Kommunikasjon i profesjonsutøving: ei innføring for helse- og sosialarbeidarar by Universitetsforlaget

føreord

Å kommunisere om kommunikasjon er ei utfordring. Då eg sjølv for svært lenge sidan var psykologistudent, var dei få førelesingane vi hadde om kommunikasjon, noko av det eg skjøna minst av. Førelesarar som ikkje kan kommunisere, er generelt eit problem, men når temaet nettopp er kommunikasjon, kan situasjonen lett bli parodisk. Seinare har eg erfart at noko av problemet (ikkje berre for førelesarar) er at kommunikasjon er eit fleirfagleg felt, og at omgrep og teoriar kjem frå ulike vitskapsdisiplinar, og samla kan dette gi eit litt kaotisk inntrykk. Dei ulike profesjonane i helse- og sosialsektoren har også historisk utvikla seg og blitt profesjonalisert gjennom ulike praksistradisjonar, og i den grad kommunikasjon har vore tematisert, har språkbruken i stor grad spegla konvensjonar i desse tradisjonane meir enn vitskapsfag. Eg vil også hevde, slik det blir utdjupa i denne boka, at det relasjonelle og kommunikative har vore sterkt undervurdert som fag i desse profesjonane, truleg fordi det er dei instrumentelle sidene ved yrkesutøvinga som først og fremst har gitt profesjonane identitet og status.

At kommunikasjon og relasjon mellom profesjonsutøvarar og pasientar, klientar og brukarar kan vere avgjerande viktig for resultat av både behandling og tenester, er det i dag umogeleg å fornekte. Forskinga om dette, frå fleire praksisfelt, er omfattande og eintydig – og har, saman med eiga forsking, inspirert meg til denne boka. Som dei fleste av oss (om enn på ulikt vis) har også eg erfart rollene som pasient og brukar, og som pårørande i ulike samanhengar. Ei samla og slåande erfaring er kor varierande og tilfeldig det kan vere om kommunikasjonen fungerer godt eller dårleg. Det gode og dårlege kan erfarast i ein og same konsultasjon. Like eins at det ofte kan vere små ting (for profesjonsutøvaren) som for ein brukar eller pårørande kan ha stor betydning, både positivt og negativt. Og sidan det kan vere små ting, kunne det òg har vore retta på om ein var meir medviten – og ikkje minst: gjorde seg meir umake med å ta den andre sitt perspektiv. Det at ein i for

liten (og i tilfeldig grad) gjer dette, tyder på at det faglege refleksjonsnivået om kommunikasjon er for svakt utvikla.

Denne boka er mitt svar på denne mangelen. Eg har gjennom mange tiår undervist om kommunikasjon og relasjonsarbeid, både på innførings- og vidareutdanningsnivå. Ei erfaring er at dei som har praksiserfaring, har større motivasjon og engasjement for at temaet er viktig, men har sakna faglege omgrep og teoriar frå utdanningane sine til å kunne reflektere over desse erfaringane. Dette er først og fremst ei innføringsbok, men ho vil av den grunn likevel kunne fungere godt både i bachelorutdanning, vidareutdanning og på masternivå. Ho er skriven nettopp med ambisjon om å heve temaet sin faglege status slik at vi som profesjonsutøvarar kan tenke fagleg om kommunikasjon, og kommunisere om kommunikasjonen på like reflekterte måtar som vi gjer når det gjeld dei instrumentelle sidene av arbeidet vårt.

Eg har for mange å takke til å gi dei namn – alle dei som eg gjennom mange år har samarbeidd med, og i undervisning har hatt dialog med, og som har gitt meg idear og døme frå sine ulike praksisverksemder. Det er i sanning ei svært mangfaldig røynd, men som trass i dette har ein viktig fellesnemnar: møte mellom menneske. Ei spesiell takk til min sambuar, Trudi Henrydotter Eikrem, som i denne samanheng, både som fagperson og som skarp observatør frå eiga pasientrøynsle, har vore til idégivande inspirasjon.

Eg takkar også Universitetsforlaget, som gav meg eit stipend til oppstart av denne boka, og forlagsredaktør Wenche Bjørnebekk, som eg har samarbeidd med undervegs.

Oktober 2024

Tor-Johan Ekeland

kommunikasjon – introduksjon og perspektiv

Denne boka skal handle om noko vi alle ikkje berre kan, men faktisk ikkje kan la vere: å kommunisere. Og, som når kjærleik er tema, veit vi alle kva vi snakkar om, men å forklare kjærleik er ei vanskeleg sak. Slik også med kommunikasjon – og som kjærleiken er fungerande kommunikasjon ein livskvalitet.

Vi er biologisk sett kommuniserande vesen – alt frå fødselen av strekkjer barnet seg mot den andre, og blir barnet ikkje møtt slik at det oppstår eit utviklande samspel, kan fylgjene bli fatale. Ikkje noko spedbarn i vårt mangfald av artar er så avhengig av den andre som menneskebarnet. Svært mykje av det vi kallar psykiske vanskar og lidingar, handlar på eit eller anna vis om vårt tilhøve til andre menneske. Er det erfart som godt og avklart, er det ein viktig ressurs for eit godt liv. Er det fylt av ambivalens, mistillit og angst, blir utfordringane store. Våre relasjonar til andre bygger på kommunikative erfaringar, og grunnmønstra i desse erfaringane ber vi med oss vidare i livet. Det vi sjølv har erfart i kommunikasjon med andre, vil prege vår eigen kommunikasjon. Har vi erfart tillit, kommuniserer vi lettare tillit, og har vi røynsle med mistillit, vil mistanken kunne bli ei grunnhaldning, og vi møter andre lettare med skepsis.

basiskompetanse Å forstå kommunikasjon som grunnleggande for det å vere menneske er slik sett ein basiskompetanse for den som skal arbeide med menneske i profesjonelle samanhengar. I slike samanhengar er det nemleg ikkje ein fundamentalt annleis kommunikasjon som går føre seg; det handlar om mellommenneskelege relasjonar med bestemte føremål og ei bestemt fordeling av roller og ansvar. Og når det gjeld kommunikasjon, har profesjonsutøvaren eit overordna ansvar. Vi skal i denne boka legge vekt på dette; at å utvikle eit profesjonelt ansvar for kommunikasjon

handlar ikkje berre om å utvikle gode ferdigheiter i kommunikasjon, ein må også kunne forstå kommunikasjon, kunne analysere han slik at ansvaret kan føre til gode endringar om nødvendig, og ferdigheitene ein måtte ha, tilpassast situasjonen ein er i, og dei ein kommuniserer med. Som eg skal utdjupe seinare, er det dette omgrep og teoriar skal hjelpe oss med. Skal teoriar om kommunikasjon i profesjonelle samanhengar vere meiningsfulle, må ein kunne kjenne igjen det dei handlar om, i den allmenne kommunikasjonen mellom menneske. Det er dette eg kallar basiskompetanse, og, som det ligg i ordet, basis må kome først sidan han er grunnmur for den profesjonelle kompetansen. Ein annan føresetnad for god og ansvarleg kommunikasjon i profesjonsutøvinga er at ein skjønar rolla ein er i – at ein ikkje er i slike relasjonar som privatperson, men for å utøve nokre spesifikke funksjonar og arbeidsoppgåver som samfunnet og ulike brukarar har forventningar til. I dette kapittelet skal vi difor først klargjere kva profesjon og profesjonsutøving inneber, og at det i ein slik praksis ikkje er nok å kunne sitt fag, ein må også kunne utøve det. Det er denne kompetansen som blir omtala som relasjonskompetanse, ein kompetanse som tradisjonelt har blitt undervurdert. Eit boteråd mot dette er kunnskap og fagleggjering. I høgare utdanning betyr det å utvikle eit fagspråk som er utvikla i samspel mellom vitskap og praksis. Vitskapen sitt fremste kunnskapsbidrag er å gi oss nyttige omgrep og teoriar til å utvikle ein reflektert og opplyst praksis, slik denne boka har som siktemål å bidra til. Kommunikasjon som fagfelt og forskingsdisiplin er mangfaldig og samansett, og til slutt i kapittelet skisserer vi dette og dei perspektiva som det i denne boka blir lagt vekt på.

profesjon

Dei fleste arbeidstakarar innan dei ulike yrka i velferdsstaten blir omtala som profesjonar, til dømes politi, lærarar, prestar, legar, psykologar, sosialarbeidarar, sjukepleiarar og andre helse- og sosialarbeidarar. Eit felles kjenneteikn for desse er at dei har ei høgare utdanning som er godkjent av styresmaktene for å utøve bestemte oppgåver i samfunnet. Dei skal forvalte ein samansett og generell kunnskapsbase slik at han kjem til nytte i dei konkrete situasjonane og problema dei skal bidra til å løyse og å handtere. Det krev godt fagleg skjøn (Abbot, 1988; Grimen, 2008).

Samstundes krev styresmaktene at ein må underkaste seg ulike regelverk og forskrifter, økonomiske rammer samt fagleg-etiske retningslinjer i måten arbeidet blir utøvd på, og rolla som profesjonsutøvar vert forvalta (Molander & Terum, 2008).

For nokre profesjonar er plikter og rettar regulerte og gjorde tydelege gjennom autorisasjon – eit slags «sertifikat», som også kan inndragast.

Rolle

Omgrepet rolle er eit viktig omgrep i sosialpsykologien og handlar om summen av dei forventningane som blir stilte til oss når vi er i ein bestemt sosial posisjon (Ekeland, 2024). I vår samanheng handlar det om yrkesroller. Det å analysere si eiga rolle, kva som er forventa av ein i ulike situasjonar og av ulike interessentar, kan vere ein viktig føresetnad for god praksis og for medvetne måtar å kommunisere på. I dagens samfunn legg vi stor vekt på verdien av å «vere seg sjølv» eller «by på seg sjølv», men dette kan fort mistydast når ein er på jobb. Då er det først og fremst ei rolle som skal utøvast. Eg legg vekt på dette innleiingsvis fordi det er ein viktig føresetnad for å skape gode situasjonar og ryddige samtalar med brukarar at profesjonsutøvaren er medviten om rolla si, korleis ein kommuniserer ho, og dei dilemmaa ein må handtere i ulike situasjonar. Dilemma er som kjent situasjonar som ikkje har enkle løysingar – likevel må dei handterast. Eit av dei mest velkjente dilemmaa i hjelpearbeid er den mellom nærleik og distanse. Når du er sett til først og fremst å handheve eit regelverk, er du i det ein vil kalle ei byråkratrolle, der samfunnet forventar at praksis er mest mogeleg einsarta – ein skal med andre ord ikkje vere for nær eller personleg. I nokre yrke er dette i tillegg markert med uniform (uni = lik) for å kommunisere funksjon og rolle framfor person. Det er likevel ei mistyding at det upersonlege betyr at ein skal vere kald eller ufølsam, på grensa til udanna. Poenget må vere at ein kommuniserer realistisk, at ein ikkje skaper engasjement og forventningar ein ikkje har herredøme over til å kunne innfri. I den andre enden er roller og funksjonar der ein må vere nær; det kan handle om situasjonar med trøyst og omsorg, eller i terapeutiske roller. All forsking på slike situasjonar viser at hjelp som hjelper, føreset at du er personleg og engasjert (Valla, 2022), men samstundes profesjonell. Det vil seie at du har kontroll, at du kan vere personleg utan å vere privat, at engasjementet ditt skal tene den andre sine behov og ikkje dine eigne.

Bakkebyråkrat

Lenge visste ein lite om korleis profesjonsutøvaren sin kvardag såg ut, og korleis desse yrkesutøvarane forstod rollene sine. Den amerikanske sosiologen Michael Lipsky opna eit nytt forskingsfelt om dette på sytti- og åttitalet i USA. Han nytta nemninga bakkebyråkrati (street level bureaucracy) som ei felles nemning om offentlege organi-

sasjonar som skal forvalte styresmaktene sin politikk og regelverk, og dei som er sette til å gjere denne jobben overfor brukarar og tenestemottakarar, for bakkebyråkratar (Lipsky, 2008). Bakkebyråkratane møter brukarane andlet til andlet «på bakken», som til dømes lærarar, politi og helse- og sosialarbeidarar. Det dei har til felles, er at dei på den eine sida skal utøve og utføre oppdrag for styresmaktene (skulepolitikk, sosialpolitikk, helsepolitikk osb.), og på den andre sida møte brukarar andlet til andlet som einskildindivid med ulike forventningar knytte til sine spesielle situasjonar. I ei slik rolle oppstår det mange ulike dilemma som bakkebyråkratane kan handtere på ulike måtar; til dømes at ein framfor alt er lojal til styresmaktene, eller til brukaren eller klienten når det opptrer motsetningar, og det gjer det ofte. Lipsky fann at det er heller sjeldan at det er samsvar mellom profesjonane sine faglege ideal og dei vilkåra ein skulle arbeide under; anten det gjaldt dårleg økonomi, andre ressursar som mangla, tidspress eller motstridande forventningar (jf. rolle-omgrepet). Sistnemnde kunne nettopp vere at samfunnet på den eine sida forventa at ein forvalta ein lik og upartisk praksis, men samstundes hadde evne til medkjensle, individualisering og fleksibilitet i møte med spesielle situasjonar.

Bakkebyråkratane sin arbeidssituasjon er også ofte prega av ustrukturerte, usikre og skiftande situasjonar, der måla kan vere uklare og dårleg definerte, og med tidspress og samhandlingskrav for avgjerder som kan ha store konsekvensar (Klein, 2008). Det minner om det som Rittel og Webber (1973) i si tid omtalte som «wicked problems» – eller gjenstridige problem på norsk. Det er problem der det ikkje er ei avgrensa og sann beskriving av problemet, det kan sjåast på ulike måtar, og difor er der heller ikkje ei rett løysing, eller det er vanskeleg å vite om løysinga var rett. Difor stoppar ein som regel problemløysinga meir utifrå om det er «godt nok», eller etter «så langt tida rekk». Gjenstridige problem er også unike, og det betyr at løysingar ofte er eingongsløysingar.

Lipsky sitt perspektiv og omgrepa han utvikla, har blitt ført vidare m.a. av Bernardo Zacka (2017) og blir mykje nytta i forsking på profesjonsutøving. Eit poeng hos begge er at det ikkje berre er bakkebyråkratar som påverkar brukarar; dei blir sjølv påverka av kommunikasjonen med brukarane og dei situasjonane dei står i. Det kan skje ved at dei meir eller mindre medvitne utviklar ulike strategiar eller teknikkar for å handtere dei ulike dilemmaa som rolla fører med seg. Det kan til dømes vere gjennom standardisering, ulike rutinar, kategorisering av brukarar, prioritering utifrå eigne interesser (helst jobbe med dei interessante tilfella eller dei ein kan lukkast med) eller ved å sette restriktive grenser («dette ikkje er vårt ansvar»).

Forsking på bakkebyråkratar sin arbeidssituasjon og rolleforståing er viktig av mange grunnar. God rolleforståing og sjølvforståing er avgjerande for korleis ein kommuniserer i profesjonsutøvinga og reint kommunikativt handterer dei ulike dilemmaa som vil oppstå. Som vi til dømes skal ta opp i kapittel 9 og 10, er det ofte betre å gjere dilemmaa synlege (metakommunikasjon), vere ærleg om kva som er mogeleg eller ikkje mogeleg i ulike situasjonar. Å forsøke å skjule eller dekke til dilemmaa som brukarene likevel vil kunne avsløre, vil kunne svekke tilliten, og tillit er gull verdt for god kommunikasjon. Vi skal også sjå på korleis ulike former for stress kan handterast, og at god rolleforståing – og evna til å skilje mellom rolla ein er i, og seg sjølv som person – er ein viktig kompetanse. Eit enkelt døme er at det er menneskeleg og rimeleg at ein kan bli sint på ein brukar (personleg), men rolla ein er i, tillèt ikkje at dette vert kommunisert.

kompetanse og kommunikasjon

Kommunikasjon er dagleg ei fagleg og konkret utfordring for profesjonsutøvarar. Det gjeld ikkje berre overfor pasientar, klientar og brukarar, men også overfor ulike pårørande – og sjølvsagt også kollegaer, interne og eksterne samarbeidspartnarar og leiinga i organisasjonen, og av og til kjem ein i situasjonar der ein journalist bankar på døra. I tillegg kommuniserer ein gjerne skriftleg gjennom rapportar, journalar og kardeks, eller andre former for dokumentasjon.

Ein vernepleiar som arbeider i eit bufellesskap, må vere i stand til å individualisere og tilpasse kommunikasjonen til bebuarar som har ulike og ofte samansette funksjonsvanskar, og der uheldig kommunikasjon til dømes kan utløyse utagerande åtferd. Ein barnevernsarbeidar i ein mindre norsk kommune vil til dømes måtte veksle mellom mange ulike oppgåver og ulike krav gjennom arbeidsdagen. Ei anonym melding om omsorgssvikt må undersøkast. Ein skal kommunisere med foreldre der ein både skal undersøke om det er hald i ein mistanke, og samstundes håpe å få til samarbeid med dei om tiltak i heimen. Ein skal møte born og ha deira beste som rettesnor, og føre samtalar om vanskelege tema, kanskje overgrep, og samstundes vurdere det juridiske grunnlaget og eventuelle rettslege konsekvensar av det som vert sagt, gjort og dokumentert. Ein treng relasjonar og gode kommunikasjonskanalar også til andre etatar og samarbeidspartar som til dømes skule, helsestasjon, PP-tenesta og politiet. Fordi ein også arbeider i eit saksfelt som tidvis vekker offentleg interesse, må ein også vere budd på korleis ein kommuniserer om ulike medium tek kontakt. Innimellom kan pauserommet og kollegapraten bli ei

viktig avkopling og fråkopling frå profesjonsrolla sine ulike krav, ein arena for ein friare og meir personleg kommunikasjon.

Å skildre mangfaldet i helse- og sosialarbeidarane sine ulike arbeidsoppgåver, funksjonar, roller og relasjonar som byd på ulike utfordringar med omsyn til kommunikasjon, er nærast uoverkomeleg. Vi skal i denne boka legge hovudvekta på det som karakteriserer bakkebyråkraten: at ein utøver arbeidet sitt i direkte og andletsnær samhandling med brukarar, klientar og pasientar. Vi nyttar litt varierande omgrep om desse. Brukar vert ofte nytta som fellesomgrep, mens ein er pasient (i juridisk tyding) når ein er brukar av helsetenester. Klientomgrepet er ikkje like formelt og blir vanlegvis nytta mest i sosialt arbeid. Mange nyttar også nemninga bebuar om dei som bur i omsorgsinstitusjonar eller kommunale bufellesskap.

Innhaldskompetanse

Å arbeide i andletsnære relasjonar krev ein samansett kompetanse. I vår samanheng er det nyttig å ordne han i to hovudkategoriar. For det første gjeld det den reint faktisk faglege kunnskapen og dei metodar, framgangsmåtar og teknikkar som høyrer ulike profesjonar til – det ein kan kalle innhaldskompetanse. Ein lege eller sjukepleiar må kunne mykje om kroppen, om anatomi, fysiologi og kjemi, ha medisinsk kunnskap om mange sjukdomar, vite om korleis behandling skal iverksetjast, om medikament og dosering, og kunnskap om pleie og omsorg, og også om avansert teknologi om ein arbeider på sjukehus.

Ein sosialarbeidar må tilsvarande kjenne relevant lovverk, hjelpeapparatet og vere i stand til å vurdere einskildklientar sine rettar og mogelege tiltak. Ein vernepleiar skal i tillegg til medisinsk kunnskap om ulike funksjonshemmingar ha sosialpedagogisk kompetanse, og ergoterapeutar og fysioterapeutar må ha kunnskap om fysiologi, funksjonar og hjelpemiddel for ulike føremål. Mykje av pensum og studietida handlar om å skaffe seg denne heilt nødvendige innhaldskompetansen.

Men denne kompetansen er lite verdt om han ikkje blir realisert eller utøvd på ein god måte i relasjon til brukaren. Kompetansen er altså nødvendig, men ikkje tilstrekkeleg. Sjølv biokjemikaren som berre skal møte pasienten ei kort stund for å ta ei blodprøve, må vite korleis ein skal te seg og kommunisere overfor ulike grupper av pasientar (barn, eldre), og kunne lese teikn på angst og smerte. Eit barn som hamnar på sjukehus, kan få svært så ulike erfaringar avhengig av om helsepersonellet evnar å kommunisere med det, slik at det vert skapt tryggleik, framfor å forsterke angsten som gjerne alt er til stades i ein slik situasjon.

Relasjonskompetanse

I andre samanhengar i sosialt og terapeutisk arbeid er samtale og hjelpande kommunikasjon sjølve arbeidet. Denne typen kompetanse kan vi kalle relasjonskompetanse (Aubert & Bakke, 2007). Alle profesjonsutøvarar må utvikle denne kompetansen, og det er først og fremst for dette føremålet denne boka er skriven. Men omgrepet relasjon er i seg sjølv abstrakt, og det trengst konkretiserast i ulike samanhengar. Ordet tyder at noko står i forhold til noko anna, eller at noko blir vurdert i forhold til noko anna (jf. relativt). Vårt tema er sosiale relasjonar, forhold mellom menneske, og vi kan omtale dei som profesjonelle eller private, slik vi omtalte tidlegare. Vi kan også omtale dei som langvarige eller kortvarige; eller som varme eller fiendtlege når vi karakteriserer den emosjonelle kvaliteten. Tillit, respekt omsorg og empati er andre viktige relasjonelle kvalitetar som skal utdjupast seinare. Poenget her er at relasjonar føreset kommunikasjon, blir skapt gjennom kommunikasjon og formar kommunikasjonen. Relasjonskompetanse inneber då både å skape dei gode og nødvendige relasjonane for ulike føremål, og å handtere utfordrande og vanskelege relasjonar.

Dette er ein kompetanse som, i motsetning til innhaldskompetansen, ikkje er like lett å lese seg til, og han er nærare knytt til kven vi sjølv er som personar, og kva livserfaringar vi har, enn det innhaldskompetansen er. På same vis som vi ikkje kan lære å symje berre ved å studere ei brosjyre, må relasjonskompetansen utviklast gjennom praksis. Men praksis gir ikkje av seg sjølv utvikling av kompetanse. Skal det kunne skje, trengst det at relasjonskompetansen blir fagleggjort på same viset som innhaldskompetansen. Denne boka har dette som ambisjon. På same viset som det trengst innføring i nemnde basale fag som fysiologi og anatomi i fag som medisin, trengst innføring i kommunikasjon som basalt fag for å kunne utvikle kompetanse i å snakke med pasientar (Mjaaland & Jensen, 2020).

Denne relasjonelle kompetansen er ofte undervurdert i dei yrka der den medisinske og naturvitskaplege innhaldskompetansen står sterkt. Det er gjerne innhaldskompetansen som gir yrke status og identitet. Alt det andre tek ein gjerne for gitt at vi alle kan frå før. Men så enkelt er det ikkje. Våre pasientar og brukarar bør kunne vente av oss at vi også på dette området er profesjonelle – det vil seie at vi veit kva vi gjer, og kvifor.

I ei større nordisk gransking kjem det fram at å forstå fastlegen sin kommunikasjon, og oppleve seg sjølv forstått, er det viktigaste når pasientar skal vurdere kvalitet. Å bli behandla som ein person, ikkje berre som eit medisinsk problem, var spesielt viktig for kvinnelege pasientar (Eide et al., 2021). Det handlar ikkje

kapittel 1 kommunikasjon – introduksjon og perspektiv

berre om nøgde pasientar. Etter kvart har både forsking og erfaring ført til ei auka erkjenning av at pasientkommunikasjon er svært klinisk relevant; det vil seie at den bidreg både til betre og meir korrekt diagnostikk, betre behandlingsprosessar, betre etterleving av tiltak og færre klagesaker (Schei, 2007; Sundby & Mæland, 2020). Det er ikkje berre i helse- og sosialsektoren ny kunnskap om kommunikasjon har hatt betydning. I politiarbeid har det relasjonelle perspektivet ført til store endringar i måten ein gjennomfører avhøyr på, endringar som i større grad kan førebygge feilslutningar og justismord. Det gjeld også avhøyr av barn i samband med overgrep (Rønneberg, 2023; Phelps et al., 2017; Langballe et al., 2010).

Auka vekt på kommunikasjon og relasjonskompetanse er også implisitt ei følgje av helse- og sosialpolitiske endringar. I styringstekstar dei siste tiåra finn ein i aukande grad omgrep som sjølvhjelp, meistring, myndiggjering, helsepedagogikk, pasientinformasjon og brukarmedverknad – sistnemnde også nedfelt i lover og forskrifter. Desse endringane kan sjåast på ulike vis, men ein fellesnemnar er nok tanken om at pasientar og brukarar ikkje berre skal vere passive mottakarar av behandling og tenester, men aktive og handlande aktørar på vegner av sine eigne problem og utfordringar (Ekeland & Heggen, 2007). Skal dette realiserast i praksis, er det nettopp i møtet andlet til andlet mellom bakkebyråkrat og brukar dette skal skje. Når til dømes sjukepleiaren også skal drive opplæring (helsepedagogikk) i korleis pasientar skal kunne meistre eiga behandling, blir hen også lærar – og læring er ein kommunikativ praksis.

Mest eksplisitt kom dei sosialpolitiske føringane til uttrykk i samband med NAV-reforma i 2005, ei reform der tidlegare sosialkontor, trygdekontor og arbeidsmarknadskontor blei samordna, og ein og same bakkebyråkrat (rettleiar) skulle kunne samordne alle desse kontora sine funksjonar (Hansen et al., 2013). I denne nye organisasjonen er bakkebyråkratane pålagde å gjennomføre det som blir omtala som aktiveringspolitikk, som kort omtala handlar om å nytte ein terapeutisk strategi; stimulere og hjelpe til sjølvhjelp, motivere brukar til å bli aktiv med tanke på eiga helse, til å søke arbeid eller utvikle kompetanse (utdanning) for arbeidsmarknaden – og å vurdere innsats og ressursar i høve til ulike ytingar. Ei større evaluering basert på brukarane sine opplevingar avsluttar med å legge stor vekt på kor viktig sjølve relasjonen mellom brukar og rettleiar er for at arbeidet i NAV skal lukkast (Hansen et al., 2013). Det krevst ein ganske avansert kommunikativ kompetanse for å kunne få til dette (Walseth, 2024).

At klagene i helse- og sosialsektoren ikkje er få, viser årsrapportane frå pasientomboda. Men dei viser også at dei fleste klagene ikkje gjeld innhaldskompetansen

eller manglar ved det reint faglege (https://helsenorge.no/pasient-og-brukerombudet/arsrapporter). Det handlar like mykje om korleis ein har blitt møtt og handsama som person, om informasjonssvikt – og om mangel på folkeskikk, slik pasientane har opplevd det. Dei profesjonelle sjølv kan ha ei heilt anna eigenoppleving, og dei kan ofte meine seg mistydd eller kritisert med urette. Men det høyrer med til profesjonaliteten at ein må tole ein del slik urett utan å ta igjen med same mynt. Det handlar også om mangel på relasjonell profesjonalitet – at ein ikkje har evna å ta den andre sitt perspektiv og tilpasse sine eigne veremåtar til den enkelte, og til det saka og situasjonen tilseier.

Misnøgde brukarar kan også handle om at helse- og sosialpersonell tidvis må formidle krevjande og utfordrande informasjon og synspunkt – det kan vere ved alvorlege sjukdomar eller når barnevernet kjem med utfordrande spørsmål. Utan ein sensitivitet for det relasjonelle kan slike situasjonar ofte få uheldige følgjer. Vi kan også snu på dette: Det ser ut til at klientar og pasientar kan bere over med at mange profesjonsutøvarar ikkje er perfekte og tidvis gjer feil, berre dei blir behandla skikkeleg som personar. Sjukepleiar og filosof Kari Martinsen hevdar at god sjukepleie er avhengig av kommunikasjon som møter pasienten som subjekt, det vil seie tek den andre på alvor som person, og at føresetnadane for slik kommunikasjon i dag er svekt av moderne styringsformer i helsevesenet (Martinsen, 2005).

Vårt forhold til andre – relasjonar – blir bygde gjennom kommunikasjon. Sjølv når føremålet berre er formidling av informasjon, ein beskjed av eit eller anna slag, er relasjonen viktig. For å bruke eit bilete: Relasjonen er brua som informasjonen trafikkerer over. Manglar ho, er ho for svak eller smal, når ikkje informasjonen mottakaren. Realitetane i mange samanhengar er at styresmakter og organisasjonar, ikkje minst i helse- og sosialsektoren, sender ut mengder av informasjon, men veit lite om det blir kommunikasjon: altså motteken av dei han er meint for. Vi veit til dømes at feil bruk av medikament kan vere eit stort problem, ikkje minst blant eldre, og ein grunn kan truleg vere at ein tek for gitt at medikamentinformasjonen når fram og blir forstått (Robinson et al., 2023). Problemet kan vere at ein i helse- og sosialsektoren er for mykje oppteken av informasjon, og for lite av kommunikasjon. Send, men ikkje motteken informasjon er stort sett bortkasta og ein stor kostnad for samfunnet, med uheldige følgjer for pasientar og brukarar. Sendar kan likevel hevde å ha gjort sitt, at ein har «ryggen fri». Og mange har vel opplevd, som meg sjølv, at det er etter legesamtalen at ein kjem på alle dei spørsmåla ein ikkje då kom på å stille. Som profesjonelle må vi ta ansvar for at mottakar tek imot det vi har hatt til føremål å formidle.

Kommunikasjon er ikkje berre ei utfordring når det gjeld eksplisitte faglege utfordringar knytte til formidling og overføring av informasjon. Som vi skal sjå, er det umogeleg ikkje å kommunisere – sjølv kor mykje vi går inn for å unngå det, vil andre kunne lese inn i oss om vi er trøytte eller sinte, blyge eller deprimerte. At tausheit kan vere ein kraftfull bodskap, har truleg dei fleste erfart. Dette skuldast det heilt grunnleggande ved vår natur: Vi er meiningssøkjande og meiningsfortolkande vesen. Og dette gjeld sjølvsagt også i profesjonelle relasjonar. Mange profesjonsutøvarar undervurderer ofte denne sida ved kommunikasjonen. Fordi dei sjølv som regel er på heimebane, ser dei ikkje at brukarar i sitt behov for meining let seg påverke, blir forvirra, tolkar og mistolkar informasjon som profesjonsutøvaren knapt sjølv legg merke til.

Er ein sjuk eller i ein vanskeleg og utfordrande livssituasjon, er følgjene ofte også forvirring og meiningstap, og mange kan difor vere ekstra sensitive for det som skjer rundt dei. Ei kvinne fortalde meg dette frå eit opphald som sengeliggande i fleire månadar på sjukehus: Ho kunne før stell høyre på skritta frå gangen at i dag «kjem ho som sukkar heile tida», og det kunne vere nok til at ho kom til å oppleve den dagen som gråare enn nødvendig. Poenget er at i slike situasjonar er mange pasientar svært vare for inntrykk, og pleiaren som sukka, var neppe merksam på at dette kommuniserte på ein måte som blei negativt for pasienten sitt humør. God kommunikasjon er slik sett også ein helseressurs. Ein illustrasjon: På ein svensk sjukeheim hadde dei tatt inn over seg den urovekkjande mengda medikament som dei eldre brukte. Dei bestemte seg for å redusere bruk av sovemedisin mest mogeleg. Når dei gamle vakna, fekk dei i staden ei hand å halde i, og litt velling om dei ville ha. Dei gamle sov like godt på dette regimet. Ikkje overraskande, spør du meg. Det som gjer at eg hugsar historia, var likevel dette: Talet på fallulukker gjekk dramatisk ned (Pettersén, 2008). Og fallulukker blant eldre kostar samfunnet mange milliardar per år og kan føre til for tidleg død (Olsen et al., 2017). Kommunikasjon kan altså løne seg.

teori og praksis

Mange studentar har forventningar til at ei bok om kommunikasjon skal kunne gi ein nokre oppskrifter på korleis ein skal gjere det i ulike praktiske situasjonar, det praktiske handverket. Lær oss metodane! I staden møter dei bøker med mykje teori – slik som denne. Kva skal vi med det – det er jo praktiske yrke vi skal lærast opp til, er gjerne argumentet. Svaret mitt er eit uttrykk tillagt Kurt Lewin (1890–1947),

ein av grunnleggarane av moderne sosialpsykologi: Ikkje noko er meir praktisk enn ein god teori (Lewin, 1952, s. 162). Eg skal utdjupe dette. Saka gjeld det allmenne tilhøvet mellom teori og praksis, ei gamal problemstilling som også filosofar heilt tilbake til Aristoteles var opptekne av. I dei praktiske yrka er dette kontinuerleg under debatt. Det er i seg sjølv ein god ting, men mange mistydingar i debatten skuldast uklare oppfatningar både om kva teori er, og kva praksis handlar om.

Vi er alle teoretikarar i den tydinga at vi i dagleglivet lagar oss tankemodellar av situasjonar, menneske og problem vi står overfor, modellar som i neste omgang koordinerer handlingane våre. Vi handlar overfor verda i samsvar med korleis vi oppfattar ho. Om slike oppfatningar til dømes inneheld slutningar som «dersom eg gjer slik, vil følgjande skje», har oppfatningane karakter av teori, og handlinga kan då vere døme på at teorien vert prøvd i praksis (Johannessen et al., 2023). Mykje av denne «kunnskapen» er erfaringskunnskap, og han gjer seg ofte gjeldande på ein umedveten måte, gjerne omtala som intuisjon eller magekjensle.

Taus kunnskap

I praktiske yrke er dagleglivet fullt av situasjonar som krev handling utan at ein har tid til å tenke og analysere særleg mykje på førehand. Då er denne intuitive erfaringskunnskapen særs viktig. Han vert ofte omtala som «taus kunnskap» (Polanyi, 1983). Dette er kollektiv erfaringskunnskap som er taus i den tydinga at han er innforstått, implisitt og blir først og fremst overført gjennom praksislæring. Det er mykje vi veit utan at vi veit korleis og kvifor vi veit det, og det er mykje vi kan utan at vi kan gjere greie for korleis vi kan det. Den tause kunnskapen er nødvendig – han kan vere god, men også dårleg. For profesjonsutøvarar gjeld det å kome i dialog med denne kunnskapen, vere i stand til å reflektere over han slik at det som er verdfullt, kan setjast ord på og styrkast, og det som skaper dårleg praksis, avviklast.

Ein god praktikar er difor ikkje berre utøvande, men ein som reflekterer over sin praksis – ein reflektert praktikar (Schön, 1983). Men for å kunne reflektere over praksis treng ein noko å reflektere med. Det er her fagspråk, omgrep og teoriar er viktige. Det å ta ei akademisk profesjonsutdanning inneber nettopp å tileigne seg eit fagspråk, eit språk som spring ut av vitskapen sine krav til skaping av kunnskap.

Kart og terreng

Teoriar og omgrep er noko vi tenker med. Omgrep er verktøy for tanken til å kunne gripe om sider ved tilværet og røyndomen som elles ville vere skjult for oss. Slik

kan vi bli sjåande der vi før var blinde. Gode fagfolk og ekspertar ser og kan gi språk til fenomen og hendingar vi vanlege ikkje legg merke til – anten eksperten er fotballtrenar, kunstteoretikar eller profesjonsutøvar på eit eller anna felt. Ta ein fotballekspert som Drillo – ofte kalla «fotballprofessoren» fordi han er oppteken av teori. Han har eit anna blikk på ein fotballkamp enn ein vanleg entusiast. Kven som har mest glede av ein fotballkamp, er uinteressant her. Fordi Drillo «ser» meir enn vanlege tilskodarar, og fordi han har omgrep til å omtale det han ser, kan han analysere eit kampbilete og ha grunngjevne idear om korleis ein kan gripe inn for å endre det. Slik er det også med gode fagfolk på andre område – også når det gjeld kommunikasjon. Står vi fast i slike samanhengar, må vi kunne analysere situasjonen og freiste å skape endringar. Det handlar i praksis ikkje så mykje om å kunne teoriar, men om å ha lært seg å tenke slik at ein, som Drillo, ser noko ein elles ikkje ville ha sett. Den erfarne fagpersonen har på mange måtar gløymt sine teoriar i den tydinga at teoriane tenker i ein – dei har blitt ein del av utøvaren sin faglege intuisjon, eller fagleggjort taus kunnskap.

Motsetninga mellom teori og praksis er på mange måtar ei kunstig motsetning (Johannessen et al., 2023). Dels kan vi forstå motsetninga på bakgrunn av spenning mellom ulike kunnskapstradisjonar og profesjonskulturar. Mange helse- og sosialfagprofesjonar starta jo som praksis og har gått vegen frå arbeidsplassopplæring og kurs, gjennom yrkesskular til akademisk utdanning på historisk relativt kort tid. Mykje av utdanninga var trening og rettleiing i praksis, og lærebøkene var difor prega av denne tradisjonen meir enn det akademiske teorispråket som høyrer høgare utdanning og forskinga til. Praktikaren kunne med rette ofte kritisere teoretikaren for å ha for enkle og abstrakte oppfatningar av det som i praksis er kompliserte og samansette situasjonar (Lundstøl, 1999), mens teoretikaren på si side kritiserte praktikaren for ikkje å ta omsyn til forsking eller gjere ting meir utifrå tradisjon og vane enn basert på kunnskap. Slik har motsetninga mellom teori og praksis samtidig vore ei motsetning mellom ein praksiskultur og ein teorikultur. Det er ei motsetning som er uheldig. Teoriar er enkle – røyndomen mangfaldig. Teoriar er som kart – dei kan gi oss oversyn og idear om vegval. Men er kartet dårleg, kjem vi fort på villspor – og då må terrenget respekterast meir enn kartet. Sjølv om ein teori kan ha god empirisk støtte, er det ikkje sikkert han likevel hjelper oss stort i ein konkret praktisk samanheng. Vitskaplege teoriar er abstraksjonar som seier noko om det generelle – eller det som oftast er tilfellet, mens praksis gjeld det særeigne eller partikulære. I den praktiske kunnskapsverda kan denne forståinga lett forsvinne, og teoriane oppfattast som ei brukarrettleiing for

spesifikke situasjonar. Det er diverre ein tendens til at mange studentar oppfattar det slik at teoriar er «noko dei skal lære», for seinare å kunne bruke på dette viset. Den vitskaplege kunnskapen har fleire føremål. Han er for det første vesentleg i å utvikle teknologi der slikt er relevant, det vi kan kalle instrumentell kunnskap, kunnskap som høyrer til i det vi her har omtala som innhaldskompetanse. Når det gjeld vårt tema, kommunikasjon, som høyrer relasjonskompetansen til, er kunnskap frå vitskapane meir av analytisk enn av instrumentell karakter. Det er stor skilnad på å nytte ein metode på den fysiske eller biologiske verda, og ein metode til å kommunisere med eit anna menneske – rett og slett fordi det ikkje er berre du som gjer noko med den andre; den andre gjer også noko med deg. På sitt beste gir slik analytisk kunnskap oss gode omgrep til å analysere og reflektere på ein kritisk måte. Evna til kritisk refleksjon er heilt nødvendig når ein skal skape kunnskap gjennom forsking og vitskap. Han er også nødvendig i praksis – til dømes kan mykje gå gale i ei barnevernssak om profesjonsutøvaren tek all informasjon for god fisk utan kritiske spørsmål. Gode faglege innfallsvinklar til praktiske problem er kjenneteikna både av kritisk og konstruktiv evne til teoretisk refleksjon. Ei slik evne gjer det mogeleg å utforske alternative handlingsval, i motsetnad til blind prøving og feiling. Når vi stangar hovudet mot veggen, er det eit godt råd å sjå seg om etter døra. Når situasjonen vert opplevd som fastlåst, er problemet ofte at vi ikkje har avstand og distanse nok til å sjå mogelege utgangar. Teorirefleksjon kan hjelpe oss til det.

Men vitskaplege teoriar er framleis kart og ikkje terreng. Om kart seier vi helst at dei er gode eller dårlege, ikkje sanne eller falske. Slik er det også best å omtale teoriar – som i ulik monn og for ulike føremål, meir eller mindre nyttige. Det blir likevel lett slik at om vi har opplevd dei som nyttige i ein gitt situasjon, har vi ein tendens til å ville gjenta bruken i alle andre situasjonar – etter malen «har du ein hammar, ser alt ut som spikrar». Det kan bli dårleg praksis av slikt. Særleg gjeld det når praksis handlar om kommunikasjon.

Om metodar

Laust forstått er ein «metode» ei oppskrift på ein framgangsmåte: Først gjer du slik, deretter dette, før du etterpå … osb., – og føremålet er å kome fram til eit ønskt resultat. I tydinga at vi må tenke oss om og vurdere verknadane av våre handlingar, er vi som profesjonsutøvarar per definisjon alle metodiske. Det høyrer med til vår kompetanse å tenke strategisk (vegar til målet) og kunne nytte ulike teknikkar som lettar vegen dit. Slik er det også når vi skal utøve vår relasjonskompetanse. I private samanhengar og nære relasjonar er det derimot fint å sleppe å tenke seg

om, kunne vere spontan, ta ting på sparket og la kjenslene få fritt spelerom. Å nytte metodar vil i slike samanhengar kjennest unaturleg for dei fleste, og vil kunne bli oppfatta som manipulering.

Metodar kan også omtalast og gjerast greie for på eit meir detaljert vis, som standardiserte prosedyrar. I visse delar av medisinen har dette alltid vore nødvendig, og avvik frå «standard procedures» kan få uheldige følgjer. Når ein på vitskapleg grunnlag kan dokumentere at det er ein klar samanheng mellom bruk av ein viss metode og eit ønskt resultat, er det gode grunnar for at profesjonsutøvarar bør nytte ein slik metode. Mens dette kan ha noko føre seg ved medisinske metodar, er det likevel eit for enkelt og til dels problematisk resonnement dersom metodane handlar om kommunikasjon.

Det er nødvendig å peike på dette alt innleiingsvis fordi det i vår tid er ein eksplosjon i metodar på svært mange felt, gjerne formidla i form av prosedyrar og marknadsført som vitskapleg dokumenterte eller evidensbaserte (Ekeland et al., 2018). Det er også forståeleg at mange (ikkje minst studentar) spør etter slike metodar, særleg når oppgåvene ein står overfor, er utfordrande og kompliserte. Metodar gir kjensle av tryggleik – men, og det er mitt poeng, denne tryggleiken kan også vere falsk og noko ein klamrar seg til. Ein bør i det minste vite at «vitskapleg dokumentert» berre viser til kva som gjeld for ein gjennomsnittsbrukar, gitt eit bestemt samanliknbart problem. I den praktiske verksemda møter ein aldri gjennomsnittsbrukaren. Slavisk bruk av metodar gir difor ofte dårleg praksis. Ein kjem ikkje unna den utfordringa det er å analysere einskildtilfellet ein står overfor, og tilpasse bruken av den generelle kunnskapen til dette.

subjekt–objekt-problemet

Å møte problemstillingar mellom menneske berre ved hjelp av metodar, teknikkar og oppskrifter er å mistyde kva slike problemstillingar handlar om. Slike strategiar kan vere greie nok når «gjenstanden» er eit objekt i den tinglege verda. Ein stein er ein stein anten vi synest han er vakker eller ordinær – mellom oss og tinga oppstår det ikkje kommunikasjon. Men andre menneske er nettopp ikkje objekt – dei er subjekt: Det inneber at dei har eit indre liv, dei har kjensler, dei opplever og tolkar verda og din veremåte.

Å handsame andre menneske frå ein utvendig posisjon med påstand om at ein er objektiv, er i prinsippet umogeleg. Ein sjukepleiar som observerer ein pasient, observerer eigentleg ein pasient under observasjon. Sjølv utan noka form for

kommunikasjon eller ytre dialog vil vårt medvit om den andre skape indre dialogar. Å møte pasientar og brukarar som eit standardisert eksemplar (til dømes i samsvar med diagnose eller klientkategori) inneber ein fare for objektivering eller tingleggjering.

Å bli redusert til sin diagnose er ikkje ei ukjent oppleving. Sjølv opplevde eg å vere demonstrasjonspasient i mi nyss omtalte tid som pasient for tannlegestudentar. Eg hadde slått ut eit stykke av ei tann og stilte meg til rådvelde når ein ekspert skulle demonstrere ein ny metode å reparere slikt på. I eit lite auditorium var eg i tannlegestolen redusert til ein gapande kjeft det kunne skapast lærdom av. Heilt ok, men plutseleg var det pause, til og med matpause, og truleg for mykje styr å rigge meg ned. Eg blei liggande å gape – og ein del studentar samla seg rundt meg til ein nærstudie av min opne kjeft og diskuterte ivrig kva dei der kunne observere. Eg var objektivert. For meg var dette meir ei interessant enn ei truande oppleving. For mange kan det kjennest både krenkande og audmjukande. Å bli fråteken subjektivitet, eller kommunisert til på ein objektiverande måte, kan opplevast som eit angrep på verdigheita si som menneske. Kommunikasjon mellom menneske har difor alltid ein grunnleggande etisk dimensjon i seg. Respekt for den andre sin integritet og likeverd som menneske må ligge i botnen, og etiske utfordringar kan vi ikkje gjere til tekniske utfordringar som kan løysast ved ulike metodar (Skjervheim, 1972). Etiske forhold dreier seg om ansvar, eit ansvar om å respektere den andre meir enn metoden (Ekeland, 2021a).

Om vi fokuserer for mykje berre på diagnosen eller metoden, kan vi indirekte bidra til at brukarar kjenner seg objektivert. Ja, det er mangt som må objektiverast – problem av ulike slag, men personen som har problemet, skal handsamast som eit subjekt. Stilt overfor eit anna menneske, anten det er ein pasient, klient eller brukar, er den første utfordringa difor ikkje kva som kan objektiverast, men å ta inn over seg at den andre er eit opplevande og fortolkande subjekt, enkelt sagt eit menneske som deg sjølv. I kliniske møte kan stablar av kunnskap om sjukdomar, symptom, problem og deira mekanismar ikkje overskride at eit slikt møte alltid er eit møte med noko ukjent. Å nå den andre som subjekt gjennom å formulere hypotesar og stille diagnosar eller på anna vis freiste å inkorporere den andre i dine faglege kategoriar, er dømt til å mislukkast. Den andre som eit unikt subjekt kan ein berre erkjenne ved å stille seg open og kommunisere slik at den andre kan tre fram på eigne premissar (Smedslund, 2012). Om pasienten eller brukaren ikkje blir gitt høve til det, kan svært mykje verdfull informasjon om det problemet du skal hjelpe til med, gå tapt.

perspektiv på kommunikasjon

Ordet kommunikasjon, av det latinske communis, tyder «å gjere felles» og kan vere ein grei praktisk definisjon. Noko meir spesifisert er at kommunikasjon handlar om transport eller formidling av energi og/eller informasjon over eller gjennom grenser mellom to eller fleire system (Grennes, 1999). Då aukar kompleksiteten: Kva er skilnaden mellom energi og informasjon, kva meiner vi med system – og grenser? Slik blir det gjerne når definisjonar skal vere «all inclusive». Som vestlending er vegutbygging og fjordkryssingar velkjente tema for meg. Det handlar om kommunikasjon, det òg, i fysiske system, altså i former vi her kan legge til sides.

Kommunikasjon mellom levande system er av eit anna slag, og overføring av informasjon er viktigare enn energi. Omgrepet «system» er eigentleg abstrakt og handlar om heilskap – og «systemteori» handlar om å sjå einskilde delar i lys av slike heilskapar (sjå også kapittel 9). Slik er kvart enkelt menneske eit system, som «nedover» kan seiast å bestå av mange undersystem (kroppslege og mentale) og «oppover» som del av eit familiesystem, lokalsamfunn osb.

Systemteori handlar om å utvikle modellar som gir rettferd til kompleksitet. Eit døme er den russisk-amerikanske psykologen Urie Bronfenbrenner sin økologiske modell for barn si utvikling og sosialisering. Omgjevnaden, som påverkar barnet på ulike måtar, omtalar han som ulike nivå innan eit økologisk heile – nivå som kommuniserer. Nærast er mikronivået, der samspelet andlet til andlet går føre seg innafor ei sosial eining, til dømes familien. Mesosystemet er nivået når to eller fleire mikrosystem må kommunisere, til dømes i forholdet mellom heim og skule, eller mellom fritidsordningar/foreiningar og foreldre. Eksosystem er den omgjevnaden som barnet ikkje treng ha direkte kontakt med, men som likevel kan spele ei vesentleg rolle for oppvekstkvaliteten. Det kan vere foreldra sine arbeidsplassar og kvaliteten på dei, lokalpolitikken og til dømes organisering av skule og barnehage. Makrosystemet viser til samfunnet sine verdiar, tradisjonar, økonomiske tilhøve, lovverk og politikk som vil kunne påverke alle dei underliggande nivåa. Bronfenbrenner la seinare til kronosnivået for å inkludere tidsdimensjonen, både individet si livshistorie, men også historiske epokar for dei andre systema (sjå Tetzchner, 2020). Modellen gir oss ein analytisk reiskap til å strukturere ein heilskap og tydeleggjere grenser og kommunikasjon mellom dei ulike nivåa.

Sidan heilskapen ikkje kan gripast fullt ut, er det opp til oss å definere kva systemnivå vi finn interessant – og det er omgrepet «grenser» som kan hjelpe oss til å skilje mellom system og nivå. Slik er også grenser ein abstraksjon og treng altså

ikkje vere fysiske grenser, men ei stadfesting av at aktiviteten og kommunikasjonen mellom delar innan ei eining er større enn tilsvarande overfor andre einingar (Ekeland, 1981). Slik vil kommunikasjon over tid skape grenser og danne system. I neste omgang vil systema sette grenser for kommunikasjonen. Vi kan tenke oss grenser som diffuse, tydelege, skarpe eller rigide. Familieterapeutar vil til dømes kunne seie at grensene er uklare mellom foreldresystemet og barnesystemet, og at dette er eit perspektiv for å skjøne stadige kranglar og uro i familien. Eller ein kan seie at familien sine grenser er rigide mot omgjevnaden – til dømes ein familie som lukkar seg om sine eigne normer og verdiar, og held fast på desse sjølv om dei er i utakt med omgjevnaden – til dømes det kultursystemet familien også er ein del av (Syrstad & Flacké, 2024). Kommunikasjon i og mellom ulike system er dynamiske prosessar som over tid kan ha ulike konsekvensar – at ein etablerer mønster og grenser slik at systema tilpassar seg kvarandre (adaptasjon), eller at det oppstår konkurranse og grensekrigar, og av og til samanbrot og systemkriser. Systemperspektivet er nyttig i og med at det får oss til å bli mindre nærsynte når vi studerer kommunikasjon.

Energi og informasjon

Kva meiner vi med formidling av «energi eller informasjon»? Her er det viktig med ei klargjering fordi vi ofte blandar saman omgrep om den materielle verda, der energi høyrer til som omgrep om krefter osb. (noko som skjer mellom partiklar), og verda av symbol og meining, der det er informasjon som er «partikkelen». I kroppen vår er der stadig pågåande kommunikasjonsprosessar, og tek du eit medikament, kan det berre verke dersom verkestoffa blir kommunisert (gjennom blodet) til dei rette mottakarane (organ eller celler) – og alt dette kan studerast som biokjemisk kommunikasjon, altså som prosessar i den materielle verda.

I meiningsdanning og mellommenneskeleg kommunikasjon er det informasjon som er elementærpartikkelen, og Gregory Bateson definerer informasjon som ein skilnad som skaper ein skilnad (Bateson, 1979, s. 110). Sidan ein skilnad er «ingen ting», men forholdet mellom ting, er informasjon slik sett ikkje noko materielt, men oppstår fordi skilnaden mellom materialitetar gir meining. I dataspråket er til dømes skilnaden mellom 1 og 0 byggesteinane for uendelege variasjonar av bodskapar. I skriftspråket er alfabetet det same. Informasjon og meining må på den eine sida formidlast eller berast av materialitetar, men det er ikkje materialiteten i seg sjølv som er informasjonen. Når det norske flagget skaper kjensler i folk, er det ikkje som eit stykke tøy, men som symbol. Pengar er heller ingen ting, eller

har eigenverdi i form av det papirstykket eller metallet som ber bodskap om ein viss verdi – ein bodskap som inngår i eit menneskapt system for byte av verdiar vi kallar økonomi.

Overføring av energi og overføring av meining er ulike typar prosessar, og å samle på pengar berre som materielle gjenstandar er risikosport sidan dei plutseleg kan bli verdilause. I den fysiske verda kan vi lettare føresjå hendingar, til dømes kva som skjer om du sparkar til ein stein. Her er det masse og fart som bestemmer overføringa av energi og om steinen fyk av garde. Om du derimot sparkar til ein hund, vil også desse fysiske lovene gjelde – men, her kjem eit element i tillegg. Ei slik handling vil i tillegg utløyse energi i hunden, og responsen (om den spring sin veg eller angrip deg) er neppe determinert åleine av sparket. Heller ikkje om sparket vert retta mot eit anna menneske, då er det potensielt ikkje berre noko som gjer vondt av fysiske grunnar, men også ein mogeleg bodskap som kan gjere vondt av så mange andre grunnar. Det er også informasjon – og difor vil vi prøve å forstå meininga med handlinga.

Kommunikasjon – eit fleirfagleg felt

Kommunikasjon er utifrå desse perspektiva fagleg sett eit omfattande felt som har skapt tradisjonar innan mange svært så ulike vitskapar: filosofi, språk og lingvistikk så vel som teknologifag, økonomi, biologi, psykologi, pedagogikk, sosiologi og statsvitskap. Dei nyaste disiplinane er sjølvsagt medie- og informasjonsvitskap, vitskapar som bidreg til reklame- og marknadsføringsfaga, gjerne omtala som massekommunikasjon, og det omfattande feltet av digital kommunikasjon, der sosiale medium er dominerande. Viktige område er også studiar og forsking på anvendte felt i høve til menneske med ulike funksjonsvanskar som hemmar deira evne til å kommunisere, til både å sende og få informasjon. Her står vi framfor ei spennande framtid med tanke på korleis moderne teknologi kan vere til hjelp for å overkome hindringar i kommunikasjonen mellom menneske. I tillegg kan ein studere kommunikasjon på visse avgrensa felt, til dømes politisk kommunikasjon, terapeutisk kommunikasjon, konfliktkommunikasjon, leiarskapskommunikasjon, marknadskommunikasjon – for å nemne nokre. Kommunikasjon i offentlege rom, slik til dømes sosialfilosofen Jürgen Habermas er oppteken av, er også heilt vesentleg for både utvikling og vedlikehald av demokrati (Eriksen & Weigård, 1999).

Eitkvart søk på «kommunikasjon/communication» i faglege litteraturbasar gir difor titusenvis av treff. Tverrprofesjonell kommunikasjon har også blitt eit eige fagfelt (Willumsen & Ødegaard, 2023). Auka kunnskapsmengd og auken i talet

perspektiv på kommunikasjon 31 på profesjonar som skal forvalte denne til pasientar og klientar sitt beste, har vist seg å by på store utfordringar når det gjeld kommunikasjon og samarbeid. Også «helsekommunikasjon» har i løpet av dei siste tjue åra blitt eit stort fagfelt, internasjonalt sett. Feltet åleine illustrerer kompleksiteten ved at ein ikkje berre er oppteken av pasient–hjelpar-kommunikasjonen og kommunikasjon av helseopplysningar, men også av dei organisatoriske, politiske, kulturelle og sosiale prosessane som er relatert til kommunikasjon om helsespørsmål (Thomas, 2006). Kommunikasjon, til dømes tilgang på informasjon og kunnskap, handlar også om demokrati – ikkje minst når det gjeld helsespørsmål.

Interessa for kommunikasjon speglar truleg også samtida. Kommunikasjon har blitt viktig på mange felt. Det gjeld ikkje berre digitale og sosiale medium, som alt er nemnt, men også vekst i servicenæringar (tertiærnæringar), turisme og globalisert næringsliv. Både i barnehage, skule og arbeidsliv legg ein større vekt på at individet sjølv skal kunne meistre korleis ein handterer ulike utfordringar til andre menneske i ulike situasjonar (Pettersvold & Østrem, 2020). Kommunikativ kompetanse har blitt ein viktig del av den humane kapitalen – ein ressurs for å lykkast i vår tids konkurransesamfunn.

Marknadsføring og reklame er som nemnt døme på det som vert kalla massekommunikasjon, kommunikasjon som nyttar ulike medium (radio, TV, brosjyrar, nett osb.) for å nå store grupper med bodskapen sin. Vi er dagstøtt utsett for ein straum av slik kommunikasjon, der føremålet er først å fange merksemda vår, deretter å påverke åtferda vår, gjerne med økonomisk utbytte for avsendar. Ei heilt ny yrkesgruppe, omtala som influensarar, har vakse fram som ein konsekvens av at marknadsføringa har flytta sin kommunikasjon frå dei gamle media (aviser til dømes) til den digitale verdsveven. Ein influensar er, som det ligg i ordet, ein som påverkar, og det dei lever av, er enkelt sagt å vere «reklameplakatar» – ein bodskap.

Dei siste åra har kommunikasjonsteoriar og strategiar frå desse faga også trengt inn i politikk og styring, der føremålet ikkje er direkte økonomisk, men å påverke åtferda vår meir indirekte slik at vi gjer fornuftige val, til dømes når det gjeld livsstil, helse og miljø, eller stemmer på «rett» parti. Mens ein før stort sett berre la vekt på å formidle innhaldet, informasjon og kunnskap om viktige tilhøve, er strategiane ein nyttar i dag, også medvetne mot å påverke. Det er det som ligg i å ha ein kommunikasjonsstrategi – ein strategi der ein tenker igjennom alle ledd som kan bidra til at du når fram med bodskapen din til rette mottakar, og at han blir tolka slik du ynskjer. Det har blitt eit eige fag og ein eigen ekspertise å ha greie på korleis ein gjer dette, og i dagens mediebilete ser det ut til at kvar ein politikar

eller leiar på eit visst nivå må utstyre seg med ein eller fleire kommunikasjonsrådgjevarar. Dei teoretiske bidraga innan denne tradisjonen bygger i hovudsak på eit informasjonsteoretisk perspektiv (sjå kapittel 7).

Samla gir denne breie interessa for kommunikasjon fagleg sett eit villnis av omgrep, teoriar og perspektiv, og dei ulike felta kan lett lukke seg om seg sjølv – utvikle språk, kodar og talemåtar som kan fungere innan feltet, men dårlegare i forhold til andre felt. Ein kan seie det litt ironisk at kommunikasjonsfaget ikkje alltid kommuniserer så godt om seg sjølv.

No er denne boka ikkje først og fremst ei teoribok, og då kan ein velje litt meir frekt og freidig frå dei ulike disiplinane, med tanke på kva som kan vere nyttig og opplysande for helse- og sosialarbeidarar, eller andre som arbeider profesjonelt med menneske. Likevel er ikkje føremålet ei teorifri bok. Fagbøker kan ikkje vere det. Når føremålet er å bidra til det eg har kalla ein reflektert praksis: at vi samstundes som vi gjer det (altså kommuniserer), kan vere medvitne og tenksame om det vi gjer. Å vere profesjonell tyder ikkje at alt ein gjer, nødvendigvis er bra, men vi har eit særskilt ansvar for å vurdere kvar det buttar, og kvifor, når til dømes kommunikasjonen går i stå. Det er uprofesjonelt å skulde på vanskelege brukarar, slik tilfellet ofte er.

Kommunikasjon som sosial prosess

Hovudfokuset i denne boka er relasjonelt: Kommunikasjon som ein sosial prosess, den kommunikasjonen som oppstår andlet til andlet mellom aktørar som kan påverke kvarandre (to-vegs), og som gjer det ut frå ulike roller og føresetnadar, slik det er i profesjonelle samanhengar som bakkebyråkratar. Av den grunn skal massekommunikasjon ikkje ta for stor plass i denne boka. Vi skal likevel nytte ein del omgrep og modellar frå desse faga, ganske enkelt fordi dei er nyttige til å gjere oss medvitne om dei ulike ledda og grensesnitta i ein kommunikasjonsprosess, sjølv om dei er utilstrekkelege til å begripe relasjonell kommunikasjon. Slik er det ofte med teoriar, dei får oss til sjå noko vesentleg, men samstundes med fare for at vi vert blinde for andre viktige tilhøve.

Massekommunikasjon har eit eintydig instrumentelt (mål–middel) føremål, å oppnå noko på ein mest mogeleg effektiv måte. Tenker du eintydig slik i ein relasjonell situasjon, kan det heile få karakter av manipulering. Line Joranger (2016) har til dømes problematisert dette på bakgrunn av reaksjonar frå såkalla barnevernsproffar, som spør kvifor fagfolk alltid gjentek det siste dei prøver å seie. Ja, det kan vere ein nyttig teknikk når føremålet er «å hjelpe den andre på gli …», men

perspektiv på kommunikasjon 33

når dette vert opplevd som rein teknikk, vil verknaden kunne bli heilt motsett, den andre føler seg manipulert, og ein skaper avstand og mistru. Sjølv om etikken så absolutt bør høyre med i massekommunikasjon, er han ofte fråverande i modellar og teoriar som vert nytta. Tilhøvet mellom menneske er grunnleggande etisk, det vil seie at etikken må ligge i botnen også når vi (heilt legitimt) har instrumentelle føremål i profesjonelle samanhengar (sjå kapittel 6).

I tillegg til at den etiske dimensjonen er avgjerande i relasjonell kommunikasjon, har profesjonell kommunikasjon andlet til andlet med brukarar så mange ulike og andre føremål enn det som kan fangast av ein instrumentell logikk. Det kan handle om å skape opplevingar, erkjenning og meining, om omsorg og trøyst – og om ein ønskjer å påverke, må ein samstundes vere open for at ein sjølv vert påverka. På sett og vis handlar slik kommunikasjon like mykje om noko som vert skapt, som om noko som berre blir overført frå ein sendar til ein mottakar.

Intendert eller

ikkje-intendert kommunikasjon

Mellommenneskeleg kommunikasjon som går føre seg andlet til andlet, er også så rik på mogelege tydingar, tolkingar og mistolkingar – både medvetne og umedvetne. Sidan dette i eit forskingsperspektiv gir ein nesten uoverkomeleg kompleksitet, har nokon meint at ein bør avgrense seg til det vi kan kalle intendert kommunikasjon – at nokon med eit medvite føremål freistar å gjere noko kjent (bodskap) overfor visse andre (mottakar(ar)). Ved å avgrense kommunikasjon til intendert kommunikasjon vert det mogeleg å undersøkje om, når og korleis kommunikasjonen er vellukka eller ikkje. Vi kan til dømes seie at kommunikasjonen er effektiv når mottakar mottek nett det sendar hadde til intensjon å formidle – og til lågast mogeleg kostnad. Når vi til dømes seier at «eit blikk kan seie meir enn tusen ord», refererer vi slik til effektiv kommunikasjon.

Ei avgrensing som dette kan ha sitt føremål, men problemet er at i røynda er det ikkje skarpe skilje mellom intendert og ikkje-intendert kommunikasjon, og kvar ein mottakar er (diverre?) i den privilegerte situasjon at ein kan tilskrive sendarar intensjonar dei ikkje har. Sjølv om denne avgrensinga gjer temaet meir presist, er det eit problem at vi då ikkje grip andre fenomen som gjer seg gjeldande i relasjonen mellom sendar og mottakar, og som kan verke inn på kommunikasjonen. At sendar til dømes raudnar i det han seier noko intendert, er ikkje ein del av intensjonen. For mottakar kan dette likevel leggast meining i og verke inn på korleis bodskapen vert oppfatta. Generelt kan vi seie at det mottakar mottek av sendar sin intensjon, er ein tolka versjon. I denne tolkinga er mottakar «fri» til å gjere seg

nytte av alle meiningsberande teikn i situasjonen – ikkje berre dei som sendaren hadde til intensjon å formidle.

Innan kommunikasjonsforskinga finn ein ulike teoretiske retningar som illustrerer nettopp dette dilemmaet. For min del vil eg ikkje legge vekt på dette skiljet, men sjå på sosial fortolking, sosial interaksjon og kommunikasjon som eit integrert felt. Altså ei brei tilnærming, mykje inspirert av tradisjonen som i ettertid har blitt omtala som pragmatisk kommunikasjonsteori. Der finn ein eit omfattande kommunikasjonsomgrep, med utgangspunkt i påstanden om at all åtferd, ikkje berre den talte, er kommunikasjon, og at all kommunikasjon, også dei teikna som er upersonlege, påverkar åtferda (Watzlawick et al., 1967, s. 22). Det er slik det sosiale livet er, også det livet der profesjonsutøving går føre seg.

Ein av dei sentrale aktørane innan denne tradisjonen var antropologen Gregory Bateson. For Bateson var kommunikasjon ikkje eit avgrensa tema, det var sjølve temaet dersom ein skulle skjøne levande liv, mentale prosessar, evolusjon og kultur. I Bateson sin antropologi er utveksling av ting og teikn (kommunikasjon) mellom menneske innan ein felles økologi grunnlaget for utvikling av kultur: det mønsteret av meining og samhandling som bind saman (Bateson, 1979). Bateson sitt namn har også vore knytt til forsking kring kommunikasjon og psykopatologi (Bateson & Ruesch, 1968). Men for han var ikkje dette ei hovudsak, snarare eit tema undervegs. Han studerte først og fremst psykopatologi for å skjøne kommunikasjon, og ikkje omvendt. Bateson si tenking kring kommunikasjon har til dømes vore heilt sentral for utviklinga av kommunikasjonsteori innan familieterapien (sjå også kapittel 8).

Ei viktig kjelde til måten Bateson utviklar tenkinga si om kommunikasjon på, er Russel og Whitehead si lære om logiske typar (ofte omtala som metamatematikk) utarbeidd i Principia Mathematica som kom ut i 1910 (Whitehead & Russell,1910). Boka handlar om tilhøvet mellom ei klasse (til dømes katteslekta) og medlem av klassa (til dømes katten Mons), og tesen om at det er diskontinuitet mellom ei klasse og medlem av klassa. Ei klasse kan ikkje i seg sjølv vere medlem, og eit medlem kan ikkje vere heile klassa. Utsegner om klasse og utsegner om medlem av klasse er utsegner på ulike logiske nivå. Om katten Mons døyr, døyr ikkje katteslekta. Seier eg at katten er 10 millionar år gamal (utsegn om klasse) og har svart pels (utsegn om Mons), blandar eg to nivå saman og gjer eit såkalla kategorimistak. Matematikken og logikken strevar med å unngå slike mistak. Det Bateson insisterte på, er at utanom matematikken og logikken si verd er slike kategorimistak særs hyppige, og at det både i menneske og dyr sin kommunikasjon ikkje er til å unngå at ein blandar saman slike nivå. Det har både kreative og problematiske fylgjer.

perspektiv på kommunikasjon 35

Refleksjonen over nivå og samanhengar mellom nivå er ein gjennomgåande dimensjon i Bateson si tenking om kommunikasjon. Han var spesielt oppteken av det han kalla metakommunikasjon. Ein metabodskap er ein bodskap om bodskapen – ein bodskap på eit overordna logisk nivå som seier noko om korleis bodskapen skal skjønast. Vi har alle sett basketak mellom dyr (til dømes hundar) som ved nærare ettersyn ikkje er slåsskamp, men leik. Ein illuderer at ein bit kvarandre, men bit ikkje. Ikkje alvor – altså leik. Det var gjennom å spionere på apekattar i ein zoologisk hage i San Francisco at Bateson utvikla den radikale ideen at denne leiken utgjer det første steget i den artshistoriske prosessen som førte fram til menneskespråket. Leiken utgjer ein metabodskap: «dette er ikkje eit bitt» – altså ein bodskap om noko som ikkje er der. Og det er nettopp det å kunne tenke og tale om det som ikkje er, som er grunnlaget for fantasien og for vår evne til å skape uendelege variasjonar av røyndomsversjonar. I det stykket er mennesket i ei særskild stilling.

Ved å kunne skape distanse til det å vere oppslukt i verda er det opna ein dimensjon av semantisk fridom som berre talespråket gjennom sine digitale kodar kan fylle. Bateson sin idé bryt såleis med tanken om at talespråket har opphavet sitt i kroppsspråket. Talespråket er evolusjonsmessig eit heilt nytt språk som kjem i tillegg til kroppen sitt språk. Det erstattar ikkje dette, men formidlar noko kvalitativt anna. Kroppsspråket kan berre kommunisere om det som er, men ikkje om det som ikkje er. Som vi alle veit, kan det vere lett å lyge med ord, men så avslører kroppen oss. Talespråket opnar eit rom. I og med denne semantiske fridomen, som Bateson observerte i si grunnleggande form i leik hos apekattar, eksisterer mennesket ikkje lenger i eit uni-vers, men i eit multi-vers av eit potensielt uendeleg tal av mogelege røyndomsversjonar. Det held liv i diktarar – og kan skape strid og kiv når vi legg til grunn at det berre er éin versjon som kan vere gyldig.

Å tenke i kommunikasjon

I profesjonelle samanhengar er vi framfor alt saksorienterte, og mange har lært at det er viktig at ein ikkje etablerer eit for nært eller personleg forhold til brukarane sine. Men det er ei stor mistyding å forvente at den andre parten, pasientar og klientar, skal vere profesjonell på same vis – og profesjonelle sin angst for å bli personleg kan tidvis bli oppfatta som kulde.

Menneske ber med seg sine ulike behov og føresetnadar også i møte med sine hjelparar – og ikkje minst då, i vanskelege livssituasjonar, er sansane skjerpa for alt som kan gi meining, og hjelparars veremåtar kan på godt og vondt få ei forsterka

rolle. Eg har tidlegare hevda at å forstå kommunikasjon som grunnleggande for det å vere menneske er ein basiskompetanse for den som skal arbeide med menneske i profesjonelle samanhengar. Det må innebere at vi også tenker kommunikativt, sjølv når vi ikkje har ei kommunikativ oppgåve føre oss.

oversyn over boka

Denne boka er bygd opp slik at kapitla som gjeld basiskompetansen, kjem først. Mange døme er her henta frå kvardagslivet slik at gjenkjenninga og læringa difor kan vere lettare. Siste del av boka, spesielt dei to siste kapitla, er meir praktisk retta med fokus på profesjonsutøving for ulike føremål. Sidan ein ikkje blir god i kommunikasjon berre ved å lese bøker, har eg til slutt i boka skissert måtar ein i utdanningssamanheng kan lage praktiske øvingar der ein kan nytte omgrep og perspektiv frå boka som verktøy for refleksjon.

I dette første kapittelet har eg argumentert for at alle profesjonsutøvarar som arbeider andlet til andlet med ulike brukarar, må ha kunnskap om kommunikasjon. Det gjeld for det første basiskompetanse, generelt om kor grunnleggande kommunikasjon er i liva våre. Den profesjonelle kommunikasjonen må vere forankra i ei slik forståing. Å kunne kommunisere godt som profesjonsutøvar handlar også om å skjøne kva rolle ein er i, og kunne skilje mellom profesjonsrolla og det personlege.

I utdanningane er det ofte det eg kallar innhaldskompetansen det blir lagt mest vekt på, og som er noko ulik for ulike profesjonar. Denne mest faktiske kunnskapen er viktig og nødvendig nok, men kan vere lite verdt om han ikkje kan omsetjast eller kommuniserast på fornuftig vis. Å få til dette handlar om relasjonskompetanse

Eg argumenterer for at i mange samanhengar, særleg i helsevesenet, har denne kompetansen vore undervurdert (i forhold til innhaldskompetansen). Skal denne kompetansen takast på alvor, må den gjerast fagleg – det vil seie å utvikle eit teoriforankra fagspråk om kommunikasjon og relasjonar. Boka skal vere ei innføring til dette. I avslutninga av kapittelet viser eg kor omfattande kommunikasjon som fagfelt er, og skisserer systemperspektivet som overordna i boka.

Kapittel 2 har tittelen I byrjinga var relasjonen og tek utgangspunkt i at alt biologisk liv kommuniserer. Skal vi skjøne korleis vår eigen art kommuniserer, er det opplysande at vi både har noko til felles med andre artar, og noko som er særskild for oss som Homo sapiens. Og det særskilde er evna til å kommunisere ved hjelp av teikn og symbol. Vi er, biologisk sett, sosiale vesen og difor djupt avhengige av kvarandre, ei nyttig påminning i ei samtid som legg stor vekt på individualitet

og sjølvstende. I kapittelet vert det vist til at fordi kommunikasjon er så grunnleggande og viktig i liva våre, varetek den fleire funksjonar samstundes. Sjølv om kommunikasjon i profesjonelle samanhengar har spesifikke føremål, kan vi ikkje sette parentes om mange av dei andre behova og funksjonane som kommunikasjon kan ha.

Ein viktig del av profesjonsutøvaren sin kompetanse er å skjøne korleis andre forstår seg sjølv og dei problema eller utfordringane ein står overfor. Dette handlar om korleis vi skaper meining – og det er nettopp det kommunikasjon i siste instans handlar om. Å forstå korleis danning av meining går føre seg, er også ein føresetnad når vi som profesjonsutøvarar skal bidra til endring. Kapittel 3 – Meining som kommunikasjon – handlar om dette.

I kommunikasjonsfaget skil ein gjerne mellom to hovudmåtar, språkleg og ikkje-språkleg kommunikasjon. I praktisk sosial kommunikasjon er dette integrerte modalitetar. Bruk av språk er, på godt og vondt, noko av det viktigaste i profesjonsutøvinga. God forståing av språk og språklege verkemiddel er difor ein viktig basiskompetanse. Språk er i seg sjølv eit svært omfattande fagfelt. I kapittel 4 (Språk, teikn og kommunikasjon) har vi gjort eit utval av relevante tema og omgrep som kan vere til nytte for profesjonsutøvarar både når det gjeld skriftleg som munnleg språkbruk. Det same gjeld kapittel 5 (Ikkje-språkleg kommunikasjon), der vi definerer ikkje-språkleg kommunikasjon som alt utanom språket som innhald som kan kommunisere meining. Vi hevda at profesjonsutøvarar ofte blir blinde for denne delen av kommunikasjonen, mens brukarane legg meir vekt på slike bodskapar enn ein ofte er klar over. Det skal høyre med til den profesjonelle kompetansen at ein er medveten om dette, og i kapittelet gir vi eit oversyn over dei viktigaste faktorane.

I kapittel 6 (Kommunikasjonsprosessen – eit informasjonsteoretisk perspektiv) tek vi utgangspunkt i omgrepet prosess, og at denne er dynamisk i den tydinga at det skjer endringar undervegs. Av ulike modellar som gjer greie for dette, ser vi først på ein informasjonsteoretisk modell, som er vanleg i massekommunikasjon. Det er ein modell som har svake sider nytta i relasjonell kommunikasjon, m.a. når det gjeld etikk – som vi tek opp til slutt i kapittelet.

I kapittel 7 (Kommunikasjonsprosessen – eit systemteoretisk perspektiv) utdjupar vi det teoretiske hovudperspektivet i boka, og i kapittel 8 (Makt, kultur, kjønn og konflikt) ser vi kommunikasjon relatert til fire utfordringar som profesjonsutøvarar treng å vere medvitne om: makt, kjønn, kultur og konflikt. Dei to siste kapitla inviterer til praktiske vurderingar. I kapittel 9 (Kommunikasjon i profesjonelle relasjonar) tek vi for oss eit tenkt samtaleforløp, frå start til gjennomføring – og klargjer

38 kapittel 1 kommunikasjon – introduksjon og perspektiv

mange av dei vurderingane som ein bør gjere om ein tek kommunikasjonen på profesjonelt alvor. I kapittel 10 (Hjelpande og terapeutisk kommunikasjon) nyttar vi placebofenomenet og forskinga på psykoterapi som døme på kommunikasjon som ein helseressurs. På bakgrunn av ein systemteoretisk analyse av forskinga på desse fenomena har eg utvikla ein modell som integrerer mykje av denne kunnskapen. Modellen er abstrakt, men også praktisk i den tydinga at han kan nyttast til å navigere i det utfordrande, spennande, men også krevjande terrenget det er å hjelpe menneske gjennom ord, symbol og meining.

Til slutt i boka (Praktiske øvingar) skisserer vi måtar ein kan lage lærande situasjonar på, der ein kombinerer teoristoff med situasjonar som simulerer noko av den profesjonelle røyndomen ein skal arbeide i.

Refleksjonsspørsmål

• Tenk på den profesjonen du tar utdanning til som «bakkebyråkrat». Kva er typiske dilemma i denne profesjonen?

• Kva er meint med objektivering?

Denne boka gir kunnskap og omgrep slik at profesjonsutøvarar kan utvikle relasjonskompetanse og kommunikasjon gjennom faglege analysar og vurderingar. God kommunikasjon og fungerande relasjonar kan vere avgjerande for resultata av behandling og tenester.

Forskinga om dette, frå fleire praksisfelt, er omfattande og eintydig.

Profesjonar i helse- og sosialsektoren har til felles at dei skal utøve arbeidet sitt i andletsnære relasjonar til brukarar: pasientar, klientar og pårørande. Sjølv om dei har omfattande sakkunnskapar, nyttar denne lite om ikkje utøvaren evnar å omsette denne kunnskapen i relasjonen til brukaren. Slik relasjonskompetanse har tradisjonelt vore undervurdert i utdanningane, og praksis på dette feltet er ofte tilfeldig.

Utgangspunktet for denne boka er at profesjonsutøvarar har eit overordna fagleg ansvar også for det relasjonelle.

Berre slik kan statusen til denne kompetansen aukast, og praksis utviklast og betrast.

Tor-Johan Ekeland er professor (dr.philos.) emeritus i sosialpsykologi ved Høgskulen i Volda.

ISBN 978-82-15-06729-2

Kommunikasjon i profesjonsutøving: ei innføring for helse- og sosialarbeidarar

I PROFESJONSUTØVING