Nooitmeerbangzijn issu

nooit meer

{ bang } Het verhaal van Yazan, een oorlogsvluchteling in BelgiĂŤ

zijn Karen De Becker

Een gelukkig kind in Aleppo 11 De angst sluipt mijn leven binnen 19 Hamza en de kinderen van Daraa 27 Een abrupt afgebroken studentenleven 51 Het grootste verlies uit mijn leven 59 Hopen op beterschap in Turkije 69 Aankomst in Athene 79 Een ellendige tijd in Athene 91 De boot die nooit vertrok 103 De laatste strohalm 115 Het einde van de nachtmerrie 133 Een allesbehalve warm welkom in ItaliĂŤ 147 Weg uit het vermaledijde ItaliĂŤ 163 Brussel heet ons welkom 173 Nieuwe hoop 189

Voor de Syrische bevolking Voor iedereen die het leven liet in een oorlog die de wereld niet heeft willen stoppen.

Voor alle Syrische vluchtelingen verspreid over een wereld die de overheden zo klein doen lijken.

DE VLUCHT VAN YAZAN: VAN IDLIB TOT BRUSSEL

*Göteborg *

Kopenhagen

*Hamburg BELGIË

*Brussel

*Frankfurt

*Milaan ITALIË

*

Otranto

*Istanboel GRIEKENLAND

*Athene

TURKIJE Aleppo

**

Idlib

SYRIË

een gelukkig

{ kind } in Aleppo

Ee n ge lu k k ig k i n d i n A le ppo

Mijn naam is Yazan. Ik ben geboren in 1993 in de Syrische stad Aleppo als jongste in een gezin met drie zonen: Yousef, Youshaa en ik. Dat onze namen alle drie met een Y beginnen, is niet echt toeval. Yousef werd genoemd naar de profeet en Youshaa naar Joshua. Yazan heeft niet zozeer een Bijbelse betekenis, maar is een verwijzing naar een oude held. Mijn naam staat voor vastberadenheid. Zonder enige overdrijving durf ik te zeggen dat ik ben opgegroeid in de warmste familie ter wereld. Tijdens mijn jeugd had ik in SyriĂŤ een heel normaal leven, dat in alle opzichten leek op het leven dat andere mensen waar ook ter wereld leiden. Mijn vader werkte hard om zijn en onze dromen te realiseren. Mijn broers en ik kregen alle kansen om te studeren. We woonden in ons eigen huis. We waren vooral heel gelukkig samen. Nu is mijn familie uit elkaar gerukt.

Mijn land is niet langer mijn land.

Het verhaal van mijn ouders begon in Aleppo. Mijn grootouders aan vaders zijde woonden op de tweede verdieping en mijn grootouders aan moeders zijde op de derde verdieping van hetzelfde appartementsgebouw. Het begin van hun liefdesverhaal had wat weg van een sprookje, want ze konden via de balkons van die appartementen, waar ze met hun familie woonden, met elkaar praten. Mijn moeder, een Palestijnse, kwam uit een vrij rijke familie. Het gezin en de familie van mijn vader waren minder vermogend, al leidden ook zij een goed leven. Een huwelijk met mijn vader betekende voor mijn moeder een afscheid van dat rijke en welgestelde leven, maar hun liefde voor elkaar was zo groot dat ze bereid was om samen met hem van nul te herbeginnen. Mijn ouders konden samen, stap voor stap en met heel veel geduld, een nieuw en beter leven opbouwen. Het huwelijk van mijn ouders was er een van 13

Ee n ge lu k k ig k i n d i n A le ppo

pure, echte liefde en van veel respect. Mijn moeder volgde een opleiding tot tandarts, maar bleef thuis om voor haar gezin te zorgen. Zij wou dat haar kinderen alle kansen kregen in het leven en zag het als haar taak om ons voor te bereiden op een goed, mooi en echt leven. Zelfs als mijn vader er bij haar op aandrong dat ze opnieuw zou gaan studeren, bleef ze vastberaden. Als hoogopgeleide vrouw wist ze heel goed hoe ze haar kennis, haar levenshouding en al haar liefde aan ons wou doorgeven.

Het Syrische schoolsysteem is vergelijkbaar met het Belgische. Als zesjarige ga je naar de lagere school, dan volgen drie jaar middelbare school en nog drie jaar wat wij hoger onderwijs noemen. In de lagere school en de universiteit zijn de scholen gemengd, in het middelbaar onderwijs zitten jongens en meisjes apart. Het laatste jaar van dat hoger onderwijs is belangrijk. Dan doe je een officieel eindexamen, dat je toegangsticket wordt voor de universiteit en bepaalt welke studierichtingen je mag kiezen. Voor elke Syrische student is dat laatste studiejaar het moeilijkste. Mijn vader wist dat. Hij is productingenieur en hamerde erop dat we goed studeerden, omdat een diploma in zijn ogen een investering in de toekomst is. Toen we vakken als fysica, chemie en wiskunde moesten studeren, hielp hij ons, maar nog meer dan dat moedigde hij ons aan om Engels te leren. Hij zag in die wereldtaal een sleutel tot de betere toekomst waarvan hij voor ons droomde. De bescheiden familie waarin hij zelf opgroeide, droeg hij een heel warm hart toe, maar voor ons wou hij een nog beter leven. Daar investeerde hij in vanaf onze prille jeugdjaren.

Door de aanmoedigingen van mijn vader was mijn Engels reeds vanaf jonge leeftijd heel goed. De school stimuleerde dat, maar het was vooral mijn vader die onze honger naar die taal constant voedde. Mijn vader kent de kracht van de taal, hij schrijft zelf gedichten. Zoals elke ouder las hij ons graag verhalen voor, niet in het Arabisch, maar in het Engels. Toen we ouder waren, liet hij ons Engelstalige boeken lezen. Ik herinner me heel goed The Invisible Man, dat mijn broer Youshaa en ik samen lazen. Ik was misschien tien jaar oud en het verhaal bracht ons allebei aan het huilen. Ik kan me nu niet meer herinneren wat er op het einde van het verhaal precies gebeurde, maar het trof me op die jonge leeftijd al heel diep.

Die prikkels van mijn vader wierpen hun vruchten af. Enkele jaren na elkaar werd ik gelauwerd voor mijn Engels. Uit een wedstrijd kwam ik als de beste Engelssprekende leerling van mijn leeftijd in Syrië. Ik blonk van trots. Op mijn twaalfde won ik opnieuw, maar dat jaar was de 14

prijs geen ereteken. Ik mocht als beloning naar een groot evenement in Jordanië, samen met een van onze leerkrachten en enkele leerlingen die in andere categorieën hadden gewonnen. Daar waren ook jongeren uit andere landen aanwezig. Ik leerde er zelfs Zwitsers kennen, die me de vlag van hun land meegaven als herinnering. Tijdens onze uitstappen in Jordanië werden we vervoerd met de bus, onder begeleiding van politieen ziekenwagens. Toen ik een keer keelpijn had, mocht ik bij de verpleging in de ziekenwagen zitten. De verpleegsters zorgden zo goed voor me dat ik er wat van profiteerde. Ik denk dat ik meer in de ziekenwagen heb gezeten dan in de bus, omdat ik er verwend werd met cola en chips.

In een ander land zijn, was zo fascinerend voor me dat ik al het geld dat ik van mijn vader had meegekregen, opgedaan heb. Ik leende zelfs nog geld van de begeleider. De grootste beloning waren mijn ontmoetingen met twee opmerkelijke vrouwen: koningin Rania van Jordanië en Angelina Jolie, de engel van de vluchtelingen. Zij was te gast op een evenement in het grootste hotel van Amman, waar wij ook aan deelnamen. Ik heb met haar gesproken, maar jammer genoeg herinner ik me alleen dat we haar een halsketting van jasmijn cadeau gaven. Die reis is een heel mooie herinnering uit mijn kindertijd. Ik was trots omdat ik de beste was in iets en mocht als beloning twee bekende vrouwen in levenden lijve ontmoeten.

Gestimuleerd door mijn vader om altijd nieuwsgierig te zijn en de ogen open te houden, vond ik er als opgroeiend kind plezier in om elektrische toestellen uiteen te halen. Een keer draaide ik de pc van mijn broer open. Toen hij thuiskwam, zag hij zijn pc in wel twintig stukken op de grond liggen. Niets was kapot, ik als kleine broer wou gewoon weten hoe die mysterieuze grote doos er aan de binnenkant uitzag. Samen met mijn vader bouwde ik ook kleine vliegtuigjes, boten en auto’s in karton met kleine motoren en lampjes die ik van hem kreeg. Ik legde een verzameling aan van dingen die ik zelf, met de hulp van mijn vader, had gemaakt.

Als kind hield ik van voetbal. Samen met mijn neven speelde we partijtjes voetbal op de straat, want er waren toen weinig auto’s, op speelpleinen of op de speelplaats op school. Ik was toen een stuk dikker dan vandaag en daardoor moest ik vrij veel moeite doen om de ballen toch te kunnen opvangen of hard te lopen. Toch kon ik na een tijdje behoorlijk snel lopen en verbaasde ik iedereen met mijn snelheid.

Mijn oudste broer Yousef was acht toen ik werd geboren, Youshaa 15

Ee n ge lu k k ig k i n d i n A le ppo

was er drie. In die tijd had mijn vader een goed en stabiel werk, dat rust bracht in het gezin. Mijn broers hebben wat meer geduld moeten hebben.

Een eigen pc was lang een verre droom voor mijn oudste broer, die al veertien of vijftien was toen hij er eentje kreeg. Ik tokkelde al op een pc toen ik pas een jaar of zes was. Ook op een gsm moesten zij langer wachten dan hun kleine broertje.

We deden alles wat andere kinderen doen in hun jeugd. Voetballen met onze neven op straat of op de speelplaats, naar de bioscoop gaan, muziek beluisteren, lezen en veel tijd met de familie doorbrengen. De westerse wereld kwam ons leven binnen via televisie en films. We konden buitenlandse zenders ontvangen en keken graag naar films. Toen ik een jaar of acht was, ging ik voor het eerst met mijn vader en enkele neefjes naar de bioscoop voor de film Joshua. Ik hoor mijn vader nog vertellen over Jezus, hoe hij over het water liep. Ook met ons gezin keken we vaak naar films. Toen al hield ik het meest van films met een sociale boodschap. Films met een verhaal dat je meetrekt, waarin je ook je eigen leven kunt herkennen. Ik las het boek The Old Man and the Sea als jonge man en hou erg van die film. Oorlogsfilms hebben me nooit iets gezegd.

In mijn kinderjaren was ik de lieveling van de hele familie. Vooral mijn grootouders langs vaders kant waren erg aan me gehecht. Vaak mocht ik met hen mee naar de stad. Ze hadden ook een huis in een dorp, en toen mijn grootvader met pensioen was, brachten ze daar veel tijd door. Als kleine jongen hield ik ervan om er met hen heen te gaan tijdens de vakanties en er te genieten van de natuur, de zuivere lucht en het buitenleven. Mijn grootvader had er olijfgaarden, en maakte samen met de boeren olijfolie. Mijn grootouders hielden ontzettend veel van me.

Toen mijn grootvader stierf, was ik een prille puber. Zijn dood brak het hart van de hele familie en ik voelde het verdriet van mijn eigen vader, omdat ik wist hoeveel ze van mekaar hielden. Al die jaren hadden we genoten van zoveel feesten samen. Elke gelegenheid was goed om feest te vieren. Natuurlijk vierden we samen het Suikerfeest en het Offerfeest, belangrijke dagen voor moslims waaraan iedereen in Aleppo deelnam.

Als die feesten in de zomer vielen, werden er picknicks en uitstappen naar het strand georganiseerd in onze stad, maar in onze familie waren ook verjaardagen, feestdagen en vakanties redenen om samen te feesten.

Mijn herinneringen aan die feestmomenten zijn heel sterk. Mijn vader heeft veel broers en zussen en bij elk feest bleef er wel dertig of veertig man slapen in het huis van mijn grootouders. Mijn grootmoeder 16

en mijn tantes kookten voor iedereen. Ik zie nu nog het gezicht van mijn grootvader aan die lange ontbijttafel. Hij rookte zijn waterpijp, en keek met een lachend en gelukkig gezicht naar de kinderen die speelden.

Voor hem was dat de hemel op aarde, een droom die in vervulling ging.

De familieleden van mijn moeder zagen we minder, omdat velen van hen in het buitenland woonden: in Denemarken, Saoedi-Arabië, de Verenigde Arabische Emiraten, zelfs in Canada. Ze kwamen als Palestijnse vluchtelingen in Syrië terecht, maar bouwden hun leven elders op. Toch misten ze hun thuishaven. Elke zomer kwam er een tante op bezoek, die de zuivere Syrische lucht wou inademen en de lekkere smaak van het leidingwater in Syrië wou proeven.

Onze zomers aan het strand met de familie zijn legendarisch. Mijn jongste oom werkte bij een busmaatschappij en bracht ons naar de kuststad Latakia. Vaak werd dat niet vooraf afgesproken. Een andere oom belde iedereen op tijdens de vakanties, vroeg wie er vrij was, pleegde een telefoontje naar zijn jongste broer met de vraag of hij de dag daarop vrij was en een bus kon versieren. Meer was er niet nodig om het startsein te geven voor een fijne uitstap, waarbij iedereen een handje toestak. De ene was verantwoordelijk voor de barbecue, een ander bracht drank mee, nog iemand sleepte grote luidsprekers mee. We huurden er een huis met een zwembad en konden er feesten en lawaai maken zonder de buren te hinderen. De kleine kinderen speelden, de iets ouderen maakten muziek en dansten de dabka, een traditionele dans uit het Midden-Oosten.

We hadden geen nood aan Engelstalige muziek. Dat is nog altijd een van mijn zwakke punten. Vandaag vragen vrienden me soms of ik een bepaalde song ken. Ik moet dan vaak het antwoord schuldig blijven. Dan krijg ik wel eens een vragende blik: “Waar kom jij vandaan?” Omdat er ook in Syrië een hele muziekscene met moderne muziek was, volstond dat voor uren amusement. Het was een bijzondere tijd, waarin we soms nachtenlang amper sliepen, omdat we zo opgewonden waren.

We maakten te gekke filmpjes. Het was lachen van begin tot einde. Het leven lachte ons toe.

Dat beeld van die warme familie is niet alleen het beeld van mijn familie, maar ook van de meerderheid van de Syrische families. Ook zij houden van feesten en brengen graag tijd met de familie door. Maar mijn familie was de warmste, ik kan me niet voorstellen dat er ergens op de wereld een familie is die warmer is dan de mijne.

17

de

{ angst } sluipt

mijn leven binnen

De a ngst slu i p t m ij n lev e n bi n n e n

Ik bracht mijn jeugdjaren door in Aleppo. Een grote stad die we wel eens ‘de stad die nooit slaapt’ noemden. Van de vijf miljoen inwoners in de stad toen, kon je er ’s nachts de helft tegen het lijf lopen, alsof alleen de kinderen sliepen. Bezoekers die bleven tot zes uur ’s morgens?

Geen probleem, je vond altijd marktjes en winkels open waar je ook ’s nachts wat lekkers kon kopen. In het Syrië van mijn jeugd leefden de mensen niet naast elkaar. De Syrische gemeenschap hing sterk aan elkaar. Buren begroetten er elkaar op straat, zonen groetten de vrienden van hun vader. Kwam je iemand tegen, dan vroeg je hoe die persoon het maakte, altijd. Dat zie ik in Brussel veel minder: als ik je niet ken, dan laat ik je links liggen. Je ziet je buren alleen als ze op je deur komen kloppen, omdat je misschien te veel lawaai maakt.

Mijn leven zag er mooi uit toen, met een vredelievende familie, die pacifistische oplossingen verkoos boven agressie, oorlog en vechtpartijen.

Aleppo was een vredelievende stad. Ik weet zeker dat ik niet minder gelukkig was dan andere kinderen en dat de westerse kinderen niet meer hadden dan ik.

Ik groeide op in een moslimgezin, maar zou mijn land geen moslimland noemen. Op school kwam ik in contact met leerlingen die een andere godsdienst hadden: christenen, Koerden en Armeniërs. Nooit is dat een probleem geweest, omdat er in Syrië een echte multiculturele samenleving was, net zoals ik die vandaag in Brussel in het klein ervaar.

Mensen met verschillende religies leefden er samen, deelden hun leven en zaten samen op school. Tussen die verschillende religies was er geen barrière, zoals mensen hier suggereren. Dat ging allemaal gemoedelijk.

Ging je als moslim bidden, dan nam je daar de tijd voor en daarna ging 21

De a ngst slu i p t m ij n lev e n bi n n e n

het leven met je vrienden voort. Wou je naar de moskee of de kerk gaan, dan deed je dat. Niemand van mijn vrienden zou daar ooit iets over gezegd hebben. We voelden geen angst of woede tegenover elkaar. In mijn jeugd heb ik nooit die vijandigheid of enige vorm van veroordeling gevoeld. Vandaag, hier in Brussel, soms wel.

Als kind zag ik vooral het plezier en was ik me niet bewust van de precieze situatie in mijn land. Ik ging naar school, leerde er Arabisch, geschiedenis, aardrijkskunde, wiskunde, wetenschappelijke vakken en andere talen. Achteraf heb ik beseft dat ik toen al iets miste. In Syrië werden we van jongs af gedirigeerd. Elke morgen en elke avond op school moesten we president Bashar al-Assad eren als bewijs dat we van ons land en van de president hielden. Ik hou van mijn land, maar gaandeweg vroeg ik me toch af of dat elke morgen moest bewezen worden door de naam van de president te scanderen, het volkslied te zingen en als militairen te marcheren, met onze hand op de schouder van de jongen voor ons. Toen zag ik het niet, maar we werden gebrainwasht zodat we het juiste dachten over onze president. We zouden met hem opgroeien en met hem of zelfs voor hem sterven. Mijn oudste broer Yousef droeg zelfs een militaire outfit op school, van zijn twaalf tot achttien jaar. Bij mij was dat al afgeschaft, maar dezelfde rituelen bleven, met het volkslied elke dag, dezelfde foto’s van de president aan de muur en in de schoolboeken.

Later drong het tot me door wat er aan de hand was. Plezier maken kon en mocht in Syrië en dat hebben we uitgebreid gedaan, maar er was wel één belemmering: de overheid. Daar moest je van afblijven. Ondanks het plezier dat we maakten, voelde ik al vrij snel een soort van angst. Ik herinner me dat mijn broer een grappige tekening maakte van de president op de kaft van een van zijn schoolboeken. Hoe jong ik ook was, ik besefte dat mijn broer dat beter niet deed. En hij wist dat ook, want hij deed zijn best om die tekening te verbergen, zodat wij die niet zouden zien. Het liefst van al had ik die tekening uitgegomd of weggegooid. Als een kind van amper veertien jaar aanvoelt dat zo’n tekening van de president een gevaar kan betekenen, dan zegt dat genoeg over de sfeer en het regime waarin we leefden. Had ik een foto van de president op de grond zien liggen, dan zou ik die opgeraapt hebben. Een foto van hem had net dezelfde waarde als de Heilige Schrift, die laat je niet op de grond liggen.

De echte angst begon ik pas veel later te voelen. Toen ik zestien was, kwam de directeur op de eerste dag van het nieuwe schooljaar in alle klassen langs om ons welkom te heten. Hij was erg vriendelijk, maar 22

vroeg ons allemaal om ons te registreren voor de partij van Bashar al-Assad. Daaraan viel niet te ontsnappen. Alle jongens werden gedwongen.

Weigerde je, dan kwam je vader in de problemen, want die zou vast de vraag krijgen waarom zijn zoon zich niet wilde registreren. Mijn vader zou naar school worden geroepen en de vraag krijgen waarom zijn zoon zich niet wou opgeven voor de partij van de president. Ik schreef mijn naam op de lijst. Een van mijn vrienden weigerde zijn naam op te geven en de directeur veranderde van een vriendelijke man in een agressieve kerel. Mensen van de partij van de president die meegekomen waren om de formulieren te laten invullen, praatten op hem in. Over vrede, over thuis, over het land dat hij moest dienen en verdedigen. Ze zouden zijn vader onder druk zetten en alleen als zijn vader met veel geld over de brug kwam, zou de man niet gestraft worden. Zo moest iedereen wel tekenen, omdat ze ons bang maakten en ermee dreigden onze familie iets aan te doen.

Die angst sloop mijn leven binnen als tiener en die angst is de reden waarom de revolutie in Syrië is begonnen. Nu durf ik te praten. Wie praat, kent minder angsten. Ik heb te lang gezwegen over wat er in mijn land gebeurd is en nog gebeurt. Ik ben er niet trots op, maar ik heb zoveel meegemaakt de voorbije vier jaar, dat ik veel sneller volwassen ben geworden dan anderen van mijn leeftijd. Vaak schatten mensen me veel ouder in dan ik in werkelijkheid ben. Niet zozeer door hoe ik eruitzie, maar door hoe ik me gedraag en door mijn manier van denken. Sommige mensen zijn geschokt als ze mijn verhaal horen, ze vragen zich af hoe een 22-jarige al die dingen kan doorstaan. Toen ik nog niet zo lang in Brussel was, schreef ik die angsten die mijn jeugd hebben getekend van me af.

De angst.

Pas nu durf ik over mijn angst te schrijven en te praten. In Syrië kon ik dat niet, we leefden onder het juk van de dictator. Als ik mijn vrienden hier vraag of ze ooit echte angst gevoeld hebben, moeten ze nadenken over een antwoord op die vraag. Ik kan die vraag zonder nadenken beantwoorden.

Ik ben bang geweest, angstig, doodsbang, zo bang als niemand ooit geweest is en ook nooit meer zal zijn. In een bepaalde periode in mijn leven was die angst het allerbelangrijkste, maar nu laat ik de angst niet meer toe.

Het is een erfenis van onze voorvaders, maar zij treffen geen schuld. Ze wilden alleen maar leven en iedereen die vrijuit wou spreken wist dat zijn lot de dood was.

23

Dat is de reden waarom we in opstand kwamen. Het was een revolutie tegen de angst. Onze revolutie tegen de armoede en ontbering. Onze revolutie tegen de duisternis, de onwetendheid en de onschuld. Het verschil tussen mij en mijn voorvaders is dat zij gewoon wilden leven, maar dat wij als vrije mensen willen leven. We zijn veel verloren, net zoals onze voorouders veel verloren zijn. Misschien was hun verlies zelfs nog groter, omdat ze hun principes en rechten steeds weer moesten opgeven en zwegen, maar hoewel ze weinig konden doen, verloren ze nooit hun eigen mening. Ook wij verloren veel, maar we beslisten om nog meer te verliezen als een prijs die we moeten betalen voor onze vrijheid. We wonnen en we zullen blijven winnen, omdat we ons nu menswaardig voelen en beseffen dat we echte rechten hebben en niet alleen het recht om te eten, te drinken of te studeren. We hebben het recht om vrijuit te spreken. We hebben het recht onze mening vrij te verkondigen. We hebben het recht om vragen te stellen, net als het recht om antwoorden te krijgen van iemand die niet bang is om te antwoorden. Het recht om lief te hebben. En het recht om te leven. Zonder angst.

24

{ Hamza } en

de kinderen van Daraa

H a m za e n de k i n de r e n va n Da r a a

Aan ons gemoedelijke en vredelievende bestaan kwam een einde toen de wapens werden bovengehaald en onze president zich als een crimineel begon te gedragen. Vaak wordt er verwezen naar religie en de verhouding tussen de soennieten en de sjiieten als oorzaak van de oorlog in Syrië, maar dat klopt niet. De ware reden is het onmenselijke gedrag van Bashar al-Assad. Ik kan hem geen president meer noemen, voor mij is zijn naam ‘The Big Killer’.

De Arabische lente begon in december 2010 in Tunesië toen een straatverkoper zichzelf in brand stak. Die gebeurtenissen konden wij volgen via de nieuwskanalen. Na Tunesië volgde Egypte en toen vertelde Bashar al-Assad dat de Arabische lente Syrië nooit zou bereiken, omdat zijn land een veilig land was, dat heel goed omging met zijn burgers en meer van zulke holle woorden. Natuurlijk woei de Arabische lente zachtjes over naar Syrië. Ook bij ons doken slogans op die meer vrijheid vroegen, op affiches, op vlaggen, op auto’s of geschilderd op muren, maar dat gebeurde op een rustige manier, zonder wapens.

De Syrische opstand begon pas echt met wat de president elf kinderen uit de stad Daraa, in het zuiden van Syrië, aandeed. Enkele kinderen, tieners nog schreven met krijt het woord ‘vrijheid’ op het bord. Voor die kinderen was dat een spel tijdens de lunchpauze, omdat ze gelijkaardige dingen op televisie hadden gezien. Ze waren tussen tien en twaalf jaar oud en werden meegenomen door de troepen van Bashar al-Assad en in een cel gestopt. De bewakers gingen driest tekeer en trokken de vingernagels van de kinderen uit met een tang. Alle leerlingen behoorden tot dezelfde gemeenschap in Daraa, waar het stamgevoel en de familie-eer nog sterk spelen. Mannen dragen er een hoofddoek, en wie die aanraakt, 29