Vam Radically Yours #12 2014

#12 SUMMER 2014

Positions 10 dingen over são paulo

Essay – Joram Kraaijeveld De metamorfose AGENDA

Beste bezoeker, In het Van Abbemuseum hebben we het vaak over het Engelse begrip: ‘agency’. Het is moeilijk te vertalen, maar het betekent grofweg iemands mogelijkheid om te handelen. Het is bepalend voor ons eigen leven, maar ook voor de mate waarin we invloed uitoefenen op anderen. Van de volgende stap in je leven, tot het beïnvloeden van een regeringsbesluit; het is allemaal afhankelijk van ‘agency’.

Charles van Otterdijk, Double Centre L02.#03

De tentoonstellingen en projecten deze zomer in het museum reflecteren op het principe van ‘agency’. Positions, een nieuw tentoonstellingsconcept, laat het werk van vijf kunstenaars zien die ieder op hun eigen manier artistiek en politiek handelen met elkaar verbinden. Binnen de collectiepresentie Er was eens… De collectie nu vind je vele verhalen over momenten in de geschiedenis waarin de daadkracht van mensen op de proef werd gesteld, of waarin ze erin excelleert. Ook wordt je in Er was eens… zelf uitgedaagd om in actie te komen en je eigen ‘tentoonstelling’ te maken in het doe-het-zelfarchief. De presentaties van de kunstenaars Amalia Pica en Arnoud Holleman dagen ons uit om na te denken over de relatie die we hebben met de objecten om ons heen en waar deze voor staan.

We hopen dat je verblijf in het museum je aanmoedigt om na te denken over dit begrip ‘agency’ – over wat we kunnen doen om een rol te spelen in de wereld om ons heen.

Het team van het Van Abbemuseum

Dear visitor, At the Van Abbemuseum we often talk about the importance of agency. But what does it actually mean?

Agency refers to a person’s ability to act in the world.

It affects our next step to the decisions of national governments. It underpins everything we do, as individuals or as a society.

This summer you will see different presentations where the notion of agency is at stake. Positions, a new format of exhibition for the Van Abbe, sees five artists from different contexts bought together to initiate a discussion on artistic and political agency today. Within the collection display Once Upon a Time… The Collection Now different art works and stories allow us to consider where agency has been exerted and where it has been taken away over the past century. And displays by Amalia Pica and Arnoud Holleman encourage us to think about how we act in relation to the objects in front of us and what they stand for.

We hope your time here encourages you to think about something we feel is important to all of us: agency – our ability to act in the world in which we live.

The Van Abbemuseum Team

Beste bezoeker, In het Van Abbemuseum hebben we het vaak over het Engelse begrip: ‘agency’. Het is moeilijk te vertalen, maar het betekent grofweg iemands mogelijkheid om te handelen. Het is bepalend voor ons eigen leven, maar ook voor de mate waarin we invloed uitoefenen op anderen. Van de volgende stap in je leven, tot het beïnvloeden van een regeringsbesluit; het is allemaal afhankelijk van ‘agency’.

Charles van Otterdijk, Double Centre L02.#03

De tentoonstellingen en projecten deze zomer in het museum reflecteren op het principe van ‘agency’. Positions, een nieuw tentoonstellingsconcept, laat het werk van vijf kunstenaars zien die ieder op hun eigen manier artistiek en politiek handelen met elkaar verbinden. Binnen de collectiepresentie Er was eens… De collectie nu vind je vele verhalen over momenten in de geschiedenis waarin de daadkracht van mensen op de proef werd gesteld, of waarin ze erin excelleert. Ook wordt je in Er was eens… zelf uitgedaagd om in actie te komen en je eigen ‘tentoonstelling’ te maken in het doe-het-zelfarchief. De presentaties van de kunstenaars Amalia Pica en Arnoud Holleman dagen ons uit om na te denken over de relatie die we hebben met de objecten om ons heen en waar deze voor staan.

We hopen dat je verblijf in het museum je aanmoedigt om na te denken over dit begrip ‘agency’ – over wat we kunnen doen om een rol te spelen in de wereld om ons heen.

Het team van het Van Abbemuseum

Dear visitor, At the Van Abbemuseum we often talk about the importance of agency. But what does it actually mean?

Agency refers to a person’s ability to act in the world.

It affects our next step to the decisions of national governments. It underpins everything we do, as individuals or as a society.

This summer you will see different presentations where the notion of agency is at stake. Positions, a new format of exhibition for the Van Abbe, sees five artists from different contexts bought together to initiate a discussion on artistic and political agency today. Within the collection display Once Upon a Time… The Collection Now different art works and stories allow us to consider where agency has been exerted and where it has been taken away over the past century. And displays by Amalia Pica and Arnoud Holleman encourage us to think about how we act in relation to the objects in front of us and what they stand for.

We hope your time here encourages you to think about something we feel is important to all of us: agency – our ability to act in the world in which we live.

The Van Abbemuseum Team

Positions

05.07 – 12.10.2014

Deze zomer komt het Van Abbemuseum met een nieuwe tentoonstellingsvorm binnen zijn tijdelijke programmering. Positions laat projecten van opkomende Nederlandse en internationale kunstenaars zien die met elkaar in dialoog gaan in de tien zalen van de oudbouw van het museum. Positions is bedoeld als tegenhanger van zowel de grotere thematische en onderzoekstentoonstellingen als de retrospectieve solotentoonstellingen van het museum. Deze nieuwe tentoonstellingsvorm legt de nadruk op de stem van de kunstenaar en biedt een kader voor een gesprek waarbij het publiek wordt uitgenodigd om kunstpraktijken in relatie tot elkaar te interpreteren. Positions wordt een jaarlijks ontmoetingspunt voor verschillende artistieke en intellectuele statements, een dialoog geïnitieerd vanuit verschillende perspectieven waarin het publiek kennismaakt met nieuwe artistieke ideeën.

In deze eerste editie van Positions is werk te zien van Lawrence Abu Hamdan (1983, Jordanië), Celine Condorelli (1974, Frankrijk), Bouchra Khalili (1975, Marokko), Koki Tanaka (1976, Japan) en Charles van Otterdijk (1976, Nederland). Deze kunstenaars tonen een Lawrence Abu Hamdan, Hypocrisy, 2013. Courtesy the artist.

Positions 05.07 – 12.10.2014 This summer the Van Abbemuseum will introduce a new exhibition format to its temporary programming. Positions will see a selection of projects by international and Dutch artists set in dialogue with one another within the historic setting of the old building. Serving as a counterpoint to the museum’s larger thematic and research exhibitions, as well as retrospective solo shows, Positions will give focus to the artist’s voice – framing a conversation that will invite the public to read artistic practices in relation to one another.

Positions will become an annual meeting point for different artistic and intellectual statements, a conversation instigated from varied perspectives that will introduce audiences to ambitious artistic thinking.

For the first installment of Positions the Van Abbemuseum will present work by Lawrence Abu Hamdan (1983, Jordan), Celine Condorelli (1974, France), Bouchra Khalili (1975, Morocco), Koki Tanaka (1976, Japan) and Charles van Otterdijk (1976, the Netherlands). Each of the artists will present a single project or body of work, some of which

Positions

05.07 – 12.10.2014

Deze zomer komt het Van Abbemuseum met een nieuwe tentoonstellingsvorm binnen zijn tijdelijke programmering. Positions laat projecten van opkomende Nederlandse en internationale kunstenaars zien die met elkaar in dialoog gaan in de tien zalen van de oudbouw van het museum. Positions is bedoeld als tegenhanger van zowel de grotere thematische en onderzoekstentoonstellingen als de retrospectieve solotentoonstellingen van het museum. Deze nieuwe tentoonstellingsvorm legt de nadruk op de stem van de kunstenaar en biedt een kader voor een gesprek waarbij het publiek wordt uitgenodigd om kunstpraktijken in relatie tot elkaar te interpreteren. Positions wordt een jaarlijks ontmoetingspunt voor verschillende artistieke en intellectuele statements, een dialoog geïnitieerd vanuit verschillende perspectieven waarin het publiek kennismaakt met nieuwe artistieke ideeën.

In deze eerste editie van Positions is werk te zien van Lawrence Abu Hamdan (1983, Jordanië), Celine Condorelli (1974, Frankrijk), Bouchra Khalili (1975, Marokko), Koki Tanaka (1976, Japan) en Charles van Otterdijk (1976, Nederland). Deze kunstenaars tonen een Lawrence Abu Hamdan, Hypocrisy, 2013. Courtesy the artist.

Positions 05.07 – 12.10.2014 This summer the Van Abbemuseum will introduce a new exhibition format to its temporary programming. Positions will see a selection of projects by international and Dutch artists set in dialogue with one another within the historic setting of the old building. Serving as a counterpoint to the museum’s larger thematic and research exhibitions, as well as retrospective solo shows, Positions will give focus to the artist’s voice – framing a conversation that will invite the public to read artistic practices in relation to one another.

Positions will become an annual meeting point for different artistic and intellectual statements, a conversation instigated from varied perspectives that will introduce audiences to ambitious artistic thinking.

For the first installment of Positions the Van Abbemuseum will present work by Lawrence Abu Hamdan (1983, Jordan), Celine Condorelli (1974, France), Bouchra Khalili (1975, Morocco), Koki Tanaka (1976, Japan) and Charles van Otterdijk (1976, the Netherlands). Each of the artists will present a single project or body of work, some of which

afzonderlijk project of serie van werken.

Enkele daarvan zijn speciaal voor Positions gemaakt, andere vloeien voort uit samenwerking met organisaties en instellingen over de hele wereld.

Het gesprek tussen de kunstenaars verloopt niet volgens één bepaalde route of pad; de vragen ontstaan vanuit heel uiteenlopende posities. Projecten van Charles van Otterdijk, Lawrence Abu Hamdan en Bouchra Khalili kijken naar de manier waarop verschillende plekken, locaties en zelfs nationale staten worden beheerd en gecontroleerd, en - als afgeleide daarvan - hoe mensen hun eigen politieke macht in de wereld beheren. Van een niet nader genoemde plek op de Pools-Duitse grens, via de straten van Caïro tot immigranten in Parijs, Genua en New York ontstaat er een dialoog binnen verschillende contexten en de mensen die deze plekken controleren en bewonen.

Celine Condorelli en Koki Tanaka onderstrepen dit en initiëren met hun objecten en happenings momenten van saamhorigheid en gedeelde ervaring. Hiermee tonen ze aan hoe allianties, vriendschappen en vormen van collectiviteit leiden tot bescheiden, maar belangrijke momenten van politiek potentieel.

Hoe we in de wereld functioneren wordt uiteindelijk bepaald door de manier waarop we ons opstellen tegenover de mensen, plekken en ruimtes die ons omringen. Met dit in ons achterhoofd waren drie vragen belangrijk in de selectie van de kunstenaars voor de eerste editie van Positions.

Ten eerste, hoe bepalen we als individu of als onderdeel van een mondiale massa in de huidige tijd onze positie? Ten tweede, welke invloed hebben de verschillende vormen van macht (via in- en uitsluiting) op de manier waarop we onze positie in de

has been commissioned specifically for Positions and many coming out of collaborations with organisations and institutions throughout the world.

This conversation does not follow one particular thread or trajectory; rather questions surface and re-emerge from vastly different positions.

Projects by Charles van Otterdijk, Lawrence Abu Hamdan and Bouchra Khalili look at how different sites, locations and even nation states are administered and controlled - and, by inference, how subjects administer their own political agency in the world. From an undisclosed site on the Polish-German border to the streets of Cairo to immigrants in Paris, Genoa and New York, a dialogue emerges across different contexts and the people that both control and inhabit these sites. Punctuating these, Celine Condorelli and Koki Tanaka, through a series of objects and happenings, instigate moments of collectivity and shared experience that reveal how alliances, friendships and notions of collectivity create modest but vital moments of political potential.

How we position ourselves in relation to the people, places and spaces that surround us ultimately determines how we function in the world. With this in mind, three questions have been important in bringing together the different artists for the first iteration of Positions: Firstly, how do we form a position, as individual subjects or as part of a global multitude, in our contemporary moment?

Secondly, how do different forms of power (via inclusion and exclusion) govern the way we position ourselves in the world? And thirdly, how can the positions we form, often on a small scale and in relation to those immediately around us, speak to notions of political agency? We can say then that the works in Positions, originating Hito Steyerl Adorno’s Grey, 2012 Chicago Koki Tanaka, Precarious Tasks #1 Swinging a flash light while we walk at night year, 2012

afzonderlijk project of serie van werken.

Enkele daarvan zijn speciaal voor Positions gemaakt, andere vloeien voort uit samenwerking met organisaties en instellingen over de hele wereld.

Het gesprek tussen de kunstenaars verloopt niet volgens één bepaalde route of pad; de vragen ontstaan vanuit heel uiteenlopende posities. Projecten van Charles van Otterdijk, Lawrence Abu Hamdan en Bouchra Khalili kijken naar de manier waarop verschillende plekken, locaties en zelfs nationale staten worden beheerd en gecontroleerd, en - als afgeleide daarvan - hoe mensen hun eigen politieke macht in de wereld beheren. Van een niet nader genoemde plek op de Pools-Duitse grens, via de straten van Caïro tot immigranten in Parijs, Genua en New York ontstaat er een dialoog binnen verschillende contexten en de mensen die deze plekken controleren en bewonen.

Celine Condorelli en Koki Tanaka onderstrepen dit en initiëren met hun objecten en happenings momenten van saamhorigheid en gedeelde ervaring. Hiermee tonen ze aan hoe allianties, vriendschappen en vormen van collectiviteit leiden tot bescheiden, maar belangrijke momenten van politiek potentieel.

Hoe we in de wereld functioneren wordt uiteindelijk bepaald door de manier waarop we ons opstellen tegenover de mensen, plekken en ruimtes die ons omringen. Met dit in ons achterhoofd waren drie vragen belangrijk in de selectie van de kunstenaars voor de eerste editie van Positions.

Ten eerste, hoe bepalen we als individu of als onderdeel van een mondiale massa in de huidige tijd onze positie? Ten tweede, welke invloed hebben de verschillende vormen van macht (via in- en uitsluiting) op de manier waarop we onze positie in de

has been commissioned specifically for Positions and many coming out of collaborations with organisations and institutions throughout the world.

This conversation does not follow one particular thread or trajectory; rather questions surface and re-emerge from vastly different positions.

Projects by Charles van Otterdijk, Lawrence Abu Hamdan and Bouchra Khalili look at how different sites, locations and even nation states are administered and controlled - and, by inference, how subjects administer their own political agency in the world. From an undisclosed site on the Polish-German border to the streets of Cairo to immigrants in Paris, Genoa and New York, a dialogue emerges across different contexts and the people that both control and inhabit these sites. Punctuating these, Celine Condorelli and Koki Tanaka, through a series of objects and happenings, instigate moments of collectivity and shared experience that reveal how alliances, friendships and notions of collectivity create modest but vital moments of political potential.

How we position ourselves in relation to the people, places and spaces that surround us ultimately determines how we function in the world. With this in mind, three questions have been important in bringing together the different artists for the first iteration of Positions: Firstly, how do we form a position, as individual subjects or as part of a global multitude, in our contemporary moment?

Secondly, how do different forms of power (via inclusion and exclusion) govern the way we position ourselves in the world? And thirdly, how can the positions we form, often on a small scale and in relation to those immediately around us, speak to notions of political agency? We can say then that the works in Positions, originating Hito Steyerl Adorno’s Grey, 2012 Chicago Koki Tanaka, Precarious Tasks #1 Swinging a flash light while we walk at night year, 2012

wereld bepalen? En ten derde, hoe verhouden de posities die we innemen, vaak op kleine schaal en in relatie tot de mensen in onze directe omgeving, zich tot ideeën van politieke macht? De werken binnen Positions, afkomstig uit de hele wereld en uit verschillende contexten, zijn bijeengebracht met deze vragen in gedachten.

Positions nodigt ons uit om na te denken over de wijze waarop macht – individueel of collectief – in de wereld wordt genomen of verleend.

from different contexts throughout the world, have been bought together with the question of agency in mind.

Conceived together, the exhibition will invite a series of reflections on how we position ourselves in the world today – through the power structures that control us to how we interact with our fellow citizens. Positions invites us to consider how agency – individual or collective – is taken or granted in the world.

Aankoop Minerva Cuevas Social Entomology

24.05 – medio november 2014

Positions is supported by Ammodo and Stichting Promotors Van Abbemuseum

Positions wordt mede mogelijk gemaakt door Ammodo en Stichting Promotors Van Abbemuseum

Acquisition Minerva Cuevas Social Entomology 24.05 – mid November 2014

Minerva Cuevas, Social Entomology, 2007. Foto: Peter Cox

Céline Condorelli, Chisenhale Gallery, 2014. Photo: Andy Keate

Wie in de tentoonstelling Museum of Arte Útil het archief doorzocht, kwam daar ook de naam tegen van Minerva Cuevas (1975, Mexico City) met haar project Meja Vida Corp (Better Life Corporation), een nonprofit organisatie die mogelijkheden lanceert om producten en diensten gratis te produceren en te verspreiden. De regel-

Looking through the archives of the exhibition Museum or Arte Útil revealed the name Minerva Cuevas (1975, Mexico City) with her project Meja Vida Corp (Better Life Corporation), a notfor-profit organisation which launches opportunities to produce and distribute products and services free of charge. Regular visitors to the Van Abbemuseum will also be familiar with Minerva Cuevas from her solo exhibition in 2008. This included the installation Social Entomology (2007), which the museum purchased after the exhibition.

This installation is now being installed for the first time since it was purchased, in the presentation of the collection Once Upon a Time … The Collection Now. In this work Cuevas focuses on society as an organism and on the organism as a society. The installation shows the instruments, theories and observations which led to this comparison. Is it still valid today?

wereld bepalen? En ten derde, hoe verhouden de posities die we innemen, vaak op kleine schaal en in relatie tot de mensen in onze directe omgeving, zich tot ideeën van politieke macht? De werken binnen Positions, afkomstig uit de hele wereld en uit verschillende contexten, zijn bijeengebracht met deze vragen in gedachten.

Positions nodigt ons uit om na te denken over de wijze waarop macht – individueel of collectief – in de wereld wordt genomen of verleend.

from different contexts throughout the world, have been bought together with the question of agency in mind.

Conceived together, the exhibition will invite a series of reflections on how we position ourselves in the world today – through the power structures that control us to how we interact with our fellow citizens. Positions invites us to consider how agency – individual or collective – is taken or granted in the world.

Aankoop Minerva Cuevas Social Entomology

24.05 – medio november 2014

Positions is supported by Ammodo and Stichting Promotors Van Abbemuseum

Positions wordt mede mogelijk gemaakt door Ammodo en Stichting Promotors Van Abbemuseum

Acquisition Minerva Cuevas Social Entomology 24.05 – mid November 2014

Minerva Cuevas, Social Entomology, 2007. Foto: Peter Cox

Céline Condorelli, Chisenhale Gallery, 2014. Photo: Andy Keate

Wie in de tentoonstelling Museum of Arte Útil het archief doorzocht, kwam daar ook de naam tegen van Minerva Cuevas (1975, Mexico City) met haar project Meja Vida Corp (Better Life Corporation), een nonprofit organisatie die mogelijkheden lanceert om producten en diensten gratis te produceren en te verspreiden. De regel-

Looking through the archives of the exhibition Museum or Arte Útil revealed the name Minerva Cuevas (1975, Mexico City) with her project Meja Vida Corp (Better Life Corporation), a notfor-profit organisation which launches opportunities to produce and distribute products and services free of charge. Regular visitors to the Van Abbemuseum will also be familiar with Minerva Cuevas from her solo exhibition in 2008. This included the installation Social Entomology (2007), which the museum purchased after the exhibition.

This installation is now being installed for the first time since it was purchased, in the presentation of the collection Once Upon a Time … The Collection Now. In this work Cuevas focuses on society as an organism and on the organism as a society. The installation shows the instruments, theories and observations which led to this comparison. Is it still valid today?

contexten een serie matige bezoeker van het Van Abbemuseum kent Minerva Cuevas ook van haar solotentoonstelling in 2008. Daarin was de installatie Social Entomology (2007) te zien, die het museum na de tentoon­stelling aankocht.

Voor het eerst sinds de aankoop wordt deze installatie nu opnieuw opgesteld in de collectiepresentatie Er was eens… De collectie nu. Cuevas neemt in dit werk de samenleving als organisme en het organisme als samenleving onder de loep. De installatie laat de instrumenten, theorieën en waarnemingen zien die tot deze vergelijking hebben geleid. Is deze nog steeds geldig?

Bij de aankoop van een complexe installatie houdt het museum een video-interview met de kunstenaar over de productie van het werk en de verschillende presentatie­ mogelijkheden. Dit interview heeft nog niet plaatsgevonden en de heropstelling van Social Entomology is een mooie gelegenheid om Cuevas uit te nodigen naar Eindhoven te komen. Op deze manier kan het museum de bezoeker zo wat meer laten zien van het vele werk dat gewoonlijk achter de schermen plaatsvindt. Ook is in een aparte ruimte te zien hoe het museum deze installatie registreert, documenteert en conserveert.

When the museum purchases a complex installation it conducts a video interview with the artist.

This interview has not yet been conducted, and the reinstallation of Social Entomology is a good opportunity to invite Cuevas to come to Eindhoven. The museum can then show the visitor a bit more of the extensive work that usually takes place behind the scenes. The way in which the museum records, documents and conserves this installation is shown in a separate room.

Overzicht Vitrine Er was eens… De collectie nu. Foto: Peter Cox

Met in deze editie Qiu Zhijie, Map of Reactivation, 2012 en de catalogus Magiciens de la Terre, 1989. Een tentoonstelling van de Franse curator Jean Hubert Martin.

Onder de noemer Contexten wordt in de collectiepresentatie Er was eens… De collectie nu met archiefmateriaal een verband gelegd tussen de kunstwerken en de verhalen die worden verbeeld in de tentoonstelling. Door in te zoomen op een archiefstuk wordt in deze rubriek getoond welk belang het verleden heeft voor het nu en de toekomst.

De tentoonstelling Magiciens de la Terre in Centre Pompidou en La Grande Halle in Parc de la Villette, toonde werk van rond de vijftig gevestigde kunstenaars uit Europa en NoordAmerika en een gelijk aantal niet-westerse kunstenaars. Het betekende de introductie van de mondiale blik op de wereld in een westers museum voor moderne kunst. De tentoonstelling werd gezien als een poging de hele wereld in één visie te vatten. Het zou globalisatie een gezicht geven. Er werden hedendaagse kunstenaars en kunstwerken geselecteerd die radi-

Contexts A series This time we are featuring Qiu Zhijie, Map of Reactivation, 2012, and the catalogue Magiciens de la Terre, 1989, an exhibition by the French curator Jean Hubert Martin.

In the context of the collection presentation Once Upon a Time…, connections are made between the works of art and the stories which are represented in the exhibition under the heading Contexts, using materials from the archives. By zooming in on a work from the archives this section reveals the importance which the past has for the present and the future.

The exhibition Magiciens de la Terre in the Centre Pompidou and La Grande Halle in Parc de la Villette showed the work of about fifty established artists from Europe and North America and the same number of non-western artists. This was an introduction to the global view of the world in a western museum for modern art. The exhibition was seen as an attempt to encompass the

contexten een serie matige bezoeker van het Van Abbemuseum kent Minerva Cuevas ook van haar solotentoonstelling in 2008. Daarin was de installatie Social Entomology (2007) te zien, die het museum na de tentoon­stelling aankocht.

Voor het eerst sinds de aankoop wordt deze installatie nu opnieuw opgesteld in de collectiepresentatie Er was eens… De collectie nu. Cuevas neemt in dit werk de samenleving als organisme en het organisme als samenleving onder de loep. De installatie laat de instrumenten, theorieën en waarnemingen zien die tot deze vergelijking hebben geleid. Is deze nog steeds geldig?

Bij de aankoop van een complexe installatie houdt het museum een video-interview met de kunstenaar over de productie van het werk en de verschillende presentatie­ mogelijkheden. Dit interview heeft nog niet plaatsgevonden en de heropstelling van Social Entomology is een mooie gelegenheid om Cuevas uit te nodigen naar Eindhoven te komen. Op deze manier kan het museum de bezoeker zo wat meer laten zien van het vele werk dat gewoonlijk achter de schermen plaatsvindt. Ook is in een aparte ruimte te zien hoe het museum deze installatie registreert, documenteert en conserveert.

When the museum purchases a complex installation it conducts a video interview with the artist.

This interview has not yet been conducted, and the reinstallation of Social Entomology is a good opportunity to invite Cuevas to come to Eindhoven. The museum can then show the visitor a bit more of the extensive work that usually takes place behind the scenes. The way in which the museum records, documents and conserves this installation is shown in a separate room.

Overzicht Vitrine Er was eens… De collectie nu. Foto: Peter Cox

Met in deze editie Qiu Zhijie, Map of Reactivation, 2012 en de catalogus Magiciens de la Terre, 1989. Een tentoonstelling van de Franse curator Jean Hubert Martin.

Onder de noemer Contexten wordt in de collectiepresentatie Er was eens… De collectie nu met archiefmateriaal een verband gelegd tussen de kunstwerken en de verhalen die worden verbeeld in de tentoonstelling. Door in te zoomen op een archiefstuk wordt in deze rubriek getoond welk belang het verleden heeft voor het nu en de toekomst.

De tentoonstelling Magiciens de la Terre in Centre Pompidou en La Grande Halle in Parc de la Villette, toonde werk van rond de vijftig gevestigde kunstenaars uit Europa en NoordAmerika en een gelijk aantal niet-westerse kunstenaars. Het betekende de introductie van de mondiale blik op de wereld in een westers museum voor moderne kunst. De tentoonstelling werd gezien als een poging de hele wereld in één visie te vatten. Het zou globalisatie een gezicht geven. Er werden hedendaagse kunstenaars en kunstwerken geselecteerd die radi-

Contexts A series This time we are featuring Qiu Zhijie, Map of Reactivation, 2012, and the catalogue Magiciens de la Terre, 1989, an exhibition by the French curator Jean Hubert Martin.

In the context of the collection presentation Once Upon a Time…, connections are made between the works of art and the stories which are represented in the exhibition under the heading Contexts, using materials from the archives. By zooming in on a work from the archives this section reveals the importance which the past has for the present and the future.

The exhibition Magiciens de la Terre in the Centre Pompidou and La Grande Halle in Parc de la Villette showed the work of about fifty established artists from Europe and North America and the same number of non-western artists. This was an introduction to the global view of the world in a western museum for modern art. The exhibition was seen as an attempt to encompass the

essay

De fictie van de Nederlandse documentaire Joram Kraaijeveld

Qiu Zhijie, Map of Reactivation, 2012. Foto: Peter Cox

cale interpretaties gaven van hun eigen culturele omstandigheden of ideeën wilden delen tussen twee of meer culturen. Maar de tentoonstelling veroorzaakte ook controverse en debat over de globalisering en etnocentrisme in de kunstwereld. Het bracht mechanismen als marginaliteit, geografie en interculturele relaties aan de oppervlakte. Door de snelgroeiende globalisering te verkennen gaf de tentoonstelling blijk van een vooruitziende blik.

Op basis van de lessen die getrokken kunnen worden uit Magiciens de la Terre bekijken we tegenwoordig het werk Map of Reactivation van Qiu Zhijie in de collectiepresentatie op een meer genuanceerde manier. De Chinese kunstenaar gebruikt het in kaart brengen als bewustwordingsproces, hij leert daardoor de wereld kennen. Als uitgangspunt voor zijn kaarten, ook wel mindmaps, neemt hij belangwekkende historische en politieke momenten. Hij brengt nieuwe paden, kruispunten en relaties aan en onderzoekt daarbij de veranderlijke grenzen van het mondiale denken.

whole world in a single vision. It was intended to give a face to globalisation. Contemporary artists were selected who provided radical interpretations of their own cultural circumstances or wished to share their ideas of two or more cultures with their works of art. However, the exhibition also caused controversy and provoked debate about globalisation and ethnocentricity in the art world, bringing mechanisms such as marginalism, geography and intercultural relationships to the surface. By exploring the rapid growth of globalisation, the exhibition reflected a good understanding of the future.

On the basis of the lessons that can be drawn from Magiciens de la Terre we are now able to see Qiu Zhijie’s work Map of Reactivation in the collection presentation in a more relative light. The Chinese artist uses the process of mapping as a way of achieving awareness and getting to know the world. He selects important historical and political moments as the starting point for his maps, also known as mind maps. He adds new paths, crossroads and relationships, while examining the changing boundaries of global thinking.

In de nieuwbouw van het Van Abbemuseum is sinds november 2013 de groots opgezette collectiepresentatie Er was eens…De collectie nu te vinden.

Een onderdeel hierin is ‘Blik op de wereld’, een selectie van 33 fragmenten uit Nederlandse documentairefilms gemaakt tussen 1913 en 2013. Hoe verhouden deze ‘realistische’ documenten zich ten opzichte van de ‘vrije verbeelding’ van de kunst? In deze tekst een aanzet over de overeenkomsten en verschillen tussen ‘realis­t ische’ en ‘verzonnen’ beelden door een vergelijking van documentaire­fi lm met fictiefilm.

Al is het begrip documentaire of documentairefilm gangbaar en zijn er festivals specifiek voor dit filmgenre, het is niet gemakkelijk een solide basis te vinden om documentairefilm en fictiefilm van elkaar te onderscheiden. Net als bij fictie is er voor een documentaire vaak een scenario geschreven, geeft de montage ook een geconstrueerde verhaallijn, en een artistieke visie van de cineast is de documentaire zeker niet vreemd. Sterker nog, de film waarmee het begrip documentaire is gemunt, Nanook of the North (1922) van Robert J. Flaherty, bevat historisch frauduleuze fragmenten die volledig in scène zijn gezet. Speciaal voor de opnames vroeg Flaherty aan de Inuit wapens van hun voorouders op te pakken bij de jacht. Niet alleen dit voorbeeld maakt dat het lastig vol te houden is dat de documentairefilm de ‘werkelijkheid zoals die is’ weergeeft.

Voor de Franse filosoof Jacques Rancière zijn documentaire(film) en fictie(film) geen tegengestelde vormen van film in die zin dat de eerste wel een directe, transparante relatie met de realiteit heeft en de tweede niet. In De fabel van de cinema (2010) betwist hij de gangbare opvatting dat fictie en documentaire tegengestelde polen zijn, als de verbeelde wereld tegenover de

essay

De fictie van de Nederlandse documentaire Joram Kraaijeveld

Qiu Zhijie, Map of Reactivation, 2012. Foto: Peter Cox

cale interpretaties gaven van hun eigen culturele omstandigheden of ideeën wilden delen tussen twee of meer culturen. Maar de tentoonstelling veroorzaakte ook controverse en debat over de globalisering en etnocentrisme in de kunstwereld. Het bracht mechanismen als marginaliteit, geografie en interculturele relaties aan de oppervlakte. Door de snelgroeiende globalisering te verkennen gaf de tentoonstelling blijk van een vooruitziende blik.

Op basis van de lessen die getrokken kunnen worden uit Magiciens de la Terre bekijken we tegenwoordig het werk Map of Reactivation van Qiu Zhijie in de collectiepresentatie op een meer genuanceerde manier. De Chinese kunstenaar gebruikt het in kaart brengen als bewustwordingsproces, hij leert daardoor de wereld kennen. Als uitgangspunt voor zijn kaarten, ook wel mindmaps, neemt hij belangwekkende historische en politieke momenten. Hij brengt nieuwe paden, kruispunten en relaties aan en onderzoekt daarbij de veranderlijke grenzen van het mondiale denken.

whole world in a single vision. It was intended to give a face to globalisation. Contemporary artists were selected who provided radical interpretations of their own cultural circumstances or wished to share their ideas of two or more cultures with their works of art. However, the exhibition also caused controversy and provoked debate about globalisation and ethnocentricity in the art world, bringing mechanisms such as marginalism, geography and intercultural relationships to the surface. By exploring the rapid growth of globalisation, the exhibition reflected a good understanding of the future.

On the basis of the lessons that can be drawn from Magiciens de la Terre we are now able to see Qiu Zhijie’s work Map of Reactivation in the collection presentation in a more relative light. The Chinese artist uses the process of mapping as a way of achieving awareness and getting to know the world. He selects important historical and political moments as the starting point for his maps, also known as mind maps. He adds new paths, crossroads and relationships, while examining the changing boundaries of global thinking.

In de nieuwbouw van het Van Abbemuseum is sinds november 2013 de groots opgezette collectiepresentatie Er was eens…De collectie nu te vinden.

Een onderdeel hierin is ‘Blik op de wereld’, een selectie van 33 fragmenten uit Nederlandse documentairefilms gemaakt tussen 1913 en 2013. Hoe verhouden deze ‘realistische’ documenten zich ten opzichte van de ‘vrije verbeelding’ van de kunst? In deze tekst een aanzet over de overeenkomsten en verschillen tussen ‘realis­t ische’ en ‘verzonnen’ beelden door een vergelijking van documentaire­fi lm met fictiefilm.

Al is het begrip documentaire of documentairefilm gangbaar en zijn er festivals specifiek voor dit filmgenre, het is niet gemakkelijk een solide basis te vinden om documentairefilm en fictiefilm van elkaar te onderscheiden. Net als bij fictie is er voor een documentaire vaak een scenario geschreven, geeft de montage ook een geconstrueerde verhaallijn, en een artistieke visie van de cineast is de documentaire zeker niet vreemd. Sterker nog, de film waarmee het begrip documentaire is gemunt, Nanook of the North (1922) van Robert J. Flaherty, bevat historisch frauduleuze fragmenten die volledig in scène zijn gezet. Speciaal voor de opnames vroeg Flaherty aan de Inuit wapens van hun voorouders op te pakken bij de jacht. Niet alleen dit voorbeeld maakt dat het lastig vol te houden is dat de documentairefilm de ‘werkelijkheid zoals die is’ weergeeft.

Voor de Franse filosoof Jacques Rancière zijn documentaire(film) en fictie(film) geen tegengestelde vormen van film in die zin dat de eerste wel een directe, transparante relatie met de realiteit heeft en de tweede niet. In De fabel van de cinema (2010) betwist hij de gangbare opvatting dat fictie en documentaire tegengestelde polen zijn, als de verbeelde wereld tegenover de

representatie van de werkelijkheid. Rancière ziet de documentaire als even fictief als fictie, maar met als bijzondere eigenschap dat deze de werkelijkheid kan bevragen. De documentaire kan volgens Rancière de werkelijkheid betwisten, omdat bij dit filmgenre een directe relatie verondersteld is tussen de wereld van de documentaire en de wereld daarbuiten. Oftewel, de documentairefilm beïnvloedt hoe de werkelijkheid buiten de film wordt waargenomen omdat aangenomen is dat deze hiermee in relatie staat. Maar, het is voor Rancière de esthetische vorm van een film die bepaalt dat het een documentaire is, niet de inhoud ervan.

Rancière stelt dat wij een documentaire herkennen op basis van een aantal esthetische structuurkenmerken die in de loop van de tijd verbonden zijn geraakt met dit filmgenre. Het onderscheid tussen fictie en documentairewas niet van meet af aan duidelijk, iets dat bijvoorbeeld blijkt uit de eerste filmavonturen in de Nederlandse geschiedenis. Op de voorpagina van het Algemeen Handelsblad van 24 juli 1905 stond een bericht dat een Franse badgast in Zandvoort achterna was gezeten door een politieagent omdat hij geen pantalon droeg. De redactie had niet vermeld dat dit voorval een filmopname betrof van de gebroeders Mullens. Zo veranderde het verzonnen verhaal van een van Nederlands eerste fictiefilms in een kleine rel over de overtreding van de lokale zeden. En dat was niet het enige moment waarop fictie en documentaire door elkaar liepen. De film is ook in Zandvoort vertoond, zoals wel vaker in die beginperiode met filmopnames op locatie. Het Zandvoortse publiek kwam voornamelijk af op De mésaventure van een Fransch heertje zonder pantalon aan het strand te Zandvoort (1905) om te kijken of ze zichzelf konden terugvinden op het doek. Kortom, geacteerde fragmenten zijn vermengd met realistische weergaves van Zandvoort.

De onduidelijke status van film is ook terug te vinden in de vele discussies over de plaats en functie van film in de samenleving. Het spel tussen fictie en documentaire kreeg in Nederland in de vroege twintigste eeuw in andere begrippen gestalte in een twist over film als prikkeling en film als ontwikkeling. Tegenstanders van film waren van mening dat het als vorm van vermaak de schoolgaande jeugd zou corrumperen door de prikkelende (geacteerde) beelden van diefstal of overspel. Het in 1912 opgerichte Amsterdamsch Comité ter Bestrijding van het Bioscoopkwaad bijvoorbeeld, had een gemeentelijke verordening en keuringscommissies voor film voor ogen. Aan de andere kant zagen voorstanders van film een pedagogisch instrument dat een waarheidsgetrouwe

weergave van natuurwetenschappelijke onderwerpen kon geven. Het leven der bijen (1917) en Glasindustrie te Leerdam (1918) van Willy Mullens zijn twee van zulke films die onder meer voor onderwijsdoeleinden zijn gebruikt. Zonder het gevaar dat er ook maar een leerling door een bij gestoken zou worden, maakte de film een interessante biologieles met fascinerende beelden mogelijk.

In het geval van bijen of glas is de educatieve rol van film tamelijk onschuldig.

Er zijn echter ook voorbeelden van Nederlandse films die een duidelijk politiek doel voor ogen hebben, zoals bijvoorbeeld Holland Neutraal (1917) van Willy Mullens en Indonesia Calling (1946) van Joris Ivens. Beide filmmakers waren door de Nederlandse overheid gevraagd een film te maken om respectievelijk de Nederlandse neutraliteit tijdens de Eerste Wereldoorlog in beeld te brengen en Nederlands goede intenties bij het opnieuw koloniseren van Indonesië na de Tweede Wereldoorlog voor het voetlicht te brengen. Terwijl de vaderlandslievende Mullens zijn taak volbracht om de kracht van het Nederlandse leger in beeld te brengen, staakte Ivens zijn activiteiten in dienst van Nederland om vervolgens een verhaal te vertellen over de met Indonesië solidaire stakende havenarbeiders in Sydney. Beide films maakten belangrijke informatie toegankelijk voor een grote hoeveelheid mensen. In beide gevallen is de film een belangrijk, modern instrument ter informatie en educatie van de burgers in een democratische maatschappij.

Vanuit hedendaags gezichtspunt is Holland Neutraal een documentaire avant la lettre, aangezien het begrip nog niet gebruikt werd als zodanig op het moment dat de film uitkwam. Dit is een interessant gegeven in relatie tot Rancière’s opvattingen over de documentaire, omdat hij het ontstaan van de documentaire niet zozeer historisch maar op basis van esthetische kenmerken plaatst. In de ogen van Rancière zijn zowel Holland Neutraal als Indonesia Calling documentairefilms omdat de logica waarmee de beelden, woorden, geluiden, lichamen en stemmen aan elkaar worden gekoppeld en ontkoppeld een patroon volgen dat ontleend is aan de romantische poëzie, en niet uit het klassieke theater komt zoals bij fictie. In plaats van de strikte volgorde van bijvoorbeeld de tragedie met een noodlottig afloop als slot, is er in principe een oneindig aantal variaties mogelijk in de documentaire. Daarbij is elk fragment in de documentaire niet ingemetseld in de grotere structuur van het verhaal, maar heeft het ook betekenis op zichzelf. Elk beeld in de documentaire heeft een dubbelrol; het is zowel een ding op zichzelf dat zwijgend tot ons spreekt alsook een beeldelement dat onderdeel is van het grotere gedicht.

representatie van de werkelijkheid. Rancière ziet de documentaire als even fictief als fictie, maar met als bijzondere eigenschap dat deze de werkelijkheid kan bevragen. De documentaire kan volgens Rancière de werkelijkheid betwisten, omdat bij dit filmgenre een directe relatie verondersteld is tussen de wereld van de documentaire en de wereld daarbuiten. Oftewel, de documentairefilm beïnvloedt hoe de werkelijkheid buiten de film wordt waargenomen omdat aangenomen is dat deze hiermee in relatie staat. Maar, het is voor Rancière de esthetische vorm van een film die bepaalt dat het een documentaire is, niet de inhoud ervan.

Rancière stelt dat wij een documentaire herkennen op basis van een aantal esthetische structuurkenmerken die in de loop van de tijd verbonden zijn geraakt met dit filmgenre. Het onderscheid tussen fictie en documentairewas niet van meet af aan duidelijk, iets dat bijvoorbeeld blijkt uit de eerste filmavonturen in de Nederlandse geschiedenis. Op de voorpagina van het Algemeen Handelsblad van 24 juli 1905 stond een bericht dat een Franse badgast in Zandvoort achterna was gezeten door een politieagent omdat hij geen pantalon droeg. De redactie had niet vermeld dat dit voorval een filmopname betrof van de gebroeders Mullens. Zo veranderde het verzonnen verhaal van een van Nederlands eerste fictiefilms in een kleine rel over de overtreding van de lokale zeden. En dat was niet het enige moment waarop fictie en documentaire door elkaar liepen. De film is ook in Zandvoort vertoond, zoals wel vaker in die beginperiode met filmopnames op locatie. Het Zandvoortse publiek kwam voornamelijk af op De mésaventure van een Fransch heertje zonder pantalon aan het strand te Zandvoort (1905) om te kijken of ze zichzelf konden terugvinden op het doek. Kortom, geacteerde fragmenten zijn vermengd met realistische weergaves van Zandvoort.

De onduidelijke status van film is ook terug te vinden in de vele discussies over de plaats en functie van film in de samenleving. Het spel tussen fictie en documentaire kreeg in Nederland in de vroege twintigste eeuw in andere begrippen gestalte in een twist over film als prikkeling en film als ontwikkeling. Tegenstanders van film waren van mening dat het als vorm van vermaak de schoolgaande jeugd zou corrumperen door de prikkelende (geacteerde) beelden van diefstal of overspel. Het in 1912 opgerichte Amsterdamsch Comité ter Bestrijding van het Bioscoopkwaad bijvoorbeeld, had een gemeentelijke verordening en keuringscommissies voor film voor ogen. Aan de andere kant zagen voorstanders van film een pedagogisch instrument dat een waarheidsgetrouwe

weergave van natuurwetenschappelijke onderwerpen kon geven. Het leven der bijen (1917) en Glasindustrie te Leerdam (1918) van Willy Mullens zijn twee van zulke films die onder meer voor onderwijsdoeleinden zijn gebruikt. Zonder het gevaar dat er ook maar een leerling door een bij gestoken zou worden, maakte de film een interessante biologieles met fascinerende beelden mogelijk.

In het geval van bijen of glas is de educatieve rol van film tamelijk onschuldig.

Er zijn echter ook voorbeelden van Nederlandse films die een duidelijk politiek doel voor ogen hebben, zoals bijvoorbeeld Holland Neutraal (1917) van Willy Mullens en Indonesia Calling (1946) van Joris Ivens. Beide filmmakers waren door de Nederlandse overheid gevraagd een film te maken om respectievelijk de Nederlandse neutraliteit tijdens de Eerste Wereldoorlog in beeld te brengen en Nederlands goede intenties bij het opnieuw koloniseren van Indonesië na de Tweede Wereldoorlog voor het voetlicht te brengen. Terwijl de vaderlandslievende Mullens zijn taak volbracht om de kracht van het Nederlandse leger in beeld te brengen, staakte Ivens zijn activiteiten in dienst van Nederland om vervolgens een verhaal te vertellen over de met Indonesië solidaire stakende havenarbeiders in Sydney. Beide films maakten belangrijke informatie toegankelijk voor een grote hoeveelheid mensen. In beide gevallen is de film een belangrijk, modern instrument ter informatie en educatie van de burgers in een democratische maatschappij.

Vanuit hedendaags gezichtspunt is Holland Neutraal een documentaire avant la lettre, aangezien het begrip nog niet gebruikt werd als zodanig op het moment dat de film uitkwam. Dit is een interessant gegeven in relatie tot Rancière’s opvattingen over de documentaire, omdat hij het ontstaan van de documentaire niet zozeer historisch maar op basis van esthetische kenmerken plaatst. In de ogen van Rancière zijn zowel Holland Neutraal als Indonesia Calling documentairefilms omdat de logica waarmee de beelden, woorden, geluiden, lichamen en stemmen aan elkaar worden gekoppeld en ontkoppeld een patroon volgen dat ontleend is aan de romantische poëzie, en niet uit het klassieke theater komt zoals bij fictie. In plaats van de strikte volgorde van bijvoorbeeld de tragedie met een noodlottig afloop als slot, is er in principe een oneindig aantal variaties mogelijk in de documentaire. Daarbij is elk fragment in de documentaire niet ingemetseld in de grotere structuur van het verhaal, maar heeft het ook betekenis op zichzelf. Elk beeld in de documentaire heeft een dubbelrol; het is zowel een ding op zichzelf dat zwijgend tot ons spreekt alsook een beeldelement dat onderdeel is van het grotere gedicht.

Een andere uitleg voor deze dubbelrol van filmbeelden vindt Rancière in de tweeslachtigheid waarmee de beelden tot stand komen. Als Ivens zijn camera richt op een kleine bijeenkomst van havenarbeiders voor een Nederlands schip in de haven van Sydney, is het zijn keuze om dit frame te kiezen en het eventueel te monteren, maar het is altijd het instrument dat dit beeld realiseert. Met andere woorden, het is inherent aan het moderne medium film dat het beeld een dubbele betekenis heeft, omdat in een en hetzelfde beeld zowel de selectieve, bepalende blik van de regisseur als ook de mechanische, registrerende blik van de camera besloten liggen. En, vervolgt Rancière, omdat de documentairefilm niet zoals de fictiefilm moet voldoen aan klassieke vormen van verhalen vertellen is de documentairefilm beter in staat de relatie tussen de twee blikken in stand te houden. Het spreken van de regisseur en het zwijgen van de machine verenigen zich in de documentaire zonder dat de een zich aan de ander overgeeft.

Met deze visie van Rancière is te begrijpen dat juist dankzij de vrije manier van het vertellen van een verhaal Holland Neutraal (1917), Indonesia Calling (1946), en ook Crazy (1999) van Heddy Honigmann documentairefilms zijn.

Waar Mullens de vrijheid nam om de film over het Nederlandse militaire apparaat met een acrobatisch kunststukje te beginnen, koos Ivens ervoor om onverbloemd een politiek gevoelig verhaal te vertellen. Een verhaal waaruit opgemaakt kon worden dat Nederland niet in overeenstemming handelde met het Atlantisch Handvest omdat het Indonesië mogelijk met militair geweld haar zelfbeschikkingsrecht wilde ontnemen. Honigmann geeft daarentegen een intieme blik in de wereld van de Nederlandse militairen die na een uitzending op een VN-missie met de gevolgen daarvan kampen. Deze films van drie filmgrootheden zijn geen documentaires omdat ze de waarheid achter de activiteiten van het Nederlandse leger weergeven, maar door het vrije spel van koppelen en ontkoppelen. Dit proces verloopt in alle drie de films geheel anders. Om met een voorbeeld te eindigen, in Indonesia Calling rijgt de onder de beelden gemonteerde commentaarstem het verhaal aaneen, terwijl Crazy een opeenvolging geeft van interviews en privéfilmopnames waar de favoriete muziek van een militair onder gemonteerd is.

An English version of this essay is available at www.vanabbemuseum.nl

10 dingen die noodzakelijk zijn voor een curator van de São Paulo Biënnale 10 things a curator of the São Paulo Bienal needs

1 Een gevoel voor geografie São Paulo ligt op het zuidelijk halfrond. Dat lijkt een banale constatering, maar verandert veel: van de richting van de zon (die staat in het noorden) tot de manier waarop je naar kunst kijkt en de tradities die je aantreft. In de ogen van de Brazilianen maakt Brazilië niet echt deel uit van Latijns-Amerika – het is een ‘continentaal land’, zoals ze daar zeggen, en er wordt geen Spaans gesproken. Het land kent grote verschillen. Ga naar Belém of Recife en je bent in een andere cultuur met een andere koloniale geschiedenis en een andere relatie tot de wereld: meer Afrikaans, meer bewust van de slavernij, meer verdeeld en in sommige opzichten meer leefbaar.

A sense of geography São Paulo is in the southern hemisphere, which seems a banal observation but changes a lot - from the direction of the sun (it crosses the north) to the way you look at art and the traditions you connect. Brazil is also not really part of Latin America in its own eyes - it is a ‘continental country’ as they say and one that doesn’t speak Spanish. The country also has huge differences - go to Belem or Recife and you are in another culture with another colonial history and another relationship to the world more African, more aware of slavery, more divided and in some ways more liveable.

2 Een zwak voor open ruimtes Iemand met pleinvrees zou het hier moeilijk hebben. Het paviljoen van de Biënnale heeft een oppervlakte van 30.000 m2, verdeeld over 3,5 verdiepingen. Dat betekent dat er enorme open vlaktes zijn die uitsluitend gevuld zijn met pilaren en zich uitstrekken tot in het oneindige.

Je eerste impuls is om te proberen die leegte te vullen, maar dat is verkeerd. Als curator moet je de schaal omarmen en leren om ervan te houden – pas dan kun je er iets mee.

An attraction to open spaces An agoraphobic would have a tough time here. The pavilion of the Bienal is 30.000 sqm over 3,5 floors. That means there are huge open fields filled only with columns stretching out into the distance (I have a photo). The first instinct is to try to fill all this emptiness but it’s wrong. As a curator you have to embrace the scale and learn to love it - only then does it start to make sense.

Een andere uitleg voor deze dubbelrol van filmbeelden vindt Rancière in de tweeslachtigheid waarmee de beelden tot stand komen. Als Ivens zijn camera richt op een kleine bijeenkomst van havenarbeiders voor een Nederlands schip in de haven van Sydney, is het zijn keuze om dit frame te kiezen en het eventueel te monteren, maar het is altijd het instrument dat dit beeld realiseert. Met andere woorden, het is inherent aan het moderne medium film dat het beeld een dubbele betekenis heeft, omdat in een en hetzelfde beeld zowel de selectieve, bepalende blik van de regisseur als ook de mechanische, registrerende blik van de camera besloten liggen. En, vervolgt Rancière, omdat de documentairefilm niet zoals de fictiefilm moet voldoen aan klassieke vormen van verhalen vertellen is de documentairefilm beter in staat de relatie tussen de twee blikken in stand te houden. Het spreken van de regisseur en het zwijgen van de machine verenigen zich in de documentaire zonder dat de een zich aan de ander overgeeft.

Met deze visie van Rancière is te begrijpen dat juist dankzij de vrije manier van het vertellen van een verhaal Holland Neutraal (1917), Indonesia Calling (1946), en ook Crazy (1999) van Heddy Honigmann documentairefilms zijn.

Waar Mullens de vrijheid nam om de film over het Nederlandse militaire apparaat met een acrobatisch kunststukje te beginnen, koos Ivens ervoor om onverbloemd een politiek gevoelig verhaal te vertellen. Een verhaal waaruit opgemaakt kon worden dat Nederland niet in overeenstemming handelde met het Atlantisch Handvest omdat het Indonesië mogelijk met militair geweld haar zelfbeschikkingsrecht wilde ontnemen. Honigmann geeft daarentegen een intieme blik in de wereld van de Nederlandse militairen die na een uitzending op een VN-missie met de gevolgen daarvan kampen. Deze films van drie filmgrootheden zijn geen documentaires omdat ze de waarheid achter de activiteiten van het Nederlandse leger weergeven, maar door het vrije spel van koppelen en ontkoppelen. Dit proces verloopt in alle drie de films geheel anders. Om met een voorbeeld te eindigen, in Indonesia Calling rijgt de onder de beelden gemonteerde commentaarstem het verhaal aaneen, terwijl Crazy een opeenvolging geeft van interviews en privéfilmopnames waar de favoriete muziek van een militair onder gemonteerd is.

An English version of this essay is available at www.vanabbemuseum.nl

10 dingen die noodzakelijk zijn voor een curator van de São Paulo Biënnale 10 things a curator of the São Paulo Bienal needs

1 Een gevoel voor geografie São Paulo ligt op het zuidelijk halfrond. Dat lijkt een banale constatering, maar verandert veel: van de richting van de zon (die staat in het noorden) tot de manier waarop je naar kunst kijkt en de tradities die je aantreft. In de ogen van de Brazilianen maakt Brazilië niet echt deel uit van Latijns-Amerika – het is een ‘continentaal land’, zoals ze daar zeggen, en er wordt geen Spaans gesproken. Het land kent grote verschillen. Ga naar Belém of Recife en je bent in een andere cultuur met een andere koloniale geschiedenis en een andere relatie tot de wereld: meer Afrikaans, meer bewust van de slavernij, meer verdeeld en in sommige opzichten meer leefbaar.

A sense of geography São Paulo is in the southern hemisphere, which seems a banal observation but changes a lot - from the direction of the sun (it crosses the north) to the way you look at art and the traditions you connect. Brazil is also not really part of Latin America in its own eyes - it is a ‘continental country’ as they say and one that doesn’t speak Spanish. The country also has huge differences - go to Belem or Recife and you are in another culture with another colonial history and another relationship to the world more African, more aware of slavery, more divided and in some ways more liveable.

2 Een zwak voor open ruimtes Iemand met pleinvrees zou het hier moeilijk hebben. Het paviljoen van de Biënnale heeft een oppervlakte van 30.000 m2, verdeeld over 3,5 verdiepingen. Dat betekent dat er enorme open vlaktes zijn die uitsluitend gevuld zijn met pilaren en zich uitstrekken tot in het oneindige.

Je eerste impuls is om te proberen die leegte te vullen, maar dat is verkeerd. Als curator moet je de schaal omarmen en leren om ervan te houden – pas dan kun je er iets mee.

An attraction to open spaces An agoraphobic would have a tough time here. The pavilion of the Bienal is 30.000 sqm over 3,5 floors. That means there are huge open fields filled only with columns stretching out into the distance (I have a photo). The first instinct is to try to fill all this emptiness but it’s wrong. As a curator you have to embrace the scale and learn to love it - only then does it start to make sense.

3

Foto: Van Abbemuseum 2013 – 2014

De bereidheid om te vergeten wat je weet Biënnales zijn geen musea of kunsthallen. Ze vereisen een andere aanpak van kunstenaars en curatoren, gericht op het moment en de plek. Maar de verschillen tussen de biënnales zijn enorm: verschillende historische achtergronden, verschillende doelstellingen, verschillende culturen. Dit alles betekent dat je bewust alles moet vergeten waarvan je weet dat het ‘thuis’ zou werken en verrassingen moet omarmen. Dat geldt vooral voor ideeën over educatie en bemiddeling – in feite moet alles wat met menselijke relaties te maken heeft min of meer opnieuw worden aangeleerd, wat fascinerend en tegelijkertijd frustrerend is.

A willingness to forget what you know Biennales in general are not museums nor kunsthalles. They need a different approach from artists and curators, one that addresses the moment and place. But every biennale is itself radically different from each other - different histories, different objectives, different cultures. All that means consciously forgetting what you know works back ‘home’ and embracing surprises. It applies especially to thinking about education and mediation - in fact everything to do with human relations needs to be relearnd more or less from scratch - which is fascinating and frustrating all at the same time.

4 Krijg een ander gevoel voor planning Dingen gebeuren in een ritme dat je niet altijd verwacht. Met mijn werkervaring in Korea en Turkije verwachtte ik dat het maken van beslissingen sneller zou gaan dan in Nederland.

Ik heb altijd het gevoel dat alles in Eindhoven langzaam gaat, maar in São Paulo moet alles weken van tevoren worden gepland. Ook kan de budgettaire situatie met het uur veranderen – en niet altijd in negatieve zin, een echte verrassing als je uit West-Europa komt.

Get another sense of planning Things happen in rhythms that are not always expected. Having worked in Korea and Turkey, I expected things like making decisions to be faster than in the Netherlands. I always have the sense that Eindhoven is a slow place. But in São Paulo, things have to be planned weeks in advance. At the same time, the budget situation can change by the hour - and not always in the negative sense, something that is a real surprise when coming from Western Europe.

5

Foto: Van Abbemuseum 2013 – 2014

Laat de moderne esthetiek los Ik moet zeggen dat dit voor mij makkelijk is, maar het is toch een verrassing. Van Brazilië wordt wel gezegd dat het is ‘veroordeeld tot modernisme’. Doordat ik werk aan een modernistisch paviljoen van Oscar Niemeyer, had ik het idee dat ik net zo zou worstelen met alle moderne nostalgici als in Europa.

Misschien heb ik geluk gehad, maar de mensen hier lijken klaar te zijn voor verandering – zowel wat de vorm als de inhoud betreft. Een van de motto’s die ik voor de Biënnale heb bedacht, “dit is de eerste Biënnale sinds Niemeyers dood”, is verrassend goed ontvangen.

In ieder geval lijkt men zich er terdege van bewust te zijn dat de moderne tijd voorbij is.

Let go of modern aesthetics I have to say that this is an easy one for me but it is still a surprise.

Barzil has been described as being ‘condemned to modernism’ and in working an Oscar Niemayer modernist pavilion led me to think I’d have a similar struggle in Europe with all the modern nostalgists. Maybe I’ve been lucky, but people here seem ready for change - whether it’s on the form or content level. One of the catchphrases I developed for the Bienal: “this is the first Bienal since Niemeyer’s death” has gone down surprising well - or at least people seem well aware that modern times are over.

6 Houd het simpel, maar complex Een andere, langer motto voor de Biënnale is: “we leven in een tijd waarin het idee dat alles moet veranderen en het tegenovergestelde idee dat er helemaal niets kan veranderen volledig met elkaar in evenwicht zijn”. Dit vindt weerklank in Brazilië, hoewel ik ervan overtuigd ben dat iedereen het anders opvat. Voor mij is een perfecte illustratie hiervan dat de protestbeweging zeer actief is terwijl de oude Europese elite nog steeds stevig in het zadel zit, althans voor zover ik dat kan zien.

Keep it simple but complex Another, longer catchphrase for the Bienal is” “we live at a time when the idea that everything must change is precisely in balance with the opposite idea that nothing can change at all”. This resonates in Brazil, even though I am sure everyone understands it differently. For me, it is illustrated perfectly by the fact that the protest movement is very active while the old European elite are still very much in charge, at least as far as I can see.

3

Foto: Van Abbemuseum 2013 – 2014

De bereidheid om te vergeten wat je weet Biënnales zijn geen musea of kunsthallen. Ze vereisen een andere aanpak van kunstenaars en curatoren, gericht op het moment en de plek. Maar de verschillen tussen de biënnales zijn enorm: verschillende historische achtergronden, verschillende doelstellingen, verschillende culturen. Dit alles betekent dat je bewust alles moet vergeten waarvan je weet dat het ‘thuis’ zou werken en verrassingen moet omarmen. Dat geldt vooral voor ideeën over educatie en bemiddeling – in feite moet alles wat met menselijke relaties te maken heeft min of meer opnieuw worden aangeleerd, wat fascinerend en tegelijkertijd frustrerend is.

A willingness to forget what you know Biennales in general are not museums nor kunsthalles. They need a different approach from artists and curators, one that addresses the moment and place. But every biennale is itself radically different from each other - different histories, different objectives, different cultures. All that means consciously forgetting what you know works back ‘home’ and embracing surprises. It applies especially to thinking about education and mediation - in fact everything to do with human relations needs to be relearnd more or less from scratch - which is fascinating and frustrating all at the same time.

4 Krijg een ander gevoel voor planning Dingen gebeuren in een ritme dat je niet altijd verwacht. Met mijn werkervaring in Korea en Turkije verwachtte ik dat het maken van beslissingen sneller zou gaan dan in Nederland.

Ik heb altijd het gevoel dat alles in Eindhoven langzaam gaat, maar in São Paulo moet alles weken van tevoren worden gepland. Ook kan de budgettaire situatie met het uur veranderen – en niet altijd in negatieve zin, een echte verrassing als je uit West-Europa komt.

Get another sense of planning Things happen in rhythms that are not always expected. Having worked in Korea and Turkey, I expected things like making decisions to be faster than in the Netherlands. I always have the sense that Eindhoven is a slow place. But in São Paulo, things have to be planned weeks in advance. At the same time, the budget situation can change by the hour - and not always in the negative sense, something that is a real surprise when coming from Western Europe.

5

Foto: Van Abbemuseum 2013 – 2014

Laat de moderne esthetiek los Ik moet zeggen dat dit voor mij makkelijk is, maar het is toch een verrassing. Van Brazilië wordt wel gezegd dat het is ‘veroordeeld tot modernisme’. Doordat ik werk aan een modernistisch paviljoen van Oscar Niemeyer, had ik het idee dat ik net zo zou worstelen met alle moderne nostalgici als in Europa.

Misschien heb ik geluk gehad, maar de mensen hier lijken klaar te zijn voor verandering – zowel wat de vorm als de inhoud betreft. Een van de motto’s die ik voor de Biënnale heb bedacht, “dit is de eerste Biënnale sinds Niemeyers dood”, is verrassend goed ontvangen.

In ieder geval lijkt men zich er terdege van bewust te zijn dat de moderne tijd voorbij is.

Let go of modern aesthetics I have to say that this is an easy one for me but it is still a surprise.

Barzil has been described as being ‘condemned to modernism’ and in working an Oscar Niemayer modernist pavilion led me to think I’d have a similar struggle in Europe with all the modern nostalgists. Maybe I’ve been lucky, but people here seem ready for change - whether it’s on the form or content level. One of the catchphrases I developed for the Bienal: “this is the first Bienal since Niemeyer’s death” has gone down surprising well - or at least people seem well aware that modern times are over.

6 Houd het simpel, maar complex Een andere, langer motto voor de Biënnale is: “we leven in een tijd waarin het idee dat alles moet veranderen en het tegenovergestelde idee dat er helemaal niets kan veranderen volledig met elkaar in evenwicht zijn”. Dit vindt weerklank in Brazilië, hoewel ik ervan overtuigd ben dat iedereen het anders opvat. Voor mij is een perfecte illustratie hiervan dat de protestbeweging zeer actief is terwijl de oude Europese elite nog steeds stevig in het zadel zit, althans voor zover ik dat kan zien.

Keep it simple but complex Another, longer catchphrase for the Bienal is” “we live at a time when the idea that everything must change is precisely in balance with the opposite idea that nothing can change at all”. This resonates in Brazil, even though I am sure everyone understands it differently. For me, it is illustrated perfectly by the fact that the protest movement is very active while the old European elite are still very much in charge, at least as far as I can see.

7

8 Werk met goede mensen Ik denk dat dit een universele waarheid is, waar ik in het museum goed van doordrongen ben geraakt. Het kernteam van curatoren is deels afkomstig uit het Van Abbemuseum (Galit Eilat en Oren Sagiv) en deels van mijn andere baan bij Afterall Publishing (Pablo Lafuente en Nuria Enguita Mayo).

Benjamin Seroussi en Luiza Proenca uit São Paulo completeren het team.

Foto: Van Abbemuseum 2013 – 2014

Leer Portugees Het is noodzakelijk voor het dagelijks leven en vrij eenvoudig. Ik was ooit curator van de Biënnale van Gwangju en ik kan je zeggen dat het Koreaans veel lastiger is!

Learn Portuguese It’s necessary for daily life and it’s pretty easy. I once curated the biennial of Gwanju and I can tell you Korean is much tougher!

Work with good people I think this is a universal truth and one I know very well from the museum. In fact, the core curatorial team is half from Van Abbemuseum with Galit Eilat and Oren Sagiv and half from my other job at Afterall Publishing with Pablo Lafuente and Nuria Enguita Mayo.

Benjamin Seroussi and Luiza Proenca from São Paulo complete the set.

9 Wees niet bang Ik ben ’s nachts maar één keer badend in het zweet wakker geworden. 30.000 m2, voor het eerst ZuidAmerikaanse kunstenaars aan het ontdekken en een concept dat draait rond een reactie op de maatschappelijke en ecologische omstandigheden in Brazilië.

Ach, waar maak ik me zorgen over.

Don’t be terrified I have only woken up once in the night in a cold sweat but 30.000 sqm is quite a challenge, never mind that we are discovering South American artists for the first time and basing our whole idea around responding to the social and environmental conditions in Brazil.

10 Foto: Van Abbemuseum 2013 – 2014

Niet jaloers worden Dit is het uitzicht vanuit het kantoor van het Museum of Modern Art in Salvador, Bahia, Noord Oost-Brazilië.

Don’t get jealous This is the view from the offices of the Museum of Modern Art, Salvador, Bahia, North East Brazil.

7

8 Werk met goede mensen Ik denk dat dit een universele waarheid is, waar ik in het museum goed van doordrongen ben geraakt. Het kernteam van curatoren is deels afkomstig uit het Van Abbemuseum (Galit Eilat en Oren Sagiv) en deels van mijn andere baan bij Afterall Publishing (Pablo Lafuente en Nuria Enguita Mayo).

Benjamin Seroussi en Luiza Proenca uit São Paulo completeren het team.

Foto: Van Abbemuseum 2013 – 2014

Leer Portugees Het is noodzakelijk voor het dagelijks leven en vrij eenvoudig. Ik was ooit curator van de Biënnale van Gwangju en ik kan je zeggen dat het Koreaans veel lastiger is!

Learn Portuguese It’s necessary for daily life and it’s pretty easy. I once curated the biennial of Gwanju and I can tell you Korean is much tougher!

Work with good people I think this is a universal truth and one I know very well from the museum. In fact, the core curatorial team is half from Van Abbemuseum with Galit Eilat and Oren Sagiv and half from my other job at Afterall Publishing with Pablo Lafuente and Nuria Enguita Mayo.

Benjamin Seroussi and Luiza Proenca from São Paulo complete the set.

9 Wees niet bang Ik ben ’s nachts maar één keer badend in het zweet wakker geworden. 30.000 m2, voor het eerst ZuidAmerikaanse kunstenaars aan het ontdekken en een concept dat draait rond een reactie op de maatschappelijke en ecologische omstandigheden in Brazilië.

Ach, waar maak ik me zorgen over.

Don’t be terrified I have only woken up once in the night in a cold sweat but 30.000 sqm is quite a challenge, never mind that we are discovering South American artists for the first time and basing our whole idea around responding to the social and environmental conditions in Brazil.

10 Foto: Van Abbemuseum 2013 – 2014

Niet jaloers worden Dit is het uitzicht vanuit het kantoor van het Museum of Modern Art in Salvador, Bahia, Noord Oost-Brazilië.

Don’t get jealous This is the view from the offices of the Museum of Modern Art, Salvador, Bahia, North East Brazil.

bibliotheektentoonstelling

De LS collectie is rond 1990 ontstaan toen kunsthistorici Albert Lemmens en Serge Stommels voor hun studie over Russische kunst hun eigen bibliotheek aan moesten leggen om aan voldoende achtergrondinformatie te komen.

Tijdens het verzamelen bleek dat heel veel boeken in Rusland - anders dan bijvoorbeeld in Nederland - door grote kunstenaars waren vormgegeven en/of geïllustreerd.

Het waren kunstwerken op zich geworden en vandaar ook boekkunst. In de loop van de jaren is in de collectie een aantal zwaartepunten ontstaan, waaronder het kunstenaarsboek. De tentoonstelling De metamorfose zet de wisselwerking tussen genres in de boekkunst centraal en onderzoekt hoe Russische kunstenaars de afgelopen 25 jaar zijn omgegaan met het boek.

Curatoren: Serge Stommels & Albert Lemmens

The Metamorphosis Twenty-five years of Russian artists’ books from the LS collection, 1989 – 2013 13.05 – 31.07.2014 The LS collection started in 1990. For their study of Russian art the art historians Albert Lemmens and Serge Stommels had to start their own library in order to acquire sufficient background information. While they were collecting materials it became clear that in Russia – unlike in the Netherlands, for example – many books had been designed and/or illustrated by great artists. These had become works of art in their own right, resulting in the art of the book. Over the course of twentyfive years a number of key elements developed in the collection, including the artist’s book. The Metamorphosis exhibition focuses on the interaction between genres in the art of books and examines how Russian artists have worked with books in the past twenty-five years.

Curators: Serge Stommels & Albert Lemmens

A house goes on the road Project in Woensel West

Een huis gaat op pad Project in Woensel West De Eindhovense wijk Woensel West, een voormalige krachtwijk, wordt vernieuwd. Stuk voor stuk wordt er gesloopt en dreigen ook de verhalen van bewoners en hun geschiedenis verloren te gaan. De Argentijnse kunstenares Julieta Garcia Vazquez werd daarom uitgenodigd om een sociaal kunstwerk te maken naar aanleiding van deze veranderingen. Op 15 maart 2014 gingen vijftig buurtbewoners met haar op stap.

Zij bekeken de huizen die in aanmerking kwamen om bewaard te worden en wisselden verhalen uit, om uiteindelijk te kiezen voor het pand op de Stephensonstraat 66. Op basis van cultuurhistorisch onderzoek wordt het pand opgeknapt en wordt gebruikt als ontmoetingsplek waar de bezoekers terecht kunnen voor verschillende activiteiten.

Michail Molocnikov, Klangschrift des Frühlings, 2006

Dit project wordt gerealiseerd in samenwerking met TAAK, Trudo, Stichting Publicart, Design Academy Eindhoven en gesteund door Stichting DOEN en Bouwfonds Cultuurfonds.

Gebouw, behorend bij punt 2 en 9

The district of Woensel West in Eindhoven is being renovated and the old premises in the former workers’ district are disappearing.

They are being demolished one by one, which means that the stories of the residents and their history are also in danger of being lost. For this reason the Van Abbemuseum invited the Argentinian artist Julieta Garcia Vazquez in 2012 to create a social work of art related to the changes in this district. On 15 March 2014 fifty residents from the district accompanied the artist to look at the houses which were being considered for conservation and exchange stories.

This ultimately resulted in a joint choice. They opted for the house at Stephensonstraat 66. The house is being renovated on the basis of cultural and historical research and will be used as a meeting place, where the residents can participate in several activities.

This project is being carried out in collaboration with TAAK, Trudo, Stichting Publicart, and the Design Academy Eindhoven, and is supported by the Stichting DOEN and the Bouwfonds Cultuurfonds.

Foto Woensel West, Bram Saeys

De metamorfose 25 jaar Russische kunstenaarsboeken uit de LS collectie 1989 – 2013 13.05 – 31.07.2014

woensel west

bibliotheektentoonstelling

De LS collectie is rond 1990 ontstaan toen kunsthistorici Albert Lemmens en Serge Stommels voor hun studie over Russische kunst hun eigen bibliotheek aan moesten leggen om aan voldoende achtergrondinformatie te komen.

Tijdens het verzamelen bleek dat heel veel boeken in Rusland - anders dan bijvoorbeeld in Nederland - door grote kunstenaars waren vormgegeven en/of geïllustreerd.

Het waren kunstwerken op zich geworden en vandaar ook boekkunst. In de loop van de jaren is in de collectie een aantal zwaartepunten ontstaan, waaronder het kunstenaarsboek. De tentoonstelling De metamorfose zet de wisselwerking tussen genres in de boekkunst centraal en onderzoekt hoe Russische kunstenaars de afgelopen 25 jaar zijn omgegaan met het boek.

Curatoren: Serge Stommels & Albert Lemmens

The Metamorphosis Twenty-five years of Russian artists’ books from the LS collection, 1989 – 2013 13.05 – 31.07.2014 The LS collection started in 1990. For their study of Russian art the art historians Albert Lemmens and Serge Stommels had to start their own library in order to acquire sufficient background information. While they were collecting materials it became clear that in Russia – unlike in the Netherlands, for example – many books had been designed and/or illustrated by great artists. These had become works of art in their own right, resulting in the art of the book. Over the course of twentyfive years a number of key elements developed in the collection, including the artist’s book. The Metamorphosis exhibition focuses on the interaction between genres in the art of books and examines how Russian artists have worked with books in the past twenty-five years.

Curators: Serge Stommels & Albert Lemmens

A house goes on the road Project in Woensel West

Een huis gaat op pad Project in Woensel West De Eindhovense wijk Woensel West, een voormalige krachtwijk, wordt vernieuwd. Stuk voor stuk wordt er gesloopt en dreigen ook de verhalen van bewoners en hun geschiedenis verloren te gaan. De Argentijnse kunstenares Julieta Garcia Vazquez werd daarom uitgenodigd om een sociaal kunstwerk te maken naar aanleiding van deze veranderingen. Op 15 maart 2014 gingen vijftig buurtbewoners met haar op stap.

Zij bekeken de huizen die in aanmerking kwamen om bewaard te worden en wisselden verhalen uit, om uiteindelijk te kiezen voor het pand op de Stephensonstraat 66. Op basis van cultuurhistorisch onderzoek wordt het pand opgeknapt en wordt gebruikt als ontmoetingsplek waar de bezoekers terecht kunnen voor verschillende activiteiten.

Michail Molocnikov, Klangschrift des Frühlings, 2006

Dit project wordt gerealiseerd in samenwerking met TAAK, Trudo, Stichting Publicart, Design Academy Eindhoven en gesteund door Stichting DOEN en Bouwfonds Cultuurfonds.

Gebouw, behorend bij punt 2 en 9

The district of Woensel West in Eindhoven is being renovated and the old premises in the former workers’ district are disappearing.

They are being demolished one by one, which means that the stories of the residents and their history are also in danger of being lost. For this reason the Van Abbemuseum invited the Argentinian artist Julieta Garcia Vazquez in 2012 to create a social work of art related to the changes in this district. On 15 March 2014 fifty residents from the district accompanied the artist to look at the houses which were being considered for conservation and exchange stories.

This ultimately resulted in a joint choice. They opted for the house at Stephensonstraat 66. The house is being renovated on the basis of cultural and historical research and will be used as a meeting place, where the residents can participate in several activities.

This project is being carried out in collaboration with TAAK, Trudo, Stichting Publicart, and the Design Academy Eindhoven, and is supported by the Stichting DOEN and the Bouwfonds Cultuurfonds.

Foto Woensel West, Bram Saeys

De metamorfose 25 jaar Russische kunstenaarsboeken uit de LS collectie 1989 – 2013 13.05 – 31.07.2014

woensel west

zomercollectie summer collection

Connecting Leuke en creatieve interventies Kunstenaarscollectief Connecting is regelmatig in de zalen van de Er was eens… tentoonstelling te vinden. Hier nodigen zij bezoekers uit om deel te nemen aan miniworkshops, spelletjes, gesprekken en nog veel meer. Al deze activiteiten zijn gratis. Kijk op onze website voor meer informatie.

You will come across the Connecting artists’ collective many times in the galleries of the Once upon a time… exhibition. They invite the visitors to take part in mini-workshops, games, discussions and much more. All these activities are free of charge. See our website for more information.

Foto: Theaterrondleiding, Perry van Duijnhoven

De rondleiding vindt plaats op de eerste en de laatste zondag van de maand. Kosten deelname theaterrondleiding: €3, - per persoon, kinderen t/m 5 jaar doen gratis mee.

Tijdens de zomervakantie wijkt de planning iets af, er is op de eerste en derde zondag van juli (6 en 20 juli) een theaterrondleiding en op de derde en laatste zondag van augustus (24 en 31 augustus).

Zomercollectie arrangement Geïnspireerd door kunst 01.07 – 31.08.2014 Laat je deze zomer inspireren door de collectie van het Van Abbemuseum en ga op een ontdekkingsreis door de tentoonstelling Er was eens… De collectie nu. Meer dan 600 bijzondere kunstwerken en archiefstukken met grote namen als Picasso, Mondriaan en Chagall maar ook heel veel nieuwe en spannende werken.

Speciaal voor families hebben wij een Zomercollectie arrangement.

Het arrangement bestaat uit: - entree tot het museum - het Kevertje Kuso familie doeboekje - een drankje met iets lekkers in museumcafé Karel I - een leuke verrassing

Theaterrondleiding Er was eens...

Voor de hele familie Er staan wonderlijke zaken te gebeuren… Een vergeten en stoffig schilderij breekt uit haar lijst om in het nieuwe Van Abbe op ontdekkingstocht te gaan. Hier ontdekt ze een hele nieuwe wereld van kunstwerken, waar soms zelfs heel wat om te hi ha lachen valt.

Summer collection Inspired by art 01.07 – 31.08.2014

Connecting Creative and fun interventions

Theatre tour Once Upon a Time...

A tour for the whole family A dusty and forgotten painting breaks out of its frame to go on a journey of discovery in the new Van Abbe where it discovers a whole new world of artworks, some of which are a really hi ha hilarious.

The tour will take place on the first and last Sunday of the month. The cost of participa­ting in the theatre tour is € 3 per person, and children up to the age of 5 are free of charge.

During the summer holiday, the planning is slightly different. There will be a theater tour on the first and third Sunday in July (6 and 20 July) and on the third and last Sunday of August (24 and 31 August).

Kevertje Kuso familie doeboekje Oh jee, Kevertje Kuso is een ring verloren in het museum! Ga samen met hem op zoek naar deze verloren schat en ontdek tegelijkertijd de bijzondere kunstwerken in de collectietentoonstelling Er was eens... De collectie nu. Na afloop van deze speurtocht kunnen jullie heerlijk nagenieten met een drankje en iets lekkers in het museumcafé.

Bovendien ontvangen jullie na afloop een leuke verrassing.

Prijzen Zomercollectie arrangement Familiearrangement (max. 2 volwassenen en 3 kinderen onder de 16 jaar) €27,50 Volwassenen €12 Kinderen t/m 12 jaar €2,50 Studenten en CJP €9 Museumkaart, Rembrandtkaart, Vrienden €4

This summer be inspired by the Van Abbemuseum collection and take a journey of discovery through the exhibition Once Upon a Time… The Collection Now. There are more than 600 wonderful works of art and pieces from the archives by great names such as Picasso, Mondriaan and Chagall, as well as a great many new and exciting works.

We have a special Summer collection offer for families. This comprises: - entrance to the museum - the Beetle Kuso family activity booklet - a drink and snack in the Museum Café Karel I - a nice surprise Beetle Kuso family activity booklet Oh dear, Beetle Kuso has lost a ring in the museum! Help him to look for this lost treasure and at the same time you will discover the special works of art in the exhibition of the collection Once Upon a Time… The Collection Now. After this treasure hunt you can enjoy a rest with a drink and a delicious treat in the museum café.

In addition you will receive a nice surprise at the end.

Prices Family offer (max. 2 adults and 3 children under the age of 16) Adults Children up to 12 years old Students and CJP members Museum card, Rembrandt card, Friends

€27.50 €12 €2.50 €9 €4

zomercollectie summer collection

Connecting Leuke en creatieve interventies Kunstenaarscollectief Connecting is regelmatig in de zalen van de Er was eens… tentoonstelling te vinden. Hier nodigen zij bezoekers uit om deel te nemen aan miniworkshops, spelletjes, gesprekken en nog veel meer. Al deze activiteiten zijn gratis. Kijk op onze website voor meer informatie.

You will come across the Connecting artists’ collective many times in the galleries of the Once upon a time… exhibition. They invite the visitors to take part in mini-workshops, games, discussions and much more. All these activities are free of charge. See our website for more information.

Foto: Theaterrondleiding, Perry van Duijnhoven

De rondleiding vindt plaats op de eerste en de laatste zondag van de maand. Kosten deelname theaterrondleiding: €3, - per persoon, kinderen t/m 5 jaar doen gratis mee.

Tijdens de zomervakantie wijkt de planning iets af, er is op de eerste en derde zondag van juli (6 en 20 juli) een theaterrondleiding en op de derde en laatste zondag van augustus (24 en 31 augustus).

Zomercollectie arrangement Geïnspireerd door kunst 01.07 – 31.08.2014 Laat je deze zomer inspireren door de collectie van het Van Abbemuseum en ga op een ontdekkingsreis door de tentoonstelling Er was eens… De collectie nu. Meer dan 600 bijzondere kunstwerken en archiefstukken met grote namen als Picasso, Mondriaan en Chagall maar ook heel veel nieuwe en spannende werken.

Speciaal voor families hebben wij een Zomercollectie arrangement.

Het arrangement bestaat uit: - entree tot het museum - het Kevertje Kuso familie doeboekje - een drankje met iets lekkers in museumcafé Karel I - een leuke verrassing

Theaterrondleiding Er was eens...

Voor de hele familie Er staan wonderlijke zaken te gebeuren… Een vergeten en stoffig schilderij breekt uit haar lijst om in het nieuwe Van Abbe op ontdekkingstocht te gaan. Hier ontdekt ze een hele nieuwe wereld van kunstwerken, waar soms zelfs heel wat om te hi ha lachen valt.

Summer collection Inspired by art 01.07 – 31.08.2014

Connecting Creative and fun interventions

Theatre tour Once Upon a Time...

A tour for the whole family A dusty and forgotten painting breaks out of its frame to go on a journey of discovery in the new Van Abbe where it discovers a whole new world of artworks, some of which are a really hi ha hilarious.

The tour will take place on the first and last Sunday of the month. The cost of participa­ting in the theatre tour is € 3 per person, and children up to the age of 5 are free of charge.

During the summer holiday, the planning is slightly different. There will be a theater tour on the first and third Sunday in July (6 and 20 July) and on the third and last Sunday of August (24 and 31 August).

Kevertje Kuso familie doeboekje Oh jee, Kevertje Kuso is een ring verloren in het museum! Ga samen met hem op zoek naar deze verloren schat en ontdek tegelijkertijd de bijzondere kunstwerken in de collectietentoonstelling Er was eens... De collectie nu. Na afloop van deze speurtocht kunnen jullie heerlijk nagenieten met een drankje en iets lekkers in het museumcafé.

Bovendien ontvangen jullie na afloop een leuke verrassing.

Prijzen Zomercollectie arrangement Familiearrangement (max. 2 volwassenen en 3 kinderen onder de 16 jaar) €27,50 Volwassenen €12 Kinderen t/m 12 jaar €2,50 Studenten en CJP €9 Museumkaart, Rembrandtkaart, Vrienden €4

This summer be inspired by the Van Abbemuseum collection and take a journey of discovery through the exhibition Once Upon a Time… The Collection Now. There are more than 600 wonderful works of art and pieces from the archives by great names such as Picasso, Mondriaan and Chagall, as well as a great many new and exciting works.

We have a special Summer collection offer for families. This comprises: - entrance to the museum - the Beetle Kuso family activity booklet - a drink and snack in the Museum Café Karel I - a nice surprise Beetle Kuso family activity booklet Oh dear, Beetle Kuso has lost a ring in the museum! Help him to look for this lost treasure and at the same time you will discover the special works of art in the exhibition of the collection Once Upon a Time… The Collection Now. After this treasure hunt you can enjoy a rest with a drink and a delicious treat in the museum café.

In addition you will receive a nice surprise at the end.

Prices Family offer (max. 2 adults and 3 children under the age of 16) Adults Children up to 12 years old Students and CJP members Museum card, Rembrandt card, Friends

€27.50 €12 €2.50 €9 €4

praktische informatie / practical information

luisterroute Experience the Van Abbemuseum in a new way with the Sound Walk The eternal struggle against silverfish, the Reclining Nude by Sluijters in Henri van Abbe’s collection, a meeting with the director Charles Esche and artist John Körmeling. During this Sound Walk the theatre actor and director Lucas de Man takes you on a journey full of images, voices and sounds.

Lasting an hour, his personal story produces a surprising impression of the Van Abbemuseum. You can buy the Listening route at the ticket office for €2.50.

Foto: Jouk Oosterhof

How does it work?

Listen to Lucas de Man on an mp3 player with headphones. The Sound Walk starts at the ticket office and from there Lucas takes you all round the museum. Press on the play button to start the walk. You can press pause whenever you like and rewind if you want to hear something again. At the end you give the mp3 player back to a member of the museum staff or at the ticket office.

Beleef het Van Abbemuseum op een nieuwe manier met de Luisterroute De eeuwige strijd tegen zilvervisjes, het Liggend Naakt van Sluijters uit de collectie van Henri van Abbe, een ontmoeting met directeur Charles Esche en kunstenaar John Körmeling. Kunstenaar Lucas de Man neemt je in deze Luisterroute mee op een reis vol beelden, stemmen en geluiden. Met zijn persoonlijke verhaal geeft hij je in een uur een verrassende impressie van het Van Abbemuseum.

De luisterroute is voor €2,50 te koop bij de kassa.

Hoe werkt het?

Je luistert naar Lucas de Man via een mp-3 speler met koptelefoon. De luisterroute start bij de kassa en vanaf daar neemt Lucas je mee door het hele museum. Druk op de afspeelknop om de luisterroute te starten. Pauzeer wanneer je wilt en spoel terug als je iets nogmaals wilt horen.

Na afloop lever je de mp3-speler weer in bij een museummedewerker of bij de kassa.

Gebruik je liever je eigen smartphone? Download dan voor €1,79 de luisterroute als app in de App Store of Play Store (je hebt dan je eigen koptelefoon nodig).

De Luisterroute wordt mede mogelijk gemaakt door SNS Reaal Fonds.

If you prefer to use your own smartphone, you can download the Sound Walk as an app in the App Store or Play Store for €1.79 (in that case you need your own headphones).

The Sound Walk is supported by SNS Reaal Fonds.

Gratis rondleiding Elke zondagmiddag om 12.00 uur vindt een gratis rondleiding plaats. Elke eerste zondag van de maand is er een speciale architec­ tuurrondleing. Aanmelden kan vanaf 11.00 uur bij de infobalie, maximaal 2 personen per aanmelding. De rondleiding is gratis, toegang voor het museum dient wel betaald te worden.

Free tour Every Sunday afternoon at midday we organise a free tour. Every first Sunday of the month there is a special architecture tour. Register from 11 am at the Information Desk, maximum of two people per registration.

The tour is free but you do need to pay admission to the museum.

Minirondleiding De Cicerone verzorgt dagelijks een aantal korte toelichtingen bij de tentoonstellingen. Deze minirondleidingen starten om de volgende tijden: di t/m za om 12.30 en 14.30 uur Iedere eerste donderdagavond van de maand: 19.30 uur. zo vanaf 14.30 uur Mini tour Every afternoon the cicerone does a couple of mini tours for visitors. He or she can provide additional information with certain works of art that you are interested in. These explanations start at the following times: Tuesdays to Saturdays: 12.30h / 14.30h. Every first Thursday of the month: 19.30h. Sunday 14.30h.

Wil je ook op de hoogte blijven van alle acties en activiteiten?

Like ons op Facebook en volg ons op Twitter.

To connect with the Van Abbe­ museum like our Facebook page and follow us on Twitter.

Toegang Volwassenen €12 groepen >10 personen €9 Bibliotheekpas €9 Jongeren 13-18 jaar €6 Studenten €6 CJP-houders €6 Stadspashouders gemeente Eindhoven €6 Kinderen t/m 12 jaar gratis Museumkaart gratis Vereniging Rembrandt gratis ICOM-kaart gratis CIMAM-kaart gratis Vrienden van het Van Abbemuseum gratis Familiepas (2 volw. en max. 3 kinderen tot 18 jaar) € 18

Openingstijden museum di - zo 11.00 – 17.00 uur 1e do van de maand 11.00 – 21.00 uur bibliotheek di - vr 11.00 – 17.00 uur

De toegang tot de bibliotheek, de museumshop en het Karel 1 museumcafé is gratis.

Fill in our online survey about Radically Yours via www.survey.vanabbe.nl And win free admission to the museum!

1e donderdagavond van de maand vanaf 17.00 uur: gratis toegang.

Admission Adults €12 Groups >10 persons €9 Library Card €9 Young people from 13-18 years €6 Students €6 CJP-card holders €6 Eindhoven city pass holders €6 Children 12 years and under free Museum card free Rembrandt association free ICOM-card free CIMAM-card free Friends of the Van Abbemuseum free Family pass (2 adults and max. 3 children till 18 years) €18 Entrance to the Library, Museumshop and Karel 1 Museum Café is free.

First Thursday evening of the month from 17.00-21.00: free of charge.

Opening hours museum Tu - Su 11.00 – 17.00h First Thu of the month 11.00 – 21.00h library Tu - Fr 11.00 – 17.00h Doe mee aan de online enquête over de Radically Yours via www.enquete.vanabbe.nl En win een gratis toegangskaartje!

Colofon Uitgave: Van Abbemuseum Redactie: Marie Beke, Ilse Cornelis, Ulrike Erbslöh, Daniel Neugebauer Bijdragen van: Nick Aikens, Marie Beke, Christiane Berndes, Charles Esche, Diana Franssen, Daniel Neugebauer, Steven ten Thije Grafisch ontwerp: 75B Drukwerk: Drukkerij Lecturis Copyright: Pictoright Van Abbemuseum Colophon Publication: Van Abbemuseum Editing: Marie Beke, Ilse Cornelis, Ulrike Erbslöh, Daniel Neugebauer Bijdragen van: Nick Aikens, Marie Beke, Christiane Berndes, Charles Esche, Diana Franssen, Daniel Neugebauer, Steven ten Thije Graphic Design: 75B Printing: Drukkerij Lecturis Copyright: Pictoright Van Abbemuseum Prijzen zijn onder voorbehoud Prices are subject to change

Van Abbemuseum Bilderdijklaan 10 – Eindhoven tel. +31 40 238 1000 info@vanabbemuseum.nl www.vanabbemuseum.nl

Het Van Abbemuseum is een gemeentelijk museum en wordt structureel en incidenteel o.a. ondersteund door de BankGiro Loterij, Mondriaan Fonds en Stichting Promotors Van Abbemuseum

The Van Abbemuseum is a municipal museum and is supported structurally and incidentally by ao the BankGiro Loterij, Mondriaan Foundation, and Stichting Promotors Van Abbemuseum

Er was eens… De collectie nu wordt mede mogelijk gemaakt door BankGiro Loterij, Mondriaan Fonds, Stichting Promotors Van Abbemuseum en VSB fonds

Once Upon a Time… The Collection Now is supported by BankGiro Loterij, Mondriaan Fund, Stichting Promotors Van Abbemuseum and VSB fonds

De tentoonstellingen in Het Oog worden mede mogelijk door Stichting Niemeijer Fonds

The exhibitions in Het Oog (The Eye) are supported by Stichting Niemeijer Fonds

praktische informatie / practical information

luisterroute Experience the Van Abbemuseum in a new way with the Sound Walk The eternal struggle against silverfish, the Reclining Nude by Sluijters in Henri van Abbe’s collection, a meeting with the director Charles Esche and artist John Körmeling. During this Sound Walk the theatre actor and director Lucas de Man takes you on a journey full of images, voices and sounds.

Lasting an hour, his personal story produces a surprising impression of the Van Abbemuseum. You can buy the Listening route at the ticket office for €2.50.

Foto: Jouk Oosterhof

How does it work?

Listen to Lucas de Man on an mp3 player with headphones. The Sound Walk starts at the ticket office and from there Lucas takes you all round the museum. Press on the play button to start the walk. You can press pause whenever you like and rewind if you want to hear something again. At the end you give the mp3 player back to a member of the museum staff or at the ticket office.

Beleef het Van Abbemuseum op een nieuwe manier met de Luisterroute De eeuwige strijd tegen zilvervisjes, het Liggend Naakt van Sluijters uit de collectie van Henri van Abbe, een ontmoeting met directeur Charles Esche en kunstenaar John Körmeling. Kunstenaar Lucas de Man neemt je in deze Luisterroute mee op een reis vol beelden, stemmen en geluiden. Met zijn persoonlijke verhaal geeft hij je in een uur een verrassende impressie van het Van Abbemuseum.

De luisterroute is voor €2,50 te koop bij de kassa.

Hoe werkt het?

Je luistert naar Lucas de Man via een mp-3 speler met koptelefoon. De luisterroute start bij de kassa en vanaf daar neemt Lucas je mee door het hele museum. Druk op de afspeelknop om de luisterroute te starten. Pauzeer wanneer je wilt en spoel terug als je iets nogmaals wilt horen.

Na afloop lever je de mp3-speler weer in bij een museummedewerker of bij de kassa.

Gebruik je liever je eigen smartphone? Download dan voor €1,79 de luisterroute als app in de App Store of Play Store (je hebt dan je eigen koptelefoon nodig).

De Luisterroute wordt mede mogelijk gemaakt door SNS Reaal Fonds.

If you prefer to use your own smartphone, you can download the Sound Walk as an app in the App Store or Play Store for €1.79 (in that case you need your own headphones).

The Sound Walk is supported by SNS Reaal Fonds.

Gratis rondleiding Elke zondagmiddag om 12.00 uur vindt een gratis rondleiding plaats. Elke eerste zondag van de maand is er een speciale architec­ tuurrondleing. Aanmelden kan vanaf 11.00 uur bij de infobalie, maximaal 2 personen per aanmelding. De rondleiding is gratis, toegang voor het museum dient wel betaald te worden.

Free tour Every Sunday afternoon at midday we organise a free tour. Every first Sunday of the month there is a special architecture tour. Register from 11 am at the Information Desk, maximum of two people per registration.

The tour is free but you do need to pay admission to the museum.

Minirondleiding De Cicerone verzorgt dagelijks een aantal korte toelichtingen bij de tentoonstellingen. Deze minirondleidingen starten om de volgende tijden: di t/m za om 12.30 en 14.30 uur Iedere eerste donderdagavond van de maand: 19.30 uur. zo vanaf 14.30 uur Mini tour Every afternoon the cicerone does a couple of mini tours for visitors. He or she can provide additional information with certain works of art that you are interested in. These explanations start at the following times: Tuesdays to Saturdays: 12.30h / 14.30h. Every first Thursday of the month: 19.30h. Sunday 14.30h.

Wil je ook op de hoogte blijven van alle acties en activiteiten?

Like ons op Facebook en volg ons op Twitter.

To connect with the Van Abbe­ museum like our Facebook page and follow us on Twitter.

Toegang Volwassenen €12 groepen >10 personen €9 Bibliotheekpas €9 Jongeren 13-18 jaar €6 Studenten €6 CJP-houders €6 Stadspashouders gemeente Eindhoven €6 Kinderen t/m 12 jaar gratis Museumkaart gratis Vereniging Rembrandt gratis ICOM-kaart gratis CIMAM-kaart gratis Vrienden van het Van Abbemuseum gratis Familiepas (2 volw. en max. 3 kinderen tot 18 jaar) € 18

Openingstijden museum di - zo 11.00 – 17.00 uur 1e do van de maand 11.00 – 21.00 uur bibliotheek di - vr 11.00 – 17.00 uur

De toegang tot de bibliotheek, de museumshop en het Karel 1 museumcafé is gratis.

Fill in our online survey about Radically Yours via www.survey.vanabbe.nl And win free admission to the museum!

1e donderdagavond van de maand vanaf 17.00 uur: gratis toegang.

Admission Adults €12 Groups >10 persons €9 Library Card €9 Young people from 13-18 years €6 Students €6 CJP-card holders €6 Eindhoven city pass holders €6 Children 12 years and under free Museum card free Rembrandt association free ICOM-card free CIMAM-card free Friends of the Van Abbemuseum free Family pass (2 adults and max. 3 children till 18 years) €18 Entrance to the Library, Museumshop and Karel 1 Museum Café is free.

First Thursday evening of the month from 17.00-21.00: free of charge.

Opening hours museum Tu - Su 11.00 – 17.00h First Thu of the month 11.00 – 21.00h library Tu - Fr 11.00 – 17.00h Doe mee aan de online enquête over de Radically Yours via www.enquete.vanabbe.nl En win een gratis toegangskaartje!

Colofon Uitgave: Van Abbemuseum Redactie: Marie Beke, Ilse Cornelis, Ulrike Erbslöh, Daniel Neugebauer Bijdragen van: Nick Aikens, Marie Beke, Christiane Berndes, Charles Esche, Diana Franssen, Daniel Neugebauer, Steven ten Thije Grafisch ontwerp: 75B Drukwerk: Drukkerij Lecturis Copyright: Pictoright Van Abbemuseum Colophon Publication: Van Abbemuseum Editing: Marie Beke, Ilse Cornelis, Ulrike Erbslöh, Daniel Neugebauer Bijdragen van: Nick Aikens, Marie Beke, Christiane Berndes, Charles Esche, Diana Franssen, Daniel Neugebauer, Steven ten Thije Graphic Design: 75B Printing: Drukkerij Lecturis Copyright: Pictoright Van Abbemuseum Prijzen zijn onder voorbehoud Prices are subject to change

Van Abbemuseum Bilderdijklaan 10 – Eindhoven tel. +31 40 238 1000 info@vanabbemuseum.nl www.vanabbemuseum.nl

Het Van Abbemuseum is een gemeentelijk museum en wordt structureel en incidenteel o.a. ondersteund door de BankGiro Loterij, Mondriaan Fonds en Stichting Promotors Van Abbemuseum

The Van Abbemuseum is a municipal museum and is supported structurally and incidentally by ao the BankGiro Loterij, Mondriaan Foundation, and Stichting Promotors Van Abbemuseum

Er was eens… De collectie nu wordt mede mogelijk gemaakt door BankGiro Loterij, Mondriaan Fonds, Stichting Promotors Van Abbemuseum en VSB fonds

Once Upon a Time… The Collection Now is supported by BankGiro Loterij, Mondriaan Fund, Stichting Promotors Van Abbemuseum and VSB fonds

De tentoonstellingen in Het Oog worden mede mogelijk door Stichting Niemeijer Fonds

The exhibitions in Het Oog (The Eye) are supported by Stichting Niemeijer Fonds

agenda juni – augustus

Positions 05.07 – 12.10.2014 Nog te zien Still on show Er was eens…

De collectie nu vanaf / from 02.11.2013 Once Upon A Time…

The Collection Now Het Oog: Arnoud Holleman Radio Balzac 01.02 – 21.09.2014 Amalia Pica A B C (lijn) 15.02 – 21.09.2014 A B C (line) Hito Steyerl 12.04 – 22.06.2014 Bibliotheektentoonstelling De metamorfose 13.05 – 31.07.2014 Library Exhibition The Metamorphosis Activiteiten Activities Zomercursus: Er was eens… De collectie nu 12.08 – 14.08.2014 10.00 – 16.00 uur Aanmelden voor 20 juli op onze website en ontvang 10% korting Summer Course: Once Upon a Time…

The Collection Now Register before 20 July on our website and get the early bird discount

Luisteravond met Frank de Munnik De muziek van De Grote Oorlog Muziek & Eerste Wereldoorlog Donderdagavond 05.06.2014 19.00 – 21.00 uur Familie / kinderen Family / children Theaterrondleiding Er was eens… De collectie nu zondag 1 en 29 juni, 6 en 20 juli, 24 en 31 augustus, 13.00 uur Theatrical tour Once Upon a Time…

The Collection Now Sunday 1 and 29 June, 6 and 20 July, 24 and 31 August, 13.00h Kinderkunstclub Iedere zaterdag 14.00 – 16.00 uur Children’s art club Every Saturday 14.00 – 16.00h Familiekunstclub Elke derde zaterdag 14.00 – 16.00 uur Family’s art club Every third Saturday 14.00 – 16.00h Familielunch & rondleiding Iedere 1e zondag van de maand 11.00 uur Family lunch & guided tour Every first Sunday of the month 11.00h Zomercollectie arrangement Geïnspireerd door kunst 01.07 t/m 31.08.2014 Summer collection Inspired by art 01.07 – 31.08.2014

Deze gegevens kunnen veranderen, kijk voor meer informatie op vanabbemuseum.nl.

Details are subject to change. Check vanabbemuseum.nl for up to date information.

Lawrence Abu Hamdan, Hypocrisy, 2013. Courtesy the artist.

Tentoonstellingen Exhibitions nieuw / new