Verbo xido 25 op

Verbo Xido Asociación Ecoloxista e Cultural da Terra de Montes

N° 25 Decembro 2011

CAMIÑ O DO PO US O , 2 * 36. 560 SO U TELO D E MONTES BOLETÍN INFORMATIVO DE ECOLOXÍA E CULTURA DA TERRA DE MONTES e-mail: verboxidofal:vahoo.es

Bloe:: www.verboxido .wordnress .com

Dez anos Na primavera do ano 2001 nacía en Soutelo de Montes a Asociación Ecoloxista e Cultural de Terra de Montes VERBO XIDO , un colectivo aberto e plural, con dous obxectivos claros: a difusión cultural e a defensa do medio ambiente.

Para preservar e dar a coñecer a cultura e o patrimonio da Terra de Montes, VERBO XIDO desenvolveu un importante labor editorial concretado en máis dunha ducia de libros, 25 Boletíns de periodicidade cuatrimestral , unha guía do Centro Etnográfico de Terra de Montes e diversos trípticos para criticar a desfeita do patrimonio arquitectónico e poder levar a cabo os roteiros do Padre Sarmiento e do Monte do Seixo.

Ademais,

levamos a

Tampouco podemos

bo porto sete edicións das

esquecer o gran estarzo rea-

Xornadas de T erra de To-

lizado para recuperar a Me-

d@s, nas que se trataron te-

maria da represión franquis-

máticas tan variadas como as

ta na bisbarra e dignificar a

políticas culturais dos nasos

lembranza

concellos, a repercusión do

mediante diversas publica-

AVE, as enerxías alternativas,

cións, actos de divulgación e

a importancia do oficio dos

a homenaxe que teñen lugar

canteiros, a reivindicación de

todos os anos no sinxelo

personaxes senlleiros da cul-

monumento recordatorio eri-

tura como o Padre Sarmiento,

xido

Xosé Otero Espasandín ou

(Pedre).

na

dos

vencidos,

Ponte do

Barco

Antonio Rodríguez Fraiz.

Nesta delongada e dificultosa andaina, non podemos esquecer a Fermín Martínez, autor do naso ilustrativo logotipo, nin aos presidentes que me precederon, Constantino González e Fernando Salgado.

Para rematar, tamén queremos lembrar á Asociación de Mulleres ESPADELA, coa que compartimos tantas causas , e ao naso particular punto de encentro, o Centro Etnográfico da Terra de Montes (CETMo), polo que apostamos dende o comezo e no que seguimos debruzados para asegurarlle longa vida , como verdadeiro referente e testemuño da cultura e o patrimonio da Terra de Montes.

Longa vida , tamén, a VERBO XIDO .Lola Varela (Presidenta de Verbo Xido)

Apostar pola Terra de Montes.

Unha oportunidade de futuro Fai dez anos, comezaba Verbo Xido a súa

diluído lixeiramente nos últimos anos, en Cerdedo

o Medio

aconteceu todo o contrario e a cota de poder do

Ambiente e a Cultura na nosa comarca, desde

PP incrementouse e consolidouse nunha maioría

unha vertente progresista. Dous eran entón os

folgada.

andaina

poñendo

a mirada

sobre

obxectivos deste colectivo: denunciar as accións que atentasen ao Medio Ambiente e poñer en

Cadro 1: Evolución da poboación na comarca TabeirósTerra de Montes

valor o noso patrimonio etnográfico, natural e cultural desde o Centro Etnográfico da Terra de Montes. Hoxe, ninguén pon en dúbida o enorme

ANO CONCELLO

2001

2006

2010

A ESTRADA

22.216

22.013

2 1.828

FORCAREI

4.849

4.505

4.108

CERDEDO

2.523

2.330

2.299

potencial natural e cultural da Terra de Montes nin o valor do Centro Etnográfico como foco dinamizador da comarca, pero nos comezos non foron poucos os atrancos daqueles que pensaban que

Fonte: Instituto Nacional de Estatística . Datos a 1 de xaneiro de cada ano.

Verbo Xido e o Centro Etnográfico podían ser elementos conflitivos

para

un goberno local

Cadro 2: Número de concelleiros/as obtidos polos partidos nas eleccións municipais de 1999 e 2011

acostumado a controlar o tecido social do territorio

1999

segundo os seus intereses e sen apenas competencia en materia cultural.

2011 PsdeG

PsdeG

CONCELLO

pp PSOE

BNG pp PSOE BNG

A ESTRADA 14

4

3

11

9

1

década,

FORCAREI 10

2

1

6

4

1

apostou desde o primeiro momento pola Terra de

CERDEDO 8

1

2

10

1

o

Este colectivo, ao igual que moitos outros que

foron

emerxendo

nesta

última

Montes como un territorio cun futuro de oportunidades e mantivo unha actitude crítica coas accións que puidesen

atentar precisamente

a estas

oportunidades. Que pasou mentres?

Fonte: Instituto Nacional de Estatística.

Neste escenario descrito cabe resaltar que os concellos da comarca ao igual que no resto de Galicia tiveron que asumir novas competencias,

na comarca

sobre todo en servizos sociais, ao mesmo tempo

Tabeirós-Terra de Montes ternos que talar dunha

que se lanzaron a actuar case como xestores

vertente social caracterizada pola perda e enve-

culturais e turísticos en lugar de sentar as bases

llecemento da poboación e dunha vertente política

para que a cultura e o turismo fosen unha fonte de

caracterizada por gobernos do Partido Popular en

emprego e desenvolvemento empresarial promo-

Forcarei, Cerdedo e A Estrada, salvo o período

vida desde a administración local.

Neste espazo de tempo

2007-2011

de goberno de coalición

PSdeG-

PSOE/BNG neste último concello. Se ben é certo que o poder popular en A Estrada e Forcarei foi

O resultado está á vista: incremento de espazos municipais, de traballadores locais para servizos difusos e sobre todo, aumento da

dependencia económica da administración auto-

Chegou pois, o momento de que os concellos de

nómica e provincial, colocando aos tres concellos

Tabeirós-Terra de Montes, actúen con valentía e

nunha posición delicada para administrar o pre-

aborden máis cedo que tarde a mancomunidade

sente. De feito, entre Forcarei e Cerdedo, que

de determinados servizos, a racionalización do

apenas suman 6.500 habitantes contan con dúas

gasto corrente e o deseño de estratexias de

escolas infantís, tres pavillóns deportivos cuber-

desenvolvemento económico conxuntas, que par-

tos, dous auditorios, tres bibliotecas municipais,

tan dun diagnóstico científico e realista.

dúas piscinas municipais e unha praia fluvial, ademais de diversos bens baleiros, de titular-dade municipal, esperando momentos mellores. E no ámbito da contratación de persoal de servizos podemos citar técnicos deportivos, axentes de desenvolvemento local, educadores familiares, técnicos en turismo, técnicos de cultura, etc ... En definitiva, máis servizos, máis equipamentos e máis esforzo económico para menos poboación e menos ingresos nas arcas municipais. Ata cando?

Os nosos concellos deben preservar a súa condición de administración ao servizo do cidadán ante o inminente perigo de converterse nun lastre para estes (os datos do 201 O da débeda viva por habitante así o amosan). E nesta irrenunciable labor deben contar con todas as forzas políticas que compoñen as corporacións municipais pero sobre todo co tecido social, un tecido social que leva anos traballando para demostrar que o medio rural non é un negocio, senón unha forma de vida.

Cadro 3. Orzamento municipal dos concellos para gastos

Fai dez anos, cando o Centro Etnográfico

correntes

da T erra de Montes abría as súas portas, a nosa

ANO

comarca comezaba a pechalas, entrando na liña

GASTO EN BENS

de non retorno demográfico. E hoxe, ante un pre-

CORRENTESE

2001

2008

sente complicado e un futuro incerto, insisto en

A ESTRADA

2.504.305

4.665.581

que os gobernos locais e os colectivos políticos e

FORCAREI

684.704

1.241.133

sociais están chamados a entenderse,

CERDEDO

300.019

647.797

SERVIZOS

Fonte: Instituto Galega de Estatística (as referencias temporais pertencen ao primeiro e ao último ano dos que se dispoñen de datos

a deixar

de mirarse . de esguello para mirar ao fronte e a pensar que algo terá que perder cada un para que gañemos todos.

gravados).

Dicía Victor Hugo que "o futuro ten moitos Nestes dez anos leváronse a cabo iniciativas como a construción de solo industrial, a mellora da conexión con Santiago de Compostela ou a xestión de dous programas de fondos euro-

nomes: para o débil é o inalcanzable, para o medorento, o descoñecido e para o va/ente, a oportunidade". Agora máis que nunca,

toca ser

valerHes.

peos para o desenvolvemento rural (agora estase xestionando o terceiro) pero a nosa comarca non logra frear a sangría demográfica nin xerar un dinamismo económico que reverta de forma clara no territorio por parte dos poderes públicos.

Ana Doval Fraíz Secretaria Xeral do PSdeG-PSOE de Forcarei

E se o Seixo for o Monte Medulius... ?

A Blanca García Fdez.-Albalat, André Pena Graña e José Manuel Barbosa, con amor

A Terra de Montes -no antigo, Montes Meta- foi a patria dos metacios, un dos pobos celtas da Gallaecia (ou Kalláikia), inmortalizados no Parochia/e suevum, Divisio Theodomirí ou Concilíum Lucensis, acta que dimanou do Concilio de Lugo celebrado o Aninovo de 569.

O topónimo Montes Meta é un orotopónimo tautolóxico, é dicir, a forma Meta tamén significa "montaña" "elevación". A expresión latina Montes Meta é o resultado de identificar como "monte" unha realidade xa recoñecida como tal en lingua celta.

Cónica é a feitura do monte do Seixo (Outeiro do Coto, 1.015 m), albiscado dende a estrada de Cerdedo a Soutelo de Montes e, parafraseando a Floro e a Orosio, a 30 km en liña recta -cara ao NO- do río Miño (Ribadavia). O propio Cabeza Quiles engade: Topónimo notable, que pode provir da prolífica "meta" latina, é o do mítico monte Medulío [... ] que aínda que de difícil ou imposible localización ha ter forma cónica (páx.

260). Meda, medorra, medoña ... son outras formas coas que se nomea unha mámoa, sepultura neolítica, v.g.: Chan de Mamas, no alto do Seixo.

As raíces *med-l*met- célticas aparecen en innumerábeis orotopónimos galegos: Meda, Medo, Medeiros, Medela, Medelo (sen ir máis lonxe, no veciño Caroi-Cotobade) ... , dando testemuño da súa rendibilidade substratística (E. Rivas Quintas, 1982).

O verbo latino metor significa "fixar os lindes", "chantar fitos". Tomando en consideración ambas as dúas solucións, a Terra de Montes, Montes Meta, agocharía o significado de "montaña cónica que serve de fronteira". Mais, fronteira de que?

Por outra banda, o substantivo meta-ae latino significa "columna cónica" ou "extremidade" "termo". Cotéxese co irlandés metho "fito de deslinde".

Voltemos ao Parochiale. Neste documento, recóllese a división parroquial -as trece cadeirasque a potestade sueva arbitrou para o reino da Gal iza no século VI , recoñecendo Lugo como diocese metropolitana, a semellanza de Braga. A provincia romana da Gal/aecia segregábase, tras o sínodo, en dúas sés arcebispais, Lugo e Braga, respectando as áreas de influencia destes dous antigos conventos xurídicos romanos. A sé de Lugo perderá o seu carácter de metropolitana tras a época su eva.

F. Cabeza Qui les (Os nomes de lugar, 1992, páx. 259) di que o vocábulo "meta" pervive na toponimia de Galícia dando nome a elementos de topografía máis ou menos cónica que son sempre montes e montañas.

Na romanidade, as derregas do conventus /ucensis e do conventus bracarensis adaptáronse aos accidentes naturais do país (o terceiro dos conventus era o asturicensis, a Galiza do leste).

Dende o oeste, os lindes seguían o val do río Lérez -ou o do río Verdugo- e os cordais interiores da actual provincia de Pontevedra (a serra do Cando e a serrado Candán), fontes fluminum, atinxindo cara ao leste as ribeiras do Sil. Como se deduce, a tribo dos metacios, os indíxenas da Terra de Montes, asentaban en predios fronteirizos.

Unha meda (metoca ou metouca), termo agrícola, é unha marea de forma cónica, que se forma pota acumulación ordenada de feixes de centeo, trigo, mí/lo, herba, etc. (Dicionario Xerais da Língua, páx. 785). Di o refrán: Home cazador ou troiteiro, nin boa meda nin bo palleiro.

No momento de organizar a provincia da Gallaecia, a autoridade romana valeuse dunha máis antiga división política (oinaikoi) de época celta. A federación de territorios políticos (trebas, máis tarde civitates, populí} na que se adscribían os metacios era o oináikos Growion, localizado ao sudoeste da Kalláikia , tendo como capital a Bracara (Braga).

Aínda pertencendo á dita federación, os metacios (unha das tribos dos artódioi) habitaban a carón da marca do oináikos Ártabron, a federación céltica do norte, con capital en Lucus (Lugo). Xa daquela, a estrema estaba debuxada pola ría de Pontevedra, o

río Lérez e as serras do Cando e Candán. A treba metacia viviu, entón, dende a máis remota antigüidade, no limes, no cabo dun territorio e no comezo doutro.

Asumido o cristianismo polo pobo suevo moitos galaicos xa eran priscilianistas dende e o século IV-, o rei Miro (570-583) fixo realidade o proxecto de seu pai, Teodomiro, de organizar a igrexa nacional sueva . O plan reestruturador contou co apoio do influente bispo Martiño de Dumio (515c580c), flaxelo do arrianismo de Aiax -"o inimigo da fe católica e da Divina Trindade", segundo o cronista !dacio-, impulsor, que foi o dumiense, da conversión relixiosa dos bárbaros do Noroeste.

O reino suevo da Galiza ficou dividido en trece "sedes" (hoxe, dioceses). Cada unha das "sedes" divid íase á súa vez en "dioceses" (hoxe, comarcas ou arciprestados).

Segundo se le no Parochiale, á diocese de Iría, inserida no arcebispado de Lugo, correspondíanlle a xestión do seu propio territorio e o das parroquias (antigas trebas celtas) dos Morracio, Salinense , Contenos, Celenos, Metacios, Mercienses, Postamaricos (Coparas, Celticos, Bregantinos, Prutenos, Prucios, Besancos, Trasancos, Lapaciencos e Arras); todos eles etnónimos.

No Chronicón lriense, composto en época posterior (sécs. XI-XII), corroboramos a asignación da Terra de Montes á diocese de lria por parte do rei Miro: Mirus Rex Sedi suae lriensi contulit Oioeceses, scil. Moracium, Salines, Moraniam, Celinos, MONTES (Terra de Montes), Mertiam, Taberiolos (A Estrada), Velegiam, Loutum, et Pistomarcos, Amercam, Coronatum, Dermianam, Gentines, Celtagos, Barchalam, Nemancos, Vimiantium, Salagiam, Bregantinos, Farum, Scutarios (Cotobade ), Oubriam, Montanos, Nemiros, Prucios, Visancos, Trasancos, Lavacengos, et Arras, et alias, quae in Canonibus resonant.

Baixo o reinado de Afonso 11 o Casto (760c842), áchase en lria Flavia (ano 813), capital da diocese, o suposto sartego do apóstolo Santiago.

As constantes razzias viquingas propiciarán, posteriormente, o traslado da sé iriense -e dos venerábeis despoxos (con certeza, de Prisciliano}Compostela, que se converterá en metropolitana ao longo do século XII, en tempos de Xelmírez, e até os nasos días.

ª

Recuemos de novo no tempo. Durante as campañas militares que o emperador romano Octavio Augusto (63 a. C.-14 d. C.) desenvolveu no norte da Península, aconteceu, nun lugar impreciso, mais montuoso, do interior da Galiza, a célebre batalla do monte Medulio, decisiva na conquista do territorio galega.

Cara ao ano 20 a. C., os superviventes daquel feroz combate resistiron afoutamente o delongado asedio ao que os someteron as lexións romanas de Cayo Furnia e Publio Carisio. Os celtas da citania do Mons Medulius preferiron o suicidio tras a inxesta de bagas de teixo-, antes que entregarse con vida ao inimigo: "Denantes martas que escravos", escribiría Castelao. Lembremos que o episodio de Trentinán, a mítica vila asolagada do Seixo, amenta os romanos no alto da montaña. Na mesma, érguese maxestosa a peneda fortificada do Castro Grande.

Se atendemos a unha das etimoloxías propostas para Medulius (<Mediolanum) , este viría significar "a chaira do medio", "lugar central". A profesora Blanca García Fdez.-Albalat describe o mediolanum, por mor das súas características, como lugar asembleario, escenario ritual, santuario, feira , foro, oenach, onfálica encrucillada ...

Chegados a este punto, a vista vólvese de novo, sen esforzo, cara ao alto do Seixo, cara ao cruzamento de Portalén (a porta do Outro Mundo), cara o Marco do Vento, descomunal pedrafita (a trebopala), alí, na Feira Vella, onde como di a lenda, todos os ventas dan a volta.

Dende tempos inmemoriais, os 30 m 3 de pedra de gran do Marco do Vento (ou Marco do Seixo) -6 m de altura- e as cruces de termo gravadas nas súas faces veñen exercendo de chantón divisorio. A chaira onde se ergue , a Feira Vella , relanzo sacro , terra de ninguén e de todos, confluencia de camiños, foi senlleiro escenario do ciclo festivo celta. Os metacios, o populus que morou na redonda da montaña, condensan no seu nome o carácter singular dos que habitaron ao pé do outeiro da marca, na fronteira final.

Moitas son as candidaturas presentadas para acoller o nemeton meduliano, mais ningunha tan ricamente adobiada como a proposta polo monte do Seixo. Quen dá máis?

lrmáns no amor á Suevia de lexendaria historia, en pé! en pé dispostos

a non morrer sin loita!

O día do Medulio

con sangue quente e roxa mercámo-lo dereito

á libre, honrada chouza!

Ramón Cabanillas Calros Solla Texto extraído d'O código da vincha. Retrincos da intrahistoria de Cerdedo, de próxima publicación

A memoria dos vencidos na Terra de Montes A brutal represión que sufriron estes forcaricenses Alfredo Iglesias ou os irmáns Dionisia e territorios tras o golpe militar do 18 de xullo de 1936, . Narciso Quintillán , sen ir máis lonxe) e intercala represión que sumou cando menos 42 mortos e algunha información respecto das aldraxes franoutros 175 veciños e veciñas obxecto de distintas quistas, mesmo de certos represores. Lago, nos represalias, aos que habería que engadir 34 seus derradeiros libros (2), Rodríguez Fraiz deixará falecidos loitando no Exército Popular da República , caer, acá e acolá , charamuscas do acontecer dos levou de seu o escarmento xeral e a reserva a vencidos neste territorio do que foi Cronista. transmitir ás xeracións vindeiras non só o acontecido naqueles días de ferro, mais tamén as lembranzas da farturenta historia social dos movementos agrarios e obreiros nesta bisbarra , moi anteri9res á etapa republicana.

Agás ocasións especiais, nas que a carón da lareira o silencio rachaba tan só en presenza de familiares ou amigos de moita confianza , o medo imperou e moita xente nova a penas albiscou a implicación dos seus achegados naqueles tristes sucesos e, sobre todo, as tremendas consecuencias vitais que carrexaron: marte, cadea , exilio, fame e miseria, emigración forzada, humillacións, marxinación e discriminación , expulsión dos traballos .. .. , foron pan de cada día para os "vencidos".

Dende o tempo de posguerra até a década dos 70, tan só (que nos saibamos) un veciño de Figueroa atreveuse a plasmar por escrito as súas vivencias como soldado da República durante toda a Guerra Civil , lembranzas acompañadas por un feixe de fotografías dos seus conveciños e compañeiros Na primeira década do século XXI, a de loita na 39 Brigada Mixta do Exército do Centro e salferidas por algún que outro dato respecto das situación muda de vez e ca labor constante de Verbo infames represalias que estaban a se producir palas Xido desvelase a magnitude das represalias e a terras de Cerdedo: referímonos ás Memorias de magoada traxectoria vital de todas e cada unha das Rogelio Arca Rivas, ben coñecido por ser filio dun vítimas da represión franquista , fáiselles visibles ao dos sacrificados na Ponte do Barco o 13 de agosto conxunto da sociedade e iníciase unha dura teima de 1936. Estas Memorias, que durante anos pasaron pala súa dignificación e público recoñecemento ; discretamente palas mans dalgúns familiares- de teima que persiste arestora: edición de publicacións , represaliados ou mortos na contenda formando parte emprazamento do monumento da Ponte do Barco, do bando perdedor, foron obxecto dunha edición organización de conferencias e homenaxes, esixenparcial no ano 2008, acompañadas dunha documen- cia de cumprimento da Lei de Memoria no relativo á eliminación da simboloxía franquista ... tación fotográfica salientable (1).

En resposta, os sectores máis escurantistas Pero falar da memoria escrita dos vencidos defenderon a súa espúrea "memoria dos vencedopor estas terras, é referirse, de xeito paradoxal, a unha persoa que, se ben exerceu cargos na lgrexa res" con distinta metodoloxía: mentres uns, os máis dos vencedores (o de Consiliario das JOC), mudou arroutados, atentaron por tres veces contra a radicalmente de visión a fins dos anos 50: referí- humilde placa da Ponte do Barco, outros apelaron "á monos ao sacerdote Antonio Rodríguez Fraiz, autor honra" dos seus devanceiros procurando calar ao na década dos 70 dunhas impagables entradas na mensaxeiro mediante accións xudiciais, argalladas "Gran Enciclopedia Gallega", onde dá canta do vello contra a liberdade de investigación e o dereito a agrarismo na Terra de Montes, aporta a semblanza saber da cidadanía. Todo en van: o monumento da dalgúns dos seus militantes máis destacados (os Ponte do Barco está en pé, como perpetuo recor-

datorio da barbarie, e os historiadores continúan o seu perseverante labor.

Capítulo aparte é a actitude dos Concellos, gobernados todos eles con maioría absoluta polo PP. Ata o intre de escribir estas páxinas, a súa actitude foi, sen a penas excepcións, a mesma: indiferencia e desconsideración cara as vítimas (e os seus achegados) do peor andazo que viviu o territorio nos últimos séculos, obviando a legalidade vixente e facendo ouvidos xordos ás reclamacións de veciños e colectivos memorialísticos, para recoñecer e homenaxear como se merecen a aqueles que morreron ou padeceron inxustamente polo seu devezo dunha vida máis libre e igualitaria. Particularmente indignante é o escarnio que representa para os represaliados e para ás súas familias manter, ben a "camisas vellas" falanxistas que ostentaron alcaldías nos anos da "longa noite de pedra" (Manuel Gutiérrez en Cerdedo; Francisco Filgueira en Forcarei), ben a golpistas ou prebostes da ditadura (ao "Generalísimo" e a Carrero Blanco, en Beariz; a José Antonio en Doade), nos respectivos callejeros. E tampouco pasan desapercibidos nin o noxento xugo falanxista instalado con toda fachenda na Feira de Doade, nin os mesmos emblemas facciosos gravados nas fontes

cerdedenses, con placa de mármore incluida no caso da existente no lugar de Cuíña.

En suma, a "memoria dos vencidos" non recibe un trato considerado por parte dos nosos organismos municipais. Aínda máis: o feito de que as vítimas do franquismo non recibiran ate o momento ningún recoñecemento por parte dos Concellos da zona, é dabondo preocupante e di ben pouco da calidade democrática das actuais Corporacións.

Pola nosa banda, chova que neve, dende Verbo Xido seguiremos a espallar a mensaxe de que o esquecemento forzado é cómplice dun crime de lesa humanidade que nunca prescribirá, mentres que a homenaxe ás vítimas da barbarie franquista representa, ao tempo, un deber de xustiza e unha garantía de liberdade futura.

Dionísio Pereira (1) Arca Rivas, R. e Pereira, D. "A/bum de Guerra. Canteiros da Terra de Montes no Exército Popular da República", Difusora de Artes e Ideas, Ourense, 2008.

(2) Rodríguez Fraiz, A. "Canteiros e artistas de Terra de Montes e Ribeiras do Lérez" Pontevedra , 1982, e Rodríguez Fraiz, A. "Santa Mariña de Tomonde: Terra de Montes. Cerdedo'', Pontevedra, 2002 .

A Constante Liste, arxina xido e Vedello Bate de Teo, estafado no luceiro de estafamorio de 1936.

A Constante Liste, canteiro bo e Tenente de Alcalde de Teo, asasinado no ano da morte de 1936 Caifós escainaron coma lumias acalmadas por escurias dangres Reloxos racharon coma farois golpeados por mazas grandes

Oreta degranxo repula escarriou no mouto e nende goreaba Auga moi fria naceu no monte e non cantaba

Nende se entalxía xambrear a oreta repula no mouto de raula Non se escoitaba escorrer a auga fria no monte escuro

Samarúa abatida da toa estafeira xarou a oreta repula que escarriou no mouto de raula Compañeira silandeira da túa morte foi a auga fria que naceu no monte escuro

T refes coma pacheseadeiras clavucidas en vixos de purria xurufe Ruins coma agulias espetadas en olios de mulier bonita

Aghives xaraban os ghruños nende-xilóns que te estafaron Así eran os porcos non-homes que te mataron

Nende-xilóns que abismaban de ñurre Non-homes que miraban de esguello

T refes xaraban coma cermión trefe de chacurros do mouto estafados Ruins eran coma unto ruin de cans do monte mortos

Enxameas de cutifarras aferpeladas de verdeo dos samarúas máis xidos Enxeñeiros de navalias vestidas de sangue dos compañeiros meliores

Llastían escainas nas soas galrúas e verdearon richivaus en raulas de nusca Levaban mentiras nas súas bocas e ensanguentaron ventos en noites de lúa

lmes encatifo cara vobis orifos de areón dangres corruñindo as vasas ganchas tefes Eu boto cara vós ouriños de boi grande lembrando as vosas mans ruins

Samarúa xido xara o papiloso ou arría de arxina pra corruñir o conxeleme de Ameneiro Compañeiro bo é o papel ou pedra de canteiro pra lembrar o concelieiro de Ameneiro

T refes motos catrolos tufaneiros abarcados de xanxonas da estafeira ñurre galrúo Ruíns carneiros maliciosos escopeteiros preñados de moscas da morte esconxuro

Encatifo aquives oreta dos imes vixos no curruño do arxina xompaina que estafaron humáns bixairos Boto aquí auga dos meus olios na lembranza do canteiro compañeiro que mataron homes covardes

Xosé Luis Santos Cabanas

Terra ... de Montes?

A crise ecolóxica global que vivimos supón que por primeira vez na historia ternos capacidade para destruír os ecosistemas onde a vida humana é factible. Neste sistema globalizado no que o obxectivo é o crecemento da produción en si mesma, as empresas véndennos produtos industriais de pouca vida e que logo non sabemos onde e como desfacemos deles, e alimentos producidos industrialmente que veñen envasados e transportados dende miles de quilómetros, e mesmo homoxenizan os hábitos e as culturas. lsto consume moita enerxía, destrúe recursos, contribúe ao quecemento climático e destrúe os xeitos de vida tradicionais; privatiza as terras que pasan a ser vendidas ás multinacionais e fai que a poboación teña que fuxir as cidades en peores condicións de vida . lsto vén dunha tendencia ao desregulamento dos controles sociais, económicos e medioambientais e da cesión do poder dos estados cara as empresas multinacionais.

En Galicia esa relaxación normativa ao modo neoliberal, supón mesmo non protexer as zonas "protexidas". Como se pode ver, supón non ter as suficientes medidas preventivas para que non arderan máis de 10.000 Has. de monte protexido en Ourense, na Reserva da biosfera Xurés-Géres, en catro espazos da Rede Natura 2000 na Baixallimia e no Macizo central. Ou supón tamén que se aprobase o Plano director da Rede Natura tarde e mal: tarde, con 6 anos de retraso, e despois de que Bruxelas apercibise a España por non cumprir Galicia a obriga de declarar as Zonas de Especial Protección; e mal, pois rebaixa a protección, xa que poden permitirse en zonas de alto valor ambiental incineradoras, rallyes, recualificar terreo rústico, etc, e tamén desaparecen as reservas integrais.

E por se isto fora pouco, na Lei de Acompañamento dos Orzamentos 2012 suprímese a tramitación ambiental dos proxectos sectoriais, elimínase a avaliación de efectos ambientais e derógase toda a lexislación galega sobre ruído; así, moitos eólicos, piscifactorías ou proxectos urbanísticos supramunicipais, xa non terán que facer avaliación ambiental.

Na Terra de Montes, para fuxir da desfeita, debemos facer precisamente dos montes unha oportunidade fronte á crise. Ternos que compaxinar a defensa territorial, co desenvolvemento económico e social. Xa ternos os cumes dos montes coroados con eólicos dos que pouco proveito tiramos e, por este camiño, aínda teremos máis sen planificar a súa necesidade nin elixir o sitio máis axeitado. Pero ternos que ser quen de, como propón a Organización Galega de Comunidades de Montes en Man Común , preservar o concepto xermánico (indivisible, inalienable ...) da súa titularidade, pois os montes veciñais son parte do noso futuro: un monte multifuncional e sustentábel , que

faga fixar á poboación nova neste territorio condenado ao despoboamento.

Dende un punto de vista agroecolóxico o monte é "un todo natural, ambiental , social , económico, rural e cultural que relaciona factores físicos e socioculturais. Polo tanto é un sistema complexo con interaccións de distintas realidades tanto físicas (climatolóxicas, xeográficas, atmosféricas, etc) como sociais (uso do solo, xestión do territorio, propiedade, costumes, etc... )". Debe superarse a consideración dos montes como espazos de producción de madeira ou biomasa, para desenvolver outros usos asociados ao turismo, á paisaxe, á biodiversidade, á etnografía, etc.. No monte tamén hai patrimonio arqueolóxico, cultural e histórico; mámoas, castros, petroglifos, que na visión reducionista monofuncional non teñen valor e poden destruírse impunemente, como aconteceu coas mámoas do Seixo.

Vello almacén mineiro en Presqueiras

Pero de novo as leis no"n nos son moi favorables. Tanto o borrador da Lei de Montes, como o documento de Directrices de Ordenación do Territorio, non son normas integrais que abarquen todos estes aspectos do monte e máis ben a súa función pasa a ser só forestal e para cultivos de biomasa, o que supón de feito a privatización dos montes veciñais e a súa destrución.

O gran problema que é o abandono non se solucionará. Ademáis, con estas normativas a Administración deixa nas mans privadas a xestión da terra. Os montes veciñais pasan de seren solo rústico de protección forestal a ser de protección ordinaria, polo que poden ser máis facilmente urbanizables, e elimínanse axudas para fomentar outros usos (agro-gandeiro, cogomelos, mel, etc).

O novo proxecto de Lei favorece totalmente o monocultivo de especies de turno rápido (piñeiro, eucalipto), ao non fomentar a plantación de frondosas e permitir cambiar o uso das terras de agrario a forestal, diminuíndo así a terra para produción de alimentos e forraxe. Na práctica contemplase só o beneficio económico a curto prazo, favorecendo a Ence e a outras empresas produtoras de biomasa.

Ademais, non se considera esta actividade vinculada á limpeza do monte e á prevención dos lumes, senón un negocio en si mesmo, polo que ata se fala de plantar especies foráneas de rápido crecemento para alimentar estas plantas de biomasa o que suporía un desastre ecolóxico. É preciso prestar moita atención á Planta de Biomasa do polígono de Vilapouca, para impedir que iso aconteza.

A maiores, os parques eólicos podarán porse onde queiran as empresas, xa que os titulares dos montes perderon toda capacidade de decisión ao se derrogar o Decreto da enerxía eólica e coa lei de aproveitamento eólico e a creación do canon ambiental. Tamén a Lei de Augas abre a porta á privatización e mercantilización da auga ao entregarlle a Augas de Galicia, un organismo que pasa a

transformarse en sociedade anónima , a xestión do subministro, obras hidráulicas e saneamento, así como o cobro do famoso canon polo que deberemos pagar por pozos particulares e traídas construídas con moito esforzo veciñal en terreas comunais.

Non debemos esquecer tampouco dúas ameazas contra o noso territorio: a primeira, as prospecións que unha empresa canadiana está a facer entre Presqueiras (Forcarei) e Rubillón (Beariz), na procura de litio e tantalio, algo que pode derivar nunha explotación mineira a ceo aberto; a segunda, a incineradora do lrixo, obsoleta fórmula de tratamento do lixo, prexudicial para o conxunto da poboación . Non as perderemos de vista. É preciso RELAXARSE si, relaxarse, pero no sentido do termoque se lle dá na pa_rroquia da Madalena na Terra de Montes: aquí relaxarse é indignarse, e iso haberá que facer ou taremos que cambiar o nome de TERRA DE MONTES por MONTES S.A. Concha Alonso

Desenvolvemento rural? Desenvolvemento económico? Desenvolvemento político?

Análise dende unha perspectiva local Ás veces non nos decatamos do papel tan importante da economía na nosa vida. Como inflúe unha determinada política económica no día a día. E é curioso porque, canto máis inflúe ou máis capacidade de acción ten sobre a nosa vida, máis lonxana a queren facer ver. Oeste xeito, escenifican o complicado que é facer cambios porque a toma de decisión está moi lonxe. Ao mellor é máis doado e depende tan so da vontade política de querer facer.

Se nos trasladamos ao ámbito rural é moito máis evidente; a economía trátase como asunto de política maior como se os veciños e veciñas non tivesen capacidade para decidir sobre ela. Curioso paradoxo porque é o ámbito máis cercano. E ternos que lembrar algúns casos nos que son os/as propios/as cidadáns os/as que elaboran orzamentos municipais cun elevado grao de satisfacción.

O desenvolvemento económico nos concellos é un tema complexo que depende de moitas cuestións e son moitos os que sitúan nun punto de non retorno aos pequenos municipios rurais. Dende o meu punto de vista os problemas económicos destes teñen que ver con 2 variábeis fundamentais:

variábel externa: a falla de financiamento Os concellos rurais, como os da Terra de Montes, teñen certas limitacións orzamentarias.

Disto a ninguén lle cabe dúbida. Pero o problema é que á insuficiencia orzamentaria se lle engade a ausencia de planeamento, de priorización e falla de xestión. lsto fai que falar de desenvolvemento económico sexa considerado como utopía. Mais o peor ter que enfrontarse á existencia da tan manida rede de clientelismo caciquil que confunde a xestión municipal orzamentaria coa necesidade de votos.

Non é a miña intención desvirtuar á política (obviamente!) pero si que creo que é necesario, para dignificar a acción política, que os/as responsábeis políticos/as tañamos estas cuestións cláras e comprendamos que a xestión debe ter un obxectivo concreto de servizo público.

Un dos argumentos que segundo algúns/as frean o desenvolvemento económico é o modelo de financiamento local que ten como consecuencia derivada, na maioría dos casos, a desatención dos servizos públicos. Na maioría dos casos semella que este problema non ten solución.

e

Eu pregunto entón: é intocábel o modelo de financiamento local? Para min, non .

Neste contexto de crise, que por suposto atinxe tamén aos concellos, o investimento social e público debe ser prioritario. De onde veñen estas carencias? Por unha banda a caída dos ingresos estatais e por outra banda a ausencia dun método equitativo de recadación municipal, fan que proxectos dirixidos a mellorar as condicións dos concellos fiquen adormecidos por falla de creta .

En resumidas cantas, a solución pasa pola necesaria reforma do sistema impositivo local que non outorga autonomía para unha política tributaria progresiva e ordenada. É básica a recadación segundo ingresos, quen máis teña que máis pague, ou se preferimos un xeito máis técnico debemos talar da posibilidade de establecer gravames máis elevados no Imposto, por exemplo, sobre Bens lnmóbeis (181) cando o suxeito pasivo sexa posuidor/a de grandes patrimonios .

Debemos reclamar unha solución normativa á tributación local para procurar novas ingresos, ademais das taxas xa previstas por ocupación de dominio público local , que se deben aplicar sempre e cobrar, porque, tendo xa nesta bisbarra os nasos montes e ríos explotados e esquilmados non recibimos compensación algunha . Tamén ternos que forzar os ingresos relativos a outros dom inios públicos xestionados polo Estado (espazo radioeléctrico) e tamén nos que atinxen á ocupación de vía pública (caixeiros automáticos) palas de empresas privadas.

•!• A variábel interna: ausencia de planificación e priorización Pode que a solución para unha cuestión tan importante como a que nos ocupa , teña unha solución doada mais complexa na praxe. E sinto que esta solución non teña un nome rimbombante nin a traian a nós consultoras externas que por un módico prezo fan unha diagnose do rural galega. Estoume a referirá planificación na xestión.

Baseo a miña argumentación na actual ausencia de priorización das equipas de goberno municipais, que deben ter claros os seus obxectivos políticos. E digo políticos porque a priorización é froito de decisións poi íticas. É necesario, para lograr desenvolvemento económico, darlle prioridade aos sectores produtivos da nosa bisbarra, que xa sofre o azote do despoboamento e o abandono de terras e dos sectores produtivos básicos. O que acontece aquí non é excepción senón que é a norma no resto do país. Tanto é así que Galiza importa máis alimentos dos que exporta a consecuencia , entre outras causas, de ter utilizado durante 16 anos os cartas europeos para promocionar o desmantelamento do medio rural.

Polo tanto, hai que mirar para adiante, hai que darlle vida ó medio rural. Pero non podemos pensar en desenvolvemento económico sen trazar liñas básicas de acción a medio e longo prazo, malia

que este tipo de enfoque normalmente está reñido coas urxencias electorais tal e como acontece coa política municipal na nosa bisbarra .

No que atinxe á Terra de Montes, a planificación debería estar artellada en tres eixos fundamentais: ~ Primeiro debemos reforzar a base produtiva agraria e forestal. O sector primario é básico . Dende os concellos deben apoiarse iniciativas concretas que fomenten o desenvolvemento; entre elas, ordenar e localizar as terras abandonadas e poñelas a disposición de quen queira traballalas. E xa que a Xunta non o fai, debe ser a administración municipal quen o faga , exemplos hai de abando. No eido forestal é necesario o diálogo coas comunidades de montes e impulsar os plans de ordenación forestal.

Tamén é necesario ter unha postura clara con respecto ás multinacionais que esquilman os nasos montes colocando aeroxeneradores ou antenas a prezo de custo. E somos os/as veciños/as os/as que pagamos as consecuencias. ~ Outra das cuestións precisas é desenvolver novas actividades compatíbeis coa sustentabilidade do medio ambiente como a pequena industria, a produción de bens artesanais e o turismo rural, pero sempre dende a óptica do respecto ao entorno.

Mención aparte merece a promoción do noso patrimonio natural e cultural (un dos mellares activos e avais a nível económico) e é aí tamén onde debemos ter en canta que hai asociacións que avanzan e propoñen neste eido, que organizan actividades, que se encargan de manter e dar coñecer o noso patrimonio ao tempo que xeran produtividade cultura l e económica atraendo visitantes. Preciso é sentalas á mesa da xestión e planificar con elas. ~ Por último, o desenvolvemento dun concello debe pasar por seguir avanzando na equiparación dos servizos da área ru ral fronte a urbana (sobre todo nos servizos socia is), garantindo a cobertura absoluta a aquelas persoas que teñan entre as súas prestacións a axuda no fogar .

Por tanto o desenvolvemento económico dos concellos da Terra de Montes pasa, forzosamente, polo desenvolvemento pol ítico, entendendo político como sinónimo do emprego racional dos recursos . E acaso non ternos recursos na nosa comarca? A única receita válida é a posta en valor dos mesmos e xerar riqueza a partir deles: é o que se coñece por desenvolvemento endóxeno. Ou sexa, o único tipo de desenvolvemento que garante riqueza porque non depende da instalación de fábricas miragreiras, que cando atopan mellares condicións noutra parte marchan sen máis. O desenvolvemento endóxeno é aquel que iguala economía , garantía social e garantía medio ambiental. A única receita para evitar que o rural morra.

Anabel Gulías Torreiro Concelleira do BNG en Forcarei

Mullere sociedade na Terra de Montes Cando Lola Varela, en nome da Asociación

folletos. E sabía a gloria, porque ela, ademais dos

Espadela, me chamou para acompañarvos neste

ingredientes sinalados, botáballe unha copiña de

día, creoume un dilema. Hai xa anos que participo o

Sansón para facela máis doce. Unha larpeirada!

sábado e domingo no entroido de Cacheiras, parro-

A miña avoa, e tamén a miña nai, son unha

quia en que actualmente vivo, polo que o meu

boa representación daquelas ás qlle está dedicada

primeiro impulso foi dicirlle que non. Mais é moi

este ano a undécima edición da festa da vincha : as

difícil dicir que non á festa da vincha , un doce que

mulleres da Terra de Montes. A miña nai, porque,

forma parte da miña infancia, que, ademais , se

ante a falta de expectativas laborais, tivo que

celebra na Terra de

emigrar.

Montes, comarca do

Suíza,

meu nacemento.

puido ter ido, como

Total ,

que

foron

Ela pero

outras

foi

a

tamén

moitas

busquei e atopei unha

veciñas, a Francia, a

solución de consen-

Alemaña , a Inglaterra,

so: hoxe, vestida co

a Andorra , a México, a

traxe e a gorreta de

Venezuela , a Bilbao, a

correo prestados pola

Barcelona. Alí, armán-

comisión de Cachei-

dose de valor para

ras, estou aquí dis-

superaren

posta a probar a vin-

saudades e estrañe-

cha

zas ,

convosco;

onte

morriñas,

tiveron

que

saín cos de Cachei-

aprender unha nova

ras e con eles volve-

lingua e un traballo

rei despois de rema-

especializado que na-

tar.

da tiña que ver coa Se

hai

un

formación

que

aquí

sabor que teño aso-

recibiran .

Miña

nai,

ciado ó entroido e á

por

infancia ese é o da

llou nunha fábrica de

exemplo, traba-

vincha. Aínda lembro coma se fose hoxe que na

agullas para tocadiscos cando ela nunca antes vira

cociña da miña casa , dende que se facía a mata ata

un aparello deses. Así foi a vida de moitas nasas

que chegaba o entroido, penduraban do teito os

emigrantes: veren mundos distintos e aprenderen

chourizos para comer en fresco, o unto e maila

novas maneiras para logo, ó volveren onda nós,

vincha. A cantidade de chourizos ía devecendo

contárnolo e facernos avanzar.

segundo pasaban os días e ó unto faltáballe un

A miña avoa fo i labrega e muller de

anaco de cada vez que se facía o caldo . A vincha ,

emigrante. E isa significa que sobre as súas costas

cada vez máis amarela e con menos aire , desapa-

recaeu o traballo da casa e de fó ra. Non fai falta que

recía no entroido. Nese momento era cando a miña

lembre que isa significa que había que erguerse

avoa a preparaba tal e como aparece na receita dos

cedo para muxir as vacas e acomodar os outros

animais; despois marchar para labrar ou sementar

esta sociedade non era igualitaria porque as mulle-

ou apañar a herba ou o que cadrase segundo a

res non tiñan acceso ós mesmos ámbitos cós ho-

época do ano; volver á casa para facer a comida;

mes. Non estaba ben visto, por exemplo, que elas

sacar as vacas a pacer, apañar comida para a

fosen á taberna, pero iso ten máis que ver coa

facenda, acomodar de novo os animais e prepara-la

concepción

cea para a familia. De vez en cando tamén había

difundido pola relixión que coas regras creadas pola

que acudir ás feiras para mercar o necesario para a

propia sociedade.

do

papel

da

muller na

sociedade

casa e a familia e para vender o excedentario.

En definitiva, as mulleres sempre estivemos

Moitas mulleres houbo que, ade-mais do sinalado ,

á par dos homes, en saberes e en traballos, aínda

aínda sacaban horas para vender palas aldeas pan,

que a nosa presenza no ámbito público non fose tan

froita ou peixe. Un traballo de titanas, de xigantas

relevante. Que nos fosen prohibidos espazos de

sen o cal moitos e moitas de nós hoxe non

expansión pública obrigounos a pechamos nas ca-

estariamos aquí.

sas. E nese encerro inventamos exquisiteces como

Hai moitos libros de etnografía que explican

a que hoxe degustamos: a vincha.

como nas sociedades labregas hai unha separación

Vou rematar esta intervención, que xa vai

do traballo por sexos porque as mulleres, por seren

longa de máis, e vouno facer botándovos unhas vi-

impuras, non podemos ocuparnos de depende que

vas propias do entroido da Ulla, labor que adoitan

asuntos. Dise así que as mulleres non poden

facer xenerais e correos na miña terra de adopción.

manipular a carne do porco acabado de matar por-

É verdade que para ser auténtico eu debería ir sobre

que iso faría que a carne se perdese, pero a

un cabalo, ter unha espada ou unha fusta na man e

sementeira deben facela as mulleres porque elas

estar acompañada poJ un coro. Como dispoño da

son as encargadas de dar vida .

vosa colaboración, deste traxe e tamén da entoación

Se cadra esta teoría é verdade, non o vou

axeitada, velaí van esas vivas do entroido da Ulla:

discutir, pero dende que eu teño lembranzas sempre

Atención señoras e señores, digan todos comigo

vin as mulleres labregas traballar de par dos homes.

nunha voz:

A única separación que percibía era a separación que impoñía a forza física: os homes labraban porque lles era máis fácil a eles moveren o arado, os

Viva a Asociación Espade/a como organizadora desta festa da vincha

nenos e nenas chamabamos as vacas, labor para o que non era necesario a especialización nin forza ; e as mulleres sementaban, traballo que non requiría

Vivan as súas membros como cociñeiras maiores destas vinchas.

forza, pero si arte.

E cando se mataba .o porco igual: os homes agarraban e mataban e as mulleres chamuscábano, os homes abríano e cortábano e as mulleres enfiaban as tripas e íanas lavar ó río. E cando non había

Vivan as mulleres de Terra de Montes que nos deron vida e orgullo.

Vivan as persoas que nos miran, acompañan e arrodean.

homes, as mulleres sacaban a forza de onde podían e asumían as tarefas que eles tiñan encomendadas.

Viva a Nasa Unión.

O reparto do traballo na sociedade labrega, na sociedade da Terra de Montes, era paritario, pero

Carme Hermida

(Pregón da XI Festa da Vincha de Cerdedo)