VALSTAR VISIE
Gemini Ziekenhuis SEED architects / Helder Oranje
VALSTAR VISIE NR 6 - JAARGANG 4 - 2010
6
PROJECT IN BEELD
GEMINI
IN GESPREK MET
Museon Den Haag
Ziekenhuisbouw volgens Living Building Concept
Pieter Angenent
>colofon
>woord
vooraf
Valstar Simonis is een o 足nafhankelijk ingenieursbureau, dat advies geeft over elektro足 technische, werktuigkundige en regeltechnische installaties in gebouwen. Valstar Simonis telt 100 medewerkers en heeft v足 estigingen in Rijswijk, Apeldoorn, Eindhoven, Amsterdam en Groningen. Voor meer informatie T 070 307 22 22 www.valstar-simonis.nl Wilt ook u Valstar Visie o 足 ntvangen, stuur dan een mail naar: valstarvisie@valstar-simonis.nl Lay out & concept SD Communicatie, Rotterdam Tekst & advies Schuttelaar & Partners, Den Haag Fotografie Ronald van den Heerik Bertil van Beek Charles Hartman
2
De vestigingen: Rijswijk Veraartlaan 4 Postbus 1935 2280 DX Rijswijk ZH T 070 307 22 22 Rijswijk@valstar-simonis.nl Apeldoorn Laan van Westenenk 731a Postbus 1375 7301 BP Apeldoorn T 055 526 37 77 Apeldoorn@valstar-simonis.nl Eindhoven Hondsruglaan 89 5628 DB Eindhoven T 040 290 26 62 Eindhoven@valstar-simonis.nl Amsterdam Jan Evertsenstraat 731 1061 XZ Amsterdam T 020 448 98 50 Amsterdam@valstar-simonis.nl Groningen Stedumermaar 1 9735 AC Groningen T 050 547 05 20 Groningen@valstar-simonis.nl Coverfoto Gemini ziekenhuis SEED architects / Helder Oranje
Directieteam Valstar Simonis: Niels Bogman, Wilfried van Mierlo, Jacques Mol, Theo de Boer
Samen werken
W
at is het verschil tussen samenwerken en samen werken? Als het goed is niets. Want in welke traditionele of innovatieve samenwerkingsvorm in de bouw dan ook, het komt er op aan samen verantwoordelijkheid te nemen, samen op te trekken en vooral samen een goed product af te
leveren. Een product dat voldoet aan de eisen van de opdrachtgever, de gebruikers en hun omgeving. En niet in de laatste plaats een product dat voldoet aan het verwachtingspatroon en het kwaliteitsbesef van de samenwerkende partijen. Dat betekent dat er onderling intensief samen gewerkt moet worden. Valstar Simonis heeft in dat opzicht een reputatie te verdedigen. Wij blijken in staat met verschillende partners in uiteenlopende constructies en onder wisselende omstandigheden te kunnen adviseren. Dat heeft alles te maken met onze expertise en flexibiliteit. Maar ook onze overtuiging en visie zijn van belang. Deze combinatie leidt tot dat goede bouwproduct. Deze aflevering van Valstar Visie getuigt daarvan. Effectief samenwerken kan niet zonder intensief samen werken.
>INHOUDSOPGAVE Woord vooraf 2 project in beeld Museon I Den Haag 3 Nieuwe samenwerking Gemini Eerste publiek-private samenwerking in de zorg 6 In gesprek met Pieter Angenent van Zernike Real Estate 10 Interview Wageningen University en Research centre 12 Valstar Varia 15
www.valstar-simonis.nl
>project
in beeld
3
MUSEON
TIJDENS HET EXPOSEREN GAAT DE VERBOUW DOOR Terwijl rondom in de catacomben en op het dak van het Museon hard wordt gewerkt aan de vernieuwing en uitbreiding van de klimaatinstallaties stromen klassen met kinderen het museum binnen. De bedrijfsvoering gaat immers gewoon door, dat was een van de afspraken vooraf. “Een kwestie van goede planning, duidelijke afspraken, interne communicatie en de nodige flexibiliteit�, aldus Rob de Jager, hoofd facility management van Museon. Hij is van meet af aan als supervisor intensief betrokken bij de voortgang van het project.
T
oen ruim vijf jaar geleden bleek dat de conditie van de installaties
MUSEON
van het Museon, een vooral op kinderen gericht museum voor
Het Museon is gevestigd in een karakteristiek pand, ontworpen door
cultuur en wetenschap, niet optimaal was is Valstar Simonis op
architect Wim Quist, dat in de nabije omgeving ligt van het Haags
verzoek van de gemeente Den Haag gestart met verbeteringsplannen. Uit onderzoek bleek dat verbetering van de techniek om de bewaarcondities van de verschillende collecties te versterken dringend nodig was. Installaties waren verouderd en functioneerden ondermaats. Het signaal was duidelijk en de gemeente Den Haag reserveerde budget om de problemen definitief te verhelpen. José Bunnik van de gemeente Den Haag, als opdrachtgever vanaf het begin verantwoordelijk voor het voorbereidings- en uitvoeringsproces: “De nieuwe standaarden van het Deltaplan voor cultuurbehoud vereisen nauwkeurige bewaarcondities. Vooral voor de unieke en kostbare collectie van het gemeentemuseum is dat volstrekt logisch. Zeker wanneer je beseft dat ongeveer 80% van alle kunst staat opgeslagen in de ondergrondse depots”. De noodzaak
Gemeentemuseum en het Omniversum. Het omvat expositie- en werkruimten en uitgestrekte kelderdepots, waar ook de kostbare collectie van het Gemeentemuseum is opgeslagen. De installaties in het complex zijn sterk geïntegreerd in de bouwkundige opzet, waarbij in de expositieruimten is gekozen voor verhoogde vloeren, waaronder de kanalen en leidingen zijn opgenomen. De technische ruimte onder het dak en de schachten fungeren als luchtkanaal. Het museum kent op de begane grond naast enkele publieke functies, zoals het restaurant en de entree, vooral speciale wisseltentoonstellingen. Op de eerste etage staat de vaste collectie van geologie, biologie, geschiedenis en archeologie, natuurkunde en techniek en volkenkunde.
voor een ingrijpende verbetering was daarmee duidelijk. In 2005 vond de eerste opname van de installaties plaats, gevolgd door een programma van eisen in 2007 en een opdracht in 2008 voor het technisch ontwerp. “Samen met de gemeente en het Museon hebben wij een uitvoeringsgericht ontwerp opgesteld. Dit is later in nauwe samenwerking met de installateur Kuijpers uitgewerkt en in een gedetailleerd 4
werkplan opgenomen. Daardoor is de onderlinge betrokkenheid en ver-
“Samenwerking betekent hier vertrouwen en harmonie”
antwoordelijkheid gedurende het proces versterkt”, aldus Jacques Mol, directielid van Valstar Simonis. Hij is enthousiast over deze aanpak die gestoeld is op een onderling commitment en kennisbehandeling, die
Uiteraard binnen de technische, organisatorische, planmatige en budget-
geleid hebben tot een waterdicht plan voor de complete upgrading van
taire randvoorwaarden uit het bestek. Die aanpak werkte goed en levert
alle klimaatinstallaties. “Er is gekozen voor een partnership waarin de
de beoogde kwaliteit en flexibiliteit op”. Dat bleek bijvoorbeeld bij de
installateur tijdens het detailontwerp en de voorbereiding van het werk-
keuze om de nieuwe machinekamers voor de depots buiten in plaats van
plan zijn eigen verantwoordelijkheid mocht innemen.
in de kelderruimten te plaatsen. Op die manier kon ruimte in de depots
José Bunnik | Gemeente Den Haag
Rob de Jager | Museon
Jaques Mol | Valstar Simonis
FEITEN & CIJFERS Project Verbeteren installaties expositieruimten en depots Opdrachtgever
Gemeente Den Haag
Supervisor Museon Adviseur
Valstar Simonis
Installateur
Kuijpers Installaties
Start/eerste opname
2005
Programma van eisen 2007 Opdracht uitvoering/ technisch ontwerp
2008
Start detailontwerp
2009
Start uitvoering
2010
Oplevering
eind 2010
worden gespaard, maar het betekende wel een forse uitbreiding van het werk. “De budgettaire kaders zouden door die beslissing kunnen worden overschreden, maar de efficiencywinst was zo groot dat de gemeente kon worden overtuigd”, aldus Bunnik. 5
Omdat de samenstelling van de opgeslagen collecties nogal verschilt zijn aparte regimes nodig. Metaal, foto’s en beeldmateriaal zijn gebaat bij een constante lage temperatuur en droge situatie, terwijl hout en stoffen bijvoorbeeld gebaat zijn bij iets vochtiger omstandigheden. Door de compartimentering van het depot en de aangepaste klimaatinstallaties is dat nu mogelijk. Er wordt daardoor voldaan aan de richtlijnen van het Instituut Collectie Nederland. Het verwachte resultaat daarvan is dat de vaak onvervangbare collecties een aanzienlijke levensduurverlenging krijgen. De bewaarcondities van de depots zijn in ieder geval opgewaardeerd voor de toekomst. De intensieve samenwerking die na de oplevering eind 2010 zal voortduren, zij het dat dan onderhoud en monitoring centraal staan, heeft uiteindelijk geleid tot een hoger niveau van de oorspronkelijke ambities. Beslissend daarbij is het goede samenspel, dat geleid heeft tot de complete vervanging van de luchtbehandelinginstallaties, koelinstallaties op het dak, nieuwe leidingen, pompen en regeltechniek. “De verwachting is
KENMERKEN VAN DE INSTALLATIES
dat in de toekomst een efficiëntere bedrijfsvoering plaats zal vinden, met
Laagtemperatuur verwarming
minder klachten, goedkoper onderhoud en lagere energiekosten”, aldus De Jager. “Samenwerking betekent hier vertrouwen en harmonie”. De voorbereidingen en realisatie vormen voor het hele team een spannend proces. Maar die spanning is hoegenaamd compleet voorbij gegaan aan al die duizenden jonge bezoekers die een oude raceauto nu eenmaal een stuk boeiender vinden.
n
Warmte- en vochtterugwinning Hoogtemperatuur koeling Vrije koeling Adiabatische bevochtiging Volledige integratie van installaties en installatieconcept
>Nieuwe
6
samenwerking
GEMINI
EERSTE PUBLIEK-PRIVATE SAMENWERKING IN DE ZORG Living Building Concept als basis voor samenwerking Het Gemini Ziekenhuis in Den Helder is dringend toe aan vernieuwing. In 2013 zal aan die wens en behoefte zijn voldaan. Gekozen is voor een nieuw transparant, duurzaam en vooral flexibel ontwerp. Het nieuwe Gemini komt te staan in een parkachtige omgeving. Er is 25.000 vierkante meter vloeroppervlak voorzien, die eenvoudig uit te breiden valt met maximaal 20.000 vierkante meter. Onder en rondom het ziekenhuis is parkeergelegenheid voor zeshonderd auto’s.
H
et ziekenhuis wordt ontwikkeld volgens het Living Building
Het is voor het eerst dat er daadwerkelijk op basis van een publiek-priva-
Concept, dat op flexibele wijze anticipeert op toekomstige ont-
te overeenkomst in de zorg wordt gewerkt. Het winnende Consortium
wikkelingen in de zorg. Dit betekent dat het Gemini Ziekenhuis
Helder Oranje – waarvan ook Valstar Simonis deel uitmaakt – is nu aan
wordt gebouwd op een manier waarmee vlug en zonder veel overlast en
zet. Een gesprek met opdrachtgever en opdrachtnemers over partner-
kosten, invulling zal worden gegeven aan groei, krimp of wijzigingen in de
ship, competenties, risico’s en verwachtingen.
huisvesting of medische behoeften.
Sjaak van ’t Hek, sinds drie jaar bouwcoördinator namens Gemini, heeft
LIVING BUILDING CONCEPT
bewust gekozen voor een niet-traditionele aanbestedingsvorm. “Ik geloof
Het nieuwe Gemini Ziekenhuis wordt ontwikkeld volgens het Living
niet meer in standaardprocedures, omdat het resultaat uiteindelijk altijd
Building Concept. Dit concept is beschreven door prof. dr. ir. Hennes
tegenvalt. Het wordt te duur, er wordt gestreept in de kwaliteit en de
A.J. de Ridder van de TU Delft en heeft de volgende kenmerken:
noodzakelijke flexibiliteit en er ontstaat al snel gesteggel over risico’s en
• Elk gebouw kent een flexibele en te optimaliseren generator van
verantwoordelijkheden. Om dat te voorkomen is op een betrekkelijk nieuwe manier gekeken hoe eisen, verwachtingen en wensen op het gebied van ontwerp, bouw en onderhoud aan elkaar gekoppeld kunnen worden. Het concept van Living Building is in dat opzicht uitdagend, maar vooral flexibel genoeg om aan de ontwikkelingen in de zorg ook op langere termijn te voldoen. Maar dat betekent ook dat de opdrachtnemers en de opdrachtgever voldoende vertrouwen moeten hebben in de
kosten en baten • Optimalisatie van het rendement over de hele levenscyclus van bouwobjecten • Een overgang van projectmanagement naar continu procesmanagement tijdens levenscyclus • Volledige transparantie in ontwikkeling van kosten en baten voor en door alle partijen.
samenwerking en de gekozen lijn. Dat is volgens mij gelukt, maar je moet er wel in blijven geloven en in investeren. Ook en misschien wel vooral in slechte tijden”.
onderling en klikt het met de opdrachtgever? In dit geval bleken de kwaliteiten bij Helder Oranje van onderlinge meerwaarde te zijn”.
Persoonlijk commitment
Arnold Burger (SEED architects): “We zijn als team gestart door aller-
Erik aan de Stegge van Orange Cure, een van de partners van Helder
eerst na te denken over een passende manier van samenwerken.
Oranje, herkent zich in die schets. “Van meet af aan is de samenwerking
Daarna kwamen pas de te volgen strategie en de verwachtingen van de
spannend geweest. Het is een nieuwe en uitdagende opdracht, het is een
opdrachtgever aan bod. Dat is een weinig gebruikelijke volgorde, maar
andere vorm van aanbesteden en samenwerking en uit die zoektocht is
het werkt wel. Vooral ook omdat de samenwerking gericht is op de lange
een fantastisch en duurzaam ontwerp ontstaan. Dat resultaat staat in
termijn. Die investering blijkt dus achteraf meer dan de moeite waard te
ieder geval en is mede beslissend geweest voor de keuze voor ons
zijn geweest”.
team”. Onderling vertrouwen Maar niet alleen het ontwerp, kostenramingen en toekomstscenario’s
Dat het bij de aanbestedingsprocedures niet alleen om een beoordeling
zijn bij de beoordeling in beeld gekomen. Ook de persoonlijke kwaliteiten
op prijs is gegaan heeft uiteindelijk een stevige visie en een daarop geënt
binnen het kernteam zijn mede beslissend geweest. Van ’t Hek: “Ik heb
ontwerp opgeleverd, dat ook in de smaak van de Raad van Bestuur van
niets aan ja-zeggers of kritiekloze volgers. Daar is ook in het voortraject
het Gemini Ziekenhuis – en naar later blijkt ook van in eerste instantie
op gelet. Een assessment behoorde tot de selectiemiddelen. Klikt het
kritische omwonenden – viel. Het is opmerkelijk dat voor deze >>
Kloksgewijs v.l.n.r. Ton Geelen en Martin Zuurbier | Cofely, Sjaak van ’t Hek | Gemini, John Dols | Twynstra Gudde, Erik aan de Stegge | Orange Cure, Michiel Wijnen | Matrix, Arnold Burger | SEED Architects, Robbert Coops | Schuttelaar & partners, Theo de Boer | Valstar Simonis
7
>> constructie is gekozen. “Het getuigt van lef om als ziekenhuisdirectie
Gemini eigenlijk had werd de focus steeds scherper. We konden groeien
in deze turbulente tijden op zo’n manier om te gaan met nieuwbouw,
en Gemini stimuleerde dat. Daardoor raakten wij niet in de valkuil van
aldus John Dols (Twynstra Gudde), procesmanager van dit nieuwbouw-
traditionele ziekenhuis- en zorgconcepten of juridische haarkloverij. Dat
project. Daarbij komt dat het traditionele pps-instrument nogal sleets aan
heeft niet alleen de opdrachtgever maar ook het kernteam, dat daar mee
het worden is, waardoor een dergelijke keuze in eerste aanleg niet voor
bezig was, verder geholpen”.
de hand ligt. Toch kon daardoor nu al anderhalf miljoen euro worden bespaard in het voortraject. Er zijn immers minimale transactiekosten
Ontzorgen
gemaakt. Aan de Stegge: “Het gaat er om vertrouwen in de opdrachtge-
Er is geen sprake van een natuurlijke leider binnen het consortium. “Dat
ver en de opdrachtnemer te ontwikkelen en te borgen. Dat is veel belang-
heeft in ieder geval tot nu toe niet gespeeld”, aldus Wijnen.”Wel duidelijk
rijker dan kostbare juridische constructies die gestoeld zijn op wantrou-
is welke rollen en verantwoordelijkheden we gezamenlijk dragen om een
wen en het onderling afschuiven van financiële risico’s”. Er is een vaste
succesvol traject te kunnen volgen. Want het gaat tenslotte om het ont-
prijs afgesproken, waardoor deze overeenkomst ten opzichte van traditi-
zorgen van de klant en het leveren van het gewenste product. Als dat
onele contracten veel minder riskant is.
allemaal lukt dan is de oplevering in 2013 niet alleen een hoogtepunt, maar ook een vertrekpunt voor het onderhoud dat ook door Helder
8
Michiel Wijnen van Matrix Bouw & Ontwikkeling legt uit dat het zelfs voor
Oranje zal worden verzorgd“.
de eerste keer is dat een pps in de zorg op deze manier wordt gereali-
Dat is misschien ook wel het kenmerkende van de samenwerking, die
seerd. “Het enige referentieproject is de bouw van een school in
gericht is op integraliteit. Integraliteit van competenties, maar uiteindelijk
Veenendaal, waar wij ook bij betrokken zijn. Daardoor is ervaring op het
ook van het op te leveren ziekenhuis in alle facetten en functies.
gebied van het Living Building Concept ook in Den Helder ingebracht”.
Niettemin komt het er nu op aan samen met de opdrachtgever aan de
Theo de Boer van Valstar Simonis vindt het uitgangspunt van het Living
slag te gaan. Nu de samenwerkingsovereenkomst is getekend is sprake
Building Concept uitstekend passen bij de wensen en verwachtingen van
van een nieuwe fase die gericht is op het waar maken van de ambities.
de opdrachtgever. “We kwamen min of meer als underdog in deze com-
Martin Zuurbier en Ton Geelen, beiden werkzaam bij Cofely Noordwest,
petitie terecht, maar door ons voortdurend af te vragen welke wensen
benadrukken in dat verband het belang van onderling commitment en interne communicatie. “Het is voor een succesvol verloop van deze opdracht cruciaal dat we elkaar informeren en scherp houden. Gebeurt
NIEUWBOUW IN STAPPEN
dat niet of onvoldoende dan ontstaan er strubbelingen, vertragingen of
2007 start oriëntatie LBC, risico-inventarisatie
overschrijdingen. En dat is iets dat juist voorkomen kan worden. Het
2008 ontwikkeling werkconcepten, outputspecificatie en
onderlinge vertrouwen en het respect voor elkaars kwaliteiten en ervarin-
marktconsultatie 2009 start aanbesteding, eerste selectie en concurrentiegerichte dialogen 2010 inschrijving, keuze economisch meest voordelige en gunning 20 mei 2010 ondertekening samenwerkingsovereenkomst eind 2010 grondoverdracht 2011
start bouw
2013
oplevering
2037
einde contractperiode
gen binnen het kernteam staan daar borg voor”.
n
9
Ondertekening van de samenwerkingsovereenkomst SEED architects / Helder Oranje
DEELNEMERS CONSORTIUM HELDER ORANJE (WWW.HELDER-ORANJE.NL) • Cofely Noordwest bv • Orange Cure • SEED architects • Matrix Bouw & Ontwikkeling • Valstar Simonis Op 20 mei 2010 werd de samenwerkingsovereenkomst tussen de opdrachtgever – het Gemini Ziekenhuis – en het consortium Helder Oranje getekend. Het betekent een samenwerking op lange termijn (25 jaar) die betrekking heeft op ontwerp, realisatie en exploitatie. Drs. F.L.A. Korver MBA, vice-voorzitter raad van bestuur MCA Gemini Groep beschouwde deze samenwerking bij die gelegenheid als toekomstbestendig. “De uitkomst van het aanbestedingsproces in deze vorm is nu al positief. De risico’s zijn beperkt en de onderlinge ambities hoog”.
>In
gesprek met
FAALKOSTEN BEPERKEN SAMENWERKEN BETEKENT SAMEN VERANTWOORDELIJKHEID NEMEN
Zernike Real Estate en Valstar Simonis werken samen bij de realisatie van een nieuw ziekenhuis in Boxmeer. De een is verantwoordelijk voor het bouwprojectmanagement, de ander voor de advisering op het gebied van installaties. Ook de constructeur, architect en installateur zijn partners in dit proces. “De samenwerking in het team loopt goed zolang de persoonlijke klik aanwezig is en wanneer niemand wegduikt voor zijn verantwoordelijkheden. Natuurlijk moet je oog hebben voor de positie en de onderlinge competenties van elkaar, maar het gaat bovenal om de realisatie van een goed product. Dat betekent dat je kritisch naar elkaar toe mag, nee moet, zijn, maar ook moet willen toestaan dat anderen zich op jouw terrein begeven. Een kwestie van geven en nemen. Daar moet je wel tegen kunnen�, aldus Pieter Angenent van Zernike Real Estate. 10
Pieter Angenent | Zernike Real Estate
S
niet in de laatste plaats de randvoorwaarden, zoals tijd, budget en kwaliteit-
ontwikkeld. Vormen die hopelijk bijdragen aan de totstandkoming van
er te scherp is ingeschreven op een aanbesteding, wanneer er teveel wijzi-
betere werkvormen, goede resultaten en die faalkosten structureel beper-
gingen worden doorgevoerd in het ontwerp of programma van eisen of
ken. Dat alles gebeurt in een dynamische omgeving waarin elk bouwpro-
wanneer een opdrachtgever niet professioneel is dan wordt het moeilijk om
ces zich onherroepelijk bevindt. Deels veroorzaakt door de eigen planning
het proces onderling transparant en effectief te houden. De kans dat daar-
en ambities, deels ook door de complexe omgeving, regelgeving, inspraak
door faalkosten ontstaan is dan realistisch, maar wat erger is dat door
of zich wijzigende wensen of omstandigheden. “Juist in turbulente situaties
onderlinge irritaties, misverstanden, vertragingen, juridische procedures of
bewijst een team zich. De samenwerking daarbinnen wordt immers voort-
miscommunicatie uiteindelijk een slecht of suboptimaal bouwwerk wordt
durend op de proef gesteld. Vooral wanneer sprake is van een proces
opgeleverd. Zelf probeer ik altijd op informele wijze en met respect voor
waarbij alle betrokkenen van ontwerp tot uitvoering samen optrekken en
elkaars positie en expertise knelpunten tijdig te tackelen. Maar ook door
dus samen verantwoordelijk zijn voor het proces en het eindresultaat mag
allerlei procedures en randvoorwaarden, die deels voortkomen uit wantrou-
je niet in een spagaat komen. Je moet je persoonlijk committeren aan het
wen en risicomijdend gedrag, is dat helaas niet altijd meer mogelijk”.
Nieuwe arrangementen amenwerken in de bouw. Het lijkt een afgekloven thema, maar
seisen. Vormen zoals publiek-private samenwerking, bouwteam of meer
door nieuwe eisen en opvattingen over het bouwproces – ook
conventionele vormen van samenwerking in de bouw kunnen op zichzelf
door de bouw- en vastgoedfraude - en door jurisprudentie en
goed functioneren en een goed eindresultaat opleveren. Tenminste als de
ervaringen met vormen van Europese aanbestedingen zijn nieuwe vormen
belangen van de samenwerkende partijen maar synchroon lopen. Wanneer
project, ook al zou dat ten koste kunnen gaan van de organisatie die je daarin vertegenwoordigt”, aldus Angenent.
Effectieve samenwerking in bouwteams
Wilfried van Mierlo, directielid van Valstar Simonis, heeft een rijke ervaring
Angenent is niet alleen als adviseur werkzaam geweest bij PRC, Starke
waar het gaat om nieuwe en traditionele vormen van samenwerking. “Ik
Diekstra en ABC, waardoor hij een schat aan kennis en ervaringen heeft
constateer dat de vanzelfsprekende, leidende positie van de architect in
opgedaan bij lastige bouwprojecten, maar hij is vooral erkend door zijn
dergelijke constructies is afgenomen. Niet alleen omdat andere partners en
opvattingen over effectieve samenwerking in bouwteams. “Wanneer de
belangen sterker zijn geworden, maar ook omdat nieuwe eisen, bijvoor-
schattingen kloppen dat er jaarlijks in de bouw zo’n vijf tot tien miljard euro
beeld op het gebied van duurzaamheid of energiebesparing – een andere
down the drain gaat dan is het duidelijk dat dat enorme bedrag op alle
benadering van het bouwproces vereisen. Er is in dat opzicht sprake van
mogelijkheden gereduceerd moet worden. Dat kan zeker ook door een
een geleidelijke emancipatie”.
betere of andere vorm van samenwerken. De omvang van deze faalkosten
“Waarom zou je een team dat
bewezen heeft te kunnen samenwerken, niet opnieuw benutten.”
is immers een teken aan de wand. Zeker in tijden waarin het financieeleconomisch niet goed gaat is het meer dan de moeite waard om de wijze waarop de samenwerking over het algemeen georganiseerd is te analyseren. Het lijkt erop alsof de laatste tweeduizend jaar steeds dezelfde weeffouten worden gemaakt. Steeds worden nieuwe teams geformeerd. Waarom zou je een team dat bewezen heeft te kunnen samenwerken, niet opnieuw benutten? En wat zijn de succesfactoren? Hoe breng je samenwerking tot stand? Het onderwerp fascineert mij zo dat ik bezig ben daarover een proefschrift te schrijven”. n
Natuurlijk staat het eindresultaat altijd voorop. Maar wanneer is het resultaat goed? “Dat is niet eenduidig vast te stellen”, volgens Angenent. “Het is afhankelijk van randvoorwaarden als tijd en budget, maar natuurlijk ook
CRITERIA SUCCESVOLLE SAMENWERKING
van de mate van tevredenheid van opdrachtgever, gebruiker en omgeving.
• Probleemoplossend vermogen centraal
Vooral een opdrachtgever kijkt allereerst naar de kosten en dus ook naar
• Verantwoordelijkheidsbesef
de faalkosten. Wij moeten veel meer kijken naar de opbrengst. En die
• Onderlinge klikfactor
opbrengst mag niet te veel onder druk komen te staan door te snijden in
• Aanvullende expertises competenties
budgetten of planningen. Daarmee haal je de lucht en de creativiteit uit het
• Ruimte voor overleg, voorbereiding en reflectie
proces en dat kan fataal zijn”.
• Optimale communicatie • Heldere rol- en taakverdeling
Het is uit de literatuur al lang bekend dat de faalkosten in de bouw aanzien-
• Professioneel opdrachtgeverschap
lijk zijn. Dat is ook de ervaring van Wilfried van Mierlo. Hij wijst erop dat de
• Duidelijke opdracht, ontwerp en programma van eisen
ideale vorm van samenwerking in de bouw eigenlijk niet voorkomt. “Die is
• Afspraken over budget, planning en vrijheidsgraden
sterk afhankelijk van de schaal van een project, de opdrachtgever en zeker
• Projectmanagement met juiste skills en competenties
11 7
>Interview
12
Artist impression Orion
Ector Hoogstad Architecten
STRAIGHT FORWARD IN DENKEN & DOEN
WAGENINGEN UNIVERSITY EN RESEARCH CENTRE Op de campus van Wageningen University en Research centre verschijnt binnenkort Orion, een tweede onderwijsgebouw van ongeveer 21.000 vierkante meter bruto vloeroppervlak. Naast de chemische laboratoria op de bovenste verdieping is het vooral bestemd voor cursorisch en practicumonderwijs. Kenmerkend is de flexibiliteit van het gebouw in relatie tot het gebruik en de duurzaamheid, zowel in structuur als in voorzieningen. Om die opzet te realiseren is een intensieve inspanning van alle betrokken partijen nodig. Zowel in het planvormingtraject als tijdens de realisatiefase. “Goede en vroegtijdige coördinatie en communicatie met de installateur is een voorwaarde om de doelstellingen conform de planning en kwaliteitscriteria te realiseren”.
H
et is een bijzondere vorm van Europese aanbesteding geweest,
ORION
aldus Jan Driesse, die namens de toekomstige gebruikers ver-
Door de verwachte en huidige toename van het aantal studenten aan
antwoordelijk is voor de uitvoering van de nieuwbouw van Orion.
de Universiteit van Wageningen is een tweede onderwijsgebouw op de
“De selectie vond vooral plaats op basis van kwaliteit. De planning, proce-
campus noodzakelijk. Er zijn nu al ruim zesduizend studenten, die
dures, de gevraagde kwaliteit en de prijs lagen al vast. Het ging dus om
gedeeltelijk ook afkomstig zijn van de hogeschool Van Hall Larenstein.
de inhoud en de mensen. Die waren doorslaggevend bij de gunning.
De prognose is dat er in 2017 achtduizend studerenden zijn.
Daarbij kwam dat architect, bouwfysicus en constructeur zich gelijktijdig
In het ontwerp van Ector Hoogstad Architecten krijgt het nieuwe onder-
met de installatieadviseur moesten inschrijven en presenteren. Er is
wijsgebouw Orion een vijfhoekige grondslag. Op de begane grond
bewust gekozen voor een planvormingsteam. De kwaliteit, de visie en de
komen de entree, restauratieve voorzieningen met “een binnentuin” en
persoonlijke kwaliteiten en competenties zijn van cruciaal belang voor de
buiten een terras. Een enorm auditorium met 720 zitplaatsen neemt de
samenwerking. En die is in ieder geval tot nu toe zeer goed geweest”.
eerste en tweede verdieping grotendeels in beslag. Met geluidwerende
Dat de keuze op Valstar Simonis is gevallen was nogal opvallend, omdat
vouwwanden kan het auditorium worden opgedeeld in twee tot zes
het bedrijf relatief onbekend was bij de Wageningen Universiteit. “Er is in
kleinere onderwijsruimten. Het gebouw wordt acht verdiepingen hoog.
de selectie van ontwerpers op basis van tien criteria gekeken naar refe-
Vanaf de derde etage wordt het gebouw grotendeels ingericht met les-,
renties, naar de aanpak en naar de samenstelling van het team. Daardoor
theorie- en practicumzalen die uitkijken op de binnentuin.
zijn de ontwerp- en adviesdisciplines evenwichtig vertegenwoordigd”.
Het gebouw wordt 45 meter hoog en heeft een hoog, strak en symme-
De basis voor het selectieproces was een kwalitatief zeer hoogwaardig
trisch karakter.
programma van eisen. Het programma voor Orion is weliswaar gedetailleerd, maar bevat ook de nodige vrijheidsgraden. Gekozen is voor flexibiliteit gecombineerd met een scherpe eis voor duurzaamheid. Driesse:
gebouw dat in alle opzichten van zijn functie optimaal flexibel is, waardoor
“Tijdens de voorbereidingen bleek bijvoorbeeld dat er andere functies aan
het functionele vloeroppervlak van studenten is teruggebracht met onge-
de installaties werden gesteld. Dat betekende dat op het allerlaatste
veer 15% zonder verlies van kwaliteit en functionaliteit. Dat is een niet
moment aanpassingen in het ontwerp moesten worden aangebracht.
geringe efficiencyprestatie. Zo zijn pc’s in de practica ingebouwd, wordt
Gelukkig dat die detaillering nog kon worden gewijzigd. Iets dergelijks is
meer gebruik gemaakt van software simulaties en flexibele wanden waar-
ook gebeurd omdat wij andere eisen stelden aan het aantal liften en toilet-
door onderwijsruimten voortdurend op maat gemaakt kunnen worden. De
ten. Ook die aanpassing kon tamelijk probleemloos worden doorgevoerd”.
bezettingsgraad van het gebouw neemt hierdoor aanzienlijk toe. Dit “nieuwe werken” vergt uiteraard wel gedragsaanpassingen van medewer-
Orion integreert
kers en studenten. Het fundament daarvoor is ondermeer bij de totstand-
“De universiteit is een platte organisatie. En dat heeft zo zijn voordelen
koming het eerste onderwijsgebouw, Forum, gelegd, aldus Driesse. Van
voor een strak geleid project als dat voor de nieuwbouw van Orion. De
belang is geweest dat we niet uit wilden gaan van de architectonische
beslissingsbevoegdheid ligt bij de raad van bestuur van de universiteit.
vormgeving, maar primair vanuit de onderwijskundige eisen. Dat lijkt
Toetsingskader vormt het nieuwbouwplan dat voorziet in het fysiek samen-
logisch, maar de eerdere ervaringen, zijn bij deze focusbepaling van
brengen van de nu nog verspreid liggende onderdelen van de universiteit
invloed geweest. Architect Ector Hoogstad heeft deze eisen overigens in
en DLO-instellingen, het vernieuwen van gebouwen en het realiseren van
een fraai en doeltreffend gebouw vertaald. Vanuit die onderwijskundige
een efficiencyslag. In de praktijk is Marcel Quint, projectmanager van ABT,
eisen en de stedebouwkundige opvattingen van de gemeente is uiteinde-
het directe verlengstuk van het bestuur. “ABT heeft het vertrouwen gekre-
lijk het alzijdige en vijfhoekige ontwerp ontstaan”, aldus Quint. >>
gen om zowel procesmatig als inhoudelijk namens de opdrachtgever te kunnen opereren als een gedelegeerd opdrachtgever. Daardoor zijn de lijnen zeer kort en kunnen beslissingen en aanpassingen snel doorgevoerd worden. Dat is van belang om snel te kunnen schakelen en voor de broodnodige flexibiliteit”. “Een bijkomend voordeel is dat daardoor consistentie in de aanpak en snelheid ontstaat”, aldus Eric Steinebach, projectadviseur van Valstar Simonis. “Er is een strakke planning en er is sprake van een technisch hoogstandje. Zo is het ontwerp voor zes collegezalen die onderling verbonden kunnen worden uniek in de wereld. Dat vereist van het team deskundigheid maar zeker ook creativiteit en praktisch inzicht”. “Wij zijn er als team van overtuigd dat er een uniek eindproduct ontstaat, ondanks een zeer strakke planning en budgettaire kaders. Er komt een
V.l.n.r. Marcel Quint, Jan Driesse, Jaques Mol, Eric Steinebach
13
>> “Zo is consequent gekozen voor een kabel-, leidingen- en draadarme opzet, zoals gebruikers dat wensen. Er zijn geen verlaagde plafonds. De infrastructuur moest dus worden geïntegreerd in de vloer”. Jacques Mol, directielid van Valstar Simonis, beoordeelt de gekozen opzet waarin integratie van installaties en bijbehorende infrastructuur leidende principes zijn als consequent. “Alle bouwfysische aspecten, akoestiek, installaties, audiovisuele middelen, betonkernactivering en ict zijn nu geïntegreerd in een uniek plafond/ vloersysteem. Dat levert voordelen op, zeker qua duurzaamheid en onderhoud. Maar het grootste pluspunt is toch wel dat de discussies over voor- en nadelen niet alleen
FEITEN & CIJFERS
in het ontwerpteam maar ook met de opdrachtgever en gebruikers op een
Project
Nieuwbouw onderwijsgebouw
positieve en constructieve wijze is gevoerd. Reacties en reflecties kon-
Opdrachtgever
Wageningen University en Research centre
den worden beantwoord met het oorspronkelijke ontwerp, dat daarmee
Kenmerken acht verdiepingen, 1810 werkplekken,
bewees dat flexibiliteit niet alleen maar een woord is. Dit is ondermeer
13.000 vierkante meter netto vloeropper-
aangetoond en gefinetuned met een één op één mock-up. Bij Orion is het
vlak, 12 collegezalen, 3 extra grote zalen,
een werkbaar uitgangspunt gebleken en dat geeft vertrouwen voor de
multifunctionele practicumzalen, een
toekomst”.
kelderruimte voor 1500 fietsen en een
n
vrijstaande bovengrondse parkeergarage voor 200 auto’s Extern (gemandateerd) opdrachtgever ABT
PLANNING 14
Programma van eisen
2007
Architect
Ector Hoogstad Architecten
Ontwerp
2009 - 2010
Adviseur installaties
Valstar Simonis
Aanbesteding
2010 (augustus)
Constructies
Aronsohn
Oplevering
2012 (augustus)
Bouwfysica en akoestiek DGMR
Huidige situatie campus met Forum-gebouw
VARIA >Valstar
Varia
VALSTAR SIMONIS DONEERT 50 BLOEDRETRANSFUSIESYSTEMEN
11 juni jongstleden vond een benefietevenement in Sociëteit De Witte in Den Haag plaats. De opbrengst is bestemd voor The DONOR Foundation, die bloedretransfusiesystemen doneert aan ziekenhuizen in onder meer Zuid-Afrika. Valstar Simonis doneert vijftig van deze bloedretransfusiesystemen. Wereldwijd is er een groot tekort aan veilig donorbloed. Het bloed is vaak besmet met bijvoorbeeld HIV, hepatitis of malaria. Om dit probleem aan te pakken zijn bloedretransfusiesystemen ontwikkeld. Met dit systeem krijgt een patiënt zijn eigen bloed terug na een ingreep. Het voordeel hiervan is dat er geen bloed uit de bloedbank, oftewel bloed van een ander, nodig is. Door het recyclen van het eigen bloed geneest de patiënt sneller en wordt tevens de overdracht van ziektes voorkomen. Valstar Simonis draagt graag een steentje bij aan een betere wereldwijde bloedvoorraad.
WIJ DENKEN MEE MET SOLARCAR BV
www.solarcarinternational.com
DUURZAAM SPORTIEF TIJDENS DE MARATHON IN ROTTERDAM
15
ONTWERPEN MET OOG VOOR BEHEER Valstar Simonis is een van de bedrijven die zijn kennis en ervaring heeft ingebracht in de Expertisegroep Oog voor Beheer. Deze groep is een samenwerkingsverband, onder leiding van het Centrum voor Innovatie van de Bouwkolom, van acht onafhankelijke huisvestings-, architecten- en adviesbureaus die samen een werkwijze (inclusief een uitgebreid handboek) ontwikkeld hebben om een ontwerpproces te doorlopen dat precies aansluit bij de
NIEUWE OPDRACHTEN Eindhoven
Catalyst
opdrachtgever Brainport architect
Inbo Eindhoven
Bouwmanagement
Conforum Bouwconsult
omvang
4.000 m2
bijzonderheden Op het terrein van de TU te Eindhoven wordt een gebouw ontwikkeld voor startende onder-
wensen en verwachtingen van de opdrachtgever. Met tools als levenscycluskosten-model-
nemers. Het gebouw bestaat uit kantoor en
len wordt het proces gedreven door de juiste overwegingen. Daardoor ontstaat de perfecte
laboratoria en wordt gekoppeld aan het aan-
balans tussen investering-, beheer- en onderhoudskosten. Een mooi voorbeeld van een
wezige twinningcentre. Het gebouw wordt gekenmerkt door een volledig glazen gevel en
vernieuwende vorm van samenwerking die zijn waarde voor de opdrachtgever bewijst.
een atrium.
De expertisegroep bestaat uit het Centrum voor Innovatie van de Bouwkolom, GAJ architecten, bd architectuur, Archicom Consultants Architects & Engineers, Jorissen Simonetti architecten bv,
Utrecht Uitbreiding Hubrecht Instituut
Van Kessel & Janssen bv Bouwconsultancy,
opdrachtgever Koninklijke Nederlandse Academie van
Bureau Bos architecten, ingenieurs & adviseurs
Wetenschappen
en Valstar Simonis.
architect
OPL Architecten
omvang
1.500 m2
bijzonderheden Uitbreiding laboratorium gebouw en aanpalende ruimten
INTEGRALE SELECTIES Een ontwikkeling die Valstar Simonis recent versterkt meemaakt is het selecteren van integrale ontwerpteams bij (Europese) aanbestedingen. Architect, constructeur en installatieadviseur worden niet meer separaat geselecteerd maar als team. In samenwerking met architectenbureau Kraaijvanger Urbis heeft Valstar Simonis zich al enkele keren kunnen presenteren. Er zijn in dat opzicht ook successen geboekt bij het verwerven van integrale opdrach-
Nijmegen Nieuwbouw Montessori College opdrachtgever
Montessori College
architect
Ector Hoogstad Architecten
Bouwmanagement
Haskoning bouwmanagement
omvang
15.000 m2
bijzonderheden Het betreft nieuwbouw van een bestaande middelbare school. Hoge duurzaamheidseisen, zoals een EPC 0,75 met klimaatklasse
ten voor ontwerp- en uitvoeringsbegeleiding. Voorbeelden zijn het Fioretti College in Hillegom
A zijn uniek voor scholen. Het nieuwe gebouw
en CSG Liudger in Drachten. Hans Goverde, architect en partner van Kraaijvanger Urbis is enthousiast over deze vorm van samenwerking. "Als architect hebben wij op deze wijze een meer sturende positie in het ontwerpproces. Bovendien kunnen wij op deze manier de andere ontwerppartners selecteren waarmee wij graag en goed kunnen werken. Dat lukt met Valstar Simonis prima en daarom zijn zij vaak van de partij in onze integrale ontwerpteams". De voordelen voor de opdrachtgever is dat de coĂśrdinatie en afstemming bij een contractpartij neergelegd wordt. De ontwerpende partijen hebben een duidelijke focus op integraal ont-
wordt gekoppeld aan het bestaande gebouw.
Amsterdam GeĂŻntegreerde voorzieningen Oud-West opdrachtgever Project Management Bureau Gemeente Amsterdam omvang 3.000 m2 bijzonderheden Het bestaande gebouw betreft een GGDvoorziening met een front- en een backoffice,
werpen en het vinden van de beste oplossing. Ook deze wijze van samenwerking is een vorm
met enkele ruimten bestemd voor een dage-
die Valstar Simonis beheerst en waarbij opdrachtgevers een optimaal project geleverd wordt.
lijks bezoek van 200 clienten en ongeveer 60 medewerkers.
Helmond Elkerliek Ziekenhuis opdrachtgever
Elkerliek Ziekenhuis
architect
Architecten aan de Maas
Bouwmanagement
Elkerliek Ziekenhuis
omvang
4.150 m2
bijzonderheden Het betreft nieuwbouw en verbouw van OK's, IC en CSA. Hierbij is duurzaamheid een belangrijk aandachtspunt. Tijdens het nieuwbouwproces zullen de huidige ok's en bijbehorende afdelingen in bedrijf moeten blijven.
CSG Liudger, Drachten
Kraaijvanger Urbis
www.valstar-simonis.nl