyzyň gözellik nusgasydyr” atly halkara maslahaty. – Aşgabat, 2012. sah.6. 3. Korobkowa G.F. Lollekowa O. Jeýtun obasynyň üçünji gatlagyndan tapylan trissalogik analizi. 4. Türkmen we Anadoly halklaryndaky nagyşlar. Türkmenistanyň medeniýetine degişli nagyşlar. Ankara 2010. sah. 161 – 167. 5. Археология зарубежной Азии. – М., 1986. Стрю 210. 6. Бердиев О. Древнейщие настенные фриски . Успехи средней Азиатской археологии вып. – Ленинград 1972, стр. 38-39. 7. Мелларт. Дж. Древнейшие цивилизации Ближнего Востока. – М, 1982. стр. 85. 8. Иванов В.В. Чатал-гуюк Балканы проблемы этнических связейи културных контактов. – М, 1979. Стр. 35-44. 9. Массон В.М. Джейтун и Карадепе. – С.А., 1957. №1. Стр 151. Древнейщая земледельческая культура Средней Азии ИАН ТССР 1960. №1. Стр. 72.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

171

172

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

10. Массон В. М. Новые раскопки на Джейтуне Карадепе. СА.1962.№3. стр. 167. 11. Массон В.М. Первые цивилизации. Ленинград 1989. Стр 116. 12. Массон В.М. Поселения Джейтун. – Ленинград, 1971. стр.153. 13. Массон В.М. Поселения Джейтун: Проблема становления производящей экономики. МИА. 1971, №180. стр. 108. 14. Массон В.М. Проблемы неолитической революции в свете новых данные археологии. ВИ 1970. №6.

15. Массон. В.М. Изучение идеологии древных общество идиологические представления древних общество. – М., 1980. Стр. 235. 16. Новые исследования на посиление Джейтун. – Ашгабат, 1992. Стр. 34. 17. Семёнов С.А. Происхождения земледелия. – Л., 1974. стр 86. 18. Титов В.С. Неолит Греции. – М, 1969. 19. Чайлд Г. Древнейший Восток в свете новых раскопок. – М, 1956. Стр. 16..

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

SÖZLEÝŞIŇ FUNKSIONAL GURLUŞY Myrat Begliýew Filologiýa ylymlarynyň doktory, professor, Magtymguly adyndaky Türkmen döwlet uniwersitetiniň iňlis dili kafedrasynyň müdiri Mazmuny Sözlem agzalarynyň sözleýiş bilen arabaglanyşygyny öwrenmek sintaksisiň möhüm meseleleriniň biridir. Sözlemiň funksional gurluşy sözlem agzalarynyň grammatiki taýdan diliň kanunalaýyklyklaryna görä düzülip, degişli intonasiýa bilen aýdylmagyny göz öňünde tutýar. Sözlem agzalarynyň arasynda sözleýişde ýüze çykýan pauzanyň amal edilmegi sözlemiň mazmun taýdan sözleýjä mälim bolan (tema) we täzelik hökmünde getirilip nygtalýan (rema) böleklerini anyklaşdyrýar. Bu pauza dürli ýagdaýlarda dyngy belgileri bilen hem aňladylyp bilinýär. Mazmun taýdan bölünişi aňladýan sintaktik kategoriýa wajyp kommunikatiw hyzmaty ýerine ýetirýär. Açylýan sözler: Sözlem, pauza, sintaksis, funksiýa, intonasiýa, mazmun, bölüniş, tema, rema, kommunikatiw, sözleýiş, baglanyşyk, dil, eýe, habar, aýyklaýjy agza. Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwründe döwlet Baştutanymyzyň parasatly ýolbaşçylygynda ylymbilim ulgamynda uly özgerişleriň, ösüşleriň şaýady bolýarys. Bu ugurdaky üstünlikler orta, ýokary okuw mekdeplerine degişli bolmak bilen, ylmy işgärleriň kämil taýýarlygy bolan aspirantura, doktorantura ýaly ylym basgançaklaryny hem öz içine alýar. Döwletimizde türkmen edebi diliniň ulanyşy geriminiň has giň häsiýete eýe bolmagy, hakykatda, onuň döwlet dili hökmünde jemgyýetiň dürli ugurlarynda işjeň ulanylyp başlanmagy dilçi alymlaryň, mugallymlaryň öňünde dilimiziň kämil derejede onuň ýazuw we dilden sözleýiş görnüşleriniň ulanylyşy boýunça täze wezipeleri öňde goýýar. Sözleýşiň gurluşyny

içgin öwrenmek we bu ugurdaky ylmy barlaglaryň netijesinde sözleýşiň gidişini häsiýetlendirmek derwaýys ylmy-amaly işleriň biri bolup durýar. Sözleýiş we ýazuw dilleriniň arabaglanyşygyna uly üns berilýän häzirki döwürde dil gurluşy bilen bagly temalar geçilende, talyplara we okuwçylara sözleriň özara sintaktik baglanyşyklarynyň sözleýişde ýüze çykmagy, sözlem agzalarynyň ondaky hyzmaty çeper edebiýatdan alnan mysallar arkaly giňden düşündirilse, maksadalaýyk bolar. Sözlem agzalarynyň sözleýiş bilen arabaglanyşygynyň ene dilinde ýüze çykarylmagy olaryň daşary ýurt dillerini öwrenmeklerine hem belli bir derejede ýardam edýär. Başgaça aýdanymyzda, şu temalar özleşdirilende, okuwçylar, talyplar, meselem, rus we iňlis dillerinde

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

173

174

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

türkmen dili bilen nähili meňzeşlikleriň we aýratynlyklaryň bardygyna göz ýetirýärler. Bu bolsa öwrenilýän dilleriň doly we hertaraplaýyn düşünilmegine getirýär. Elbetde, agzalan temany geçmezden öň, edebi diliň funksional stillerden durýandygyny aýdyp, her bir funksional stiliň sözleýiş babatda özboluşly aýratynlygynyň bardygyny we ilki bilen, asuda äheň (intonasiýa) bilen aýdylýan sözlemiň esasy obýekt bolup durýandygyny-da ýatlamak zerurdyr. Grammatikanyň esasy bölümleriniň biri sintaksis bolup, ol her bir dildäki söz düzümlerini we sözlem gurluşyny giňden öwrenýär. Dil biliminiň häzirki ösüş döwründe sintaksis sözlemden-de uly bolan bitewilik abzasyň gurluşynada uly üns berýär. Diýmek, sözleýişde, adamlaryň özara pikir alyşmaklarynda söz düzümleriniň, sözlemiň we abzasyň-da hyzmatynyň uludygyny nygtamak gerek. Sözlem sözleýşiň esasyny düzýän birlikdir. Söz düzüminiň käbir ýagdaýlarda sözleme has meňzeşligine garamazdan, sözlem bolup bilmeýär, emma sözlem eýe we habar ýaly baş agzalary özünde jemlemek bilen, konstruktiw birlikleri emele getirýär we belli bir intonasiýada aýdylyp, gutarylan oý-pikiri aňlatmaga ýardam edýär. Ýaýraň sözlemlerde bu gurluşa aýyklaýjy agzalaryň (aýyrgyçlaryň, doldurgyçlaryň) gatnaşýandygyny-da bellemek gerek. Sözlem agzalarynyň sözleýiş bilen arabaglanyşygyny öwrenmek haýsy meseleleri öňe sürýär? Sözlemiň agzalaryny öwrenmek, ilki bilen, sözleýşiň grammatik taýdan diliň öz kanunalaýyklyklaryna görä düzülip, degişli intonasiýa bilen aýdylmagyny göz öňünde tutýar. Bu bolsa sözleýjiniň her bir sözlemi okan ýa-da aýdan

mahaly, onuň intonasiýasynyň diňleýji üçin düşnükli, labyzly bolmagyny aňladýar. Sözlem agzalarynyň arasynda ýüze çykýan pauzanyň dürli ýagdaýlarda dyngy belgileri arkaly aňladylmagy, sözlemiň mazmun taýyndan sözleýjä mälim bolan (tema) we täzelik hökmünde getirilip, nygtalýan (rema) bölekleriniň anyklaşdyrylmagy sintaksisiň möhüm meseleleri bolmak bilen, okatmak tejribesi bilen hem aýrylmaz arabaglynyşyklydyr. Sözlem agzalarynyň sözleýiş bilen bagly hemme taraplaryny bir makalanyň çäginde seredip çykmak mümkin däl. Şol sebäpli-de, bu ýerde sözlemiň baş agzalarynyň arasyndaky pauzanyň amal edilmegi ýa-da edilmezligi, sözlem intonasiýa taýyndan ikä bölünende aýyklaýjy agzalaryň hyzmaty, pauzanyň dyngy belgileri (ilkinji nobatda otur) arkaly aňladylmagy we şu meseleler bilen bagly bolan sözlemiň aktual bölünişiniň haýsy ýagdaýlarda öwrenilmelidigi barada gysgaça durup geçmekçi. Türkmen diliniň grammatikasynda (Seret: Häzirki zaman türkmen dili. Sintaksis. P.Azymowyň, M.N.Hydy rowyň we G.Sopyýewiň redaksiýasy bilen. Aşgabat, 1962) sözlemiň baş we aýyklaýjy agzalaryny özünde jemläp, eýe we habar taraplaryny emele getirýändigi we olaryň arasynda pauzanyň ýüze çykýanlygy hem bellenilýär. Meselem: Obanyň ýaş bagy / bol hasyl berdi. Eýe tarap habar tarap Sözleýişde şol bir düzümli sözlemde pauzanyň ornunyň üýtgemeginiň sözlem agzalarynyň araçägini kesgitläp bilýändigi hem oňaýly mysal arkaly düşündirilýär: 1. Ýaňky gazet okan / okuwçyny çagyrdy;

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

2. Ýaňky / gazet okan okuwçyny çagyrdy; 3. Ýaňky gazet okan okuwçyny çagyrdy. Şu maglumatlardan başga-da eýe tarapa degişli sözleriň sözleýişde bölünmän aýdylýandygy, emma habar tarapyň käbir sözleri bölünip, eýe tarapy hem öz içinde getirip bilýändigi ýerlikli nygtalýar. Şeýle ýagdaýda (eýe tarap habar tarapyň içinde gelende) awtorlar sözlemde sözleriň tertibiniň şu hili üýtgeýşiniň diňe stil taýyndan sähelçe tapawutlanyp, mazmun taýyndan tapawutlanmaýanyny belleýärler. Bu hadysanyň sözlemiň aktual bölünişi bilen bagly bolup, sözlemiň mazmunyna hem täsiriniň bardygy beýleki türki dilleriň esasynda ýazylan işlerde görkezilýär [Seret: Покровская Л.А. Проницаемость порядка слов в тюркских языках. Советская тюркология, 1976, №2 we başgalar]. Sintaksisiň bu aspekti bilen hem dilçi alymlarymyz içgin gyzyklanar diýip tama edýäris. Intonasiýanyň esasy elementleriniň biri-de sözleýiş pauzasydyr. Sözleýşiň sintagmalara bölünip, many taýdan birlikleriň emele gelmeginde pauzanyň hyzmatynyň az däldigini bellemek gerek. Ilki bilen, sözlemiň baş agzalary barada aýdylanda, şol bir sözlemiň bir ýagdaýda pauzaly, ikinji ýagdaýda bolsa pauzasyz aýdyp bolýandygyny ýatlamak gerek. Bu hadysa, köplenç, sözleýjiniň sözlemi okaýyş (aýdyş) intonasiýasy, sözlemiň haýsy funksional stile degişlidigi, onuň gurluş aýratynlyklary ýaly faktorlar bilen baglanyşyklydyr. Şol sebäpli-de aşakda getiriljek maglumatlar öwredilende, olaryň asuda intonasiýa (äheň) bilen aýdylýan sözlemlere (çeper edebiýatdan alnandygyna garamazdan)

degişlidigini we şu okalyşyň ýada aýdylyşyň pikiriň düşnükliligi, aýdyňlygy we sintaktik baglanyşygyň intonasiýa taýdan ýüze çykmasy hökmünde nygtamak gerek. Şeýle hem sözlem agzalarynyň arasynda amal edilýän pauza üçin potensial şertleriň bardygyny nazarda tutmaly. Ýene-de bir bellemeli zat: sözlem agzalarynyň esasyny düzýän sintaktik baglanyşyk morfologik serişdeler arkaly näçe çuňňur aňladylsa, pauzanyň hyzmatynyň peselip (azalyp), olaryň morfologik aňladylyşynyň azalanda, intonasiýanyň hyzmatynyň artyp bilýändigi alymlar tarapyndan görkezilýär. [Seret: Пешковский А.М. Русский синтаксис в научном освещении, изд. 7-е. М., 1956, A. Nurmuhammedow. Türkmen dilinde bir we köp sintagmaly frazalaryň intonasiýasy. Aşgabat. Ylym, 1982]. Sözleýiş pauzasy baş agzalaryň (eýe bilen habaryň) arasynda şu aşakdaky ýagdaýlarda amal edilip bilinýär. Habary isimlerden bolan ýönekeý sözlemler: Meret / talyp. Oraz / başlyk. Paşşy / öýli-başly. (B. Hudaýnazarow. „Gumlular“) Gurbanlynyň ýaňky gürrüňleri / degişme. (A. Gowşudow. „Köpetdagyň eteginde“). Sözlemde baş we aýyklaýjy agzalar toplananda eýe we habar sintaktik taraplaryny emele getirýär. Sözleýişde olar pauza arkaly aýrylýar: Täze obanyň gurluşygy / ir ýaz günleri başlandy. (A. Gowşudow. „Köpetdagyň eteginde“). Garly ussa / bazara çykdy. (A. Gowşudow. „Powestler“). Bu sözleýişde amal edilýän pauza ýazuwda dyngy belgisi arkaly aňladylma ly diýen ýörite kada bolmasa-da, ýazyjyla rymyzyň eserlerinde agzalan ýagdaýda oturyň ulanylmagy hem duş gelýär:

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

175

176

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Bu etegi çöwrük köne şypyrma, ony has hem gorkunç görnüşe saldy. (A. Gowşudow. „Powestler“). Çerkeziň jogaby, maňlaýy toýnak tagmaly adamyny biraz rahatlandyrdy. (B. Kerbabaýew. „Yhlasa-myrat“). Käbir ýagdaýlarda pauza sözlem agzalarynyň çägini görkezmek bilen, sözlemiň mazmunyna dogry düşünilmegine ýardam edýär: Bu / Kömekler posýologa göçüp gelenden soň, bir aýazly gije boldy. (N. Saryhanow. „Ýagtylyga çykanlar“). Meret / Nurgeldiniň öýüne bardy. (A. Durdyýew. „Saýlanan eserler“). Sözleýişde sözlemiň birinji bölegi ýaýraň görnüşde gelen doldurgyçlardan dürli işlik formasynda gelen öwrümlerden ýa-da eýerjeň sözlem görnüşlerinde bolup, pauza arkaly aýrylýar: Taýharyň üstünde oturan Çerkezi / Gully aga gozgalaň bilen gujaklady. (B.Kerbabaýew. „Nebitdag“). Myradyň sesinden / howply ýagdaýyň ýakyn laşýandygy aňşyrylýardy. (A.Gowşudow. „Powestler“). Eýerjeňli goşma sözlemde baş we eýerjeň sözlemleriň arasyndaky baglaýjysyz (asindetik) baglanyşyk hem pauzanyň amal edilmegine getirýär: Özüňe mälim, / hemişe arkaçda däne ýetmezçiligi bolup durýardy. (A.Gowşudow. „Powestler“). ... özüňe mälim, / sypmaz ýaly bagladylar ahyryn. Eýe we habar taraplaryň araçäginde giriş sözleriniň ulanylmagy-da pauza üçin amatly şertler döredýär.: Öýler / elbetde, biri-biri bilen gatnaşykly bolýar. (B. Hudaýnazarow. „Gumlular“). Zastaw, / hakykatdanda, baýryň aňry ýüzünde eken. (B.Kerbabaýew. „Yhlasa-myrat“). Eýe tarapyň düzüminde deňdeş eýeleriň tirkeşip gelmegi-de olardan

soň pauzanyň amal edilip, soňra habar tarapyň başlanmagyna getirýär: Kolhozyň zadyny ogurlaýan, / kolhozyň emlägini dargydýanlar / tüýs baryp ýatan köne düşünjeli adam bolar. (A. Gowşudow. „Köpetdagyň eteginde“). Türkmen dilinde doly häsiýetli bolmasa-da, çeper edebiýatda stilistik maksatlar üçin habaryň eýeden öňe geçirilip ulanylýan wagtlary hem bolýar. Şu hili sözlem ýaýbaň görnüşli wagt ýa-da orun doldurgyjy bilen başlanýan bolsa, ondan soň pauza amal edilýär: Hal Mergeniň mallarynyň ýatagynda / boldy bir güpür-sapyrlyk, / turdy bir tozan. (A.Gowşudow. „Powestler“). Eýe tarap ýaýbaň görnüşde bolup, habar tarapyň diňe bir sözden (habardan) durmagy pauzanyň, köplenç, amal edilmezligine getirýär: Daň agaryp başlany bildirdi. (A.Gowşudow. „Köpetdagyň eteginde“). Şol uly jaryň bolsa indi nirededigi-de mälim däldi (Şol ýerde). Aýdylanlara garamazdan, şu hili sözlemleriň eýe tarapynyň ahyry substantiwleşen ortak işlik görnüşinde gelip, habar bolsa özüne kem işlik goşulmasyny kabul eden atlardan bolsa, sözlemde habarlyk gatnaşygyny (predikatiwligi) aňlatmak üçin pauza zerurdyr: Durdy aga, diýip, onuň sol tarapynda hümürdän / Hoşgeldidi (A. Gowşudow. „Köpetdagyň eteginde“). Edil şol mahal batly-batly ädimläp, howla giren / Pökgendi (Şol ýerde). Sözleýişde aýyrgyçlaryň hyzmaty barada aýdylan mahaly, ilki bilen, olaryň atlaryň deregine ulanylýan başga isimleri aýyklap, olaryň hilini, sypatyny, kärini, häsiýetini, mukdaryny, wagtyny, ornuny ýa-da başga alamatlaryny aňladýandygyny hem-de olaryň özleriniň

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

aýyklap gelen sözleri bilen many taýdan berk baglanyşyk saklaýandygyny ýatlamak gerek. Şeýle hem, aýyrgyçlaryň aýyklaýan sözlerinden öňde gelýändigi bellidir. Agzalan sintaktik baglanyşygyň many taýdan berkligi sözleýişde olaryň (aýyklaýan we aýyklanýan sözleriň) arasynda pauzanyň amal edilmeýänligi arkaly öz beýanyny tapýar: Sary gawunlaryň bihuş ediji kükeýän ysy / bütin älemi doldurýar. (B. Kerbabaýew. „Aýsoltan“). Bu hadysa diňe sözleme degişli bolman, aýyrgyçly söz düzümlerinde hem şeýledir: Sary gawun; täze kitap. Emma şu hili söz düzümlerinde sözleriň tertibi üýtgedilip getirilse, söz düzümi sözleme öwrülýär we pauza amal edilýär: Gawun /sary. Kitap/ täze. Pauzanyň şu hili amal edilmegi türki dilleriň köpüsi üçin umumydyr. Indi bolsa, pauzanyň amal edilmegine abzasyň gurluşynyň-da täsiriniň bolup bilýändigine göz ýetirmek üçin mysala ýüzleneliň: Garly ussa / ogly Myradyň ýüzüne seretdi. Myrat / aladaly pikir bilen Mergeniň gürrüňine gulak asdy we gahardan ýaňa onuň gözi gyzardy. Garly ussa / oglunyň şeýle keşbini häzir diňe birinji gezek görüpdi. (A. Gowşudow. „Powestler“). Getirilen abzasda awtor üç sözlemide pikiriň subýektini aňladýan atlar bilen başlamak bilen, esasy gahrymanlarynyň dartgynly bir ýagdaýy başdan geçirýändiklerini janly suratlandyrýar. Sözleýişde eýeden soň pauzanyň amal edilmegi agzalan ýagdaýy aýdyňlaşdyrýar. Eger sözlemleriň hersi aýratyn ulanylanda eýeden soň pauzanyň amal edilmezligi hem mümkin. Diýmek, abzasyň gurluşy-da stilistik maksatlar

üçin çeper okaýyşda pauzanyň amal edilmegine amatly şertler döredip bilýär. Şeýlelikde, sözlem agzalarynyň sözleýişde ýüze çykýan görnüşiniň biri hökmünde sözleýiş pauzasyny görkezmek bolar. Sözlem agzalarynyň arasynda pauzanyň amal edilmegi üçin olaryň ýaýbaň görnüşde gelip, eýe we habar taraplaryny emele getirmekleri, eýe tarapyň düzüminde deňdeş eýeleriň ulanylmagy, ýygnak ýönekeý sözlemlerde bolsa habaryň habarlyk (predikatlyk) goşulmasyny kabul etmedik isimlerden bolmagy, ortak işlik öwrüminiň eýe tarapy emele getirip, substantiwleşen (atlaşan) görnüşiň ulanylmagy, baş agzalaryň çäginde giriş sözleriniň ulanylmagy ýaly häsiýetler amatly şertleri döredýär. Sözlem agzalarynyň arasynda pauzanyň amal edilmezligi üçin weli, eýe tarapyň ýaýbaň görnüşde gelip, habar tarapyň işlik görnüşinde bolup, bir sözden durmagy, ugurdaşlygy aňladýan käbir baglaýjylaryň (soýuzlaryň) ulanylmagy ýaly şertler täsir edýär. Ýazuw sözleýşinde pauzanyň amal edilmegi ýa-da edilmezligi dyngy belgiler arkaly yzygiderli öz beýanyny tapmaýar. Bu bolsa türkmen diliniň punktuasiýasynyň rus diliniňki ýaly grammatik gurluşa esaslanýandygyny aňladýar. Emma iňlis, fransuz we käbir beýleki dillerde punktuasiýanyň intonasiýa bilen has golaý arabaglanyşykdadygyny hem belläp geçmek bolar. Sözlem we onuň agzalary, sözlemde sözleriň tertibi, sözlem agzalarynyň aňladylyşy baradaky temalar özleşdirilende, ýokarda getirilen maglumatlara üns berilse, dil öwrenýänleriň sintaksisiň kommunikatiw taraplaryna, sözleýiş

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

177

178

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

medeniýetine, dil we ýazuw sözleýişleriniň arabaglanyşygyna has çuňňur göz ýetirýändiklerini tejribede görmek bolýar. Sözleýşiň funksional gurluşy boýunça gelnen şu netijeler, birinjiden, dil birlikleriniň mazmun we görnüş taýdan birlikde öwrenilmelidigini aňlatsa, ikinjiden, dil nazaryýetiniň onuň ulanylyşy (funksional tarapy) bilen arabaglanyşykdadygyny görkezýär.

Edebiýat 1. Ахманова О.С. Словарь линг вистических терминов. – М., 1969.

2. Häzirki zaman türkmen dili. Sintaksis. P.Azymowyñ redaksiýasy bilen. – Aşgabat, 1962. 3. Покровская Л.А. Прoницаемость порядка слов в тюркских языках // Советская тюркология. 1976, №2. 4. Пешковский А.М. Русский синтаксис в научном освещении. – М., 1956. 5. Nurmuhammedow A. Türkmen dilinde bir we köp sintagmaly frazalaryñ intonasiýasy. – Aşgabat, 1982. 6. Türkmen diliniñ grammatikasy. Morfologiýa // M.Söýegowyñ redaksiýasy bilen. – Aşgabat. 2000. 7. Çaryýarow B. Günorta-günbatar türki dillerde işlik zamanlary. – Aşgabat, 1969.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

FUNCTIONAL ORGANIZATION OF SPEECH Murat Begliyev Doctor of Philology, Professor, Magtymguly Turkmen State University Head of the English Department Abstract The study of sentence parts and their connection with speech is one of the main issues of syntax. Functional organization of the sentence is based on the formal-grammatical structure of the language and intonation. Realization of a predicative pause between the main parts and the theme and the rheme reveals the communicative value of the utterance. This pause can be reflected by punctuation marks in written speech. Actual sentence division fulfils an important communicative function in speech. Key words: Sentence, pause, syntax, function, intonation, content, division, theme, rheme, communicative, speech, connection (bond), language, subject, predicate, secondary, part. In the prosperous epoch of the powerful state under the leadership of Turkmenistan President great reforms in the education sphere are carried out. These great changes involve secondary and university education fields extending to graduate studies in sciences and humanities. In the Independence years Turkmen language became the state language and it is being used in various branches of our society. This fact presents new tasks to improve the written and oral forms of Turkmen language. Thorough study of the language organization and its actual and optimal use is one of the theoretical and practical issues of the state language policy. At present much attention is paid to the interrelation and interdependence of the written and oral forms of speech. As a result language instructors are

supposed to pay much attention to the realization of different syntactic bonds in actual speech process. The role of the sentence parts in the expression of syntactic relations is closely discussed on the material of literary sources. The dialectical unity of content and form is taken into consideration both in language and speech. This approach to the study of language phenomena is an effective means in foreign language learning process too. Otherwise stated, this methodology proves helpful in the study of three languages: Turkmen, Russian and English. Contrastive studies of these languages reveal certain similarities and differences between them and respective methods of teaching are designed to activate the language instruction in the country. Students learning these languages get much information about

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

179

180

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

functional aspect of the target language organization. Before passing on directly to this issue the instructor dwells upon functional styles each language presents and explains characteristic features of fiction and scientific prose. For investigative purposes sentences pronounced with neutral, non-emphatic intonation are in the focus of linguistic analysis. One of the main parts of grammar is syntax which deals with the organization of the word combination and the sentence. In the present stage of linguistics syntax studies deeply larger than the sentence units such as paragraph or supraphrasal unity. Thus, speech process involves word combination, sentence and paragraph to realize the communication process between people. The sentence is the core of the speech organization. Word combination in some cases is similar to sentence but they are completely different units. The sentence comprises subject and predicate as its main parts and constitutes the constructive center of the utterance. It is pronounced with certain intonation and expresses some relatively complete thought. In extended sentences this structure is also widened by the secondary parts of the sentence: attribute, object and adverbial modifiers. Interrelation of the sentence parts and speech organization process presupposes the study of specific questions. The study of sentence first of all involves its grammatical organization pronounced with respective intonation. This means that when the sentence is read or enunciated, its tone should be comprehensive to readers. Sentence parts are very often divided in the speech

process by pauses and they are reflected by punctuation marks in written speech. Those speech divisions very often coincide with theme-rheme relationship of the utterance, the theme expressing something already known and the rheme expressing new information to the reader or the listener. This syntactic and communicative category is usually taken into consideration in the language teaching process. This article aims at looking through and analyzing only some aspects of sentence parts in connection with speech organization process. They are realization of a syntactic pause between main parts of the sentence, the role of secondary parts in actual sentence division and possible reflection of the communicative division by punctuation marks, the use of a comma in most cases. Turkmen university grammar presents a vivid material of the sentence division into subject and predicate groups syntactic pause being realized in between. For instance: Obanyň ýaş bagy / bol hasyl berdi. Eýe tarap habar tarap In the speech process the sentence with the same formal – grammatical organization possible pause segmentation can decide the border of the sentence parts: 1. Ýaňky gazet okan / okuwçyny çagyrdy; 2. Ýaňky / gazet okan okuwçyny çagyrdy; 3. Ýaňky gazet okan okuwçyny çagyrdy. Along with this information words of the subject group are pronounced in speech as a whole, without any division, but the predicate group words undergo

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

division sometimes even including words of the subject group. When the latter situation happens Turkmen linguists state that the content changes slightly without much difference in meaning. But some Turkologists consider this phenomenon as actual sentence division on the material of several Turkic languages (see: Покровская Л.А. Проницаемость порядка слов в тюркских языках. Советская тюркология, 1976, №2 we başgalar). Thus, this aspect of Turkmen syntax presents certain interest for linguists and methodologists. One of the main elements of intonation is syntactic pause. The formation of a sentence greatly depends on the syntagmatic division by means of pauses. When speaking about the sentence consisting of the main parts it can be enunciated both with a pause and without it in different speech contexts. This fact is mainly explained by its belonging to this or that functional style, its intonation type and by structural peculiarities. Because of these factors when the present linguistic material is analyzed non-emotional, neutral sentence intonation is taken into consideration, though the examples are drawn from belles letters style texts. Actual enunciation here provides clarity of thought and intonational expression of the syntactic bond. In each case there are favorable conditions for the realization of a syntactic pause. Besides it is necessary to note that realization of a syntactic bond possible by both morphological and intonational means and the ratio of each depends on the actual utterance organization. (See: Пешковский А.М. Русский синтаксис в научном освещении, изд. 7-е. М.,

1956, A. Nurmuhammedow. Türkmen dilinde bir we köp sintagmaly frazalaryň intonasiýasy. Aşgabat. Ylym, 1982). Syntactic pause between the subject and the predicate can be realized in the following cases: In simple sentences predicates of which are expressed by nominal parts of speech: Meret / talyp. Oraz / başlyk. Paşşy / öýli-başly. (B. Hudaýnazarow. „Gumlular“) Gurbanlynyň ýaňky gürrüňleri / degişme. (A. Gowşudow. „Köpetdagyň eteginde“). When the sentence presents subject and predicate groups in actual enunciation the two groups are divided by a syntactic pause: Täze obanyň gurluşygy / ir ýaz günleri başlandy. (A. Gowşudow. „Köpetdagyň eteginde“). Garly ussa / bazara çykdy. (A. Gowşudow. „Powestler“). There is no rule prescribing a punctuation mark to reflect this pause in writing, but in the works of our writers we come across the use of a comma to denote this pause: Bu etegi çöwrük köne şypyrma, ony has hem gorkunç görnüşe saldy. (A. Gowşudow. „Powestler“). Çerkeziň jogaby, maňlaýy toýnak tagmaly adamyny biraz rahatlandyrdy. (B. Kerbabaýew. „Yhlasa-myrat“). In some cases this pause indicating subject – predicate relationship promotes to the proper understanding of the sentence, i.e, shows the actual border of the sentence parts: Bu / Kömekler posýologa göçüp gelenden soň, bir aýazly gije boldy. (N. Saryhanow. „Ýagtylyga çykanlar“). Meret / Nurgeldiniň öýüne bardy. (A. Durdyýew. „Saýlanan eserler“).

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

181

182

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

When the initial part of the sentence is expressed by extended objects, predicative constructions and subordinate clauses: Taýharyň üstünde oturan Çerkezi / Gully aga gozgalaň bilen gujaklady. (B. Kerbabaýew. „Nebitdag“). Myradyň sesinden / howply ýagdaýyň ýakynlaşýandygy aňşyrylýardy. (A. Gowşudow. „Powestler“). In the asyndetic connection of subordinate and principal clauses in a complex sentence a pause is realized: Özüňe mälim, / hemişe arkaçda däne ýetmezçiligi bolup durýardy. (A. Gowşudow. „Powestler“). ... özüňe mälim, / sypmaz ýaly bagladylar ahyryn. The use of parenthetic elements between subject and predicate groups forms favorable conditions for the realization of a pause: Öýler / elbetde, biri-biri bilen gatnaşykly bolýar. (B. Hudaýnazarow. „Gumlular“). Zastaw, / hakykatdanda, baýryň aňry ýüzünde eken. (B. Kerbabaýew. „Yhlasa-myrat“). The use of homogeneous parts in the subject group promotes to the realization of a pause after it before the predicate group: Kolhozyň zadyny ogurlaýan, / kolhozyň emlägini dargydýanlar / tüýs baryp ýatan köne düşünjeli adam bolar. (A. Gowşudow. „Köpetdagyň eteginde“). For stylistic purposes predicate can precede the subject in Turkmen though it is not characteristic of the neutral speech. When this type of word order is preceded by adverbial modifier of place a pause is realized after it: Hal Mergeniň mallarynyň ýatagynda / boldy bir güpür-sapyrlyk, / turdy bir tozan. (A. Gowşudow. „Powestler“).

When the subject group is rather extended but the predicate comprises only one word a pause is not realized: Daň agaryp başlany bildirdi. (A. Gowşudow. „Köpetdagyň eteginde“). Şol uly jaryň bolsa indi nirededigi-de mälim däldi (Şol ýerde). But when the subject group ends in a substantivized participle form and the predicate is expressed by a noun having the predicative ending a pause is realized to denote the predicativity: Durdy aga, diýip, onuň sol tarapynda hümürdän / Hoşgeldidi (A. Gowşudow. „Köpetdagyň eteginde“). Edil şol mahal batly-batly ädimläp, howla giren / Pökgendi (Şol ýerde). When we speak about attributes as a part of the sentence we characterize them as certain modifiers of nouns expressing different qualities. Their relationship with the noun is close and precedes the nouns they modify. Usually a pause is not realized in the attributive word combination because of the tight character of the syntactic bond: Sary gawunlaryň bihuş ediji kükeýän ysy / bütin älemi doldurýar. (B. Kerbabaýew. „Aýsoltan“). This linguistic phenomenon characterizes both the sentence and the word combination: But when the word order is changed this word combination becomes a sentence and predicative pause is realized: Gawun /sary. Kitap/ täze. This kind of pause realization is common to Turkic languages. Now let’s consider the role of a paragraph organization in the realization of a pause in expressing the syntactic bond.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Garly ussa / ogly Myradyň ýüzüne seretdi. Myrat / aladaly pikir bilen Mergeniň gürrüňine gulak asdy we gahardan ýaňa onuň gözi gyzardy. Garly ussa / oglunyň şeýle keşbini häzir diňe birinji gezek görüpdi. (A. Gowşudow. „Powestler“). In this paragraph the author gives three sentences beginning with subjects, doers of the action. This formation of the paragraph produces some tense situation in meaning. Realization of a predicative pause after each subject clarifies the content of the whole paragraph. If each sentence is taken in isolation this pause may not even be realized. Thus, paragraph organization for stylistic purposes can influence on the pause realization in actual speech. So, syntactic pause is the realization of the corresponding bond in actual speech. Realization of a syntactic pause in speech depends on the following favorable factors: subject and predicate groups are extended, subject group comprises homogeneous parts, in unextended simple sentences the predicate is expressed by nominal parts of speech without predicative endings, substantivized participle forms in the subject group, the use of parenthetical insertions in between the main parts of the sentence. Non-realization of the syntactic pause depends on the following: shortness of the predicate group expressed by the finite form of the verb, the use of conjunctions denoting close relationship of the parts in speech. There is no direct connection between realization of a syntactic pause and the use of punctuation marks. This fact is explained by the grammatical character of Turkmen punctuation. But English and French punctuations are

closely connected with intonation. The results of this syntactic research are taken into close consideration in the teaching process. Communicative aspect of language units helps to understand the close relationship between written and oral forms of language. Functional organization of speech clearly expresses the form and content unity of language on the one hand and theory and practice on the other.

References 1. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М., 1969. 2. Häzirki zaman türkmen dili. Sintaksis. P.Azymowyñ redaksiýasy bilen. – Aşgabat, 1962. 3. Покровская Л.А. Прoницаемость порядка слов в тюркских языках // Советская тюркология. 1976, №2. 4. Пешковский А.М. Русский синтаксис в научном освещении. – М., 1956. 5. Nurmuhammedow A. Türkmen dilinde bir we köp sintagmaly frazalaryñ intonasiýasy. – Aşgabat, 1982. 6. Türkmen diliniñ grammatikasy. Morfologiýa // M.Söýegowyñ redaksiýasy bilen. – Aşgabat. 2000. 7. Çaryýarow B. Günorta-günbatar türki dillerde işlik zamanlary. – Aşgabat, 1969.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

183

184

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

KONUŞMANIN FONKSİYONEL YAPISI Prof. Dr. Murat Begliyev Magtumkuli Türkmen Devlet Üniversitesi, İngiliz Dili Bölümü Başkanı Özet Cümle öğelerinin konuşma ile irtibatını öğrenmek sentaksın (cümle bilgisinin) önemli meselelerinden biridir. Cümlenin fonksiyonel yapısı, cümle öğelerinin dilbilgisi yönünden dilin kaidelerine göre sıralanıp uygun telaffuzla söylenmesini amaçlamaktadır. Cümlenin öğelerinin arasında konuşma esnasında oluşan duraklamanın uygulanması, cümlenin anlam olarak konuşanca bilinen (tema) ve yeni bir mana olarak kabul edilen (rema) unsurlarını netleştiriyor. Bu duraklama olayı çeşitli durumlarda noktalama işaretleri ile de ifade edilebiliyor. İçerik olarak tasnif gerektiren sentaktik seviye önemli bir irtibatlandırma görevini üstlenmektedir. Anahtar kelimeler: Cümle, Duraklama, Sentaks (Cümle Bilgisi), Fonksiyon, İçerik, Tasnif, Tema, Rema, İrtibatlandırma, Konuşma, Bağlılık, Dil, Özne, Yüklem, Tümleç. İstikrarlı devletin müreffeh döneminde Devlet Başkanımızın ferasetli öncülüğünde eğitim-öğretim sisteminde birçok gelişmelere tanıklık ediyoruz. Bu alandaki başarılar liselere ve üniversitelere has olmakla birlikte, araştırmacıların olgunlaştığı yüksek lisans, doktora gibi dereceleri de kuşatmaktadır. Devletimizde edebî dilin kullanımının yayılması, gerçekte, onun devlet dili olarak toplumun her sahasında aktif halde olması dil âlimlerinin ve öğretmenlerin önündeki yapılması gereken önemli işlerden birisidir. Konuşmanın yapısının derinden öğrenilmesi ve bu sahadaki ilmî tetkiklerin sonucunda konuşmanın akıcılığını canlandırmak da önemli bir ilmî araştırmadır.

Konuşma ve yazı dillerinin ilişkisine dikkat edildiği bu dönemde dilin yapısı ile ilgili konular işlendiğinde öğrenciler tarafından kelimelerin cümle yapısının konuşmada görülmesi nedeniyle cümle öğelerinin fonksiyonunun edebî metinler vasıtasıyla ifade edilmesi amaca uygun olur. Cümlenin öğelerinin konuşma dili aracılığıyla ana dilde ifade edilebilmesi, yabancı dilin öğrenimini de kolaylaştırır. Bu meseleler ilerletildiğinde, öğrenciler örneğin Rusça ve İngilizcede Türkmenceye nazaran ne tür benzerliklerin hem de farklılıkların olduğunu tespit edebilirler. Bu ise öğrenilen dillerin tam ve her yönüyle ifade edilmesini sağlamaktadır. Tabii ki, konuyu işlemeden önce, edebî dilin fonksiyonel yöntemlerden oluştuğu ve bu yöntemlerin konuşmada

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

kendine has özelliklere sahip olduğu, öncelikli olarak sade ahenk (intonasiya) ile dile getirilen cümlenin esas unsur olduğu unutulmamalıdır. Dil bilgisinin esas bölümlerinden olan sentaks (cümle bilgisi), dildeki kelime gruplarını ve cümle yapısını araştırmaktadır. Dilbiliminin geliştiği şu dönemde sentaks, paragrafların yapısına da önem vermektedir. Demek ki, konuşmada, insanların düşüncelerini paylaşmada kelime gruplarının, cümlenin ve paragrafın da çok önemli bir yeri vardır. Cümle konuşmanın kaynağı niteliğini taşır. Kelime grubu bazı durumlarda cümleye benzemesine rağmen, cümle olamıyor. Ancak cümle özne ve nesneyi kendisinde barındırmakla, yapısal birlikleri oluşturuyor ve belli bir ahenkle söylenerek sonuçlandırılan yargıyı ifade etmeye destek veriyor. Geniş cümlelerde bu yapıya tümleçlerin de dahil olduğunu dile getirmekte fayda vardır. Cümlenin öğelerinin konuşmayla ilişkisini öğrenmek hangi meseleleri ortaya koymaktadır? Cümlenin öğelerini öğrenmek, ilk önce, konuşmanın gramer açısından dilin gereklerine uygun olarak dizilmesini, özel bir ahenk ile söylenmesini öngörmektedir. Bu ise konuşanın her bir cümleyi okuduğu ve söylediği zamanı, onun ahenginin karşısında içi anlaşılır olmayı ifade etmektedir. Cümlenin öğelerinin arasında oluşan duraklamanın noktalama işaretleri ile ifade edilmesi, cümlenin anlam olarak konuşanca bilinen ve yenilik olarak dile getirilen parçaların netleştirilmesi sentaksın önemli görevlerinden olmakla birlikte öğretme tecrübesine de bağlıdır. Cümlenin öğelerinin konuşma ile ilgili tüm yönlerini bir makalede

dile getirmek imkânsızdır. Bu yüzden burada, cümlenin esas öğelerinin arasındaki duraklamanın uygulanması veya uygulanmaması, cümle ahenk yönüyle ikiye ayrıldığında tümleçlerin rolü, duraklamanın noktalama işaretleri ile (virgül) ifade edilmesi ve bu mesele ile ilgili cümlenin güncel tasnifinin hangi durumlarda öğrenilmesinin gerekliliği hakkında kısaca durulacaktır. Türkmen dilinin gramerinde (Bakınız: Häzirki zaman türkmen dili. Sintaksis/ Çağdaş türkmen dili. Sintaksis. P. Azımov’un, M. N. Hıdırov’un ve G. Sopıyevin redakte etmesiyle. Aşkabat, 1962.) cümlenin esas öğesi ve tümleci birleşip, özne ve nesneyi oluşturduğu ve onların arasında duraklamanın meydana geldiği de belirtilmektedir. Meselâ: Köyün yeni ağacı/ bol meyve verdi. Özne taraf, Yüklem taraf Konuşmada aynı gruptaki cümlede duraklamanın yerinin değişmesi cümlenin öğelerinin sınırını tespit edebilmede bize yardım etmektedir. Bunu aşağıda vereceğimiz örnekte gösterelim: 1. Az önceki gazete okuyan / öğrenciyi çağırdı; 2. Az önceki / gazete okuyan öğrenciyi çağırdı; 3. Az önceki gazete okuyan öğrenciyi çağırdı. Bu bilgilerden başka da özne grubuna ait kelimelerin konuşmada bölünmeden söylendiği, ancak yüklem tarafının bazı cümleleri bölerek, özneyi de kendi tarafına geçirebildiği tespit edilmiştir. Bu durumda (öznenin yüklem içinde olduğunda) yazarlar cümlede kelimelerin düzeninin bu şekilde değişmesiyle sadece üslup olarak azıcık değiştiğini, anlam olarak değişmediğini belirtmektedirler. Bu olayın cümlenin güncel tasnifi ile

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

185

186

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

ilgili olup, cümlenin manasına da etki ettiği Türkî dillerde kaleme alınan ilmî çalışmalarda belirtiliyor (Bakınız: Покровская Л.А. Проницаемость порядка слов в тюркских языках. Советская тюркология, 1976, №2 ve diğerleri). Sentaksın bu durumu ile de gelecekte dilcilerimiz ilgilenir diye ümit ediyoruz. Ahengin esas unsurlarının birisi de konuşmadaki duraklamadır. Konuşmaların sentagmalara bölünerek, anlam olarak bütünlüğün oluşmasında duraklamanın rolünün büyük olduğunu söylemeliyiz. Öncelikli olarak cümlenin esas öğelerinden söz ettiğimizde, aynı cümlenin bir yerde duraklamalı, başka bir yerde duraklamasız söylenebildiğini belirtmemiz lazım. Bu durum genellikle okuyucunun cümleyi okuma ahengine, cümlenin hangi fonksiyonel üsluba ait olduğuna ve yapım özellikleri ile irtibatlı olaylara bağlıdır. Bu yüzden de aşağıdaki bilgiler öğretildiğinde, onların sadece ahenk ile söylenen cümlelere (edebî eserden alınmasına rağmen) has olduğu ve bu okunuşun ya da söylenişteki düşüncenin açıklığı, aydınlığı ve sentaks bağlılığının ahenk olarak meydana gelmesi söz konusudur. Bir de cümlenin öğelerinin arasında uygulanan duraklama için gerekli şartların var olduğunu göz önünde bulundurmalıyız. Bir başka belirtmemiz gereken şey, cümle öğelerinin esasını oluşturan sentaktik irtibat morfolojik (şekil bilgisi) unsurlar ile ne kadar detaylı anlatılsa, duraklamanın öneminin ve morfolojik ifadenin azalması durumunda ahengin öneminin daha da artabileceği bir âlim tarafından tespit edilmiştir (Bakınız: Пешковский А.М. Русский синтаксис в научном освещении, изд. 7-е. М., 1956, A. Nurmuhammedow. Türkmen

dilinde bir we köp sintagmaly frazalaryň intonasiýasy. Aşgabat. Ylym, 1982). Konuşma duraklaması esas öğelerin (özne ile yüklem) arasında şu şekilde uygulanabilir. Yüklemi isimlerden oluşan sade cümleler: Meret / öğrenci. Oraz / müdür. Paşşı / evli barklı (B. Hudaynazarov. “Kumlular“). Kurbanlı’nın deminki konuşmaları / şakaydı (A. Govşudov. “Köpetdağ’ın Koynunda”). Cümlede esas öğeler ve tümleçler bir araya getirildiğinde özne ve yüklem sentaktik yönleri oluşturuyor. Konuşmada bunlar duraklama vasıtasıyla ayrılır: Yeni köyün inşaatı / baharın ilk günleri başladı (A. Govşudov. “Köpetdağ’ın Koynunda”). Garlı usta / pazara gitti (A. Govşudov. “Povestler”). Bu konuşma parçasında uygulanan duraklama, yazıda noktalama işaretleri ile gösterilmeli şeklinde bir kaide olmasa da, birçok yazarın eserinde bu gibi durumlarda virgül kullanılmaktadır: Bu kenarları katlanan eski kalfa, onu daha da korkunç hale getirdi (A. Govşudov. “Povestler“). Çerkezin yanıtı, alnı toynak işaretli adamı biraz rahatlattı (B. Kerbabayev. “İhlasa murat“). Bazı durumlarda duraklama, cümle öğelerinin sınırını belli etmekle beraber, cümlenin doğru anlaşılmasını sağlıyor: Bu / Kömekler mahalleye taşındıktan sonra, bir soğuk gece oldu (N. Saryhanov. “Ýagtylyga çykanlar”). Meret / Nurgeldi’nin evine geldi (A. Durdiyev. “Saýlanan eserler”). Konuşmada cümlenin ilk kısmı, uzun biçimde olan tümleçlerden, çeşitli fiil şekillerinde olup duraklamayla ayrılıyor:

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Tayharın üzerinde oturan Çerkezi / Gulli Aga heyecanla kucakladı (B. Kerbabayev. “Nebitdag”). Murat’ın sesinden / tehlikeli vaziyetin yaklaştığı anlaşılıyordu (A. Govşudov. “Povestler”). Bağlantılı ek cümlelerde esas ve yardımcı cümlelerin arkasındaki bağlaçsız unsur da duraklamayı gerektirir: Kendin biliyorsun / her zaman arkaçta tahıl yetersizliği vardır (A. Govşudov. “Povestler”). Özne ve yüklemin birleştiği yerde giriş cümlelerinin kullanılması da duraklama için uygun ortam hazırlar: Evler / tabii ki, birbiriyle irtibatlı oluyor (B. Hudaynazarov. “Kumlular”). Askerî birlik / gerçekten de tepenin diğer tarafındaymış (B. Kerbabayev. “İhlasa murat”). Özne grubunda öğelerin arka arkaya gelmesinden sonra da duraklama uygulanır, bu daha sonra yüklemin başlamasını sağlar: Muhtarlığın eşyalarını çalan / muhtarlığın demirbaşını çar çur edenler / tam bir eski kafaya sahip kişilerdir (A. Govşudov. “Köpetdağ’ın Koynunda”). Türkmencede tam anlamıyla olmasa da, edebî eserlerde üslup gereği yüklemin özneden öne alınarak kullanıldığı yerler de var. Bu tür cümlelerde uzun şekildeki ismin zaman ve mekân halleri ile başlaması da duraklamayı gerektiren bir durumdur: Hal Mergen’in hayvanlarının barınağında / oldu bir gürültü / koptu bir duman (A. Govşudov. “Povestler”). Öznenin uzun olup, yüklemin sadece bir kelimeden oluşması genellikle duraklamanın uygulanmamasına neden oluyor: Güneşin huruç etmesi an meselesidir (A. Govşudov. “Köpetdağ’ın Koynunda”).

O büyük derenin artık nerede olduğu da belli değil (A. Govşudov. “Köpetdağ’ın Koynunda”). Bu söylenenlere rağmen, bu tür cümlelerin özne tarafının sonu karışık ve paralel şekilde olup, yüklem ise, kendisine eksik ifade içeren fiilleri kabul ederek, cümlede yüklem ilişkisini ifade etmek için de duraklama gereklidir: - Durdu Aga, diye, onun sol tarafında fısıldayan / Hoşgeldiydi (A. Govşudov. “Köpetdağ’ın Koynunda”). Aynen o vakitte hızlı adımlarla avluya giren / Pökgendi (A. Govşudov. “Köpetdağ’ın Koynunda”). Tümleçlerin konuşmadaki öneminden bahsedildiğinde, ilk önce onların isimlerin yerine kullanılanları tamlayarak, onların kalitesini, vasfını, fonksiyonunu, karakterini, miktarını, zamanını, mekânını veya başka özelliklerini ifade etmesini ve onların diğer öğelerle sıkı bir bağının olduğunu belirtmemiz lazım. Bir de tümleçlerin bağlandığı öğelerden ileride olduğu ortadadır. Dile getirilen sentaktik bağlantının anlam olarak sağlamlığı konuşmada öğelerin arasındaki duraklamaların uygulanışına bağlıdır: Sarı kavunların mest edici kokusu / tüm dünyayı dolduruyor (B. Kerbabayev. “Aysoltan”). Bu olay sadece cümleye has olmayıp, tümleçli kelime gruplarında da aynıdır: Sarı kavun, yeni kitap. Ancak bu tür kelime gruplarında kelimelerin yeri değiştirilse bu grup cümleye de dönüşebiliyor ve duraklama devreye giriyor: Kavun / sarı. Kitap / yeni. Duraklamanın bu şekilde uygulanması Türkî dillerin çoğu için genel bir durumdur.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

187

188

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Şimdi, duraklamanın uygulanmasında paragrafın yapısının da etkisinin olabileceğini netleştirmek için örneklere bakalım: Garlı usta / oğlu Murat’ın yüzüne baktı. Murat / tedirgin bir bakışla Mergen’in konuşmasına kulak verdi ve sinirden dolayı onun gözleri kıpkırmızı oldu. Garlı usta / bu şeklini ilk defa şu anda görmüştü. (A. Govşudov. “Povestler”). Bu paragrafta yazar üç cümleye de düşüncenin içeriğini anlatan isimlerle başlayarak, esas kahramanların zor bir durumdan geçtiklerini canlı olarak resmetmektedir. Eğer cümlelerin her biri ayrı ayrı kullanılsa özneden sonra duraklamanın kullanılmama ihtimali de vardır. Demek ki, paragrafın yapısı da üslupla ilgili olarak edebî okunuşta duraklamanın uygulanmasına olumlu etki edebilir. Böylece, cümle öğelerinin konuşmada ortaya çıkan bir türü olarak konuşma duraklamasını gösterebiliriz. Cümle öğelerinin içinde duraklamanın uygulanması için onların kalabalık şekilde gelmesiyle, özne ve yüklem taraflarını oluşturmaları, özne yönünde tümleçlerin de kullanılması, toplanan sade cümlelerde ise yüklemin isimlerden oluşması ortak fiilin özne yönüne kayması, isme çevrilen şeklin kullanılması, esas öğelerin yapısında giriş sözcüklerinin olmaması gibi farklılıkları meydana getiriyor. Cümlenin öğelerinin içinde duraklamanın uygulanmaması; özne tarafının geniş durumda olup, yüklemin fiil olması, tek kelimeden oluşması ve paralellik arz eden bağlaçların kullanılmasına yol açmaktadır. Yazı türünde duraklamanın uygulanması ya da uygulanmaması noktalama işaretleri ile sürekli kontrol

altındadır. Bu ise Türkmencenin imlasının Rusçadaki gibi gramer yapısına dayandığının ifadesidir. Ancak İngilizce, Fransızca ve başka birçok dilde imlanın telaffuz ile çok yakın ilişki içinde olduğunu söyleyebiliriz. Cümle ve onun öğeleri, cümlede kelimelerin sıralanışı, cümlenin öğelerinin anlamı ile ilgili konular geliştirildiğinde, yukarıda değindiklerimize dikkat edildiğinde, dil öğrenimi görenlerin sentaksın irtibatlandırma yönüne, konuşma kültürüne, konuşma ve yazma üsluplarının ilişkisine daha dikkatli bir gözle baktığını görebilmekteyiz. Konuşmanın fonksiyonel yapısı ile ilgili gelinen bu sonuçlar, ilk olarak dil birimlerinin mana ve şekil yönüyle birlikte öğrenilmesi gerektiğini ifade ederse, ikinci olarak dil teorisinin kullanımı ile olan ilişkisini gösterir.

Kaynak 1. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.,1969. 2. Häzirki zaman türkmen dili. Sintaksis. P.Azymowyñ redaksiýasy bilen. – Aşgabat, 1962. 3. Покровская Л.А. Прoницаемость порядка слов в тюркских языках // Советская тюркология. 1976, №2. 4. Пешковский А.М. Русский синтаксис в научном освещении. – М., 1956. 5. Nurmuhammedow A. Türkmen dilinde bir we köp sintagmaly frazalaryñ intonasiýasy. – Aşgabat, 1982. 6. Türkmen diliniñ grammatikasy. Morfologiýa // M.Söýegowyñ redaksiýasy bilen. – Aşgabat. 2000. 7. Çaryýarow B. Günorta-günbatar türki dillerde işlik zamanlary. – Aşgabat, 1969.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

OKUWÇYNYŇ NUKDAÝNAZARYNDAN BAŞARJAŇ MUGALLYMYŇ AÝRATYNLYKLARY (Aşgabat mysalynda) Mustafa Duman Halkara türkmen-türk uniwersitetiniň Türkmen-türk dilleri hem-de olaryň edebiýaty bölüminiň mugallymy Mazmuny Barlagyň umumy maksady okuwçynyň nukdaýnazaryndan başarjaň mugallyma mahsus bolan aýratynlyklary seljermekden ybaratdyr. Adamzadyň kemal tapmagyna iň işjeň gatnaşýan şahs mugallymdyr. Bilim ulgamynda üstünlikleriň gazanylmagy üçin şol ulgamda umumy medeni düşünje, öz hünärinde ussat we pedagogikanyň esaslary bilen ýokary derejede taýýarlykly mugallymlaryň zähmet çekmegi derwaýys orny eýeleýär. Maglumatlar türkmen-türk mekdep-internatlarynda okaýan 9-njy we 10-njy synp okuwçylarynyň gatnaşmagynda ýygnaldy. Şeýle maglumatlary ýygnamak üçin anketa geçirmek usulyndan peýdalanyldy. Bu anketa jemi 8 sany kategoriýa hem-de 38 sany aýratynlyklar esasynda düzülýär. Anketada okuwçylara görkezilen aýratynlyk bilen ylalaşyp-ylalaşmaýandyklary baradaky pikirleri soraldy. Anketanyň netijelerine laýyklykda 99,7% bilen ilkinji orunda “Tema hakynda maglumat gory” kategoriýasy öňe saýlandy, iň pes gatnaşygy bolsa 67% bilen “Tehnologiýadan peýdalanmak” kategoriýasy görkezdi. Anketadan çykýan netijä görä edilýän işiň ýerine düşmegi we üstünligiň kepillendirilmegi üçin mugallymlara okatmak prosesinde okuwçylaryň tamadyr isleg-arzuwlaryny kanagatlandyrmak maslahat berilýär. Açylýan sözler: Başarjaň mugallym, okuwçynyň pikiri, türkmen-türk mekdepinternatlary Giriş Bilim – bu “şahsyň özüni alyp barşy, durmuş pelsepesi we belli bir maksat esasynda özgerişlik amala aşyrmak ugrundaky prosesidir” [Tezcan, 1997]. Şahsyň kemala gelmegi, ýaşaýan jemgyýeti bilen sazlaşyklylygynyň gazanylmagy we medeni nukdaýnazardan aýratyn orna eýe bolan başarjaň adamlaryň ösdürilip

ýetişdirilmegi wajyp mesele bolup durýar [Büyükkaragöz, 1997]. Islendik ýurduň sosial, medeni we ykdysady ösüşinde hem-de döwrebaplaşmagynda iň möhüm faktor bolup adam we onuň başarnykly kemala getirilmegi çykyş edýär. Adamyň kemala getirilmeginde bolsa iň esasy wezipe mugallymlaryň paýyna düşýär. Bilim ulgamynyň üstünliginiň girewi

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

189

190

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

başarjaň mugallymlardyr. Mugallym bilim ulgamynyň kadalaşdyrylmagynda we ýetilen sepgidiň derejäniň durnuk lylygyny üpjün etmekde esasy jogapkär adamdyr. Başarjaň mugallymyň gözýe timi, öz hünärine ussatlygy we pedagogik sowatlylygy kämil bolmalydyr. [Dilekmen, 2010]. Bilim bermekde täsir edijilik ukybyna eýe bolan mugallymlaryň bolmagy başarjaň hem täsirli adamlaryň kemala gelmeginiň esasy şertidir. Täsirli mugallym meselesi uzak wagt bäri bilimi öwrenijileriň ünsünden düşmän gelýär. Bu ugurda geçirilen barlaglaryň köplügi mugallymyň başarjaňlyk häsiýetine berilýän bahanyň uludygynyň subutnamasydyr. Täsirli mugallym öz mugallym kärdeşleri bilen gatnaşygyndaky jogapkärçiligi duýýan, okuwçylarynyň aladasyny edýän hem-de olaryň öwrenmek endiklerine yhlasly çemeleşýän, bilim bilen bitewileşen şahsdyr [Can, 2004]. Harisiň pikirine görä, täsirli mugallym öwretmek meselesinde aýdyň maksatly, dersde okadylmaly temany aňryýany bilen özleşdiren we şol temany öwretmekde täzeçe çemeleşmegi başarýan hem-de okuwçylar bilen iň ýakyndan gyzyklanýan adam bolmaly [Çakmak, 2009]. Dilekmeniň [2010] pikirine görä, täsirli mugallym öz kärinde talabalaýyk hasaplanmaýan häsiýetlerden gaça durmagy hem-de pedagogik taýdan makullanýan faktorlary ýeterlik derejede amal etmegi başarýan şahs bolmalydyr. Täsirli mugallym öwrenmegiň täzeçe usullaryndan peýdalanyp, derslerini aýdyň hem düşnükli usul bilen alyp barmalydyr. Oktaý bilen Ýazçaýyryň [2008] pikirine görä, täsirli mugallym “nazary

maglumatlary çaltlyk bilen öwrenip, olary degişli ýerlerinde peýdalanyp bilmelidir. Şu günki günde mugallarymlaryň wezipesi gözegçi ýa-da gury nesihatçy bolmak däldir. Mugallymyň wezipesi okuwça kömek etmek, ýol görkezmek, öwrenmegiň ýollaryny salgy bermek, nusga bolmak, höweslendirmek ýaly häsiýetler bolup durýar”. Hamachek [1975] özüniň geçiren barlagynda oňat mugallymyň häsiýetleri hakynda belläp geçende, käri boýunça ýeterlik derejede kämilleşen, adamkärçilik duýgulary bilen saýlanýan hem-de okuwçylaryna dostlarça garaýan, şähdaçyk we ynamdar keşbi beýan edýär. Küçükahmet [2009] bolsa gowy mugallyma okuwçysyny içgin tanaýan, höweslendirýän hem-de okuwçy bilen oňat gatnaşyk saklaýan şahs hökmünde garaýar. Pehliwanyň [2008] pikirine görä bolsa, gowy mugallym öz hünärine juda ökde, sapakda okuwçyny işjeňleşdirýän, soralan soraglara kanagatlanarly jogap berýän hem-de nusga bolmagy başarýan şahsdyr. Meselä başgaça garalanda, mugallymyň okuwça ýetirýän täsiri göz öňünde tutulyp, mugallyma mahsus esasy häsiýetleriň, onuň hünärine ökdeliginiň hem-de şahsy ahlak kämilliginiň öňe çykýandygyny bellemek gerek. Alym çeşmelerde Atanur-Baskan [2001], Demirel [1999], Woolfolk [1998], Hamachek [1975], Dennison [2001], Şen we Erişen [2002], Fontana [1985], Pehlivan [2008], Deweston [1985], Özdemir we Ýalın [1998] ýaly alymlaryň mugallyma mahsus aýratynlyklary öz işlerinde belläp geçýärler. Başarjaň mugallymyň aýratynlyklaryna seljeriş işiň netijesinde käbir tapawutlylyk bar

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

hem bolsa, umumy garaýyş aşakdaky ýalydyr: – okuwçylar bilen ýakyn gatnaşykda bolmak, öz hünäri boýunça gerekli maglumatlardan habarlı bolak, öwretmegiň täzeçe usullaryndan peýda lanmak, höweslendirijilik, okuwçy lary dersde işjeňleşdirmek, dürli hili meseläniň çözülmegine ýardam bermek, kärini söýmek, işini birkemsiz ýerine ýetirmek, okuwçynyň meseleleri bilen gyzyklanmak, geçirimli we sabyrly bolmak. Barlagyň maksady: Bu barlagyň maksady türkmentürk mekdep-internatlarynda okaýan okuwçylaryň nukdaýnazaryndan başarjaň mugallyma mahsus bolan ayratynlyklary seljermekden ybaratdyr. Bu maksat esasynda aşakdaky sowallara jogap berilýär: 1. Okuwçynyň nukdaýnazaryndan başarjaň mugallyma mahsus bolan aýratynlyklaryň normalary. 2. Okuwçynyň nukdaýnazaryndan başarjaň mugallyma mahsus bolan häsiýetler kategoriýalar esasynda bölünende nähili tapawutlar ýüze çykýar? Usul Barlagyň çägi: Türkmen-türk mekdep-internat larynyň okuwçylarynyň 1993-2011-nji ýyllarda bilim olimpiadalaryna gatnaşyp, 69 sany altyn, 103 sany kümüş, 184 sany bürünç medal bilen sylaglanmagy bu mekdep-internatlarynyň mugallymlaryny seljermäge itergi berdi. 2011-2012-nji okuw ýylynyň I çärýeginde 9-njy we 10-njy synpda okaýan okuwçylar anketa gatnaşdylar. Saýlanan topar: Saýlanan topar 9-njy we 10-njy synp okuwçylaryndan ybaratdyr.

Anketa 110 okuwçynyň gatnaşmagynda geçirildi, käbir soraglara nätakyk jogaplar berilmegi hem-de ýalňyş jogaplandyrylmagy ýaly sebäpler bilen 90 okuwçynyň anketasy kabul edildi. Maglumatlary jemlemek: Okuwçynyň nukdaýnazaryndan başarjaň mugallymyň aýratynlyklaryny seljermek maksady bilen 38 soragdan ybarat anketa taýýarlanyldy. Yörük we Tezjanyň [2009] Golden okuw kursuna gatnaýan saýlanan topardaky 30 okuwçynyň anketa (35) soraglarynyň çeşmelerinden peýdalanyldy. Onuň howpsuzlygy SPSS16.0 programmasy bilen kepillendirildi. Anketanyň hili hem talabalaýyklygy ussat mugallym tarapyndan makullandy. Anketa 38 soragdan ybarat bolup, 8 kategoriýa boýunça 5 görnüşli jogaplaryň birini saýlamak talap edildi. Täsirli mugallyma mahsus aýratynlyklary seljermek maksady bilen okuwçylara anketalar paýlandy. Bu häsiýetler dogrusyndaky garaýyşlary 5 görnüşde, ýagny “ylalaşýaryn”, “doly ylalaşýaryn”, “saklanýaryn”, “ylalaşmaýaryn” hem-de “düýbünden ylalaşmaýaryn” jogaplary bilen görkezilip, olaryň birini saýlamaklyk soraldy. Maglumatlaryň seljerilmegi: Aşakdaky jogaplar iş toparyndaky okuwçynyň nukdaýnazaryndan başarjaň mugallyma mahsus bolan aýratynlyklary seljermek üçin ýygylyklar we göterim hasaplary kesgitlenildi [Şahin, 2011]. Tablisalarda diňe göterim we ýygylyk bahalarynyň berilmegi ýazylan jogaplaryň we pikirleriň has dogry bolmagy üçin statistiki amallar arkaly amala aşyryldy [Büyüköztürk, 2007]. Netije Başarjaň mugallymyň birnäçe aýratynlyklary bardyr. Bu aýratynlyklar

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

191

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Kategoriýalar Okuwçynyň leşdirilmegi

N merkez-

38,1 42,3

N 50

Ylalaşmaýaryn

Düýbünden ylalaşmaýaryn

gatnaşygynyň göterimi 2-nji tablisada görkezilendir [Ýörük we Tezjan, 2009]. Saýlanan toparda görkezilen häsiýetlere has dogry düşünmek üçin maglumatlar 8 kategoriýa bölündi we bu kategoriýalarda okuwçylaryň gatnaşygy, okuwçylaryň ortaça sany we likertleriň gatnaşygynyň göterimi 3-nji tablisada görkezildi. 1-nji tablisa. Kategoriýalar boýunça mugallymlaryň aýratynlyklary we gatnaşyk göterimleri

Doly ylalaşýaryn

Ylalaşýaryn

işimizde başarjaň mugallymyň synpyň çägindäki hereketleri esasynda seljerildi. Anketada taýýarlanan başarjaň mugallyma mahsus aýratynlyklaryň ählisini ýüze çykarmak mümkin däl. Emma şeýle aýratynlyklara eýe bolan mugallymlaryň bilimiň hiliniň ýokarlanmagyna uly goşant goşjakdygyny welin bellemek gerek. Anketada soralýan soraglar we okuwçylaryň şol soraglar baradaky pikirleri, okuwçylaryň sany we

Saklanýaryn

192

55,5 1,8 1,9 0,1 0,12

Täsirli synp we häsiýet 39,6 44,1 36,4 40,3 4,2 4,7 terbiýesi

7,7 2,8 3,2

Ukyplylyk

12,2 3,7 4,1

32,7 36,4 40,3 44,8 2,3 2,5

Adamkärçiliklilik

31,2 61,5 68,4 0,25 0,2 0,25 0,2

Öwretmäge höweslilik

47,7 45,3 50,4 1,7 1,9

Tema �� hakynda maglumat gory

38,9 54,7 60,8

0,3

Tehnologiýadan peýdalanmak

27,2 30,3 32,8 36,4 1,2 1,3 21,6

7,2

Ezberlik

25,5 45

3,3 10,6 11,9 8,4 9,3

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Netije we maslahatlar Alnan maglumatlaryň seljerilmeginiň netijesinde okuwçylaryň bir bölegi “saklanýaryn” (1,9%), “ylalaşmaýaryn” (1%) diýip jogap beren bolsa, köp bölegi “ylalaşýaryn” (97,1%) diýip jogap berdi. Başarjaň mugallym okuwçylaryny söýmeli, olardan üstünlige garaşmaly, goldamaly, meseleleri bilen gyzyklanmaly, geçirimli, salyhatly, mylaýym, belli bir derejede degişgen we oňşukly bolmaly. Şeýle ýagdaýda mugallym okuwçynyň kalbynda orun tapýar. Bu netijeler Gökçe [2002] Oktaý we Yazçaýyryň (2008) pikirleri bilen gabat gelýär. Anketanyň üsti bilen alnan maglumatlaryň seljerilmegi netijesinde okuwçylaryň bir bölegi “saklanýaryn” (4,7%), “ylalaşmaýaryn” (10,9%) diýip jogap beren bolsa, köp bölegi “ylalaşýaryn” (84,4%) diýip jogap berdi. Olaryň pikiriçe, täsirli mugallym ýol görkezmeli, ugrukdyrmaly, meýilnamalaşdyrylan görnüşde bilim hem terbiýe prosesini amala aşyrmaly. Barlagyň netijesine laýyklykda, okuwçylaryň bir bölegi “saklanýaryn” (3%), “ylalaşmaýaryn” (16%) diýip jogap berip, okuwça gerek bolan halatynda hem temmi berilmegine garşy çykýar. Galan “ylalaşýaryn” (81%) bölegiň gatnaşygyna seredilende, mugallym ukyply hem-de dersi aýdyň hem düşnükli düşündirip bilýän bolmaly. Bu pikirler Ýörük we Tezjanyň [2009] hem pikirleri bilen gabat gelýär. Mugallymyň okuwçynyň nädogry hereketi zerarly oňa temmi bermegi onuň synpynyň tertip-düzgünini ýeterlik derejede bilmeýändigini hem-de bu babatdaky pedagogik ukyba eýe däldigini görkezýär. Nädogry hereket edýän okuwçylara temmi bermegiň ýerine

olara dogry hereket edýän okuwçylara sowgat bermek meseläniň çözülmegine has oňyn täsir edýär [Arslan, 2007:119]. Anketanyň netijesi boýunça, okuwçylar “saklanýaryn” (0,4%) hem-de “ylalaşýaryn” (99,6%) diýip belleýärler. Olaryň pikirine görä “mugallymy” ynamdar, dogruçyl, okuwçylara deň göz bilen garaýan, bilim we terbiýe prosesini amala aşyrýan “aýratyn mugallym” hökmünde hasap edýärler. Bu netijeler Ýörük we Tezjanyň [2009], Şen we Erişeniň (2002) geçiren barlaglarynyň netijesi bilen gabat gelýär. Alnan netijeler göterim we ýygylyk boýunça seljerilende, “ylalaşýaryn” (98,1%) hem-de “saklanýaryn” (1,9) diýen jogaplar bilen okuwçylaryň hemmesi diýen ýaly mugallymlar okatmaga höwesli bolmaly, derslerde okatmak bilen bagly işjeňliklerden peýdalanmaly, dersi şähdaçyklyk hem joşgun bilen düşündirmeli. Bu netije Janyň [2004] ylmy barlag netijeleri bilen gabat gelýär. Janyň pikirine görä, aýratyn mugallym “okuwçylara bilim we terbiýe bilen bagly işjeňlikleriň üsti bilen öz garaýyşlaryny barlag etmäge mümkinçilik döretmeli we olaryň işjeňligini ýokarlandyryp biljek aýratynlyklary getirmegi gazanmaly”. Bu barlagyň netijelerine laýyklykda okuwçylar soraga “ylalaşýaryn” (99,7%) hem-de “saklanýaryn” (0,3%) diýen jogap berdi. Okuwçylaryň pikirine görä, başarjaň mugallym hünär taýdan doly bilimli hem-de ders materiallaryny ulanmak ukybyna eýe bolmaly diýip belleýärler. Bu netije Gökçäniň [2002] alan netijesi bilen gabat gelýär. Emma Ýörük we Tezjanyň [2009] netijeleri bilen welin gabat gelmeýär. Alnan maglumatlara görä okuwçylar sowala “ylalaşýaryn” (67%),

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

193

194

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

“saklanýaryn” (1%), “ylalaşmaýaryn” (32%) diýip jogap berdi. Okuwçylaryň aýtmagyna görä, gowy mugallym ösüp barýan tehnologiýa serişdeleri bilen dersiň geçilmeginiň okadylýan sapagyň has çalt hem jaýdar öwrenmäge, şeýle okadylan sapak has-da ýatda galyjy bolmagyna ýardam edýär. Galyberse-de, sapagy prezentasiýa arkaly düşündirýän mugallymyň hem synpa has gowy gözegçilik edip biljekdigi beýan edilýär. Başarjaň mugallym sapakda tehnologiýa serişdelerinden peýdalanmak bilen okatmak prosesini aňsatlaşdyryp, ýatda galar ýaly edýär. Jemgyýetiň talaplary ylymda we tehnologiýada gazanylýan öňegidişlikler bilen baglylykda üýtgän halatynda mugallymlar hem olar bilen aýakdaş gitmäge borçlanýar. Häzirki zaman bilim ulgamynyň maksady bilim öwrenmäge höwesjeň, öwrenen bilimini nirede we nähili peýdalanmalydygyny bilýän, tankydy düşünje bilen seljermegi başarýan kämil şahslary ýetişdirmekdir. Munuň üçin bolsa mugallymlar ösüp barýan bilim we tehnologiýa bilen baglanyşykly täzelikleri yzygiderli öwrenip durmaly [Ýylmaz, 2007]. Barlagyň netijelerine görä, sowala “ylalaşýaryn” (76%), “saklanýaryn” (3%), “ylalaşmaýaryn” (21%) diýen jogaplar berildi. Okuwçylar başarjaň mugallymyň professional bolmagyny, sapagy okuwçylaryň ýagdaýyna görä düşündirmegini we diňe bir synpyň içinde däl-de, daşynda hem gatnaşygy saklamagyny isleýärler, emma aşa tertip-düzgün talap etmegini welin islemeýärler. Bu netije Ýörük we Tezjanyň (2009) çykaran netijeleri bilen gabat gelýär.

Maslahatlar: 1. Mugallymlar okuwçylaryny söýmeli, geçirimli, sabyrly bolmaly we okuwçynyň ýagdaýyna düşünmeli. 2. Mugallymlar ygtyýaryny ulanmakda gahar ýaňzydyjy öýkünmelerden gaça durmaly. 3. Mugallymlar nädogry hereket üçin temmi bermeli däl-de, meseläni çözmeli. 4. Mugallymlar okuwçylar bilen gatnaşygynda olara ýüreginden orun bermeli. 5. Mugallymlar ähli okuwçylara deň göz bilen garamaly we ynamdar adam bolmaly. 6. Mugallymlar sapak okadanda tema bilen baglanyşykly işjeňlikleri ulanmaly. 7. Mugallymlar hünär bilimi taýdan doly üpjün bolmaly, dersi täsirli okatmagyň gözleginde bolmaly. 8. Mugallymlar tehnologik täzeliklerden habardar bolmaly we şol täzelikleri amal etmeli. 9. Mugallymlar sapagy slaýdlaryň üsti bilen, ýagny interaktiw usullar arkaly düşündirmeli. 10. Mugallymlar okuwçynyň üstünliginiň ýokarlanmagy we tertipdüzgün bilen baglanyşykly meseleleriň bolmazlygy üçin wagty netijeli ulanmaly. 11. Mugallymlar häsiýeti hem-de özüni alyp barşy bilen okuwçylara nusga bolmaly. Barlagyň netijesi boýunça okuwçynyň gatnaşygynyň tertibi şeýle: 1. Hünärini kämilleşdiren mugallym (99,7%). 2. Adamkärçiliklilik (99,6%). 3. Öwretmäge höweslilik (98,1%). 4. Okuwçynyň nukdaýnazaryndan (97,1%). 5. Toparlara ýolbaşçylyk etmek (84,4%). 6.Ukyply mugallym (%81)

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

7. Ezberlik (76%). 8. Tehnologiýadan peýdalanmak (67%). Okuwçylaryň anketa beren jogaplarynyň esasynda şeýle tapawutlar ýüze çykdy: 1. Okuwçylar başarjaň mugallymyň öz ygtyýaryny ulanmagyny, sesine bat bermegini, buýruk bermegini we öýkünmeler bilen gaharyny ýüze çykarmagyny islemeýärler. 2. Tertip-düzgün meselesinde aşa düzgünçil hem-de temmi bermek usulyny köp ulanýan mugallymlary halamaýarlar. 3. Tehnologiýa serişdelerinden peýdalanmaýan mugallymlaryň dersleriniň gyzyksyz geçýändigini beýan edýärler. Jemläp aýdanyňda, başarjaň mugallym okadýan temasy barada maglumat goruna eýe we işjeň bolmaly. Galyberse-de, mugallymyň başarjaňlygy okuwçynyň hem başarjaňlygyna öz täsirini ýetirýär [Sünbül, 2011]. Işe täze başlamaly mugallymlyga dalaşgär hünärmenleriň mugallymçylyk durmuşynda üstünlik gazanmagy üçin ýokarda bellenip geçilen maglumatlara üns bermegi derwaýysdyr. Başarjaň mugallymyň üpjünçiligi babatda kemçilik bar bolsa, işgärler toparynyň arasynda okuw dersleri geçirilip bilner.

Edebiýat 1. Arslan H. (2007). İlköğretim okullarında istenmeyen davranışların düzeltilmesinde ödül ve cezanın öğrenci davranışları üzerindeki etkisi, İstanbul. 2. Atanur Baskan G. (2001) Öğretmenlik Mesleği ve Öğremen Yetiştirmede Yeniden Yapılanma, Denge Matbaacılık, Ankara.

3. Büyükkaragöz S. (1997) Eğitime Giriş, Konya. 4. Büyüköztürk Ş. (2007). Veri analizi elkitabı. Ankara: Pegem-A Yayıncılık. 5. Can N. (2004) “Öğretmenlerin Geliştirilmesi ve Etkili Öğretmen Davranışları”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sayı:16,103-119. 6. Çakmak M. (2009) “Sınıf Yönetimi, Pegem Akademi, Editör: Leyla Küçükahmet Ankara. 7. Demirel Ö. (1999) “21.yüzyıla girerken Türkiye’de Öğretmen Nitelikleri” Cumhuriyetin Yetmiş beşinci Yılında Öğretmen Yetiştirme Paneli, MEB Öğretmen Yetiştirme ve Eğitimi Genel Müdürlüğü, Ankara. 8. Dennison L. (2001). Education. GPA: 3.61 MS. Teaching and Learning. 9. Dilekmek M. (2008) Etkili Eğitim İçin Etkili Öğretmenlik, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi / Journal of Graduate School of Social Sciences, Cilt 12, Sayı: 2. 10. Doveston T. (1985) The Effective Teacher in the Classroom, Dissertation in England. 1. Fontana D. (1985) Classroom Control. The British Psychological Society, London. 12. Gökçe E. (2002) İlköğretim öğrencilerinin görüşlerine göre öğretmenlerin etkinliği, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, Cilt:35, sayı:1-2. 13. Hamachek D. (1975). Characteristics of Good Teacher and İmplications for Teacher Education. New York: Macmillan Publishing. 14. Karagözoğlu G. (2003). Eğitim Sistemimizde Öğretmen Yetiştirme Politikamıza Genel Bir Bakış. Çağdaş Eğitim Sistemlerinde Öğretmen

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

195

196

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Yetiştirme Sempozyumu. C.Ü. Kültür Merkezi, Sivas. 15. Küçükahmet L. (2009) Sınıfı yönetimi, Pegem Akademi Yayını, önsöz. 16. Oktar İ., Yazçayır N. (2008) “Öğrencilere Göre Etkili Öğretmen Özellikleri”, Milli Eğitim Dergisi, sayı:180. 17. Özdemir S. ve Yalın H.İ. (1998) Öğretmenlik Mesleğine Giriş, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. 18. Pehlivan H. (2008) Etkili Öğretim İçin Öğretmen Davranışları, Ankara. 19. Sünbül A. M. (2011) “Öğretmen niteliği ve Öğretimdeki rolleri” http:// tef.selcuk.edu.tr/salan/sunbul/f/f2.pdf dosyasının html sürümüdür.) Erişim Tarihi: 19.12.2011. 20. Şahin A. (2011) “Öğretmen algılarına göre etkili öğretmen davranıları” Ahi Evran Ünv. Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi (KEFAD) Cilt 12, Sayı 1.

21. Şen Ş.H., Erişen Y. (2002). “Öğretmen Yetiştiren Kurumlarda Öğretim Elemanlarının Etkili Öğretmenlik Özellikleri”. G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi,Cilt:22, Sayı:1. 22. Tezcan M. (1997) Eğitim Sosyolojisi, Ankara. 23. Woolfolk A. (1998) Educational psycology, Boston: Allyn and Bacon. 24. Yılmaz M. (2007) “Sınıf Öğretmeni Yetiştirmede Teknoloji Eğitimi” GÜ, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 27, Sayı 1,155-167 ErişimTarihi: 22,01.2012http://edergi. atauni.edu.tr/index.php/SBED/article/ viewFile/547/539,2010,Erişim Tarihi: 23.11.2012. 25. Yörük D. ve Tezcan H., (2009) “Öğrenci Görüşlerine Göre Etkili Öğretmen Özellikleri” Milli Eğitim, sayı, 183.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

FEATURES OF A QUALIFIED TEACHER FROM THE POINT OF VIEW OF STUDENTS (Ashgabat model) Mustafa Duman International Turkmen Turkish University, Lecturer of the Turkmen-Turkish Languages and Literature Department Abstract The general aim of this research is to identify features of a qualified teacher. Teacher plays a key role in the growth of human being. Success in educational system can be achieved with teachers possessing liberal education, knowledge in field and pedagogical furnishing. Students of 9th and 10th classes studying at Turkmen-Turkish schools were involved in the sample for data collection. Questionnaire form was used as the means of data collection and the form consisted of 8 categories and 38 features. Students were requested whether they agree or disagree on the features. The category “Knowledge in field” was the most important category with 99,7% and “Use of technology” was the least important category with 67%. The result strongly suggests that teachers should satisfy expectations of students during the process of teaching so that they can be a success. Key words: Qualified teacher, opinions of students, Turkmen-Turkish schools. Introduction Education is “a process of making a change through one’s life with behaviors in a conscious manner” (Tezcan,1997). Growth and orientation of individual to the surrounding society and bringing-up qualified people with cultural aspects are necessary (Büyükkaragöz, 1997). Human being is the most important factor in social, cultural and economic development and modernization and growth in a qualified manner. And teachers play a key role in bringing up

human beings. Success of educational system depends on the qualified teachers. Teachers are responsible in chief for the arrangement and operation of educational conditions. Liberal education, knowledge in field and pedagogical qualification of a qualified teacher should be at the top level (Dilekmen, 2010). Preparation of qualified and effective people is possible with effective teachers having educational influence. Educational researchers have been working on the issue of “effective

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

197

198

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

teacher” for a long time. A lot has been done in literature and it appreciates that qualified teachers are requisite. An effective teacher is an educationalist who bears responsibility for nearby groups of teachers, deals with needs of students and strives on educational activities (Can, 2004). According to Haris (1998), an effective teacher is a person whose teaching aims are clear, is informed about a topic and strategies on how the topic is taught and maintains communication with students (Çakmak, 2009). Dilekmen (2010) asserts that effective teachers should be able to “quickly acquire a theoretical information and use it when applicable”. The post of contemporary teachers is different from that of controllers and mentors. The obligations of teachers are assisting and guiding students, teaching them ways of getting to knowledge, being a model, motivating, etc. Hamachek (1975) in his research defines the features of a good teacher as satisfied from the aspect of profession, forefront with personality and being in a friendly relationship with students, cheerful and reliable. According to Küçükahmet (2009), a good teacher is someone who knows students well, who motivates them and who can effectively communicate with them. Pehlivan (2008) puts forward that a good teacher should be well-informed about topic, make students active in the class, give satisfactory answers to questions, be aware of how students can be guided. From a different point of view, in case the influence of teachers on students is taken into consideration, it is possible

to express that features of an effective teacher should be divided into groups on the basis of profession and personality. When literature is analyzed, researchers such as Atanur-Baskan (2001), Demirel (1999), Woolfolk (1998), Hamachek (1975), Dennison (2001), Şen and Erişen (2002), Fontana (1985), Pehlivan (2008), Deveston (1985), Özdemir and Yalın (1998) expressed their sentiments on the features that a teacher should possess. Even if there are some differences as a result, these features are as follows: Effective communication with students, satisfactory knowledge in field, usage of new techniques in teaching, motivation, getting students involved in the class, assistance in resolving problems, love of profession, punctuality, concern over the problems of students, tolerance and patience. The aim of the research The aim of this research is to identify the features that a qualified teacher have to possess. In this direction, below questions are answered: 1. How should the features of a qualified teacher be divided into groups from the point of view of students? 2. Is there any difference when the features of a qualified teacher are divided into groups from the point of view of students? Method Universe/population: When the system of the research is considered, it comprises teachers whose students took places at educational competitions between 1993-2011 being rewarded with 69 gold,103 silver and 184 bronze medals. The questionnaire was applied on 9th and 10th class students of Turkmen-Turkish schools during the

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

first semester of the academic year 20112012. Sample: The sample comprises 9th and 10th class students. The questionnaire was taken from 110 students, but only 90 of them were evaluated due to reasons such as incomplete filling of the papers. Means of data collection: A questionnaire having 38 questions was prepared in order to define the features of a qualified teacher from the point of view of students. In this respect, the literature of questionnaire (35) questions of the sample of 30 students group enrolling in the Golden Classes of Yörük and Tezcan (2009) used in this respect. Security was ensured through the software SPSS16.0. The validity of the questionnaire was approved by an expert teaching staff. The questionnaire includes 38 questions, 8 categories and 5 likertlike questions. Students were given the ready form for identifying the features of an effective teacher. These features were evaluated in five ways on the basis of opinions such as “agree”, “totally agree”, “abstain”, “disagree”, “totally disagree” by choosing one of them. Data analysis:

199

Data in the questionnaire evidences were taken on the basis of frequency and percentage to define the features of a teacher from the point of view of students in work group (Şahin, 2011). Values of percentage and frequency were given through statistical operations in the tables so that evidences and interpretations would be accurate (Büyüköztürk, 2007). Evidences A qualified teacher possesses more than one feature. And in this research these features were identified through conduct of a qualified teacher in the class. It tends to be impossible as a teacher to possess all the features mentioned in the questionnaire. Nevertheless, it should be highlighted that a teacher who possesses these features makes great contribution for the improvement of educational quality. Questions in the questionnaire and involvement of students in them, number of students and percentage of involvement are given in the (Yörük and Tezcan, 2009). Data were divided into 8 categories so that the features presented in the sample can be interpreted more easily

Categories Student-centered Effective class and behavior management

38,1

42,3

39,6

Totally disagree

Disagree

Abstain

Agree

Totally agree

and Table 3 depicts the involvement of students, mean number of students and percentage of likerts.

55,5 1,8

1,9

0,1

0,12

44,1 36,4 40,3 4,2

4,7

7,7

2,8 3,2

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

200

Competent educationalist Personality Eagerness to teach

32,7

36,4 40,3 44,8 2,3

2,5

12,2

3,7 4,1

28 43

31,2 61,5 68,4 0,25 0,2 0,25 47,7 45,3 50,4 1,7 1,9 --

0,2 --

---

Knowledge in field

38,9 54,7 60,8

0,3

Use of technology

27,2

30,3 32,8 36,4 1,2

1,3 21,6

7,2

25,5

3,3 10,6 11,9

Professional

-3

8,4 9,3

Table 1. Features of a qualified teacher and percentage of involvement according to the categories Results and suggestions When the evidences were analyzed, such result was produced: “abstain” (1,9%), “disagree” (1%) while most of students “agree” (97,1%). They define a qualified teacher as a teacher who loves students, expect their success, gives them support, has sense of humor and who are tolerant, kind, sincere and conformable; furthermore, a qualified teacher is a teacher who gains the esteem of students. These results conform with the evidences of Gökçe (2002) and Oktay and Yazçayır (2009) as well. According to the data collected on the basis of evidences, such result was deduced: “abstain” (4,7%), “disagree” (10,9%), “agree” (84,4%). Most of students agree with it; thus, an effective teacher is a teacher who guides, leads, conducts educational and teaching process in a systematic and planned way. According to the evidences collected, such result was produced: “abstain” (3%), “disagree” (16%). A little number of students disapproves highlighting that a qualified teacher cannot impose punishment. The percentage of “agree” (81%) shows that a teacher should be competent and have clear explanation skills. These results conform with the evidences of Yörük and Tezcan (2009).

If a teacher imposes punishment, it means that the teacher lacks knowledge and ability about class discipline. It is more effective to fix the problem by rewarding students by having positive conduct instead of punishing students having negative conduct (Arslan, 2007:119). According to the data collected from students, such result was deduced: “abstain” (0,4%), “agree” (99,6%). All the students defined a “teacher with personality” as a qualified teacher. They highlight that teachers can achieve success in education and teaching when they are reliable, honest and selfconfident and treat all students equally. These results conform with the evidences of researches carried out by Yörük and Tezcan (2009), Şen and Erişen (2002) as well. When the percentage and frequency of evidences are analyzed, such result was produced: “agree” (98,1%), “abstain” (1,9%). All the students who took part in the research expect teachers to be eager to teach, thus use teaching activities in classes, conduct classes in a joyful and exciting way. It conforms with the research carried out by Can (2004). According to Can, an effective teacher provides students with the opportunity to

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

try their opinions and attitudes through educational and teaching activities and encourages the formation of opinions and behaviors that may increase their performance. According to the evidences, such result was produced: “agree” (99,7%), “disagree” (0,3%). Students expect qualified teachers to have complete knowledge in field and ability to use class materials. This result conforms with the results of Gökçe (2002), but it does not conform with the results of Yörük and Tezcan (2009). According to the evidences, such result was produced: “agree” (67%), “abstain” (1%) “disagree” (32%). Students express that they learn quickly and memorize easily when classes are conducted through up-to-date technologies. Moreover, they highlight that a teacher who conducts classes with presentations can manage the class. A qualified teacher makes the teaching process easy and enjoyable by using technologies in the class. Needs of a society change according to the improving science and technology and it makes teachers keep their step with the change. The aim of the modern educational system is bringing up individuals who look for ways of acquiring knowledge, know where and how to use the acquired knowledge and possess sense of criticism. This is possible with qualified teachers who always update themselves according to the science and technology (Yılmaz, 2007). According to the evidences, such result was produced: “agree” (76%), “abstain” (3%) “disagree” (21%). Students want teachers within the framework of professionalism to teach

according to the needs of students and maintain communication with students not only in the class but also out of the class; moreover, they do not want teachers to be excessively disciplined. This result conforms with the evidences of Yörük and Tezcan (2009). Suggestions: 1. Teachers should love students, be tolerant, patient and considerate. 2. Teachers should avoid mimics showing anger in using authority. 3. Teachers should solve problems rather than punishing in case of misconducts. 4. Teachers should sincerely appreciate students in communication. 5. Teachers should treat all students equally and suggest reliability. 6. Teachers should give place to activities related to topic in the class. 7. Teachers should practice teaching in an efficient way with knowledge in field and class materials. 8. Teachers should update themselves in terms of new technologies. 9. Teachers should use slides in conducting classes. 10. Teachers should appraise time for increasing students’ success and resolving problems. 11. Teachers should be a role model with their manner and attitude. As a result of the research, the involvement of students in descending order goes as follows: 1. Knowledge about field (99,7%) 2. Personality (99,6%) 3. Student-centered (98,1%) 4. Willing to learn (97,1%) 5. Effective class manager (%84,4) 6. Skillful educator (%81) 7. Professional (76%) 8. Use of technology (67%)

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

201

202

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Differences revealed on the basis of evidences from students can be shown as follows: 1. Students do not want teachers to use their authority, increase volume of speech, give orders and show anger with mimics. 2. Students reject teachers that are strictly formalistic and impose punishment frequently. 3. Students express that classes of teachers that do not use technologies are boring. In conclusion, accomplished teacher not only possesses thorough knowledge about the topic but also is active, and success of teacher reflects onto success of students (Sünbül, 2011). Applicant teachers should devote attention to the data mentioned above for being success in their academic lives. Deficiencies in furnishing qualified teachers can be overcome with in-service trainings.

References 1. Arslan H. (2007) İlköğretim okullarında istenmeyen davranışların düzeltilmesinde ödül ve cezanın öğrenci davranışları üzerindeki etkisi, İstanbul, s.119. 2. Atanur Baskan G. (2001) Öğretmenlik Mesleği ve Öğremen Yetiştirmede Yeniden Yapılanma, Denge Matbaacılık, Ankara, s.17. 3. Büyükkaragöz S. (1997) Eğitime Giriş,Konya, s:3. 4. Büyüköztürk Ş. (2007). Veri analizi elkitabı. Ankara: Pegem-A Yayıncılık. 5. Can N. (2004) “Öğretmenlerin Geliştirilmesi ve Etkili Öğretmen Davranışları”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sayı:16,103-119, s:104.

6. Çakmak M. (2009) “Sınıf Yönetimi,Pegem Akademi, Editör: Leyla Küçükahmet Ankara, s:318. 7. Demirel Ö. (1999) “21.yüzyıla girerken Türkiye’de Öğretmen Nitelikleri” Cumhuriyetin Yetmiş beşinci Yılında Öğretmen Yetiştirme Paneli, MEB Öğretmen Yetiştirme ve Eğitimi Genel Müdürlüğü, Ankara, s.54-59. 8. Dennison L. (2001). Education. GPA: 3.61 MS. Teaching and Learning. 9. Dilekmek M. (2008) Etkili Eğitim İçin Etkili Öğretmenlik, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi / Journal of Graduate School of Social Sciences, Cilt 12, Sayı: 2, s:213. 10. Doveston T. (1985) The Effective Teacher in the Classroom, Dissertation in England. 1. Fontana D. (1985) Classroom Control. The British Psychological Society, London. 12. Gökçe E. (2002) İlköğretim öğrencilerinin görüşlerine göre öğretmenlerin etkinliği, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, Cilt:35, sayı:1-2. 13. Hamachek D. (1975). Characteristics of Good Teacher and İmplications for Teacher Education. New York: Macmillan Publishing. 14. Karagözoğlu G. (2003). Eğitim Sistemimizde Öğretmen Yetiştirme Politikamıza Genel Bir Bakış. Çağdaş Eğitim Sistemlerinde Öğretmen Yetiştirme Sempozyumu. C.Ü. Kültür Merkezi, Sivas. 15. Küçükahmet L. (2009) Sınıfı yönetimi,Pegem Akademi Yayını, önsöz. 16. Oktar İ., Yazçayır N. (2008) “Öğrencilere Göre Etkili Öğretmen Özellikleri”, Milli Eğitim Dergisi, sayı:180, s:20.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

17. Özdemir S. ve Yalın H.İ. (1998) Öğretmenlik Mesleğine Giriş, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. 18. Pehlivan H. (2008) Etkili Öğretim İçin Öğretmen Davranışları, Ankara, s:27-28-29. 19. Sünbül A. M. (2011) “Öğretmen niteliği ve Öğretimdeki rolleri” http:// tef.selcuk.edu.tr/salan/sunbul/f/f2.pdf dosyasının html sürümüdür.) Erişim Tarihi: 19.12.2011. 20. Şahin A. (2011) “Öğretmen algılarına göre etkili öğretmen davranıları” Ahi Evran Ünv. Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi (KEFAD) Cilt 12, Sayı 1. 21. Şen Ş. H., Erişen Y. (2002). “Öğretmen Yetiştiren Kurumlarda Öğretim Elemanlarının Etkili

Öğretmenlik Özellikleri”. G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi,Cilt:22, Sayı:1, 99-116. 22. Tezcan M. (1997) Eğitim Sosyolojisi, Ankara, s:3. 23. Woolfolk A. (1998) Educational psycology, Boston: Allyn and Bacon. 24. Yılmaz M. (2007) “Sınıf Öğretmeni Yetiştirmede Teknoloji Eğitimi” GÜ, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 27, Sayı 1,155-167 ErişimTarihi: 22,01.2012http:// edergi.atauni.edu.tr/index.php/SBED/ article/viewFile/547/539,2010,Erişim Tarihi:23.11.2012. 25. Yörük D. ve Tezcan H., (2009) “Öğrenci Görüşlerine Göre Etkili Öğretmen Özellikleri” Milli Eğitim, sayı, 183, s.219-226.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

203

204

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

ÖĞRENCİ ALGILARINA GÖRE NİTELİKLİ ÖĞRETMENİN ÖZELLİKLERİ (Aşkabat Örneği) Mustafa Duman Uluslararası Türkmen Türk Üniversitesi, Türkmen-Türk Dilleri ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Görevlisi Özet Araştırmanın genel amacı öğrenci algılarına göre nitelikli bir öğretmende bulunması gereken özelliklerin belirlenmeye çalışılmasıdır. İnsanın yetiştirilmesindeki en önemli kişi hiç kuşkusuz öğretmendir. Eğitim sisteminin başarısı da genel kültürü, alan bilgisi ve pedagojik donanımı en üst seviyede olan öğretmenlerle mümkündür. Verilerin toplanmasında Türkmen-Türk liselerine devam etmekte olan 9. ve 10. sınıf öğrencileri örnekleme alınmıştır. Veri toplama aracı olarak anket formu kullanılmış, anket formu 8 kategori ve 38 özellikten oluşturulmuştur. Öğrencilerden bu özelliklere katılıp katılmadıkları istenmiştir. Araştırmada öğrenci görüşlerine göre en yüksek kategori “Konu hakkında bilgi sahibi” (% 99,7) iken katılımın en az olduğu kategori ise “Teknoloji kullanımı” (% 67) olmuştur. Araştırma sonucunda öğretmenlerin öğretme sürecinde daha verimli ve başarılı olmaları adına öğrencilerin beklentilerinin karşılanması için önerilerde bulunulmuştur Anahtar kelimeler: Nitelikli Öğretmen, Öğrenci Görüşleri, Türkmen-Türk Liseleri Giriş olarak yetiştirilmesidir. İnsanın Eğitim, “bireyin davranışlarında, yetiştirilmesinde ise en önemli kişi kendi yaşantısı yoluyla ve amaçlı olarak öğretmendir. Eğitim sisteminin başarısı istendik değişme meydana getirme nitelikli olarak yetişmiş öğretmenlere sürecidir.” (Tezcan,1997). Bireyin bağlıdır. Öğretmenler eğitim durumlarının geliştirilmesi, yaşadığı topluma uyum düzenlenmesinden ve yürütülmesinden sağlaması ve kültürel yönleri ön planda birinci derecede sorumlu kişilerdir. olan nitelikli insanların yetiştirilmesi Nitelikli öğretmenlerin genel kültürü, gerekmektedir. (Büyükkaragöz,1997) alan bilgisi ve pedagojik donanımı üst Bir ülkenin sosyal, kültürel ve ekonomik seviyede olmalıdır. (Dilekmen, 2010) kalkınmasında ve çağdaşlaşmasında en Nitelikli ve etkili insanların yetiştirilmesi önemli unsur insan ve onun nitelikli eğitim etkinliği ön planda olan etkili öğretmenlerle mümkün olacaktır. Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Etkili öğretmen konusu eğitim araştırmacılarının uzun süredir üzerinde durduğu bir konudur. Literatürde yapılan araştırmanın çok olması nitelikli öğretmen özelliğinin önemini vurgulamaktadır. Etkili öğretmen, hem bulunduğu öğretmen gruplarına karşı sorumluluğu olan hem de öğrencilerin ihtiyaçlarıyla ilgilenmeye çalışan ve öğrenme etkinliklerine çaba gösteren bir eğitim çalışanıdır. (Can, 2004) Haris’e (1998) göre etkili öğretmen; öğretimsel hedefleri açık, anlatacakları konu ve bu konuyu öğretmek için stratejiler konusunda bilgili ve öğrencileriyle iletişim halinde olan öğretmendir. (Çakmak, 2009) Dilekmen (2010) ise; Etkili öğretmenler, öğretmenlik mesleğinde uygun olmayan olumsuz davranışlardan arınmış ve pedagojik olan bütün unsurları yeterince içselleştirerek yaşantıya geçirme becerisi gösterebilenlerdir. Etkili öğretmen, yeni öğrenme stillerini uygulayan, derslerinde açık ve anlaşılır bir anlatım üslubuna sahip olandır. Oktar ve Yazçayır’a (2008) göre etkili öğretmenler: “Bir kuramsal bilgiyi hızla edinip uygulama ortamlarında kullanabilen öğretmenlerdir. Bugünün öğretmenlerinin görevi denetçi ve akıl hocaları değildir. Öğretmenin görevi öğrencisine yardım etme, yol gösterme, bilgiye ulaştırma yollarını öğretme, örnek olma, yüreklendirme vb.dir.” Hamachek (1975) yapmış olduğu araştırmasında iyi öğretmenin vasıflarını belirtirken; mesleki yönden yeterli, kişilik özellikleriyle ön planda olan ve

öğrencilere dostane yaklaşan, neşeli ve güvenilir bir öğretmeni tanımlamaktadır. Küçükahmet’e (2009) göre iyi öğretmen öğrencisini daha iyi tanıyan, onu daha iyi motive eden ve onunla daha iyi iletişim kurabilen biri olarak tanımlanmaktadır. P eh li v an ’ a (2008) göre o, konu alanına hâkim, derste öğrenciyi aktif kılan, sorulan sorulara doyurucu cevaplar verebilen ve rehberlik etmesini bilen biri olarak tanımlamaktadır. Bir başka açıdan değerlendirildiğinde, öğretmenlerin öğrenci üzerinde etkisi düşünüldüğünde, etkili öğretmende bulunması gereken özelliklerin mesleki ve kişisel olarak tanımlanması gerektiğinin önem kazandığını söylemek mümkün olabilir. Literatüre bakıldığında, Atanur-Başkan (2001), Demirel (1999), Woolfolk (1998), Hamachek (1975) , Dennison (2001), Şen ve Erişen (2002), Fontana (1985), Pehlivan (2008), Deveston (1985), Özdemir ve Yalın (1998), gibi araştırmacıların bir öğretmenin sahip olması gereken vasıfları ortaya koydukları görülmektedir. Bazı farklılıklar olmakla birlikte bulunan sonuçları genel olarak şöyle sıralamak mümkündür: Öğrencilerle etkili iletişim kuran, yeterli alan bilgisine sahip, yeni öğretim tekniklerini kullanan, güdüleyici kişiliği olan, öğrencileri derse aktif katan, sorunun çözümünde destek sağlayan, mesleğini seven, dakik olan, öğrenci problemleriyle ilgilenen, hoşgörülü ve sabırlı... Araştırmanın Amacı Bu araştırmanın amacı; TürkmenTürk Liselerinde okuyan öğrencilerin algılarına göre nitelikli bir öğretmende

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

205

206

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

bulunması gereken özellikleri belirlemektir. Bu amaç doğrultusunda aşağıdaki sorulara cevap verilmiştir. Öğrenci algılarına göre nitelikli bir öğretmende bulunması gereken özellikler ile ilgili dağılım nasıldır? Öğrenci algılarına göre nitelikli bir öğretmende bulunması gereken özellik kategorileri ile ilgili dağılımda farklılaşma var mıdır? Yöntem Evren: Araştırmanın evrenine bakıldığında; Türkmen-Türk Liselerinin 1993-2011 yılları arası bilim olimpiyatlarında öğrencilerinin Türkmenistan çapında büyük başarılar göstermiş olmaları (toplamda 69 altın, 103 gümüş ve 184 bronz) nedeniyle araştırmamız bu kolejlerde görev yapan öğretmenleri kapsamıaktadır. 2011-2012 eğitimöğretim yılı 1. sömestri 9. ve 10. sınıf öğrencileri araştırmamızın temelini oluşturmaktadır. Örneklem: Örneklem 9. ve 10. sınıf öğrencilerini oluşturmaktadır. Anket (110) öğrenciye uygulanmış, anketin yanlış ya da eksik doldurulması gibi nedenlerle 90 öğrenci örnekleme alınmıştır. Veri Toplama Aracı: Öğrenci görüşlerine göre nitelikli bir öğretmenin özelliklerini belirlemek amacıyla 38 soruluk bir anket hazırlandı. Yörük ve Tezcan’ın (2009) Golden Dershanelerine devam eden 30 öğrenci grubunun örnekleminin anket (35) sorularının literatüründen faydalanılmıştır. Güvenirliği, SPSS 16.0 programı uygulanarak belirlendi. Anketin geçerliliği uzman öğretim

elemanı tarafından onaylandı. Anket, 38 soru 8 kategori ve 5 likert tipi sorulardan oluşturuldu. Etkili öğretmenin özelliklerini belirlemek amacıyla öğrencilere hazır olarak verildi. Öğrencilerin bu özellikler hakkındaki görüşleri, “katılıyorum”, “kesinlikle katılıyorum”, “kararsızım”, “katılmıyorum”, “kesinlikle katılmıyorum”, şeklinde 5 seçenekten birini seçmeleri belirtilerek alındı. Verilerin Analizi: Anket bulgularındaki veriler, çalışma grubundaki öğrenci algılarına göre bir öğretmende bulunması gereken özellikleri belirlemek için frekans ve yüzdeliklerden alınmıştır. (Şahin, 2011) Tablolarda sadece yüzde ve frekans değerlerinin verilmesi bulgu ve yorumların daha doğru olması için istatistiki işlemler üzerinden yapılmıştır. (Büyüköztürk, 2007) Bulgular Nitelikli bir öğretmende birden fazla özellik bulunmaktadır. Bu özellikler çalışmamızda nitelikli öğretmenin sınıf içerisindeki davranışlarından yola çıkılarak belirlenmiştir. Ankette hazırlanan nitelikli öğretmen özelliklerinin hepsine sahip olmak mümkün olmayabilir. Ancak bilinmesi gereken şudur ki, bu özelliklere sahip olan bir öğretmen eğitim kalitesinin artmasına öncülük etmiş olur. (Yörük ve Tezcan, 2009) Örneklemdeki sunulan özelliklerin daha kolay yorumlanabilmesi açısından veriler 8 kategoriye ayrıldı. Bu kategorilerin yorumları “katılıyorum”la “kesinlikle katılıyorum” bir, “katılmıyorum”la “kesinlikle katılmıyorum” bir yorumlanmıştır. Öğrenci katılımı, ortalama öğrenci sayısı ve likertlerin katılım yüzdesi Tablo 1'de verilmiştir.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Kategoriýalar

N 50

207

Kesinlikle Katılmıyorum

Katılmıyorum

Kararsızım

Katılıyorum

Kesinlikle Katılıyorum

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

55,5 1,8 1,9 0,1 0,12

Öğrenci Merkezli

38,1 42,3

Etkili Sınıf ve Davranış Yöneticisi

39,6 44,1 36,4 40,3 4,2 4,7

7,7 2,8 3,2

Yetenekli Eğitimci

32,7 36,4 40,3 44,8 2,3 2,5

12,2 3,7 4,1

Kişilikli

31,2 61,5 68,4 0,25 0,2 0,25 0,2

Öğretmeye İstekli

47,7 45,3 50,4 1,7 1,9

Konu Hakkında Bilgi Sahibi

38,9 54,7 60,8

0,3

Teknoloji Kullanımı

27,2 30,3 32,8 36,4 1,2 1,3 21,6

7,2

Profesyonel

25,5 45

3,3 10,6 11,9 8,4 9,3

Tablo 1. Kategorilere Göre Öğrenci Katılımları ve Frekans Değerleri Sonuç ve Öneriler “Öğrenci merkezli” bulgular incelendiğinde; “kararsızım” (%1,9), “katılmıyorum” (%1) iken, öğrencilerin büyük bir çoğunluğu “katılıyorum” (%97,1) diyerek nitelikli öğretmeni; öğrencisini seven, başarı beklentisi olan, destekleyen, ilgili, hoşgörülü, nazik, samimî, esprili ve uyumlu; böylece bütün öğrencilerinin saygınlığını kazanan kişi

olarak tanımlamışlardır. Bu sonuçlar, Gökçe (2002) ile Oktay ve Yazçayır’ın (2008) bulgularıyla da uyumludur. “Etkili sınıf yöneticisi” bulgu sonucundaki verilere bakıldığında; “kararsızım” (%4,7), “katılmıyorum” (%10,9) şeklinde farklılaşma görülürken, “katılıyorum”un yüksek (%84,4) olması, öğrencilerin çoğunun etkili öğretmeni; yol gösteren, yönlendiren,

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

208

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

sistemli ve planlı olarak eğitimöğretim gerçekleştiren öğretmen olarak tanımladığını göstermektedir. “Yetenekli eğitimci” bulgularına bakıldığında; “kararsızım” (%3), “katılmıyorum” (%16)'dır. Öğrencilerin az bir kısmı nitelikli öğretmenin gerektiğinde ceza uygulamasını benimsememiştir. “Katılıyorum”un (%81) oranına bakıldığında nitelikli öğretmen yetenekli, açık ve anlaşılır bir anlatıma sahip olmalıdır. Bu bulgular Yörük ve Tezcan’ın (2009) bulgularıyla da uyumludur. Öğretmenin istenmeyen davranışa ceza vermesi, sınıf disiplini hakkında yeterince bilgi ve beceriye sahip olmadığını göstermektedir. Olumsuz davranış gösteren öğrencileri cezalandırmak yerine olumlu davranış gösteren öğrencileri ödüllendirmek davranışın düzeltilmesinde daha etkilidir. (Arslan, 2007). “Çalışma sonucuna” göre veriler değerlendirildiğinde, "kararsızım" (%0,4), “katılıyorum” (%99,6)'dır. Bu oranla öğrencilerin tümü “kişilikli öğretmeni” nitelikli öğretmen olarak tanımlamışlardır. Onlar; nitelikli öğretmenin güvenilir olması, tüm öğrencilere eşit davranması, dürüst olması ve kendine güveninin olmasıyla eğitim-öğretimi başarıyla gerçekleştirebileceklerini vurgulamışlardır. Bu sonuçlar, Yörük ve Tezcan’ın (2009), Şen ve Erişen’in (2002) yapmış oldukları araştırma bulgularıyla da uyumludur. “Öğretmeye istekli” bulguların yüzdelik ve frekans değerlerine bakıldığında; “katılıyorum” (%98,1), “kararsızım” (%1,9)'dur. Araştırmaya katılan öğrencilerin tümü; öğretmeye istekli öğretmeni, derslerinde öğretme etkinliklerini kullanan, neşeli ve

coşkulu ders anlatan öğretmen olarak tanımlamaktadırlar. Bu veriler Can’ın (2004) yapmış olduğu araştırmayla da uyumludur. Can’a göre; etkili öğretmen; “Öğrencilerin eğitim öğretim etkinliklerine ilişkin düşünce ve tutumlarını denemelerine olanak sağlar ve performanslarını arttırabilecek düşünce ve davranışlarının oluşumunu özendirir.” “Konu hakkında bilgi sahibi” bulgularına bakıldığında; “katılıyorum” (% 99,7), “katılmıyorum” (%0,3)'tür. Öğrenciler nitelikli öğretmenin meslekî bilgisinin tam olmasını ve ders materyallerini de iyi kullanabilmesini istemektedirler. Bu sonuç; Gökçe’nin (2002) sonuçlarıyla uyumludur. Ancak, Yörük ve Tezcan’ın (2009) sonuçları ile uyuşmamaktadır. ”Teknoloji kullanımı” verileri incelendiğinde; “katılıyorum” (% 67), “kararsızım” (% 1), “katılmıyorum” (% 32)'dir. Öğrenciler iyi bir öğretmenin, hızla gelişen bilim karşısında teknolojik araç-gereçlerle dersini işlemesiyle, derste aldıkları bilginin daha çabuk, daha ayrıntılı ve hatırlanmasının daha kolay olduğunu söylemişlerdir. Ayrıca derslerini sunumla yapan bir öğretmenin de sınıfı kontrol edebildiğini ifade etmişlerdir. Nitelikli öğretmenin, derste teknolojiyi kullanması öğretimi hem kolaylaştıracak hem de daha zevkli hale getirecektir. Toplumun ihtiyaçlarının gelişen bilim ve teknolojiye bağlı olarak değişmesi, öğretmenleri bu değişime ayak uydurmada zorunlu hale getirmiştir. Çağdaş eğitim sisteminin hedefi; bilgiye ulaşma yollarını araştıran, öğrendiği bilgiyi nerede ve nasıl kullanacağını bilen, eleştirel düşünceye sahip bireyler yetiştirmektir. Bu da gelişen bilim ve teknolojiye bağlı olarak kendini

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

daima yenileyen nitelikli öğretmenlerle mümkündür. (Yılmaz, 2007) “Profesyonel” bulgulara bakıldığında; “katılıyorum” (%76), “kararsızım” (%3), “katılmıyorum” (%21)'dir. Öğrenciler, nitelikli öğretmenin profesyonelliğini, öğrenci ihtiyaçlarına göre derslerini anlatması, sadece sınıf içi değil sınıf dışında da iletişim halinde olması, aşırı disiplinli olmaması şeklinde yorumlamaktadırlar. Bu sonuç Yörük ve Tezcan’ın (2009) bulgularıyla uyumludur. Öneriler: Öğretmenler, öğrencilerini sevmeli, onlara karşı hoşgörülü, sabırlı ve anlayışlı olmalıdır. Öğretmenler, otoritesini kullanmada kızgınlığını gösteren mimiklerden uzak durmalıdır. Öğretmenler, olumsuz davranışlarda ceza veren değil, problemi çözen olmalıdır. Öğretmenler, öğrencileriyle iletişim kurarken içtenlikle onlara değer vermelidir. Öğretmenler, tüm öğrencilerine eşit davranmalı ve güvenilirliğini onlara hissettirmelidir. Öğretmenler, derslerinde konuyla ilgili etkinliklere yer vermelidir. Öğretmenler, meslekî bilgisini ders materyalleriyle verimli hâle getirmelidirler. Öğretmenler, teknolojik yönden kendini yenileyebilmeli ve teknolojik gelişmeleri yakından takip etmelidir. Öğretmenler, derslerini slaytlarla (interaktif) yapmalıdır. Öğretmenler, öğrenci başarısının artması ve disiplin probleminin ortadan kalkması adına zamanı etkili kullanmalıdır. Öğretmenler, tutum ve davranışıyla örnek olmalıdır. Bu araştırma sonucuna göre ankete öğrenci katılımı en yüksekten, en düşüğe doğru şöyledir:

1. Konu hakkında bilgi sahibi: (% 99,7) 2. Kişilikli: (% 99,6) 3. Öğretmeye istekli: (%98,1) 4. Öğrenci merkezli: (% 97,1) 5. Etkili sınıf yöneticisi: (%84,4) 6. Yetenekli eğitimci: (%81) 7. Profesyonel: (% 76) 8. Teknoloji kullanımı: (% 67) şeklinde sıralanmaktadır. Öğrencilerin üzerinde durdukları veri bulgularına bakıldığında farklılaşmaları şöyle sıralamak mümkün olabilir. Öğrenciler; nitelikli öğretmenin otoritesini kullanmada, sesini yükseltmesi, buyruk vermesi ve mimikleriyle kızgınlığını göstermesini istememektedirler. Disiplin olgusunda, katı kuralcı ve ceza vermeyi çok sık kullanan öğretmeni kabul etmemektedirler. Teknolojik araç-gereç kullanmayan öğretmenlerin derslerinin sıkıcı geçtiğini ifade etmektedirler. Sonuç olarak, başarılı öğretmen; konusuna hâkim, derste konusu ile ilgili çalışmalara yönelik olan, aktif ve bilgili kişi olarak belirlenmektedir ve öğretmen başarısı öğrencinin başarısına yansımaktadır. (Sünbül, 2011) Mesleğe yeni başlayacak öğretmen adaylarının eğitim hayatlarında başarılı olabilmeleri için yukarıda bahsedilen verileri dikkate almaları gerekmektedir. Nitelikli öğretmen donanımında eksiklik görülen konularda hizmet içi eğitim verilebilir.

Kaynak 1. Arslan H. (2007). İlköğretim Okullarında İstenmeyen Davranışların Düzeltilmesinde Ödül ve Cezanın Öğrenci Davranışları Üzerindeki Etkisi, İstanbul, s.119. 2. Atanur–Başkan G. (2001) Öğretmenlik Mesleği ve Öğretmen

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

209

210

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Yetiştirmede Yeniden Yapılanma, Denge Matbaacılık, Ankara, s.17. 3. Büyükkaragöz S. (1997) Eğitime Giriş, Konya, s:3. 4. Büyüköztürk Ş. (2007). Veri Analizi Elkitabı, Ankara: Pegem-A Yayıncılık 5. Can N. (2004) “Öğretmenlerin Geliştirilmesi ve Etkili Öğretmen Davranışları”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sayı: 16,103-119, s:104. 6. Çakmak M. (2009) “Sınıf Yönetimi, Pegem Akademi, Editör: Leyla Küçükahmet, Ankara, s:318. 7. Demirel Ö. (1999) “21.yüzyıla girerken Türkiye’de Öğretmen Nitelikleri” Cumhuriyetin Yetmiş beşinci Yılında Öğretmen Yetiştirme Paneli, MEB Öğretmen Yetiştirme ve Eğitimi Genel Müdürlüğü, Ankara, s.54-59. 8. Dennison L. (2001). Education, GPA: 3.61 MS, Teaching and Learning. 9. Dilekmek M. (2008) Etkili Eğitim İçin Etkili Öğretmenlik, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi / Journal of Graduate School of Social Sciences, Cilt 12, Sayı: 2, s:213. 10. Doveston T. (1985) The Effective Teacher in the Classroom, Dissertation in England 11. Fontana D. (1985) Classroom Control, The British Psychological Society, London. 12. Gökçe E. (2002) İlköğretim Öğrencilerinin Görüşlerine Göre Öğretmenlerin Etkinliği, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, Cilt:35, sayı:1-2. 13. Hamachek D. (1975). Characteristics of Good Teacher and İmplications for Teacher Education, İn J. M. Palardy (Ed.), Teaching Today. New York: Macmillan Publishing. 14. Karagözoğlu G. (2003). Eğitim Sistemimizde Öğretmen Yetiştirme Politikamıza Genel Bir Bakış, Çağdaş Eğitim Sistemlerinde Öğretmen

Yetiştirme Sempozyumu. C.Ü. Kültür Merkezi, Sivas. 15. Küçükahmet L. (2009) Sınıf Yönetimi, Pegem Akademi Yayını, Önsöz. 16. Oktar İ. - Yazçayır, N. (2008) “Öğrencilere Göre Etkili Öğretmen Özellikleri”, Milli Eğitim Dergisi, Sayı:180, s:20. 17. Özdemir S. ve Yalın, H.İ. (1998) Öğretmenlik Mesleğine Giriş, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. 18. Pehlivan H. (2008) Etkili Öğretim İçin Öğretmen Davranışları, Ankara, s:27-28-29. 19. Sünbül A.-M. (2011) “Öğretmen Niteliği ve Öğretimdeki Rolleri” http:// tef.selcuk.edu.tr/salan/sunbul/f/f2.pdf dosyasının html sürümüdür.) Erişim Tarihi: 19.12.2011 20. Şahin A. (2011) “Öğretmen Algılarına Göre Etkili Öğretmen Davranışları”, Ahi Evran Ünv. Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi (KEFAD) Cilt 12, Sayı 1. 21. Şen Ş.-H., Eriişen Y. (2002). “Öğretmen Yetiştiren Kurumlarda Öğretim Elemanlarının Etkili Öğretmenlik Özellikleri”, G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt:22, Sayı:1, s. 99-116. 22. Tezcan M. (1997) Eğitim Sosyolojisi, Ankara, s:3. 23. Woolfolk A. (1998) Educational Psycology, Boston: Allyn and Bacon. 24. Yılmaz M. (2007) “Sınıf Öğretmeni Yetiştirmede Teknoloji Eğitimi”, G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 27, Sayı 1, s.155167 ErişimTarihi:22,01.2012 http:// edergi.atauni.edu.tr/index.php/SBED/ article/viewFile/547/539,2010 Erişim Tarihi:23.11.2012. 25. Yörük D. ve Tezcan H. (2009) “Öğrenci Görüşlerine Göre Etkili Öğretmen Özellikleri” Milli Eğitim, Sayı, 183, s. 219-226.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

GURBANNAZAR EZIZOWYŇ ŞYGYRLARYNDA LIRIKI GAHRYMANYŇ KEŞBI Ýaşar Karaýunusoglu Halkara türkmen-türk uniwersitetiniň Türkmen-türk dilleri hem-de olaryň edebiýaty bölüminiň mugallymy Mazmuny Käbir edebiýatçylar liriki gahrymanyň şahyryň özi bolandygy hakynda oýlansalar, käbirleri-de onuň şahyryň özi däldigi baradaky pikirleri öňe sürýärler. R.Rejepow: “Umuman alanyňda, liriki eseriň merkezindäki gahryman şahyryň özüdir ” diýip bellese, (17.18) ondan has öňräk N.G.Çernyşewskiý: “Liriki şygyrdaky “men” bilen ol şygry ýazan şahyryň “meni” elmydama gabat gelmeýär. Şonuň üçin liriki “meniň” hereketlerini şahyryň kişiligine ýanan wagtyň örän ünsli bolmaly ” diýip, muny has-da aýdyňlaşdyrýar. Bu ýerdäki beýan edilýän pikirler bir-birine ters ýaly görünýär. Emma bular biribirini goldamak bilen, “liriki gahrymany” ýüze çykarmaga ýardam edýärler. Diýmek, liriki gahryman şahyryň öz şahsyýetinden has-da giň, çuňňur many-mazmunly düşünjäni aňladýar. Munuň bilen bir hatarda, beýan edilýän liriki gahrymanda şahyryň özi hem bardyr. Açylýan sözler: Gurbannazar Ezizow, liriki gahryman. Giriş Gurbannazar Ezizowyň eserleriniň köptemalylygy we öňe süren pikirleri hakynda köp zat aýdylyp bilner. Edebiýat tankytçysy Ö. Abdyllaýewiň “Liriki poeziýa hakynda gürrüň edilende biz köplenç, liriki gahrymany unudýarys we şygyrda öňe sürlen pikiriň täzeligi ýada gaýtalanmasy, şygryň manysy, onda tebigy gözellikleriň suratlandyrylmagy, çeperçiligi we muňa meňzeş meseleleriň üstünde durýarys. Dogry, bu hili meseleler hem zerur, emma, goý, ol liriki eser bolsun, isle drama ýa-da epik eser bolsun tapawudy ýok, esasy mesele gahrymanyň häsiýetindedir.

Edebi eseriň ony okaýana edýän täsiri, eserdäki gahrymanyň gylyk-häsiýetinde jemlenýär.” diýen pikirlerinden ugur alyp, şahyryň eserlerindäki liriki gahrymanyň ýa-da gahrymanyň üstünde durmak isleýäris. Şahyr eserlerinde birnäçe temalara ýüzlenip, dürli pikirleriň üstünde durýar. Beýle diýildigi, hemme zadyň gülalagüllük bilen tamam bolýandygyny aňlatmaýar, esasy mesele ýüzlenilen temalaryň beýan edilişinde we olaryň okyjynyň aňyna, ýüregine edýän täsirindedir. Bu täsir, ilki bilen, eserde hereket edýän, keşbi göz öňüňde janlanan liriki gahrymana ýa-da adaty gahrymana,

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

211

212

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

onuň hakykylygyna, ynandyryjylygyna, kişiligine we ulanylan edebi stillere baglydyr. Ö. Abdyllaýewden alnan ýokardaky sözlerde-de diňe liriki gahryman beýan edilýär. Emma bu makalada “gahryman ýa-da liriki gahryman” keşbi ele alyndy. Sebäbi şahyryň diňe belli bir eseri öwrenilsedi, onda diňe liriki gahryman göz öňüne gelerdi. Emma bu ýerde esasy aýdyljak bolunýan zat, şahyryň edebi kişiliginiň tutuşlygyna ele alynmagydyr. Onuň eserleriniň hemmesiniň lirika degişli bolmandygy üçin, diňe liriki gahrymanyň – “meniň” däl-de, eýsem beýleki gahrymanlaryň – “seniň” we “onuň” hem öwrenilmegi zerurdyr. Aslynda, bu usul bilen liriki gahrymany hakyky keşbi bilen ýüze çykaryp bolar. 1. Onuň ýaly bolsa liriki gahryman kim? Edebiýatçylaryň dürli-dürli garaýyşlary bar. Käbirleri şahyryň özüniň liriki gahrymandygyny öňe sürseler, käbirleri-de onuň şahyryň özi däldigi baradaky pikirleriň üstünde durýarlar. Munuň öňden bäri dowam edip gelýän jedelli mesele bolandygy üçin, ony uzaldyp oturmagyň ýerine, olaryň ünsüni iki sany möhüm pikirde jemlemek isleýärin. R. Rejebow “... Diýmek, liriki eseriň merkezindäki, köplenç halatda şahyryň özüdir” (17.18) diýip bellese, ondan has öňräk N.G.Çernyşewskiý “Liriki şygyrdaky “men” hemişe ol şygry ýazan şahyryň “menligi” bilen gabat gelmeýär. Şonuň üçin, şygyrlardaky liriki “meniň” hereketlerini şahyryň kişiligine ýanan wagtyň, örän ünsli bolmaly” diýip, kesgitleýär. Bu ýerdäki pikirler bir-birine ters ýaly görünýär. Emma bular bir-birini goldamak bilen, “liriki gahrymany”

ýüze çykarmaga ýardam edýärler. Diýmek, liriki gahryman şahyryň öz şahsyýetinden has-da giň, çuňňur manymazmunly düşünjäni aňladýar. Munuň bilen bir hatarda, beýan edilýän liriki gahrymanda şahyryň özi hem bardyr. 2. G.Ezizowyň liriki gahrymany hakynda nämeler aýdyp bolar? Şahyryň edebi kişiligi hakynda Ö.Adyllaýew, (68.27), A.Garaýew (6), S.Myradow (84) ýaly edebiýatçylar-da kesgitleme beripdirler. Ö. Abdyllaýewe görä: “G.Ezizowyň liriki gahrymany mert, göreşiji, batyr, sarpaly adam. Ol aňsat-aňsat ejizlemeýär, durmuşda gabat gelýän kynçylyklary ýeňip geçmäge daýanyklydyr. Ol durmuşy gapdalyndan durup synlamagy halamaz, tersine bütin ömrüne durmuş bilen göreşer.” (68), “onuň liriki gahrymany çäksiz islegi we daýanyklylygy bilen özüni görkezmäge çalyşar” diýip belleýär. 2.1. Şahyr. Gurbannazaryň şahyrlyk we şygyr sungaty hakynda ýazylan goşgularyda bardyr. Onuň eserleriniň liriki gahrymany, köplenç, şahyryň özi bolup çykyş edýär. Juwan gijelerimiň joş urjak wagty, Bil bagladym galamyma, syýama. Belki bolan däldir otuzda bagtym, Bagtym diýäýmesem Poeziýama (199 s.) Şunuň ýaly ýagdaýlarda liriki gahrymany şahyryň özünden aýyl-saýyl etmek kyn. Liriki gahryman – diňe bir şahyrlyk ýa-da şygyr hakynda ýazylan eserlerde däl-de, eýsem beýleki temalarda ýazylan şygyrlarda-da gabat gelip, borjunyň şahyrlykdygyny beýan edýär: Iňrik ýere çöküp, ýakylsa çyra, Saçyn sypamaga degmese elim, Seniň özüň düşünmeli ahyry

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Meniň başga yşga düşenmi gülüm. Ýürekde aýdym kän, elde az olar, aýdymym ýok il ýüzüne tutaryk. (80 s.) ýa-da: Sen örtenme aýralykdan ezizim, Bilýäň ahyr gylygyny kärimiň. Şol gidişi köwlenmeyär öýüne Diýip alyp durma oýun tärimin. (89 s.) Öde Abdyllaýew Gurbannazar hakynda “Ýaş şahyryň eserleriniň tapawutlylygy, onuň liriki gahrymanynyň häsiýetlerinden gözbaş alýar” (68) diýýär. Elbetde, şygyr eserleriniň originallygyny diňe liriki gahryman bilen bagly kabul etmek bilen çäklenmän, şygry şygyr edýän beýleki edebi stilleri-de (rifma, ritm, teşbih, hakykylyk, çeper obraz we ş.m.) üns bermeli. Bu şygyr eseriniň özboluşlylygynda liriki gahtymanyň täsiriniň az diýildigi däldir. Liriki gahryman, tankytçynyň aýdyşy ýaly, eseriň edebi hilini belli etmekde uly rol oýnaýar. 2.2. Ýaşaýan adamlaryň biri. G. Ezizowyň eserlerini söýüp okamagymyzyň esasy sebäpleriniň biri-de, onuň liriki gahrymanynyň häzirki wagtda hem biziň aramyzda ýaşaýanlygydyr. Onuň bilen gabatlaşyp, şöhbet eden wagtymyz, ony keseki saýman, öz ýakynlarymyzyň biri ýaly kabul edýäris. Näme üçin onuň bilen (liriki gahryman) derrew sulhumyz alşyp gidýär? Munuň liki sebäpleriniň biri, Gurbannazar Ezizowyň liriki gahrymany kitap üçin ýörite dörän “adatdan daşary gözellikden” daş. Ol hem biziň ýaly gündelik durmuşda gabatlaşyp, dertleşip ýören müňlerçe adamalaryň biri. Şahyryň liriki gahrymany özüni örän dogumly, akylly, ynsaply, watançy

hökmünde görkezjek bolmaýar, ýagny özüni beýleki adamalardan ýokary tutmaýar. Onuň ähli üstünliklerini, şowsuzlyklaryny, begenjini, gynanjyny arkaýyn görüp bolýar: “bar zat boldy: söýgi, dostluk, ýalan söz, büdremeler, ýasly gündür bagtly gün. asuda düzleriň gussasy bile düşündik biz manysyny şatlygyň... (65s.) gerekli pursatym indim äleme, begendim, söýüldim, çekdim men zary. İne, şu zatlaryň meniň täleýme miyesser edenne müň-de bir razy” (96s.) – diýýän liriki gahryman: “men bagtly, şatlykly durmuşda ýaşaýaryn, gaýgy-gam maňa uzakdyr” diýen ýaly birtaraplaýyn arzuwa, boş hyýallara gümra bolup ýören hyýalkeş adam däl. Ol durmuşy bolşy ýaly söýen (şatlygy, gaýgysy) hakyky, ýönekeý adam. 2.3. Söýgüsiniň jogabyna garaşýar. Bu, meseläniň birinji tarapy. Beýleki tarapy bolsa, hemişe “özüni başgalar üçin pida edýän, kalbynda milletiniň derdini ýaşaýan” liriki gahryman beýlekilerdende bu duýga garaşýar, töweregindäkileriň hem şeýle bolmagyny isleýär. Ol özüniň halkyň söýgüsine laýyk bolmak isleýändigini hem gizlemeýär. Hatda bu meselede ol haýyşam edýär: söýüň meni - ýürek söýgi küýseýär, şeýle bir küýseýär, ýok çaky-çeni. ýekeje adama ýeterlik söýgi bilen bir pursatlyk söýüň siz meni... söýüň menı - ähli erki hem durky bilen size tarap ýollar çekeni. ýeke özüň söýüp ýörseň elmydam birazajyk agyr düsjek ekeni... (19 s.)

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

213

214

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

2.4 Täzelikleriň, üýtgeşmeleriň tarapdary. Möwlana (k.d.) “köneler könede galdy janjagazym, indi täze sözler sözlemek lazym” diýmek bilen, üýtgeşmeler hakynda ýaňzydýar. Ondan biraz tapawutly sözler bilen G.Ezizow hem bu pikire ýönelýär: “Düşünmäge agyryňa döwür sen güýz paýhasy bilen pikir öwürseň”1 (170 s.) – diýýän liriki gahryman ýaşaýan zamanaňa görä öz pikirleriňe täzelikler girizip, döwür bilen aýakdaş gitmegiň tarapdary. 2.5. Döwrebaplyk. G.Ezizowyň liriki gahrymany durmuş bilen aýakdaş gidýän, jemgyýet bilen bir howadan dem alýan we onuň derejesine, akymyna, tebigylygyna akyl ýetirýän döwrebap (edil G.Ezizow ýaly) adam. Ol özüni ýalňyz däl-de, halk, daş-töwerek, jemgyýet bilen bütewi hasap edýär, her bir adamyň bular bilen aýrylmaz baglydygyny ýatladýar. “Ilkinji şatlygyn, ilki baharynkörpejigin ol gysypdyr bagryna. ärsumagy dünýäniň şu säheri sowurypdyr ony ýeliň ugruna. ýok! diňe görmeyän men bu aýaly, men onuň hasratyn ýürekden duýýan, hemme adamlar-da günäli duýýan. (115 s.) Haýsydyr biri tarapyndan edilen jenaýat üçin özünem, ähli adamlary, bütin jemgyýeti günäkär hasap edýän liriki gahrymanyň tämiz ahlagy, kämil şahsyýeti şu ýerde belli bolýar. 1 Bu ýerde şahyr ähli ekinleriň we miweleriň ýetişip, hasyllaryň toplanýan güýz möwsümini adam ömrüniň aklynyň goýalýan, pähiminiň durlanýan wagtyna meňzedýär we güýz düşünjesini, köplenç, adamyň kämilleşmegi manysynda ulanýar.

2.6. Zenan. Şahyryň zenanda hökman bolaýmaly diýip hasap eden zerurlyklarynyň biri-de namysdyr. “Akmak we sada gyz hakynda rowaýat” atly eserde garyp maşgalada ýetişen gyzyň janyny gurban edişi we türkmen gyzlaryna mahsus bolan mertlik ýaly gylyklar şahyryň eserlerindäki zenan gahrymanlaryň gözelliklerini hasda baýlaşdyrýar, bu liriki gahrymanyň garaýyşlary bilen birleşýär we onuň aýdyň ýüze çykmagyna ýardam edýär. Gurbannazar Ezizowyň “Gyzlaryma” atly şygryny şeýle setirler bilen başlaýar: Dört gyzym, dört nury didäm, Gulak goýuň sözlerime: Dört ogul deý, dört iner deý, Kuwwat beriň dyzlaryma. (89 s.) Şahyryň dirikä dört gyzynyň bardygyny biz bilýäris. Munuň üçin bu şygry şahyryň öz şahsyýetine degişli hasap edýäris. Ynha, munuň ýaly ýagdaýda şahyr bilen liriki gahrymanyň bir şahsyýetdigi ýüze çykýar. Bu bolsa şahyryň we liriki gahrymanynyň zenana näderejede ähmiýet berýändigini görkezýär. Ýokardaky mysallardan görnüşi ýaly, şahyr gyzlaryny ogul, ýigit hatarynda goýýar, olara buýsanýar. Liriki gahryman halk döredijiligindäki: Oguldyr döwletiň başy, Gyz hem bolsa – göwün hoşy.... (65 s.) – diýen pikirlerden gözbaş alan adam. Ol oglan we gyz çagalaryň arasynda belli bir serhet goýan köne düşünjeli adam däl. Liriki gahryman ogul ýa-da gyz diýip dannaman, ony akyl-huşuna, alan terbiýesine we adamy adam eden beýleki häsiýetlerine görä bahalandyrýar. Bir söz bilen aýdylanda, ol giň, çuňňur pikirli, döwrüniň intelligent adamy. Liriki gahrymanyň bu ajaýyp sypatlary şygryň dowamynda has-da ýüze çykýar:

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Ýigit kimin, bir är kimin, Iliň-günüň hoşy boluň. Adyňyz-abraýyňyz bilen Bir hataryň başy boluň. Oguldan ýanyp köýenler, Çeke-çeke ahy-zary, Diýsin sizi ýüze sylyp: “Wah, gyz dogsa bolmaýarmy?” (90 s.) Liriki gahrymanyň dünýäsinde zenan Ene hökmünde örboýuna galýar. Şahyr oňa we Ene gylyk-häsiýetine mydama çäksiz hormat-sylag bilen ýüzlenýär. Ol Enäni sadalygyň, mukaddesligiň gözbaşynda duran we adamy belentliklere, ajaýyplyklara barýan ýollaryň iň dogrusyny görkezýän ýolbelet hasap edýär: Men, täzeden, ol gadymy Anteýiň, Ýere aýak diräp, güýç alşy ýaly, Seniň şäkligiňden müň gez beýgelip, Gözlärin özüme iň gerek ýoly. (26 s.) Şahyryň liriki gahrymany özüniň durmuşdaky ýerini örän oňat bilýän we mähriban enesiniň öňündäki borjuna düşünýän adam. Ol hemişe özüni çaga ýaly görýär. Liriki gahryman özüniň doglup, önüp-ösmegi üçin enäniň nähili azap çekendigini, bu dünýäde onuň iň eziz ynsandygyny bilýär. Şonuň üçin ol ene kalbynyň giňligine, jomartlygyna uly hormat goýýar. Eneler jomartdyr, giňdir eneler, Olar kyn pursatyň kömege geler, Ömürboýy oňa beren jebriňi, Ahyr bir söz üçin bagyşlap biler. (296 s.)

Şahyryň birnäçe şygyrlaryny okan wagtyň, ogly uruşda wepat bolan enäniň keşbi: Kyrk üçde birdenkä ýykyldy ogluň, seniň bilen duşuşmagyň ýerine –(44 s.) hem-de ogully-gelinli gepine giden enäniň keşbi: ýaryň geler ýanyňa, eneň geler zaryňa, sen maňa az bakarsyň, köp bakarsyň ýaryňa – (122 s.) göz öňüňde janlanýar. Soňky ýüzlenen mysalymyz şahyryň “Uzak ýaýlada enäniň hüwdüsi” şygryndan alnandyr. Bu goşgy enäniň dilinden, ýagny liriki gahrymanyň dilinden ýazylan. Şygyrdaky enäniň dilinden berlen: Jorama duşan ýerim, Balam seni öwerin. Gelniň ýuwar köýnegiň, Men dolagňy ýuwaryn. Daş oba düşse ýoluň, Gyş bolsa sagy-soluň, Ilki eneň ýat eder, Soňra ýatlar aýalyň. (122-123 s.) – diýen setirleri joşman okamak mümkin däl. Bu setirlerde Ene kalbynyň balasyna bolan çäksiz söýgüsi, ynamy, gaýgy-gamy... hemmesi jemlenipdir. Bu şygyrda durmuşyň ajy hakykaty bar. Sözümizi jemläp aýdanymyzda, G.Ezizowyň şygyrlaryndaky gahry manyň içki dünýäsi bilen okyjynyň içki dünýäsiniň arasynda nähilidir bir ýakynlyk, arabaglanyşyk bar. Bu gahryman ähli durky bilen şahyryň özüdir diýilmese-de, gahryman bilen özüniň häli-şindi bir nokatda kesişýändigini arkaýyn aýdyp bolar. Bu bolsa Ezizowy,

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

215

216

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

onuň şygyrlaryny we okyjyny bir ýere jemleýän esasy baglanyşyk bolsa gerek.

Edebiýat 1. Abdyllaýew Ö. “Edebiýat teoriýasynyň esasları”. – A.: Türkmenokuwpedneşir, 1963. 2. Beher I.O. “O literature i iskusstwe” – M.: Hudojestwennaya literatura, 1981. 3. Garaýew A. “Düşünjeleriň poeziýa, duýgularyň poeziýa”. – A.: Türkmenistan, 1982. 4. Geldiýew G. “Kämillik ýolunda”. – A.: Türkmenistan, 1983. 5. Geldiýew G. “Şiirin kudreti”. – A.: Magaryf, 1985.

6. Gurbannnepesov K. “Edebiyat ve hayat”. – A.: Türkmenistan, 1979. 7. Dolmatovskiy Ye. “Genç şairler” (“Molodım poetam”). – A.: Türkmenistan, 1981. 8. Nuralıýew D. “Edebi değişim meseleleri”. – A.: Ylym, 1978. 9. Nuralıýew D. “Şahsiyet ve edebi değişim” – A.: Ylym, 1982. 10. Recepov R. “Lirik içerik ve şiir sanatı”. – A.: Ylym, 1968. 11. Türkmen edebiyatının tarihi. 6 c., 1 k. “Gurbannazar Ezizov” bölümü. Yazarı A.Garaýew. – A.: Ylym, 1982. 12. Türkmen edebiyatının tarihi. 6 c., 2 k. “Pozeziya” bölümü. Yazarı A.Garaýew. – A.: Ylym, 1984. 13. Çernışeyskiy N.G. Polnoye sobraniye soçineniy. – Goslitivdat, M., 1948.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

LYRICAL HERO IN POETRY OF GURBANNAZAR EZIZOV

Yashar Karayunusoglu International Turkmen Turkish University, lecturer at the TurkmenTurkish Languages and Literature Department Abstract While some critics assert that the lyrical hero in the works is the poet himself still some have opposing views. While R. Rejepov asserts that: “... A central character in lyrical works is the poet himself” (17:18), N. G. Chernishevskiy highlighted that: “first person “I” in a poem of a poet not necessarily require the description of the poet’s personality. For this reason, first person “I” in lyrical poems should be clarified whether it is attributed to a poet or not”. While the expressions may seem like opposites they complement each other by defining quality of a “lyrical hero”. As a result, lyrical hero indicates broader personality than the poet’s own and has more comprehensive meaning. However, it is quite logical that lyrical hero covers qualities of a poet himself. Key words: Gurbannazar Ezizov, the lyrical hero Introduction There are quite many issues which could be told about Gurbannazar Ezizov’s thematic variety and his philosophy. As critic O. Abdullayev highlights “Thinking of lyrical poetry we often forget that the hero of lyrical poetry, advocated the idea and innovation or repetition of that poem about the meaning, depiction of the beauty of nature in poetry, literary arts, usage and speak on matters like this. That’s right, these issues require attention, but lyrical works, drama or epic work - does not matter - the point is character of the hero. Impact of literary work on the reader is poised on a character.” Based

on the idea of the poet’s writings we would like to focus on the lyrical hero or ordinary hero. The poet may justify different-ideas as analyzing various topics. Which does not necessarily mean that all problems are solved; the primary problem is related with how it is tackled and how it could affect readers mind and heart. In other words, it is related with the effects of words to the readers. In its turn the effect, first of all, is related to lyrical hero or ordinary hero who is in action, his liveliness, reality, originality besides the use of the artistry. Above mentioned words of O.Abdullayev describe only the lyrical

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

217

218

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

hero. However, the study discusses “hero or lyrical hero”. Since if the research had been carried out on particular work of the poet, only a lyrical hero would have been analyzed. However, in current condition all involved here is to address the poet’s literary personality. All of his works does not belong only to the branch of lyrical hero – of first person “I”, but also focuses on other heroes – second person “you” and third person “he/she”. In fact, in this way lyrical hero would have been identified more realistically. 1. In that case, who’s lyrical hero? There are different approaches in literature. If some critics assert that poet’s lyrical hero is his own personality, others argue that it was not the poet himself. It is an ongoing debate which I do not want to mention, rather than just their own two points I want to draw attention for limiting the subject. While R. Rejepov asserts that: “… A central character in lyrical works is the poet himself” (17:18), N. G. Chernishevskiy highlighted that: “first person “I” in a poem of a poet not necessarily require the description of the poet’s personality. For this reason, first person “I” in lyrical poems should be clarified whether it is attributed to a poet or not.” While the expressions may seem like opposites they complement each other by defining quality of a “lyrical hero”. As a result, lyrical hero indicates broader personality than the poet’s own and has more comprehensive meaning. However, it is quite logical that lyrical hero covers qualities of a poet himself. 2. What can be mentioned about G. Ezizov’s lyrical hero? Poets such as O. Abdullayev (68, 27), A. Garayev (6), S. Myradov (84)

drew following conclusion about his literal personality. According to Ö. Abdullayev: “Lyrical hero of G. Ezizov is brave, challenging, happy and honorable man.” He never easily gives up and is determined to overcome the challenges. He does not like recklessly watching life, but finds himself in the middle of the struggle for life” (68), he mentions that “his lyrical hero always stands out with his willingness and determination.” 2.1. Poet Gurbannazar wrote poems about poetry and the art of poetry. Lyrical hero of his works often appears as a poet. Juwan gijelermın joş urjak wagty Bil bagladym galamyma syýama Belki bolan däldir otuzda bagtym Bagtym diýämesem Poeziýama (p.199)1 In such cases it is difficult to distinguish the lyrical hero from the poet himself. Lyrical hero not only limited to poetry or poems written poetry but also it is related to other issues where he argues that his duty is being poet. Iňrik ýere çöküp ýakylsa çyra, Saçyň sypamaga degmese elim, Seniň özüň düşünmeli ahyry Meniň başga yşga düşenmi gülüm. Ýürekde aýdym kän, elde az olar, Aýdymym ýok il ýüzüne tutarlyk. (p. 80) Or: Sen örtenme aýralykdan ezizim, Bilýäň ahyr gylygyny kärimiň. Şol gidişi köwlenmeýär öýüne 1 All of the verses used in the research are taken from the collection of poems “Serdarym.”

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

89)

Diýip alyp durma öýüň tärimin. (p.

Ode Abdullayev mentions about Gurbannazar that: “The character of the lyrical hero in his works makes young poet’s works outstanding” (68). Of course, it is noteworthy that other factors (such as rhyme, rhythm, simile, (figurativeness) and vitality) of the original work besides lyrical hero are of great importance. However, it does not mean that lyrical hero in the work has little effect. Lyrical hero, as critic of the work refers to, is the one to determine artistic quality of the work. 2.2. Alive character One of the primary reasons for reading works of Gurbannazar Ezizov is the fact that his lyrical hero is living among us. When we read his poems it’s like we are chatting with him. I wonder why we befriend with him (the lyrical hero) so quick. First, lyrical hero of Gurbannazar Ezizov is not that of emerging “extraordinary beauty”. He is like one of us; an ordinary person could be met in daily life, one of thousands that we can see. The poet’s lyrical hero does not try to show himself as a brave, intelligent, compassionate, or patriot, in other words, he does not think of himself as of extraordinary one – and we can recognize all of his triumphs, failures, joys, sorrows… easily: “bar zat boldy: söýgi, dostluk, ýalan söz, büdremeler, ýasly gündür bagtly gün. asuda düzleriň gussasy bile düşündik biz manysyny şatlygyň... (p. 65) gerekli pursatym indim äleme, Begendim, söyüldim, çekdim men zary.

İne, şu zatlaryň meniň täleýme miýesser edenne müňbir razy” (p. 96) Lyrical hero is not the one who he thinks about his ego visualizes: “I am happy, I live happily, I do not want to have sorrow in my life,” he does not ground his ideas on an empty dream. He is sincere man who accepts everything (joy, grief) as it is. 2.3. Mutual love This is the first aspect of the issue. The second aspect of the issue is this: always “self-sacrifice for others and the thinking of the people” the lyrical hero in this state waits for mutual understanding from others. He states that he wants to deserve love of the people. Even he highlights this fact: söýüň meni - ýürek söýgi küýseýär, şeyle bir küýseýär - ýok çaky-çeni. ýekeje adama ýeterlik söýgi bilen bir pursatlyk söýüň siz meni... söýüň meni - ähli erki hem durky bilen size tarap ýollar çekeni. ýeke özüň söýüp ýörseň elmydam birazajyk agyr düşjek ekeni... (p. 19) 2.4. Ready for change As Mevlana says, “Eskiler eskide kaldı can cağazım, şimdi yeni şeyler söylemek lazım” he points need for change. Also it is possible to see it in different verses of Ezizov: Düşünmäge agyryňa döwür sen Güýz paýhasy bilen pikir öwürsen (p. 170) Not only satisfied with the understanding problems of his time but also lyrical hero says, he should renew himself according to changes of his time. 2.5. Intellectual G. Ezizov’s lyrical hero is the one (just like Gurbannazar) who shares the time, life, the one among his community,

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

219

220

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

his degree, flow, understands spontaneity and intellectual person. He is not alone in one-self, public, environment, he feels that he is a part of society; he argues that relationship of every man’s world, nature, life, society, and with its connection with one another. Ilkinji şatlygyň, ilki baharyňkörpejigin ol gysypdyr bagryna. ärsumagy dünýäniň şu şäheri sowurypdyr ony ýeliň ugruna. ýok! diňe görmeýän men bu aýaly, men onuň hasratyn ýurekden duýýan, hemme adamlar-da günäli duýýan. (p. 115) In any fault committed by a person he feels guilty not only in himself but as well as whole society which shows moral beauty and high personality of the lyrical hero. 2.7. Woman One of the issues the poet deems necessary for the woman is chastity. “A story about fool and an innocent girl” (126.253 p.) the work entitled innocent girl from the poor family who sacrifice her life to protect her innocence, the poet’s work symbolizes bravery of Turkmen woman which adds beauty to heroines and together with lyrical hero it complements unification and clarifies it. In his poem “To my Daughters” Gurbannazar Ezizov starts it with the following lines: Dört gyzym, dört nury didäm, Gulak goýuň sözlerime: Dört ogul deý, dört iner deý Kuwwat beriň dyzlaryma. (p. 89) We know that the poet had four daughters in his lifetime. For this reason the poem is related to his own personality. At that time, the lyric poet and hero appears to be the same person. This

shows how the poet and his lyrical hero value women. As can be seen in the examples above, the poet sees daughters in place sons and is proud of them. This lyrical of hero breaks the barriers of traditional folk literature which goes: oguldyr döwletiň başy, gyz hem bolsa -- göwün hoşy (111.65 p.) which proves that the poet is not that of old fashioned. Son or daughter for him is important only for their characters and behaviors i.e, for the values that make human being, not for their genders. In single word he is highly intellectual and modern personality. Positive characters of the lyrical hero are seen in continuation of the poem: Ýigit kimin, bir är kimin iliň-günüň hoşy boluň. adyňyz-abraýyňyz bilen bir hataryň başy boluň. Oguldan ýanyp köýenler çeke-çeke ahy zary, diýsin sizi ýüze sylyp: “Wah, gyz dogsa bolmaýarmy!” (p. 90) The woman for the lyrical hero, stands out as the mother. The poet, the lyrical hero pays special attention to Mother and Mother’s character. For him Mother is the symbol of purity, source of sanctity, taking people to the heights, beauties and the one knows the most righteous path for humanity: men, täzeden, ol gadymy Anteýin ýere aýak diräp, güýç alşy ýaly, seniň päkligiňden müň gez beýgelıp, gözlärin özüme iň gerek ýoly. (p. 26) The lyrical hero of the poet is well-informed of his role in life and

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

understands his duties in front of his mother. He always breathes a sense of a child. He is aware of the hardships that his mother had to grow him up and knows that his mother is the closest person for him in whole world. For this reason, he always shows respect for the generosity of the mother’s heart. eneler jomartdyr, giňdir eneler, olar kyn pursatyň kömege geler. Ömür boýy oňa beren jebriňi, ahyr bir söz üçin bagyşlap biler. (p. 296) While reading most poems of the poet the Mother who sent her son to war –and lost him in war depicted as follows: kyrk üçde birdenkä ýykyldy ogluň, seniň bilen duşuşmagyň ýerine (p. 44) And character of mother who respect his wife is depicted as follows: ýaryň geler ýanyňa, eneň geler zaryňa. sen maňa az bakarsyň, köp bakarsyň ýaryňa (p. 122) The last example of the poet for this case was taken from poem “Mother’s Lullaby in a Distant Land.” The poem was written through mother’s viewpoint and lyrical hero of the poem is mother. It is not possible to read the verse without excitement which is narrated from Mother: jorama duşan ýerimi balam, seni öwerin. gelniň ýuwar köýnegnı, men dolagny ýuwaryn. daş oba düşse ýoluň, gyş bolsa sagy-soluň, ilki eneň ýat eder, onsoň ýatlar aýalyň (p. 122-123) These lines are full of limitless love, pride, joy, grief and sorrow of a mother to her child. The poem has bitter taste of life in it.

As a result, works of G. Ezizov are somehow interconnected with hearts of readers and the hero. And if we cannot tell that the hero is the poet himself we can state that the hero and the poet have close relationships in many points. That might be the main reason for important link of poems of Ezizov and his readers.

Referance 1. Abdullayev Ö. “Edebiyat teorisinin esasları”. – A.: Türkmenokuvpedneşir, 1963. 2. Beher İ.O. “O literature i iskusstwe”. – M. Hudojestwennaya literatura, 1981. 3. Garayev A. “Düşünceşelerin poeziya, duyguların poeziya”. – A.: Türkmenistan, 1982. 4. Geldiyev G. “Kamillik yolunda”. – A.: Türkmenistan, 1983. 5. Geldiyev G. “Şiirin kudreti” – A.: Magarıf, 1985. 6. Gurbannnepesov K. “Edebiyat ve hayat” – A.: Türkmenistan, 1979. 7. Dolmatovskiy Ye. “Genç şairler” (“Molodım poetam”). – A.: Türkmenistan, 1981. 8. Nuralıyev D. “Edebi değişim meseleleri”. – A.: Ilım, 1978. 9. Nuralıyev D. “Şahsiyet ve edebi değişim”. – A.: Ilım, 1982. 10. Recepov R. “Lirik içerik ve şiir sanatı”. – A.: Ilım, 1968. 11. Türkmen edebiyatının tarihi. 6 c., 1 k. “Gurbannazar Ezizov” bölümü. Yazarı A.Garayev. – A.:Ilım, 1982. 12. Türkmen edebiyatının tarihi. 6 c., 2 k. “Pozeziya” bölümü. Yazarı A.Garayev. – A.:Ilım, 1984. 13. Çernışeyskiy N.G. Polnoye sobraniye soçineniy. – Goslitivdat, M., 1948.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

221

222

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

GURBANNAZAR EZİZOV’UN MANZUM ESERLERİNDE LİRİK KAHRAMAN Yaşar Karayunusoğlu Uluslararası Türkmen Türk Üniversitesi, Türkmen-Türk Dilleri ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Görevlisi Özet Bazıları lirik kahramanın şairin kendisi olduğunu savunurken, bazıları da onun şairin kendisi olmadığını ileri sürer. R.Recepov: “... Demek ki, lirik eserin merkezinde olan, genelde şairin kendisidir.” (17.18) derken, ondan daha önce N.G.Çernışevskiy: “Lirik şiirdeki “ben” her zaman o şiiri yazan şairin “beniyle” kesişmiyor. Bu sebeple şiirlerdeki lirik “ben’in” hareketlerini şaire isnat ederken çok dikkatli olmak lazım.” tespitinde bulunuyor. Buradaki ifadeler, birbirine zıt gibi görünebilir. Oysa birbirini tamamlamakta. “Lirik kahraman”ı anlamaya yardımcı olmakta. Demek ki, lirik kahramana şairin öz şahsiyetinden daha geniş, daha kapsamlı bir anlam yüklenmekte. Bununla beraber anlatılan lirik kahramanda şairin kendisi de vardır. Anahtar kelimeler: Gurbannazar Ezizov, lirik kahraman, kahraman Giriş Eleştirmen Ö. Abdullayev’in: “Lirik Gurbannazar Ezizov’un eserlerinin poeziya hakkında konu açıldığında biz, konu zenginliği ve ileri sürdüğü fikirler genellikle lirik kahramanı unutuyoruz hakkında çok şey söylenebilir. Doğan ve şiirde savunulan fikrin yeniliği veya Aksan: “Yazında, özellikle şiirde tekrarlanması, şiirde ortaya çıkan mana lirizm, sanatçının güçlü ve bütünüyle hakkında, şiirde tabiat güzelliklerinin kendine özgü duygularını, tutkularını, tasviri, edebî sanatların kullanılışı ve buna özlemlerini, zihninde oluşan imgeleri benzer hususlar üzerinde konuşuyoruz. tam bir içtenlik ve yalınlıkla, doğal bir Doğru, bu konular hakkında konuşmak anlatımla dile getirdiği, kısa coşkulu, lazım, ama ister lirik eser, isterse dram veya özlü sözlerle aktardığı yapıtların epik eser olsun – fark etmez – esas mesele özelliğidir.”(2003, 25)der. Aynı eserde kahramanın karakterindedir. Edebî eserin Pospelov’dan, “Lirik yapıtlarda asıl okuyanın üzerindeki etkisi, karakterde nesnenin; sanatçının kendi karakteri, her toplanır.” düşüncesinden yola çıkarak, şeyden önce iç dünyası, yaşama coşkulu şairin eserlerindeki kahraman ya da lirik yaklaşımı olduğunu belirttikten sonra, kahraman üzerinde durmak istiyoruz. bu anlamda lirizmin her şeyden önce Şair eserlerinde birçok konuyu müzikle yakınlığının bulunduğunu ileri irdeleyip farklı farklı fikirleri savunabilir. sürer.” (25) şeklinde ifade eder. Bu, henüz her şeyin hallolduğu anlamına Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

gelmez, esas mesele irdelenen konuların nasıl anlatıldığında, okuyanın aklına, yüreğine ne kadar etki edebildiğindedir. Başka bir deyişle şairin sözlerinin okuyana ettiği etkide. O etkiyse, öncelikle eserde harekette olan, göz önünde canlanan lirik kahramana ya da normal kahramana; onun canlılığına, gerçekliğine, özgünlüğüne ve bunun dışında kullandığı sanata bağlıdır. Ö. Abdullayev’den alınan yukardaki cümlede sadece lirik kahraman anlatılıyor. Fakat bu çalışmada “kahraman ya da lirik kahraman” şekli ele alındı. Çünkü eğer şairin belli bir lirik eseri üzerinde araştırma yapılsaydı, sadece lirik kahraman göz önünde bulundurulabilirdi. Ama burada söz konusu olan şairin edebî kişiliğinin tamamının ele alınmasıdır. Onun eserlerinin tamamı lirik alanda olmadığı için sadece lirik kahramanın “benim” değil, –diğer kahramanların – “senin”, “onun” da üzerinde durulması icap eder. Aslında bu yolla eserlerde lirik kahraman daha gerçekçi tespit edilmiş olacaktır. 1. Öyleyse, lirik kahraman kim? Edebiyatçıların farklı yaklaşımları var. Bazıları lirik kahramanın şairin kendisi olduğunu savunurken, bazıları da onun şairin kendisi olmadığını ileri sürer. Bu öteden beri süregelen bir tartışma olması sebebiyle üzerinde durup uzatmak yerine, sadece onlara has iki hususa dikkat çekmekle konuyu sınırlamak istiyorum. R.Recepov: “... Demek ki, lirik eserin merkezinde olan, genelde şairin kendisidir.” (17.18) derken, ondan daha önce N.G.Çernışevskiy: “Lirik şiirdeki “ben” her zaman o şiiri yazan şairin “beniyle” kesişmiyor. Bu sebeple şiirlerdeki lirik “ben’in” hareketlerini şaire isnat ederken çok dikkatli olmak lazım.” şekliyle tespitte bulunuyor.

Buradaki ifadeler, birbirine zıt gibi görünebilir. Oysa bunlar birbirini tamamlamakta, “Lirik kahraman”ı anlamaya yardımcı olmaktadır. Demek ki lirik kahramana, şairin öz şahsiyetinden daha geniş, daha kapsamlı bir anlam yüklenmektedir. Bununla beraber anlatılan lirik kahramanda şairin kendisi de vardır. 2. Acaba G.Ezizov’un lirik kahramanı hakkında neler söylenebilir? Şairin edebî kişiliği üzerinde Ö.Abdullayev (68,27), A.Garayev (6), S.Mıradov (84) gibi edebiyatçılar da tespitte bulunmuşlardır. Ö.Abdullayev: "G.Ezizov'un lirik kahramanı mert, mücadeleci, mutlu, onurlu bir adamdır. O, kolay kolay pes etmez, karşılaşacağı zorlukları yenmeye azimlidir. Hayatı pervasızca izlemeyi sevmez, aksine kendini hayatla mücadelenin ortasında bulur." (68), "Onun lirik kahramanı istekliliği, azimliliğiyle daima kendini fark ettirmeye çalışır." demiştir. 2.1. Şair Gurbannazar şairlik ve şiir sanatı üzerine de şiirler yazmıştır. Onun eserlerinin lirik kahramanı, genellikle şair olarak rol üstlenir. Juwan gijelermın joş urjak wagty Bil bagladym galamyma syýama Belki bolan däldir otuzda bagtym Bagtym diýämesem Poeziýama (199 s.) Böyle durumlarda lirik kahramanı şairin kendisinden ayırt etmek zor. Lirik kahraman; sadece şairlik ve şiirle ilgili yazılanlarla sınırlı kalmayıp diğer konularda kaleme alınan şiirlerde de yer aldığını, görevinin şairlik olduğunu savunuyor. İnrik yere çöküp yakylsa çyra, Saçyn sypamaga degmese elim, Senin ozuň duşunmeli ahyry Meniň başga yşga duşenmi gülüm. Yurekde aydym kän, Elde az olar,

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

223

224

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Aydymym yok il ýüzüne tutarlyk. (80 s.) Veya: Sen ortenme ayralykdan ezizim, Bilýäň ahyr gylygyny kärimin. Şol gidişi köwlenmeyär oyune Diýip alyp durma oyun tarımın. (89 s.) Öde Abdullayev Gurbannazar hakkında: "Genç şairin eserlerinin farklılığı lirik kahramanının karakterinden kaynaklanıyor" (68) diyor. Tabîî ki, manzum eserlerin orijinalitesini sadece lirik kahramanla ilgili kabul ederek, şiiri şiir yapan diğer edebî sanatlar (rifma, ritm, teşbih, (obrazlılık) canlılık vs.) da dikkate alınmalıdır. Bu, manzum eserin özgünlüğünde lirik kahramanın etkisi çok az demek de değildir. Lirik kahraman, eleştirmenin söylediği gibi eserin sanatsal kalitesini belli etmedeki rolünü ifade eder. 2.2. Yaşayan insanlardan biri Gurbannazar Ezizov'un eserlerini severek okumamızın ilk sebeplerinden biri de onun lirik kahramanının halen bizim aramızda yaşamasıdır. Onunla karşılaşıp, sohbet ettiğimizde yabancılık duymayışımızdır. Acaba neden onunla (lirik kahramanla) hemen kaynaşıyoruz? İlk olarak, Gurbannazar Ezizov'un lirik kahramanı kitap için ısmarlama olarak ortaya çıkan "olağanüstü güzellik"ten uzaktadır. O da bizim gibi, günlük hayatta karşılaşıp dertleştiğimiz binlercesi gibi gerçek bir insandır. Şairin lirik kahramanı kendini çok yiğit, akıllı, insaflı, vatan aşığı gibi göstermeye çalışmıyor, yani, diğer bir deyişle kendini diğer insanlardan yüksekte görmüyor. Kendisinin tüm zaferlerini, başarısızlıklarını, sevinçlerini, kederlerini... rahat rahat görmek mümkün “Bar zat boldy: söygi, dostluk, yalan söz, Büdremeler, yasly gündür bagtly gün. Asuda düzlerin gussasy bile Düşündik biz manysyny şatlygyn... (65s.)

Gerekli pursatym indim aleme, Begendim, söyüldim, çekdim men zary. İne, şu zatlaryn menin taleyme Miyesser edenne münbir razy” (96s.) diyen lirik kahraman: "Ben bahtlı yaşıyorum, sevinçli yaşıyorum, üzüntükeder bana yaklaşmasın." gibi tek taraflı arzuya, boş hayale dayanan hayalperest biri değildir. O; hayatı olduğu gibi (sevinci, kederiyle) seven, buna hazır, gerçek, samimi bir insan. 2.3. Sevgisine karşılık bekler Bu meselenin birinci yönü. Meselenin ikinci yönü şu: Daima "kendini başkaları için feda ederek, kalbinde halkının derdini taşıyan" lirik kahraman başkalarından da o duyguyu, karşılığı bekliyor. O, kendisinin halkın sevgisine layık olmak istediğini de saklamıyor. Hatta o, bu konuda ricada da bulunuyor: "Söýüň meni – yurek soygi koyseyär, Şeyle bir kuyseyar - yok caky-ceni. Yekeje adama yeterlık soygi Bilen bir pursatlyk söýüň siz meni... Söýüň meni - ähli erki hem durky Bilen size tarap yollar çekeni. Yeke ozun soyup yorsen elmydam Birazajyk agyr dusjek ekeni..." (19 s.) 2.4. Değişime açık Mevlana, “Eskiler eskide kaldı cancağazım, şimdi yeni şeyler söylemek lazım.” derken, değişimi işaret ediyor. Farklı bir söyleyişle Ezizov’da da bunu görmek mümkün: "Dusunmage agyryna dowur sen Guyz payhasy bilen pikir owursen" (170 s.) diyen lirik kahraman sadece zamanın derdini anlamak derdiyle yetinmiyor; o, zamanın ulaştığı noktaya göre, kendisini yenilemesi gerektiğini ifade ediyor. 2.5. Entelektüel G.Ezizov'un lirik kahramanı zamanla, hayatla, toplulukla aynı nefesi soluyan, onun derecesini, akımını, doğallıklarını

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

anlayan -tıpkı Gurbannazar gibientelektüel bir adam. O kendini yalnız değil, halkla, çevresiyle, toplumla içli dışlı hissediyor, her insanın dünyaya, tabiata, hayata, topluma ve bununla beraber birbirine bağlı, ilintili olduğunu savunuyor: "İlkinji satlygyn, ilki baharynKorpejigin ol gysypdyr bahryna. Ärsumagy dunyanın su saheri Sowurypdyr ony yelin ugruna. Yok! Dine gormeyan man bu ayaly, Men onun hasratyn yurekden duyyan, Hemme adamlar-da gunalı duyyan. (115 s.)" Herhangi bir insan tarafından işlenen suç için kendini de, bütün insanları da, yani topluluğu da belli bir derecede suçlu kabul eden lirik kahramanın ahlak güzelliği, oturmuş kişiliği göze çarpıyor. 2.6. Kadın Şairin kadın için zaruri gördüğü hususlardan biri de namuslu olmaktır. "Ahmak ve Saf Kız Hakkında Rivayet" (126.253 s.) isimli eserde fakir ailede yetişen kızın namusu için canını kurban etmesi, Türkmen kızlarına has olan mertliği, şairin eserlerindeki kadın kahramanların güzelliklerini genişletiyor ve lirik kahramanın görünüşünü tamamlıyor, onun daha da belirginleşmesine yardım ediyor. Gurbannazar Ezizov'un "Kızlarıma" isimli şiiri şu satırlarla başlıyor: "Dört gyzym, dört nury dıdam, Gulak goyun sozlerime: Dört ogul dey, dört ıner dey Kuwwat berin dyzlaryma." (89 s.) Şairin hayattayken dört kızının olduğunu biz biliyoruz. Bunun için de bu şiiri şairin öz şahsiyetine ait kabul ediyoruz. İşte o zaman şairle lirik kahramanın aynı şahıs olduğu anlaşılıyor. Bu ise şairin lirik kahramanının kadına nasıl değer verdiğini gösterir. Yukardaki örneklerde de görüldüğü gibi, şair kızlarını oğul yerinde görüyor,

onlarla gururlanıyor. Bu lirik kahraman, bizim halk edebiyatı eserlerindeki: "Oguldyr dowletin basy, Gyz hem bolsa -- gowun hosy --" (111.65 s.) gibi düşünceden kaynaklanan, erkek ve kız çocuklarının arasına belli bir sınır koyan, eski kafada bir insan değildir. O bu durumu erkek-kız diye çocuğun cinsiyetine önem vermeyen, onu aklına, terbiyesine, insanı insan eden diğer karakterlere göre değerlendiriyor. Tek kelimeyle o, yüksek düşünceli, zamanın modern insanına ünem veriyor. Lirik kahramanın bu güzel sıfatları şiirin devamında daha da beliriyor: "Yigit kimin, bir ar kimin Ilin-gunun hosy bolun. Adynyz-abrayynyz bilen Bir hataryn basy bolun. Oguldan yanyp koyenler Ceke-ceke ahy zary, Diysin sizi yuze sylyp: "Wah, gyz dogsa bolmayarmy!" (90 s.) Lirik kahramanın dünyasında kadın, anne olarak öne çıkar. Şair, lirik kahraman “anne”ye, anne karakterine her zaman saygılıdır, özel ilgiyle yaklaşır. Ona göre “anne” saflığın, mukaddesliğin kaynağında duran, insanı yükseklere, güzelliklere, yolların içinden en doğru yola ileten saiktir: "Men, tazeden, ol gadymy Anteyın yere ayak dırap, guyc alsy yaly, senın paklıgınden mun gez beygelıp, gozların ozume ın gerek yoly." (26 s.) Şairin lirik kahramanı, kendisinin hayattaki yerini iyi bilen, aziz annesine borçlu olduğunu bilen bir adamdır. O, daima yavru olma duygusuyla nefes alır. Kendisinin dünyaya gelmesi, yetişmesi için ananın nasıl zorluklara katlandığını, kendisi için dünyada anneden daha yakın insanın olmadığını bilir. Bunun için de o, anne kalbinin cömertliğine, genişliğine her zaman saygı duyar.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

225

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

226

s.)

"Eneler jomartdyr, gındır eneler, olar kyn pursatyn komege geler. Omur boyy ona beren jebrını, ahyr bır soz uçin bagyslap bıler." (296

Şairin şiirlerine bir göz attığımızda oğlunu savaşa gönderen/savaşta kaybeden anne karakteri: "Kyrk ucde bırdenka yykyldy oglun, senın bılen dususmagyn yerıne" (44 s.) ve oğlunu gelinine kaptıran anne karakteri: "Yaryn geler yanyna, enen geler zaryna. sen mana az bakarsyn, kop bakarsyn yaryna" (122 s.) dizeleriyle öne çıkar. Son örnek şairin "Uzak Yaylada Ananın Ninnisi" (Uzak yaylada enanin hüwdisi) şiirinden alınmıştır. Bu şiir “anne”nin dilinden yazılmıştır. Bu şiirin lirik kahramanı “anne”dir. Şiirdeki “anne”nin dilinden verilen şu dizeleri: "Jorama dusan yerımi balam, senı owerın. gelnın yuwar koynegnı, men dolagny yuwaryn. das oba duyşse yolun, gys bolsa sagy-solun, ılkı enen yat eder, onson yatlar ayalyn" (122-123 s.) heyecanlanmadan okumak mümkün değildir. Bu dizelerde “anne” kalbinin yavrusuna olan sınırsız sevgisi, gururu, sevinci, kederi, üzüntüsü hepsi toplanmıştır. Bu şiirde acı hayat gerçeği vardır. Netice olarak denebilir ki, G.Ezizov’un eserlerindeki kahramanın iç dünyası ile okurun iç dünyasının arasında bir tür yakınlık, örtüşmüşlük vardır. O, kahramanın tamamen kendisi olduğu söylenemese de, kahramanla sık

sık kendisinin aynı çizgide buluştuğu rahatlıkla söylenebilir. İşte bu da Ezizov’u, şiirleri ve okuru ile bir araya getiren önemli bir bağ olsa gerek.

Kaynak 1. Abdullayev Ö. “Edebiyat Teorisinin Esasları”. – A.: Türkmenokuvpedneşir, 1963. 2. Aksan D. “Cumhuriyet Döneminden Bugüne Örneklerle Şiir Çözümlemeleri”, Bilgi Yayınevi, Ankara 2003. 3. Beher İ.O. “O literature i iskusstwe”. – M.: Hudojestwennaya literatura, 1981. 4. Garayev A. “Düşünceşelerin Poeziya, Duyguların Poeziya”. – A.: Türkmenistan, 1982. 5. Geldiyev G. “Kamillik Yolunda”. – A.: Türkmenistan, 1983. 6. Geldiyev G. “Şiirin Kudreti”. – A.: Magarıf, 1985. 7. Gurbannnepesov K. “Edebiyat ve Hayat”. – A.: Türkmenistan, 1979. 8. Dolmatovskiy Ye. “Genç Şairler” (“Molodım poetam”). – A.: Türkmenistan, 1981. 9. Nuralıyev D. “Edebi Değişim Meseleleri”. – A.: Ilım, 1978. 10. Nuralıyev D. “Şahsiyet ve Edebi Değişim” A.: Ilım, 1982. 11. Recepov R. “Lirik İçerik ve Şiir Sanatı”. – A.: Ilım, 1968. 12. Türkmen Edebiyatının Tarihi. 6 c., 1 k. “Gurbannazar Ezizov” bölümü. Yazarı A.Garayev. – A.:Ilım, 1982. 13. Türkmen Edebiyatının Tarihi. 6 c., 2 k. “Pozeziya” bölümü. Yazarı A.Garayev. – A.:Ilım, 1984. 14. Çernışeyskiy N.G. Polnoye sobraniye soçineniy. – Goslitivdat, M., 1948.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

ÝUNUS EMRÄNIŇ DÖREDIJILIGINDE EDEBI DILIŇ KÄMILLEŞMEGI Gurbangeldi Möwlamow Halkara türkmen-türk uniwersitetiniň Türkmen-türk dilleri hem-de olaryň edebiýaty bölüminiň uly mugallymy Mazmuny Ýunus Emräniň goşgularynda çeperçilik özüniň ýokary nusgasyny tapandygyny we şahyr öz ýaşan, döreden ýyllaryndaky edebi diliň kämilleşmeginde uly orna mynasyp bolandygyny nygtamak bolar. Galyberse-de, Ýunus Emräniň ýaşan döwrüniň dilini edebileşdirmek we ebedileşdirmek ugrunda ýerine ýetiren işleri özünden soňraky asyrlarda ýetişen şahyrlara-da nusgalyk ýol bolup durýar. Şahyryň dil bilen baglanyşykly ýerine ýetiren ähli işleriniň düýp özeni türkmen halkyna ak ýürekden hyzmat etmekdir. Açylýan sözler: Ýunus Emre, edebi dil, çeper dil, türkmen dili, türk dili, arap-pars dilleri, Möwlana Jelaleddin Rumy, Ahmet Fakyh, Şeýýat Hamza, Hoja Dehhany, Gülşähri we Möwlananyň ogly Soltan Welet. Ýunus Emre özüniň ýaşan döwründe köp işi bitiren ussat şahyrdygyny subut arap-pars dilleriniň rowaç alýandygyna edýär. Ýunus Emräniň şygyrlarynyň garamazdan, türkmen dilinde eserler diwan döreder ýaly köp bolmaklygy, döretmegi başaran ussat şahyrdyr. şahyryň öz döwründäki sada, gepleşik Ol mukaddes Watanyny, halkyny, diliniň edebi dil mertebesine ýetmegine ata-enesini, umuman, ähli barlygy uly goşant goşandygyny aňladýar. çyn ýürekden söýen şahyr bolupdyr. Arap-pars dillerinde ýazylan şygyrlar, Munuň şeýledigine şahyryň şygyrlaryny esasan, halkyň ýokarky gatlagyna ýa-da okanymyzda doly göz ýetirýäris. Ýunus şol dilleri bilýän adamlara niýetlenip Emre özüniň şygyrlarynyň ähli adamlar ýazylypdyr. Emmä Ýunus Emräniň üçin düşnükli bolmagyny isläp, ony goşgularyna ähli adamlar düşünipdir. halkyň düşünjek dilinde ýazypdyr. Emma Häzir hem onuň goşgularyna düşünmek onuň şygyrlarynyň many-mazmuny bolýar. Ýunus Emre dile örän uly gepleşik dilindäki ýaly sada däl. Şahyr ähmiýet beren şahyrdyr. Muny Ýunus birnäçe çylşyrymly taglymatlary hem Emräniň: şol sada gepleşik dilinde düşündirmegi Dilsizler habaryny gulaksyz diňleýesi başarypdyr. Bu bolsa Ýunus Emräniň Dilsiz, gulaksyz sözi jan gerek şygyrlaryndaky diliň döwrebaplygyny aňlaýasy. görkezýär. Şahyryň türkmen dilinde Ýetmiş iki dil seçdi aramyza söz döreden diwany, onuň az serişde bilen düşdi Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

227

228

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Ol bakyşy biz bakdyk ýermedik am-u hasy [11,s.405] ýaly goşgusyndan hem aňmak bolýar. Şahyr dilsiz adamlaryň sözüne düşünmekligiň kyndygyny nygtaýar we diliň ýer ýüzünde giňden peýdalanylyp gelendigini özüniň ýaşan ýyllaryndaky döwürdeşlerine, geljek nesillere düşündirmek isläpdir. Şahyr adamlara Hudaý tarapyn dürli-dürli dilleriň (ýetmiş iki diliň) bagyş edilendigini hem belläp geçýär. Hakykatdan hem dilsiz ýaşaýşy göz öňüne getirmek mümkin däl, ol adamzadyň durmuşynda iň ähmiýetli, wajyp serişdeleriň biri bolup hyzmat edip gelipdir. Dil adamlaryň durmuşyndaky ähli işleriniň sazlaşykly alnyp barylmagyna uly goşant goşýar. Dilsiz ýaşamagyň örän kyndygyna entek gürläp bilmeýän ýaşajyk çaganyň ýa-da gepleşmekden mahrum bolan lal adamlaryň hereketlerini göz öňüne getirmeklik ýeterlikli bolsa gerek. Diliň wajyplygyna we dilsizligiň kynçylyklaryna oňat düşünýän atababalarymyz dil bilen baglanyşykly birnäçe nakyllary hem döredipdirler. Olaryň içinde: “Dil bir hazyna, bereniň bilen gutarmaz. Dil bolmasa, il bolmaz„ [3,s.86] ýaly äheňdäki nakyllar ünsüňi has hem özüne çekýär. Türkmen diliniň kämilleşmeginde, baýlaşmagynda we giňden ulanylmagynda Orhun-Ýeniseý ýazgylarynyň [2,s.27], Mahmyt Kaşgarlynyň “Diwany lugatyt-türk” [14] kitabynyň, Ýusup Balasagunlynyň “Kutadgu bilig” [15] eseriniň ähmiýeti örän uludyr. Şol sanda her bir türkmen şahyry ýaly, Ýunus Emräniň hem türkmen diliniň kämilleşmegi ugrundaky bitiren hyzmatlary diýseň bimöçberdir. Sebäbi XII-XIII asyrlarda Anadoly seljuk türkmen döwletiniň döredijiligindäki dil meselesinde, arap

we pars dilleriniň has ýaýrandygyny görýäris. Şol asyrlaryň dil meselesi bilen baglanyşykly E.D.Džawelidze, özüniň “Türk edebiýatynyň gözbaşlaryII Ýunus Emre” kitabynda: “Şahyryň ýaşan we döreden ýyllarynda, Anadoly seljuk türkmen döwletiniň edebiýatynda we medeniýetinde arap we pars dilleriniň agalyk edendigini belleýär. Şeýle hem şol döwürde arap dili, ylmy we dini işleriň serişdesi hökmünde, pars dili bolsa döredijiligiň dili hökmünde ulanylandygy nygtalýar” [13, s.5]. Diýmek, arap, pars dilleri ylmyň, tasawwupyň we şygryýetiň dili bolan bolsa, onda türkmen dili halkyň arasynda gündelik ulanylýan gepleşik diliniň serişdesidigi barada netijä gelmek bolýar. Şol ýönekeý gepleşik dilini edebi dil derejesine çykarmakda Ýunus Emräniň uly goşandynyň bolandygyna şahyryň şygyrlary doly şaýatlyk edýär. Elbetde, ýönekeý gepleşik diliniň edebi dil möçberinde peýdalanmagynda diňe bir Ýunus Emräniň däl, eýsem onuň bilen bir döwürde ýaşan beýleki şahyrlaryň hem goşan goşantlarynyň bardygyny agzap geçmelidiris. Türkmen diliniň şygyr dili bolmaklygy üçin, onuň çeperçilgini hasda artdyrmak üçin Ýunus Emre bilen bir hatarda iş alyp baran beýleki şahyrlar hökmünde Ahmet Fakyh, Şeýýat Hamza, Hoja Dehhany, Gülşähri we Möwlananyň ogly Soltan Welet ýaly şahsyýetleri görkezmek bolar [8,s.265]. Hoja Ahmet Ýasawy we Ýunus Emre barada hem-de diliň, edebiýatyň dürli ugurlary boýunça ylmy işleri döreden Fuad Köprüli özüniň “Türk edebiyatındaki ilk mutasavvuflar” atly kitabynda Ýunus Emräniň ýaşan döwründäki Anadoly seljuk türkmen döwletiniň we soňraky ýyllarda gurlan Osmanly türkmen döwletiniň

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

zybanynyň gadymy Türkmen diliniň bir şahasydygyny belläp geçýär [7,s.231]. Möwlana Jelaleddin Rumy ýaly ägirt şahyryň pars dilinde ençeme şygyrlar döreden asyrynda we beýleki pars dili bilen şygyr ýazan şahyrlaryň şan-şöhradynyň, abraýynyň gün-günden artýan çagynda ýönekeý gepleşik dilini belende galdyryp, ony edebi dil derejesine götermek, hatda bu dil bilen uly diwan döretmek örän kyn işdir. Ýunus Emre bu örän kyn işiň hötdesinden gelen şahyrdyr. Bu aýdylanlara onuň “Diwan” we “Risaletun-nushyýa” [12] atly eserleri doly şaýatlyk edýär. Ýunus Emräniň goşgulary ençeme asyrlardan bäri halkyň hakydasynda galyp, häzirki günlerimize çenli ýetip gelmegi başarypdyr. Munuň şeýle bolmagynyň iň uly sebäpleriniň biri hem şahyryň goşgularynyň sadadan çeper dil bilen beýan edilmegidir. Näme üçin merdana türkmen halky Gorkut atanyň, Göroglynyň, Magtymguly Pyragynyň we ýene-de birnäçe edebi şahsyýetleriň dürdäne setirlerini unutman gelipdir, olaryň şygyrlaryny häzirki günlerimize çenli ýetirmegi başarypdyr. Munuň asyl sebäbi bu şahsyýetleriň şygyrlarynyň dili örän çeper bolmagyndadyr, şoňa göräde halk olaryň şygyrlaryny özlerine has ýakyn saýypdyr. Ýunus Emräniň şygyrlarynyň hem unudylman, häzirki wagta çenli ýaşamagynyň asyl sebäbi, edil ýokarda ady agzalan şahsyýetleriň döredijilikleri ýaly, halka has ýakyn bolan dil bilen ýazylmagydyr. Galyberse-de, Ýunus Emräniň ýaşan döwründe türkmen dilini baýlaşdyrmak we ony edebi dil derejesine çykarmak barada ýene-de bir begençli we buýsançly maglumaty ýatlap geçsek ýerlikli bolsa gerek, ol hem Anadolynyň Larende (häzirki Garaman) welaýatynyň

begi Garaman ogly Mehmet begiň 1277nji ýylda jarçylara mundan beýläk begligiň ähli ýerinde türk(men) dilinde gepleşilmelidigi we ulanylmalydygy baradaky kararydyr [4,s.23]. Elbetde, Larende welaýaty tutuş Anadolyny alanymyzda, gijräk ýer bolmagynda galýar, emma bu netijäniň beýleki birnäçe begliklerde hem ýüze çykmagyna nusga bolmaklygy has aýratyn ähmiýete eýedir. Garaman ogly Mehmet begiň çykaran karary türkmen diliniň pajarlap ösmegine itergi beripdir. Ýunus Emräniň şygyrlaryndaky edebi dil barada aýdylanda, arap we pars dillerindäki käbir adalgalary bolşy ýaly hem-de gadymy türkmen dilindäki görnüşleri ýaly ulanmagy başarypdyr. Şahyr sopuçylyk garaýyşlaryny beýan edende, arap, pars dillerindäki sözlere garanyňda, türkmen dilindäki sözleri has köp ulanandygyny aýtmak bolar. Bu mesele barada edebiýatçy alym Mustafa Tatçynyň işinde ähmiýetli maglumatlar bar. Arap, pars dillerindäki adalgalaryň türkmen dilindäki manylaryny şu aşakdaky tertip boýunça görkezmek bolar: Alla (arap dilinde) - Çalap, Taňry (türkmen dilinde) öwlüýä (arap dilinde) - eren (türkmen dilinde) jennet (arap dilinde) - uçmak (türkmen dilinde) jähennem (arap dilinde) - tamug (türkmen dilinde) Müňkir-ekir (arap dilinde) soragçylar (türkmen dilinde) [10,s.98]. Diýmek, Ýunus Emre özüniň döredijiliginde käbir arap, pars dillerindäki sözleri ulanmaklygyň deregine olaryň türkmen dilindäki görnüşlerini saýlap alandygyny anyk aýdyp bileris. Muňa bolsa Ýunus

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

229

230

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Emräniň türkmen dilini edebi dil mertebesine galdyrmakda alyp baran bimöçber aladasy hökmünde baha bermek bolar. Umuman, Ýunus Emräniň XIII-XIV asyrlardaky türkmen dilini ösdürmekdäki ýerine ýetiren ähli tagallalaryny göz öňünde tutup, şahyry, şol döwrüň türkmen dilini baýlaşdyrmakdaky iň görnükli wekili hasaplamak mümkin. Ýokardaky görkezilen sözler bilen baglanyşykly Ýunus Emräniň goşgularynda şeýle mysallara duşulýar. Alla, Çalap we Taňry ýaly sözleri şahyryň: “Açlyk soňy doklukdyr, dokluk soňy ýoklukdyr. Bu ýollar gorkulydyr, Alla, göreli neýlär. Alymlara soradym nedir derman günäli derdime Olar hem aýytdylar derman oňa ýene Çalap” [11,s.96,37] – kimin şygyr setirlerinde Alla hem-de Çalap ýaly arap we türkmen dillerindäki görnüşlerini gabat getirip ulanandygyny görmek bolýar. Ýene-de şahyryň: “Soragçylar gelerler, sorag hasap sorarlar Karanu sin içinde oturar ýanymyza. Ýunus gabra baranda, MüňkirNeňkir gelende Maňa sowal soranda dilim aýlanarmy eý Rab” [11, s.37,332] – kimin beýitlerde, “soragçylar, Müňkir-Neňkir” ýaly türkmen we arap dillerindäki sözleri ussatlyk bilen sazlaşykly getirilendigini görýäris. Ýunus Emräniň şygyrlarynda duş gelýän dil aýratynlyklarynyň ýene-de biri hem sözlerdäki käbir goşulmalardyr. Bu goşulmalar häzirki wagtda Anadolyda resmi ýagdaýda giňden ulanylmaýar. Emma käbir şiwelerde Ýunus Emräniň

peýdalanan dil aýratynlyklary häzir hem bar. Bular barada Jahyt Öztelliniň “Ýunus Emre” atly işinde birnäçe gyzykly maglumatlara duşmak bolýar. Ol ýerde: -gyl, -gil ýaly goşulmalar işligiň manysyny has hem kuwwatlandyrýar. Mysal üçin: gelgil, galgyl. -wen, -wem goşulmalary bolsa geleýin, gideýin manylaryny aňlatmak bilen olar “geliwem” ýaly görnüşlerde hem ulanylypdyr. -ysar, -isär, -asar, -esär ýaly goşulmalar bolsa, gelejek zamany aňladypdyr. Olar “göresär” ýaly şekillerde ýazylypdyr. -awuz, -ewüz ýaly goşulmalar işligiň buýruk şekiliniň birinji köplük sanyny aňladyp, "alalyň", "iýeliň" ýaly manylarda bolupdyr. Bu goşulmalar “kylawuz”, “iýewüz” ýaly görnüşlerde ulanylypdyr. -uban, -üban ýaly goşulmalar baglaýjy goşulmanyň -yp, -ip ýaly manylaryny aňladypdyr. Bu goşulmalar “aluban”, “gelüban” ýaly sözlerde ýazylypdyr [9,s.67]. Görkezilen bu goşulmalaryň käbiriniň şygyrdaky görnüşleri bilen hem tanşalyň. Bu goşulmalara mysal hökmünde: “Goý men ýanaýyn, tütäýin dost bakjasynda ýiteýin Bir gül olaýyn biteýin açyluban solmaýaýyn. Ýunus sen bahry olgyl nur deňzine dalgyl Bu hak sözleri algyl eresiň ganymyza” [11,s.289,342] – ýaly şygyr böleklerini görkezmek bolar. XIII asyra mahsus bolan dil aýratynlyklaryň Ýunus Emräniň goşgularynda giňden duş gelmegi, şahyryň öz döwründäki dil baýlyklary

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

barada, olary kämilleşdirmek ugrunda içgin iş alyp barandygyny aňladýar. Galyberse-de, diliň özi janly barlyk bolup, ol edil adamlaryň belli bir döwürde ýaşap geçişleri we olaryň ornuny täze nesilleriň tutuşy ýalydyr. Dildäki birnäçe sözler ýa-da goşulmalar käbir taryhy we medeni şertlere görä üýtgäp bilýärler. Bu aýdylanlary Ýunus Emräniň ýaşan we döreden ýyllaryndaky giňden ulanylan sözleriň we goşulmalaryň käbiriniň häzirki döwürde ýitip gitmegi ýa-da işjeňliginiň peselmegi subut edýär. Ýunus Emräniň şygyrlarynda diliň çeperçiligi we şahyryň XIII-XIV asyrlaryň edebi diline goşan goşandynyň nähili derejededigi barada professor Faruk Kadry Timurtaşyň şu aýdanlary hem uly ähmiýete eýedir. Ýunus Emräniň elinde türk(men) dili özüniň iň gözel görküni alyp, baky ýeňşe ýetendir. Dilimiziň milli sesine, milli görnüşine we milli aňyna şol döwürde iň oňat öwüşgin çaýan sungat adamsy Ýunus Emredir. Ýunus Emräniň şygyrlarynyň dili iň oňat we iň arassa dildir. Şahyr halkyň dilini iň janly, iň aýdyň we iň mylakatly görnüşde peýdalanyp bilipdir. Ýunus Emräniň türkmen diliniň edebiýat we medeniýet dili bolmagy ugrunda ýerine ýetiren işleri örän uludyr. Bu dil, türki halklarynyň medeniýetiniň şol döwürdäki ähli baýlyklaryny öz içine alan milli dildir. Şahyryň döredijiliginiň edebi dili, halkyň ähli gözel duýgularyny, hyjuwlaryny we joşgunlaryny ýokary derejede özünde jemleýär. Ýunus Emräniň şygyrlarynyň dili halkdan belli bir bölegi özünde jemleýän hem bolsa, onda arap we pars dilleriniň hem aýratynlyklary bar. Bu ýagdaýyň arap, pars medeniýetiniň bar ýerinde ýüze çykmagy tebigi bir netijedir. Şeýle-de bolsa, Ýunusda bu dillerden geçen sözleriň ol diýen sany köp däldir.

Bu sözler şahyryň döredijiliginde halkyň olardan peýdalanyşy we ulanyşy ýaly möçberdedir. Şol sebäpli hem halk Ýunus Emräni we onuň goşgularyny asyrlar boýunça söýüp gelipdir. Halk şahyryň döredijiliginde özüniň milli dilini we ruhy dünýäsini tapandyr. [4,s.24]. Ýunus Emräniň döredijiliginde duş gelýän käbir sözler häzirki türkmen dilinde işjeň ulanylýar. Şahyryň şygyrlaryndaky bu sözleriň Anadolyda sekiz asyr mundan ozal hem ulanylmagy, häzirki zaman türkmen dilindäki sözler bilen taryhy kökleriniň bardygyny görkezýär. Bu sözler bezeg (bezek), gezek (kezek), don (ton), hut, kiçi, süňk (sünük), duşmak (tuş olmak), awy (awy), bagyr, baý, ol, mekir, armak (ýadamak) we şuňa meňzeş başga-da birnäçe türkmen dilinde işjeň ulanylýan sözlerdir. Ýokardaky görkezilen sözlere häzirki zaman türk dilinde işjeň ýagdaýda duş gelmek örän kyn. Bu sözleriň diňe gepleşik dillerinde galan bolmagy hem mümkin. Berlen sözler bilen baglanyşykly Ýunus Emräniň goşgularynda şu aşakdakylar ýaly mysallary görkezip bileris: “Maňa gelsin ýoksul bolan baý ola Bu malu sermaýa dukan meniňdir. Ýunusyň ýanar içi kamudan köňli kiçi Soýa saýylmamak süýji ereniň himmetidir. [11,s.53,56] Makalanyň ahyrynda, Ýunus Emräniň goşgularynda çeperçilik özüniň ýokary nusgasyny tapandygyny we şahyr öz ýaşan, döreden ýyllaryndaky edebi diliň kämilleşmeginde uly orna mynasyp bolandygy baradaky netijä gelmek bolar. Galyberse-de, Ýunus Emräniň ýaşan döwrüniň dilini edebileşdirmek we ebedileşdirmek ugrunda ýerine ýetiren işleri özünden soňraky asyrlarda ýetişen

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

231

232

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

şahyrlara-da nusgalyk ýol bolup durýar. Şahyryň dil bilen baglanyşykly ýerine ýetiren ähli işleriniň düýp özeni türkmen halkyna ak ýürekden hyzmat etmekdir. Watanymyza, merdana halkymyza ak ýürekden hyzmat etmegiň wajyp işdigine häzirki wagtda Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň ýaş nesillerimize berýän sargytlaryndan hem görmek bolýar. Hormatly Prezidentimiziň “Täze galkynyşy başdan geçirýän günlerimizde biziň her birimiziň baş maksadymyz Watanymyza, Halkymyza hyzmat etmekden ybaratdyr” [1,s.14] diýip nygtamaklygy hem aýratyn bellenip geçilmäge mynasypdyr.

Edebiýat 1. Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr. – Aşgabat: Ylym, 2007. 2. Ergin Muharrem, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul. 3. Geldiýew G. Türkmen nakyllary we atalar sözi. – Aşgabat: Ylym, 2004. 4. Gökdemir Ayvaz, Gökdemir Sevgi. Yunus Emre-Güldeste. Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1996.

5. Gölpınarlı Abdulbaki. Yunus Emre ve Tasavvuf. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1961. 6. Kabaklı Ahmet. Türk Edebiyatı-II, İstanbul: Türk edebiyatı vakfı yayınları, 1997. 7. Köprülü Fuad. Türk edebiyatında ilk mutasavvuflar. – Ankara: Diyanet işleri başkanlığı yayınları, 1976. 8. Özkan Mustafa. F.K. Timurtaş Sanat – edebiyat dünyasından. – İstanbul: Alfa basım,yayım, dağıtım, 1997. 9. Öztelli Cahit. Yunus Emre. İstanbul: Özgür Yayınları, 2006. 10. Tatçı Mustafa. Yunus Emre Divanı (Inceleme). – İstanbul: H yayınları, 2008. 11. Tatçı Mustafa. Yunus Emre Divanı (Tenkitli Metin). – İstanbul: H yayınları, 2008. 12. Tatçı Mustafa. RisaletünNushiya. (Tenkitli Metin). – İstanbul: H yayınları, 2008. 13. Э.Д. Джaвeлидзe. У истоков турецкой литературы-II Юнус Эмре. – Тбилиси: Мецниереба, 1985г. 14. Atalay Besim. Kaşgarlı MahmudDivanü Lugat-it-Türk (Çeviri). – Ankara: TDK yayınları, 2006. 15. Arat Reşit Rahmeti. Yusuf Has Hacip-Kutadgu Bilig. – Ankara: TDK yayınları, 2007.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

DEVELOPMENT OF LITERARY LANGUAGE IN YUNUS EMRE’S WORKS Gurbangeldi Movlamov International Turkmen Turkish University, Lecturer at the TurkmenTurkish Languages and Literature Department Abstract We should highlight that eloquence found its great example in Yunus Emre’s poems and the poet played an important role in the development of literary language in his life and creation time. Moreover, Yunus Emre’s endeavors in immortalizing the contemporary language have been a role model for poets following him. The principal reason of the poet’s endeavors related to language is wholeheartedly serving Turkmen people. Key words: Yunus Emre, literary language, fictional language, the Turkmen language, the Turkish language, the Arabic and Persian languages, Mevlana Jalaluddin Rumi, Ahmad Fakih, Shayyad Hamza, Hodja Dahhani, Gulshahri and Sultan Walad, the son of Mevlana Yunus Emre was a poet who succeeded in creating poems in his mother tongue during his life time despite the fact that the Arabic and Persian languages were in demand. He was a poet who loved his sacred Homeland, people, parents; briefly, the entire existence. It can be clearly derived when poems of the poet are leafed through. Yunus Emre wrote his poems in a very facile manner so that everyone would easily understand them. Still, the content of his poems is not as simple as spoken language. The poet accomplished to explain various complicated concepts in a simple way. And it shows that Yunus Emre’s language in his poems was contemporary. His divan which was written in Turkmen evidences the author’s competence to create poems

even possibilities are short. Sufficient plurality of Yunus Emre’s poems to create a divan points out that he made a major contribution for the increase of the simple spoken language of his time to the level of literary language. Poems written in Arabic and Persian was intended for upper-class people or the people who knew these languages. Even so, everyone understood Yunus Emre’s poems. It is easy to understand them at present as well. Yunus Emre attached an immense importance to language and it can be clearly seen in the following lines: Ask about the tongueless to the earless Desire to understand the tongueless and earless

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

233

234

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

He created seventy-two languages of different words We approved it and did not criticize anyone [11, pg. 405] The poet highlights the difficulty of understanding what speechless people speak and he wanted to explain his contemporaries and future generations that language had been widely used in the world. He also states that people were granted different languages (seventy-two languages) by the God. The matter of fact is that it is impossible to consider living without language and it has served as one of the most important factors in human life. Language makes an enormous contribution for all affairs in people’s lives to be carried out regularly. We assume that imagining the actions of little children and mute people who cannot speak is enough to realize the difficulty of living without language. Our ancestors who thoroughly understood the importance of language and difficulty of muteness even created sayings about language and some of them such as “Language is a treasure that never ends when given” and “No language, no people” [3, pg. 86] strongly attract your attention. The Orhon-Yenisei inscriptions [2, pg. 27], “Diwanu Lugat al-Turk” by Mahmud al-Kashgari [14], “Kutadgu Bilig” by Yusuf Khass Hajib of Balasagun [15] played an important role in the development, enrichment and wide use of the Turkmen language. Moreover, Yunus Emre as well as other Turkmen poets made a significant contribution for the development of the Turkmen language. Because we see that the works created during the time of the Anatolian Seljuk Turkmen State in the 12-13th centuries were basically in the

Arabic and Persian languages. About the issue of language in that time, E. D. Javelidze —in his book named “Sources of Turkic literature, 2nd volume: Yunus Emre”— states: “The Arabic and Persian languages were prevalent in the literature and culture of the Anatolian Seljuk Turkmen State over the years the poet lived and created. Furthermore, at that time, the Arabic language was a means of scientific and religious affairs and the Persian language was the language of literary works” [13, pg. 5]. Therefore, we can derive that the Turkmen language was the means of everyday communication among people while the Arabic and Persian languages were the languages of science, mysticism and poetry. When we read the poet’s poems, it is clearly seen that Yunus Emre did much in increasing the simple spoken language to the level of literary language. Of course, we should mention that not only Yunus Emre but other poets who were his contemporaries contributed to the use of the simple spoken language as literary language as well. In addition to Yunus Emre, we can show figures such as Mevlana Jalaluddin Rumi, Ahmad Fakih, Shayyad Hamza, Hodja Dahhani, Gulshahri and Sultan Walad, the son of Mevlana who contributed to the Turkmen language to be the language of poetry [8, pg. 265]. Fuat Koprulu, who created scientific works on various aspects of language and literature, – his book named “Türk edebiyatındaki ilk mutasavvıflar” [First Sufis in the Turkish Literature] – writes about Hodja Ahmad Yasawi and Yunus Emre, and narrates that the language of the Anatolian Seljuk Turkmen State in which the poet lived and the subsequently established Ottoman Turkmen State

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

is one of the branches of the ancient Turkmen language [7, pg. 231]. Increasing a simple spoken language to the level of literary language and even creating a vast divan in the very spoken language is exceptionally difficult in a century during which a great figure like Mevlana Jalaluddin Rumi created a great number of poems in Persian and in a period during which a reputation of other poets had steadily increased. Yunus Emre is a poet who could overcome such a difficulty. His works named “Divan” and “Risalatun Nuskhiya” [12] strongly supports the aforementioned. Yunus Emre’s poems have remained in the memories of people for centuries and been able to reach our days. One of the main reasons for this is that his poems are simple and eloquent. How the brave Turkmen people have successfully carried the works created by Gorkut Ata, Gorogly, Magtymguly Pyragy and some other literary figures without leaving them out and have conveyed their meaningful works to our days. All this is because the languages of these figures were extremely eloquent; therefore, people felt that their poems were close to them. In the same way, Yunus Emre’s poems were written in the language which was close to people as the works of the above mentioned figures; hence, his poems have not been forgotten and have remained in the memories of people up to now. Furthermore, we would like to highlight about a gladsome and proud information on enriching the Turkmen language and increasing it to the level of literary language during the time when Yunus Emre lived, that is, announcers were told in 1277 that Mehmet Bey the son of Karaman, the governor

of the Larende (presently, Karaman) Province of Anatolia issued a decree on wholly speaking and using the Turkish (Turkmen) language all over [4, pg. 23]. To say the truth, Larende Province is not a large place when the entire Anatolia is considered, but it should have played an important role for the same decision to be spread in other regions as a good example. Mehmet Bey the son of Karaman’s decree urged the development of the Turkmen language. Regarding the literary language in Yunus Emre’s poems, he succeeded in using some terms of the Arabic and Persian languages just the same or according to their equivalents in the ancient Turkmen language. When the poet expressed his thoughts about mysticism, we can reasonably state that he used Turkmen words rather than Arabic or Persian words. There is valuable information on this issue in a work of a scholar litterateur Mustafa Tatchy. Meanings of terms in the Arabic and Persian languages can be shown in the following way: Alla [Arabic] – Çalap, Taňry [Turkmen] öwlüýä [Arabic] - eren [Turkmen] jennet [Arabic] - uçmak [Turkmen] jähennem [Arabic] – tamug [Turkmen] Müňkir-nekir [Arabic] – soragçylar [Turkmen] [10, pg. 98] Therefore, we can simply say that Yunus Emre in his works preferred Turkmen equivalents of some words which are Arabic and Persian. And all this can be evaluated as Yunus Emre’s great struggles for increasing the Turkmen language to the level of literary language. Briefly, taking all the endeavors of Yunus Emre for the

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

235

236

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

development of the Turkmen language in the 13-14th centuries into account, we can refer to the poet as the eminent figure who enriched the Turkmen language during his life time. Let us give some examples where Yunus Emre used the above mentioned words in his poems. In the following lines, the poet applies the words “Alla”, “Çalap” and “Taňry”: Hunger results in satiety and satiety in scarcity. The paths are dangerous; let’s see what Allah will do. I asked scholars a remedy for my pain They said the remedy is the God again [11, pg. 96, 37] As we see, the poet uses Arabic and Turkmen equivalents of the words “Alla” and “Çalap” in his poems. Questioners will come and give a grilling They will sit beside us in the darkness After Yunus gets in grave, when Munkir-Nakir comes and question Will I be able to speak, oh God! [11, pg. 37, 332] In the above lines, the Turkmen and Arabic words “soragçylar, müňkir-nekir” are used in a proficient way. One another linguistic feature encountered in Yunus Emre’s poems is various suffixes in words. These suffixes are not widely used in Anatolia at the present time. Still, there are the linguistic features used by Yunus Emre in dialects. There are interesting information on this matter in Cahit Öztelli’s work named “Yunus Emre”. He writes: Suffixes such as -gyl, -gil strengthen the meaning of verbs. For example: gelgil, galgyl. Suffixes -wen, -wem are used to express “geleýin, gideýin” and “geliwem” as well.

Suffixes such as -ysar, -isär, -asar, -esär are used to express actions in the future and written as “göresär” with verbs. Suffixes such as -awuz, -ewüz denote the first person plural imperative mood of verbs as in the words “alalyň, iýeliň”. These suffixes are used in the following ways: “kylawuz”, “iýewüz”. Suffixes such as -uban, -üban denoted the meaning of the suffixes -yp, -ip and they are used in the following ways: “aluban”, “gelüban” [9, pg. 67]. Now, let us look at some examples for these suffixes: Let me burn, fume and get lost in friend’s garden Let me be a rose in the garden and never die away Oh Yunus, be a sea and get in the sea of light Receive these true words and reach our blood [11, pg. 289, 342] The above lines are the examples where the aforementioned suffixes are used. Frequent use of the linguistic features peculiar to the 19th century in Yunus Emre’s poems evidences that he did much on the contemporary linguistic values and on their development. Furthermore, language is a living thing itself and is like living of people in a certain period of time and replacing of their place by a new generation. Words and suffixes in a language may undergo change in accordance with some historical and cultural circumstances. And this is proven by the fact in which some of frequently used words and suffixes in Yunus Emre’s life and creation time completely disappeared or became less active to the present time. “The Turkish (Turkmen) language became the most beautiful in Yunus

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Emre’s hands and reached an everlasting victory. Yunus Emre is an artistic person who contributed a lot for the national sound, national peculiarity and national mind of our language. The language of Yunus Emre’s poems is the most beautiful and purest. The poet successfully applied the language of people to the most active, clear and polite manner. Yunus Emre made a considerable contribution for the Turkmen language to be the language of literature and culture. The Turkmen language is a national language which comprised all the cultural values of contemporary Turkic peoples. The literary language of the poet comprises all the lovely feelings, aspirations and excitements of people in a quite thorough manner. The language of Yunus Emre’s poems not only reflects the people but also includes some features of the Arabic and Persian languages. Being of such condition is natural for a place where the Arabian and Persian culture lived. Nevertheless, words loaned from these languages are not that much in Yunus Emre’s poems. The number of such words in Yunus Emre’s works is same as the number used by people. For this reason, people has admired Yunus Emre and his poems for centuries. People have found their national language and spiritual world in the poet’s works.” points out Professor Faruk Kadri Timurtash about the eloquence of language in Yunus Emre’s poems and the poet’s contribution to the literary language of the 13-14th centuries. Some words encountered in Yunus Emre’s poems are actively used in the modern Turkmen language. The use of these words in the poet’s poems in Anatolia eight centuries ago shows that they have historical roots with words in

the modern Turkmen language. These include words such as bezeg (bezek), gezek (kezek), don (ton), hut, kiçi, süňk (sünük), duşmak (tuş olmak), awy (awy), bagyr, baý, ol, mekir, armak (ýadamak) and the like which are actively used in the Turkmen language. It is impossible to come accross the above mentioned words in the modern Turkish language in a frequent manner. Maybe these words remained to be used in spoken language. In Yunus Emre’s poems, we can show the following examples related to the given words: The poor should come to me and get rich All this richness and value are mine Yunus has a flame inside and is modest among people Humility is a wise man’s quality [11, pg. 53, 56] In conclusion, we should highlight that eloquence found its great example in Yunus Emre’s poems and the poet played an important role in the development of literary language in his life and creation time. What is more, Yunus Emre’s endeavors in immortalizing the contemporary language have been a role model for poets following him. The principal reason of the poet’s endeavors related to language is wholeheartedly serving Turkmen people. Outstanding service to our Homeland and brave nation is prioritized in the recommendations of our Esteemed President Gurbanguly Berdimuhamedov to the young generation as well. Let us particularly state that our Esteemed President asserts: “Our major obligation is to serve our Homeland and Nation in the Epoch of New Revival” [1, pg. 14].

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

237

238

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

References 1. Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr. – Aşgabat: Ylym, 2007. 2. Ergin Muharrem, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul. 3. Geldiýew G. Türkmen nakyllary we atalar sözi. – Aşgabat: Ylym, 2004. 4. Gökdemir Ayvaz, Gökdemir Sevgi. Yunus Emre-Güldeste. – Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1996. 5. Gölpınarlı Abdulbaki. Yunus Emre ve Tasavvuf. – İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1961. 6. Kabaklı Ahmet. Türk Edebiyatı-II, İstanbul: Türk edebiyatı vakfı yayınları, 1997. 7. Köprülü Fuad. Türk edebiyatında ilk mutasavvuflar. – Ankara: Diyanet işleri başkanlığı yayınları, 1976.

8. Özkan Mustafa. F.K. Timurtaş Sanat – edebiyat dünyasından. İstanbul: Alfa basım,yayım, dağıtım, 1997. 9. Öztelli Cahit. Yunus Emre. İstanbul: Özgür Yayınları, 2006. 10. Tatçı Mustafa. Yunus Emre Divanı (Inceleme). İstanbul: H yayınları, 2008. 11. Tatçı Mustafa. Yunus Emre Divanı (Tenkitli Metin). – İstanbul: H yayınları, 2008. 12. Tatçı Mustafa. RisaletünNushiya. (Tenkitli Metin). – İstanbul: H yayınları, 2008. 13. Э.Д. Джaвeлидзe. У истоков турецкой литературы-II Юнус Эмре. – Тбилиси: Мецниереба, 1985г. 14. Atalay Besim. Kaşgarlı MahmudDivanü Lugat-it-Türk (Çeviri). – Ankara: TDK yayınları, 2006. 15. Arat Reşit Rahmeti. Yusuf Has Hacip-Kutadgu Bilig. – Ankara: TDK yayınları, 2007.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

YUNUS EMRE’NİN ŞİİRLERİNDE EDEBÎ DİLİN OLGUNLAŞMASI Gurbangeldi Mövlamov Uluslararası Türkmen Türk Üniversitesi, Türkmen-Türk Dilleri ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Görevlisi

Özet Yunus Emre’nin şiirlerinde sanatlıca anlatımın en belirgin izlerinin olduğu ve şairin yaşadığı dönemdeki dilin, edebî dil derecesi kazanmasına büyük katkı yaptığı söylenebilir. Bir de, Yunus Emre’nin yaşadığı devrin dilini edebîleştirmekte ve ebedileştirmekte yapmış olduğu çalışmalar kendinden sonraki dönemlerde gelecek olan şairler için de bir örnek teşkil edecektir. Şairin dil ile ilgili yapmış olduğu tüm bu gayretlerin esas dayanağı halkına bir şeyler kazandırabilmektir, onlara samimiyetle hizmet etmektir. Anahtar kelimeler: Yunus Emre, Edebî Dil, Sanatlıca Anlatım, Türkmence, Türkçe, Arapça, Farsça, Mevlana Celaleddin Rumi, Ahmet Fakih, Şeyyat Hamza, Hoca Dehhani, Gülşehri ve Mevlana’nın Oğlu Sultan Velet. Yunus Emre kendi yaşadığı şiirlerinin divan oluşturacak kadar dönemde Arapça ve Farsçanın yaygın çok olması; döneminin sade konuşma olmasına rağmen, ana dilinde eserler dilinin edebî dil, şiir dili seviyesine yazmayı başarmış usta bir şairdir. O; çıkmasında büyük katkısının olduğunu vatanını, halkını, ailesini ve bütün göstermektedir. insanlığı sevgiyle kucaklayan bir şair Arapça-Farsça yazılan şiirler, olmuştur. Bunun böyle olduğunu şairin özellikle halkın üst tabakasına, aydın şiirlerini okuduğumuzda tam olarak kısmına veya o dilleri anlayan kişilere anlayabiliyoruz. Yunus Emre; şiirlerinin yönelik olmuştur. Ancak Yunus’un herkes için anlaşılır olmasını isteyerek, manzumelerini herkes anlamıştır. onları halkın anlayacağı dilde kaleme Günümüzde de onun şiirlerini almıştır. Ancak şairin şiirlerindeki anlayabilmekteyiz. Yunus Emre dil mana konuşulan dil kadar sade değildir. meselesine çok önem veren bir şairdir. Şair birçok zor terimi de bu sade dilde Bunu şairin: ifade etmeyi başarmıştır. Bu ise Yunus Dilsüzler haberini kulaksuz dinleyesi Emre’nin şiirlerindeki çağdaşlığı ifade Dilsüz kulaksuz sözin can gerek etmektedir. Şairin Türkî dilde yazdığı anlayası. divanı, onun az şeyle çok iş başarmış Yetmiş iki dil seçdi aramuza söz olduğunun göstergesidir. Yunus Emre’nin düşdi Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

239

240

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Ol bakışı biz bakdık yermedik âm u hası [11,s.405] gibi şiirlerinden de anlayabiliriz. Şair dilsiz insanların anlaşılmasının zor olduğunu ve dilden yeryüzünde çok istifade edildiğini, kendisini çağdaşlarına ve gelecek nesillere anlatmak istemiş. Şair insanlara Tanrı tarafından çeşitli dillerin (yetmiş iki dilin) verildiğini de vurguluyor. Gerçekten de dilsiz bir yaşamı hayal etmek imkansız. O, insan hayatında en önemli vasıtalardan biri olarak hizmet görmektedir. Dil insan hayatındaki tüm işlerin akıcı olmasına büyük katkı sağlamaktadır. Dilsiz yaşamanın çok zor olduğunu anlamak için konuşmaya daha yeni başlayan çocuğun veya konuşma yeteneğini kaybeden dilsiz insanların yaptığı hareketleri göz önüne getirmemiz yeterlidir. Dilin çok önemli olduğunu ve dilsizliğin ne kadar zor olduğunu iyi anlayan geçmiş nesillerimiz dil hakkında birçok atasözü meydana getirmişler. Bunların içinde: “Dil bir hazine, vermekle tükenmez. Dil olmazsa, el olmaz.” [3,s.86] gibi atasözleri en dikkat çekicilerdendir. Türkmen dilinin olgunlaşmasında, zenginleşmesinde ve geniş kitlelere yayılmasında Orhun-Yenisey yazıtlarının [2,s.27], Kaşgarlı Mahmut’un “Divan-ı Lügat-it-Türk” [14] kitabının, Yusuf Has Hacip’in “Kutadgu Bilig” [15] adlı eserinin ehemmiyeti çok büyüktür. Aynı zamanda her bir şair gibi Yunus Emre’nin de Türkî dilin olgunlaşması adına yaptığı katkılar sayısızdır. Zira XIII-XIV. asırlarda Anadolu Selçuklu Devleti’nde edebî ve sanat dili konusunda Arapça ve Farsçanın daha yaygın olduğu bilinmektedir. Bu dönemin dil meselesi ile ilgili Gürcü âlim Dzavelidze “Türk Edebiyatının Kaynakları-II Yunus Emre” adlı kitabında: “Yunus

Emre’nin yaşadığı dönemde, Anadolu Selçuklu Devleti’nin edebiyatında ve medeniyetinde Arapça ve Farsçanın daha üstün olduğunu belirtiyor. Bir de bu dönemde Arapça ilmî ve dinî işlerin dili, Farsça edebiyatın dili olarak kullanılmıştır.” [13,s.5] diyor. Demek ki, Arapça ve Farsça ilmin, tasavvufun ve şiirin dili olmuşsa, Türkçenin de halkın gündelik konuşma dili olduğu şeklinde bir sonuca varabiliriz. Bu sade konuşma dilini edebî dil derecesine yükseltmekte Yunus Emre’nin katkısının büyük olduğunu onun şiirleri tam olarak ispat etmektedir. Tabiî ki, sade konuşma dilinin edebî dil seviyesine çıkmasında sadece Yunus Emre’nin değil, onunla aynı çağı paylaşan diğer şairlerin de önemli katkıları olmuştur. Türkçenin şiir dili olmasında, dilin sanatsal yönünün artmasında Yunus Emre ile birlikte Ahmet Fakîh’in, Şeyyad Hamza’nın, Hoca Dehhanî’nin ve Sultan Velet’in katkıları da olmuştur [8,s.265]. Hem Hoca Ahmet Yesevî ve Yunus Emre hakkında hem de dilin, edebiyatın çeşitli özellikleri ile ilgili ilmî çalışmalarda bulunan Fuad Köprülü “Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar” adlı eserinde Yunus Emre’nin yaşadığı dönemde Anadolu’da ve sonraki asırlarda oluşan Osmanlı Devleti’nde kullanılan dilin Türkmen dilinin bir kolu olduğunu belirtiyor [7,s.231]. Mevlana Celaleddin Rûmî gibi büyük şairlerin Farsça olarak şiir yazdığı dönemde ve Farsça şiir yazan şairlere gösterilen iltifatın gün geçtikçe arttığı yıllarda konuşma dilini yükseklere taşıyarak, onu edebî dil derecesine kadar getirmek, hatta bu dil ile büyük bir divan ortaya koymak çok zor bir iştir. Yunus Emre bu zor işi başaran bir şairdir. Bu söylenenlere şairin “Divan”

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

ve “Risaletü’n-Nushiyye” [12] eserleri de kefildir. Yunus Emre’nin şiirleri asırlar boyunca halkın hafızasında kalarak, günümüze kadar gelebilmeyi başarmıştır. Bunun bu şekilde olmasının en önemli nedeni de şairin şiirlerinin sade, ancak sanatlıca bir biçimde kaleme alınmasıdır. Türkmenler niye Dede Korkut’un, Köroğlu’nun, Mahtumkulu’nun ve başka birçok edebî şahsın mahsullerini unutmamış, onların şiirlerinin günümüze kadar gelmesini sağlamış. Bunun asıl nedeni bu şahısların şiirlerinin dilinin çok sanatlı olmasıdır. Bu sebeple halk bu büyükleri kendilerine daha yakın hissetmişlerdir. Yunus Emre’nin şiirlerinin de unutulmayarak, günümüze kadar gelmesinin nedeni yukarıda ismi zikredilenlerinki ile aynıdır. Ayrıca, şairin yaşadığı dönemde Türkçeyi zenginleştirmek ve onu edebî bir dil seviyesine çıkarmak hakkında bir başka sevindirici husus da şudur: Anadolu’nun Larende (şimdiki Karaman) vilayetinin beyi Karamanoğlu Mehmet Bey’in 1277 yılında “Bundan böyle beyliğin her yerinde Türk dilinin konuşulması ve kullanılması” hakkındaki fermanıdır [4,s.23]. Tabiî ki, Larende vilayeti bütün Anadolu’yu göz önünde bulundurduğumuzda küçük bir yerdir, ancak Türkçenin öneminin diğer beyliklerde başlangıcının olmasına zemin hazırlamasıyla büyük ehemmiyet arz etmektedir. Karamanoğlu Mehmet Bey’in çıkardığı karar dilin gelişmesine büyük katkı sağlamıştır. Yunus Emre’nin şiirlerindeki edebî dilden bahsedersek; Arapça ve Farsçadaki bazı terimleri olduğu gibi hem de eski Türkçedeki şekilleri ile birlikte kullanmayı başarmıştır. Şair tasavvufî terimler bakımından, Arapça

ve Farsçaya göre daha olan eski Türkçe sözcükleri kullanmıştır. Bu mesele ile ilgili edebiyatçı âlim Mustafa Tatçı’nın kitabında birçok bilgi mevcuttur. Arapça ve Farsçadaki terimlerin eski Türkçedeki anlamlarını şu şekilde sıralayabiliriz: Allah (Arapça) - Çalap, Tanrı (Türkçe) evliya (Arapça) - eren (Türkçe) cennet (Arapça) - uçmak (Türkçe) cehennem (Arapça) - tamug (Türkçe) Münkir-nekir (Arapça) - sorucular (Türkçe) [10,s.98]. Demek ki, Yunus Emre’nin kendi eserlerinde Arapça ve Farsça kelimeler kullanmak yerine bu sözcüklerin Türkçedeki şekillerini tercih ettiğini belirtebiliriz. Bu ise Yunus Emre’nin ana dilini edebî dil derecesine yükseltmekteki önemli katkısı olarak değerlendirilebilir. Genel olarak, Yunus Emre’nin XIII-XIV. yüzyıllardaki Türkî dili geliştirmekte tüm yaptıklarını göz önünde bulundurarak, şairin o dönem Türkçesini zenginleştirmekte en önemli temsilci olduğunu söyleyebiliriz. Yukarıda belirtilen sözcüklerle ilgili Yunus’un şiirlerinde birçok örnek vardır. Allah, Çalap ve Tanrı gibi kelimeler şairin: “Açlık sonu toklıkdur, toklık sonu yoklukdur. Bu yollar korkulıkdur, Allah, görelüm neyler. Âlimlere sordum nedür derman günahlu derdüme Anlar dahı eyitdiler derman ana yine Çalap” [11,s.96,37] gibi mısralarında Allah ve Çalap kelimeleri Arapçadaki ve Türkçedeki şekilleriyle beraber görülebiliyor. Yine şairin: “Sorucular geleler, sorı hisab soralar Karanu sin içinde otura yanumuza.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

241

242

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Yunus kabre vardukda, MünkerNekir geldükde Bana sual soranda dilim aylanar mı ya Rab” [11,s.332, 37] beyitlerinde, “sorucular, MünkerNekir” gibi Türkçe ve Arapça kelimeleri ustalıkla kullandığını görmekteyiz. Yunus Emre’nin şiirlerinde görülen dil özelliklerinden bir başkası da eklerdir. Bu ekler günümüz Türkçesinde pek görülmemektedir, ancak bu eklere Anadolu’nun bazı şivelerinde rastlanmaktadır. Bu ekler ile ilgili Cahit Öztelli’nin “Yunus Emre” adlı eserinde birçok gerekli bilgiler mevcuttur. Burada: -gıl, -gil gibi ekler fiilin anlamını kuvvetlendirir. Mesela: gelgil, algıl. -ven, -vem ekleri ise şahıs zamirlerinde birinci şahıs tekil eki olarak kullanılmıştır. Günümüzdeki “geleyim yerine gelivem” yazılmıştır. -ısar, -iser eki gelecek zaman ekini karşılamaktadır. -a-vuz, -e-vüz gibi eklerse dilek, şart ya da istek kipini bildirmektedir. Bu ekler “kılavuz, gelevüz” gibi kelimelerde görülür. -uban, -üben ekleri zarf-fiil olan -arak, -erek anlamını karşılamaktadır. “aluban” kelimesi günümüzdeki “alarak” yerine kullanılmıştır [9,s.67]. Bu eklerin bazılarını aşağıdaki mısralarda gösterelim: “Ko ben yanayın, tüteyin dost bahçesinde yiteyin Bir gül olayın biteyin açıluban solmayayın. Yunus sen bahrî olgıl nur denzine talgıl Bu Hak sözleri algıl iresin kanumuza” [11,s.289,342] XIII. yüzyıla has olan dil özelliklerinin Yunus Emre’nin şiirlerinde

bolca yer alması, şairin o dönemdeki dili zenginleştirmekte ve olgunlaştırmakta çaplı bir şekilde çalışma yaptığını gösterir. Bir de, dilin kendisi canlı bir varlık olup, insanlar gibi belli süreler içerisinde yaşar ve onun yerlerini başkaları alır. Dildeki bir çok kelime ve ek bazı tarihî, kültürel şartlardan dolayı değişebiliyor. Bu söylediklerimizi Yunus Emre’nin döneminde kullanılan bazı kelimelerin ve eklerin günümüzde kullanılmaması veya aktif olmayışı da ispat etmektedir. Yunus Emre’nin şiirlerindeki sanatlı anlatımın ve şairin XIII-XIV. asırların edebî diline yaptığı katkısının ne ölçüde olduğuna dair Profesör Faruk Kadri Timurtaş’ın şu ifadeleri büyük ehemmiyet kesp etmektedir. Faruk Kadri Timurtaş: “Yunus’un elinde Türkçe, en güzel şeklini almış, ölümsüz bir zafere ulaşmıştır. Dilimizin millî sesini, millî çehresini ve dehasını o devirde en iyi aksettiren sanatkâr odur. Yunus’un dili, en güzel ve halis Türkçedir. O, halkın dilini, en canlı, en ışıklı ve en sıcak bir şekilde kullanmıştır. Türkçenin bir edebiyat ve kültür dili olarak gelişmesinde Yunus’un hizmeti son derece büyüktür. Bu dil, İslamî Türk medeniyetinin o devirde taşıdığı bütün zenginliği içine alan ve aksettiren millî bir dildir. Türk halkının bütün duygu, heyecan ve düşüncelerini, bütün iç zenginliğini en iyi bir şekilde verebildiği için de son derece samimî ve bizdendir. Yunus’un dili, halk diline girdiği kadarıyla Arapça ve Farsça unsurlar da taşır. Bu durum, büyük bir medeniyetin içerisinde bulunmanın tabiî sonucudur. Fakat Yunus’ta yabancı asıllı kelimelerin

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

sayısı fazla ve ölçüsüz değildir. Halk dilindeki kadar ve halkın kullandığı derecededir. Bu sebeple halk, Yunus Emre’yi yüzyıllar boyunca severek okumuştur, bugün de severek okumaktadır. Türk milleti, Yunus’ta kendi öz dilini ve kendi iç dünyasını bulmaktadır” [4,s.24] demektedir. Yunus Emre’nin eserlerinde görülen bazı kelimelerin günümüz Türkmencesinde aktif olarak kullanılmasına devam edilmektedir. Şairin şiirlerindeki bu kelimelerin Anadolu’da bundan sekiz asır önce de kullanılıyor olması, günümüz Türkmencesi ile aynı köke sahip olduğunu göstermektedir. Bezek (süs), kezek (defa), ton (elbise), hut (bizzat), kiçi (küçük), sünük (kemik), tuş olmak (rastlamak), ağu (zehir), bagır (ciğer), bay (zengin), ol (o), mekir (kurnaz), armak (yorulmak), yitmek (kaybolmak) ve başka bir çok kelime Türkmencede aktif olarak kullanılan sözcüklerdir. Parantez içinde verilen günümüz Türkçesine ait kelimelerin eski şekillerinin dilde aktifliğinin azaldığı da gerçektir. Ancak bu tür kelimeler Eski Anadolu Türkçesinde kullanılmış. Verilen kelimelerle ilgili Yunus Emre’nin şu şiirlerini örnek olarak gösterebiliriz: “Bana gelsün yohsul olan bay ola Bu mal u ser-maye dükkan benümdür. Yunus’un yanar içi kamudan gönli kiçi Soya sayılmamak suçı erenün himmetidür. [11,s.53,56] Sonuç olarak, Yunus Emre’nin şiirlerinde, sanatlıca anlatımın en belirgin izlerinin olduğu ve şairin yaşadığı dönemdeki dilin edebî dil

derecesini kazanmasına büyük katkı yaptığı söylenebilir. Bir de, Yunus Emre’nin yaşadığı devrin dilini edebîleştirmekte ve ebedileştirmekte yapmış olduğu çalışmalar kendinden sonraki dönemlerde gelecek olan şairler için de bir örnek teşkil edecektir. Şairin dil ile ilgili yapmış olduğu tüm bu gayretlerin esas dayanağı halkına bir şeyler kazandırabilmektir, onlara samimiyetle hizmet etmektir. Vatanımıza, kahraman halkımıza içtenlikle hizmet etmenin önemli bir mesele olduğunu Sayın Cumhurbaşkanımız Gurbanguli Berdimuhamedov’un gençlerimize verdiği öğütlerde de görmekteyiz. Sayın Cumhurbaşkanımızın “Yeni kalkınmayı geçirdiğimiz günlerimizde bizim her birimizin esas amacı vatanımıza, milletimize hizmet etmek olmalıdır.” [1,s.14] şeklindeki sözleri de özel olarak vurgulamayı gerektiren bir durumdur.

Kaynak 1. Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr. – Aşgabat: Ylym, 2007. 2. Ergin Muharrem, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları. – İstanbul. 3. Geldiýew G. Türkmen nakyllary we atalar sözi. – Aşgabat: Ylym, 2004. 4. Gökdemir Ayvaz, Gökdemir Sevgi. Yunus Emre-Güldeste. – Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1996. 5. Gölpınarlı Abdulbaki. Yunus Emre ve Tasavvuf. – İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1961. 6. Kabaklı Ahmet. Türk Edebiyatı-II, İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları, 1997.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

243

244

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

7. Köprülü Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. – Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1976. 8. Özkan Mustafa. F.K. Timurtaş Sanat–Edebiyat Dünyasından. – İstanbul: Alfa Basım, Yayım, dağıtım, 1997. 9. Öztelli Cahit. Yunus Emre. İstanbul: Özgür Yayınları, 2006. 10. Tatçı Mustafa. Yunus Emre Divanı (İnceleme). – İstanbul: H yayınları, 2008. 11. Tatçı Mustafa. Yunus Emre Divanı (Tenkitli Metin). – İstanbul: H yayınları, 2008.

12. Tatçı Mustafa. RisaletünNushiya. (Tenkitli Metin). – İstanbul: H yayınları, 2008. 13. Э.Д. Джaвeлидзe. У истоков турецкой литературы-II Юнус Эмре. Тбилиси: Мецниереба, 1985г. 14. Atalay Besim. Kaşgarlı MahmudDivanü Lugat-it-Türk (Çeviri). – Ankara: TDK Yayınları, 2006. 15. Arat Reşit Rahmeti. Yusuf Has Hacip-Kutadgu Bilig. – Ankara: TDK Yayınları, 2007.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

DIL OKUWYNYŇ FILOSOFIÝASY, METODOLOGIÝASY WE ÖWRENILMEGI Mehmet Ali Eroglu Filologiýa ylymlarynyň doktory, Marmara uniwersitetiniň Türk dili bölüminiň mugallymy Mazmuny Bu iş bilim bilen baglanyşykly işleriň dürli görnüşleri dogrusynda soraglary bolan bilim filosoflaryna, şol bir wagtyň özünde bilimi öwrenijilerine niýetlenendir. Dil okuwy beýleki sosial ylymlaryň okuwyndan tapawutly däldir. Olaryň metodologik binýatlary we talaplary bilimde gazanylan tejribeleriň aglabasyny hem-de syýasat bilen ýerine ýetirmegiň arabaglanyşygyny şöhlelendirýär. Bilimi öwrenijiler paradigma söweşlerinde we şol söweşleriň netijesinde uly zyýan çekip, ideologik taýdan mugallymlaryň we öwrenijileriň soramaga mejbur bolýan soraglary zerarly kembaha garalýar. Dürli talaplar bilen çintgäp soramak arkaly, biz bu usullary öwrenip hem-de olara düşünip bilýäris. Dil okuwyny öwrenijiler, köplenç halatda, bilim nazaryýetiniň nähili öwrenilmelidigi we oňa nähili düşünilmelidigi baradaky meseläni çözmäge borçlanýar. Umuman alanyňda, syýasat ýöretmekde-de, has düýpli ýagdaýlarda-da, şeýle öwreniş işi amaly karar babatda nähili maglumat bilen üpjün edýär? Bilim taýdan tejribeli adamlar hem-de düşünje we dil dogrusynda nähili çaklamalary öňe sürüp bilerler? Güýç we maglumat biri-biri bilen nähili baglanyşykda bolup, okuw proseslerine goşulyp bilýär? Bilim filosoflary okuw bilen baglanyşykly çintgäp soramanyň intellektuallyk taýdan güýjüni ýitirmegine garşylyk görkezmek babatda beýleki medeniýetlerde bar bolan tejribeler we häsiýetler bilen razylaşýar. Bu işde şuňa meňzeş meseleler hakynda gürrüň edilýär: dil okuwynyň nazaryýeti bilen amalyýetiniň arasynda karar we toparlara bölmek boýunça hereketi öwreniş işiniň ara alnyp maslahatlaşylmagy, maksadalaýyklygy hakynda dil okuwynyň öwrenilmegi pikiriniň gözden geçirilmegi, dil okuwyny öwrenijiler toparyna täze goşulanlary kabul etmek bilen baglanyşykly meseleleriň gözden geçirilmegi, bilimi öwrenmegiň logikasy bilen meseleleriň gözden geçirilmegi, öwreniş işiniň netijeleriniň umumylaşdyrylmagy meselesi. Açylýan sözler: dil, bilimiň nazaryýeti, bilimiň filosofiýasy, metodologiýa, öwrenijiler Dil okuwynyň käbir esasy bilen, söz arkaly beýan edilenleriň) ýörelgeleri esasynda “ýalňyş” bolup biler, emma Bir nazaryýet kähalatda esasy şeýle “ýalňyşlyk” öz gezeginde özboluşly bellikleriň (sözlem görnüşleriniň üsti mantyk eýerýär. “Bellik” diýmegimiziň Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

245

246

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

sebäbi dildäki sözlem görnüşleri germenotik taýdan bahalandyrylanda, başgaça ýalňyşlyk meselesi ýüze çykýar (Rowbottom, 2006) [1]. Öwrenmek Adam ilkinji dili, ýagny öz ene dilini doly aňşyrmazdan aňsatlyk bilen we halys bolmasa, biraz kynçylyk bilen öwrenýär. Ähli şertler adatdakysy ýaly bolanda, çagalaryň aglabasy dört ýaşa çenli öz ene diliniň esasy gurluşyny öwrenýär hem-de sözlük goruny edinýär. Olar ähli öwrenýän zatlaryny deňduşlary we synpdaşlary ýaly aragatnaşyk saklaýan adamlary bilen paýlaşyp, şol bir wagtyň özünde dil baradaky bilimini hem kämilleşdirýärler. Dil, adatça, çaganyň ahyrky okuw derejesine we dili ulanyşyna baglylykda ömürboýy giň gerimde ösüşini dowam etdirýär. Köplenç halatlarda, ähli adamlar ilkinji dillerini üstünlikli öwrenýärler we olaryň gepleýşi şiwe we önüp-ösen ýerine mahsus sözleýiş bilen tapawutlanýar. Ýene bir möhüm mesele bolsa dil öwrenmegiň hiç haçan diňe dil bilen bagly bolmaýanlygydyr. Dil öwrenýän adam hemme kişini gyzyklandyrýan ähli ýagdaýlarda dürli ýollar bilen ülpet edip, bu meselä birnäçe sosial we dil bilen bagly hem-de psihologik faktorlar öz täsirini ýetirýär. Islendik adamyň dil öwreniji hökmünde, umuman, öňden bar bolan tejribesi we giň manyda özüni tankyt edijiligi onuň öwrenmäge ukyplylygyny, ýagny öwrenip biljekdigini ýa-da öwrenip bilmejekdigini kesgitleýär. Şahsyň adamkärçiligi, bilimi, öwreniş ýollary, özüni alyp barşy, başarnyklary we höwesliligi dil öwrenmegiň ahyrky netijesi bilen bagly faktorlardyr (Brown, 2000) [2]. Bu faktorlaryň wajyby dil

öwrenmekde gazanyljak üstünligi ýa-da başarnyksyzlygy görkezýän faktordyr. Öwretmek Diller dürli gurşawlarda, ýagny bir bölegi resmi däl gurşawlarda, beýleki bir bölegi bolsa synp, mekdep, kurs merkezleri ýaly resmi häsiýetli gurşawlarda öwrenilýär hem öwredilýär. Bu degişli usula garamazdan, umumy ýagdaýdyr. Eger islendik adam ikinji dil öwrenmek isleýän bolsa, ikinji dil öwrenýänler maksat edinýän dillerini dürli derejelerde kämil özleşdirmelidir. Cummins dil başarnyklaryny derejelerine görä iki sany esasy kategoriýa bölýär. Bularyň birinjisi BICS (Esasy özara gatnaşyk ukyplary) üçin umuman alanyňda islendik diliň öwrenilip başlanan ilkinji ýyllary ähmiýete eýedir. Bu dil öwrenýän adamyň gündelik durmuşda adamlar bilen gürleşip hem-de dili dogry ulanyp bilmelidigini, ugurtapyjy bolmalydygyny hem-de jaýdar jogap alşyp bilmelidigini aňladýar. Beýleki tarapdan, Cumminsiň pikiriçe, soýtar we anyk düşünjeleriň ara alnyp maslahatlaşylmaly we öwrenilmeli derejesi bolan CALP (Öwreniş akademiki dil derejesi) üçin akademiki taýdan ikinji dil öwrenmek üçin artykmaç birnäçe ýyl sarp edilmeli, bu bolsa öwrenilýän dile has uzak wagtyň dowamynda üns bermek bilen amala aşýar. Başgaça aýdylanda, islendik adam öwrenilýän ikinji dilde kämil gürleşip bilýän hem bolsa, bu şol adamyň degişli diliň soýtar taraplaryny öwrenmeginiň hökmany däldigini aňlatmaýar (Cummins 1986) [3]. Şonuň bilen baglylykda, goşma sözlem gurluşlarynyň akademiki bilim çäginde öwrenilmegi, käbir çylşyrymly meseleleriň çözülmegi, dildäki ýazuwyň we sözleýşiň esaslarynyň öwrenilmegi hem kämil söz gorunyň bolmagy

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

hökmanydyr. Şeýle dil derejesi diňe akademiki iş arkaly gazanylyp bilner. Okuw materiallary we düşünjeleri 20 ýyla golaý wagt dil öwretmekde “düşünip akyl ýetirmek” düşünjesiniň ähmiýete eýedigini görkezdi (Krashen 1988) [4]. Doly suratda täzelenen dil okuwy nazaryýetiniň mazmunyna seredilende, muňa aýdyň göz ýetirmek bolýar. Bu, şol bir wagtda, mugallymyň okuwçylar üçin onçakly kyn bolmajak suratda öwrenmek üçin şertleri döretmelidigini aňladýar (Krashen 2003) [5]. Dil materialy dil öwrenýän adamyň derejesiniň birneme ýokarsynda boljak şekilde laýyk we kämillige gönükdirilen böleklere bölünmelidir. Krashen düşünip akyl ýetirmek düşünjesiniň ahmal edilmeli däldigini belläp, dil öwrenýän adam degişli diliň amalyýet tarapyna işjeň gatnaşmalydyr (Swain, 1993) [6]. Dil öwrenýän adam öwrenmekde okgunly bolmaly, “özlerine” mahsus sözlemler bilen şahsy pikirlerini beýan etmeli we aýtmak islän zadyny öwrenilýän dilde aýdyp bilmelidir, başgaça aýdanda, islendik adamyň daşary ýurt dilini ulanmakda passiw diňlemegi we bellik almagy hiç haçan degişli diliň netijelerinde dereje gazanmagy bilen tamamlanmaýar. Van Lieriň pikiriçe, dil öwrenmekde täsirlilik öwrenýän adamyň özüniň näme edýändigine düşünmegi, awtonomiýa meselesinde käbir şahsy kararlar alyp bilmegi hemde laýyk, manyly we amaly häsiýete eýe materiallaryň hödürlenmegi bilen baglydyr (Van Lier, 1996) [7]. Adamlar özara gatnaşygynda diliň ulanylmagy dil öwrenýän adamyň düşünýän zadyny öwrenilýän dilde beýan etmegi üçin wajypdyr (Cummins and Swain 1986) [8]. Munuň bilen degişlilikde amala aşan dil amalyýeti degişli diliň

öwrenilmegi bilen tamamlanýar. Beýleki tarapdan, dil öwrenýän adamlar diňe dil öwrenmek bilen çäklenmän, diliň nähili ulanylmalydygyny hem öwrenýärler. Bu derejedäki adam sorag soramagy we soralan soraga jogap bermegi, bir aýdylan zady düşündirmegi we beýan etmegi, başga biriniň gürrüňini mümkin boldugyça, düşnükli şekilde üýtgetmegi başarmalydyr. Dili başga adamlar bilen gatnaşyk saklamagyň serişdesi hasaplaýan we özüni şoňa bagyş eden hünärmen adamlaryň köpüsi babatda bu maksat amala aşmajak zat däldir. Beýleki adamlaryň pikirine düşünmek Dil öwrenmek we öwretmek hem-de oňa düşünmek birentek çylşyrymly meseleleri hem öz içine alýar. Rumy özüniň “Mesnewi” atly meşhur eserinde “Seniň aýdan sözüňe öňüňdäki nähili düşünen bolsa şoldur” diýip belleýär (Barks C., Moyne J., A.J.Arberry, Nicholson R., 1996) [9]. Başgaça aýdylanda, bir adam gürlemegi öwrenmek isleýän bolsa gürlemeli, diňlemegi öwrenmek isleýän bolsa diňlemeli we gepleşmelidir. Bu endikleri kämilleşdirmegiň başga hiç hili ýoly ýok. Bilimde dil öwrenmek hadysasy käbir adamlar isleýäni ýa-da mejbur bolany üçin amala aşmaýar. Ol şahsyň tijenmesi we islegi bilen durmuşa geçirilip, hemişe-de şeýleligine galýar. Dil öwreniji göz öňünde tutulan derejä ýetýänçä, arman-ýadaman çydam edýän bolsa, iki dil bilmegiň artykmaçlyklary diňe bir hünärmen bolmak däl, eýsem munuň şol adamyň özünde buýsanç döretmegidir. Iki dil bilýän adamlar mesele çözmek babatda hem deňsiztaýsyz ukyp-başarnyga eýe bolup, şeýle ýagdaý olaryň pikirlenmek we ýerine ýetirmek endiklerini kämilleşdirýär

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

247

248

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

ýa-da kämilleşmegini üpjün edýär. Dil öwrenmek bilen bagly birnäçe metodologik çemeleşmeler synp ýa-da ýygnak gurşawyna mahsus winetler hasaplanýar. Muňa garamazdan, öwretmek we öwrenmek bilen baglanyşykly anyk düşündirişler winet däldir. Göni usul we dil öwretmek Indiwid

hakyndaky beýleki birnäçe usul we çemeleşme jemgyýetde dil öwrenmek, suggestopediýa usuly, sessiz öwrenmek, umumy fiziki jogap we tebigy çemeleşmelerdir (Gilbert A., Salomone J. and M., 1988) [10].

Topar Normatiw

Indiwidleriň özlerine we beýleki adamlara (işgär, müşderi, dolandyryjy, okuwçy, gurama) beren, kabul eden, bil baglan sözlerine ynanmagy

Bir sosial toparyň (sosial gurnagyň, hökümete degişli bolmadyk guramalaryň) ýa-da guramanyň (goşun, birleşen ýol, kserokopiýa, halk hassahanasynyň döwük-ýenjik bölüminiň işgäri) agzalary birmeňzeş ynanja eýe bolanda paýlaşylýan psihologik söz ýa-da ylalaşyk

Göz öňünde tutulan

Sosial

Üçünji taraplaryň (raýatlaryň, hukuk işgärleriniň, potensial işgäriň) bir ylalaşygyň şertleri hakyndaky pikiri

Bir jemgyýetiň medeniýeti bilen bagly borçlaryndaky giňişleýin ynançlar (el gysyşylan esaslara eýermek)

Psihologik

Bähbit gazanmak ýaly ýagdaýlar haçan-da dil öwrenýän adamlar bilen baglylykda toparlar boýunça iş geçirilende we dürli oýunlar oýnalanda ýüze çykýar, aslyýetinde şeýle ýagdaýda hyzmatdaşlyk möhüm orun eýeleýär. Beýleki tarapdan, ykdysadyýetçi okuwçylaryň biribirine düşünmegi hem üýtgeşik netije görkezmedi (Rousseau D. M. 1995) [11]. Ykdysadyýet dolandyryjy hünärmenlere we akademiklere birek-birege garşylyk görkezmegi öwredip biler. Has-da erkin dünýäde sosial hyzmatdaşlyk barha möhüm, şol bir wagtda-da okuwçylaryň sosial eşretine dikilen gözler zerarly tapdan

düşüp, megerem, ykdysadyýetçiler okuw wagtynda adamlaryň höweslendirilmegine has-da üns bermeli bolup durýar (Frank R., Thomas G. and Dennis R. 1993) [12]. Adamlar berlen sözüň üýtgedilmegine nägilelik bildirýärler, sebäbi şeýle ýagdaý aslyýetinde garaşylmadyk suratda ýitgilere sezewar edýär. Çäkli maglumat ýöretmek güýji çäkli rasionallyga sebäp bolup, maglumata bolan talaba islegi artdyrýar (March JG, Simon HA. 1958) [13]. Raklar netijeli bolmagyna garaşylan baýraklaryň esasynda mental modeller döredilende, olara doly ýagdaýda bil baglanýar ýa-da üýtgeşmelerden gaça

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

durulýar. Şertnamalarda ýa-da wadalarda hem-de mental modellerde durnuklylyk esas bolup durýar. Şu ýerde adamlaryň arasyndaky gatnaşyk bilen bagly esasy maglumatlary öwrenmek üçin peýdaly käbir soraglar berlendir: * Berlen wadalar we aragatnaşygyň strategiýalary adamlary nähili biri-biri bilen baglanyşdyrýar? * Adamlar ýa-da olaryň iş ýagdaýlary üýtgände berlen wadalar ýada ylalaşyklar nädip üýtgeýär? * Adamlar ylalaşyklaryň görnüşleri dogrusynda nähili meňzeş ýa-da tapawutly pikirlenýärler? George Chapmanyň pikiriçe, “Hakyky wadanyň gürrüňi az bolar” (Bartlet’s, 1980) [14]. Bu garaýyş ylalaşyklaryň aýdyň görnüşi bilen gabat gelýär (serediň: 1.1-nji şekil). Perspektiwa; 1-2 degişli, 3-4 degişli däl. Häzirki wagta çenli azyndan dört görnüşde, meselem, käbir konýekturalaryň we spekulýasiýalaryň tankyt edilmegi bilen näsazlyklar aradan aýrylmaga çalşyldy. Bu barlaglar ähmiýeti boýunça we ýerine ýetirilýän döwründe duş gelýän ýagdaýlar boýunça

iň möhüminden iň ujypsyzyna tertibe goýuldy: * Logikligiň barlanmagy: şertiň laýyk gelmeýän tarapy barmy? * Manylylygyň barlanmagy: nazaryýet manylylygyň barlanmagy arkaly empiriki taýdan çüýredilip bilnermi? * Ylmy nazaryýetiň barlanmagy: nazaryýet manylylyk taýdan laýyk bolsada, nälaýyk bolsa-da, ylmy çaklamalara ters gelýärmi? * Meseläniň barlanmagy: nazaryýet haýsy meseläni çözmäge gönükdirilen we munuň nä derejede hötdesinden gelip bilýär? (Bartley, 1962) [15]. * Aňsatlygyň barlanmagy: nazaryýet çözgüdiň iň aňsat elýeterli ýolumy? * Netijeliligiň barlanmagy: naza ryýetiň netijeliligi täze çemeleşmeleri hödürlemek we garaşylmadyk pikirleri ýüze çykarmak babatda beýleki nazaryýetler bilen bir hatarda subut edilenmi? * Düşnükliligiň barlanmagy * Ähtimallygyň barlanmagy: Eepiste miki bolmadyk kontekstde nazaryýet nä derejede dogry?

Subýektiw çemeleşme

Obýektiw çemeleşme

Nominalizm

<< Ontologiýa >>

Realizm

Anti-pozitiwizm

<< Epistemologiýa >>

Pozitiwizm

Wolýuntarizm

<< Adam tebigaty >>

Determinizm

Ideografiki

<< Metodologiýa >>

Nomotetiki

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

249

250

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Cohen et al (2003) [16] eserinde bellenip geçilenlere meňzeş bolan Şekil-2 (Burrel and Morgan 1979) [17] eserinde bellenip geçilenlerden emele gelip, ýokarda bellenip geçilenler üçin amatly şertleri döredýär. Dil okuwyn öwrenmegiň tertipdüzgüni Sosial okuwy öwreniş bilen baglanyşykly käbir esasy tertip-düzgünler bardyr. Dil okuwyny öwrenmegiň tertipdüzgünleri onçakly tapawut etmeýär. Häzir bolsa öwrenijiler tarapyndan öňe sürlen käbir nazary adalgalar hakynda gürrüň edeliň. Bilim pelsepesiniň, psihologiýasynyň we taryhynyň tertip-düzgünleriniň aşagynda bilim nazaryýetiniň we öwrenmegiň amala aşyrylmagy mugallym taýýarlamagyň hem-de bilimi öwrenijiler jemgyýetiniň işine wajyp orun berdi. Bilimi öwrenijiler jemgyýeti Elliot Eisneriň 1993-nji ýyldaky Amerikan bilimi öwreniş bileleşigi hakyndaky işinden ugur alýan bolmaga çemeli: Eger-de dünýä akyl ýetirmegiň birnäçe ýoly we şeýle akyl ýetirmäniň hem dürli görnüşleri bolan bolsa, okuw wagtynda we netijelerine düşünmek üçin giň gerimli tagalla öwreniş işi bilen bagly monolitik çemeleşmäniň ýerine plýuralistik çemeleşme geçirilen ýagdaýynda netije alynjaga meňzeýär (Eisner, 1993) [18]. Täze gepleşik usullary; täze paradigma, täze ewristik, taryhy syýasy sosiologiýa, okuw maksatnamasy we medeni nazaryýet; ideologik taryh; sosial gurluş – bularyň hemmesi bilimi öwrenijileri gyzyklandyrýan temalardyr. Şeýle işiň taýýarlanmagynyň maksadalaýyklygy aşakda görkezilen ýörelgeler bilen hem subut edilýär:

* Adamyň bilşini psihologik taý dan öwrenmegiň dürli görnüşleriniň arasynda ýa-da sosiologiýa saýawanynyň saýasynda amala aşýan dürli amalyýetleriň görnüşleriniň arasynda has jikme-jik bölünmeleriň geçirilmegine bolan islegiň seljerilmegi. * Tertip-düzgün çeşmeleriniň has giňişleýin görnüşlerini bilimi öwreniş işine çekmek. * Bilim dogrusyndaky syýasatyň ýa-da amalyýetiň belli bir tarapyny öwrenmek maksady bilen, köpýörelgeli ýa-da ýörelgeleriň arasynda öwreniş meselerinde dürli ýörelge adatlaryny utgaşdyrmak. Adamy öwrenýän we sosial ylymlarda ýörelgeleriň arasyndaky ýagdaýyň soňundaky ugur häzirki zaman öwreniş işlerinde tertip-düzgüniň ýerine başgaça pikirleri öňe sürýär (Bridges and Smith 2007) [19]. Islendik tertip-düzgün gurluşy möhüm bolmak bilen bir hatarda, onuň üýtgemezligi hiç mümkin däldir. Adamyň düşünjesiniň ölçelmegi hakynda gürrüňi edilýän islendik taryhy perspektiwa diňe bu ewolýusion prosesi tassyklap biler. Phenixiň aýtmagyna görä, “Bilimiň bir ugry bolan tertipdüzgün diýen düşünjä dogry hem berk düşünmeli. Tertip-düzgünler bilmegiň belli bir derejesinde özboluşly emele gelýän birentek durnukly hem-de öňden dowam edip gelýän ýollary däldir” (Phenix, 1964) [20]. Halk köpçüligine açyk yzygiderli öwrenme Öwrenmek – bu belli normatiw aýratynlyklary öz içine alýan sylaghormat aňladýan düşünjedir. Peter bilen White akademik jemgyýetlerde uzak wagtlaýyn öwreniş işi käbir görnüşli sowallara jogap bermek üçin düşünje

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

ýoly nukdaýnazaryndan örän ussat adamlar tarapyndan amala aşyrylýan sistematik we yzygiderli öwrenmäni beýan etmek üçin ulanylýar diýip hasap edýärler. Ilkinji nobatda, örän ýönekeý ýol hökmünde öwrenmäniň sistematik bolmagy bilen bagly çemeleşmedir. Maglumat terjime edilýär, geçirilýär we uýgunlaşdyrylýar. Ikinjiden, sistematik öwrenmek ulgamy bilen we çykarylan netije, seljerme we düşündiriş faktorlarynyň arasyndaky gatnaşyk bilen bagly zerurlyklara wekilçilik edýän, kadalaryň çäginde taýýarlanýan işjeňlikler bilen bagly teklipleri öz içine alýar. McCarthy şeýle jemgyýetler üçin epistemologik we sosial şertler boýunça habermasçylaryň pikirlerini şeýle düşündirýär: Akyl ýetirme derejesine ýetmek bilen bagly gatnaşyk derwaýys bolup, ikitaraplaýyn kämilleşmegi we täsirlilik pikirleriniň bilinmegini, şol bir wagtda hakykat bilen baglanyşykly pikirleri öz içine alýar. Eger giň göwrümli garşy çykmalar bar bolsa, mesele rasional taýdan höweslendirilip, geleşige getirýän maslahat salşyk geçirmek arkaly çözülýär (McCarthy, 1982) [22]. Standart işjeňlik hökmünde öwreniş işi Öwreniş işini öwrenmegiň we ygtybarlylyk islegleriniň binýadyny emele getirýän paýlaşylýan manyny we düşünjäni düzýän kadalaryň görnüşleri. * Öwreniş işine ýa-da onuň netije sine laýyk gelýän usullary belli ontologiýalar we epistemologiýalar bilen baglanyşdyryp, hakykat beýanlarynyň häsiýetini düzýän kadalar. * Çykarylan netijeden laýyk maglu matlaryň alynjak ýoluny düzýän we

şeýle ýagdaýyň mümkin däldigini görkezýän kadalar. * Öwreniş işine we çykarylan netijä laýyk gelýän analitiki we düşündiriji düşünjeleri aňladýan kadalar. Schwab şuňa meňzeş kadalaryň ählisi barada bilelikde pikirini beýan edip, bitewilikde olary her tertip-düzgüniň sintaktik gurluşy diýip kesgitleýär. Şeýlelikde, düşündirmek we subut etmek arkaly her bir tertipdüzgüniň ýerine ýetirýän funksiýasyny kesgitlemek, olar bilen baglanyşykly maglumatlaryň hilini ölçemek üçin haýsy kriteriýalary ulanýandygyny anyklaşdyrmak, delil kanunlarynyň nä derejede doly ýagdaýda ýerine ýetirilip bilinjekdigini kesgitlemek, şeýle hem tertip-düzgüniň çig maglumat bolmakdan başlap, netijä tarap süýşýän ýoluny anyklamak üçin mesele ýüze çykýar. Men şu meseleleri her bir tertipdüzgüniň sintaktik gurluşy bilen bagly mesele diýip hasap edýärin (Schwab, 1964) [23]. Umuman alanyňda, iň azyndan işiň netije taýdan biziň ünsümizi we ynamymyzy çekmeginiň özi aýratyn tertip-düzgündir.

Edebiýat 1. Rowbottom D.P. (2006) on significance of “world 3” for the Depersonalisation of Inquiry and the Democratisation of Education, learning for democracy, 2.2. 2. Brown H. D. (2000). Principles of language learning and teaching (4th ed.). New York: Longman. 3. Cummins J. (1988). Second language with bilingual educational programs. In L. M. Beebe (Ed.), Issues in second language acquisition, Boston, NMA: Heinle & Heinle, 143-165.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

251

252

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

4. Krashen S. (1985). The input hypothesis: Issues and implications. London: Longman. 5. Krashen S. (2003). Explorations in language acquisition and use. Portsmouth, NH: Heinemann. 6. Swain M. (1993). The output hypothesis: Just speaking and writing aren’t enough. The Canadian Modern Language Review 50, 159-162. 7. Van Lier L. (1996). Interaction in the language classroom. London: Longman. 8. Cummins J. & Swain M. (1986.) Bilingualism in education. New York: Longman. 9. Barks C., Moyne J., Arberry A.J., Nicholson R. The Essential Rumi, translated by Coleman Barks with John Moyne, A. J. Arberry, Reynold Nicholson, San Francisco: Harper Collins, 1996. 10. Gilbert A., Salomone J. and M. (1988). Review of H. Douglas Brown ‘Principles of Language Learning and Teaching’ Studies in Second Language Acquisition, 10 , pp 400-402. 11. Rousseau D.M. (1995) Psychological Contracts in Organizations: Understanding written and unwritten agreement California, pp 4-8. 12. Frank R., Thomas G., and Dennis R. 1993. Does studying economics inhibit cooperation? Journal of Economic Perspectives, 7 (2): 170-171. 13 March JG, Simon HA. 1958. Organizations. New York: Wiley.

14. Bartlet’s, 1980 ; George Chapman 1598 as quoted p.177. 15. Bartley W.W. (1962) The Retreat to Commitment, 1st edn ( New York, Alfred A.Knopf) p. 158. 16. Cohen L., Manion L. and Morrison K. 2003. Research methods in Education (London, Routledge Falmer Press). 17. Burrell G., Morgan G., 1979 Social Paradigms and Organisational Analysis (London, Heinemann Educational Books). 18. Eisner E. 1993, Forms of Understanding and the Future Research, Educational Researcher, 22.7, pp. 5-11. 19. Bridges D. and Smith R., 2007 Philosophy Methodology and Educational Research, Blackwell Publishing, UK, pp. 62-63. 20. Phonex P., 1964 The Architectonics of Knowledge, in: S. Elam (ed) Education and the Structure of Knowledge (Chicago, IL., Rand McNally) pp.49. 21. Peter R.S. and White J.P., 1969, The Philosopher’s Contribution to Educational Research,Educational Philosophy and Theory, 1, pp. 2. 22. McCarthy T., 1982, Rationality and Relativism, in J.B. Thompson and D. Held (eds) Habermas - Critical Debates (London, Macmillan, pp. 255-6. 23. Schwab J.J., 1964, Problems, Topics and Issues, in: S. Elam (ed.) Education and the Structure of Knowledge pp.11 (Chicago, IL, Rand McNally).

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

PHILOSOPHY, METHODOLOGY AND RESEARCH ON LANGUAGE EDUCATION Mehmet Ali Eroglu Doctor of Science of Turkish Language, Marmara Uniwersity, Lecturer at the Turkish Language Department Abstract This paper attempts to address both philosophers of education and educational research community whose interests lead them into questions about different forms of educational enquiry. Language education is not different from other social science education. Their methodological foundations, and their claims illuminate many educational experiences, and relationship between policy and practice. Educational research whose identity is so staked in paradigm wars and their aftermath that they become ideologically insulted from the questions that teachers and researchers need to ask. The different kinds of claims made to know or understand the methods we employ to enquire into them. Language education researchers are constantly confronted by need to make sense of how education theory is to be investigated and understood. How can such enquiry provide uniform practical decision, whether in the context of general policy making or in more particular settings? What sorts of assumptions can we make about the staff of educational experience and the way it is constructed in thought and language? How are power and knowledge connected and implicated in educational processes? Philosophers of education have common cause with human experiences and behaviours workings in other traditions in resisting the intellectual impoverishment of educational enquiry. Here are included themes such as: discussion of action research as a resolution or division between language educational theory and practice, examination of the idea of language educational research as challenges to conception, examination of issues raised in initiating newcomers to the language educational research community, examination of specific issues in the logic of educational research, the question of the generalisability of research findings. Key words: Language, educational theory, educational philosophy, methodology, researchers Some Fundamental Principles of to a particular system of logic. We Language Education say propositions, because there is the A theory can be “false” relative to additional issue of falsity with respect some basic propositions (expressed by to hermeneutic appraisal of sentences statements, sentence type, no doubt), but types within a language (Rowbottom, this “falsity” is in its own turn relative 2006) [1]. Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

253

254

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Learning Human learn their first language as a mother tongue subconsciously with relative ease and little if any stress. When all circumstances are normal period, most children learn the basic structures and vocabulary of their mother tongue language within the first three years of their life. During the process when they share all knowledge with their social environments such as street or school friends, their language knowledges are improved. The language continues to develop through life in sophistication and complexity depending primarily on the child’s eventual level of education and use of the language in question. Generally speaking, all people are successful in the acquisition of their first language, and their speech tends to be marked by the accent and regional expressions of the area where they grow up. Important thing is that language learning is never a linguistic phenomenon only. It is affected by several socio linguistic and psychological factors which are all intertwined in different ways in any case of each learner. Human’s prior experience as a learner in general and self-image specifically as a language learner will determine how the learning task is viewed, whether it, such as, will seem impossible or doable. The person’s personality, knowledge, learning styles, attitudes and skills and motivation, to mention a few, are all factors related to the eventual outcome of the language study (Brown, 2000) [2]. The most important factor, however, which appears to determine the relative failure or success of language acquisition. Teaching Languages are taught and learned in different places, some of them in

informal settings, others in formal designed contexts, such as classrooms, schools, learning centers. It is common knowledge that regardless of the method used, if someone wants to learn second language, second language learners should achieve mastery of the target language to varying degrees. Cummins has separated language skills into two basic categories of proficiency. Basic Interpersonal Communication Skills (BICS) typically requires a few early years to develop. This means that the language learner is able to converse about every day affairs and often appears to be a competent user of the language, being rapid and able to react to most concrete stimuli. On the other hand, according to Cummins, Cognitive Academic Language Proficiency (CALP), the ability which allows the learner to discuss and study abstract and concrete concepts, academic material in the second language takes several years longer, being the result of years of extended study in the target language. In other words, although a person may be perfectly capable of carrying on a conversation in the target second language, that same individual may not be equipped with the skills needed to study abstract concepts in the same language (Cummins 1986) [3]. That requires academic knowledge of complex sentence structures, interpretation of some difficult concepts, understanding of the written and spoken rhetoric of the language, and possession of a sophisticated fine-tuned vocabulary. That level of language proficiency is attainable only through directed academic study.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Instructional material and concepts Not more than 20 years has the role of “comprehensible input” in language teaching been emphasized (Krashen 1988) [4]. It may be seen as the summary of his complete updated theory. This means that the instructor must create learning situations which are not too difficult for the student (Krashen 2003) [5]. The language material should be appropriately and developmentally sequenced so that it is slightly above the learner’s level of mastery. It is believed that in addition to comprehensible input, “meaningful output” can’t be underestimated: the learner must actively participate in the outputs of the language (Swain 1993) [6]. The learner must engage in the process of learning language, solving problems with it, create one’s own ideas in “themselves” or “homemade” sentences, and negotiate meaning in the target language; in other words, passive listening or note-taking of someone else’s language use will never result in proficiency in the outputs of the language. Van Lier mentioned that language learning efficiency is enhanced by the learner’s own understanding of what he is doing; being able to make some personal decisions about the process of autonomy, and being introduced to materials which are relevant, meaningful and practical authenticity (Van Lier, 1996) [7]. Interaction of language in the communication among people is needed in order for the learner to communicate personal meaning in the target language (Cummins and Swain 1986) [8]. Language practice which takes place in related context will then result in the acquisition of the language. On the other hand, the learners will not only learn

about the language but also they will learn to use the language. The point is to be able to ask and answer questions, paraphrase and clarify information, and modify one´s speech so that the message is as clear as possible. A goal is quite achievable for any dedicated professional who sees language as one tool among others. Understanding of other’s meaning Language learning, teaching and understanding is a complex package of issues. Rumii mention at his famous book Masnavi “whatever you describe the things to tell, that is only your addressee understands” (Barks C., Moyne J. , A. J. Arberry, Nicholson R., 1996) [9]. In other words, to learn to speak one must speak. To learn to listen, one must engage in listening and speaking exercises. There is no other short cut to developing either skill. Language learning in education does not happen because someone requires it. It happens with personal effort and self enthusiasm. It is always an individual challenge and journey. When the learner is persistent and endures till the desired standard has been achieved, the rewards of being bilingual are not only professionally but also personally satisfying or convincing. Bilingual people have unique cognitive pathways at their disposal for problem solving which can only enhance or improve their ability to think and perform. Major methodological approaches in language teaching are depicted classroom or meeting vignettes. Strictly speaking concrete descriptions of teaching and learning behavior are not vignettes. The direct method, Grammar translation, and Audio-Lingual method and then presents

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

255

256

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

several never language teaching method or approaches: Community language learning, suggestopedia, the Silent way, Individual Psychological

Total Physical Response, and Natural Approaches (Gilbert A., Salomone J. and M., 1988) [10]. Group Normative

Beliefs that individuals hold regarding promises made, accepted, and relied on between themselves and another (employee, client , manager, student, organization)

The shared psychological promise or agreement that emerges when members of a social group (social club, NGO) organization (army, united way, xerox) trauma team at a community hospital) hold common beliefs

Implied

Social

Interpretation that third parties (witnesses, jurists, potential employee) make regarding contractual terms

Broad beliefs in obligations associated with a society’s culture (reliance on handshakes)

Similar self serving behavior is observed in language learners in group exercises and interdependent games, even when the benefit cooperation is quite high. On the other hand, understanding each other in economic students do not demonstrate big differences (Rousseau D. M. 1995) [11]. Economics might teach noncooperation for both management professionals and academics. In an ever more independent world, social cooperation has become increasingly important and yet increasingly fragile with an eye toward both the social good and well being of their own students, economists may wish to stress a broader of human motivation in their teaching (Frank R., Thomas G., and Dennis R. 1993) [12]. People resist any change in promise that creates losses, because promises are beneficial, changes tend to create

losses. Limited information processing capacity creates bounded rationality, which is information seeking (March JG, Simon HA. 1958) [13]. Once mental models are formed yielding anticipated rewards, they become relied on and resist revisions. Agreements or promises are stable and enduring mental models. Here is basic knowledge about communication with people that can be used to get answers to some key questions: • How are people promises and relationship strategy bound each of them? • How promises or agreements change when people or their work setting change? • How do people come to think similarly or differently about the kinds of agreements they are party to? George Chapman say: “Promise is most given when least is said.” (Bartle’s,

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

1980) [14]. These perspective coincide with distinct type of agreements (see figure 1.1.) Perspective; 1-2 within, 3-4 outside. There hane been at least four means of eliminating error by criticizing some conjectures and speculation. These checks are listed in descending order according to their importance and to the rigor with which they may be applied: • The checking of logic: Is the term consistent? • The check of sense observation: Is theory empirically refutable by some sense observation? • The check of scientific theory: Is the theory, whether or not in conflict

with sense observation, in conflict with any scientific hypotheses? • The check of the problem: What problem is the theory intended to solve? Does it do so successfully? (Bartley, 1962) [15]. • The check of simplicity. Does the theory constitute the simplest available way to solve? • The check of fruitfulness. Has the theory proven fruitful, in conjunction with others theories, in suggesting new approaches, disclosing unexpected observations. • The check of conceivability • The check of possibility: Is theory possibility true, in a non-epistemic sense

Analyzing assumption about the nature social science The Subjectivist Approach

The Objectivist Approach

Nominal’s

<< Ontology >>

Realism

Anti-positivism

<< Epistemology >>

Positivism

Voluntarism

<< Human Nature >>

Determinism

Idiographic

<< Methodology >>

Homothetic

Figure 2 is similar to the one that (Cohen et al 2003) [16] is reproduced from (Burrell and Morgan 1979) [17], will set the scene for what above. Discipline of Language Educational Research Social educational research has few fundamental disciplines. Disciplines of language educational research do not have big differences. Now, let’s give some theoretical terms from researchers.

The organization of educational theory and research under the disciplines of the philosophy, psychology, and history of education dominated the functioning of teacher education and educational researcher community. Educational research community seems to have taken to heart Elliot Eisner’s observation in his 1993 address to the American Educational Research Association:If there are different

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

257

258

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

ways to understand the world, and if there are different forms that such understanding possible, then it would seem to follow that any comprehensive effort to understand the processes and outcomes of schooling would profit from a pluralistic rather than a monolithic approach to research (Eisner, 1993) [18]. New dialogic methods; new paradigm, new heuristic, historical political sociology;curriculum and cultural theory; ideological history; social construction are all in the field of educational researchers. Commitment to a view of such enquiry as disciplined is entirely consistent with: • The desirability of drawing more fine grained distinctions between different kinds of psychological enquiry into human cognition or between the wide variety of different practices taking place under the umbrella of sociology. • The drawing into the field of educational enquiry of a wider variety of disciplinary resources. • The combination of different disciplinary traditions in multidisciplinary or interdisciplinary enquiry to investigate a particular aspect of educational policy or practice. The literature on post disciplinarity in the humanities and social sciences offer different messages on the place of discipline in contemporary research (Bridges and Smith 2007) [19]. Any particular disciplinary structures are in some way essential or unchanging is unsustainable. Any historical perspective on the evaluation of human understanding can only confirm this evolutionary course. phenix mentioned that: the concept of discipline as species of knowledge

is to be understood dynamically.The disciplines are not an array of fixed traditional ways of knowing that have been ordained at some special creation (Phenix, 1964) [20]. Sustained enquiry made public Research in sense it might be honorific concept that incorporates certain normative features. Peter and White suggested that term research in academic communities was used to refer to systematic and sustained enquiry carried out by people well versed in some form of thinking in order to answer some specific type of question ( Peter and White, 1969) [21]. Firstly, it is a fairly ordinary way is in which we might talk about enquiry as systematic. Information is translated, transferred,or transcribed. Secondly, systematic carriers suggestions of system of enquiry, of rule governed activity which embodies requirements about the relationship between evidence, analysis and interpretation. McCarthy articulates a Habermasian view of both the epistemological and social conditions for such communities arguers: Communication that is oriented towards reaching understanding inevitably involves reciprocal raising and recognition of validity claims. Claims to truth and rightness. If radically challenged, can be redeemed only through argumentative discourse leading to rationally motivated consensus ( McCarthy, 1982) [22]. Research as a rule activity Kinds of rules that shape the shared meaning and understanding that underpins research enquiry and its claims on our credibility .

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

• Rules that link the methods appropriate to the research task or conclusion to particular ontologies and epistemologies and hence shape the character of the truth claims. • Rules that shape the way in which appropriate inferences can be drawn from the evidence or indicate the impossibility of such inferences. • Rules that indicate what are the analytic and explanatory concepts appropriate to the research task and evidence . Schwab mentioned these types of rules together into what he referred to as the syntactical structure of each discipline: There is, then, the problem of determining for each discipline what it does by way of discovery and proof, what criteria it uses for measuring the quality of its data, how strictly it can apply its canons of evidence, and, in general, to determine the pathway by which the discipline moves from its raw data to its conclusion. This cluster of problems I shall call the problem of the syntactical structure of each discipline (Schwab, 1964) [23]. In principle at least , it is the discipline in research that renders its outcomes especially worthy of our attention and credulity.

References 1. Rowbottom D.P. (2006) on significance of “world 3” for the Depersonalisation of Inquiry and the Democratisation of Education, learning for democracy, 2.2. 2. Brown H. D. (2000). Principles of language learning and teaching (4th ed.). New York: Longman.

3. Cummins J. (1988). Second language with bilingual educational programs. In L. M. Beebe (Ed.), Issues in second language acquisition, Boston, NMA: Heinle & Heinle, 143-165. 4. Krashen S. (1985). The input hypothesis: Issues and implications. London: Longman. 5. Krashen S. (2003). Explorations in language acquisition and use. Portsmouth, NH: Heinemann. 6. Swain M. (1993). The output hypothesis: Just speaking and writing aren’t enough. The Canadian Modern Language Review 50, 159-162. 7. Van Lier L. (1996). Interaction in the language classroom. London: Longman. 8. Cummins J. & Swain, M. (1986.) Bilingualism in education. New York: Longman. 9. Barks C., Moyne J., Arberry A., Nicholson R., The Essential Rumi, translated by Coleman Barks with John Moyne, A. J. Arberry, Reynold Nicholson, San Francisco: Harper Collins, 1996 10. Gilbert A., Salomone J. and M. (1988). Review of H. Douglas Brown ‘Principles of Language Learning and Teaching’ Studies in Second Language Acquisition, 10, pp. 400-402. 11. Rousseau D.M. (1995) Psychological Contracts in Organizations: Understanding written and unwritten agreement California pp. 4-8. 12. Frank R., Thomas G. and Dennis R. 1993. Does studying economics inhibit cooperation? Journal of Economic Perspectives, 7 (2): 170-171. 13 March JG, Simon HA. 1958. Organizations. New York: Wiley. 14. Bartlet’s, 1980 ; George Chapman 1598 as quoted p.177.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

259

260

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

15. Bartley W.W. (1962) The Retreat to Commitment, 1st edn ( New York, Alfred A.Knopf) p. 158. 16. Cohen L., Manion L. and Morrison K. 2003 Research methods in Education (London, Routledge Falmer Press). 17. Burrell G., Morgan G., 1979 Social Paradigms and Organisational Analysis (London, Heinemann Educational Books). 18. Eisner E. 1993, Forms of Understanding and the Future Research, Educational Researcher, 22.7, pp. 5-11. 19. Bridges D. and Smith R., 2007 Philosophy Methodology and Educational Research, Blackwell Publishing, UK, pp. 62-63.

20. Phonex P., 1964 The Architectonics of Knowledge, in: S. Elam (ed) Education and the Structure of Knowledge ( Chicago, IL., Rand McNally ) pp.49. 21. Peter R.S. and White J.P., 1969, The Philosopher’s Contribution to Educational Research,Educational Philosophy and Theory, 1, pp. 2. 22. McCarthy T., 1982, Rationality and Relativism, in J.B. Thompson and D. Held (eds) Habermas - Critical Debates ( London, Macmillan, pp. 255-6. 23. Schwab J.J., 1964, Problems,Topics and Issues, in: S. Elam (ed.) Education and the Structure of Knowledge pp.11 (Chicago, IL, Rand McNally).

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

DİL EĞİTİMİNİN FELSEFESİ, METODOLOJİSİ VE ARAŞTIRILMASI Dr. Mehmet Ali Eroğlu Marmara Üniversitesi, Türkçe Eğitimi Bölümü Öğretim Üyesi Özet

Bu çalışma eğitimle ilgili araştırmaların çeşitli türleriyle alakalı soruları olan eğitim felsefecilerini ve aynı zamanda eğitim araştırmacıları topluluğunu hedef almaktadır. Dil eğitimi diğer sosyal bilimlerin eğitiminden farklı değildir. Bunların metodolojik temelleri ve iddiaları birçok eğitimsel deneyimlere, politika ve uygulama arasındaki ilişkiye ayna tutmaktadır. Eğitimsel araştırmalar; paradigma savaşlarında büyük bir darbe görmekte, dolayısıyla ideolojik olarak öğretmenlerin ve araştırmacıların sormak zorunda kaldıkları sorularla hakarete uğramaktadır. Biz bu metodları çeşitli iddialar aracılığıyla sorgulamak suretiyle öğrenebiliyor ve anlayabiliyoruz. Eğitim teorisinin nasıl araştırılması ve anlaşılması gerektiği hususunu açığa kavuşturma görevi dil eğitimi araştırmacılarına düşmektedir. Genel olarak politika yapmada olsun, daha özel durumlarda olsun, böyle bir araştırma pratik karar konusunda nasıl bilgi sağlamaktadır? Eğitimsel olarak deneyimli kişiler ve bunun düşünce ve dil açısından düzenlenmesi konusunda ne tür varsayımlar ortaya koyabiliriz? Kuvvet ve bilgi nasıl birbiriyle ilişkili olmakta ve eğitim süreçlerine dahil olmaktadır? Eğitim felsefecileri, eğitimsel sorgulamanın entelektüel olarak zayıflamasına karşı direnme hususunda diğer kültürlerde mevcut olan insani deneyimler ve karakterler konusunda hemfikirdirler. Çalışmada buna benzer konulara yer verilmektedir: dil eğitimi teorisi ve pratiği arasında bir karar ve sınıflandırma olarak eylem araştırmasının tartışılması, mantığa uygunluk konusunda dil eğitimi araştırması düşüncesinin incelenmesi, dil eğitimi araştırmacıları topluluğuna yeni katılanları kabul etmekle ilgili sorunlarının incelenmesi, eğitimsel araştırmanın mantığıyla ilgili belirli konuların incelenmesi, araştırma bulgularının genelleştirilebilirlik problemi. Anahtar kelimeler: dil, eğitim teorisi, eğitim felsefesi, metodoloji, araştırmacılar. Dil Eğitiminin Bazı Temel İlkeleri Bir teori bazı temel önermelere (ki bunlar –şüphesiz– ifadelerle ve cümlelerle belirtilir) uygun olarak “yanlış” olabilir, fakat böyle bir “yanlışlık” kendi

çapında özel bir mantık içerir. Çünkü dildeki cümle çeşitleri hermenötik değerlendirmeye tabi tutulduğunda başka bir yanlışlık hususuyla karşılaşılmaktadır (Rowbottom, 2006) [1].

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

261

262

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Öğrenme İnsan, ilk dilini yani anadilini farkında olmadan kolay bir şekilde ve şayet varsa küçük bir stresle öğrenir. Bütün şartlar normal olduğu takdirde çocukların çoğu hayatlarının ilk üç yılında ana dillerinin temel yapılarını öğrenir ve kelime dağarcığını geliştirir. Onlar bütün bildiklerini sokak ve okul arkadaşları gibi sosyal ilişkiler kurduğu çevreleriyle paylaşarak aynı zamanda dil bilgilerini de geliştirirler. Dil genellikle çocuğun nihai eğitim seviyesine ve söz konusu dili kullanmasına bağlı olarak hayat boyu kapsamlı bir şekilde gelişimini sürdürmektedir. Genelde bütün insanlar ilk dillerini başarılı bir şekilde öğrenirler ve onların konuşmaları aksan ve büyüdükleri alana ait bölgesel ifaderle farklılık gösterir. Bir başka önemli husus da dil öğrenme konusunun hiç bir zaman sadece dilsel bir olgu olarak kalmamasıdır. Dil öğrenmeye birçok sosyo-dilsel ve psikolojik faktör etki eder. Bir insanın dil öğrenen biri olarak genel anlamda önceden kazandığı deneyimler ve özel anlamda özeleştirisi onun öğrenme kapasitesini, yani öğrenemeyeceğini veya öğrenebileceğini belirler. Kişinin insanlığı, bilgisi, öğrenme tarzı, tutumu, yeteneği ve motivasyonu dil öğrenmenin nihai sonucuyla ilgili faktörlerdir (Brown, 2000) [2]. Bu faktörlerden en önemlisi her halde dil öğrenmede elde edilecek başarıyı veya başarısızlığı belirten faktördür. Öğretme Diller farklı ortamlarda, yani bir kısmı resmi olmayan ortamlarda, diğer kısmı sınıf, okul ve kurs merkezi gibi resmî tasarımlı ortamlarda öğretilir ve öğrenilir. Bu, söz konusu metoda rağmen genel durumun ifadesidir. Eğer bir kimse

ikinci bir dil öğrenmek isterse, ikinci dil öğrenenler hedeflerine oturttukları dili değişik seviyelerde öğrenme çabası içinde olmalıdırlar. Cummins, dil yeteneklerini yeterlik seviyesine göre iki temel kategoriye ayırmaktadır. Bunlardan birincisi olan BICS’te (Temel Kişilerarası İletişim Becerileri) genel olarak herhangi bir dilin öğrenilmeye başlandığı ilk yıllar önem arz eder. Bu demektir ki, dil öğrenen kişi günlük hayatta insanlarla konuşabilmeli, dile hakim olmalı, çevik olmalı ve en somut şekilde karşılık verebilmelidir. Diğer bakımdan, Cummins’e göre soyut ve somut kavramların tartışılacağı ve öğrenileceği bir seviye olan CALP’te (Bilişsel Akademik Dil Yeterliği) akademik olarak ikinci dil öğrenmek için bir kaç yıl daha çaba gösterilmeli ki bu da hedef dil üzerinde daha uzun zaman çalışmakla mümkündür. Bir başka deyişle, bir insan öğrenmek istediği ikinci dilde müthiş bir şekilde konuşma yapabilse de, bu o kişi söz konusu dilin soyut yönlerini öğrenmesi gerekmediği anlamına gelmez (Cummins 1986) [3]. Bu bağlamda bileşik cümle yapılarının akademik bilgi bazında bilinmesi, bazı zor konuların anlaşılması, dildeki yazılı ve sözlü söylemin kavranması ve ayrıntılı bir şekilde kelime bilgisine sahip olunması gerekir. Böyle bir dil yeterlik seviyesi ancak akademik çalışma suretiyle mümkün olabilir. Öğretim Malzemeleri ve Kavramları 20 yıla yakın bir zaman gösterdi ki dil öğretiminde “anlaşılabilir girdi” kavramı büyük bir önem arzetmektedir (Krashen 1988) [4]. Tamamen yenilenen dil öğretim teorisinin özetine bakıldığında, bu apaçık görülmektedir. Bu, öğretmenin öğrenci için pek zor olmayacak şekilde

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

öğrenme ortamı oluşturması gerektiği anlamına gelir. (Krashen 2003) [5]. Dil malzemesi öğrenenin yeterlik seviyesinin biraz üstünde olacak şekilde uygun ve gelişimsel olarak parçalara bölünmelidir. Krashen “anlaşılabilir girişe” ek olarak “anlamlı çıktı” kavramının da hiç küçümsenemeyeceğini savunur, yani öğrenen, söz konusu dilin çıktılarına aktif bir şekilde katılmalıdır (Swain 1993) [6]. Dil öğrenenler öğrenmeye iştirak etmeli, “kendilerine” ait cümleleriyle özgün düşünceler ortaya koymalı ve düşündüklerini hedef dilde ifade edebilmelidir; bir başka deyişle, birinin yabancı bir dil kullanımında pasif dinlemesi veya not alması hiç bir zaman söz konusu dilin çıktılarında bir yeterlik elde edilmesiyle sonuçlanmaz. Van Lier’e göre dil öğrenmede etkinlik, dil öğrenenin bizzat ne yaptığını anlamasıyla, otonomi konusunda bazı şahsî kararlar alabilmesiyle ve uygun, anlamlı ve pratik özgünlüğe sahip malzemelerin sunulmasıyla ilgili bir durumdur (Van Lier, 1996) [7]. İnsanlar arası iletişimde dil etkileşimi dil öğrenenin kendi kavradığı anlamı hedef dilde ifade etmesi için önemlidir (Cummins and Swain 1986) [8]. Bu bağlamda gerçekleşen dil pratiği söz konusu dilin öğrenilmesiyle sonuçlanır. Diğer taraftan, dil öğrenenler sadece dil öğrenmekle kalmayıp, dili nasıl kullanacağını da öğrenirler. Bu seviyedeki bir insan soru sormayı ve yanıtlamayı, bir bilgiyi yorumlamayı ve açıklamayı, bir başkasının konuşmasını mümkün olduğunca anlaşılır biçimde değiştirmesini bilmelidir. Dili başkalarıyla iletişim kurmak için bir vasıta olarak gören ve kendini bu işe adayan profesyonel insanların çoğu için bu amaç hiç de ulaşılamaz değildir.

Başkalarının düşüncelerini anlama Dil öğrenme, öğretme ve anlama bir yığın karışık sorunlarla içiçedir. Mevlânâ “Mesnevi” isimli meşhur eserinde “Sen ne söylersen söyle, söylediğin, karşındakinin anladığı kadardır” buyuruyor (Barks C., Moyne J., A.J. Arberry, Nicholson R., 1996) [9]. Bir başka deyişle, bir kimse konuşmayı öğrenmek istiyorsa konuşmalı, dinlemeyi öğrenmek istiyorsa dinleme ve konuşma alıştırmaları yapmalıdır. Bu becerileri geliştirmenin başka bir kısa yolu yoktur. Eğitimde dil öğrenme olayı birileri istediği veya zorunlu bıraktığı için gerçekleşmez. Böyle bir şey bireysel çaba ve istekle mümkündür ve her zaman bireyin gayretleriyle doğru orantılıdır. Dil öğrenen kişi beklenen seviyeye ulaşıncaya kadar yılmıyor ve katlanıyorsa, iki dil bilmenin ayrıcalıkları sadece profesyonel olmak değil, aynı zamanda kişisel olarak da tatmin ve ikna edicidir. İki dil bilen insanlar problem çözme konusunda benzersiz bilişsel yollara sahiptirler ve bu durum onların düşünme ve gerçekleştirme yeteneklerini geliştirir veya gelişmesini sağlar. Dil öğrenmeyle ilgili bir çok metodolojik yaklaşımlar sınıf veya toplantı ortamına özgü vinyetler olarak görülür. Buna rağmen öğretme ve öğrenmeyle ilgili somut açıklamalar vinyet değildir. Doğrudan yöntem, gramer çevirisi ve sesli-dilsel yöntem ve dil öğretme hususundaki diğer birkaç yöntem ve yaklaşıma şunlar dahildir: Toplumsal Dil Öğrenme, Suggestopedia Yöntemi, Sessiz Öğrenme, Toplam Fiziksel Tepki ve Doğal Yaklaşımlar (Gilbert A.,Salomone J. and M., 1988) [10].

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

263

264

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Birey

Grup

Psikolojik

Düzgüsel

Bireylerin kendilerine ve başkalarına (çalışan, müşteri, yönetici, öğrenci, örgüt) verdiği, kabul ettiği ve güvendiği sözlere inanması

Bir sosyal grubun (sosyal kulübün, STK) veya örgütün (ordu, birleşik yol, toplumsal hastanenin travma ekibi) üyeleri aynı inanca sahip olduğunda paylaşılan psikolojik söz veya anlaşma

Kastedilen

Sosyal

Üçüncü tarafların (şahitlerin, hukukçuların, potansiyel bir çalışanın) şartname şartları üzerine yaptığı yorum

Bir toplumun kültürüyle ilişkili yükümlülüklerinde geniş inançlar (el sıkışmalara bağlı kalma)

Kendine yarar sağlama gibi benzer bir durum ise dil öğrenenlerde gruplar halinde alıştırma yapıldığında ve oyunlar oynandığında gözlemlenmektedir ki bu bağlamda işbirliği yapmanın sağladığı fayda oldukça büyüktür. Diğer taraftan, iktisatçı öğrencilerin birbirini anlaması da farklı sonuçlar sergilememiştir (Rousseau D. M. 1995) [11]. İktisat, yönetim uzmanlarına ve akademisyenlere birbirine karşı direnmeyi de öğretebilir: Daha bağımsız bir dünyada sosyal işbirliği giderek daha önemli, bir o kadar da öğrencilerinin sosyal refahına çevrilen gözlerle kırılgan hale gelmiştir ki belki iktisatçılar öğretim sürecinde insan motivasyonuna daha bir vurgu yapmak isterler (Frank R., Thomas G., and Dennis R. 1993) [12]. İnsanlar verilen sözün değiştirilmesine karşı çıkarlar, çünkü böyle bir durum aslında umulanın aksine kayıplara yol açar. Sınırlı bilgi işleme kapasitesi sınırlı rasyonelliğe neden olarak veri talebini tetikler (March JG, Simon HA. 1958) [13]. Verimli olması

beklenen ödüller bazında zihinsel modeller oluşturulunca, onlara tamamen bel bağlanır ve değişimlerden kaçınılır. Anlaşmalar veya vaadlerde ve zihinsel modellerde sabitlik bir esastır. Burada insanlarla iletişim konusunda temel bilgiler edinmek için yararlanılabilecek bazı sorular verilmiştir: * Verilen sözler ve iletişim stratejileri insanları nasıl birbirine bağlar? * İnsanlar veya onların iş durumları değiştiğinde verilen sözler veya uyuşmalar nasıl değişir? * İnsanlar uyuşmaların türleri konusunda nasıl benzer veya farklı fikirlere sahip olurlar? George Chapman diyor ki: “Verilen söz üzerine fazla konuşulmaz.” (Bartlet’s, 1980) [14]. Bu perspektif, uyuşmaların belirgin türüyle bağdaşmaktadır (bakınız: Şekil 1.1.). Perspektif; 1-2 dahil, 3-4 hariç Şimdiye kadar en az dört şekilde, mesela bazı konjonktürleri ve spekülasyonları eleştirme yoluyla hatalar ortadan kaldırılmaya çalışıldı. Bu

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

denetimler önemine göre veya uygunlama sürecinde görülen zor koşullara göre en şiddetlisinden hafifine doğru sıralanmıştır: * Mantık denetimi: Şartın bağdaşmazlık yönü var mı? * Anlam gözlemi denetimi: Teori bazı anlam gözlemleriyle empirik olarak çürütülebilir mi? * Bilimsel teori denetimi: Teori, anlam gözlemiyle bağdaşsın veya bağdaşmasın, herhangi bir bilimsel varsayımlara aykırı mı? * Sorun denetimi: Teori hangi problemi çözmeye yöneliktir ve bunu

gerçekleştirmede ne kadar başarılıdır? (Bartley, 1962) [15]. * Kolaylık denetimi: Teori, çözümün en kolay elverişli yol mudur? * Verimlilik denetimi: Teorinin verimliliği yeni yaklaşımlar önermekte ve beklenmedik gözlemleri açığa vurmakta diğer teorilerle birlikte ispatlanmış mıdır? * Kavranabilirlik denetimi. * İhtimal denetimi: Non-epistemik anlamda teorinin doğruluk ihtimali nedir?

Subjektivist yaklaşım

Objektivist yaklaşım

Nominalizm

<< Ontoloji >>

Gerçekçilik

Anti-pozitivizm

<< Epistemoloji >>

Pozitivizm

Gönüllülük

<< İnsan doğası >>

Determinizm

İdiyografik

<< Metodoloji >>

Nomotetik

(Cohen et al 2003) [16]'in eserinde belirtilenlere benzer olan Şekil 2 (Burrel and Morgan 1979) [17]'in eserinde belirtilenlerden türetilmiştir ve bu yukarıda belirtilenler için sahne ayarlamaktadır. Dil Eğitimi Araştırmasının Disiplini Sosyal eğitim araştırmasıyla ilgili bazı temel disiplinler vardır. Dil eğitim araştırmasının disiplinleri pek farklılık arz etmemektedir. Şimdi ise araştırmacılar tarafından ortaya atılan bazı teorik terimlere değinelim. Eğitim felsefesinin, psikolojisinin ve tarihinin disiplinleri altında eğitim teorisinin ve araştırmanın

organize edilmesi öğretmen eğitiminin ve eğitim araştırmacıları topluluğunun işleyişini egemen hale getirdi. Eğitim araştırmacıları topluluğu Elliot Eisner’in 1993 yılındaki Amerikan Eğitim Araştırmaları Derneği’ne yönelik gözlemini bir rehber seçmiş gibidir: Eğer dünyayı anlamanın birçok yolu olsaydı ve böyle bir anlamanın da farklı biçimleri olsaydı, eğitim süreçlerini ve sonuçlarını anlamak için kapsamlı herhangi bir çaba, araştırmaya yönelik monolitik bir yaklaşım yerine çoğulcu bir yaklaşım sergilendiği takdirde kâr elde edilecek gibi gözüküyor (Eisner, 1993) [18].

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

265

266

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Yeni diyalojik metodlar; yeni paradigma, yeni sezgisel, tarihsel siyasal sosyoloji, öğretim programı ve kültürel teori; ideolojik tarih; sosyal yapının hepsi eğitim araştırmacılarını ilgilendiren konular arasında yer alır. Böyle bir araştırmanın hazırlanması da aşağıda belirtilen disiplinler'e tamamen bağdaşmaktadır: * İnsan bilişini psikolojik sorgulamanın çeşitli türleri arasında veya sosyoloji şemsiyesi altında gerçekleşen farklı pratiklerin türleri arasında daha ince ayırımlar yapılmasının arzu edilebilirliği. * Daha geniş türleriyle disiplin kaynaklarını eğitimsel sorgulama alanına çekme. * Eğitimsel politikanın veya pratiğin belli bir yönünü araştırmak amacıyla multidisipliner veya disiplinlerarası sorgulama konusunda farklı disiplin geleneklerini kombine etme. Beşerî ve sosyal bilimler alanındaki disiplinlerarasılık sonrası literatür, çağdaş araştırmalarda disiplinin yerine farklı mesajlar sunmaktadır (Bridges and Smith 2007) [19]. Herhangi bir belirli disiplin yapısı bir şekilde önemli olmakla birlikte değişmeme imkânsız olma durumundadır. İnsan anlayışının değerlendirilmesi hakkında söz konusu olan herhangi bir tarihsel perspektif sadece bu evrimsel süreci onaylayabilir. Phenix diyor ki: “Bilgi türü olarak disiplin kavramı dinamik bir şekilde anlaşılmalı. Disiplinler bilmenin belli bir özel oluşumda cereyan eden bir dizi sabit geleneksel yolları değildir” (Phenix, 1964) [20]. Kamuya Açık Sürekli Sorgulama Araştırma denince bu belli bir normatif özellikleri içeren saygı

ifade eden bir kavramdır. Peter ve White akademik topluluklarda vadeli araştırmanın bazı belli türdeki sorulara yanıt vermek için düşünce tarzı açısından iyi ve usta insanlarca düzenlenen sistematik ve sürekli sorgulamayı ifade etmek için kullanıldığını savunurlar. İlk olarak, oldukça sıradan bir yol olarak sorgulamanın sistematik olması yaklaşımıdır. Bilgi çevirilir, aktarılır veya uyarlanır. İkinci olarak, sistematik sorgulama sistemiyle ve bulgu, analiz ve yorum arasındaki ilişkiyle ilgili gereksinimleri temsil eden, kurallar çerçevesinde düzenlenen faaliyetle alakalı önerileri taşır. McCarthy bu topluluklar için epistemolojik ve sosyal şartlarla ilgili olarak Habermasçılarca benimsenen görüşü şöyle ifade eder: Anlama seviyesine ulaşmaya yönelik iletişim kaçınılmaz olarak karşılıklı yetişmeyi ve geçerlilik iddialarının tanınmasını, aynı şekilde hakikat ve doğrulukla ilgili iddiaları kapsar. Eğer büyük bir şekilde meydan okuma söz konusu ise, mesele rasyonel olarak motive edilen uzlaşmaya götüren münazaralı söylem yoluyla halledilir (McCarthy, 1982) [22]. Bir Standart Faaliyet Olarak Araştırma Araştırmayı soruşturmanın ve güvenilebilirlik iddialarının temelini oluşturan paylaşılan anlamı ve anlaşılmayı şekillendiren kuralların türleri. * Araştırmaya veya sonucuna uygun metodları belirli ontolojilere ve epistemolojilere bağlayarak, hakikat iddialarının karakterini şekillendiren kurallar. * Bulgudan uygun çıkarımların yapılabileceği yolu şekillendiren ve

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

böyle çıkarımların imkansızlığını gösteren kurallar. * Araştırmaya ve bulguya uygun olan analitik ve açıklayıcı kavramları belirten kurallar. Schwab bu tür kuralların hepsini bir arada dile getirerek, onları bir bütün olarak her disiplinin sentaktik yapısı diye tanımlamıştır: Sonuç olarak; açıklama ve ispatlama yollarıyla her disiplinin ne yaptığını belirlemede, bunlarla ilgili verinin kalitesini ölçmek için hangi kriterleri kullandığını belirlemede, kanıt kanunlarının ne derecede tam olarak uygulanabileceğini belirlemede, aynı şekilde disiplinin ham veri durumundan sonuca doğru kaydığı yolu belirlemede problem gözlemlenir. Ben bu sorunlar kümesini her disiplinin sentaktik yapısıyla ilgili problem olarak görüyorum (Schwab, 1964) [23]. Prensip olarak en azından araştırmanın netice itibariyle bizim dikkatimizi ve güvenimizi celbetmesi vazgeçilmez bir disiplin olma durumundadır.

Kaynak 1. Rowbottom D.P. (2006) on significance of “world 3” for the Depersonalisation of Inquiry and the Democratisation of Education, learning for democracy, 2.2. 2. Brown H. D. (2000). Principles of language learning and teaching (4th ed.). New York: Longman. 3. Cummins J. (1988). Second language with bilingual educational programs. In L. M. Beebe (Ed.), Issues in second language acquisition, Boston, NMA: Heinle & Heinle, 143-165.

4. Krashen S. (1985). The input hypothesis: Issues and implications. London: Longman. 5. Krashen S. (2003). Explorations in language acquisition and use. Portsmouth, NH: Heinemann. 6. Swain M. (1993). The output hypothesis: Just speaking and writing aren’t enough. The Canadian Modern Language Review 50, 159-162. 7. Van Lier L. (1996). Interaction in the language classroom. London: Longman. 8. Cummins J. & Swain M. (1986.) Bilingualism in education. New York: Longman. 9. Barks C., Moyne J., A. J. Arberry, Nicholson R., The Essential Rumi, translated by Coleman Barks with John Moyne, A. J. Arberry, Reynold Nicholson, San Francisco: Harper Collins, 1996. 10. Gilbert A., Salomone J. and M. (1988). Review of H. Douglas Brown ‘Principles of Language Learning and Teaching’ Studies in Second Language Acquisition, 10, pp 400-402. 11. Rousseau D.M. (1995) Psychological Contracts in Organizations: Understanding written and unwritten agreement California pp 4-8. 12. Frank R., Thomas G., Dennis R. 1993. Does studying economics inhibit cooperation? Journal of Economic Perspectives, 7 (2): 170-171. 13 March JG, Simon HA. 1958. Organizations. New York: Wiley. 14. Bartlet’s, 1980; George Chapman 1598 as quoted p.177. 15. Bartley W.W. (1962) The Retreat to Commitment, 1st edn (New York, Alfred A.Knopf) p. 158. 16. Cohen L., Manion L. and Morrison, K. 2003 Research methods in

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

267

268

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Education (London, Routledge Falmer Press). 17. Burrell G., Morgan G., 1979 Social Paradigms and Organisational Analysis (London, Heinemann Educational Books). 18. Eisner E. 1993, Forms of Understanding and the Future Research, Educational Researcher, 22.7, pp. 5-11. 19. Bridges D. and Smith R., 2007 Philosophy Methodology and Educational Research, Blackwell Publishing, UK, pp. 62-63. 20. Phonex P., 1964 The Architectonics of Knowledge, in: S.

Elam (ed) Education and the Structure of Knowledge (Chicago, IL., Rand McNally) pp. 49. 21. Peter R.S. and White J.P., 1969, The Philosopher’s Contribution to Educational Research,Educational Philosophy and Theory, 1, pp. 2. 22. McCarthy T., 1982, Rationality and Relativism, in J.B. Thompson and D. Held (eds) Habermas - Critical Debates (London, Macmillan, pp. 255-6). 23. Schwab J.J., 1964, Problems,Topics and Issues, in: S. Elam (ed.) Education and the Structure of Knowledge pp.11 (Chicago, IL, Rand McNally).

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

XVI ASYRYŇ TEZKIRELERINE GIRIZILEN NAGŞY DIWAN ŞAHYRLARY1 Engin Seljuk Filologiýa ylymlarynyň doktory, Balykesir uniwersitetiniň Türk dili bölüminiň mugallymy Mazmuny Orta atan garaýyşlary we usullary bilen köp ýurtlara ýaýran nagşybendilik XV asyryň ortasynda Osmanlynyň çäklerine-de baryp ýetipdir. Her synpy gatlakdan bolşy ýaly, diwan şahyrlaryndan hem bu tarykata giripdirler. Nagşybendilik tarykatyna giren ilkinji şahyrlar barada maglumat edinmek üçin XVI asyryň tezkirelerinden Tezkiretüş-şuara (Beýany Tezkiresi), Tezkiretüş-şuara (Kynalyzade Hasan Çelebi Tezkiresi), Gülşeni-şuara hem-de Tezkiretüş-şuara we Tabsyratün-Nuzema (Latifi Tezkiresi) gözden geçirildi. Şeýlelikde, Şeýh Abdullah Ylahy, Şemseddin Buhary, Ata, Ryzaýy, Suzy, Zaifi Mehmed Çelebi, Ylhamy Efendi, Ulumy, Gafury Çelebi, Fürugy, Gubary, Fewri Efendi we Möwlana Lamii ýaly şahyrlar ýüze çykaryldy. XVI asyryň tezkirelerinde ady geçýän bu on üç şahyr diwan şahyrlarynyň nagşybendilige keseden seredip oturmandyklaryny görkezýär. Makalamyzda ilki tezkire we ýazyjysy barada gysgaça maglumat berlip, soňam tezkirä girizilen şahyrlar we beýitlerinden parçalar getirilýär. Esasy sözler: Nagşy, nagşybendilik, diwan şahyrlary, XVI asyryň tezkireleri. “Bahaweddin Nagyşbendi we sopuçylyk edebiyaty” atly halkara maslahatdaky çykyşyň giňeldilen görnüşidir. 1-2-nji Dekabr, 2011, Aşgabat. 1

Giriş Niçeme ýyllap ylym almak, sopuçylygyň aýratynlyklaryny öwren mek üçin gurbatda ýaşan we dürli-dürli mürşitlerden sapak alan Muhammet Bahaeddin Buhary (1318-1389) nagşy bendilik tarykatynyň düýbüni tutujy hökmünde tanalýar. Şerigata zeper ýetirýän ýat faktorlardan gaça durmak, sopuçylygy durmuşa ornaşdyrmak, diňe “Alla!” diýip ýaşamak, özüňi her wagt Onuň huzurynda ýaly duýmak, Ondan başga

hiç zadyň pikirini etmezlik hem-de maddy-ruhy hiç zat tama etmän, diňe Oňa ybadat etmek nagşybendiligiň esaslarydyr. Nagşybendilik Osmanly toprak laryna Molla Ilahydan öň gelendir. Nagşybendileriň Anadolydaky ilkinji tekkesi hijri 807 (milady 1404-5-nji) ýylda Bedreddin Mahmud Çelebi tarapyndan Amasýada gurlandyr. Wakyflary gurnalan bu tekkede ilkibaşda Bahaeddin Nagşybendiniň halypalarynyň biri bolan Haje

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

269

270

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Rükneddin Mahmud Buhary sapak beripdir. Ýöne Bedreddin Mahmud Çelebiden soňra kimiň tekkede hyrka geýendigi belli däl. Bu tekke II Baýezid döwrüne çenli nagşybendileriňki bolandygy, soňra Halwaty tarykatyndakylaryň eýe çykandygy belläp geçilipdir. (Abdizade, 1327/190910: 143-144’ten aktaran; Tosun, 2002: 269). Fatyh Soltan Mehmediň döwründe Ubeýdullah Ahraryň halypalarynyň biri bolan Molla Abdullah Ylahynyň (aradan çykan ýyly: 896/1490-91) üsti bilen Stambula giren nagşybendilik çalt depginde tutuş Osmanla ýaýrandyr. Nagşybendiligiň düýbüni tutujy hasaplanýan Şeýh Abdullah Ylahydan başga Nagşy diwan şahyrlaryny ýüze çykarmak maksady bilen, XVI asyra degişli tezkireleriň biri Tezkiretüş-şuara (Beýany tezkiresi), Tezkiretüş-şuara (Kynalyzade Hasan Çelebi Tezkiresi), Gülşeni-şuara hem-de Tezkiretüşşuara we Tabsyratün-Nuzema (Latifi Tezkiresi) gözden geçirilip, ýüze çykarylan şahyrlar tezkiredäki tertiplerine görä görkezilendir. A- TEZKiRETÜŞ-ŞUARA WE TABSYRATUN-NUZEMA (LATiFi TEZKiRESi) Latifiniň hakyky ady Abdüllalif bolup, ol Kastamonuda doglupdyr we mekdebi tamamlap, döwlet edaralarynda işe durupdyr. Kätip we hasapçy ýaly wezipelerde işläpdir. Ömrüniň ahyry hem-de aradan çykan ýyly barada anyk maglumat bolmasa-da, 1582-nji ýylda Müsürden Ýemene barýarka, münen gämisi batyp ölendigi çaklanýar. Anadolyda ýazylan ilkinji tezkire hasaplanýan Heşt-Behiştiň ýazylmagyndan sekiz ýyl soňra Latifi 1546-njy ýylda özüniň “Tezkiretüş-şuara

we Tabsyratün-Nuzema diýip atlandyran, ýöne “Latifi Tezkiresi” diýip tanalýan eserini tamamlap, döwrüň patyşasy Kanuny Soltan Süleýmana hödürläpdir. Herat mekdebi diýip tanalýan Jamynyň “Baharystanyny”, Döwletşanyň “Tezkiresini” hem-de ilkinji türk tezkiresi Alyşir Nowaýynyň “Mejalisünnefaisini” Latifi özüne görelde edinse-de, öz eserinde tertibiň şekili bilen bilelikde, birnäçe üýtgeşmeler girizipdir. Mysal üçin, beýlekilerden tapawutlylykda şahyrlary elipbiýe görä ýerleşdiripdir, şondan soňra-da bu usul türk tezkireçiliginiň ýoň bolan tertip şekili bolupdyr. Latifiniň “Tezkiresi” “Mukaddime” (başlangyç), üç “Fasyl” (bölüm) we “Hatimeden” (jemleme) ybaratdyr. “Mukaddimede” hamdele we salweleden soňra şygryň artyklyklary we aýratynlyklary baradaky bölüm gelýär. Fasly-ewwel diýip atlandyrylan birinji bölüme Anadolyda kemala gelen ýa-da Anadola göçüp gelen 13 sany şyh şahyrlar girizilip, ikinji bölüme soltan we şazada şahyrlar girizilendir. Tezkiräniň esasy, üçünji bölüminde II Myradyň döwründen eseriň ýazylan ýylyna çenli Osmanlyda kemala gelen hem-de türk dilinde ýazan şygyrlar bilen meşhurlyk gazanan üç ýüzden gowrak şahyr girizilendir (İsen, 1999: VIY-YX). Umuman, tezkiräniň üstünde iş alyp barlanda alty sany diwan şahyrynyň nagşybendilik tarykatyna girendigi ýüze çykdy. Ol şahyrlar we şygyrlary şulardan ybaratdyr: 1. Şyh Abdullah İlahy Anadolydaky Kütahýa welaýatyna degişli Simaw atly ýerdendir. Ylahy tekkede berlen at bolup, hakyky ady Abdullahdyr. Nagşybendilik tarykatynyň uly şyhy hem-de Emir Buhary Hezretleriniň piridir. Rowaýata

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

görä, okuwçyka Ajam ýurduna gitmegi ýüregine düwüpdir. Ýolda Horasana baranda, Möwlana Tusynyň ýanynda ylym bile meşgullanyp otyrka, geň ahwal ýolugyp, şowk we jezbe ataşyndan ýaňa gyzgyny galypdyr. Derrew Hudaý tarapyn, biygtyýar Buhara gidipdir we Hoja Bahaeddin Nagşybendiniň aramgähine ýönelipdir. Onuň ruhany terbiýesini alypdyr... Hijri senenamanyň sekiz ýüz togsan altynjy ýylynda (M. 1491) dünýäden ahyryýete göçüpdir we ýoklukdan ebedilige geçipdir. Şyhlaryň ulularyndan bolan Latifi berzah toparyna degişlidir. Sopuçylygyň edep-kadalary bilen baglanyşykly Zadül-müştakyn we Nejatül-erwah atly rysalasy bardyr. Şu matla ol hezretiň mukaddes nepesleriniň biridir. Matla: “Hakyky är kişiniň bu dünýäde dört sany arzuwy bardyr: maly terk etmek, wezipäni terk etmek, rahaty terk etmek hem-de jany terk etmek.”….. (İsen, 1999: 57-59) 2. Şemseddin Buhary Şyh Ylahy hezretleri bilen Anadola gelip, nagşybendilik tarykatynyň tanalyp, meşhur bolmagyna sebäp bolupdyrlar... Dünýä we jennet lezzetlerini terk etmegi ündeýän şu ajaýyp matla bu beýik kişiniň mukaddes şygyrlarynyň biridir. Matla: “Aryplaryň täji dünýäde dört sany terkden ybaratdyr: Dünýäni terk, ahyryýeti terk, barlygy terk hem-de terki terk.” (İsen, 1999: 59) 3. Ata Üsküplidir. Okuwyny taşlap, nagşybendi tarykatyna girendir we şunlukda birnäçe başarjaňlyk gazanandyr. Soltan Selim Han döwründe ölen. Osmanly imperiýasynyň tanymal we şanly şahyrlarynyň biridir. Şu matla oňa degişlidir: Matla: Seniň bir gunçadan näzikteru-şirin dahanyň bar,

Şekerden datly bergi-gül ýaly rengin zybanyň bar. “Seniň gunçadanam näzik we süýji agzyň bar, şekerden süýji, gülüň ýapragy ýaly reňkli diliň bar.” Katibiniň Tejnisatynyň uslybynda, şygyr bilen ýazan rysalasy bardyr. Ýöne kän bir meşhur däldir. Şu beýit şol rysaladandyr. Beýit: Hudanyň olmasa tewfiki hem-rah Kimesne kurbetine bulamaz rah “Allanyň özi kömek etmese, oňa ýakynlaşdyrýan ýoly hiç kim tapyp bilmez.” (İsen, 1999: 123-124) 4. Ryzaýy Üstünlik mekdebiniň ussady, Kazyzada, Filibelide doglan Mahmyt Çelebidir. Filibe Ýeşilzada, halk arasynda Baba Çelebi diýip tanalýar. Ilkinji hatarlarda orun alan, ätiýaçly we dogry hereket edýän, giň dünýägaraýyşly, Asafa meňzäp duran baş wezir Rüstem Paşa hezretleriniň halypasydyr. Has soňra halypalyk ýolunyň ägirtleriniň ünsüni özüne çekip, olaryň gymmat baha söhbetlerinden nesiplenip, Nagşybendi derwişleriniň ýoluna ýoldaş bolanda, wezipe yşkynyň nagyşlaryny köňül tagtyndan syryp-süpürendir. “Yň ygtybarly ýoldaş gowy kitapdyr” sözünden ugur alyp, köp wagtyny ygtybarly kitaplary okamaga sarp etmegi endik edinip, arap dilinde, türk dilinde rysalalar, goşgy şekilinde makalalar ýazypdyr. Şygyr ýazmaga örän ukyply we kyssa ýazmaga ökde bolup, Osmanlynyň goşguda Hassany, kyssada Hajaýi-Jihanydyr. Arap dilinde ýazan şygyrlary öwgä laýykdyr. Şygyr: “ Ýagşy adamyň sözi sözüň iň ajaýybydyr. Onuň agzy gözel sözleri aýdar”… (İsen, 1999: 367-370)

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

271

272

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

5. Suzy Üskübe golaý Prizen atly şäherçede doglupdyr. Okuwyny taşlap, nagşybendi tarykatyna giripdir we Nagşybendi Suzy lakamy bilen meşhur bolan, derwiş sypatly, ezber kişidir. Ol päk hem-de täsirli şygyrlary bilen şahyrlaryň arasynda öz mynasyp ornuny eýelänleriň we Osmanly şahyrlarynyň öwgä laýyklarynyň biridir. Şu matla onuňkydyr. Matla: Lebiň sun kim hatym geldi diýmek jana jogap olmaz Ki Hydra aby-haýat içmäge zulmat hijap olmaz “ Dodagyňy maňa hödür et, tüý bitdi diýip bahana etme, Hydyryň abyhaýaty içmegine garaňkylyk perde bolup bilmez”…(İsen, 1999: 410-413) 6. Zaifi Mehmed Çelebi Kastamonyly bolup, lakamy Hajyzadadyr. Alymlar toparynyň agzasy bolup, olaryňam dindarlaryndan hem-de sopuçylyga berlenlerindendir. Soňra bu kärini taşlap, nagşybendi tarykatyna girendir. “Aşyklaryň söýýäni elmydama gabyň içinde saklanýan kitapdyr” diýip, tefsir we hadys kitaplary bilen dost bolupdyr.…(İsen, 1999: 472-474) B- Gülşeni- Şuara Bagdatly türk Ahdi 16-njy asyrda ýaşan Osmanly tezkire ýazyjysy hemde şahyrydyr. Edebiýatymyzda Bagdatly Ahdi diýip tanalýan ýazyjynyň häzirki günde 381şygyrly tezkiresi hem-de kiçi diwany bardyr. Anadolynyň dürli ýerlerini gezen we gezen ýerlerinde dünýagaraýşyny giňeldendigini belläp geçen şahyr, esasanam, Stambulda ägirt alymlaryň gullugynda durandygyny, ýokary döwlet işgärleri bilen duşuşandygyny, şahyrlar bilen, dile çeper, ökde adamlar bilen duşuşandygyny, olar bilen söhbet, maslahat edendigini we

olardan peýdalanandygyny tezkiresiniň sözbaşynda ýazypdyr. Ahdi hirji 1002 (1593-1594) ýylda Bagdatda aradan çykypdyr. Ahdiniň ýazan Gülşeni-şuarada 381 şahyryň biografiýasy ýerleşdirilendir. Eser azyndan üç gezek gaýtadan düzülensoň, nüsgalarynyň arasynda göze görnüp duran tapawut bar. Hatda şol bir adamyň göçüren nusgalaryndaky maglumatlarda-da üýtgeşiklikler bar. Gülşeni-şuaranyň ýene bir aýratynlygy hem eserden öňki hiç bir tezkirä girizilmedik hem-de köpüsi ýurduň gündogarynda ýaşaýan 149 şahyr girizilen bolmagydyr (Solmaz, 2009: 10-14). 1. İlhamy Efendi Ystanbuly Haje “UbeýdullahyNakşybendinün” hulefasyndan olan Hakym Çelebi Efendinüň derwişlerindendir... Zira ki kasaýidişuaraýy namdary we Mesnewiýi-Molla Hudawendigary we tedawini-meşaýihiizamy we hamseýi-Şeýh Nizamiýi defaat ile tetbbu idüp her bir fende bir risale we nije nije mewiza ile makale ýazmyşdyr... Ebýaty-latify wahdet-engiz we kemalaty-şerifi hakikat-amyzdyr. Li misli-haza gazel: Şad olurdun ne kadar münkesirülbal olsan Ehli-yşk içre eger derd ile hoş-hal olsan Safhany kyl-ü-makal ile siýah itmez idün Nury-tewhide irüp wakyfy-ahwal olsan Zer gibi halis olup hale irürdün any Süzülüp puteýi-yşk içre eger kal olsan Başa iltürdün işi zülfi hewasynda anun Sürünüp nije zaman derd ile pamal olsan

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Gördügün huba gönül wirmek olurdu karun Sen-de Ylhamy gibi aşyky-meýýal olsan (Solmaz, 2009: 99) 2. Ryzaýy Efendi Filibewidür. Asl-u-neseble memduhyjumhur we zebany-pir-jewanda Baba Çelebi diýü mezkur-ü-meşhurdur. Sabykan lewhi-hatyry nükuşy-masiwadan sade olmagyn arzuýy-taryky-Nakşibendi kylup maksudy-uhrewi içün fakr-ü-fena semtine salik iken ber-muktezaýy-zamane muradaty-dünýewiýe malik olmyş….. Beýt : Kaşlarunla nameýi-hüsnün ajeb ünwany war. Saltanat menşurydur tugraýy-alişany war …..(Solmaz, 2009: 157-158) 3. Ulumi Dergahy-mualla ýeniçerilerindendür we mewlidi İstanbuldur…..HazretiŞeyh Emir Nejjari aleýhir-rahmetülBari neslinden olan Şeýh Abdül-latif Efendinün hydmeti-şerifine irişüp iradetisadyk gösterüp tariky- Nakşybendiden behremend we ýaran içre tarikla ser-bülenddür..…tarzy- Newaýiýe we muammaýa jehd idüp geregi gibi hasyl we pesendi-ehli-dil olmyş. Eşary-dilpeziri mahabbet-enduz we güftary-binaziri pür-suz waky olmyşdur. Bu bir nije metaliu beýt anundur tahrir oldy. Ebýat: Uşşaka haki-rahun olur kuhli-çeşmijan Soksun gözine sürmesini ehliYsfahan Diger: Dila ýar olmaz idün yşk ile ger sende ar olsa Kuşlamazdun jünun ehline aklun sana yar olsa …..(Solmaz, 2009: 228229) 4. Gafuri Çelebi Istanbuldandur. Erkany-dewlet we aýany-saadet içre Bahşy-zade diýü

mezkurdur we ejdady-niku-nijady eben an jeddin paki-tikad-u-saf-nihad olmagyn ewwela tariky-Nakşibendiýýeden merhumy-magfurunleh Erdebilli Sinan Efendi hazretlerinden biat idüp müddetimedid riýazet üzre olup wüjudy-müdriki erbaby-dilden we semi-latifi ehli-şeniden olmagla gaýetle melekeýe salik düşüp her wadiýe jüst-ü-ju iderek ýary-hubhu tahsili- uluma salik olup mizanyakly-pür-jemilenün noksanyn tekmil itmege hydmeti-ulemaýy-zaman we mülazemeti-fuzalaýy-jihan ihtiýar idüp ol ýary-dil-pezir merhum Çiwi-zade we Saçly Emirde danişmend we şerikleri içre eýülükle bi-manend olup ajezeş-şeýu ahirehu masadakynja Sultan Süleýman aleýhirrahme wer-rydwan hajelerinden mülazym olynup el weledü syrru ebihi fehwasynja zümrei-çawuşany-ali-şanypak-izana lahyk olup erbaby-diwandan oldum diýü adeti-kadimesin terk itmeýüp tekrar tariky-Nakşibendiýýede salikihajeganide merhumy-magfur Hakim Efendi hazretlerinün tilmizlerinden we halifeýi-mütelezzizlerinden sahib-sejjade Şaban Efendiden desti-iradet alup sait kylmyşlardur.....Bu gazeli-bi-bedeli- dilju pederi-pür-mesel-gularundur sebt olundy. Gazel: O nazük jismüne pirahenün jana düşer ditrer Şuaýy-şemsdür ab üstine guýa düşer ditrer Ýaşum faş ideli yşkum beni hijründe büt tutdy Şu mahi gibi sahilde iter derýa düşer ditrer Bu şemi-bezme karşu inikasy-jamypür-sahba Yzarun üstine eý dil-beri-rana düşer ditrer Eline jamy-lalin alsa mejlisde dila dil-ber

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

273

274

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Güneş ruhsary şewkyýle meýe guýa düşer ditrer Kalur jansuz Gafuri künji-mihnetde koma jana Gidinje jan taallukdan beden tenha düşer ditrer (Solmaz, 2009: 237-238) 6. Fürugi Kaýseriýýedendür. Danişmend taifesinden zümreýi-sadaty-ali-nesebden seýýidi-pakize-haseb kimesnedür. Mukaddema tariky-Nakşibendiýeýe süluk itmek temennasyýla fi zamanyna İstanbulda olan ukalaý- jihanun huşmendi ýani Hakim Çelebi Efendinün hankahyny penah idüp hem-nişinierbaby- irfan we peýrewi-salikanydewran geçinüp ahir ýine bazy ýaranun ilhahy ile danişmend olmag rijasy ile okyýup ýazmak semtine salik we kendü akrany içre makbuli-ehali olmyş….. Segi-dil-ber ýatagynda benüm ziba turagum war Saraýy-tahty-dünýadan feragum war feragum war Kolumda dag-u-şerhümle şeha bir ýadigarum war Gedaýum bagy-alemde elümde berkü-barum war Tolaşma kuýum etrafyn diýü gel eýleme jewri Begüm zann eýleme bu dewr içinde ihtiýarum war (Solmaz, 2009: 248-249) Ç- Tezkiretüş-Şuara (Kynalyzada Hasan Çelebi Tezkiresi) Esasy wezipelerde oturan alym we okumyşlaryň üýşen ýeri bolan, “Kanylyzadalar” diýip tanalýan maşgaladan bolan Kynalyzada Hasan Çelebiniň lakamy Hasan Çelebiniň kakasy Aly Çelebiniň (1510-1571) atasy Abdülkadyr Hamidi Çelebiniň sakalyna hyna çalmagyndan galypdyr. Käbir çeşmelerde şahyr Geliboluly diýip görkezilse-de, kakasy “Hamza Beg medresesinde”

müderriskä (1546ý.) Bursada dogandygy çaklanýar. Kynalyzada Hasan Çelebi başlangyç bilimi kakasyndan alansoň, mülazym, müderris we kazy bolupdyr; Halap, Müsür, Edirne we Eýüp mewlewiýetlerinde işläp, 1604-nji ýylda arpalyk üçin berilen Müsüriň Reşid etrabynda ölüpdir. Anadolyda 1585-1586-njy ýyllarda Kynalyzada Hasan Çelebiniň ýazan tezkiresi bäş esasy bölümçeden durýan mukaddime hem-de soltan şahyrlar, şazada şahyrlar we asyl şahyrlar diýen üç bölümden ybaratdyr. Birinji hemde ikinji bölüme girizilen patyşa we şazada şahyrlar hronolagik esasda, üçünji bölüme girizilen şahyrlar bolsa, elipbiýe görä berlendir. Tezkiräniň üçünji bölüminde, esasan, alym hemde okumyş şahyrlar bardyr. Kynalyzada Hasan Çelebi eserine alty ýüz kyrk şahyryň terjimehalyny girizipdir; öňki ýazylan tezkirelere girizilmedik, täze ýüz ýigrimi iki şahyryň terjimehalyny goşupdyr.(Sungurhan, 2009: 4-9) 1. Ilhami İstanbuldandur. Makbuly-HazretiBari taifei-aliýýeýi-Nakşbendiýýenün küberasyndan Emir Buhari Hazretlerinün halkasyndan olan Hakim Çelebi Efendinün fukarasyndandur….. Şi’r: Şad olurdun ne kadar münkesirül-bal olsan Ehli-yşk içre eger derd ile hoş-hal olsan Başa iltürdün işi zülfi hewasynda eger Sürünüp nije zeman derd ile pa-mal olsan Gördügün huba gönül wirmek olurdy karun Sen-de İlhami gibi aşyky-meýýal olsan Bu dewrde Dyragman şeyhi iken ahirete intikal ü irtihal itmişdür. (Sungurhan, 2009a: 138)

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

2. Ryzaýy Filibedendür. Namy Mahmuddur. Baba Çelebi dimekle şöhreýi-dünýa olmyşdur..... Monla dahy ber-mujibiferman hidmetinde rasinül-bünýan olup nije zeman hidmeti-padşahda damen-dermiýan oldukdan sonra terkihidmeti-wüzera we müluk we tarikatita’ifi-‘aliýýeýi-Nakşbendiýýeýe süluk idüp Hakim Efendinün edwiýeýi-kalbiýýe we terkibaty-pürtasfiýýesi ile dimagpür-hewasyndan sewdaýy-dünýaýy ihraj itmekle tashihi-mizaj idüp destimübareklerinden sebebi-nejaty-kulub we ba’isi-şifaýy-sudury-pür-kürub olan şerbeti-tewhid ü ‘irfany kanunyma’hud üzre nuş itmiş idi we gülistanyjihanda hary-ta’allukatdan serwi-sehi gibi keşide-daman olmagla damenisa’adetlerin desti-tewbe wü inabetle muhkem tutmyş idi…..Sene seman we semanin we tis’ami’ede rik’aýi-ita’aty rakabeýi-‘ubudiýýete teşdid ü tahkim we gerdeni-ryzaýy tawky-kazaýa taklid ü teslim idüp hidmeti-meliki-müte’ali jümleýi-amaline takdim itmişdür. Babaýane eş’ary we muhakkykane güftary wardur. Bu eş’ar mezburundur. Şi’r: Kaşlarunla nameýi-hüsnün ‘ajeb ‘unwany war Saltanat menşurydur tugraýy-‘alişany war…..(Sungurhan, 2009a: 336337) 3. Ata Büldany-jihany-letafet-üslubla şehr-aşub olan şehri-Üskübdendür….. Tarikaty-Nakş-bendiýýe süluk itmegin Tejnisaty-Katibi üsluby üzre tasawwufdan manzum bir risalesi wardur. Bu beýt ol risaledendür. Beýt: Hudanun olmasa tewfiki hem-rah Kimesne kurbyna bulmazdy hem rah (Sungurhan, 2009b: 65)

4. Gubari Namy ‘Abdu’rrahmandur. Sewadydideýi-Karaman olan Akşehrdendür….. Aýineýi-zamiri-tabnaky gubaryta’allukat u ta’aýýünatdan pak itmekle mu’adil ü memasili-mir’aty-eflak olup elwahy-deruny-pür-felahyndan suweri-nukuş-amali mahkuk u sebike kalbi-pür-’aýaryny puteh- müjahedede mesbuk itmek içün tarikaýi-‘aliýýeýiNakş-bendiýýeýe süluk itmiş idi. Bu terji’i ol zemanda diyüp meşhury-jihan we makbuly- hünerweran olmyş idi. Terji’ýi-mezburun bendi budur. Şi’r: Gafil olma gözün aj ‘alemikübrasyn sen Sidre wü lewh ü kalem ‘arşymu’allasyn sen…..(Sungurhan, 2009b: 125-131) 5. Fewri Efendi Egerçi Kulaslyndandur. Lakin mewalinün mewalisindendür we bu ta’ifeýi-‘alinün ‘ilm ü kemalle müte’alisindendür. Namy Ahmed kendüsi miýany-şu’arada serw-misal mümtaz u ser-ameddür. Henuz sinni-büluga ýitişmedin şeýhü’şşüýuh Nakş-bendiFususy-Hikem hadiýi-dalilany-tawa’ifiümem mir’aty-jemal-syfataýineýitejelliýaty-zaty-semiýýi-nebi matlaby şeyhi-ekber Muhýi’d-dini-‘Arabi Hazretlerini waky’amda görüp beşaret ü delalet we işareti-pür-hidaýetleri ile keştiýi-dil ü jan ‘ummany-dalalet ü ‘isýanda iken sahili-ummana we nefsizalim zulematy-jehaletden kurtulup mülketi-nuraniýýeti-imana gelmişdür diýü hikaýet ü riwaýet iderdi….. Jismi-nizarum ile görüp saýem ehlidil Didi teneýi-za’if ü nahife haýaly-zyll Alçak koma rikabweş olma çü tigi-tiz Ne ýawuz ol asyl ne ýawaş ol dila basyl

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

275

276

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Muýy-miýanyny teni-zarumla muşikaf Wezn itdi geldi ikisi rast kyl be kyl Murabba’lary dahy rub’y-meskunda bi-nazir müseddesleri heft-kişwer we bu taky-şeşderde makbuly-sagir ü kebir mu’aşşerleri nihaýetde üstadane muhammesleri hod buçarhy-pençganede ýeganedür…..(Sungurhan, 2009b: 182184) 6. Mewlana Lamiýi Gaýretii-nigaristany-Çin ü Hyta we reşki-İremi-jinan u gülşeni-Seba olup hakiýi-dil-güşa we hewasy müşgsa olan şehri-jennetasa mahrusaýiBurusadandur….. Bir iki gün tariki‘ilmde tek ü puwe şahidi-murad u meramyny jüst ü ju idüp jemali-wisaline dideýi-zahir ile nazyr olmaga mejal olmyýajak kutby-feleki-kemal merkezida’ireýi-wejd ü hal ‘Ankaýy-Kaf kat’y‘ala’iki-şehbazy-hewaýy-fezaýy-haka’ik Nakş-bendi-kar-haneýi-welayet mürsilepeýwend hurany-hidaýet makbul HazretiBari Hazreti-Emiri-Buhariýe iradet kylup hidmeti-pür-sa’adetinde tahsilikemalaty insaniýýe we tekmili-meratibü makamaty-‘aliýýe itmiş idi. Bi-hadd resa’il ü musannefaty we ‘ilmi-tasawwuf wefenni-şi’r ü inşada niçe mü’ellefaty wardur. Monla Jaminün ekseri-kitabyny terjeme itmekle zemanynda Jamiýi-Rum dimekle meşhur u mewsum olmyş idi. Nesrde olan musannefaty bunlardur: Hüsn ü Dil Şerefi-İnsan ‘İbret-nüma Menkabeti-Üweýsül-karani TerjemeýiNefehat Terjemeýi-Şewahidün-nübüwwe Şerhi-Dibajeýi-Gülistan ŞerhiMu’ammaýy Esmaül-hüsna Bahar u Hazan Münşeat u Mejmaül-letaif we manzum olan müellefaty bunlardur: Diwany-Eş’ar Ferhad-name Wamyk u Azra Weýs ü Ramin Absal ü Salaman Guý u Çewgan bu kitaby meddahy-

rüsuli-Ýezdan we muktedaýy-erbabybelagat u beýan olan Hazreti-HassanyRadiýallahu Teala anhu- düşinde görüp işareti-pür-beşaretleriýle didüm diýü dibajesinde tahrir ü tastir itmişdür -Wallahu Teala alem- Şem ü Perwane Jabir-name Lugaty-Farisiýýe HeftPeýker Şehr-engizi-Burusa we Makteli-HazretiHüseýn. Riwaýet olynur ki ol zemanda Waiz Monla Arab mejalis ü mejamide Makteli-Hazreti-Hüseýn okutmak küfrdür didükde monlaýy-mezbur kitaby-mezkury telif idüp ol eýýamda kadiýi-şehr olan Aşjyzadeýi we Waizi-mestury we aýanyşehr ü ammeýi-jumhury jamiýi-kebiriBurusada jem idüp huzurlarynda Makteli-Hazreti-Hüseýni okutmyşdur. Kitaby-merkumda ol jiger-guşeýi-rüsul we ferzendi-saadetmendi-betulasakirimütekasiri-ýezidi-mahzuldan gonçemisal guşeýi-dil-teng ü melul oldugyna dimişdşi’r: Neýlesün bir haste jan bin tir ile Şiri-tenha bir süri hynzir ile….. (Sungurhan, 2009b: 227-230) D- Tezkiretüş-Şuara (Beýani Tezkiresi) Beýany barada kän maglumat ýogam bolsa, hakyky adynyň Mustafadygy, lakamynyňam Jarullahzadadygyny bilýäris. Çeşmelerde doglan ýeri dürlidürli bolsa-da, Beýaniniň özi Rusçukda doglandygy belläp geçýär. Beýani Tezkiresi ýa-da Tezkiretüşşuara 1597-1598-nji ýyllarda ýazylypdyr. Anadolyda XVI asyrda ýazylan soňky tezkire bolan bu eser Kynalyzada Hasan Çelebi Tezkiresiniň mazmuny diýseňem boljak. Tezkire mukaddime (giriş) hemde soltan şahyrlar, şazada şahyrlar we esasy şahyrlar diýen üç sany bölümden ybaratdyr. Mukaddimeden soňky soltan we şazada şahyrlar hronologiki

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

esasda, esasy şahyrlar bolsa elipbiýe görä berlendir. Beýani eserine patyşa we şazadalar bilen bilelikde, 377 sany şahyryň terjimehalyny girizipdir. (Sungurhan, 2009j: 4-10) 1. Gubari Akşehrdendür. Namy Abdurrahmandur. Ewaili-tahsilinde zawiýeýi-Şeyh Wefada sakin iken bu beýti dimişdür. Nazm: Seri-kuýy-Wefanun haksary Aýaklar topragy yagni Gubari …..Mukaddema tarikai-ulýaýyNakşbendiýe süluk idüp Süruri ile bile müjahede eýleýüp sonra mezbur Mekkeullaha warup müjawir olup Süruri Sultan Mustafaýa haje oldukda tanezenan bu ebýaty ýazup göndermişdür. Ey sidre-nişini-arş-perwaz Weý tairi-kudsi-alemi-raz Billah degül nedür bu halün Kat oldy meger ki perr ü balün Rifatde iken tenezzül itdün İzzetde iken tezellül itdün Boýnunda senün bu bag neýler Paýunda senün duzag neýler Benzer seni haby-gaflet aldy Saýýady-emel bu dame saldy….. (Sungurhan, 2009j: 135-137) Netije XVI asyryň tezkirelerinden Tezkiretüş-şuara (Beýany Tezkiresi), Tezkiretüş-şuara (Kynalyzade Hasan Çelebi Tezkiresi), Gülşeni-şuara hemde Tezkiretüş-şuara we TabsyratünNuzema (Latifi Tezkiresi) Nagşydygy mälim bolan on sekiz sany diwan şahyry bardyr. Olardan Ata, Ryzaýy, Ilhamy we Gubary birden köp tezkirä girizilendir. Gaýtalanýan şahyrlary aýyrsak, on üç şahyr bolýar. Anadolyda ýazylan XVI asyr tezkirelerine seretsek, Diwan şahyrlarynyň Nagşybendilige

gyradan seredip oturmandyklary görünýär. Mundan başga-da, ady agzalan şahyrlaryň döwrüň tanymal adamlarydygyny göz öňünde tutsak, Nagşybendilige giren mundan-da köp diwan şahyrlaryň bolandygyny aýdyp bileris.

Edebiýat 1. Abdizade Hüsameddin Hüsey, (1327/1909-10), Amasya Tarihi, c.I, Dersaadet. 2. Bağdatli Ahdî, (2009), Gülşen-i Şu’arâ, (hzl. Süleyman Solmaz), Denizli: TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yay. 3. Beyânî, (2008), Tezkiretü’şŞu’arâ, (hzl. Aysun Sungurhan-Eyduran), Ankara: TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yay. 4. İsen, Mustafa, (1999), Latîfî Tezkiresi, Ankara: Akçağ Yay. 5. Kinalizâde Hasan Çelebi (2009), Tezkiretü’ş-Şu’arâ, (hzl. Aysun Sungurhan-Eyduran), Ankara: TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yay. 6. Tosun, Necdet, (2002), Bahaeddin Nakşibend Hayatı, Görüşleri, Tarikatı, İstanbul: İnsan Yay.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

277

278

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

NAKSHI DIVAN POETS IN 16TH CENTURY RECORDS Engin Selchuk Doctor of Science of Turkish Language, Balikesir University, Lecturer at the Turkish Language Department Abstract The school of Naqshbandi, which presented ideas and styles in many parts of the world, reached Ottoman lands in the middle of the 15th century. A number of people from different classes joined the tariqa, as well as some of Divan poets. For observation of the first members of Naqshbanditariqa from Divan poets some of the 16th century registers were scanned Tezkiretü’ş-Şu’arâ (Beyânî Tezkiresi), Tezkiretü’ş-Şu’arâ (Kınalızade Hasan Çelebi Tezkiresi), Gülşen-i Şu’arâ, Tezkiretü’ş-Şu’arâ and Tabsıratü’n-Nuzemâ (Latîfî Tezkiresi). As a result, the following poets were found out to be member of tariqa: Atâ, Rızâyî, Sûzî, Zaîfî Mehmed Çelebi, İlhâmî Efendi, ‘Ulûmî, Gafûrî Çelebi, Fürûgî, Gubârî, Fevrî Efendi and Mevlânâ Lâmi’î. At first registries written in Anatolia these thirteen poets were not shown among list of Divan poets who were the members of Naqshbandi tariqa. The paper provides short information about register and its writer, and then names of poets and their verses as they are mentioned in the registers. Key words: Naqshi, Naqshbandi, Divan poet, 15th century registers. INTRODUCTION Known as the founder of the sect of Nakshibendi, Muhammad Bahauddin Bukhari (1318-1389) spent many years away from his homeland for learning Sufism and had various mentors to enlighten him. Fundamental principles of Nakshibendi are as follows: abstaining from unfamiliar elements of Shariah, practicing Sufism, working wholeheartedly, living for the sake of Allah, always knowing Allah is seeing every deed, thinking of only Allah and without awaiting material and spiritual values in response.

Introduction of Nakshibendi in Ottoman lands was prior to Mullah Ilahi. The first Nakshibendi lodge in Anatolia built in 807(Hegira)/1404-5 in Amasya by Bedreddin Mahmud Chelebi. After founding the waqf Hace Rukneddin Mahmud Buhari, one of the caliphs of Bahaeddin Nakshibendi, was the first to initiate the task of the lodge. However, it is unclear who the heads of the lodge were after Bedreddin Mahmud Chelebi. It is noted that the lodge was under supervision of Nakshibendi until the times of Bayezid II and afterwards it was succeeded to members of Halveti tariqat.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

.(Abdizade, 1327 (Hegira)/1909-10: 143-144; Tosun, 2002: 269) In the days of Fatih Sultan Mehmed, it continued to spread all over Ottoman lands, who introduced Nakshibendi to Anatolia and later to Istanbul by Ubeydullah Ahrar’s caliph Mullah Abdullah-i Ilahi (896 (Hegira)/1490-91). For identification of other Nakshi Divan poets except for Sheikh Abdullah Ilahi to some extent the founder of the sect in Anatolia, the research was made on 16th century records of Tezkiretu’sh-Shu’ara (Beyani Records), Tezkiretu’sh-Shu’ara (Kinalizade Hasan Chelebi Records), Gulshen-I Shu’ara together with Tezkiretu’sh-Shu’ara and Tabsiratu’n-Nuzema (Latifi Record) and poets were shown based on the order in the records. The current work provides a brief information about the record and the author and later it provides recorded poets and samples of poetries. A. TEZKIRETU’SH-SHU’ARA AND TABSIRATU’N-NUZEMA (LATIFI RECORDS) Latifi was born in Kastamonu, and his actual name was Abdullatif, after completion of his education he started to work at government services, he served in various cities of the Ottoman Empire as a clerk and accountant. There is no detailed information of his death but it is assumed that he died in 1582 on shipwreck while travelling from Egypt to Yemen. Latifi Records having been completed in 1546, after eight years of the first record of Anatolia Hesht-Behisht, being previously known as Tezkiretu’shShu’ara Tabsiratu’n-Nuzema was presented to the padishah at those days, Sultan Suleiman the Magnificent.

While writing his records, Latifi assisted various records and made many changes in style of his own records. Some of the records he assisted were Baharistan by Cami of Herat school records, Devletshah Records, and first Turkic record of Mecalisu’n-Nefais by Ali Shir Nevai. For instance, he recorded the poets in alphabetical order and the method became one of the indispensable style in Turkish records. Latifi’s record is composed of Muqaddima (Introduction), three Chapters and Conclusion. After praise to the Allah and Muhammad (PBUH) Muqaddima comprises virtues and outstanding qualities of the poem. In the first chapter that called as Fasl-i Evvel, the author mentioned 13 sheikh poets and in second chapter, he mentioned the names of poet sultans and princes. In third chapter, which comprises grounds for the record the author has mentioned over 300 poets who were known for their Turkish poems and who lived from the times of Murad II until the written date of the record. (Isen, 1999: VII-IX) In short, researching of the current record provided that, six Divan poets were the followers of Nakshibendi sect and some of them reached the level of sheikh. These poets and their poems are the followings: 1. Sheikh Abdullah Ilahi He is from Simav settlement of Kutahya province of Anatolia. He obeyed Allah and his great name was Abdullah. He was the great sheikh of Nakshibendi sect and pir of his Excellency of Emir Buhari. According to rumors in his youth, while he was a disciple in Istanbul he wanted to travel to Persia. While he was in Khorasan and disciple of Mevlana Tusi studying worldly sciences he

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

279

280

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

experienced a strange situation and his desire to travel even increased. Under the Allah’s will without his own will he went to Bukhara and became member of Nakshibendi sect. He was brought up with their spiritual manners….. He died in 896 Hegira (1491) thus moving from the world of scarcity to the world of eternity. He was one of the superior sheikhs and member of berzah. He wrote a treatise on Sufism manners which is called as Zadu’l-mushtakin ve Necatu’lervah. The two-lined poetry – matla is of breath of his holiness. Matla: “The real men have four valuable assets in this world, abandoning wealth, abandoning career, abandoning comfort and abandoning life.”….. (Isen, 1999: 57-59). 2. Shamsuddin Bukhari … He arrived in Anatolia together with his excellency Sheikh Ilahi and helped for the spread and fame of Nakshibendi sect….. The following beautiful Matla is one of the holy poem of that great personality. Matla: “Sages abandon four things in the world: abandon world, abandon afterlife, abandon existence and abandon abandoning.” (Isen, 1999: 59) 3. Ata He is from Uskup. He left his education to join Nakshibendi sect and obtained many things by joining the sect. He died during the reign of Sultan Selim. He is among worthy and praised poets of the Ottomans. This is his Matla. Matla: Senin bir goncadan nazikter u shirin dehanin var Shekerden tatli berg-i gul gibi rengin zebanin var “Your mouth is more delicate and sweeter than any flower bud, your tongue is sweeter than sugar and its color is like petals of a rose.”

…There is a treatise in verse which is in style of Katibi’ Tecnisat. The following couplet is from that treatise. Couplet: Hudanin olmasa tevfiki hem-rah Kimesne kurbetine bulamaz rah “No one can find a way to closeness of Allah without Allah’s help.” (Isen, 1999: 123-124). 4. Rizayi Kadizade, Filibeli Mahmud Chelebi was the father of school of virtue. Among people of Yeshilzade in Filibe he is known by his alias Baba Chelebi. His excellency was the teacher of grand vizier Rustem Pasha who was clear minded, wise and forethoughtful man….. Later on attracted attention of great teachers, had special conversation with great personalities, and joined the Nakshibendi dervishes’ lives after which his heart became awoke to embellishments. …Believing to the saying, “The best friend is a book” he spent most of his time by reading valuable books and wrote treatises, verses and proses in Arabic and Turkish. He could write both prose and poetry very professionally that he was Hassan in poetries and Hace-i Cihan in prose for entire Ottoman Empire. Poetry: “Words of a beautiful one are beautiful words. He speaks very beautifully.”… (Isen, 1999: 367-370). 5. Suzi He is from Prizren town nearby Skopje. He had left his education and joined Nakshibendi sect and nickname Suzi found fame; he had nature of dervish and was the owner of ingenuity. He earned respect by Ottoman poets for his effective and good poems. The following is his Matla.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Matla Lebin sun kim hatim geldi demek jana jevab olmaz Ki Hizra ab-i hayvan ichmege zulmet hijab olmaz “Give me your lips without hesitation, darkness can never be cover of water of life from Hizir”... (Isen, 1999: 410-413) 6. Zaifi Mehmed Chelebi He was from Kastamonu and recognized with Hajizadeh nickname. He was among scholars who were religious and obeyed Sufism….. Later he gave up his career to join Nakshibendi sect….. He always said, “Lovers always loved the book in the cover,” and read tafsir and hadith books.... (Isen, 1999: 472-474). GULSHEN-I SHUARA Ahdi, from Baghdad living in 16th century, was Turkish poet and writer of Ottoman records. The author who is renowned with the name of Baghdadli Ahdi left a book of records comprising 381 poets and a small divan. The author mentions in his records about his travels to various parts of Anatolia, and that he developed his knowledge as he traveled, especially, he mentioned that he was at the service of great scholars of Istanbul, had meetings with influential government officials, poets and orators, and learnt many things from them. Ahdi died in Baghdad in H. 1002 (1593-1594). Gulshen-i Shu’ara, which was written by Ahdi, comprises biography of 381 poets. As the work was compiled at least for three times the manuscripts had considerable differences. Even the copies about the same personality had various differences. This is one of the outstanding features of the work. Another exceptional feature of Gulshen-i Shu’ara is the fact

that it comprises 149 poets from eastern parts of the country who were not mentioned until the times of the current work. (Solmaz, 2009: 10-14). 1. Ilhami Efendi He was from the dervishes of Hakim Chelebi Efendi from Istanbuli Haje Ubeydullah Nakshibendi….. Zira ki kasayid-i shu’ara-yi namdari ve Mesnevi-i Molla Hudavendigar’i ve tedavin-i meshayih-i ‘izami ve hamse-i Sheyh Nizami’yi defa’at ile tetebbu’ idup her bir fende bir risale ve nice nice mev’iza ile makale yazmishdur….. Ebyat-i latifi vahdet-engiz ve kelimat-i sherifi hakikat-amizdur. Li misl-i haza gazel: Shad olurdun ne kadar munkesiru’lbal olsan Ehl-i ‘ishk ichre eger derd ile hoshhal olsan Safhani kil u makal ile siyah itmez idun Nur-i tevhide irup vakif-i ahval olsan Zer gibi halis olup hale irurdun ani Suzulup pute-i ‘ishk ichre eger kal olsan Basha ilturdun ishi zulfi hevasinda anun Surunup nice zaman derd ile pamal olsan Gordugun huba gonul virmek olurdi karun Sen de Ilhami gibi ‘ashik-i meyyal olsan (Solmaz, 2009: 99). 2. Rizayi Efendi Filibevi’dur. Asl u neseble memduh-i cumhur ve zeban-i pir u cevanda Baba Chelebi diyu mezkur u meshhurdur. Sabikan levh-i hatiri nukush-i masivadan sade olmagin arzu-yi tarik-i Nakshibendi kilup maksud-i uhrevi ichun fakr u fena semtine salik iken ber-mukteza-

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

281

282

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

yi zamane muradat-i dunyeviye malik olmish…..Beyt : Kashlarunla name-i husnun ‘aceb ‘unvani var Saltanat menshuridur tugra-yi ‘alishani var …..(Solmaz, 2009: 157-158) 3. ‘Ulumi Dergah-i mu’alla yenicherilerindendur ve mevlidi Istanbul’dur…..Hazret-i Sheyh Emir Neccari ‘aleyhi’r-rahmetulBari neslinden olan Sheyh ‘Abdu’llatif Efendi’nun hidmet-i sherifine irishup iradet-i sadik gosterup tarik-i Nakshibendi’den behremend ve yaran ichre tarikla ser-bulenddur..…tarz-i Nevayi’ye ve mu’ammaya cehd idup geregi gibi hasil ve pesend-i ehl-i dil olmish. Esh’ar-i dil-peziri mahabbetenduz ve guftar-i bi-naziri pur-suz vaki’ olmishdur. Bu bir nice metali’ u beyt anundur tahrir oldi. Ebyat: ‘Ushshaka hak-i rahun olur kuhl-i cheshm-i can Soksun gozine surmesini ehl-i Isfahan Diger: Dila yar olmaz idun ‘ishk ile ger sende ‘ar olsa Kushlamazdun cunun ehline ‘aklun sana yar olsa …..(Solmaz, 2009: 228229) 4. Gafuri Chelebi Istanbul’dandur. Erkan-i devlet ve a’yan-i sa’adet ichre Bahshi-zade diyu mezkurdur ve ecdad-i niku-nijadi eben ‘an ceddin pak-i’tikad u saf-nihad olmagin evvela tarik-i Nakshibendiyye’den merhum-i magfurunleh Erdebilli Sinan Efendi hazretlerinden bi’at idup muddet-i medid riyazet uzre olup vucud-i mudriki erbab-i dilden ve sem’-i latifi ehl-i sheniden olmagla gayetle melekeye salik dushup her vadiye cust u cu iderek yar-i hub-hu tahsil-i ‘uluma salik olup mizan-i ‘akl-i pur-cemilenun noksanin

tekmil itmege hidmet-i ‘ulema-yi zaman ve mulazemet-i fuzala-yi cihan ihtiyar idup ol yar-i dil-pezir merhum Chivizade ve Sachli Emir’de danishmend ve sherikleri ichre eyulukle bi-manend olup ‘aceze’sh-sheyu ahirehu masadakinca Sultan Suleyman ‘aleyhirrahme ve’rridvan hacelerinden mulazim olinup el veledu sirru ebihi fehvasinca zumre-i chavushan-i ‘ali-shan-i pak-iz’ana lahik olup erbab-i divandan oldum diyu ‘adet-i kadimesin terk itmeyup tekrar tarik-i Nakshibendiyye’de salik-i h˘aceganide merhum-i magfur Hakim Efendi hazretlerinun tilmizlerinden ve halife-i mutelezzizlerinden sahibseccade Sha’ban Efendi’den dest-i iradet alup sa’it kilmishlardur.....Bu gazel-i bi-bedel-i dil-cu peder-i pur-meselgularundur sebt olundi. Gazel: O nazuk cismune pirahenun cana dusher ditrer Shu’a-i shemsdur ab ustine guya dusher ditrer Yashum fash ideli ‘ishkum beni hicrunde but tutdi Shu mahi gibi sahilde iter derya dusher ditrer Bu shem’-i bezme karshu in’ikas-i cam-i pur-sahba ‘Izarun ustine ey dil-ber-i ra’na dusher ditrer Eline cam-i la’lin alsa meclisde dila dil-ber Gunesh ruhsari shevkiyle meye guya dusher ditrer Kalur cansuz Gafuri kunc-i mihnetde koma cana Gidince can ta’allukdan beden tenha dusher ditrer (Solmaz, 2009: 237-238) 5. Furugi Kayseriyye’dendur. Danishmend taifesinden zumre-i sadat-i ‘ali-nesebden seyyid-i pakize-haseb kimesnedur.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Mukaddema tarik-i Nakshibendiye’ye suluk itmek temennasiyla fi zamanina Istanbul’da olan ‘ukala-yi cihanun hushmendi ya’ni Hakim Chelebi Efendi’nun hankahini penah idup hem-nishin-i erbab-i ‘irfan ve peyrev-i salikan-i devran gechinup ahir yine ba’zi yaranun ilhahi ile danishmend olmag ricasi ile okiyup yazmak semtine salik ve kendu akrani ichre makbul-i ehali olmish….. Seg-i dil-ber yataginda benum ziba turagum var Saray-i taht-i dunyadan feragum var feragum var Kolumda dag u sherhumle sheha bir yadigarum var Gedayum bag-i ‘alemde elumde berk u barum var Tolashma kuyum etrafin diyu gel eyleme cevri Begum zann eyleme bu devr ichinde ihtiyarum var (Solmaz, 2009: 248-249) TEZKIRETU’SH-SHU’ARA (KINALIZADE HASAN CHELEBI RECORDS) Name of the members of the outstanding scholars and researchers family “Kinalizadeler” was derived from the nickname of Kinalizade Hasan Chelebi’s father’s Ali Chelebi (Hegira.916/1510-Hegira.979/1571) grandfather Abdu’l-kadir Hamidi who dyed his beard into henna (Turkish kina). Even if it was cited that he was from Gelibolu, it is known that he was born in Bursa in Hegira 953/1546 where the poet’s father Hamza Bey worked as a lecturer in madrasah. After receiving his initial education from his father, he became lieutenant, lecturer and qadi; after being in Haleb, Egypt, Edirne, Gelibolu and Eyup he

died in Hegira 1012/1604 in his barley field in Reshid, Egypt. The record, which compiled by Kinalizade Hasan Chelebi in Hegira 994/1585-86, comprises five main chapters: introduction, poet sultans and poet princes, and other poets, which consists of three chapters. Padishahs and princes in first and second chapters are in chronological order while poets in third chapter are in alphabetical order. The third chapter of the record mostly consists of scholar and researcher poets. In his records Kinalizade Hasan Chelebi mentioned the biographies of six hundred and forty poets, one hundred and twenty two biographies of whom were never mentioned before. (Sungurhan, 2009: 4-9) 1. Ilhami Istanbuldandur. Makbul-i Hazret-i Bari ta’ife-i ‘aliyyye-i Nakshbendiyyenunkuberasindan Emir Buhari Hazretlerinun halkasindan olan HakimChelebi Efendinun fukarasindandur….. Shi’r: Shad olurdun munkesiru’l-bal olsan Ehl-i ‘ishk ichre eger derd ile hôshhal olsan Basha ilturdun ishi zulfi hevasinda eger Surunup nice zeman derd ile pa-mal olsan Gordugun huba gonul virmek olurdi karun Sende Ilhami gibi ‘ashik-i meyyal olsan Bu devrde Diragman sheyhi iken ahirete intikal u irtihal itmishdur. (Sungurhan, 2009a: 138) 2. Rizayi Filibedendur. Nami Mahmuddur. Baba Chelebi dimekle shohre-i dunya olmishdur..... Monla dahi ber-mucib-i

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

283

284

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

ferman hidmetinde rasinu’l-bunyan olup nice zeman hidmet-i padshahda damen-dermiyan oldukdan sonra terk-i hidmet-i vuzera ve muluk ve tarikat-i ta’if-i ‘aliyye-i Nakshbendiyyeye suluk idup Hakim Efendinun edviye-i kalbiyye ve terkibat-i purtasfiyyesi ile dimag-i pur-hevasindan sevda-yi dunyayi ihrac itmekle tashih-i mizac idup dest-i mubareklerinden sebeb-i necat-i kulub ve ba’is-i shifa-yi sudur-i pur-kurub olan sherbet-i tevhid u ‘irfani kanun-i ma’hud uzre nush itmish idi ve gulistan-i cihanda har-i ta’allukatdan serv-i sehi gibi keshide-daman olmagla damen-i sa’adetlerin dest-i tevbe vu inabetle muhkem tutmish idi…..Sene seman ve semanin ve tis’ami’ede rik’a-i ita’ati rakabe-i ‘ubudiyyete teshdid u tahkim ve gerden-i rizayi tavk-i kazaya taklid u teslim idup hidmet-i melik-i mute’ali cumle-i amaline takdim itmishdur. Babayane esh’ari ve muhakkikane guftari vardur. Bu esh’ar mezburundur. Shi’r: Kashlarunla name-i husnun ‘aceb ‘unvani var Saltanat menshuridur tugra-yi ‘alishani var…..(Sungurhan, 2009a: 336337) 3. Ata Buldan-i cihan-i letafet-uslubla shehrashub olan shehr-i Üskubdendur….. Tarikat-i Naksh-bendiyye suluk itmegin Tecnisat-i Katibi uslubi uzre tasavvufdanmanzum bir risalesi vardur. Bu beyt ol risaledendur. Beyt: Hudanun olmasa tevfiki hem-rah Kimesne kurbina bulmazdi hem rah(Sungurhan, 2009b: 65) 4. Gubari Nami ‘Abdu’r-rahmandur. Sevad-i dide-i Karaman olan Akshehrdendur….. Âyine-i zamir-i tabnaki gubar-i ta’allukat

u ta’ayyunatdan pak itmekle mu’adil u memasil-i mir’at-i eflak olup elvah-i derun-i pur-felahindan suver-i nukushamali mahkuk u sebike kalb-i pur’ayarini puteh-i mucahedede mesbuk itmek ichun tarika-i ‘aliyye-i Nakshbendiyyeye suluk itmish idi. Bu terci’i ol zemanda diyup meshhur-icihan ve makbul-i hunerveran olmish idi. Terci’-i mezburun bendi budur. Shi’r: Gafil olma gozun ac ‘alem-i kubrasin sen Sidre vu levh u kalem ‘arsh-i mu’allasin sen…..(Sungurhan, 2009b: 125-131) 5. Fevri Efendi Egerchi Kulaslindandur. Lakin mevalinun mevalisindendur ve buta’ife-i ‘alinun ‘ilm u kemalle mute’alisindendur. Nami Ahmed kendusi miyan-ishu’arada serv-misal mumtaz u ser-ameddur. Henuz sinn-i buluga yitishmedin sheyhu’shshuyuh Naksh-bend-i Fusus-i Hikem hadi-i dalilan-i tava’if-i umem mir’at-i cemal-sifatayine-i tecelliyat-i zat-i semiyy-i nebi matlabi sheyh-i ekber Muhyi’d-din-i ‘Arabi Hazretlerini vaki’amda gorup besharet u delalet ve isharet-i pur-hidayetleri ile keshti-idil u can ‘umman-i dalalet u ‘isyanda iken sahil-i ummana ve nefs-i zalim zulemat-icehaletden kurtulup mulket-i nuraniyyet-i imana gelmishdur diyu hikayet u rivayetiderdi….. Cism-i nizarum ile gorup sayem ehl-i dil Didi ten-i za’if u nahife hayal-i zill Alchak koma rikabvesh olma chu tig-i tiz Ne yavuz ol asil ne yavash ol dila basil Muy-i miyanini ten-i zarumla mushikaf Vezn itdi geldi ikisi rast kil be kil

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Murabba’lari dahi rub’-i meskunda bi-nazir museddesleri heft-kishver ve bu tak-i sheshderdemakbul-i sagir u kebir mu’ashsherleri nihayetde ustadane muhammesleri hôd bucharh-i penchganede yeganedur…..(Sungurhan, 2009b: 182-184) 6. Mevlana Lami’i Gayret-i nigaristan-i Chin u Hita ve reshk-i Irem-i cinan ugulshen-i Seba olup haki-i dil-gusha ve hevasi mushgsa olan shehr-i cennetasa mahrusa-i Burusadandur….. Bir iki gun tarik-i ‘ilmde tek u puve shahid-i murad u meramini cust u cu idup cemal-i visaline dide-i zahir ile nazirolmaga mecal olmiyacak kutb-i felek-i kemal merkez-i da’ire-i vecd u hal ‘Anka-yi Kaf kat’-i ‘ala’ik-i shehbaz-i heva-yi feza-yi haka’ik Naksh-bend-i kar-hane-i velayetmursile-peyvend huran-i hidayet makbul Hazret-i Bari Hazret-i Emir-i Buhariyeiradet kilup hidmet-i pursa’adetinde tahsil-i kemalat-i insaniyye ve tekmil-i meratibu makamat-i ‘aliyye itmish idi. Bi-hadd resa’il u musannefati ve ‘ilm-i tasavvuf vefenn-i shi’r u inshada niche mu’ellefati vardur. Monla Caminun ekser-i kitabini tercemeitmekle zemaninda Cami-i Rum dimekle meshhur u mevsum olmish idi. Nesrde olanmusannefati bunlardur: Husn u Dil Sheref-i Insan ‘Ibret-numa Menkabet-i Uveysu’l-karaniTerceme-i Nefehat Terceme-i Shevahidu’n-nubuvve Sherh-i Dibace-i GulistanSherh-i Mu’amma-yi Esmau’l-husna Bahar u Hazan Munshe’at u Mecma’u’l-leta’if vemanzum olan mu’ellefati bunlardur: Divan-i Esh’ar Ferhad-name Vamik u ‘Azra Veysu Ramin Absal u Salaman Guy u Chevgan bu kitabi meddah-i rusul-i Yezdan vemukteda-yi erbab-i belagat u beyan olan Hazret-i Hassani-

Radiya’llahu Te’ala‘anhu- dushinde gorup isharet-i pur-besharetleriyle didum diyu dibacesinde tahrir u tastiritmishdur -V’allahu Te’ala a’lem- Shem’ u Pervane Cabir-name Lugat-i Farisiyye HeftPeyker Shehr-engiz-i Burusa ve Maktel-i Hazret-i Huseyn. Rivayet olinur ki olzemanda Va’iz Monla ‘Arab mecalis u mecami’de Maktel-i Hazret-i Huseynokutmak kufrdur didukde monlayi mezbur kitab-i mezkuri te’lif idup ol eyyamdakadi-i shehr olan Ashcizadeyi ve Va’iz-i mesturi ve a’yan-i shehr u ‘amme-i cumhuricami’-i kebir-i Burusada cem’ idup huzurlarinda Maktel-i Hazret-i Huseyniokutmishdur. Kitab-i merkumda ol ciger-gushe-i rusul ve ferzend-i sa’adetmend-i betul‘asakir-i mutekasir-i yezid-i mahzuldan gonche-misal gushe-i dil-teng u melul olduginadimishdur. Shi’r: N’eylesun bir haste can bin tir ile Shir-i tenha bir suri hinzir ile….. (Sungurhan, 2009b: 227-230) C. TEZKIRETU’SH-SHU’ARA (BEYANI RECORDS) There is little information available about Beyani, his real name was Mustafa and he was known for his pseudonym Carullahzade. There is a lot of information available about his birth date but it was clarified that he was born in Ruschuk. The work known as Beyani Records or Tezkiretu’sh-shu’ara was compiled in 1597-1598. Beyani Record, the last record of the 16th century, to some extent was the summary of Kinalizade Hasan Chelebi’s record. The record comprises three chapters, introduction, sultan poets, prince poets and other poets. After introduction chapter there is a chapter of sultan and

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

285

286

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

prince poets in chronological order while other poets were arranged in alphabetical order. Beyani mentioned about 377 poets including padishahs and princes. (Sungurhan, 2009c: 4-10) 7. Gubari Akshehrdendur. Nami Abdu’rrahmandur. Eva’il-i tahsilinde zaviye-i Sheyh Vefada sakin iken bu beyti dimishdur. Nazm: Ser-i kuy-i Vefanun haksari Ayaklar topragi ya’ni Gubari …..Mukaddema tarika-i ulya-yi Nakshbendiye suluk idup Sururi ile bile mucahede eyleyup sonra mezbur Mekkeu’llaha varup mucavir olup Sururi Sultan Mustafaya hace oldukda ta’nezenan bu ebyati yazup gondermishdur. Ey sidre-nishin-i arsh-pervaz V’ey ta’ir-i kuds-i alem-i raz Bi’llah degul nedur bu halun Kat oldi meger ki perr u balun Rif’atde iken tenezzul itdun Izzetde iken tezellul itdun Boynunda senun bu bag n’eyler Payunda senun duzag n’eyler Benzer seni hab-i gaflet aldi Sayyad-i emel bu dame saldi….. (Sungurhan, 2009c: 135-137) D. CONCLUSION Eighteen Divan poets were the members of Nakshi sect according to the 16th century Tezkiretu’sh-Shu’ara (Beyani Record), Tezkiretu’sh-Shu’ara (Kinalizade Hasan Chelebi Record), Gulshen-i Shu’ara, Tezkiretu’sh-Shu’ara and Tabsiratu’n-Nuzema (Latifi Record). Among which Ata, Rizayi, Ilhami and Gubari were mentioned more than in one

record. When we remove the names of repeated poets, the number equals to 13. According to 16th century records it is clear that all of the Divan poets were the members of Nakshi sect. Moreover, taking into account the fact that poets mentioned in the records were the leading poets of their times insert the assumption that there might be more numbers of Divan poets related with Nakshi sect.

References 1. Abdizade Hüsameddin Hüsey, (1327/1909-10), Amasya Tarihi, c.I, Dersaadet 2. Bağdatli Ahdî, (2009), Gülşen-i Şu’arâ, (hzl. Süleyman Solmaz), Denizli: TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yay. 3. Beyânî, (2008), Tezkiretü’şŞu’arâ, (hzl. Aysun Sungurhan-Eyduran), Ankara: TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yay. 4. İsen, Mustafa, (1999), Latîfî Tezkiresi, Ankara: Akçağ Yay. 5. Kinalizâde Hasan Çelebi, (2009), Tezkiretü’ş-Şu’arâ, (hzl. Aysun Sungurhan-Eyduran), Ankara: TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yay. 6. Tosun, Necdet, (2002), Bahaeddin Nakşibend Hayatı, Görüşleri, Tarikatı, İstanbul: İnsan Yay.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

XVI YÜZYIL TEZKİRELERİNDE GEÇEN NAKŞÎ DİVAN ŞAİRLERİ1 Yrd. Doç. Dr. Engin Selçuk Balıkesir Üniversitesi, Türkçe Eğitimi Bölümü Öğretim Üyesi Özet Ortaya koyduğu fikirler ve usullerle geniş coğrafyalara yayılan Nakşîbendilik 15.yüzyılın ortalarında Osmanlı topraklarına da ulaşmıştır. Hemen her kesimden olduğu gibi Divan şairlerinden de bu tarikata girenler olmuştur. Nakşîbendilik tarikatine giren ilk Divan şairleri hakkında bir fikir sahibi olabilmek amacıyla XVI. yüzyıl tezkirelerinden Tezkiretü’ş-Şu’arâ (Beyânî Tezkiresi), Tezkiretü’şŞu’arâ (Kınalızade Hasan Çelebi Tezkiresi), Gülşen-i Şu’arâ ile Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzemâ (Latîfî Tezkiresi) taranmıştır. Bunun neticesinde Şeyh Abdullah İlâhî, Şemseddin Buharî, Atâ, Rızâyî, Sûzî, Zaîfî Mehmed Çelebi,İlhâmî Efendi, ‘Ulûmî, Gafûrî Çelebi, Fürûgî, Gubârî, Fevrî Efendi ve Mevlânâ Lâmi’î gibi şairlere ulaşılmıştır. XVI. yüzyıl tezkirelerinde geçen bu on üç şair Divan şairlerinin Nakşîliğekayıtsız kalmadığını ortaya koymaktadır. Çalışmamızda önce tezkire ve yazarı hakkında kısa bilgi verilmiş, ardından tezkirede geçen şairler ve beyitlerinden örnekler alıntılanmıştır. Anahtar kelimeler: Nakşî, Nakşibendîlik, Divan Şairleri, XVI.Yüzyıl Tezkireleri. 1 Uluslararası Bahaveddin Nagışbendi ve Sopuçılık Edebiyatı Konferansı[Türkmenistan İlimler Akademisi-El Yazmaları Enstitüsü 01-02 Aralık 2011, Aşkabat]nda sunulan bildirinin ilk bölümünün genişletilmiş şeklidir.

Giriş Uzun yıllar ilim öğrenmek, tasavvufun inceliklerine vâkıf olabilmek için gurbet hayatı yaşayan ve farklı mürşitlerden irşat dersleri alan Muhammed Bahaeddin Buharî (1318-1389) Nakşîbendiyye tarikatının kurucusu olarak bilinmektedir. Şeriat karşısındaki yabancı unsurlardan uzak durma, tasavvufu yaşama, gönülden iş görme, hayatı Allah için yaşama, her zaman O’nun

huzurundaymış gibi olma, O’ndan başkasını düşünmeme ve maddi-manevi bir karşılık beklemeden sadece O’na ibadet etme Nakşîbendiliğin temel prensiplerindendir. Nakşîbendiliğin Osmanlı topraklarına gelmesi Molla İlahî’den öncedir. Nakşibendîlerin Anadolu’da ilk tekkesi 807/1404-5 yılında Amasya’da Bedreddin Mahmud Çelebi tarafından kurulmuştur. Vakıfları tanzim olunan bu tekkede ilk olarak

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

287

288

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Bahaeddin Nakşibend’in halifelerinden Hace Rükneddin Mahmud Buhari görev yapmıştır. Ancak Bedreddin Mahmud Çelebi’den sonra kimlerin tekkede post-nişin olduğu bilinmemektedir. Bu tekkenin II. Bayezid devrine kadar Nakşibendîlerin elinde kaldığı ve sonra Halvetî tarikatındaki kişilerin eline geçtiği belirtilmektedir.(Abdizade, 1327/1909-10: 143-144’ten aktaran; Tosun, 2002: 269) Fatih Sultan Mehmed zamanında, Ubeydullah Ahrar’ın halifelerinden Molla Abdullah-ı İlahî1 (ö.896/1490-91) vasıtasıyla önce Anadolu’ya ardından İstanbul’a giren Nakşîbendilik hızla Osmanlı topraklarında yayılmıştır. Nakşîbendiliğin bir nevi Anadolu’daki kurucusu kabul edilen Şeyh Abdullah İlâhî’nin dışındaki diğer Nakşî divan şairlerini tespit edebilmek amacıyla XVI. yüzyıl tezkirelerinden Tezkiretü’ş-Şu’arâ (Beyânî Tezkiresi), Tezkiretü’ş-Şu’arâ (Kınalızade Hasan Çelebi Tezkiresi), Gülşen-i Şu’arâ ile Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’nNuzemâ (Latîfî Tezkiresi) taranmış, tespit edilen şairler tezkiredeki sıraları esasınca gösterilmiştir. Çalışmamızda önce tezkire ve yazarı hakkında kısa bilgi verilmiş, ardından tezkirede geçen şairler ve beyitlerinden örnekler alıntılanmıştır. TEZKIRETÜ’Ş-ŞU’ARÂ ve TABSIRATÜ’N-NUZEMÂ (LATÎFÎ TEZKIRESI) Kastamonu’da doğan ve asıl adı Abdüllatif olan Latîfî, öğrenimini tamam layıp devlet hizmetine girmiş, kâtip ve muhasip olarak Osmanlı Devletinin çeşitli şehirlerinde görev yapmıştır. 1 Adı geçen kişi Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzemâ’da bahsedilen Şeyh Abdullah İlâhî’dir. Bkz. Şeyh Abdullah İlâhî

Hayatının son günlerine ve ölümüne dair ayrıntılı bilgi olmayan Latîfî’nin 1582 yılında Mısır’dan Yemen’e giderken bindiği geminin batması sonucu öldüğü sanılmaktadır. Anadolu’da yazılan ilk tezkire olan Heşt-Behişt’ten sekiz yıl sonra, Latîfî 1546 yılında Tezkiretü’ş-Şuarâ ve Tabsıratü’n-Nuzemâ adını verdiği ancak daha çok Latîfî Tezkiresi adıyla tanınan eserini tamamlayarak devrin padişahı Kanuni Sultan Süleyman’a sunmuştur. Latîfî, Herat ekolü tezkireleri olarak tanınan Câmî’nin Bahâristân’ını, Devletşâh Tezkiresi’ni ve ilk Türk tezkiresi olan Ali Şîr Nevâî’nin Mecâlisü’n-Nefâis’ini kendisine örnek almakla birlikte, başta tertip tarzı olmak üzere kendi eserinde birçok değişiklik yapmıştır. Örneğin diğerlerinden farklı olarak şairleri alfabetik olarak sıralamış ve artık bu usûl, küçük istisnaları dışında Türk tezkireciliğinin vazgeçilmez tertip tarzı olmuştur. Latifi Tezkiresi Mukaddime, üç Fasıl ve Hâtime’den meydana gelmiştir. Mukaddimede, hamdele ve salveleyi takiben şiirin fazilet ve meziyetleri bölümü gelir. Fasl-ı Evvel adı verilen ilk bölümde, Anadolu’da yetişen ya da sonradan buraya gelip yerleşen 13 şeyh şaire yer verilirken ikinci bölümde sultan ve şehzâdelerden şair olanlar yer alır. Tezkirenin asıl çatısını meydana getiren üçüncü bölümde ise II. Murad devrinden eserin yazıldığı yıla kadar Osmanlı ülkesinde yetişmiş ve Türkçe şiirleriyle tanınmış üç yüzün üzerinde şair yer alır. (İsen, 1999: VII-IX) Kısaca hakkında bilgi verdiğimiz bu tezkirenin taranması sonucu altı divan şairinin Nakşibendî tarikatına girdiğini ve bunlardan bazısının ulu şeyhlik

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

makamına kadar çıktığını görmekteyiz. Bu şairler ve şiirleri şunlardır:

1. Şeyh Abdullah İlâhî

Anadolu’da Kütahya iline bağlı Simav adıyla bilinen yerdendir. İlahî dergâhın makbullerinden olup yüce ad ları Abdullah’tır. Nakşîbendi tarikatının ulu şeyhi ve Emir Buhari Hazretlerinin piridir. Rivayet edilir ki gençliğinde İstanbul’da öğrenci iken gönlüne Acem ülkesine gitme sevdası düşmüş. Horasan’a vardığında Mevlana Tûsî’nin yanında zahirî ilimlerle meşgul iken kendisine tuhaf bir hal arız olup şevk ve cezbe ateşinden harareti artmış. Hemen, ilahi yardımın öncülüğünde elinde ol maksızın oradan Buhara’ya gitmiş ve Hoca Bahaeddin Nakşîbendi’nin türbelerine yönelmiş. Onların ruhanî terbiyeleriyle yetişmiştir. Hicretin sekiz yüz doksan altısında (M. 1491) dünyadan ahirete göçmüşler ve yokluktan ebediliğe geçmişlerdir. Şeyhlerin ulularından ve berzah zümresindendir. Tasavvuf âdâbıyla ilgili Zâdü’l-müştâkîn ve Necâtü’l-ervâh adlı bir risalesi vardır. Bu matlâ o hazretin kutsal nefeslerindendir. Matlâ: “Gerçek erlerin bu dünyada dört şeye karşı istekleri vardır, malı terk etmek, makamı terk etmek, rahatı terk etmek ve canı terk etmek.”…..(İsen, 1999: 57-59) 2. Şemseddin Buharî Şeyh İlahî hazretleriyle bir likte Anadolu’ya gelmişler, böylece Nakşîbendi tarikatının tanınıp ün kazanmasına sebep olmuşlardır. Dünya ve cennet lezzetlerini terki tasviye eden bu güzel matlâ o yüce kişinin kutsal şiirlerindendir. Matlâ: “Ariflerin tacı dünyada dört terktir: Dünyayı terk, ahireti terk, varlığı terk ve terki terk.”(İsen, 1999: 59) 3. Atâ

Üsküplü’dür. Öğrenimini terk edip Nakşîbendi tarikatına girmiş ve bu girişle pek çok marifete sahip olmuş biriydi. Sultan Selim Han devrinde öldü. Osmanlı ülkesinin makbul ve övgüye layık şairlerindendir. Bu matlâ onundur. Matlâ: Senin bir goncadan nâzikter ü şîrîn dehanın var Şekerden tatlı berg-i gül gibi rengîn zebânın var “Senin her goncadan daha nazik ve tatlı ağzın var, şekerden tatlı, gül yaprağı gibi renkli dilin var.” Kâtibî’nin Tecnisat’ı tarzında manzum bir risalesi vardır. Ama pek o kadar tanınmamıştır. Bu beyit o risale dendir. Beyt: Hudânın olmasa tevfiki hemrâh Kimesne kurbetine bulamaz râh “Allah’ın yardımı destek olmasa onun yakınlığına kimse yol bulamaz.”(İsen, 1999: 123-124) 4. Rızâyî Fazilet okulunun babası, Kadızâde, Filibeli Mahmud Çelebi'dir. Filibe’de Yeşilzâde, halk arasında ise Baba Çelebi lakabıyla anılır. Saflar süsleyen, doğru tedbir ve görüşlü, Asaf'a benzeyen başvezir Rüstem Paşa hazretlerinin hocasıdır. Daha sonra hocalık yolunun ulu azizlerinin ilgilerini kazanıp kutlu sohbetlerinden nasibini almış Nakşîbendi dervişleri yoluna yoldaş olunca makam sevgisi nakışlarını uyanık gönlünün tahtasından yıkamıştır. En güzel arkadaş iyi kitaptır” sözü gereği vaktinin çoğunda muteber kitapları incelemeyi kendisine ilke edinip Arapça, Türkçe yararlı risaleler, nazım, nesir güzel makaleler yazmıştır. Şiire bütünüyle kâdir ve nesir yazmaya son derece mahir olup Osmanlı ülkesinin

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

289

290

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

şiirde Hassân’ı, nesir alanında ise Hace-i Cihânı’dır. Arapça bu tazminleri övgüye değerdir. Şiir: “Güzelin sözü, sözün güzelidir. Onun ağzı çok güzel konuşur.” (İsen, 1999: 367-370) 5. Sûzî Üsküp yakınlarındaki Prizren adlı kasabadandır. Öğrenimini bırakıp Nakşîbendi tarikatına girmiş ve Nak şibendî Sûzî lakabıyla şöhret bulmuş, derviş yaradılışlı, marifet sahibi bir kişiydi. Bu da temiz ve etkileyici şi irleriyle şairlerin makbullerinden ve Osmanlı şairlerinin övgüye layık olanlarındandır. Bu matlâ onundur. Matlâ: Lebin sun kim hatım geldi demek câna cevâb olmaz Ki Hızra âb-ı hayvân içmege zulmet hicâb olmaz “Dudağını bana sun, tüylendi mazeretini de bırak, Hızır’a bengisu içmesi için karanlık perde olamaz.” (İsen, 1999: 410-413) 6. Zaîfî Mehmed Çelebi Kastamonulu olup Hacızâde lakabıyla tanınmaktadır. Bilginler zümresinden olup onların da dindarlarından ve tasavvufa yönelenlerindendir. Şimdilerde bu mesleği bırakıp Nakşîbendi tarikatına girmiştir. ”Âşıkların sevdiği, daima bir örtü içinde olan kitaptır.”deyip tefsir ve hadis kitaplarıyla dost olmuştu. (İsen, 1999: 472-474) GÜLŞEN-I ŞU’ARÂ Bağdatlı bir Türk olan Ahdî, 16. yüzyılda yaşamış bir Osmanlı tezkire yazarı ve şâiridir. Edebiyatımızda Bağdatlı Ahdî olarak bilinen müellifin bugün elimizde 381 şâiri kapsayan bir tezkiresi ile küçük bir divanı vardır. Anadolu’nun değişik yerlerinde bulunan ve gezdiği her yerde bilgisini

arttırdığını ifade eden şair özellikle İstanbul’da büyük âlimlerin hizmetinde olduğunu, ileri gelen devlet adamlarıyla görüştüğünü, şâirlerle, fasîh ve belîg kişilerle biraraya geldiğini, onlarla müzakere ve müşa’erede bulunduğunu ve onlardan çok istifade ettiğini tezkirenin önsözünde anlatmaktadır. Ahdî, H. 1002(1593-1594) senesinde Bağdat’ta ölmüştür. Ahdî tarafından kaleme alınan Gülşen-i Şu’arâ’da 381 şairin biyografisi yer almaktadır. Eserin en az üç kez tertip edilmesinden dolayı nüshalar arasında büyük farklar meydana gelmiştir. Hatta aynı kişiye ait değişik nüshalardaki bilgilerde bile farklılıklar vardır. Bu da bu eserin diğerlerinden ayrılan yanlarından birini oluşturur. Gülşen-i Şu’arâ’nın diğer bir özelliği ise, eserin yazıldığı tarihe kadar hiç bir tezkirede yer almayan ve çoğunluğu devletin doğu kesiminden olan 149 şaire yer verilmiş olmasıdır. (Solmaz, 2009: 10-14) 1. İlhâmî Efendi İstanbûlî Hâce ‘Ubeydullah-ı Nakşîbendî’nün hulefâsından olan Hakîm Çelebi Efendi’nün dervîşlerindendür. Zîrâ ki kasâyid-i şu’arâ-yı nâmdârı ve Mesnevî-i Mollâ Hudâvendigâr’ı ve tedâvin-i meşâyih-i ‘izâmı ve hamse-i Şeyh Nizâmî’yi defa’ât ile tetebbu’ idüp her bir fende bir risâle ve nîce nîce mev’iza ile makâle yazmışdur. Ebyât-ı latîfi vahdet-engîz ve kelimât-ı şerîfi hakîkat-âmîzdür. Li misl-i haza gazel: Şâd olurdun ne kadar münkesirü’lbâl olsan Ehl-i ‘ışk içre eger derd ile hoş-hâl olsan Safhanı kîl ü makâl ile siyâh itmez idün Nûr-ı tevhîde irüp vâkıf-ı ahvâl olsan Zer gibi hâlis olup hâle irürdün anı

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Süzülüp pûte-i ‘ışk içre eger kâl olsan Başa iltürdün işi zülfi hevâsında anun Sürünüp nîce zamân derd ile pâmâl olsan Gördügün hûba gönül virmek olurdı kârun Sen de İlhâmî gibi ‘âşık-ı meyyâl olsan(Solmaz, 2009: 99) 2. Rızâyî Efendi Filibevî’dür. Asl u neseble memdûh-ı cumhûr ve zebân-ı pîr ü cevânda Baba Çelebi diyü mezkûr ü meşhûrdur. Sâbıkan levh-i hâtırı nükûş-ı mâsivâdan sâde olmagın ârzû-yı tarîk-ı Nakşibendî kılup maksûd-ı uhrevî içün fakr ü fenâ semtine sâlik iken ber-muktezâyı zamâne murâdât-ı dünyevîye mâlik olmış. Beyt : Kaşlarunla nâme-i hüsnün ‘aceb ‘ünvânı var Saltanat menşûrıdur tugrâ-yı ‘âlî-şânı var. (Solmaz, 2009: 157-158) 3. ‘Ulûmî Dergâh-ı mu’allâ yeniçerilerindendür ve mevlidi İstanbul’dur. Hazret-i Şeyh Emîr Neccârî ‘aleyhi’r-rahmetülBârî neslinden olan Şeyh ‘Abdü’llatîf Efendi’nün hıdmet-i şerîfine irişüp irâdet-i sâdık gösterüp tarîk-ı Nakşıbendî’den behremend ve yârân içre tarîkla ser-bülenddür. Tarz-ı Nevâyî’ye ve mu’ammâya cehd idüp geregi gibi hâsıl ve pesend-i ehl-i dil olmış. Eş’âr-ı dil-pezîri mahabbet-endûz ve güftâr-ı bînazîri pür-sûz vâkı’ olmışdur. Bu bir nice metâli’ u beyt anundur tahrîr oldı. Ebyât: ‘Uşşâka hâk-i râhun olur kuhl-i çeşm-i cân Soksun gözine sürmesini ehl-i Isfâhân Diğer: Dilâ yâr olmaz idün ‘ışk ile ger sende ‘âr olsa Kuşlamazdun cünûn ehline ‘aklun sana yâr olsa. (Solmaz, 2009: 228-229)

4. Gafûrî Çelebi İstanbul’dandur. Erkân-ı devlet ve a’yân-ı sa’âdet içre Bahşı-zâde diyü mezkûrdur ve ecdâd-ı nîkû-nijâdı eben ‘an ceddin pâk-i’tikâd u sâf-nihâd olmagın evvelâ tarîk-ı Nakşîbendiyye’den merhûm-ı magfûrunleh Erdebilli Sinân Efendi hazretlerinden bi’at idüp müddet-i medîd riyâzet üzre olup vücûd-ı müdriki erbâb-ı dilden ve sem’-i latîfi ehl-i şenîden olmagla gâyetle melekeye sâlik düşüp her vâdîye cüst ü cû iderek yâr-ı hûb-hû tahsîl-i ‘ulûma sâlik olup mizân-ı ‘akl-ı pür-cemîlenün noksânın tekmîl itmege hıdmet-i ‘ulemâ-yı zamân ve mülâzemet-i fuzalâ-yı cihân ihtiyâr idüp ol yâr-ı dil-pezîr merhûm Çivizâde ve Saçlı Emir’de dânişmend ve şerîkleri içre eyülükle bî-mânend olup ‘aceze’ş-şeyu âhirehû mâsadakınca Sultân Süleymân ‘aleyhirrahme ve’rrıdvân hâcelerinden mülâzım olınup el veledü sırru ebihi fehvâsınca zümre-i çavuşân-ı ‘âlî-şân-ı pâk-iz’âna lâhık olup erbâb-ı dîvândan oldum diyü ‘âdet-i kadîmesin terk itmeyüp tekrâr tarîk-ı Nakşîbendiyye’de sâlik-i hâcegânîde merhûm u magfûr Hakîm Efendi hazretlerinün tilmizlerinden ve halîfe-i mütelezzizlerinden sâhib-seccâde Şa’bân Efendî’den dest-i irâdet alup sa’ît kılmışlardur. Bu gazel-i bî-bedel-i dil-cû peder-i pür-mesel-gûlarundur sebt olundı. Gazel: O nâzük cismüne pirâhenün cânâ düşer ditrer Şu’â-ı şemsdür âb üstine gûyâ düşer ditrer Yaşum fâş ideli ‘ışkum beni hicründe büt tutdı Şu mâhî gibi sâhilde iter deryâ düşer ditrer Bu şem’-i bezme karşu in’ikâs-ı câm-ı pür-sahbâ

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

291

292

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

‘Izârun üstine ey dil-ber-i ra’nâ düşer ditrer Eline câm-ı la’lin alsa meclisde dilâ dil-ber Güneş ruhsârı şevkıyle meye gûyâ düşer ditrer Kalur cânsûz Gafûrî künc-i mihnetde koma cânâ Gidince can ta’âllukdan beden tenhâ düşer ditrer (Solmaz, 2009: 237-238) 5. Fürûgî Kayseriyye’dendür. Dânişmend tâifesinden zümre-i sâdât-ı ‘âlî-nesebden seyyid-i pâkize-haseb kimesnedür. Mukaddemâ tarîk-ı Nakşîbendiye’ye sülûk itmek temennâsıyla fî zamânına İstanbul’da olan ‘ukalâ-yı cihânun hûşmendi ya’nî Hakîm Çelebi Efendi’nün hankâhını penâh idüp hemnîşîn-i erbâb-ı ‘irfân ve peyrev-i sâlikân-ı devrân geçinüp âhir yine ba’zı yârânun ilhâhı ile dânişmend olmag ricâsı ile okıyup yazmak semtine sâlik ve kendü akrânı içre makbûl-i ehâlî olmış….. Seg-i dil-ber yatagında benüm zîbâ turagum var Sarây-ı taht-ı dünyâdan ferâgum var ferâgum var Kolumda dâg u şerhümle şehâ bir yâdigârum var Gedâyum bâg-ı ‘âlemde elümde berk ü bârum var Tolaşma kûyum etrâfın diyü gel eyleme cevri Begüm zann eyleme bu devr içinde ihtiyârum var (Solmaz, 2009: 248-249) TEZKIRETÜ’Ş-ŞU’ARÂ (KINALIZADE HASAN ÇELEBI TEZKİRESİ) Önemli memuriyetlerde bulunan âlim ve bilginlerle dolu “Kınalızâdeler” diye anılan bir aileden gelen Kınalızâde Hasan Çelebi’nin lakabı, Hasan Çelebi’nin babası Alî Çelebi’nin

(h.916/m.1510-h.979/m.1571) dedesi olan Abdü’l-kâdir Hamîdî Çelebi’nin sakalına kına yakmasından gelmektedir. Bazı kaynaklarda Gelibolulu olarak gösterilen şairin babasının Hamza Bey medresesindeki müderrisliği sırasında h.953/m.1546 tarihinde Bursa’da doğduğu bilinmektedir. Kınalızâde Hasan Çelebi, babasından aldığı ilk eğitimden sonra mülazım, müderris ve kadı olmuş; Haleb, Mısır, Edirne, Gelibolu ve Eyüp mevleviyetlerinde bulunduktan sonra h.1012/m.1604 tarihinde arpalık olarak verilen Mısır’ın Reşid kazasında ölmüştür. Anadolu’da h.994/m.1585-86 tarihinde Kınalızâde Hasan Çelebi tarafından kaleme alınan tezkire; beş ana kısımdan oluşur. Bir mukaddime, sultan şairler, şehzade şairler ve asıl şairler olmak üzere üç fasıl halinde düzenlenmiştir. Birinci ve ikinci fasılda yer alan padişah ve şehzade şairler kronolojik, üçüncü fasılda bulunan şairler ise alfabetik olarak sıralanmıştır. Tezkire’nin üçüncü faslında çoğunlukla âlim ve bilgin şairler bulunmaktadır. Kınalızâde Hasan Çelebi, eserinde altı yüz kırk şairin biyografisine yer vermiş; önceden yazılmış olan tezkirelerde bulunmayan yeni yüz yirmi iki şairin biyografisini eserine ilave etmiştir. (Sungurhan, 2009: 4-9) 1. İlhâmî İstanbuldandur. Makbûl-ı Hazret-i Bârî tâ’ife-i ‘aliyyye-i Nakşbendiyyenün küberâsından Emîr Buhârî Hazretlerinün halkasından olan Hakîm Çelebi Efendinün fukarâsındandur. Şi’r: Şâd olurdun münkesirü’l-bâl olsan Ehl-i ‘ışk içre eger derd ile hôş-hâl olsan Başa iltürdün işi zülfi hevâsında eger

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Sürünüp nice zemân derd ile pâ-mâl olsan Gördügün hûba gönül virmek olurdı kârun Sende İlhâmî gibi ‘âşık-ı meyyâl olsan Bu devrde Dıragman şeyhi iken âhirete intikâl ü irtihâl itmişdür. (Sungurhan, 2009a: 138) 2. Rızâyî Filibedendür. Namı Mahmûddur. Baba Çelebi dimekle şöhre-i dünyâ olmışdur. Monlâ dahı ber-mûcib-i fermân hidmetinde rasînü’l-bünyân olup nice zemân hidmet-i pâdşâhda dâmen-dermiyân oldukdan sonra terk-i hidmet-i vüzerâ ve mülûk ve tarîkat-i tâ’if-i ‘aliyye-i Nakşbendiyyeye sülûk idüp Hakîm Efendinün edviye-i kalbiyye ve terkîbât-ı pür-tasfiyyesi ile dimâg-ı pür-hevâsından sevdâ-yı dünyâyı ihrâc itmekle tashîh-i mizâc idüp dest-i mübâreklerinden sebeb-i necât-ı kulûb ve bâ’is-i şifâ-yı sudûr-ı pür-kürûb olan şerbet-i tevhîd ü ‘irfânı kânûn-ı ma’hûd üzre nûş itmiş idi ve gülistân-ı cihânda hâr-ı ta’allukâtdan serv-i sehî gibi keşîde-dâmân olmagla dâmen-i sa’âdetlerin dest-i tevbe vü inâbetle muhkem tutmış idi. Sene semân ve semânîn ve tis’ami’ede rik’a-i itâ’atı rakabe-i ‘ubûdiyyete teşdîd ü tahkîm ve gerden-i rızâyı tavk-ı kazâya taklîd ü teslîm idüp hidmet-i melik-i müte’âlî cümle-i âmâline takdîm itmişdür. Babayâne eş’ârı ve muhakkıkâne güftârı vardur. Bu eş’âr mezbûrundur. Şi’r: Kaşlarunla nâme-i hüsnün ‘aceb ‘unvânı var Saltanat menşûrıdur tugrâ-yı ‘âlî-şânı var. (Sungurhan, 2009a: 336-337) 3. Atâ Büldân-ı cihân-ı letâfet-üslûbla şehr-âşûb olan şehr-i Üskübdendür…..

Tarîkat-ı Nakş-bendiyye sülûk itmegin Tecnîsât-ı Kâtibî üslûbı üzre tasavvufdan manzûm bir risâlesi vardur. Bu beyt ol risâledendür. Beyt: Hudânun olmasa tevfîki hem-râh Kimesne kurbına bulmazdı hem râh (Sungurhan, 2009b: 65) 4. Gubârî Nâmı ‘Abdu’r-rahmandur. Sevâd-ı dîde-i Karaman olan Akşehrdendür. Âyîne-i zamîr-i tâb-nâkı gubâr-ı ta’allukât u ta’ayyünâtdan pâk itmekle mu’âdil ü memâsil-i mir’ât-ı eflâk olup elvâh-ı derûn-ı pür-felâhından suver-i nukûş-âmâli mahkûk u sebîke kalb-i pür-’ayârını pûteh-i mücâhedede mesbûk itmek içün tarîka-i ‘aliyye-i Nakşbendiyyeye sülûk itmiş idi. Bu tercî’i ol zemânda diyüp meşhûr-ıcihân ve makbûl-ı hünerverân olmış idi. Tercî’-i mezbûrun bendi budur. Şi’r: Gâfil olma gözün ac ‘âlem-i kübrâsın sen Sidre vü levh ü kalem ‘arş-ı mu’allâsın sen. (Sungurhan, 2009b: 125-131) 5. Fevrî Efendi Egerçi Kulaslındandur. Lâkin mevâlînün mevâlîsindendür ve butâ’ife-i ‘âlînün ‘ilm ü kemâlle müte’âlîsindendür. Nâmı Ahmed kendüsi miyân-ı şu’arâda serv-misâl mümtâz u ser-âmeddür. Henûz sinn-i bülûga yitişmedin şeyhü’şşüyûh Nakş-bend-i Fusûs-ı Hikem hâdî-i dalîlân-ı tavâ’if-i ümem mir’ât-ı cemâlsıfâtâyîne-i tecelliyât-ı zât-ı semiyy-i nebî matlabı şeyh-i ekber Muhyi’ddîn-i ‘Arabî Hazretlerini vâkı’amda görüp beşâret ü delâlet ve işâret-i pürhidâyetleri ile keştî-i dil ü cân ‘ummân-ı dalâlet ü ‘isyânda iken sâhil-i ummâna ve nefs-i zâlim zulümât-ı cehâletden

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

293

294

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

kurtulup mülket-i nûrâniyyet-i îmâna gelmişdür diyü hikâyet ü rivâyet iderdi. Cism-i nizârum ile görüp sâyem ehl-i dil Didi ten-i za’îf ü nahîfe hayâl-ı zıll Alçak koma rikâbveş olma çü tîg-i tîz Ne yavuz ol asıl ne yavaş ol dilâ basıl Mûy-ı miyânını ten-i zârumla mûşikâf Vezn itdi geldi ikisi râst kıl be kıl Murabba’ları dahı rub’-ı meskûnda bî-nazîr müseddesleri heft-kişver ve bu tâk-ı şeşderde makbûl-ı sagîr ü kebîr mu’aşşerleri nihâyetde üstâdâne muhammesleri hôd buçarh-ı pençgânede yegânedür. (Sungurhan, 2009b: 182-184) 6. Mevlânâ Lâmi’î Gayret-i nigâristân-ı Çîn ü Hıtâ ve reşk-i İrem-i cinân u gülşen-i Sebâ olup hâkî-i dil-güşâ ve hevâsı müşgsâ olan şehr-i cennet-âsâ mahrûsa-i Burusadandur. Bir iki gün tarîk-i ‘ilmde tek ü pûve şâhid-i murâd u merâmını cüst ü cû idüp cemâl-i visâline dîde-i zâhir ile nâzır olmaga mecâl olmıyacak kutb-ı felek-i kemâl merkez-i dâ’ire-i vecd ü hâl ‘Ankâ-yı Kâf kat’-ı ‘alâ’ik-i şehbâz-ı hevâ-yı fezâ-yı hakâ’ik Nakşbend-i kâr-hâne-i velâyetmürsilepeyvend hûrân-ı hidâyet makbûl Hazret-i Bârî Hazret-i Emîr-i Buhârîye irâdet kılup hidmet-i pür-sa’âdetinde tahsîl-i kemâlât-ı insâniyye ve tekmîl-i merâtibü makâmât-ı ‘aliyye itmiş idi. Bî-hadd resâ’il ü musannefâtı ve ‘ilm-i tasavvuf ve fenn-i şi’r ü inşâda niçe mü’ellefâtı vardur. Monlâ Câmînün ekser-i kitâbını terceme itmekle zemânında Câmî-i Rûm dimekle meşhûr u mevsûm olmış idi. Nesrde olan musannefâtı bunlardur: Hüsn ü Dil Şeref-i İnsân ‘İbret-nümâ Menkabet-i Üveysü’l-karanî Terceme-i

Nefehât Terceme-i Şevâhidü’nnübüvve Şerh-i Dîbâce-i GülistânŞerh-i Mu’ammâ-yı Esmâü’l-hüsnâ Bahâr u Hazân Münşe’ât u Mecma’ü’l-letâ’if ve manzûm olan mü’ellefâtı bunlardur: Dîvân-ı Eş’âr Ferhâd-nâme Vâmık u ‘Azrâ Veysü Râmîn Absâl ü Salâmân Gûy u Çevgân bu kitâbı meddâh-ı rüsûl-i Yezdân ve muktedâ-yı erbâb-ı belâgat u beyân olan Hazret-i HassânıRâdiya’llâhu Te’âlâ ‘anhu- düşinde görüp işâret-i pür-beşâretleriyle didüm diyü dîbâcesinde tahrîr ü tastîr itmişdür -V’allâhu Te’âlâ a’lem- Şem’ ü Pervâne Câbir-nâme Lugat-ı Fârisiyye Heft Peyker Şehr-engîz-i Burusa ve Maktel-i Hazret-i Hüseyn. Rivâyet olınur ki ol zemânda Vâ’iz Monlâ ‘Arab mecâlis ü mecâmi’de Maktel-i Hazret-i Hüseyn okutmak küfrdür didükde monlâ-yı mezbûr kitâb-ı mezkûrı te’lîf idüp ol eyyâmda kâdî-i şehr olan Aşcızâdeyi ve Vâ’iz-i mestûrı ve a’yân-ı şehr ü ‘âmme-i cumhûrı câmi’-i kebîr-i Burusada cem’ idüp huzûrlarında Maktel-i Hazret-i Hüseyni okutmışdur. Kitâb-ı merkûmda ol ciger-gûşe-i rüsûl ve ferzend-i sa’âdetmend-i betûl‘asâkir-i mütekâsir-i yezîd-i mahzûldan gonçemisâl gûşe-i dil-teng ü melûl oldugına dimişdür. Şi’r: N’eylesün bir haste cân bin tîr Şîr-i tenhâ bir süri hınzîr ile. (Sungurhan, 2009b: 227-230) TEZKIRETÜ’Ş-ŞU’ARÂ (BEYÂNÎ TEZKIRESI) Hakkında fazla bilgi bulunmayan Beyânî’nin asıl adı Mustafa olup Cârullahzâde lakabıyla tanınmıştır. Doğum yeri kaynaklarda farklı olarak geçse de Beyânî, Rusçuk’ta doğduğunu belirtmektedir. Beyânî Tezkiresi veya Tezkiretü’şşu’arâ olarak bilinen eser 1597-98 tarihinde kaleme alınmıştır. Anadolu

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

sahasında XVI. yüzyılın son tezkiresi olma özelliğini elinde bulunduran Beyânî Tezkiresi, bir yönüyle Kınalızâde Hasan Çelebi Tezkiresi’nin özeti durumundadır. Tezkire, bir mukaddime, sultan şairler, şehzade şairler ve asıl şairler olmak üzere üç bölüm halinde düzenlenmiştir. Mukaddimeden sonra yer alan sultan ve şehzade şairler kronolojik, asıl şairler ise alfabetik olarak sıralanmıştır. Beyânî, eserinde padişah ve şehzadeler dâhil 377 şair biyografisine yer vermiştir. (Sungurhan, 2009c: 4-10) 1. Gubârî Akşehrdendür. Nâmı Abdu’rrahmandur. Evâ’il-i tahsîlinde zâviye-i Şeyh Vefâda sâkin iken bu beyti dimişdür. Nazm: Ser-i kûy-ı Vefânun hâksârı Ayaklar topragı ya’nî Gubârî Mukaddemâ tarîka-i ulyâ-yı Nakşbendiye sülûk idüp Sürûrî ile bile mücâhede eyleyüp sonra mezbûr Mekkeu’llâha varup mücâvir olup Sürûrî Sultân Mustafaya hâce oldukda ta’nezenân bu ebyâtı yazup göndermişdür. Ey sidre-nişîn-i arş-pervâz V’ey tâ’ir-i kuds-i âlem-i râz Bi’llâh degül nedür bu hâlün Kat oldı meger ki perr ü bâlün Rif’atde iken tenezzül itdün İzzetde iken tezellül itdün Boynunda senün bu bâg n’eyler Pâyunda senün duzâg n’eyler Benzer seni hâb-ı gaflet aldı Sayyâd-ı emel bu dâme saldı. (Sungurhan, 2009c: 135-137). Sonuç XVI. yüzyıl tezkirelerinden Tezkiretü’ş-Şu’arâ (Beyânî Tezkiresi), Tezkiretü’ş-Şu’arâ (Kınalızade Hasan Çelebi Tezkiresi), Gülşen-i Şu’arâ

ile Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’nNuzemâ (Latîfî Tezkiresi)’da Nakşî olduğu belirtilen on sekiz Divan şairi vardır. Bunlardan Atâ, Rızâyî, İlhâmî ve Gubârî’ye birden fazla tezkirede yer verilmiştir. Tekrarlayan şairler çıkarıldığında on üç şairimiz kalır. Anadolu’da yazılan XVI. yüzyıl tezkirelerine göre Divan şairlerinin Nakşîliğe kayıtsız kalmadığı ortaya çıkmaktadır. Ayrıca tezkirelerde adı geçen şairlerin devrin belli başlı kimselerinden olduğu göz önüne alınırsa gerçekte Nakşîliğe intisap eden daha fazla divan şairinin olduğu düşüncesi ortaya konabilir..

Kaynak 1. Abdizade Hüsameddin Hüseyi (1327/1909-10), Amasya Tarihi, c.I, Dersaadet. 2. Bağdatli Ahdî, (2009), Gülşen-i Şu’arâ, (hzl. Süleyman Solmaz), Denizli: TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yay. 3. Beyânî, (2008), Tezkiretü’şŞu’arâ, (hzl. Aysun Sungurhan-Eyduran), Ankara: TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yay. 4. İsen, Mustafa, (1999), Latîfî Tezkiresi, Ankara: Akçağ Yay. 5. Kinalizâde Hasan Çelebi, (2009), Tezkiretü’ş-Şu’arâ, (hzl. Aysun Sungurhan-Eyduran), Ankara: TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yay. 6. Tosun, Necdet, (2002), Bahaeddin Nakşibend Hayatı, Görüşleri, Tarikatı, İstanbul: İnsan Yay.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

295

296

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

FIZIKA, MATEMATIKA WE TEHNIKI YLYMLARY PHYSICS, MATHEMATICS AND TECHNICAL SCIENCES FİZİK, MATEMATİK VE TEKNOLOJİ İLİMLERİ

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

MAGLUMAT TEHNOLOGIÝALARY: HALKARA HYZMATDAŞLYGY WE TEHNIKI ÝARDAM Göwher Geldiýewa Syýasy ylymlaryň kandidaty, Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Taryh institutynyň Garaşsyz Türkmenistanyň taryhy bölüminiň müdiri Mazmuny Makala Türkmenistanyň maglumat-telekommunikasiýa tehnologiýalaryň ösüşi babatda halkara hyzmatdaşlygyna bagyşlanýar. Onda halkara ylmy-amaly maslahatlary, sergileri, seminarlary, öwrediji okuwlary guramak boýunça ýurduň ylym we bilim edaralaryň işi şöhlelendirilýär, şeýle hem ol USAID-iň (ABŞnyň Halkara ösüş agentliginiň) “Türkmenistanda maglumat-kommunikasiýa tehnologiýalary goldamak” taslamasynyň ýardam berýän tehniki goldawy bilen tanyşdyrýar, has dogrusy, kompýuter programmalaryny özbaşdak öwrenmek üçin taýýarlanan elektron bilim önümi suratlandyrýar. Açylýan sözler: Maglumatlar jemgyýeti, maglumat tehnologiýalary, halkara hyzmatdaşlyklar, tehniki ýardamlar, Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasy, maglumat we telearagatnaşyk tehnologiýalary, taryhy informatika, syýasy informatika, tebigyylym bilimleriň informatikasy, halkara ylmy – amaly maslahatlar, sergiler, elektron önüm, geomaglumat tehnologiýalar, “elektron hökümet”, wirtual muzeý, innowasion halkara tejribe, awtomatizasiýalaşdyrmak, torlar, elektron kitaphanalar, multimediýa tehnologiýalar. Türkmenistan maglumatlar jemgyýetini gyşarnyksyz we yzygiderli ösdürýär. Türkmenistanyň Prezidentiniň tagallalary bilen maglumatlar ösüşiniň ideýalary işjeň durmuşa ornaşdyrylýar. Döwlet Baştutany Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynda maglumat we telearagatnaşyk tehnologiýalary barada söz açmak bilen, şeýle belläp geçýär: “XXI asyr maglumatlar asyrydyr. Ýurdumyzda maglumat we telekommunikasiýa tehnologiýalary boýunça amala

aşyrylýan işler dünýädäki ösüş bilen aýakdaş gitmelidir. Ykdysadyýetiň ähli pudaklaryny awtomatlaşdyrmagy we kompýuterleşdirmegi kämilleşdirmek arkaly önümçiligi guramagyň we dolandyrmagyň innowasion-maglumat binýady döredilmelidir. Munuň üçin, ilkinji nobatda, dürli maksatly programma üpjünçiligini, elektron resminamalar dolanyşygyny we elektron hökümeti döretmek, onuň işini sazlaşykly ýola goýmak, bu ulgamy

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

297

298

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

netijeli peýdalanmak we dolandyrmak boýunça innowasiýa tehnologiýalaryny ornaşdyrmak zerurdyr”[1]. Milletiň Baştutany, syýasatçy, täzelikçi alym, görnükli şahsyýet hökmünde maglumat-aragatnaşyk tehnologiýalarynyň ösüşine gyzyklanma bildirmegiň şahsy göreldesini görkezýär. Döwlet Baştutanynyň resmi saparlary Tehnologik merkezlerine we Maglumat tehnologiýalar kompaniýalaryna baryp görmegi, daşary ýurt tejribesi bilen tanyşmagy we biziň jemgyýetimiziň durmuşynda tehnologiýalary öňe sürmek işinde halkara hyzmatdaşlygyny ýola goýmak boýunça syýasy-diplomatik işlerini göz öňünde tutýar. Mysal üçin, Türkmenistanyň Prezidentiniň Türkiýe Respublikasyna saparynyň barşynda dünýä meşhur “Kotam Enterpraýzes Ltd” türk kompaniýasynyň taslamalarynyň tanyşdyrylyşy boldy. Türkmenistanyň Prezidentine onuň maslahatlary boýunça işlenip düzülen taslamalar görkezildi. Olaryň arasynda saglygy goraýyş ulgamynda elektron resminama dolanyşygynyň ösdürilişi, biziň ýurdumyzyň lukmançylyk edaralarynyň ählisini birleşdirýän umumy ulgamyň bitewi maglumat binýadyny döretmek boýunça taslamalar bar, şäherlerimiziň jemgyýetçilik düzgün-tertibini we ekologik arassaçylygyny üpjün etmek maksady bilen şäher gulluklarynyň maglumat-tehnologik işini üpjün edýän taslamalary taýýarlandy, kompaniýa IT tehnologiýalaryň we wideogoragynyň kömegi bilen awtoulaglaryň akymyny dolandyrýan, düzgün-tertibiň berjaý edilişine, ekologik ýagdaýa gözegçilik edýän enjamlary we tehnologiýalary bilen tanyşdyrdy. Ylmy we bilimi ösdürmeklikde maglumatlar tehnologiýalarynyň

ähmiýeti gün-günden artýar we Türkmenistan iň öňdebaryjy gazananlary durmuşa ornaşdyrýar, dünýä tejribesini peýdalanýar, halkara hyzmatdaşlygyny giňeldýär. Türkmenistanyň Prezidentiniň başlangyjy bilen, ýurtda milli ylym we bilim ulgamyny döwrebaplaşdyrmaga ýardam etmek maksady bilen birnäçe halkara taslamalary durmuşa geçirilýär, öňdebaryjy halkara guramalary bilen iş alnyp barylýar, Aziýa, Ýewropa, Amerika ýurtlarynyň abraýly ylym, bilim merkezleri bilen hyzmatdaşlyk amala aşyrylýar. Mugallymlaryň we alymlaryň hünär taýýarlygyny ýokarlandyrmak üçin dünýäniň öňdebaryjy ylym, bilim, tehnologiýalar merkezleriniň hünärmenleriniň gatnaşmagynda ýörite halkara okuwlary geçirilýär. Türkmenistanyň ylym we bilim edaralarynyň senenamasynda ýurduň Prezidenti tarapyndan başy başlanan halkara derejesindäki sergiler, ylmyamaly maslahatlar, seminarlar, ýörite okuwlar ýaly ençeme möhüm çäreler bellenilýär. Olar maglumatkommunikasiýa babatda işjeň hyzmatdaşlygy üpjün edýär, innowasion halkara tejribäni ýurduň durmuşyna aralaşdyrmagyň möhüm faktorlary bolup çykyş edýär. Üstümizdäki ýylda Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Taryh instituty halkara maslahatlaryna badalga berdi. Ylmy forum Ýewraziýa siwilizasiýa ulgamynda Türkmenistanyň orta asyrlar şäherleriniň taryhyna bagyşlandy. Maslahata hödürlenen, dürli-dürlüligi bilen tapawutlanýan nutuklaryň arasynda türkmen halkynyň taryhyny we medeni mirasyny öwrenmekde, gorap saklamakda we wagyz etmekde maglumat tehnologiýalaryny ulanmak baradaky çykyşlar aýratyn gyzyklanma

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

döretdi. Germaniýadan gelen alymlar maslahata gatnaşyjylaryň dykgatyna özleriniň Türkmenistanyň taryhynyň we medeniýetiniň wirtual muzeýlerine garaýyşlaryny hödürlediler. Muzeýiň düzümine türkmen nesil şalyklarynyň taryhy, gadymy golýazmalar, binagärlik, sungat, ýarag, şaýlyklar we beýlekileriň girizip bilinjekdigi barada aýdyp geçdiler. Ukrainaly kärdeşler taryhymedeni ýadygärlikleri öwrenmekde we gorap saklamakda geomaglumat tehnologiýalaryny ulanmagyň tejribesini paýlaşdylar. Taryh institutynyň ylmy işgärleri “Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Taryh institutynyň arheologik tapyndylarynyň elektron sergisini” maslahata gatnaşyjylaryň dykgatyna ýetirdiler. “Berkararlyk we bagtyýarlyk eýýamynda bilim ulgamyny kämileşdirmegiň häzirki zaman usullary” atly iri ylmy forum Türkmenistanyň Bilim ministrligi tarapyndan guraldy. Dürli ýurtlaryň wekilçilikli toparlarynyň hatarynda uly ylym we bilim merkezleriň, halkara guramalaryň, ýokary okuw mekdepleriniň ýolbaşçylary we hünärmenleri, şeýle hem bilim ulgamy üçin täze tehnologiýalary işläp düzýän kompaniýalaryň bilermenleri bar. Aýratyn bölümçe bilim ulgamyndaky özgerişlerde maglumat-kommunikasion tehnologiýalaryň we innowasiýalaryň ähmiýetine bagyşlandy. Interaktiw multimediýa okuwlar, maglumat tehnologiýalary serişdeleriniň ýardamy bilen maglumat bilimleri we başarnyklary kemala getirmek, okuwçy ýaşlar bilen belli bar aralyklardan özara täsir etmegiň esasy hökmünde ykjam enjamlar, elektron okuw kitaplary, mekdepde IT tehnologiýalary öwrenmegiň aýratynlygy, dürli kompýuter programmalary we

okatmagyň multimediýa usullaryny peýdalanmagyň tejribesi, şu we beýleki temalara bölümçäniň mejlislerinde seredilip geçildi. Maglumatlary isleg bildirip özara alyşmagyň tejribesi we tehnikalary hem-de tehnologiýalary peýdalanmagyň endikleri mugallymlaryň hünär derejesini ýokarlandyrmaga uly täsir edýär, olaryň maglumat alyşmak babatdaky taýýarlygy bolsa, öz gezeginde, ýokary tehnologiýalar asyrynyň mynasyp döwürdeşleri hökmünde ýaş türkmenistanlylary terbiýelemäge ýardam edýär. Halkara ylmy maslahatynyň netijeli bolandygyny halkara forumynyň ýardam eden mundan beýläkki gatnaşyklar we hyzmatdaşlyk boýunça-da baha berip bolar. Mysal hökmünde ýurduň bilim edaralarynyň MICROSOFT kompaniýasy bilen hyzmatdaşlygynyň hereketiniň tejribesini görkezmek bolar. Programma üpjünçiligi, hyzmatlary we internet – tehnologiýalary işläp düzmegi hödürlemek babatda dünýä meşhur MICROSOFT ençeme ýyllaryň dowamynda biziň halkara maslahatlarymyzyň işine gatnaşmak bilen, öz önümlerini tanyşdyryp gelýär. Hyzmatdaşlygy dowam etdirmek Türkmenistanyň bilim edaralarynyň işgärleri üçin peýdaly okuw mekdebi boldy. Sebäbi “Maglumatlar jemgyýetiniň mekdebine barýan ýolda” atly ýöriteleşdirilen seminary geçirmäge esas berdi. Bilim edaralarynyň hünärmenleri dünýäde öňdebaryjy maglumat tehnologiýalaryny öndürýän meşhur kompaniýanyň häzirki zaman usullaryny netijeli özleşdirmek hünär derejesini ýokarlandyrmagyň okuwyny geçdiler. Ylymlar gününe bagyşlanan uly möçberdäki halkara sergisi bilim, ylym, işewürlik, şol sanda oýlap tapyş we

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

299

300

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

maglumatlar tehnologiýalaryny ulanmak babatda işleýän guramalaryň daşary ýurt we milli innowasiýa tejribesini görkezdi. Maglumat tehnologiýalarynyň uly bir toplumy Belarus Respublikasynyň Ylymlar akademiýasy tarapyndan hödürlendi. Ol dolandyryş ýa-da “elektron hökümet” bilen bagly programmalar toplumyndan ybarat boldy. Meselem, gümrük gulluklarynyň işinde ulanylýan elektron usulda harytlaryň geçirilmeginiň tertibi, lukmançylyk maglumat ulgamy we elektron resminamalary alyşmagyň tehnologiýasy, ýerli dolandyryş we öz-özüňi dolandyryş edaralarynyň awtomatlaşdyrylan maglumatlar ulgamy barada maglumatlar berildi. Işiň dürli ugurlarynda giňden ulanylýan ýeri belli bir aralykdan barlamagyň usullary we ýeriň kartasy görnüşinde maglumatlary berýän geomaglumatlar tehnologiýalary aýratyn gyzyklanma döredýär. AutoCad programma toplumy boýunça türkmenistanlylara ýakyndan tanyş bolan Autodesk kompaniýasy senagat kärhanalarynyň taslamasyny düzmäge niýetlenen AutoCAD Plant 3D, polat we demir-beton gurluşlaryň çyzgylaryny çalt we netijeli döretmek üçin AutoCAD Struсtiral Detailing, ulag desgalarynyň, ýeri ulanyşyň, ýer üstüniň we suw serişdeleriniň taslamalarynyň üstünde işlemek üçin döredilen CAD Civil 3D tehnologiýasy boýunça tanyşdyryş işleri geçirildi. Hakyky wagt düzgünlerinde interaktiw barlaglary geçirmek we daşyndan gözden geçirmek üçin Auto CAD Showcase programma toplumy we binagärligiň hem-de gurluşygyň taslamasyny meýilleşdirmek, ösdürmek üçin Autodesk kompaniýasynyň beýleki enjamlar toplumynyň elektron önümleri barada maglumatlar berildi.

Telearagatnaşyk ulgamyndaky innowasiýalary käbir meşhur halkara kompaniýalary hödürlediler. Olaryň arasynda biziň öňräkden bäri hyzmatdaşymyz bolan Policom türk kompaniýasy, özüniň esasy önümi bolan halkara sim-kartasy bilen tanyşdyran “HBS Global” rus kompaniýalar toplumy bar. Bilimi kämilleşdirmek we öňa dünýä innowasion tejribesini ornaşdyrmak babatda Prezident Maksatnamasynyň ýurduň okuw mekdepleri tarapyndan özleşdirilmegine ýardam etmek barada gürrüň etmeli bolsa, onda maglumat tehnologiýalaryny öwrenmäge gönükdirilen USAID-yň (ABŞ-nyň Halkara ösüş agentliginiň) “Türkmenistanda maglumataragatnaşyk tehnologiýalary goldamagyň maksatnamasy” atly taslamasy tarapyndan taýýarlanan türkmen dilindäki elektron bilim önümleri aýratyn gyzyklanma döredýär. Şolaryň arasynda “CourseLab we Movie Marker”, “Interaktiw multimediýa tagtasyny özbaşdak öwrenmek üçin okuw kursy” ýaly wideosapaklar maglumat tehnologiýalarynyny özbaşdak öwrenmegiň häzirki zaman serişdesi hökmünde çykyş edýär. Himiýany öwrenmek boýunça “Wirtual barlaghana programmasy” atly disk özbaşdak bilim almaklyga uly ýardam edip biler. Wideosapaklaryň gurluşy tapgyrlaýyn ses we wideo gollanmadan ybaratdyr. Şunda kompýuteriň “penjiresinde” “syçanjygyň” hereketi, multiplikasiýaly amala aşyrylýar. Maglumat önümleriniň özüne çekijiligini, owadan bezeglenenligini belläp geçmek gerek. “Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwründe ylym, tehnika we innowasion tehnologiýalar” atly halkara ylmy-amaly maslahaty türkmen alymlarynyň habarlylygynyň

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

derejesini ýokarlandyrmaga uly täsir etdi, dünýäniň dürli ýurtlaryndaky maglumat tehnologiýalarynyň ösüşi barada bilmäge we daşary ýurtly kärdeşleri bilen özleriniň oý-pikirlerini we tejribesini paýlaşmaga mümkinçilik döretdi, meselem, milli ylmyň wekilleri ýolagçy we ýük daşamakda geomaglumat tehnologiýalaryny ulanmakda, demir ýollaryň işini kämilleşdirmekde özleriniň garaýyşlaryny beýan etdiler. Şäher ýolagçy ulagynyň hereketiniň ugurlary we ýöreýiş tertibi hem-de duralgalaryň ýerleşýän ýerleriniň kartasy barada Internet – sahypasyny döretmegiň wagty gelendigi barada aýdylyp geçildi. Bu çäreleriň durmuşa ornaşdyrylmagy aşgabatlylar we paýtagtyň myhmanlary üçin gelejekde amatly ýagdaýy döredip bilerdi. Ýük awtoulagynyň işinde geomaglumat tehnologiýalaryň ulanylmagynyň, ýük akymlarynyň hereketine gözegçilik etmäge we olary dolandyrmaga ýardam etjekdigini belläp geçdiler. Maglumat tehnologiýalaryna bagyşlanan çykyşlaryň arasynda matematiki we tehniki taýýarlamalar bilen bagly nazary temalar möhüm orny eýeleýärler. Olaryň kömegi bilen täze tehnologiýalar we zatlar döredilýär. Döwlet we jemgyýetçilik maglumatlar tehnologiýalarynyň torlarynyň we gurluşlarynyň işi bilen bagly tejribeler aýratyn gyzyklanma döredýärler. Meselem, Belarusdan gelen alymlar bilim maglumat – aragatnaşyk üpjünçilik ulgamlarynyň mysallary barada gürrüň berdiler we olary görkezdiler. Internete, on-laýnyň hyzmatlaryna, şonuň ýaly-da maglumatlaryň, kompýuterleriň, telearagatnaşyk ulgamlarynyň howpsuzlygy barada maglumatlar dünýäniň informasion jemgyýetiniň ösüşine düşünmäge ýardam berdiler.

Mobil aragatnaşygy, dünýä tejribesi we onuň Türkmenistanda ösüşi maslahatyň çäklerinde iň bir meşhur temalaryň biri boldy. Meselem, biziň paýtagtymyzyň mobil aragatnaşygynda 3 GDD LTE tehnologiýany ulanmagyň mümkinçilikleri baradaky çykyş maslahata gatnaşanlarda uly gyzyklanma döretdi. Elektron resminamalaryň dolanyşygynyň we statistikanyň işi babatdaky dünýä tejribesi elektron hökümet we onuň Türkmenistanda ösüşiniň mümkinçilikleri we aýratynlyklary baradaky temalaryň hatarynda özüniň mynasyp ornuny eýeledi. Türkmenistanyň Prezidentiniň bilim reformalary babatda innowasiýalar, esasan-da, türkmen-iňlis kompýuter programmalary, okatmagyň interaktiw usullary, maglumatlar tehnologiýalar saz bilim ulgamynda, türkmen edebiýatyny, iňlis, rus dillerini, matematikany okatmakda ulanmak, okuwçylaryň aň ukyplaryny ösdürmäge interaktiw täsir etmeler, başlangyç synplarda informatikany okatmak bilen bagly mugallymçylyk meselelerini şöhlelendirmek ýaly ugurlarda ählumumy gyzyklanma döredýär. Ýokary okuw mekdeplerinde okuw proseslerini dolandyrmagy awtomatizasiýalaşdyrmak, torlary we elektron kitaphanalary döretmek, mugallymçylyk işinde multimediýa tehnologiýalaryny ulanmagyň işlerine akyl ýetirmek we ýokary mekdebiň işiniň halkara we milli tejribesini öwrenmek bilen bagly ençeme beýleki temalar alymlaryň üns merkezinde boldy. Durmuşyň ähli ugurlaryna maglumat tehnologiýalaryny girizmek, maglumatlar jemgyýetiniň kemala gelmegi we ösüşi Türkmenistanda maglumat prosesine

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

301

302

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

gatnaşyjylaryň ählisiniň çalt we netijeli hyzmatdaşlygyny üpjün edýän hukuk üpjünçiligini döretmegi talap edýär. Elektron önüme awtor hukugy we hususyýetçilik hukugy baradaky şu we beýleki hukuk meseleleri maslahata gatnaşyjylarda ählumumy gyzyklanma döretdi. Türkmenistanyň Prezidentiniň başlangyjy boýunça guralan saglygy goraýyş ulgamynda iki dostlukly ýurtlaryň arasynda oňyn hyzmatdaşlygy işjeňleşdirmekde nobatdaky möhüm ädim bolan “Milletiň saglygy – ýurduň baş baýlygy, onuň gülläp ösüşiniň esasydyr” atly türkmen-german lukmançylyk forumynda seredilip geçilen köpsanly meseleleriň arasynda lukmançylyk biliminde häzirki zaman maglumatkommunikasiýa tehnologiýalary, kliniki dersleri okatmakda häzirki zaman tehnologik okuw gollanmalarynyň ähmiýeti türkmen alymlary üçin gerekli bilimleriň biridir. Ylmy işde maglumat tehnologiýasyny ulanmak ylmyň we tejribäniň täze pudaklarynyň, meselem, taryhy informatika, syýasy informatika, tebigyylym biliminiň ulgamyndaky informatika, mugallymçylyk informatikasy we beýlekileriniň döremegine getirdi. Dünýä ylmy tejribesinde elektron kataloglar, çeşmeşynaslyk çeşmeler, maglumatlar gaznasy we iň esasy-da,

ylmy-barlag kompýuter programmalary döredilýär. Halkara maslahatlarynyň we forumlarynyň hut şu tejribesi öwrenmek üçin aýratyn gymmata eýedir, sebäbi ol pudaklar boýunça bitewi görnüşde täze maglumaty berýär, alymy açyş etmäge we öz barlaglarynyň netijelerini durmuşa ornaşdyrmaga höweslendirýär, ýaşlary ylmy işe çekýär, türkmen ylmyny ýokary dünýä derejesine tarap alyp barýar, Türkmenistanda maglumat jemgyýetiniň ösüşini çaltlaşdyrýar.

Edebiýat 1. Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň Türkmenistanyň Ylymlar akade miýasynda eden çykyşy. (Aşgabat, 2012nji ýylyň 12-nji iýuny). Aşgabat. Ylym. 2012 ýyl. 2. Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwründe ylym, tehnika we innowasion tehnologiýalar. Halkara ylmy maslahatyň nutuklarynyň gysgaça beýany. Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasy, “Ylym” neşirýaty, 2012 ýyl. 3. Новикова В. «Современные технологии от MICROSOFT внедряются в практику работы отечественных образовательных учреждений» // «Нейтральный Туркменистан», 14 апреля 2012 года.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

INFORMATION TECHNOLOGY: INTERNATIONAL COOPERATION AND TECHNICAL ASSISTANCE Govher Geldyeva Doctor of Political Sciences, Head of the History of Independent Turkmenistan, Institute of History of the Academy of Sciences of Turkmenistan Abstract The article is devoted to international cooperation of Turkmenistan in the development of information and communication technologies. It covers the activities of organizations of science and education in the country by organizing international scientific conferences, exhibitions, seminars, training courses, and it introduces electronic products prepared draft USAID «Support Program information and communication technologies in Turkmenistan” for self-study computer programs. Key words: Information society, information technologies, international cooperation, technical assistance, Academy of Sciences of Turkmenistan, information and telecommunication technologies, historical informatics, political informatics, informatics of natural-science knowledge, international scientific and practical conference, electronic product, geoinformation technologies, “the electronic government”, virtual museum, international innovative experience, automation, networks, electronic libraries, multimedia technologies. Turkmenistan is steadily and consistently developing information society. President Gurbanguly Berdimuhamedov is a strong supporter of the idea of information development. Speaking of information technology and telecommunications in the Academy of Sciences of Turkmenistan, the Turkmen leader noted: “The XXI century is the century of information. The works carried out in this field must pace with the world developments. Innovative informational base of organization and management of production by means

of improvement of automatization and computerization of all branches of economy must be created in the sphere of informational and communication technologies. For that, first of all, it is necessary to work out innovative directions in creating, regulating, using and managing of multipurpose software, electronic circulation of documents and electronic management” [1]. National leader, scientist, politician, innovator shows his own example interested attitude to the development of information and communication

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

303

304

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

technologies, the official visits of the President include a visit to Techno park and companies, familiarity with foreign experience and conduct of the political and diplomatic work for international cooperation in the advancement of technology in the life of our society. Thus, during a visit to Turkey, there was the presentation of projects worldfamous Turkish company “Kotam Enterpraýzes Ltd”. To the attention of the President of Turkmenistan were presented projects which were developed by the recommendations of the head of the state. These projects include the development of electronic document management in the health care system, the creation of a common information base in the overall network of all medical institutions of our country. In order to ensure public order and environmental cleanliness of our cities the company has prepared a project providing information and technical activities of municipalities, which control the operation of motor vehicles, law and order, the environment of using IT technology and video surveillance. The role of information technology in the development of science and education is increasing day by day. And Turkmenistan adopts the most advanced achievements, uses global experience, and expands international cooperation. At the initiative of the President of Turkmenistan for promotion of the modernization of the national system of science and education in the country, a number of international projects, work with leading international organizations, cooperation with prestigious academic centers in Asia, Europe and America are realized. For improving the skills of teachers and scientists training courses and seminars with the participation of

experts from the world’s leading centers of science, education and technology are conducted. There are a number of major events on the international scale in the calendar of the scientific and educational institutions of Turkmenistan. Among these events are exhibitions, scientific conferences, seminars, training courses, which are important factors in ensuring active cooperation in the field of information and communication technologies. Starting an international conference this year was initiated by the Institute of History of the Academy of Sciences. Scientific forum devoted to the history of the medieval cities of Turkmenistan in the system Eurasian civilization. In the thematic diversity of the reports presented at the conference particular interest was to the performance of the use of information technology in the study, conservation, history and cultural heritage of the Turkmen people. Scientists from Germany offered the participants of the conference their vision of a virtual museum of history and culture of Turkmenistan, which can include the history of Turkmen dynasties, ancient manuscripts, architecture, art, literature, music, ethnography, weapons, coins, and more. Ukrainian colleagues shared experience of using GIS technology in research and conservation of historical and cultural monuments. Researchers of the Institute of history proposed to the participants’ attention of the conference an electronic “Exhibition of archaeological finds of the Institute of History of the Academy of Sciences of Turkmenistan.” Major scientific forum “Modern methods of improving education in the era of power and happiness” was organized by the Ministry of Education of Turkmenistan.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Among the representative were delegations of various countries, leaders and experts from major research and education centers, international organizations, universities and experts from companies - developers of new technologies for education. A separate section was devoted to the role of information and communication technologies and innovations in education reform. Interactive multimedia lessons, building knowledge and skills of students by means of information technology, web-based tools as a basis for remote interaction with young students, textbooks, specificity of the teaching ICT at school, the experience with various computer programs and teaching methods, these and other topics discussed at meeting section. Experience concerned the inter with change of information and skills have a great influence on the professional development of our teachers. The impact of international scientific conferences can be seen in the further exchanges, as an example, we can show the experience of interaction between local educational institutions and corporation MICROSOFT. World renowned brand in the field of software development, services and Internet technologies MICROSOFT has presented their products by participating in our international conferences for years. Continued cooperation was useful for school employees of educational institutions of Turkmenistan, as a specialized workshop was held on the theme “On the way to school the information society.” Specialists of the educational institutions have undergone professional development to ensure the efficient development of modern techniques of advanced information technology to the best in the world manufacturer.

Forum on the Day of Science, international scale exhibition and conference were significant events in the life of the science community in Turkmenistan. International exhibition of innovative techniques, technologies and ideas presented various exhibits demonstrating the foreign and national experience of educational institutions, science, business, enterprise, including in the field of the invention and the use of IT technologies. Large selection of technologies by software systems, related to the management or “e-government” were offered by the Academy of Sciences of the Republic of Belarus. For example, electronic automated system of electronic declaration, used in the operation of customs services, health information systems and electronic document technologies, automated information system of local governance and government. Special interest was to the widely used in various fields of activity, GIS technology giving information about the area in the form of remote sensing data and digital maps. Well-known program complex AutoCAD to citizens of Turkmenistan company Autodesk familiar with electronic products that constitute in the design of software systems as, AutoCAD Plant 3D for the design industry and documentation, AutoCAD Structural Detailing to quickly and efficiently create drawings for steel and reinforced concrete structures, AutoCAD Civil 3D information modeling for engineers working on projects of transport facilities, land use, and landscape and water resources, AutoCAD Showcase software for creating presentations, interactive design verification and

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

305

306

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

visualization in real time and other toolkits Autodesk systems for design and planning, architecture development and construction. Innovations in telecommunications systems were provided by a number of well-known international campaigns. Among them, a longtime partner of our country Turkish campaign Policom, the campaign group “HBS Global” who informed about the main product of the year - Global SIM card. Speaking about facilitating the implementation of educational institutions of the country President’s program to improve education and infusion it innovative global experience particular interest offered electronic educational products in Turkmen prepared by draft USAID «Support Program information and communication technologies in Turkmenistan,” aimed at self-study multimedia programs, such video-lessons as, “Video tutorials for self-study programs Course Lab and Movie Marker”, “Training on independent study interactive multimedia boards”. In independent work on the study of chemistry can provide great assistance disc called “Program of virtual laboratory”. The structure of the video lessons is step by step voice and video guide to using the program and Course Lab Movie Marker and multimedia board and chemical laboratory. The motion of the “mouse” in the windows is automatically animated. It should be noted attractive, colorful design information products. International scientific-practical conference “Science, technology and innovation in a Prosperous epoch of powerful State” was influenced raising awareness of Turkmen scientists, providing an opportunity to learn about the development of information

technology around the world and share their ideas and experiences with foreign colleagues. For example, representatives of the national science presented their vision of using GIS technology in passenger and freight traffic, improving the railways. At the section, talked about the benefits of the website of the network and timetable of the urban passenger vehicle and location map of the stops, it would be usable to the guests and citizens of Ashgabat. Noted that the use of GIS technology in trucks allow you to monitor and manage the movement of cargo. Among the reports on IT technology occupied an important place takes theoretical topics related to mathematical and technical simulation, with which creates new technologies and stuff. We are interested in the experience associated with the activities of the state and public IT networks and structures, for example, scientists from Belarus told and showed examples of educational information and communication infrastructure. Much attention given to the Internet, online services and information security, computer and telecommunication systems. Mobile communications, global experience and its development in Turkmenistan, one of the most popular themes of the conference, for example, a report on the possibilities of using 3GPP LTE technology in the mobile communication of the capital aroused great interest among the participants. World experience in the field of electronic documents and statistics taken its rightful place among the topics of e-government, and the capabilities and features of its development in Turkmenistan.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

In the context of educational reforms of the President of Turkmenistan, innovations in the field attracted general interest, especially practical developments, such as computer programs Turkmen-English translation, interactive teaching methods, the use of IT technology in music education, the teaching of Turkmen literature, English, Russian, mathematics. Lighting pedagogical issues related to the influence of interactive sessions on the development of mental abilities of students, teaching science in the elementary grades. Automating management process in higher education, making networks and digital libraries, training the use of multimedia technology in teaching and many other topics related to the study of international and national experience of higher education have been the subject of scientists attention. Adoption of information technology in all spheres of life, growth and development of the information society require a legal provision to favor rapid and effective cooperation of all participants in the information process in Turkmenistan. These and other legal issues of copyright and electronic products owners caused the general interest of participants. Held on the initiative of the President of Turkmenistan, the Turkmen-German Medical Forum “The nation’s health is the main wealth of the country, the foundation of its prosperity,” which became another important step in the revitalization of a constructive partnership between the two friendly countries in the field of health care, including a range of issues, focused given to modern information and

communication technologies in medical education, the role of modern technological teaching aids in the teaching of clinical disciplines. The use of IT technology in science has led to the emergence of new branches of science and practice, such as a historical science, political science, computer science in the field of natural sciences, medical informatics, and more. In the scientific world practice creates an electronic catalog, source materials, data banks, and the most important research software. It is this experience of international conferences and forums that are particularly valuable for the study, as assisting in the establishment of information security Turkmen science motivates the scientist at the opening, the introduction of the results of their research, attracts young to scientific creativity, promotes Turkmen science to the highest international standards.

References 1. Official speech of the Prezident of Turkmenistan Gurbanguly Berdimuhamedov in the Academy of sciences of Turkmenistan (Ashgabat, June 12, 2012), Publisers “Ylym”, 2012. 2. Science, technology and innovation at the epoch of happiness of the powerful state. Abstracts of papers of the International Scientific Conference ( June 12-14, 2012), Publisers “Ylym”, 2012. 3. Novikova V. «Modern technologies from MICROSOFT take root into practice of work of domestic educational institutions»//«Neutral Turkmenistan», on April 14, 2012.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

307

308

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

BİLGİ TEKNOLOJİLERİ: ULUSLARARASI İŞBİRLİĞİ VE TEKNİK YARDIM Dr. Gövher Geldiyeva Türkmenistan İlimler Akademisi Tarih Enstitüsü Bölüm Başkanı Özet Bu makale Türkmenistan’ın bilgi ve tele-iletişim teknolojilerinin gelişimi konusunda uluslararası işbirliğine bağışlanmıştır. Makalemizle uluslararası ilmî konferansları, sergileri, seminerleri, özel kursları organize etmekle ilgili ülkenin eğitim öğretim kurumlarının çalışmaları yansıtılmıştır ve de USAİD’in “Türkmenistan’da bilgi iletişim teknolojisini destekleme” projesinin verdiği teknik desteği tanıtılmıştır, daha doğrusu, bilgisayar programlarını müstakil öğrenmek için hazırlanmış elektronik bilgi ürünleri makalede yer almaktadır. Anahtar kelimeler: Bilgi Toplumu, Bilgi Teknolojisi, Uluslararası İşbirliği, Teknik Yardım, Türkmenistan İlimler Akademisi, Bilgi ve Tele iletişim Teknolojisi, Tarihi İnformatik, Siyasi İnformatik, Fenni İnformatik, Uluslararası Konferanslar, Sergiler, Elektronik Ürün, Geobilgi Teknolojisi, “Elektronik Hâkimiyet”, Virtual Müze, İnovasyon Uluslararası Tecrübe, Otomatizeleştirme, Ağlar, Elektronik Kütüphane, Multimedya Teknolojiler. Türkmenistan, bilgi toplumunu eksiksiz ve devamlı geliştiriyor. Türkmenistan Cumhurbaşkanının destekleriyle bilgi gelişiminin düşünce yapısı yaşam tarzımızda aktif bir şekilde yer almaktadır. Devlet Başkanımız Türkmenistan İlimler Akademisi’nde bilgi ve tele-iletişim teknolojilerinden söz ederek, şunları belirtmiştir: “XXI. yüzyıl bilgi çağıdır. Ülkemizde bilgi ve telekomünikasyon teknolojileri ile ilgili yapılan işler dünyadaki gelişmelerle paralel olmalıdır. Ekonominin tüm birimlerini bilgisayar sistemine geçirmeyi olgunlaştırarak, üretimi koordine ve idare etmenin inovasyon

bilgi temeli oluşturulmalıdır. Bu yüzden ilk olarak, çok amaçlı program teminini, elektron belgelerin işletilmesini ve elektronik hükümeti oluşturmak, onun işini akıcı hale getirmek, bu sistemi başarılı kullanmak ve idare etmek ile ilgili inovasyon teknolojilerini tüm birimlere yerleştirmek gerekir” [1]. Milli liderimizin siyasetçi, yenilikçi âlim, yüce şahsiyet olarak bilgiiletişim teknolojilerinin gelişimine ilgi göstermesi örnek alınacak bir davranıştır. Devlet Başkanının yurtdışı seferlerinde teknolojik merkezlere ve bilgi-Teknoloji şirketlerine bizzat teşrif etmesi, yurtdışındaki tecrübelerle tanışması

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

bizim sosyal hayatımızda teknolojiyi ön planda tutma işinde uluslararası işbirliğini yola koyma adına siyasî ve diplomatik işlerin gerçekleşmesinin planlandığının göstergesidir. Mesela, Cumhurbaşkanımızın Türkiye’ye olan seferinde dünyaca ünlü “Kotam Enterprises Ltd.” Türk şirketinin projelerinin tanıtımı oldu. Türkmenistan Cumhurbaşkanına, onun önerileri doğrultusunda hazırlanan projeler sunuldu. Bunların içinde sağlık sektöründe elektronik belgelerin işletilmesinin gelişimi, ülkemizin tıp kurumlarının tümünü birleştirecek genel sistemin bilgi temelini oluşturma projeleri mevcuttur. Aşkabat şehrinin sosyal huzurunu ve ekolojik hijyenini temin etmek amacıyla şehir yönetiminin bilgi-teknoloji işini çözecek projeler hazırlandı. Şirket IT teknolojisinin ve görüntülü emniyetin desteğiyle araçların akışını yöneten, trafik kurallarını ve hijyeni gözeten teçhizatlar ve teknolojiler ile tanıştırdı. Eğitim ve öğretimi geliştirmekte bilgi teknolojilerinin önemi de her geçen gün artmaktadır ve Türkmenistan son kazanımları hayata geçiriyor, dünya tecrübesinden istifade ediyor, uluslararası işbirliğini geliştiriyor. Türkmenistan Cumhurbaşkanının öncülük etmesiyle, ülkede millî ilim ve bilim sistemini modernleştirmeyi sağlamak amacıyla birçok uluslararası proje hayata geçiriliyor, tanınmış uluslararası kurumlarla birlikte iş yapılıyor. Asya, Avrupa, Amerika’daki devletlerin meşhur ilim, bilim merkezleri ile işbirliği gerçekleştiriliyor. Öğretmenlerin ve âlimlerin mesleki gelişimini arttırmak için uluslararası arenada prestij sahibi ilim, bilim ve teknolojik merkezlerin uzmanlarının katılımıyla kurslar düzenlenmektedir.

Türkmenistan’ın eğitim ve öğretim kurumlarının akademik takviminde Cumhurbaşkanınca başlatılmış uluslararası fuarlar, ilmî konferanslar, seminerler, özel kurslar gibi birçok etkinlik yer almaktadır. Onlar bilgi iletişim alanında aktif işbirliğini sağlamaktadır. Uluslararası inovasyon, tecrübeyi ülkenin günlük hayatını etkileyen önemli bir faktör olarak göstermektedir. Bu sene Türkmenistan İlimler Akademisi’nin Tarih Enstitüsü uluslararası bir konferans başlattı. İlmî forum Avrasya uygarlık alanında Türkmenistan’ın orta çağ şehirlerini konu almaktadır. Konferansta yapılan farklı farklı sunumlar arasında Türkmen halkının tarihini ve medeni mirasını öğrenmekte, muhafaza etmekte ve dünyaya yaymakta bilgi teknolojisini kullanmakla ilgili konuşmalar özel ilgiye maruz kalmıştır. Almanya’dan gelen bilim adamları konferansa katılanların dikkatine Türkmenistan tarihi ve medeniyeti müzeleriyle ilgili düşüncelerini sundular. Müzenin yapısına Türkmen hanedanlarının tarihi, antik el yazıları, mimarisi, sanatı, silahı, eşyaları vb.lerin eklenebileceğini söylediler. Ukraynalı meslektaşlar tarihî medeni anıtları öğrenmek ve muhafaza etmekte geobilgi teknolojileri kullanımı alanındaki tecrübelerini paylaştılar. Tarih enstitüsünün bilim adamları “Türkmenistan İlimler Akademisi’nin Tarih Enstitüsünün arkeolojik buluntuların elektronik sergisini” konferansa katılanların dikkatine sundular. “İstikrarlı ve müreffeh devirde eğitim sistemini geliştirmenin modern yöntemleri” adlı büyük forum Türkmenistan’ın eğitim bakanlığınca organize edildi. Farklı ülkelerden

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

309

310

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

gelen temsilcilerin arasında büyük ilim ve eğitim merkezlerinin, uluslararası kurumların, üniversitelerin yöneticileri ile iş adamları, ayrıca eğitim sistemi için yeni teknolojiler geliştiren şirketlerin bilim adamları var. Özel oturumda eğitim sistemindeki gelişmelerde bilgi iletişim teknolojilerinin ve inovasyonların öneminden bahsedildi. “İnteraktif multimedya dersleri, bilgi teknolojisinin araçlarının yardımıyla bilgileri ve başarıları geliştirmek, öğrencilerle belirli bir mesafede etkileşim kurmak için elektronik araçlar, elektronik ders kitapları, okullarda IT teknolojileri öğrenmenin faktörleri, değişik bilgisayar programları ve ders anlatmanın multimedya usullerinden istifade etmenin tecrübesi” vb. konular diğer oturumlarda görüşüldü. Bilgileri kendi aralarında paylaşmanın tecrübesi, teknik ve teknolojiden istifade etmenin alışkanlıkları öğretmenlerin pedagojik kalitesini yükseltmektedir, onların bilgi paylaşım alanındaki hazırlıkları ise genç Türkmenleri yüksek teknoloji yüzyılının uyumlu çağdaşları olarak eğitmeye yardım etmektedir. Uluslararası konferansın verimli geçtiğini uluslararası forumun yardımı ve işbirliğinden de anlayabiliriz. Buna örnek olarak MICROSOFT'u gösterebiliriz. Program yazımında, hizmetleri ve internet teknolojileri geliştirmeyi teklif etmede dünyaca ünlü MICROSOFT, yıllardır bizim tertip ettiğimiz uluslararası konferanslara katılarak kendi ürünlerini tanıtmaktadır. İşbirliğinin devam etmesi Türkmenistan’ın eğitim kurumlarında çalışanlar için çok faydalıdır. Zira bu, “Bilgi Toplumunun Öğrenimine Giden Yol” adlı özel kursların düzenlenmesini

sağladı. Eğitim kurumlarının çalışanları dünyaca ünlü teknoloji şirketlerinin çağdaş yöntemleri hakkında faydalı bilgiler edinerek meslekî gelişim elde ettiler. İlimler gününe atfedilen büyük çaptaki uluslararası sergi; ilim, eğitim, iş adamlığı, keşfetme ve bilgi teknolojilerinin kullanımıyla ilgili araştırmalar yapan kurumların yabancı ve milli inovasyon tecrübelerini gösterdi. AutoCad programlarıyla Türkmenlerle tanışan Autodesk şirketi sanayi kurumlarının projelerini hazırlamak için geliştirilmiş Auto CAD Plant 3D; çelik, demir ve beton yapıların projelerini hızlı ve verimli verimli bir şekilde hazırlamak için Auto CAD Struсtiral Detailing; taşıt yapılarının, karayı kullanmanın, yer üstünün ve su araçlarının projelerinin üzerinde çalışmak için geliştirilmiş CAD Civil 3D teknolojisinin tanıtım sunumunu yaptı. Normal şartlar altında interaktif kontroller yapmak ve denemek için Auto CAD Showcase programları, mimarî ve inşaat projelerini geliştirmek için Autodesk şirketi tarafından geliştirilmiş diğer cihazlar ve elektronik ürünlerle ilgili bilgiler verildi. Tele iletişim alanındaki inovasyonları bazı meşhur uluslararası şirketler sundu. Bunların arasında bizim uzun zamandır işbirliği içinde olduğumuz Policom Türk şirketi ve önemli ürün olan uluslararası sim kartını tanıtan “HBS Global” Rus şirketler topluluğu oradaydı. Eğitimin kalitesini yükseltmek ve ona dünya inovasyon tecrübesini kazandırmak için Cumhurbaşkanımızın programının ülke okullarınca benimsenmesiyle ilgili konuşmak gerekirse, bilgi teknolojisini öğrenmeyi hedefleyen USAİD’in “Türkmenistan’da Bilgi

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

İletişim Teknolojisini Desteklemenin Çizelgesi” adlı projesiyle hazırlanan Türkmence eğitim ürünleri özel ilgiyle karşılanmaktadır. Bunların arasında “CourseLab ve Movie Marker”, “İnteraktif Multimedya Tahtasını Müstakil Öğrenme Kursu” gibi görüntülü dersler bilgi teknolojisini müstakil öğrenmek için günümüz vasıtaları olarak ortaya çıkmaktadır. Kimyayı öğrenmek için “Virtual Laboratuvar Programı” adlı CD, kişisel öğrenime yardım edebilir. Görüntülü derslerin yapısı parça parça ses ve görüntülü kaynaklardan oluşmaktadır. Onda bilgisayarın “penceresi”nde “fare”nin hareketi multiplikasiyayla yapılmaktadır. Bilgi ürünlerinin cazibesini, güzelliğini de belirtmek gerekir. “İstikrarlı Devletin Müreffeh Devrinde İlim, Teknik ve İnovasyon Teknoloji” adlı uluslararası konferansın Türkmen bilim adamlarının bilgi seviyesinin artmasına büyük katkıları oldu. Dünyanın değişik ülkelerindeki bilgi teknolojisinin gelişimiyle ilgili bilgi sahibi olmaya ve yabancı meslektaşlarla kendi düşüncelerini ve tecrübelerini paylaşmaya imkân sağladı. Örneğin, millî ilmin temsilcileri yolcu ve yük taşımacılığında geobilgi teknolojisini kullanmakla, demiryolu işlerinin kalitesini arttırmakla ilgili kendi düşüncelerini beyan ettiler. Şehir içi yolcu taşıtlarının hareket yönleri ve işleyiş çizelgesi ki hem de durakların yerleştiği noktaların haritası hakkında internet sayfasını oluşturmanın vaktinin geldiği üzerinde duruldu. Bu, uygulamaya geçirildiğinde Aşkabatlılar ve başkentin misafirleri için ileride kolaylık sağlayabilir. Konuşmalar, yük taşıtının içinde geobilgi teknolojilerini kullanmanın yük akımlarının hareketini

gözlemlemeye ve onları idare etmeye yardım edeceğini söylediler. Konferansta bilgi teknolojisine ayrılan konuşmaların arasında sayısal ve teknik hazırlıkarla ilgili teorik konular önemli bir yer tutmuştur. Bilgi teknolojisinin yardımıyla yeni teknolojiler geliştirilmektedir. Devlet ve toplumsal bilgi teknoloji ağları ve yapıları ile ilgili tecrübeler özel ilgi oluşturmaktadır. Örneğin, Belarusya’dan gelen bilim adamları bilgi iletişim donatımı kurumlarının örnekleri hakkında konuştular. İnterneti, online hizmetlerini ve bilgilerin, bilgisayarların, tele iletişim kurumlarının güveni hakkındaki bilgi dünyasında enformasyon toplumunun gelişmesini anlamaya yardım ettiler. Mobil iletişimi, dünya tecrübesi ve onun Türkmenistan’da gelişmesi konferansın en önemli konularından biri oldu. Örneğin, başkentimizde mobil iletişimde 3 GDD LTE teknolojisini kullanım imkânları hakkındaki sunum konferansa katılanların dikkatini çekti. Elektronik dokümanların idaresi ve istatistik çalışmaları konusundaki dünya tecrübesi; elektronik hâkimiyet ve onun Türkmenistan’da gelişmesinin imkânları ve faktörleri ile ilgili konular arasında yerini aldı. Türkmenistan Cumhurbaşkanının bilim reformları konusundaki inovasyonlar, özellikle Türkmenİngiliz bilgisayar programları, ders anlatımının interaktif usülleri; bilgi teknolojisini müzik dersi alanında, Türkmen edebiyatını, İngilizceyi, Rusçayı, matematiği anlatmakta kullanmak; öğrencilerin yeteneklerini geliştirmekte interaktif etkiler; küçük sınıflara bilgisayar dersleri vermekle

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

311

312

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

ilgili pedagojik problemleri yansıtmak gibi alanlarda umumî bir ilgi oluştu. Üniversitelerde dersleri idare etmeyi otomatizeleştirmek, ağları ve elektron kütüphaneleri geliştirmek, pedagojide multimedya teknolojisini kullanma yollarını bilmek ve üniversitenin uluslararası ve millî tecrübesini öğrenmekle ilgili konular bilim adamlarının dikkatini çekti. Günlük hayatın birçok alanına bilgi teknolojisinin yerleştirilmesi, bilgi toplumunun oluşması ve gelişmesi Türkmenistan’da bilgi işleme katılanların hepsinin hızlı ve verimli işbirliğini sağlayan hukuk donanımını gerektirmektedir. Elektronik ürünlerde telif hakları ve hususilik hukuku konusundaki bu ve buna benzer hukuk problemleri konferansa katılanların dikkatini çekti. Türkmenistan Cumhurbaşkanının başlattığı sağlığı koruma alanında iki kardeş ülke arasındaki işbirliğini daha da arttırmakta önemli bir adım olan “Milletin sağlığı ülkenin zenginliği, onun kemale ermesinin esasıdır.” adlı Türkmen-Alman tıp forumunda konuşulan birçok meselenin arasında tıp ilminde modern bilgi iletişim teknolojisi, klinik dersleri vermekte modern teknolojik ders kaynağının önemi yer almaktadır ve bu bilgiler Türkmen bilim adamları için lüzumlu bilgilerdir. İlmî çalışmada bilgi teknolojisini kullanmak ilmin ve tecrübenin yeni dallarının, (tarihî informatik, siyasi informatik, fen ilmî alanındaki

informatik, pedagojik informatik ve diğerlerinin) oluşmasına vesile oldu. Dünya ilmî tecrübesinde elektronik kataloglar, kaynakçılık kaynakları, bilgi gömüsü ve en önemlisi de bilimsel deneylerle ilgili bilgisayar programları geliştirilmektedir. Uluslararası konferansların ve forumların bu tecrübeleri aktarmada önemli bir rol üstlendiğini söyleyebiliriz. Çünkü bu dallar hakkında yeni bilgiler veriyor, bilim adamını yeni keşifler yapmaya ve kendi deneylerinin sonuçlarını hayata geçirmeye teşvik ediyor, gençleri ilmi çalışmalar yapmaya davet ediyor, Türkmen ilmini yüksek dünya seviyesine çıkartıyor, Türkmenistan’da bilgi toplumunun gelişimini hızlandırıyor.

Kaynak 1. Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň Türkmenistanyň Ylymlar akademiý asynda eden çykyşy. (Aşgabat, 2012nji ýylyň 12-nji iýuny). Aşgabat. Ylym. 2012 ýyl. 2. Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwründe ylym, tehnika we innowasion tehnologiýalar. Halkara ylmy maslahatyň nutuklarynyň gysgaça beýany. Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasy, “Ylym” neşiriýaty, 2012 ýyl. 3. Новикова В. «Современные технологии от MICROSOFT внедряются в практику работы отечественных образовательных учреждений» // «Нейтральный Туркменистан», 14 апреля 2012 года.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

HIMIÝA WE GEOLOGIÝA YLYMLARY CHEMICAL AND GEOLOGICAL SCIENCES KİMYA, VE JEOLOJİ İLİMLERİ

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

313

314

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

BAÝLAŞDYRYLAN ÝERLI KAOLINDEN AL2(SO4)3 KOAGULÝANTYNY ALMAGYŇ USULY Çynar Hojamuhammedowa Türkmen döwlet binagärlik-gurluşyk institutynyň aspiranty Hojanepes Ýowjanow Tehniki ylymlaryň doktory, professor, Türkmen döwlet nebit we gaz institutynyň Umumy himiýa kafedrasynyň müdiri Mazmuny Senagat we agyz suwlaryny durlamak we arassalamak üçin alýuminiý sulfaty (Al2(SO4)3 ulanylýar. Şonuň üçin suwy arassalamakda, belli bir derejede, halk hojalygyny bu koagulýant bilen üpjun etmeklige bagly bolup durýar. Häzirki wagtda alýuminiý sulfaty gyt bolan alýuminiý gidroksidinden we kükürt kislotasyndan alynýar. Bu bolsa alynýan önümiň özüne düşýän gymmatyny ýokarlandyrýar. Şeýle bolansoň, ony elýeterli ýerli tebigy alýumini düzümli toýunlardan almaklyk zerurlygy ýüze çykýar. Bu işde Türkmenistanyň Tüwergyr meýdançasynyň baýlaşdyrylan kaolininden alýuminiý kaogulýantyny almagyň usuly işlenip düzüldi. Bu usul 750°С kaolini köýdürmeklige, soňra 100 °С kükürt kislotasy bilen alýumininiň suwda ereýän birleşmesini arassalap çykarmaklyga esaslanandyr. Alnan koagulýant Marynyň ýüň ýuwýan fabriginiň we Derini ilkinji işleýän zawodynyň bilelikdäki reňkli önümçilik suwlaryny arassalamakda barlag geçirildi. Alnan eksperimental netijeler alnan koagulýantlaryň kömegi bilen ýokary derejede suwuň arassalanýandygyna şaýatlyk edýär. Açylýan sözler: koagulýant, baýlaşdyrylan kaolin, köýdürmek, kükürt kislotasy, alýuminiý sulfaty, reňkli önümçilik suwlary, suwy arassalamak. Senagatda we agyz suw üpjünçiliginde suwlary durlamak we arassalamak üçin, esasan, Al2(SO4)3 koagulýanty giňden ulanylýar. Ony öndürmek üçin köp mukdarda alýuminiý we kremniý oksidlerini saklaýan boksitler, kaolinler, alunitler we beýlekiler peýdalanylýar. Bulardan önümiň özüne düşýän

gymmaty boýunça ykdysady taýdan has amatlysy kaolindir. Onuň formulasy Al2O3•2SiO2•2H2O bolup, nazary taýdan 38,63% Al2O3 we 47,72% SiO2 saklaýar. Olarda demir oksidiniň mukdary 1-1,5 %-den köp bolmaly däl, has ýokary hilli nusgalarynda ol hatda 0,5%-den hem az bolmaly. Adatça, kaolinler suwda we

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

kislotalarda eremeýärler we olaryň oda çydamlylygy 1730-1770 °С çenli ýetýär [А.К. Запольский we А.А.Баран, 1987]. Kaolinlerden alýuminiý sulfatyny, esasan, ony kükürt kislotasy bilen dargatmak arkaly alýarlar [Ю.А. Лайнер, 1982]. Munuň üçin kaolin ýokary temperaturada köýdürilýär. Şonda kaolinden metakaolinit emele gelýär we ol kükürt kislotasy tarapyndan aşakdaky reaksiýalar boýunça ýeňil dargaýar: Al2O3•2SiO2•2H2O Al2O3•2SiO2 + 2H2O Al2O3•2SiO2 + 3H2SO4 = Al2(SO4)3 + 2SiO2 + 3H2O Biziň ýurdumyzda Tüwergyr meýdançasynyň Gyzylgaýa käninde kaoliniň uly gorlary bar. Şu işde şolardan Jebel şäherçesinde öndürilýän baýlaşdyrylan kaolinden alýuminiý sulfatyny almagyň usuly işlenip düzüldi. Ulanylan baýlaşdyrylan kaoliniň himiki we mineralogiki düzümi kesgitlendi we ol şulardan ybarat (%) : Al2O3– 35,07; SiO2 – 50,65; Fe2O3–0,78 we beýlekiler –13,50. Mineralogik düzümi (%) : kaolinit (Al2O3•2SiO2) – 66,6; kwars (SiO2) – 11,1; muskowit – 10,1; mikroklin –9,8; gidroslýuda – 2,4. Baýlaşdyrylan kaolinden alýuminiý sulfatyny almak üçin ol ilki şu şertlerde köýdürildi: temperatura – 750 °C, dowamlylygy – 1 sagat.Köýdürilen kaolin soňra 100 °C-da H2SO4: kaolin = 1:1 stehiometrik gatnaşykda dürli dowamlylykda kükürt kislotasynyň dürli konsentrasiýaly erginlerinde işlenildi. Şonda suwda ereýän Al2(SO4)3 ergine geçýär we SiO2 çökündisinden aýrylýar.

Köýdürilende kaoliniň düzümindäki suwuň ýitgisiniň netijeleri 1-nji tablisada getirilen. Ondan görnüşi ýaly getirilen şertlerde kaoliniň degidrotasiýasy ortaça 70,90%. Diýmek, kaoliniň düzüminde Al2O3•2SiO2-nyň mukdary 70,90%. Bu onuň ýokarda getirilen mineralogik düzümi bilen ýakyn gelýär (66,6%). Diýmek, geljekde başlangyç kaoliniň H2SO4 bilen dargadyljak mukdary hem onuň 70,90%-ni tutýar. Şonuň üçin soňraky tejribelerde şol düzediş hasaba alyndy. Köýdürilip alnan kaoliniň H2SO4ergini bilen işlenişiniň netijeleri 2-nji tablisada getirilen. Ol maglumatlardan görnüşi ýaly, kükürt kislotasynyň konsentrasiýasynyň 5÷40%; dowamlylygy 0,5 ÷ 1,5 sagat aralygynda üýtgedilmegi Al2(SO4)3-iň ergine geçiş derejesine ullakan täsir etmeýär we maksimum 87,35%-e çenli baryp ýetýär. Emma şeýle-de bolsa, soňraky tejribelerde 20%-li H2SO4 ergini we 1 sagat dowamlylygy, H2SO4 : kaolin stehiometrik gatnaşygy 1 : 1 möçberde kabul edildi. Kükürt kislotasynyň şundan artyk goşulmagy turşy suspenziýanyň emele gelmegine getirýär. Alnan suzpenziýa, esasan, Al2(SO4)3 ergininden we SiO2 çökündisinden durýar. Suspenziýany kagyz filtriniň kömegi bilen süzmek arkaly ondan SiO2 çökündisi bölünip çykaryldy. Filtrat bugardylyp ondaky Al2(SO4)3•18H2O kristallaşdyryldy. Alnan maglumatlar 3-nji tablisada getirilen. Ondan görnüşi Al2(SO4)3•18H2O çykyş derejesi 82,37 ÷ 100,0% aralgynda. SiO2 çökündisi bilen ýitirilýän Al-nyň mukdary 0,11% töweregi.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

315

316

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Şeýlelik bilen, alnan önümleriň we başlangyç kaoliniň köýdürilmezden öňki we soňraky nusgalaryň düzümi rentgenfaza analiziniň usuly bilen öwrenildi. Ol “Dag jynslarynyň we topragyň rentgenfaza mukdar analiziniň” usuly boýunça ýerine ýetirildi [Instruksiýa N27-МП]. Munuň üçin Peter-Kalman deňlemesi rentgendifraktometrik mukdar faza analizi üçin peýdalanyldy. Difraksion pikleriň beýikligi we meýdany boýunça mukdar görkezijiniň intensiwligi kesgitlenildi. Analiz XRD-6000 (firma Shumadzi, Ýaponiýa) rentgen apparatynda ýerine ýetirildi (Л.Азаров, М. Бургер, 1961), [ASTM Diffraction Data and alphabetical and Groped Numerical Index of xray Diffraction Gafe, 19461947, 1978-1982] . Alnan maglumatlar 1-nji şekilde we 4-nji tablisada getirilen. Olardan görnüşi ýaly, köýdürilmedik başlangyç baýlaşdyrylan kaolin 66,8% Al2O3•2SiO2 saklaýar. Alnan Al2(SO4)3•18H2O önüminde Al2O3•2SiO2 mukdary 44,6%, Al2(SO4)3-iň mukdary 11,4 %, Al2(SO4)3•18H2O 1,4%. Kislota bilen işlenenden soň süzülip aýrylan çökündi bolsa 52,0 % SiO2, 30,0 % mikroklin we 18 % ortaklaz saklaýar. Şeýlelik bilen, alnan Al2(SO4)3•18 H2O önüminiň koagulýantlyk häsiýetini barlamak üçin onuň kömegi bilen Marynyň ýüň ýuwýan fabriginiň (“A”) hem-de derini ilkinji işleýän zawodynyň bilelikdäki (“B”) reňkli önümçilik suwlary arassalamakda ulanyldy (5nji tablisa). Deňeşdirmek üçin ilki ol

suwlar reaktiw Al2(SO4)3•18H2O bilen arassalandy (6-njy tablisa). Derňelýän suwlaryň reňksizleniş derejesi KFK-3 fotoelektrokolorimetriň kömegi bilen erginiň optiki dykyzlygyny ölçemek arkaly kesgitlendi. Soňra suwlar kaolinden alnan Al2(SO4)3•18H2O bilen onuň dürli mukdarlary bilen arassalanyldy (7-nji tablisa). Ol maglumatlardan görnüşi ýaly, reaktiw Al2(SO4)3•18H2O ulanylanda, onuň suwa goşulýan mukdarynyň 125 mg/l-e çenli artdyrylmagy suwuň arassalanyş derejesini 90,6-94,4%-e ýetirýär. Koagulýant hökmünde kaolinden alnan maddasy ulanylanda, iň ýokary arassalanyş derejesi, ýagny 87,5-90,0% Al2O3-yň 150-200 mg/l mukdarynda gazanylýar. Munda koagulýantyň mukdarynyň şol bahadan ýokary ýagdaýynda suwuň arassalanyş derejesi has peselýär. Görşümiz ýali, optimal şertlerde kaolinden alnan koagulýantyň akyndy reňkli suwlary arassalaýyş derejesi reaktiw Al2(SO4)3•18H2O-dan pes däl. Şonuň üçin ony önümçilik şertlerinde reňkli akyndy suwlary reňksizlendirmek üçin ulanmak mümkin. Netije: 1. Türkmenistanyň Tüwergyr käniniň baýlaşdyrylan kaolininiň himiki we mineralogiki düzümi kesgitlenildi. 2. Baýlaşdyrylan kaolinden kaogulýant hökmünde alýuminiý sulfatyny almagyň usuly işlenip düzüldi. 3. Kaolinden alnan koagulýantyň önümçilik reňkli akyndy suwlaryny arassalamakda ulanmak mümkinçiligi tejribede görkezildi.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

317

1-nji tablisa

Nazary taýdan bolmalysy (g)

Tejribede tapylany (g)

0,5

1,39

1,0

71,94

4,51

0,69

0,49

71,01

17,97

2,79

2,03

72,75

8,98

1,39

1,02

73,38

17,98

2,79

2,02

72,40

9,03

1,39

0,97

69,78

18,06

2,79

1,91

69,53

1,5

18,02

2,79

1,98

70,9

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Suwuň bölünip çykyş derejesi (%)

Köýdürilenden soňky massa (g)

Bölünip çykan suwuň massasy (g)

Dowamlylygy, sagat

№

Başlangyç nusganyň massasy (g)

KAOLINIŇ KÖÝDÜRILIŞINIŇ ŞERTLERI WE NETIJELERI (t = 750 °C)

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

318

Filtratyň göwrümi (ml)

Filtratda [Al3+] (g/l)

5 5

0,5 1

1:1 1:1

100 100

500 500

0,225 0,225

0,17 0,1125 66,17 0,17 0,1125 66,17

0,5

1:1

100

500

0,225

0,17 0,1125 66,17

1:1

100

500

0,27

0,17

0,135

79,41

1:1

100

500

0,27

0,17

0,135

79,41

0,5

1:1

100

500

0,162

0,17

0,081

47,64

1,5

1:1

100

500

0,2115

0,17

0,105

62,2

1:1

100

500

0,189

0,17 0,0945 55,58

1,5

1:1

100

500

0,234

0,17

0,5

1:1

100

500

0,297

0,17 0,1485 87,35

0,5

1:1

100

500

0,2138

0,17

0,107

62,87

1:1

100

500

0,2295

0,17

0,115

67,60

1,5

1:1

100

500

0,263

0,17

0,132

77,64

Başdaky nusgada (g)

0,117

Al çykymy (%)

t, °С

1 1

Filtratda (g)

Dowamlylyk, sagat

1 2

H2SO4 :nusga

№

H2SO4 (%)

Al mukdary (g)

Başlangyç nusganyň massasy, (g)

Stehimetrik gatnaşyk

2-nji tablisa Köýdürilen kaoliniň H2SO4 ergini bilen dargadylyşynyň netijeleri

68,80

3-nji tablisa Filtratlaryň jemindäki al we olar bugardylanda alnan önüm Al2(SO4)3•18H2O önümiň mukdary

№

Filtaratlaryň göwrümi (ml)

Filtratda [Al3+] (g/l)

Filtratdaky Al mukdary (g)

Nazary taýdan bolmalysy (g)

Tejribede tapylany (g)

Al2(SO4)3•18H2O çykymy (%)

Önümiň mukdary Al2(SO4)3•18H2O (g)

5000

0,315

1,575

22,13

18,23

82,37

5000

0,225

1,125

13,87

10,86

78,29

4000

0,175

0,692

8,53

8,55

100,0

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

1-nji şekil. Kaoliniň we onuň önümleriniň difraktogrammalary №1. Köýdürilmedik kaolin

№2. Köýdürilen kaolin

№3. H2SO4 kislotasy bilen işlenende, kaolinden alnan galyndy (SiO2)

№4. Kaolinden alnan Al2(SO4)3•18H2O önümi

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

319

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

320

4-nji tablisa

Baýlaşdyrylan 1 köýdürilmedik kaolin 2

66,8

11,4 9,6

2,2 10,0

Baýlaşdyrylan 24,5 49,7 köýdürilen kaolin

Jemi

Al2(SO4)3

Al2(SO4)3•18 H2O

Гидрослюда (K, Na, H2O) Al2 (AlSi3) Мусковит K Al2 [Al Si3 O10] [OH2]

Ортоклаз K•AlSi3O8

Микроклин 4 [KAlSi3O8]

Кварц SiO2

Цемент

Тридимит SiO2; 0-3 % Al2O3, 0-1 % K2O, 0-1 % Na2O

КаолинитAl2O3•2SiO2

№

Önümiň Atlandyrylyşy

Alýuminiý birleşmeleriniň rentgenfaza analizi

100 17,5 8,3 100

3 Galyndy SiO2 52,0 30,0 18,0 Önüm 4 44,6 38,9 3,7 Al2(SO4)3•18H2O

100 1,4 11,4 100 5-nji tablisa

“A” we “B” akyndy suwlarynyň himiki düzümi

№

Suwuň ady

Marynyň ýüň ýuwýan fabriginiň akyndy suwy (“A”). Reňkiniň optiki dykyzlygy 0,36

Kesgitlenen ionlar

mg/l

mgekw/l

Ca2+

90,18

4,5

44,10

3,6

Na+

107,18

4,66

204,50

5,76

336,0

7,0

SO4 Jemi duzlulygy

Umumy talhlygy mgekw/l 8,1

781,96

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Marynyň ýüň ýuwýan fabriginiň we Derini ilkinji işleýän zawodynyň bilelikdäki akyndy suwy (“B”). Reňkiniň optiki dykyzlygy 0,32

Ca2+

100,2

5,0

48,64

4,0

Na+

51,98

2,26

Cl-

204,50

5,76

SO4

264,0

5,5

Jemi duzlulygy

321

9,0

669,32 6-njy tablisa

№

Goşulan kaogulýant Al2O3görnüşde, mg/l

Al2(SO4)3•18 H2Omg/l görnüşde

0,1N Al2(SO4)3 görnüşde, ml/l

50 ml suwa goşulan 0,1N Al2(SO4)3, ml

Optiki dykyzlyk

Arassalanyş derejesi, %

“A” we “B” akyndy suwlaryny reaktiw Al2(SO4)3•18H2O bilen arassalamagyň netijeleri (arassalanýan suwuň göwrümi 50 ml, τ=24 sagat)

0,36

0,0

1А

325,0

29,4

1,47

0,090

75,0

2А

487,5

44,1

2,20

0,090

86,0

3А

100

650,0

58,8

2,94

0,085

76,4

4А

125

812,5

73,5

3,67

0,020

94,4

5А

150

975,0

88,2

4,41

0,020

94,4

6А

175

1137,5

102,9

5,14

0,030

91,6

7А

200

1300,0

117,6

5,88

0,025

93,0

8А

225

1462,5

132,3

6,61

0,030

91,6

9А

250

1625,0

147,0

7,35

0,034

90,8

10А

300

1950,0

176,4

8,82

0,040

88,8

11А

325

2112,5

191,1

9,55

0,040

88,8

12А

350

2275,0

205,8

10,29

0,040

88,8

13А

375

2437,5

220,5

11,0

0,040

88,8

14А

400

2600,0

235,2

11,76

0,050

86,0

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

322

0,32

0,0

1В

325,0

29,4

1,47

0,096

70,0

2В

487,5

44,1

2,20

0,073

77,0

3В

100

650,0

58,8

2,94

0,035

89,0

4В

125

812,5

73,5

3,67

0,030

90,6

5В

150

975,0

88,2

4,41

0,038

88,0

6В

175

1137,5

102,9

5,14

0,040

87,5

7В

200

1300,0

117,6

5,88

0,046

85,6

8В

225

1462,5

132,3

6,61

0,040

87,5

9В

250

1625,0

147,0

7,35

0,046

85,6

10В

300

1950,0

176,4

8,82

0,045

85,6

11В

325

2112,5

191,1

9,55

0,050

84,0

12В

350

2275,0

205,8

10,29

0,050

84,0

13В

375

2437,5

220,5

11,0

0,055

82,8

14В

400

2600,0

235,2

11,76

0,060

81,0 7-nji tablisa

Mukdary Al2O3 görnüşde mg/l

Reaktiw Al2(SO4)3•18H2O görnüşinde mukdary, mg/l

Alnan önümdeAl2(SO4)3•18H2O görnüşinde (3 esse köp) mg/l

50 ml suwa goşulan mukdary mg/50ml

Optiki dykyzlygy

Reňksizlendiriş derejesi, %

Alnan koagulýant önüminde hakyky Al2(SO4)3•18H2O ~30 % töweregi tutýan bolsa, onda onuň mukdaryny reaktiw Al2(SO4)3•18H2O-nyň mukdaryndan 3 esse köp alyp, suwlary (A we B) arassalamagyň netijeleri V=50 ml; τ=1 sagat

0.36

0,0

325,0

975,0

48,75

0,24

33,0

100

650,0

1950,0

97,5

0,22

39,0

150

975,0

2975,0

148,7

0,060

83,0

№

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

323

200

1300,0

3900,0

195,0

0,035

90,0

250

1625,0

4875,0

243,7

0,115

68,0

300

1950,0

5850,0

292,5

0,18

50,0

0,28

0,0

325,0

975,0

48,75

0,25

10,0

100

650,0

1950,0

97,5

0,20

28,5

150

975,0

2975,0

148,7

0,035

87,5

200

1300,0

3900,0

195,0

0,083

70,0

250

1625,0

4875,0

243,7

0,18

35,7

300

1950,0

5850,0

292,5

0,21

25,0

Edebiýat 1. Запольский А.К., А.А.Баран. Коагулянты и флокулянты в процессахочистки воды. – Л., 1987. 2. Лайнер Ю.А. Комплексная переработка алюминий содержащего сырья кислотными способами. – М.: Наука, 1982.

3. Азаров Л., Бургер М. «Метод порошка в рентгенографии», Иностранная литература. – М., 1961. 4. ASTM Diffraction Data and alphabetical and Groped Numerical Index of xray Diffraction Gafe/, Издательство американского обществе по испытанию материалов, Филадельфия, 1946-1947; 1978-1982 г.г.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

324

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

EXPEDIENT OF RECEPTION OF COAGULANT AL2(SO4)3 FROM THE DOMESTIC CONCENTRATED KAOLIN Chynar Hojamuhammedova Postgraduate student of the Turkmen State Institute of Architecture and Construction Hojanepes Yovjanov Doctor of Engineering, professor, Head of General Chemistry Department of Turkmen State Institute of Oil and Gas Abstract For purification and clarification of industrial and potable waters aluminum sulfate (Al2(SO4)3is used. In this connection, it is necessary to provide national economy with this coagulant for the purpose of arrangement of high-quality water purification. At present, aluminum sulfate is produced mainly from aluminum hydroxide and sulfuric acid, which, in their turn, are considered to be hard-to-get materials. And this increases the cost value of the product which is being produced. Due to this reason, there arises the need to produce aluminum sulfate from widely available local natural aluminum-containing clays. This study dwells on working out of method of production of aluminum coagulant from enriched kaolin which is found in Tuvergyr field of Turkmenistan. This method is based on baking of kaolin at the temperature of 750 ºC, and then purification of water soluble aluminum compound by 100ºC sulfuric acid. The produced coagulant was tested by means of its use in course of purification of stained process waters of wool-washing factory and primary leather working plant of Mary town. Received experimental results confirm that high-quality water purification is achieved by means of produced coagulants. Key words: coagulant, concentrated kaolin, baking, sulfuric acid, aluminum sulfate, stained process waters, water purification.

In the industry and drinking water supply coagulant Al2(SO4)3is applied to clarification and a water purification in the core. For its production bauxites, kaolins, rocks alum and other adamants containing in a considerable quantity

and silicon are used. From them under the net cost kaolins are economic. Its formula is Al2O3·2SiO2·2H2O. As it contains 38,63% Al2O3 and 47,72% SiO2. In them the content of magnesia of iron should not exceed 1-1,5%, and

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

in specially high-grade samples should be even less than 0,5%. Routinely kaolins in water and acids are not diluted. Their flame-resistance to 17301770°С (А.К.ЗапольскийиА.А.Баран, 1987). From kaolins aluminium receive in the core by disintegrating by their sulfuric acid (Ю.А.Лайнер, 1982). For this purpose kaolin is burned at a heat. Metakaolinite which is belowmentioned responses easily and decays thus formed: Al2O3•2SiO2•2H2O Al2O3•2SiO2 + 2H2O Al2O3•2SiO2 + 3H2SO4 = Al2(SO4)3 + 2SiO2 + 3H2O In our country in a field of Gyzylgaja of the recreational area of Tuarkyr there are large supplies of kaolins. In the present operation the expedient of reception of aluminium sulphate from the concentrated kaolins effected in settlement Dzhebel is elaborated. Chemical composition of the concentrated kaolins which looks as follows (%) is learnt: Al2O335,07; SiO2-50,65; Fe2O3-0,78 and others-13,50. Mineralogic composition (%): kaolinite (Al2O3·2SiO2·2H2O)-66,6; a quartz (SiO2)-11,1; muskovit-10,1; mikrolin-9,8; hydromica-2,4. For aluminium sulphate reception the concentrated kaolin to subject to treating in following requirements: temperature-750°С, endurance-1 hour. The burnt kaolin then handled a mud of sulfuric acid of various concentration at stoichiometric relationship H2SO4: kaolin=1:1 and temperature 100°С during

various endurance. Thus the watersoluble Al2(SO4)3 passes into solution and sediment SiO2 is formed. Values of leakage of water from kaolin at furnacing are given in table 1. Apparently from these effects, in the given requirements the extent of a dehydration of kaolin averages 70,90%. Hence, the extent of disintegrating of kaolin sulfuric acid also is equal to this magnitude. Effects of disintegrating the burnt kaolin are given by sulfuric acid muds in table 2. Apparently from this data variation of concentration of muds of sulfuric acid in limits 5÷40%, endurance 0,5÷1,5 in a mud specially does not influence hour transferring Al2(SO4)3 and the maximum of 87,35% attains. Nevertheless in the subsequent expertises by requirements of disintegrating of kaolin the following is chosen: 20%H2SO4; endurance 1 hour; stoichiometric relationship H2SO4: kaolin = 1:1. Attachment of sulfuric acid over this magnitude leads to formation of acid slurry. The received slurry in the core consists of mud Al2(SO4)3 and set SiO2. By filtration of this slurry of sets separated from mud Al2(SO4)3. By evaporation of this filtrate crystals Al2(SO4)3·18H2O are received. The received effects are given in table 3. Apparently from them, the extent of yield Al2(SO4)3·18H2O is in limits 82,37÷100,0%. Losses of aluminium with sediment SiO2 compounds about 0,11%. Composition of source kaolins before the furnacing, the received yields after sulfuric acid disintegrating has been learnt by an X-ray analysis method. The expedient «Roentgen analysis

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

325

326

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

of a rock and soils» (the Operating instruction №27-МП), on the basis of the equation of Peter-Kolmana roentgen difractometrical the quantitative phase analysis is used for this purpose. On magnitudes of altitude of spikes and the floor space have been instituted intensity of quantity indicators. Analyses are executed on X-ray apparatus XRD-600 (firm Shumadzi, Japan). (Л.Азаров, М.Бургер, 1961), (ASTM Diffraktion Data and alphabetical and Groped Numerical Index of xrag Diffraction Gafe, 1946г.-1947г., 1978г.1982 г.) the Received effects are given on fig. 1 and in table 4. Apparently from this data, in the source not burnt kaolin 66,8% Al2O3·2SiO2·2H2O contain. In received yield Al2(SO4)3·18H2O content Al2O3·2SiO2 compounds 44,60%, Al2(SO4)3-11,4%, Al2(SO4)3·18H2O-1,4%. In a set after acidizing of the burnt kaolin 52,0% SiO2 contain; 30,0% of microcline, 18,0% ortoklaz. For the purpose of checkout of coagulative properties of received yield Al2(SO4)3·18H2O experiments on sewage treatment Mary wool washing factories (“A”), and also their mixed waters with sewage of factory of roughing-out of a leather have been made (“In”). Effects are given in table 5. For comparison of these waters at first have been purged jet Al2(SO4)3·18H2O.

(Table 6). An extent of decolouration of investigated waters have been instituted by measuring of their optical density on electrophotocolorimeter KFK-3. Apparently from this data magnification of a dose of coagulant on Al2O3 to 125 mg/l leads up to a purification efficiency to 90,6-94,4% These waters also have been subjected a water purification by means of various doses of the coagulant received by us. Result ins to table 7. Apparently from them, the purification efficiency of water of 87,5-90% is attained at a dose of coagulant of 150-200 mg/l. Thus in optimum requirements efficiency of a water purification of waters by means of the coagulant received by us from concentrated kaolin not more low, than at usage jet Al2(SO4)3·18H2O. Therefore they can be used for sanitation of the coloured industrial sewage. Deductions: 1.Chemical and mineralogic composition of the concentrated kaolin of the Tuakyrsky field of Turkmenistan is learnt. 2.The expedient of reception of aluminium sulphate in the capacity of coagulant from the concentrated kaolin is elaborated. 3. Possibility of usage of the received coagulant from kaolin for sanitation of the coloured industrial sewage is erected.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

327

Table 1

Duration, hour

Weight after roasting (g)

0,5

1,39

1,0

71,94

4,51

0,69

0,49

71,01

17,97

2,79

2,03

72,75

8,98

1,39

1,02

73,38

17,98

2,79

2,02

72,40

9,03

1,39

0,97

69,78

18,06

2,79

1,91

69,53

1,5

18,02

2,79

1,98

70,9

№

Weight of the allocated water (g)

Theoretically (g) Practically (g)

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Allocation degree water (%)

Weight of the initial sample (g)

Conditions and results of roasting kaolin (t = 750°C)

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

328

Table 2

№

Weight of the initial sample, (g)

H2SO4 (%)

Duration, hour

Stehiometrichesky parity H2SO4 :the sample

t, °С

Volume of a filtrate (ml)

[Al3+] in a filtrate (g/l)

Results of decomposition burnt kaolin solutions H2SО4

1 2

1 1

5 5

0,5 1

1:1 1:1

100 100

500 500

0,225 0,225

0,17 0,1125 66,17 0,17 0,1125 66,17

0,5

1:1

100

500

0,225

0,17 0,1125 66,17

1:1

100

500

0,27

0,17

0,135

79,41

1:1

100

500

0,27

0,17

0,135

79,41

0,5

1:1

100

500

0,162

0,17

0,081

47,64

1,5

1:1

100

500

0,2115

0,17

0,105

62,2

1:1

100

500

0,189

0,17 0,0945 55,58 0,117

Exit Al (%)

In a filtrate (g)

In the initial sample (g)

Quantity Al (g)

1,5

1:1

100

500

0,234

0,17

0,5

1:1

100

500

0,297

0,17 0,1485 87,35

68,80

0,5

1:1

100

500

0,2138

0,17

0,107

62,87

1:1

100

500

0,2295

0,17

0,115

67,60

1,5

1:1

100

500

0,263

0,17

0,132

77,64

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

329

Table 3 Al3+ in the sum of filtrates and quantity of product Al2(SO4)3·18H2O, received at evaporation of filtrates

№

Volume Filtrates (ml)

[Al3+] In a filtrate (g/l)

Quantity Al In a filtrate (g)

Theoretically (g)

Practically (g)

ExitAl2(SO4)3·18H2O (%)

Quantity of a product Al2(SO4)3·18H2O (g)

5000

0,315

1,575

22,13

18,23

82,37

5000

0,225

1,125

13,87

10,86

78,29

4000

0,175

0,692

8,53

8,55

100,0

Picture1. Difractogramms of kaolin and its products № 1. Not burnt koalin

№ 2. Burnt kaolin

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

330

№ 3. Deposit SiO2,received at processing kaolin with solution H2SO4

№ 4. Received from kaolin coagulant Al2(SO4)3·18H2O

Not burnt enriched 66,8 kaolin

2 Burnt kaolin

Product Al2(SO4)3·18H2O

2,2 10,0

The sum

Al2(SO4)3

Al2(SO4)3·18H2O

Table 4

100 17,5 8,3 100

52,0 30,0 18,0 44,6 38,9 3,7

Hydromica (К,Na,H2O) Al2(AlSi3) Muscowit KAl2[AlSi3O10] [OH2]

Ortoclaz K·AlSi3O8

Microkaolin 4 [KAlSi3O8]

11,4 9,6

24,5 49,7

3 Deposit SiO2 4

Quartz SiO2

Cement

TridimitSiO2; 0-3% Al2O3, 0-1% К2О, 0-1% Na2О

KoalinitAl2O3·2SiO2·2H2O

№

The name of products

The roentgenphase analysis of connections of aluminium (%)

100 1,4 11,4 100

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Chemical compound of sewage «А» and «В» №

The name

«А» Sewage Maryjskywool washing factories. Optical density of water 0,36

Ions

mg/l

mgekw/l

Ca2+

90,18

4,5

Mg2+

44,10

3,6

Na+

107,18

4,66

204,50

5,76

336,0

7,0

SO4

The general maintenance

Table 5 The general rigidity mg-ekw/l 8,1

781,96 100,2

5,0

48,64

4,0

Na+

51,98

2,26

Cl-

204,50

5,76

SO42-

264,0

5,5

331

«B» The mixed sewage Maryjsky wool washing factory and factory of preprocessing of a skin. Optical density of water 0,32

The general maintenance

9,0

669,32

№

Added koagulant in the form of Al2O3, mg/l

In the form Al2(SO4)3·18H2O mg/l

In the form of a solution 0,1NAl2(SO4)3, mg/l

0,1 NAl2(SO4)3 ml/50 ml water

Optical density

Degree of clearing, %

Table 6 Results of sewage treatment «A» and “B”inthe jet Al2(SO4)3·18H2O. (Volume of water of 50 ml; duration 24 hours)

0,36

0,0

1А

325,0

29,4

1,47

0,090

75,0

2А

487,5

44,1

2,20

0,090

86,0

3А

100

650,0

58,8

2,94

0,085

76,4

4А

125

812,5

73,5

3,67

0,020

94,4

5А

150

975,0

88,2

4,41

0,020

94,4

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

332

6А

175

1137,5

102,9

5,14

0,030

91,6

7А

200

1300,0

117,6

5,88

0,025

93,0

8А

225

1462,5

132,3

6,61

0,030

91,6

9А

250

1625,0

147,0

7,35

0,034

90,8

10А

300

1950,0

176,4

8,82

0,040

88,8

11А

325

2112,5

191,1

9,55

0,040

88,8

12А

350

2275,0

205,8

10,29

0,040

88,8

13А

375

2437,5

220,5

11,0

0,040

88,8

14А

400

2600,0

235,2

11,76

0,050

86,0

0,32

0,0

1В

325,0

29,4

1,47

0,096

70,0

2В

487,5

44,1

2,20

0,073

77,0

3В

100

650,0

58,8

2,94

0,035

89,0

4В

125

812,5

73,5

3,67

0,030

90,6

5В

150

975,0

88,2

4,41

0,038

88,0

6В

175

1137,5

102,9

5,14

0,040

87,5

7В

200

1300,0

117,6

5,88

0,046

85,6

8В

225

1462,5

132,3

6,61

0,040

87,5

9В

250

1625,0

147,0

7,35

0,046

85,6

10В

300

1950,0

176,4

8,82

0,045

85,6

11В

325

2112,5

191,1

9,55

0,050

84,0

12В

350

2275,0

205,8

10,29

0,050

84,0

13В

375

2437,5

220,5

11,0

0,055

82,8

14В

400

2600,0

235,2

11,76

0,060

81,0

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

333

Table 7

In the form of Al2O3, mg/l

In the form of the jet Al2(SO4)3·18H2O, mg/l

Amount luchen th a product (In 3 times more jet), mg/l

Amount a product ml/50 ml of water

Optical density

Degree of decolouration, %

Quantity of the added doses received from kaolin koagulant and results of sewage treatment «A» and «B» (Volume of water of 50 ml; duration 24 hours)

0.36

0,0

325,0

975,0

48,75

0,24

33,0

100

650,0

1950,0

97,5

0,22

39,0

150

975,0

2975,0

148,7

0,060

83,0

200

1300,0

3900,0

195,0

0,035

90,0

250

1625,0

4875,0

243,7

0,115

68,0

300

1950,0

5850,0

292,5

0,18

50,0

0,28

0,0

325,0

975,0

48,75

0,25

10,0

100

650,0

1950,0

97,5

0,20

28,5

150

975,0

2975,0

148,7

0,035

87,5

200

1300,0

3900,0

195,0

0,083

70,0

250

1625,0

4875,0

243,7

0,18

35,7

300

1950,0

5850,0

292,5

0,21

25,0

№

References 1. Запольский А.К., Баран А.А. Коагулянты и флокулянты в процессах очистки воды. – Л., 1987 г. 2. Лайнер Ю.А. Комплексная переработка алюминий содержащего сырья кислотными способами. – М., Наука, 1982 г.

3. Азаров Л., Бургер М. «Метод порошка в рентгенографии», Иностранная литература. – М., 1961 г. 4. ASTM Diffraction Data and alphabetical and Groped Numerical Index of xray Diffraction Gafe/, Издательство американского обществе по испытанию материалов, Филадельфия, 1946-1947; 1978-1982 г.г.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

334

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

ZENGİNLEŞTİRİLMİŞ YERLİ KAOLİNDEN AL2(SO4)3 PIHTILAŞTIRICI MADDE OLUŞTURMANIN YÖNTEMİ Çınar Hocamuhammedova Türkmen Devlet Mimarlık ve İnşaat Enstitüsü Doktora Öğrencisi Prof. Dr. Hocanepes Yovcanov Türkmen Devlet Petrol ve Gaz Enstitüsü, Genel Kimya Bölümü Başkanı Özet Sanayi ve içme sularını durulamak ve temizlemek için Alüminyum Silikat (Al2(SO4)3 kullanılmaktadır. Bu nedenle suyu temizlemede bir anlamda millî ekonomide bu koagülantın sağlanması önem arz etmektedir. Şu anda koagülant Alüminyum Silikat az bulunan alüminyum hidroksitinden ve kükürt asidinden alınmaktadır. Bu alınan, ürünün maliyetini yükseltmektedir. Durum böyle olunca, onu ucuz yerli doğal alüminyum terkipli killerden alma ihtiyacı doğmaktadır. Bu çalışmayla ilgili Türkmenistan’ın Tüvergır alanında zenginleştirilmiş kaolinden alüminyum koagülantını alma metodu hazırlandı. Bu metot 750oC kaolini yakarak sonra 100oC kükürt asidi ile alüminyumun suda eriyen bileşiklerini temizleyip çıkarmaya dayanmaktadır. Alınan koagülant Mari Yün Yıkama Fabrikası ve Deri İşleme fabrikalarının birlikteki renkli üretim sularını temizlemede test edilmiştir. Elde edilen laboratuvar sonuçları alınan koagülantların yardımıyla suların yüksek seviyede temizlendiğine tanıklık etmektedir. Anahtar kelimeler: Koagülant, zenginleştirilmiş kaolin, yakmak, kükürt asidi, alüminyum silikat, renkli üretim suları, suların temizlenmesi. Sanayi ve içme suyu temininde suların durulanması ve temizlenmesi için genelde Al2(SO4)3 pıhtılaştırıcı madde kullanılmaktadır. Onun üretilmesi için çok alüminyum ve silisyum oksitlerini tutan boksit, kaolin, alunit ve diğerleri kullanılmaktadır. Üretim değerlendirildiğinde ekonomik açıdan

uygun olanı kaolindir. Onun formülü Al2O3•2SiO2•2H2O'dur ve o teorik açıdan %38,63 Al2O3 ve %47,72 SiO2 içeriyor. Onda demir oksidin miktarının %11,5’tan fazla olmaması gerekiyor, daha kaliteli örneklerinde hatta %0,5’ten az olması gerekir. Genelde kaolinler su ve asitlerde erimezler ve onların ateşe

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

dayanıklılığı 1730-1770°C’a kadar yükselmektedir (А.К.Запольский и А.А.Баран, 1987). Kaolinlerden alüminyum sülfatı genelde onu kükürt asidiyle dağıtma yoluyla elde ediliyor (Ю.А.Лайнер, 1982). Onun için kaolin yüksek ateşte yakılıyor. Böylece kaolinden metakaolin elde ediliyor ve o kükürt asidi tarafından aşağıdaki reaksiyonlarla kolay dağılıyor: Al2O3•2SiO2•2H2O Al2O3•2SiO2 + 2H2O Al2O3•2SiO2 + 3H2SO4 = Al2(SO4)3 + 2SiO2 + 3H2O Ülkemizin Tüvergır alanında bulunan Gızılgaya yatağında büyük kaolin rezervleri mevcuttur. Bu çalışmada onlardan Cebel kasabasında üretilen zenginleştirilmiş kaolinden alüminyum sülfat elde etmenin yöntemi hazırlandı. Kullanılan zenginleştirilmiş kaolinin kimyasal ve mineraloji bileşimi tespit edildi ve o şunlardan oluşuyor (%): Al2O3 – 35,07; SiO2 – 50,65; Fe2O3– 0,78 ve diğerleri – 13,50. Mineraloji bileşimi (%): kaolinit (Al2O3•2SiO2) – 66,6; kuvars(SiO2) – 11,1; moskofcamı – 10,1; mikroklin – 9,8; hidromika–2,4. Zenginleştirilmiş kaolinden alüminyum sülfatın elde edilmesi için o önceden şu şartlarda yakıldı: Sıcaklık – 750°C, süresi – 1 saat. Yakılan kaolin sonra 100°C'de H2SO4:kaolin=1:1 stokiyometri oranında çeşitli sürelerde kükürt asidinin çeşitli derişmeli çözeltilerinde hazırlandı. Böylece suda eriyen Al2(SO4)3 çözelti oluyor ve SiO2 çöküntüden ayrılıyor. Yakıldığında kaolin bileşimindeki suyun kaybolma sonuçları 1. tabloda sunuldu. Tabloda görüldüğü gibi elde edilen şartlarda kaolin ortalama

%70,9 oranında tutuldu. Sonuçta kaolinin bileşiminde Al2O3•2SiO2’in miktarı %70,9 oldu. Bu, onun yukarıda belirtilen mineralojik bileşimine benzemekte (%66,6). Böylece, gelecekte temel kaolinin H2SO4 ile dağıtılacak miktarı onun %70,9’ını oluşturacaktır. Bundan dolayı sonraki tecrübelerde o düzeltme dikkate alındı. Yakılarak elde edilen kaolinin H2SO4 çözeltisiyle işleme sonucu, 2. tabloda belirtildi. Bu bilgilerde olduğu gibi kükürt asidinin derişmesinin %5÷40; süresi 0,5÷1,5 saat arasında değiştirilmesinin Al2(SO4)3 çözeltiye geçiş seviyesine pek fazla etkisi yoktur ve çözelti maksimum %87,35’e kadar ulaşmaktadır. Buna rağmen, sonraki tecrübelerde %20’li H2SO4 çözeltisi ve süresi 1 saat, H2SO4:kaolin stokimetri oranı 1:1 boyutta kabul edildi. Kükürt asidinin bu orandan fazla katılması ekşi süspansiyonun oluşmasına neden oluyor. Elde edilen süspansiyon genelde Al2(SO4)3 çözeltisinden ve SiO2 çöküntüsünden oluşuyor. Süspansiyonu kâğıt filtre yardımıyla süzerek ondan SiO2 çöküntüsü ayrıldı. Sızıntı buharlaştırılarak ondaki Al2(SO4)3•18 H2O çıkış seviyesi kristalleştirildi. Elde edilen bilgiler 3. tabloda açıklandı. Görüldüğü gibi Al2(SO4)3•18H2O çıkış seviyesi %82,37÷100,0 arasındadır. SiO2 çözeltisi ile yetirilen Al’ın miktarı %0,11 civarı. Böylece, elde edilen ürünlerin ve temel kaolinin yakılmadan önceki ve sonraki örneklerinin bileşimi röntgen evre analizi yöntemiyle öğrenildi. O “Dağ çeşitleri ve toprağın röntgen evre miktar analizinin” yöntemiyle uygulandı (İnstruksiya N27-MP).

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

335

336

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Bundan dolayı Peter Kalman denklemi röntgendifraktometri miktar evre analizi için kullanıldı. Kırınım noktalarının yüksekliği ve alanına göre miktar göstergesinin yoğunluğu tespit edildi. Analiz XRD-6000 (Shumadzi firması, Japonya) röntgen cihazında uygulandı. (L.Azarov, M.Burger, 1961), (ASTM Diffraction Data and Alphabetical and Groped Numerical Index of Xray Diffraction Gafe, 1946-1947, 19781982). Elde edilen bilgiler 1. resim ve 4. tabloda açıklandı. Tablolarda görüldüğü gibi, yakılmamış zenginleştirilmiş kaolin %66,8 Al2O3•2SiO2 içeriyor. Elde edilen Al2(SO4)3•18H2O üründe Al2O3•2SiO2 miktarı %44,6, Al2(SO4)3’ın miktarı %11,4, Al2(SO4)3•18H2O%1,4'tür. Asit ile uygulandıktan sonra süzülerek ayrılan çöküntü ise %52,0 SiO2, %30 mikroklin ve %18 ortoklaz içeriyor. Böylece elde edilen Al2(SO4)3•18H2O, ürünün pıhtılaştırıcı niteliğinin araştırılması için onun yardımıyla Mari’de bulunan yün yıkama fabrikasını (“A”) ve deri işleme işletmesiyle birlikte (“B”) renkli üretim sularının durulanmasında kullanıldı (5. tablo). Kıyaslamak için ilk önce o sular reaktif Al2(SO4)3•18H2O ile temizlendi (6. tablo). Kıyaslanan suların rengini kaybetme seviyesi KFK3 fotoelektroklorometri yardımıyla çözeltinin optik yoğunluğunun

ölçülmesiyle tespit edildi. Sonra sular kaolinden elde edilen Al2(SO4)3•18H2O ile onun çeşitli miktarları ile temizlendi (7.tablo). Bu bilgilerde olduğu gibi, reaktif Al2(SO4)3•18H2O kullanıldığında onun suya katılan miktarının 125mg/l’ye kadar arttırılması suyun temizlenme seviyesini %90,6-94,4’e ulaştırıyor. Pıhtılaştırıcı olarak kaolinden elde edilen madde kullanıldığında en son temizleniş seviyesi, %87,5-90,0Al2O3’in 150-200mg/l miktarında elde ediliyor. Bunda pıhtılaştırıcı madde miktarının o değerden yüksek seviyesinde suyun temizleniş seviyesi daha da azalıyor. Görüldüğü gibi, optimal şartlarda kaolinden elde edilen pıhtılaştırıcı maddenin akıntı renkli suları temizleme derecesi reaktif Al2(SO4)3•18H2O’dan az değildir. Böylece onu üretim şartlarında akıntı sularının rengini ayırmak için kullanmak mümkündür. Sonuç: 1. Türkmenistan Tüvergır yatağının zenginleştirilmiş kaolininin kimyasal ve mineralojik bileşimi tespit edildi. 2. Zenginleştirilmiş kaolinden pıhtılaştırıcı madde olarak alüminyum sülfatının elde edilme yöntemi hazırlandı. 3. Kaolinden elde edilen pıhtılaştırıcı maddenin üretiminin renkli akıntı sularının temizlenmesinde kullanılmasının mümkün olduğu pratikte açıklandı.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

337

1. Tablo

Başlangıç örneğinin ağırlığı (g)

Süresi, saat

Yakıldıktan sonraki ağırlıgı (g)

Çıkan suyun ağırlığı (g)

Suyun çıkış derecesi (%)

Kaolinin yakilma şartlari ve sonuçlari(t = 750 °c)

Teorik açıdan düşünülen (g)

0,5

1,39

1,0

71,94

4,51

0,69

0,49

71,01

17,97

2,79

2,03

72,75

8,98

1,39

1,02

73,38

17,98

2,79

2,02

72,40

9,03

1,39

0,97

69,78

18,06

2,79

1,91

69,53

1,5

18,02

2,79

1,98

70,9

№

Pratikte elde edilen (g)

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

338

2.Tablo

№

Başlangıç örneğinin ağırlığı, (g)

H2SO4 (%)

Süresi, saat

Stokiyometrik oran H2SO4: örnek

t, °С

Filtre çapı (ml)

Filtrede[Al3+] (g/l)

Yakilmiş kaolinin H2S04 çözeltisiyle dağitilmasi sonuçları

1 2

1 1

5 5

0,5 1

1:1 1:1

100 100

500 500

0,225 0,225

0,17 0,1125 66,17 0,17 0,1125 66,17

0,5

1:1

100

500

0,225

0,17 0,1125 66,17

1:1

100

500

0,27

0,17

0,135

79,41

1:1

100

500

0,27

0,17

0,135

79,41

0,5

1:1

100

500

0,162

0,17

0,081

47,64

1,5

1:1

100

500

0,2115

0,17

0,105

62,2

1:1

100

500

0,189

0,17 0,0945 55,58

1,5

1:1

100

500

0,234

0,17

0,5

1:1

100

500

0,297

0,17 0,1485 87,35

0,5

1:1

100

500

0,2138

0,17

0,107

62,87

1:1

100

500

0,2295

0,17

0,115

67,60

1,5

1:1

100

500

0,263

0,17

0,132

77,64

0,117

Al atığı (%)

Filtrede (g)

Önceki örnekte (g)

Al miktarı (g)

68,80

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

339

3.Tablo Filtrelerin hepsindeki Al ve buharlaştırıldığında alınan ürün, AL2(SO4)3•18H2O ürünün miktari

№

Filtrelerin çapı (ml)

Filtrede [Al3+] (g/l)

Filtredeki Al miktarı (g)

Teorik açıdan düşünülen (g)

Pratikte elde edilen (g)

Al2(SO4)3•18H2Oatığı (%)

Ürünün iktarıAl2(SO4)3•18H2O (g)

5000

0,315

1,575

22,13

18,23

82,37

5000

0,225

1,125

13,87

10,86

78,29

4000

0,175

0,692

8,53

8,55

100,0

1. Resim. Kaolinin ve ürünlerinin kirilim seyri №1. Yakılmamış kaolin

№2. Yakılan kaolin

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

340

№3. H2SO4 asidi ile işlem yapıldığında kaolinden elde edilen kalıntı (Si02)

№4. Kaolinden alınan A12(SO4)3•18H2O ürünü

Zenginleştirilmiş 66,8 yakılmamış kaolin

Zenginleştirilmiş yakılan kaolin Ürün Al2(SO4)3•18H2O

2,2 10,0

Toplam

Al2(SO4)3·18H2O

100 17,5 8,3 100

52,0 30,0 18,0 44,6 38,9 3,7

Gidromika (К,Na,H2O) Al2(AlSi3) Moskofcamı KAl2[AlSi3O10] [OH2]

Ortoklaz K·AlSi3O8

Mikroklin 4 [KAlSi3O8]

11,4 9,6

24,5 49,7

3 Kalıntı Si02 4

Kuvars SiO2

Çimento

Trimidit SiO2; 0-3% Al2O3, 0-1% К2О, 0-1% Na2О

Kaolinit Al2O3·2SiO2·2H2O

Ürünün adı

№

Al2(SO4)3

4.Tablo

Alüminyum bileşimlerinin röntgen evre analizi

100 1,4 11,4 100

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

341

5.Tablo “A” ve “B” akıntı sularının kimyasal bileşimi №

Suyun adı

Mari Yün Yıkama Fabrikasının akıntı suyu ("A") renginin optik yoğunluğu 0,36

Tespit edilen iyonlar

mg/l

mgekw/l

Ca2+

90,18

4,5

44,10

3,6

Na+

107,18

4,66

204,50

5,76

336,0

7,0

SO4

Toplam yoğunluk

8,1

781,96 100,2

5,0

48,64

4,0

Na+

51,98

2,26

204,50

5,76

264,0

5,5

Mari Yün Yıkama Fabrikası ve Deri İşleme İşletmesinin akıntı suyu ("B") renginin optik yoğunluğu 0,32

Genel tuzluluk mg-ekw/l

SO4

Toplam yoğunluk

9,0

669,32

№

Katılan pıhtılaştırıcı madde Al2O3 şekilde, mg/l

Al2(SO4)3•18 H2O mg/l şekilde

0,1N A12(S04)3 şekilde, mg/l

50 ml suya katılan 0,1N A12(S04)3 ml

Optik yoğunluk

Temizlenme derecesi, %

6.Tablo A ve B akıntı sularının reaktif al2(so4)3•18h2o ile temizleme sonuçları (Temizlenen suyun hacmi 50 ml,τ=24 saat)

0,36

0,0

1А

325,0

29,4

1,47

0,090

75,0

2А

487,5

44,1

2,20

0,090

86,0

3А

100

650,0

58,8

2,94

0,085

76,4

4А

125

812,5

73,5

3,67

0,020

94,4

5А

150

975,0

88,2

4,41

0,020

94,4

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

342

6А

175

1137,5

102,9

5,14

0,030

91,6

7А

200

1300,0

117,6

5,88

0,025

93,0

8А

225

1462,5

132,3

6,61

0,030

91,6

9А

250

1625,0

147,0

7,35

0,034

90,8

10А

300

1950,0

176,4

8,82

0,040

88,8

11А

325

2112,5

191,1

9,55

0,040

88,8

12А

350

2275,0

205,8

10,29

0,040

88,8

13А

375

2437,5

220,5

11,0

0,040

88,8

14А

400

2600,0

235,2

11,76

0,050

86,0

0,32

0,0

1В

325,0

29,4

1,47

0,096

70,0

2В

487,5

44,1

2,20

0,073

77,0

3В

100

650,0

58,8

2,94

0,035

89,0

4В

125

812,5

73,5

3,67

0,030

90,6

5В

150

975,0

88,2

4,41

0,038

88,0

6В

175

1137,5

102,9

5,14

0,040

87,5

7В

200

1300,0

117,6

5,88

0,046

85,6

8В

225

1462,5

132,3

6,61

0,040

87,5

9В

250

1625,0

147,0

7,35

0,046

85,6

10В

300

1950,0

176,4

8,82

0,045

85,6

11В

325

2112,5

191,1

9,55

0,050

84,0

12В

350

2275,0

205,8

10,29

0,050

84,0

13В

375

2437,5

220,5

11,0

0,055

82,8

14В

400

2600,0

235,2

11,76

0,060

81,0

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

343

7.Tablo

Reaktif Al2(SO4)3•18H2O şekilde miktarı, mg/l

Elde edilen üründe Al2(SO4)3•18H2O şekilde (3 kat çok) mg/l

50 ml suya katılan miktarı mg/50ml

Optik yoğunluğu

0.36

0,0

325,0

975,0

48,75

0,24

33,0

100

650,0

1950,0

97,5

0,22

39,0

150

975,0

2975,0

148,7

0,060

83,0

200

1300,0

3900,0

195,0

0,035

90,0

250

1625,0

4875,0

243,7

0,115

68,0

300

1950,0

5850,0

292,5

0,18

50,0

0,28

0,0

325,0

975,0

48,75

0,25

10,0

100

650,0

1950,0

97,5

0,20

28,5

150

975,0

2975,0

148,7

0,035

87,5

200

1300,0

3900,0

195,0

0,083

70,0

250

1625,0

4875,0

243,7

0,18

35,7

300

1950,0

5850,0

292,5

0,21

25,0

Kaynak 1. Запольский A.K., Баран A.A. Коагулянты и флокулянты в процесса очистки воды. – Л., 1987. 2. Лайнер Ю.A. Комплексная переработка алюминий содержащего сырья кислотными способами. – М.: Наука, 1982.

Renksizlen-dirme derecesi, %

№

Miktarı Al2O3 şekilde mg/l

Elde edilen pıhtılaştırıcı madde gerçekten Al2(so4)3•18h2o~30 % civarinda ise, onun miktarını Al2(so4)3•18h2o’nun miktarından 3 kat çok alarak suları (A ve B) temizleme sonuçlari v=50ml;τ=1 saat

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

344

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

ÝANGYÇ ÖÝJÜKLI, GIBRID ELEKTRIKLI ULAGLAR Ali Ata Gurluşyk ylymlarynyň doktory, professor, "Gebze" ýokary tehnologiýa instituty, inženerlik fakulteti, nanotehnologiýa merkeziniň müdiri Aýhan Bozkurt Tehniki ylymlarynyň doktory, professor, Fatih uniwersitetiniň prorektory Mazmuny Has peýdaly we az emissiýaly ulaglara talap gün-günden artyp, ulaglarda ýangyç hökmünde wodorod güýç birligi hökmünde ýangyç öýjüklerinden ybarat hatarlaryň ulanylmagyna getirýär. Awtomobil şereketlere emissiýasyz ulagyň önümçiligine ekologik meseleler zerarly, her näçe gymmat düşse-de, mejbur edilendir. Bu işde ýangyç öýjügi bilen batereýa sistemasynyň bilelikde ulanylýan elektrikli ulaglaryň gurluşy we bezegi, şu wagtky tehnologiki ýagdaýy hem-de geljegi öwrenilendir. Ýangyç öýjükli çekiji sistema, AC induktiw çekiji sistema, gazançly tormoz, dykyz wodorod baky we paýlaýjy sistemasy uçky güýçleriň üpjünçiligi üçin kämil batereýa hataryny düzýär. Ýangyç öýjüginiň ulanylmagy gibrit ulaglara ýokary peýdalylyk, ýangyç ykdysadyýeti we az emissiýa ukybyna eýedir. Açylýan sözler: Wodorod, Ýangyç öýjügi, Gibrid ulag. 1. Giriş Gibrid elektrikli ulaglar, birnäçe çekiji astsistemanyň peýdalaryny birleşdirip, ulagyň peýdalylygyny artdyrmagy maksat edinýär. Gibrid ulagyň bezeginde umumy düşünje – bar bolan çekiji sistemany, mysal üçin, içden ot alýan benzinli hereketlendiriji elektrikli sistemalar bilen birleşdirmekdir. Ýangyç öýjükli gibridde wodorodyň elekrohimiki energiýasyny peýdalanmak üçin başga düşünje kemala getirilmelidir. Ulag gibrid bolansoň, güýç öndürýän sistema bolan akkumulýator ýa-da batereýa sistemasyny düýbünden üýtgetmän, ulagyň ortaça güýç sarp edişi göz öňünde tutulýar. Bu usul arkaly ähli güýjüni ýangyç öýjüginden

üpjün edýän sistemalara garanyňda, ýer tygşytly bolar hem-de ýangyç batareýiniň çykdajysy azalar. Şeýlelikde, köpçülikleýin ulag serişdelerinde wodorod ulanmakda iň uly mesele bolup duran ýer meselesine azajygam bolsa çözgüt getiriler. Ýangyç öýjükleri, wodorod we kislorodyň elektrohimiki reaksiýasy netijesinde emele gelen himiki energiýany elektrik toguna öwürýän enjamlardyr. Bu reaksiýanyň netijesinde emele gelýän önümler diňe elektriki ýylylyk hem-de suwdur. Pes temperaturada bolmagy we reaksiýada uglerodyň ýoklugy sebäpli, NOx, uglewodorod ýa-da zäherleýji gaz emissiýalary ýüze çykmaýar. Peýdalylygy ýokary we hereket edýän bölejiklerden durýandyklary

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

sebäpli, dolandyryjylyk çykdajylarynyň azlygyndan çen tutulanda, ýangyç öýjükleri benzinli ýa-da akkumulýatorly ulaglara garanyňda, has az çykdajyly ömür tapgyryny ederler [1]. "General Motors" ýangyç öýjükli sistemalaryň çykdajylarynyň yzygiderlikli önümçilige ymtylylan ýagdaýynda, içden ot alýan hereketlendirijiniň söwda çykdajysynyň derejesine düşjekdigini belläp geçýär. Ýangyç öýjüginiň her hili dolandyryş ýagdaýynyň, başlatma, dowam etdirme we togtatma prosesleriniň ygtybarly dolandyrylyşygy üçin algoritm gerekdir. Öýjügiň işlemegi üçin tankydy basyş, ýylylyk, wodorod üpjünçiligi, howa akymy, sowatma hem-de woltaž (elektrik togunyň güýji) ýaly serişdeler yzygiderli üpjün edilmelidir. Öýjükler toparlara bölünip, her bir öýjügiň ukybyna gözegçilik edilýär we öýjük toplumynyň ukybynda peselme görülse, hasyl kemçiligine täsir edýän birlik öýjük başgalaryna zyýan bermänkä saýhallanylýar. Ýangyç öýjügini ulanýan ulaglar, batereýli görnüşlere garanyňda, kämil tizlige we ýokary peýdalylyga eýedir we batereý zarýady bilen çäkli ulag aralygy-da äkitmeli wodorodyň mukdaryna baglylykda artar. Bu häseýetleri bilen ýangyç öýjükli ulaglar geljegiň ulagy ölçütleriniň ählisine dogry gelýär. 2. Dizaýn Daimler benziň öndürýän Necar II we III beýiklige çykyp hem-de gerekli tizlenmäni üpjün edip biler ýaly, 50 kW (67 hp) at güýjünde ýangyç batereýi oturdylandyr. Ulag batereý şekilli her hili energiýa tygşytlaýjy sistemany, tizlenmäni üpjün etmäge gerek bolan wagtlaýyn güýç üçin ulanyp biler. Gibrid sistemada tekerlere düşen ähli dartyş ýangyç öýjügi hem-de batereýler arkaly

üpjün edilen güýç bilen işleýän elektrik hereketlendirijisi bilen üpjün edilýär. Çekiji sistemanyň güýç talaby ýangyç öýjügi takyk nokady aşanynda goşmaça ýük batareýlerden üpjün edilýär. Munuň ýaly bezegde batareý ölçegleri, ýangyç tygşytlama ukyby, ulagyň agramy we göwrümi pugta deňleşdirilmelidir. Ýangyç öýjügi bilen batareý arasynda ýük gözegçiligini edýän sistema kämilleşdirilýär. Batareýiň dolulygy 40%-den azalsa, ýangyç öýjügi ara girip, batareýleri yzyna doldurýar. Ýangyç öýjüginiň güýç doldurmaga başlamagy üçin 10 sekunt gerekdir. Gysyjy, popma we selenoid klapanlarynyň işläp başlamagy 10 sekundy alar. Bu babatda kämil sistemaly ulaglaryň sürüjilerini çylşyrymly uçar germewi ýaly alamatly, knopkaly sistemalar bilen birahat etmeýän, dolandyrylmagy aňsat birlikler döredilendir. 3. Ýangyç öýjüginiň moduly 1-nji tablisada adaty ýangyç öýjüginiň moduly görkezilendir.

1-nji tablisa. 110 sany öýjükden ybarat 20 kW-lyk ýangyç moduly. Ýangyç batareýi kiçi işjeň meýdany we kämil akym paýlaşymyny gözkezýär. Işjeň meýdanyň kiçelmegi dolandyryş şertleriniň ýeňilleşmegini we ukybyň artmagyny üpjün eder. 0.6 woltda 1000 mA/sm2-den ýokary akym ýogynlygyny

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

345

346

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

alyp bolýar. Tablisadaky 60 woltda 20 kW güýçli sistema, 0.6 W/cm3 güýç/ göwrüm, 314 W/kg agram/göwrüm paý deňliklidir. Sistema amalyň basyşyna görä 60 W nominal woltažda 290-370 A aralygynda akym öndürýär. Ýangyç öýjük moduly sistemanyň ýüregidir. Bu barada goşmaça maglumat Thomasyň we Zalbowitziň işlerinde bar. 4. PGM (Proton geçiriji membrana) görnüşli ýangyç öýjükleriniň birleşikleri PGM görnüşli ýangyç öýjükleriniň parçalarynyň biri uglerod/polimer kompozit esasly bipolar plastinkalardyr. Bipolar plastinkalar ýylylygy, çyglylygy we akymy üpjün edýärler. Şonuň üçin plastinkany düzýän serişdeleriň himiki kararlylygy, elektron geçirijiligi, damdyrmazlygy, çykdajysy, mehaniki pugtalygy wajypdyr we bu babatda dünýä boýunça ylmy-işler alnyp barylýar [2]. Proton geçiriji membranalar ýangyç batareýiniň iň esasy parçalarynyň ýene biridir. Ol sistemada protonlaryň anoddan katoda geçişini üpjün edip, himiki energiýany elektrik energiýasyna öwürýär. Söwda üçin iň amatly membrana Nafiondyr. Nafion düzümindäki gidrofobiki we gidrofiliki gysymlar arkaly membrananyň içinde kanallar döredip, proton geçişine mümkinçilik döredýär. Ulanylýan beýleki membrana bolsa polibenzimidazole (PBI) membrana sistemasydyr. Bu sistemalar Nafiona garanyňda, has ýokary gyzgynlykda işläp bilýän bolsa-da, has tygşytly membranalaryň önümçiligi üçin işler alnyp barylýar [3].

5. Suwuk sistemalar Üstünlikli ýangyç öýjüginiň operasiýasynyň integrasiýasy birnäçe astsistemanyň gowy işlemegine baglydyr. Ýangyç öýjügi howa akymynyň mehanizmi, öýjüge çyglyk üpjün edýän birlikler, sowadyjy sistema ýaly astbirlikler bolmasa işläp bilmez. Bu sistemanyň bezegi we gurluşy ýangyç batereýiniň işleýiş şertlerine baglydyr. Howa sistemasy ýangyç batereýine 80% çyglylykda we 600C temperaturada arassa howa üpjün edýär. Ýangyç öýjügi hökmünde PGM görnüşli öýjükler has köp ulanylýar. PGM görnüşli ýangyç öýjükler çyglylyga gaty duýgurdyr. Artykmaç çyglylygyň suwuň üýşmegine, öýjükleriň dykylmagyna we ukybyň peselmegine sebäp bolşy ýaly, az çyglylygam öýjükde anod bilen katodyň arasynda protonyň ýa-da ionuň geçişine böwet bolýar [4]. 6. Ýangyç saklaýyş we paýlaýyş astsistemasy Ýangyç saklaýyş ýangyç öýjükli ulaglarda çäklendiriji serişdedir. Wodorodyň suwuk saklanmagy menzili artdyrar. Metal girdurlar ýa-da uglerod nanotüpleri dykyz saklanyşa mümkinçilik döredýär. Ýöne her iki tehnologiýada gazy gysylan ýagdaýda saklanyňdan has çykdajyly bolansoň, ýokary basyşly baklarda gysyp saklamak giňden ýaýrandyr. Bagyň agramyny azaltmak üçin daşy uglerod fibra bilen gaplanan baklar ulanylýar. 89x33 sm ölçegdäki bak bagaž tarapyna, kiçeňräk 56x25 sm-lik bak bolsa ätiýaç tekeriň ýerine ýerleşdirilip, jemi 71 lirtlik göwrüm emele getirilýär. 250 bar basyşda 63 km menzile ýetip bolýar.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Basyşyň 700-e ýa-da 1000-e çykmagy bilen menzilem artar. 500 km-den ýokarsy üçin 620 litrlik göwrüme ýetmeli bolýar. Şonuň üçin BMW suwuklyk saklamagyň ugruna çykandyr. Gysylan wodorodyň ýangyç batereýine akmagy üçin haýsydyr bir goşmaça energiýa gerek däldir; basyş reduktory arkaly 10 psi hem öýjüge ýetirilýär. 7. Sowadyjy sistema Ýangyç öýjüginiň içindäki ýylylyk paýlaşygy öýjügiň ukybyna täsir edýän serişdeleriň ýene biridir. Sowuklygyň pes ýagdaýynda öýjügiň hereketinde bölümlere görä dürlülikler ýüze çykýar. Bir bölüm beýlekilere garanyňda, başgaça elektriki hereket sergileýär we ahyrynda akym ýogynlygy paýlaşymy otrisatel täsirlenýär. Sistemadan artykmaç ýylylygy aýyrmak üçin arassa suw hemde temperatura üýtgedijiler ulanylýar. Öýjügiň adaty operasiýa temperaturasy 55-65 °C-de saklanylmalydyr. 65°C-den ýokarda ýangyç öýjüginiň hatary awtomatiki ýagdaýda ýapylýar.

2-nji tablisa. 20 kw ýangyç öýjükli ulagyň uly ýoldaky ýylylyk döwri 2-nji tablisada görşüňiz ýaly, ýangyç öýjügi nominal güýjüniň ýarysyna deň 10 kW-da işlese-de, ýok edilmeli ýylylyk sowadyjy suw arkaly ýok edilmänsoň, sistema biraz wagtlyk togtandyr.

Şol aralykda sowadyjy sistema üçin pompalar we ýelpewaçlar işläp durandyr. Içden ot alýan hereketlendirijilere garanyňda, ýangyç öýjükli ulaglarda artykmaç temperaturanyň ýok edilmeginde iki esasy foktor bardyr. Birinjisi, ot alýan sistemalarda egsoz temperaturalary ýokarydyr we ýylylygyň aglabasy atmosfera goýberilýär. Ýangyç öýjük sistemalarynda bolsa egsoz örän pes temperaturadadyr we öýjük hataryndan gaty az ýylylygy çykarýar, çünki ýangyç öýjüklere girýän gazlaryň temperaturasy egsoz temperaturasyna deňeçerdir we goşmaça temperaturanyň tas hemmesi sowatmak arkaly üpjün edilýär. Ikinjisinde, PGM görnüşli öýjükleriň membranalary 75°C-den ýokary temperaturada tehnologiki taýdan işlemez. 8. Güýç dolandyrylyşy Ýangyç öýjükli ulagyň bezeginde iň özboluşly faktor güýç sazlaýyjylardyr. Sazlaýjynyň iki sany esasy funksiýasy bardyr. Birinjisi ýangyç öýjüginiň pes woltaž çykyşyny ulagyň ýol ýagdaýy we zarýady paýdeňliginde üýtgeýän batereý woltažy bilen deňleşdirýär. Ikinjisi, ulagyň ýüklenme ýagdaýyna gözegçilik edýän strategiýany ýangyç öýjüklerine uýgunlaşdyryp, ýüklenmäniň artan ýagdaýynda ulaga goşmaça güýç üpjün edýär. Batereýiň woltažyna gözegçilik edip, zarýadly ýagdaýlarda ýangyç öýjüklerini tygşytly, öndürij ýagdaýda işledýär, ýüküň artan we batereýiň zarýadynyň azalan ýagdaýynda bolsa gaýtadan güýç üpjünçiligini başladýar. Ýangyç öýjügini öndürijiler öýjük hataryny goramak üçin 300 A we 600 W ätiýaçlyk çäklerini goýandyr.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

347

348

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Öýjüklerden 300 A akym alnan we woltažyň 60 W-dan pese düşen ýagdaýynda öýjük hatary öz-özüni ýapýar. 60 W-dan aşakdaky woltaž öýjüge gerekli güýji üpjün edýän ýangyjyň gelmeýändigini görkezýär. 9. Netije Düzüminde 20 kW-lyk ýangyç öýjügi bolan gibrid elektrikli ulag orta synp ulaglarda menzil ýetmezçiliginden başga tizlenme we güýç häsiýetleri tarapyndan ýeterlik ukyba eýedir. Wodorod saklaýyş sistemalaryň kiçelip, has köp ýangyç sarp eden ýagdaýynda menzil meselesi-de çözüler. Ulag tehnologiýasyndan başga wodorod önümçiliginiň çykdajylarynyň azaldylmagy we paýlaýyş binýadynyň oturdylmagy hem çözgüt talap edýän meseleleriň biridir.

Edebiyat 1. Thomas S., Zalbowitz M., “Fuel Cells – Green Power” 1999, Los Alamos National Laboratory, http://education. lanl.gov/resources/fuelcells/. 2. Sperling D., “Future Drive: Electric Vehicles and Sustainable Transportation,” 1995, Island Press, Washington, D.C. 3. Smitha B., Sridhar S., Khan A.A. J Membrane Sci 2005;259:10-26. 4. FuchsM., Barbir F., Husar A. and J., Neutzler D. J. Nelson M. J. Ogburn, and P. Bryan “Performance of an Automotive Fuel Cell Stack,” Proceedings of the 2000 Future Car Congress, April 2-6, Arlington, VA, SAE paper 2000-01-1529.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

FUEL CELL HYBRID ELECTRIC VEHICLES Ali Ata Doctor of Material Sciences, professor, Gebze High Technology Institute, Faculty of Engineering, Director of Nanotechnology Centre Ayhan Bozkurt Doctor of Technical Sciences, professor, Vise-Chancellor of Fatih University Abstract Increasing demands for more efficient and low-emission vehicles requires the use of hydrogen and fuel cells as a unit of power in vehicles. Zero-emission vehicle production made compulsory for the large car companies despite high expenditure due to the fact that environmental issues were considerably more expensive. The study examines fuel cell and battery system which is used by the structure and the design of hybrid electric vehicles of the current technologies and its future directions. Fuel cell motion system, AC inductive motion system, regenerative braking, compressed hydrogen storage and delivery system, extreme forces for the supply includes a developed battery assembly. The use of fuel cells has the potential to provide high-efficiency, fuel economy and low emissions in hybrid vehicles. Key words: Hydrogen, Fuel Cell, Hybrid Vehicle. 1. Introduction and high cost of the fuel cells. Thus, Hybrid electric vehicles combine the the biggest obstacle of a small amount benefits of several motion subsystems of space is improved on the passenger based on increasing the efficiency type vehicles using hydrogen. of the vehicle. General approach to Fuel cells are power generating the design of hybrid vehicles, for devices from the electrochemical example, motion system is combined reaction of hydrogen and oxygen which to combustion gasoline engine, an is formed by the chemical energy. Heat electric current integrate systems. and electricity and water are the only Electrochemical energy of hydrogen is final products of the process. NOx, required to assess the development of a hydrocarbons, carbon dioxide or carbon different approach in hybrids using fuel monoxide produces emission due to the cells. On hybrid vehicles power supply fact that they contain low-heat and lack systems are targeted to keep average carbon in reaction. Due to high efficiency power consumption of vehicle without and lack of moving parts total life changing entire car batteries or battery cycle cost of fuel cells is considerably systems. According to this approach, more efficient than gasoline or battery comparing to systems in which all power powered vehicles [1]. General Motors is supplied by fuel cells it saves space stated that in case of mass production Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

349

350

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

for commercial purposes fuel cells might be as low as the costs of an internal combustion engine. An algorithm is required for the control of a secure way of all types of fuel cell operating environment initialization, tracking and stop processes. For the operation of the cell the following things must be continuously monitored: pressure, temperature, hydrogen supply, air flow, cooling and voltage. Cells were divided into groups to track the performance of each cell, and the cell stack are observed for loss of performance, reduction of output factor shall be determined early in the unit cell without harming others. Vehicles using fuel cells, compared to battery types have improved acceleration as well as high-efficiency and range of the vehicle with battery charger limited to the driving depending to the amount of hydrogen. Due to these features, the fuel cell using vehicles meet all of the criteria of potential future vehicles. 2. Design Daimler-Benz produced Necar II and III using a fuel cell which can climb uphill and provide sufficient acceleration to 50 kW (67 hp) power. Any energy storage system similar to car battery can use the acceleration necessary to ensure need for temporary power. In hybrid systems fuel cells and electric motors powered from batteries provide transmission to the wheels and all-wheel drive. When transmission system demands power exceeding the net output of the fuel cell, extra load is supplied by batteries. In such a design it is well-balanced the battery size, the fuel storage capacity, the vehicle weight and volume. Monitoring system is created which monitors electron charge between fuel

cell and battery. When battery status drops below 40% fuel cell starts recharging the batteries. Fuel cell requires 10 seconds for initiation of recharging. Compressor, pump and solenoid valve is activated only after 10 seconds. At this point, it is required to develop attractive systems (drivetrain) containing simple pushbutton controls systems for the drivers of the vehicles but not a sophisticated display like aircraft panel display which creates disruption. 3. Fuel Cell Module Figure 1 shows a typical fuel cell module.

Figure 1 Cell containing 110 units of 20 kW fuel cell module. The fuel cell shows a small active area and advanced current distribution. As active area shrinks, it eases operating conditions and provides performance increment. It is possible to obtain over 1000 mA/cm2 current density at 0.6 volts. As shown in the figure 20 kW power systems with 60 volts have weight / volume a proportion of 0.6 W/cm3 power / volume, 314 W / kg. System, depending on the operating pressure of the system at 60 V nominal voltages generates a current between 290-370 A. Fuel cell module is the heart of the system. More information on this subject can be obtained from the study of Thomaz and Zalbowitz [2].

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

4. PEM (Proton Exchange Membrane) type fuel cells combinations One of the PEM-type fuel cell units of carbon / polymer are composite bipolar plate bases. Bipolar plates provide heat, moisture and current distribution. Therefore, the chemical stability of the plate forming materials, electron conductivity, sealing, cost, mechanical strength is very important and in this regard many researches are carried out all over the world [2]. The other important part of fuel cells is proton conductive membranes and within the system itself it transfers anodes of protons into cathodes thus converting chemical energy into electrical energy. Commercially available membranes are known as poly [perflorosulfonik] acid (Nafion). With Nafion membrane contained in the hydrophobic and hydrophilic parts forming channels it allows protons to pass through. An electrolyte membrane used in other polybenzimidazole (PBI) membrane systems... these systems are suitable for operation at higher temperatures than Nafion but development of more economical manufacture membranes [3] is underway. 5. Fluid Systems Successful operation of a fuel cell is connected with the successful integration of the several subsystems. The fuel cell, air flow mechanism, moisture-generating units for the cell such as cooling system cannot operate without subunits. The design and construction of these systems depends on the fuel cell operating conditions. Air system provides clean air for fuel cell at 80% humidity and temperature of 60 ° C. PEM-type cells are the most preferred as a means of fuel cells for transportation. PEM-type fuel cells are very sensitive to the humidity.

Excessive moisture can cause water to accumulate and clog the cells and could result in performance degradation, as well as low humidity levels in the cell anode to the cathode prevents the passage of protons or ions [4]. 6. Fuel Storage and Distribution Subsystem Fuel storage is a limiting factor in fuel cell vehicles. Liquefied hydrogen storage increases the range. Metal hydrides or carbon nanotubes offers solid-state storage. However, both technologies are more expensive than the high-pressure compressed gas storage tanks compression systems which are also prevalent in use. Tanks are built from aluminum covered with the carbon fiber which is used to reduce the weight of the tank. A tank in size of 89x33 cm is placed in luggage, a smaller tank is placed in the spare tire section in size of 56x25 cm and total volume reaches to 71 liters. A range of 63 km might be reached under 250 bar pressure. As pressure rises to 700 or 1000 bar the range increases as well. A volume of 620 liters required in order to reach 500 km range. Therefore, BMW has chosen fluid storage system. No additional energy is required for the flow of the compressed hydrogen to the fuel cell; under 10 psi pressure regulators reaches to the cell. 7. Cooling System The temperature distribution inside the fuel cell is another important factor affecting the performance of the cell. Regional differences in cell behavior occur in case of lack of refrigeration. Electrical behavior of a region shows difference from the other and, ultimately, adversely affected the distribution of current density. Heat exchangers and pure water are used to cool the system. For normal operation the cell temperature must be kept between 55-65 ° C. Fuel cell composition is automatically turned off when reaches above the 65 ° C.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

351

352

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Figure 2. 20 kW fuel cell vehicles, highway history of the temperature cycle As shown in Figure 2, the fuel cell which is operated at the half the nominal power of 10 kW, the coolant water was not supplied and a system was stopped for a while. During this time, the pump and fans continues operating for cooling the system. There are two main factors of fuelcell vehicles to remove the extra heat generated compared to internal combustion engines. First, temperatures of exhaust are considerably high at combustion systems and majority is being discharged to the atmosphere. However, at fuel cell systems exhaust is at considerably low temperature and removes very small amount of heat from cells. Because the temperature of the gases entering the fuel cells heat up temperature very close to the exhaust level and almost all heat is provided by cooling water. Second, a PEM type cell membranes cannot support a technologically temperatures above 75 ° C. 8. Power Management Boost converter is the most original element of the design of fuel cell vehicles. Adjuster has two important functions. First, the low-voltage output of the fuel cell equals to battery voltage and the charge rate variety is balanced according to the road condition of the vehicle. Second strategy of fuel cells is connected with load condition of the vehicle as load increases it provides extra power

to the vehicle. By following the battery voltage when charged fuel cells operate in economically and efficiently, as the amount of load increased or the battery discharges it starts to recharge over again. Fuel cell manufacturers have put 300 A and 60 V safety limits to protect the cell structures. The cell turns itself off in the event it receives 300 A current or voltage drop below of 60 V. Voltage drops below 60 V indicates lower than power supply required by fuel cells. 9. Results 20 kW fuel cell hybrid electric vehicles are middle-class passenger type vehicles which have adequate performance of acceleration and power characteristics except they lack amount of range. The problem of range will be solved as hydrogen storage systems shrinks and enables to get more fuel. The solution requires the establishment of important issues such as reducing the cost of hydrogen production and distribution of infrastructure besides the vehicle technology.

Reference 1. S.Thomas, M.Zalbowitz, “Fuel Cells – Green Power” 1999, Los Alamos National Laboratory, http://education. lanl.gov/resources/fuelcells/. 2. Sperling D., “Future Drive: Electric Vehicles and Sustainable Transportation,” 1995,Island Press, Washington, D.C. 3. Smitha B, Sridhar S, Khan A.A. J Membrane Sci 2005;259:10-26. 4. Fuchs M., Barbir F., Husar A. and J. Neutzler, D.J. Nelson, M. J. Ogburn, and P. Bryan “Performance of an Automotive Fuel Cell Stack,” Proceedings of the 2000 Future Car Congress, April 2-6, Arlington, VA, SAE paper 2000-01-1529.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

YAKIT HÜCRELİ HİBRİT ELEKTRİKLİ ARAÇLAR Prof. Dr. Ali Ata Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Mühendislik fakültesi, Nanoteknoloji Merkezi Müdürü Prof. Dr. Ayhan Bozkurt Fatih Üniversitesi Rektör Yardımcısı Özet Daha verimli ve düşük emisyonlu taşıtlara giderek artan talep, araçlarda yakıt olarak hidrojen ve güç ünitesi olarak da yakıt hücrelerinden oluşan dizinlerin kullanımını gerektirmektedir. Sıfır emisyonlu araç üretimi, maliyeti yüksek olsa da büyük otomobil firmalarına, çevresel problemlerin daha da maliyetli olması nedeniyle zorunlu hale getirilmiştir. Bu çalışmada, yakıt hücresi ve batarya sisteminin beraberce kullanıldığı hibrit elektrikli araçların yapısı ve dizaynı, mevcut teknolojik durumu ve geleceği incelenmiştir. Yakıt Hücreli çekici sistem, AC endüktif bir çekici sistem, kazanımlı frenleme, sıkıştırılmış hidrojen deposu ve dağıtım sistemi, uç güçlerin temini için gelişmiş bir batarya düzeneğini içerir. Yakıt hücresi kullanımı, hibrit araçlara yüksek verimlilik, yakıt ekonomisi ve düşük emisyon sağlama potansiyeline sahiptir. Anahtar kelimeler: Hidrojen, Yakıt Hücresi, Hibrit Araç. 1. Giriş sağlanır, hem de yakıt pilinin yüksek Hibrit elektrikli araçlar, birkaç çekici maliyeti azalır. Böylelikle, binek tipi altsistemin faydalarını birleştirerek aracın araçlarda hidrojen kullanımında en verimini arttırma esasına dayanır. Hibrit büyük engel olan yer sorunu bir miktar araç dizaynında genel yaklaşım, mevcut iyileştirilir. bir çekici sistemi örneğin, içten yanmalı Yakıt hücreleri, hidrojen ve benzinli motoru, elektrikli sistemlerle oksijenin elektrokimyasal tepkimesi birleştirmektir. Yakıt hücresi kullanan bir ile oluşan kimyasal enerjiyi, elektriğe hibritte ise, hidrojenin elektrokimyasal dönüştüren aygıtlardır. Bu işlem sonucu enerjisini değerlendirmek için farklı oluşan ürünler sadece elektrik, ısı ve bir yaklaşım geliştirilmesi gereklidir. sudur. Düşük sıcaklık içermeleri ve Araç hibrit olduğundan, güç üretim tepkimede karbonun olmaması nedeniyle sistemi akülerin veya batarya sisteminin NOx, hidrokarbon, karbondioksit tamamını değiştirmeden aracın ortalama veya karbonmonoksit emisyonları güç tüketimi hedef alınır. Bu yaklaşımla, oluşturmazlar. Yüksek verimlilikleri tüm gücün yakıt hücresinden alındığı ve hareketli parça içermemelerinden sistemlere oranla hem yer tasarrufu kaynaklanan işletim masraflarının Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

353

354

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

düşüklüğü göz önüne alındığında, yakıt hücreleri benzinli veya akülü araçlara göre daha az maliyetli toplam ömür çevrimi göstereceklerdir [1]. General Motors, yakıt hücre sistemlerinin maliyetlerinin seri üretime gidilmesi durumunda, ticarî bir içten yanmalı motor maliyetlerine inebileceğini belirtmiştir. Yakıt hücresinin her türlü işletme ortamında, başlatım, izleme ve durdurma süreçlerinin emniyetli bir şekilde kontrolü için bir algoritma gereklidir. Hücrenin çalışması için kritik olan basınç, sıcaklık, hidrojen temini, hava akışı, soğutma ve voltaj gibi unsurlar sürekli izlenebilmelidir. Hücreler gruplara ayrılarak her bir hücrenin performansı izlenir ve hücre yığınının (stack) performansında kayıp gözlemlendiğinde, verim azalmasına etken olan birim hücre diğerlerine zarar vermeden erkenden tespit edilir. Yakıt hücresi kullanan araçlar, bataryalı tiplere kıyasla gelişmiş ivmelenme ve yüksek verimliliğe sahiptirler ve ayrıca batarya şarjı ile sınırlı olan araç menzili de hidrojen taşıma miktarına bağlı olarak artar. Bu özellikleri nedeniyle yakıt hücresi kullanan araçlar, geleceğin aracı kriterlerinin hepsine cevap verebilecek potansiyeldedir. 2. Dizayn Daimler Benz’in ürettiği Necar II ve III’te yokuş tırmanabilecek ve yeterli ivmelenmeyi sağlayabilecek şekilde 50 kW (67 hp) gücünde bir yakıt pili kullanılmıştır. Araç batarya benzeri herhangi bir enerji depolama sistemini, ivmelenmeyi sağlamak için gerekli geçici güç ihtiyacında kullanabilir. Hibrit sistemde tekerleklere iletilen bütün çekiş, yakıt hücresi ve bataryalarla sağlanan güçle çalışan elektrik motoruyla

sağlanır. Çekici sistemin güç istemi yakıt hücresi net çıkışını aştığında, fazladan yük, bataryalardan temin edilir. Böyle bir dizaynda batarya boyutları, yakıt depolama kapasitesi, aracın ağırlık ve hacmi iyi dengelenmelidir. Yakıt hücresi ile batarya arasında yük takibi yapan bir sistem oluşturulur. Batarya doluluk durumu %40’ın altına indiğinde yakıt hücresi devreye girerek bataryalara geri besleme yapar. Yakıt hücresinin güç beslemeye başlaması için 10 saniyeye ihtiyaç vardır. Kompresör, pompa ve selenoid vanaların devreye girmesi ancak 10 saniyede gerçekleşir. Bu noktada, gelişmiş çekici sistemler (drivetrain) içeren araçların sürücüleri için karmaşık uçak paneli gibi göstergeli, düğmeli sistemlerle rahatsız edilmeden basit kontrol üniteleri geliştirilmelidir. 3. Yakıt Hücresi Modülü Şekil-1'de tipik bir yakıt hücre modülü görülmektedir.

Şekil 1. 110 adet hücre içeren 20 kW’lik yakıt hücre modülü. Yakıt pili küçük aktif alan ve gelişmiş akım dağılımını gösterir. Aktif alanın küçülmesi işletim şartlarının daha kolay kontrolünü ve buna bağlı olarak da performans artımı sağlar. 0.6 voltta 1000 mA/cm2’den büyük akım yoğunluğu elde edilmesi mümkündür. Şekilde görülen 60 voltta 20 kW gücündeki

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

sistem, 0.6 W/cm3 güç/hacim, 314 W/ kg ağırlık/hacim oranlarındadır. Sistem, operasyon basıncına bağlı olarak 60 V nominal voltajda 290-370 A arası bir akım üretir. Yakıt hücre modülü sistemin kalbidir. Bu konuda daha fazla bilgi Thomaz ve Zalbowitz [2]'in çalışmasından elde edilebilir. 4. PEM (Proton Exchange Membrane) tipi yakıt hücrelerinin birleşenleri PEM tipi yakıt hücrelerinin ünitelerinden biri karbon/polimer kompozit bazlı bipolar plakalardır. Bipolar plakalar, ısı nem ve akım dağılımını sağlamaktadırlar. Bu nedenle plakayı oluşturan malzemelerin kimyasal kararlılığı, elektron iletkenliği, sızdırmazlığı, maliyeti, mekanik mukavemeti oldukça önemlidir ve bu konuda dünyada araştırmalar devam etmektedir [2]. Proton iletken membranlar yakıt pilinin en önemli diğer parçasıdır ve sistem içinde protonların anottan katoda transferini gerçekleştirerek kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine dönüştürmektedir. Ticarî olarak bilinen en uygun membran poli[perflorosulfonik] asit (Nafion)’dur. Nafion içerdiği hidrofobik ve hidrofilik kısımlar sayesinde membran içerisinde kanallar oluşturarak protonun geçmesine olanak sağlar. Kullanılan diğer bir elektrolit membran ise polibenzimidazole (PBI) membran sistemleridir. Bu sistemler Nafiona göre daha yüksek sıcaklıklarda çalışmaya uygun olsa da daha ekonomik membranların üretimi için çalışmalar devam etmektedir [3]. 5. Akışkan Sistemler Başarılı bir yakıt hücresi operasyonu entegrasyonu birkaç altsistemin başarılı bir şekilde çalışmasına bağlıdır. Yakıt hücresi; hava akımı düzeneği, hücreye

nem sağlayan birimler, soğutucu sistem gibi alt birimler olmadan çalışamaz. Bu sistemlerin dizaynı ve yapımı yakıt pilinin çalışma şartlarına bağlıdır. Hava sistemi, yakıt piline %80 nemlilikte ve 60°C sıcaklıkta temiz hava temin eder. Yakıt hücresi olarak taşımacılıkta en çok PEM tipi hücreler tercih edilir. PEM tipi yakıt hücreleri nemliliğe karşı çok duyarlıdır. Fazla nem su birikmesine, hücrelerin tıkanmasına ve performans düşmesine neden olacağı gibi, düşük nem oranları da hücrede anot katot arası proton veya iyon geçişini engeller [4]. 6. Yakıt Depolama ve Dağıtım Alt sistemi Yakıt depolanması yakıt hücreli araçlarda sınırlayıcı bir faktördür. Hidrojenin sıvı halde depolanması menzili arttıracaktır. Metal hidrürler veya karbon nanotüpleri katı halde depolama imkanı sağlamaktadır. Ancak her iki teknoloji de sıkıştırılmış gaz halinde depolamaya göre daha maliyetli olduğundan yüksek basınçlı tanklarda sıkıştırılarak kullanım en yaygınıdır. Tank ağırlığının azaltılması için alüminyum etrafına karbon fiberle örülmüş tanklar kullanılır. 89x33 cm boyutlarında bir tank bagaj kısmına, daha küçüğü 56x25 cm’lik tank ise yedek lastik bölümüne yerleştirilerek toplam 71 litrelik bir hacme ulaşılır. 250 bar basınçta 63 km menzile erişilir. Basıncın 700 veya 1000’lere çıkmasıyla menzil de artar. 500 km üzeri için 620 litrelik bir hacme ulaşılması lazımdır. Bu nedenle BMW sıvı depolama yoluna gitmiştir. Sıkıştırılmış hidrojenin yakıt piline akışı için herhangi bir ek enerji gerekmez; basınç regülatörleriyle 10 psi’de hücreye ulaştırılır. 7. Soğutma Sistemi Yakıt hücresi içindeki sıcaklık dağılımı, hücrenin performansına

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

355

356

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

etki eden diğer bir önemli faktördür. Soğutmanın yetersizliği durumunda hücre davranışında bölgesel farklılıklar oluşur. Bir bölge diğerinden farklı elektriksel davranış gösterir ve nihayetinde akım yoğunluğu dağılımı olumsuz etkilenir. Sistemden fazla ısıyı almak üzere saf su ve ısı dönüştürücüler (heat exchanger) kullanılır. Hücre normal operasyon sıcaklığının 55-65 °C tutulması gereklidir. 65 °C üzerinde yakıt hücre dizimi otomatik olarak kapanır.

Şekil 2. 20 kw yakıt hücreli aracın otoban sıcaklık çevrim geçmişi. Şekil 2’de görüldüğü gibi, yakıt hücresi nominal gücünün yarısı olan 10 kW’de çalışmasına rağmen uzaklaştırılması gerekli ısı, soğutucu suyla sağlanamamış ve sistem bir süreliğine durmuştur. Bu süre zarfında soğutma sistemi için pompa ve fanlar hala çalışır durumda devam ederler. İçten yanmalı motorlara oranla yakıt hücreli araçlarda fazladan oluşan ısının uzaklaştırılmasında iki ana etken vardır. Birincisi, yanmalı sistemlerde egzoz sıcaklıkları çok yüksektir ve ısının büyük kısmı atmosfere atılır. Yakıt hücre sistemlerinde ise egzoz çok düşük sıcaklıktadır ve hücre dizininden çok az bir ısıyı uzaklaştırır. Çünkü yakıt hücrelerine giren gazların sıcaklığı egzoz sıcaklığına çok yakındır ve hemen fazla

ısının tamamı soğutma suyuyla sağlanır. İkinci olarak, PEM türü hücrelerin zarları (membran) 75°C üzerindeki sıcaklıkları teknolojik olarak destekleyemezler. 8. Güç Yönetimi Yakıt hücreli aracın dizaynında en özgün eleman güç ayarlayıcıdır (boost converter). Ayarlayıcının iki önemli fonksiyonu vardır. İlkin, yakıt hücresinin düşük voltaj çıkışını, aracın yol durumu ve şarj oranıyla değişiklik gösteren batarya voltajına denkleştirir. İkinci olarak, aracın yüklenme durumunu takip eden stratejiyi yakıt hücrelerine uyarlar ve yüklenmenin arttığı durumlarda araca fazladan güç sağlar. Bataryanın voltajını takip ederek, şarjlı durumlarda yakıt hücrelerini ekonomik, verimli durumda çalıştırır; yükün artımında veya bataryanın deşarj olması durumunda ise tekrar güç teminine başlatır. Yakıt hücresi üreticileri hücre dizimini koruma amaçlı 300 A ve 60 V emniyet sınırları koymuşlardır. Hücrelerden 300 A akım çekilmesi veya voltaj düşüşü 60 V altında olması durumunda hücre dizimi kendini kapatır. 60 V altına voltaj düşüşleri hücreye istenen gücü temin edici yakıtın erişmediğini gösterir. 9. Sonuçlar: 20 kW’lik yakıt hücresi içeren hibrit elektrikli araç, orta sınıf binek türü taşıtlarda menzil yetersizliği dışında ivmelenme ve güç özellikleri yönüyle yeterli bir performans gösterir. Hidrojen depolama sistemlerinin küçülerek daha fazla yakıt alması durumunda menzil problemi de çözülmüş olacaktır. Araç teknolojisi dışında hidrojen üretim maliyetlerinin azaltılması ve dağıtım alt yapısının kurulması da çözümü gerektiren önemli konulardır.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Referanslar 1. Thomas S., Zalbowitz M., “Fuel Cells – Green Power” 1999, Los Alamos National Laboratory, http://education. lanl.gov/resources/fuelcells/. 2. Sperling D., “Future Drive: Electric Vehicles and Sustainable Transportation,” 1995, Island Press, Washington, D.C.

3. Smith B, Sridhar S, Khan A.A. J Membrane Sci 2005;259:10-26. 4. Fuchs M., Barbir F., Husar A. and Neutzler J., Nelson D.J., Ogburn M.J., and Bryan P. "Performance of an Automotive Fuel Cell Stack," Proceedings of the 2000 Future Car Congress, April 2-6, Arlington, VA, SAE paper 2000-01-1529.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

357

358

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

ORGANIKI-ORGANIKI DÄL GIBRID GÜN BATAREÝLERI Mehtap Şafak Borogly Himiýa ylymlarynyň doktory, Stambul uniwersitetiniň Himiýa inženerligi bölüminiň mugallymy İsmail Boz Himiýa ylymlarynyň doktory, professor, Stambul uniwersitetiniň Himiýa inženerligi bölüminiň mugallymy Aýhan Bozkurt Tehniki ylymlarynyň doktory, professor, Fatih uniwersitetiniň prorektory Mazmuny Täzeläp bolýan energiýa çeşmeleriniň arasynda iň gereklişi we iň köp ýerde ulanyp bolýany Güne esaslanýan tehnologiýalardyr. Gün batareýalary gün şöhlesini elektrik energiýasyna öwürmek üçin gurnalan enjamlardyr we muny hiç hili himiki reaksiýasyz ýa-da hereketli bölejikleri ulanman ýerine ýetirýär. Şonuň üçinem alternatiw energiýa çeşmesi hökmünde ünsi özüne çekýär. Gün batareýasy hökmünde dürli gurluşlar ulanylyp, olaryň içinden organiki däl güneş batareýalary has giňden ulanylýandyr we organiki däl gön batareýalaryň öndürijiligi 25%-e ýetsede, öndürmek üçin örän gymmat serişdeler we tehnikalar gerek bolansoň, has arzan alternatiw gözlenilýär. Şonuň üçin soňky 10 ýylyň işleri organiki we organiki däl serişdeleriň bähbitli taraplaryny birleşdirip, ýokary öndürijilikli gurluşlary emele getirmäge gönükdirilendir [1]. Açylýan sözler: organiki/organiki däl serişdeler, fotowoltaiki öýjükler, güneş batareýalary, polimer. XXI asyryň ykdysadyýetiniň ösüşi uglerody az energiýa çeşmesi bolandy energiýa talaplaryna gowy jogap we tükeniksizligi sebäpli, iň esasy berilmegine we fosil ýangyçlaryň saýlam energiýa çeşmelerinden biridir. ýanmagynda ýüze çykýan töwerekleýin Gün energiýasyny elektrik energiýasyna täsirlere baglydyr. Jemgyýetiň dowamaty öwürýän tehnologiýa gün batareýalary üçin fosil ýangyçlardan täze energiýa (fotowoltaiki batareýalar) bilen üpjün çeşmelerine geçmek hökmandyr. Tebigy edilýär. Gün batareýalarynyň, başgaça çeşmeleriň çäkliligi we fosil ýangyçlaryň ady – fotowoltaiki öýjükler. Olar ýanmagynda ýüze çykýan CO2 düzümi üstüne düşen gün şöhlesini elektrik sebäpli, saýlam energiýa çeşmelerine energiýasyna öwürýän ýarymgeçiriji ymtylyş artýar. Gün energiýasy arassa, serişdelerden öndürilen gurallardyr. Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Fotowoltaiki öýjükler esasa baglanyp fotowoltaiki prinsiba esaslanyp işleýärler. Fotowoltaikleriň kämilleşdirilmegi bilen ekologiýa has oňaýly we has tygşytly energiýanyň öndürilmegi göz öňünde tutulyp, bu babatda alnyp barylýan işleriň sany artandyr. Fotowoltaiki öýjükler 3 esasy topara bölünýär. 1. Täk hrustal kremniý we ýarymhrustal kremniý fotowoltaiki öýjükler. 2. Inçe plýonkaly fotowoltaiki öýjük. 3. Nanotehnologiýa esaslanan fotowoltaiki öýjükler, organiki fotowoltaiki öýjükler, reňke duýgur fotowoltaiki öýjükler. Soňky 20 ýylyň içinde birinji topar gün öýjükleri hem diýilýän täk hrustal kremniý p-n bagynyň gün öýjükleri öndürijiligini 25% artdyryp, fotowoltaiki bazara eýe bolandyr. Si esasly gün öýjükleri ýokary öndürijilikli bolmaklaryna we ygtybarlylygy nukdaýnazardan iň köp ulanylýan gün batareýasy sistemasy bolmaklaryna garamazdan, ýokary hilli täk hrustal Siniň talabyna örän gymmat serişdeler we amal usullary gerekdir. Ikinji topar diýip atlandyrylýan Cu(In,Ga)Se2 (CIGS), poli- ýa-da amorf Si we ş.m serişdelerden ybarat inçe sorujy gatlakly inçe plýonka gün öýjüklerine öýjükleriň çykdajylaryny azaltmak maksady bilen bäsdeş hökmünde garalandyr. Ýöne inçe işjeň gatlagyň gün şöhlesini az absorp etmegi we rekombinasiýa merkezleriniň işjeňligi täk hrustal Si gurluşlaryna garanyňda, az peýdalylyga sebäp bolýar. Ýaryngeçiriji nano gurluşlaryň sintezlenilen (nanorod,

nanowire, nanobölejikler we ş.m) üçünji topar gün batareýalary ýokary ukyby bilen az çykdajylary sazlamak üçin gün batareýalary babatda alnyp barylýan işlerde täzeçe garaýyş öňe sürlendir [1]. Muňa esaslanyp, silikata esaslanýan adaty gün batareýalary bilen bilelikde organiki we gibrid gün öýjükleri soňky on ýylyň dowamynda çuňňur öwrenilýär. Adaty gün batareýalaryna garanyňda, organiki we gibrid gün batareýalary (hybrid solar cells, HSC) ýeňilligi, maýyşgaklygy we köptaraplaýyn kämilleşme usullary sebäpli hem-de az çykdajy potensialy ýaly bähbitleri sebäpli ylmy işler bu tarapa gönügendir. Organiki we organiki däl ýarymgeçiriji düzümlerden ybarat HSC-ler organiki gün batareýalaryna alternatiwa bolup işleýärler. Munuň ýaly gün öýjükleri organiki ýarymgeçirijileriň we dürli organiki däl ýarymgeçirijileriň belelikde işjeň gatlagy düzmegine esaslanyp işleýär. HSCler organiki polimer serişdeler bilen organiki däl ýarymgeçirijileriň taýsyz aýratynlyklaryny birleşdirýärler. Munuň ýaly serişdeler p görnüşli ýarymgeçiriji polimer we n görnüşli organiki däl ýarymgeçiriji serişdelerden ybaratdyr. Ähli geçiriji polimerleriň meňzeş häsiýetleri göz öňünde tutulyp, hemmesiniň polimer zynjyry boýunça konjugeýt goşa baglarynyň (konjugeýt – π sistemasy) bardygy bellenilendir. Ýöne polimer serişdeleriň geçiriji häsiýete eýe bolmagy üçin diňe konjugasiýa ýeterlik däldir. Konjugasiýadan başgada elektrona baý ýa-da az elektronly ýük daşaýyjylaryň polimere goşulmasy gerekdir. Gibrid gün batareýalary organiki däl nanobölejikleri konjugeýt

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

359

360

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

polimerler bilen birleşdirip, gün şöhlesini elektrik energiýasyna öwürýärler. p-görnüşli elektronik häsiýetli polimeriki ýarymgeçiriji bilen n-görnüşli elektronik häsiýetli organiki däl serişdäniň ulanylmagy gün batareýalarynyň işlemegi üçin möhümdir, sebäbi bir konjugeýt polimeriň üstüne yşyk tutulanda, walans lentasyndaky elekronlar gelýän fotonlary obsorp edip, geçiriji lentasyna ýa-da gadagan edilen energiýa çägindäki amatly energiýa hiline geçýärler. Şeýlelikde, ýarymgeçirijide elektronboşluk jübütler peýda bolýar. Mundan başga-da organiki gün batareýalaryna eksitoniki gün batareýalary hem diýilýär. Çünki gün batareýasy tarapyndan absorp edilen şöhle elektron-boşluk jübüti eksitonlaryny emele getirýär. Pes dielektrik durnuklylary we molekulalar arasyndaky gowşak baglar arkaly şöhle absorbsiýasy bilen eksitonlar emele getirilýär [2]. Organiki we organiki däl batareýalaryň başga bir tapawutly tarapyda eksitonlaryň baglanma energiýasydyr. Organiki däl ýarymgeçirijilerde eksiton baglanma energiýasy azdyr, şonuň üçinem erkin ýük daşaýyjylar otag temperaturasynda emele getirilip bilner. Organiki serişdelerde eksiton baglanma energiýasy otag temperaturasyndaky termik energiýadan ýokarda bolanda eksitonlar emele getirilip bilner. Bu eksitonlar donor-akseptorda diffuziýa sezewar bolýar we erkin ýük daşaýyjylara öwrülip pytraýar. Erkin ýük daşaýjylar garşydan gelen elektrodlar tarapyndan ýygnanylýar. Ýöne peýdalanyp boljak akym emele getirmek üçin bu daşaýjylar rekombinirlenmänkä elektrodlara

gowuşmalydyr. Munuň üçin, donor edip ulanylýan serişdedäki zynjyrlar boşluklara dowamly ýol açyp biler. Eger elektron geçirýän serişdäniň beýle elektroda çenli dowamly ýoly bolmasa, elektronlar elektroda ýetmänkä gyslyşar ýa-da boşluk geçiriji serişdäniň içinde galar. Sebäbi donor polimer serişdeler pes derejeli elektron mobilitetine we gysga eksiton difuziýa aralygyna eýedir. Elektronlar polimeriň içine gireninde rekombinasiýanyň ähtimallygy artýar. Şonuň üçin ara ýüzden elektroda çenli dowamly ýollaryň bolmagy donor we akseptor serişde üçin wajypdyr. Şu wagta çenli edilen işlerde ulanylan gurluşlar dowamly ýollary üpjün edip bilmänsoň, nanorod, nanowire ýaly regulýar gurluşlar ulanylyp görülýär. Dürli usullar arkaly organiki däl serişdeler bilen ýasalan bu gurluşlar gibrid gün batareýalarynda ýükler üçin regulýar we dowamly gurluş emele getirýärler. Nanobölejikleriň arasyndaky baglaryň gurluş taýdan tertipsizligi erkin elektron pytraýşynyň ösüşine sebäp bolýar, şonuň üçinem elektronyň hereketliligi peselýär. Bu bolsa elhal ýaýran nanobölejikleriň emele getiren tertipsiz gurluş boýunça bökýän elektronlar tarapyndan ýük daşaýy jylygyň çäklendirilmegine sebäp bolýar (tablisa 1a). Tablisa 1b-de görşüňiz ýaly, biri-birine gaýym baglanan we regulýar nano ölçeglerdäki arhitekturada bolsa bölejigiň degen ýerindäki bidüzgünçilik oňarylyp, gowy elektriki bag üçin gerekli energiýa ýitgileri azaldylýar. Mundan başga-da bu gurluş çalt daşamagyň we rekombinasiýanyň goşandy bilen ýük ýygnamak işiniň artmagyna mümkinçilik

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

döredýär. Dürli usullaryň ulanylmagy, lenta gurluşynyň oýnadylyp bilinmegi ýaly bähbitler bilen bu gurluşlar gün batareýalary üçin örän zerurdyr we umyt berijidir.

1-nji tablisa. Gibrid polimer/ organiki däl nanobölejik gün batareýasynyň gurluşy a) Çaşan gurluşly (BHJ), b) dikligine düzülen gurluşly Polimer/organiki däl nanohrustal batareýalaryny sintezlemek üçin iň köp ulanylýan iki usul bar. Olar: 1) göwrüm geterobirleşimine esaslanýan (BHJ) usul bilen polimeriň içindäki nanobölejikleriň dispers edilmegi; 2) berk we gowy baglanan nanogözenekli ýa-da nanorod gurluşlaryň polimeriň içine syzmagy. BHJ usuly bilen iki hili gün batareýasy sintezlenilýär: 1. Polimer/fulleren, 2. Polimer/organiki däl nanpbölejikler. Degişli edebiýatlarda BHJ usuly bilen thieno[3,4-b]thiophene we benzodithiophene polimer (PTB7)/ fullerene (PC71BM) organiki batareýa sintezlenip, 7,4% önüm alnandygy bellenilip geçilendir. Munuň ýaly gurluşlar organiki gün batareýalary

diýip atlandyrylýar. Beýle batareýalaryň ýokary önümçiligine garamazdan, durnuksyzlygyň pes bolmagy ýaly meseleri bardyr. Fulleren ýasamalaryna goşmaça organiki gün batareýalarynyň durnuklylygyny artdyrmak maksady bilen organiki däl nanobölejikler (CdSe, TiO2, ZnO) BHJ usuly arkaly öndürilen batareýalara goşulandyr. BHJ gibrid gün batareýalarynda disperse edilen ýarymgeçiriji nanohrustallar, köplenç, kiçi ölçeglidirler, bu-da polimer bilen nanohrustal arasyndaky ara üsti artdyrýar. Şeýlelikde, foton bilen ýüze çykan daşaýjylar üçin ýük bölünişigi aňsatlaşýar, ýöne bu gurluşlarda elektron geçirilişi üçin dowamly ýoluň üpjün edilmänligi sebäpli, ýokary öndürijilik alynmazlygy we bulaşdyrmagyň we film emele gelşiniň dowamynda nanobölejigiň ulalyşyna gözegçilik etmegiň kynlygy sebäpli, kän ulanylmaýar (tablisa 1a) [3]. Janssen we egindeşleri BHJ usuly arkaly MDMO-PPV/ZnO we P3HT/ ZnO gün batareýalaryny % 1,6 we %0,9 öndürijilikli sintezläpdirler [4]. Mundan başga-da bu garaýyş arkaly P3HT/ nc-ZnO gibrid gün batareýalary üçin ýokary PCE derejeleri-de (2%) alnandyr [5]. Polimer/nanobölejik birleşiginden emele gelen adaty gün batareýalary üçin iň ýokary öndürijilik möçberi CdSe tetrapodlar bilen sintezlenen gün batareýalarynda % 3,2-dir [6]. Nanorod, tetrapod we hyperbranched nanobölejikleriň taýýarlanylmagy üçin, köplenç, başga sintetik ädimler degişlidir. Ýöne gibrid polimer/ nanobölejik gün öýjüklerinde elektron geçirimi üçin peýdaly ýoluň üpjün edilmeginde esasy orna eýedir. Degişli edebiýatlarda Kazuko we egindeşleri polimer: fulleren/ZnO nanorod gurluşy bilen 27% öndürijilik gazanypdyrlar,

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

361

362

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

ZnO nanorodlary sol-gel usuly arkaly sintezläpdirler we annealing üçin örän ýokary temperaturanyň gerekdigini belläp geçipdirler [8]. Seo we egindeşleri 1,2-ethanedithiol (EDT) bilen PDTPBT/ nc-PbS filmleri sintezläpdirler we 2,07% öndürijilik gazypdyrlar. Soňra gün batareýasynyň düzümine TiO2 gatlagyny goşup, öndürijiligi 3,8%-e çykarypdyrlar [9]. Hames we ýaranlary elektrohimiki usul arkaly ZnO nanorod we inçe filmler taýýarlap, ITO/ZnO film/ZnO nanorod/P3HT: PCBM/Ag gurluşyny taýýarlapdyrlar we 2,44% öndürijilik gazanypdyrlar [10]. Ikinji ýol arkaly sintezlenen gibrid nanogurluşly gün batareýalary bir-birine ýygy baglanan nanohrustallardan ybaratdyr we beýle ýagdaýda polimer we nanohrustal arasyndaky elektron geçirimi üçin dowamly ýollaryň emele gelmegine mümkinçilik döreder (tablisa 1b). Ýöne polimer we nanohrustal arasyndaky ara üst meýdan nanogurluşlaryň ölçeginiň ululygy sebäpli çäklidir we alnyp barylýan işler bu tarapa gönügip, gowy netijeler alynýar [11-12]. Gibrid gün batareýalarynda polimer serişde hökmünde, köplenç, P3HT (Poly(3-hexyltiophene)), PPHT (poly3-phenylhydrazone thiophene), P3OT (poly(3-octylthiophene)), P3BT (poly(3butylth- iophene)), MDMO-PPV (Poly[2methoxy-5-(3',7'-dimethyloctyloxy)1,4-phenylenevinylene]), MEH-PPV (Poly[2-methoxy, 5-(20-ethyl-hexyloxy)p-phenylenevinylene)]), MOPPV ( p o l y ( 2 - m e t h o x y, 5 - o c t o x y ) - 1 , 4 phenylenevinylene) we ş.m, organiki däl serişde hökmünde TiO2, ZnO, PbS, ZnS, CdS, SnS, CIS, PbSe, CuPc, PS, Si nws, Si ncs we ş.m ulanylýar. Bu donor we akseptor serişdeleriň içinde P3HTniň iň gowy donor serişdedigi we TiO2,

ZnO ve Si-niň gowy akseptordygy subut edilendir. Gibrid gün batareýalarynyň işleýşi 2-nji tablisada HSC-niň gurluşy görkezilen. Gibrid gün batareýalary transparant anoddan düzülendir we adaty gün batareýalarynda şöhle, köplenç, anod tarapyndan girýär. HSC-ler, köplenç, 4 gatlakdan ybarat bolýarlar. Bular ast gatlak (aýna), ast gatlagyň üstünde anod ýerleşýär. Indiýum tiniň okisi (ITO) transparan bolanlygy sebäpli meşhur anodiki serişdedir we aýna gatlagyň üstüne gaplanan görnüşde satylýar. Bu serişdelerde geçiriji PEDOT:PSS (Poly (3,4-ethylenedioxythiophene)-poly (styrenesulfonate)) polimer garyndysy anod we katot gatlagy arasynda barlanylyp bilner. PEDOT:PSS gatlagyň dürli-dürli wezipeleri bardyr. Bu gatlak diňe bir boşluk daşaýjy we eksitona böwet bolujy hökmünde hyzmat etmän, eýsem, ITO-nuň üstüni tertipleýji, aktiw gatlaga kislorodyň baglaşymyny we anod serişdäniň aktiw gatlaga difuziýasynyň öňüni alyjy edip ulanylýar. PEDOT:PSSiň üstünde ýerleşýän aktiw gatlak donor we akseptor diýip atlandyrylýan iki serişdeden ybaratdyr. Polimerler donor serişde, organiki däl gysym akseptor bolup hyzmat edýärler. Enjamda katod gysym bolsa Al, Au, Ag ýaly serişdeleriň polimer/organiki däl gysymyň üstüne gaplanmagy arkaly emele getirilýär. Gün öýjükleriniň güýji, köplenç, global meňzeşme gün yşygy astynda (AM1.5G, 100 mW cm-2) akym goýrulygy-naprýaženiýe harakteristika bilen ölçelip bahalandyrylýar. Mundan başga-da gün batareýalarynyň öndürijiliginiň üstünde fill (doldurma), faktor (FF), IPCE (dürli tolkunlarda gelen fotony akyma öwürmek),

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

gaýtalanyp bilmekligiň we öndürijilik tehnikalarynyň täsiri öwrenilýär.

2-nji tablisa. Gibrid organiki/ organiki däl nanorod öýjükleriň gurluşy HSC-ler barada Täzeläp bolýan energiýa çeşmeleriniň arasynda iň aktualy we iň köp ýerde ulanyp bolýany Güne esaslanýan tehnologiýalardyr. Gün batareýalary gün şöhlesini elektrik energiýasyna öwürmek üçin gurnalan enjamlardyr we muny hiç hili himiki reaksiýasyz ýa-da hereketli bölejikleri ulanman ýerine ýetirýär. Şonuň üçinem alternatiw energiýa çeşmesi hökmünde ünsi özüne çekýär. Gün batareýasy hökmünde dürli gurluşlar ulanylyp, olaryň içinden organiki däl gün batareýalary has giňden ulanylýandyr we organiki däl güneş batareýalaryň öndürijiligi 25%-e ýetse-de, öndürmek üçin örän gymmat serişdeler we tehnikalar gerek bolansoň, has arzan alternatiw gözlenilýär. Şonuň üçin soňky 10 ýylyň işleri organiki we organiki däl serişdeleriň bähbitli taraplaryny birleşdirip, ýokary öndürijilikli gurluşlary emele getirmäge gönükdirilendir [1]. Organiki däl serişdeler sintezlenen wagtynda gurluş taýdan aýratynlyklaryň dolandyrylmagy bilen nanorod, nanowire, tetrapod ýaly gurluşlaryň sintezlenmegi elektron akymyny aktiwleşdirmek we rekombinasiýanyň öňüni almak babatda örän wajypdyr [12]. Bir nano serişdäniň

gurluş aýratynlyklarynyň üstünde munça dolandyryş mehanizmleriň oturdylyp bilinmegi şol serişdäni islendik amala görä gurnamaga mümkinçilik döredýär. Mundan başga-da, organiki serişdeleriň gaýtadan işlenmegi aňsatlygy, maýyşgaklygy, arzan serişde bolmagy we az çykdajylylyk ýaly bähbitli taraplarynyň barlygy hünärmenleri organiki däl nanobölejikleriň we organiki serişde bolan polimerleriň bähbitlerini birleşdirip, gibrid gün batareýalarynyň önümçiliginiň üstünde işlemäge gönükdirendir [13]. Organiki/organiki däl gibrid fotowoltaiki enjamlarda güýç aýlanyşygynyň öndürijiligi (PCE) entegem pes derejelerdedir we öndürijiligi talap edilen derejä ýetirmek üçin ýük daşaýjylyk işini tizlendirmeli bolýar. Şol sebäpden gibrid gün batareýalarynda ýokary akym we fill (doldurma) alnyp bilinmegi üçin elektron hem-de boşluk hereketliliginiň (mobility) optimize edilmelidir we sazlaşdyrylmalydyr. Bu enjamlaryň ukybynyň kämilleşdirilmegi üçin itergi berýän iň esasy güýç organiki däl komponent tarapyndan elektron geçiriminiň gowulaşdyrylmagydyr, şonuň üçinem organiki däl serişde gowulaşdyrylmalydyr. Mundan başgada polimeriň organiki däl gurluşa oturmagyna diňe nano serişdäniň üst tarapynda däl-de, ýan taraplarynda mümkinçilik döredilendir. Şeýlelikde, kojugeýt polimerleriň ýokary hole mobility häsiýetleri bilen organiki däl nano serişdeleriň şekillerini, düzümlerini we ölçeglerini üýtgedip, täze gün batareýasyny döretmek, batareýanyň ukybynyň, gaýtalanyp bilinmeginiň we häsiýetleriniň gowulandyrylmagynyň haýsy parametrlere baglydygyny belli etmäge mümkinçilik döredýär. Bu babatda organiki däl serişdeleriň

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

363

364

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

gurluşlaryny üýtgedip, häsiýetleri aňsat üýtgäp bilýän, poroz, beýik üst meýdanly, aňsat sintezlenýän we tygşytly, ýokary öndürijilik döretjek nano serişde entek tapylamansoň, nano gözenekli serişde önümçiliginiň gözlegleri entegem batly dowam edýär.

Edebiýat 1. Liang L., Tianyou Z., Yoshio B., Dmitri G., Recent progress of onedimensional ZnO nanostructured solar cells, Nano Energy 1, 91–106 (2012). 2. Chapin D.M., Fuller C. S., Pearson G.L., A New Silicon p-n Junction Photocell for Converting Solar Radiation into Electrical Power, J. Appl. 3. Liao W.P., Hsu S.C., Lin W.H., Wu J.J., Hierarchical TiO2 Nanostructured Array/P3HT Hybrid Solar Cells with Interfacial Modification, J. Physical Chemistry C, 116, 15938−45 (2012). 4. Beek W.J.E., Wienk M.M., Janssen R.A.J., Hybrid polymer solarcells based on zinc oxide, J. Mater. Chem., 15, 2985–8, (2005). 5. Oosterhout S.D., Wienk M.M., van Bravel S.S., Thiedmann R., Koster L.J.A., Gilot J., Loos J., Schmidt V., Janssen R.A.J., The effect of threedimensional morphology on the efficiency of hybrid polymer solar cells, Nature Mater. 8, 818-24, (2009). 6. Dayal S., Kopidakis N., Olson D.C., Ginley D.S., Rumbles G., Nano Lett. 10, 239, (2010).

7. Kalita G., Adhikari S., Aryal H.R., Afre R., Soga T., Sharon M., Silicon nanowire array/polymer hybrid solar cell incorporating carbon nanotubes. J. Phys. D. 8. Takanezawa K., Hirota K., Wei, Q.S., Tajima K., Hashimoto K., Efficient Charge Collection with ZnO Nanorod Array in Hybrid Photovoltaic Devices, J. Phys. Chem. C, 111, 7218-23 (2007). 9. Seo J., Cho M.J., Lee D., Cartwright A.N., Prasad P.N., Adv. Mater. 23, 3984, (2011). 10. Hames Y., Alpaslan Z., Kosemen A., San S.E., Yerli Y., Electrochemically grown ZnO nanorods for hybrid solar cell applications, Solar Energy 84, 426– 431, (2010). 11. Moule A.J., Meerholz K., Controlling Morphology in Polymer– Fullerene Mixtures, Adv. Mater. 20, 240-5 (2008). 12. Saunders B.R., Hybrid polymer/ nanoparticle solar cells: Preparation, principles and challenges / J. Colloid and Interface Sci., 369, 1–15, (2012). 13. Chandrasekaran J., Nithyaprakash D., Ajjan K.B., Maruthamuthu S., Manoharan D., Kumar S. Hybrid solar cell based on blending of organic and inorganic materials – An Overview, Renewable and Sustainable Energy Reviews 15, 1228–8, (2011).

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

ORGANIC-INORGANIC HYBRID SOLAR CELLS Mehtap Shafak Boroglu Doctor of Chemistry, Istanbul University, Lecturer of Department of Chemistry Engineering Ismail Boz Doctor of Chemistry, professor, Istanbul University, Lecturer of Department of Chemistry Engineering Ayhan Bozkurt Doctor of Technical Sciences, professor, Vise-Chancellor of Fatih University Abstract It is the latest among renewable energy sources and one of the most solar based energy technologies with multiple applications. Solar cells are devices designed to convert sunlight into electricity, and this transformation is carried out without using any chemical reaction or moving parts. For this reason, it is remarkable as a source of alternative energy. In production of solar batteries various structures are used among which inorganic solar batteries are quite widespread and inorganic solar batteries have the highest efficiency rate of 25%; however, due to the fact that it requires expensive materials and expensive techniques the further researches are made for development of cheaper alternatives. For this reason, in the last 10 years by combining the advantages of the organic and inorganic materialsit... tended to achieve highly efficient structures [1]. Key words: organic/inorganic semiconductors, photovoltaic cells, solar batteries, polymer. In the 21stcentury development of clean and inexhaustible alternative to a strong economy depends on meeting low-carbon energy source. Solar cells energy needs and the environmental (photovoltaic cells) are provided with impacts resulting from the combustion technology that converts solar energy of fossil fuels. Transition to renewable into electricity. Solar cells also called energy sources from fossil fuels is as photovoltaic cells are devices made of essential for the society in order to semiconductor materials converting the increase the sustainability. The situation sunlight falling directly to the surface arises the trend for alternative energy into electrical energy. Photovoltaic cells sources due to the fact that natural workbased on the photovoltaic principle. resources are limited and the formation It was thought that through this process of CO2 released by combustion of fossil more environmentally friendly and more fuels. economical energy would be produced One of the most important alternate and studies in this area have increased energy sources is solar energy which is on the development of photovoltaics. Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

365

366

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Photovoltaic cells can be classified under three general divisions. First generation: photovoltaic cells made of single crystal silicon and polycrystalline silicon Second generation: Thin-film photovoltaic cells Third generation: nanotechnologybased photovoltaic cells, organic photovoltaic cells, dye sensor photovoltaic cells. In the last twenty years, solar cells were also called as first-generation single-crystal silicon p-n junction solar cells dominated the photovoltaic market with up to 25% conversion efficiency. Despite the fact that Si-based solar cells demonstrating high efficiency and the mostly used solar cells for their reliability, high-quality single-crystal Sirequires a lot of expensive materials and processing techniques are quite expensive. Being known as second generation, thin film is made of Cu (In, Ga)SE2 (CIGS) poly- or amorphous Si and etc. materials with a thin absorbent layer, is intended to be a competitive alternative to reduce the cost of solar cells. Nevertheless, the fact that thin active layer absorbs little amount of sunlight was the reason for them to be less effective rather than single-crystal Si structures recombination centers. Third-generation solar cells synthesized from semiconductor nano-structures (nanorod, nanowire, nanoparticles, etc.) compensate for high performance and low cost solar cells open new scopesfor further researches [1]. In this context, the traditional silicon-based solar cells, along with organic and hybrid solar cells have been studied intensively over the past decade. Compared to conventional solar cells organic and hybrid solar cells (hybrid

solar cells, HSC) are lightweight, flexible and due to benefits such as the versatile methods of upgradability and low potential cost and for many other reasons, research has shifted in this direction. HSCs with a combination of organic and inorganic semiconductors are being used as an alternative to organic solar cells. These type of solar cells with organic semiconductors and variety inorganic of semiconductors perform their duties on the basis of the active layer. HSCs combine the unique properties of organic polymeric materials andinorganic semiconductors. These typesare made of p-type semiconductor polymer materials and n-type inorganic semiconductor material. All of conjugated double bonds along the polymer chain (conjugated π-system) were given the common features in all conductive polymers. Nonetheless, only conjugation is not sufficient to represent conductivity of polymeric materials. In addition to conjugation, electron rich or poor electric charge carriers should be added to the polymer. Hybrid solar cells convert sunlight into electricity by combining inorganic nanoparticles with conjugated polymers. Electronic properties of p-type semiconductor and electronic properties of n-type semiconductor containing polymeric material with the use of inorganic hybrid polymer solar cells are very important for the operation of a conjugated polymer when the light is sent electrons absorb photons from the valence band to the conduction band or to the forbidden energy range andit passes to appropriate energy levels. Thus, semiconductor consists of electron-hole pairs. Organic solar cells are also referred to as excitonic solar cells. Because the light absorbed by the solar battery

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

makes electron-hole pair – theexcitons. Low dielectric constant and weak bonds between molecules create excitons due to the light absorptions [2]. Another difference between organic and inorganic solar cells is binding energies of these excitons. Exciton binding energies in inorganic semiconductors is little, and because of this situation free electric charge carriers can be created at room temperature. When exciton binding energy of organic materials at room temperature is above the thermal energy, excitons can be formed. These excitons diffuse on donor-acceptor interface and spread as free electric charge carriers. Free electric charge carriers are collected by their corresponding electrodes. However, these carriers are recombined to form a current that can be used without the need to reach the electrodes. For this reason, long chains used as a donor can form a continuous path for the gaps in the material. If the material transferred electron doesn’t have continuous path similar to electrodes, electronswould be trapped before reaching the electrode or would remain in space conducting material. Since donor polymer materials have a low electron mobility and short-distance diffusion of excitons. The probability of electrons increases when electrons enter into the polymer. For this reason, it is very important for donor and acceptor materials to have continuous path from interface to electrodes. The researches which have been conducted until present were unsuccessful for making up continuous path for this reason now it is experimented to use systematic structures such as nanorod and nanowire. Being products of various methods of inorganic materials these structures formsystematic and continuous

structuresin charging ofhybrid solar batteries. The connections between the nanoparticles lead to an increase in structural disorder of distribution of free electrons, thus decreasing the electron mobility. This is a randomly generated by the uneven spread throughout the unsystematic structure of nanoparticles by bouncing the electrons to carry electric chargethrough the path (Figure 1a). As shown in Figure 1b architecture of nano-sized particles which aresystematic and strongly connected to each other try to eliminate disorders in contacted regions reduces energy losses that are required for a good electrical connection. In addition, the structure contributes to quick electric charge transportation and slower recombination which enables increase in the process of collection of electric charge. Applicability of various advantagears methods such as variable band structure, is promising and makes this structure very important for solar cells.

Figure1 Hybrid polymer/structure of inorganic nanoparticle solar cell a) dispersed structure (BHJ), b) having vertically aligned structure. Polymer / inorganic nanocrystalline are the two most widely used methodsto synthesize hybrid solar cells: 1) Volume

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

367

368

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

heterojunction based (BHJ) method to disperse nanoparticles in polymer, 2) infiltration of hard and well-connected nanoporous or nanorod structures into the polymer. BHJ solar cell is synthesized by the method of two types: 1 Polymer / fullerene, 2 Polymer / inorganic nanoparticles. According to some sources by the use of BHJ method 7.4% yield was obtained for organic battery by synthesizing thieno [3,4-b] thiophene and benzodithiophene polymers (PTB7) / fullerene (PC71BM). This type of structures are called organic solar cells. There is a problem of low instabilities despite the high productivity of this type of batteries.In addition to the fullerene derivatives in order to increase the stability of organic solar cells, inorganic nanoparticles (CdSe, TiO2, ZnO) have been added to batteries manufactured by the method of BHJ. Dispersed semiconductor nanocrystals in hybrid BHJ solar cells usually have a smaller size and that increases surface between the polymer andnanocrystal. Thus, the separation of the load carriers easy but exposed photon electron transfer in these structures to obtain a high yield due to lack of a continuous path, and the mixing and during the formation the film it is not preferred due to the difficulty of observing the growth of nanoparticles (Figure 1a) [3]. Janssen et al. by means of BHJ method synthesized MDMOPPV/ZnO and P3HT/ZnO solar cells with the productivity of 1.6% and 0.9% [4]. In addition, it was reported [5] that through this approach P3HT/nc-ZnOit was obtained high PCE values (2%)in hybrid solar cells. The highest efficiency synthesized rate of solar cells was found

to be 3.2% [6] for polymer / nanoparticle hybrid solar cells consisting of a mixture of traditional CdSetetrapods. Usually other synthetic steps are used for the preparation of nanorod, tetrapods and hyperbranched nanoparticles. However, the hybrid polymer / nanoparticle play an important role in ensuring efficient way for transmission of electron in solar cells. According to one of the referred sources Kazuko and et al. reached to 2.7% efficiency by polymer: fullerene / ZnOnanorod structure, they synthesized ZnOnanorods by sol-gel method and stated that very there is a need for high temperatures for annealing [8]. Seo et al. synthesized 1,2-ethanedithiol (EDT) and PDTPBT / nc-PbS films and obtained 2.07% efficiency. Subsequently, they obtained 3.8% efficiency by adding TiO2to the production of the solar cell [9]. Hames et al obtained 2.44% efficiency through electrochemical method usingZnOnanorodand thin films of and prepared ITO / ZnO film / ZnOnanorod/P3HT: PCBM / Ag structure [10]. Nanostructure hybrid solar cells synthesized by the second method consists of nanocrystallines connected tightly to one another and by this case enables formation of continuous pathsof electron transfer between the polymer and nanocrystal (Figure 1b). However, the interface between the polymer and the nanocrystal surface area limited because of the size of nanostructures and positive results may be obtained by further studies in the field [11-12]. For production of hybrid solar cells the following materials are used: polymer material generally P3HT (poly (3-hexyltiophene)), PPHT (poly3-phenylhydrazone thiophene), P3OT

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

(poly (3-octylthiophene)), P3BT (poly (3-butylth-iophene)), MDMO -PPV (poly [2-methoxy-5-(3 ‘, 7’-dimethyloctyloxy) -1,4-phenylenevinylene]), MEHPPV (poly [2-methoxy, 5 - (20-ethylhexyloxy)-p -phenylenevinylene)]), MOPPV (poly (2-methoxy ,5-octoxy) -1,4-phenylenevinylene) and etc., and as inorganic material, TiO2, ZnO, PbS, ZnS, CdS, SnS, CIS, PbSe, CuPc, PS, nws Si, Si ncs, and etc. It has been proven that P3HT was the best donor material and TiO2, ZnO and Si were the best acceptor materials. Working Principle of Hybrid Solar Cells Figure 2 shows the structure of HSC. Hybrid solar cells are made of transparent anodes, and in conventional solar cells light usually enter through part of the anode. HSCsare usually composed of four layers. The sub-layer (glass) located below the anodes.Indium tin oxide (ITO) due to transparency is popular anodic material and a commercially available material coated on a glass plate. These materials, can be applied on conductive PEDOT: PSS (poly (3,4-ethylenedioxythiophene)-poly (styrenesulfonate)) polymer mixture between the anode and the active layer. PEDOT: PSS layer has several functions. Not only this layer serve as a hole and a blocker exciton but at the same time it is used as smoother of surface of ITO, and supports carrying of oxygen to active layer and barriers access of diffusion of anode material into active layer. PEDOT:PSS is located on the active layer is composed of two materials, called as donor and acceptor. Polymers serve as donor material and inorganic portion acceptor. The cathode part of the device is obtained by some

coating of polymer / inorganic materials such as Al, Au and Ag. The performance of solar batteries generally simulated under spherical solar radiation (AM1.5G, 100 mW cm-2) is evaluated by measured current densityvoltage characteristics. Moreover, on efficiency of hybrid solar batteries following factors are analyzed: fill factor (FF), IPCE (Incident Photon to Current Efficiency), availability of repetition and production techniques.

Figure 2 Hybrid organic / inorganic nanorod cell structure Evaluation of HSCs It is the latest among renewable energy sources and one of the most solar based energy technologies with multiple applications. Solar cells are devices designed to convert sunlight into electricity, and this transformation is carried out without using any chemical reaction or moving parts. For this reason, it is remarkable as a source of alternative energy. In production of solar batteries various structures are used among which inorganic solar batteries are quite widespread and inorganic solar batteries have the highest efficiency rate of 25%; however, due the fact that it requires expensive materials and expensive techniques the further researches are made for development of cheaper alternatives.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

369

370

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

For this reason, in the last 10 years by combining the advantages of the organic and inorganic materials tended to achieve highly efficient structures [1]. During the synthesis of inorganic materials with controllable structural properties of nanorod, nanowire andtetrapods synthesis may activate flow of electrons and it is very important in order to prevent recombination [12]. Such a control mechanism established on structural characteristics of a nanomaterial offers the opportunity to designnano-material according to the desired application. On the other hand, the fact that organic materials have features of easy processability, flexibility, advantages such as cheaper materials and cheaper processing caused scientists led to work on the production of hybrid solar cells which combines the advantages of both [13] inorganic nanoparticles and polymers from organic materials,. Power conversion efficiency of organic / inorganic hybrid photovoltaic devices (PCE) still shows low efficiency and it needs to be sped up the processes of charge transport in order to yield the desired levels. In this regard, high current, and fill in hybrid solar cells in order to obtain factor it must optimize space mobility and most importantly it requires balancing. Improving the performance of these devices is most important driving force for electron transfer by the inorganic component to improve the structure and thus to improve the inorganic material. One other issue the attachment of polymer to inorganic material is not only on upper surface of nanomaterial but also it attaches on lateral surfaces. Thus, properties of conjugated polymers

can be detected with high hole mobility of inorganic nano-materials, shapes, and sizes by changing the sequence to produce a new hybrid solar cell, battery performance, repeatability and improvement of properties which depend on the parameters. In this regard, the main reason for the continuation of research is still in full swing that inorganic materials have not yet been discovered, which can change the characteristics of the structure, easily changeable, porous, high surface area, produces high efficiency, which can provide an easy and economical synthesis of nano-materials, the production of nano-porous material.

References 1. Liang L., Tianyou Z., Yoshio B., Dmitri G., Recent progress of onedimensional ZnO nanostructured solar cells, Nano Energy 1, 91–106 (2012). 2. Chapin D.M., Fuller C. S., Pearson G.L., A New Silicon p-n Junction Photocell for Converting Solar Radiation into Electrical Power, J. Appl. Phys. 25, 676-7 (1954). 3. Liao W.P., Hsu S.C., Lin W.H., Wu J.J., Hierarchical TiO2 Nanostructured Array/P3HT Hybrid Solar Cells with Interfacial Modification, J. Physical Chemistry C, 116, 15938−45 (2012). 4. Beek W.J.E., Wienk M.M., Janssen R.A.J., Hybrid polymer solarcells based on zinc oxide, J. Mater. Chem., 15, 2985–8, (2005). 5. Oosterhout S.D., Wienk M.M., van Bravel S.S., Thiedmann R., Koster L.J.A., Gilot J., Loos J., Schmidt V., Janssen R.A.J., The effect of three-dimensional morphology on the

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

efficiency of hybrid polymer solar cells, Nature Mater. 8, 818-24, (2009). 6. Dayal S., Kopidakis N., Olson D.C., Ginley D.S., Rumbles G., Nano Lett. 10, 239, (2010). 7. Kalita G., Adhikari S., Aryal H.R., Afre R., Soga T., Sharon M., Silicon nanowire array/polymer hybrid solar cell incorporating carbon nanotubes. J. Phys. D. Appl. Phys. 42,115104 (1–5), (2009). 8. Takanezawa K., Hirota K., Wei, Q.S., Tajima K., Hashimoto K., Efficient Charge Collection with ZnO Nanorod Array in Hybrid Photovoltaic Devices, J. Phys. Chem. C, 111, 7218-23 (2007). 9. Seo J., Cho M.J., Lee D., Cartwright A.N., Prasad P.N., Adv. Mater. 23, 3984, (2011).

10. Hames Y., Alpaslan Z., Kosemen A., San S.E., Yerli Y., Electrochemically grown ZnO nanorods for hybrid solar cell applications, Solar Energy 84, 426–431, (2010). 11. Moule A.J., Meerholz K., Controlling Morphology in Polymer– Fullerene Mixtures, Adv. Mater. 20, 240-5 (2008). 12. Saunders B.R., Hybrid polymer/ nanoparticle solar cells: Preparation, principles and challenges / J. Colloid and Interface Sci., 369, 1–15, (2012). 13. Chandrasekaran J., Nithyaprakash D., Ajjan K.B., Maruthamuthu S., Manoharan D., Kumar S. Hybrid solar cell based on blending of organic and inorganic materials—An Overview, Renewable and Sustainable Energy Reviews 15, 1228–8, (2011).

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

371

372

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

HİBRİT ORGANİK-ANORGANİK GÜNEŞ PİLLERİ Yard. Doç. Dr. Mehtap Şafak Boroğlu İstanbul Üniversitesi, Kimya Mühendisliği Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. İsmail Boz İstanbul Üniversitesi, Kimya Mühendisliği Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ayhan Bozkurt Fatih Üniversitesi Rektör Yardımcısı Özet 21. yüzyıl ekonomisinin gelişimi güçlü bir şekilde enerji ihtiyaçlarının karşılanmasına ve fosil yakıtların yanması sonucu oluşan çevresel etkilere bağlıdır. Toplumun sürdürülebilirliğini arttırmak amacı ile fosil yakıtlardan yenilenebilir enerji kaynaklarına geçiş önemlidir. Bu durum, doğal kaynakların sınırlı oluşu ve fosil yakıtların yanması sonucu salıverilen CO2 oluşumundan dolayı alternatif enerji kaynaklarına olan eğilimi arttırmaktadır. Güneş enerjisi; temiz, alternatif düşük-karbon enerji kaynağı ve tükenmeyen en önemli alternatif enerji kaynaklarından biridir. Güneş enerjisini elektrik enerjisine dönüştüren teknoloji güneş pilleri (fotovoltaik piller) ile sağlanmaktadır. Güneş pilleri yani fotovoltaik hücreler, yüzeylerine düşen güneş ışığını doğrudan elektrik enerjisine dönüştüren yarı iletken malzemelerden üretilen aygıtlardır. Fotovoltaik hücreler, fotovoltaik ilkeye dayalı olarak çalışırlar. Bu süreçte fotovoltaiklerin geliştirilmesi ile çevreye daha duyarlı ve daha ekonomik enerji üretilebileceği düşünülmüş ve bu alanda çalışmalar çoğalmıştır. Fotovoltaik hücreler 3 genel kısım altında toplanabilir: Birinci nesil: Tek kristal silisyum ve polikristal silisyum fotovoltaik hücreler, İkinci nesil: İnce film fotovoltaik hücre, Üçüncü nesil: Nanoteknolojiye dayalı fotovoltaik hücreler, organik fotovoltaik hücreler, boya sensörlü fotovoltaik hücreler. Son yirmi yıl içinde, aynı zamanda birinci nesil güneş hücreleri olarak adlandırılan tek kristal silisyum p-n eklemi güneş hücreleri, % 25’e varan bir dönüşüm verimliliği ile fotovoltaik pazarına hâkim olmuştur. Si bazlı güneş hücreleri yüksek verimlilik

göstermelerine ve güvenilirlik açısından en çok kullanılan güneş pili sistemi olmalarına rağmen, yüksek kalitede tek kristal Si isteği çok pahalı malzemeler ve oldukça pahalı işlem teknikleri gerektirmektedir. İkinci nesil olarak adlandırılan Cu(In,Ga)Se2 (CIGS),

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

poli- ya da amorf Si vb. malzemelerden oluşan ince emici tabakası bulunan ince film güneş hücreleri, hücre maliyetini düşürmek için rekabetçi bir alternatif olarak düşünülmüştür. Ancak ince aktif tabakanın güneş ışığını az absorplaması ve rekombinasyon merkezlerinin yoğunluğu tek kristal Si yapılarına göre daha düşük verimliliğe sebep olmuştur. Yarı iletken nano yapılarından sentezlenen (nanorod, nanowire, nanopartiküller vb.) üçüncü nesil güneş pilleri yüksek performans ve düşük maliyeti dengelemek için güneş hücreleri çalışmalarında yeni bir ufuk açmaktadır [1]. Bu bağlamda, silikona dayalı geleneksel güneş hücreleri yanında, organik ve hibrit güneş hücreleri geçtiğimiz on yıl içinde yoğun bir şekilde incelenmektedir. Geleneksel güneş hücreleri ile karşılaştırıldığında, organik ve hibrit güneş pilleri (hybrid solar cells, HSC) hafif, esnek ve çok yönlü geliştirilebilme yöntemleri nedeniyle ve düşük maliyet potansiyeli gibi pek çok avantajdan dolayı araştırmalar bu yöne kaymıştır. Organik ve anorganik yarı iletkenlerin birleşiminden oluşan HSC’ler organik güneş pillerine alternatif olarak çalışılmaktadır. Bu tür güneş hücreleri organik yarı iletkenlerin ve çeşitli anorganik yarı iletkenlerin birlikte aktif tabakayı oluşturması esası ile görev yapmaktadırlar. HSC’ler organik polimerik malzemeler ile anorganik yarı iletkenlerin eşsiz özelliklerini birleştirmektedir. Bu tip malzemeler p-tipi yarı iletken polimer ve n-tipi anorganik yarı iletken malzemeden oluşmaktadır. Bütün iletken polimerlerdeki ortak özellikler göz önüne alındığında, tümünün polimer zinciri boyunca konjuge çift bağlar (konjuge π-sistemi)

içerdiği belirlenmiştir. Fakat polimerik materyalin iletkenlik göstermesi için sadece konjugasyon yeterli değildir. Konjugasyona ek olarak, elektronca zengin ya da fakir yük taşıyıcılarının polimere ilave edilmesi gerekir. Hibrit güneş pilleri, anorganik nano parçacıkları konjuge polimerlerle birleştirerek güneş ışığını elektrik enerjisine dönüştürürler. p-tipi elektronik özellikleri içeren polimerik yarı iletken ile n-tipi elektronik özellikleri içeren anorganik materyalin kullanımı hibrit polimer güneş pillerinin çalışması için çok önemlidir. Çünkü bir konjuge polimer üzerine ışık gönderildiğinde; valans bandındaki elektronlar gelen fotonları absorplayarak, iletkenlik bandına ya da yasak enerji aralığındaki uygun enerji seviyelerine geçerler. Böylece yarı iletkende elektron-boşluk çiftleri oluşur. Ayrıca organik güneş pilleri eksitonik güneş pilleri olarak da adlandırılmaktadır. Çünkü güneş pili tarafından absorbe edilen ışık elektron-boşluk çifti olan eksitonları oluşturmaktadır. Düşük dielektrik sabitleri ve moleküller arası zayıf bağlar nedeniyle ışık absorbsiyonuyla eksitonlar oluşturulur [2]. Organik ve anorganik güneş pillerinin bir farkı da bu eksitonların bağlanma enerjileridir. Anorganik yarı iletkenlerin de eksiton bağlanma enerjileri küçüktür ve bu durumdan dolayı serbest yük taşıyıcılar oda sıcaklığında oluşturulabilir. Organik malzemelerde eksiton bağlanma enerjisi, oda sıcaklığındaki termal enerjinin üzerinde olduğunda, eksitonlar oluşabilir. Bu eksitonlar donor-akseptor ara yüzünde difüze olur ve serbest yük taşıyıcıları olarak saçılır. Serbest

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

373

374

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

yük taşıyıcıları kendilerine karşı gelen elektrotlar tarafından toplanır. Fakat kullanılabilir bir akım oluşturmak için bu taşıyıcıların rekombine olmadan elektrotlara ulaşması gerekmektedir. Bunun için donor olarak kullanılan malzemenin içindeki uzun zincirler boşluklar için sürekli bir yol oluşturabilir. Eğer elektron transfer eden malzeme bunun gibi elektroda kadar sürekli bir yola sahip değilse elektronlar elektroda varmadan sıkışır ya da boşluk ileten malzemenin içinde kalır. Çünkü donor polimer malzemeler düşük elektron mobilitesine ve kısa eksiton difüzyon mesafesine sahiptir. Elektronlar polimer içerisine girdiğinde rekombinasyon olasılığı artar. Bu nedenle ara yüzden elektroda kadar sürekli yollar olması donor ve akseptor malzeme için çok önemlidir. Şimdiye kadar yapılan çalışmalarda kullanılan yapılar sürekli yolları tam olarak başaramadığından nanorod, nanowire gibi düzenli yapılar denenmektedir. Çeşitli yöntemlerle anorganik malzemelerle yapılan bu yapılar hibrit güneş pillerinde yükler için düzenli ve sürekli bir yapı oluşturmaktadır. Nanoparçacıklar arasındaki bağlantıların yapısal düzensizliği serbest elektron saçılımında bir artışa neden olmakta, dolayısıyla da elektron hareketliliği düşmektedir. Bu ise gelişi güzel bir şekilde yayılmış olan nano parçacıkların oluşturmuş olduğu düzensiz yapı boyunca seken elektronlar tarafından sınırlandırılmış bir yük taşımasına yol açmaktadır (Şekil 1a). Şekil 1b’de gösterildiği gibi birbirine kuvvetlice bağlı ve düzenli olan nano boyutlardaki mimarîde ise parçacığın temas ettiği bölgedeki düzensizlik

giderilmekte olup iyi bir elektriksel bağlantı için gerekli olan enerji kayıpları azaltılmaktadır. Ayrıca bu yapı daha hızlı taşıma ve daha yavaş rekombinasyonun katkısıyla yük toplama etkinliğinin artmasına olanak sağlamaktadır. Çeşitli yöntemlerin uygulanabilmesi, bant yapısıyla oynanabilmesi gibi avantajlarla bu yapılar güneş pilleri için oldukça önemli ve umut vaat etmektedir.

Şekil 1. Hibrit polimer/anorganik nanopartikül güneş pili yapısı a) Dağınık yapılı (BHJ), b) dikey olarak hizalanmış yapılı. Polimer/anorganik nanokristal hibrit güneş pillerini sentezlemek için en çok kullanılan iki yöntem: 1) Hacim heteroeklemine dayalı (BHJ) yöntem ile polimer içerisine nano parçacıkların disperse edilmesi, 2) Sert ve iyi bağlanmış nano gözenekli veya nanorod yapıların polimer içine sızmasıdır. BHJ yöntemi ile iki tip güneş pili sentezlenmektedir: 1. Polimer/fulleren, 2. Polimer/anorganik nanoparçacıklar. Literatürde BHJ yöntemi ile thieno [3,4-b] thiophene ve benzodithiophene polimer (PTB7)/ fullerene (PC71BM) organik pili sentezlenmiş ve % 7,4’lük verim elde edildiği belirtilmiştir. Bu tip yapılar organik

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

güneş pilleri olarak adlandırılmaktadır. Bu tip pillerde verimlerinin yüksek olmasına rağmen kararsızlıklarının düşük olması problemi vardır. Fullerene türevlerine ilaveten organik güneş pillerinin kararlılığını arttırmak amacı ile anorganik nanopartiküller (CdSe, TiO2, ZnO) BHJ yöntemi ile üretilen pillere ilâ ve edilmiştir. BHJ hibrit güneş pillerinde, disperse edilmiş yarı iletken nano kristaller genellikle daha küçük boyuta sahiptirler bu da polimer ve nano kristal arasındaki ara yüzeyi arttırır. Böylece fotonla açığa çıkmış taşıyıcılar için yük ayırımı kolaylaşır ancak bu yapılarda elektron transferi için sürekli bir yolun sağlanamaması nedeniyle yüksek verim elde edilememesi ve karıştırma ve film oluşumu sırasında nano parçacık büyümesini gözlemlemenin zorluğu nedeniyle tercih edilmemektedir (Şekil 1a) [3]. Janssen ve ark. BHJ yöntemi ile MDMO-PPV/ZnO ve P3HT/ZnO güneş pillerini % 1,6 ve % 0,9 verimle sentezlemişlerdir [4]. Ayrıca bu yaklaşım ile P3HT/nc-ZnO hibrit güneş pilleri için yüksek PCE değerleri de elde (% 2) edildiği bildirilmiştir [5]. Polimer/nanopartikül karışımından oluşan geleneksel hibrit güneş pilleri için en yüksek verim CdSe tetrapodları ile sentezlenen güneş pillerinde % 3,2 olarak bulunmuştur [6]. Nanorod: tetrapod ve hyperbranched nanopartiküllerinin genellikle hazırlanması için başka sentetik adımlar içerir. Ancak, hibrit polimer / nanoparçacık güneş hücrelerinde elektron iletimi için verimli yolun sağlanmasında önemli rol oynarlar. Literatürde Kazuko ve arkadaşları polimer: fulleren/ZnO nanorod yapısı ile % 2,7’lik bir verime ulaşmışlardır, ZnO nanorodları sol-gel metodu ile sentezlemişler ve annealing için oldukça yüksek sıcaklıklara gereksinim olduğunu belirtmişlerdir [8]. Seo ve ark. 1,2-ethanedithiol (EDT) ile PDTPBT/nc-PbS filmleri sentezlemişler ve % 2,07’lik verim elde etmişlerdir. Daha

sonra güneş pili yapımında TiO2 katmanını da ekleyerek verimi % 3,8’e taşımışlardır [9]. Hames ve arkadaşları elektrokimyasal yöntemle ZnO nanorod ve ince filmler hazırlayarak ITO/ZnO film/ZnO nanorod/ P3HT: PCBM/Ag yapısını hazırlamışlar ve % 2,44 verime ulaşmışlardır [10]. İkinci yolla sentezlenen hibrit nano yapılı güneş pilleri, birbirine sıkıca bağlanmış nano kristallerden oluşurlar ve bu durumda polimer ve nano kristal arasında elektron transferi için sürekli yollar oluşumuna olanak sağlarlar (Şekil 1b). Ancak polimer ve nanokristal arasındaki ara yüzey alanı nano yapıların büyük boyutu nedeni ile sınırlıdır ve çalışmalar bu yöne kayarak olumlu sonuçlar elde edilebilmektedir [11-12]. Hibrit güneş pillerinde genellikle polimer malzeme olarak P3HT (Poly(3-hexyltiophene)), PPHT (poly3-phenylhydrazone thiophene), P3OT (poly(3-octylthiophene)), P3BT (poly(3butylth- iophene)), MDMO-PPV (Poly[2methoxy-5-(3',7'-dimethyloctyloxy)1,4-phenylenevinylene]), MEH-PPV (Poly[2-methoxy, 5-(20-ethyl-hexyloxy)p-phenylenevinylene)]), MOPPV (poly(2methoxy,5-octoxy)-1,4-phenylenevinylene) vb. ve anorganik malzeme olarak TiO2, ZnO, PbS, ZnS, CdS, SnS, CIS, PbSe, CuPc, PS, Si nws, Si ncs, vb. kullanılmaktadır. Bu donor ve akseptor malzemeler arasında P3HT’nin en iyi donor malzemelerden biri olduğu ve TiO2, ZnO ve Si iyi akseptor malzemeler olduğu kanıtlanmıştır. Hibrit Güneş Pillerinin Çalışma Prensibi Şekil 2’de HSC yapısı gösterilmiştir. Hibrit güneş pilleri tarnsparant anottan oluşur ve geleneksel güneş pillerinde ışık genellikle anot kısmından girer. HSC’ler genellikle 4 katmandan oluşurlar. Bunlar alt tabaka (cam), alt tabakanın üstünde anot yer alır. İndiyum tin oksit (ITO) transparanlığından dolayı

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

375

376

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

popüler bir anodik malzemedir ve cam tabaka üzerine kaplanmış bir şekilde ticarî olarak bulunabilen bir malzemedir. Bu malzemelerde iletken PEDOT:PSS (Poly(3,4-ethylenedioxythiophene)poly(styrenesulfonate)) polimer karışımı anot ve aktif katman arasına uygulanabilmektedir. PEDOT:PSS katmanı çeşitli işlevlere sahiptir. Bu katman sadece bir boşluk (hole) taşıyıcı ve eksiton engelleyici olarak hizmet vermemekte aynı zamanda ITO yüzeyini düzgünleştirici, aktif katmana oksijenin erişimini ve anot malzemenin aktif katmana difüzyonunu engelleyici olarak kullanılmaktadır. PEDOT:PSS üzerinde yer alan aktif tabaka, donor ve akseptor olarak adlandırılan iki malzemeden oluşmaktadır. Polimerler donor malzeme; anorganik kısım ise akseptor olarak görev yapmaktadır. Cihazda katot kısmı ise Al, Au, Ag gibi malzemelerin polimer/anorganik kısım üzerine kaplanması ile elde edilmektedir. Güneş hücrelerinin performansı genellikle küresel simüle güneş ışınımı altında (AM1.5G, 100 mW cm-2) akım yoğunluğu-gerilim karakteristikleri ile ölçülüp değerlendirilmektedir. Ayrıca hibrit güneş pillerinin verimi üzerine fill (dolgu), factor (FF), IPCE (farklı dalga boylarında gelen fotonu akıma dönüştürme etkinliği), tekrar edilebilirliğinin ve üretim tekniklerinin etkisi incelenmektedir.

Şekil 2. Hibrit organik/anorganik nanorod hücresinin yapısı

HSC’ler ile ilgili değerlendirme Yenilenebilir enerji kaynakları içerisinde en güncel olanı ve en çok uygulama alanı bulunanı güneşe dayalı enerji teknolojileridir. Güneş pilleri güneş ışığını elektrik enerjisine dönüştürmek için tasarlanmış cihazlardır ve bu dönüşümü herhangi bir kimyasal reaksiyon ya da hareketli parçalar kullanmadan gerçekleştirmektedirler. Bu nedenle alternatif enerji kaynağı olarak dikkat çekicidir. Güneş pili olarak çeşitli yapılar kullanılmakla beraber bunlar arasında anorganik güneş pillerinin kullanımı son derece yaygındır ve anorganik güneş pillerinin verimi % 25 değerlerine ulaşmasına rağmen, üretim süreci çok pahalı malzemeler ve oldukça pahalı işlem teknikleri gerektirmesinden dolayı daha ucuz alternatifleri için araştırmalar yapılmaktadır. Bu nedenle son 10 sene içinde çalışmalar organik ve anorganik malzemelerin avantajları bir araya getirilerek yüksek verimli yapılar elde etmeye yönelmiştir [1]. Anorganik malzemenin sentezi sırasında yapısal özelliklerinin kontrol edilebilir olması ile nanorod, nanowire, tetrapod gibi yapıların sentezlenmesi elektron akışını etkinleştirmek ve rekombinasyonu önlemek açısından oldukça önemlidir [12]. Bir nano-malzemenin yapısal özellikleri üzerinde bu tür bir kontrol mekanizmasının kurulabilmesi, nanomalzemeyi istenen uygulamaya göre tasarlama fırsatı sunmaktadır. Öte yandan, organik malzemelerin kolay işlenebilirlik, esneklik, ucuz malzeme ve ucuz işlem süreci gibi avantajlarının bulunması; bilim adamlarını anorganik nano parçacıklar ve organik malzeme olan polimerlerin avantajlarını birleştiren hibrit güneş pillerinin üretimi üzerine çalışmaya yönlendirmiştir [13].

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Organik/anorganik hibrit fotovoltaik cihazlarda güç dönüşüm verimi (PCE) hala düşük değerlerdedir ve verimi istenilen düzeylere getirmek için yük taşınması süreçlerini hızlandırmak gerekmektedir. Bu bağlamda hibrit güneş pillerinde yüksek akım ve fill (dolgu) faktör elde edebilmek için hem elektron hem de boşluk hareketliliğinin (mobility) optimize edilmesi ve en önemlisi de dengelenmesi gerekmektedir. Bu cihazların performansının geliştirilmesi için en önemli itici güç anorganik komponent tarafından elektron transferinin ve dolayısıyla anorganik malzemenin yapısının iyileştirilmesidir. Bir diğer konu da polimerin anorganik yapıya tutunumunu sadece nanomalzemenin üst yüzeyinde değil, yanal yüzeylerde de sağlamaktır. Böylelikle konjuge polimerlerin yüksek hole mobilite özellikleri ile anorganik nanomalzemelerin şekillerini, dizilişlerini ve boyutlarını değiştirerek yeni hibrit güneş pili üretmek; pilin performansının, tekrar edilebilirliğin ve özelliklerinin iyileştirilmesinin hangi parametrelere bağlı olduğunun belirlenmesini temin etmektir. Bu bağlamda, anorganik malzemelerin yapılarını değiştirerek özellikleri kolaylıkla değişebilen, poroz, yüksek yüzey alanlı, sentezlenmesi kolay ve ekonomik olan yüksek verim sağlayabilecek bir nanomalzemenin henüz bulunamamış olması; nano-gözenekli malzeme üretimi araştırmalarının hâlen tüm hızıyla devam etmesinin temel nedenidir.

Kaynak 1. Liang L., Tianyou Z., Yoshio B., Dmitri G., Recent progress of onedimensional ZnO nanostructured solar cells, Nano Energy 1, 91–106 (2012). 2. Chapin D.M., Fuller C. S., Pearson G.L. A New Silicon p-n Junction Photocell for Converting Solar Radiation into Electrical Power, J. Appl. Phys. 25, 676-7 (1954). 3. Liao W.P., Hsu S.C., Lin W.H., Wu J.J., Hierarchical TiO2 Nanostructured Array/P3HT Hybrid Solar Cells with Interfacial Modification, J. Physical Chemistry C, 116, 15938−45 (2012). 4. Beek W.J.E., Wienk M.M., Janssen R.A.J., Hybrid polymer solarcells based on zinc oxide, J. Mater. Chem., 15, 2985–8, (2005). 5. Oosterhout S.D., Wienk M.M., van Bravel S.S., Thiedmann R., Koster L.J.A., Gilot J., Loos J., Schmidt V., Janssen R.A.J., The effect of threedimensional morphology on the efficiency of hybrid polymer solar cells, Nature Mater. 8, 818-24, (2009). 6. Dayal S., Kopidakis N., Olson D.C., Ginley D.S., Rumbles G., Nano Lett. 10, 239, (2010). 7. Kalita G., Adhikari S., Aryal H.R., Afre R., Soga T., Sharon M., Silicon nanowire array/polymer hybrid solar cell incorporating carbon nanotubes. J. Phys. D. Appl. Phys. 42,115104 (1–5), (2009). 8. Takanezawa K., Hirota K., Wei, Q.S., Tajima K., Hashimoto K., Efficient Charge Collection with ZnO Nanorod Array in Hybrid Photovoltaic Devices, J. Phys. Chem. C, 111, 7218-23 (2007). 9. Seo J., Cho M.J., Lee D., Cartwright A.N., Prasad P.N., Adv. Mater. 23, 3984, (2011). 10. Hames Y., Alpaslan Z., Kosemen A., San S.E., Yerli Y., Electrochemically

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

377

378

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

grown ZnO nanorods for hybrid solar cell applications, Solar Energy 84, 426– 431, (2010). 11. Moule A.J., Meerholz K., Controlling Morphology in Polymer– Fullerene Mixtures, Adv. Mater. 20, 240-5 (2008). 12. Saunders B.R., Hybrid polymer/ nanoparticle solar cells: Preparation,

principles and challenges / J. Colloid and Interface Sci., 369, 1–15, (2012). 13. Chandrasekaran J., Nithyaprakash D., Ajjan K.B., Maruthamuthu S., Manoharan D., Kumar S. Hybrid solar cell based on blending of organic and inorganic materials—An Overview, Renewable and Sustainable Energy Reviews 15, 1228–8, (2011).

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

DAŞKY GURŞAWYŇ DOWAMLYLYGY ÜÇIN KONSEROGEN ALTY WALENTLI HROM ESASLY KORROZIÝA INGIBATORLARYŇ ÝERINE ÜÇ WALENTLI OKSIHROM BIRLEŞMELERINIŇ ULANYLMAGY Wolkan Çiçek Himiýa ylymlarynyň doktory, Yşyk uniwersitetiniň prorektory Mazmuny Ýumşakpolat we belli alýumin birleşmeleri konserogen alty walentli hrom, esasly korroziýa ingibatorlaryň ýerine daş we gurşawa peýdaly korroziýaly ingibatorlaryny sintežläp, olaryň häsiýetleri öwrenildi. Alty walentli hrom esasly korroziýa ingibatorlarynyň işjeňligi, alty walentli hromuň üç walentli oksit we gidronsidine okislenip, metalyň daşky gatlagynyň gowşamagyna sebäp bolýandyr. Üç walentli hrom esasly korroziýa ingibatorlaryň, karoziýanyň başlan ýerine gönüden-göni täsir edýär. Netijede, korroziýanyň öňüni almak üçin täze bir usulyň aýratynlyklary öwrenilip öňe gidilýär. Şonuň üçin suwda eremeýän häsiýetine eýedigini anyklap, saglyga edýän täsiriniň öwrenilmegi bolsa, üç walentli hrom birleşmeleriniň birnäçe barlaglaryň netijesinde ingibator hökmünde ulanylyp bilinýändigi anyklanyldy.. Açylýan sözler: gowşaklyk, konserogen, toksitli, ingibator, organometallyk, absorisasiýa. I. Giriş Cr(III) birleşmeleriniň toksidli häsiýetleriniň pesligi sebäpli Cr(IV), birleşmeleriniň garşylygy, hökmünde orta çykýar. Cr(III),Cr(IV) oksidleýji däldigi bilen birlikde, metalyň üst gatlagynda Cr(VI)-nyň, oksid we gidroksidleri emele gelýändir. Ýagny suwda eren kislorod gazy ýaly dikeldiji bolmagyna garamazdan, metalyň üst gatlagy ýokary walentli katýonlara dikelip gidroksidlerini emele getirýär. Cr(III) iýonlary hem bu gidroksidler

bilen reaksiýa girip, dürli oksid we gidroksidleriň gatnaşmasynda metalyň list gatlagynda täze aýlaw gatlagyny emele getirýär. [1-3]. Munuň bilen bir hatarda, çäkli sanda, üç walentli hrom esasly gaplamanyň durmuşa ornaşdyrylmagy göz öňünde tutulýar. Hromatlar Fe,Al, Cu, we Zn elementleri üçin täsirli ingibatorlardyr. Oksihrom birleşmeleriniň himiki we elektronniki häsiýetleri demirli ýada demirsiz önümleriň korroziýasyna garşy gelýär. [4]. Erän ýagdaýdaky Fe,

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

379

380

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Al, Zn ýaly metallaryň üst gatlagyndaky katýonlary bilen çökündi emele gelen wagtynda, üç walentli hrom birleşmeleri bilen gaýtarma reaksiýa girip, inert kompozit birleşmeleri emele getirendikleri üçin katodik, ingibator häsiýete eýe bolýarlar. [5] Tetrogedral alty walentli oksianýon Cr6+ birleşmeleri bolan hromot, dihromat, bihromat we hromin kislotalary bolup, bular suwda kompleks birleşmeleriň emele gelmegi bilen ereýärler. Ýagny korroziýanyň emele gelen ýerlerine ýeňillik bilen ýakynlaşyp, okislenip, netijede, durnukly we reaksiýalara garşy Cr+3- oksid birleşmesi emele gelýär. Emele gelen Cr+3 okta hedral, 3 birleşmeleriň metal we metal üstlerinde çekilme bolup, hemişelik gorag gatlagy emele gelýändir. [7] Yzyna öwrülmeýän we gowy çekilme bolan birleşmelerden Cr(OH)3 gidrofobin we berk gorag diwary emele geler. [8] Sintezlenen hromadyň belli bir mukdary boýalan ýa-da boýaljak ýere gaplamanyň dargan ýerlerine, metalyň kesilen ýerlerine ýeter. Hromuň alty walentli oksianýon birleşmeleri täsirli boýag pigmentleri hökmünde hem ulanylýar. Bu madda, boýag işlerinde boýagyň çişmegine garşy häsiýetlere eýedir [9]. Sintezlenen üç walentli hromuň iň wajyp häsiýeti, Cr 6+ oksianýonlaryny toplap, korroziýany emele getirýän anýonlaryň köpelmeginde Cr 6+ anýonlary gönüden-göni, netijede, korroziýanyň başlan ýerine baryp, bu korroziýany durdurýar. Bu usul hrom gaplama işlerinde “öz-özüni gowulaşdyrmak” häsiýetine eýe bolýar.[10-18]. Aýratyn hem, Al-nyň korroziýasynda, goşulan Cr6+ oksianýonlaryň emele gelşini alýuminýum oksidiň üstüne

siňmegi bilen hromly we sulfatly metal eredijiligini artdyrýar, oksidiň gorag gatlagy bolýan anýonlaryň siňmegine ýol bermeýär [19-20]. Hromatlaryň hlorly we sulfat ýaly anýonlary bilen metalyň üstündäki obsourpsiýa bölegi üçin edilýän, aýlawly hromat gaplamalaryň başga bir häsiýeti hökmünde ýüze çykdy. Nitritler bilen bilelikde, hromatlar molibdatol we wanadatlara garşy bolup, erän oksidlere bagly bolman, metalyň üstlerini gowşadýar.[22] Umuman, aşakdaky (1) berlen reaksiýa basgançakly amala aşýandyr. [23] Cr

=> Cr3+3H2O→Cr(OH)3+3H→ Cr2O2+3H2O(1)

Gidroliz reaksiýalar we redoks reaksiýalarynda ulanylýan H+ iýonlary emele gelýär. Esasly sredada, hromatlar aşakdaky reaksiýa görä oksidlenýär [24] CrO4-2+4H2O+3e→Cr(OH)3+5OH (2) Neýtral derejelere ýakyn H derejelerindäki sredada demir korroziýasy bilen baglanyşykly (3) belgili reaksiýa amala aşýar. 6FeO + 2 CrO4-2 +2 H2O → CrO3+2Fe2O3+ 4OH (3) Dürli oksid we gidroksidleriň garyşymy (4) belgili reaksiýada emele gelýär. 3Fe2++4CrO4-2 +8 H2O → Fe2Cr(OH)12 + 5H (4) Nitrit molibdat, wanadatlara we beýleki ingibatorlara garşy bolup, hromatlar kislota sredalarynda hem täsirli ingibatordyr, 5-nji belgili reaklisiýada görnüşi ýaly, turşy sredada CrO4-2-den CrO7-2 emele gelýär.[27]. CrO7-2 + 14H+ +6e+→2Cr3+ 7H2O (5)

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Aşakdaky 6-njy belgili reaksiýasy metalyň üst gatlagynda amala aşýar. [28] 6/n M9 + CrO7-2 + 7 H+ → 6/n Mn+ + 2Cr3+ + 7H2O (6) Bu ýerde Mo ýerine Al, Fe ýa-da Zn bolýandyr. Al üstündäki aýlawly hromat gaplanmalarynyň reaksiýalary bolsa 7-nji we 8-nji belgili reaksiýalarda berilýär. [29-30] CrO7-2+2Al +2H +H2O→CrOOH+2AlOOH (7) +

CrO7-2+2Al +2H++H2O→2Cr(OH)2+Al2O3 (8) Köp basgançakly redoks reaksiýa larynyň netijesinde, alty walentli hrom(VI) kiçi walentli oksid we gidroksidlerine gaýtarylýar. Metalyň üst gatlagy hem oksid we gidroksidlerine oksidlenip, pH derejesi üç walentli hromuň beýleki oksid we gidroksid birleşmeleriniň eremegine çenli oksidlenýär. Netijede, üst gatlagyna ýapyşganlyk häsiýeti bolan kompozit oksid we gidroksidlerden emele gelen, M0 –nyň Fe ýa-da Al bolan umumy formulasy M2O3/Cr2O3 ýa-da M(OH)3Cr(OH3) bolan gorag häsiýetli aýlawly gaplama emele gelýär. [32-33] Hrom oksid we hidroksid plastinkalarynyň Alýuminýum üst gatlaklaýyn korroziýadan goramagyň başga sebäpleri bolsa giň bir pH-ň durnukly bolmagydyr.

Pourbaix diagrammasyna görä, alýuminýum oksidiniň pH –sd 9-a çenli durnukly bolan ýagdaýynda hrom (III) oksidi üçin bu dereje 15 dereje [34]. II Sintez Sintez reaksiýalarynda ulanylan ähli reaktiwler ACS ýa-da ýokary hilli bolandyklary üçin, arassalanylyp ulanylypdyr. Reaktiwler 20 mmol az mukdarda 100 ml bilen birnäçe ml arassa suwda birnäçe sagat refleks edilenden soňra distilasýa enjamynda, eger önüm metanolda eremeýän bolsa, diňe metanolda çökdürip aýyrmaly. Eger başga bir usul ýok bolsa, onda bu işdäki ähli önümler reflux usuly bilen sintezlenilýär. Munuň aýratynlyklary diňe öý temperaturadaky 350o C we 380o C –däky reaksiýalar üçindir. D-glukonik kislotasy reaktiw hökmünde suwly ergin görnüşde bolmagydyr. Reaksiýadaky suw gatnaşygy umumy reaksiýadaky suwuň içindedir. Az mukdarda ulanylan reaktiwleriň ýanynda, massa ýitgisi we duz püskürtme reaksiýalarynda gerek bolan mukdarda reaksiýa üçin reaktiwler meňzeş gatnaşykda bolup, ýöne uly mukdarda reaksiýa gatnaşýar. Reaksiýalaryň netijeleri, esasan hem, glýukonat we efirler ýaly birnäçe maddalarda, önümleriň gidroskopiki häsiýetde bolmaklarynyň reaksiýanyň nädogrudygyny görkezýär.Bu reaksiýa barada goşmaça maglumatlary 1-nji tablisada berilýär.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

381

382

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

1-nji tablisa Reaktiw / eredijileriň mukdary Mukdary Suw / erediji Goşmaça Önüm Reaktiwler (ml) (ml) maglumat Hromoksi Hrom borat 0.1 M 20 Otag tempura100 gidroksid NaOH ergini 20 turada 137 % 23 ml 30% NH4 OH 100 Hexaaqua hrom Hrom gi45 ml mukdarda triklory 2N ammoniý 62.4% droksid 200 + 500 ml gidrosit suw=600 ml ergin 200 ml birinjiden + 600 Hrom gi- 0.05 Nona Aqua hrom 10 ml ikinjiden 58.3% droksid nitrat 0.05 KOH 30 = 800 ml umumy ergin Natriý tetraborat (BorOt en20 ml birinHrom tetra- aks) Nona Aqua hrom jamy bilen jiden, ikinborat nitrat ýa-da hrom birleşdirilen jiden 3.5 ml asetat ýagdaý Natriý tetraborat (BorBirinjiden 50 Hrom tetra- aks) Nona Aqua hrom 15 ml + ikin75% borat nitrat ýa-da hrom 10 jiden 400 ml= asetat 450ml umumy Demir nitrat Nona 10 Demir Hrom Aqua hrom nitrat 20 250 90% tetraborat natriý tetraborat am45 moniý ergini 50 A: CrBO3-iň sintezi Cr(glýukonat )3.X borat mysallarynyň termagrawimetriki analizlerine görä, Cr (glýukonat)3. 1 borat 3500C we Cr (glýukonat)3 2 borat bolsa 3800C-de bozulýar. Meselem: Daşky gurşaw şertlerinde belli edilen bozulmanyň ýylylyk derejeleri massanyň azalmagy 68,89% we 78,37% ýaly göwrümli glyukonat toparlarynyň ýok bolmagyna sebäp bolýar. Bişirilen önümleriň X şöhleleriň difraksiasynda emele gelen goşmaça önümleriň we artyk reaktiwleriň görnüşlerini görkezýär. Bu görnüşlerden biri borik kislotasydyr. Ýagny

gyzdyrylan Cr (glýukonat)3 X borat mysallar ýaly ýary gijä çenli suw bilen garyşdyrylýan soňra filtrden geçirilip, wakumda guradylýar. Gara reňkli bir madda emele gelýär. Ýuwulýan erginiň sary reňkli bolmagy, gyzdyrylanda az mukdary hromuň okislenýänligini görkezýär. 6 walentli Cr-ň arassalanyp, Cr boratyň agyrlygynyň azalmagy we olaryň reaksiýalarda ulanylmagynda koroziýanyň öňüni almak. Gowy ýumşandan soňra süzme we guratma işleriniň netijesinde, 10,4 %-lik agramy ýitýändigi anyklandy.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Arassalanmyş maddanyň X şöhlesiniň difraksiýa, analiziň netijesine görä, maddanyň amorf gurluşynyň barlygy anyklandy. X şöhlesiniň difraksiýasynda kristal gurluşyndaky hapalaryň ýoklugy, arassalaýyş işleriniň üstünlik bilen amala aşandygyny görkezýär. Massasynyň azalmagy netijesinde emele gelen maddanyň formulasynyň CrBO3-ligi anyklanyldy. Arassalanan CrBO3-iň termograwementriki analiziniň netijesine görä, 6700C bozulýandygy anyklandy. Birnäçe sagadyň dowamynda maddany 6700C-da gyzdyrylmagyň X – şöhläniň difraksiýasynyň netijesi şekil birde görkezilişi ýaly, Cr2O3-ligi anyklanyldy. Edebiýatlardaky maglumatlara görä 1-nji şekil. 1-nji şekil

Hromboratyň gyzdyrylmagy netijesinde hrom oksidi emele gelýä. [34-36] B. Cro(OH)-yň sintezi Arassalanan CrBO3-iň birnäçe milli moly ýüz ml NaOH-y bilen, 12 sagadyň dowamynda garyşdyrylýar. Netijede, erediji süzülip, wakumda guradylanda ýaşyl bir madda emele gelýär. Netijede, 96,8% madda emele geldi. Reňklenme häsiýetine eýe bolan CrO(OH), esasly ýaşyl pigmentleriň kosmetologiýa pudagynda 1-4 gatnaşykdaky metal dihromat/H3BO3 garyşymynyň 6000C bilen 8000C-ky kalsiý nasionyndan emele

gelendigi anyklanyldy. Aýratynlykda, kosmetologiýada tanalýan Cr gidroksidi ýaşyl maddanyň Amerikan konditer we derman önümleri düzgünnamasy FDA tarapyndan deri we göz ýarawsyzlyklarynda derman hökmünde ulanylmagyna rugsat berlipdir. Sintezlenen CrO(OH) ownuk böleklerden ybarat bolup, suwda we beýleki erginlerde gowy dargaýandyr. Suwyň içinde 15 minudyň dowamynda sonukasiýanyň kömegi bilen dargadylyp, onuň bir böleginiň dinamiki şöhlesiniň dargamagynyň ölçegi 0,388-lyk polidisperstlik gatnaşygy bolsa 318 nm’lik ululykdadyr. Bu ölçeg bolsa CrOOH pigmentiniň nanobölejikdigini görkezýär. Aýratynlykda bu ulanylan sintez usuly täk basgançakly bolup, ýokary dereje ýylylyk talap edýän kalsinasiýa reaksiýalarynda ulanylyp bolýandyr. [37] Emele gelen hromoksigidroksid erginleri bir hepdä çenli durnukly galmagyna garamazdan, edebiýatlardaky maglumatlara görä bolsa, bölekleýin çökündi emele getirýändigi anyklanyldy. CrO(OH) suspensiýasynyň 10 mmlik uzynlykdaky kwars öýjük bilen HP 8453 UV-visible spektraskopiýa enjamyny ulanyp ölçenen UV-visible spektroskopiýa δ=260 nm-lik netije berýändigi anyklanyldy. Bu ylmy işde emele gelen CrO(OH) A=1,381 we δ=269 nm’lik dereje bilen CrO(OH) meňzeş netije berýär. Munuň bilen birlikde, emele gelen CrO(OH)-ň spektraskopiýasynda δ=372 we A=1,353 derejede goşmaça pikler görünýär. X şöhlesi difraksiýalarynyň netijesine görä, madda amorf gurluşdadygy anyklanyldy. Edebiýatlardaky maglumatlara görä, hrom gidroksidi hem nanobölejikler bolup amorf gurluşdadyr. [39]

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

383

384

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Emele gelen CrO(OH) süzgüçden geçirilip ony 25µ ölçegli elekden geçirmelidir. Hrom borat bilen natriý gidroksid reaksiýa girip, hromolksigidroksid emele getirýär. Gyzdyrylmagy netijesinde emele gelen erginiň goýy sary bolmagy,üç walentli hromuň alty walentli hroma okislenendigi anyklanyldy. Hromoksigidroksidleriň karroziýa garşy barlaglarynyň netijesinde, üç walentli hrom birleşmeleriniň hem emele gelendigini bellemeli. Emele gelen birleşmeleriň arasynda hrom tetrabarot, demir hrom tetrabarot, hrom gidroksid we hrom asetat gidroksidi hem karroziýa barlagyndan geçirildi. C. Hromotetradora Hromotetrabarodyň sintezi üçin, ilki bilen, hrom nitrat bilen natri tetrabarot ýa-da boraksyň 1:10 gatnaşygynda ot çykarýan enjamda eredilmegi hökmanydyr. Monjuk görnüşde emele gelen gemogen bir madda ýokary gyzgynlygynda bolandygy üçin, Cr+6 birleşmegine emele getirýär. Nitratyň Cr+3 –i. Cr+6-a oksislendirmek potensiýaly göz öňünde tutulyp, hrom nitratyň ornuna hrom asetat ulanyldy. Netijede, sary reňkli bir madda emele gelip, Cr+6 emele gelmeginde anyklanyldy. Emma onuň ýerine ýaşyl reňkde bir madda emele geldi. Munuň bilen birlikde, ýylylyga çydamly gapda ýokary ýylylykda amala aşyrylan reaksiýanyň netijesinde emele gelen madda dürli eredijiler ulanylmagyna garamazdan, gapdan aýrylmady. Alternatiw hökmünde bir erginiň himiki sintezi usuly tapyldy. Bu usulda ýokary derejede ereýän reaktiwler stokiometrik gatnaşyklarda az mukdarly suwda natriý nitratyň aýrlamagy üçin hemmetaraplaýyn ýuwlyp wakumda

guradylandan soňra, 70% hromtetrabarot emele geldi. [10] Na2B 4O7+Cr(NO3)3 9H2O– >Cr2(B 4O7)3+NaNO3(10) Maddanyň termograwometriki analiziň netijesi 2-nji şekildäki ýaly meňzeş fazadan emele gelen hromtetrabarotdygydy subut etdildi. 2-nji şekil

Hromtetrabarodyň termagrawotriki analizi D. Demirhromtetrabarot Natriýtetrabarot, hrom nitrat we demir nitrat 4,5,2, we 1 gatnaşykda garyşdyrylyp çökdürilýär, ýuwulup, süzüldikden soňra wakumda guradylmagynyň netijesinde 11-nji reaksiýa görä 65% metal borat emele gelýär. Na2B 4O7 +Cr(NO3)39H2O+Fe(NO3)3 –> Fe Cr2(B 4O7)4+ NaNO3[11] E. Hrom gidroksidler Hrom gidroksid başyndan bäri hrom nitratyň we ammoniýum gidroksidiň reaksiýa girmegi netijesinde emele geldi. Bu iki ergin garyşdyrylanda 12-nji reaksiýa görä çökeltiniň emele gelmegi bilen netijelenýär. NH4OH+ Cr(NO3)39H2O –> Cr(OH)3+ NH4 NO3[12] Emele gelen Cr(OH)3 hrom-amin kompleksiniň emele gelmegi bilen 13nji reaksiýa görä täzeden ereýändigi anyklanyldy. Cr(OH)3+ NH4 NO3—> Cr(NH3)[13]

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Eredijiniň KOH bilen täzeden çökdürme işleri üstünlikli amala aşdy. 12-nji reaksiýada NH4OH ýerine KOH ulanylan ýagdaýda 14-nji reaksiýa görä uly bölejiklerden ybarat bolan Cr(OH)3 madda emele gelýär. KOH+ Cr(NO3)39H2O –> Cr(OH)3+KNO3 14-nji reaksiýada Cr(NO3)39H2O ýerine CrCl3 ulanylmagy suwda ereýän Cr, NH4 kompleksleri ýaly birleşmeleriň emele gelmegine päsgelçilik bermegine garamazdan, madda dinamik şöhle ölçeglerden görüşimiz ýaly, uly bölejiklerden emele gelýändir.14- nji reaksiýada KOH-yň ýerine NH4 OH ulanylmagy bilen başda çökindi emele gelip reaktiwleriň konsentratsiýalary 01µ dan 03,04 µ çenli artdyrylmagynda uly bölejiklerden gigroskopiki çökindi emele gelýär. Netijede, hrom nitrat ýerine hrom hlorid we kaliý gidroksid ýerine bolsa ammoniý gidroksid ulanylanda 15-nji reaksiýa boýunça ýuwup, süzüp we wakumda guratamgyň netijesinde çökindi emele gelýär. NH4OH+ CrCl3 6H2O –> Cr(OH)3+ NH4Cl [15] Reaktiwleriň ulanylan mukdarlary, 100 ml 2N ammoniýum gidroksid we edebiýatlarda hrom gidroksidi nano bölejikleriň sintezlenmek usulynda görnüşi ýaly 500 ml suwda 12 gr [Cr(H2O)6 Cl3 emele gelipdir. [40,43] Madda we NH4Cl-yň doly aýrylmagyna çenli hemmetaraplaýyn ýuwup we atmosferada guradyp, süzülmeli. Reaktiw hökmünde 30% NH4OH-yň ulanylmagy gowy ereýän maddanyň emele gelýändigi anyklanyldy. Hrom hloridi we ammiak bilen Cr nitraty we KOH-dan emele gelen hromgidroksidleriň termograwometriki analizinde 4410C suwuň çendenaşa

bugarmagy netijesinde, 62,4% hromuň oksidi emele geldi. Hrom nitraty we kaliý gidroksidden emele gelen hrom gidroksidiň termagrawometriki analizine görä, 4520C-da suwuň bugarmagy 58,30C hromoksidi emele geldi. Netijeler Bu işde ingibator hökmünde bilnen birleşmeler bir basgançakly reaksiýalarda emele gelýär. Ulanylan reaktiwleriň mukdarlaryna baglylykda, reaksiýa gaýtalanyp bilner. Bu ylmy işdäki sintez reaksiýalaryň ýeňil bolmagyna garamazdan, emele gelen maddanyň amorf gurluşda bolandyklaryndan X şöhleleriniň difraksiýasynyň oňyn netije bermändigi anyklanyldy. Bu kynçylyklary dürli usullaryň kömegi bilen ulanmak çözgüdini ýeňilleşdirýär. Ulanylan fiziki analiz usullaryň arasynda atom absorbsiýa spektrometriýasy dinamiki şöhläniň dargadylyşy, kalorometriýa, infrored spektroskopiýasy, X şöhläniň difraksiýasy, UV tolkun uzynlygy spektroskopiýasy termograwimetriýa analizi we maddanyň üst meýdanlaryny hasaplamagyň dürli usullary bardyr. Hrom glýukonatyň ýokary gyzgynlykda gyzdyrylmagyň netijesinde, hromborat we hromboradyň alkaly ergini emele gelýär. Esas erginleriň goşulmagyndan emele gelen hromoksigidroksid önümleri nm ululyklary we giň üst meýdanlary bilen tanalýandyr. III walentli hrom birleşmeleriniň emele gelmegi bilen bu birleşmelriň arasynda hromgidroksid nano bölejikdir. Hromtetroborat we spinel gurluşdadyr demir hromtetroborat. Aýratyn emele gelen maddalaryň kristal şekilleriniň aýrylmagy X şöhlesiniň difraksiýalarynyň fiziki analiz usullary bilen gurluşlaryň anyklanmagynyň üstünde işlemek üçin aýratyn bir ylmy iş bolup durýar.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

385

386

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Edebiýat 1. C. J. E. Smith, K. R. Baldwin, S.A. Garette, M. C. Gibson, M. A. H. Hewins, P. L. Lane, Proceedings International Symposium on Aluminum Surfaces Science and Technology, Antwerp, Belgium, ATB Metallurgie, 1997, XXXVII, 266. 2. Consumer Factsheet on: nitrates/ nitrites, U.S. EPA (Environmental Protection Agency), 2006. 3. F. Pearlstein, V. S. Agarwala, “Trivalent Chromium Solutions for Applying Chemical Conversion Coatings to Aluminum Alloys or for Sealing Anodized Aluminum,” Plating and Surface Finishing, 1994, 50-55. 4. B. W. R. Hinton, Met. Finish., 1991, 89, 15-55 5. M. W. Kending, R. G. Buchelt, “Corrosion Inhibition of Aluminum and Aluminum Alloys by Soluble Chromates, Chromate Coatings, and Chromate-Free Coatings,” Corrosion, 2003, 59-5, 379. 6. F.A. Cotton, G. Wilkinson, Advanced Inorganic Chemistry, 2nd ed., New York, NY, Wiley Interscience, 1966, 818. 7. G. S. Frankel, “Mechanism of Alloy Corrosion and the Role of Chromate Inhibitors,” First Annual Report, Contract no. F49620-961-0479, Columbus, OH, 1997. 8. W. J. Clark, R. L. McCreery, J. Electrochem. Soc., 2002, 149, B379. 9. S. Wernick, R. Pinner, P. G. Sheasby, Chemical Conversion Coatings, In the Surface Treatment and Finishing of Aluminum and Its Alloys, Materials Park, OH, ASM International, 1987, 220. 10. F. Pearlstein, V. S. Agarwala, “Non-Chromate Conversion Coatings

for Aluminum Alloys in Corrosion Protection by Coatings and Surface Modification,” The Electrochemical Society, PV 93-28 Pennington, NJ, 1993, 199. 11. H. A. Katzman, G. M. Malouf, R. Bauer, G. W. Stupian, Appl. Surf. Sci., 1979, 2-3, 416-432. 12. K. Asami Oki, G. E. Thompson, G. C. Wood, V. Ashworth, Electrochim. Acta, 1987, 32, 337. 13. T. Drozda, E. Maleczki, Radioanal. Nucl. Chem. Lett., 1985, 95, 339. 14. P. L. Hagans, C. M. Haas, Surf. Interf. Anal., 1994, 21, 65. 15. M. W. Kending, A. J. Davenport, H. S. Isaacs, Corros. Sci., 1993, 41. 16. H. Yu, G. Zhang, Y. Wang, Appl. Surf. Sci., 1992, 62, 217. 17. M. W. Kending, A. J. Davenport, H. S. Isaacs, Corros. Sci., 1993, 43. 18. L. Xia, E. Akiyama, G. Frankel, R. McCreery, J. Electrochem. Soc., 2000, 147, 2,556. 19. J. Zhao, G. S. Frankel, R. L. McCreery, J. Electrochem. Soc., 1998, 145, 2258. 20. J. Ramsey, R. L. McCreery, J. Electrochem. Soc., 1999, 146, 4076. 21. M. Kendig, R. Addison, S. Jeanjaquet, J. Electrochem. Soc., 1999, 146, 4419. 22. N. Sato, Corrosion, 1989, 5, 354. 23. F. Cotton, G. Wilkinson, Advanced Inorganic Chemistry, 5th Ed., Wiley, New York, 694. 24. J. Sinko, US Patents, 5,378,446; 5,176,894. 25. The Handbook of Chemistry and Physics, 70th Ed., CRC Press, Boca Raton, FL, 1997, 187 ff. 26. H. H. Uhlig, Corrosion and Corrosion Control, 2nd Ed, Wiley/ Interscience, New York, 1971.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

27. D. A. Jones, Principles and Prevention of Corrosion, MacMillan, New York, 1992, pp. 49, 116, 489, 506. 28. H. E. Weisberg, “Chromate and Molybdate Pigments,” Paint and Varnish Production, 1968. 29. M. Piens, “Importance of Diffusion in the Electrochemical Action of Oxidizing Pigments,” JCT 51, 1979, 655. 30. P. L. Hagans, C. M. Haas, Chromate Conversion Coatings, in surface Engineering Materials Park, OH, ASM International, 1987, 405 31. E. Hughes, R. J. Taylor, B. W. R. Hinton, Surf. Interf. Anal., 1997, 25, 405. 32. B. Blecher, Aluminum Materials Technology for Automobile Construction, Ed. W. J. Bartz, Mechanical Engineering Publications, London, England, 1993, 43-51 33. M. Seo, N. Sato, “Inhibition in the Context of Passivation, I-7-1,” in Reviews on Corrosion Inhibitor Science and Technology, NACE, Houston, TX, 1993. 34. J. Sinko, “Challenges of Chromate Inhibitor Pigments Replacement In Organic Coatings,” Progress In Organic Coatings, 2001, 42, 273-274. 35. H. Schmidt, “X-ray evidence for CrCO3, VBO3 and TiBO2 with Calcite Structure,” Acta Cryst., 1964, 17, 10801081.

36. N. C. Tombs, W. J. Croft, H. C. Mattraw, “Preparation and Properties of Chromium Borate, Inorganic Chemistry,” 1963, 2, 4, 872. 37. C. Paun, V. Parvulescu, I. E. Anger, O. L. Seicaru, G. Simion, I. Dinca, “Manufacture of Green Pigment Based on Chromium Hydroxide Oxide for Cosmetics,” Rom. Patent application no. 1988-132809, 1990. 38. V. Stengl, J. Subrt, P. Bezdicka, M. Marikova, S. Bakardjieva, “Homogeneous Precipitation with Urea - An Easy Process for Making Spherical Hydrous Metal Oxides, Diffusion and Defect Data-Solid State Data,” Pt. B: Solid State Phenomena, 2003, 90-91, 121-126. 39. J. G. Morales, J. G. Carmona, R. R. Clemente, D. Muraviev, “Preparation of Chromium Hydroxide Sub-micro and Nanoparticles by Microwave Dielectric Heating,” Langmuir, 2003, 19, 91109113. 40. A. Hantzsch, E. Torke, Anorg. Allg. Chem., 1932, 209, 72-73. 41. R. F. Ruthruff, W. C. Fernelius, Inorg. Syntheses, New York-London, 1946, 2, 190. 42. A. A. Werner, Gubser. Ber.; Dtsch. Chem., Ges. 1901, 34, 1591. 43. G. O. Higley, J. Amer. Chem. Soc., 1904, 26, 620.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

387

388

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

TRIVALENT OXYCHROMIUM COMPOUNDS REPLACING CARCINOGENIC HEXAVALENT CHROMIUM AS CORROSION INHIBITORS FOR SUSTAINABLE ENVIRONMENT Volkan Cicek Doctor of Chemistry Vise-Chancellor of Ishik University Abstract Synthesis and characterization of environmentally friendly metallo-organic corrosion inhibitors for protection of mild steel and certain aluminum alloys are being sought to replace carcinogenic hexavalent chromium based corrosion inhibitors. The mechanism of corrosion inhibition of hexavalent chromium is such that it is reduced to trivalent chromium then passivates the metal surfaces with the insoluble chromium oxides and hydroxides that the trivalent chromium does form. Thus, it would be noteworthy to foresee a similar type of corrosion inhibition mechanism when trivalent chromium is incorporated into the corrosion cell directly. Therefore, adequately insoluble trivalent chromium compounds that are not known with any negative health effects were attempted to be synthesized and characterized for further testing as corrosion inhibitors. Key words: Hexavalent, trivalent, passivation, carcinogenic, metallo-organic Introduction Cr(III) compounds arise as one of the potential replacements for Cr(VI) compounds given its much lower toxicity. Cr(III) is not an oxidizing agent but it will form the mixed oxides/ hydroxides with the substrate. Therefore, in the presence of a primary passivator/ oxidizing agent such as dissolved oxygen, the substrate can oxidize to its higher oxidation state cations producing

hydroxide and the existing Cr(III) ions would react with the produced hydroxides to form a conversion coating composed of mixed oxides/hydroxides of the substrate and Cr(III) [1-3].Despite this there are limited successful applications of trivalent chromium coatings. Chromates are very effective inhibitors of Fe, Al, Cu, Zn corrosion. The unique chemical and electronic properties of the oxo-compounds of

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

chromium give rise to a unique ability to inhibit corrosion in ferrous and nonferrous materials [4]. They are both anodic and cathodic inhibitors due to their abilities to form precipitates with the dissolving metal ions such as iron, aluminum, and zinc ions, at anodic sites and by reducing to trivalent chromium to form composite inert compounds at cathodic sites [5]. The tetrahedral, d0, hexavalent Cr6+ oxoanion compounds of chromium, which are chromate, dichromate, bichromate, and chromic acid, dissolve as stable and mobile complexes in water. Thus, they are easily transported to sites of localized corrosion where they are reduced to very stable, kinetically inert refractory oxide compounds of Cr3 [6]. These octahedral, trivalent, d3, compounds of Cr3+ are irreversibly adsorb at metal and metal oxide surfaces to form a protective film of a near monolayer thickness [7]. As one of these irreversibly adsorbed compounds, Cr(OH)3 provides a good, hydrophobic barrier with good adhesion properties [8]. The concentration of the transported or leached chromate is sufficient to be active as an inhibitor for the metal under the paint, at defects or at cut edges. These hexavalent oxoanion compounds of chromium also have optimum solubilities enabling them to be used as efficient paint pigments, in which blistering of the paint does not occur [9]. Also, possibly the most crucial property of the barrier film of trivalent chromium compounds is its ability to store Cr6+ oxoanions that can be slowly released into a solution when attacked by aggressive anions. These released Cr6+ oxoanions can migrate to and interact at defects to interrupt corrosion, which gives rise to the unique “self-healing”

ability of chromate conversion coatings in general. There is a good agreement that chromate conversion coatings not only contain but also release hexavalent chromium to repair defects and damage of the conversion coating [10-18]. Specifically for aluminum corrosion; released Cr6+ oxoanions inhibit pit initiation by adsorbing onto aluminum oxides, thereby discouraging adsorption of anions such as chloride and sulfate, which promote dissolution and destabilization of the protective oxides [19-20]. Thus, competitive adsorption of chromates with regard to aggressive anions such as chloride and sulfate appears as another major property of chromate conversion coatings [21]. Along with nitrites, chromates passivate independent of dissolved oxygen in contrast to molybdates and vanadates, which require the presence of dissolved oxygen as a primary passivator [22]. In general, following steps of reactions occur as shown in (1) [23]: Cr6+ Cr3+ + 3H2O Cr(OH)3 +3H+ Cr2O33H2O (1) The hydrolysis reactions generate H+, which are consumed by redox reactions. In alkaline conditions chromate is reduced according to the reaction of (2) [24]: CrO42- + 4H2O + 3e- Cr(OH)3 + 5OH(2) In case of iron corrosion in near neutral conditions following reaction of (3) occurs [25]: 6FeO + 2CrO42- + 2H2O Cr2O3 + + 2Fe2O3 + 4OH- (3)

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

389

390

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Mixed chromium/iron hydroxides also form such as (4) [26]: 3Fe2+ + HCrO42- + 8H2O Fe3Cr(OH)12+ + 5H+ (4) In contrast to nitrites, molybdates, vanadates and other inhibitors, chromates are also effective in moderately acidic conditions. In an acidic medium, CrO42converts to Cr2O72-, which is a very strong oxidant, according to (5) [27]: Cr2O72- + 14H+ + 6e- 2Cr3+ + 7H2O (5) The following (6) reaction takes place with the metal substrates [28]: 6/n M0 + Cr2O72- + 7H+ 6/n Mn+ + +2Cr3+ + 7H2O (6) where M0 can be Al, Fe, Zn. For the specific case of chromium conversion coating formation on Al, the following (7) and (8) overall formation reactions are given [29-31]; Cr2O72- + 2Al + 2H+ + H2O CrOOH + + 2AlOOH (7) Cr2O72- + 2Al + 2H+ + +2H2O 2Cr(OH)3 + Al2O3 (8) As a result of these multiple redox reactions, while hexavalent chromium(VI) is reduced to its lower oxidation state oxides and hydroxides, the substrate metal is oxidized to its oxides and hydroxides. The pH also rises to the point where trivalent chromium and other oxide/hydroxide compounds are insoluble.214 Consequently, a protective conversion coating of adherent composite oxide/hydroxides form with

the general formula of M2O3/Cr2O3 and/ or M(OH)3/Cr(OH)3, where M0 = Fe, Al [32-33]. Another reason for protective ability of chromium oxide and hydroxide film over aluminum surfaces is their stability over a wider range of pH. Based on Pourbaix-diagrams, the approximate stability limit of the Al oxide is at pH 9, while it is up to pH 15 for chromium (III) oxide [34]. Synthesis All reagents were ACS reagent grade or higher and used without further purification. Small amounts of reactants, such as 20 mmols equaling to one equivalance, were refluxed in 100 ml up to several hundred ml of distilled water for a few hours up to a period of overnight, followed by the isolation of product mostly via rotary evaporation or by precipitation in methanol given the product is not soluble in methanol. Unless stated all products were obtained via reflux. Exceptions were reactions at room temperature, at 350 ˚C, and at 380 ˚C. D-gluconic acid was available as a water solution, thus water from the reagent solution in included in total water amount as well. In addition to the mentioned amounts of reagents, very high amounts of reagents were also used in the same proportions to synthesize products in bulk amounts when needed in weight-loss and salt fog chamber tests. Yield was not measured for many products, in particular for gluconate salts and their esters due to their very high hygroscopic nature leading to errors. Please refer to Table 1 for further details.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Designated Reagent/Solvent Amounts for Synthesis Reactions Additional Product Reagents Amount (mmols) Water/Soln. (ml) Information Chromium Chromium Borate room 20 Oxyhydrox- 0.1 M NaOH solu100 temp.a 20 ide tion 137%b 23 ml of 30% Hexaaqua Chro45 NH4OH diluted to Chromium mium trichloride 100 ml + 500 ml 62.4%c Hydroxide 2N Ammonium Hy200 water = droxide 600 ml soln. 0.05M Nona Aqua 10 200 ml of first + Chromium Chromium Nitrate 600 ml of second, 58.3%c,d Hydroxide 0.05M Potassium 30 800 ml total soln. Hydroxide Sodium Tetraborate (Borax) 20 Chromium Nona Aqua 1 of first, 3.5 of fused using a torch Tetraborate Chromium Nitrate second or Chromium Acetate Sodium Tetraborate 50 ml of the first 15 Chromium (Borax) added to 400 ml of 75%e Tetraborate Nona Aqua the second = 450 10 Chromium Nitrate ml soln. Iron Nitrate 10 Iron Nona Aqua 20 Chromium Chromium Nitrate 250 90%f Tetraborate Sodium Tetraborate 45 Ammonium Gallate 50 a. reflux leads to oxidation of Cr3+ to Cr6+ b. yield calculated w/ respect to product formula of CrOOH, result suggested dihydrate structure c. ceramic yield d. using reagents with 0.01 M concentration did not result in precipitation e. w/respect to product formula of Cr2(B4O7)3 f. w/respect to product formula of FeCr(B4O7)3 Synthesis of CrBO3 TGA analyses of the previously synthesized Cr(gluconate)3.xborate samples revealed decomposition temperatures of 350 ˚C and 380

˚C, for Cr(gluconate)3.1borate, and Cr(gluconate)3.2borate, respectively. The samples were fired overnight at corresponding decomposition temperatures under ambient conditions.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

391

392

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Weight losses due to firing the samples were recorded in the range of 68.89% to 78.37% indicating the loss of bulky gluconate groups. Preliminary XRD of the fired Cr(gluconate)3.xborate samples revealed mixed phases due to possible byproducts and excess reactants. One of the phases was found to be boric acid. Therefore, fired Cr(gluconate)3.xborate samples were washed and stirred with sufficient water overnight and then filtered following by drying in vacuum yielding a black colored product. The washing solution had a yellow color, suggesting that some chromium oxidized to hexavalent chromium during firing. Presence of hexavalent chromium was also confirmed by weight-loss tests using the nonpurified batch of chromium borate, which had inhibited corrosion of mild steel successfully unlike the purified batch. The additional weightloss, after thorough washing, filtering and drying processes, was recorded as 10.4%. XRD of the purified product after firing revealed the product was amorphous. The absence of crystalline impurities indicated successful purification. Weight-losses due to firing of chromium gluconate borate suggested the product formula to be CrBO3.

Thermogravimetric analysis of this purified CrBO3 sample revealed a decomposition temperature of 670 ˚C. Overnight firing of the sample at 670

˚C resulted in a product that had a one-to-one match with XRD pattern of chromium oxide as indicated in Fig. 1. X-ray Diffraction Pattern of Sintered CrBO3 The same result was also reported in the literature that firing of chromium borate results in the formation of Cr2O3 [34-36]. Synthesis of CrO(OH) A few milimoles of purified CrBO3 was added to 100 ml of NaOH and stirred for 12 hours. The solution was filtered and a green product was obtained after drying in vacuum. A high yield of 96.8% was recorded. In the literature, green pigments based on CrO(OH) with low hardness and low particle sizes along with high coloring ability are manufactured for use in cosmetics by calcination of a 1:4 alkali metal dichromate-H3BO3 mixture at 600 ˚C to 800 ˚C. Also known with its common name in cosmetics, chromium hydroxide green is approved by the FDA (U.S. Food and Drug Administration) for use in cosmetics to be applied to the skin and eye area [37]. The CrOOH produced in this investigation had a small particle size and dispersed well in water and sol-gel coating. Dynamic light scattering of a sample dispersed in water by 15 minutes of sonication gave an average particle size of 318 nm (with a polydispersity of 0.388) indicating the CrOOH pigment is nanoparticulate. In addition, the method used for synthesis is a straightforward, one step reaction, which is performed at ambient conditions rather than syntheses via calcinations, which require high temperatures [37]. Suspensions of synthesized chromium oxyhydroxide remained stable over

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

a period of one week, but eventually precipitated out due to agglomeration of the particles thereafter, parallel to the results obtained in other studies in the literature [38]. UV visible spectroscopy of the suspended sample of commercial grade CrO(OH), which was conducted using an HP 8453 UV-visible spectrometer via quartz cell with a 10 mm path length, revealed a maximum peak at λ = 267 nm, while UV spectra of suspended sample of synthesized CrO(OH) also revealed a maximum peak at 269 nm with A = 1.381 matching the value for commercial grade CrO(OH). However, the UV spectra of synthesized CrO(OH) resulted in an additional peak at λ = 372 nm with an absorption value of 1.353. X-ray measurements did not reveal a crystalline pattern suggesting an amorphous structure. X-ray diffraction studies of nanoparticulate chromium hydroxide prepared via different methods also yielded amorphous structures as reported in the literature [39]. Notably, commercial grade CrO(OH) required sieving with a sieve of 25 µ opening to obtain fine particles in contrast to the synthesized CrO(OH), which had sufficiently fine particles after synthesis with no requirement of sieving. Heating chromium borate and sodium hydroxide to obtain chromium oxyhydroxide was also attempted, however the resulting solution obtained was dark yellow in color indicating the presence of hexavalent chromium via oxidation of trivalent chromium. Due to the success that was achieved with chromium oxyhydroxides inhibiting corrosion; other inorganic trivalent chromium compounds were synthesized. Among these chemicals were chromium tetraborate, iron chromium tetraborate,

and chromium hydroxide. In addition commercially available chromium acetate hydroxide was also tested. Chromiumtetraborate For the synthesis of chromium tetraborate, chromium nitrate was first fused with borax (sodium tetraborate) with a 1:10 proportion. However despite a homogenous bead shaped product phase being obtained, Cr6+ was also formed during the process due to the high temperatures provided by the torch. Considering the potential ability of nitrate to oxidize Cr3+ to Cr6+; chromium acetate was used as a replacement for chromium nitrate. As a result no yellow or orange colored by-products and, thus, no hexavalent chromium were formed. A single product with a green color was obtained instead. However, isolating the product by its removal from the crucible has proven to be difficult despite trying many solvents. Finally, a solution chemistry approach was developed, in which stoichiometric amounts of highly soluble reactants were reacted in a small amount of water to produce chromium tetraborate with 70% efficiency after thorough washing to remove sodium nitrate followed by vacuum drying as indicated in (10). Na2B4O7 + Cr(NO3)3.9H2O Cr2(B4O7)3 + NaNO3 (10)

Thermogravimetric analysis of the product indicated a one-phase chromiumtetraborate as indicated in Fig. 2.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

393

394

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Thermogravimetric Analysis of Chromium Tetraborate Ironchromiumtetraborate Sodium tetraborate, chromium nitrate and iron nitrate were precipitated in proportions of 4.5, 2 and 1, respectively yielding a mixed metal borate in 65% efficiency after washing, filtration and vacuum drying based on the product formula in (11). Na2B4O7 + Cr(NO3)3.9H2O + Fe(NO3)3 FeCr2(B4O7)4 + NaNO3 (11) Chromium Hydroxides Chromium hydroxide was initially synthesized using very dilute solutions of chromium nitrate and ammonium hydroxide. When these two solutions were mixed it first resulted in precipitation of fine particles as indicated in (12), NH4OH + Cr(NO3)3.9H2O Cr(OH)3 + NH4NO3 (12) which re-dissolved due to formation of chromium amine complexes as indicated in (13). Cr(OH)3 + NH4NO3 Cr(NH3)x (13) Attempts to saturate the mixture with KOH to re-precipitate Cr(OH)3 were not successful. Using KOH as the initial reagent instead of NH4OH resulted in a lumpy product as indicated in (14). KOH + Cr(NO3)3.9H2O Cr(OH)3 + KNO3 (14) Using CrCl3 instead of Cr(NO3)3.9H2O prevented formation of soluble products such as chromium ammonia complexes but the product was formed in large particles as demonstrated by dynamic light scattering measurements. Replacing KOH with NH4OH but keeping Cr(NO3)3.9H2O in the reaction mixture did not produce precipitates at first but increasing the concentrations of

the reactants from 0.1 M to 0.3M-0.4M resulted in precipitation of lumpy particles that were hygroscopic in nature. Finally, using chromium chloride instead of chromium nitrate and ammonium hydroxide instead of potassium hydroxide resulted in stable fine precipitates after washing, filtration and vacuum drying as indicated in (15). NH4OH + Cr(Cl)3.6H2O Cr(OH)3 + NH4Cl (15) The amounts of reactants used were 100 ml 2N ammonium hydroxide and 12 g of chromium chloride, [Cr(H2O)6] Cl3, in 500 ml water as described in the literature as a method for the synthesis of chromium hydroxide nanoparticles [40-43]. The product was filtered after decanting and thoroughly washed thereafter until free of NH4Cl and was then air dried. Straight 30% NH4OH was used as a reagent as well resulting in a more soluble product. Comparison of the thermogravimetric analyses of the chromium hydroxide batches synthesized from chromium chloride and ammonia with that synthesized from chromium nitrate and potassium hydroxide revealed similar results. Chromium oxide was obtained after a loss of water at temperatures of 441 ˚C with 62.4% ceramic yield for the former and at 452 ˚C with 58.3% ceramic yield for the latter. Conclusions Compounds were synthesized via a single-source precursor method, which is a relatively easier synthesis method. The syntheses reactions were reproducible regardless of the amounts of the reagents reacted. Chromium borate obtained via firing chromium gluconate borate, and chromium oxyhydroxide obtained from alkali-treated chromium borate were noted

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

for their interesting physical properties such as high surface areas and nanometer particle sizes. Similar compounds to these trivalent chromium compounds have also been synthesized; among them were nanoparticulate chromium hydroxide, chromium tetraborate, and spinel type iron chromium tetraborate. The synthesis part of the research could be enhanced with more characterization work that would deduce the structural formulas of the synthesized products. Successful syntheses of crystalline products instead of the current amorphous ones could lead to the structural identification of these products using techniques such as X-ray diffraction.

References 1. C. J. E. Smith, K. R. Baldwin, S.A. Garette, M. C. Gibson, M. A. H. Hewins, P. L. Lane, Proceedings International Symposium on Aluminum Surfaces Science and Technology, Antwerp, Belgium, ATB Metallurgie, 1997, XXXVII, 266. 2. Consumer Factsheet on: nitrates/ nitrites, U.S. EPA (Environmental Protection Agency), 2006. 3. F. Pearlstein, V. S. Agarwala, “Trivalent Chromium Solutions for Applying Chemical Conversion Coatings to Aluminum Alloys or for Sealing Anodized Aluminum,” Plating and Surface Finishing, 1994, 50-55. 4. B. W. R. Hinton, Met. Finish., 1991, 89, 15-55 5. M. W. Kending, R. G. Buchelt, “Corrosion Inhibition of Aluminum and Aluminum Alloys by Soluble Chromates, Chromate Coatings, and Chromate-Free Coatings,” Corrosion, 2003, 59-5, 379.

6. F.A. Cotton, G. Wilkinson, Advanced Inorganic Chemistry, 2nd ed., New York, NY, Wiley Interscience, 1966, 818. 7. G. S. Frankel, “Mechanism of Alloy Corrosion and the Role of Chromate Inhibitors,” First Annual Report, Contract no. F49620-961-0479, Columbus, OH, 1997. 8. W. J. Clark, R. L. McCreery, J. Electrochem. Soc., 2002, 149, B379. 9. S. Wernick, R. Pinner, P. G. Sheasby, Chemical Conversion Coatings, In the Surface Treatment and Finishing of Aluminum and Its Alloys, Materials Park, OH, ASM International, 1987, 220. 10. F. Pearlstein, V. S. Agarwala, “Non-Chromate Conversion Coatings for Aluminum Alloys in Corrosion Protection by Coatings and Surface Modification,” The Electrochemical Society, PV 93-28 Pennington, NJ, 1993, 199. 11. H. A. Katzman, G. M. Malouf, R. Bauer, G. W. Stupian, Appl. Surf. Sci., 1979, 2-3, 416-432. 12. K. Asami Oki, G. E. Thompson, G. C. Wood, V. Ashworth, Electrochim. Acta, 1987, 32, 337. 13. T. Drozda, E. Maleczki, Radioanal. Nucl. Chem. Lett., 1985, 95, 339. 14. P. L. Hagans, C. M. Haas, Surf. Interf. Anal., 1994, 21, 65. 15. M. W. Kending, A. J. Davenport, H. S. Isaacs, Corros. Sci., 1993, 41. 16. H. Yu, G. Zhang, Y. Wang, Appl. Surf. Sci., 1992, 62, 217. 17. M. W. Kending, A. J. Davenport, H. S. Isaacs, Corros. Sci., 1993, 43. 18. L. Xia, E. Akiyama, G. Frankel, R. McCreery, J. Electrochem. Soc., 2000, 147, 2,556. 19. J. Zhao, G. S. Frankel, R. L. McCreery, J. Electrochem. Soc., 1998, 145, 2258.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

395

396

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

20. J. Ramsey, R. L. McCreery, J. Electrochem. Soc., 1999, 146, 4076. 21. M. Kendig, R. Addison, S. Jeanjaquet, J. Electrochem. Soc., 1999, 146, 4419. 22. N. Sato, Corrosion, 1989, 5, 354. 23. F. Cotton, G. Wilkinson, Advanced Inorganic Chemistry, 5th Ed., Wiley, New York, 694. 24. J. Sinko, US Patents, 5,378,446; 5,176,894. 25. The Handbook of Chemistry and Physics, 70th Ed., CRC Press, Boca Raton, FL, 1997, 187 ff. 26. H. H. Uhlig, Corrosion and Corrosion Control, 2nd Ed, Wiley/ Interscience, New York, 1971. 27. D. A. Jones, Principles and Prevention of Corrosion, MacMillan, New York, 1992, pp. 49, 116, 489, 506. 28. H. E. Weisberg, “Chromate and Molybdate Pigments,” Paint and Varnish Production, 1968. 29. M. Piens, “Importance of Diffusion in the Electrochemical Action of Oxidizing Pigments,” JCT 51, 1979, 655. 30. P. L. Hagans, C. M. Haas, Chromate Conversion Coatings, in surface Engineering Materials Park, OH, ASM International, 1987, 405 31. E. Hughes, R. J. Taylor, B. W. R. Hinton, Surf. Interf. Anal., 1997, 25, 405. 32. B. Blecher, Aluminum Materials Technology for Automobile Construction, Ed. W. J. Bartz, Mechanical Engineering Publications, London, England, 1993, 43-51 33. M. Seo, N. Sato, “Inhibition in the Context of Passivation, I-7-1,” in Reviews on Corrosion Inhibitor Science and Technology, NACE, Houston, TX, 1993.

34. J. Sinko, “Challenges of Chromate Inhibitor Pigments Replacement In Organic Coatings,” Progress In Organic Coatings, 2001, 42, 273-274. 35. H. Schmidt, “X-ray evidence for CrCO3, VBO3 and TiBO2 with Calcite Structure,” Acta Cryst., 1964, 17, 10801081. 36. N. C. Tombs, W. J. Croft, H. C. Mattraw, “Preparation and Properties of Chromium Borate, Inorganic Chemistry,” 1963, 2, 4, 872. 37. C. Paun, V. Parvulescu, I. E. Anger, O. L. Seicaru, G. Simion, I. Dinca, “Manufacture of Green Pigment Based on Chromium Hydroxide Oxide for Cosmetics,” Rom. Patent application no. 1988-132809, 1990. 38. V. Stengl, J. Subrt, P. Bezdicka, M. Marikova, S. Bakardjieva, “Homogeneous Precipitation with Urea - An Easy Process for Making Spherical Hydrous Metal Oxides, Diffusion and Defect Data-Solid State Data,” Pt. B: Solid State Phenomena, 2003, 90-91, 121-126. 39. J. G. Morales, J. G. Carmona, R. R. Clemente, D. Muraviev, “Preparation of Chromium Hydroxide Sub-micro and Nanoparticles by Microwave Dielectric Heating,” Langmuir, 2003, 19, 9110-9113. 40. A. Hantzsch, E. Torke, Anorg. Allg. Chem., 1932, 209, 72-73. 41. R. F. Ruthruff, W. C. Fernelius, Inorg. Syntheses, New York-London, 1946, 2, 190. 42. A. A. Werner, Gubser. Ber.; Dtsch. Chem., Ges. 1901, 34, 1591. 43. G. O. Higley, J. Amer. Chem. Soc., 1904, 26, 620.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

SÜRDÜRÜLEBİLİR ÇEVRE İÇİN KANSEROJEN ALTI DEĞERLİKLİ KROM TABANLI KOROZYON İNHİBİTÖRLERİ YERİNE ÜÇ DEĞERLİKLİ OKSİKROM BİLEŞİKLERİNİN KULLANIMI Doç. Dr. Volkan Çiçek Işık Üniversitesi Rektör Yardımcısı

Özet Yumuşak çelik ve belli başlı alüminyum alaşımlarının korozyondan korunumu için kullanılan kanserojen altı değerlikli krom tabanlı korozyon inhibitörleri yerine organometalik çevreyle uyumlu korozyon inhibitörlerinin sentezlenip karakterize edilmelerine çalışıldı. Altı değerlikli krom tabanlı korozyon inhibitörlerinin başarısı altı değerlikli kromun üç değerlikli oksit ve hidroksitlerine indirgenerek metal yüzeyini pasifize etmelerine bağlıdır. Dolayısıyla, üç değerlikli krom tabanlı korozyon inhibitörlerinin korozyon ortamına doğrudan katılmaları sonucunda da benzer türden bir korozyon önleme mekanizması beklemek dikkate değer bir çalışma olmaya adaydır. Bu yüzden, suda yeterli çözünmezlik değerlerine sahip, sağlığa zararı olup olmadığı bilinmeyen üç değerlikli krom bileşikleri inhibitör olarak test edilmeleri amacıyla sentezlenip karakterize edilmişlerdir. Anahtar kelimeler: Pasivasyon, Kanserojen, Toksisite, İnhibitör, Organometalik, Adsorpsiyon. I. GİRİŞ Cr(III) bileşikleri çok daha düşük toksisiteleri dolayısıyla Cr(VI) bileşiklerinin potansiyel alternatiflerinden biri olarak karşımıza çıkmaktadırlar. Onlar Cr(III), Cr(VI) gibi oksitleyici olmamakla beraber metal yüzeyiyle Cr(VI)’nın oluşturduğu oksit ve hidroksitleri meydana getirebilmektedir. Dolayısıyla, ortamda suda çözünmüş halde bulunan

oksijen gazı gibi bir yükseltgeyici olması halinde metal yüzeyi yüksek değerlikli katyonlarına yükseltgenip hidroksitlerini oluşturabilir ve Cr(III) iyonları da bu hidroksitlerle reaksiyona girip çeşitli oksit ve hidroksitlerinin karışımından oluşan bir dönüşümlü kaplamayı metal yüzeyinde oluşturabilirler. [1-3]. Bununla beraber sınırlı sayıda üç değerlikli krom tabanlı kaplama uygulaması mevcuttur.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

397

398

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Kromatlar Fe, Al, Cu ve Zn elementleri için çok etkili inhibitörlerdir. Oksikrom bileşiklerinin kendine has kimyasal ve elektronik özellikleri, demir içeren ve içermeyen malzemelerin korozyonunu önlemelerini netice vermektedir [4]. Çözünmüş haldeki demir, alüminyum ve çinko gibi metal yüzey katyonlarıyla çökelti oluşturduklarından anodik, üç değerlikli krom bileşiklerine indirgenerek reaksiyona girmeyen inert kompozit bileşikler oluşturduklarından dolayı da katodik, inhibitör özelliği gösterirler [5]. Tetrahedral d0 altı değerlikli oksianyon Cr6+ bileşikleri kromat, dikromat, bikromat ve kromik asit olup, suda kararlı ve hareketli kompleks bileşikler oluşturmak suretiyle çözünürler. Dolayısıyla, korozyonun gerçekleştiği bölgelere kolayca taşınarak indirgenerek kararlı ve tepkimelere karşı istemsiz Cr3+-oksit bileşikleri oluştururlar [6]. Bu oluşan Cr3+’ün oktahedral, d3 bileşikleri metal ve metal oksit yüzeylerinde geri dönüşümsüz olarak adsorbe olarak bir tabaka kalınlığında koruyucu bir film meydana getirirler [7]. Bu geri dönüşümsüz ve iyi bir şekilde adsorbe olan bileşiklerden Cr(OH)3 hidrofobik ve sağlam bir bariyer oluşturur [8]. Taşınan veya sızan kromat miktarı, boya altındaki veya kaplamanın hasar gördüğü yerlerdeki veya kesim kenarlarındaki metal korozyonuna yeterli derişimdedir. Kromun bu altı değerlikli oksianyon bileşikleri, aynı zamanda etkili boya pigmentleri olarak kullanılabilmelerine olanak veren boyalarda kabarmaya sebep olmayan çok uygun çözünürlük değerlerine sahiptirler [9]. Ayrıca, oluşan üç değerlikli krom bariyer filminin en önemli özelliği Cr6+ oksianyonlarını depolayabilmesidir. Korozyona sebebiyet verici agresif anyonların nüfuz etmesi gibi gerekli durumlarda bu Cr6+ oksianyonları, çözelti ortamına salınıverirler ve korozyonun

gerçekleştiği ortamlara taşınarak korozyonu engelleyerek dönüşümlü krom kaplamalarının genel “kendi kendine iyileştirme” özelliği sonucunu verirler [1018]. Özellikle alüminyum korozyonunda; salınan Cr6+ oksianyonları çukur oluşumunu alüminyum oksit yüzeyi üzerine adsorbe olmak suretiyle klorür ve sülfat gibi metal çözünümünü arttıran ve koruyucu oksit filmleri bozan agresif anyonların adsorbe olmalarına olanak vermezler [19-20]. Dolayısıyla, kromatların klorür ve sülfat gibi agresif anyonlarla yüzeydeki adsorpsiyon bölgeleri için yarışmaları dönüşümlü kromat kaplamalarının bir başka özelliği olarak karşımıza çıkmaktadır [21]. Nitritlerle beraber kromatlar, molibdat ve vanadatlara zıt olarak, çözünmüş oksijene bağlı olmaksızın metal yüzeylerini pasifize ederler [22]. Genel olarak, aşağıda [(1)’de] belirtilen reaksiyon aşamaları gerçekleşir [23]: Cr6+ Cr3+ + 3H2O Cr(OH)3 +3H+ +Cr2O3.3H2O (1) Hidroliz reaksiyonları, redoks tepkimeleriyle harcanan H+ iyonlarını üretirler. Bazik ortamda, kromatlar aşağıdaki (2) numaralı tepkimeye göre indirgenirler [24]: CrO42- + 4H2O + 3e- Cr(OH)3 + +5OH- (2) Nötr değerlere yakın pH değerlerindeki ortamlarda demir korozyonuyla ilgili olarak (3) numaralı reaksiyon gerçekleşir [25]: 6FeO + 2CrO42- + 2H2O Cr2O3 + +2Fe2O3 + 4OH- (3)

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Çeşitli oksit ve hidroksitlerin karışımı da (4) numaralı tepkime uyarınca oluşur [26]: 3Fe2+ HCrO42- + 8H2O Fe3Cr(OH)12+ + 5H+ (4) Nitrit, molibdat, vanadat ve diğer inhibitörlere zıt olarak, kromatlar asidik koşullarda da etkili korozyon inhibitörleridir. Onlar asidik ortamlarda CrO42- (5) numaralı reaksiyon uyarınca çok kuvvetli bir yükseltgeyici olan Cr2O72-'a dönüşmektedir [27]: Cr2O72- + 14H+ 6e- 2Cr3+ 7H2O (5) Aşağıdaki (6) numaralı reaksiyon metal yüzeyiyle gerçekleşir [28]: 6/n M0 + Cr2O72- + 7H+ 6/n Mn+ +2Cr3+ 7H2O (6) Burada M0 Al, Fe veya Zn olabilmektedir. Alüminyum üzerindeki dönüşümlü kromat kaplamalarının reaksiyonları ise (7) ve (8) numaralı reaksiyonlarda verilmektedir [29-31]; Cr2O72- + 2Al + 2H+ + H2O CrOOH + +2AlOOH (7) Cr2O72- + 2Al + 2H+ 2H2O 2Cr(OH)3+ + Al2O3 (8) Çok basamaklı redoks reaksiyonlarının sonucu olarak, altı değerlikli krom(VI) düşük değerlikli oksit ve hidroksitlerine indirgenirken, metal yüzeyi de oksit ve hidroksitlerine yükseltgenmektedir. pH değeri de üç değerlikli kromun ve diğer oksit ve hidroksit bileşiklerinin çözünemez olduğu noktaya kadar yükselmektedir. Sonuç olarak, yüzeye yapışkanlık özelliği gösteren kompozit oksit ve

hidroksitlerden oluşan ve M0’in Fe veya Al olduğu genel formülü M2O3/Cr2O3 and/or M(OH)3/Cr(OH)3 olan koruyucu bir dönüşümlü kaplama oluşmaktadır [32-33]. Krom oksit ve hidroksit filmlerinin alüminyum yüzeylerini korozyondan korumalarının diğer bir sebebi ise geniş bir pH aralığı boyunca kararlı olmalarıdır. Pourbaix diyagramlarına göre alüminyum oksit pH 9’a kadar kararlı iken, krom (III) oksit için bu değer 15’tir [34]. II. Sentez Sentez reaksiyonlarında kullanılan bütün reaktifler ACS veya daha yüksek kalitede olduklarından saflaştırılmadan kullanılmışlardır. Reaktifler 20 mmol gibi bir eşdeğerliğe karşılık gelen küçük miktarlarda 100 ml ila birkaç yüz ml’lik saf suda birkaç saat ile gece yarısı boyunca reflux edildikten sonra rotary evaporator veya ürün metanolde çözünmüyor ise metanolde çökeltilme yoluyla izole edilirler. Eğer başka bir yöntem belirtilmemiş ise bu çalışmadaki bütün ürünler reflux yoluyla elde edilmişlerdir. Bunun istisnaları oda sıcaklığındaki, 350˚C ve 380˚C’deki reaksiyonlardı. D-glukonik asit reaktif olarak sulu çözelti şeklinde olduğundan, içerdiği su oranı toplam su oranının içerisine dahil edilmiştir. Küçük miktarlarda reaktif kullanımının yanısıra, kütle kaybı ve tuz püskürtme deneylerinde gerekli olan miktarda üretim için reaktifler aynı oranlarda fakat yüksek miktarlarda da reaksiyona sokulmuşlardır. Reaksiyon verimi, özellikle glukonat tuz ve esterleri gibi birçok üründe, ürünlerin çok higroskopik karakterde olmalarının hataya sebep vermesi nedeniyle ölçülmemiştir. Diğer detaylar için Tablo 1’e bakınız.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

399

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

400

Table 1. Reaktif/Çözücü Miktarları Ürün

Reaktifler

Miktar (mmol)

Kromoksi Krom borat 0.1 M hidroksit NaOH çözeltisi

20 20

Hexaaqua krom Krom triklorür 2N hidroksit amonyum hidroksit

Krom hidroksit

200

0.05M Nona Aqua krom nitrat 0.05M Potasyum Hidroksit

Sodyum tetraborat Krom tetra- (Boraks) Nona borat Aqua Krom nitrat veya krom asetat

10 30 20 biriniciden 1, ikinciden 3.5

Sodyum tetraborat (Boraks) Krom tetraNona Aqua Krom borat nitrat veya krom asetat

15 10

Su/Çözücü (ml) Ek Bilgi 100

Oda sıcaklığıa 137%b

23 ml 30% NH4OH 100 ml’ye seyreltilmiş 62.4%c + 500 ml su = 600 ml çözelti 200 ml birincisinden + 600 ml 58.3%c,d ikincisinden, 800 ml toplam çözelti Alev makinasıyla birleştirilmiş eriyik Birincisinden 50 ml, ikincisinden 400 ml’ye katılıp = 450 ml çözelti oluşturur

75%e

Demir nitrat 10 Demir Nona Aqua 20 Krom tetraKrom nitrat 250 90%f borat Sodyum tetraborat 45 amonyum gallat 50 a. reflux Cr3+’un Cr6+’ya yükseltgenmesini netice veriyor b. CrOOH formülü baz alınarak verim hesaplandı, sonuçlar ürünün dihidrat olduğunu gösterdi c. seramik verim d. 0.01 M derişiminde reaktifler kullanmak, çökelmeyi netice vermedi e. Cr2(B4O7)3 ürün formülüne göre f. FeCr(B4O7)3 ürün formülüne göre A. CrBO3’ın sentezi Önceden sentezlenmiş bulunan Cr(glukonat)3.xborat örneklerinin termogravimetrik analizleri Cr(glukonat)3.1borat için 350 ˚C’yi ve Cr(glukonat)3.2borat için 380 ˚C’lik bozunum sıcaklıklarını sonuç

vermiştir. Örnekler çevre koşullarında belirtilen bozunum sıcaklıklarında fırınlandıklarında, kütle kayıpları 68.89% ve 78.37% gibi hacimli glukonat gruplarının kaybını ifade eden yüksek miktarlarda gerçekleşmiştir. Fırınlanan

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

ürünlerin X ışınları difraksiyonu oluşan yan ürünlerin ve artan reaktiflerin fazlarını içermektedir. Bu fazlardan biri borik asittir. Dolayısıyla, fırınlanan Cr(glukonat)3.xborat örnekleri yıkanıp, gece yarısı boyunca yeterince suyla karıştırılıp filtre edildi ve vakumda kurutularak siyah renkli bir ürünü netice verdi. Yıkama çözeltisinin sarı renkte olması fırınlama esnasında bir miktar kromun altı değerlikli kroma yükseltgendiğini göstermektedir. Altı değerlikli kromun varlığı, saflaştırılmamış krom borat örneğinin kütle kaybı deneylerinde kullanıldığında korozyonu saflaştırılmış örneklere göre çok daha iyi engellemesiyle de doğrulanmıştır. İyi bir şekilde yıkamayla, filtrasyon ve kurutma işlemleri sonucu 10.4%’lük ek kütle kaybı meydana gelmiştir. Saflaştırılmış ürünün X ışını difraksiyonu ürünün amorf yapıda olduğunu göstermiştir. X ışını difraksiyonunda kristal yapıdaki safsızlıkların bulunmaması saflaştırma işleminin başarıyla gerçekleştiğini göstermektedir. Kütle kaybı değerleri oluşan ürünün formülünün CrBO3 olduğu teyit edilmiştir. Saflaştırılmış CrBO3 örneğinin termogravimetrik analizi bozunum sıcaklığının 670˚C olduğunu göstermiştir. Gece yarısı boyunca ürünün 670˚C’de fırınlanması sonucu oluşan ürünün X ışınları difraksiyonu ürünün Şekil 1’de gösterildiği gibi Cr2O3 olduğunu ortaya koymuştur.

Figure 1. X-ray Diffraction Pattern of Sintered CrBO3

Krom boratın fırınlanması sonucu krom oksitin oluştuğu literatürde de yer almaktadır [34-36]. B. CrO(OH)’in sentezi Saflaştırılmış CrBO3’ın birkaç milimolü 100 ml NaOH’a katılarak 12 saat karıştırılmıştır. Sonuç olarak çözelti filtre edilip vakumda kurutulduğunda yeşil bir ürün elde edilmektedir. Elde edilen ürünün verimi 96.8% olmuştur. Literatürde, düşük sertlikte ve yüksek renklendirme yetisine sahip CrO(OH) tabanlı yeşil pigmentlerin kozmetik sanayinde 1’e 4 oranındaki alkali metal dikromat/ H3BO3 karışımının 600 ˚C ila 800 ˚C’deki kalsinasyonundan elde edildikleri belirtilmiştir. Ayrıca, kozmetikteki bilinen adıyla krom hidroksit yeşilinin Amerikan Gıda ve İlaç Yönetimi, FDA tarafından deriye ve göz bölgesine uygulanması onaylanmıştır [37]. Bu çalışmada elde edilen CrOOH; küçük parçacık ebatlarına sahip olup, suda ve soljel’de iyi dağılmaktadır. Suda 15 dakikalık sonikasyonla dağıtılmış bir örneğin dinamik ışık saçınımı ölçümü 0.388’lik polidispersite oranıyla 318 nm’lik ortalama parçacık ebatını sonuç vermiştir ki, bu değer de CrOOH pigmentinin nano parçacık olduğunu göstermektedir. Ayrıca, kullanılan sentez metodu tek basamaklı doğrudan bir metot olup yüksek sıcaklık gerektiren kalsinasyon reaksiyonundan ziyade çevre koşullarında gerçekleştirilebilmektedir [37]. Sentezlenen kromoksihidroksit süspansiyonları bir haftalık bir periyot süresince kararlı kalmakla beraber, literatürdeki diğer bulgulara paralel olarak bir hafta sonra parçacıkların oluşturduğu büyük çökelekler halinde çökelmektedirler [38].

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

401

402

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Ticari CrO(OH) süspansiyonunun 10 mm’lik uzunluktaki quartz hücreyle HP 8453 UV-visible spektrometresi kullanılarak ölçülen UV-visible spektroskopisi λ = 267 nm’lik sonuç verirken; bu çalışmada sentezlenen CrO(OH) A = 1.381 ve λ = 269 nm’lik maksimum zirve dalga boyuyla ticari CrO(OH)’a eşdeğer sonuçlar vermiştir. Bununla birlikte sentezlenen CrO(OH)’in spektroskopisinde λ = 372 ve A = 1. 353 değerlerinde ticari üründe olmayan ilave bir dalga boyu gözlemlenmiştir. X ışını difraksiyonları sonucu kristal bir faz bulgusu oluşmadığından ürün amorf yapıdadır. Literatürde de değişik metotlarla sentezlenen krom hidroksit nano parçacıklarının amorf yapıda oldukları belirtilmiştir [39]. Bu çalışmada sentezlenen CrO(OH) elekten geçirilmemişken, ticari CrO(OH)’un 25 µ açıklığa sahip elekten geçirilmesi gerekmiştir. Krom borat ile sodium hidroksitin kromoksihidroksit oluşturmak üzere beraberce ısıtılması sonucu oluşan çözeltinin koyu sarı renkte olması, üç değerlikli kromun altı değerlikli kroma yükseltgendiğini göstermektedir. Kromoksihidroksitlerin korozyon testlerinde başarılı olmasının ardından diğer üç değerlikli krom bileşikleri de sentezlendi. Sentezlenen bileşikler arasında krom tetraborat, demir krom tetraborat ve krom hidroksit ile beraber ticarî olarak hazır bulunan krom asetat hidroksit de korozyon testine tabi tutuldular. C. Kromtetraborat Kromtetraborat’ın sentezi için, öncelikle krom nitrat ile sodyum tetraborat veya boraksın 1:10 oranında alev makinasıyla eriyiği oluşturuldu. Boncuk şeklinde homojen bir ürün elde

edilmesine karşın, yüksek sıcaklıktan ötürü Cr6+ iyonları da elde edildi. Nitratın Cr3+’ı, Cr6+’ya oksitleyebilme potansiyeli göz önüne alınarak, krom nitrat yerine reaktif olarak krom asetat kullanıldı ve sonuçta sarı veya turuncu renkte bir ürün ve dolayısıyla Cr6+’ın oluşmadığı gözlemlendi. Onun yerine yeşil renkte tek bir ürün elde edildi. Bununla birlikte, ısıya dayanıklı kapta yüksek sıcaklıkta gerçekleştirilen işlem sonucu oluşan ürün çeşitli çözücüler denenmesine rağmen başarılı bir şekilde kaptan ayrıştırılamadı. Alternatif olarak bir çözelti kimyası sentez metodu geliştirildi. Bu metotta yüksek derecede çözünür reaktifler stokiyometrik oranlarda az derecede bir suda sodyum nitratın ayrışması için etraflıca yıkanması ve vakumla kurutulmasından sonra kromtetraborat, 70%’lik bir verimle (10) numaralı tepkime sonucu elde edildi: Na2B4O7 + Cr(NO3)3.9H2O Cr2(B4O7)3 + NaNO3 (10). Ürünün termogravimetrik analizi şekil 2’de görüldüğü gibi bir fazdan oluşan kromtetraborat’ı teyit etti.

Figure 2. Krom tetraboratın termograımetrik analizi D. Demirkromtetraborat Sodyum tetraborat, krom nitrat ve demir nitrat 4.5, 2 ve 1 oranlarında karıştırılıp çökeltilip; yıkama, filtrasyon ve vakum kurutma işlemleri sonucu (11)

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

numaralı tepkimeye göre % 65 verimle birleşik bir metal boratı sonuç vermiştir. Na2B4O7 + Cr(NO3)3.9H2O + Fe(NO3)3 FeCr2(B4O7)4 + NaNO3 (11) E. Krom Hidroksitler Krom hidroksit başlangıç itibariyle krom nitratın ve amonyum hidroksitin çok seyreltik çözeltileri kullanılarak sentezlendi. Bu iki çözelti karıştırıldığında (12) numaralı reaksiyona göre küçük parçacıklardan oluşan çökelme meydana geldi, NH4OH + Cr(NO3)3.9H2O Cr(OH)3 + NH4NO3 (12) Ortaya çıkan Cr(OH)3 krom-amin kompleks oluşumu nedeniyle (13) numaralı tepkimeye göre tekrar çözündü: Cr(OH)3 + NH4NO3 Cr(NH3)x (13) Çözeltinin KOH ile doyurulup tekrar çökeltilme denemeleri ise başarılı olmadı. (12) numaralı reaksiyonda NH4OH yerine reaksiyona KOH ile başlandığında ise (14) numaralı reaksiyona göre büyük parçacıklardan oluşan Cr(OH)3 ürünü elde edildi: KOH + Cr(NO3)3.9H2O Cr(OH)3 + KNO3 (14) (14) numaralı reaksiyonda Cr(NO3)3.9H2O yerine CrCl3 kullanılması ise suda çözünebilen krom-amin kompleksleri gibi bileşiklerin oluşumunu engellese de, ürün dinamik ışık saçınımı ölçümlerden görüldüğü üzere büyük partiküllerden oluşmaktaydı. Yine (14) numaralı reaksiyonda KOH yerine NH4OH kullanılmasıyla başlangıçta çökelti elde edilemedi, fakat reaktiflerin derişimleri 0.1 M'den 0.3M-0.4M derişimlere arttırıldığında büyük partiküllerden oluşan ve higroskopik bir çökelek elde edildi. Son olarak, hem krom nitrat yerine krom klorür hem de potasyum hidroksit yerine amonyum hidroksit kullanıldığında

(15) numaralı tepkimeye göre yıkama, filtrasyon ve vakum kurutma sonrası kararlı ve küçük parçacıklardan oluşan çökeltiler meydana gelmiştir. NH4OH + Cr(Cl)3.6H2O Cr(OH)3 + NH4Cl (15) Reaktiflerin kullanılma miktarları, 100 ml 2N amonyum hidroksit ve literatürde krom hidroksit nano parçacıklarının sentezlenme metodunda belirtildiği üzere 500 ml su içinde 12 g [Cr(H2O)6]Cl3 olmuştur [40-43]. Ürün, dekantasyon ve NH4Cl’nin tamamen ayrışmasına kadar etraflıca yıkamanın ve atmosferde kurutmanın ardından filtre edildi. Reaktif olarak 30%’luk NH4OH’in kullanılması daha çok çözünür olan ürünü netice verdi. Krom klorür ve amonyak ile krom nitrat ve potasyum hidroksitten elde edilen krom hidroksitlerin termogravimetrik analizleri benzer sonuçlar doğurdu. Krom klorür ve amonyaktan elde edilen krom hidroksitin termogravimetrik analizinde 441 ˚C’de su kaybıyla krom oksit oluşumu %62.4 seramik verimi sonuç verirken; krom nitrat ve potasyum hidroksitten elde edilen krom hidroksitin termogravimetrik analizi ise 452 ˚C’de su kaybıyla krom oksit oluşumu %58.3 seramik verimini sonuç verdi. III. Ft-Ir Spektroskopi Çalışmaları FT-IR spektroskopisi, sentezlenen ürünlerin karakterizasyonunda ve sentezlenen ihnibitörlerin kütle kaybı testlerinde kullanılan metal kuponların yüzey karakterizasyonunda sıklıkla kullanılmıştır. İnfrared spektroskopisi çalışmaları Nicolet Magna-IR 75 spektrometresi kullanılarak gerçekleştirildi. Spektrumlar, 400-4000 cm-1 aralığında 128 tarama yapılarak ve 4 cm-1 çözünürlükte toplandı. Metal kuponların yüzeylerinin infraredi

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

403

404

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

alınırken, sadece kupon yüzeyinde inhibitörün oluşturduğu bileşiğin infraredinin tam alınabilmesi için, yağı alınmış muamele edilmemiş boş bir alaşım kuponunun infrared spektrumu referans olarak kullanıldı. Sentezlenen ürünlerin infrared alınırken ise KBr karışımlı örnekleri dikkatlice hazırlandı. KBr/ürün oranı ise ürünlerde bulunan fonksiyonel grupların infrared spektrumundaki tahmin edilen absorpsiyonlarının göreceli şiddetlerine göre belirlenmiştir. A. Üç Değerlikli Krom Glukonat Glukonat tuzları ve esterlerinin infrared spektrumları litaratürde yer alan kalsiyum glukonat ve sodyum glukonat gibi bilinen bileşiklerin infrared spektrumlarına göre değerlendirildi [3940]. Krom glukonatın FT-IR spektrumu 3301 cm-1, 1581 cm-1, 1451 cm-1 ve 1363 cm-1’ta zirve değerlerini sonuç verdi. 3301 cm-1’teki geniş bant aralığı simetrik ve asimetrik hidroksil grubu gerilimleri dolayısıyla olup, literatürde 1600 ve 1385 cm−1’deki zirvelerin metal hidroksiasitlerindeki OCO− fonksiyonel gruplarının asimetrik ve simetrik vibrasyonları nedeniyle oluştukları belirtilmektedir [44]. Dolayısıyla, krom glukonatın infrared specktrumundaki 1581 cm-1 ve 1363 cm-1’deki zirveler, sırasıyla OCO− fonksiyonel gruplarının asimetrik ve simetrik vibrasyonlarına karşılık gelmektedir. Bu değerler arasında 200 cm−1’den fazla bir ayrışma literatürde belirtildiği gibi tek dişli karboksil grubuna işaret eder ki, bu sonuç çalışmada sentezlenen diğer glukonatlarda da görülmüştür [45]. Referans spektrumlarla karşılaştırıldığında, glukonatın hidroksil

grupları ile metal iyonları arasındaki etkileşimler OH gerilim vibrasyon bantlarını genişlettiği gibi, hidroksi asitler ile metal iyonlarının genel olarak etkileşimleri CH2, COH ve CHO bükme vibrasyon bantlarının hem genişlemesine hem de 1400–1100 cm−1 aralığında yer alarak spektrumda yer değiştirmelerine sebep olur ki bütün bu sonuçlar literatürdeki bulgularla uyum içerisindedir [46]. 1100–940 cm−1 aralığında görülen daha zayıf bantlar ise glukonatlarda genel olarak hidroksi asit C–O gerilim vibrasyonları dolayısıyladır [44]. Bu absorpsiyonlar bu çalışmada sentezlenen bütün glukonatlarda birkaç cm-1’lik frekans farklılıklarıyla birlikte gözlemlenmiştir. Krom glukonata özel olarak ise, hem 960 cm-1’de hem de 550-560 cm-1 aralığında Cr-O gerilim vibrasyonları dolayısıyla ilave bantlar gözlemlenmiştir [47-51]. B. Ticarî CrO(OH) Sentezlenen ve ticarî CrO(OH) örneklerinin infrared spektrumları hem sentezlenen ürünün safsızlığını hem de karakterizasyonunu tayin için alındı. Biri 1994 cm-1’de olmak üzere 2125 cm-1 ve 1986 cm-1 arası bantlar, Cr-O bağı ve CO2 etkileşimleri nedeniyle olup, nispeten daha zayıf 950 cm-1’deki bant ise literatürdeki 960 cm-1’te olduğu belirtilen Cr-O vibrasyonuna izafe edilmiştir [52]. Literatürdeki eş değer karşılığı olan 1050 cm-1 dolayısıyla 1061 cm-1’teki keskin zirve Cr-O gerilim vibrasyonuna, literatürdeki eşdeğer karşılığı olan 560 cm-1 dolayısıyla da 550-560 cm-1 bölgesindeki bantta yine Cr-O gerilim vibrasyonlarına izafe edilmiştir [47-50].

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Ticarî CrO(OH)’in infrared spektrumu Şekil 3’te gösterilmiştir.

Figure 5. İkinci olarak sentezlenen Krom Oksihidroksitin İnfrared Spektrumu Figure 3. Ticari Krom Oksihidroksitin İnfrared Spektrumu C. Sentezlenen CrO(OH) İlk olarak sentezlenen CrO(OH)’in infrared spektrumu Şekil 4’te gösterilmiştir.

Figure 4. İlk olarak sentezlenen Krom Oksihidroksitin İnfrared Spektrumu 1050 cm−1 ve 560 cm−1 veya 550 cm−1’deki bantlar, Cr–O gerilme vibrasyonlarına izafe edilmiştir [53]. Bu bantların genişleyip zayıflamalarının gözlemlenmesi ise krom ve hidroksil gruplarının etkileşimi dolayısıyladır [47-51]. 1300 cm−1 ve 1450 cm−1 aralığındaki iki bant B-O üçgen düzlem asimetrik gerilim vibrasyonlarına izafe edilmiştir ki bu reaktif borik asidin ürün içerisinde, X ışını, difraksiyon ölçümleriyle de teyit edildiği üzere var olduğunu göstermektedir [54]. Dolayısıyla ilave CrO(OH)’lar etraflıca yıkama suretiyle tekrar sentezlenmişlerdir ve sonuçta borik asit bantları Şekil 5’te göründüğü gibi kaybolmuşlardır.

D. Krom tetraborat Literatürde 400 ◦C’ye ısıtılan saf sodyum tetraborat-KBr örneğinin infrared spektrumunda 708 cm-l, 1019 cm-l ve 1347 cm-l’teki iç ana bantın simetrik gerilimler kaynaklı olduğu belirtilmiştir [55]. Sentezlenen krom tetraboratta da aynı bantlar 1347 cm-l’teki bant diğer ikisinden daha kısa olmak üzere gözlemlenmiştir. Spektrumda gözlemlenen diğer bantlar arasında Cr-O gerilim vibrasyonları 560 cm−1 ve 960 cm−1’de, H-O-H bükülmesi 1600 cm−1’de ve sudaki hidroksil gruplarının simetrik ve asimetrik gerilimleri 3500 cm−1’de gözlemlenmiştir [47-51, 5657]. Su moleküllerine ait bantların spektrumda varlığı krom tetraborat hidrat molekülünün sentezlenmiş olabileceğini akla getirmektedir, fakat ürünün amorf yapıda olduğunu gösteren X ışını difraksiyon ölçümlerinden destekleyici bulgular elde edilememiştir. 1000 cm-1 ila 400 cm-1 arasında nispeten zayıf bantlar azalan frekanslarda tetrahedral B-O asimetrik gerilime, üçgen düzlem (trigonal) B-O simetrik gerilime, tetrahedral B-O simetrik gerilime, düzlem dışı B-O-H bükülmesine ve O-B-O halka bükülmesine izafe edilmişlerdir [54, 58-60]. Krom tetraboratın infrared spektrumu Şekil 6’da gösterilmiştir.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

405

406

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Figure 6. Infrared Spectrum of Chromium Tetraborate IV. Çözünürlük ölçümleri Değişik uygulamalara göre farklılık göstermekle beraber, inhibitörlerin çözünürlük değerleri genel olarak inhibitörlerin verimine etki eden başlıca faktörlerdir. Hem sulu çözeltilerde hem de soljel ortamı gibi ortamlarda inhibitörler, korozyonun gerçekleştiği bölgelere gidebilmek ve agresif türlerle etkileşime girebilmek için, minimum bir çözünürlük değerine sahip olmalıdırlar. Çözünürlük değerleri aynı zamanda, inhibitörün akıp gitmesine ve kaplamada kabarmalar oluşturmak suretiyle bozunmaya ve kaplamanın hidrofobik özelliğinin kaybolmasına yol açacak kadar da büyük olmamalıdır. Yüksek çözünürlük değerleri ayrıca çözelti ortamının iletkenliğini artıracağından korozyonu hızlandıran bir faktör olmaktadır. İnhibitörlerin doğrudan korozyonu önlemeleri dışında uzun vadede korozyon korunumu için metal yüzeylerinde dönüşümlü kaplamalar oluşturmaları da inhibitörlerden beklenen

ikinci bir fonksiyon olmaktadır. Bu da genellikle inhibitör türevlerinin metal yüzeyinde çökelti oluşturmalarıyla meydana gelmektedir. Dolayısıyla, çözünürlüklerin bu manada da çökelti oluşturabilecek optimum değerlerde olması gerekmektedir. Bu çerçevede üç değerlikli krom bileşiklerinin çözünürlükleri, bu çalışmada sentezlenen inhibitörlerin soljel kaplamalarda da denenecek olmalarından ve optimum değerlerdeki çözünürlüklerin soljel kaplamayla uyum içerisinde olunabilmenin en önemli faktörlerinden biri olması dolayısıyla; kolorimetre, alev atomik absorpsiyon spektrometresi ve parçacık ebat ölçeri aracılığıyla ölçülmüştür. A. Kolorimetre Kolorimetre ile ölçülebilen maksimum çözünürlük değeri 0.70 ppm olduğundan, metot daha çok çözünürlüğü düşük krom(III) bileşikleri için kullanılmıştır. Daha çok çözünür olan krom(III) bileşik örnekleri de seyreltilmek suretiyle kolorimetrede ölçülmüşlerdir. Çözünürlükler hem saf suda hem de ortak ve yabancı iyon etkisini göz önüne almak amacıyla, 0.5 M’lık tuzlu suda ölçülmüşlerdir. Örnekler, 0.5 g’larının 50 ml saf suyla karıştırılması ve daha sonra 0.2 μm açıklığa sahip şırıngayla filtre edilmeleriyle hazırlanmışlardır. Kolorimetre sonuçları Tablo 2’de gösterilmektedir.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

407

Table 2.

İnhibitörler

Saf sudaki kolorimetre çözünürlük değerleri (ppm) Solubilities

CRO(OH) Ticari CRO(OH) CR2 (TETRABORATE)3 FECR (Tetraborate)3 CRBO3 CR(OH)3 B. Alev atomik absorpsiyon spektrometresi Alev atomik absorpsiyon spektrometresi ölçümleri, 7 mA lamba akımı, asetilen yakıtı, hava desteği ve indirgeyen alev stokiyometresi şartlarında Varian alev atomik absorpsiyon spektrometresi kullanılarak elde edilmiştir. Literatürde hava-asetilen ortamında alev atomik absorpsiyon spektrometresi kullanılarak ölçümü yapılan baryum, alüminyum, magnezyum ve kalsiyum örneklerinde parazit değerler dolayısıyla sağlıklı ölçümler yapılamadığı belirtilmiştir [57, 61-63]. Dolayısıyla, bu teknikle daha çok üç değerlikli krom bileşikleri ölçüme tabi tutulmuşlardır. Ölçümler için gerekli referans standart örnekleri Varian alev atomik absorpsiyon spektrometresi el kitabına göre A.R. kalitede potasyum dikromat kullanılarak hazırlanmıştır. İnhibitör örnekleri ise 0.2 μm’lik şırınga filtrasyonundan geçirilen saf sudaki doymuş çözeltilerden

0.07 (50 ppm tuz çözeltisinde 0.06 ppm çözünürlük) Kolorimetreyle tayin edilemeyecek kadar küçük 0.14 0.48 0.27 0.21 hazırlanmıştır. Ölçümler aşağıda belirtilen dalga boylarında gerçekleştirilmişlerdir; λ = 520.8 nm dalga boyu 20 ppm ve 2600 ppm konsantrasyon ya da derişim aralığı için uygun olup, 100 ppm, 250 ppm, 500 ppm ve 1000 ppm’lik standart referans çözeltilerine kalibrasyon için ihtiyaç duyulmaktadır. λ = 428.9 nm dalga boyu 1 ppm ve 100 ppm konsantrasyon ya da derişim aralığı için uygun olup, 100 ppm, 250 ppm ve 500 ppm’lik standart referans çözeltilerine kalibrasyon için ihtiyaç duyulmaktadır. λ = 425.4 nm dalga boyu 0.4 ppm ve 40 ppm konsantrasyon ya da derişim aralığı için uygun olup, 50 ppm, 100 ppm ve 250 ppm’lik standart referans çözeltilerine kalibrasyon için ihtiyaç duyulmaktadır. Alev atomik absorpsiyon spektrometresi sonuçları Tablo 3’te gösterilmiştir.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

408

Table 3. İnhibitörler

Saf Suda AAS Çözünürlük Değerleri (ppm) λ = 520.8 nm

λ = 428.9 nm

λ = 425.4 nm

Ticari CrO(OH)

0.72

Cr2(tetraborate)3

1.03

FeCr(tetraborate)3

0.03

Cr(OH)3a Cr(OH)3b

0.97 55.1

63.6

Cr(OH)3c 1.6 a. 2N NH4OH ile (6) numaralı reaksiyona göre sentezlendi b. 30% NH4OH ile (6) numaralı reaksiyona göre sentezlendi c. (5) numaralı reaksiyona göre sentezlendi V. Parçacik ebat ölçümleri Parçacık ebat ölçümleri dinamik ışık saçınımı cihazıyla gerçekleştirilmiştir. Kolorimetre ve alev atomik absorpsiyon spektrometresini çözünürlük ölçümlerinde tamamlamak dışında, ortalama parçacık ebatı büyüklüğü bilgisi, inhibitörlerin soljel kaplama ortamına eklenmelerinin dizaynında önemli bir bilgi olmaktadır. Sentezlenen inhibitörlerin parçacık ebatları düşük çözünürlük değerlerine uygun olarak genellikle Şekil 7’de gösterildiği üzere yüksek değerlerde çıkmıştır.

Figure 7. Boraksların Dinamik Işık Saçınımı

VI. Yüzey alani ölçümleri Yüzey alanı ölçümleri Quantachrom Nova 1200 cihazıyla nitrojen izotermi ve Brunauer-Emmett-Teller (BET) tekniği aracılığıyla ve 0.05 ila 0.30 P/P0 aralığında 6 nokta ölçümü almak suretiyle gerçekleştirilmiştir. İnhibitörlerin yüksek yüzey alanına sahip olmaları, reaksiyona girecek daha çok aktif yüzeye ve daha hızlı çözünüm kinetiğine sebep vermesi dolayısıyla istenen bir özelliktir. Yüksek yüzey alanları ayrıca etkili bariyer özelliğine de karşılık gelir. Ölçümü yapılan sentezlenen inhibitörler içinde dikkate değer yüzey alanına sahip oldukları tespit edilen inhibitörler sırasıyla; • Sentezlenen CrBO3 ile NaOH’dan sentezlenmiş CrO(OH), 344 m2/g; ticari CrO(OH)’in ise 87 m2/g. • Krom glukonat boratların fırınlanması ile elde edilen CrBO3, 246 m2/g, • CrCl3.6H2O ile 2N NH4OH’ın reaksiyonuyla elde edilen Cr(OH)3, 148 m2/g,

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Diğer üç değerlikli krom bileşiklerinin yüzey alanları ise 1 m2/g’den daha az olarak bulunmuştur. Sentezlenen CrO(OH) ile ticari CrO(OH) arasındaki yüzey alanı farkı dikkate değerdir. Yüksek yüzey alanı değerleri, inhibitörlerin hem sulu çözeltilerde hem de koruyucu kaplamalarda kullanılabileceklerine dair güçlü bir kanıt olmaktadır. VII. X ışını difraksiyonu çalışmaları Toz halindeki örneklerin X ışını difraksiyonu, Bruker AXS D-8 İleri X ışını toz difraktometresi ve bakır Kα ışınımı kullanılarak ölçülmüştür. X ışını difraksiyonu çalışmaları sentezlenen ürünlerin amorf yapıda olmaları dolayısıyla ürünlerin karakterizasyonu için kullanılamamış olsa da, krom glukonatın fırınlanmasından elde edilen krom borattaki Kristal yapıdaki borik asit safsızlığının tayininde yardımcı olmuştur. VIII. Sonuçlar Çalışmada inhibitör olarak değerlendirilecek bileşikler nispeten daha kolay olan genel olarak tek basamaklı reaksiyonlarla sentezlendi. Sentez reaksiyonları kullanılan reaktiflerin miktarlarından bağımsız olarak tekrar edilebilir reaksiyonlardır. Karakterizasyon çalışmaları ise sentez reaksiyonlarının kolay olmasının aksine elde edilen ürünler amorf yapıda olduklarından X ışını difraksiyonunun sonuç vermemesi dolayısıyla aynı kolaylıkta olmadı. Bu dezavantaj çeşitli metotlar kullanılmak suretiyle bertaraf edilmeye çalışıldı. Kullanılan teknikler arasında alev atomik absorpsiyon spektrometresi, dinamik ışık saçınımı, kolorimetre, infrared spektroskopisi, X ışını difraksiyonu,

UV görünür dalga boyu spektroskopisi, termogravimetrik analiz ve yüzey alanı hesaplaması uygulamaları sayılabilir. Krom glukonatın fırınlanmasından elde edilen krom borat ve krom boratın alkali çözeltiyle muamelesinden elde edilen krom oksihidroksit ürünleri nanometer boyutlarındaki parçacık boyutları ve oldukça yüksek yüzey alanlarıyla dikkat çekmişlerdir. Bu yüzden benzer üç değerlikli krom bileşikleri de sentezlenmiştir. Bu bileşikler arasında krom hidroksit nano parçacıkları, krom tetraborat ve spinel yapıdaki demir krom tetraborat sayılabilir. Çalışmanın sentez kısmı sentezlenen ürünlerin yapılarını ortaya çıkaracak şekilde daha fazla karakterizasyon çalışması ile geliştirilebilir. Ayrıca elde edilen ürünlerin kristal formlarının elde edilmesi de X ışını difraksiyonu gibi tekniklerle yapılarının bulunmasını sağlayacağından ileri zamanda yapılabilecek bir başka çalışma olarak durmaktadır.

Referanslar 1. C. J. E. Smith, K. R. Baldwin, S.A. Garette, M. C. Gibson, M. A. H. Hewins, P. L. Lane, Proceedings International Symposium on Aluminum Surfaces Science and Technology, Antwerp, Belgium, ATB Metallurgie, 1997, XXXVII, 266. 2. Consumer Factsheet on: nitrates/ nitrites, U.S. EPA (Environmental Protection Agency), 2006. 3. F. Pearlstein, V. S. Agarwala, “Trivalent Chromium Solutions for Applying Chemical Conversion Coatings to Aluminum Alloys or for Sealing Anodized Aluminum,” Plating and Surface Finishing, 1994, 50-55.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

409

410

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

4. B. W. R. Hinton, Met. Finish., 1991, 89, 15-55 5. M. W. Kending, R. G. Buchelt, “Corrosion Inhibition of Aluminum and Aluminum Alloys by Soluble Chromates, Chromate Coatings, and Chromate-Free Coatings,” Corrosion, 2003, 59-5, 379. 6. F.A. Cotton, G. Wilkinson, Advanced Inorganic Chemistry, 2nd ed., New York, NY, Wiley Interscience, 1966, 818. 7. G. S. Frankel, “Mechanism of Alloy Corrosion and the Role of Chromate Inhibitors,” First Annual Report, Contract no. F49620-961-0479, Columbus, OH, 1997. 8. W. J. Clark, R. L. McCreery, J. Electrochem. Soc., 2002, 149, B379. 9. S. Wernick, R. Pinner, P. G. Sheasby, Chemical Conversion Coatings, In the Surface Treatment and Finishing of Aluminum and Its Alloys, Materials Park, OH, ASM International, 1987, 220. 10. F. Pearlstein, V. S. Agarwala, “Non-Chromate Conversion Coatings for Aluminum Alloys in Corrosion Protection by Coatings and Surface Modification,” The Electrochemical Society, PV 93-28 Pennington, NJ, 1993, 199. 11. H. A. Katzman, G. M. Malouf, R. Bauer, G. W. Stupian, Appl. Surf. Sci., 1979, 2-3, 416-432. 12. K. Asami Oki, G. E. Thompson, G. C. Wood, V. Ashworth, Electrochim. Acta, 1987, 32, 337. 13. T. Drozda, E. Maleczki, Radioanal. Nucl. Chem. Lett., 1985, 95, 339. 14. P. L. Hagans, C. M. Haas, Surf. Interf. Anal., 1994, 21, 65.

15. M. W. Kending, A. J. Davenport, H. S. Isaacs, Corros. Sci., 1993, 41. 16. H. Yu, G. Zhang, Y. Wang, Appl. Surf. Sci., 1992, 62, 217. 17. M. W. Kending, A. J. Davenport, H. S. Isaacs, Corros. Sci., 1993, 43. 18. L. Xia, E. Akiyama, G. Frankel, R. McCreery, J. Electrochem. Soc., 2000, 147, 2,556. 19. J. Zhao, G. S. Frankel, R. L. McCreery, J. Electrochem. Soc., 1998, 145, 2258. 20. J. Ramsey, R. L. McCreery, J. Electrochem. Soc., 1999, 146, 4076. 21. M. Kendig, R. Addison, S. Jeanjaquet, J. Electrochem. Soc., 1999, 146, 4419. 22. N. Sato, Corrosion, 1989, 5, 354. 23. F. Cotton, G. Wilkinson, Advanced Inorganic Chemistry, 5th Ed., Wiley, New York, 694. 24. 176,894. 25. The Handbook of Chemistry and Physics, 70th Ed., CRC Press, Boca Raton, FL, 1997, 187 ff. 26. H. H. Uhlig, Corrosion and Corrosion Control, 2nd Ed, Wiley/ Interscience, New York, 1971. 27. D. A. Jones, Principles and Prevention of Corrosion, MacMillan, New York, 1992, pp. 49, 116, 489, 506. 28. H. E. Weisberg, “Chromate and Molybdate Pigments,” Paint and Varnish Production, 1968. 29. M. Piens, “Importance of Diffusion in the Electrochemical Action of Oxidizing Pigments,” JCT 51, 1979, 655. [30] P. L. Hagans, C. M. Haas, Chromate Conversion Coatings, in surface Engineering Materials Park, OH, ASM International, 1987, 405

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

31. E. Hughes, R. J. Taylor, B. W. R. Hinton, Surf. Interf. Anal., 1997, 25, 405. 32. B. Blecher, Aluminum Materials Technology for Automobile Construction, Ed. W. J. Bartz, Mechanical Engineering Publications, London, England, 1993, 43-51 33. M. Seo, N. Sato, “Inhibition in the Context of Passivation, I-7-1,” in Reviews on Corrosion Inhibitor Science and Technology, NACE, Houston, TX, 1993. 34. J. Sinko, “Challenges of Chromate Inhibitor Pigments Replacement In Organic Coatings,” Progress In Organic Coatings, 2001, 42, 273-274. 35. H. Schmidt, “X-ray evidence for CrCO3, VBO3 and TiBO2 with Calcite Structure,” Acta Cryst., 1964, 17, 10801081. 36. N. C. Tombs, W. J. Croft, H. C. Mattraw, “Preparation and Properties of Chromium Borate, Inorganic Chemistry,” 1963, 2, 4, 872. 37. C. Paun, V. Parvulescu, I. E. Anger, O. L. Seicaru, G. Simion, I. Dinca, “Manufacture of Green Pigment Based on Chromium Hydroxide Oxide for Cosmetics,” Rom. Patent application no. 1988-132809, 1990. 38. V. Stengl, J. Subrt, P. Bezdicka, M. Marikova, S. Bakardjieva, “Homogeneous Precipitation with Urea - An Easy Process for Making Spherical Hydrous Metal Oxides, Diffusion and Defect Data-Solid State Data,” Pt. B: Solid State Phenomena, 2003, 90-91, 121-126. 39. J. G. Morales, J. G. Carmona, R. R. Clemente, D. Muraviev, “Preparation of Chromium Hydroxide Sub-micro and

Nanoparticles by Microwave Dielectric Heating,” Langmuir, 2003, 19, 91109113. 40. A. Hantzsch, E. Torke, Anorg. Allg. Chem., 1932, 209, 72-73. 41. R. F. Ruthruff, W. C. Fernelius, Inorg. Syntheses, New York-London, 1946, 2, 190. 42. A. A. Werner, Gubser. Ber.; Dtsch. Chem., Ges. 1901, 34, 1591. 43. G. O. Higley, J. Amer. Chem. Soc., 1904, 26, 620. 44. Sigma-Aldrich product database, http://www.sigmaaldrich.com/ spectra/ftir/ftir003241.pdf 45. G. B. Deacon, R. J. Phillips, Coord. Chem. Rev., 1980, 33, 227. 46. R. A. Nyquist, R. O. Kagel, Infrared Spectra of Inorganic Compounds (3800-45 cm-1), Academic Press, New York, 1971. 47. Z. M. Yao, Z. H. Li, Y. Zhang, J. Colloid Interface Sci., 2003, 266, 382–387. 48. K. Shigeharu, M. Tohru, K. Kohji, Tetsuo M.; J. Solid State Chem., 1985, 58 187–193. 49. M. Schraml-Marth, A. Wokaun, H. E. Curry-Hyde, A. Baiker, J. Catal., 1992, 133, 415–430. 50. P. M. Sousa, A. J. Silvestre, N. Popovici, M. L. Parames, O. Conde, Mater. Sci. Forum, 2004, 20, 455–456. 51. A. Guimin, Z. Yang, L. Zhimin, M. Zhenjiang, H. Buxing, M. Shiding, L. Jianping, “Preparation of Porous Chromium Oxide Nanotubes Using Carbon Nanotubes as Templates and Their Application as An Ethanol Sensor,” Iop Publishing, Nanotechnology, 2008, 19, 3.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

411

412

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

52. T.V. Irons, F. E. Stafford, J. Am. Chem. Soc., 1966, 88, 4819. 53. P. Wilhartitz, S. Dreer, P. Ramminger, “Can Oxygen Stabilize Chromium Nitride?—Characterization of High Temperature Cycled Chromium Oxynitride,” Thin Solid Films, 2004, 293, 447–448. 54. A. A. Kutub, F. H. Al-Ghorabiea, Natto, S.; J. Mater. Sci., 1991, 26, 4421. 55. T. R. Burkholder, L. Andrews, “Reactions of Boron Atoms with Molecular Oxygen, Infrared spectra of BO, BO2, B2O2, B2O3, and BO-2 in solid argon,” J. Chem. Phys., 1991, 95, 8705. 56. R. Lemus, “Vibrational Excitations in H2O in the Framework of a Local Model,” J. Mol. Spectrosc., 2004, 225, 73-92.

57. J. K. Tereszchuk, P. F. Bernath, N. F. Zobov, S. V. Shirin, O. L. Polyansky, J. Tennyson, “Emission Spectrum of Hot HDO Below 4000 cm-1,” J. Mol. Spectrosc,. 2003, 219, 132-135. 58. M. Yanagisawa, M. Suzuhri, T. Takreuchi, Anal. Chim. Acta, 1970, 52, 386-389. 59. K. Kawaguchi, E. Hirota, C. Yamada, Mol. Phys., 1981, 44, 509. 60. J. B. Maki, A. S. Burkholder, C. J. Howard, I. Mol. Spectrosc., 1988, 130, 238. 61. Indian Academy of Sciences, Bull. Mater. Sci., 2002, 25, 1, 75–78. 62. L. Wilson, Anal. Chim. Acta, 1968, 40, 503-512. 63. R. W. Taylor, American Laboratory, 1970, 11, 33-35.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

GURAK ŞERTLERINDE UÝGUNLAŞMA BILEN BAGLY ORGANIZMIŇ EWOLÝUSION ÜÝTGEŞMELERI Maral Amanowa Biologiýa ylymlarynyň doktory, professor, Magtymguly adyndaky Türkmen döwlet uniwersiteti, Zoologiýa kafedrasynyň müdiri Mazmuny Makalada haýwanlaryň Garagum çölüniň gurak şertlerine uýgunlaşmasyna degişli düýpli (fundamental) soraglara seredilýär. Häzirki zaman usullary ulanmagyň esasynda guşlaryň böwrekleriniň we aşgazan-içege ýolunyň gurluşyndaky morfofiziologik uýgunlaşmalar görkezilen. Böwrek nefronlarynyň ewolýusion täzeden gurulmasy, olaryň ölçegleri, sany, şeýle-de genetiki apparatyň işjeňliginiň flýuarissent derňew ýoly bilen geçirilen barlaglar – ýaşaýşyň gurak şertlerine ewolýusion uýgunlaşmalaryň ýollaryny kesgitlemäge mümkinçilik berdi. Açylýan sözler: uýgunlaşmak, dokumalarda suw ýygnamak, organizmi durnukly saklamak, çölde ýaşaýan organizimler, guşlaryň böwreginiň ýilik gatlagy, mikrogisseksiýa, suwy yzyna sorup almak, suw ýygnaýan turbajyklar, medulýar konus, içegäň silindr şekilli öýjükleri. Haýwanlaryň ewolýusiýasynyň dowamynda ýaşaýşyň gurak şertlerine uýgunlaşmasynyň öwrenilmegi wajyp ekologiki meseleleriň biri bolup durýar. Bu babatda, ýagny amaly taýdan ähmiýeti bolan barlaglar geçirilende, fundamental barlaglaryň alnyp barylmagy barada Hormatly Prezidentimiz birnäçe gezek nygtap geçdi. Çölde ýaşaýan guşlarda uzak uýgunlaşma hadysasynyň dowamynda amatsyz howa şertlerinde ýaşaýşa ukyplylygy saklamaga mümkinçilik berýän ýöriteleşen aýratynlyklar döredi. Gurak ýerde ýaşaýan haýwanlaryň uýgunlaşmalary, olaryň organizminiň suwa bolan talabyny üpjün edýär: ýokarky dem alyş ýollarynda hemde öýkenlerde suwuň bugarmagy azalýar, şeýle-de onuň myşsalarda we

bagyrda deponirlemegi azalýar, guşuň organizminde sazlaýjy mehanizmler merkezi nerw sistemasy tarapyndan kontrolda saklanýar. Suw-duz sazlanyşy gynda gormonal faktorlaryň hem wajyp ähmiýeti bar. Suw-duz çalşygynyň aýratynlyklaryna, haýsydyr bir ýeke hadysany barlamagyň esasynda baha berip bolmaz. Organizmiň, şol sanda onuň suw çalşygynyň gomeostazyny diňe özara baglanyşykly bolan dürli görnüşli uýgunlaşmalaryň toplumy üpjün edýär. Guşlaryň gurşawyň şertlerine uýgunlaşmalaryna degişli ylmy-barlag işleri geçirenimizde, biz organizme täsir edýän aýgytlaýjy (ekstremal) faktorlaryň çylşyrymly toplumyna baglylykda, onuň uýgunlaşma hadysalaryny üpjün edýän, esasy ekologiki we morfo-funksional ulgamlaryň özara

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

413

414

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

baglanyşygyny hasaba aldyk. Barlag işlerimiz günorta-gündogar Garagumda alnyp baryldy. Çölde ýaşaýan guşlarda ewolýusiýa hadysasynyň dowamynda durnukly ekologiki we etologiki uýgunlaşmalar döredi. Ekologik uýgunlaşmalar, esasanam, suw çeşmelerine endiklilik, iýmite saýlaganlylyk, gije-gündizki aktiwligiň kesgitli ritmi, şeýle-de, tomus möwsüminde amatly şertleri saýlap almak bilen bagly etologiýasynyň özboluşly hereketi bilen häsiýetlendirilýär. Guşlarda madda çalşyk hadysalarynyň kadaly geçmegi üçin, beýleki haýwanlarda bolşy ýaly, dürli ekologik şertlerde özboluşly uýgunlaşmalar döreýär. Bu uýgunlaşmalar suwuň deň agramlylygyny deňeşdirme hemişelik derejede saklamaga mümkinçilik berýär, ýagny ýörite mehanizmler bedene suwuň girmegini we onuň has tygşytly bölünip çykmagyny sazlaýar. Biziň geçiren barlaglarymyz, şeýle-de edebiýat maglumatlarynyň derňewi [2,3,6,7,8,9], jemlenmegi bize, Garagumda ýaşaýan guşlaryň hemmesiniň suwy ulanmaýandyklaryny anyklamaga mümkinçilik berdi. Guşuň bedenine iýmit üsti bilen barýan suw, çalşyk hadysalarynyň kadaly geçmegini üpjün edýär. Garyşyk iýmitlenişi bolan çölde ýaşaýan görnüşler (tomus möwsüminde olaryň rasionynda ösümlik iýmiti agdyklyk edýär) suw ulanmaýarlar we megerem, iýmit bilen barýan çyglylyk hem-de metobolik hadysasy netijesinde döreýän suw bilen oňýarlar. Tomus möwsümi çölde güýçli bugarmany hasaba alanyňda, eremofil görnüşler suwuň tygşytly çykymyny üpjün edýän morfologik we fiziologik mehanizimleriň ençemesini saklamaly bolýar. Çöl şertlerine morfologik uýgunlaşmalary suwuň azlygynda, bedende suwuň dokumalaryň arasynda maksimal ýagdaýda saklanylmagyna

itergi berýän, onuň maksadalaýyk ýaýramagyny we tygşytly ulanylmagyny üpjün edýän mehanizmlerde gözlenilmegi gerek. Organizmde suw dem alyş organlary arkaly, peşew we ekskrementler bilen bugarýar. Çölde ýaşaýan guşlarda suw ýetmezçilik eden wagty suw çalşygynyň üýtgemegi bolup geçýär, bu bolsa suwuň kabul edilmeginiň we peýdalanylmagynyň arasyndaky gatnaşygyny üýtgedýär. Bu ýagdaýda, organizmde suwuň saklanmagyny we onuň dokumalaryň arasynda ýaýramagyny, şeýle-de onuň peýdalanylmagyny çäklendirýän funksiýalar aýratyn ähmiýete eýe bolýar. Çölde ýaşaýan haýwanlaryň dokumalarynda ätiýaçdan saklanan suwuň mukdary, möwsüm boýunça suw düzgüniniň üýtgemegine laýyklykda dürli bolýar. Çölde ýaşaýan guşlaryň bedeninde suwuň bol ýerinde duş gelýän görnüşlere garanyňda, suwuň az bolmagy häsiýetlidir. Bu bolsa çöl guşlarynyň, dokuma we organlarynda suwuň mukdarynyň göräli az bolan ýagdaýynda-da kadaly ýaşaýyş işjeňligini saklama ukybyna şaýatlyk edýär. Barlag geçirilen guşlaryň içki organlarynda suwuň mukdary tomus möwsüminde ýokarlanýar. Käbir çölde ýaşaýan görnüşlerde kadaly ýaşaýyş işjeňlik içki organlarynda (çürçüri – Podoces panderi, çöl serçesi – Passer simplex) suwuň mukdarynyň, suwuň bol ýerinde ýaşaýan görnüşler bilen deňeşdirilende, has peselen ýagdaýynda hem saklanýar. Çölde ýaşaýan guşlaryň görnüşlerinde suwuň bol ýerinde ýaşaýan guşlara garanyňda ganyň we deriniň plazmasynda natriý we kaliý maddalary köp bolýar, suw bolsa dokuma we içki organlarda bolýar. Çöl görnüşleri, suw çeşmesine hemişe golaý bolan guşlar bilen deňeşdirilende, ganyň udel agramynyň, gemoglobiniň we gematokritiň

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

konsentrasiýasynyň ýokary bolýandygyny biziň barlaglarymyz görkezdi. Suw-duz durnuklylygy sazlamakda böwrekler wajyp ähmiýete eýedir. Suwuň az ýa-da bolmadyk şertlerinde, haýwanlar üçin, nefronlarda suwuň reabsorbsiýasy bilen bagly bolan böwrekleriň konsentriýleýji ukyby örän wajyp bolup durýar. Çölde ýaşaýan görnüşlerde suwuň ýitirilme hadysasy beden üçin mümkin bolan derejä çenli azalýar. Böwrek kanallarynda suwuň reabsorbsiýasy, belli bir derejede, bölüp çykaryjy ulgamyň gurluş aýratynlygy bilen şertlendirilen. Biziň barlaglarymyzyň görkezişi ýaly, guşlaryň bölüp çykaryş ulgamynyň umumy funksional ýagdaýyna görä böwrekleriň ölçegini kesgitläp bolýar. Guşlaryň dürli görnüşlerini deňeşdireniňde, çöl görnüşleriniň böwrek indeksi suwuň bol ýerinde ýaşaýan görnüşlere garanyňda ýokary boldy. Çöl guşlarynyň böwrekleriniň medulýar bölüminiň gowy ösendigi ýüze çykaryldy (1-nji surat). Bu bölüm olaryň bölüp çykaryjy ulgamynyň – ganyň plazmasyna garanyňda, has konsentrirlenen peşewi emele getirme ýaly – wajyp ýöriteleşmesini şöhlelendirýär [2,3].

1-nji surat. Sazak serçesiniň böwreginiň medulýar bölekleri. Reňk.alsian gögi. Ulald.12,5

2-nji surat. Sazak serçesiniň böwreginiň nefronynyň gurluşy (mikrodisseksiýa). Mikrodisseksiýanyň netijeleri deňeşdirilende, çölde ýaşaýan käbir görnüşlerde nefronlaryň sany, medulýar konusynyň göräli kiçi uzynlygy, her konusyň içinde bolan nefronlaryň köp sany bilen kompensirlenýär. Şeýlelik bilen, biziň barlaglarymyzyň görkezişi ýaly, bir tarapdan böwrekleriň konsentrirleme ukyby bilen medulýar konusynyň uzynlygynyň arasyndaky korrelýasiýa bellenilýär, beýleki bir tarapdan bolsa, böwrekleriň konsentrirleme ukyby bilen nefronlaryň sanynyň arasyndaky korrelýasiýa bellenilýär. Biziň barlaglarymyz netijesinde böwregiň gabygynyň ölçeg birligine düşýän medulyar konuslaryň sany bilen suwy organizme yzyna gaýtarmagyň arasyndaky baglanyşyk ýüze çykaryldy. Eksperiment esasynda biz görkezdik, ýagny çölde ýaşaýan guşlaryň böwreklerindäki medulyar konuslaryň sany görnüş aýratynlygyna bagly bolup,

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

415

416

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

bu alamat sistematiki taýdan golaý görnüşlerde ýüze çykaryldy. Guşlarda gurak şertlere uýgunlaşma, medulýar konuslaryň sanynyň ýa-da nefronlaryň böwrekleriň medulýar konuslarynda sanynyň köpelmeginiň hasabyna amala aşýar (1-2-nji suratlar). Suwuň wagtlaýyn ýa-da hemişe ýetmezçilik etmegine uýgunlaşan, şeýle-de, suw çeşmelerine barmaga mümkinçiligi bolan guşlarda nefronlar uzynlygy boýunça tapawutlanmaýar. Guşlarda peşewi osmos konsentirlemäge bolan ukyp, megerem, nefronlar uzalmagy bilen däl-de, medulýar maddanyň gurluş toplumynyň ösüşi bilen düşündirilýär, bu ýerde esasy ähmiýete medulýar nefronlar eýedir. Suwuň renal reabsorbsiýa hadysasy hem medulýar konuslarda mikrokapillýarlaryň sanynyň köpelmegi bilen üpjün edilýär. Çölde ýaşaýan guşlaryň böwreklerinde nefronlaryň we ýygnaýjy turbajyklarynyň ýakyn golaýlaşmasyny görmek bolýar. Ýygnaýjy turbajyklarda köp sanly deşijekleri bolan ýuka endoteliý gatlagy bilen düşelen göni damarlaryň giň kapillýarlary bolýar. Barlaglarymyz netijesinde, çölde ýaşaýan guşlarda medulýar konuslaryň içki bölüminde üçleýin arterial we wena dessejikleriniň, şeýle-de, nefronlaryň aşak düşýän segmentleriniň ýakynlaşmasy bellenildi. Biziň geçiren barlaglarymyz çölde ýaşaýan guşlaryň medulýar konusynyň suwuň bol ýerinde ýaşaýan guşlar bilen deňeşdirlende, has mikrokapillýarlara baýdygyny görkezdi, bu bolsa, böwrekleriň konsentrirleme ukybyny ýokarlandyrýar. Çölde ýaşaýan guşlaryň böwrekleriniň ultragurluş aýratynlygy boýunça, proksimal esasanda distal

kanalda reabsorbsiýa hadysalarynyň has güýçli geçýändigine baha berip bolýar. Mundan başga-da, barlanylan guşlaryň distal kanallarynda we ýygnaýjy turbajyklarynda musiniň bölünip çykmasy has güýçli. Bu, megerem, birnäçe metabolitleriň has işjeň geçýän ekskresiýa hadysalary bilen düşündirilýär. Emma biziň barlaglarymyz böwrekleriň konsentrirleme ukybynyň, köplenç, bu görnüşleriň çöl şertlerine uýgunlaşma derejesine gabat gelmeýändigini görkezdi. Ähtimal, kserofil şertlere uýgunlaşmanyň diňe böwrekleriň funksiýasyna bagly däldigini, eýsem öýken suw ýitirmä gözegçilik, degidratasiýa getirýän plazmanyň osmos konsentrasiýasynyň ýokarlanmagy ýaly faktorlary hem öz içine alýandygyny hasaba almak gerek. Göni içegede we kloakada peşewiň konsentrasiýasynyň üýtgemegi örän wajyp bolup durýar. Köp görnüşlerde göni içegäniň we kloakanyň çylşyrymly gurluşy suwuň we uretral peşewiň yzyna sorulyandygyny görkezýär. Organizmde suw ýetmezçiligi bolanda, onuň gan aýlanyş bilen iýmit siňdiriş ulgamynyň arasyndaky çalşyk güýçlenýär. Aşgazaniçege ýolundan gan aýlanyş ulgamyna suwuň güýçli geçmegine, guşlaryň bedeniň çöl şertlerine bolan uýgunlaşma aýratynlygy hökmünde garamak bolar [1,4]. Çölde ýaşaýan guşlaryň köpüsiniň iýmit siňdiriş ýolunda suwuň fekaliýalar bilen çäkli möçberde çykarylmagy – suwy az saklaýan iýmiti iýmek bilen bagly bolan zerur uýgunlaşmadyr. Iýilýän iýmitiň çyglylygynyň fekaliýalarda suwuň mukdaryna täsir etmeýändigi anyklanyldy. Gurak iým iýlende içegäniň öňdäki bölümlerinde suwuň, belli bir derejede, köp mukdarynyň

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

saklanylandygy, ekskrementler bilen bölünip çykarylanda bolsa, mese-mälim azalýandygy bellenildi (3-4-nji suratlar). Böwrekleriň konsentrirleme ukyby we görnüşiň gurak şertlere uýgunlaşmasy birmeňzeş däl. Ähtimal, gurak şertlere uýgunlaşma diňe böwrekleriň funksiýasyna bagly bolman, bu ýerde öýkeniň çäkli bolan çyglylygy ýitirmegi, degidratasiýada plazmanyň osmosynyň ýokarlanmagy, şeýle-de göni içegede we kloakada fekaliýalardan we peşewden suwuň yzyna sorulmagy wajyp ähmiýete eýe bolýar.

3-nji surat. Çöl serçesi. Inçe içegäniň içege üpürjikleri. Reňk.azur-eozin. Ulald.20x5

4-nji surat. Çöl serçesi. Inçe içegäniň enterositleri we bokal şekilli öýjükleri. Reňk.azur-eozin. Ulald.50x5 Göni içegäniň, koprodeumyň we urodeumyň çylşyrymly morfologik gurluşy uretral peşewden suwuň organizme güýçli sorulma hadysalary

bilen şertlendirilen, ýagny onuň postrenal rezorbsiýasy bilen (5-nji surat). Üpürjikli nemli bardanyň beýik ýygyrtlary sorujy üsti ulaldýar. Üpürjikleriň gyralarynyň ýygyrtlylygy, olaryň deňeşdirme uly beýikligi, enterositleriň ýarym tegelek güberçek formasy çöl guşlarynda suwuň maksimal rezorbsiýasyny üpjün edýär. Güýçli ösen ýylmanak myşsa öýjükleri, şertsiz, üpürjikleriň hereketjeňligini we degişlilikde – suwuň rezorbsiýasynyň effektiwligini ýokarlandyrýar. Içegäniň yzky bölümlerinde natriniň we kaliniň ionlarynyň ýokary bolmagy, şeýle-de, eksperimental taýdan anyklanylan: guşlar güýçli gyzdyrylanda içegede natriý we kaliý ionlarynyň täzeden ýaýramagy, içegäniň diwary arkaly suwuň güýçli yzyna sorulýandygyna şaýatlyk edýär we çöl guşlarynyň suw ýetmezçiligine bolan uýgunlaşmasynyň fiziologik mehanizmleriniň biri hökmünde seredilýär. Muňa ýogyn içegäniň enterositleriň ýokary funksional işjeňligi şaýatlyk edýär [4]. Dürli ekologiki şertlerde ýaşaýan guşlaryň içegesiniň dürli bölümleriniň enterositleriniň funksional işjeňligini anyklamak üçin spektral barlag geçirildi [1]. Birnäçe sitohimiki işlenilme bilen bilelikde, lýuminessent spektral derňew ýanbaş we ýogyn içegäniň epiteliositlerindäki, şeýle-de, dürli ekologik şertlerde ýaşaýan Passer urugynyň guşlarynyň içegesiniň şol bir bölüminiň kriptal öýjüklerinde nuklein kislotalarynyň ýagdaýynyň deňeşdirme spektral barlaglaryny geçirmeklige mümkinçilik berdi. Dürli guşlaryň içege ýolunyň gurluş aýratynlygy öwrenilende düýpli tapawutlar bellenildi, olar, esasanda, içegäniň distal böleginde, çünki

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

417

418

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

ol ýerde suwuň sorulma hadysasy geçýär. Mör-möjek bilen iýmitlenýän guşlaryň toparynda, görnüşleriň ýaşaýyş şertleri bilen bagly bolan, haýsydyr bir morfologik kanunalaýyklyklar, içegäniň morfo-fiziologik täzeden gurulmasy bellenilmedi. Alnan netijeler içegäniň yzky bölümleriniň enterositleriniň işini tassyklady, ýagny organizmine çäkli suw barýan guşlaryň içegesinde, saklanýan himusyndan intensiw ýagdaýda suwuň reabsorbsiýa hadysasy geçýär. Göz öňüne tutulyşy ýaly, geçirilen barlaglaryň netijesinde çölde ýaşaýan görnüşleriň içegesiniň yzky bölümleriniň, şeýle-de, böwregiň nefronlarynyň suwy yzyna sorma işiniň örän ähmiýetlidigi anyklanyldy. Ýanbaş we ýogyn içegeleriň uýgunlaşma bilen bagly täzeden gurulmasy, gurak şertlerdäki guşlaryň böwreginiň şeýle gurluşyna garanyňda has ähmiýetli.

uýgunlaşmalar toplumy öňdebaryjy orunlaryň birini eýeleýär. Geçirilen barlaglar guşlaryň ekoulgamdaky ýagdaýyna dogry baha bermäge, olaryň sanynyň dinamikasyny çaklamaga we bedeni ýaramaz täsirlerden goraýan degişli uýgunlaşmalaryň ýüze çykmagyna mümkinçilik berýär. Bu esasan-da, gurak şertli ýerlerde oba hojalyk guşlarynyň akklimatizasiýasy bilen baglylykda, örän wajyp bolup durýar. Akklimatizasiýanyň usullarynyň fiziologik esaslandyrmasy diňe köpeldilýän haýwanlaryň önümliliginiň we eksterýeriniň alamatlaryny hasaba almagy talap etmän, eýsem olaryň aşa gyzma, suwuň ýetmezçiligine, gurak iým bilen iýmitlenmeklige durnuklylygyny öwrenmekligi talap edýär. Şeýlelikde, haýwanlaryň gurak şertlere uýgunlaşma hadysalaryny dürli taraplaýyn barlamagyň wajyp amaly ähmiýeti bar.

Edebiýat

5-nji surat. Çöl serçesiniň şahalanýan içege üpürjikleri. Reňk. Gematoksilin-eozin. Ulald.10x5 Şeýlelik bilen, çölüň çylşyrymly ekologik şertleri [5], guşlaryň aýgytlaýjy şertlerde ýaşaýşyny üpjün edýän ekologik, fiziologik we morfologik uýgunlaşmalaryň toplumyny şertlendirdi. Bu uýgunlaşmalaryň arasynda bedeniň suw çalşygyny saklamaga gönükdirilen

1. Аманова М.Б. Адаптивные особенности строения рельефа слизистой оболочки кишечника у пустынных птиц. ДАН СССР. Т. 225, № 6 1975. 2. Аманова М.Б. Экологоморфологические и физиологические адаптации водного обмена птиц Каракумов. А. Изд-во Ылым, 1982. 3. Аманова М.Б. Морфологические изменения почек птиц при адаптации к условиям пустыни. «Орнитологические исследования в Северной Евразии» Тезисы ХII Междунар. орнитол. конф. Северной Евразии. Ставрополь, Изд-во СГУ. 2006.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

4. Аманова М.Б. Функциональная активность эпителиоцитов дистальных отделов кишечника птиц в аридных условиях существования (на примере рода Passer). Вопросы орнитологии Туркменистана. М. 2005. 5. Рустамов А.К. Животный мир Туркменистана и его охрана. Ашхабад «Ылым», 2011. С.45-95. 6. Dantzler W.H. Effects of ADH on single-nephron glomerular filtration rate in the avian kidney. Amer. J.Physiol. 226, № 1, 1974.

7. Schmidt-Nielsen K. Desert animals: physiological problems of heat and water. Oxford Clarendon Press, New York, Oxford. Univ. Press. XIV, 277 pp., 1964. 8. Vintrup B., Schmidt-Nielsen B. The histology of the kidney of kangaroo rats. Anat. Res. 114:515-528, 1952. 9. Willoughby E.J. Water reguirements of the iraend. Condor 68, № 3:34-43,1966.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

419

420

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

EVOLUTIONAL CHANGES IN THE ORGANISMS OF BIRDS IN RELATION TO ADAPTATIONS TO ARID CONDITIONS OF EXISTENCE Maral Amanova Doctor of Biological Sciences, professor, Magtymguly Turkmen State University, Head of the Zoology Department Abstract Fundamental questions of adaptation of animals to arid conditions of existence in Garagum desert are observed in the article. Physiological adaptations in the structure of the kidneys and digestive track in birds are shown on the basis of using modern methods. Evolutional change of kidneys enthrones, their size, number and research made by fluorescent analysis of activity of genetic apparatus gave an opportunity to determine the ways of evolutional adaptations to arid conditions of existence. Key words: Arid conditions of existence, Adaptation, Water deposit, Homeostasis of an organism, Eremophyl species, Medullar cone of kidneys in birds, Micro dissection, Water reabsorption, Receiving tubes, Medullar cone, Entrecotes. One of the most ecological problems is the study of adaptations of animals in the process of evolution to the arid conditions of existence. Together with the research, which has direct practical significance in the conduct of fundamental research was pointed out by the President of Turkmenistan Gurbanguly Berdimuhamedov. In the process of long adaptations birds inhabiting the desert produced special reactions allowing to survive in unfavorable climatic conditions. The adaptation of animals inhabiting arid zone provides demands of the organism for water: the evaporation of water from the upper respiratory track and lungs, and its deposit in muscles and liver decreases; regulatory mechanisms are

strictly controlled by the central nervous system in the organisms of birds. Hormonal factor plays an important role in the regulation of water-salt metabolism. Peculiarities of regulation of water metabolism cannot be judged by investigating any one reaction. Only interrelated complex of diverse adaptations provides the homeostasis of an organism including its water metabolism. In the study of adaptations of birds to the conditions of the environment we took into consideration the interrelation of main ecological and functional systems which provide adaptation reactions of the organism depending on the complicated complex of extreme factors influencing it.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

The research works were held in the southeastern Garagum. In the process of evolution birds inhabiting desert produced stable ecological and behavioral adaptations. Ecological adaptations are mainly characterized by attribution to the sources of water, pickiness of food, definite rhythm of daily activity, peculiar reactions of behavior connected with the choice of optimal conditions in summer period. For the normal supply of metabolic reactions in birds, like in other animals, special adaptations are produced in different ecological conditions which promote the water balance in comparatively stable level due to special mechanisms which regulate the ingress of water into organism and more economic water discharge. Conducted researches, analysis and summary of literary data allowed us to state that all birds inhabiting the Garagum use water [2,3,6,7,8,9]. Water, which comes with food, provides normal metabolic processes. Desert species which are characterized by mixed nourishment (plants are predominated in their diet in summer) do not use water and, seemingly, do with liquid coming with food and water produced as a result of metabolic processes. Taking into consideration intensive evaporation in summer, desert species must have a number of morphological and physiological mechanisms which provide economic water discharge. In the lack of water morphological adaptations into conditions of the desert should be searched in the mechanisms of more reasonable distribution and economic water discharge between tissues which are able to retain it in the organism in maximum. In the organism water is discharged from respiratory organs by

evaporation, by urinating and trough skin. A change which modifies the proportion between intake and discharge occurs in the water metabolism in the desert birds during the lack of water. In this process a special significance is given to functions, which provide retention of water in the organism and to its distribution between tissues which also delimit its discharge. Amount of water reserved in the tissues of desert animals varies in different seasons in accordance with the changes of water routine. It is characterized that water is less in the organisms of desert birds than that of not desert ones. This certifies about the ability of desert bird species to keep normal vital activities in accordingly less amount of water in tissues and organs. Content of water in inner organs of investigated birds increases in summer period. Normal vital activity is observed in some desert species at comparatively low water content in inner organs (saxaul jay, desert sparrow). Desert bird species has more sodium and potassium in blood plasma and tissues, and less water in tissues and inner organs than in non-desert ones. Unit weight of blood, concentration of hemoglobin and hematocrit of desert species are higher than those of birds which have constant access to the sources of water. Kidneys play an important role in the regulation of water-salt metabolism. Concentrating ability of kidneys connected with reabsorption of water in nephrons is very important for animals in the lack of water. Renal loss of water is reduced to the maximum allowed limits in desert species. The process of reabsorption of water in kidney canals is significantly determined by structural peculiarities of excretory apparatus. Our research showed that common functional condition of excretory system of birds determines the size of

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

421

422

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

kidneys. While comparing different species of birds it was established that kidney index in desert species was higher than that of non- desert ones. A significant development of medullar zone in kidneys of desert birds which reflect important specialization of their excretory apparatus i.e. more concentrated proceeding of urine was detected (pic. 1) [2,3].

Picture 1. Medullar structure of kidneys of Passer ammodendri. Color of the alcian blue. Scale 12,5.

Picture 2. The structure of nephrons in kidneys of Passer ammodendi (micro dissection).

Contrasting the results of micro dissection it was established that the number of Henle’s loop, comparatively shorter length of medullar cone in some species, inhabiting desert is compensated by a large number of Henle’s loop inside each cone. Thus, on one hand side, correlation between concentrated ability of kidneys and length of medullar cone, on the other hand, concentrated ability of kidneys and the number of Henle’s loop are observed. We determined a link between the numbers of medullar cones in measurement units of cover and effectiveness of water retention. It is established that the number of medullar cones in kidneys of desert birds is characterized by the specifics ascertained in systematically related species of birds. Adaptation to arid conditions is realized by, probably, at the expense of the increase of the number of medullar cones or the number of Henle’s loop in the medullar cone of kidneys (pic.1, 2). Birds adapted to the temporary or constant lack of water as well as those having access to the sources of water did not distinguish in the number of Henle’s loop. Osmic concentration ability of urine in birds is explained not by the lengthening of the Henle’s loop but by the development of complex structure of medullar substance when medullar nephrons are significant. Process of renal reabsorption of water is also determined by the character of vascularization of medullar substance. In the kidneys of desert birds a close approach of Henle’s loop and receiving tube with wide capillary of straight vessels covered with intensely thin endothelium with numerous pores are observed. An approach of triple arterial and venal bunches as well as segments of Henle’s loop were noticed in the inner

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

zone of medullar substance of desert birds. Medullar substance of kidneys,which increases the concentrating ability of kidneys, in desert birds was more strongly vascularized as compared with those of non-desert ones was described. By the peculiarities of ultra structure of kidneys in desert bird species it may be judged that the processes of reabsorption in proximal, especially in distal canal, occur more intensively. Moreover, the excretory of mucin in distal canals and in receiving tubes in the investigated birds is stronger. This is, perhaps, explained by the active processes of excretory row of metabolites. But our research showed that a concentrating ability of kidneys not always corresponds to the level of adaptation of these species to the desert conditions. It is necessary to note that adaptation to xenophile conditions depends not only on the functions of kidneys but also includes such factors as control of loss of water in lungs and increase of osmotic concentration of plasma which follows the dehydration. The change of urine concentration in the region of straight intestine and cloacae is very important. A complicated structure of straight intestine and cloacae in many species shows reabsorption of water and urethral urine. During the lack of water in an organism, metabolism of water between vascular system and digestive system increases. An intensive ingress of water from the digestive system into vascular system may be observed as an adjusting peculiarity of birds to the conditions of birds [1, 4]. Limited water discharge from digestive system with fecal in many birds of desert is an important adaptation in accordance with food

consumption, which contains little water. It is established that the moisture of the consumed food does not influence on the content of water in fecal. While eating dry food a quite high content of water was observed in the front parts of the intestines, which sharply decreases in excrements (pic. 3, 4). Thus, concentrating ability of kidneys and adaptation of the species to arid conditions are not adequate. Seemingly, adaptations of arid conditions depend not only on the functions of kidneys, loss of liquid in lungs and an increase of osmotic plasma in dehydration are significant, but also reabsorption of water from fecal and urine in straight intestine and cloacae.

Picture 3. Fringe of the thin intestine of Passer simplex. Color – azure - eosine. Scale 20x5

Picture 4. Fringe and goblet cells of the thin intestine of Passer simplex. Color - azure-eosine. Scale 50x5.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

423

424

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

A complicated morphological structure of straight intestine, coprodaeum and urodaeum is determined by intensive processes of absorption of water from urethral urine, i.e. post renal resorption (pic. 5). Upper folds of mucosa of gallbladder with fringe increase an absorbing surface to maximum. Crinkle of the edges of the fringe, its comparatively big height, semispherical convex form of enterocytes provide maximum resorption of water in desert birds. Intensely developed smooth muscle cells, without doubt, increase the activity of fringe, consequently, an effective resorption of water. A high content of ions of sodium and potassium in back regions of intestines as well as redistribution of ions of sodium and potassium in intestines during sharp overheating of birds certifies about intensive reabsorption of water through the walls of an intestine, and this is observed as one of the physiological mechanisms of adaptation of desert birds to the lack of water. This is also proved by a high functional activity of epithelial cell of thick intestine[4]. To clarify functional activity of entorocytes in different regions of intestines of birds inhabiting in ecologically diverse conditions of existence a spectral research was conducted. Luminescent spectral analysis combined with a row of cytochemical treatment allowed to conduct comparative spectral research of nucleic acids’ condition in enterocytes of iliac and thick intestines as well as in cryptal cells of the same regions of intestine in birds of Passer family, which inhabit in diverse ecological conditions. While studying the structural peculiarities of intestinal track of

different birds significant differences, especially in the distal part of intestine where processes of absorption of water take place, were established[1]. Morphological regularity and physiological change in the intestine, which is significant for the existence of the species, were not observed in the group of insectivore birds. Resulting data approve the directness of the work of the epithelial cells of back parts of intestines where intensive processes of water reabsorption from the content of the intestine in birds with limited ingress of water occur. As a result of the conducted researches a significant role of back parts of the intestine in water reabsorption in desert species was established more important than it was supposed before. Adaptive change of iliac and thick intestines is more considerable than that structure of kidney of birds in arid conditions.

Picture 5. Branched fringe of Passer simplex. Color – hematoxylineosine. Scale 10x5. Thus, complicated ecological conditions of desert determined the complex of ecological, physiological and morphological adaptations which provide the existence of birds in extreme conditions. A complex of adjustments

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

directed into the support of water metabolism of an organism takes one of the leading places among these adaptations. Conducted researches allow to estimate the condition of birds in ecosystem, to predict dynamics of their number and promote the production of necessary accommodations which help the organism to overcome harmful impacts properly. This is especially important in accordance with acclimatization in the arid zones. Physiological bases of methods of acclimatization require not only registration of factors of productivity and exterior of bred animals but also the study of their immunity to overheating, lack of water and dry food. Thus, investigation of processes of adaptation of animals in arid zone from different sides is of great practical significance.

References 1. Аманова М.Б. Адаптивные особенности строения рельефа слизистой оболочки кишечника у пустынных птиц. ДАН СССР. Т. 225, № 6 1975. 2. Аманова М.Б. Экологоморфологические и физиологические

адаптации водного обмена птиц Каракумов. А. Изд-во Ылым, 1982. 3. Аманова М.Б. Морфоло гические изменения почек птиц при адаптации к условиям пустыни. «Орнитологические исследования в Северной Евразии» Тезисы ХII Междунар. орнитол. конф. Северной Евразии. Ставрополь, Изд-во СГУ.2006. 4. Аманова М.Б. Функцио нальная активность эпителиоцитов дистальных отделов кишечника птиц в аридных условиях существования (на примере рода Passer). Вопросы орнитологии Туркменистана. М. 2005. 5. Рустамов А.К. Животный мир Туркменистана и его охрана. Ашхабад «Ылым», 2011. С.45-95. 6. Dantzler W.H. Effects of ADH on single-nephron glomerular filtration rate in the avian kidney. Amer. J. Physiol. 226, № 1, 1974. 7. Schmidt-Nielsen K. Desert Animals: physiological problems of heat and water. Oxford Clarendon Press, New York, Oxford University Press XIV, 277pp., 1964. 8. Vintrup B., Schmidt-Nielsen B. the histology of kidney of kangaroo rats. Anat. Res. 114:515-528, 1952. 9. Willoughby E.J. Water requirements of the iraend. Condor 68, №3:34-43, 1966.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

425

426

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

KURAK ŞARTLARDA UYUM SAĞLAMA İLE İLGİLİ ORGANİZMANIN EVOLÜSYON DEĞİŞİKLİKLERİ Prof. Dr. Maral Amanova Magtumkulu Türkmen Devlet Üniversitesi Zooloji Bölümü Başkanı Özet Bu makalede hayvanların Karakum çölünün kurak şartlarına uyum sağlamasına dair geniş sorular ele alınmaktadır. Çağdaş yöntemler kullanılarak kuşların böbrekleri ve mide-bağırsak yolunun yapısındaki morfo-fizyolojik uyum sağlamalar gösterilmektedir. Böbrek nefronlarının evolüsyonla yeniden yapılması, onların ölçümü, sayısı ve jenetik uzvunun aktifliğinin fluarissent inceleme vasıtası ile yapılan tetkikler yaşamın kurak şartlarına peyderpey uyum sağlamalarının yollarını belirlemeye imkân sağlamaktadır. Anahtar kelimeler: Uyum Sağlama, İç Organlarda Su Toplama, Vücudu Sabit Tutma, Çölde Yaşayan Organizmalar, Kuş Böbreğinin İlik Tabakası, Mikrogisseksiya, Suyu Geri Kazandırmak, Su Toplayıcı Borucuklar, Medulyar Konus, Bağırsağın Silindir Şeklindeki Hücreleri. Hayvanların evolüsyon şartları sürecinde yaşamın kuraklığına alışmasını incelemek önemli ekolojik bir durum haline geldi. Bu meselede, yani pratik açıdan önemli olan incelemeler yapıldığında köklü işlerin yapılması gerektiğini Sayın Cumhurbaşkanımız birçok defa dile getirdi. Çölde yaşayan kuşlarda uzun süre uyum sağlama olayı ile birlikte yetersiz hava durumunda yaşam mücadelesine devam etmesini sağlayan özel durumlar oluşturuldu. Kurak yerde yaşayan hayvanların uyum sağlaması, onların suya olan ihtiyacını temin ediyor. Üst solunum yollarında ve akciğerde suyun buharlaşması azalıyor. Bir de onların kaslarındaki ve karaciğerdeki

depolama işi azalıyor, kuşun bünyesinde dengeleyici unsurlar merkezî sinir sistemi ile kontrol ediliyor. Su ve tuz dengesinde hormonsal olayların da önemi artıyor. Su ve tuz değişiminin özelliklerinde, herhangi bir olayı incelemekle sonuca varılmaz. Vücudun, aynı zamanda onun su değişiminin gomeostasını (suyu sabit tutmasını) sadece kendisiyle ilişkili olan çeşitli uyuşmaların bir arada bulunması sağlar. Kuşların bölgenin şartlarına uyum sağlamasını incelediğimizde, vücudu etkileyen kesin vakaların zorluklu toplumuna bağlılıkta, uyumlarını sağlayan önemli ekolojik ve yapısal potansiyelin dengelenmesini ortaya koyduk. Çölde yaşayan kuşlarda evolüsyon olayının devamında açıkça bir ekolojik

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

ve etolojik uyum sağlamalar meydana geldi. Ekolojik uyum sağlamalar özellikle, su kaynaklarına alışma, yiyeceğe ulaşma, gece ve gündüzki hareketliliğin uyumu, bir de yaz aylarında gerekli şartları oluşturması ile ilgili etolojisinin özel durumu ile öne çıkmaktadır. Kuşlarda madde değişikliğinin düzenli olması adına, diğer hayvanlarda olduğu gibi, çeşitli ekolojik şartlarda özel bir uyum baş gösteriyor. Bu uyumlar suyun dengesinin sabit tutulmasını sağlamaktadır, yani özel mekanizmalar ve onun daha tasarruflu olmasını sağlıyor. Yaptığımız tetkiklerin, bir de literatür bilgilerinin sonucunu toplamamız, Karakum çölünde yaşayan kuşların tümünün sudan istifade etmediklerini ortaya çıkarma imkânı sağladı. Kuşun vücuduna yiyecek ile gelen su, değişim olayının rahat geçmesini sağlıyor. Karışık şekilde beslenen çöl kuşları sudan fazla istifade etmiyorlar, belki de besin ile gelen sıvı metabolik olaylardan oluşan su ile yetiniyorlar. Yaz aylarındaki şiddetli buharlaşmayı düşünerek, eremofil türler suyun tasarruflu kullanımını temin eden yapısal ve fizyolojik mekanizmlerin birçoğunu tutmak zorundadır. Çöl şartlarına morfolojik uyum sağlamalar suyun az olduğu dönemde, suyun vücut içindeki azami derecede saklanması durumunu getiriyor. Suyun amaca uygun olarak dağılmasını ve tasarruflu kullanımını sağlayan unsurların kazanılması lazım. Vücutta su; solunum yolları, idrar ve deneme yolları ile buharlaşır. Çöl kuşlarının su ihtiyacı olduğunda su değişiminin farklılaşması oluyor, bu ise suyun kabul edilmesinin ve ondan faydalanılmasının arasındaki ilişkiyi değiştiriyor. Bu durumda, vücutta suyun

tutulması ve onun uzuvlar arasında yayılmasını hem de sudan istifade etmeyi sınırlayan eylemler özel bir öneme sahip oluyorlar. Çöl hayvanlarının iç uzuvlarında yedek tutulan suyun miktarı, tüm mevsimdeki su değişimlerinin durumuna göre farklılık arz ediyor. Çöl kuşlarının vücudunda suyun bol olduğu yerde yaşayan kuşlara nazaran, suyun az olduğu muhakkaktır. Bu ise çöl kuşlarının uzuvlarında su miktarının daha az olması durumunda da düzenli aktif yaşam yeteneği devam etmektedir. İnceleme yapılan kuşların iç organizmalarında suyun miktarı yaz mevsiminde yükseliyor. Çürçürü ve serçe gibi çölde yaşayan türlerde düzenli yaşam aktifliği iç uzuvlarda suyun miktarının suyun bol olduğu yerde yaşayan türlere göre daha düşük seviyede olduğu gözlemlenir. Çöl kuşlarında suyun bol olduğu yerde yaşayan kuşlara göre kanın ve derinin plazmasında natriy ve kaliy gibi maddeler çok daha fazla oluyor, su ise iç uzuvlarda kalıyor. Bir de çöl kuşlarının sulak yerlerdeki kuşlara göre kanın udel ağırlığı hemoglobinin (kandaki kırmızı hücreler) ve gematokritin (kan ağırlığı) birleşmesinin fazla oluşunu tetkiklerimizde görebildik. Su ve tuz sabitliğini ayarlamakta böbreklerin çok önemli yeri vardır. Suyun az ya da hiç olmadığı yerlerde, hayvanlar için nefronlarda suyun reabsorsiyası (vücudun suyu geri çekmesi) ile ilgili olan böbreklerin birleştiricilik kabiliyeti önem arz etmektedir. Çöl türlerinde suyun kaybolması olayı vücut için ihtiyaç olabilecek seviyeye kadar azalır. Böbrek kanallarındaki suyun reabsorsiyası (vücudun suyu geri çekmesi) belli seviyede su çıkarma, sistemin yapısına bağlı kalmaktadır. Yaptığımız tetkiklerden görüldüğü gibi, kuşların çıkarma sistemine göre böbreklerin

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

427

428

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

ölçüsünü netleştirmek mümkün. Kuşların birçok türünü karşılaştırdığımızda, çöl türlerinin böbrek yapısı sulak yerdekilere göre yüksek seviyededir. Çöl kuşlarının böbreklerinin bölücü kısımlarının olgun olduğu belirlendi (1. Resim). Bu kısmın onları bölme işlemi sistemin-kanın plazmasına göre karışımı daha yüksektir, idrar oluşturma gibi fonksiyon devreye girer [2,3].

1. Resim. Sazak serçesinin böbreğinin kısmî parçaları. Alsian mavisi renginde. 12,5 derece büyütülmüş

2. Resim. Sazak serçesinin böbreğinin nefronunun yapısı (mikrodisseksiya).

Mikrodisseksiyanın sonuçları karşılaştırıldığında, çöl kuşlarının bazı türlerinde nefronların sayısı, bölücü konusun dereceli uzaması, her konusun içindeki çok sayıda nefronlar ile değiştiriliyor. Böylece, bizim tetkiklerimizin gösterdiği gibi, bir yönden böbreklerin birleştirme yeteneği ile bölme konusunun uzunluğu arasında bir korrelyasyon (denge) oluşturuluyor, başka bir yöndense, böbreklerin birleştirme yeteneği ile nefronların sayısı arasında da korrelyasyonun (denge) olduğu belirlendi. Yapılan araştırmalar sonucunda böbreğin kabının ölçüsüne düşen bölücü konusların sayısı ile suyun vücuda geri kazandırılması arasında ilişki tespit edildi. Deneyler vasıtasıyla çöl kuşlarının böbreklerindeki bölücü konusların sayısı sistematik olarak yakın türlerde ortaya konuldu. Kuşların kurak yerlere alışması, bölücü uzuvların sayısının ya da nefronların böbreklerde artması ile ön plana çıkıyor (1. ve 2. Resim). Suyun muvakkaten veya daimî yetersizliğine alışan, bir de su kaynaklarına ulaşmada zorluk çeken kuşlarda nefron uzun olmasıyla ön plana çıkıyor. Kuşlarda idrara osmos karışmasına olan yetenek, belki de nefronların uzun olmasıyla değil de, bölücü maddenin yapısal bütünlüğü ile gerçekleşiyor. Burada esas önemli olan bölücü nefronlardır. Suyun renal geri dönüşümü olayı da bölücü konuslarda mirokapilyarların sayısının artması ile temin ediliyor. Çöl kuşlarının böbreklerinde nefronlarla toplayıcı boruların yakınlaşması görülebilir. Toplayıcı borularda çok sayıda delikler olan ince bir endoteliy tabakası ile düz damarların geniş kapilyarları mevcuttur. Tetkikler

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

sonucunda, çöl kuşlarında bölücü konusların içyapısında üçlü arterial ve kan pıhtılarının ve de nefronların aşağıya düştüğü segmentlerin yakınlaşması gözlemlendi. Yapılan araştırmalar çöl kuşlarının bölücü konuslarının sulak yerdeki kuşlardan çok mikrikapilyarlara sahip olduğu görüldü, bu ise böbreklerin birleştirme yeteneğinin üst seviyede olduğunu gösterir. Çöl kuşlarının böbrekleri ulta yapı özelliği ile proksimal özellikle distal kanalda reabsorsiyası (vücudun suyu geri çekmesi) olayının fazla olduğunu söyleyebiliriz. Bir de, tetkik edilen kuşların distal kanallarında ve toplayıcı borularında musinin atılması daha fazladır. Bu ise birçok metabolitlerin daha aktif geçen ekskresiya hadisesi ile izah edilir. Ancak tetkiklerimiz böbreklerin birleştirme yeteneğinin daha çok bu türlerin çöl şartlarına alışma düzenine aykırı olduğunu gösterdi. Belki de kserofil şartlara alışmanın sadece böbreklerin fonksiyonuna bağlı olmadığı, aksine akciğer su kaybını gözetmesi, degitrasiyaya getirilen plazmanın osmos birleşmesinin artması gibi faktörleri de kapsadığını söylememiz gerek. Uzun bağırsakta ve kloakada idrar birleşmesinin değişmesi çok önemli bir mesele. Birçok türde uzun bağırsağın ve kloakanın zorlu yapısı suyun ve uretral idrarın geri çekildiğini gösteriyor. Vücutta su yetersizliği olduğunda, onun tansiyon ile sindirim sistemine suyun hızlı geçişiyle, kuşun bünyesinin çöl şartlarına uyum sağlamasıyla izah edilebilir [1,4]. Çöl kuşlarının çoğunun sindirim yolunda suyun fekalyalar ile sınırlı sayıda atılması – az sulu yiyeceği yemesi ile ilişkili olan mecburi uyumdur.

Besinin yaş olmasının fekalyalarda suyun miktarına etki etmediği tespit edildi. Kurak besin yenildiğinde bağırsağın ön kısımlarında suyun belli seviyede çok miktarının muhafaza edilmesi, denemelerle atıldığında ise, yüksek orantıda azalması belirlendi (3. ve 4. Resim). Böbreklerin birleştirme yeteneği ve türlerin kurak şartlara uyum sağlaması aynı orantıda değil. Belki de, kurak yerlere uyum sağlama sadece böbreklerin fonksiyonuna bağlı olmayıp, burada akciğerin sınırlı olan nemini kaybetmesi, degidratasiyada plazmanın somasunun yükselmesi, bir de uzun bağırsağa ve kloakadaya fekaliyalardan ve idrardan suyun geri çekilmesi önemini arttırıyor.

3. Resim. Çöl serçesi. İnce bağırsağın hücreleri. Azur eozin renginde. 20x5 büyütüldü.

4. Resim. Çöl serçesi. İnce bağırsağın enterositleri ve bardak şeklindeki hücreleri. Azur eozin renginde. 50x5 büyütüldü

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

429

430

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Uzun bağırsağın, koprodeumun ve uredeumun karışık şekil yapısı uretral idrardan suyun vücuda çekilmesi olayına bağlıdır, yani onun postrenal rezorbsiyasına bağlıdır (5. Resim). Nemli hücreler bağırsak uzuvlarındaki yüksek kırışıklıkları emme yoluyla büyütür. Bağırsak uzuvlarının kırışması, onların karşılaştırması yüksektir, enterositlerin yarım yuvarlak şişkin şekli çöl kuşlarında suyun azamî rezorbsiyasını temin ediyor. Kuvvetlenen kaygan kas hücreleri hareketsiz bağırsak uzuvlarının aktifliğini ve buna bağlı olarak suyun geri kazanımını yükseltir. Bağırsağın arka kısımlarında natrinin ve kalinin iyonlarının yüksek sevide olması, deneysel yollarla tespit edilen kuşlar ısıtma olduğunda bağırsakta natriy ve kaliy iyonlarının yeniden yayılması, bağırsak duvarı ile suyun şiddetli geri dönüşümünü müşahede edebiliriz. Çöl kuşlarının su yetersizliğine karşı uyum sağlaması fizyolojik mekanizmalardan biri olarak değerlendiriliyor. Bunu kalın bağırsağın enterositlerinin yüksek fonksiyonlu aktifliği de ispat ediyor [4]. Çeşitli ekolojik şartlarda yaşayan kuşların bağırsağının birçok kısmının enterositlerinin fonksiyonunu açıklamak için spektral inceleme yapıldı [1]. Bir çok sitokimik işlemle birlikte, luminessent spektral inceleme kalça ve kalın bağırsağın epiteliositlerindeki çeşitli ekolojik şartlarda yaşayan Passer türü kuşların bağırsağının kriptal hücrelerinde nuklein eksilmesi durumunun karşılaştırılması spektral incelemeyi yapmaya imkân verdi. Birçok kuşun bağırsak yolunun yapısal özelliği incelendiğinde, temel farklılıklar belirlendi; onlar esas olarak bağırsağın distal kısmındadır, zira burada suyun geri kazanılması

hadisesi gerçekleşiyor. Kurtçuklarla beslenen kuşların grubunda, türlerin yaşam şartlarına bağlı herhangi bir durumda bağırsağın morfo-fizyolojik oluşumu tespit edilmedi. Alınan sonuçlar bağırsağın arka kısmının enterositlerinin işini onayladı, yani vücuda sınırlı miktarda su alan kuşların bağırsağında muhafaza edilen himusinden intensiv durumda suyun geri kazanılması olayı gerçekleşiyor. Ön görüldüğü gibi, yapılan tetkiklerin sonucunda çöl kuşlarının bağırsağının arka kısmı, bir de böbreğin nefronlarının suyu geri çekmesinin çok önemli olduğu belirlendi. Kalça ve kalın bağırsağın uygunlaşmaya bağlı yeniden yapılanması, kurak şartlardaki kuşların böbreğinin bu yapıya göre daha ehemmiyetli olduğu da bir gerçektir.

5. Resim. Çöl serçesinin dallara ayrılan bağırsak uzuvları. Gematoksilin-eozin renginde. 10x5 büyütüldü. Böylece, çölün zorlu ekolojik şartları [5], kuşların bu şartlarda yaşamını temin edecek ekolojik, fizyolojik ve morfolojik uygunlaşma serisini gerektirdi. Bu uygunlaşmanın içinde suyun değişimini muhafaza etmesi uyum sağlamalar serisini ileri seviyede tutmayı başarıyor. Yapılan incelemeler kuşların ekosistemdeki durumunu doğru

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

değerlendirmeye, onların sayısının artmasını ön görmeye ve vücudu olumsuz etkenlerden koruyan uyum sağlamaların oluşmasına imkân sağlamalıdır. Bu doğrultuda, kurak yerlerdeki hayvancılık ile ilgili kuşlarda akklimatizasyon ile ilişkili durumlar çok önemli bir yere sahiptir. Akklimatizasyonun metotlarının fizyolojik dayanağı sadece beslenen kuşların artmasının ve eksteryerinin belirtilerini gündemde tutmayıp; onların aşırı ısınma, suyun yetersizliğini ve kuru besin ile beslenmesini öğrenmeyi de gerektirmektedir. Böylece, hayvanların kurak şartlara uyum sağlama aşamasının çeşitli yönlerle tetkik edilmesinin önemi daha da artmaktadır.

Kaynak 1. Аманова М.Б. Адаптивные особенности строения рельефа слизистой оболочки кишечника у пустынных птиц. ДАН СССР. Т. 225, № 6 1975. 2. Аманова М.Б. Экологоморфологические и физиологические адаптации водного обмена птиц Каракумов. А. Изд-во Ылым, 1982.

3. Аманова М.Б. Морфоло гические изменения почек птиц при адаптации к условиям пустыни. «Орнитологические исследования в Северной Евразии» Тезисы ХII Междунар. орнитол. конф. Северной Евразии. Ставрополь, Изд-во СГУ.2006. 4. Аманова М.Б. Функцио нальная активность эпителиоцитов дистальных отделов кишечника птиц в аридных условиях существования (на примере рода Passer). Вопросы орнитологии Туркменистана. М. 2005. 5. Рустамов А.К. Животный мир Туркменистана и его охрана. Ашхабад «Ылым», 2011. С.45-95. 6. Dantzler W.H. Effects of ADH on single-nephron glomerular filtration rate in the avian kidney. Amer. J.Physiol. 226, № 1, 1974. 7. Schmidt-Nielsen K. Desert animals: physiological problems of heat and water. Oxford Clarendon Press, New York, Oxford. Univ. Press. XIV, 277 pp., 1964. 8. Vintrup B., Schmidt-Nielsen B. The histology of the kidney of kangaroo rats. Anat. Res. 114:515-528, 1952. 9. Willoughby E.J. Water reguirements of the iraend. Condor 68, № 3:34-43, 1966.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

431

432

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

LUKMANÇYLYK YLYMLARY MEDICAL SCIENCES TIBBÎ İLİMLER

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

SAGLYGA BILKASTLAÝYN ŞIKES ÝETIRMEKLIGIŇ OBÝEKTIW TARAPY Dünýägözel Amanmuhammedowa Magtymguly adyndaky Türkmen döwlet uniwersitetiniñ Jenaýat hukugy kafedrasynyñ aspiranty Mazmuny Saglyga bilkastlaýyn şikes ýetirmek – saglyga ýetirilen şikesiň agyrlyk derejesine laýyklykda, Türkmenistanyň Jenaýat Kodeksiniň üç maddasynda ýerleşdirilendir: 107-nji madda – Saglyga bilkastlaýyn agyr şikes ýetirmek; 108-nji madda –Saglyga bilkastlaýyn orta agyrlykdaky şikes ýetirmek we 111-nji madda – Saglyga bilkastlaýyn ýeňil şikes ýetirmek. Adamyň saglygyna şikesiň ýetirilmegini jenaýat diýip hasaplamak üçin, şol hereketde ýa-da hereketsizlikde dört alamat bolmalydyr. Jenaýatyň düzümini emele getirýän alamatlaryň biri hem obýektiw tarapdyr. Bu jenaýatyň düzüminiň daşky alamatydyr. Saglyga bilkastlaýyn şikes ýetirmeklik obýektiw tarapdan hukuga garşy hereketler ýa-da hereketsizlikler bilen amala aşyrylýar. Saglyga bilkastlaýyn şikes ýetirmegiň mehaniki, himiki, psihiki we beýleki usullary bardyr. Saglyga bilkastlaýyn şikes ýetirmek jenaýatlarynyň obýektiw tarapy öwrenilende, etmiş (hereket ýa-da hereketsizlik) bilen ýüze çykan netijäniň arasyndaky sebäpli arabaglanyşygy tapmak zerurdyr. Açylýan sözler: Jenaýat hukugy, saglyga bilkastlaýyn agyr, orta agyrlykdaky we ýeňil şikes ýetirmek, jenaýatyň düzüminiň obýektiw tarapy, hereket, hereketsizlik, etmiş bilen netijäniň arasyndaky sebäpli arabaglanyşyk. Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwründe kanunçylygymyz gün-günden kämilleşýär, pugtalanýar. «Adamyň hukuklaryny we azatlyklaryny, onuň kanuny bähbitlerini goramak – türkmen jemgyýetiniň baş ýörelgesidir» [1] diýip belleýän Hormatly Prezidentimiziň bize peşgeş beren bagtyýarlyk döwründe hukuk döwleti pajarlap ösýär. Hukuk döwleti bolsa, döwletde kanunyň rüstemliginiň ykrar edilmegi, adamyň we onuň mertebesiniň, tebigy we mizemez

hukuklarynyň döwlet üçin ýokary, baş gymmatlyk hökmünde görülmegi, jemgyýetiň raýat jemgyýeti derejesinde kämilleşmegi diýildigidir. Türkmenistanyň Konstitusiýasynda aýdylyşy ýaly, döwletde iň gymmatly zat adamdyr. Onuň janyny we saglygyny dürli hyýanatçylyklardan goramak bolsa, döwletiň borjudyr. Ilatyň saglygyny goramakda jenaýat hukuk çärelerine uly orun berilýär. Saglyga bilkastlaýyn şikes ýetirmeklik – adamyň saglygynyň

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

433

434

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

howpsuzlygyna hyýanat edýän howply jenaýat bolup, ol Türkmenistanyň Jenaýat Kodeksiniň 107-nji, 108-nji we 111-nji maddasynda bellenilip geçilendir [7]. Adamyň saglygyna şikesiň ýetirilmegini jenaýat diýip hasaplamak üçin şol hereketde (ýa-da hereketsizlikde) dört alamat jemlenen bolmalydyr. şol alamatlaryň biri hem, saglyga bilkastlaýyn şikes ýetirmekligiň obýektiw tarapydyr. Bu jenaýatyň daşky alamaty bolup durýar. Saglyga bilkastlaýyn şikes ýetirmeklik obýektiw tarapdan hukuga garşy hereketler ýa-da hereketsizlikler bilen amala aşyrylýar. Hereketsizlik ýoly bilen saglyga bilkastlaýyn şikes ýetirmeklik diňe, haçanda, günäkär jebir çekeniň saglygyna zyýan ýetirilmeginiň öňüni almak barada hereketleri etmäge borçly bolup (mysal üçin, ene-atanyň öz çagasynyň saglygy barada, terbiýeçiniň öz seredýän çagalary barada, lukmanyň hassanyň saglygy barada, serkerdäniň esgeriň saglygy barada alada etmäge borjy we b.), bu borjy ýerine ýetirmedik mahalynda amala aşyrylýar. Tejribede ten şikeslerini ýetirmek köp gabat gelýär. Ten şikesleri ýetirilýän hereketler hem dürli-dürlüdir. N.I.Zagorodnikowyň dogry belleýşi ýaly, “Adamyň saglygy, onuň ynjyklygynyň (gowşaklygynyň) derejesi, daşky gurşawyň täsirine bedeniň garşylyk görkezijiliginiň hili, adam bedeniniň aýratyn agzalary we bölekleri tarapyndan daşky täsiri kabul edijilik häsiýeti saglyga garşy jenaýatlar edilende, hereketiň formasyny kesgitleýär” [4, sah.20]. Ýöne bu hereketleriň dürlüligine garamazdan, olara üç sany umumy häsiýet mahsusdyr: olar adamyň aň ýetirip eden hereketidir, olar bu adamyň erki bilen gönükdirilendir hem-de olar hukuga garşydyrlar.

Bularyň ählisi bu hereketleriň diňe akyly düzüw adamlar tarapyndan olaryň erkislegi bilen edilýänligini aňladýar.Eger bu hereketler akyly düzüw däl adamlar tarapyndan ýa-da öňüni alyp bolmajak fiziki güýjüň täsiri astynda edilse, olara jenaýat hökmünde garamak bolmaz. Muňa P.A.Dubowess şeýle mysal getirýär: raýat S. raýat I.-ni itýär welin, ol raýat P.-niň üstüne ýykylýar. Raýat P. hem ýykylyp, elini döwdürýär. Bu ýerde raýat I.-niň hereketlerinde saglyga bilkastlaýyn şikes ýetirmeklik ýok, çünki ol raýat P.-ni öz erkine garşy gidip ýykdy [3, sah. 16-17]. Ýokarda aýdylyşy ýaly, ten şikesleri hukuga garşy hereketler bilen ýetirilýär. Bu hereketleriň hukuga garşylygyny şular aradan aýyrýar: zerur goranyş, professional borjy ýerine ýetirmek, bialaç zerurlyk, käbir ýagdaýda bolsa, jebir çekeniň razylygy. Häzirki wagtda ýaryş wagtynda ten şikesini ýetiren sportsmeniň hereketleriniň hukuga garşylygy barada meselä tejribede köp gyzyklanma döreýär. Bu boks, göreş, futbol, hokkeý ýaly sportuň görnüşlerinde mümkindir. Elbetde, gürrüň kanun tarapyndan rugsat edilen sport ýaryşlary barada barýar. Bu barada P.A.Dubowess şeýle ýazýar: ”Haçan-da rugsat edilen sport ýaryşlarynda sportsmen tarapyndan bilkastlaýyn ýa-da seresapsyzlykdan sport düzgünleri bozulyp, netijede başga adamyň saglygyna zyýan ýetse, jenaýat jogapkärçiligi ýüze çykýar” [3, sah. 19]. Bu netije bilen doly razylaşyp bolmaz. Eger saglyga bilkastlaýyn şeýle zyýan ýetiriläýse, onda gümansyz jenaýat jogapkärçiligi ýüze çykýar, ýöne onuň seresapsyzlykdan edilmegi babatdaky mesele welin çylşyrymlydyr. “Sport töwekgelçiligi” [2, sah. 26] diýlen düşünje bar. Şonsuz islendik

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

sportuň görnüşinde düýpli üstünlikleri gazanmak mümkin däldir. Futbol ýada hokkeý ýaly sportuň güýç talap edýän görnüşlerinde ýaryşa gyzyşyp, sportsmenler oýnuň tizligini aňrybaş çaltlandyrjak bolýarlar, bu bolsa özüňe ýa-da niýetsiz başga birine ýara salma töwekgelçiligi bilen baglydyr. Şeýle sportsmenleri seresapsyzlykdan ten şikeslerini ýetireni üçin jogapkärçilige çekmek dogry bolmaz. Ýöne hereket edýän jenaýat kanuny başga çykalga goýanok, çünki onda etmişiň jenaýatdygyny aradan aýyrýan ýagdaý hökmünde öňden belli töwekgellik göz öňünde tutulmadykdyr. Elbetde, önümçilikden tapawutlylykda sportda, hatda, öňden belli töwekgellik hem berk çäklendirilen bolmaly, ýöne bu hadysany hukuk taýdan hiç hili kadalaşdyrylmaýan ýagdaýda goýup, sport şikesleriniň ählisini bulaşykiş (kazus) hökmünde esassyz maddalaşdyrmak nädogrydyr. Saglyga bilkastlaýyn şikes ýetirmekligiň hukuga garşylygyny aradan aýyrmak üçin jebir çekeniň razylygy kömek edip biler. Bu örän seýrek gabat gelýän hadysadyr. Professor N. I. Zagorodnikowyň pikirine görä, diňe bir ýagdaýda – haçan-da ten şikesi “näsagyň ejirini ýeňletmek üçin oňa kömek etmek maksady bilen we hirurgiki operasiýalary etmäge hukugy bolan adamlar tarapyndan” edilse, jebir çekeniň razylygy jenaýat jogapkärçiligini aradan aýyrýar [4, sah. 24]. Beýleki awtorlar bu meselä has giňiräk hemem dogry çemeleşýärler, olaryň pikirine görä, jemgyýet üçin peýdaly bolan ýagdaýynda, jebir çekeniň razylygy saglyga ýetirilen şikesiň hukuga garşylygyny aradan aýryp biler [6, sah. 134]. Meselem, betbagtçylyga uçran we daşky dünýäden üzňe bolan

geolaglaryň ýa-da alpinistleriň biri lukmansyz öz ýoldaşynyň razylygy bilen we onuň janyny halas etmek üçin onuň aýagyny ýa elini amputirlese we bu “operasiýa” üstünliksiz gutarsa, bu adamy jenaýat jogapkärçiligine çekmeklik dogry bolarmy? Şular ýaly “saglyga bilkastlaýyn şikes” ýetirmek hukuga garşy däl diýip pikir edýärin. Bu meseläniň başgaça çözülmegi ahlaga we hukuga garşy gelýär. Elbetde, jebir çekeniň razylygy bilen onuň saglygyna ýetirilen şikesleri jemgyýet üçin zyýanly maksatlara eýerýän bolsa (mysal üçin, dini möwhümatçylygyň esasynda edilse), onda jebir çekeniň razylygyna garamazdan, hemişe hukuga garşy edilen bolýar. Razylygyny beren jebir çeken kämillik ýaşyna ýetmedik bolsa ýa-da onuň akyly ýerinde däl bolsa hem, bu hukuga garşy edilen hasaplanýar. Saglyga bilkastlaýyn şikesler dürli hereketler bilen ýetirilip bilner. Olaryň ählisini sanap geçmek mümkin däl hem zerur däldir. Diňe bir zady bellemek zerurdyr, ýagny, köplenç, ten şikesleri adamyň bedenine mehaniki täsir etmek bilen (el, aýak, taýak, pyçak bilen urmak, bedeniň aýratyn agzalaryny ýa-da böleklerini gysmak, dişlemek, ot açýan ýarag bilen ýaralamak, saçyny goparmak we b.) ýetirilýär. Muňa kazyýetleriň tejribeleri hem şaýatlyk edýär. Mysal üçin, Aşgabat şäheriniň Azatlyk etrabynyň kazyýeti tarapyndan seredilen rayat A. huligançylyk etmek bilen, goňşusy raýat B.-ni daş hemde taýak bilen urup, onuň saglygyna bilkastlaýyn agyr şikes ýetirýär. Aşgabat şäheriniň Prezident S.A.Nyýazow adyndaky etrap kazyýetiniň hökümi bilen raýat B. özlerine myhmançylyga gelen gyzyň

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

435

436

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

kelte köýnekli gelenligi üçin, onuň budundan pyçaklaýar, soňra bu gyzyň raýat B.-den ar almaga gelen oglan doganyny hem ol garnyndan pyçaklaýar. Şeýlelikde, görşümiz ýaly, raýat B. jebir çekenleriň ikisine-de, olaryň jany üçin howply bolan agyr şikesi mehaniki usulda ýetirdi. Mary şäher kazyýetiniň hökümi bilen raýat Ý. öz bile ýaşaýan raýat nikadaky aýalynyň çep gulagynyň ýarsyny dişleýär we adam keşbiniň düzedip bolmajak bisyratlygyna getiripdir. Bu bolsa saglyk zeperiniň agyr derejesine degişli edilýär. Jebir çekeniň bedenine güýçli kislotalary, gazlary, awulary täsir etdirmek bilen saglyga zeper ýetirmek seýrek duş gelýär. Edebiýatda saglyga zeper ýetirmegiň beýle görnüşine, käwagtlar, himiki usul diýilýär [3,sah.20]. Şeýle işler Türkmenistanyň kazyýetleriniň tejribesinde hem gabat gelýär. Meselem, Aşgabat şäheriniň Sowet etrap kazyýeti tarapyndan raýat A.-nyň işine seredildi. Ol öz ýanýoldaşy raýat H.-nyň ýüzüne sirke essensiýasyny sepmek bilen, onuň saglygyna agyr şikes ýetiripdir. Jebir çeken psihiki täsir etmek ýoly bilen hem onuň saglygyna şikes ýetirmek mümkindir. Bular ýaly ýagdaýlar örän seýrek duş gelýär. Bu ýagdaýda günäkäriň hereketinden jebir çeken gaty gorkýar we netijede jebir çekende agyr psihiki bozulma başlanýar. Mehaniki, himiki ýa-da psihiki täsir edip, jebir çekeniň saglygyna agyr zeper ýetirmeklik ähli bar bolan usullaryň ählisi däldir. Adama iýmit bermekligi bir syhly bilkastlaýyn kesmeklik hem onuň saglygyna agyr zeper ýetirip biler. Bu bedeniň çendenaşa, öwezini dolup bolmajak horlanmagyna getirip, bu ýerde saglyga zeper ýetirmegiň

mehaniki, himiki ýa-da psihiki usullary ýok hem bolsa, onuň saglyk üçin zyýanynyň derejesi boýunça agyr ýa– da orta agyrlykdaky zeper hökmünde garamazlyk mümkin däldir. Bular ýaly ýagdaý çagalary, ylaýta-da hakyky däl çagalary babatda ata-enelik borçlaryna geleňsiz garaýan oňaýsyz maşgalalarda gabat gelýär. Gynansak-da, bu ýagdaýda günäsini subut etmekligiň kynlygy zerarly, ata-enelik hukuklaryndan mahrum etmek bilen çäklenip, günäkärler jenaýat jogapkärçiligine seýrek çekilýärler. Saglyga zeper ýetirmegiň obýektiw tarapy barada aýdylanda, esasy üns bermeli zat – günäkäriň hereketleri bilen ýetirilen zeperiň arasyndaky sebäpli baglanşykdyr. Kanun çykaryjy saglyga zeper ýetirmek jenaýatynyň düzümine dine bir jenaýatçylykly hereket (hereketsizlik) däl-de, eýsem saglyga ýetirilen zeper görnüşindäki kesgitli netijäni hem degişli edip, şonsuz gutarnykly bu jenaýat üçin jogapkärçilik bellemek mümkin däldir. Hut şonuň üçinem, günäkäriň etmişi bilen ýüze çykan zyýanly netijeleriň arasyndaky sebäpli baglanyşygy tapmak zerurdyr, çünki sebäpli baglanyşyksyz, ýagny hereket bilen ondan soň dörän zyýanly netijäniň arasyndaky obýektiw bar bolan, kanunalaýyk we wajyp arabaglanyşyksyz jenaýat jogapkärçiligi ýokdur.

Edebiýat 1. Gurbanguly Berdimuhamedow. Ösüşiň täze belentliklerine tarap. – Aşgabat, 2008. 2. Гринберг M.C. Проблема производственного риска в уголовном праве. – M.,1963.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

OBJECTIVE SIDE OF INTENTIONAL DAMAGE TO HEALTH Dunyagozel Amanmuhammedova Postgraduate Student of Criminal Law Department of Magtymguly Turkmen State University Abstract Intentional infliction of bodily harm is written in Criminal code of Turkmenistan according to injury severity level: 107th clause – intentional severe infliction of bodily harm, 108th clause – intentional medium infliction of bodily harm, and 111th – intentional mild infliction of bodily harm. To consider infliction of bodily harm as a crime, that motion or stagnancy has to have four symptoms. One of symptoms which form criminal structure is objective side. This is external symptoms of criminal structure. Intentional infliction of bodily harm is realized via behavior or stagnancy against law from objective side. There are mechanical, chemical and mental and other methods of intentionally infliction of bodily harm. When objective sides of crime of intentional infliction of bodily harm is studied, it is important to discover relation between crime (behavior or stagnancy) and result. Key words: criminal law, intentionally severe, medium, mild infliction of bodily harm, behaviour, stagnancy, relationship between crime and result. Our legislation is progressing and strengthening, in the prosperous age of our powerful state. In epoch given as by our dear President mentioning:” Protecting human rights, their legal interests- is the main priority of Turkmen society” [1] legal state is prospering. A legal state means recognition of law greatness in the state, recognition of human being his dignity and natural unassailable rights as main values; also it means conversion of society into civil society. As said in the constitution of Turkmenistan, the most precious thing in the country is human being. Protecting

his life and health against different betrayals is a main duty of state. Much attention is given to legal measures against crime related with health protection of people. Intentional damaging health of people, being a dangerous crime betraying to health of people is mentioned in the 107th, 108th and 11th provisions of the criminal code of Turkmenistan [7]. Intentional damaging health is carried out with actions or inactivity by the objective side of crime. Intentional damaging health with inactivity only occurs when a guilty being responsible

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

437

438

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

for preventing damaging health of sufferer(for example, parents are responsible about health of children, educator about health of children he/ she looks after, doctors about health of sick, military officers about health of soldiers.. etc.). does not perform any action to prevent health damage. In practice, bodily harm is occurring often. Bodily harming crimes are also of many types. As truly mentions N. I. Zagorodnikow, “When crime against health is performed form of crime is defined by human health, level of his/her weakness, the quality of body response to changes in the environment, organs and parts of human body” [4, page 20]. But in spite of variety of these actions, they all have three main properties: they are actions done in mind, are done by human will, and are against law. All these mean that all these actions are being performed by mentally healthy people with their will. Accepting them as crime is not possible if these actions are done by mentally unhealthy people or done by an effect of unpreventable physical power. P. A. Dubowess gives such example to this: A citizen “S” pushes citizen “I” Citizen “I” fall on Citizen “P”. Citizen “P” falls down and breaks his legs. There is no intentional damaging health in the actions of citizen “I”, because he knocked down the citizen “P” against his will [3, pages 16-17]. As said above, bodily injuries are performed with actions against law. These conditions protect these actions from being actions against law: necessary protection, performing professional duty, necessity without will, in some cases consent of victim. Nowadays big interest is appearing to debates on whether an action of

sportsman injuring health of someone during contests is an action against law or not. This is possible in sports like box, wrestling, soccer and hockey. Of course we are talking about sports allowed type of sports. P. A. Dubowess writes “when health of other sportsman is damaged as a result of breaking sport rules with will or not, crime occurs” [3, page 19]. It is not possible fully agree with this conclusion. If intentional damage to health is faced, criminal responsibility occurs with no doubt, but the point, when that is done as a result of carefulness is complex. There is a term “Sport risk” [2, page 26]. It is impossible to succeed in any type of spot without it. In power requiring sports like soccer and hockey, players try to accelerate the game temp and this leads to the risk of damaging himself/herself or other sportsman without will. It will not be true to nail on charge, such sportsmen damaging health as a result of carefulness. But existing criminal law does not leave another option, because the risk- as a case removing this action from being crime is not provided. In contrast to production, in sport, the risk existing before also should be limited, but leaving these actions as events not regulated by law, and accepting all sport incidents as “special case” is not true. To remove illegality of intentional damaging health, the agreement of victim could be helpful. This is very rarely occurring event. According to opinion of professor N. I. Zagorodnikov, only in one case- when bodily injury is done “with intention of helping to reduce pain of sick and done by people having rights to do surgery operations”, the agreement

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

of victim exclude criminal responsibility [4, page 24]. Other authors approach this problem wider and in more correct way, according to their view, in cases when it is beneficial to society, the agreement of victim can exclude the injury from being crime [6, page 134]. For example a person caused to disaster and one of the geologists or alpinists who are far from society without doctor and with intention of protecting life performs amputation of his/her leg and this “operation” ends unsuccessfully, will it be true to nail this person on charge? I think this type of “Intentional damage to health” is legal. Solving this problem in another way is against rights and morale. Of course, if the damage to his health is performed with bad aims related to society (for example if performed on the basis of religious fanatic) with the agreement of victim, it will always be accepted as crime against law, in contrast to victim’s agreement. And also it will be accepted as crime, if the agreeing is non-adult or mentally unhealthy. Intentional damages to health can be performed with different actions. It is not possible and necessary to count all of them. Only it is necessary to mention that, bodily injuries are often performed with mechanical influences (to beat with hand, leg, stick, knife, to press parts of body or organs, to bite, to injure with firing gun, to tear out hair and etc.). The practice of judgment is a good evidence to this. For example, The case considered by court of Azatlyk district of Ashgabat city, the citizen “A” by doing hooliganism, intentionally damaged health of his neighbor “B” by beating with stick and stone. With decision of court of President Niyazov district of Ashgabat city citizen

“B” injures the girl who came to them as guest because she came with short skirt, later injured his brother’s stomach with knife, who came with the intention of revenging citizen “B”. As we see, a citizen “B” injured both victims mechanically in a dangerous to life way. With decision of court of Mary city citizen “Y” bites half ear of his married wife, living with him, and it lead to incorrigible ugliness. To damage the health by contacting with strong acids, gases, poisons with the body of victims is often observed. This type of damaging health is sometimes described as “chemical way” in literature [3, page 20]. This type of actions is also seen in practice of courts of Turkmenistan. For example, the criminal case of citizen “A” was considered by Soviet district court of Ashgabat city. He damaged his wives health by sprawling vinegar solution to face. And also it is possible to damage health by psychically affecting victim. This type of cases is seen very rarely. In this case, a victim is strongly afraid of guilty, and as a result psychical disorder begins in victim. Affecting victim mechanically, chemically or psychically are not all existing ways of injuring. Intentionally cessation of nutrition can also damage health. Despite the fact that mechanically, chemically or psychically affecting victim is not observed, cessation of nutrition will lead to health damages as a result of suffering. It can cause over loss of weight of body and it can be considered as middle or severe harm according to its harmfulness to health even there is no mechanical, chemical, and mental ways. Such

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

439

440

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

cases are observed in families where parents do not treat their children or adopted children with the responsibility. Unfortunately, because of difficulty of proving guilt in this case, is often limited with deprivation of parental rights, criminal responsibility is rarely observed. Speaking about objective side of health damaging, the main thing to give consideration is a reason-result relation between actions of guilty and damage of victim. Lawgiver includes not only criminal action (inactivity) to the crimes related with damaging health, but also includes the result, as a damage size, it is not possible to define penalty without it. And that is why, it is important to find reason-relation between a crime of guilty and harmful results, because there is no crime without reason-relation between action and the bad result occurred as a result of this action.

References 1. Gurbanguly Berdimuhammedov. Ösüşiň belentliklerine tarap, Aşgabat, 2008. 2. Гинберг М. С. Проблема производственного риска в уголовном праве. М., 1963. 3. Дубовец П.А. Ответствен ность за телесные повреждения. М. 1964. 4. Загородников Н. И. Преступления против здоровья. М. 1969. 5. Красиков А.Н. «Уголовноправовая охрана прав и свобод человека», Москва, 1999. 6. Сарыев Б. «Ответственность за преступления против жизни и здоровья»; Ашгабат, 1973. 7. Türkmenistanyň jenaýat kodeksi, Aşgabat, 2010.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

SAĞLIĞA KASITLI OLARAK ZARAR VERMENİN OBJEKTİF TARAFI Dünyagüzel Amanmuhammedova Magtumkulu Türkmen Devlet Üniversitesi Hukuk Bölümü Doktora Öğrencisi Özet Kasten sağlığa zarar vermek -sağlığa verilen zararın ağırlık derecesine göreTürkmenistan Ceza Kanununun 3. maddesinde yer almaktadır: 107. madde – Sağlığa kasten ağır zarar vermek, 108. madde – Sağlığa orta derecede zarar vermek, 111. madde – Sağlığa kasten hafif zarar vermek. İnsan sağlığına zarar verilmesinin suç olarak kabul edilmesi için, bu harekette veya hareketsizlikte 4 belirti olmalıdır. Bunlar suç işlemenin dış belirtileridir. Sağlığa kasten zarar vermek objektif yönden hukuka karşı hareketler veya hareketsizlikler ile gerçekleşiyor. Sağlığa zarar vermenin mekanik, kimyasal, aklî ve diğer yöntemleri vardır. Sağlığa kasten zarar verme suçunun objektif tarafı öğrenildiğinde, suç (hareket veya hareketsizlik) ile meydana gelen sonucun arasındaki sebep-sonuç ilişkisini bulmak şarttır. Anahtar kelimeler: Ceza Hukuku, Sağlığa Kasten Ağır-Orta-Hafif Zararlar Vermek, Suç İşlenişinin Objektif Tarafı, Hareket, Hareketsizlik, Suç İle Sonuç Arasındaki Sebep İlişkisi. İstikrarlı devletin müreffeh döneminde mevzuatımız her geçen gün gelişmekte ve sağlamlaşmaktadır. “İnsan haklarını ve özgürlüklerini, onun hakkını korumak, Türkmen toplumunun genel prensibidir.” [1] sözleriyle saygıdeğer Devlet Başkanımızın bizlere armağan etmiş olduğu müreffeh dönemde hukuk devleti hızla gelişmektedir. Hukuk devleti ise, devlette yasanın üstün olduğunun kabul edilmesi, insanın ve onun onurunun tabiî ve sarsılmaz hukukunun devlet için en yüksek ana değer hükmünde görülmesi, toplumun vatandaş toplumu seviyesinde gelişmesi demektir.

Türkmenistan’ın anayasasında söylendiği gibi, ülkede en değerli şey insandır. Onun canını ve sağlığını her türlü suçtan korumak ise devletin borcudur. İnsanların sağlığını korumada ceza hukuku faaliyetlerine büyük yer verilmektedir. Sağlığa kasıtlı olarak zarar vermek, insanın sağlık güvenliğine aykırı tehlikeli bir suçtur ve o Türkmenistan’ın Ceza Kanunu’nun 107. 108. ve 111. maddesinde yazılmıştır [7]. İnsan sağlığına zarar vermenin suç kabul edilmesi için o harekette (ya da hareketsizlikte) dört tane belirti bulunması gerekmektedir. O belirtilerden

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

441

442

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

biri ise, sağlığa kasıtlı olarak zarar vermenin objektif tarafıdır. Bu, suçun dış belirtisi olmaktadır. O belirtilerden biri de sağlığa kasıtlı olarak zarar vermenin objektif taraflı yasaya karşı hareketler veya hareketsizlikler ile yapılmasıdır. Hareketsizlik yoluyla sağlığa kasten zarar vermek şöyle olur: Suçlu, hastanın sağlığına zarar verilmesinin önlenmesi adına mesul olduğu halde (mesela, anne-baba kendi çocuğuyla, bakıcı baktığı çocuklarla, doktorlar kendi hastalarıyla, komutan emri altındaki askerlerle ilgilenmek zorundadır) bu sorumlulukları yerine getirmez. Fiziksel olarak bedene zarar vermek sık rastlanır bir durumdur. Fiziksel olarak bedene zarar vermenin çok çeşidi vardır. N.İ. Zagorodnikov’un altını net olarak çizdiği gibi, “İnsanın sağlığı, onun hassasiyetinin (dayanıksızlığının) seviyesi, çevrenin etkisine vücudun dayanıklılığı, insan vücudunun organları ve parçaları tarafından dış etkiyi kabullenme kabiliyeti sağlığa karşı suç işlendiği sırada hareketin biçimini oluşturur.” [4, s.20]. Ama bu hareketlerin çeşitleri olmasına rağmen üç tane genel karakter tabiîdir: onlar bilinçli olarak yaptığı hareketlerdir, onlar bu insanların iradesiyle yapılmıştır ve onlar yasaya karşı gelmektedir. Bunların tümü bu hareketlerin sadece aklî dengesi yerinde insanlar tarafından onların iradesi ile yapılmış olduğunu belirtmektedir. Eğer bu hareketler aklî dengesi yerinde olmayan insanlar tarafından ya da önlenemeyen fiziksel bir gücün etkisi altında yapılırsa, onlara suç gözüyle bakmak doğru olmaz. Bununla ilgili P.A.Dubowess şöyle örnek vermektedir: Vatandaş S vatandaş İ’yi itiyor, o ise vatandaş P’nin üzerine düşüyor. Vatandaş

P düşerek elini kırıyor. Burada vatandaş İ’nin hareketlerinde sağlığa kasıtlı olarak zarar verme yok, çünkü o vatandaş P’yi iradesi dışında düşürdü. Yukarda belirtilmiş olduğu üzere bedene zarar verme kanuna aykırı hareketler ile yapılmaktadır. Bu hareketlerin kanuna aykırı olmasını şunlar ortadan kaldırır: nefsi müdafaa, profesyonel borcu yapma, zorunlu haller, bazı durumlarda ise zulme maruz kalanın kendi rızası. Şimdilerde yarışmalarda doping yaparak kendine zarar veren sporcuların bu hareketleriyle kanuna karşı gelmeleri hakkındaki mesele fazla ilgi toplamaktadır. Bunlar boks, futbol, hokey gibi spor dallarında mümkündür. Tabiî bu konu, kanunen izin verilmiş olan spor müsabakaları hakkındadır. Bununla ilgili P.A.Dubowess şöyle diyor: “ Ne zaman ki izinli spor müsabakalarında sporcu tarafından kasıtlı olarak veya dikkatsizlik nedeniyle spor kuralları ihlal edilerek başka birinin sağlığına zarar verilirse, suç işleme meydana gelir.” [3, s.19]. Bu, sonucu kabullenme olmaz. Eğer sağlığa kasıtlı olarak bu şekilde zarar verilirse, o zaman şüphesiz suç işleme meydana gelir, ama onun dikkatsizlikten dolayı olması hakkındaki mesele biraz karmaşıktır. “Spor riski” [2, s.26] denen bir şey vardır. O olmadan herhangi bir sporda başarılı olmak mümkün değildir. Futbol ya da hokey gibi fiziksel güç gerektiren spor müsabakalarında yarışma heyecanıyla, sporcular oyun temposunu son derece yükseltmeye çalışıyorlar, bu ise kendine veya kasıtsız olarak başka birine zarar verme riskini doğuruyor. Bunun gibi sporcuları dikkatsizliklerinden dolayı vücuda verdikleri zarardan dolayı suçlu saymak

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

doğru olmaz. Ama şimdiki ceza kanunu başka bir çözüm sunuyor, çünkü onda işlenmiş olanın suç olmasını ortadan kaldıran durum olarak önceden belli olan risk göz önünde bulundurulmamıştır. Tabiî üretimden farklı olarak sporda, hatta önceden bilinen risk bile aşırı sınırlandırılmış olunmalı, ama bu olayı hukuk yoluyla hiç bir şekilde kabul edilemeyen bir durum gibi bırakarak, spor zararlarının tümünü karmaşık bir iş gibi temelsiz maddeleştirme yanlıştır. Sağlığa kasıtlı olarak zarar vermenin kanuna aykırılığının ortadan kaldırılması için buna maruz kalanın rızası yardımcı olabilir. Bu çok seyrek rastlanan bir durumdur. Profesör N.İ.Zagorodnikov’a göre sadece tek durumda – ne zaman ki vücut zararı “hastanın acılarını hafifletme için ona yardımcı olma amacıyla ve cerrahî ameliyatları yapmaya hakkı olan insanlar tarafından” - yapılırsa, acı çekenin rızası suçluluk durumunu ortadan kaldırıyor[4, s.24]. Diğer yazarlar bu meseleye geniş ve doğru bir yaklaşımdalar. Onlara göre, toplum için faydalı olma durumlarında, maruz kalanın rızası sağlığa verilmiş olan zararın yasaya karşı olmasını ortadan kaldırabilir[4, s.134]. Meselâ, felakete maruz kalan ve dünyanın uzak bir köşesinde bulunan jeolog veya dağcılardan biri doktorsuz kendi arkadaşının rızasıyla ve onun canını kurtarma amacıyla onun ayağına veya eline ampütasyon yapsa ve bu ameliyat başarısız bitse, bu adamı suçlu saymak doğru olur mu? Bunun gibi “sağlığa kasıtlı olarak zarar vermek” kanuna aykırı değildir, diye düşünüyorum. Tabiî, zarara maruz kalanın rızası ile onun sağlığına verilmiş olan zararlar toplum için kötü amaçlarla yapılmış ise (mesela, dini gaddarlık için yapılırsa),

o zaman zarara maruz kalanın rızasına bakmadan onu kanuna aykırı davranış saymak doğrudur. Razı olduğunu söyleyen zarara maruz kişi reşit değilse veya aklî dengesi yerinde olmasa bile bu, kanuna karşı gelme anlamına gelir. Sağlığa kasıtlı olarak zarar verme türlü şekillerde yapılabilir. Onların hepsini saymak mümkün değildir ve önemli de değildir. Sadece bir tek şeyi söylemek zorundayız ki, genelde vücuda zarar verme fiziksel olarak (el, ayak, sopa, bıçaklama, vücudun özel organlarını veya parçalarını sıkıştırma, ısırma, tabancayla yaralama, saçlarını kopartma vs.) yapılmaktadır. Buna mahkemeler de yaşananlar da şahitlik etmektedir. Meselâ, Aşkabat şehri Azatlık ilçesi mahkemesi tarafından yargılanan vatandaş A serserilik ederek, komşusu vatandaş B’yi taş ve sopayla döverek onun sağlığına kasıtlı zarar veriyor. Aşkabat şehri Prezident S.A.Niyazov ilçe mahkemesi tutanaklarına göre vatandaş B misafir olarak gelen kızı kısa gömlekle geldiği için kalçasından bıçaklıyor, sonra bu kızın vatandaş B’den intikam almaya gelen ağabeyini de karnından bıçaklıyor. Sonuç olarak gördüğümüz gibi vatandaş B mağdurların ikisine de onların hayatı için tehlikeli olan ağır zararı fiziksel yolla veriyor. Mari şehir mahkemesi kayıtlarına göre vatandaş Y kendi nikâhlı karısını sol kulağından ısırıyor ve eski haline getirilmesi zor olan bir görüntünün ortaya çıkmasına neden oluyor. Bu ise sağlık zararlarının en ağır kategorilerinden birine girmektedir. Asit, gaz, zehir yoluyla kişinin sağlığına zarar verme olayına seyrek rastlanıyor. Literatürde sağlığa zarar vermenin bu şekline bazen kimyasal

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

443

444

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

yolla deniliyor[3, s.20]. Böyle durumlara Türkmenistan mahkemelerinin kayıtlarında rastlanmaktadır. Meselâ Aşkabat şehrinin Sovet ilçe mahkemesi tarafından vatandaş A’nın davası görüşüldü. O, kendi kocası vatandaş H’nin yüzüne sirke esansı atarak onun sağlığına ağır bir şekilde zarar vermiştir. Ruhsal olarak etki etme yoluyla bile kişinin sağlığını zarara uğratmak mümkündür. Bunun gibi durumlara çok seyrek rastlanmaktadır. Bu durumda suçlunun davranışlarıyla zarara maruz kalan kişi ondan çok korkmaktadır ve bu sonuç ağır ruhsal bozulmaya neden olmaktadır. Fiziksel, kimyasal veya ruhsal etki ile zarara maruz kalanın sağlığına ağır zarar vermenin tümü sadece bunlar değildir. İnsanı kasıtlı olarak uzun süre aç bırakmak da onun sağlığına ağır zarar verebilir. Bu vücudun aşırı, telafi edilemeyecek şekilde zayıflamasına yol açar; burada sağlığa zarar vermenin fiziksel, kimyasal veya ruhsal yolları kullanılmamıştır. Ancak bunun sağlık için zararının seviyesini ağır ya da orta seviyedeki zarar verme gibi değerlendirmemek mümkün değildir. Bu gibi durumlarla çocuklara, özellikle evlatlık edinilen çocuklara ebeveyn sorumluluklarını yerine getirmeyen ailelerde karşılaşılmaktadır. Maalesef

bu durumda suçun ispatının zor olması nedeniyle, ebeveynlik haklarından men etmeyle sınırlandırılarak, bunu yapanlar nadiren suçlu sayılmaktadırlar. Sağlığa zarar vermenin objektif tarafı hakkında esas dikkat edilmesi gereken şey, suçlunun hareketleriyle verilmiş olan zararın arasındaki sebeplerin ilgisidir. Yasalar sağlığa zarar vermeyi doğrudan suçla ilgili hareket (hareketsizlik) değil de, aynı zamanda sağlığa zarar verme çeşitlerindeki net durumu belirtir, o olmadan bir olayda kişiyi kesin olarak suçlu saymak imkânsızdır. Sırf bunun için işlenen olayla ortaya çıkan zararlı sonuç arasındaki ilişkiyi bulmak şarttır. Çünkü bu ilişki çözülmeden, yani hareket ile ondan sonra meydana gelen zararlı sonuç arasındaki objektif ilişki yasaldır ve önemli olan bu ilişki kurulmadan suçluyu ilan etmektir.

Kaynak 1. Gurbanguly Berdimuhamedow. Ösüşiň täze belentliklerine tarap. Aşgabat, 2008. 2. Гринберг M.C. Проблема производственного риска в уголовном праве. M.,1963.

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

REDKOLLEGIÝA AGZALARY 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26.

Mezilow Gurbanmyrat – tehniki ylymlaryň doktory, baş redaktor Aýhan Bozkurt – tehniki ylymlaryň doktory, professor, redaktor Zeki Pektaş – pedagogika ylymlarynyň doktory, redaktor Hekimow Ýusup – himiýa ylymlarynyň doktory, professor Geldiýew Gurbandurdy – filologiýa ylymlarynyň doktory, professor Begliýew Myrat – filologiýa ylymlarynyň doktory, professor Babaýew Durdy – biologiýa ylymlarynyň doktory Amanowa Maral – biologiýa ylymlarynyň doktory, professor Ýusupow Hemra – taryh ylymlarynyň doktory Karanow Gurban – lukmançylyk ylymlarynyň doktory, professor Ismail Boz – himiýa ylymlarynyň doktory, professor, Stambul uniwersiteti Ali Ata – gurluşyk önümleri ylymlarynyň doktory, professor, Gebze ýokary tehnologiýa uniwersiteti Mehmet İpşirli – taryh ylmynyň doktory, professor, Fatih uniwersiteti Berdal Aral – syýasy ylymlaryň doktory, professor, Fatih uniwersiteti Mahmut Kaplan – türk dili we edebiýaty ylmynyň doktory, professor, Fatih uniwersiteti Alparslan Açıkgenç – filosofiýa ylymlarynyň doktory, professor, Ýyldyz tehniki uniwersiteti Ramazan Özey – geografiýa ylymlarynyň doktory, professor, Marmara tehniki uniwersiteti Bülent Özdemir – taryh ylmynyň doktory, professor, Balykesir uniwersiteti Abdülkadir Özcan – taryh ylmynyň doktory, professor, Fatih Soltan Mehmet uniwersiteti Mustafa Oflaz – taryh ylmynyň doktory, professor, Mardin Artuklu uniwersiteti Mehmet Kutalmış – türk dili we edebiýaty ylmynyň doktory, professor, Abant Yzzat Baýsal uniwersiteti Hayati Develi – türk dili we edebiýaty ylmynyň doktory, professor, Stambul uniwersiteti Musa Duman – türk dili we edebiýaty ylmynyň doktory, professor, Fatih Soltan Mehmet uniwersiteti Naim Kapucu – syýasy ylymlaryň doktory, professor, Central Florida uniwersiteti Nuryýew Ýagmyr – ýuridik ylymlaryň kandidaty, dosent Haluk Görgün – tehnologiýa ylymlarynyň doktory, dosent, Ýyldyz tehniki uniwersiteti

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

445

446

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

27. Mehmet Gümüşkılıç – türk dili we edebiýaty ylmynyň doktory, dosent, Stambul uniwersiteti 28. Erdoğan Keskinkılıç – taryh ylmynyň doktory, professor, Fatih uniwersiteti 29. Mehmet Karakuyu – geografiýa ylymlarynyň doktory, professor, Fatih uniwersiteti 30. Ali Demirci – geografiýa ylymlarynyň doktory, professor, Fatih uniwersiteti 31. Yusuf Çetindağ – türk dili we edebiýaty ylmynyň doktory, professor, Fatih uniwersiteti 32. Savaş Genç – syýasy ylymlaryň doktory, dosent, Fatih uniwersiteti 33. Ihsan Yılmaz – syýasy ylymlaryň doktory, dosent, Fatih uniwersiteti 34. Ilhan Kaya – geografiýa ylymlarynyň doktory, dosent, Dijle uniwersiteti 35. Ismail Mangaltepe – taryh ylmynyň doktory, dosent, Stambul uniwersiteti 36. Deniz Ekinci – geografiýa ylymlarynyň doktory, dosent, Stambul uniwersiteti 37. Gurbangulyýew Gurbannazar – fizika-matematika ylymlarynyň kandidaty 38. Aşyrow Orazmuhammet – fizika-matematika ylymlarynyň kandidaty 39. Geldiýewa Göwher – syýasy ylymlaryň kandidaty 40. Hanaýewa Jeren – ykdysadyýet ylymlarynyň kandidaty 41. Erogly Mehmet Ali – türk dili we edebiýaty ylmynyň doktory, Marmara uniwersiteti 42. Abdurahman Yşyk – ykdysadyýet ylymlarynyň doktory 43. Engin Selçuk – türk dili we edebiýaty ylmynyň doktory, Balykesir uniwersiteti 44. Bäşimowa Nurgözel – sungaty öwreniş ylymlarynyň kandidaty 45. Ebubekir Ceylan – taryh ylmynyň doktory, dosent, Fatih uniwersiteti 46. Ahmet Arabacı – syýasy ylymlaryň doktory, dosent, Fatih uniwersiteti 47. Özlem Demirtaş – syýasy ylymlaryň doktory, dosent, Fatih uniwersiteti 48. Fatih Bayram – taryh ylmynyň doktory, dosent, Satmbul medeniýet uniwersiteti 49. Tuğrul Keskin – syýasy ylymlaryň doktory, dosent, Portland döwlet uniwersiteti 50. Ilker Kaya – ykdysadyýet ylymlarynyň doktory, dosent, Şarjah Amerikan uniwersiteti 51. Gurbanmyradow Saparmuhammet – iňlis dili we edebiýaty boýunça uly mugallym

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

EDITORIAL BOARD 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30.

Mezilow Gurbanmyrat – Doctor of Technical Sciences, Editor-in-chief Ayhan Bozkurt – Doctor of Technical Sciences, Professor, Deputy Editor Zeki Pektaş – Doctor of Pedagogical Sciences, Deputy editor Hekimov Yusup – Doctor of Chemical Sciences, professor Geldiyev Gurbandurdy – Doctor of Philological Sciences, Professor Begliyev Myrat – Doctor of Philological Sciences Babayev Durdy – Doctor of Biological Sciences Amanova Maral – Doctor of Biological Sciences, Professor Yusupow Hemra – Doctor of Historical Sciences Karanov Gurban – Doctor of Medical Sciences, Professor Ismail Boz – Doctor of Chemical Sciences, Professor, Istanbul University Ali Ata – Doctor Material Science, Professor, Gebze High Technology University Mehmet Ipşirli – Doctor of Historical Sciences, Professor, Fatih University Berdal Aral – Doctor of Political Sciences, Professor, Fatih University Mahmut Kaplan – Doctor of Science of Turkish Language and Literature, Professor, Fatih University Alparslan Açıkgenç – Doctor of Philosophical Sciences, Professor, Yildiz Technical University Ramazan Ozey – Doctor of Geographical Sciences, Professor, Marmara Technical University Bulent Ozdemir – Doctor of History, Professor, Balıkesir University Abdülkadir Ozcan – Doctor of History, Professor, Fatih Sultan Mehmet University Mustafa Oflaz – Doctor of History, Professor, Mardin Artuklu University Mehmet Kutalmış – Doctor of Philology of Turkish Language and Literature, Professor, Abant Izzet Baysal University Hayati Develi – Doctor of Philology of Turkish Language and Literature, Professor, Istanbul University Musa Duman – Doctor of Philology of Turkish Language and Literature, Professor, Fatih Sultan Mehmet University Naim Kapucu – Doctor of Political Sciences, Professor, Central Florida University Nurıyew Yagmur – Candidate of Sciences in Law, Associate Professor Haluk Görgün – Doctor of Technological Sciences, Associate Professor, Yıldız Technical University Mehmet Gümşkılıç – Doctor of Philology of Turkish Language and Literature, Associate Professor, Istanbul University Erdogan Keskinkılıç – Doctor of History, Professor, Fatih University Mehmet Karakuyu – Doctor of Geography, Professor, Fatih University Ali Demirci – Doctor of Geography, Professor, Fatih University

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

447

448

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

31. Yusuf Çetindag – Doctor of Philology of Turkish Language and Literature, Professor, Fatih University 32. Savaş Genç – Doctor of Political Sciences, Associate Professor, Fatih University 33. Ihsan Yılmaz – Doctor of Political Sciences, Associate Professor, Fatih University 34. Ilhan Kaya – Doctor of Cultural Sciences, Associate Professor, Dicle University 35. Ismail Mangaltepe – Doctor of History, Associate Professor, Istanbul University 36. Deniz Ekinci – Doctor of Geography, Associate Professor, Istanbul University 37. Gurbangulyyev Gurbannazar – Candidate of Physics and Mathematics 38. Ashyrov Orazmuhammet – Candidate of Physics and Mathematics 39. Geldiyeva Govher – Doctor of Political sciences 40. Hanayeva Jeren – Doctor of Economy 41. Eroglu Mehmet Ali – Doctor of Philology of Turkish Language and Literature, Marmara University 42. Abdurahman Işık – Doctor of Economy 43. Engin Selçuk – Doctor of Philology of Turkish Language and Literature, Balıkesir University 44. Bashimova Nurgozel – Doctor of Arts 45. Ebubekir Ceylan – Doctor of History, Associate Professor, Fatih University 46. Ahmet Arabacı – Doctor of Political Sciences, Associate Professor, Fatih University 47. Ozlem Demirtaş – Doctor of Political Sciences, Associate Professor, Fatih University 48. Fatih Bayram – Doctor of History, Associate Professor, Istanbul Cultural University 49. Tugrul Keskin – Doctor of Political Sciences, Associate Professor, Portland State University 50. Ilker Kaya – Doctor of Economy, Associate Professor, Sharjah American University 51. Gurbanmyradov Saparmuhammet – Senior Teacher of English Language and Literature

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

HAKEM KURULU 1. Prof. Dr. Gurbanmurat Mezilov – Teknik İlimler, Türkmenistan’ın İlimler Akademisi Başkanı – baş editör 2. Prof. Dr. Ayhan Bozkurt – Teknik ilimler, Fatih Üniversitesi Rektör Yardımcısı, Editör 3. Doç. Dr. Zeki Pektaş – Eğitim Felsefesi, Uluslararası Türkmen-Türk Üniversitesi Rektör Yardımcısı, Editör 4. Prof. Dr. Yusup Hekimov – Kimya Mühendisliği, Türkmenistan’ın İlimler Akademisi Başkan Yardımcısı 5. Prof. Dr. Gurbandurdu Geldiyev – Filoloji, Uluslararası Türkmen-Türk üniversitesi 6. Prof. Dr. Murat Begliýew – Filoloji, Mahtumkulu Devlet üniversitesi 7. Prof. Dr. Durdu Babayev– Biyoloji, Türkmenistan’ın ilimler akademisi 8. Prof. Dr. Maral Amanova – Biyoloji, Mahtumkulu Devlet üniversitesi 9. Prof. Dr. Hemra Yusupov – Tarih, Türkmenistan’ın İlimler Akademisi 10. Prof. Dr. Gurban Karanov – Tıp ilimleri, Türkmenistan Tıp Üniversitesi 11. Prof. Dr. İsmail Boz – Kimya Mühendisliği, İstanbul Üniversitesi 12. Prof Dr. Ali Ata – Malzeme Mühendisliği, Gebze Yüksek teknoloji Üniversitesi 13. Prof. Dr. Mehmet İpşirli – Tarih, Fatih Üniversitesi 14. Prof. Dr. Berdal Aral – Uluslararası İlişkiler, Fatih Üniversitesi 15. Prof. Dr. Mahmut Kaplan – Türk Dili ve Edebiyatı, Fatih Üniversitesi 16. Prof. Dr. Alparslan Açıkgenç – Felsefe, Yıldız Teknik Üniversitesi 17. Prof. Dr. Ramazan Özey – Coğrafya, Marmara Üniversitesi 18. Prof. Dr. Bülent Özdemir – Tarih, Balıkesir Üniversitesi 19. Prof. Dr. Abdülkadir Özcan – Tarih, Fatih Sultan Mehmet Üniversitesi 20. Prof. Dr. Mustafa Oflaz – Tarih, Mardin Artuklu Üniversitesi 21. Prof. Dr. Mehmet Kutalmış – Filoloji, Abant İzzet Baysal Üniversitesi 22. Prof. Dr. Hayati Develi – Filoloji, İstanbul Üniversitesi 23. Prof. Dr. Musa Duman – Filoloji, Fatih Sultan Mehmet Üniversitesi 24. Prof. Dr. Naim Kapucu – Uluslararası İlişkiler, Central Florida Universitesi 25. Doç. Dr. Yağmur Nuriyew – Hukuk, Adalet ve Hukuk Enstitüsü 26. Doç. Dr. Haluk Görgün – Elektronik Mühendisliği, Yıldız Teknik Üniversitesi 27. Doç. Dr. Mehmet Gümşkılıç – Türk Dili ve Edebiyatı, İstanbul Üniversitesi 28. Doç. Dr. Erdoğan Keskinkılıç – Tarih, Fatih Üniversitesi 29. Doç. Dr. Mehmet Karakuyu – Coğrafya, Fatih Üniversitesi 30. Doç. Dr. Ali Demirci – Coğrafya, Fatih Üniversitesi 31. Doç. Dr. Yusuf Çetindağ – Türk Dili ve Edebiyatı, Fatih Üniversitesi 32. Doç. Dr. Savaş Genç – Uluslararası İlişkiler, Fatih Üniversitesi Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

449

450

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

33. Doç. Dr. İhsan Yılmaz – Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler, Fatih Üniversitesi 34. Doç. Dr. İlhan Kaya – Coğrafya, Dicle Üniversitesi 35. Doç. Dr. İsmail Mangaltepe – Tarih, İstanbul Üniversitesi 36. Doç. Dr. Deniz Ekinci – Coğrafya, İstanbul Üniversitesi 37. Dr. Gurbangulyýew Gurbannazar – Fizik-Matematik, Türkmenistan’ın İlimler Akademisi 38. Dr. Orazmuhammet Aşyrow – Fizik-Matematik, İstatistik Araştırmalar Enstitüsü 39. Dr. Gövher Geldiýeva – Siyaset bilimi, Türkmenistan’ın İlimler Akademisi 40. Dr. Çeren Hanaýeva – Ekonomi, Türkmenistan’ın İlimler Akademisi 41. Yrd. Doç. Dr. Mehmet Ali Eroğlu – Türkçe Eğitimi, Marmara Üniversitesi 42. Yrd. Doç. Dr. Abdurahman Yşyk – Ekonomi, Uluslararası Türkmen -Türk Üniversitesi 43. Yrd. Doç. Dr. Engin Selçuk – Türk Dili ve Edebiyatı, Balıkesir Üniversitesi 44. Dr. Nurgözel Bäşimova – Güzel sanatlar, Türkmenistan’ın İlimler Akademisi 45. Yrd. Doç. Dr. Ebubekir Ceylan - Tarih, Fatih Üniversitesi 46. Yrd. Doç. Dr. Ahmet Arabacı – Uluslararası İlişkiler, Fatih Üniversitesi 47. Yrd. Doç. Dr. Özlem Demirtaş – Uluslararası İlişkiler, Fatih Üniversitesi 48. Yrd. Doç. Dr. Fatih Bayram – Tarih, İstanbul Medeniyet Üniversitesi 49. Yrd. Doç. Dr. Tuğrul Keskin – Uluslararası İlişkiler, Portland Devlet Üniversitesi 50. Yrd. Doç. Dr. İlker Kaya – Ekonomi, Sharjah Amerikan Üniversitesi 51. Gurbanmuradov Saparmuhammet – İngiliz Dili we Edebiyatı, Uluslararası Türkmen-Türk Üniversitesi

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

451

MAZMUNY CONTENTS İÇİNDEKİLER SÖZBAŞY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 PREFACE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 ÖNSÖZ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

YKDYSADY, HUKUK WE SOSIOLOGIÝA YLYMLARY SCIENCES OF ECONOMY, LAW AND SOCIOLOGY İKTİSADİ, HUKUK VE SOSYOLOJİ İLİMLERİ Jeren Hanaýewa HÜNÄRMENLERI TAÝÝARLAMAK DÖWLETIŇ INNOWASION SYÝASATYNYŇ STRATEGIK UGRUDYR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jeren Khanayeva TRAINING SPECIALISTS IS A STRATEGIC DIRECTION OF THE STATE’S INNOVATIVE POLICY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ceren Hanayeva UZMAN YETİŞTİRMEK DEVLETİN İNOVASYON SİYASETİNİN STRATEJİK YÖNÜDÜR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wepa Aşyrow GOZGALMAÝAN EMLÄKLERI EDINMEK BOÝUNÇA GELEŞIKLERIŇ TÜRKMENISTANYŇ RAÝAT KANUNÇYLYGYNDA DÜZGÜNLEŞDIRLIŞI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vepa Ashyrov SETTLEMENT OF TRANSACTIONS ON ACQUISITION PROPERTY IN THE CIVIL LEGISLATION OF TURKMENISTAN. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vepa Aşirov TÜRKMENİSTAN SİVİL MEVZUATINDA GAYRİMENKULLERİ SATIN ALMA İŞLEMLERİNİN DÜZENE KONULMASI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hakan Paraly TÜRKMENISTANYŇ DOKMA SENAGATYNDAKY ÖZGERIŞLER. . . . . . . Hakan Paraly REVIVALS IN THE TEXTILE SECTOR OF TURKMENISTAN . . . . . . . . . . . Hakan Paralı TÜRKMENİSTAN TEKSTİL SEKTÖRÜNDEKİ GELİŞMELER. . . . . . . . . . . Sedat Baýtak GEÇIŞ YKDYSADYÝET ULGAMLARYNDA MEDENIÝETIŇ WE HOWANYŇ UMUMY HILE ÝETIRÝÄN TÄSIRI. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

10 16 21

26 33 39 45 49 53 57

452

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Sedat Baytak THE EFFECT OF CULTURE AND CLIMATE ON THE TOTAL QUALITY MANAGEMENT IN THE TRANSITIONAL ECONOMY, IN THE MODEL OF PETROL INDUSTRY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Sedat Baytak GEÇİŞ EKONOMİLERİNDE PETROL SANAYİ ÖRNEĞİNDE KÜLTÜR VE İKLİMİN TOPLAM KALİTEYE ETKİSİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Ahmet Ýüjekaýa TEBIGAT INŽENERLIGIŇ ÖSÜŞINE GOŞANT GOŞÝAR. . . . . . . . . . . . . . . 78 Ahmet Yücekaya CONTRIBUTION OF NATURE TO THE DEVELOPMENT OF ENGINEERING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Ahmet Yücekaya TABİAT, MÜHENDİSLİĞİN GELİŞİMİNE KATKI SAĞLIYOR. . . . . . . . . . . 92

GUMANITAR YLYMLARY HUMANITARIAN SCIENCES BEŞERİ İLİMLER Gurbandurdy Geldiýew TARYHYŇ WE TARYHYLYGYŇ TÄSINLIGI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Gurbandurdy Geldiyev HISTORICAL VALUES AND FASCINATION OF HISTORY. . . . . . . . . . . . . 109 Gurbandurdı Geldiyev TARİHİN VE TARİHÎLİĞİN İHTİŞAMI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Nurgözel Bäşimowa TÜRKMENISTANYŇ KERAMIKA ÖNÜMÇILIGINIŇ TEHNOLOGIÝASY.125 Nurgozel Bashimova PRODUCTION ENGINEERING OF CERAMICS IN TURKMENISTAN . . . 133 Nurgüzel Başimova TÜRKMENİSTAN SERAMİK ÜRETİMİNİN TEKNOLOJİSİ. . . . . . . . . . . . 141 Annageldi Gubaýew B.E.ÖŇKI IX – V MÜŇÝYLLYKLARDA ORTA WE ALYNKY AZIÝA SEBITLERINDE ÝAŞAN ILATYŇ MEDENIÝETINDÄKI UMUMYLYKLAR WE AÝRATYNLYKLAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 Annageldi Gubayev DISTINCTIONS AND THE COMMONNESS OF THE CULTURE OF POPULATION EXISTED IN CENTRAL AND FRONTAL ASIAN AREA AT THE TIME OF IX-V MILLENNIUM B.C.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Annageldi Gubayev M.Ö. IX-V. BİNYILLARINDA ORTA VE YAKIN ASYA BÖLGELERİNDE YAŞAMIŞ HALKIN MEDENİYETİNDEKİ ORTAKLIKLAR VE ÖZELLİKLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Myrat Begliýew SÖZLEÝŞIŇ FUNKSIONAL GURLUŞY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Murat Begliyev FUNCTIONAL ORGANIZATION OF SPEECH. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 Murat Begliyev KONUŞMANIN FONKSİYONEL YAPISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 Mustafa Duman OKUWÇYNYŇ NUKDAÝNAZARYNDAN BAŞARJAŇ MUGALLYMYŇ AÝRATYNLYKLARY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 Mustafa Duman FEATURES OF A QUALIFIED TEACHER FROM THE POINT OF VIEW OF STUDENTS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Mustafa Duman ÖĞRENCİ ALGILARINA GÖRE NİTELİKLİ ÖĞRETMENİN ÖZELLİKLERİ .204 Ýaşar Karaýunusoglu GURBANNAZAR EZIZOWYŇ ŞYGYRLARYNDA LIRIKI GAHRYMANYŇ KEŞBI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 Yashar Karayunusoglu LYRICAL HERO IN POETRY OF GURBANNAZAR EZIZOV. . . . . . . . . . . 217 Yaşar Karayunusoğlu GURBANNAZAR EZİZOV’UN MANZUM ESERLERİNDE LİRİK KAHRAMAN. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 Gurbangeldi Möwlamow ÝUNUS EMRÄNIŇ DÖREDIJILIGINDE EDEBI DILIŇ KÄMILLEŞMEGI . . 227 Gurbangeldi Movlamov DEVELOPMENT OF LITERARY LANGUAGE IN YUNUS EMRE’S WORKS.233 Gurbangeldi Mövlamov YUNUS EMRE’NİN ŞİİRLERİNDE EDEBÎ DİLİN OLGUNLAŞMASI . . . . 239 Mehmet Ali Eroglu DIL OKUWYNYŇ FILOSOFIÝASY, METODOLOGIÝASY WE ÖWRENILMEGI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 Mehmet Ali Eroglu PhD PHILOSOPHY, METHODOLOGY AND RESEARCH ON LANGUAGE EDUCATION . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 Mehmet Ali Eroğlu DİL EĞİTİMİNİN FELSEFESİ, METODOLOJİSİ VE ARAŞTIRILMASI. . . 261 Engin Seljuk XVI ASYRYŇ TEZKIRELERINE GIRIZILEN NAGŞY DIWAN ŞAHYRLARY. 269 Engin Selchuk NAKSHI DIVAN POETS IN 16TH CENTURY RECORDS. . . . . . . . . . . . . . . . 278 Engin Selçuk XVI YÜZYIL TEZKİRELERİNDE GEÇEN NAKŞÎ DİVAN ŞAİRLERİ. . . . 287

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

453

454

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

FIZIKA, MATEMATIKA WE TEHNIKI YLYMLARY PHYSICS, MATHEMATICS AND TECHNICAL SCIENCES FİZİK, MATEMATİK VE TEKNOLOJİ İLİMLERİ Göwher Geldiýewa MAGLUMAT TEHNOLOGIÝALARY: HALKARA HYZMATDAŞLYGY WE TEHNIKI ÝARDAM. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297 Govher Geldyeva INFORMATION TECHNOLOGY: INTERNATIONAL COOPERATION AND TECHNICAL ASSISTANCE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 Gövher Geldiyeva BİLGİ TEKNOLOJİLERİ: ULUSLARARASI İŞBİRLİĞİ VE TEKNİK YARDIM. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308

HIMIÝA WE GEOLOGIÝA YLYMLARY CHEMISTIRY AND GEOLOGICAL SCIENCES KİMYA, VE JEOLOJO İLİMLERİ Çynar Hojamuhammedowa Hojanepes Ýowjanow BAÝLAŞDYRYLAN ÝERLI KAOLINDEN AL2(SO4)3 KOAGULÝANTYNYALMAGYŇ USULY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314 Chynar Hojamuhammedova Hojanepes Yovjanov EXPEDIENT OF RECEPTION OF COAGULANT AL2(SO4)3 FROM THE DOMESTIC CONCENTRATED KAOLIN. . . . . . . . . . . . . . . . . . 324 Çınar Hocamuhammedova Hocanepes Yovcanov ZENGİNLEŞTİRİLMİŞ YERLİ KAOLİNDEN AL2(SO4)3 PIHTILAŞTIRICI MADDE OLUŞTURMANIN YÖNTEMİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334 Ali Ata Aýhan Bozkurt ÝANGYÇ ÖÝJÜKLI, GIBRID ELEKTRIKLI ULAGLAR . . . . . . . . . . . . . . . 344 Ali Ata Ayhan Bozkurt FUEL CELL HYBRID ELECTRIC VEHICLES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349 Ali Ata Ayhan Bozkurt YAKIT HÜCRELİ HİBRİT ELEKTRİKLİ ARAÇLAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353 Mehtap Şafak Borogly İsmail Boz Aýhan Bozkurt ORGANIKI-ORGANIKI DÄL GIBRID GÜN BATAREÝLERI. . . . . . . . . . . . 358

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

Täze tehnologiýalar we ylmyň häzirki zaman meseleleri Interdisciplinary Trends in Science and Technology Bilim ve Teknolojide Disiplinlerarası Yönelişler

Mehtap Shafak Boroglu Ismail Boz Ayhan Bozkurt ORGANIC-INORGANIC HYBRID SOLAR CELLS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365 Mehtap Şafak Boroğlu İsmail Boz Ayhan Bozkurt HİBRİT ORGANİK-ANORGANİK GÜNEŞ PİLLERİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372 Wolkan Çiçek DAŞKY GURŞAWYŇ DOWAMLYLYGY ÜÇIN KONSEROGEN ALTY WALENTLI HROM ESASLY KORROZIÝA INGIBATORLARYŇ ÝERINE ÜÇ WALENTLI OKSIHROM BIRLEŞMELERINIŇ ULANYLMAGY.379 Volkan Cicek TRIVALENT OXYCHROMIUM COMPOUNDS REPLACING CARCINOGENIC HEXAVALENT CHROMIUM AS CORROSION INHIBITORS FOR SUSTAINABLE ENVIRONMENT . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388 Volkan Çiçek SÜRDÜRÜLEBİLİR ÇEVRE İÇİN KANSEROJEN ALTI DEĞERLİKLİ KROM TABANLI KOROZYON İNHİBİTÖRLERİ YERİNE ÜÇ DEĞERLİKLİ OKSİKROM BİLEŞİKLERİNİN KULLANIMI. . . . . . . . . . . . 397 Maral Amanowa GURAK ŞERTLERINDE UÝGUNLAŞMA BILEN BAGLY ORGANIZMIŇ EWOLÝUSION ÜÝTGEŞMELERI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413 Maral Amanova EVOLUTIONAL CHANGES IN THE ORGANISMS OF BIRDS IN RELATION TO ADAPTATIONS TO ARID CONDITIONS OF EXISTENCE . . . 420 Maral Amanova KURAK ŞARTLARDA UYUM SAĞLAMA İLE İLGİLİ ORGANİZMANIN EVOLÜSYON DEĞİŞİKLİKLERİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426

LUKMANÇYLYK YLYMLARY MEDICAL SCIENCES TIBBÎ İLİMLER Dünýägözel Amanmuhammedowa SAGLYGA BILKASTLAÝYN ŞIKES ÝETIRMEKLIGIŇ OBÝEKTIW TARAPY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433 Dunyagozel Amanmuhammedova OBJECTIVE SIDE OF INTENTIONAL DAMAGE TO HEALTH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437 Dünyagözel Amanmuhammedova SAĞLIĞA KASITLI OLARAK ZARAR VERMENİN OBJEKTİF TARAFI . . . 441

Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwrüni öwreniş we wagyz-nesihat ediş merkezi

455

TÄZE TEHNOLOGIÝALAR WE YLMYŇ HÄZIRKI ZAMAN MESELELERI Redaktorlary Editors Editörler

Gurbandurdy Geldiýew Myrat Beglıýew Aýhan Bozkurt Zeki Pektaş Engin Selçuk Sabahattin Atalaý Gurbangeldi Möwlamow

Operatorlary

T. Aslanowa Ý. Peskowa A. Abdyrahmanow

Ýygnamaga berildi 26.09.2012. Çap etmäge rugsat edildi 22.01.2013. A – 76005. Ölçegi 70×100 1/16. Çap listi 28,5. Hasap-neşir listi 27,27. Neşir №6. Sany 500. Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň “Ylym” neşirýaty. 744000, Aşgabat, Türkmenbaşy şaýoly, 18.