Doeboek voor kleine nerds 3

DOE BOEK Henk

RIJCKAERT

Hetty

HELSMOORTEL

Lieven

SCHEIRE

VOOR

3

D U O H IN P. 4

BEN JIJ MEER EEN HENK, HETTY OF LIEVEN?

P. 7

1.TOP SECRET P. 19 2.DE ZON P. 31 3.I BOOKS P. 43 4.3D PRINTEN P. 53

5.ONZICHTBARE KRACHTEN P. 65 6.RUBIKSP. 81KUBUS 7.DIY AUDIO P. 93 8.KNIKKERS P. 105

OPLOSSINGEN

3

BEN JIJ MEER EEN HENK, HETTY OF LIEVEN? Ben jij meer een Henk, Hetty of Lieven?

Hoe sta jij in het leven? Hoe pak je pro­ blemen aan of hoe studeer je? Doe de test en ontdek of je bent zoals Hetty, Lieven of Henk!

1

4

MORGEN HEB JE EEN TOETS OF EXAMEN, WAT DOE JE VANDAAG? Ik lees alles nog eens - voor de vier­ de keer - rustig door, ik memoriseer voor de fun ook nog even de pagina­ nummers erbij en herhaal elk uur mijn blok-mantra: ‘Elk punt verloren is een gemiste kans op excelleren’. ´ Heel Wikipedia uitlezen, want elke bladzijde in je handboek plant een vraag in je hoofd waarvan je ‘snel even het antwoord wil opzoeken’.

S De laatste hand leggen aan je volauto­matische ‘Spiekmaster 5000’, de meest geavanceerde en onzichtbare mechanische spiek­ methode ooit.

JE MOET EEN OPSTEL SCHRIJVEN MET ALS TITEL ‘LATER ALS IK GROOT BEN’.

WAT STAAT ER IN JOUW OPSTEL?

2

JE LOOPT OVER STRAAT EN ZIET EEN GEWONDE VOGEL LIGGEN. WAT DOE JE? ´ Je zoekt de juiste insecten bij elkaar en maakt een feestmaal voor de vogel zodat die kan aansterken.

Je maakt je zorgen over de bac­teriën op de vogel en laat hem liggen.

S Je vist twee friscostokjes en een beetje touw uit je broekzak en spalkt de gebroken poot van de vogel.

JOUW VERJAARDAG KOMT ERAAN, WAT IS HET IDEALE CADEAU DAT IEMAND JOU ZOU KUNNEN GEVEN?

3

Een microscoop. En liefst ook een CRISPR doe-het-zelfkit.

S Een soldeerbout. Liefst eentje aange­dreven door een perpetuum mobile. ´ Nerdy speelgoed. Een gewichtloze knikkerbaan of zoiets.

4

S ‘Later als ik groot ben ga ik er­van uit dat het vliegende skate­ board uit ‘Back to the Future’ al bestaat, en anders steek ik er wel zélf een in elkaar!’

WAT IS JOUW FAVORIETE GAME OM TE SPELEN?

5

S Mario Kart. Ik hack het spel wel eerst om zelf aanpassingen te kunnen doen aan de karretjes en motoren waarmee je kan rijden.

Zonder een drift-bike kan je sowieso toch nooit winnen?!

´ ‘Ik hoop dat Betelgeuze pas een su­ pernova zal worden wanneer ik later groot ben, zodat ik maandenlang de hele nacht kan opblijven om naar de oplichtende sterrenhemel te kijken.’

The Sims. Ik hou ervan om allemaal Sims samen baby’s te laten krijgen en te kijken hoeveel generaties er nodig zijn om een mutant te creëren met uitgesproken andere eigen­ schappen dan de gewone sims.

‘Als je mijn beide ouders bekijkt en mijn geslacht in rekening brengt is het genetisch gezien niet erg waarschijnlijk dat ik heel ‘groot’ zal worden. ‘Later’ is bovendien een zeer onnauwkeurige tijdsaanduiding, ik heb meer betrouwbare data nodig om dit opstel te kunnen schrijven.’

´ Assassin’s Creed Valhalla. Ik kom alleen maar niet vooruit in het spel omdat ik de hele tijd in het IJslands sta te kletsen met de mannetjes op de achtergrond. Wist je trouwens dat de gigantische katten die de koets van godin Freyja trekken, Bygul en Trjegul heten?

WAT IS JOUW FAVORIETE DRANKJE?

6

´ Limonade. Met veel suiker. Om insecten te lokken in de tuin. Want wie heeft er nu dorst als je je eigen mierenkolonie aan het opbouwen bent?

S WD-40, dat mengt goed met de motorolie en de hydraulische vloeistof die door mijn aderen stroomt.

Melk, want daarin zit calcium, fosfor, kalium, magne­ sium en zink. En die wil ik van elkaar scheiden om te gebruiken in mijn volgende chemie-experiment.

5

WELK SYMBOOL KWAM HET MEEST VOOR BIJ DE OPLOSSINGEN DIE JIJ KOOS? WAS HET… ´ DAN BEN JIJ ZOALS LIEVEN Jij hebt een mateloze interesse in… eigenlijk in alles. Je leert graag dingen bij en in jouw vriendengroep ben jij degene die het vaakst zegt ‘Wist je trouwens al dat…’ Dingen uitleggen aan anderen is een passie van jou.

6

DAN BEN JIJ ZOALS hetty Jij bent een perfectionist. Als iemand jou iets vraagt, wil je liever eerst even alles goed op­ zoeken zodat je 200% zeker bent dat alles wat je vertelt correct is. Foute informatie rechtzet­ ten is voor jou bijna even natuurlijk als ademen.

S DAN BEN JIJ ZOALS HENK Jij bent een problemen-oplosser. Je hebt een heel bijzondere manier om naar de wereld te kijken en stelt je vaak vragen bij dingen waar anderen zelfs niet bij stilstaan. Je hebt een goed gevoel voor humor en houdt ervan om je vrienden te helpen.

TOP SECRET 1.

GE H E I M E

F O H L O O D R E T T E L Zoek de weg doorheen het doolhof en ontdek onderweg een stuk van het geheim!

P

O

T

S

R

S

T

O

P

O

P

S

R

E

P

O

P

T

T

S

R

E

V

O

S

R

E

V

T

I

M

I

Z

M

I

E

I

H

E

H

M

E

G

E

I

Z

I

G

E

I

T

G

E

H

E

I

G

E

H

E

I

M

E

H

E

I

M

I

H

E

I

M

E

I

M

I

M

V

Begin 8

T

T

T O

O

I

P

P

Z

I

T V

E E

N

E

N

E

E

N

B

V

E

N

V

S

N

E

R

E

V

E

V

E

R

Z

I

T

E

T

E

B

T

T

Z

P

P

V

P

K

S

T

W

R

A

R

T

E

B

A

E

T

B

N

E

I

D

E

I

D

A

E

I

E

E

A

B

A

S

N

R

A

H

C

S

P

P

A

H

C

O

E

A

H

E

P

P

N

.

P

E

.

N

E

N

T

E

T

J

E

B

E

B

E

E

T

.

K

B

E

E

G

.

T

U

B

T

E

G

T

S

N

B

E

E

G

E

T

.

E

E

H

E

H

.

H

E

E

K

K

O

O

O

N

K

N

E

E

T

T

E

T

E

Z

I

T

E

J

T

E

E

B

I

T

E

J

T

E

E

B

E

J

T

E

E

B

E

J

T

E

E

B

E

J

E

J

T

N

E

E

O

N

E

K

O

O

E

E

K

O

K

N

E

E

E

E

N

E

E

E

N

N

E

N

N E

E S

N

I

D

T

E

Z

N

E

E

E

N

A

D

D

E

N

B

K

T

B

E

U

E

E

T

N

K

E

V

N

I

S

L

B

Z

T

E

E

B

.

K

N

E

E

K

P

B

E

U

L

E

I

N

E

B

Z

S

K

D N

A

E

K

N

L

T

U

E

E

D

P

I

T

E

D

N

B

E

N

E

P

B

B

E

E

Z

M

P

E

T Z

O O

O

V

M

T

N

E B

N

T G

E

Einde

SAMEN MET ELS EEN LASERDOOLHOF MAKEN

In films zie je vaak hoe een geheime ruimte beveiligd is met laserstralen. Dan wordt er bijvoorbeeld een doorgang versperd met een kriskras-doolhof van onzichtbare stralen. Daar moet de spion dan tussen­ door kruipen zonder één straal te raken om ongezien binnen te komen. Dat gaan wij eens namaken!

AAN DE SLAG! • Kies een goed plekje uit waar je je experiment gaat uitvoeren. Liefst een deuropening met indirect licht. De deuropening maakt het gemakkelijker om straks alles op te stellen en als we weggaan van direct zonlicht, zal het straks gemakkelijker worden om onze laserstralen zichtbaar te maken.

• Plaats een stukje plakband over de drukknop van de laserpen zodat ze de hele tijd aan blijft staan.

• Maak je laserpen met plakband vast onderaan de deuropening, schuin naar boven wijzend.

• Waar je het puntje van je laser op de muur ziet schijnen hang je nu een spiegel(tje) op.

WAT HEB JE NODIG? • • • •

Een laserpen Enkele spiegels Talkpoeder of krijt (Stevige) plakband of gum

Gebruik genoeg plakband om de spiegel stevig te bevestigen, want gebroken spiegels opruimen is niet zo leuk.

• Doe dit nog enkele keren (de licht­ sterkte van je laser is bepalend voor hoe vaak je de straal kan laten weerspiegelen) tot je bovenaan de deuropening bent.

• Strooi een beetje talkpoeder op je hand en blaas het in de richting van de laserstralen. Kijk hoe mooi ze zichtbaar worden!

Let op dat je met een laser nooit in iemands ogen schijnt!

9

ONTCIJEIFMEER DE G E H

B O O D S C HA P

Als je met je laser helemaal rond gaat van puntje naar puntje, ontdek je een patroon in het cijferraster. De lijn mag zichzelf nergens raken en vertakkingen zijn ook niet toegestaan. Je komt tot één vorm. De cijfers in de vakjes geven aan hoeveel lijnen er rond dat vakje moeten lopen. Als je het patroon gevonden hebt, moet je dat overzetten op het letterraster. En je zal de geheime boodschap kunnen lezen…

10

ONTDEK HET GEHEIM! Misschien zag je op tv of in games al eens een spion die schijnbaar onschuldig op een bankje in het park een geheime koffer overhandigt aan iemand die het juiste codewoord zegt?

Wel, steek je speurneus maar in de lucht want wij verstopten voor jou ook een écht geheim op een bijzondere locatie in Vlaanderen.

Doorheen dit hoofdstuk (en misschien wel in het hele boek!) zitten tips verstopt naar de locatie van het geheim. Als je alle hints op een rijtje zet, dan moet je ons onschuldige bankje probleemloos kunnen terugvinden.

Denk je dat je de geheime locatie gevonden hebt maar wil je toch liever helemaal zeker zijn voordat je op pad gaat? Op doeboek3. nerdland.be kan je controleren of je de correcte plek te pakken hebt!

2

ZO WERKT HET a

0

1

1

b

2

0

c

1

1

d

2

0

1 1

1 1

1

2

1 0

2

• We beginnen in de linkerbovenhoek bij punt a. Je ziet daar een driehoek met het cijfer 2 in, dus de lijn loopt langs 2 zijden van die driehoek.

• Vlak ernaast staat een driehoek met het cijfer 0 erin. De lijn mag dus langs geen enkele zijde van die driehoek lopen. Zo weet je dus dat vanuit punt a de lijn naar rechts loopt en naar rechtsonder.

• Bij punt b kan de lijn niet naar onderen lopen door de 0, dus de lijn loopt verder naar rechts tot in punt c. Daar kan de lijn niet naar linksonder lopen, want de lijn loopt al langs 1 zijde van de driehoek met het cijfer 1. De lijn zou dus naar rechtsonder of naar rechts kunnen lopen. Als de lijn naar rechtsonder zou lopen komen we in de knoei bij de volgende driehoek met het cijfer 2 erin. Want in punt d kan de lijn niet verder naar rechts en ook niet naar linksonder door opnieuw een 0-driehoek. En zo moet je op elke kruising redeneren tot je weet hoe de lijn moet lopen.

D O S T R D I N T P

I E J R A O E N I L

T E

2 2 2

R D

D

O

E

S

1 0

Z

1

N1

I

E

AJ R

E N E N E

TN R

A

O DP I N T P

1 1 1 2 0 1 1

I

0

2 G

E

S E

1

EE N

V

I

EL

T

O E R I D

W E S E

N

K E

E N

E Z

2

1 1

1 2

1 1

1 1

1 0

1 1

1 1

2

E

0

1E

M Z

1 2

I G

SV

E

E

AO

A

I

N

IW

PN E

S K

RE

V

ET

1 0 1 2 2 1 2

R 1 2

I

O

O

N

1

Z

E

SE E

M O

K

V

NA I

G

N

S

R T

E

0 2 1 1 0 1 1 0 0 Z

H 1

2

1 1

0 0

1 1

2 1

1 0

1

1

J 0 2

T I

O

L

S A E

E K N E G

T S I

E

2 1

E2

O

T

R

1

2

J

Z HN T

N

LE

L

D A E

O

E

O

T I

1 0 1 1 1 1 0

N

0

I2 P N

A E

EO

T

1

L D O O

VV

I

NP A

N

N

IN MI M

P

P

EE

1 1 1 0 1 0 2 1

1

2 M

D

M

TD D

DT

C

T

C

D

D

T

T

II

1

1

1 2

2 1

1 1

1 1 0 1

T N

0

2

N

1

1

0

1

I1 E

2

E I E

V

V

R

TE

V

L

Z

ET

E

E

EA

E

0 2 1 0 0 2 1

E 2 1

L T

T

EE

1

B

H

VE

RR Y

T

AE Z

I

N

R

E

B Z

O

H E

E I

N

Y

2 0 1 1 0 1 1 0 1T

1 1

1

H

E

O

Z

K

IO H

E

I EI

1 1 1

0 1

2

I

0

1

T2 H

D T E M E L T M L

NO

D

2

2

I

N

1

2

E2

T

2

0

1

I

2

E

O

V

KT A

IZ H

E S

I

L

E

Z

DE

1 1 0 2 0 1 1 1

D 0

1 T

E T

M E

P E D

L O T T

M P O

L O

O L

1

2 1

1 1

1 0

1 1

2 1

1 0

2 1

1 1

E 2

2V

2

T E

T E P

G

AR

D

E

AZ R

E E

N T

SE

L

C

Z

E

OE

T

R

T I

O

O

P O

A K N

O L

E E A R E T I C E O

G R N T R E O A K N

11

12

GEHEIMSCHRIFT MET MACHINES

KRAAK EEN HANDCIJFER

Wanneer je iets geheim wil houden is het allerbeste om er tegen niemand over te praten. Maar vaak deel je een geheim met anderen. Geheimen bewaren en geheimen van anderen ontdekken kan je macht geven. Denk maar eens aan tijden van oorlog bijvoorbeeld. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was er zelfs een heel erg beroemde codeermachine die gebruikt werd om de geheimen van de nazi’s te bewaren: de Enigma-machine.

Naast al dat geheimschrift door machines, blijft het soms ook heel handig om een bericht met de hand te coderen.

Die codeertechnieken noemen we handcijfers. Zo’n snelle en handige technieken worden naar het schijnt zelfs nog altijd gebruikt in het leger of door presidenten om geheime boodschappen te sturen.

Meestal werkt zo’n handcijfer met behulp van een geheim sleutelwoord. De ontvanger van de boodschap kan de code terug omzetten in leesbare tekst door dezelfde techniek en hetzelfde sleutelwoord te gebruiken.

Daarmee gaven de nazi’s geheime boodschappen door aan elkaar over wanneer er waar zou aangevallen worden. De enige manier om de gecodeerde boodschappen te ontcijferen was als je zelf ook zo’n Enigma-machine had én de ontcijfersleutel.

Geallieerde spionnen slaagden erin om ontcijfersleutels én kennis over de machines te bemachtigen en zo hielpen ze wiskundigen en cryptoanalysten om de codes te breken en hun eigen ontcijfermachines te bouwen. Geschiedkundigen zijn het erover eens dat de Tweede Wereldoorlog heel anders zou verlopen zijn als deze codes niet gekraakt zouden zijn.

Tegenwoordig gebruiken we heel andere codeermachines natuurlijk: jouw WhatsAppberichten of je digitaal bankieren worden versleuteld door computers. Die kunnen heel erg ingewikkelde codeertechnieken gebruiken.

Een kolomtranspositie is één van de klassieke handcijfers. Transpositie wil zeggen dat de letters van je boodschap van plaats wisselen met andere letters. Met het sleutelwoord kan je alles versleutelen én terug ontcijferen.

CRYPTISCH Cryptografie houdt zich bezig met het versleutelen van informatie. Het komt van het Oudgrieks ‘kruptós’ (verborgen) en ‘gráphein’ (schrijven).

Alleen wie de juiste ‘sleutel’ kent, kan de boodschap ontcijferen.

PROBEER DEZE DAN MAAR EENS TE ONTCIJFEREN! EEERTBVNU EHEPETEE RNISIUAMM IGMTNUNU SEVODRES Het sleutelwoord is

FORUM

T

S

O

E

L

H O P E L I J K K U N N E N W E

D

I

T

S

R A K S O N T C I J F E R E

T

HOE WERKT HET?

N

Je kiest een sleutelwoord dat bestaat uit allemaal verschillende letters. Laat ons zeggen dat ons sleutelwoord STOEL is, en onze boodschap ‘hopelijk kunnen we dit straks ontcijferen’. We schrijven onze boodschap in kolommen neer onder ons sleutelwoord.

Nu ordenen we de letters van ons sleutelwoord (STOEL) in alfabetische volgorde: ELOST. De laatste stap is dat we in deze volgorde, van boven naar beneden de letters opschrijven die onder elk van deze letters staan.

E EKNTKCR L LUWSSIE O PKEIATE S HINETOJN T OJNDRNF

Tip EKNTKCR LUWSSIE PKEIATE HINETOJN OJNDRNF is je versleu­ telde code, en met deze letters én het afge­ sproken sleutel­woord kan de ontvanger het juiste raster maken, de letters terug in de kolommen zetten en zo je boodschap aflezen.

13

Y T T E H T E M N E M SA SCHRIJVEN MET ONZICHTBARE INKT

14

Je geheimen coderen is een goed idee. Maar je code neerschrijven met onzichtbare inkt is nog véél slimmer. Want als ze niet weten dat er een code te ontcijferen is, is ze helemaal veilig!

Je kan onzichtbare inkt maken op verschillende manieren. We gaan inkt maken die zichtbaar wordt door hitte, door een chemische reactie en onder ultraviolet licht.

EERSTE METHODE:

CITROENSAP

TWEEDE METHODE:

WAT HEB JE NODIG?

WAT HEB JE NODIG?

• • • •

• • • • • •

Citroen en een fruitpers Een paar wattenstaafjes Wit blad papier Strijkijzer

SCHRIJF JE BOODSCHAP MET CITROENSAP • Pers de citroen uit met de fruitpers.

• Doop je wattenstaafje in het citroensap en schrijf met het natte wattenstaafje op het witte blad - zorg dat je wattenstaafje de hele tijd nat genoeg is.

• Wacht tot je tekst helemaal opgedroogd is en onzichtbaar geworden is.

MAAK DE TEKST WEER ZICHTBAAR • Zet het strijkijzer op de hoogste stand.

(Vraag hulp aan je ouders!)

• Let op dat je de onderkant van het strijk­ijzer niet aanraakt en strijk enkele minuten over het papier.

• Daar is je boodschap!

WAAROM KAN JE DE TEKST LEZEN? In papier en citroensap zitten stoffen die kleurloos zijn bij kamertemperatuur.

Maar de warmte zet een chemische reactie in gang, waarbij die stoffen bruin of zwart kleuren. Bij het sap van een citroen gebeurt dat sneller dan bij het papier, waardoor de letters eerder bruin worden dan de rest van het papier.

BICARBONAAT

2 koffielepels bicarbonaat 1 glas warm water Een paar wattenstaafjes Wit blad papier 1 koffielepel kurkuma Een glas half gevuld met ontsmettingsalcohol • Verfkwast

SCHRIJF JE BOODSCHAP MET BICARBONAAT • Meng het bicarbonaat met het warme water. Blijf roeren tot het poeder goed is opgelost.

• Doop je wattenstaafje in het mengsel en schrijf met het natte wattenstaafje op het witte blad - zorg dat je wattenstaafje de hele tijd nat genoeg is.

• Wacht tot je tekst helemaal opgedroogd is en onzichtbaar geworden is.

WAAROM KAN JE DE TEKST LEZEN? De gele kleurstof in de kurkuma (curcumine) wordt rood als ze in contact komt met een base. En ons bicarbonaat is een base.

Je kan de bicarbonaat-inkt ook zichtbaar maken met druivensap. De anthocyanen die het sap zijn kleur geven, reageren ook heel mooi met een base.

MAAK DE TEKST WEER ZICHTBAAR • Meng de kurkuma met de ontsmettingsalcohol.

• Doop de verfkwast in het mengsel en strijk ermee over het hele blad.

• Daar is je boodschap!

VAN SPION TOT PRESIDENT Vladimir Poetin, de president van Rusland, was vroeger een spion voor de Russische geheime dienst KGB.

15

DERDE METHODE:

WASMIDDEL

WAT HEB JE NODIG? • 2 koffielepels wasmiddel met optische witmakers ‘voor een stralend witte was’ • 1 glas warm water • Een paar wattenstaafjes • Wit blad papier • UV-lamp

SPIONERENDE DIEREN

16

SCHRIJF JE BOODSCHAP MET WASMIDDEL • Meng het wasmiddel met het warme water. Roer goed tot je voelt dat het poeder helemaal opgelost is.

• Doop je wattenstaafje in het mengsel en schrijf met het natte wattenstaafje op het witte blad - zorg dat je wattenstaafje de hele tijd nat genoeg is.

• Wacht tot je tekst helemaal opgedroogd is en onzichtbaar geworden is.

MAAK DE TEKST WEER ZICHTBAAR • Ga naar een verduisterde kamer.

• Schijn met de UV-lamp op het blad papier.

• Daar is je boodschap!

De Amerikaanse inlichtingendienst CIA trainde tijdens de Koude Oorlog dolfijnen, raven, duiven, katten, honden… om geheime informatie te bemachtigen of uit te wisselen.

N E V E I L T E M N E M SA MAAK EEN SCYTALE De Scytale werd uitgevonden door het Spartaanse leger in het Oude Griekenland.

Daarmee is het één van de oudste coderings­ instrumenten die we kennen. De Spartaanse bevelhebbers gebruikten de Scytale om gecodeerde boodschappen naar elkaar te verzenden.

DE SCYTALE MAKEN • Wikkel de strook rond de stok.

• Breng met de viltstift een markering aan op de strook én op de stok.

• Breng ook een markering aan op de tweede stok, ongeveer op dezelfde plaats al bij de eerste.

WAAROM KAN JE DE TEKST LEZEN? In het wasmiddel zitten optische wit­makers die je witte was er nog witter laten uitzien. Eigenlijk zijn het heel heldere blauw fluorescerende kleurstoffen die oplichten onder het ultraviolette licht.

• Schrijf je geheime boodschap op de strook, begin op de plaats waar je net de markering zette, schrijf één letter per omwikkeling van de strook tot je aan het einde van de omwikkelde stok bent gekomen.

• Kantel je stok een stukje en schrijf je boodschap verder.

WAT HEB JE NODIG? • Twee dezelfde stokken of andere voorwerpen • Lange strook papier of lichtgekleurde stof • Viltstift

• Ontrol de strook los van de stok. Nu lijkt het alsof er een onsamenhangende wirwar van letters op de strook staat.

• Geef de strook (en de tweede stok) door aan de ontvanger van de boodschap.

• De ontvanger wikkelt de strook rond zijn stok, beginnende bij de markering, en leest de boodschap af!

Tip Je kan in plaats van een stok ook een fles of een boek of een ander voorwerp gebruiken. Dat maakt het nog leuker. Zorg alleen altijd dat je twee voorwerpen hebt die exact hetzelfde zijn van vorm.

17

E T S M I L S E D

N ER D

Vraag 3

Vraag 1

WELK VOLK BEDACHT DE SCYTALE?

WELKE SOORT STOF IS BICARBONAAT? A. Een zuur B. Een zout C. Een base

A. Spartanen B. Perzen C. Etrusken 18

Vraag 2

HOE HEET DE BEROEMDE CODEERMACHINE VAN DE NAZI’S? A. Enya B. Encarta C. Enigma

MOEILIJKSTE PUZZEL VAN HET JAAR Elk jaar maakt de Belgische militaire inlichtingendienst ADIV een uitdagende eindejaarsquiz.

Wat je nodig hebt? Logisch denken, interesse in encryptietechnieken, wat creativiteit en een goede dosis doorzettingsvermogen. Ook in Nederland is er de AIVD Kerstpuzzel.

We deden met Nerdland al een paar keer mee, maar haalden nooit echt goede resultaten...

DE ZON

.

2

N E V E I L T E M N E M SA

ZONNEWIJZER MAKEN Veel heb je niet nodig om ongeveer te weten hoe laat het is! We maken hier samen een heel eenvou­ dige zonnewijzer. Die is ideaal om het concept te begrijpen zonder dat je veel materiaal nodig hebt!

MAAK JE ZONNEWIJZER 20

• Zoek een plekje in een tuin of park waar de zon de hele dag schijnt. Als er geen gras in de buurt is, kan je de stok ook altijd in een emmer met zand steken.

• Zoek met je kompas het noorden. Steek de stok in het verlengde van het noorden onder een hoek van 51° in de grond. Dit kan je eenvoudig meten met je geodriehoek.

• Sta de volgende dag vroeg op en kijk waar de schaduw van de stok valt om 7u ’s morgens. Plaats een steen op het einde van de schaduw. Wij schoten voor deze opdracht iets te laat in actie, dus best wat vroeger opstaan :-) • Keer elk uur terug en leg de stenen waar de schaduw valt om 8u, 9u, 10u, enzo­ voort. Doe dat tot zonsondergang.

Schrijf met krijt op de stenen hoe laat het toen was.

de zonnewijzer van Albin Hoffmann

de ge-3D-printe zonnewijzer van Julien Coyne

WAT HEB JE NODIG? • • • • • • •

De zon Een stok van ongeveer 1 meter Een 15-tal stenen Een horloge of telefoon Een kompas Een geodriehoek Krijt

Ziezo, vanaf nu kan je hiermee ongeveer weten hoe laat het elke dag is, zonder op je horloge te kijken!

WAAROM STAAT HET STOKJE SCHUIN?

EEN PAAR MAFFE ZONNEWIJZER-PROJECTEN

Het stokje van een zonnewijzer wordt ook wel een gnomon genoemd, naar het Griekse woord voor ‘aanwijzer’. Het stokje moet parallel staan met de draaias van de aarde, anders zouden de schaduwen van de zon vreemde bokkensprongen maken doorheen het jaar. Met een recht stokje zou je alleen een wijzer voor één bepaalde dag kunnen maken.

Parallel met de draaias van de aarde, dat wil zeggen dat het stokje op de polen loodrecht de aarde in moet, maar op de evenaar helemaal horizontaal in een muur of iets anders moet steken! Een eenvoudig trucje is dat je stokje altijd even schuin moet staan als de noorderbreedte waarop je je bevindt. Dat is 90° aan de polen, en 0° op de evenaar. Hier in Vlaanderen zitten wij op ongeveer 51° noorderbreedte, en dus moet ons stokje ook 51° schuin staan!

De Belgische ingenieur Albin Hoffmann bouwt supernauwkeurige zonnewijzers, die zelfs aangeven welke dag het is! En ze zijn nog eens helemaal op maat van jouw eigen tuin. Nadat je de exacte coördinaten hebt doorgegeven van de plek waar je de wijzer wil, is jouw hoogstpersoonlijke zonne­ wijzer zes weken later klaar. Alle info op www.precisionsundials.eu.

In 2016 vond Julien Coyne een ge-3D-printe zonnewijzer uit die cijfers op de grond liet schijnen! Echt waanzin! Met wat skills in 3D-printen, waarmee we verder in het boek beginnen, lukt jou dat binnen­ kort misschien ook.

OP REIS IN EIGEN LAND In Genk is er een zonnewijzerpark met daarin 12 unieke zonnewijzers.

Zeker een bezoekje waard als je in de buurt bent!

21

VAN

Z O N K ER

E O Z D R O O W

22

WARME ZOMERDAG

STONEHENGE

Binnen in de zon is het ongeveer 15 miljoen graden Celsius. Fieuw!

MANHATTANHENGE

W E

N

N O Z

C M O

L

S

COCKTAIL

E

V

L

E

K

O

R

R

H

O

CORONA

E W IJ Z

E

R

P

A

R

K C

D

U W E

E

Z

K

S

O N

H

N

A

G

U I

Z

D

E

E

D

E

A

T

D

N

I

F

E

E

Z

O N N

Z

Z

O

N N

D

O

E S

C

H

A

E

E

N

C

O

R O

C E

L

N N

O

G

N

I

R

T S

I

E

T

A

G N

A

C

T A

O

A T

I

R

U

C C

D

A

K

A

S

E

A

R

R

C IJ E

E

I

T

O

N

S

E

S

C

P

H

T

U

O

E

N D

G

O N

T

R O

Z

O M

D

R

E

V

S

O

Z

S

,

N

H H

Z N

N C

I

E

G

H E

T

B

S

O

R

T

A

R M N

R

B W O

Ö

T

N

M

I

E

N O

Z

O IJ N

R

N

V

O

E

L

V

E

T

R

D

Z

D

D

E

A

R

A

B O

L

I

S C

H

E

E

I

C

I

T

K

O

M P

A

S T

S

T

R

R

N

O

E

K

R

I

D

I

C H

T

H

E

I

D

G

A

I

E W E

Z

O

N N

E

-

O

V

E

N

I

N

A

T

L

K

L

Z

O

N

N

E

S

T

E

L

S

E L

T

N

E

E

E

G

N

E

H

N

A

T

T

A

H

N

A

M G

G

N

H

Oplossing

E

M O N

R T

E

U

N E

COPERNICUS COÖRDINATEN DICHTHEID ELEKTROMAGNETISCH ENERGIE GEODRIEHOEK GNOMON HELIOCENTRISME HEMEL KOMPAS MANHATTANHENGE PARABOLISCH SCHADUW STER STONEHENGE UKKEL WETSTRAAT ZONNEOVEN ZONNEACTIVITEIT ZONNESTELSEL ZONNEVLEK ZONNEWIND ZONNEWIJZER ZONNEWIJZERPARK ZONSONDERGANG ZONSVERDUISTERING

TOT

De zon staat niet alleen gedurende de dag op verschillende plaatsen aan onze hemel, maar ook doorheen het jaar. En er zijn prachtige dingen mogelijk als je weet waar de zon exàct staat op een bepaald moment.

Zo is er een graf in Laken waar elk jaar een hart verschijnt wan­ neer de zon op haar allerhoog­ ste punt staat, in de periode rond 21 juni. In Canada valt de het graf in laken zon dan weer op een gedenk­ steen voor de Eerste Wereldoorlog op 11 november om 11u. En in Egypte verlicht de zon al 3000 jaar lang een standbeeld van Ramses II diep vanbinnen in een donkere tempel, maar alleen op 22 oktober en 22 februari niet toevallig zijn verjaardag en de dag van zijn troonsbestijging. In het mega­ lithisch monument Stonehenge ten slotte komt de zon op de langste dag van het jaar op achter de symbolische Heel Stone.

Hierboven staan allemaal voorbeelden waar tempels of grafstenen met opzet zodanig gebouwd werden dat de zon op een bepaalde datum iets speciaals deed. Maar soms gebeurt dat ook toevallig. Zo lopen in Manhattan (New York) alle straten parallel aan elkaar.

En toevallig, op twee dagen per jaar (rond 28 mei en 13 juli) gaat de zon exact in het verlengde van die de straten van new york straten onder. Dat noemen ze in New York de Manhattanhenge, en levert altijd prachtige foto’s op.

Wist je dat je ook de ‘henge’ van je eigen straat kan uitrekenen? Dat kan je doen op www.suncalc.org. Gewoon inzoomen op de kaart naar de plek waar je woont, en dan de datum verzetten (links bovenaan) tot de zonsondergang gelijk valt met de richting van je straat. Lieven rekende het eens uit voor een bekende Belgische kaarsrechte straat, de Wetstraat in Brussel. Daar zou er een prachtige zonsondergang moeten zijn aan de kant van het Jubelpark op 16 april en 25 augustus.

23