Roger van Boxtel Innovatielezing: Willen we eeuwig leven voor de dood? 21 mei 2014, Universiteit Twente Uitgesproken tekst geldt! Dames en heren,
In 1932 verscheen Brave New World van Aldous Huxley. Het was de tijd van de industriële revolutie en Huxley vreesde de invloed van nieuwe technologische ontwikkelingen op het individu. Als waarschuwing beschreef hij in zijn boek een wereld van technologie en rationalisme. In Brave New World worden nieuwe mensen uitgebroed in laboratoria. Embryo's worden gemanipuleerd om te passen in een bepaalde stand of kaste. Traditionele waarden als liefde, gezinsleven, kunst en godsdienst bestaan niet langer. De vrij verkrijgbare drug soma geeft een gevoel van gelukzaligheid. En mensen die geen soma willen gebruiken, worden niet begrepen.
Zat Huxley er ver naast met zijn toekomstbeeld? Nou, dat valt te bezien… Want zijn onze antidepressiva niet bijna het nieuwe soma? Zijn hedendaagse voortplantingstechnologieën en genetische selectie onze manieren om ‘betere’ kinderen te creëren?
Huxley had zeker gelijk met zijn constatering dat medisch technologische ontwikkelingen een grote invloed zouden hebben op de mens. Maar dat is wel vooral in positieve zin: de riolering, schoon drinkwater, penicilline, vaccins, orgaantransplantatie, genetisch onderzoek, CT-scan, MRI en vele andere ontwikkelingen hebben immers vele mensenlevens gered. We zijn gezonder en we leven langer. Roger van Boxtel, Innovatielezing UT – 21 mei 2014
Pagina 1
De levensverwachting bij geboorte voor mannen is in de periode 19502012 met bijna 12,6% toegenomen, van 70,3 tot 79,1 jaar. Voor vrouwen is dit met 14,1% toegenomen, van 72,6 tot 82,8 jaar1. En ook de toekomst ziet er veelbelovend uit. We zien medisch technologische ontwikkelingen, zoals genomics, tissue re-engineering, regenerative medicine en nanomedicine. Gecombineerd met technologische ontwikkelingen op het gebied van intelligent devices, home diagnostics, telemedicine en imaging. Deze krachtige combinatie opent een wereld aan nieuwe mogelijkheden.2 Het is een wereld waarin grenzen vervagen: 1. tussen genezen en verbeteren 2. tussen mens en techniek 3. tussen leven en dood
Ik licht ze toe.
1. De grens tussen genezen en verbeteren Genezen is een kunde. Vanuit die kunde doet een arts - geleid door de eed van Hippocrates - alles wat in zijn medische macht ligt om een mensenleven te redden. Volgens de in 2003 vernieuwde eed betekent dit: zorgen voor zieken, gezondheid bevorderen en lijden verlichten3. Genezen is ook een kunst. De kunst om te kijken naar de mens achter de patiĂŤnt, naar de zieke in plaats van de ziekte. De mens als geheel en zijn kwaliteit van leven.
1
http://www.nationaalkompas.nl/gezondheid-en-ziekte/sterfte-levensverwachting-en-dalys/levensverwachting/levensverwachting-samengevat/ 2 http://www.rvz.net/uploads/docs/medischtech.ontwikkelingen.pdf (rapport Medisch-technologische ontwikkelingen zorg 20/20 -2011, p. 10) 3 http://knmg.artsennet.nl/Publicaties/KNMGpublicatie/62487/Nederlandse-artseneed-inclusief-Eedvan-Hippocrates-Verklaring-van-Geneve-2004.htm
Roger van Boxtel, Innovatielezing UT – 21 mei 2014
Pagina 2
Inmiddels wordt de medische wetenschap niet alleen aangewend om mensen te genezen, maar ook om mensen te verbeteren. De grens tussen genezen en verbeteren vervaagt. We spreken over human enhancement en de maakbare mens.
Medicijnen en behandelingen die zijn ontwikkeld met een ziektebeeld voor ogen, worden ook gebruikt door gezonde mensen om zichzelf te verbeteren. De spierverslapper Botox wordt gebruikt om rimpels te verwijderen. En Ritalin voor ADHD, wordt door veel studenten gebruikt voor een betere concentratie.
Neem ook deep brain stimulation. Tegenwoordig vergoed uit het basispakket. Deep brain stimulation wordt toegepast voor onder meer Parkinson, epilepsie, het syndroom van Gilles de la Tourette enz. En met goed resultaat en dat is natuurlijk geweldig voor deze patiënten. Het nadeel is alleen: deep brain stimulation werkt niet alleen specifiek op de stoornis, het werkt ook ‘globaal’. Het gevolg is dat patiënten zich soms heel anders gaan gedragen; ze gaan nieuwe relaties aan, zijn impulsief bij (grote) aankopen, hun smaak voor kunst of eten verandert. Dat roept de vraag op: als deep brain stimulation gedrag zo kan veranderen? Wat zijn dan de andere mogelijkheden? Kun je bijvoorbeeld het gedrag van tbs’ers beïnvloeden met deep brain stimulation? Willen en mogen we daar dan toe overgaan om zo een long stay binnen de tbs te bekorten4?
4
http://medischcontact.artsennet.nl/actueel/nieuws/nieuwsbericht/141266/diepe-hersenstimulatie-inbasispakket.htm
Roger van Boxtel, Innovatielezing UT – 21 mei 2014
Pagina 3
Kun je bepaalde hersengebieden prikkelen, platleggen of misschien zelfs wissen? Kun je gedachten lezen? En wat als die technologie in handen valt van de ‘verkeerde mensen’? Als je die denklijn doortrekt, zit je zo in een andere dystopie: 1984. Big brother is watching you…
De grens tussen genezing en verbetering vervaagt ook als we kijken naar preventie. Want naast zieke mensen laten ook mensen zonder klachten zich behandelen. Technieken die zijn ontwikkeld om aandoeningen in kaart te brengen, zoals scans, worden door gezonde mensen gebruikt om ziektes preventief te laten behandelen. Zo kun je door een commercieel bedrijf je genoom in kaart laten brengen. Je krijgt dan een genenpaspoort. Ook schijnt het binnen enkele jaren mogelijk te zijn het gehele genetische patroon van pasgeboren baby’s af te leiden uit de druppel bloed van de hielprik.
Het idee van het genenpaspoort is dat zieke mensen aan de hand van hun genetische profiel kunnen bepalen welke en hoeveel medicijnen het beste zullen aanslaan. Dat is natuurlijk prachtig én effectief. Maar er zijn ook gezonde mensen die dit genenpaspoort willen. Ze kunnen dan hun kans op bepaalde ziektes aflezen ten opzichte van het gemiddelde. Dat kan betekenen dat je erger kunt voorkomen, omdat je er vroeg bij bent. Mooi! Maar wat als blijkt dat je opeens 50% kans hebt op een bepaalde ziekte. Wat doe je met die wetenschap? Van dat dilemma alleen kun je al ziek worden… Overigens, bij erfelijke ziektes weten we die verhoogde kans nu al, denk aan borstkanker, de ziekte van Huntington enzovoort).
Roger van Boxtel, Innovatielezing UT – 21 mei 2014
Pagina 4
Leidt al dat meten en weten niet tot onnodige medicalisering? En gaat er ook echt een preventieve werking vanuit? Want als je bloeddruk heel hoog is, laat je de drank wellicht staan. Maar is je bloeddruk goed, dan kan het ook een vrijbrief zijn om door te drinken. Datzelfde kan tot op zekere hoogte ook gelden voor het verhaal over quantified self dat we net hebben gehoord. Maakt al die kennis gelukkig? Is een quantified self ook een qualified self? Er is een app die elke dag aangeeft hoeveel dagen je nog te leven hebt: de app Days of Life. Gebaseerd op de gegevens van de World Health Organization voor jouw leeftijd, geslacht en land. Dat is quantified self in zijn meest gereduceerde vorm. Maar word je daar gelukkig van? “Unresting death, a whole day nearer now”, zoals Larkin het omschrijft in het gedicht Aubade. Wel heeft de app een geruststellende feature voor de oudere gebruiker.
Als het invoeren van jouw gegevens leidt tot de conclusie dat je al dood had moeten zijn, krijg je er van de app 10 extra levensjaren bij. Dat is nog eens een customer service!5 En dan het kostenaspect. In De Volkskrant van 10 mei stond een artikel over bodyscanners in Duitsland6. Hier bestaan geen restricties voor privéklinieken die de MRI-scanner inzetten voor preventieve diagnostiek. Veel artsen vrezen dat deze medische APK tot overdiagnostiek en overbehandeling leidt. De praktijk in Duitsland lijkt dit te ondersteunen. Uit Duits onderzoek blijkt dat bij 36,2% van de onderzochte mensen iets werd gevonden, en bij slechts 6% was de afwijking kwaadaardig. En daarbij kun je je nog afvragen: was het bij deze afwijking ook echt nuttig dat je er vroeg bij was? 5 6
http://www.newyorker.com/online/blogs/books/2013/12/deathwatch.html De Volkskrant 10 mei, bijlage Sir Edmund, p 10-15
Roger van Boxtel, Innovatielezing UT – 21 mei 2014
Pagina 5
De Volkskrant noemt ook een onderzoek van Lukas Stalpers in AMC Magazine. Hij stelt dat elke gescande persoon gemiddeld 400 euro kost aan vervolgonderzoek. Overigens blijkt in Duitsland dat de belangstelling voor de scan meevalt. Jaarlijks zo’n 10.000 scans op 81 miljoen mensen. Maar goed, de scan moet dan ook zelf betaald worden. Wat als de zorgverzekeraar dat gaat doen?
En dan is er nog iets, want als al jouw medische gegevens bekend zijn. Wat is dan het risico dat jouw genenpaspoort of de uitkomst van jouw total body scan op straat komen te liggen? Een werkgever of verzekeraar wijst je af omdat je een grote kans hebt om ziek te worden. Of een werkgever gaat zich met je gezondheid bemoeien, zoals dat gebeurt in het voorspellende boek De Cirkel van Dave Eggers. Een aanrader om te lezen! Dit is nog een dystopie: alles wat gebeurt moet openbaar zijn. Alles wordt opgeslagen in de cloud en is beschikbaar voor iedereen. “Privacy is diefstal. Geheimen zijn leugens.” En het enge van dit verhaal is dat het technologisch gezien allemaal kan.
2. De grens tussen mens en techniek Grenzen vervagen, ook tussen mens en techniek. De mens wordt steeds meer machine en de machine wordt steeds menselijker. Technologie is steeds meer tussen ons (met smartphones en health apps), is meer in ons (denk aan pacemaker, gehoorapparaat, kunstheup), gaat over ons (biobanken en EPD) en gedraagt zich steeds meer als ons (robot)7. Daarmee vervaagt ook de grens tussen natuurlijk en kunstmatig. Bij de UT zien we mooie voorbeelden.
7
Rathenau-instituut
Roger van Boxtel, Innovatielezing UT – 21 mei 2014
Pagina 6
De ontwikkeling van technologie om borstkanker op te sporen met laserlicht en ultrageluid. Het kweken van nieuw kraakbeen, met cellen van de patiĂŤnt, dat vervolgens met de 3D-printer in de vorm van een knie of heup wordt geprint.
De arts wordt steeds meer technicus. Illustratief hiervoor is dat afgestudeerden van de opleiding Technische Geneeskunde hier aan de UT een nieuwe beroepsgroep vormen die in november 2013 is opgenomen in de Wet BIG: klinisch technologen. De afgestudeerden weten alles van operatierobots, MRI, endoscopen en alle andere complexe technologie waarmee artsen werken. Zij kunnen denken en werken als arts en als ingenieur. Het medische en technische raken meer verweven. En daardoor is er in de gezondheidszorg veel meer mogelijk. Medische technologie kan enorm veel verschil maken in een mensenleven. De vraag is wel: hoe ver ga je daarin? Hoe dichtbij mag techniek komen? De Russische miljardair Dmitry Itskov ziet geen grenzen en startte het initiatief Evolution 2045.
Tegen 2025 verwacht Itskov de technologie te hebben ontwikkeld om het menselijke brein in een robot te implanteren. Tegen 2035 zou een mens zijn hersenen in een robot kunnen uploaden, en in 2045 zullen onze lichamen worden vervangen door hologrammen8. De tijdlijn is strak, want Itskov wil zelf nog van de techniek gebruik kunnen maken en zo onsterfelijk worden.
8 http://www.cbsnews.com/news/russian-tycoon-seeks-human-immortality-artificial-brains-by-2045/
Roger van Boxtel, Innovatielezing UT – 21 mei 2014
Pagina 7
Ook de Amerikaanse uitvinder en zakenman Ray Kurzweil denkt dat binnen enkele tientallen jaren technologie en menselijke intelligentie zullen samensmelten. Parallelle revoluties in genetica, nanotechnologie en robotica zullen deze ontwikkeling mogelijk maken. We worden minder afhankelijk van ons lichaam, vergroten onze denkkracht enorm. We kunnen onze hersenen koppelen aan de intelligentie van extreem krachtige computers, onze herseninhoud uploaden in een computer en op die manier kan ons ‘ik’ eeuwig voortbestaan9.
Er is ook de andere kant, want techniek kan ons leven verlengen, maar kan de dood ook dichterbij brengen. Neem de militair bewapende drones die de VS inzetten in de oorlog in Afghanistan. Ze worden centraal bediend vanuit het controlecentrum in Nevada. Inmiddels ontstaat er een internationaal debat om de ontwikkeling te voorkomen van robots die zelf besluiten om te doden.
3. De grens tussen leven en dood Als hersens voortleven in een robot, vervaagt ook de laatste grens die ik noemde: de grens tussen leven en dood. We zijn collectief gaan geloven in een eeuwig leven vóór de dood, de titel van deze lezing, uiteraard met een knipoog. Nederlanders worden gemiddeld twee keer zo oud als 150 jaar geleden. Dankzij gentechnologie en innovatieve geneesmiddelen kunnen we straks 120 of 130 jaar oud worden. Na de Tweede Wereldoorlog kon het geluk niet op en alles werd beter. We waren in staat een man op de maan te zetten. Waartoe was de mensheid dan nog meer in staat? We gingen geloven dat we de dood konden overwinnen. 9
http://www.wetenschap24.nl/nieuws/artikelen/2011/mei/Eeuwig-leven-in-decomputer.html Roger van Boxtel, Innovatielezing UT – 21 mei 2014
Pagina 8
In feite is dat ongerijmd, want waarom zou je bang zijn voor de dood als je gelooft in de hemel? De dood werd weggestopt, verdrongen. Het eeuwig leven voor de dood diende zich aan als ideaal.
Maar is dat ook een ideaal? Daarover zijn de meningen verdeeld. Globaal zijn er twee stromingen. Bioconservatieven vinden het verlengen van de levensduur verkeerd. Zij vinden dat morele grenzen overschreden worden. Zij vrezen dehumanisering en aantasting van belangrijke menselijke waarden. Transhumanisten vinden juist dat de mens zichzelf niet alleen moet verbeteren, maar zelfs moet overstijgen. Zij keren zich tegen het humanisme dat de mens wel centraal stelt. Zij zien onsterfelijkheid als een volgende stap in de evolutie. Omdat we de intelligentie hebben om onszelf te verbeteren tot een soort supermens, hebben we ook de plicht om dit te doen10.
Persoonlijk vind ik dat het verlengen van de levensduur op zichzelf geen doel moet zijn. De kwaliteit van leven komt mij een stuk belangrijker voor. Ik ben opgegroeid in een katholiek nest. Met hel, vagevuur en hemel. In de puberteit rezen de vragen en kwam ik los van de kerk, maar het is zoals Den Doolaard beschrijft in zijn boek Het land achter Gods rug: godsdienst is als picrinezuur, het gaat nauwelijks van je handen af en van je ziel al helemaal niet. De twijfel blijft en dus ben ik agnost, dat kan ook niet anders als oud-voorzitter van het Humanistisch Verbond. Ik geloof in het leiden van een goed leven, individuele ontplooiing en liefde voor vooruitgangsdenken, en dus in innovatie.
10
Filosofie Magazine, thema Mens en techniek
Roger van Boxtel, Innovatielezing UT – 21 mei 2014
Pagina 9
Als minister voor Grote Steden- en Integratiebeleid was ik verantwoordelijk voor het overheidsinformatiebeleid. Ik was de eerste minister die met burgers ging chatten. Ik vind dat je als mens moet openstaan voor vernieuwing. Er is niet één weg naar de toekomst. Het hoort bij de mens nieuwsgierig te zijn naar het onbekende, grenzen te verleggen en te streven naar beter.
Maar daarbij moeten we wel kritisch blijven. Want, zo stelt de Franse filosoof Pascal Bruckner, dit streven naar beter is uitgegroeid tot een bijna dwangmatige poging gelukkig te worden. Het kwaad en menselijk lijden zijn hoogstens een tijdelijk oponthoud; onverklaarbaar en te 'managen'. Een 'pathologie van de wil'; geluk als een recht. Maar hoe meer we streven naar geluk, hoe vaker de wereld weerstand biedt. Intussen kunnen we nauwelijks meer met tegenslagen omgaan en vindt ons lijden nergens troostende grond.11 En dus blijven we hopen op nóg een behandeling, of nóg weer een nieuw medicijn.
We hebben het doorgeschoten idee, dat alles wat ons mankeert wel kan worden opgelost. Maar de vraag is, of dat ook altijd leidt tot een menswaardige laatste levensfase. Artsen zijn gewend door te behandelen totdat de medische mogelijkheden uitgeput zijn. Het helpt daarbij zeker niet dat zij in het huidige zorgstelsel op basis van productie worden beloond. Voor een goed gesprek, aandacht en troost kan de arts niets in rekening brengen, voor een behandeling wel. Ook helpt het niet dat ziekenhuizen minimumnormen moeten halen.
11
http://www.humanistischverbond.nl/nieuws/pascal-bruckner-humanisme-van-het-buigzame-riet
Roger van Boxtel, Innovatielezing UT – 21 mei 2014
Pagina 10
Zij moeten bepaalde behandelingen een minimum aantal keren per jaar verrichten om deze te mogen blijven doen. Immers, alleen als je een behandeling regelmatig uitvoert, word en blijf je er goed in. Verstandig, maar er kan wel een productieprikkel vanuit gaan. En tot slot: ook medische innovaties stimuleren productie. Artsen willen nieuwe wegen inslaan en de investering moet natuurlijk ook terugverdiend worden.
Vooral patiënten in hun laatste levensfase klampen zich vaak vast aan elke laatste strohalm, er is immers nog weinig tijd. Maar als het om een patiënt gaat die in de laatste fase van zijn leven is, moet het doel niet zijn: maximale medische inzet. Het doel moet zijn: een kwalitatief goed en waardig levenseinde. Bij elke behandeling moet de vraag zijn: wordt de patiënt in staat gesteld een reële afweging te maken over de kwaliteit van leven?
De specialist moet een behandelplan voorleggen en consultatietijd besteden aan de patiënt, diens familie, de huisarts en andere betrokkenen, zodat een verantwoorde afweging kan worden gemaakt. De uitkomst van die afweging kan - tegen de tijdsgeest in - ook géén behandeling zijn. Want ondanks alle technologische vooruitgang, ondanks alle nieuwe vindingen die het leven verlengen hebben we allemaal één troostrijke gedachte. Uiteindelijk zien we toch de dood in de ogen.
De grens van de mens Medische technologische ontwikkeling brengt grenzen in beweging. Tussen genezen en verbeteren, tussen mens en techniek, leven en dood. Roger van Boxtel, Innovatielezing UT – 21 mei 2014
Pagina 11
En dat is prima, maar één grens moet altijd gerespecteerd worden: de grens van de mens. De patiënt heeft recht op niet-weten en niet-willen. We kunnen medische innovatie niet los zien van de wereld waarin we leven. Ethische en sociaal-maatschappelijke vraagstukken moeten altijd meegenomen worden in de ontwikkeling van nieuwe medische behandelingen.
Daarbij spelen vragen als: Hoe zorgen we ervoor dat patiënten volledig gehoord worden en dat hun recht op zelfbeschikking en hun recht op niet-weten wordt gerespecteerd? Vinden we dat iedereen onbeperkt recht heeft op nieuwe behandelingen of verbinden we er ook plichten aan? Denk aan een gezonde leefstijl, nog altijd de beste maatregel voor een lang leven. Hoe houden we de zorg betaalbaar? Wetende dat de betaalbaarheid van de zorg onder druk staat. Vorige week meldde het CBS dat de zorgkosten in 2013 voor het eerst in vijftien jaar met minder dan 2 procent zijn gestegen. Maar we hebben het nog steeds over een stijging.
En kijk naar de ontwikkeling van de zorgkosten in de afgelopen jaren.
Roger van Boxtel, Innovatielezing UT – 21 mei 2014
Pagina 12
Roger van Boxtel, Innovatielezing UT – 21 mei 2014
Pagina 13
En als het gaat om de betaalbaarheid ontkomen we niet aan de vraag: wat betalen we vanuit de zorgverzekering en wat betalen we individueel? De total body check, betalen we deze gezamenlijk uit de Basisverzekering? Of komt deze voor eigen rekening?
Vergoeden we Ritalin alleen voor ADHD of ook voor concentratieproblemen? En wat betekent dit voor de solidariteit? Zoals het Rathenau instituut stelt: “Hoe verhoudt het idee van maakbare gezondheid zich tot de solidaire gezondheidszorg?
Roger van Boxtel, Innovatielezing UT – 21 mei 2014
Pagina 14
Als individuele controle en verantwoordelijkheid centraal komen te staan, wordt solidariteit dan voorwaardelijk, dat wil zeggen afhankelijk van de levensstijl en de genetische aanleg van de zieke?”12 Door medische innovaties blijven mensen leven met ziektes waaraan zij vroeger dood gingen. Maar ze houden wel beperkingen. We hebben daardoor een grote groep ouderen met meerdere chronische ziektes die veel zorg nodig hebben. Als we manieren ontwikkelen om nog langer te leven, wordt deze groep ouderen groter. Hoe voorkomen we sociaal isolement, hoe zorgen we voor een menswaardig levenseinde? Zijn er grenzen aan het medische vakgebied, en zo ja waar liggen deze? Waar trekken artsen de grens? Doen ze alles wat evidence based is?
Of rekenen ze bepaalde behandelingen ook niet meer tot hun terrein omdat deze te ver van genezing af staan? Hoe gaan artsen om met nevenbevindingen die aan het licht komen bij diagnostisch onderzoek? De arts ziet iets wat niets met de hulpvraag te maken heeft en staat voor de keuze: vertellen of niet? Een actueel thema want bij personen van 80 jaar en ouder vindt men vrijwel altijd nevenbevindingen. Er is immers vrijwel altijd sprake van comorbiditeit. De grote explosie van diagnostiek en dus nevenbevindingen vindt plaats in de laatste vijf jaar van het leven. Artsen hebben nog nauwelijks professionele afspraken gemaakt over hoe zij hiermee omgaan. Begin mei heeft de Gezondheidsraad hierover een rapport uitgebracht waarin zij een ethisch-juridisch kader schetst. 12
http://www.kcwz.nl/doc/zorg_en_technologie/Medische%20technologie%20ook%20gechikt%20voor% 20thuisgebruik.pdf, p.10
Roger van Boxtel, Innovatielezing UT – 21 mei 2014
Pagina 15
Hierin staat onder meer dat patiënt vooraf aan het diagnostisch onderzoek de gelegenheid moet krijgen een beroep te doen op zijn recht op niet-weten.13 Hoe integreren we medische innovatie in de reguliere zorgprocessen. Nieuwe behandelingen kunnen oude behandelingen vervangen, maar dan moeten we dat ook regelen: nieuw komt in de plaats van oud. Als patiënten meer zelf gaan meten, kan de dokter dat minder of anders gaan doen. Hoe voorkomen we dat we alleen maar meer zorg krijgen? Er is een antwoord nodig op de vraag die de RVZ oproept in haar onderzoek naar de zorg in 2020: “De gereedschapskist blijft maar voller worden met steeds mooiere gereedschappen, maar we moeten ons eerst maar eens afvragen hoe we vast gaan stellen wat we bewezen zinvol aan wie kunnen aanbieden.”
Ook het beantwoorden van deze vragen doet een fors beroep op ons innovatievermogen. Want innovatie zit niet alleen in nieuwe medisch technologie, maar ook in de consequenties hiervan. Niet voor niets richt de UT zich ook op High Tech Human Touch. Er is in de technische geneeskunde heel veel mogelijk, maar de vraag is: is dit ook organisatorisch, economisch, maatschappelijk en ethisch inpasbaar? Is het wat de patiënt wil?
Dat sommige mensen niet wíllen, voorzag Aldous Huxley al in 1932. In zijn Brave New World loopt iedereen rond in een gelukzalige roes van soma.
13
http://www.gezondheidsraad.nl/sites/default/files/201413_Nevenbevindingen_bij_diagnostiek_in_de_p atientenzorg.pdf
Roger van Boxtel, Innovatielezing UT – 21 mei 2014
Pagina 16
De kritische buitenstaander, Savage, kan er niet meer tegen en roept: “I'm claiming the right to be unhappy. Not to mention the right to grow old and ugly and impotent; the right to have syphilis and cancer; the right to have too little to eat, the right to be lousy; the right to live in constant apprehension of what may happen tomorrow; the right to catch typhoid; the right to be tortured by unspeakable pains of every kind."
Ook dat geluid mag gehoord blijven!
Terugkomend op de titel: willen we eeuwig leven voor de dood? Het blijft een loffelijk streven, dus … doorgaan met innoveren tot we erbij neervallen!
www.menzis.nl
Roger van Boxtel, Innovatielezing UT – 21 mei 2014
Pagina 17