muze HET MEDISCH MAGAZINE VAN HET UZ BRUSSEL Driemaandelijks DECEMBER 2012 nr. 24
10
Interview met huisarts in Schaarbeek dr. Rita Vanobberghen
“Niet kiezen, is ook kiezen” 6
16
ziektebeeld
actueel
Multipel myeloom (MM) of ziekte van Kahler
Succesvol medisch noodprogramma voor ‘off label’ gebruik van bevacizumab onder druk
WIBN de evrijden
A: “KASAM g in de eidszor h d n o z ge e artsen n” van d e n ij p ip Fil en obbergh Rita Van e Belder en Bert D
p.14
Kantoor van Afgifte: Brussel X • Erkenningsnummer P2 06218
Laura droomt van een vriend voor het Leven. Wordt u haar vriend? Als Laura morgen ziek wordt, heeft ze een Vriend voor het Leven hard nodig. Net zoals u of uw geliefden. Het UZ Brussel doet er alles aan om Laura en u een gezond en gelukkig leven te schenken. Om dat te garanderen investeert het UZ Brussel in baanbrekend onderzoek, leiden we de beste mensen op en hebben we de juiste specialisten en kennis in huis. Dat kost geld. Veel geld. De overheid financiert slechts een deel hiervan. Om echt het verschil te maken voor onze patiĂŤnten, voor u en uw geliefden, hebben we ook Ăšw hulp nodig. Investeert u mee in de toekomst van gezondheidszorg? In uw toekomst en die van uw geliefden? Schenk dan vandaag nog uw gift online op www.vriendvoorhetleven.be of via overschrijving op IBAN BE 75 3630 9458 5851. Bedankt! Meer informatie: Contacteer Linda Sonck - T 0478 75 20 14 - E linda@vriendvoorhetleven.be
Voor giften vanaf 40 euro ontvangt u in maart volgend jaar een fiscaal attest.
vriend voor het leven een initiatief van UZ Brussel
Voorwoord Voor het tweede opeenvolgende jaar verkleint de financiële positieve marge in de ziekenhuissector. Uit de jaarlijkse mahaanalyse van Belfius (jaarlijkse financiële ziekenhuisanalyse waaraan alle Belgische ziekenhuizen deelnemen) blijkt dat het bedrijfsresultaat van de ziekenhuizen daalde van 1,6% in 2009 tot 1,2% in 2010. Voor het tweede jaar op rij staan ook weer meer ziekenhuizen ‘in het rood’. De reden hiervoor is niet ver te zoeken: besparingsmaatregelen van de overheid, bovenop een structureel ondergefinancierde sector. En de kosten blijven stijgen (de loonkost, de belangrijkste component, steeg vorig jaar met 4,1%). Voor volgend jaar voorziet de overheid
Service, Kwaliteit, of… beide? opnieuw bijkomende besparingen, en de vooruitzichten voor
meer en meer aandacht te krijgen. Experimenten in de eerste
de komende jaren zijn niet bepaald gunstig.
lijn in Engeland tonen aan dat artsen die (gedeeltelijk) betaald
Om maar één cijfer te noemen: de besparingen van de voor-
werden ‘per gezonde patiënt in hun cliënteel’ (en dus zo goed
bije vier jaren hebben het UZ Brussel cumulatief al meer dan
mogelijk preventief tewerk gingen) succesvoller waren (én
8,5 miljoen euro gekost….
een gezondere populatie veroorzaakten!) dan hun klassiek
Elk gezondheidszorgsysteem in elk land wordt geconfron-
betaalde collegae. En recent werden de voordelen van dit
teerd met dezelfde uitdaging. Tegelijkertijd (en misschien
financieringsprincipe bevestigd in ziekenhuismilieu: signifi-
mede daardoor) groeit het besef dat er misschien totaal
cante mortaliteitsreductie werd geobserveerd in ziekenhui-
andere vormen van ziekenhuisfinanciering mogelijk en zelfs
zen waar geïncentiveerd werd op basis van clinical outcome en
wenselijk zijn. Een systeem zoals het onze, in belangrijke
dus ‘kwaliteit’ (zie Sutton et al, NEnglJMed 2012;367:1821-8). Meer gecontroleerd onderzoek is nodig om één en ander te
“Het Belgische ‘fee for service’-systeem staat bijna haaks op structurele kostenbeheersing.”
onderbouwen. Elk financieringssysteem heeft voor- en nadelen, en geen enkel systeem is perfect, anders zouden we het immers al wel toepassen! Maar ik denk wel dat een herziening van de financieringsprincipes voor de ziekenhuizen zich opdringt: primo omdat de ziekenhuizen – en zéker de universitaire - in ons land effectief structureel ondergefinancierd zijn en dit dus een onhoudbare situatie is. Secundo omdat onze manier van financieren erg weinig incentives inhoudt tot kostenreductie, efficiënt werken, en vooral, tot kwaliteits- en uitkomstgericht werken. De ideale mix vinden tussen het leveren van excellente
mate gebaseerd op productie (‘fee for service’ - hoe meer je
toegankelijkheid en service enerzijds, en kwaliteitsvolle en
doet, hoe meer geld je krijgt), staat bijna haaks op structurele
betaalbare zorg anderzijds, is dé uitdaging voor de toekomst.
kostenbeheersing. Maar de service is natuurlijk wel geweldig
Eerder dan de kaasschaaf te hanteren op het huidige systeem,
goed: de Belgische patiënt is vooral daarom zo ongeveer het
moeten onze beleidsmakers daarom de blik op de verdere
meest tevreden van Europa (OESO Statistieken).
toekomst werpen. Een helikopter biedt daarvoor een excel-
Een meer geïntegreerde financiering, enveloppefinanciering,
lent uitzicht…
en vooral resultaatsgebonden financiering (‘pay per performance’ – hoe beter je werkt, hoe meer geld je krijgt) beginnen
Reageren ? Mail naar marc.noppen@uzbrussel.be. Inhoudelijke reacties worden gepubliceerd in mUZe, uiteraard indien akkoord van de auteur ervan.
Prof. dr. Marc Noppen Gedelegeerd bestuurder
3
inhoud
16 ACTUEEL
Medisch noodprogramma voor ‘off label’ gebruik van bevacizumab onder druk
6
ZIEKTEBEELD
MULTIPEL MYELOOM
10
"Niet kiezen is ook kiezen" Interview met huisarts in Schaarbeek dr. Rita Vanobberghen
4 MUZE december 2012
In dit nummer 21 Cryoablatieballontechniek voor het eerst toegepast bij een tiener met merfibrillatie.
24
van naderbij bekeken
Oorzakelijke ziekte verwekkers van long ontsteking bij kinderen
VOORWOORD Service, Kwaliteit, of…beide
3
ZIEKTEBEELD Multipel myeloom
6
MUZE SPRAK MET… Huisarts in Schaarbeek dr. Rita Vanobberghen
10
ETHISCHE REFLECTIE Verkeerd ervaren
15
ACTUEEL • Medisch noodprogramma voor ‘off label’ gebruik van bevacizumab onder druk 16 • Disaster Medicine wordt evidence-based 19 • Cryoablatieballontechniek voor het eerst toegepast bij een tiener met voorkamerfibrillatie 21 COLUMN Amaai, da’s groot!
23
VAN NADERBIJ BEKEKEN • Oorzakelijke ziekteverwekkers van longontsteking bij kinderen • Spinal cord stimulation moduleert cerebrale functie: een fMRI onderzoek
25
ACHTER DE SCHERMEN Mammobiel: screening & sensibilisering
27
24
KLINISCH EN ACADEMISCH NIEUWS 29 COLOFON 32
5
ziektebeeld
Multipel my Multipel myeloom (ziekte van Kahler) is het gevolg van een
en de tumormassa. Ze reflecteren ook vrij behoorlijk de
tumorale proliferatie van plasmacellen in het beenmerg en
respons op therapie.
treft 600 nieuwe patiënten per jaar in België. Méér dan 50%
Een monoclonale gammopathie (< 3g/dL) zonder tekens
van de patiënten is ouder dan 65 jaar.
van myeloom en met slechts een beperkt aantal (<10%)
De voornaamste klinische kenmerken zijn botletsels ten
monoclonale plasmacellen in het beenmerg wordt 'mono-
gevolge van osteolyse, anemie, secundaire immuundefici-
clonal gammopathy of undetermined significance' (MGUS)
ëntie en minder frequent, hypercalcemie en nierinsuffici-
genoemd (Ref 1). MGUS is frequent en de incidentie neemt
ëntie (Fig 1, zie p.8). De tumorale plasmacellen produceren
toe met de leeftijd, tot ongeveer 1/20 boven de leeftijd van
een monoclonaal immunoglobuline (M-component) dat
70 jaar. Myeloom wordt steeds voorafgegaan door MGUS,
detecteerbaar is bij eiwitelectroforese als een monoclo-
maar de meeste personen met MGUS ontwikkelen geen my-
nale gammopathie (IgG>IgA>IgD>IgM). Bijna steeds is er
eloom. Het risico op transformatie van MGUS naar myeloom
een exces aan lichte ketenproductie die kan leiden tot
bedraagt gemiddeld 1% per jaar en is hoger mits aanwezig-
cast nefropathie (kappa>lambda) (precipitatie van lichte
heid van één of meerdere van de volgende factoren:
ketens in de niertubuli met nierinsufficiëntie voor gevolg)
M-component > 1.5 g/dL, non-IgG subtype en een abnor-
of secundaire 'light chain' (LA) amyloidose (lambda>kappa).
male kappa/lambda ratio in het serum (Tabel 1).
De concentraties van monoclonaal eiwit en/of lichte keten
Wetenschappelijk onderzoek heeft geleid tot betere in-
in bloed en urine correleren met de activiteit van de ziekte
zichten in de pathogenese van myeloom. Naast genetische
6 MUZE december 2012
muze Ziektebeeld
Multipel myeloom (MM) of ziekte van Kahler is gekenmerkt door een kwaadaardige proliferatie van plasmacellen in het beenmerg. De tumorale plasmacellen tasten het omliggende bot aan waardoor botletsels ontstaan met botpijn en vaak fracturen voor gevolg. Bloedarmoede, hypercalcemie, nierinsufficiëntie en immuundeficiëntie zijn andere kenmerken van de ziekte. De levensverwachting van de gemiddelde MM patiënt is de laatste jaren beduidend verbeterd en schommelt rond de 6 à 8 jaar, genezing kan slechts uitzonderlijk bekomen worden.
eloom
afwijkingen in de tumorcellen zelf is ook het belang van het micromilieu in het beenmerg overtuigend aangetoond. Adhesie, secretie van cytokines (IL-6, VEGF), immunomodulatie en inductie van angiogenese zijn mechanismen die bijdragen tot tumorgenese en resistentie aan medicatie. Inzichten in deze interactie tussen tumorcel en micromilieu heeft geleid tot de ontwikkeling van nieuwe medicamenten
Myeloom is een heterogene ziekte en voor sommige patiënten blijven de behandelingsresultaten onder de verwachtingen.
die deze interactie beletten of verstoren. Tot deze medicamenten behoren de proteasoom inhibitoren (bortezomib), de immunomodulatoren (lenalidomide) en angiogenese inhibitoren (thalidomide). Deze medicamenten worden samen ‘novel agents’ genoemd. Tot in de jaren ’90 was myeloom een vrij catastrofale ziekte met een levensverwachting van 2 à 3 jaren. Vanaf
Tabel 1.
1992-1995 werd de plaats van autologe stamceltransplan-
PROBABILITEIT VAN PROGRESSIE VAN MGUS NAAR MYELOOM
tatie in de behandeling van jongere (< 65 jaar) patiënten aangetoond, wat tot een betere overleving in deze groep leidde. Sedert 2000 werden de zogenaamde ‘novel agents’
Percentage van personen Low-risk (0 factors)
Absoluut risico op progressie na 20 jaar
39%
5%
Low-intermediate risk (1 factor)
36.5%
21%
High-intermediate risk (2 factors)
20%
37%
High-risk (3 factors)
4.5%
58%
progressief geïntroduceerd in de dagelijkse klinische praktijk, zowel bij jongere als bij oudere patiënten (Ref 2,3). Daarnaast werd veel vooruitgang geboekt in de zogenaamde ‘supportieve’ behandeling: anti-infectieuze profylaxie en behandeling, preventie en behandeling van botletsels met bisfosfonaten, trombose-preventie. Momenteel bedraagt de levensverwachting van de gemiddelde myeloompatiënt 6 tot 8 jaren, met behoud van een zéér aanvaardbare levenskwaliteit voor de meeste patiënten (Fig 2). Myeloom is een heterogene ziekte en voor sommige patiënten blijven de behandelingsresultaten onder de verwachtingen. Daartoe behoren diegenen met chromosomale afwijkingen zoals de translocatie t(4;14) en deletie 17p,
7
muze Ziektebeeld
patiënten met extramedullaire ziekte of nierinsufficiëntie.
Figuur 2
De opvolgers van de novel agents zoals carfilzomib en po-
De levensverwachting na 5 jaar van myeloompatiënten
malidomide en van monoclonale antistoffen zoals elotu-
gediagnosticeerd in het UZ Brussel vanaf 1 januari 2007,
zumab werden recent op internationale schaal, inclusief in
bedraagt +/- 80% voor diegenen die een autologe stam-
het UZ Brussel (www.myeloom.be), ontwikkeld. Positieve
celtansplantatie ondergingen en +/- 40% voor de oudere
resultaten van fase 3 klinische studies hebben geleid tot
patiënten die niet meer in aanmerking kwamen voor trans-
hun registratie in de Verenigde Staten en Europa. Ongetwij-
plantatie
feld zal hun introductie in de klinische praktijk opnieuw tot verbetering van de prognose van myeloopatiënten leiden.
MYELOOMCENTRUM VUB In 2010 werd het ‘Myeloomcentrum’ VUB opgericht (www.myeloom.be) met als voornaamste doelstelling om de interactie tussen kliniek en onderzoekslaboratorium te optimaliseren ten behoeve van translationele (‘bench to bedside’) projecten. In het UZ Brussel werd de myeloomkli-
Figuur 1 De voornaamste kenmerken van multipel myeloom zijn infiltratie van het beenmerg door tumorale plasmacellen (A), M-component in het serum (B), osteolytische letsels (C, D), cast nefropathie (E) en secundaire immunodeficiëntie (F). niek opgestart ter hoogte van de dagkliniek hematologie in het Oncologisch Centrum van het UZ Brussel. De MM patiënten vinden er uitgebreide expertise vanwege artsen, verpleegkundigen en andere medewerkers. Talrijke klinische studies met nieuwe medicamenten worden ter beschikking gesteld in een daartoe gespecialiseerde setting. Prof. Dr. R. Schots Diensthoofd Klinische Hematologie UZ Brussel
REFERENTIES 1. R Schots. Review on monoclonal gammopathy of undetermined significance. Belgian Journal of Hematology 2011; 2: 134-140. 2. R Schots et al. The Belgian 2010 consensus recommendations for the treatment of multiple myeloma. Acta Clinica Belgica 2010; 65 (4): 252-264. 3. R Schots. Recent advances in myeloma treatment Transfusion Apheresis Science 2011; 44 (2): 223-229.
8 MUZE december 2012
muze Ziektebeeld
Prof. Ben Van Camp met emeritaat Afgestudeerd als doctor in de ge
den te nemen op bestuurlijk vlak.
nees-, heel- en verloskunde aan
Hij werd decaan van de faculteit
de VUB in 1971 specialiseerde Ben
Geneeskunde in 1993. In 2000 werd
Van Camp zich in de interne genees
Ben Van Camp rector van de VUB
kunde en de hematologie onder het
en hij zou dat blijven tot in 2008.
mentorschap van de Antwerpse pro
Gedurende zijn rectoraat werd de
fessor Marc Peetermans.
onderwijshervorming volgens de Ba-
Ben Van Camp was de eerste die het concept 'homing' introduceerde Ben Van Camp was in 1977 bij de
chelor Master structuur, en de eraan
verrichtte hierrond baanbrekend werk.
eerste specialisten die aangesteld
verbonden kwaliteitscultuur binnen de
Hij introduceerde in zijn onderzoeksla-
werden in het pas geopende AZ-VUB.
universiteit doorgevoerd. Hij hervorm-
boratorium een myeloom muismodel
Zijn interesse lag in de ontwikkeling
de ook de organisatiestructuur van
waarin de interactie tussen myeloom-
van een universitaire hematologie, een
de VUB. In 2009 werd Ben Van Camp
cel en stroma nauwkeurig bestudeerd
klinische specialiteit die een hechte
verkozen tot voorzitter van de Raad
kon worden. Tegelijk werden aangrij-
samenwerking nodig heeft met diag-
van Bestuur van het UZ Brussel, een
pingspunten geïdentificeerd voor
nostische laboratoria en met weten-
functie die hij tot op vandaag uitvoert.
nieuwe medicamenten. Tussenkomst
schappelijk onderzoek. Ben Van Camp
Het onderzoek van Ben Van Camp
in de maligne interactie tussen de
werd als jonge dertiger aangesteld tot
spitste zich van in de jaren ’70 toe op
myeloomcel en het micromilieu in het
dienstverantwoordelijke hematologie
multipel myeloom. In de jaren ’70-’80
beenmerg als therapeutische strategie
(labo en kliniek), directeur van het
was weinig gekend over de biologie
is nu algemeen aanvaard en heeft ge-
bloedtransfusie centrum Jette (Dienst
van multipel myeloom. Hij was de eer-
leid tot de nieuwe behandelingen die
voor het Bloed, Rode Kruis) en voorzit-
ste die het concept 'homing' introdu-
de prognose van de myeloompatiënt
ter van de facultaire onderzoeksgroep
ceerde. In deze visie begeeft de plas-
hebben verbeterd: proteasoominhi-
hematologie en immunologie (HEIM).
macel, als gedifferentieerde B-cel van
bitoren (bortezomib), immunomodu-
In 1985 werd hij diensthoofd van de
de secundaire immuunrespons, zich
latoren (lenalidomide), angiogenese
dienst Medische Oncologie en He-
preferentieel in het beenmerg (ho-
inhibitoren (thalidomide).
matologie waaruit later twee aparte
ming), na een weg via de lymfeklieren
Op de fundamenten die Ben Van
diensten zouden ontstaan. Hij was
en de bloedbaan. De homing wordt
Camp kon leggen heeft de VUB een
een pionier in de zich volop ontwikke-
bewerkstelligd door een intense inter-
algemeen erkende expertise in
lende Belgische hematologie en werd
actie met het beenmergstroma.
mutipel myeloom opgebouwd, zowel
stichter-voorzitter van de “Belgian
Ondanks een kwaadaardige ontaar-
klinisch als wat wetenschappelijk
Hematology Society”.
ding bij myeloompatiënten behoudt
onderzoek betreft. Het bundelen van
Zijn loopbaan maakte een bocht in de
de plasmacel haar normale eigen-
deze expertise was een volgende
jaren negentig toen hij zich geroepen
schappen van homing naar het been-
logische stap en in 2010 werd het
voelde om meer verantwoordelijkhe-
merg. De groep van Ben Van Camp
'Myeloomcentrum' VUB opgericht.
9
muze sprak met …
“Niet kiezen, is ook Huisarts voor het Volk
Rita Vanobberghen Toen ik een foto van haar wilde nemen, was ze verbaasd dat er geen patiënt bij moest. Nadat ik haar verhaal had gehoord en gelezen, begreep ik die reflex. Het leven van huisarts Rita Vanobberghen draait immers niet om haarzelf, maar om anderen. Dat kan voor een arts een evidentie lijken, maar niet veel artsen gaan daarin zo ver als zij. Het woord engagement is absoluut niet sterk genoeg om haar te karakteriseren.
10 MUZE december 2012
muze muze sprak met …
Huisarts Rita Vanobberghen: “Als arts werkzaam in een grootstad weet ik dat de situatie er de komende jaren niet zal op vooruitgaan. Om de toegang te verbeteren, is er een cruciale taak weggelegd voor de huisarts.”
kiezen”
“De gebrekkige toegang tot de gezondheidszorg voor mensen met een precair statuut is een thema dat mij nauw aan het hart ligt”
Ik bezoek de 55-jarige huisarts Rita Vanobberghen in
ook Spaans en Tagalog, de taal die in de Filipijnen wordt ge-
De Sleutel, de huisartsenpraktijk Geneeskunde voor het
sproken. Daar was ze actief van 1987 tot 1996 onder de vlag
Volk (PVDA) in Schaarbeek (Haachtsesteenweg 276) waar
van Bevrijde Wereld, een Vlaamse organisatie die de armste
ze in 1996 aan de slag ging. De praktijk telt 3 000 patiënten,
boerenfamilies ondersteunt in Bolivia, West-Afrika en de
8 artsen (waarvan 3 HAIO's), 1 diëtiste, 1 kinesitherapeute
Filipijnen. Het ging er om wat zo mooi ‘Bevrijdende gezond-
en 1 verpleegster. Ze doen er aan forfaitaire geneeskunde
heidszorg’ heet: samen met haar partner dr. Bert De Belder
en dat is een bewuste keuze. “De gebrekkige toegang tot
werkte ze er in Manilla met de vrouwen in de sloppenwij-
de gezondheidszorg voor mensen met een precair statuut
ken. Vanuit hun appartementje werkten ze met de legale
is een thema dat mij nauw aan het hart ligt”, zegt ze. “Als
volksorganisaties en daarna ook met het gewapend com-
arts werkzaam in de grootstad Brussel heb ik een jarenlange
munistisch ‘verzet’. Vlak ervoor in 1985 werd haar missie
ervaring met dit thema en weet ik dat de situatie er de
in El Salvador, waar ze in 1984 aan was begonnen, brutaal
komende jaren niet zal op vooruitgaan. Om de toegang te
afgebroken. In 1983 was ze voor Artsen Zonder Grenzen
verbeteren is er een cruciale taak weggelegd voor de huis-
in Honduras en een jaar later trok ze de grens over naar El
arts.” De huisartsenpraktijk telt ongeveer 53 verschillende
Salvador om er het gewapend verzet, de FMLN (Frente Fara-
nationaliteiten en ze ziet de derde wereld in de wachtzaal.
bundo Martí para la Liberación Nacional of Front Farabundo
Ze spreekt 5 talen: naast het Nederlands, Frans en Engels
Martí voor Nationale Bevrijding) medisch bij te staan.
11
muze muze sprak met…
THE PHILIPPINE STRUGGLE Onderweg van het ene kamp van deze voormalige guerrillabeweging naar het andere werden ze onder vuur genomen door een legerhelikopter en ging een kogel dwars door haar heen, door beide benen en bekken en verbrijzelde de heupkop helemaal. Ze werd eerst een week ter plaatse verzorgd om daarna via het Internationale Rodekruiscomité overgebracht te worden naar Costa Rica. Rita Vanobberghen: “Ik ben er twee weken verzorgd en heb er het werk van de artsen en verpleegkundigen zeer geapprecieerd. Daarna ben ik overgebracht naar het Sint-Elisabethziekenhuis. Ik heb heel lang in het gips gezeten en ik moest opnieuw leren stappen. Het resultaat is dat één been 6 cm korter is dan het andere, maar ik ben er al bij al heel goed uitgekomen”. Van 1986 tot 1987 was ze even assistent van dr. Bosquet, orthopedist van het Sint-Maria ziekenhuis in Halle om van 1987 tot 1996 opnieuw naar de Filipijnen te vertrekken. Daar werkte ze als arts-vrijwilliger van de Council for Health and Development dat basisgezondheidsprogramma’s opzet,
Het ging er om daadwerkelijk iets aan onrecht en onmacht te doen.
en Gabriela, een vrouwenorganisatie die zich toelegt op de
Brussel in Elsene van 16 februari tot 15 april bezet door een
training voor gezondheidsmedewerkers. Het hele Filipijnse
groep mensen zonder papieren. Ze gingen in hongerstaking
avontuur leverde overigens ook een boek op: “KASAMA:
en dr. Vanobberghen stond in voor de medische begelei-
Bevrijdende gezondheidszorg in de Filipijnen”. Maar het
ding. Ze getuigt: “De steun die ik geef is eerder psycholo-
ging de auteurs en artsen Rita Vanobberghen en Bert De
gisch dan echt medisch. Als arts is dat niet evident en zelfs
Belder helemaal niet om het avontuurlijke, het ging er wél
controversieel. Je wordt immers opgeleid om mensen te
om daadwerkelijk iets aan onrecht en onmacht te doen. Het
genezen terwijl hier mensen het zich zelf aandoen. Hun ge-
ging erom mensen te ‘empoweren’. Met volle overtuiging
zondheid gaat achteruit en we weten wat de oplossing is: ze
en inzet van je ganse lijf en leden. Ook vandaag is dat nog
moeten gewoon terug beginnen eten. Maar voor hen is een
altijd het opzet.
stem krijgen belangrijker dan hun gezondheid.” Ze aarzelt
Want los van haar opdracht bij De Sleutel in Schaarbeek
niet om een duidelijke positie in te nemen: “Er wordt soms
volgt ze sinds 1999 hongerstakingen van sans-papiers in
gezegd dat dit chantage is, maar dat is het niet. Als je chan-
Brussel. In 2009 werd de parking van de Vrije Universiteit
teert, sta je in een machtspositie. Deze mensen staan echter
12 MUZE december 2012
muze muze sprak met …
"Deze m ensen staan m et hun tegen d rug e muur. ”
met hun rug tegen de muur. Ze hebben alle rechtsmiddelen
moeten toesturen, een droge opsomming van dalende
uitgeput en er komt geen antwoord van de overheid.
BMI’s, polsen en bloeddrukken, van stijgende percentages
Ze hebben geen rechten en kunnen enkel nog hun eigen
gewichtsverlies, van vertigo en asthenie. Ik zou u een lijst
lichaam inzetten. Het zijn geen criminelen, ze gebruiken geen
kunnen maken van alle kleine en grotere gezondheidspro-
geweld. Je kan dit werk niet doen enkel als hulpverlener.
blemen die zich voordoen en die door ons medisch team
Je moet trachten te begrijpen waarom ze het doen.”
minutieus genoteerd worden in het medische dossier van
In dat jaar werd ze door de VUB verkozen tot ‘Beste huis-
de hongerstakers. Over hoe een klein wondje direct infec-
arts van het jaar’. In 2011 kroop ze in de pen met een open-
teert omdat hun weerstand zo laag is, een wondje dat dan
brief aan Staatssecretaris voor Asiel en Migratie, Maatschap-
snel een abces wordt dat moet gedraineerd worden. Over
pelijke Integratie en Armoedebestrijding Maggie De Block
de aften of de tandproblemen door de veel te zoete thee
waarin ze – opnieuw naar aanleiding van een hongerstaking
die ze drinken. Maar daar bent u als arts toch al allemaal van
van mensen zonder papieren – ook de huisarts in de politica
op de hoogte. En vooral, daar heb ik even geen zin in.”
aansprak: “Als collega huisarts zou ik u een officieel rapport
13
WIE IS HUISARTS RITA VANOBBERGHEN?
muze
Studeerde geneeskunde aan het Limburgs Univer-
muze sprak met…
er af in 1983. Behaalde in datzelfde jaar diploma
sitair Centrum en aan de KU Leuven en studeerde Tropische geneeskunde. Studeerde huisartsgeneeskunde aan UGent in 1997. Daarna ging ze meteen aan de slag als huisarts bij Geneeskunde voor het Volk en arts bij Planning Familial Groupe Santé Josaphat. Sinds september 2011 kan ze al haar expertise inzake de 3de wereld, multi-culturaliteit en mensen-zonder-papieren ook kwijt bij de vakgroep huisartsgeneeskunde van de VUB waar ze een onderwijsopdracht heeft en een doctoraat voorbereidt over haar ervaringen met hongerstakers. Ze heeft drie kinderen.
Misschien herinnert u zich nog de jonge Marokkaan Jamal
Domus Medica kreeg. Dr. Vanobberghen: “Schaarbeek heeft
die op 8 maart 2011 zijn mond dichtnaaide? Boven zijn
mooie lanen en sjieke huizen, maar ik woon en leef tussen
hoofd had hij een papier gehangen met daarop: ‘Ik ben 20
mijn patiënten en spreek hun taal, ook letterlijk. Ik onder-
jaar en zoek een toekomst’. Dat soort emotionele confronta-
schrijf de systeemtherapie waarbij ervan wordt uitgegaan
ties heeft Rita Vanobberghen echter niet nodig om wakker
dat de samenleving en de leefomstandigheden van mensen
geschud te worden, rechtvaardigheidsgevoel zit al heel
– of iemand arm of rijk is, of machteloos of machtig – een
lang in haar bloed. Dat uit zich ook in haar steun aan het
grote invloed uitoefenen op hun gezondheid. Als arts heb ik
Brusselse Family Planning Centrum waar nogal wat vrouwen
de eed van Hippocrates gezworen en ik kies dus de kant van
over de vloer komen die in precaire omstandigheden leven.
de patiënt, in wederzijds respect. Niet kiezen is immers ook
Ze schenkt veel aandacht aan het begeleiden van vrou-
kiezen want dat werkt systeembevestigend. Als ik terugkijk
wen bij gezinsplanning, bij zwangerschap en bij zwanger-
op mijn leven totnogtoe lijken het allemaal grote keuzes,
schapspreventie en -onderbreking.
maar het is eigenlijk een aaneenschakeling van een groot aantal kleine keuzes geweest, een evolutie. De rode draad is
PRIJS VAN DE VLAAMSE HUISARTS 2011
wel dat ik altijd koos om mijn hart te volgen”.
Het geheel is maar een vlucht over een opmerkelijk parcours
En dat doet ze vandaag nog.
waarvoor ze in 2011 samen met de Antwerpse huisarts Bram Spinnewijn de ‘Prijs van de Vlaamse huisarts’ van
WIBN de evrijden
Edgard Eeckman
mUZe biedt 5 gratis exemplaren van het boek van Rita
Vanobberghen en Bert De Belder aan dat verscheen A: e “KASAM in 1997 bij uitgeverij EPO. Er zijn maar weinig exemd in g eidszor h d n plaren meer van in omloop. Mail om kans te maken op o z ge e artsen een boek ten laatste op 27 januari naar communicatie@ d n a v ” en Filippijn en uzbrussel.be en voeg eraan toe waarom u het boek graag obbergh Rita Van zou onvangen. Een patiëntje van het kinderziekenhuis r e e Beld trekt uit alle inzendingen de 5 winnaars die elk een exemen Bert D plaar zullen toegestuurd krijgen.
14 MUZE december 2012
ethische reflectie Patrick Lacor is internist en voorzitter van de reflectiegroep voor biomedische ethiek van het UZ Brussel
Verkeerd ervaren. Het is niet zo moeilijk citaten te vinden die spreken over ervaring. Het is zeker niet moeilijk die citaten toe te passen op de beoefening van de geneeskunde, of meer algemeen, de zorg voor de zieke. Het is wel moeilijk om de inhoud van sommige van deze citaten te laten stroken met het eigen geweten als men in de zorg voor de zieke een leidende rol vervult. Geen citaat over ervaring gaat immers
De term ‘tweede slachtoffer’ duikt veel minder vaak op in meldingen van verkeerd gelopen medische handelingen.
de voortzetting van het beroep tijdelijk of voorgoed onmogelijk te maken. De manier waarop de maatschappij vandaag omgaat met ‘de menselijke fout’ maakt die problematiek er alleen maar prangender op. Moderne technologie helpt ons beter te presteren en accurater te meten, maar creëert tezelfdertijd de illusie dat ook oordeel en beslissing steeds deel uitmaken van een waterdicht circuit. De vergeefbaarheid van ‘de menselijke factor’ is daardoor klein
voorbij aan de vaststelling dat ervaring
geworden.
voortspruit uit doen, en dat doen de
Hoe fout kan of mag een gezondheids-
oorzaak bij uitstek is van fout doen. Iets
werker dus zijn? Is een score van 18/20
fout doen, kan dan weer bij opzet of bij
geassocieerd met de betrokken patiënt
– voor heel wat menselijke activiteiten
vergissing gebeuren. En de vergissing is
als lijdend slachtoffer. Minder voor de
overeenstemmend met een toppresta-
menselijk, de oorsprong van dat citaat
hand liggend is de associatie tussen
tie - goed genoeg, of is de faalkans van
gaat zelfs eeuwen terug in de tijd.
‘de vergissing’, of neutraler, ‘de fout’,
1 op 10 nog onaanvaardbaar hoog? Is
Maar ook in de hedendaagse weten-
en de toestand van de betrokken
de gezondheidswerker met ervaring de
schappelijke medische literatuur, is
gezondheidswerker. De term ‘tweede
enige die wij dulden aan het ziekbed, of
men het erover eens dat ‘de vergis-
slachtoffer’ duikt veel minder vaak op
geven wij nog onervaren collega’s de
sing’ menselijk is, en dus onlosmakelijk
in meldingen van verkeerd gelopen me-
kans die status ook te bereiken? Als wij
verbonden met het beroep van de
dische handelingen. Toch wijdt de vakli-
zouden opteren voor wie in zijn of haar
geneeskunde, of, meer algemeen, met
teratuur ook hier aandacht aan, en dit is
loopbaan het minst aantal vergissingen
de zorg voor de zieke.
evenzeer terecht. Een fout, een vergis-
beging, dan kan er wellicht geen twijfel
Het is duidelijk dat de wijze waarop men
sing of een ongewenste nevenwerking
over bestaan dat enkel de allerminst
gezondheidszorg verstrekt, weerslag
bij een behandeling die tot doel had de
ervarene de eindselectie zou halen…
heeft op de toestand van de patiënt.
zieke beter te maken, kan ook schade
En zo belanden wij terug bij de waarde
De term ‘medische blunder’ is ondertus-
berokkenen aan de verantwoordelijke
van citaten over ervaring: het zijn foute
sen gaan behoren tot het jargon van
arts of verpleegkundige. Die schade kan
uitspraken met een juiste inhoud.
de dagelijkse journalistiek, en wordt in
van morele en/of fysieke aard zijn, en
de eerste plaats, en niet ten onrechte,
soms ernstig en aanslepend genoeg om
“The only real mistake is the one
“Good judgment comes from
Prof. dr. Patrick Lacor
“Experience is one thing
from which we learn nothing.”
experience, and experience comes from
you can't get for nothing.”
(Henry Ford)
bad judgment.”
(Oscar Wilde)
(Rita Mae Brown)
15
actueel
Succesvol medisch noodprogramma voor ‘off label’ gebruik van bevacizumab onder druk Twee jaar geleden heeft minister Onkelinx een uniek medisch noodprogramma geopend voor ‘off label’ gebruik van bevacizumab voor patiënten met een herval van een kwaadaardig hersengezwel (glioblastoma). Prof. Neyns van het UZ Brussel heeft er vervolgens in samenwerking met het FAGG voor gezorgd dat aan de vereiste kon worden voldaan voor het prospectief verzamelen van de gegevens over gebruik en uitkomst van de patiënten opgenomen in dit programma (in 15 ‘expert centra’). Onbezoldigd werd de geïnformatiseerde gegevensverzameling mogelijk gemaakt en met de hulp van dr. Johnny Duerinck werd om de 3 maanden een analyse gemaakt van de data. Deze gegevens, die momenteel de grootste ervaring weerspiegelen met het medicijn in deze indicatie, werden in september voorgesteld op de meeting van de European Association for NeuroOncology (EANO). Niettegenstaande dit unieke programma een succesverhaal is gebleken, staat het vandaag weer onder druk omwille van het feit dat het voorziene budget wordt overschreden.
16 MUZE december 2012
muze actueel
Het glioblastoom is de meest kwaadaardige hersentumor die erg weerstandig is aan behandeling. Sinds 2005 bestaat de standaardbehandeling voor patiënten met een glioblastoom uit een maximaal veilige neurochirurgische verwijde-
“Het is de eerste keer dat een dergelijk project in zijn opzet slaagt”
ring van de tumor gevolgd door een bestraling waaraan een chemotherapie met temozolomide wordt geassocieerd. De chemotherapie met temozolomide wordt na het
Bij herval van een glioblastoom na behandeling met radio-
beëindigen van de radiotherapie nog gedurende 5 dagen
therapie en temozolomide bestaat er tot op vandaag geen
doorgegeven en dit om de maand voor een totaal van zes
behandeling die in een vergelijkende studie het overleven
maanden. Niettegenstaande deze behandeling het overle-
verbeterde. Het ‘Vascular Endothelial Growth Factor
ven van patiënten met een glioblastoom verbeterde ten op-
(VEGF)’ blokkerende antilichaam bevacizumab (merknaam
zichte van een nabehandeling met enkel radiotherapie blijft
Avastin, Roche) bewees in studies zonder controlearm zeer
de levensverwachting na diagnose van een glioblastoom
efficiënt de tumor gerelateerde zwelling (oedeem) te kun-
bedroevend (mediaan ongeveer 14 maanden en minder dan
nen bestrijden en veel frequenter dan enig ander genees-
10% van de patiënten zullen 5 jaar overleven).
middel de tumor te doen krimpen (tumor respons).
Dr. Johnny Duerinck en prof. dr. Bart Neyns: de meest recente analyse van de gegevens toont aan dat de behandeling veilig is en een belangrijk aantal van de patiënten gunstig reageert op de behandeling.
17
muze actueel
Deze observaties leidden ertoe dat de Amerikaanse Food
BELGISCHE PATIËNTEN BLIJVEN NIET IN DE KOU
and Drug Administration bevacizumab een versnelde goed-
Het MNP loopt momenteel sinds anderhalf jaar in vijftien
keuring gaf voor behandeling van patiënten met een herval
centra in België en meer dan 260 patiënten hebben tot op
van een glioblastoom. De Europese Geneesmiddeleninstan-
vandaag behandeling kunnen krijgen met Avastin dankzij dit
tie EMA was echter kritischer en weigerde een goedkeuring
programma. De gegevens over het gebruik en de resultaten
te verlenen aan bevacizumab voor deze indicatie binnen de
die bij deze patiënten werden gezien, worden verzameld
EU. Sommige landen (zoals Frankrijk en Duitsland) verleen-
door het federale geneesmiddelenagentschap (FAGG) en op
den echter op eigen initiatief toegang tot het medicijn aan
regelmatige basis geanalyseerd door dr. Johnny Duerinck
hun noodlijdende patiënten. Ook in België konden voor
(GSO neurochirurgie UZ Brussel) en prof. dr. Bart Neyns
2010 een klein aantal patiënten al met succes behandeld
(medische oncologie, UZ Brussel). De meest recente analyse
worden aan het UZ Brussel (Huylebrouck et
van deze gegevens toont aan dat de behandeling veilig is
al. J Oncol. 2012).
en een belangrijk aantal van de patiënten gunstig reageert
De meest recente analyse toont aan dat de behandeling veilig is.
op de behandeling. De details van de analyse werden in september 2012 door dr. Johnny Duerinck voorgesteld op het congres van de European Association for Neuro-Oncology (Marseille, Frankrijk). De Belgische ervaring is momenteel de grootste op het vlak van gebruik van Avastin in deze indicatie buiten een klinische studie. Gezien de afwezigheid van alternatieve actieve behande-
In de nabije toekomst hopen de onderzoekers van het
lingsopties voor patiënten met een herval van een glioblas-
UZ Brussel de gegevensverzameling te optimaliseren.
toom werd in 2010 onder impuls van de heer Frank Boeye
Hiertoe werd met de financiële hulp van één van de pati-
(werkgroep hersentumoren; http://www.wg-hersentumo-
ënten in het UZ Brussel een web-applicatie aangemaakt
ren.be ) naar een oplossing gezocht om bevacizumab ter
die dit zal toelaten. Daarnaast onderzoekt prof. Bart Neyns
beschikking te kunnen stellen van de Belgische patiënten.
momenteel een nieuw medicijn (Axitinib, Pfizer) voor de be-
Een unieke oplossing werd door het FAGG, het RIZIV en de
handeling van patiënten met een herval van glioblastoom.
mutualiteiten uitgewerkt op vraag van minister Laurette
De eerste resultaten zijn erg hoopgevend en de klinische
Onkelinx waarbij een medisch noodprogramma (MNP) werd
studie zal in november ook patiënten toegang verlenen in het
opgericht dat ‘off label’ beschikbaarheid van bevacizumab
St-Lucas Ziekenhuis Gent en het Grand-Hopital de Charleroi.
aan patiënten met een herval van hun glioblastoom mogelijk maakte in Belgische centra met expertise in het gebruik van bevacizumab in deze indicatie. In dit programma worden de kosten van het dure medicijn Avastin gedeeld door de producent Roche, het RIZIV en de mutualiteiten.
18 MUZE december 2012
Prof. dr. Bart Neyns en dr. Johnny Duerinck
muze actueel
Disaster Medicine wordt evidence-based Naar aanleiding van de orkaan Sandy was het weer zover: populaire media haalden de hulpverlening door het slijk. De coördinatie van de totale hulpverlening is tijdens sommige rampen wellicht voor verbetering vatbaar, maar dat neemt niet weg dat ‘Disaster medicine’ de voorbije jaren is geëvolueerd tot een evidencebased academische discipline. De ‘European Master in Disaster Medicine’ die in december 2012 voor de 13de keer van start ging, is daar een veelzeggende illustratie van. v.l.n.r. prof. dr. Ives Hubloue, dr. Gerlant Van Berlaer, prof. dr. Michel Debacker
Op 1 december 2012 is de 13de editie gestart van de ‘European Master in Disaster Medicine’ waarin over één jaar verspreid in 9 modules alle aspecten van professioneel disaster management aan bod komen. Deze master is mee opgericht door de onderzoeksgroep ‘Urgentie- en Rampengeneeskunde/Research Group on Emergency and Disaster Medicine-ReGEDiM Brussels’ van het UZ Brussel/VUB onder leiding van de professoren Hubloue (diensthoofd spoedgevallendienst UZ Brussel en voorzitter van de onderzoeksgroep) en Debacker (verantwoordelijke disaster medicine unit van de onderzoeksgroep). ONDERWIJS IN RAMPENGENEESKUNDE
tiegeneeskunde en in de Rampengeneeskunde (‘European
De oprichting van een specifieke onderzoeksgroep in de
Master in Disaster Medicine – EMDM’). Beide opleidingen
urgentie- en rampengeneeskunde vindt zijn oorsprong in de
kunnen aan de Vrije Universiteit Brussel gevolgd worden en
geaccrediteerde master na masteropleidingen in de Urgen-
werden in 2012 opnieuw gevisiteerd. Samen met de andere
19
muze actueel
Ook lesgevers van de Wereldgezondheidsorganisatie en van het internationale Rode Kruis nemen deel aan deze opleiding. MEER INFO? • Over de ‘European Master in Disaster Medicine’: http://www.dismedmaster.org/ Vlaamse universiteiten en de beroepsvereniging biedt de
• Over de onderzoeksgroep ‘Urgentie- en Rampen-
VUB bovendien een voortgezette opleiding in de Urgen-
geneeskunde/Research Group on Emergency and
tiegeneeskunde aan. De master na master in de Rampen-
Disaster Medicine-ReGEDiM Brussels’:
geneeskunde wordt al 13 jaar georganiseerd binnen een
http://regedim.vub.ac.be/
internationaal interuniversitair kader. Ook lesgevers van de
• Over B-Fast: http://b-fast.diplomatie.be/nl/node/1
Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) en van het internati-
• Over Evidence Aid: http://www.cochrane.org/
onale Rode Kruis (ICRC) nemen deel aan deze opleiding.
cochrane-reviews/evidence-aid-project
Ook B-Fast (Belgian First Aid & Support Team), de ondersteunende permanente dienst van de federale overheid die bij catastrofe of calamiteit in het buitenland noodbijstand verleent, komt geregeld onder vuur te liggen. Het UZ Brussel heeft daaraan al geregeld deelgenomen en de B-FAST-leden
WETENSCHAPPELIJK
die vanuit het ziekenhuis op missie worden gestuurd zijn
Dr. Gerlant Van Berlaer (kinderspoedarts UZ Brussel), die al
steeds competente artsen en verpleegkundigen die specifieke
meermaals deel uitmaakte van het B-Fastteam, heeft zijn
trainingen hebben gelopen in disaster medicine en manage-
eindwerk binnen de ‘European Master in Disaster Medicine’
ment. Zo namen ze actief deel aan de recentste denktank
gewijd aan een aspect van ‘Disaster Medicine’ en hetzelfde
‘Evidence Aid’. Dat is een gecoördineerd, internationaal
geldt voor Dirk Danschutter (hoofdverpleegkundige pedia-
initiatief dat de effecten en de relevantie van het optreden
trische intensieve zorg van het UZ Brussel), dr. Inge Roggen
bij rampen tracht te systematiseren. B-FAST is overigens
(kinderarts UZ Brussel) en Marcel van der Auwera (project-
een partner binnen de werkgroep van de World Health
manager FOD Volksgezondheid). Zij maken allen deel uit
Organisation die de kwaliteitseisen wil definiëren voor veld-
van de onderzoeksgroep Urgentie- en Rampengeneeskunde
hospitalen. Critici suggereren dat het B-FAST team ook om
en hebben op talrijke wetenschappelijke congressen reeds
politieke redenen zou worden uitgestuurd, maar dat doet
verscheidene bijdragen (posters –oral communications)
niets af aan het feit dat de leden ervan wel degelijk vertrek-
geleverd.
ken van een degelijk gevormde en wetenschappelijke basis.
In tegenstelling tot de indruk die door media soms wordt gewekt, wordt in de praktijk bij disastermanagement vandaag veel minder aan improvisatie overgelaten dan voorheen.
20 MUZE december 2012
muze actueel
WERELDPRIMEUR IN UZ BRUSSEL
Cryoablatieballon voor het eerst techniek toegepast bij een tiener
met voorkamerfibrillatie.
Voor het eerst ter wereld werd bij een jonge patiënte (15 jaar) cryoablatieballontechniek gebruikt ter behandeling van voorkamerfibrillatie. Cryoablatie wordt sinds een vijftal jaren bij volwassenen gebruikt, maar was tot nu toe nooit toegepast bij een zo jonge patiënte. De jonge patiënte werd vorige week behandeld en is al ontslagen uit het ziekenhuis. Vanaf de leeftijd van 40 jaar loopt 1 op de 4 mensen de kans ooit voorkamerfibrillatie of boezemfibrilleren te krijgen. Voorkamerfibrillatie is een vaak voorkomende hartritmestoornis die vooral bij oudere mensen voorkomt. 5% tot 15% van de tachtigplussers lijdt aan deze aandoening, maar de aandoening wordt soms ook bij jongeren vastgesteld. Vanaf de leeftijd van 40 jaar loopt 1 op de 4 mensen de kans deze aandoening ooit te krijgen. Het aantal patiënten in België wordt geschat op 150.000 en men verwacht dat dit aantal zal verdubbelen tegen 2050. De meest voorkomende (en gevreesde) complicaties van boezemfibrilleren zijn trombose, beroerte en blijvend hartfalen. Bij kinderen komt de aandoening veel minder vaak voor. In de meeste gevallen gaat het bij jongeren om erfelijke of aangeboren hartritmestoornissen. Voorkamer fibrillatie wordt in eerste instantie meestal eerst met medicijnen behandeld, maar de nieuwe technieken bieden de mogelijkheid om deze ritmestoornis volledig te genezen.
Vanaf de leeftijd van 40 jaar loopt 1 op de 4 mensen de kans ooit voorkamerfibrillatie of boezemfibrilleren te krijgen
Ongeacht de onderliggende hartziekte kan voorkamerfibrillatie of boezemfibrilleren ontstaan als gevolg van een abnormale elektrische activiteit in de wand van de longaders. Omdat die aderen in verbinding staan met het hart, komt die elektrische activiteit terecht in het hart, waardoor de spiervezels van het hart zich zeer snel en ongecoördineerd
21
muze actueel
samentrekken. Voorkamerfibrillatie gaat gepaard met een
doorgaans twee ablatiesessies van vier minuten per
verhoogd risico op beroertes en kan in sommige gevallen
longader nodig. Het doel hierbij is de volledige elektrische
tot hartfalen leiden. Om dit te verhinderen worden bij pati-
isolatie van alle longaders. Na een geslaagde behandeling
ënten met boezemfibrilleren de abnormale elektrische prik-
bestaat er geen elektrische geleiding meer tussen de
kels in de longader geblokkeerd zodat deze de hartboezem
longaders en de linkerboezem. Hiermee wordt een her-
niet meer kunnen bereiken. Dit gebeurt meestal met behulp
nieuwd optreden van boezemfibrilleren tegengegaan.
van een katheter die via de liesader in het hart ingebracht wordt en waarbij op het binnenoppervlak van de linkervoorkamer rond de uitmonding van de longaders, kleine weefselbeschadigingen (een litteken) aangebracht worden. Hierdoor worden de abnormale elektrische prikkels niet meer naar het hart doorgeleid. Bij deze behandeling wordt gebruik gemaakt van hitte (verbranding) of koude (bevriezing). Deze laatste bevriezingstechniek heet cryoablatie. Cryoablatie is vrijwel pijnloos. Bovendien is het een stabiele en trefzekere techniek. De cryokatheter vriest als het ware vast aan het doelweefselgebied, waardoor omliggend weefsel minder snel wordt beschadigd. De arts beslist van geval tot geval
Prof. dr. Pedro Brugada: “Tot nu toe werd de cryoablatieballontechniek enkel gebruikt bij volwassenen. Wij zijn verheugd dat we deze techniek succesvol bij zo’n jong persoon hebben kunnen toepassen. De tiener werd naar ons gestuurd vanuit een ander universitair ziekenhuis nadat ze multipele shocks van haar defibrillator had gekregen. Ze werd een paar jaar geleden gereanimeerd en ze blijkt het Brugada-syndroom te hebben. Na de implantatie van de defibrillator begon het meisje shocks te krijgen omwille van voorkamerfibrillatie. Tijdens de ablatie die wij hebben uitgevoerd, stopte de atriale fibrillatie direct. Dit is zeer hoopvol voor haar toekomst.”
welke vorm van ablatie het meest geschikt is. De cryoballonkatheter is specifiek ontwikkeld voor cryoablatie bij boezemfibrilleren en voor het elektrisch isoleren van de longaders. Aan de tip van de katheter zit een ballon, die, nadat de katheter in het hart is opgevoerd, wordt gevuld met een gasvormig koelmiddel. De ballon moet de longader zo volledig mogelijk afsluiten. Het koelmiddel verdampt en onttrekt warmte aan het hartweefsel. Het hartweefsel dat in aanraking is met de ballon, wordt door bevriezing beschadigd en geleidt geen elektrische prikkels meer. Er zijn
22 MUZE december 2012
Cryoablatie is vrijwel pijnloos. Bovendien is het een stabiele en trefzekere techniek.
muze actueel
column
Jean Paul van Bendegem is decaan van de faculteit Letteren en Wijsbegeerte
Prof. dr. Jean Paul Van Bendegem
van de Vrije Universiteit Brussel en gewoon hoogleraar. Hij is licentiaat wiskunde en doctor in de wijsbegeerte. Hij woont in Gent.
Amaai, da’s groot! Ieder onder ons heeft al eens ’s avonds buiten gestaan en
gebaseerd leven en dus verschijnen wij, mensen, niet in het
de blik opwaarts gericht. Bij heldere hemel en met niet te
beeld. Want, dat weten we natuurlijk ook, hoe verschillend
veel lichtvervuiling kan men alleen maar onder de indruk
mensen ook mogen zijn, allen bestaan we bij gratie van dat
zijn van de gigantische omvang van het bovenhemelse.
ene zo bijzondere chemische element: koolstof.
Een bijna ontelbaar aantal sterren, galaxieën en clusters van galaxieën én zelfs superclusters en toch nog daartussen onvoorstelbare leegtes, het is overweldigend zonder meer. Termen als nietigheid, verwaarloosbaarheid, onbenulligheid, een verdwaald stofje in het ijle, een bibberende rietstengel, … komen onmiddellijk naar boven. En toch! De hedendaagse kosmologie leert ons iets zeer verras-
De hedendaagse kosmologie leert ons iets zeer verrassends.
sends. Zoals we allen weten – wat niet wil zeggen dat het door iedereen ook probleemloos wordt aanvaard, soms komt een of ander scheppingsverhaal in de weg – is ons universum ontstaan vanuit een zogenaamde ‘Big Bang’ (wat
Dus, als je de volgende keer de blik omhoog richt des
wel grappig is, want ‘Big’ was het zeker niet en ‘Bang’ heeft
nachts, bedenk dan dat het universum zo gigantisch groot is
het zeker niet gedaan want het prille universum was niet
omdat jij hier rondloopt. Bedenk dat elk koolstofatoom in
bepaald Studio Brussel, nog los van de vraag wie het zou
jouw lichaam ooit eens in een ster gevormd is geweest.
kunnen gehoord hebben), gevolgd door een continue, al of
De Canadese fysicus en wetenschapspopularisator
niet versnelde expansie. We zijn in staat om die eerste mo-
Hubert Reeves had volkomen gelijk met zijn uitspraak dat
menten van het jonge universum vrij accuraat te beschrij-
wij allemaal uit sterrenstof zijn gemaakt. Maar ja, dat
ven. We weten ook dat chemische elementen zoals zuurstof
universum blijft toch maar een groot ‘spel’. Wat het grappig
en koolstof niet vanaf het begin aanwezig waren. Sterren
genoeg zeer goed doet lijken op een medemens: aan de
waren vereist om als broedplaats dienst te doen. Dus moest
ene kant onvatbaar en er toch aan de andere kant intiem
het universum wel een omvang hebben om het vormen van
mee verbonden tegelijk.
sterren mogelijk te maken. Welke omvang? Hier zit het verrassende element.
Prof. dr. Jean Paul Van Bendegem
Had het universum niet de ‘juiste’ omvang – niet te groot, niet te klein, met een niet zo waanzinnig grote marge – dan zouden die sterren zich niet gevormd hebben. Derhalve ook geen koolstof en, nu komt het, uiteraard ook geen koolstof-
23
van naderbij bekeken
Oorzakelijke ziekteverwekkers van
longontsteking bij kinderen Longontsteking is een veel voorkomende infectieziekte
mokokkenvaccin uit andere landen, geven aan dat deze
bij kinderen. In de westerse landen worden naar schat
vervanging van PCV7 door PCV13 tot een belangrijke daling
ting jaarlijks 1-4 op 1000 kinderen opgenomen in het
van het aantal pneumokokkenpneumonieën bij kinderen
ziekenhuis omwille van longontsteking. De kennis van
zou kunnen leiden.
de ziekteverwekkers van longontsteking bij jonge kin
Bij kinderen met recidiverende of een niet-genezende
deren is beperkt, omdat onderzoek belemmerd wordt
longontsteking, blijkt niet de pneumokok maar wel een
door technische moeilijkheden en ethische bezwaren.
andere bacterie verwekker te zijn, in het bijzonder niet-
Eén van de belangrijkste problemen is het bekomen van
typeerbare Haemophilus influenzae (NTHi) de belangrijkste
een representatief monster van de onderste luchtwe gen voor microbiologische diagnose. In het kader van een doctoraatsthesis, deed Dr. I. De Schutter onderzoek naar de oorzakelijke ziekteverwekkers van longontste king bij kinderen. Uit dit onderzoek is gebleken dat de pneumokok (Streptococcus pneumoniae) de belangrijkste bacteriële verwekker van acute longontsteking is bij kinderen. Hoewel er meer
De belangrijkste reden voor het niet genezen met de eerstelijns antibioticatherapie is een (co)-infectie met een virus of een atypische bacterie.
dan negentig verschillende serotypes van de pneumokok gekend zijn, blijkt dat slechts een minderheid van deze serotypes de meerderheid van de longontstekingen veroorzaken. Bovendien heeft het onderzoek aangetoond dat
bacteriële. De belangrijkste reden voor het niet genezen
de veralgemeende zuigelingenvaccinatie met het 7-valente
met de eerstelijns antibioticatherapie is een (co)-infectie
geconjugeerde pneumokokkenvaccin (PCV7) geleid heeft
met een virus of een atypische bacterie. Resistentie van de
tot een drastische verandering in de verdeling van de oorza-
oorzakelijke bacterie voor antibiotica blijkt slechts in een
kelijke serotypes. Hoewel vóór de implementatie van PCV7
minderheid van de gevallen de reden voor niet-genezing te
meer dan 45% van de longontstekingen bij kinderen te
zijn.
wijten was aan één van de zeven serotypes vervat in het vac-
Op basis van deze bevindingen meent dr. De Schutter te
cin, waren amper twee jaar na het veralgemeende gebruik
mogen concluderen dat bij niet-genezende longontsteking
van PCV7 deze vaccin serotypes quasi totaal verdwenen en
de toevoeging van een macrolide aan de gebruikelijke
vervangen door andere serotypes. In september 2011 werd
eerstelijns antibiotherapie een goede optie is. In geval van
voor de algemene zuigelingenvaccinatie PCV7 vervangen
recidiverende longontsteking blijft de gebruikelijke
door een 13-valent pneumokokkenvaccin (PCV13), dat
eerstelijnstherapie met aminopenicillines een adequate
bescherming biedt tegen de 7 serotypes vervat in PCV7 en
keuze.
tegen 6 bijkomende serotypes. De serotypeverdeling die werd gevonden bij met PCV7 gevaccineerde kinderen en
Dr. Iris De Schutter, kinderpneumologie UZ Brussel
de eerste effectiviteitgegevens van het 13-valente pneu-
Promotor: prof. dr. Denis Piérard
24 MUZE december 2012
muze van naderbij bekeken
Het onderzoeksteam UZ Brussel/UZ Leuven voor Spinal Cord Stimulation (SCS) onder leiding van dr. Maarten Moens (UZ Brussel) met als promotoren prof. dr. Jan Poelaert (UZ Brussel) en prof. dr. Bart Nuttin (UZ Leuven) doet onderzoek naar de supraspinale effecten van Spinal Cord Stimulation (SCS). Door middel van functionele magnetische resonantie beeldvorming (fMRI) werden 20 patiënten die lijden aan het Failed Back Surgery Syndrome onderzocht op functieveranderingen ter hoogte van de hersenen tijdens SCS.
Door middel van functionele magnetische resonantie beeldvorming (fMRI) werden 20 patiënten die lijden aan het Failed Back Surgery Syndrome onderzocht op functieveranderingen ter hoogte van de hersenen tijdens Spinal Cord Stimulation
SPINAL CORD STIMULATION moduleert cerebrale functie: een fMRI onderzoek Meer en meer patiënten met rug- en/of beenpijn worden
van 'faling van rugchirurgie' (Failed Back Surgery Syndrome).
tegenwoordig aan de rug geopereerd. In sommige gevallen
Dit is echter een foutieve bewoording: de restpijn kan im-
moet er zelfs meerdere keren geopereerd worden. Derge-
mers te wijten zijn aan de chirurgie of aan de onderliggende
lijke operaties leiden niet altijd tot een postoperatief pijnvrij
ziekte. Verdere behandeling van zulke pijnsyndromen is zeer
bestaan. Indien een patiënt, ondanks een correct operatief
moeilijk en complex. Indien de pijn van het neuropathische
ingrijpen nog altijd pijn heeft, krijgt hij al gauw de diagnose
type is, kan er overwogen worden om deze te behandelen
25
muze van naderbij bekeken
met een ‘neurostimulator’ (spinal cord stimulator). Dit is
Sommige patiënten ervaren direct na het opzetten van
een batterij (stimulator) die subcutaan ingeplant wordt en
een SCS veel pijnvermindering. Zulke patiënten hebben
geconnecteerd is met een epidurale electrode. Deze stimu-
een ‘grotere’ deactivatie ter hoogte van de hersenstam,
lator vuurt voortdurend elektrische pulsen die de patiënt
kleine hersenen en het limbisch systeem. De onderzoekers
ervaart als ‘plezante, pijnverminderende’ tintelingen in de
schoven hier de hypothese naar voor van beïnvloeding door
pijnlijke regio’s.
SCS van de spino-olivocerebellaire tractus. Deze vezelbaan
Als theoretische achtergrond achter deze behandeling
brengt informatie van de pijnvezels (C-fibers) naar de her-
wordt de ‘pain gate control theory’ naar voren geschoven
senstam (nucleus olivarius inferius) en van daaruit naar de
[1]. Volgens deze theorie worden er ter hoogte van het
kleine hersenen. Ook hier worden emotionele aspecten van
ruggenmerg inhiberende interneuronen gestimuleerd,
chronische neuropathische pijn verwerkt.
zodat de pijnprikkels niet meer doorkunnen. Tot op vandaag wordt deze theorie gevolgd, maar verschillende onderzoeksteams geloven in een meer complexe pathofysiologie achter spinal cord stimulation. Niet alleen zou er effect zijn op segmenteel/spinaal niveau, maar ook ter hoogte van hoger gelegen structuren, zoals de hersenstam en hersenen.
… elektrische pulsen die de patiënt ervaart als ‘plezante, pijnverminderende’ tintelingen in de pijnlijke regio’s.
ONDERZOEK NAAR FUNCTIEVERANDERINGEN TIJDENS SCS Met functionele magnetische resonantie beeldvorming (fMRI) werden 20 patiënten die lijden aan het Failed Back Surgery Syndrome onderzocht op functieveranderingen ter
Patiënten met hetzelfde type pijn en met dezelfde ziekte-
hoogte van de hersenen tijdens SCS.
historiek kunnen zelfs helemaal geen baat hebben met een
Dit resulteerde in duidelijke functionele veranderingen in
neurostimulator. Zulke patiënten worden ‘poor responders’
verschillende hersengebieden wanneer de SCS aan stond in
genoemd en ervaren minder dan 50% pijnverlichting door
vergelijking met wanneer de SCS af stond. Het betrof hier
neurostimulatie. In het onderzoek werd een onderscheid
voornamelijk verminderde elektrische activiteit of deacti-
gemaakt tussen deze poor responders en de patiënten met
vatie ter hoogte van de beide thalami, het limbisch pijnsys-
voldoende pijnverlichting (‘good responders’). Hieruit bleek
teem (anterior, posterior cingulate cortex en insular cortex)
dat er meer deactivatie van het mediale gedeelte van de ip-
en de hypothalamus tijdens SCS. Deze effecten zijn niet
silaterale thalamus was tijdens SCS bij de good responders.
verwonderlijk aangezien het ook deze regio’s zijn die een rol
Deze regio lijkt dus een zeer goed beginpunt voor nieuwe
spelen in chronische neuropatische pijn.
en meer gerichter onderzoek naar het verschil tussen good
Destructie van deze regio (mediale thalamotomy) was
responders en poor responders.
immers jaren geleden succesvol om pijnvermindering te
Dit onderzoek heeft, naast het feit dat het bewezen heeft
bieden aan chronische pijnpatiënten."
dat centraal cerebrale veranderingen optreden tijdens SCS,
Vanuit beide thalami zijn er projecties naar corticale re-
ook vele nieuwe vragen doen rijzen en is voer voor bijko-
gio’s nl. de anterieure en posterieure cingulate cortex en
mend onderzoek.
insulaire cortex, gekend. Zij zouden invloed hebben op het emotionele en affectieve aspect van chronische pijn. Tijdens
Dr. Maarten Moens, neurochirurgie UZ Brussel
SCS vertonen al deze regio’s minder elektrische activiteit en ervaart de patiënt ook minder pijn. Niet elke patiënt met
Referenties
een SCS heeft onmiddellijk baat met een neurostimulator.
[1] Melzack R, Wall PD. Pain mechanisms: a new theory. Science. 1965 Nov 19;150(3699):971-9.
26 MUZE december 2012
achter de schermen
Screening en sensibilisering via de
MAMMOBIEL Volgens Ivo Nagels van de Stichting tegen Kanker krijgt ongeveer een derde van de mannen en een kwart van de vrouwen te maken met kan ker voor ze 75 jaar oud zijn. Borstkanker is daarenboven doodsoorzaak nummer 1 voor vrouwen in Europa. Screening op borstkanker blijft dus enorm belangrijk. Hoe vroeger kanker ontdekt wordt, hoe beter hij kan bestreden worden, aldus Nagels. Daarom beschikt het UZ Brussel sinds 2009 over een mammobiel die naar verschil lende gemeenten gaat om borstkankerscreenings uit te voeren.
UITNODIGING PER STRAAT
dan ook per plaats bijgehouden en aan
Om de 2 jaar hebben vrouwen tus-
de hand van de statistieken en de op-
sen 50 en 69 jaar recht op een gratis
komst van de voorbije jaren wordt be-
screening. Daar speelt de mammo-
paald hoe lang de mammobiel op een
biel op in door van gemeente naar
bepaalde plaats blijft staan. Jaarlijks
gemeente te gaan. De vrouwen die
wordt 3 tot 5 % van de gescreende
binnen deze leeftijdscategorie vallen,
vrouwen teruggeroepen voor verder
ontvangen per straat een uitnodiging
onderzoek.
met een datum en een uur waarop ze naar de mammobiel kunnen komen
DREMPELVERLAGEND
voor een gratis screening. Als dit voor
Via de mammobiel wil het UZ Brussel
hen niet past kunnen ze een andere
de drempel verlagen om een screening
afspraak maken of naar een ander
te laten uitvoeren. Veel vrouwen
erkend referentiecentrum gaan. Als dit
hebben schrik voor het resultaat en
wel past komen ze naar de mammobiel
dus laten ze ook geen screening doen.
waar een mammografie wordt geno-
Maar door dicht bij de mensen te
men. Deze worden in het UZ Brussel
gaan en hen al een afspraak aan te
geprotocolleerd. De resultaten worden
bieden, zullen ze sneller overwegen
binnen 3 tot 4 weken aan de huisarts
de screening te laten uitvoeren. Ook
bezorgd en via de huisarts wordt ook
het feit dat ze samen met vriendinnen
de gescreende patiënt op de hoogte
of buren kunnen langskomen, zorgt
gebracht van de resultaten. Per dag
ervoor dat ze sneller de stap zullen
komen zo’n vijftigtal vrouwen naar de
zetten. Momenteel ligt de participa-
mammobiel. De statistieken worden
tiegraad tussen 46 en 48 %. Daarnaast
27
muze achter de schermen
komen ook vrouwen binnen die niet werden uitgenodigd omdat ze te jong of te oud zijn. Vooral jonge vrouwen vragen informatie over borstkanker en over de screening. Dr. Catherine Breucq, kliniekhoofd centrum voor borstdiagnostiek: “De verpleegkundigen in de mammobiel doen niet enkel mammografieën, maar ze hebben ook
Je merkt dat wanneer huisartsen hun patiënten aansporen om op onze uitnodiging in te gaan, er meer vrouwen komen opdagen.
sen heel belangrijk. Je merkt duidelijk dat wanneer de huisartsen hun patiënten aansporen om op onze uitnodiging in te gaan, er meer vrouwen komen opdagen dan wanneer de screening afgeraden wordt.”
de taak om de vrouwen te sensibiliseren over het nut van de tweejaarlijkse screening.”
in welke gemeenten de mammobiel van het UZ Brussel screenings mag
Niet enkel het UZ Brussel beschikt
uitvoeren. Maar ook de aanwezigheid
over een mammobiel, ook ziekenhui-
van andere erkende referentiecentra
zen in Leuven, Gent, Brugge en
in de buurt kan een rol spelen.
Via de mammobiel wil het UZ Brussel de
Antwerpen doen ‘mobiele screenings’.
Catherine Breucq: “Daarnaast is voor
drempel verlagen om een borstscreening te
Het is dan ook de overheid die beslist
ons de medewerking van de huisart-
laten uitvoeren.
28 MUZE december 2012
klinisch en academisch
nieuws
European Concerted Research Action werd toegewezen als
COST Action IS1201 DISASTER BIOETHICS: ADDRESSING ETHICAL ISSUES TRIGGERED BY DISASTERS
kers, onderzoekers,… moeten bijstaan.
(ReGEDiM) van de Vrije Universiteit
De Action zal Europese burgers, orga-
Brussel zijn als vertegenwoordiger
nisaties en staten ten goede komen
voor België lid van het management
Deze Action heeft tot doel de ethische
die al uitgebreide middelen voorzien
comité van deze COST actie. Zij zullen
besluitvorming bij rampen te verbe-
voor rampen. De Action zal ten goede
daarnaast actief deelnemen aan de
teren door kennis te verzamelen over
komen aan diegenen die slachtoffer
werkgroep over research ethics.
de ethische dilemma’s en issues, ze
zijn bij rampen die disproportioneel
Prof. Ives Hubloue is aangesteld als
zorgvuldig te onderzoeken en oplei-
impact hebben in armere landen.
vice-voorzitter van deze werkgroep.
dingsmateriaal te ontwikkelen.
Prof. Ives Hubloue en Prof Michel
In totaal nemen momenteel 19 landen
De output zal beleidsmakers, huma-
Debacker van de Research Group on
deel aan het project. Het loopt van 23
nitaire organisaties, gezondheidswer-
Emergency and Disaster Medicine
oktober 2012 tot 22 oktober 2016.
Prijs Prof. Dr. Baron Marc Verstraete en ‘Outstanding Achievement Award’ voor VUB-prof Thierry Vandendriessche Prof. Thierry Vandendriessche staat aan het hoofd van het departement Gentherapie en Regeneratieve geneeskunde van de VUB. Hij is sinds het begin van de jaren ‘90 actief op het gebied van gentherapie en werkte in het begin van zijn carrière samen met pioniers dr. Michael Blaese (National Center for Human Genome Research, USA) en wijlen dr. Marshal Nirenberg, die in 1968 de Nobelprijs ontving voor het ontrafelen van de genetische code. Samen met zijn collega Marinee Chuah, slaagde Thierry Vandendriessche er als eerste in hemofilie bij proefdieren te genezen. Hij ontving onlangs twee awards voor zijn wetenschappelijk onderzoek: de ‘Outstanding Achievement Award’ uitgereikt tijdens de 20ste editie van de jaarlijkse conferentie van de Europese Vereniging voor Gen- en Celtherapie en de ‘Prijs Prof. Dr. Baron Marc Verstraete’. Deze prijs bekroont origineel wetenschappelijk werk op het gebied van de hemato-angiologie en wordt uitgereikt door de Koninklijke Academie voor Geneeskunde.
prof. Vandendriessche
29
klinisch en academisch
nieuws
Joris Messens: “Door op zoek te gaan naar componenten die mycoredoxine-1 onklaar maken, zouden we tuberculose effectiever kunnen bestrijden. De bacterie kan zich dan immers niet meer zo vlot herstellen van een zuurstofaanval door ons immuunsysteem.”
‘Missing link’ ontdekt in verdedigingsmechanisme van de tuberculoseverwekker Joris Messens en zijn team hebben ontdekt dat Mycobacterium tuberculosis zwavelhoudende eiwitten op een unieke manier beschermt, en actief herstelt wanneer de zuurstofstress wegvalt.
Vlaamse biologen onder leiding van Joris Messens (Vrije Universiteit
Eiwitten zijn bijzonder gevoelig voor aantasting door zuurstof
terug verwijderd worden voor een goede werking van het eiwit. Totnogtoe was niet geweten hoe dit kon. Joris Messens en zijn team hebben ontdekt dat Mycobacterium tuberculosis zwavelhoudende eiwitten op een unieke manier beschermt,
Brussel/Vlaams Instituut voor Bio-
en actief herstelt wanneer de zuur-
technologie) hebben ontdekt dat
stofstress wegvalt. Ze ontdekten
Mycobacterium tuberculosis,
het eiwit mycoredoxine-1, dat de
de bacterie die tuberculose ver-
ging tegen indringers, bijvoorbeeld
basis vormt van dit ingenieuze
oorzaakt, een ingenieus verdedi-
tegen Mycobacterium. Eiwitten zijn
reparatiemechanisme.
gingsmechanisme tegen zuurstof
bijzonder gevoelig voor aantasting
De wetenschappers analyseerden
bezit. Deze kennis is belangrijk in
door zuurstof (oxidatie). Vooral ei-
de eiwitstructuur en de functie
de zoektocht naar een behandeling
witten met zwavelhoudende com-
van het eiwit en vonden zo dat
voor tuberculose. Jaarlijks worden
ponenten verliezen hun werking
mycoredoxine-1 selectief mycothiol
9,4 miljoen mensen geïnfecteerd
bij oxidatie. Na beschadiging door
verwijdert van aangetaste zwavel-
en sterven er 1,7 miljoen mensen
zuurstof plaatst Mycobacterium op
houdende eiwitten en dat het zo
aan tuberculose.
dergelijke eiwitten het molecule
zorgt voor de re-activatie van deze
Ons immuunsysteem zet reactieve
mycothiol. Na een periode van
eiwitten.
zuurstofmoleculen in als verdedi-
zuurstofstress moet dit molecule
30 MUZE december 2012
“De Groote Vakantie” in Brussel ten voordele van TOPAZ In oktober 2012 speelde Theater de
Het kernonderwerp van de theater-
PRAKTISCH
WAANzin uit Gent “De Groote Va
tekst is een waardig levenseinde, een
Reserveren kan via het huisvandeMens
kantie”. Het verhaal van een jonge
onderwerp dat bijzonder actueel is
Brussel op telefoonnummer 02 242 36
onderwijzeres die nog maar enkele
en blijft. Het is echter allerminst een
02 of via brussel@deMens.nu. Meer
maanden te leven heeft, bleek toen
donker stuk omdat auteur en regis-
info over de vrijzinnige humanistische
zeer aan te spreken.
seur Edgard Eeckman (ook communi-
dienstverlening en de activiteiten van
catiemanager van het UZ Brussel) er
deMens.nu op de website:
De voorstelling in Brussel kadert in
expliciet voor koos om het onderwerp
www.deMens.nu.
een reeks activiteiten met als centraal
met veel humor te benaderen. Eén
Prijs: €10. De opbrengst gaat integraal
thema het zelfbeschikkingsrecht
vrouw en 4 mannen nemen alle rollen
naar het dagcentrum TOPAZ van het
en de patiëntenrechten. Een hele
voor hun rekening. De recensie die
UZ Brussel.
maand lang wil het huisvandeMens
op 19 oktober 2012 in Artsenkrant
Brussel samen met diverse partners
verscheen, kan je lezen via
Partners: HVV Brussel, Willemsfonds
de patiëntenrechten en het zelfbe-
http://bit.ly/PbVI6D.
Brussel, Oudstudentenbond VUB,
schikkingsrecht in de kijker zetten. De
Aan het schrijven van “De Groote
Uitstraling Permanente Vorming,
actiemaand start met een benefiet-
Vakantie” gingen gesprekken met
huisvandeMens Brussel, de Maakbare
voorstelling “De Groote Vakantie” op
prof. dr. Wim Distelmans vooraf. Wim
Mens, UZ Brussel, Topaz e.a.
vrijdag 8 februari 2013 om 20 uur in de
Distelmans is voorzitter van de Fede-
theaterzaal van de Beursschouwburg
rale Commissie Euthanasie, professor
NOTEER ALVAST OOK:
in Brussel. De opbrengst gaat naar
in de palliatieve geneeskunde aan de
- maandag 18 februari 2013:
TOPAZ, het dagcentrum van het UZ
Vrije Universiteit Brussel en oncoloog
studiedag “Patiëntenrechten en
Brussel voor mensen met een levens-
aan het Universitair Ziekenhuis Brus-
autonomie van de patiënt” in de zaal
bedreigende ziekte.
sel.
Rik Hannon, Erasmus hogeschool-
“De Groote Vakantie” is een productie van Theater de WAANzin uit Gent.
campus Jette - dinsdag 26 februari 2013: Muziek
Meer info ook op www.dewaanzin.be
in de Wachtzaal vanaf 14.30 uur in
en op www.edgard.be
het UZ Brussel
31
Colofon mUZe is het driemaandelijks medisch magazine van het UZ Brussel.
Het Uz Brussel wenst alle lezers een gezond 2013
Redactionele coördinatie en eindredactie: Edgard Eeckman en Inge Staelens Redactieraad: Johan Braeckman, Toon De Backer, Wim Distelmans, Edgard Eeckman, Martine Huybrechts, Patrick Lacor, Marc Noppen, Denis Pierard, Jan Schots, Inge Staelens, Ria Vanschoenwinkel, Brigitte Velkeniers In dit nummer staan redactionele bijdragen van Edgard Eeckman, Dorothy Philips, Patrick Lacor, Marc Noppen, Inge Staelens, Rik Schots, Maarten Moens, Bart Neyns, Johnny Duerinck, Iris De Schutter, Jean Paul Van Bendegem. De foto’s in dit nummer zijn o.m. van Belga, Edgard Eeckman en VUB De vormgeving werd verzorgd door Megaluna. mUZe wordt gedrukt op de persen van Leleu Printing op milieuvriendelijk papier.
Wie dat wil, kan zich gratis abonneren. Het volstaat een mail te sturen naar muze@uzbrussel.be of te telefoneren naar de dienst Communicatie van het UZ Brussel op 02 477 80 82. mUZe is een realisatie van de dienst Communicatie van het UZ Brussel. Verantwoordelijke uitgever: Marc Noppen, Laarbeeklaan 101, 1090 Brussel Algemene info over het UZ Brussel: www.uzbrussel.be Algemene info over werken in het UZ Brussel: www.werkeninhetuzbrussel.be
Adverteren in m UZe
?
Contacteer Little Joe op telefoonnum mer
Zoeken, Weten, Helpen
09 349 69 64