Investeer in een gezonde levensstijl

Johan Albrecht

Investeer in een gezonde levensstijl Op weg naar een activerend preventiebeleid

5

Voorwoord

11

Inleiding

19

Gezondheid en levensstijlkeuzes

53

De kost van chronische aandoeningen; wat is de impact van een sterk preventiebeleid?

79

Preventie werkt

113

Naar een rendabel preventiemodel: een Individueel Gezondheidsbudget (IGB) voor diabetes type 2

165

Conclusies

175

Eindnoten

Voorwoord Informatie kan mobiliseren tot verandering. Er is wellicht nooit zoveel aandacht geweest voor een gezonde levensstijl. Tegelijkertijd is het aandeel van volwassenen met overgewicht in de totale bevolking nog nooit zo hoog geweest. Ook de opmars van obesitas bij kinderen en jongeren baart zorgen. Het huidige aantal diabetici wordt geschat op 8% van de bevolking en ‘ouderdomsdiabetes’ treft vandaag ook dertigers en veertigers. Maar er wordt vandaag ook veel gesport, zij het niet zozeer door mensen met obesitas of diabetes type 2. Wel blijkt dat actieve sporters die deelnemen aan wedstrijden vandaag aanzienlijk meer tijd nodig hebben om vijf kilometer, tien kilometer, een halve marathon of een volledige marathon af te kunnen leggen dan dertig jaar geleden1. Een onverwachte conclusie, want wie vandaag loopt geniet van een unieke technologische ondersteuning met responsieve schoenen, lekkere energiegels, hartslagmeters, trainingsprogramma’s op maat, enzovoort. Vanuit een gezondheidsperspectief is de loopsnelheid natuurlijk niet relevant – beter traag sporten dan helemaal niet sporten – maar de betrokken onderzoekers concluderen dat de tragere looptijden alleen te verklaren zijn door de zwakkere algemene gezondheid van sporters.

Vele sporters kampen ook met overgewicht.

Maar er is een groot potentieel tot verbetering. Keer op keer bevestigt wetenschappelijk onderzoek dat een gezonde levensstijl de ontwikkeling van belangrijke chronische aandoeningen kan 5

I N VESTEER I N EEN G EZO N D E L EVE NSSTIJL

Voorwoor d

voorkomen en in bepaalde gevallen zelfs helemaal kan genezen. Vele hart- en vaatpatiënten of diabetici onderschatten de grote impact van een gezonde levensstijl waarin gezonde voeding en voldoende beweging centraal staan. Ook in onze kennismaatschappij kampen we met belangrijke informatieproblemen. Er is zeker voldoende informatie beschikbaar over de baten van een gezonde levensstijl, maar deze informatie bereikt maar een deel van de relevante doelgroep en mobiliseert blijkbaar onvoldoende. Bovendien blijkt een ingrijpende verandering van de levensstijl allesbehalve evident te zijn. Heel wat rokers slagen erin om van dag op dag te stoppen met roken. Maar van dag op dag stoppen met roken en minder alcohol consumeren en overschakelen naar een ander voedingspatroon en meer bewegen en werken aan stressbeheersing… deze opeenstapeling van veranderingen is zeer uitdagend. Kan iedereen een radicale wijziging van de levensstijl vlot managen of moet er structurele ondersteuning komen voor wie deze uitdaging aangaat? En zo ja, welke ondersteuning rendeert het best?

Intussen ontdekken we ook het begrip ‘gezondheidsgeletterdheid’. Een onvoldoende gezondheidsgeletterdheid – ook wel ‘gezondheidsanalfabetisme’ genoemd – gaat gepaard met meer chronische aandoeningen, minder capaciteit tot preventie en uiteindelijk een lagere levenskwaliteit en levensverwachting. Uit een recente studie van het Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg (KCE) blijkt dat 30 tot 40% van de Belgische bevolking niet altijd begrijpt wat er met hun gezondheid aan de hand is2. Ze hebben problemen om met zorgverstrekkers te communiceren, om geneesmiddeleninstructies te begrijpen en om behandelingen correct op te volgen. Om deze grote groep mee te krijgen in een activerend preventiebeleid, is een zeer sterke ondersteuning van essentieel belang.

Intussen weten we ook dat een activerend en ondersteunend preventiebeleid dikwijls mooie resultaten kan voorleggen. We presenteren verder in dit boek onder andere succesverhalen uit Finland,

Canada en de VS waaruit blijkt dat net ondersteuning en coaching van patiënten met chronische aandoeningen een belangrijk verschil maken. Stap voor stap worden ze begeleid naar een betere levensstijl.

Ook in onze buurlanden en in het eigen land wordt geëxperimenteerd met bijvoorbeeld laagdrempelige groepssessies voor diabetici over de belangrijkste dimensies van een gezonde levensstijl. Deze blijken dikwijls zeer effectief te zijn, wat onder meer tot uiting komt in een aanzienlijk percentage van de deelnemers dat na de sessies geen medicatie meer nodig heeft. Naast groepssessies zijn er vele effectieve alternatieven zoals individuele coaching door een interdisciplinair team. Kortom, diverse formaten van ondersteuning blijken een positieve impact te hebben op de belangrijke intermediaire risicofactoren voor chronische patiënten.

Een succesvol preventiebeleid behoort tot de mogelijkheden maar is geen evidentie. Vanuit economisch oogpunt is een meer activerend preventiebeleid nodig omdat de huidige gezondheidsmarkt op diverse fronten faalt. Hierdoor gaan belangrijke maatschappelijke baten verloren. Een sterk preventiebeleid biedt niet alleen zijn gezondheidswinsten voor de chronische (ex-)patiënten. Dankzij een betere levensstijl realiseert de sociale zekerheid belangrijke besparingen die ook de belastingbetaler ten goede komen. Als het aantal chronisch zieken wordt teruggedrongen, stijgt de voorraad menselijk kapitaal, wat essentieel is voor onze economie. Een sterk preventiebeleid creëert zogenaamde positieve externe effecten, wat voor economen een belangrijk argument is om meer te investeren in preventie en gezondheid.

Naast deze baten van een sterker preventiebeleid is er ook nog de pijnlijke gezondheidsongelijkheid of longevity gap tussen rijk en arm. Hoewel ons systeem van gezondheidszorg in principe voor iedereen zeer toegankelijk is, leven mensen met een goede opleiding en een goed inkomen enkele jaren langer dan mensen met een laag inkomen. Dit probleem manifesteert zich in alle rijke landen en

6

7

I N VESTEER I N EEN G EZO N D E L EVE NSSTIJL

Voorwoor d

zal niet snel verdwijnen. Een activerend preventiebeleid kan een (bescheiden) deel van de oplossing bieden, op voorwaarde dat het een antwoord biedt op de financiële beperkingen van vele chronisch zieken. Financiële steun is voor deze doelgroep essentieel om werk te kunnen maken van een betere levensstijl.

Kiezen voor een gezonde levensstijl heeft ook nog eens belangrijke ecologische voordelen. Een voedingspatroon met minder dierlijke en verwerkte producten vermindert immers de druk op het ecosysteem en is volgens gezaghebbende instanties zoals de EAT-Lancet Commission – zie hoofdstuk 1 – een basisvoorwaarde voor een duurzame toekomst.

Het lijstje met mogelijke baten door een verbetering van de levensstijl wordt alsmaar langer, maar vandaag realiseren we deze baten niet. We weten wat niet gebeurt, niemand verbiedt het nemen van gepaste maatregelen of initiatieven maar er gebeurt te weinig.

Deze vorm van marktfalen heeft enkele dimensies: 1. De overtuigende informatie over het belang van gezonde levens­stijlkeuzes bereikt maar een klein deel van de bevolking en activeert onvoldoende.

2. Er is geen uitgebreid aanbod van dienstverleners die chronische patiënten kunnen begeleiden op weg naar een betere levensstijl.

3. Er is een beperkte vraag van chronische patiënten naar ondersteuning en coaching tijdens hun zoektocht naar een betere levens­stijl (als gevolg van marktfalen 1).

Hieruit kunnen we ongetwijfeld nuttige lessen trekken, maar ook veel leren uit wat niet blijkt te werken.

Met het Individuele Gezondheidsbudget (IGB) introduceert dit boek een mechanisme dat tegemoet kan komen aan het huidige marktfalen. Het mechanisme biedt enkele belangrijke voordelen maar heeft ook beperkingen. Wel kan het op termijn een golf van innovatie en interessante datastromen uitlokken waarop verder gebouwd kan worden. Hoe meer data we kunnen verzamelen over welke aanpak onder welke omstandigheden al dan niet werkt voor welke doelgroep, hoe hoger de kans op meer effectieve strategieën op lange termijn.

Tot slot wil ik graag iedereen bedanken die me in de afgelopen jaren bewust of onbewust gestimuleerd heeft om dit verhaal uit te werken. Ik waag me hier niet aan een opsomming van personen en organisaties die elk op hun eigen manier enthousiasme hebben opgewekt.

Bijzondere dank gaat naar Désirée Vandenberghe voor haar deskundige kostenanalyse en opmaak van het simulatiemodel. Daarnaast wil ik graag Leo Neels van Itinera bedanken voor zijn enthousiasme en steun tijdens de schrijfperiode. En Sophie Vanluchene en Nils De Malsche van Owl Press (uitgeverij Borgerhoff & Lamberigts) dank ik graag voor het eindproduct dat ze mede vormgaven.

Dit zijn stuk voor stuk complexe problemen waarvoor geen eenvoudige oplossingen bestaan. Ook vraagt het veel tijd om structurele oplossingen uit te werken en in de markt door te laten sijpelen. Wel zal ‘gewoon voortdoen zoals we bezig zijn’ niet voldoende zijn. We moeten experimenteren met nieuwe concepten en ondernemers binnen en buiten de zorgsector stimuleren tot initiatief en innovatie.

8

9

I N VESTEER I N EEN G EZO N D E L EVE NSSTIJL

Ge zondhe i d e n le ve nssti jlke uze s

En ja, deze ondersteuning moet natuurlijk ook betaalbaar zijn voor zowel het individu als voor de maatschappij. Een hele mond vol dus… Geen wonder dat we het houden bij ‘en vooral een goede gezondheid’ terwijl de hapjes passeren.

en invaliditeit, dan maakt de ‘top 10’ in Tabel 1 duidelijk hoe belangrijk levensstijlkeuzes zijn. Het Institute for Health Metrics and Evaluation (IHME) gebruikt de totale DALY’s * per risicofactor in 2007 en 2017 om deze rangschikking voor ons land op te maken.

De rechterkolom van Tabel 1 geeft voor de ranking van 2017 de procentuele wijziging van de DALY’s tussen 2007 en 2017. Een daling van de DALY’s kan het gevolg zijn van het vermijden van het risico – bijvoorbeeld wanneer minder mensen roken – en van betere medische behandelingen.

75%? 78%? 90 TOT 94%?

De stelling dat je gezondheidsstatus voor 75% bepaald wordt door ruime levensstijlkeuzes is indicatief en gebaseerd op de wetenschappelijke literatuur over de risicofactoren die bijdragen tot het ontwikkelen van de belangrijke chronische aandoeningen zoals hart- en vaatziekten, diabetes type 2, kanker en chronische ademhalingsproblemen zoals astma. Veel wetenschappelijk onderzoek bestudeert deze chronische aandoeningen vanwege de hoge jaarlijkse dodentol en de belangrijke budgettaire implicaties. Chronische patiënten zijn dikwijls afhankelijk van levenslange medicatie. Voor farmaceutische bedrijven leveren chronische aandoeningen heel wat cashcows, en de opmars van chronische aandoeningen na 1980 was een zegen voor de aandeelhouders.

De zeer ruime wetenschappelijke literatuur is op diverse manieren samen te vatten. Wel is het nuttig om eerst even stil te staan bij de belangrijkste oorzaken voor vroegtijdige overlijdens in ons land.

Hart- en vaataandoeningen zorgen nog steeds voor het hoogste aantal vroegtijdige overlijdens3. Daarna volgen longkanker, beroertes, Alzheimer en zelfdoding. In de ‘top 10’ van oorzaken voor vroegtijdige overlijdens* vinden we acht niet-besmettelijke chronische aandoeningen, één besmettelijke aandoening (infecties van de lagere luchtwegen) en zelfdoding. De rol van chronische aandoeningen in de vroegtijdige mortaliteit is overduidelijk. Als we vervolgens kijken naar de belangrijkste risicofactoren voor vroegtijdige overlijdens *

Opgemaakt op basis van verloren levensjaren of years of life lost (YLL’s).

24

2007

2017

% 2017/2007

1

Tabak

Tabak

-11,8

2

Voeding

Hoge bloedglucose

+2,6

3

Hoge bloeddruk

Voeding

-8,7

4

Hoge bloedglucose

Hoge bloeddruk

-7,1

5

BMI

BMI

+3,8

6

Alcohol

Alcohol

+0,2

7

Hoge LDL (slechte cholesterol)

Arbeidsongevallen

-2,6

8

Luchtvervuiling

Hoge LDL

-14,3

9

Arbeidsongevallen

Luchtvervuiling

-10,8

10

Beperkte nierfunctie

Beperkte nierfunctie

+3,4

Tabel 1 – Belangrijkste risicofactoren voor vroegtijdige overlijdens en invaliditeit in België (Bron: Institute for Health Metrics and Evaluation (IHME), http://www.healthdata.org/belgium; What risk factors drive the most death and disability combined?)

Tabel 1 leert dat onze levensstijlkeuzes zeer gevaarlijk kunnen zijn.

Hoewel al een halve eeuw wordt gewaarschuwd voor de gevaren van roken, blijft tabak de belangrijkste risicofactor, gevolgd door *

DALY staat voor Disability-Adjusted Life Years of levensjaren gecorrigeerd voor beperkingen.

De Wereldgezondheidsorganisatie ontwikkelde DALY’s als maat voor de totale last die ontstaat door ziekten op basis van vroegtijdige sterfte door ziekte en het aantal jaren dat mensen leven met beperkingen door ziekte. Mortaliteit en morbiditeit worden dus beide meegenomen in één index, nl. DALY = YLL (Years of Life Lost) + YLD (Years Lived with Disabilities).

25

I N VESTEER I N EEN G EZO N D E L EVE NSSTIJL

toegevoegde suikers en ultrageraffineerde granen. Niet echt grote verrassingen na analyse van de literatuur over levensstijl en levensstijl­ aandoeningen. Wanneer de wereldbevolking opteert voor dit dieet zal de consumptie van ongezonde voedingsproducten zoals vlees en suiker op termijn dalen met 50% terwijl de consumptie van gezonde voedingswaren zoals noten, fruit en groenten zal toenemen met 100%.

Per regio zijn er natuurlijk grote verschillen wat betreft deze veranderingen. De globale voedingsproductie zal een radicale transformatie moeten ondergaan om dit gezonde voedingspatroon naar alle tafels te kunnen brengen. Maar deze transformatie is net cruciaal omdat het huidige voedingspatroon volgens de EAT-Lancet Commission aan de basis ligt van globale economische uitdagingen zoals het verlies aan biodiversiteit, waterschaarste, stikstofvervuiling, fosforvervuiling en broeikasgasemissies. En net dierlijke producten hebben een enorme ecologische impact. Vooral koeien hebben een grote ecologische impact.

Alleen een zeer efficiënte globale landbouwproductie in functie van gezonde voeding maakt het mogelijk om in 2050 meer dan 10 miljard mensen te voeden op een duurzame manier. Het huidige systeem niet bijsturen is het ideale recept voor een ecologische catastrofe. Bovendien zal de transformatie naar een gezond voedingspatroon volgens de commissie per jaar ongeveer 11 miljoen vroegtijdige overlijdens kunnen voorkomen, wat neerkomt op een vermindering van de mortaliteitscijfers met ongeveer 20%.

Ons voedingspatroon koppelt gezondheidsresultaten aan globale ecologische duurzaamheid. Wat we al dan niet eten is maatschappelijk veel belangrijker dan de private gezondheidswinsten suggereren.

Of anders geformuleerd: gezonde voeding produceert belangrijke positieve externe effecten.

52

De kost van chronische aandoeningen; wat is de impact van een sterk preventiebeleid?

Niet ons genetische materiaal maar levensstijlkeuzes bepalen onze huidige gezondheidsstatus. Maar toch ligt ditzelfde genetisch materiaal aan de basis van de explosie van levensstijlaandoeningen in de laatste honderd jaar. Genetisch verschillen we amper of niet van onze zeer verre voorvaderen. Wel is onze maatschappij of het ruime technologische complex zeer ingrijpend veranderd na pakweg 1850.

We werden allemaal snel veel rijker en de levensstijl veranderde ingrijpend. Een minpunt is de hieraan gekoppelde opmars van chronische aandoeningen. Maar laat ons deze evolutie juist inschatten.

Driehonderd jaar geleden was het dagelijkse leven voor heel wat Europeanen een harde strijd tegen schaarste. Chronische honger en een hoge kindersterfte geselden hele bevolkingsgroepen. Er waren amper collectieve voorzieningen en al zeker geen gezondheidszorg.

Mensen waren afhankelijk van hun natuurlijke weerstand in de strijd tegen besmettelijke ziekten en bacteriën. Steden waren relatief klein.

De meerderheid van de bevolking leefde op het platteland in hechte groepen op basis van samenwerking en reciprociteit. Niet concurrentie maar samenwerking was voor onze voorouders essentieel om 53

I N VESTEER I N EEN G EZO N D E L EVE NSSTIJL

DE KOST VAN C HRONIS C HE AANDOENINGEN

de overlevingskansen te vergroten. Natuurlijke rijkdommen werden collectief beheerd en private bezittingen waren veel minder belangrijk dan vandaag. Hecht samenleven was de evidentie zelve. Pas vrij recent is de noodzaak tot samenleven weggevallen. Vandaag kan je als individu al je menselijke contacten beperken tot zakelijke en non-profit contacten en transacties. De evolutionair noodzakelijke verbondenheid met anderen is vandaag verdwenen, terwijl we vanuit evolutionair perspectief net geprogrammeerd zijn om goed te functioneren dicht bij vele andere mensen. De mens floreert niet in isolement. Deze breuk met de samenleving is volgens auteurs zoals Johann Hari35 een verklaring voor fenomenen zoals depressies en angsten.

Het leven omstreeks 1700 verschilde amper van het dagelijkse leven omstreeks 1500 tot zelfs 1200. Interessant is dat onze voorouders op jaarbasis wellicht veel minder uren werkten dan wij vandaag doen. Hun materiële behoeften en toegang tot goederen en diensten waren natuurlijk zeer beperkt vanuit het hedendaagse perspectief. Wie weinig spullen wil bezitten, geniet van veel vrije tijd. We werken vandaag minder uren dan pakweg rond 1900, maar meer uren dan rond 1700. Intussen is ons DNA amper of niet gewijzigd. We hebben dan ook het DNA van een lichaam dat efficiënt moest omspringen met een onregelmatig aanbod van dikwijls zeer eenzijdige voeding, met lange donkere winters in moeilijk te verwarmen woningen en met hard labeur gedurende enkele maanden per jaar (typisch tijdens de plant- en oogstperiodes).

Ons lichaam functioneert dan ook zeer goed wanneer we weinig eten, de seizoenen met al hun variatie intensief beleven, voldoende bewegen en ons niet continu blootstellen aan licht(vervuiling).

Ook de vele ingebouwde defensiemechanismen van ons lichaam zijn behoorlijk indrukwekkend. Zo wil ons lichaam de energie uit ons voedsel maximaal opslaan – vooral in vet – zodat we een volgende lange periode zonder voeding aankunnen. Driehonderd jaar terug werd er vooral gegeten wanneer er voedsel was. Zeker de

lagere klassen deden het in de wintermaanden dikwijls met enkele maaltijden per week of minder. Een dergelijk voedingspatroon is zeker niet bevorderlijk voor de gezondheid, maar ons lichaam kan het wel aan. Ons DNA is geselecteerd om onze overlevingskansen onder barre omstandigheden te maximaliseren.

Een ander verdedigingsmechanisme vinden we in de opvallende mentale alertheid na een lange vastenperiode. Wie gedurende een lange periode niet eet – in de praktijk vandaag vooral als gevolg van een vrijwillige vastenperiode – ondervindt dikwijls een sterk bewustzijn en hoge alertheid. Bij schaarste krijgen de hersenen altijd voldoende energie omdat net dan onze grijze massa oplossingen moet uitwerken. Dit is een zeer nuttige evolutionaire troef, alleen leven we vandaag in tijden van overvloed in plaats van schaarste.

Overvloed is een synoniem voor welvaart. Ons lichaam kan perfect floreren in tijden van overvloed, maar dan moeten we ons wel gedragen alsof we elke dag omgaan met schaarste. We komen al ver door niet te veel te eten, voldoende te bewegen, de slaapkamer niet te verwarmen en in de wintermaanden wat langer te slapen dan in de zomermaanden. Enkele traditionele Japanse culturen hanteren nog steeds het principe hara hachi bun van Confucius: stoppen met eten vooraleer je volledig verzadigd bent. Traditionele Japanners op bijvoorbeeld het eiland Okinawa eten hierdoor gemiddeld ongeveer 180 kcal per dag, wat leidt tot een BMI van 18 tot 20. En deze Japanners worden zo oud dat Okinawa deel uitmaakt van de schaarse Blue Zones op onze mooie planeet36. Sinds 1930 blijkt uit experimenten met ratten en andere dieren dat calorierestrictie de levensverwachting aanzienlijk verhoogt. Dikwijls helpt de moderne wetenschap ons om vergeten tradities opnieuw te appreciëren.

Maar het was nooit zo verleidelijk en makkelijk om net veel te eten – je laat je boodschappen vandaag ook gewoon thuis leveren – en in de sofa te genieten van het overaanbod van digitaal amusement.

Voldoende bewegen is vandaag een project geworden dat strak

54

55

I N VESTEER I N EEN G EZO N D E L EVE NSSTIJL

DE KOST VAN C HRONIS C HE AANDOENINGEN

16,000

België Frankrijk Duitsland Nederland

kunnen ook (chronische) psychische aandoeningen zoals depressies opgenomen worden in de kostenanalyse van NCD’s. Psychische aandoeningen hebben een hoge directe en indirecte kostprijs, maar ook hier zijn er risico’s voor dubbeltellingen. Heel wat patiënten die lang leven met meerdere chronische aandoeningen ontwikkelen mentale gezondheidsproblemen. Bepaalde types van antidepressiva onderdrukken het gevoel van verzadiging na een maaltijd, waardoor langdurig gebruik ervan kan leiden tot gewichtstoename. Daarnaast kunnen psychische aandoeningen een impact hebben op de levensstijl en zo op termijn bijdragen tot overgewicht, een gebrek aan beweging, enzovoort. Uit de National Health and Nutrition Examination Surveys 2005–2010 blijkt dat maar liefst 43% van de Amerikaanse volwassenen met een depressie tevens obees is en dat mensen met een depressie een hogere kans hebben om obees te worden dan mensen zonder een depressie49. Van de volwassen Amerikanen die medicatie nemen tegen hun depressie – en die zich ondanks de medicatie toch depressief blijven voelen – is 55% obees. Bij vrouwen leidt een depressie frequenter tot obesitas dan bij mannen met een depressie.

Voor de EU zijn geen vergelijkbare cijfers beschikbaar maar het mag duidelijk zijn dat het verband tussen obesitas, chronische aandoeningen en depressies zeer complex is. Een gezonde levensstijl die obesitas en andere intermediaire risicofactoren kan voorkomen, brengt ook een betere mentale gezondheid.

Na het algemene overzicht voor de Europese Unie bekijken we de kost van de vier NCD’s in ons land en in de buurlanden. Figuur 1 toont de prevalentieratio’s voor alle leeftijdsgroepen in België, Frankrijk, Duitsland en Nederland. Hierbij vallen enkele verschillen op. Zo hebben België en vooral Frankrijk een opvallende lage prevalentie van diabetes. Deze verschillen kunnen wijzen op een meer intensieve of effectieve opsporing en detectie van diabetes in Duitsland en Nederland. Voor CVD en CRD ligt de prevalentie per 100.000 inwoners het hoogst in ons land.

In Tabel 4 presenteren we de kostprijs per land per NCD en voor het geheel van de vier NCD’s. De getallen in Tabel 4 zijn gebaseerd op de studies die eerder gebruikt werden voor de analyse op het niveau van de EU. We herhalen dat de kostprijs van comorbiditeiten niet is opgenomen in dit overzicht. Daarnaast claimt ook geen enkele studie een volledig kostenoverzicht te bieden. Onderzoekers kunnen dikwijls belangrijke kostencomponenten niet opnemen bij gebrek aan data of door de verwevenheid van kostencomponenten met diverse ziektebeelden. Ook moet benadrukt worden dat België en Frankrijk niet zijn opgenomen in de HEDIC-studie van Eurostat, die meestal tot aanzienlijk hogere kosten dan de andere geciteerde studies komt.

De hogere uitgaven per capita voor Nederland en Duitsland zijn deels toe te schrijven aan de opname van deze landen in de HEDIC-studie die een meer compleet kostenbeeld poogt te geven. Mocht België wel opgenomen zijn in de HEDIC-studie, dan lag de directe kost van de vier NCD’s voor ons land wellicht in de buurt van de waarden voor Nederland en Duitsland (dat wil zeggen maximaal ongeveer 35% van de totale uitgaven aan gezondheidszorg).

Hoewel de cijfers in Tabel 4a vooral indicatief zijn, vinden we dikwijls aanzienlijke verschillen voor twee buurlanden. Voor alle NCD’s samen laat Duitsland de hoogste kost optekenen. Ook de indirecte niet-medische kost van CVD en kanker is het hoogst in Duitsland. Voor Frankrijk zijn geen gegevens voor de kost van CRD

66

67

12,000 8,000 4,000 0

CVD

Kanker

CRD

DM

Figuur 1 – Prevalentieratio’s (aantal NCD-gevallen per 100.000 inwoners) per NCD (alle leeftijden), 2015 (Bron: IMHE (2017), http://www.healthdata.org/)

I N VESTEER I N EEN G EZO N D E L EVE NSSTIJL

aanbieders van preventiediensten die deze nieuwe klantengroep kunnen opvangen? Hiervoor zijn er geen garanties. Wel staat onze industriële tewerkstelling al lang onder druk en nieuwe technologieën zorgen voor groot jobverlies in de financiële sector en andere dienstensectoren. Een sterke groei in de markt van arbeidsintensieve preventiediensten is dan ook een attractief vooruitzicht, dat bovendien deels zelffinancierend kan worden georganiseerd. Centraal staat immers het IGB waardoor de directe medische kost van diabetes gedrukt kan worden en tegelijkertijd de vraag naar ondersteunende preventiediensten sterk zal toenemen.

Veranderingen en hervormingen botsen altijd op weerstand.

Stakeholders die vandaag enorme cashflows naar zich toe trekken zullen zich roeren. Ook zal een deel van de patiënten absoluut niet mee willen gaan in dit verhaal. Daarom is het belangrijk om een mechanisme zoals het IGB als een opt-insysteem te organiseren: je kan instappen maar er is geen enkele verplichting. Een deel van de diabetici zal blijven kiezen voor medicatie zonder enige aanpassing van de levensstijl. We kunnen toch niemand de vrijheid ontzeggen om een ongezonde levensstijl aan te blijven houden? Eens deze patiënten meer en meer verhalen opvangen van ex-patiënten die graag uitpakken met hun betere gezondheid en ontvangen IGB, kan de stemming omslaan…

164

Conclusies In onze rijke maatschappij is het zeer eenvoudig om overgewicht of een levensbedreigende chronische aandoening te ontwikkelen. Je hebt er echt geen specifieke kennis, informatieve websites, coaches of institutionele ondersteuning voor nodig. Iedereen kan chronisch ziek worden, ook wie amper kan lezen of schrijven! We hebben nu eenmaal een DNA dat geselecteerd is om onze overlevingskansen te maximaliseren onder barre omstandigheden met onder andere weinig voedsel. Alleen leven we al enkele decennia in een zeer overvloedig tijdperk waarin jaarlijks vele miljarden geïnvesteerd worden om ons continu te verleiden tot maximale overconsumptie.

En die investeringen renderen!

Dit karikaturale beeld maakt duidelijk hoe moeilijk het is om de opmars van chronische aandoeningen te stoppen en terug te duwen.

Preventiebeleid heeft de ambitie om in te gaan tegen een sterke endogene dynamiek van een complex systeem dat we niet helemaal begrijpen en ook niet volledig in beeld kunnen brengen. Twintig jaar terug was het bijvoorbeeld vrij eenvoudig om in te schatten in welke mate jongeren dagdagelijks geconfronteerd worden met commercials voor bijvoorbeeld fastfood of gesuikerde frisdranken.

Onderzoekers hoefden alleen maar het aantal commercials op televisie en radio te tellen en te bladeren in de belangrijkste kranten en tijdschriften. Vandaag gebeurt deze marketing vooral online via zeer specifieke nichekanalen waarvan de meeste onderzoekers geen 165

I N VESTEER I N EEN G EZO N D E L EVE NSSTIJL

C onclusi e s

besef hebben. Met medewerking van de sociale platformbedrijven die elke click van elke gebruiker bijhouden, is marketing door megabedrijven vandaag quasi geïndividualiseerd. Intussen worden de preventieve boodschappen inzake voeding en gezondheid nog steeds hoofdzakelijk via de klassieke kanalen verspreid, en liefst op een zachte manier die niemand bruuskeert.

Onze levensstijlaandoeningen vormen een maatschappelijke uitdaging, ook vanuit budgettair oogpunt. Alleen gezondheidsinformatie verspreiden heeft voorlopig niet tot een trendbreuk geleid.

Maar wat is het leven zonder uitdagingen? Een andere preventieaanpak waarbij meer wordt ingezet op betrokkenheid, ondersteuning en coaching kan een deel van de oplossing bieden. Deze aanpak zou bovendien meer dan alleen maar medische baten opleveren, want voor velen zijn eenzaamheid en een gebrek aan ‘connectiviteit’ de bron van vele andere maatschappelijke problemen.

Het wetenschappelijk onderzoek over de impact van levensstijlkeuzes op de ontwikkeling van chronische aandoeningen is zeer overtuigend en consistent. Het eenvoudige recept van gezonde voeding – vooral plantaardige en onverwerkte producten – en voldoende beweging is letterlijk zeer beschermend. Vanuit een ruimer perspectief op gezondheid – met ook aandacht voor de risico’s als gevolg van roken, alcohol en stress – blijkt dat levensstijlkeuzes het risico op hart- en vaataandoeningen met 90 tot 95% kunnen verminderen. En hartfalen is nog steeds de belangrijkste doodsoorzaak in rijke landen. Wie zou zich niet willen beschermen tegen hart- en vaataandoeningen? Hoewel we leven in een kennismaatschappij waarin al deze opzienbarende studies met enkele clicks op je scherm verschijnen, blijkt dat de kennis over het belang van levensstijlkeuzes niet algemeen verspreid is. Dat is wellicht ook geen realistische veronderstelling omdat we niet zomaar kunnen verwachten dat iedereen echt geïnteresseerd is in voedingspatronen, beweging of stress. We moeten elke dag al zoveel andere beslissingen nemen.

Bovendien denken we snel dat we zeker al voldoende weten over bijvoorbeeld voeding en gezondheid. Elk kind weet toch dat fruit gezond is? Is er iemand die niet weet dat overmatig gebruik van suiker best vermeden wordt? Moet een of andere overheidsinstantie echt belastinggeld pompen in campagnes over het belang van fruit en groenten?

Voor wie twijfelt aan het rendement van ‘wat gezonder leven’ is het nuttig om door te laten dringen dat levensstijlkeuzes ongeveer 75% van de gezondheidsstatus kunnen verklaren. Levensstijlkeuzes domineren alle overzichten van de belangrijkste risicofactoren voor vroegtijdige overlijdens en invaliditeit. Daarnaast zijn er de grote verschillen in het aantal gezonde levensjaren tussen bijvoorbeeld middenmoot België en koploper Zweden. Nog pijnlijker is de huidige gezondheidsongelijkheid of longevity gap. Mensen met lagere inkomens maken andere levensstijlkeuzes dan mensen met hogere inkomens en dit vertaalt zich in een aanzienlijk lagere levensverwachting, ook in landen met het meest toegankelijke systeem van gezondheidszorg. En gezonder eten doe je nooit alleen voor jezelf maar ook voor de planeet die vandaag kreunt onder de druk van de globale veestapel.

Chronische aandoeningen hebben een hoge medische factuur, maar het blijkt verrassend moeilijk om hun aandeel in de totale gezondheidszorguitgaven te bepalen. In ons land is de gezondheidszorg met een aandeel van meer dan 10% van het BBP overigens een van de belangrijkste economische sectoren. Maar blijkbaar zijn de boekhouders of architecten van ons systeem van gezondheidszorg niet echt geïnteresseerd in macrotrends of in de kosten per type aandoening. Elke kostprijsberekening per levensstijlgerelateerde aandoening (NCD) gaat gepaard met fundamentele methodologische discussies (onder andere over comorbiditeiten). Toch kunnen we concluderen dat de vier belangrijkste te vermijden chronische aandoeningen goed zijn voor ongeveer een derde van de totale

166

167

Gent, België info@owlpress.be www.owlpress.be AUTEURS Johan

Albrecht Sophie Vanluchene, Nils De Malsche & Joni Verhulst EINDREDACTIE Remco Houtman-Janssen ONTWERP COVER EN BINNENWERK Jeroen Wille, Studio Luc Derycke COÖRDINATIE

Gedrukt in Europa EERSTE DRUK april 2020 © 2020, Borgerhoff & Lamberigts nv ISBN 9789463931885 NUR 860 D2020/11.089/40 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, elektronische drager of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

De uitgever heeft geprobeerd bij de samenstelling van deze uitgave alle rechthebbenden op copyright te contacteren. Mocht er een opname zonder voorkennis van rechthebbenden zijn gebeurd, dan verzoeken wij dezen alsnog contact op te nemen.