Poppy binnenwerk

Steven Slos & Bart Debeer

In Flanders Fields van John McCrae 100 jaar na WO I: een gedicht van alle tijden

1 DEEL

2 DEEL

DE KLAPROOS, MCCRAE EN HET GEDICHT 1

De poppy vandaag, een keurmerk

12

2

Het oorlogslijden en het herdenken ervan

20

3

John McCrae: ‘Duty first’

33

4

De Tweede Slag om Ieper

46

5

De onvoorziene impact van de oorlog

59

6

Het gedicht, een ode en een oproep

91

7

Van gedicht naar officieel symbool

102

8

Poppyversy, Poppyganda, Poppytrouble

111

THE MUD, THE NOISE, THE ENDLESS POETRY: OORLOGSLITERATUUR OP ALLE FRONTEN Inleiding 119 Rudyard Kipling - Architect van de herdenking 123

4

Siegfried Sassoon - Tussen militaire trouw en afkeer van de oorlog

145

Wilfred Owen - Het jonge genie dat de oorlog niet overleefde

161

Henri Barbusse - De uitvinder van de protestroman

170

Belgische oorlogspoëzie

180

5

VOORWOORD De klaproos lijkt door de herdenking van 100 jaar Eerste Wereldoorlog voorgoed versmolten met de herinnering aan die wereldbrand. Dat we tot op vandaag moeten leven met de gevolgen van die duidelijke breuk in de geschiedenis van ons continent maakt haar tot op vandaag actueel. En controversieel.

Waar kennen we die klaproos van? Waar komt hij als symbool vandaan?

Welke weg legde het bloempje af om uiteindelijk een dergelijke zwaar beladen erfenis te moeten torsen? Hoe wordt die erfenis beleefd in de andere Europese naties, die honderd jaar geleden aan onze voordeur, maar evengoed in de Alpen, Palestina, Irak of Afrika verstrengeld lagen in een doodsworsteling?

Waarom hoeft het niet te verwonderen dat een gedicht aan de basis lag van een van de sterkste visuele iconen uit de vorige eeuw? Welke rol speelde poĂŤzie in de vorming en de verwoordingen van meningen in de samenlevingen van toen? Over deze vragen willen we hier wat mijmeringen aanbieden, op een eigenzinnige manier. En als commentator aan de zijlijn van een wereld, die wat is gebeurd best wel wil begrijpen en een plaats wil geven, in het besef dat honderd jaar en helaas nog zoveel immense hoeveelheden leed en pijn later een duurzaam veilige en vredevolle wereld nog altijd even veraf lijkt als toen. Dat onbehagen, dat we er maar niet in lijken te slagen om uit die gebeurtenissen iets op te steken, zal een rol spelen tussen de regels in dit boek.

Hierdoor wordt ook dit boek onvermijdelijk een kind van zijn tijd. Toen we deze letters op papier zetten, maakte de wereld zich op voor de herdenking van het einde van de Eerste Wereldoorlog. In hun aankondigingen hebben de organisatoren van deze manifestaties, overheden en verenigingen allerhande, het vaak over vooruit kijken en verwoorden ze een boodschap van hoop en verzoening, een verwoording van de consensus die men algemeen veronderstelt en die moet stoelen op simpel gezond verstand. En toch klinken die hedendaagse boodschappen niet even luid, hard en radicaal als honderd jaar geleden, toen vanop de IJzertoren bijvoorbeeld ‘nooit meer oorlog’ werd geschreeuwd. Elders valt een 6

7

soortgelijke tendens op. De website van – we zeggen maar iets – de British Legion, zet evenmin een krachtige vredesboodschap midden op het openingsscherm. Nee, het woord vrede zit dieper verdoken – verborgen? – tussen vele doelstellingen die deze kolos nastreeft.

8

De klaproos, McCrae en het gedicht

Dat er vandaag geen duidelijke, krachtige, grootschalige en ondubbelzinnige vredesboodschap als rechtstreekse les uit de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog wordt meegegeven, valt allicht ook te verklaren door het feit dat organiserende overheden en comités beseffen dat ze ergens moeten voldoen aan een drang naar spektakel en emotie, willen ze met hun boodschap een zo breed mogelijk publiek bereiken. Evenwichtig opgebouwde en genuanceerde ‘zware’ boodschappen, net zoals het werk van regeringen en discussies over programma’s van politieke partijen, worden door de man in de straat al een poos behoorlijk systematisch verworpen als vreselijk saai en oninteressant. Dus dragen de organisatoren van de komende evenementen niet meteen bij tot het innemen van duidelijke meningen, ook al gaan die over een prioriteit voor vrede, waardigheid en geluk voor elke inwoner van dit continent. Dat grootschalige vredesbewegingen toen, in de jaren ’80 van de vorige eeuw of nu ook nog altijd niet volstaan om een globale wapenwedloop plat te leggen, zal bij die keuze ongetwijfeld ook een rol spelen, helaas.

9

DEEL

1

10

De klaproos, McCrae en het gedicht

De klaproos, McCrae en het gedicht

DE POPPY VANDA AG, EEN KEURMERK De klaproos heeft nog nooit op zoveel wegwijzers, folders, affiches en websites gestaan als vandaag.

Allemaal gaan die over de Eerste Wereldoorlog, Wereldoorlog ook een wegwijzer of een soort keurmerk geworden is. Dat de klaproos tegenwoordig meer dan ooit overheerst, is een rechtstreeks gevolg van de sterke band tussen België en het Verenigd Koninkrijk en zijn toenmalige kolonies, omdat het in de eerste plaats Britse troepen waren die rond Ieper streden en hun bloed lieten. Dan is het niet meer dan logisch

De klaproos, McCrae en het gedicht

alsof de bloem naast een symbool voor de Eerste

Tegenwoordig is de poppy in het Verenigd Koninkrijk en de meeste van zijn oud-kolonies simpelweg heilig, wat wel eens reden vormt voor controverse. Zo is het werkelijk not done om als publieke figuur geen poppy op te spelden na de 1 november. Je vindt dan geen enkele televisiepresentator die niet het goede voorbeeld geeft. Tv-figuren die om de een of de andere reden geen poppy willen dragen op het scherm, vormen meteen het middelpunt van een hetze. Het overkwam Jon Snow, nieuwslezer bij de Britse commerciële omroep Channel Four, in 2014. De discussie die volgde deed de controverse over zwarte piet in Nederland van de voorbije jaren in het niets verzinken. Terwijl de man eigenlijk maar duidelijk wou maken dat hij het liefst zijn eigen keuzes maakt.

dat achteraf nogal wat mensen uit die gebieden naar België komen om hun lijden, rouw en verdriet een plaats te geven. Zij brachten de ‘poppy’ mee en gebruikten hem ook buiten hun land als herdenkingssymbool.

Op die manier pikte men de klaproos hier op.

12

 Poppymania, of de klaproosgekte. Je kunt het zo gek niet bedenken of je kunt het krijgen in het poppy-thema. De populariteit van de klaproos, en dus zijn commerciële exploitatie, is nog nooit zo groot geweest als vandaag. De vele honderdduizenden herinneringstoeristen, zoals ze genoemd worden, die naar de Westhoek afzakten in de herdenkingsjaren konden zich tegoed doen aan een gigantisch arsenaal aan souvenirs. Uiteraard mochten Poppy-bier en Poppy-chocolade in dit gamma niet ontbreken.

13

Intussen zetten zelfs de ploegen uit de Premier League, die door tientallen miljoenen mensen wordt bekeken, klaprozen op de shirts van hun spelers in de weken voor Remembrance Day, zoals zij 11 november noemen. De officiële herdenkingen op die dag culmineren in de herinneringsoptocht die door Londen trekt en eindigt aan de Cenotaph, het officiële monument voor alle Britse militaire oorlogsslachtoffers. Deze lege - maar symbolisch bijzonder geladen - kunstige lijkkist, oersymbool op zich, wordt dan overladen met kransen, tot hij uiteindelijk lijkt op een beige stuk rots in een zee van rood.

BELGISCH MADELIEFJE

Honderd jaar later zie je door deze factoren amper nog madeliefjes in Vlaanderen, maar des te meer klaprozen als het over de Eerste Wereldoorlog gaat. Het is dan ook logisch dat die buitenlandse bloem de sterk hernieuwde aandacht van Belgen voor wat honderd jaar geleden is gebeurd mee vorm geeft.

Toen 2014 naderde, besliste de Belgische provincie West-Vlaanderen om een grootschalig herdenkingsprogramma op poten te zetten en dat programma zo’n beetje volledig te enten op cultuur. ‘Gone West’ werd het programma genoemd, met de poppy als logo en de website flandersfields.be als uithangbord. De bewegwijzering die in het kader van deze activiteiten werd geplaatst, draagt nu nog steeds die poppy. Ook op het promotiemateriaal prijkte de poppy. Het herdenkingsprogramma dat de Belgische federale overheid parallel opstelde kreeg eveneens de poppy als logo en ook 14

De klaproos, McCrae en het gedicht

De Belgische soldaten aan de IJzer hadden oorspronkelijk een eigen bloem die hun functioneren en lijden aan het front in herinnering bracht: de madelief.

Enerzijds is het symptomatisch voor de manier waarop veel Belgen relatief kort na de feiten met de Eerste Wereldoorlog omgingen, dat een buitenlands symbool een eigen symbool heeft vertrappeld, of op z’n minst aan de kant heeft geschoven. Anderzijds startte deze evolutie al tijdens de oorlog zelf, want Belgen en Fransen leerden de klaproos toen al kennen en voerden de bloem, ter onderstreping van de samenwerking tegen de gemeenschappelijke vijand, op als element om die verbondenheid extra in de verf te zetten.

 Tijdens de oorlog al werd flink geïnvesteerd in propagandaprenten als deze. Ze staan bol van de symboliek. Bemerk achter de freule met grote zak zaad de geploegde, vruchtbare achtergrond, die klaar ligt om te ontkiemen en de door de oorlogsinspanning getroffen landen weer te laten groeien en bloeien zoals nooit voorheen. Ook de opkomende zon maakt duidelijk dat een nieuw tijdperk op komst is. Links op de voorgrond de Britse poppy en de Belgische madelief, een verwijzing naar de landen die hun lot aan elkaar verbonden in de doodsworsteling met het Duitse Keizerrijk.

15

zij verspreidden grote hoeveelheden promotiemateriaal en andere documenten met het bloemetje.

Maar zij waren lang niet de eerste. In Flanders Fields Museum, een van de grote namen in de herdenking van wat België honderd jaar geleden overkwam, koos bij een inhoudelijke opfrisbeurt in 1998 voor een klaproos, gekoppeld aan prikkeldraad omdat dit herkenbaarheid garandeerde, zo nam men (terecht) aan. En nog zovele andere organisaties, instanties, bezoekerscentra in de regio gebruiken de poppy, vaak al decennialang, en vaak om dezelfde redenen. Ook al komt die hier dus niet vandaan.

DE FRANSE BLEUET 

16

Percelen vol bleuets langs de Chemin Des Dames, aangeplant om te herinneren aan de vreselijk verkwistende aanvallen in deze sector van het westelijk front in de lente van 1917. De nieuwe Franse opperbevelhebber toen was zodanig optimistisch over zijn aanvalsplannen dat geheimhouding van zijn offensief niet als topprioriteit werd gezien. Na afloop moest Nivelle afrekenen met grootschalige muiterijen die uiteindelijk de aanvalskracht van heel het Franse leger braken. Hierdoor stonden de Britten er voor de rest van 1917 op aanvallend vlak alleen voor. Ook zij brachten hun offensieve capaciteit een flinke knauw toe, door dat jaar een nooit eerder gezien offensief te ontketenen rond Ieper. Pas in de zomer van 1918 zouden Fransen en Britten, mede dankzij de steun van intussen massaal opgebouwde Amerikaanse troepenaantallen, opnieuw succesvol ten aanval kunnen trekken.

BOODSCHAP VAN VREDE?

De klaproos, McCrae en het gedicht

De redenering ‘wiens brood men eet, diens bloem men allerminst vergeet’ vind je ook terug als je vanuit Ieper zuidwaarts het front van destijds volgt en de grens met Frankrijk oversteekt, langs plaatsen als Deûlémont en Armentières. Alhoewel ook dit stuk front lange tijd door Britten werd bemand, trekken er lang niet zoveel oorlogstoeristen heen. De meeste Britse toeristen die de oversteek wagen in het kader van de Eerste Wereldoorlog, focussen op Ieper en de Somme, of slechts op een van beide.

De ongeveer honderdtwintig kilometer ertussen slaan veel Britten over – ten onrechte, maar vaak uit praktische overwegingen. Of omdat ze niet weten dat wat ze overslaan ook Brits front was.

Hierdoor zie je de klaproos in deze omgeving veel minder vaak. Als toeristische diensten uit deze regio hun thematische wandel-, fiets- en autoroutes via het web aanbieden en voorstellen, of in het landschap uittekenen, dan moet je de website waarmee ze dat doen bijna uitkammen op zoek naar een klaproos. Hetzelfde geldt voor ondersteunende brochures, posters en ander drukwerk. Vaak is je zoektocht vruchteloos. Wat een verschil met België! Maar kom wat dichter bij de regio van de Somme en plots is het weer klaproos – in het Frans 'coquelicot' – wat de klok slaat. En ja, als je de omgeving van de Somme eenmaal voorbij bent, op plekken waar de Franse troepen hoogst tragische gebeurtenissen overkwamen, zoals Chemin des Dames, dan stoot je volop op de Franse evenknie van de klaproos, de 'bleuet', de blauwe korenbloem. Kortom, in welke mate je de klaproos tegenwoordig in een bepaald deel van het toenmalige front mag verwachten, is recht evenredig met de hoeveelheid Britse nummerplaten op auto’s die je er tegenkomt.

De programma’s naar aanleiding van de honderdjarige herdenking van de Eerste Wereldoorlog, die startten in 2014, heeft men bijna overal als erg succesvol ervaren. Er is in Vlaanderen en Noord-Frankrijk door belanghebbende nationale en regionale overheden, maar evengoed door toeristische diensten en allerlei door de overheid gestuurde verenigingen, flink geïnvesteerd om het erfgoed in de frontstreken op zijn minst grondig op te poetsen, en waar nodig beter te ontsluiten en inhoudelijk beter te duiden door de bouw van een aantal inhoudelijk sterke en vormelijk inspirerende bezoekerscentra. Bij sommige monumenten kan je gerust spreken van een make-over.

In Vlaanderen werden prachtige zaken gerealiseerd rond Ieper om de oorlog weer tot leven te wekken in het landschap. Voor de herdenking 17

was een duidelijke ommezwaai. Bij het weerklinken van de Marseillaise nam de Franse president Mitterand prompt Kohls hand, voor de ogen en de lenzen van de verzamelde Franse en Duitse pers. Minutenlang hielden de twee elkaars hand stilzwijgend vast, alsof ze de boodschap wilden meegeven dat zowel de Fransen als Duitsers hun lessen uit het verleden nu wel geleerd hadden. Wat dit moment nog specialer maakte, was dat Mitterand bij de Duitse inval in 1940 in de omgeving van Verdun gewond raakte en de vader van Kohl nog in de heuvels rond Verdun vocht.

Rond Verdun bereikte de waanzin van de Eerste Wereldoorlog wellicht zijn treurigste dieptepunt. Het begon als een Duits offensief op 21 februari 1916, niet zozeer erop gericht om de stad of de streek in te nemen, maar om zoveel mogelijk Franse reserves naar de stad te lokken en die vervolgens met duizenden kanonnen te vermalen. In het najaar van 1916 namen de Fransen het initiatief terug en maakten ze het eerder geleden terreinverlies goed.

Daardoor waren beide legers aan het eind van de slag weer op de posities waarop ze tien maanden eerder begonnen waren. De Slag om Verdun zou duren tot in november 1916 en 800.000 slachtoffers maken. We spreken dan over de optelsom van doden, gewonden, vermisten en krijgsgevangenen aan alle kanten bij elkaar. In die tien maanden tijd werden op het slagveld rond Verdun, in oppervlakte nog geen tien vierkante kilometer, meer dan 53 miljoen granaten afgeschoten. De herdenkingsplechtigheid in 2016 legde opnieuw de klemtoon op samenhorigheid, opnieuw een uitzondering.

De klaproos, McCrae en het gedicht

beperkten overheden zich dus niet tot evocatieve herdenkingsplechtigheden, maar ze kozen daarnaast voor meer duurzame initiatieven, zoals de wandelroutes met gekleurde linten, vergezeld van informatiepunten, aan boomhouders als routepad op het front. Of voor toevoegingen aan bestaand erfgoed, zoals een fantastisch bezoekerscentrum aan het imposante Lijssenthoek Military Cemetery bij Poperinge. Er heerst brede consensus dat op de gedane investeringen een flink rendement werd gehaald. De bezoekersaantallen lagen substantieel hoger dan tijdens het decennium voor de herdenkingsperiode. Ook de media-aandacht voor groots opgezette plechtigheden bleek massaal. Critici stelden soms de vraag of deze aandacht wel voldoende gebruikt werd, aangezien ze een duidelijke boodschap misten in die plechtigheden.

Inderdaad, zowel de Vlaamse als de federale organiserende instanties spreken op hun website weliswaar een duidelijke boodschap van vrede uit, maar ter plaatse kwam die niet altijd even duidelijk naar voren. Wel werd sterk de nadruk gelegd op herinneringseducatie en de invulling daarvan. Die verschilt wezenlijk van wat in schoolbrochures uit het Verenigd Koninkrijk staat, nochtans bedoeld voor leeftijdsgenoten. Britse instanties, zoals de British Legion, de vereniging van oud-soldaten die een belangrijke rol speelt in het beheren van de erfenis van de Eerste Wereldoorlog, lijken het woord vrede nog iets beter te verstoppen op hun website. Gelijkaardige tendensen vind je in Frankrijk. Dat maakt het contrast met wat de stad Ieper doet groot.

Ieper profileert zich zeer duidelijk en behoorlijk radicaal als Vredesstad. In die hoedanigheid ging de stad ook een partnerschap aan met Hiroshima, dat zich al in 1949 omdoopte tot Vredesstad.

In 1982 ging meneer Takeshi Araki, toenmalig burgemeester van Hiroshima, nog een stap verder. Hij richtte de vereniging Burgemeesters voor Vrede op.

Intussen zijn ongeveer 6800 burgemeesters lid. Zij delen Araki’s engagement om de wereld tegen 2020 kernwapenvrij te maken. Helaas zorgen iets te veel huidige presidenten voor iets te veel obstakels om dat doel te halen.

Ook Verdun riep zichzelf uit tot Vredesstad. Net daar stuurden Europese leiders wél al een niet mis te verstane vredesboodschap uit. Op 25 september 1984 herdacht Frankrijk officieel de zeventigste verjaardag van de start van de Eerste Wereldoorlog. Voor de eerste keer was op een dergelijke plechtigheid de West-Duitse bondskanselier uitgenodigd, toen Helmut Kohl. Nog maar een paar jaar daarvoor was er geen officiële Duitse delegatie welkom bij een herdenking van de landing in Normandië, dus dit 18

19

2

HET OORLOGSLIJDEN EN HET HERDENKEN ERVAN

De bloem, welke dan ook, stond voor veel lijdende soldaten in hun zwaar bestookte schuilplaatsen en loopgraven symbool voor overleven. Sommigen de aarde, de modder, net zoals veldbloemen.

Die vereenzelviging uitte zich in het optillen van de poppy tot het zinnebeeld van lijden enerzijds en hergeboorte anderzijds. Weduwen, wezen, dochters uit gezinnen waarvan een of meerdere zonen het ultieme offer hadden gebracht… velen van hen voelden de oprechte nood om met eigen

De klaproos, McCrae en het gedicht

dachten zo ongeveer te vergroeien met de grond,

Veel families van slachtoffers wilden beter leren begrijpen wat er gebeurd was. De veteranen die de oorlog overleefd hadden, vertelden daar doorgaans immers weinig over. Oorlogsveteranen vertellen meestal amper wat ze hebben meegemaakt. Niet alleen omdat dat oude wonden openscheurt, maar in de eerste plaats omdat zelfs de meest getalenteerde verteller de oorlogsrealiteit, die deze mannen soms jarenlang hebben moeten doorstaan, bijzonder moeilijk in woorden kan gieten. Nieuwsgierige echtgenotes en vrienden die toch flarden te horen kregen, hadden achteraf vaak meer vragen dan antwoorden. Veel veteranen kozen daarom voor de makkelijkste oplossing: zwijgen. Voor jezelf houden. In een vergeetput stoppen en een zware steen op de opening leggen. Tot de volgende nachtmerrie die steen voor de zoveelste keer wegkeilt…

ogen te gaan kijken naar de plaatsen waar hun dierbaren hadden geleden. En de klaproos die broer, oom, geliefde, vader of neef destijds al koesterde, hoorde daarbij.  Belgische soldaten maken wat men trench art ging noemen, kunstvoorwerpen uit gerecycleerd oorlogsmateriaal, zoals granaathulzen. Huisnijverheid en vakmanschap waren honderd jaar geleden even talrijk als een baan op kantoor vandaag, dus werden nogal wat artefacten geproduceerd. De soldaten die ervoor kozen om wat ze meemaakten met hun handen te verwerken, waren ook veel talrijker dan zij die dat deden door woorden kunstig te rangschikken tot gedichten. Op grote rommelmarkten vind je vandaag best wel veel voorbeelden van trench art.

20

21

Het hoeft dus weinig te verbazen dat de frontstreken al in het voorjaar van 1919 de eerste pelgrims zagen komen, meestal vrouwen, op bedevaart naar de plek waar hun echtgenoten of zonen omkwamen.

In de literatuur over de Eerste Wereldoorlog maakt men onderscheid tussen pelgrims en toeristen. Die laatsten handelden uit gezonde nieuwsgierigheid. Zij wilden de plaatsen zien waar in de kranten tijdens de oorlog zoveel over was verschenen, steevast in hoogdravende en patriottische toonaarden, of die ze in de journaals in de bioscoop hadden gezien. Deze groep bezoekers wou zoveel mogelijk zien, zoveel mogelijk vernemen, in scherpe tegenstelling tot de pelgrims, die kwamen om hun verlies het liefst op een zo sereen mogelijke manier een plaats te geven.

Al vroeg na de oorlog botsten beide groepen. De pelgrims beschuldigden de toeristen van respectloos gedrag. Zij zagen hen als sensatiebeluste souvenirjagers, enthousiast op zoek naar zo extreem mogelijke taferelen om thuis te kunnen opscheppen over de waanzin die zij met 22

eigen ogen hadden gezien. Mensen die vanuit de Engelstalige oorlogsvoerende landen de slagvelden kwamen bezichtigen, voerden toen al de klaproos, omdat het een wijdverspreid symbool was. De klaproos werd aangenomen door zowel de mensen die in de hel hadden gezeten, en verkozen om erover te zwijgen, als door de mensen die enkel maar konden raden wat die hel moest geweest zijn. De klaproos was in de Britse samenlevingen een van de weinige symbolen die de muur van onbegrip tussen beide groepen oversteeg en waar beide groepen volledig achter konden gaan staan. Ook al kon de ene groep amper uitleggen waarom.

VELDBLOEMEN UIT EEN VERSCHROEIDE A ARDE

Ook Franse oorlogsweduwen tooiden zich tijdens bedevaarttochten naar het vroegere front in het zwart en droegen een bloem. Dat was de blauwe korenbloem, in het Frans bleuet.

Die rol als symboolfunctie kwam rechtstreeks van de poilus – zo noemden de Franse frontsoldaten zichzelf – in de loopgraven, die er om de zoveel tijd moesten gaan wonen en daarmee vrijwel elke seconde van het verblijf hun leven op het spel zetten. Zij vereenzelvigden zich al vroeg in de oorlog met de korenbloem, omdat die net als de klaproos te midden van de onvoorstelbare vuur- en vernietigingskracht die steden sloopte, bossen velde en akkers tot smurrie herleidde, door wat zon rustig ontkiemde en onverstoorbaar zijn uitgroei aanvatte. Het contrast met de oorlogsrealiteit, die niet alleen verderf maar ook veel dood inhield, kon amper groter zijn.

De klaproos, McCrae en het gedicht

Het gegeven van de zwijgende veteraan is trouwens universeel en geldt minstens voor alle moderne conflicten waarin mannen werden verplicht om precies datgene te doen waarop in het burgerleven de strengste straffen stonden. Of je nu je plicht had moeten doen in de Tweede Wereldoorlog, in Vietnam, Korea, maar evengoed de burgeroorlog en de etnische zuiveringen in ex-Joegoslavië of Rwanda, je draagt er een leven lang de littekens van. Hopelijk enkel fysieke.

De overgrote meerderheid van de veteranen begreep snel dat zwijgen en laten rusten de beste optie was. Dat dit fenomeen optrad over grote culturele grenzen heen, zegt toch ook wel iets. Enkel andere veteranen begrepen wat je had meegemaakt, wat je had gezien, gevreesd en gedaan. Maar met hen had je het in de eerste plaats over de dagelijkse worsteling om je opnieuw kalm en netjes op te stellen en onopvallend te functioneren in die bevreemdend rustige omgeving die je een 'maatschappij' of de 'alledaagsheid' noemt. Niet over wat je telkens zag terugkeren in je nachtmerries.

Tienduizenden familieleden van gevallenen voelden echter juist wel de drang om de voormalige slagvelden te bezoeken. En zeker als jouw gevallene vermist was, met andere woorden als die geen eigen, bekend graf had. Dan is de omgeving waarvan men je vertelde dat je geliefde daar was gevallen voor jou zo ongeveer het dichtste dat je bij die vermiste geliefde kan raken.

23