M AC H T IG E M I N N A A R S
GORIK GORIS
HET BUITENGEWONE LIEFDESLEVEN VAN BEROEMDE FIGUREN UIT DE WERELDGESCHIEDENIS
7
Woord vooraf
11
HENDRIK VIII TUDOR
Zes vrouwen in een spel om de macht
39
KONINGIN MARIE ANTOINETTE
Geen genade voor de ‘Oostenrijkse hoer’
65
DE RUSSISCHE TSAREN EN TSARINA’S VAN DE 18e EEUW
Het extravagante liefdesleven van de Romanovs
91
ADOLF HITLER
Aanbeden door vrouwen, maar het Duitse volk ging voor
123
MAO ZEDONG
De feminist die vrouwen schaamteloos gebruikte
171
MARTIN LUTHER KING JR.
Het promiscue leven van de dominee en Nobelprijswinnaar 187
De Franse presidenten van de Vijfde Republiek
Minnaressen: een ‘koninklijk’ voorrecht
207
JUAN CARLOS DE BOURBON
Een seksueel roofdier
Woord vooraf Waarom een boek schrijven over de liefdesperikelen van historische figuren? Is daar al niet genoeg over geschreven? Is alles al niet gekend? Op die laatste vraag kan eenvoudig geantwoord worden. Geschiedenis is geen exacte wetenschap. Wat we in een historische synthese brengen, gebeurt op basis van bronnen en op basis van inzichten hoe die bronnen geïnterpreteerd en verwerkt moeten worden. Ook persoonlijke inzichten en standpunten beïnvloeden het historische verhaal. Nieuwe bronnen en vooral andere interpretaties, verwerkingen en standpunten zorgen ervoor dat het verhaal over een historisch fenomeen kan veranderen. De geschiedenis ligt dus niet vast. De uitgangspunten van een geschiedkundig boek bepalen mee het verhaal dat gebracht wordt. Dit werk vertrekt vanuit volgende vragen: welke motieven spelen bij gekende figuren uit de geschiedenis om een relatie aan te gaan of af te breken? In welke context gebeurt dat? In welke mate hebben zij zelf het heft in handen? Welke factoren spelen een bijkomende rol? In welke mate klopt het historische beeld dat van bepaalde personen en periodes wordt geschetst? Ik geef alvast de algemene conclusies mee. Sommige liggen allicht voor de hand. Voor de concrete feiten dien je uiteraard de hoofdstukken te lezen. Wat het aangaan van amoureuze en seksuele relaties betreft, is de conclusie dat ‘macht aantrekt’ een dooddoener. Zowel mannen als vrouwen geraken gefascineerd door machtige personen en zijn maar al te bereid om met hen in de koffer te duiken. Daarnaast heb je het misbruik van macht. Zowel de machtige personen als hun amants gebruiken hun relatie om
7
er voordeel uit te halen. Dat kan gaan om puur seksueel genot, maar ook om rijkdom en invloed te verwerven, zowel voor zichzelf als voor hun familie of aanhang. De vorsten en de adel in het algemeen zijn bovendien bezeten om hun geslacht of dynastie verder te zetten. De gearrangeerde huwelijken zorgen ervoor dat zowel mannen als vrouwen op termijn hun heil zoeken in minnaars en minnaressen. Daarnaast mogen we in verschillende relaties, zowel officiële als officieuze, spreken van momenten van oprechte verliefdheid en liefde. Dat geldt voor Catharina van Aragon en Hendrik VIII, Alexei Razumovski en tsarina Elisabeth, graaf Fersen en Marie Antoinette, Yang Kaihui en Mao Zedong, Charles de Gaulle en Yvonne Vendroux, Eva Braun en Adolf Hitler, enz.
worden hun politieke ideeën niet plots onaanvaardbaar. Ook zij die aan de macht zijn hebben grote en kleine kanten, zij hebben een leven als machthebber en een leven als man of vrouw. In sommige films wordt de Franse koningin Marie Antoinette voorgesteld als een leeghoofdig seksueel bezeten predator. In reactie daarop tonen andere werken haar vooral als een onschuldig slachtoffer. De werkelijkheid lijkt eerder ergens in het midden te liggen. Vaststaat dat ze in de 18e eeuw al het slachtoffer was van een soort van roddelpers die vooral de koninklijke macht viseerde. Vanaf de moderne tijd evolueren de berichtgeving en de werking van de pers. Relaties van machtige figuren komen meer in het openbaar. In dit boek proberen we de minnaars telkens in hun historische context te plaatsen. In bijna alle hoofdstukken wordt tevens aandacht besteed aan de positie van de vrouw in de toenmalige samenleving. Opvallend is dat de vrouw wel begeerd wordt, maar op het vlak van macht vooral vanuit de coulissen moet werken. Als ze al eens aan de macht komt, blijven mannen dikwijls hun belangrijkste medewerkers en wordt ze eerder als ‘moeder van de natie’ beschouwd. Voor dit werk is gebruikgemaakt van een rits bestaande historische werken, aangevuld met archiefmateriaal en persberichten. De belangrijkste bronnen zijn weergegeven in de bibliografie. Wie op zoek is naar nog meer gedetailleerde informatie vindt er allicht zijn gading in.
Iedereen heeft een bepaald beeld van het verleden, hoe beperkt dat ook is. In de historische beeldvorming worden echter dikwijls clichés en mythes gecreëerd. Daar zitten diverse motieven achter. Men heeft voor een staat of een beweging een held nodig en kneedt dan een archetypisch en clichématig beeld van de leider, politicus, vorst of vorstin. In de entertainmentsector speelt men graag met emoties en mag het dikwijls niet te ingewikkeld worden, dus past men het beeld aan die vereisten aan. Ook kijkt men naar het verleden met de normen van de eigen tijd. Een belangrijke opgave voor een historicus is om feiten, processen en figuren uit het verleden in hun toenmalige context te plaatsen, voor zover die gekend is. Men verwart dikwijls het in de historische context plaatsen van bepaalde daden of gedragingen met het goedpraten ervan. Omdat dictators zoals Mao Zedong en Adolf Hitler geliefd waren en zelf liefdesrelaties ontwikkelden, worden hun afschuwelijke daden niet plots aanvaardbaar. Het omgekeerde geldt voor leiders als Martin Luther King. Omdat zij een scheve schaats reden en mogelijk betrokken waren bij bedenkelijke seksuele praktijken,
8
Ik draag mijn werk op aan mijn vrouw die wederom veel geduld moest hebben bij de totstandkoming van dit boek. Het gebeurde meer dan eens dat ik misschien wel fysiek aanwezig was, maar in gedachten bronnen over een onderwerp aan het vergelijken en inschatten was. Veel leesgenot. Gorik Goris
9
HENDRIK VIII TUDOR Zes vrouwen in een spel om de macht
De Engelse koning Hendrik VIII Tudor (1491-1547) blijft dankzij zijn turbulente huwelijksleven tot de verbeelding spreken. Hij trouwt zes keer. Twee echtgenotes worden geëxecuteerd. Minstens twee huwelijken laat hij ontbinden. Eén vrouw bezwijkt in het kraambed. Eén echtgenote overleeft hem als zijn wettelijke vrouw. Verschillende edellieden en raadgevers belanden ook op het schavot. Hebben we hier te maken met een tiran en een onverbeterlijke vrouwenverslinder? Wat zijn de drijfveren van deze machtige minnaar? Tegen welke historische en maatschappelijke achtergrond speelt zijn liefdesleven zich af? Hendrik wordt op 28 juni 1491 geboren in het koninklijk paleis in Greenwich als tweede zoon van Hendrik VII Tudor en Elizabeth van York. Hendrik is dus de Spare, een soort van reserve in het geval de eigenlijke troonopvolger zou sterven. In 1502 gebeurt dat daadwerkelijk. Zijn oudere broer Arthur bezwijkt aan de zweetziekte, een virale aandoening. Hendrik wordt gepromoveerd tot hertog van Cornwall en prins van Wales. Hij verlooft zich zelfs met de weduwe van zijn broer, Catharina van Aragon (1485-1536). Die verbintenis moet een bondgenootschap tussen Spanje en Engeland bestendigen. Het huwelijk laat echter op zich wachten. De Spaanse prinses wordt een diplomatieke speelbal tussen haar vader Ferdinand van Aragon en haar ex-schoonvader Hendrik VII. Al die tijd verblijft ze wat in de marge in Engeland. 10
11
Naast tal van politieke belangen speelt er ook een incestkwestie. Schoonbroer en schoonzus mogen volgens het kerkelijk recht niet met elkaar trouwen. Catharina beweert echter bij hoog en laag dat het huwelijk niet geconsumeerd werd. Arthur zou te ziekelijk zijn geweest om de daad te verrichten. Dat betekent dus dat het huwelijk niet voltrokken is en dat ze wel met Hendrik kan huwen. Die laatste heeft geen bezwaren.
Na de dood van zijn vader in 1509 huwt Hendrik eindelijk met zijn verloofde. Twaalf dagen later worden ze tot koning en koningin gekroond. Bovendien is Paus Julius II zo vriendelijk om officieel te bevestigen dat het huwelijk tussen Arthur en Catharina nooit geconsumeerd is geweest. Hendrik VIII is op het ogenblik van het huwelijk achttien en zijn bruid vierentwintig. In de 16e eeuw, met een gemiddelde levensverwachting van vierenvijftig jaar, is dat voor een vrouw een behoorlijk leeftijdsverschil. Gedurende verschillende jaren is er geen vuiltje aan de lucht. Hendrik en Catherina lijken zelfs voor elkaar gemaakt. Ze hebben dezelfde passies en interesses. Het huwelijk levert echter geen mannelijke troonopvolger op. Van de zes zwangerschappen die Catherina heeft, blijft uiteindelijk maar één kind in leven: Mary Tudor (1516), de latere koningin. Een laatste miskraam heeft de koningin in 1518. Op biologisch vlak begint de tijd in haar nadeel te tikken. Hendrik begint meer openlijk maîtresses te nemen. In tegenstelling tot andere vorsten heeft hij zich op dat vlak aanvankelijk wat ingehouden. Achtereenvolgens delen Elizabeth Blount en Mary Boleyn voor langere tijd het bed met de koning. Er wordt geopperd dat hij vier kinderen verwekt heeft bij die laatste, maar Hendrik erkent er geen enkele van. Bij de eerste dame verwekt hij een zoon die hij wél officieel erkent: Hendrik Fitzroy (1519-1536). Dat kan voor hem een teken geweest zijn dat het gebrek aan levensvatbare mannelijke nakomelingen in zijn huwelijk niet aan hem te wijten was. Naast de perikelen omtrent een troonopvolger brengt het bondgenootschap met Spanje niet veel op. Hendrik VIII krijgt meer en meer
twijfels over de rechtsgeldigheid van zijn huwelijk. Is het feit dat hij geen gezonde zoons kan krijgen bij Catharina een straf van God omdat hij met de weduwe van zijn broer getrouwd is? Moet hij het huwelijk niet ongeldig laten verklaren en op zoek gaan naar een nieuwe bruid? Zo ontstaat de King’s Great Matter. Bovendien wordt de koning verliefd op Anne Boleyn, een aantrekkelijke jonge hofdame en jongere zuster van zijn vroegere maîtresse Mary Boleyn. Hij vraagt aan de paus om zijn huwelijk nietig te verklaren. Die wil echter zowel de Engelse koning als keizer Karel V van Habsburg, de neef van Catharina, niet voor het hoofd stoten. Het resultaat is een vertragingspolitiek zonder weerga. Hendrik VIII verliest uiteindelijk zijn geduld. Zijn aartsbisschop en raadgever, Wolsey, valt in ongenade en sterft, volgens sommige bronnen uit schrik voor de koning. Op 23 mei 1533 verklaart de gloednieuwe aartsbisschop van Canterbury, Thomas Cranmer, het huwelijk van Hendrik en Catharina nietig. Hendrik wilde niet zo lang wachten en was eerder dat jaar, in januari 1533, al in het geheim getrouwd met Anne Boleyn. Dat huwelijk bekrachtigt Cranmer enkele dagen na de nietigverklaring van zijn eerste huwelijk. Catharina verliest haar titel van koningin. Ze wordt opnieuw als de weduwe van Arthur beschouwd met de titel van prinses-douairière van Wales. Haar dochter Mary Tudor krijgt het statuut van bastaard en verliest het recht tot opvolging. Moeder en dochter worden van elkaar gescheiden. Een jaar later aanvaardt het Engelse parlement de Act of Supremacy die de koning tot hoofd van de Engelse kerk maakt. De aartsbisschop van Canterbury krijgt de dagelijkse leiding over de kerk. Het komt daardoor tot een breuk met de rooms-katholieke kerk. De beroemde geleerde en koninklijke raadgever Thomas More weigert dat alles te aanvaarden, valt in ongenade en wordt uiteindelijk onthoofd. De breuk met Rome betekent overigens niet dat Hendrik het protestantisme zal omarmen. Hij blijft de protestanten vervolgen. Catharina zal de nietigverklaring van haar huwelijk nooit erkennen. Ze is echter overgeleverd aan de macht van Hendrik. Die sluit haar min of meer op in afgelegen oude paleizen. Daar leeft ze eenzaam met enkele dienaren. Ze vindt wel veel troost in haar geloof. Op 7 januari 1536 sterft Catharina van Aragon in Kimbolton Castle (Cambridgeshire),
12
13
Catharina van Aragon: geen zoon en dus afgevoerd
HENDRIK VIII TUDOR
Zes vrouwen in een spel om de macht
waarschijnlijk aan de gevolgen van kanker. Ze wordt begraven als prinses-douairière, niet als koningin, in de kathedraal van Peterborough.
Anne Boleyn: ‘heks en hoer’ en dus onthoofd Anne Boleyn (1501-1536) wordt in de romantische geschiedschrijving ook wel ‘Anne van de duizend dagen’ genoemd. Men verwijst daarmee naar de periode dat zij aan de zijde van Hendrik heeft gestaan. Aan het Engelse hof valt ze op door haar modieuze en levendige verschijning. Haar stijl heeft ze te danken aan haar opvoeding aan het Habsburgse hof in de Nederlanden en aan haar verblijf aan het Franse hof. Hendrik VIII geraakt meer en meer in haar geïnteresseerd. In tegenstelling tot haar oudere zus Mary weigert zij aanvankelijk zich aan hem te geven. De koning overlaadt haar met tal van gunsten. Hij wil haar zelfs tot zijn officiële maîtresse verheffen, een titel die hij aan geen enkele vriendin gegeven heeft en ook nooit zal verlenen. Anne weigert echter en blijft handig de koning manipuleren. In 1530 krijgt zij voorrang op alle andere vrouwen aan het hof op de koningin na. Ze krijgt zelfs de macht om namens de koning petities te ontvangen en diplomatieke betrekkingen te onderhouden. Vooral met Frankrijk heeft ze een goede verstandhouding. Twee jaar later is het toch zover: Hendrik maakt Anne markiezin van Pembroke en huwt haar, hoewel zijn huwelijk met Catharina op dat moment nog niet officieel ontbonden is. Volgens de ambassadeur van de Habsburgers aan het hof gebeurde dat geforceerd omdat Anne zwanger was en Hendrik het kind niet als bastaard geboren wilde laten worden. In september 1533 krijgen ze een dochter die Elizabeth wordt gedoopt. Hendrik zou ontgoocheld geweest zijn dat het weer geen jongen was, maar zijn hoop gesteld hebben op een volgende zwangerschap. Hij begint het levendige optreden van Anne echter nogal vrijpostig te vinden. Na een miskraam in 1534 bespreekt hij met zijn raadgevers de mogelijkheid van een nieuwe echtscheiding. Anne Boleyn is ook niet zo populair bij het gewone volk als Catharina. Men beschouwt haar als een heks of een hoer die de koning behekst heeft. In hun harten blijft Catharina de echte koningin. Ook Hendrik begint te verkondigen dat Anne hem met haar charmes behekst heeft. 14
HENDRIK VIII TUDOR
Het doek valt wanneer Anne in 1536 opnieuw een miskraam krijgt. De koning heeft ondertussen belangstelling opgevat voor een van haar hofdames, Jane Seymour, die hij met allerlei gunsten begint te overladen. Op 2 mei 1536 wordt Anne Boleyn gearresteerd en opgesloten in de Tower of London. Ze zou overspel gepleegd hebben met enkele hovelingen, waaronder haar eigen broer, Thomas Boleyn. De getuigenissen zijn gefabriceerd en in één geval verworven via tortuur. Overspel tegenover de koning geldt als hoogverraad. Bovendien is er de incest tussen broer en zus. Na een schijnproces worden haar broer en drie medebeschuldigden ter dood veroordeeld. Anne wacht hetzelfde vonnis in een gelijkaardig proces. Ze smeekt de koning in een brief om een eerlijk proces: Sire, uwe hoogheid zijn ongenoegen en mijn gevangenschap zijn dingen die zo vreemd zijn dat ik niet weet wat schrijven. (…) U heeft mij gekozen als uw koningin en partner, buiten mijn wil of verlangen. Als U mij toen waardig vond (…) laat dan geen ingeving of slechte raad van mijn vijanden U beïnvloeden. Schenk mij een (eerlijk) proces en laat mij niet beoordelen door mijn eigen vijanden. Het mag niet baten: Anne Boleyn wordt schuldig bevonden. De koning is zo vriendelijk om de levende verbranding, de gebruikelijke doodstraf voor vrouwen die hoogverraad plegen, om te zetten naar onthoofding. Hij laat zelfs een beul uit Vlaanderen overkomen die zeer bedreven is met het beulszwaard. Op 19 mei 1536 onthoofdt die haar met één enkele slag. Een dag daarvoor heeft bisschop Cranmer, weliswaar met enige tegenzin, haar huwelijk met Hendrik nietig verklaard. Anne krijgt een anoniem graf in de kapel van de Tower. Haar dochter Elizabeth Tudor wordt op haar beurt onwettig verklaard en verliest haar recht op de troonopvolging.
Jane Seymour zorgt voor de langverwachte troonopvolger Jane Seymour (1508-1537) is zacht, kalm en sober en vormt op dat vlak zowat de tegenpool van de levendige Anne Boleyn. Ze kwam aan het Engelse hof als hofdame van Catharina en bleef die functie uitoefenen onder Anne. Ze is minder intellectueel dan haar voorgangsters en legt zich vooral toe op allerlei soorten handwerk. 15
Zes vrouwen in een spel om de macht
Elf dagen na de executie van Anne treedt ze in mei 1536 met Hendrik in het huwelijk. Ze wordt ook uitgeroepen tot koningin, maar niet officieel gekroond. Een pestepidemie zorgt ervoor dat de plechtigheid wordt uitgesteld. Men vermoedt echter dat Hendrik de ceremonie uitstelde zolang er geen mannelijke troonopvolger uit het huwelijk was voortgekomen. Jane weet zich op een handige manier populair te maken, zowel aan het hof als bij de bevolking, door sympathie te tonen voor wijlen Catharina van Aragon en haar dochter Mary. De ambassadeur van keizer Karel V van Habsburg, Eustace Chapuys, schrijft aan zijn heer: De vreugde die het volk elke dag toont, niet alleen over de ondergang van de concubine, maar over de hoop dat prinses Mary in haar positie hersteld wordt, is overduidelijk, toch toont de koning voor dat laatste geen grote voorkeur; wanneer hij daarover aangesproken wordt, toont hij zich weigerachtig. Ik hoorde dat, zelfs voor de arrestatie van de concubine, de koning, sprekend met madame Jane Seymour over hun toekomstig huwelijk, de laatste suggereerde dat de prinses in haar vroegere positie aan het hof hersteld moest worden, en de koning vertelde dat zij gek was, en ze aan de toekomst van de kinderen die zij samen zouden hebben, moest denken, en niet aan die van anderen (…) De ambassadeur komt uiteraard op voor de belangen van Catharina en Mary, familieleden van de keizer. In zijn brieven noemt hij Anne Boleyn een concubine. Jane Seymour slaagt er uiteindelijk in om de koning zich met zijn dochter te laten verzoenen. Mary wordt echter niet in de lijn van de troonopvolging hersteld. De kwestie van de troonopvolger lijkt aanvankelijk geen goed verloop te kennen. Jane geraakt zwanger, maar krijgt rond kerstdag 1536 een miskraam. Eerder heeft de koning al zijn bastaardzoon, Hendrik Fitzroy, moeten afgeven. Sommige historici stellen dat hij die jongeman als een soort reserve voor de troon aan het klaarstomen was. Op zesjarige leeftijd verwierf Fitzroy tal van titels waaronder die van prins en hertog van Richmond en Somerset. Bovendien kreeg hij een hele reeks landerijen uit de familiale Tudor-bezittingen en werd hij zelfs gouverneur (Lord-Lieutenant) van Ierland. De koning toonde altijd veel belangstelling voor zijn opvoeding. Op veertienjarige leeftijd liet hij hem huwen met Lady Mary Howard, lid van een van de voornaamste
Engelse adellijke geslachten. Op 23 juli 1536 sterft Hendrik Fitzroy echter ten gevolge van een longziekte, mogelijk tuberculose. Het Engelse parlement was op dat moment een wet aan het voorbereiden die de koning het recht gaf zijn troonopvolger aan te duiden ongeacht of die nu wettelijk of een bastaard was.
16
17
HENDRIK VIII TUDOR
De hemel voor de koning klaart echter op. Jane Seymour is opnieuw zwanger. Voorzichtig mijdt de koningin elk publiek optreden en ze laat zich bijstaan door tal van geneesheren en vroedvrouwen. Op 12 oktober 1537 wordt Edward, de latere koning Edward VI, geboren. Koning Hendrik VIII heeft eindelijk zijn mannelijke troonopvolger! De geleerde en anglicaanse bisschop Hugh Latimer schrijft: De koning was euforisch en weende van vreugde toen hij zijn zoon voor het eerst oppakte. De bevalling was voor Jane echter zeer zwaar en duurde twee dagen. Mogelijk lag de baby in stuit. Twaalf dagen na de geboorte sterft ze, waarschijnlijk aan een infectieziekte. Het kraambed is tot diep in de 19e eeuw een van de belangrijkste doodsoorzaken bij vrouwen. Koning Hendrik zou ontroostbaar geweest zijn. Gedurende de rest van zijn leven blijft hij Jane dankbaar voor het baren van zijn enige zoon. Als hij in 1545 een schilderij laat maken van zijn familie, wordt Jane als zijn echtgenote afgebeeld. Zijn toenmalige vrouw, Catherine Parr, staat er zelfs niet op. Eigenaardig genoeg krijgt zijn nar, Will Somers, die eer wel. Hendrik laat Jane begraven in de kapel van Windsor Castle en na zijn eigen dood wordt hij bij haar begraven. Onder de raadgevers van de koning bekleedt Thomas Cromwell een steeds belangrijkere plaats. Hij voert min of meer het dagelijks beleid van het land. Aan het hof probeert hij de koning meer in de richting van het protestantisme te doen opschuiven. Cromwell voert loyaal de hervormingen van Hendrik door. Een belangrijke maatregel is de opheffing van de (katholieke) kloosters en abdijen vanaf 1536. Hendrik, in stijgende geldnood, eigent zich die bezittingen toe, maar deelt ook wel wat uit aan zijn vrienden. Verschillende hedendaagse adellijke landgoederen in Engeland gaan daardoor terug op een abdij of priorij. De opheffing van de kloosters zorgt voor veel verontwaardiging en een grote opstand in het noorden. Aanvankelijk beschikt de koning niet Zes vrouwen in een spel om de macht