Verbo xido 22

Verbo Xido

Número 22 Xullo 2009

Asociación Ecoloxista e Cultural da Terra de Montes CAMIÑO

DO

POUSO,

2

*

36.560

SOUTELO

DE

MONTES

BOLETÍN INFORMATIVO DE ECOLOXÍA E CULTURA DA TERRA DE MONTES e-mail : verboxido@yahoo.es / Web : www.cetmo.info

Longa noite de Pedre Aos mártires cerdedenses Aos valedores da súa causa

amanheceu raso na Ponte do Barco, no antigo quilómetro 74 da estrada de Ourense. amanheceu, e un bando-paxaro de luz encandeou a longa noite de Pedre. bailou o sol coma nun sanxoán adoecido e no efémero intre do feitizo, unha arca ateigada de bugalhos baleirara na valinha a súa carga atómica. a vaga expansiva abuxardou os muros das igrexas, os xugos tornáronse torques de ouro tribo e as frechas, ferróns hipodérmicos cos que chuzar nas nádegas pensantes. amanheceu surado na Ponte do Barco, no antigo quilómetro 74 da estrada de Ourense. amanheceu, e o ceo derrafado en po de auga axinha deveu en mesto dioivo. foi tamanha a chea que o maino río da memoria asobordou os peitorís do esquecemento; tamanha a enxurrada, que a frouma xunta, monte a monte, atinxiu a rebolos o esteiro, a badía e mar aberto. xa fica expedita a ribeira, xa fican mondas as veigas… agrome, daquela, vizosa a semente na revolta do antigo quilómetro 74, douren louzás as centeeiras,

moian lixeiros os muínhos, cozan fartas as tafonas; que a enfornada de hoxe ha fartar tanta fame coma inxustiza coubo nas tripas.

Calros Solla (incluído en Pan prós crocodilos, 2009)

Os esmoleiros e Antón Alonso Ríos Dentro dos pobres de pedir hai dous tipos: os esmoleiros e os que andaban polas portas. O primeiro grupo soen ser marxinados ou inadaptados na sociedade. Trátase dunha figura tradicional da sociedade rural galega de antano. Pedían polos camiños ou ó pé das igrexas, etc. Os do segundo tipo pedían polas casas e tiñan itinerarios fixos, días sinalados e xa eran coñecidos polos lugares por onde pasaban.

Dentro dos grupos máis humildes da sociedade tradicional no mundo rural do noso país estaban os caseteiros e as bodegueiras e camareiras. Noutros tempos formaban parte dos grupos de carpideiras e pobres que daban lustre nos pasamen-tos, principalmente dos señores e dos ricos. Daquela ós pobres tratábanos con máis amabilidade. Incluso na tradición oral hai lendas alusivas a castigos por maltratar ós esmoleiros.

Tamén na literatura galega foi abordado innumerables veces, podendo ser un exemplo destacado Castelao en moitas das súas viñetas humorísticas.

Pola contra, escasean os estudos específicos encol do tema, sobre todo a nivel local, aínda que temos excepcións (ex: Melide).

Nas posguerras aumentan os esmoleiros cos veteranos dos conflitos bélicos que non se readaptan á sociedade (ex.: Guerra Civil española, 1ª e 2ª Guerra Mundial). Casos máis concretos poden ser os freikorps na Alemaña de 1919, os vagabundos e veteranos nas redes mafiosas de EE.UU. nos anos vinte do século pasado ou os “camisas negras” de Mussolini.

Na Galicia da posguerra franquista conflúen varios factores que explican o aumento dos esmolantes e o respecto social por eles: A fame e a autarquía producen a reruralización. A xente das cidades ían pedir polas portas ás aldeas.

Veteranos da Guerra Civil con secuelas psíquicas e sen familia vagabundean polo rural.

As cuadrillas de “maquis” ou “foucellas” e “brigadiñas” segredas que os perseguen.

Foron frecuentes nas décadas dos corenta, cincuenta e sesenta. Eran moi humildes, honrados e moi respectados pola veciñanza. Soían levar ás costas un saco de esparto no que carrexaban, xunto coas

súas escasísimas pertenzas, a comida ou cousas que lles daban nas casas.

Dentro dos esmoleiros estaban os instrumentistas ambulantes, case sempre invidentes, que soían ter un violín ou unha zanfona, coñécense casos que tamén tocaban o acordeón, neste caso soían estar acompañados dun lazarillo. Soían tratar de romances clásicos ou temas típicos galegos como podían ser situacións que daban lugar á risa ou parrafeos entre un mozo e unha moza.

Outro grupo eran as mulleres de xornaleiros e outros grupos sociais sen patrimonio que ó quedar viúvas a certa idade non tiñan outra saída para manterse que andar a pedir. Non sempre se lles tratou ben e disto podemos citar algúns exemplos. Na Idade Media, nos séculos XIV e XV, puxéronse en práctica medidas represivas contra os pobres. Daquela os alimentos para pobres eran o pan de cebada e as sardiñas. Na Idade Moderna, os criados ó finar o amo, ás veces voltaban á súa casa matriz, outros o único que podían facer para subsistir era coller o saco e marchar polas portas a pedir. A estes chamábanlles pobres ostiatim.

Voltando á Galicia contemporánea hai que dicir que os esmoleiros tamén ían pedir á casa onde había un difunto. Dábanlles de comer e logo rezaban pola alma dos finados. Hai exemplos como o de Trasparga (Lugo) onde no enterro levan a parva que era unha cesta con pan e queixos para repartir ó remate das exequias fúnebres entre os asistentes, incluídos os pobres Para rematar vou comentar algúns datos no que atingue a Antón Alonso Ríos, “o Siñor Afranio”, e á súa etapa de esmoleiro. Logo de andar vagando polo Baixo Miño e de que lle puxeran prezo á súa vida, o 27 de agosto do 1936, pola noite, decide disfrazarse de pobre e facerse esmolante. Disfrázase ó xeito para facerse pasar por tal. O 7 de setembro, cando estaba acochado xunto a un penedo ordena comezar a súa vida de esmoleiro. Botou vinte e tres días a pedir polas portas dende Tebra (Tomiño) ata Sorribas (Forcarei).

Pode comprobar nese abano temporal o egoísmo dos pobres. Padece ameazas de detención pois debe procurar papeis de pobre para andar ambulante a pedir. Crea unha nova identidade: Afranio de Amaral.

Chega a Sorribas (Forcarei) á casa da sra.Carmela de Pedro, que tiña unha filla chamada Dosinda. Ofrécelle

quedar de criado. Fanlle unha proba que era rozar o toxo dunha veiga e pásaa. Cando o logrou dixo: “Hoxe aprobei a reválida”. De esmoleiro estivo 23 días (7/30IX-1936).

O profesor Emilio Araúxo fixo o percorrido do Siñor Afranio e foi entrevistando persoas que o coñeceran e contoume moitas anécdotas do seu periplo como fuxido. Cando estivo en Forcarei dicían que era moi educado. Dáballe os bos días a todo o mundo antes de que llos deran a el. O xeito de falar e o saber moitas cousas non cadraban cun pobre. Collía unha toalla e ía á fonte a lavarse e isto sorprendía á xente. El conta a súa “historia” para ocultar quen era. Ás veces case se delataba porque demostraba unha cultura que non era propia da súa aparente condición de esmoleiro. O profesor Emilio Araúxo, en Arcos de Valdevez (Portugal), coñeceu ó fillo dun boticario que o acobillou e ó ler o que escribira Alonso Ríos do seu pai emocionouse e chorou.

Por último, quero comentar que na miña parroquia, San Xurxo de Sacos (Cotobade), contáronme que durante a Guerra Civil e logo na posguerra viña xente pobre a pedir comida e eran maiormente persoas procedentes da costa e algúns quedaban como criados polo mantido pero sen soldo. Varios instaláronse a vivir no pobo de xeito definitivo. Ás veces viñan pedir tamén xente procedente das cidades. Na parroquia natal do meu pai, Sta. Mariña de Fragas (Campo Lameiro), algúns esmoleiros acobillábanse no baixo da escola do lugar de Redonde. Neste lugar, algúns durmían no cuberto da Casa do Eido, sobre todo na posguerra. Lémbranse dun cego que tiña unha cadela que lle chamaba Turca, no saco traía unha especie de frauta ou punteiro de gaita e tocaba, ás veces era un ritmo semellante ós fados (pero o esmoleiro non era portugués). Tamén hai exemplos doutros lugares onde había algunha casa ou cuberto onde acobillaban ós esmoleiros (ex.: Vilar-Cerdedo).

O tema dos esmoleiros non está moi estudado e aínda estamos a tempo de recoller datos deste interesantísimo aspecto da nosa historia local ó longo do noso país. En calquera bisbarra, parroquia ou lugar de Galicia, entrevistando a persoas dunha certa idade aínda se podería obter información de abondo sobre este tema. Canto antes se faga mellor, pois a nosa memoria debe preservarse de cara ás xeracións vindeiras.

Manuel Reboredo Tajes

De novo se fai xustiza á verdade Coñeceuse a comezos de Abril, logo dun ano de espera, a sentenza da Audiencia Provincial de Pontevedra, respecto do recurso presentado pola familia de Manuel Gutiérrez Torres, antigo dirixente falanxista e Alcalde de Cerdedo na Ditadura franquista, contra a absolución do historiador Dionisio Pereira na vía civil en Iª Instancia polo Xulgado de A Estrada, dun presunto delito de atentado contra da honra da devandita familia.

A Sección IIIª da Audiencia Provincial de Pontevedra, resolve rexeitar o devandito recurso, reafirmando en todos os seus términos a sentenza do Xulgado de Iª Instancia de A Estrada, adxudicando asemade as costas en 2ª Instancia aos demandantes.

Compre lembrar que as argumentacións nas que se basean as dúas sentenzas, son: 1º) Prevalencia do dereito á investigación histórica fronte ao dereito á honra.

2ª) Considerar que o escrito denunciado forma parte dunha investigación histórica realizada cun método científico, no que non existe ningunha pretensión de atentar contra a honra de ninguén e menos da familia demandante.

Non existe posibilidade de recurso ao Tribunal Supremo, ao non existir defecto na sentenza nin cuantía económica que o xustifique. No entanto, si existe a posibilidade de presentar recurso de apelación ao Tribunal Constitucional.

Hai pouco tamén recibimos outra boa nova, pois o recurso de apelación que a mesma familia presentou contra a decisión do Xulgado de Iª Instancia de A Estrada de non procesar pola vía penal ao compañeiro Alfredo González Ruibal, foi así mesmo rexeitado. O compañeiro Alfredo, pois, non será procesado.

Parabéns aos compañeiros Dionísio e Alfredo e parabéns tamén a toda a veciñanza da Terra de Montes, pois o dereito a saber e a liberdade de investigar foron respaldados polos Tribunais. E a ver se dunha vez por todas arrombamos o medo e o escurantismo e falamos con normalidade destes temas

O encoro de Serrapio e a rapiña de FENOSA (1977) Na década dos setenta, cando os arribistas e demais xente de “ben vivir”, comezaban a tomar posicións de privilexio no devalo do franquismo, nós (os que continuabamos sendo da “cáscara amarga” e irreverentes republicanos da esquerda inconformista), atopabámonos organizados en varios frontes políticos, culturais, ecolóxicos e veciñais. Un destes grupos foi o C.I.E.S, grupo multidisciplinar de técnicos en urbanismo e tamén militantes da esquerda traballadora. O urbanismo é e foi a auténtica pedra filosofal, que o tempo demostrou amplamente.

Dentro do urbanismo, chegou naqueles tempos unha nova besta negra da dereita máis tenebrosa, o Plan Director para Galiza, coa Autoestrada do Atlántico coma vertebradora da maior catástrofe medioambiental coñecida ata entón na nosa nación, xunto coa central nuclear que se quixo construír en Xove, a Alúmina Aluminio, as cinco Celulosas previstas e varios encoros, entre eles o das Neves e, como non, o de Cerdedo.

Neses momentos no C.I.E.S traballábase en varios frontes: coordenadora nacional de afectados pola Autoestrada do Atlántico, coordenadora nacional pola recuperación dos montes comunais, e tamén a coordenadora nacional contra os encoros.

Primeiro, tivemos en conta os contactos que mantiñamos coa Terra de Montes, sobre todo coa xente relacionada cos montes comunais. Logo, comezamos a informar aos coñecidos, facendo propaganda por medio de carteis, pintadas e artigos na prensa; tamén realizamos unha exposición fotográfica, feita creo lembrar polo malogrado Carlos Osorio, bo e xeneroso fotógrafo. A devandita exposición compúñase con fotografías de Serrapio e Vichocuntín en branco e negro, de grande tamaño, e fixémola na sala Torrado de Pontevedra e nun anexo de casa parroquial de Cerdedo. Contactamos pois coa xente do lugar, coñecedora da zona e que traballaban con nós no tema do monte comunal: o señor Bugallo, vello loitador e veciño penso que de Bugarín, o señor Nieto, non distinguido polo seu talante democrático, este penso que era do mesmo Cerdedo e faltáballe parte dunha man, asi como un crego chamado Luís, que tivo unha actitude incorruptible en contra do encoro e era o párroco de Cerdedo.

Fixéronse varias visitas aos veciños de Pedre, Serrapio e Vichocuntín, deixando para o final a de Cerdedo; esta xuntanza celebrouse un sábado pola tardiña na sede do Xulgado de Paz de Cerdedo. Na devandita reunión, falaron Modesto Barcia Lago (avogado), César Portela (arquitecto) e o que

subscribe; ao remate do acto, cando os trinta ou corenta asistentes comezaban a saír, chegou a Benemérita armada de fusís ou algo semellante, dicindo que estabamos detidos por orde do Señor Alcalde, e iso que xa morrera o impotente ditador. A detención durou un par de horas; tamén lembro entre o público a un home de moita Misa chamado José Luís, daquela progresista e galeguista que colaborou con nós, pero que agora milita no clan dos arrepentidos, e así mesmo a un vello demócrata de esquerdas do lugar de Mamoalba, de nome Severino.

Con posterioridade a este suceso, continuamos con máis cousas. Dende logo, FENOSA seguiu coa súa guerra particular e asulagadora, mercando terras, seica por medio dun intermediario como é costume nas multinacionais, chamado Ángel Bugallo, fillo dun boticario da Terra de Montes pero con botica en Sanxenxo do mesmo nome, aínda que o pai era de esquerdas, represaliado e comprometido.

Mentres tanto C.I.E.S fixo unha alternativa, na que primaba facerlle gañar altura a auga, e na caída xeraría mais enerxía que o monstruoso encoro. A solución, a parte de ser máis rendible económicamente, era socialmente menos perxudicial e ecolóxicamente moito máis asumible. Pero a FENOSA non lle interesaba, posto que todas estas obras

faraónicas canto máis grandes e monstruosas, maior é o seu beneficio.

O devandito encoro asulagaba aos pobos de Serrapio e Vichocuntín, tamén pontes emblemáticas como a de Pedre, muíños, ou as augas mediciñais que existen debaixo da Carballeira de San Xusto.

Precisamente nesta carballeira comezaba unha película encargada por C.I.E.S e rodada polo catalán Lorenzo Soler, ollándose unha bandeira galega no alto dun carballo e soando de fondo o Himno Galego, tocado polos gaiteiros “Os Campaneiros” de Asados (Rianxo); a película chamouse “A Autopista do Atlántico. Unha Navallada do Capital”.

Por sorte, pola sorte que dá a vida aos loitadores, o encoro de Sela (nas Neves), non se fixo, as celulosas tampouco; o mesmo sucedeu coa central nuclear de Xove, o encoro de Dorna tamén fomos quén de o paralizar, aínda que logo se fixeron varios miniencoros tamén malos e inxustificables.

Se temos en conta a perspectiva do tempo transcorrido, compre pensar que pagou a pena o esforzo solidario e común deste noso pobo, que amosou ao longo da súa historia que a “nazón de Breogán” non sempre durme, e as veces pelexa e gaña.

Arturo Estévez